Відьнюса і Каўнаса (да 100 чал. на 1 ю г ). Гар. насельніцгва складае 68%. Найб. гарады (1996, тыс. чал.): Вільнюс — 590, Каўнас — 429, Клайпеда — 206, Шаўляй — 148, Паневяжыс — 132. Гісторыя. Чалавек на тэр. сучаснай Л. пасяліўся ў эпоху мезаліту (10—4-е тыс. да н.э.), калі яго гал. заняткамі былі паляванне і лоўля рыбы. 3 пач. 2-га тыс. да н.э. тут з'явіліся індаеўрапейцы — продкі балтаў, якія займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй. 3 сярэдзіны 1-га тыс. да н.э. вядомы балцкія гарадзішчы. Балты згадваюцца Тацытам y 1 ст. н.э. ў сувязі з промыслам бурштыну. 3 пач. 1 ст. н.э. яны пачалі вырабляць прылады працы з жалеза, з 9—12 ст. выкарыстоўвалі саху з жал. наканечнікам. Тэрмін «Літва» ўпершыню ўжываецца ў пісьмовых крыніцах y пач. 11 ст. Фарміраванне літ. этнасу адбывалася на тэр. сучаснай Л. і паўн.-зах. Беларусі з пач. 2-га тыс. н.э. Гэты час адзначаны частымі ваен. сутыкненнямі продкаў лігоўцаў з суседнімі народамі і плямёнамі, y т.л. з усх. славянамі (1040, 1132, 1191, 1201 і інш.). У 10—12 ст. на тэр. сучаснай Л. ўтварыліся аб’яднанні плямён: судувы, куршы, селы, скалвы, літва і інш., частку якіх y 1236—40 князь Міндоўг (з 1250 кароль) аб’яднаў y адзіную дзяржаву — Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ). Ва ўтварэнні гэтай дзяржавы прымалі ўдзел княствы бел. зямель, a яе першы вял. кн. Міндоўг каранаваўся ў Навагрудку, на падставе чаго шэраг гісторыкаў лічаць гэты горад першай сталіцай ВКЛ. 3 пач. 13 ст. землі літоўцаў і інш. балгаў сталі гал. напрамкам ням. экспансіі на Усход (гл. Крыжовыя паходы супраць славян і балтаў y 12— 15 cm.). У бітвах каля Саўле (1236), воз. Дурбе (1260), на р. Сгрэва (1348), пад Коўна (1362) і інш. ням. рыцары былі разбіты. Аднак нягледзячы на падгрымку балцкіх плямён з боку войск ВКЛ, Тэўтонскі ордэн паступова прасоўваўся на Усход; розныя часткі тэр. Л. (пераважна Жамойць) і яе суседзі (найперш прусы) траплялі пад уладу крыжаносцаў (гл. Мантаса паўстанне). Палііыку Міндоўга і Віценя па процідзеянні крыжацкаму ордэну і далучэнні да ВКЛ новых зямель паспяхова прадаўжалі вял. княэі ВКЛ Гедзімін і яго сын Альгерд. У час іх праўлення ВКЛ стала вял. і магутнай дзяржавай Еўропы, a яе новая сталіда Вільня (гл. Вільнюс) — важным паліт. цэнтрам, асяродкам культуры, цэнтрам рамяства і гандлю. Эканам. і ваен. моц ВКЛ яскрава праявілася ў бітве каля Сініх Вод 1362. Паспяховыя дылламат. намаганні князёў ВКЛ, y т.л. заключэнне Ягайлам Крэўскай уніі 1385, Востраўскія пагадненні 1392, a таксама прыняцце каталідгва насельніцтвам Аўкштайціі (1387) і Жамойці (1413) спрыялі росту міжнар. прэстыжу ВКЛ. У гэтых умовах паскорыліся працэсы зліцця эгн. груп продкаў літоўцаў y агульную народнасць і асіміляцыі імі некаторых зах.-балцкіх і латв. плямён (паўн. прусаў, яцеягаў, земгалаў і шш ). Аднак паражэнне войска ВКЛ на чале з Вітаўтам y fumee на Ворскле 1399 змяніла суадносіны сіл паміж дзяржавамі Усх. Еўропы, прымусіла ВКЛ заключыць Віленска-Радамскую унію 1401 з Польшчай. Гэты саюз не аблегчыў барацьбу ВКЛ з усх. суседзямі (паводле Угрскага дагавора 1408 граніца ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы прайшла па р. Угра), але садзейнічаў паспяховым сумесным паходам аб’яднанага войска ВКЛ і Польшчы супраць Тэўтонскага ордэна і перамозе ў Грунвальдскай бітве 1410. Паводле вынікаў вайны (гл. Тарунскі мір 1411) Жамойць увайшла ў склад ВКЛ. Перамога над крыжакамі палепшыла міжнар. становішча ВКЛ, садзейнічала эканам. росту, развіцшо гандлю з суседзямі і інш. Даярж. і культ. жыццё ў ВКЛ, y т.л. на тэр. этнічнай Л„ y гэты час y значнай ступені праходзіла пры дамінуючай ролі бел. фактару (бел. мова
ЛІТВА
Да арт. Літва. У наваколлі Вільнюса.
была дзяржаўнай). Гэтая культ. спадчына ўзбагацілася ў віленскі перыяд дзейнасці Ф Скарыны, традыцыі якога прадоўжыў літ. асветнік М .Мажвідас. Значнымі дасягненнямі ў дзярж. і культ. жыцці ВКЛ былі адкрыццё ў Вільні акадэміі (1579, гл. Віленскі універсітэт), прыняцце Статутаў ВКЛ 1529, 1566, 1588. Аднак становішча ВКЛ паступова пагаршалася: адбываліся паўстанні сялян (1418, 1535—37, 1545 і інш.), выступленні груповак знаці супраць вярх. улады (гл. Глінскіх мяцеж 1508), вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1492—94 і інш. войны ■паміж гэтымі дзяржавамі. Асабліва цяжкай была Лівонская вайна 1558—83. Пасля Люблінскай уніі 1569 і стварэння федэратыўнай дзяржавы Рэчы Паспалітай дзярж. ўстановы ў ВКЛ паступова пачалі дзейнічаць на польскі ўзор, пашыраўся польскі культ. і моўны ўплыў. 3 сярэдзіны 17 ст. бел. мова практычна выйшла з ужытку ў цэнтр. дзярж. органах, звужалася і сфера ўжывання літ. мовы. Але ВКЛ захавала гал. інстытуты сваёй дзяржаўнасці: заканадаўства, суды, войска, казну, асобную тэрыторыю, якая аднак значна зменшылася пасля далучэння непасрэдна да Польшчы ўкр. зямель, a таксама ў выніку ўзбр. канфліктаў з суседнімі дзяржавамі. У
Да арт. Літва. Каўнаскі замак.
3 01
час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 і Паўночнай вайны 1655—60 са Швецыяй рас. і шведскія войскі занялі частку тэр. ВКЛ, y т.л. Вільню. Паводле Андросаўскага перамір’я 1667 паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай літ. і бел. землі засталіся ў складзе ВКЛ. 3 сярэдзіны 17 ст. адбывалася гасп. і культ. адраджэнне, якое э-за Паўночнай вайны 1700— 21 змянілася заняпадам В О . Цэнтр. ўлада ВКЛ слабела, з 2-й пал. 17 ст. асобныя сеймы на тэр. ВКЛ не скліхаліся. Паріыі знаці, аб’яднаныя ва ўзбр. канфедэрацыі, вялі міжусобныя войны (1700, 1767, 1792 і інш.). Складанымі заставаліся адносіны паміж рэліг. канфесіямі, асабліва паміж каталіцкім і правасл. насельніцгвам ВКЛ. У выніху трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай 1795 большая частка тэр. Л. ўвайшла ў склад Рас. імперыі (у 1797 тут створана Літоўская губ.), астатняя — y склад Прусіі. У 1801 утюрана Віленская губерня, y 1843 — Ковенская губерня. Вял. страты прынесла вайна 1812. Пасля паўстання 1830—31 былі закрыты Віленскі ун-т, медыка-xipypr. і духоўная акадэміі. Пасля задушэння паўстання 1863— 64 рас. ўлады забаранілі навучанне літ. мове ў шхолах і літ. выданні лац. шрыфтам. Указам ад 4.1.1866 абмежавана права набыцця зямлі літоўцамі-католіхамі. Разам з тым рэформы, праведзеныя пасля паўстання, паскорылі развіццё сельскай гаспадаркі; буд-ва чыгунак (у 1861—62 Пецярбургска-Варшаўскай, y 1871—73 Лібава-Роменскай) садзейнічала развіццю гандлю, росту гарадоў, y якіх паступова павялічвалася колькасць рабочых і іх арг-цый (у 1895 засн. Цэнтр літ. сацыял-дэмакратыі, y 1900 — партыя Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы). Насельніцгва Л. ўдзельнічала ў агульнарас. рэвалюцыях 1905—07, Лютаўскай і Кастрычніцкай 1917. У 1-ю сусв. вайну большая частка Л. акупіравана герм. войскамі. У вер. 1917 створана Літоўская Тарыба (Савет), якая 11.12.1917 прыняла Дэкларацыю аб незалежнасці літ. дзяржавы ў саюзе з Германіяй, a 16.2.1918 — Акт аб незалежнасці Л. і стварыла ўрад на чале з А. Вальдэмарасам. Супраць Тарыбы і ўрада выступілі бальшавікі Л., быў створаны часовы рабоча-сялянскі ўрад, a пасля ўступлення ў Л. Чырв. Арміі — Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (Літбел) са сталіцай y Вільні. Пасля падпісання мірнага дагавора паміж Літвой і РСФ СР 12.7.1920 і абвяшчэння незалежнасці БССР 31.7.1920 Літбел спыніла існаванне. 3 увядзеннем пасады прэзідэнта Л. (крас. 1919) і пасля склікання Устаноўчага з’езда Л.
Да арт. Літва. Палац Радзівілаў y Вільнюсе.
302
л іт в а
(15.5.1920) Літ. Тарыба страціла свае функцыі. У складаных міжнар. абставінах польскія войскі неаднаразова захогшівалі Віленскі край і Вільню (1.1.1919, 21.4.1919, 9.10.1920), што прывяло да Віленскага канфлікту 1920—39, стварэння Сярэдняй Літвы (у 1922 уключана ў склад Польшчы). Літ,псшьск. адносіны ўскладніліся. Часовай сталідай Л. стаў г. Каўнас (да 1940), дзе 1.8.1922 прынята Канстытуцыя, якая абвясціла Л. парламенцкай рэспублікай. Пасля выбараў y 3-і сейм (май 1926) узмацнілася ўнутрыпаліт. барацьба. 17.12.1926 y Л. адбыўся дзярж. пераварсгг, здзейснены афіцэрамі Каўнаскага гарнізона на чале з палк. І.Пятруйцісам пры садзеянні кансерватыўнай партыі таўцінінкаў. Улада перайшла да A.Сметаны, які быў выбраны прэзідэнтам краіны. Канстытуцыі Л. 1928 і 1938 юрыдычна замацавалі ўсталяванне ў Л правай дыктатуры; y 2-й пал. 1930-х г. забаронены ўсе партыі, акрамя правячай таўцінінкаў. Полыыча (сак. 1938) і Германія (сак. 1939) прад’явілі Л. ультыматумы, з прыняццем якіх Л. юрыдычна адмовілася ад Вільні на карысць Польшчы і Клайпеды на карысць Германіі. Ва ўмовах росту нестабільнасці ў літ. грамадстве 28.3.1939 створаны ўрад ♦сумеснай працы» на чале з ген. І.Чэрнюсам, якл ў пач. 2-й сусв. вайны пасля размежавання сфер уплыву паміж Германіяй і СССР паводле пакта Рыбентропа— Молатава 1939 падпісаў 10.10.1939 y Маскве Дагавор «Аб перадачы Літоўскай Рэспубліцы г. Вільнюса і Віленскай вобл. і аб узаемнай дапамозе паміж СССР і Літвой»; y адпаведнасці з дагаворам 14.6.1940 y Л. ўведзены сілы Чырв. Арміі. Прэзідэнт Сметана 15.6.1940 эмігрыраваў y Германію. 17.6.1940 створаны ўрад на чале з Ю .Палецкісам, які правёў выбары ў сейм. 21.7.1940 сейм абвясціў стварэнне Літ. ССР, уключанай 3.8.1940 y склад СССР (літ. армія як 29-ы стралк. корпус увайшла ў склад Чырв. Арміі). У жн. 1940 Л. перададзена частка тэр. БССР (каля 2,6 тыс. км2 з насельніцтвам 82 тыс. чал.). Летам 1940 паводле рашэння ўрада Літ. С СР пачаўся перавод з Каўнаса ў Вільнюс цэнтр. дзярж. устаноў. Пачалася калектывізацыя сельскай гаспадаркі і нацыяналізацыя прам-сці; адбылася першая хваля дэпартацыі часткі насельніцтва ў глыб СССР. У чэрв. 1941 Л. акупіравалі ням.-фаш. войскі. На тэр. рэспублікі дзейнічалі каля 10 тыс. сав. партызан і падполыпчыкаў, значная частка якіх прыходзіла з Беларусі (пераважна з Бягомльскай партыз. зоны). Частка насельнідтва Л. супрацоўнічала з акупац. ўладамі (на баку немцаў дзейнічалі ліг. ваен. і паліцэйскія фарміраванні). У выніку Вільнюскай аперацыі 1944, Прыбалтыйскай аперацыі 1944 і інш. бітваў тэр. Л. да лют. 1945 вызвалена ад ням.фаш. войск. На франтах Вял. Айч. вайны ў складзе Чырв. Арміі ваявала каля
100 тыс. літоўцаў, y т.л. болыд за 12 тыс. y 16-й Літ. стралк. дывізіі. Пасля вайны частка насельнііггва не прыняла сав. ўладу, удзельнічала ва ўзброеным супраціўленні, y выніку чаго многія з іх былі дэпартаваны ў Сібір і інш. рэгіёны СССР. У 1948 прам-сць Л. дасягнула даваен. ўзроўню, да 1950 y асноўным калектывізавана яе сельская гаспадарка. Сярод інш. сав. рэспублік Л. вызначалася больш высокімі тэмпамі эканам. росту, y т.л. ў сельскай гаспадарцы (жывёлагадоўля і інш.). У час палітыкі «гіерабудовы» ў С СС Р (з сярэдзіны 1980-х г.) y Л. актывізаваўся незалежніцкі рух. У чэрв. 1988 створаны літ. рух «Саюдзіс» (старшыня В.Ландсбергіс), які перамог y лют. 1990 на выбарах y Вярх. Савет Літ. ССР. 11.3.1990 новы літ. парламент прыняў Азст аб аднаўленні дзяржаўнасці. У вер. 1991 СССР прызнаў неэалежнасць Літ. Рэспублікі. Першым яе прэзідэнтам стаў А.Бразаўскас (1992— 97), са снеж. 1997 прэзідэнт
Да арт. Літва. Панарама Клайпеды.
краіны В.Адамкус. Кіраўніцтва Л. абвясціла пра яе імкненне стаць членам НАТО, гатоўнасць выкарыстаць дапамогу зах. дзяржаў y рэфармаванні гаспадаркі краіны. Л. — член ААН (з 1991), Арг-цыі па бяспецы і супрацоўнііггве ў Еўропе (з 10.9.1991). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 30.12.1992. Палітычныя партыі і грамалскія арганізацыі. Дэмакр. партыя працы Л. (пераемніда Камуніст. партыі Л.), Дэмакр. партыя Л. (пераемніда аднайм. партыі, што існавала ў 1902— 20), Літ. с.-д. партыя, Хрысц.-дэмакр. партыя Л., «Саюдзіс» («Рух»), «Тэвінес саюнга» («Саюз Айчыны»), «Саюз Цэіггра», Сял. партыя, Партыя жанчын Л. Дзейнічаюць 6 прафс. цэнтраў, 56 галіновых прафсаюзаў (1997). Гаспадарка. Л. — краіна з індустр,агр. эканомікай. Валавы ўнутр. прадукг (ВУП) y 1996 склаў 7762 млн. дол. ЗША, 2120 дол. на душу насельніцгва.
Доля прам-сці і буд-ва ў ВУП 35,6%, сельскай гаспадаркі (разам э лясной гаспадаркай і рыбалоўствам) — 9,4%, сферы паслуг — 55%. У галіновай струкгуры п р а м ы с л о в а с ц і вядучае месца належыць машынабудаванню, электраэнергетыцы, хім., лёгкай і харч. прам-сці, вытв-сці буд. матэрыялаў. Паліўна-энергет. комплекс выкарыстоўвае пераважна імпартнае падіва (нафта, газ) і ўласныя рэсурсы (торф, гідрарэсурсы). Магутнасць электрастанцый 6,2 млн. кВт. Вытв-сць электраэнергіі ў 1996 — 17,1 млрд. кВтгадз. Буйньм элекграстанцыі: Літоўская ДРЭС, Каўнаская ГЭС, М ажэйкская і Вільнюская ЦЭЦ, Кайшадорская ГАЭС і Ігналінская АЭС. Здабыча нафты (70 тыс. т, 1994) і торфу. У г. М ажэйкяй працуе адзіны ў Прыбалтыцы нафтаперапрацоўчы з-д. У машынабудаванмі вылучаюцца радыёэлектроніка, станкабудаванне, с.-г. машынабудаванне. Асн. цэнтры: Вільнюс (станкі, электрарухавікі, радыёвымяральныя прылады, гандл. абсталяванне, с.-г. машыны), Каўнас (станкі, электраматоры, радыётэхніка), Паневяжыс (вырабы дакладнай механікі, электракампрэсары, кабель), Шаўляй (тэлевізары), Клайпеда (судны, суднарамонт), Алітус (халадзільнікі) і ін ііі . Металаапрацоўка ў Вільнюсе, Каўнасе, Вілкавішкісе, Гаргждаі. Хім. прам-сць працуе на прывазной сыравіне з Расіі (газ, апатыты) і спецыялізуецца на вытв-сці мінер. угнаенняў (0,3 млн. т, Кедайняй, Іонава). Фармацэўтычная прам-сць y Вільнюсе і Швенчонісе. Дрэваапрацоўка прадстаўлена вытв-сцю паперы, кардону, цэлюлозы, піламатэрыялаў, мэблі, фанеры (Вільнюс, Каўнас, Шаўляй, Іонава, Клайпеда і ін ш ). Вытв-сць паперы і кардону — 30,7 тыс. т, піламатэрыялаў — 1,3 млн. м3 (1996). Сярод галін лёгкай прам-сці вылучаецца тэкст. прам-сць. На мясц. і імпартнай сыравіне працуюць прадпрыемствы па вытв-сці баваўняных (Алітус, Клайпеда), ільняных (Паневяжыс, Біржай, Плунге), шарсцяных (Каўнас, Крэцінга) тканін, трыкат. (Каўнас, Вільнюс, Клайпеда, Уцена, Цельшай), гарбарнаабутковых (Вільнюс, Мажэйкяй) і дывановых (Лентварыс) вырабаў. У 1996 выпушчана тканін 60,3 млн. м , абугку 1,7 млн. пар. У многіх гарадах прадпрыемствы швейнай прам-сці. Традыцыйна важнае месца сярод галін прам-сці займае харчовая. Развіты малочная, масласыраробная, мясная, мукамольная, цукр., агароднінакансервавая, рыбная і рыбакансервавая галіны. Вытв-сць (тыс. т, 1996) масла —34,8, мукі — 131,5, цукру — 136,3. Ёсць шэраг прадпрыемстваў камбікормавай прам-сці. Прам-сць буд. матэрыялаў (цэгла, шыфер, цэмент, жалезабетонныя вырабы і канструкцыі, шкло). Развіты маст. промыслы: апрацоўка бурштыну (Клайпеда, Паланга), вытв-сць керамікі, разьба па дрэве, цісненне скуры. С е л ь с к а я г а с п а д а р к а спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, беконнай свінагадоўлі і птушкагадоўлі. Пагалоўе (тыс. галоў, 1996): буйн. par.
жывёлы — 1065, свіней — 1270, авечак — 32, коней — 78. Земляробства абслугоўвае патрэбы жывёлагадоўлі. С.г. ўгоддзі займаюць 3,5 млн. ra, y т л . пасяўныя плошчы — 2,3 млн. га (1996). Пад збожжавымі 48%, кармавымі 45%, бульбай 4,5%, тэхн. культурамі 1,6%. Сярод збожжавых (збор 2,5 млн. т) пераважаюць жыта, пшаніца, авёс, ячмень, з тэхн. культур — лён-даўгунец, цукр. буракі. Садоўніцтва. Кветкаводства. Улоў рыбы ў 1996 — 49,5 тыс. т. Асн. віды т р а н с п а р т у — чыг. і аўтамабіцьны. Даўж. чыгунак 2021 км (у т.л. 122 км элекгрыфікавана), аўтадарог 56,7 тыс. км. Развіты марскі і рачны транспарт. Марскі флот налічвае 45 суднаў агульнай грузападымальнасцю 275,9 тыс. брута-рэг. т. Марскі порт — Клайпеда, рачны — Каўнас. Паромная пераправа звязвае Клайпеду з г. Мукран (Германія). Аэрапорты ў Вільнюсе, Каўнасе, Паланзе. Экспарт (3,4 млрд. дсш. ЗША, 1996): тэкстыль, харч. прадукты, мінер. ўгнаенні, прадукцыя машынабудавання і інш. Імпарт (4,4 млрд. дол. ЗША, 1996): нафта, газ, машыны, тэкстыль, мінер. ўгнаенні. Асн. гандл. партнёры: Рас. Федэрацыя (24% экспарту, 25% імпарту), Германія (12,8%, 15,8%), Беларусь (10,2%, 2,4%), Латвія, Украіна, Польшча. Беларусь экспартуе ў Л. прадукты нафтаперапрацоўкі, калійныя ўгнаенні, хім. валокны і інш., імпартуе электраэнергію, фосфарныя ўгнаенні, рыбу, лек. сродкі і інш. К.урорты: Друсюнінкай, Паланга, Нерынга, Бірштанас, Пабіржэ. Грашовая адзінка — літ. Узброеныя сілы. Складаюцца з рэгулярных узбр. сіл (сухап. войскі, ВПС, BMC) і ваенізаваных фарміраванняў (пагран. войскі), a таксама сіл хуткага разгортвання. Агульная колькасць каля 19 тыс. чал. (1998), y т л . 5,2 тыс. чал. y рэгулярных узбр. сілах. Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт, які кіруе ўзбр. сіламі праз міністра аховы краю і нач. аб’яднанага штаба. Камгаіектаванне паводле прызыву. Тэрмін службы 12 мес. У сухап. войсках бальш за 4 тыс. чал., 24 бронетранспарцёры, 10 баявых разведвальна-дазорных машын, 18 мінамётаў і безадкатных гармат. У ВПС 550 чал., 10 самалётаў, 8 верталётаў. У BMC 500 чал., 4 караблі, y т.л. 2 баявыя (фрэгаты), 3 патрульныя катэры. Сілы хуткага разгортвання ў складзе 3 батальёнаў. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 62,6, жанчын 74,4 года. Смяротнасць — 13 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 86, урачамі — 1 на 225 чал. Узровень нараджальнасці — 14 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,1%. Дзіцячая смяротнасць 16 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвста. Сучасная сістэма адукацыі Л. ўключае дзярж. і прыватныя дашкольныя ўстановы, агульнаадук. і прафес. школы, сярэднія спец. і вышэйшыя навуч. ўстановы. У сістэме дашкольных устаноў існуюць дзіцячыя сады-школы, y якіх дзеці знаходзяцца да 4-га класа.
ЛІТВА
303
Агульнаадук. школа падзяляецца на асноўную (1— 9-ы кл., y т л . пач. школа — 1— 4-ы кл. для дзяцей з 6— 7-гадовага ўзросту) і сярэднюю (3 гады навучання пасля асн. школы, 10— 12— ы кл.). Пасля 8-га класа ўводзіцца дыферэнцыяцыя навучання з шырокімі магчымасцямі выбару альтэрнатыўных прадметаў, y 11— 12-м кл. навучанне йабывае гуманіт., прыродазнаўча-навук., камерцыйны або тэхнал. профіль. Найб. здольныя вучні могуць атрымаць сярэднюю адукацыю ў гімназіі, дзе падтрымліваецца больш высокі ўзровень выкладання. Навучанне вядзецца на літ. мове. Існуюць шксшы нац. меншасцей, y т л . беларускія. Прафес. падрыхтоўку даюць прафес. школы на базе асн. шксшы (3—4 гады навучання) і сярэдняй (1— 2 гады), сярэднюю спец. адукацыю — навуч. ўстановы верхняга ўзроўню (каледжы і вышэйшыя школы) на базе сярэдняй школы. У сістэме вышэйшай адукацыі ун-ты, акадэміі, ін-ты. У 1998/99 навуч. г. ў Л. 150 дзіцячых садоў-школ, y т л . 2 прыватныя; 2,4 тыс. агульнаадук. школ, y т л . 23 прыватныя; 59 гімназій, 29 школ маюць класы-гімназіі; Вільнюскі ліцэй дакладных, тэхн. навук і прыродазнаўства; 105 прафес. школ, y т л . 40 с.-г., 70 вышэйшых школ, y т л . 18 прыватных; 15 ВНУ. Буйнейшыя універсітэты: Вільнюскі (гл. таксама Віленскі універсітэт), вільнюскія пед. і тэхн., Каўнаскі тэхнал. (у яго складзе ін-т фіз. элеюгронікі), Вітаўта Вялікага ў Каўнасе, Клайпедскі; Літоўскія акадэміі: ваен., муз., паліцэйская, вет., сельскай гаспадаркі, мастацтва (усе ў Вільнюсе), мед. (у Каўнасе). Найбальшыя б-кі: Літ. нац. імя М.Мажвідаса, Вільнюская цэнтр. (мае 34 філіялы), Літоўская мед., тэхн., с.-г.; музыкі і мастацгва, Літ. т-ва сляпых (усе y Вільнюсе). Буйнейшыя музеі: мастацгва Л., прыкладнога мастацтва, Нац. галерэя, Вільнюская карцінная галерэя, Палац Радзівілаў, Літ. музей ахвяр генацыду, Літ. дзярж. музей, Дзярж. яўр. музей, Цэнтр сучаснага мастацтва (усе ў Вільнюсе); Музей творчасці М.К.Чурлёніса, Музей А.Жмуйдзінавічуса (Музей чарцей), Карцінная галерэя М.Жылінскаса, Ваенны музей імя Вітаўта Вялікага, Літ. музей Майроніса (усе ў Каўнасе); Карцінная галерэя і Музей гадзіннікаў y Клайпедзе, Музей бурштыну ў Паланзе, гістарычны ў г. Тракай, Музей літ. сял. побыту ў Румшышкасе, Гісторыка-археал. музей-запаведнік y Кярнаве, Дом Томаса Мана ў Нідзе. Навук. даследаванні праводзяцца ў н.-д. ін-тах і ўстановах (усяго больш за 40), y 4 ін-тах Каўнаскай мед. акадэміі, на кафедрах ун-таў і акадэмій. Друк, радыё, тэлебачанне. У 1990-я г. выдаецца больш за 600 штодзённых газет, з іх больш за 500 на літ. мове. Найб. тыраж і папулярнасць маюць: штодзённыя грамадска-паліт. газеты на літ. мове «Valstieciu Laikiastis» («Сялян-
304
літвА
ская газета», з 1940), на літ. і рус. мовах — «Lietuvos aidas» («Рэха Літвы», з 1917), «Lietuvos tytas» («Раніца Літвы», з 1989), «Respublika» («Рэспубліка», з 1988), на рус. і літ. мовах — «Вечернме новостн» (з 1958) і інш. Інфарм. агенцтва: Літ. тэлеграфнае агенцтва (ЭЛЬТА, з 1920). Радыё з 1926 (2 праграмы, на літ., рус., польск. мовах, за мяжу — на літ. і англ. мовах). Рэтрансліруюцца таксама перадачы з Масквы і інш. гарадоў СНД. Тэлебачанне з 1957 (на літ., рус. і польск. мовах). Літаратура. Вытокі л-ры Л. ў фальклоры (песні-дайны, к азй , паданні, прыказкі і інш.) і ў пісьмовых разнамоўных крыніцах. Найб. стараж. помнікі пісьменнасці Л. — летапісы 14— 16 ст. на старабел. мове — афіц. мове ВКЛ. У іх ёсць элементы міфалогіі, нар. паданні, легенды, якія пазней жывілі маст. л-ру Л. Пісьменнасць 16— 17 ст. развівалася на лац. (на ёй з 1579 вялося навучанне ў Віленскім ун-це) і польск. мовах. Захаваўся адзіны стараж. помнік на літ. мове — тэкст малітвы пач. 16 ст. У 16— 17 ст. найб. значныя творы пра мінулае Л., яе прыроду на лац. мове стваралі М .Гусоўскі, А.Каяловіч, М.Літвін, Я Радван, П.Раізій, М.Сарбеўскі, А Ш ротэр, на лац. і польск. — А.Волан, А.Ратундус, на польск. — М .Стрыйкоўскі. Да 19 ст. л-ра Л. стваралася і ў т.зв. Малой Л. — Усх. Прусіі. Помнікі старажытнасці мелі пераважна рэліг. характар. Першыя пераклады рэліг. песнапенняў на літ. мову зрабілі дзеячы Рэфармацыі праф. Кёнігсбергскага ун-та С.Рапалёніс і А.К.ульвеціс. Першая кніга на літ. мове — «Катэхізіс» М.Мажвідаса (1547), якая ўключала літ. буквар і песнапенні. Значны ўклад y развіццё пісьменнасці Л. зрабілі першы перакладчык Бібліі на літ. мову, аўтар кнігі казанняў І.Брэткунас, аўтар першай літ. граматыкі (1653), кнігі духоўных песнапенняў (кантаў) і малітоўніка Д.Клейнас. Пачынальнік літ. пісьмовай л-ры М Д аўкш а — перакладчык на літ. мову катэхізіса Я Л ядэсмы (1595) і зб. пропаведзяў Я.Вуека «Посціла каталідкая» (1599). Важную ролю ў станаўленні стараліт. пісьменнасці адыгралі К Шырвідас, укладальнікі і перакладчыкі духоўных твораў М.Петкявічус, С.Славачынскіс, С.Хілінсйс, І.Якнавічус, С.Яўгеліс-Целега. Спробы ўнармавання літ. пісьмовай мовы былі ў 18 ст.: граматыкі, слоўнікі, калектыўны пераклад Бібліі (1735), пачаты збор і выданне фалькл. твораў (І.Брадоўскіс, М.Мерлінас, К.Мілкус, Г.Остэрмеер, П.Руйгіс). Першую кнігу свецкага зместу «Байкі Эзопа» выдаў І.Шульцас (1706). Пачынальнік літ. маст. л-ры — К .Данелайціс, аўтар паэмы «Поры года» (каля 1760— — 70, выд. ў 1818). Развіццю л-ры ў 18 ст. спрыяла дзейнасць Л.Рэзы і Ф.Куршайціса. У пач. 19 ст. цэнтрам культуры Л. стаў Віленскі ун-т. Вядучае месца ў л-ры займала паэзія: байкі, эпіграмы, паэмы (С.Валюнас, А.Клементас, Д.Пош-
ка, С.Станявічус, АСтраздас). Найб. значны твор гэтага перыяду — паэма «Анікшчайскі бор» (1860—61) A.Баранаўскаса. У 1-й пал. 19 ст. зарадзілася маст. проза. Важную ролю ў яе станаўленні адыгралі гіст. працы з элементамі маст. прозы С .Даўкантаса, адметныя рамантычна-прыўзнятым асэнсаваннем мінулага краіны, узвышанасцю стылю. Каларытнасцю і выразнасцю нар. мовы вызначалася аповесць М.Валанчуса «Юзэ з Палангі» (1869), заснаваная на этнагр. і фалькл. матэрыяле. Развіццё л-ры Л. стрымлівала забарона царскімі ўладамі друку на літ. мове (1864— 1904). Цэнтры друку пачалі стварацца па-за межамі Л. — ва Усх. Прусіі, ЗША. У перыяд абуджэння нац. руху ў Л. ўзнік рамантызм. Найб. яркі яго прадстаўнік Майроніс (кн. «Галасы вясны», 1895), паэзія якога садзейнічала развідцю асноў сілаба-танічнага вершаскладання, фарміраванню літ. мовы. Элегічнымі матывамі вызначалася лірыка П.Вайчайціса, патрыят. гучаннем, сатыр. паказам сац. з ’яў — паззія і проза В.Кудзіркі. У канцы 19 — пач. 20 ст. ў л-ры замацоўваюцца прынцыпы рэаліст. адлюстравання рэчаіснасці (апавяданні вясковай тэматыкі Жэмайтэ). Традыцыі самабытнай рэаліст. прозы развівалі Ю.Тумас-Вайжгантас, Лаздзіну Пеледа (сёстры М. i С. Ластаўскене), Г.Пяткявічайтэ-Бітэ, Шатрыёс Рагана. У жанры рамана выступіў В.Петарыс, аўтар першага гіст. рамана «Альгімантас» (выд. 1904—05). Акгывізацыі літ. і культ. жыцця ў пач. 20 ст. садзейнічала адмена забароны друку на нац. мове. Узніклі разнастайныя літ. плыні. Рэаліст. і фалькл. традыцыі спалучаны ў драме «Шарунас» (1911), «Паданнях Дайнаўскай даўніны» (1912), аповесцях і навелах В.Крэве; лірыцы П.Гіры. Развіваліся неарамантызм, мадэрнізм (Ю.Гербачаўскас), рэалізм (I Білюнас, А.Венуоліс). Рысы імпрэсіянізму і экспрэсіянізму выявіліся ў прозе К.Пуйды, Ю.Савіцкіса, І.Ш эйнюса, сімвалізму і містыцызму — y драматургіі Відунаса (драмы «Цені прашчураў», 1908, і «Вечны агонь», 1912). Характар літ. працэсу ў 1918^-40 вызначалі Майроніс (гіст. драмы ў вершах, балады), Тумас-Вайжгантас (апавяданні, аловесці, раман), Відунас (драмы), Пуйда (гіст. раман «Magnus Dux», 1936) і інці. У паэзіі і драме пераважаў сімвалізм (Ю Балтрушайціс, В.Вайчунас, Ф.Кірша, В.Мікалайціс-Пуцінас, С.Сантварас, Б.Сруога), y творчасці футурыстычнай групоўкі «Чатыры вятры» (К.Бінкіс, Ю.Ціслява, С.Ш эмерыс і інш.) — рысы экспрэсіянізму і рэалізму. Ідэйна-эстэт. гірынцыпы неарамантызму развівалі маладыя паэты І.Айсціс, Б.Бразджоніс, А.Мішкініс, С.Нерыс і інш. Імпрэсіянісцка-неарамантычнай арыентацыі ў празаічных творах прытрымліваліся А.Вайчулайціс, Шэйнюс, К.Янкаўскас. Пашырыўся жанрава-стылявы, ідэйна-тэматычны дыяпазон твораў рэаліст. кірунку, вырас іх маст. ўзровень: псіхал. раман «У цені алтароў» Мікалайціса-Пуцінаса (1933), гіст. раман «Лёс Шымонісаў» Е.Сіма-
найцітэ (1935), празаічныя творы A Венцлавы, Ю.Ірушаса, Л.Давідзенаса, І.Марцінкявічуса, В.Рамонаса, П .Цвіркі і інш. Матывы вызв. барацьбы гучалі ў творах пісьменнікаў Віленскага краю, што ўваходзіў y склад Польшчы: y паэзіі — О.Мідютэ, А.Жукаўскас, Ю.Кекштас, y прозе — Р.Мацконіс. Гіст. абставіны пач. 1940-х г. паўплывалі на асабістыя лёсы пісьменнікаў Л., на характар маст. асэнсавання рэчаіснасці ў іх творах. У гады 2-й сусв. вайны многія пісьменнікі трапілі за межы краіны (Ю .Балтушыс, Гіра, Нерыс, Цвірка і інш.), асобныя апынуліся на фронце (В.Мазурунас, Э.Межэлайціс, П.Шырвіс), іх творчасць была прасякнута матывамі тугі па часова страчанай радзіме. У гады ням.-фаш. акупацыі ствараліся высокамаст. творы: лірычныя вершы і паэмы Нерыс, апавяданні Цвіркі, зборнікі філас. лірыкі Бразджоніса, Балтрушайціса, Мікалайціса-Пуцінаса. У л-ры з ’явіліся новыя імёны (К.Брадунас, В.Мачэрніс). У 1944 многія пісьменнікі Л. эмігрыравалі на Захад (Брадунас, Бразджоніс, Кірша, Крэве, І.Мякас, Г.Нагіс, А.Ніка-Нілюнас, Г.Радаўскас, А Ш кем а і інш.). Замежнае т-ва літ. пісьменнікаў выдавала літ. газеты і часопісы, кнігі, падручнікі. Вярнуліся на радзіму асобныя пісьменнікі з СССР, з ням.-фаш. канцлагера (Сруога), на р ідзіме плённа працавалі К.Борута, Вайчунас, Венуоліс, Мікалайціс-Пуцінас, Мішкініс, Сіманайцітэ і інш. Пачаўся складаны працэс развідця л-ры першых пасляваен. гадоў. У асобных паэт. творах пераважаў псеўдапатрыят. пафас, публіцыстычныя йггампы, паліт. лозунгі (Венцлава, А.Іанінас, Мазурунас, Ю.Мацявічус, Т.Цільвіціс). Думку пра гіст. неабходнасць сав. улады ў Л., выкрыццё і асуджэнне кулацтва выказвалі ў сваіх творах А.Гудайціс-Гузявічус, I Давідайціс, Цільвіціс і інш. Навізной вызначаліся аповесць Боруты «Млын Балтарагіса» (1945), драмы Сруогі «Доля перадсвітальная» (1945) і «Казімір Сапега» (1947), яго мемуары «Лес багоў» (1957) і інш. Творчае абнаўленне адчувалася ў паэзіі С.Англіцкіса, Вайчунаса, І.Грайчунаса,. Жукаўскаса, К.Інчуры, Э.Матузявічуса, Мішкініса, Мазурунаса. У песенна-рамант. кірунку працаваў ГІ.Шырвіс, наватарства і эксперымент характэрны паэту-лірыку Межэлайцісу (зб-кі «Чалавек», 1961; «Тут Літва», 1968). Значны ўклад y л-ру зрабілі пісьменнікі-эмігранты (паэт Радаўскас, празаік і драматург Шкема). Анталогія «Зямля» (1951) выявіла новыя таленты: Брадунас, Мачэрніс (філас.-канцэптуальны цыкл вершаў «Прывіды»), Нагіс, Ніка-Нілюнас. Традыцыі вясковай прозы развіваў М.Кацілішкіс. 1960— 70-я г. — перыяд кардынальных перамен y прозе і драматургіі. Зварот да гіст. тэматыкі, пераасэнсаванне праблем нацыі і дзяржавы, здабыткі этн. культуры, шматгранны духоўны свет сучасніка вызначалі сутнасш> і змест літ. л-ры reTara перыяду (Й .Авіжус, Балтушыс, І.М ікелінскас, Сіманайцітэ, М Слуцкіс). Гал. арыенцірамі л-ры сталі інтэлектуа-
лізм, псіхалагізм, актуальнасць тэматыкі, пошукі новых маст. форм. Супярэчлівасць чалавечай прыроды, права чалавека на выбар паказаны ў драмах «Каханне, джаз і чорт» (паст. 1967) і «Барбара Радзівіл» (паст. 1972) Грушаса, праблемы сучаснай вёскі, сял. лёсу — y прозе В.Бубніса, Слуцкіса, А.Поцюса, псіхал. праблемы выхавання моладзі — y творах Р.Кашаўскаса, пратэст супраць псеўдарэаліст. адлюстравання рэчаіснасці — y РЛанкаўскаса, уплыў навейшай зах. драмы ў творчасці К.Саі і Ю.Глінскіса. У 1970— 80-я г. раскрыўся творчы талент пісьменнікаў А.Балтакіса, Я .Дзегуцітэ, А.Малдоніса, Ю Марцінкявічуса, Л.Яцынявічуса, асн. змест твораў якіх — філас. роздум пра лёс нацыі, праблемы урбанізацыі і інш. Новыя якасці (парадокс, іронія) і тэндэнцыі, сувязь з фалькл. традыцыямі, духоўнасць выявіліся ў паэзіі О.Балюканітэ, В.Бложа, Ю.Вайчунайтэ, Т.Венцлавы, С.Гяды, М.Марцінайціса, І.Стрэлкунаса, ГА.Чыгрэюса, І.Ю шкайціса, y прозе Ю.Апуціса, Р.Гранаўскаса, П.Дзірі'елы, Б.Радзявічуса. Новы этап развідця л-ры звязаны з нац. адраджэннем y 1980—90-я г. Сучасныя тэндэнцыі прадстаўлены шматлікімі постмадэрнісцкімі творамі, насычанымі ўмоўнымі вобразамі, паэтыкай міфаў (проза Р.Гавяліса, С.Т.Кандротаса), розныя спсюабы адлюстравання вызначаюць прозу Ю.Кунчынаса, А.Рамонаса, В.Юкнайтэ і інш. У паэзіі дамінуе пакаленне 1980-х г., творы якіх вылучаюцца арыгінальнасцю формы, паэт. майсгэрствам, вытанчанасцю мовы (В.Бразюнас, А.Грыбаўскас, Д.Каёкас, Э.Келміцкас, В.Кукулас, АМарчэнас, Н.Міляўскайгэ, С.Парульскіс, Г.Цэшкайтэ і інш.). Літоўска-бел. літ. ўзаемасувязі маюць даўнія традыцыі. Яны зарадзіліся ў часы ВКЛ, калі ў Вільні на старабел. мове пісаліся летапісы і статугы, a Ф.Скарына выдаваў беларускамоўныя кнігі (1522— 25). Узмацніліся яны ў 19 ст. У літ. гуртку А Г.Кіркора (канец 1850-х г.) разам з В.Дуніным-Марцінкевічам, В.Каратынскім і інш. ўдзельнічаў літ. пісьменнік М .Акялайціс (пераклаў на літ. мову ананімны бел. твор 19 ст. «І утарка старога дзеда»), У пач. 20 ст. Вільня была асяродкам літ. і бел. культуры. Тут выходзілі газ. *Наша доля», «Наша ніва», жьші, бралі ўдзел y грамадска-літ. жыцці Ф.Багушэвіч, А.Гурыновіч, Я.Купала, Я.Колас, Цётка, З.Бядуля, прыязджаў М.Багдановіч, адбываліся сустрэчы літ. і бел. пісьменнікаў, мастакоў, артыстаў Важным фактарам творчых узаемакантактаў была дружба Я.Купалы з Гірам, М.Ластаўскене, мастаком і кампазітарам М.Чурлёнісам. У 1910 y перыяд. друку Л. з ’явіліся першыя літ.-крытычныя артыкулы Гіры пра творчасць Я.Купалы, змяшчаліся яго вершы на літ. мове ў перакладзе А.Якштаса (А.Дамбраўскаса). У 1909 на бел. мове апублікавана апавяданне Білюнаса. У 1920—30-я г. ў Вільні і Каўнасе ставіліся п’есы Дуніна-Марцінкевіча, К.Каганца, Л.Родзевіча, выдаваліся бел. кнігі, газеты і часопісы, y т.л. час. «Кры-
віч», «Беларускі асяродак», *Крывічанін» і інш. У 1930-я г. ў Мінску жылі і працавалі Ф.Вайшнорас (Садайніс), Л.Мяркітэ (Лавенас Люда), A.Дабулявічус, В.Скарджус і інш., выходзілі газ. «Raudonasis artojas» («Чырвоны араты»), альманах «Пад чырвоным сцягам», працавалі літ. секцыі ў Саюзе пісьменнікаў і Дзярж. выд-ве Беларусі. У 1920— 30-я г. ў Мінску выдадзена 78 літ. кніг, y т л . пераклады на літ. мову паэмы «Над ракою Арэсай» Я.Купалы (1935), твораў Я.Маўра, А.Якімовіча. Асабістыя кантакгы звязвалі М .Танка з Жукаўскасам, Міцютэ, І.Каросасам. Збліжэнню л-р спрыялі асабістыя сустрэчы Цвіркі, Венцлавы на 35-гадовым юбілеі творчай дзейнасці Я.Купалы ў Мінску ў снеж. 1940, Я.Купалы, Я.Коласа, М.Лынькова і П.Броўкі ў маі— чэрв. 1941 y Вільні і Каўнасе. У 2-ю сусв. вайну бел. і літ. пісьменнікі ўдзельнічалі ў супольных вечарах, выступалі ў перыяд. друку. Адзінства матываў і вобразаў ядналі паэзію Гіры, Венцлавы, Цвіркі, Марцінкявічуса, В.Рэймерыса, Нерыс, Межэлайціса з творамі Я.Коласа, Броўкі, П.Панчанкі, М.Танка і інш. У пасляваен. перыяд склаліся новыя формы супрацоўніцтва — тыдні, дні л-ры і культуры суседніх народаў. Актывізацыі бел.-літ. сувязей спрыялі тыдні літ. л-ры ў Беларусі (1956), бел. л-ры ў Літве (1958), бел. кнігі ў Літве (1962), літ. кнігі ў Беларусі (1963), дні бел.-літ. дружбы ў Літве (1963), сяброўскія сустрэчы дзеячаў л-ры, культуры Літвы ў Беларусі (1974), л-ры і мастацтва Беларусі ў Літве (1975) і інш. Сустрэчы пісьменнікаў, узаемакантакты, знаёмства з гісторыяй, культурай рэспублік выклікала ўзаемапранікненне тэм і вобразаў. Літоўская тэматыка заняла значнае месца ў творах Броўкі, М.Танка, Панчанкі, Р.Барадуліна, М.Кадачынскага, У.Караткевіча, Л А рабей, А Л ой кі і інш., беларуская — y творах Межэлайціса, Жукаўскаса, Ю.Палецкіса, Б.Мацкявічуса, А.Шульцайтэ, Балтакіса, Мікалайціса-Пуцінаса і інш. У 1945— 84 y перакладзе на літ. мову выдадзена 45 кніг бел. пісьменнікаў, y перакладзе на бел. мову — каля 30 кніг літ. аўтараў. На літ. мове выйшлі: «Анталогія беларускай гірозы» (1949), анталогіі бел. паэзіі «3 беларускай паэзіі» (1952), «Па Нёмане песня плыве» (1958), зб. бел. нар. казак «Ліса ваўка пакарала» (1965), кн. вершаў, паэм і п ’ес Я.Купалы «Не жалейка стогне» (1957), паэт. зб-кі Калачынскага «Прыгоды Патапкі» (1960), М.Танка «След бліскавіцы» (1961), Я.Коласа «Ой вы, думы, думы...» (1962), кн. апавяданняў і аповесцей Я.Брыля «У Забалоцці днее» (1955) і «Зялёная школа» (1963), З.Бядулі «Сярэбраная табакерка» (1956), кн. прозы М.Танка «Лісткі календара» (1969), кн. апавяданняў бел. пісьменнікаў «Акно ў зялёны сад» (1988), аповесці В.Быкава «Трэдяя ракета» (1964), У.Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха» (1994), раманы І.Ш амякіна «Крыніцы» (1958) і «Сэрца на далоні» (1966), М.Гарэцкага «Вілен-
л іт в а
305
скія камунары» (1965), В.Хомчанкі «Вяртанне ў агонь» (1983), В.Коўгун «Крыж міласэрнасці» (1997) і інш. На літ. мову бел. творы перакладалі А.Антанавічус, Балтакіс, Жукаўскас, А Л апінскене, ЭЛегутэ, Матузявічус, Межэлайціс і інш. У перакладзе на бел. мову выйшлі: анталогіі прозы «Літоўскія апавяданні» (1957), паэзіі «Паэты Савецкай Літвы» (1954), «Галасы сяброў» (1958), «Літоўская савецкая паэзія» (т. 1— 2, 1977), зб-кі літ. нар. казак «Цудоўная крыніца» (1955), «ІІітоўскія народныя казкі» (1961), «Літоўскі гумар» (1966), казка «Чаму ў моры вада салёная?» (1970), раманы Венцлавы «Дзень нараджэння», Балтушыса «ГГрададзеныя гады» (абодва 1961), В.Бубніса «Пад летнім небам» (1982), В.Місявічуса «Мядзведжая акадэмія» (1988), Авіжуса «Час, калі пусцеюць сядзібы» (1989), паэма Данелайціса «Чатыры пары года» (1983), «Паэма братэрства» (1958) і зб. вершаў «Чалавек» (1984) Межэлайціса, зб-кі паэзіі Матузявічуса «Просіцца ў песню мора» (1965), Нерыс «Калі зямля прачынаецца» (1971), Марцінкявічуса «Трава і камень» (1981), Малдоніса «Вадзяныя знакі» (1985), шэраг твораў для дзяцей, y т.л. кн. вершаў Э.Балёнене «Уцёс і ружа» (1976), зб-кі вершаў «Рамоначак-Рамунеле» (1979), А.Матуціса «Мамін пірог» (1986), кн. аповесцей Бубніса «Белы вецер» (1978), аповесцьказка Саі оГ’эй, хавайцеся!» (1982), казка Цвіркі «Срэбная куля» (1991) і інш. На бел. мову творы літ. пісьменнікаў перакладалі і перакладаюць А.Асташонак, Барадулін, Броўка, Я.Войніч, А.Вярцінсю, М.Гіль, С.Грахоўскі, М.Грьшблат, А.3арыцкі, А.Звонак, В.Іпатава, Калачынскі, І.Калеснік, Г.Каржанеўская, У.Карызна, Лойка, Е Л ось, ВЛукша, П.Марціновіч, С.Панізнік, А.Разанаў, Ю.Свірка, Р.Семашкевіч, Я.Семяжон, Я.Сіпакоў, А.Ставер, М.Танк і інш. Літ.-бел. сувязі даследуюць Лапінскене, А.Мальдзіс і інш. Архітэктура. Пры археал. раскопках стаянак мезалггу і асабліва неаліту (4— 2-е тыс. да н.э.) выяўлены рэшткі круглых і авальных y плане жытлаў з адкрытым ачагом, сценамі з верт. жэрдак з глінянай абмазкай. У пач. н.э. з ’явіліся зрубныя, прамавугольныя ў плане пабудовы, умацаваныя паселішчы родавых абшчын — гарадзішчы-пілякальнісы (5— 8 ст.) з равамі, валамі і частаколам з бярвён. У 9— 12 ст. на тэр. пілякальнісаў будавалі драўляныя замкі феадалаў. Жылыя пабудовы 12— 14 ст. — драўляныя зрубныя, з адкрытымі ачагамі ці глінянымі печамі. У перыяд барацьбы з крыжакамі будавалі шматлікія драўляныя (Кярнава) і каменныя (Каўнас) замкі. У 14 ст. ўзводзіліся буйныя абарончыя замкавыя комплексы (Тракайскі замак). Для ранняй замкавай архітэктуры характэрны манументальнасць, стрыманы дэкор, арган. ўпісанне ў прыроднае асяроддзе (Верхні замак, замак Гедзіміна ў Вільнюсе). Гар. забу-
306
ЛІТВА
дова была пераважна драўляная, з 14 ст. ставілі і цагляныя будынкі. Некаторыя гарады абкружалі каменнымі сценамі (рэшткі гар. сцен з Вострай брамай y Вільнюсе, 16 ст.). Для пабудоў 14 — 1-й пал. 15 ст. (ранняя готыка) характэрны храмы з высокімі 2-схільнымі дахамі і трохвугольнымі франтонамі, рэдкімі аконнымі праёмамі ў масіўных сценах, умацаваных контрфорсамі, перакрытыя нервюрнымі крыжовымі скляпеннямі (касцёл Вітаўта ў Каўнасе). Культавыя збудаванні позняй готыкі (канец 15— 16 ст.) сталі больш дэкаратыўныя, са святочным дэкорам з фасоннай цэглы разнастайнай канфігурацыі ў аздабленні фасадаў (т.зв. Дом Пяркуна ў Каўнасе, касцёл св. Ганны ў Вільнюсе). Блізкімі да нар. дойлідства былі драўляныя касцёлы і званіцы. У 1-й пал. 16 ст. пачала пашырацца архітэктура Адраджэння, фарміраваліся гарады і мястэчкі з рэгулярнай планіроўкай (Біржай, Вірбаліс і інш.). У грамадз. архітэктуры гатычныя канструкцыі і планы часта спалучаліся з дэкорам y духу Адраджэння. Большасць феад. замкаў захоўвала сярэдневяковы абарончы харакгар (замак y Віценай, пач. 17 ст.). Будавалі таксама крэпасці-бастыёны (Клайпеда, Біржай), комплексы замкаў-рэзідэнцый феадалаў з палацам y цэнтры (замкі Ніжні ў Вільнюсе, каля 1530, і Раўдоне, канец 16 ст.). У 17— 18 ст. узводзіліся пышныя касцёлы і палацы ў стылі барока (касцёлы св. Казіміра, св. Тэрэзы, палацы Слушкаў, Сапегаў y Вільнюсе, Пажайсліскі арх. ансамбль y Каўнасе). Інтэр’еры найб. значных дэркваў перыяду сталага барока аздаблялі багатым ляпным дэкорам (касцёл св. Пятра і Паўла
Да арт. Літва. Інтэр’ер касцёла святых Пятра і Паўла на Антокалі ў Вільнюсе. 1668—76.
Да арт Літва Замак y Раўдоне. Канец 16 ст.
Да арт. Літва. Кафедральны сабор св. Сганіслава ў Вільнюсе. 17771801. Арх. Л.Сгуака-Гуцявічус.
ЛІТВА
Да арт. Літва. Былы палац Тышкевічаў (цяпер Музей бурштыну) y г. Паланга. 1897. Арх. Ф.Швехтэн. на Антокалі ў Вільнюсе), размалёўкамі. У перыяд позняга барока (1700— 90) сфарміраваўся стьшь т.зв. Віленскага барока (касцёлы св. Кацярыны, місіянераў, брама Базыльянскіх муроў y Вільнюсе). У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. пашырыліся прынцыпы класіцызму (Кафедральны сабор св. Станіслава; ратуша, цяпер Маст. муэей; y Вільнюсе), распрацаваны і часткова здзейснены праекты рэгулярнай планіроўкі Вільнюса (1817), Каўнаса (1847, 1871), Швенчоніса (1874) і інш. гарадоў. Пасля 1820 пашыраюцца стылі ампір (б. губернатарскі палац, рэканструяваны ў 1832) і ампір мясцовы (панская сядзіба ў Траку-Воке Вільнюскага павета). У сярэдзіне 19 — пач. 20 ст. дамінавалі эклектычныя формы, стылістычныя тэндэнцыі рамантызму, гістарызму (неаготыка, неарэнесанс, неабарока, неакласіцызм і інш.): будынкі філармоніі ў Вільнюсе, банка ў Каўнасе, касцёлы ў Рокішкісе і Паланзе; палац Тышкевічаў y Паланзе (цяпер Музей бурштыну). У 1930-я г. будавалі ў духу мадэрну, канструктывізму, функцыяналізму (будынак паштамта, Маст. музей імя М.Чурлёніса ў Каўнасе, мікрараён на Антокалі ў Вільнюсе). Пасля 2-й сусв. вайны складзены генпланы буйных гарадоў: Вільнюса (1951, 1967, 1981), Шаўляя (1951, 1963, 1980), Паневяжыса (1951, 1962, 1973),
Да арт. Літва. Помнік М.Чурлёнісу ў г. Друс-
кінінкай. 1975. Скулыггар В.Вілвдзкунас.
Клайпеды (1952, 1964, 1977), Каўнаса (1953, 1983). Фарміруюцца новыя прамысл. гарады Наўйойі-Акмяне (з 1948), Электрэнай (з 1960), Вісагінас (з 1978) і інш. Сучаснай архітэктуры ўласцівы планамернае развіццё гарадоў, рацыянальнае размяшчэнне прамысл. зон і жылых раёнаў, укараненне тыпавога праектавання і індустр. метадаў буд-ва. Вясковае буд-ва адметнае спалучэннем сучасных арх. форм і традыцыйнай за-
Да арт. Літва. Вятрак y вёсцы Абеляй каля г. Рокішкіс. Пач. 20 ст.
307
будовы, азеляненнем. Для жылых гар. раёнаў характэрны рацыянальная планіроўка, кампактныя цэнтры, сувязь з ландшафтам, прастата форм: y Вільнюсе — Жырмунай (з 1962), Лаздэшай (з 1967), Каралінішкес (з 1971), y Каўнасе — Кальнечу (1976— 85), Эйгулю (з 1985), y Клайпедзе — Чацвёрты (1968— 74), y Шаўляі — Лепарай (1966— 82), y Алітусе — Відгірыс (1984). Архітзктура грамадз. збудаванняў вызначаецца строгасцю форм, функцыян. мэтазгоднасцю, y афармленні інтэр’ераў пашыраны дрэва, кераміка, вітражы, вырабы з металу, манум.-дэкар. жывапіс і скулыпура: кавярня (1959) і гасцініца (I960) «Нярынга», Выставачны палац (1967), будынкі Літ. нац. т-ра оперы і балета (1974), Літ. драм. т-ра (1981), комплекс бальніц Сантарышкес (1972— 83) — усе ў Вільнюсе; аўтавакзал y Шаўляі (1966); санаторыі і дамы адпачынку ў Друскінінкаі («Жыльвінас», 1969, «Лінас», 1979). У Друскінінкаі помнік Чурлёнісу (1975, скульпт. В.Вільджунас). У 1944 засн. Саюз архітэкгараў Л. Іл. гл. таксама да арт. Вільнюс.
308
ЛІТВА
Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. 3 эпохі неаліту на тэр. Л. вядомы вырабы з каменю, косці і дрэва са скульпт. дэкорам, арнаментаваны гліняны посуд, бурштынавыя фігуркі жывёл і людзей. У бронз. веку пашырыўся выраб упрыгожванняў з каляровых металаў і бурштыну (скроневыя падвескі, шыйныя грыўні, фібулы, бранзалеты, пярсцёнкі), дэкарыраваных зброі, даспехаў і конскай вупражы. У аздабленні выкарыстоўваліся ліставое серабро, сіняе шкло, геам. і стылізаваны анімалістычны і расл. арнамент, часам рэльефныя выявы. У сярэдневякоўі мастацтва Л. развівалася пад уплывам краін Зах. і Усх. Еўропы ў агульным рэчышчы развідця культур інш. народаў ВКЛ. У 13— 16 ст. высокага маст. ўзроўню дасягнула дэкар.-прыкладное масташва — ювелірная справа, глазураваная кераміка, рэльефная кафля, разьба па дрэве і косці; пашырыліся драўляная гатычная пластыка («Мадонна», 15 ст., царква ў Крэцінзе), манум. жывапіс, y т.л. свецкі (размалёўкі пач. 15 ст. ў Тракайскім замку, не захаваліся). 3 пач. 16 ст. паралельна з готыкай развівалася рэнесансавае мастацтва, y якім дамінавалі партрэтны жанр і рэліг. кампазіцыі. Пашырыліся каменныя скульпт. нацмагіллі з партрэтнымі выявамі. 3 пачаткам кнігадрукавання развіДа арт. Літва. М. Ч у р л ё н і с . Саната мора. Фінал. 1908.
Да арт. Літва. Свягы Юргіс. Народная скульптура. Канец 19 — пач. 20 ст.
Да арт. Літва. П. К а л п о к а с . Лесвіца ў Цівалі. 1927.
ваўся дрэварыт, пазней медзярыт. У тэхніцы гравюры выконваліся тытульныя лісты, ініцыялы, застаўкі, канцоўкі кніг («Катэхізіс» М.Мажвідаса, 1547; «Посціла каталідкая» Я.Вуека ў перакладзе М Даўкшы, 1599). У 17— 18 ст. y аздабленні барочных палацаў і цэркваў выкарыстоўваліся скулыггура і манум.дэкар. жывапіс (размалёўкі манастыра кальмадалійцаў y Пажайслісе каля Каўнаса, 1677— 84). Багаццем дэкар. матываў, пластычнай экспрэсіяй вызначаліся разныя драўляныя алтары, скульптура. Працавалі жывапісцы С. дэ Мірыс, М.А.Палоні, І.Прэхтэль, С.Чэховічус, Ю.Шульцас, скульптары Дж.М.Галі, І.Мерлі, П.Перці, графікі П.Бальцявічус, Л.Вілацас, К.Гётке, К.Карэнга, І.Пятраўскас, T. i М. Ш нопсы і інш. У канцы 18 — пач. 19 ст. літ. мастакі працавалі пераважна ў стылях класідызму і рамантызму. Вял. ўклад y станаўленне літ. маст. школы зрабілі мастакі І.Аляшкевіч, В.Дмахоўскі, К.Русецкі, Я.Рустэм, Да арт. Літва. П. А л е к с а н д р а в і ч у с . Пісьменніца Юлія Жэмайтэ. 1950. Ф.Смуглевіч, скульпт. К .Ельскі і інш., дзейнасць маст. факультэтаў Віленскага ун-та. У дэкар.-прыкладным мастацтве сталі пашыранымі мануфактурныя вырабы маст. тэкстылю (шпалеры, дываны, паясы; майстры І.Літвінкявічус, А.Маркявічэне, М.Вербіцкіс), керамікі (М.Траповічус, П.Шуманаўскас, Л.Юравічус), шкла і інш. У жывапісе сярэдзіны 19 ст. дамінавалі партрэт (А.Валінавічус, І.Іацейка, К.Рыпінскі) і пейзаж (М .Кулеша, К.Рачынскі, М.Янушавічус). У жанравых і гіст. камгіазіцыях сцвярджаліся ідэі нац. самасвядомасці (Ю.Карчэўскіс, К.Кукявічус і інш.). У графіцы былі пашыраны кніжная ілюстрацыя (В.Неверавічус, В.Смакоўскі), эстампы (партрэты і гіст. кампазіцыі Б.Кіслінга, М.Пшыцкіса, Ю.Саўндэрса, Ю.Хшчановіча). Ствараліся скульпт. партрэты (Р.Слізень, І.Цэйзік). У 2-й пал. 19 ст. рэаліст. кірунак развіваўся ў творчасці РАлекна-Швайніцкіса, Ю.Балзукявічуса, І.Зенкявічуса, А Рэмеры са і інш. На пач. 20 ст. важную ролю ў фарміраванні нац. маст. школы адыграла дзейнасць Літ. маст. т-ва (засн. ў 1907). Найб. пашыраны былі жанравы рэаліст. жывапіс (К.Жмуйдзінавічус, П.Калпокас, М. Чурлёніс) і скульптура (Ю .Зікарас, П.Рымша). У 1919— 40-я г. мастацтва Л. вызначалася разнастайнасцю кірункаў і пльіняў. Разам з рэаліст. мастацтвам развіваліся імпрэсіянізм (Жмуйдзінавічус, Калпокас, К.Склерус), сімвалізм (А.Варнас, К.Ш ымоніс), акадэмізм і натуралізм (І.Мацкявічус, З.Пятравічус, І.Януліс). У скулыггуры пераважаў рэаліст. кірунак, часам y спалучэнні з рысамі акадэмізму, імпрэсіянізму (РАнцініс, Б.Бучас, В.Грыбас, Ю.Мікенас, Б.Пундзюс). У 1930-я г. ў творчасці мастакоў з аб’яднанняў «АРС», «Т-ва незалежных мастакоў» і інш. авангардысцкія тэндэнцыі спалучаліся са зваротам да традыцый нар. мастацгва (В.Візгірда, А.Галвдзікас, А.Гудайціс, А.Самуоліс і інш.). Развіваліся тэатр,дэкарацыйнае масташва (І.Грэгараўскас, У.Дубянецкі, У.Дзіджокас), графі- Да арт. Літва. A С т о ш к у с . Вітраж «Літка (С.Жукас, Б.Жэконіс, І.Кузмінскіс, ва*. 1956—57.
ЛІТВА В.Юркунас), манум.-дэкар. і прыкладное мастацтва (вітражы С .Ушынскаса, мазаікі Мікенаса, кераміка В.Мікнявічуса, керамічная дробная пластыка В.Манамайціса). У канцы 1940-х — 1960-я г. ў мастацтве пераважалі тэматычная карціна (С.Грачоў, ВДзілка, Жмуйдзінавічус, В.Мацкявічус, Б.Яцявічутэ), пейзаж (І.Бурачас, Гудайціс, Л.Кацінас, А.Мацеюнас, А.Пятруліс, А.Савіцкас, І.Ш ылейка), партрэт (Ю.Венажынскіс, І.Трэчакайтэ-Жэбянкене, М.Цвіркене, Януліс), развівалася дэкар.-прыкладное мастацтва, вітражы (А.Стомкус). У скульптуры дамінаваў
Да арг. Літва. В. Ю р к y н a с. Буду даяркай. 1960.
Да арт. Лггва. Ю. М і к е н a с. Першыя ластаўкі. 1964.
310__________________ ЛІТВА партрэт (П.Александраеічус, ГІ.Вайвада, Л.Жукліс, Пундэюс, Н.Пятруліс), ствараліся сюжэтныя кампазіцыі (К.Багданас, Ю.Кедайніс, К.Кіселіс). У жывапісе 1970—90-х г. пераважаў каларыстычны кірунак (Р.Бічунас, С.Вейверытэ, Гудайціс, С.Джаўкштас, В.Каратаюс, В.Кісараўскас, Мацеюнас, В.Павілайціс, Савіцкас, Л.Сургайліс, Л.Тулейкіс, B. Цшшіяўскас, І.Чэпоніс, І.ІІІважас, C. Юсёніс). Скульптура вызначалася выразнасцю форм, выкарыстаннем нар. традыцый (Александравічус, ААмбразюнас, Анцініс, Г.Якубоніс, Э.Фрэгос і інш.). Самабытны характар набыла літ. школа графікі і кніжнай ілюстрацыі (В.Валюс, Р.Гібавічус, Б.Жылітэ, С .Красаўскас, А.Скіруцітэ, А.Сцяпанавічус, Юркунас). Высокага маст. ўзроўню дасягнула дэкар.-прыкладное мастацтва, асабліва кераміка (Ю.Адамоніса, А.Лічкутэ, М.Врубляўскаса, Г.Яцэнайтэ), маст. тэкстыль (Ю.Бальчыконіса, В.Даўётаса, М.Ш важэне) і маст. апрацоўка бурштыну (Ф.Даўкантаса, К.Сіманоніса). У нар. мастацтве вызначаецца самабытная драўляная скулыттура (невял. выявы святых, Хрыста і інш.) і дрэварыт У 1940 засн. Саюз мастакоў Л. Музыка. Літ. муз. фальклор уключае працоўныя, каляндарныя і сямейныя
абрадавыя, лірычныя, ваен.-гіст. і інш. песні, інстр. найгрышы, танцы. На Пд Л. пашырана аднагалоссе, антыфоннае спяванне, y паўн.-зах. і паўн.-ўсх. (Аўкштайція) раёнах — песні гамафоннага складу. У Аўкштайціі захавалася найб. спецыфічная частка літ. муз. фальклору — архаічныя поліфанічныя песні сутарцінес (у суправаджэнні ансамбля духавых інструментаў скудучай, трымітас ці струнна-смычковых канклес). Сярод інш. літ. нар. інструментаў: духавыя — бірбіне, даўдзітэ, ожрагіс, лумздзяліс, лабанора дуда; варган бандурэліс; ударны шумавы — джынгуліс. 3 прыняццем хрысціянства пашырыліся грыгарыянскі спеў, зах.-еўрап. музыка; y касцёлах спявалі хары, устанаўліваліся арганы. 3 канца 14 ст. ў касцельных і кляштарных школах навучалі спевам, пазней ігры на аргане. У 1547 y кн. «Катэхізіс» М.Мажвідаса ўпершыню апублікаваны літ. духоўныя песнапенні. Свецкае музіцыраванне развіваецца з 14 ст., напачатку пры дварах вял. князёў, дзе існавалі вак.-інстр. капэлы. У 16 ст. Ў Вільні працавалі Б.Бакфарк, Вацлаў з Шамотул і інш. замежныя музыканты. У 1636 італьян. оперная трупа паставіла ў Вільні першы оперны спекгакль «Выкраданне Алены» (мяркуюць, на музыку М.Скакі). Сярод кампазітараўаматараў 17— 18 ст. К.Рудаміна-Дусецкі, А.Гобята. У Віленскім ун-це ставіліся муз. спектаклі, працавалі аркестры,
хары, пазней семінарыя для настаўнікаў і арганістаў (канец 18 ст.), выкладаліся ігра на муз. інструментах і музыказнаў ства (Я.Д.Голанд, І.Рэнер). У 19 ст. выйшлі першыя зборнікі нар. песень (Кёнігсберг, 1825; Вільня, 1829). У Віленскім rap. т-ры ставіліся оперы ВА.Моцарта, ІС.М.Вебера і інш. У розны час y Вільні працавалі М .Дылецкі, С.Манюшка. У 1873— 1915 y Л. дзейнічала аддзяленне Рас. муз. т-ва. Традыцыі новай нац. музыкі закладзены ў канцы 19 — пач. 20 ст. ў творчасці М. Чурлёніса, М.Пятраўскаса (першая літ. опера «Бірутэ», 1906; аперэты, хар. творы), Ч.Саснаўскаса, Ю.Наўяліса (кіраўнік хору «Дайна» і т-ва арганістаў, заснавальнік курсаў арганістаў, 1892, і муз. школы, 1919, з 1933 кансерваторыя), С .Шымкуса, Ю.Груадзіса. У канцы 1918 — пач. 1919 працавала Муз. калегія Наркамасветы Л. (Ю.Талат-Кялпша, К.Галкоўскі і інш.). У 1919—40 цэнтрам літ. культуры быў Каўнас. У 1920 y ім заснаваны Літоўскі нацыянальны тэатр оперы і балета (у 1948 пераведзены ў Вільнюс), дзе ў 1930-я г. пастаўлены нац. оперы Ю.Карнавічуса, А.Рачунаса, Ііятраўскаса, I Дамбраўскаса, балеты В.Бацявічуса, Груадзіса, Б .Дварыёнаса. Буйныя сімф. і камерна-інстр. творы пісалі Груадзіс, Бацявічус, Ю.Жылявічус (аўіар першай літ. сімфоніі, 1922), Карнавічус, К.-В.Банайціс, В.Якубенас, Рачунас, І.Набажас, Ю.Гайдзяліс, Ю.Пакальніс; y галіне хар. музыкі працавалі Шымкус, Талат-Кялпша, А.Качанаўскас, Ю.Каросас і інш. Значную ролю ў культ. жыцці краіны адыграў Саюз музыкантаў Л. (1924— 40). У пач. 1940-х г. y Каўнасе адкрьпы т-р муз. камедыі (цяпер Каўнаскі муз. т-р), y ВільнЮсе — філармонія, y складзе якой працавалі сімф. аркестр, хор, ансамбль песні і тан ца.'У гады 2-й сусв. вайны некаторыя літ. музыканты працавалі ў Расіі (у г. Пераслаўль-Залескі створаны Дзярж. маст. ансамбль Літ. ССР). У 1945 y Вільнюсе адкрыта Літ. кансерваторыя (у 1949 аб’яднана з Каўнаскай, з 1971 дзейнічае яе філіял y г. Клайпеда). 3 1946 рэгулярна праводзяцца пеўчыя святы. У 1940— 50-я г. ў вак.-сімф. і муз -сцэн. жанрах працавалі кампазітары Рачунас, Ю.Юзелюнас, А.Белазарас, В.Клова, Дварыёнас. 3 1960-х г. творчасць кампазітараў Л. стала больш разнастайнай y стылявых і жанравых адносінах, абнавілася муз. мова, паглыбілася цікавасць да нар. творчасці. Паявіліся оперы Юзелюнаса, Рачунаса, В.Лаўрушаса, П.-В.Палтанавічуса, В.Баркаўскаса, Э .Бальсіса, балеты Бальсіса, А.Рэкашуса; аперэты, мюзіклы, араторыі Бальсіса, В.Юргуціса, Б.Кутавічуса; кантаты Юзелюнаса, творы інш. жанраў АБражынскаса, А.Марцінайціса. У галіне сімф. і камерна-інстр. музыкі працуюдь Дварыёнас, С.Вайнюнас, Юзелюнас, Бальсіс, Ф.Р.Баёрас, О.Балакаўскас, Баркаўскас, Кутавічус, Рэкашус, В. і Ю. Юазапайцісы, Марцінайціс, В.Монтвіла, О.Нарбутайгэ, М.Урбайціс і інш., y песенным жанры — К.Кавяцкас, Дамбраўскас, Баёрас, y эстр. музы-
цы — Б.Гарбульскіс, Т.М акачынас і інш. У Вільнюсе праводзяцца Міжрэсп. конкурс юных піяністаў імя Чурлёніса (з 1965), рэсп. конкурс юных піяністаў імя Дварыёнаса (з 1974), фестывалі камерных аркестраў, стр. квартэтаў, арганнай музыкі, y г. Шаўляй — фестываль старадаўняй музыкі, y Клайпедзе — «Музычная вясна». Сярод выканаўцаў: дырыжоры ІА лекса, В.Віржоніс, Р.Генюшас, Дварыёнас, Ю.Домаркас, А.Кленідкіс, Х.Паташынскас, С.Сандзецкіс; хар. дырыжоры В.Баргусявічус, А.Будрунас, А.іазенас, Кавяцкас, Каросас, А.Крогертас, І.Швядас, піяніст Вайнюнас, скрыпачы Р.Кацілюс, А.Лівантас, Э.Паўлаўскас, арганіст Л.Дэігрыс; спевакі В.Адамкявічус, Н.Амбразайцітэ, Г.Апанавічугэ, Б.Грынцявічутэ, К.Гутаўскас, В.Даўнарас, Э .Канява, Г.Каўкайтэ, Р.Марыёшус, І.Мількявічутэ, В.Нарэйка, В.Пруднікавас, К .Пятраўскас, А.Садзейка, Э.Саўлявічутэ, Р.Сіпарыс, I Стасюнас, А.Сташкявічутэ, А.Чудакова, К.Шылгаліс. Сярод музыказнаўцаў Ю.Гаўдрымас, Я.Чурлёнітэ, А.Амбразас, В.Ландсбергіс, О.Нарбуцене. У Л. працуюць: Літ. т-р оперы і балета, опера, Каўнаскі і Клайпедскі муз. т-ры; філармонія (з 1940; y яе складзе сімф. і камерны аркестры, 3 струнныя квартэты, ансамбль старадаўняй музыкі «Musica humana», эстр. ансамблі); Каўнаскі дзярж. хор (з 1969), камерны хор «Поліфанія» (з 1986), хор і аркестр лёгкай музыкі тэлерадыёкампаніі Л. (з 1963); ансамбль песні і танца «Летува» (з 1940); кансерваторыя, муз. вучылішчы і інш. У Каўнасе дзейнічае (з 1986) Музей старадаўніх літ. муз. інструментаў. Тэатр. Элементы тэатр. мастацтва вядомы са старажытнасці ў нар. абрадах, святах, танцах. Да сярэдзіны 20 ст. ў вёсках ставіліся імправізаваныя быт. сцэнкі з выкарыстаннем масак, спец. вопраткі, бутафорыі. У 16— 18 ст. развіваўся школьны т-р. У Віленскім ун-це і езуіцкіх калегіумах ставіліся рэліг. прадстаўленні на лац., пазней на польскай мове, інтэрмедыі на літ. мове. Гастраліравалі прафес. трупы з Італіі, Англіі і інш. У 1639 y Вільні на тэр. Ніжняга замка ўзведзены спец. тэатр. будынак. Тэатр. трупы існавалі пры дварах вял. князя і буйных магнатаў. У 1785 В.Багуслаўскі стварыў першы ггублічны Віленскі гар. т-р (дзейнічаў да 1864), y якім працавалі трупы пад кіраўніцгвам М.Кажынскага, М.Корвел-Мараўскай, К.Скібінскага, К.Ш лёгерыса і інш. Спектаклі ставіліся пераважна на польскай, з сярэдзіны 19 ст. і на рус. мовах. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. аматарскія т-вы і драм. гурткі на літ. мове дзейнічалі ў Вільні, Каўнасе, Паневяжысе, Шаўляі і інш. Першы публічны спектакль на літ. мове (камедыя Кетуракіса «Амерыка ў лазні») адбыўся ў Паланзе ў 1899. У 1916 Ю .Вайчкус арганізаваў драм. студыю ў Пецярбургу (з 1918 y Вільні), з якой узнік першы літ. прафес. т-р. У 1919 y Вільні існаваў Дзярж. літ. т-р (кіраўнік К.Глінсйс). У 1919—40 цэнтрам тэатр. жыцця быў
ЛІТВА
Да арт. Літва. Сцэна з балета «Дон Кіхот» Л.Мінкуса. Каўнас, дзе працавалі Нац. т-р (1916 і 1923—25), сатыр. т-р «Вілкслакіс» (1919— 25), Дзярж. т-р (з 1920, пазней Каўнаскі драм. т-р). У 1931 адкрыўся Ш аўляйскі т-р драмы (у 1935— 39 працаваў y Клайпедзе). Ставіліся літ. драматургія (Б.Варгшас-Ляўцявічус, Л.Гіра, Жэмайтэ, Кетуракіс, ГЛандсбергісЖамкальніс, А.Фромас-Гужуціс) і перапрацаваная для літ. гледача сусв. класіка. Працавалі рэжысёры А.Олека-Жылінскас, Глінскіс, Вайчкус, Б.Даўгувеціс, А.Руцявічус, А.Суткус, І.Місюс, акцёры З.Арлаўскайтэ, Т.Вайчунене, А.Вайнюнайтэ, Ю.Талмантас, М.Грыкш ай тэ-В айчкувене, П .Кубертавічус, Ю .Лаўцюс, Ю.Пятраўскас, П.Пінкаўскайтэ, Э.Руцявічэне, Ю.Стануліс, І.Сграздас, М.Хадаравічус і інш. У 1940 створаны Вільнюскі дзярж. т-р (з 1955 Акад. т-р Літвы), Панявежскі драм. т-р, Каўн а с й т-р юнага гледача (дзейнічаў да 1959), Марыямпальскі драм. т-р (дзейнічаў да 1949), y 1946 — Рус. драм. т-р (Вільнюс), y 1958 — Каўнаскі т-р лялек і Вільнюскі т-р «Леле» («Лялька»), y 1965 — Маладзёжны т-р (Вільнюс). У
Да арт. Літва. Каўнаскі драматычны тэатр. Сцэна са спекгакля «Дрозд — птах зялёны» Б.Кутавічуса і С.Гяды.
311
пасляваенны час ставіліся творы літ. аўтараў Ю.Балтушыса, Ю.Грушаса, А.Грыцюса, А.Гудайціса-Гузявічуса, Даўгувеціса, Ю.Марцінкявічуса, К.Саі, сусв. класіка. 3 2-й пал. 1950-х г. тэатр. мастацтва вызначалася разнастайнасцю сцэн. форм і стыляў. Ставіліся героікаманум., рамант., ярка тэатр. і філас. спектаклі. 3 1970-х г. пашырыліся пастаноўкі гіст. тэматыкі. У 1970— 90-я г. плённа працавалі рэж. Г.Ванцявічус, І.Вайткус, А.Рагаўскайтэ, Э.Некрошус, Г.Падзегімас, акдёры Р .Адамайціс, Г.Баландзітэ, Д .Баніёніс, Ю.Будрайціс, Р.Варнайтэ, К.Віткус, К.Геніс, Н.Гельжынітэ, А Лаценас, A .Масюліс, Пінкаўскайтэ, А.Росенас, Ю.Рудзінскас, Р.Сталілюнайтэ, К.Тумкявічус, М.Чэрняўскайтэ, А.Шурна, С.Юкна, К.Юрашунас, Ф.Якшыс і інш. У Л. працавалі бел. тэатр. калектывы. У 1910— 15 і ў 1916 дзейнічаў Беларускі музычна-драматычны гурток y Вільні, наладжваліся бел. вечарынкі. Выступала Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага (1910). У т-рах Л. ставіліся п ’есы «Пяюць жаваранй» і «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы, «У ціхім завулку» А.Маўзона, «Выбачайце, калі ласка!», «Лявоніха на арбіце» і «Трыбунал» А.Макаёнка. Кіію, Першыя фільмы пра Л. стварыў y 1909 аператар і рэж. В.Старавічус («Каля Нямунаса» і інш.). У 1909— 13 А.Раджунас (Рачунас) здымаў хранікальныя кароткаметражныя фільмы для амер. літоўцаў. Кінахроніка з ’явілася ў Л. ў 1921, рэгулярна здымалася з 1932 аператарамі-аматарамі (С.Уздонас, С.Вайналавічус, А.Жыбас і інш.). Здымаліся і камедыі: «Урач панявсші» (1927), «Літоўскі салдат» (1928), «Анігэ і Іаняліс» (1931, рэж. усіх Ю.Лінартас). Першы лялечны фільм «Сон таўстуна» зняты ў 1938 (аператар Жыбас, мастак С.Ушынскас). У 1940 y Каўнасе створана Студыя хранікальных і дакумент. фільмаў (з 1944 кінастудыя, з 1946 Літ. кінастудыя; з 1949 y Вільнюсе). У 1945 пачаўся выпуск тэматычных юначасопісаў («Савецкая Літва» і інш.), з 1950-х г. — дакумент. («Яны — з Каўнаса», «Mae сябры», рэж. абодвух В.Старошас) і маст. («Над Нямунасам світанак», 1953, рэж. А.Файнцымер; «Мост», 1956, рэж. Б.Шрэйбер; «Юлюс Яноніс», 1959, рэж. Б.Браткаўскас, В.Дабашынскас) фільмаў. Для дакумент. фільмаў 1960— 80-х г. характэрны паказ працы і творчасці («Там, за дзвярыма», 1966, рэж. А.Даўса; «Вядзьмарка», 1975; «Пастскрыптум да старога фільма», 1980, рэж. Р.Шылініс, Старошас), псіхал. аналіз («Стары і зямля», 1965, «Думы стогадовых», 1969, «Свет як вялікая сімфонія», 1975, усе рэж. Р.Верба), гіст. тэматыка («Вільнюскі універсітэт», 1978, рэж. А.Дзігімас; «Любоў і здрада», 1984, рэж. Л.Лазенас). Для маст. фільмаў гэтых часоў уласцівы акгуальная праблематыка, яркая маст. форма: «Хроніка аднаго дня» (1963), «Ніхто не хацеў паміраць» (1965), «Гэта салодкае
312
ЛІТВА
слова — свабода» (1972) В.Жалакявічуса; «Крокі ў начы» (1962), «Лесвіца ў неба» (1966), «Чэрвень, пачатак лета» (1969), «Абмен» (1977), «Палёт праз Атлантыку» (1983) Р.Вабаласа; «Апошні дзень канікул» (1964; прэміі міжнар. кінафестываляў y Лакарне 1965, y Канах 1966), «Прыгажуня» (1969), «Арэхавы хлеб» (1977) А.Жэбрунаса; «Пачуцці» (1968; прэмія міжнар. кінафестывалю ў Сан-Рэма 1975) А.Грыкявічуса і Даўсы; «Мужчынскае лета» (1970), «Расколатае неба» (1974), «Квітненне непасеянага жыта» (1978) М.Гедрыса; «Маленькая споведзь» (1972), «Злітуйся над намі» (1978) А.Арамінаса; «Жанчына і чатыры яе мужы» (1983) А.Пуйпы. 3 1961 здымаюцца тэлефільмы: «Няскончанае апавяданне» (1966), «Тадас Блінда» (1972), «Кар’ера Дзічуса» (1980, усе рэж. Браткаўскас), «Уся праўда пра Калумба» (1970, рэж. Жалакявічус), «Смок і Малыш» (1975), «Багач бядняк» (1983, абодва рэж. Вабалас), «Прыгоды Калесышчыка» (1976, рэж. Жэбрунас), «Восень майго дзяцінства» (1977, рэж. Г.Лукшас), «Амерыканская трагедыя» (1981, рэж. Гедрыс) і інш. Сярод акцёраў: Р Адамайціс, Д. Баніёніс, Ю Будрайціс, Г.Кураўскас, A .Масюліс, Л.Нарэйка, Э.Плешкітэ, В.Томкус, Э.Шулгайтэ, А.Шурна і інш. У 1958 засн. Саюз кінематаграфістаў Л. Беларусы ў Літве. 3 часоў ВКЛ да 1-й сусв. вайны сац.-эканам., нац. і культ. развіццё беларусаў і літоўЦаў праходзіла ў адзінай дзярж. прасторы. Гал. бел. асяродкам тут здаўна была Вільня (гл. Вільнюс), дзе існавалі агульныя дзярж. і культ. ўстановы, y т л . Віленскі ун-т, Віленская брацкая друкарня. Пасля далучэння, ў канцы 18 ст. бел. і літ. зямель да Рас. імперыі беларусы і літоўцы разам удзельнічалі ў нац.-вызв. руху (паўстанне 1794, т-вы філаматаў, філарэтаў і прамяністых, дзейнасць Ш.Канарскага і Ф. Савіча, паўстанне 1830—31, паўстанне 1863—-64). Паводле перапісу 1897 на тэр. цяперашняй Л. жыло 70,3 тыс. беларусаў, яны складалі большасць насельніцтва Віленскай губ. (56%). У пач. 20 ст. ў Вільні дзейнічалі Віленскае мастацка-прамысловае таварыства, Віленскае мастацкае таварыства, выдавецтва «Нашай нівы», Беларускае выдавецкае таварыства (працягвала дзейнасць y 1919— 30), Беларускі музычнадраматычны гурток, Беларускі настаўніцкі саюз, выдаваліся газеты «Наша доля» і «Наша ніва». У 1-ю сусв. вайну пасля акупацыі Л. герм. войскамі ў Вільні ў 1915 быў арганізаваны Беларускі клуб, y Коўне — Беларуская грамада. 3 абвяшчэннем незалежнасці Л. (люты 1918) дзейнасць бел. арг-цый на акупіраванай герм. войскамі тэр. Беларусі і Л. каардынавала Віленская беларуская рада (ВБР). Пасля дэнансацыі Брэсцкага міру 1918 гірадстаўнікі ВБР увайшлі ў Літоўскую Тарыбу, створана Міністэрства беларускіх спраў Літвы. У
снеж. 1918 y Вільні, y канцы 1920 — кастр. 1923 y Каўнасе знаходзіўся ўрад БНР, y 1919— 23 тут размяшчалася і дыпламат. Беларускае прадстаўніцтва. У чэрв. 1919 y Каўнасе сфарміраваны 1-я і 2-я асобныя бел. роты, якія разам з літ. часцямі ўдзельнічалі ў баях супраць г,ав. і польск. войск. У ліст. 1919 абедзве роты аб’яднаны ў Бел. батальён. У крас. 1920 ён пераўтвораны ў Бел. асобную роту, y снеж. 1920 зноў y Бел. асобны батальён, які да 1923 вёў антыпольск. партыз. вайну на тэр. Зах. Беларусі. У кастр. 1920 войскі польск. ген. Л.Жалігоўскага захапілі Вільню і Віленскі край (гл. Сярэдняя Літва) і ў пач. 1922 сейм зацвердзіў іх уключэнне ў склад Полынчы як Віленскае ваяводства. 3 гэтага часу і да канца 1939 Вільня была грамадскім, асветным і культ. цэнтрам Заходняй Беларусі. У 1923— 24 y барацьбе супраць Польшчы з літ. бокам супрацоўнічаў «Бел. стралецкі саюз». У пач. 1920-х г. y Каўнасе дзейнічалі замежная група партыі бел. эсэраў, Беларускае сабранне, Беларускае брацтва і інш.; y Л. выходзіла значная колькасць беларускамоўных перыяд. выданняў. Пасля скасавання М ін-ва бел. спраў Літвы (1923), пераемнікам якога намагаўся стаць Беларускі цэнтр (Каўнас), з-за непрыхільнага стаўлення ўлад Л. да бел. нац. праблем грамадская актыўнасць беларусаў y Л. паменшылася; да канца 1920-х г. тут былі закрыты амаль усе бел. школы. У 1930-я г. нац.культ жыцдё беларусаў y Л. зноў актывізавалася (гл. Беларускае культурна-асветнае таварыства ў Каўнасе), адноўлены каўнаскі Бел. цэнтр. У пач. 2-й сусв. вайны, калі Вільня і Віленскі край былі перададзены ў склад Л. (кастр. 1939), спынілі дзейнасць віленскія Беларускае навуковае таварыства, Беларускі студэнцкі саюз. У час акупацыі Л. ням.-фаш. войскамі (1941— 44) яшчэ дзейнічалі Віленская беларуская гімназія, бел. настаўнідкая семінарыя, Беларускі музей y Вільні (закрыты ў 1945), выдавалася газ. «Беларускі голао (рэд. Ф .Аляхновіч). Пасля вызвалення Л. частка беларусаў Віленшчыны на падставе літ.-польск. пагаднення аб узаемнай эвакуацыі насельніцтва ад 22.9.1944 перасялілася ў Польшчу. 3 1945 y Л. па вярбоўцы, на новабудоўлі і інш. прыбывалі беларусы з БССР. Іх колькасць павялічылася тут з 30 тыс. чал. y 1959 да 63 тыс. y 1989, аднак* арганізаванага нац. жыцця яны практычна не мелі. У Вільні працягвалі сваю дзейнасць П Сергіевіч, З.Верас, Л.Луцкевіч, Я.Шутовіч і інш. Акгывізацыя грамадскага жыцця бел. нац. меншасці ў Л. пачалася ў часы лібералізацыі грамадска-паліт. жыцця ў СССР (2-я пал. 1980-х г.), калі ўзнік шэраг бел. культ.-асв. арг-цый, y т.л. «Сябрына». 3 1989 y Л. трансліруюцца бел. перадачы на радыё і тэлебачанні. Пасля абвяшчэння незалежнасці Л., Беларусі і развалу СССР y 1991— 96 з Л. ў Рэспубліку Беларусь вярнулася больш за 7,6 тыс. беларусаў, y Л. з Беларусі пераехала 3,8 тыс. яе жыхароў. Паводле літ. стат. звестак, y сярэдзіне
1990-х г. y Л. (пераважна ў Віленскім краі) жыло больш за 50 тыс. беларусаў (1,5% насельнііггва краіны). У пач. 1998 культ.-асв. працу ў Л. (у Вільнюсе, Друскінінкаі, Вісагінасе, Шальчынінкаі, Швенчонісе і інш.) вялі 15 бел. арг-цый, y т.л. Т-ва бел. культуры, Т-ва бел. мовы. 3 1993 y Вільнюсе дзейнічае бел. сярэдняя школа імя Ф.Скарыны, y Вісагінасе і інш. гарадах Л. праходзяць выстаўкі твораў мастакоў-беларусаў, фестывалі бел. песні, выдаецца беларускамоўная перыёдыка і інш. Забеспячэнне суродзічам умоў для свабоднага развідця роднай мовы, захавання традыцый, выканакня рэліг. абрадаў, абарону законных правоў грамадзян Беларусі ў Л. прадугледжвае Дагавор аб добрасуседстве і супрацоўніцтве паміж Беларуссю і Л. (1995), бел.-літ. міжурадавае пагадненне аб абароне сваіх грамадзян на тэр. абедзвюх краін (1996), аб гарантыі іх правоў y галіне пенсіённага забеспячэння (1994) і інш. Літ.: K y д a б a Ч.П. Па Віліі: Падарожныя запісы: Пер. з літ. Мн., 1992; Р н м а н т е н с Р. Палеолнт в мезолнг Лнтвы. Внльнюс, 1971; П a ш y т о В.Т. Образованяе Лнтовского государства. М., 1959; Восстаняе в Лнтве н Белорусснн 1863—1864 гт. М., 1965; М у л я в н ч у с Л., Ю ч а с М. Некоторые вопросы генезнса капкгалязма в Лнтве. Вяльнюс, 1968; Нсторня Лнтовской CCP (С древнейшнх времен до нашнх дней). Внльнюс, 1978; Н а в н ц к а с К.В. Лнтва я Антанта (1918—1920 гг.). Внльнюс, 1970; Революцнонное двнженне в Внльнюсском крае, 1920—1940: Док. н матерналы. Внльнюс, 1978; Очерюі нсторнн Коммуннстаческой партнн Лмтвы: Пер. с лнт. T. 1—2. Вяльнюс, 1973—80; Г е д в н л а с М.А Годы велякого перелома (1940—1945): Пер. с лмт Внльнюс, 1979; Нсторня лмтовской лнтературы. Вяльнюс, 1977; К у б я л ю с В. Современная лнтовская поэзня. М., 1969; Л а н к у т н с Й. Панорама лнтовской советской лнтературы. Внльнюс, 1975; Пнсателн Советской Лнтвы: [Бноблногр. словарь). Внльнюс, 1978; М а л ь д з і с А. Творчыя ўзаемасувязі беларускай і літоўскай літаратур y савецкі час // Старонкі літаратурных сувязей. Мн., 1970; Л а п і н с к е н е А , Ма л ь д з і с A Перазовы сяброўскіх галасоў. Мн., 1988; Ч е р в о н н а я С., Б о г д а н а с К. Нскусство Лкгвы. Л., 1972; Я с ю л к с Л. Мзобразвтельное нскусство Лнтовской ССР: Жявопясь. Театрально-декорацмонное нскусство. Скульптура. Графнка. Монументально-декоратавное нскусство: [Альбом]. М., 1978; Лятовская графнха: [Альбом). Внльнюс, 1982; Г а у д р н м а с Ю. Нз нсторнм лятовской музыхя. Т. 1—3. М.; Л., 1964—78; Л а н д с б е р г н с В. Основные этапы развнтая лнтовской музыкальной культуры (возможностя перяодазацнн) / / Прнбалтнйскмй муэыковедческнй сборннк. Внльнюс, 1982. [Вып.| 1; М а л ь ц е н е М.М. Кнно Советской Лнтвы. Л., 1980; Г о р л о в С.А. СССР н террмторнальные проблемы Лнтвы / / Военно-нст. журн. 1990. № 7. Р у ж а н ц а ў А . Беларускія войскі ў Літве 1918—1920 // Спадчына. 1993. МЬ 4 ; Е з а в і т а ў К Беларусы ў Літве. Рыга, 1932. L a t y s z o n e k О. Biatoruskie formacje wojskowe, 1917—1923. Bialystok, 1995. В.М.Корзун (прырода, насельніцтва, гаспадарка), В.П.Дзікаселіс, Р. Ч.Лянькевіч (гісторыя, узброеныя сілы), А.ПЛапінскене (літаратура), Т.Р.Мартыненка (архітэктура), С.У.Пешын (выяўленчас і дэкаратыўна-прыкладное мастацгва), Л.А.Сівалабчык (музыка), Г.Г.Сяргеееа, В.А.Астрога (беларусы ў Літве).
JIITBÂ, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Стоўбцы— Івянец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 40 км на Пн ад г. Стоўбцы, 75 км ад Мінска, 27 км ад чыг. ст. Койданава. 268 ж., 102 двары (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.
ЛІТВІН
Мікалай Канстанцінавіч (н. 11.5.1951, в. Пятрэвічы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1977, клас A.Багатырова). 3 1979 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. У творчасці адчувальныя класічныя традыцыі, апора на муз. фальклор. Сярод твораў: сімфонія (1976), кантата «Беларуская калыханка» на словы В.Віткі (1977), эсюз «Горкі вырай» для чытальніка і аркестра на словы М.Мятліцкага (1993), Фантазія на бел. тэмы ддя аркестра нар. інструментаў, Сюіта для ансамбля нар. інструментаў, Элегія для кантрабаса, струнных і ўдарных інструментаў; Канцэртная п’еса для актэта драўляных духавых; п’есы для баяна; цыкл хароў «Родныя вобразы» на вершы Я.Коласа і Я.Купалы (1983), песні. Р.ММадава.
ЛІТВІН Міхалон (сапр. Ц і ш к е в і ч Міхайла), бел. гуманіст і мыслідель 16 ст. 3 шляхіы. У 1538— 40 пасол ВКЛ да крымскага хана Сагіб-Гірэя. Аўтар сац.паліт. трактата на лац. мове «Аб норавах татараў, літоўцаў і масквіцян» [нап. каля 1550, выд. 1615 y Базелі (Ш вейцарыя)]. 3 пазіцый бяднейшай шляхты крытыкаваў сац.-паліт. адносіны, дзярж. лад, суд. ўстановы і феад. права ВКЛ, уклад жыцця духавенства і царк. парадкі, выступаў за правядзенне суд. рэформ. Прычынай сац. несправядлівасці лічыў «сапсаванасць нораваў», таму ідэалам абвяшчаў грамадства без маёмаснай няроўнасці, асуджаў імютенне да раскошы і марнатраўства. У справе перабудовы грамадска-паліт. адносін заклікаў звяртацца да вопыту суседніх народаў (рускіх, татараў і інш.). Літ:. С о к о л С.Ф. Соцнологнческая н полнтаческая мысль в Белоруссвя во II половнне XVI в. Мн., 1974. С. 37—63. С. Ф. Сокал. ЛІТВІН Сцяпан Міхайлавіч (н. 10.6. 1931, с. Кармалюкава Вінніцкай вобл., Украіна), украінскі паэт, перакладчык. Скончыў Кіеўскі,ун-т (1954). Друкуецда з 1950. Аўгар зб-каў вершаў «Сэрца не маўчыць» (1958), «Пад небам Крыма» (1960), «Усхваляванасць» (1966), «Спадчыннасць» (1974), «Колеры трывогі і надзеі» (1984), «На зорных вятрах» (1988) і інш., якія адлюстроўваюць этапы гіст. лёсу Украіны, яе народа, героіку Вял. Айч. вайны і прасякнуты чалавечай дабрынёй, паэтызуюць родную прыроду. Перакладае з рус., бел., балг., груз. моў. Пераклаў на ўкр. мову асобныя вершы М.Багдановіча, Я.Купалы, М.Танка, А.Куляшова. На бел. мову асобныя вершы Л. пераклалі С.Панізнік, Я.Янішчыц. Тв:. Поезіі. Кні'в, 1991; Рус. пер. — Неодолммость любвн. М., 1985. В.А.Чабаненка.
ЛІТВІНАВА Зоя Васілеўна (н. 27.11. 1938, в. Старое Сяло Веткаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. мастак манум,дэкар. мастацтва, жывапісец, графік. Засл. дз. маст. Беларусі (1992). Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). Манум. творам характэрна глыбокае разуменне спецыфікі гэтага віду мастацтва і тэхнікі іх выканання. Сярод рабог энкаўстыкі «Стары і новы Вільнюс» y кінатэатры «Вільнюс» (1976), «Мая Радзіма» ў Палацы культуры і спорту чыгуначнікаў (1977, абедзве ў Мінску, y сааўт. з С.Катковай), «Арфей», «Дзень нашага жыцця» ў санаторыі «Беларусь» y г. Місхор (Украіна, 1984), размалёўка капліцы св. Марыі ў г. Хапфагартэна (Аўстрыя, 1997), габелены «Квітней Беларусь» (у сааўт. з С.Сакаловым, 1979), «У дынамічнай прасторы» (1991), «Дабравешчанне» (1997). Жывапісным творам уласцівы вытанчаныя спалучэнні насычаных колераў і дынамічных рытмаў: «Мая Беларусь» (1972), «Мадонна» (1977), «Цвіценне» (1988), «Аўтапартрэт» (1989), «Крык* (1993), «Купальшчыцы» (1997), «Подых веера», «Фауст і Мефістофель» (абедзве 1998). Аўтар шматлікіх акварэляў: «Сустрэча з мінулым» (1972), «Вясенні кліч» (1980), «Блакітная прастора> (1991), «Зімовы стан» (1993), «Знакі руху» (1995), «Афрыканскія кветкі» (1997); малюнкаў. Іл. гл. таксама да арт. Васковы жывапіс. М.М.Паграноўскі.
ЛІТВІНАЎ
(сапр. Г y р э в і ч) Леў Маркавіч (9.4.1899, М інск — 21.3.1963), бел. рэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1946). Засл. дз. маст. Татарстана (1953). Скончыў Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). У 1921— 23 кіраваў y Мінску маст. самадзейнасцю. Аўтар сцэнарыя і пастаноўшчык (з Е.Міровічам і Бейтлерам) масавага дзейства «Праца і капітал» (1921). У 1927— 32 і 1942— 43 рэжысёр Дзярж. яўр. т-ра Беларусі (найб. значная пастаноўка — «Авечая крыніца» Лопэ дэ Вэгі, 1927). Маст. кіраўнік (1932— 37) і гал. рэжысёр (1943—48) Бел. т-ра імя Я.Купалы. Сярод пастано-
ЛІТВІНКА
313
вак: «Бацькаўшчына» К.Чорнага (1932), «Канец дружбы» К.Крапівы (1934) і «Салавей» З.Бядулі (1937, абедзве з Л.Рахленкам), «Паўлінка» Я.Купалы (1944), «Недаростак» Дз.Фанвізіна (1933), «Позняе каханне» (1944) і «Таленты і паклоннікі» (1950) ААстроўскага, «Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра (1946) і інш. 3 1950 гал. рэжысёр Казанскага т-ра імя Качалава (паставіў «Лявоніху на арбіце» А.Макаёнка, 1961).
ЛІТВІНЕНКА-ВблЬГЕМУТ
Марыя Іванаўна (13.2.1892, Кіеў — 3.4.1966), украінская спявачка (лірыка-драм. сапрана), педагог. Нар. арт. СССР (1936). Скончыла Кіеўскае муз. вучылішча (1912). 3 1912 y т-рах Расіі (Петраград), Украіны. У 1935— 53 салістка Кіеўскага т-ра оперы і балета. У 1920-я г. ўдзельнічала ў стварэнні ўкр. опернага т-ра. Выкладала ў Кіеўскай кансерваторыі (з 1944 праф.). Валодала моцным чыстым голасам прыгожага тэмбру, высокаразвітай вак. тэхнікай. Сярод партый: Насця, Наталка і Цярпіліха («Тарас Бульба», «Наталка Палтаўка» М.Лысенкі), Аксана, Адарка («Запарожац за Дунаем» С.Гулака-Арцямоўскага), Ганна («Наймічка» М.Верыкоўскага), Варвара («Багдан Хмяльніцкі» К.Данькевіча),
Купава і Снягурачка («Снягурачка» М.Рымскага-Корсакава), Ліза, Марыя («Пікавая дама», «Мазепа» П.Чайкоўскага), Яраслаўна («Князь Ігар» А.Барадзіна), Тоска («Тоска» Дж.Пучыні), Аіда («Аіда» Дж.ІЗердзі), Галька («Галька» С.Манюшкі). Дзярж. прэмія СССР 1946. Літ:. Ш в a ч к о Т.М Лнтвнненко-Вольгемуг. Кнев, 1986.
ЛІТВІНКА Франя Міхайлаўна (н. 17.6. 1941, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1996), праф. (1997). Скончыла БДУ (1965). Працавала ў шксше, y 1967—68 y
314
ЛІТВІНОЎСКІ
Мінскім сувораўскім ваенным вучылішчы. 3 1969 y БДУ. Даследуе праблемы методыкі выкладання рус. мовы ў сярэдняй школе. Адзін з распрацоўшчыкаў канцэпцыі моўнай адукацыі на Беларусі і аўтараў падручнікаў, навуч. і метадычных дапаможнікаў па рус. мове для школы. Тв.: Семантако-грамматаческнй аспект осложнення / / Весн. БДУ. Сер. 4. 1992. № 3; Предложенмя с характернзуюшлм членом: семантнка, ннтонацня, актуальное члененне / / Вопросы лннгвнстакн: Сб. науч. статей. Мн., 1996. ЛІТВІН0ЎСКІ Аляксандр Фёдаравіч (н. 1.5.1962, Мінск), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1987, клас Д з.Смольскага). 3 1987 рэдакгар муз. вяшчання Бел. тэлерадыёкампаніі. Для яго творчасці характэрны цікавасць да бел. тэматыкі, жанравая вынаходлівасць, полістылістыка. Сярод твораў: містэрыя «Францыск» для баса і аркестра (1990; тэкст прадмоў і каментарыяў Ф.Скарыны да «Бібліі»), Грыгарыянская меса (Missa ordinarium, 1994), кантаты «Вяселле» (1987) і «Зборная суботка» (1988) на нар. словы, «Да Маці Божай» (1996), «Stabat Mater» (1997), «Песні на Божае нараджэнне» (1998); сімфонія (1986), сімф. фрэска «Крэва» (1987), «Concertino barocco» для стр. аркестра (1988), п ’есы «Zbieg» для флейты, габоя, віяланчэлі і фп., «Wir» для 4 валторнаў, «Пастараль» i «U1» для стр. квінтэта, сюіта «Intavolatura» для гітары; «Filix» для флейты і гітары; цыклы рамансаў на вершы Я.Купалы, А.Пушкіна, С.Ясеніна і інш.; электронныя кампазіцыі; апрацоўкі зборніка інстр. музыкі 17 ст. «Віленскія табулатуры» (1991). Р.М.Аладава. Л І Т В І Н Ы , л і ц в і н ы, назва жыхароў
Вялікага княства Літоўскага, пераважна зах. беларусаў і ўсх. літоўцаў y 14— 18 ст. Упершыню сустракаецца ў польск. гіст. крыніцах 14 ст. У бел.-літ. летапісах і інш. дакументах 14— 16 ст. назва Л. звязвалася ў этнагенетычным аспекце з легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з кн. Палемонам, a тэрытарыяльна — з землямі першапачатковай лакалізацыі тапоніма Літва — на 3 ад Мінска ў міжрэччы Нёмана і Віліі, дзе існавала змешанае балта-слав. насельніцтва (гл. ў арт. Літва летапісная). У канфесіянальным аспекце нярэдка звязвалася з каталінтвам. У 16— 18 ст. назва Л. набыла гучанне палітоніма — дзярж. паліт. вызначэння ўсяго насельніцгва ВКЛ, аднак адрознівалася ад саманазвы менавіта літоўцаў (аўкштайты і жэмайты), усх. беларусаў правасл. веры (русіны, руськія) і палешукоў. Жыхароў Белай Русі называлі Л.-беларусцамі (гл. Беларусцы). У 19 — пач. 20 ст. арэал існавання назвы Л. звузіўся. У наш час ужываецца як экзаэтнонім y палякаў для вызначэння літоўцаў, a таксама як лакальны этнікон невял. груп бел. насельніцгва (у раёне Бярозы, Івацэвіч,
Косава, Пружан, Навагрудка, Воранава, Гродна, Паставаў, Браслава і інш.), некат. раёнаў бел.-ўкр. Палесся (раёны Століна, Ракітнага, Кастопаля, Сарнаў, Оўруча) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўн. Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, зах. Браншчыны і Смаленшчыны. І.У. Чаквін. «ЛНТЕРАТЎРНАЯ ГАЗЕТА», пгготыднёвае расійскае літ.-мастацкае і грамадска-паліт. выданне. Выходзіць з 1929 y Маскве на рус. мове. Засн. як орган Саюза пісьменнікаў СССР; y 1942— 44 наз. «Лнтература н нскусство». У 1950— 66 выходзіла 3 разы на тыдзень. Гал. рэдактарамі ў розны час былі: А.Суркоў, К.Сіманаў, С.Смірноў, А.Чакоўскі і інш. Асвятляе пытанні развідця л-ры , мастацтва, навукі, культуры, a таксама палітыкі, сацыялогіі, эканомікі, падзеі міжнар. жыцця. Змяшчае літ.-крытычныя, публіцыстычныя артыкулы, нарысы, маст. творы, дыскусійныя матэрыялы вучоных, пісьменнікаў, дзеячаў культуры і навукі. На яе старонках надрукаваны творы, артыкулы, нарысы бел. пісьменнікаў, y т л . Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, П.Броўкі, Я.Брыля, К.Крапівы, А.Куляшова, І.Мележа, М.Танка, В.Быкава, І.Ш амякіна, А.Адамовіча, Б.Сачанкі, А.Мальдзіса, І.Чыгрынава і інш. ЛІТКЕ Фёдар Пятровіч (28.9.1797, С.-Пецярбург — 20.8.1882), расійскі географ, марагшавец, даследчык Арктыкі. Ганаровы чл. (1855, чл.-кар. 1829) Пецярбургскай АН; з 1864 яе прэзідэнт. Адмірал (1855). У 1817— 19 удзельнік кругасветнага плавання В.М.Галаўніна. У 1826— 29 кіраваў кругасветнай экспедыцыяй на шлюпе «Сянявін»; апісаў зах. ўзбярэжжа Берынгава м., астравы Прыбылова, Банін, Каралінскі архіпелаг, дзе адкрыў 12 астравоў. Адзін з арганізатараў і кіраўнік (у 1845— 50, 1857—72) Рускага геагр. т-ва. Яго імем названы шэраг астравоў, мыс, заліў, паўвостраў, праліў, цячэнне ў Паўн. Ледавітым і Ціхім ак. і інш. Te.: Путешествне вокруг света на военном шлюпе «Сенявнн», 1826—1829. 2 нзд. М., 1948. Літ:. М a р н ч М. Жпзнь н плаванне флота капітган-лейтенанта Федора Лнтке. М.; Л., 1949, ЛІТЛ-РО К (Little Rock), горад на Пд ЗША. Адм. ц. штата Арканзас. Каля 170 тыс. ж., з горадам Норт-Лгіл-Рок і прыгарадамі 500 тыс. ж. (1996). Вузел чыгунак і аўтадарог. Гандл.-фін. цэнтр. Прам-сць: хім., эл.-тэхн., радыёэлектронная, шынная, металургічная, бавоўнаачышчальная, паліграф., харч., авіяц., прыладабудаўнічая. Ун-т. «ЛНТ0ВСКНЕ
ЕПАРХНАЛЬНЫЕ
ВЕДОМОСТН», штотыднёвы часопіс, орган Літоўскай правасл. духоўнай кансісторыі. Выдаваліся ў 1863— 1917 y Вільні на рус. мове (да 1873 двухтыднёвы). Прызначаліся для Літ. правасл. епархіі. Часопіс меў афіц. і неафіц. аддзелы. У афіц. аддзеле змяшчаў пастановы, распараджэнні ўрада і мясц. улад
па царк. справах, рашэнні і справаздачы Сінода, аб’явы і распараджэнні Літ. духоўнай кансісторыі; y неафід — матэрыялы па гісторыі правасл. царквы на Беларусі, гісторыі асобных храмаў і манастыроў (у т л . пра Жыровідкі манастыр і цудатворны абраз Маці Божай, 1863), нарысы пра царк. дзеячаў, пра ўдзел правасл. духавенства Літ. епархіі ў паўстанні 1863—64 (1863), арт. М.Каяловіча «Смута ва уніяцкім асяроддзі ў Беларусі ў 1802— 1803 гг.» (1874), Р.Кіпрыяновіча «Духоўны суд y Заходняй Русі ў XVI ст.», «Лёсы рэлігійнацаркоўнага жыцця ў Заходняй Русі і Літве» (1878) і інш. Часопіс змяшчаў рэцэнзіі на творы пра гісторыю канфесій на Беларусі, y т л . на працы М.Ізвекава, І.Чыстовіча, Кіпрыяновіча. 3 1907 неафіц. частку замяніў «Вестнмк Вмленского православного Св.-Духовского братства». B. В. Грыгор 'ева. ЛІТ0ТА (ад грэч. litotes прастата), 1) мастацкі прыём прымяншэння велічыні, сілы прадмета ці з’явы, падзеі; троп, процілеглы гіпербале. Л. выяўляе адносіны аўтара да аб’екта адлюстравання, дапамагае завастрыць увагу чытача на найб. значным, характэрным. Пашырана ў фальклоры, нар. фразеалогіі (напр., «сілы, як y камара», «каласкі, як камаровыя наскі»), можа выступаць y ролі параўнання, метафары, эпітэта. У л-ры выкарыстоўваецца для ўзмацнення вобразнасці мовы: Неўладкаваны чалавечы дом, Жывая кропля чорнага сусвету — Зямля мая, Зялёнае гняздо, Адкуль вылётваюць I птушкі, і ракеты. (П.Панчанка. «Зялёнае гняздо») Выкарыстанне Л. побач з гіпербалай стварае эфект кантрастнасці, выклікае напружанасць .пачуцця. 2) Характарыстыка якога-небудзь прадмета, дзеяння ці з ’явы шляхам адмаўлення процілеглага; напр., «някепскі» (замест добры), «не згаджацца» (пярэчыць). А.А.Майсейчык. ЛІТ0ЎСКА-БЕЛАРЎСКАЯ САВЕЦКАЯ САЦЫЯЛІСТЬІЧНАЯ РЭСПЎБЛІКА ( Л і т о ў с к а - Б е л а р у с к а я ССР, С ацы ялісты ч ная Савецкая Рэспубліка Літвы і Белар y с і, Л і т б е л). Існавала ў гады грамадз. вайны і ваен. інтэрвендыі 1918— 20. Утворана ў адпаведнасці з рэкамендацыямі ЦК РКП(б) y лют. 1919 шляхам аб’яднання БС СР і Літ. ССР (рэзалюцыі аб аб’яднанні зацверджаны раш эннямі I Усебел. з ’езда Саветаў і з’езда Саветаў Літвы). Вырашальную ролю ў справе ўтварэння рэспублікі адыграла падрыхтоўка Польшчы да вайны з Сав. Расіяй. 27.2.1919 на сумесным пасяджэнні ЦВК рэспублік створаны ўрад (С Н К ) Літбела на чале з В.С.Міцкявічусам-Капсукасам і агульны ЦВК на чале з К.Г.Цыхоўскім. 28.2.1919 зацверджаны афід. назва («Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Літвы і Беларусі») і сімволіка рэспублікі. У склад Літбела ўвайшлі тэр. Віленскай,
Мінскай, часткі Кдвенскай і Гродзе.нскай губ. На тэр. Мінскай губ. і Вілейскага пав. Віленскай губ. дзейнічаў Min aci губернскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт. Плошча Літбела складала каля 207 тыс. км2, насельнііггва — каля 4 млн. чал. Адм. цэнтр — г. Вільня (цяпер Вільнюс). Вядучай партыяй y рэспубліцы была Камуністычная партыя (бальшавікоў) Літвы і Беларусі [КП(б)ЛіБ, угворана ў сак. 1919]. Дазвалялася дзейнасць партый, якія прадстаўлялі яўр. насельніцтва (Бунд, Паалей Цыён, Яўр. камуніст. саюз) і псшьск. камуніст. групы. Дзейнасць інш. паргый забаранялася. Рэсп. органамі ўлады былі прыняты інструкцыі аб валасных, гар. і пав. Саветах, дэкрэты пра арганізацыю сав. міліцыі і суда, раўнапраўе ўсіх мясц. моў, ураўнаванне жанчын y правах з мужчынамі. скасаванне саслоўяў і тытулаў. У пач. крас. 1919 царква была аддзелена ад дзяржавы. Да мая 1919 Прэзідыум ЦВК Літ.-Бел. ССР распрацаваў іграект рэсп. Канстьггуцыі (моцы не набыў). Зямельны фонд, лясы, нетры, воды, сродкі зносін і банкі абвяшчаліся агульнадзярж. уласнасцю. 16.2.1919 С Н К БССР выдаў пастанову аб нацыяналізацыі прамысл. прадпрыемстваў. Прамысл. і харч. тавары размяркоўваліся па картачнай сістэме і ў выглядзе пайка. Збор прадуктаў праводзіўся шляхам прымусовай харчразвёрсткі. Урад Літбела імкнуўся да стварэння саўгасаў, камун і сельгасарцелей на базе былых памешчыцкіх маёнткаў. 11.4.1919 уведзена ўсеагульная працоўная павіннасць. У галіне культуры і адукацыі ўрад Літбела выдаў дэкрэты аб абавязковым бясплатным навучанні дзяцей і моладзі ва ўзросце ад 7 да 18 гадоў (24.3.1919), адкрыдці нар. ун-та ў Вільні (10.3.1919), етварэнні гіст.-этнагр. музея (25.3.1919) і музея прыкладнога мастацтва (26.3.1919) y Вільні. Выдавалася 6 газет (2 на рус., па адной на літ., бел., польск. і яўр. мовах). 28.2.1919 ЦВК Лггбела прыняў дэкларацыю аб знеш няй палітыцы, y якой прапанаваў усім народам і іх урадам прызнаць Літ.-Бел. ССР, дэклараваў гатоўнасць «вырашыць усе спрэчныя пытанні палюбоўна і міралюбіва». У сувязі з польск. інтэрвенцыяй шмат увагі аддавалася мерапрыемствам y ваен. галіне. Ва ўмовах актывізацыі баявых дзеянняў на Зах. фронце 13.3.1919 Зах. армія перайменавана ў Беларуска-літоўскую армію. 8.4.1919 ЦВК Літбела абвясціў y рэспублілы ваен. становішча. 19.4.1919 створаны Савет абароны Літвы і Беларусі, які валодаў усёй паўнатой ваен. і дзярж. улады (старшыня Міцкявічус-Капсукас). 12.4.1919 органы ўлады Літбела пераехалі ў Дзвінск (цяпер Даўгаўпілс), 28.4.1919 — y Мінск, 19.5.1919 — y Бабруйск. 2.5.1919 Савет абароны абвясціў усеагульную мабілізацыю ва ўзбр. сілы Літбела, 31.5.1919 падтрымаў прапанову ЦК РКП(б) аб стварэнні ваен. саюза паміж сав. рэспублікамі. 21.6.1919 ЦВК Літбела адобрыў дагавор аб ваенна-наліт. саюзе сав. рэспублік. У крас.—вер. 1919 значная частка Літбела
(у т л . Вільня і Мінск) акупіравана польск. войскамі. 14.7.1919 Ц К РКП(б) вырашыў ліквідаваць С Н К і Савет абароны Літбела, але захаваць рэсп. ЦВК. 17.7.1919 Савет абароны ліквідаваны, наркаматы Літбела перайменаваны ў аддзелы Мінскага губ. ВРК. У вер. 1919 Ц К КП(б)ЛіБ і Мінскі губ. ВРК пераведзены ў Смаленск. Пасля падпісання мірнага дагавора паміж РСФ СР і Літвой (12.7.1920) і абвяшчэння незалежнасці БССР (31.7.1920) Літбел юрыдычна спыніла існаванне. Кр.. Борьба за Советскую власть в Лятве в 1918—1920 гг.: Сб. док. Внльнюс, 1967; Борьба за Советскую власть в Белорусснл, 1918— 1920 гг.: Сб. док. н матерналов. T. 1— 2. Мн., 1968—71; Ндеологнческая деятельность Компартгоі Белорусснн, 1918—1945: (Сб. док.]. Ч. 1. Мн., 1990; Знешняя палітыка Беларусі: 36. дак. і матэрыялаў T. 1. Мн., 1997. Літ:. Ш к л я р Е.Н. Борьба трудяіцнхся Лнтовско-Белорусской ССР с нностраннымн ннтервснтамн м внугренней контрреволюцней (1919—1920 гг.). Мн., 1962; Велякяй Октябрь в судьбах белорусского я лнтовского пародов: (Матерналы межресп. науч. конф., посвяпі. 60-летяю образованяя Лнтовско-Белорусской CCP): Мн., 1981; С е л н в а н о в П.А. Укрепленне тыла Красной Армнн: Деятельность Советов н ревкомов Белоруссня (1918—1920 гт.). Мн., 1987; П л а т о н о в Р., С т а ш к е в н ч H. К вопросу о становленнн белорусской нацнональной государственностн / / Октябрь 1917 н судьбы полмтнческой оітознцлн. Гомель, 1993. Ч. 2; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн., 1995; Гісторыя Беларусі. Ч. 2. Мн., 1998; К р у т а л е в н ч В.А Нсторня Беларуск: Становленяе нацнональной державноста (1917—1922 гг ). Мн., 1999. А.В.Ціхаміраў.
ЛІТОЎСКА_______________ 315 Вільню, 12.10.1920 абвясціў пра стварэнне Сярэдняй Літвы. Дывізіі атрымалі агульную нумарацыю: 1-я Л.-б. д. стала 19-й, 2-я — 20-й дывізіяй Войска Польскага. А.П.Грыцкевіч. Л1Т0ЎСКА-ВІЛ ЕН СКАЯ ГУБЕРНЯ назва Віленскай губерні да 1840. ЛІТ0ЎСКАГА П ІЯ Н Е Р Н А ІA БАТАЛЬЁНА ВЫ СТУІІЛЁНН Е 1825 Адбылося 24.12.1825 y мяст. Бранск Беластоцкай вобл. (зараз на тэр. Польшчы) пад кіраўнііггвам тайнай арг-цыі • Ваенныя сябры» з мэтай сарваць прысягу батальёна цару Мікалаю I. У 8 гадз раніцы батальён (1020 чал. з 1109 па спісе) быў пастроены на зборным месцы. Пасля зачытання маніфеста аб устушіенні на прастол Мікалая I салдаты пад кіраўніцтвам ротных камандзіраў адмовіліся ад прысягі. Камандзір батальёна Обручаў намагаўся пераканаць салдат прыняць прысягу, пагражаў адправіць салдат y Сібір. Потым загадаў ротам адправіцца на свае кватэры па вёсках і паслаў y штаб корпуса данясенне. 25 снеж. ў Бранск прыбыў нач. штаба Літоўскага асобнага корпуса НА.Вельямінаў, пад уздзеяннем якога 26 снеж. батальён і яго каманды прынеслі прысягу. Кіраўнікі выступлення былі арыштаваны і пакараны ўладамі. В.В.Швед.
ЛІТ0ЎСКА Е БЮ Р0 ЦК КПЗБ Дзейнічала ў 1930— 38. Утворана ЦК КПЗБ y каішы 1930 з мэтай актывізаЛІТ0ЎСКА-БЕЛАРУСКІ Ч Ы Р В 0 Н Ы цыі нелегальнай прапаганды сярод літ. ЖОНД, гл. Выканаўчы аддзел Літвы. насельніцтва Віленшчыны. У сувязі з тым, што ў некат. паветах Віленскага ЛІТ0ЎСКА- БЕЛАРЎ СКІЯ ДЫ ВІЗІІ, ваяв. значную частку насельнііггва вайсковыя злучэнні Войска Польскага ў складалі літоўцы, пасля III канферэн1919— 20. Першая Л.-б. д. фарміравалацыі КП ЗБ (1925) пачала выдавацца кася на тэр. Гродзенскай, Ломжынскай і муніст. л-ра на літ. мове, сярод літ. наСувалкаўскай губ. з добраахвотнікаў пасельніцтва ўзніклі парт. арг-цыі. У канлякаў і беларусаў-катсшікаў, ураджэнцаў цы 1930 паводле раш эння Ц К КПЗБ Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губ. пры Віленскім акр. к-це КП ЗБ створаСкладалася з 3 стралк. брыгад і палка на Л.б. Ц К КПЗБ, y 1931 пераўтворана ўланаў. Дывізія і палкі мелі толькі свае ў Л.б. пры Ц К КПЗБ. Бюро мела секгсагр. назвы без агульнай нумарацыі. цыі па рабоце сярод сялян, моладзі, Дзейнічала на бел.-літ. фронце польскіх падп. друкарню, дзе выдавала газету, войск. У люгым 1919 заняла Беласток, часопіс, адозвы і брашуры, супрацоўніy крас. правяла наступальную аперачала з легальнымі арг-цыямі бел. нац.цыю ў раёне Баранавіч і Навагрудка, y вызв руху. У 2-й пал. 1930-х г. праволіп.—жн. дзейнічала супраць войск 16-й арміі Зах. фронту, наступала на дзіла работу па стварэнні антыакупац., дэмакр. нар. фронту ў краі. Існавала да Мір і Стоўбцы, удзельнічала ў наступроспуску КПП і К П ЗБ (1938). ленні на Бабруйск. Вясной 1920 ёй наУ.ФЛадысеў. дадзены № 1, a з Лідскага, Ковенскага, Слуцкага і Беластоцкага палкоў сфарміBAÉHHAE ГУБЕРравана 2-я Л.-б. д., якая дыслацырава- ЛІТ0ЎСКАЕ лася ў раёне Вільні. У ліп. 1920 y час НАТАРСТВА, адм.-тэр. адзінка ў Рас. наступлення Чырв. Арміі дывізіі са імперыі ў 1800— 30. У яго ўваходзілі да стратамі адышлі да Варшавы, удзельні- 1801 Літоўская губерня, з 1801 Віленская чалі ў яе абароне. У канцы вер. 1920 губерня і Гродзенская губерня. 3 1830 наз. пасля адступлення Чырв. Арміі каман- Віленскае генерал-губернатарства. Ваендзірам 1-й Л.-б. д. прызначаны ген. ныя губернатары: М.І.Кутузаў (да 1801, Л.Жалігоўскі, яе ўзмацнілі Лідскім і 1809— 12), Л Л .Бенігсен (1801— 06), Ковенскім палкамі з 2-й Л.-б. д. A.М.Рымскі-Корсакаў (1806—09, 1812— 8.10.1920 паводле загаду Ю.Пілсудскага 30). Жалігоўскі ў знак нязгоды перадачы ЛІТ0ЎСКА-РЎСКАЯ ДЗЯРЖАВА, назВільні і Віленскага краю Літве ўзняў ва Вялікага княства Літоўскага ў рус. т.зв. «бунт» 1-й Л.-б. д. 9.10.1920 заняў гістарыяграфіі 19 — пач. 20 ст.
316
ЛІТОЎСКАЯ
ЛІТ0ЎСКАЯ ГУБЕРНЯ, адм ,-тэр. адзінка ў Рас. імперыі ў 1797— 1801. Цэнтр — г. Вільня. Утворана паводле імяннога ўказа ад 23.12.1796 шляхам аб’яднання Віленскай і Слонімскай губ. y складзе 19 паветаў: Ашмянскага, Браслаўскага, Брэсцкага, Ваўкавыскага, Віленскага, Вількамірскага, Гродзенскага, Завілейскага, Кобрынскага, Ковенскага, Лідскага, Навагрудскага, Пружанскага, Расіенскага, Слонімскага, Трокскага, Упідкага, Цяльшэўскага, Шавельскага. Нас. ў 1797 — каля 1568,2 тыс. чал., y т л . 1 млн. сялян, 120 тыс. шляхты. У Л.г. было 19 гарадоў, 268 мястэчак, 23 632 вёскі, засценкі, ваколіцы, 166 манастыроў, 634 царквы і касцёлы. Найб. дзярж. ўладанне — Слонімская эканомія (1724 двары, 3321 рэвізская душа), з 1798 y пажыццёвым трыманні графа М.Е.Мнішкі. Цэнтр. адміністрацыя — вярх. літ. праўленне на чале з ген.-губернатарам (намеснікам). Указам Аляксандра I ад 21.9.1801 Л.г. зноў падзелена на Віленскую і Слонімскую губ. (з 9.9.1802 Гродзенская губерня). Я.К.Анішчанка. «ЛІТ0ЎСКАЯ КАГІЭЛА», аркестравы калеклыў сярэдзіны 16 — пач. 17 ст.; адзін з найбольш ранніх на тэр. Беларусі. Засн. ў Гродне ў 1543. У 1601 y склад капалы ўваходзілі 15 музыкантаў і спевакоў: Хакон Бланк, Ян (Ганс) Браўн, Пётр Гертсан (Ортсан), Войцех (Альберт) Кулакоўскі, Мацей Кавянчук, Пётр Лаўрэнцій, Магнус, Ян Міхаловіч, Ян Няркоўскі (Ніркоўскі), Якуб Пэль, Якуб Пташкоўскі, Станіслаў Рагейскі, Эрык Том, Эрык Торсцін, Генрых Фін. Звесткі наконт складу інструментаў і характару рэпертуару не выяўлены. АЛ.Капіпаў. ЛІТ0ЎСКАЯ MÔBA, адна з балтыйскіх моў. Пашырана пераважна ў Літве. Вылучаюць 2 групы гаворак: верхнелітоўскія (аўкштайцкія) і ніжнелітоўскія (жэмайцкія). Аснова літаратурнай ІІ.м. — сярэднеаўкштайцкі дыялект. У фанетыцы — адрозненне доўгіх і кароткіх галосных, тсшькі кароткія зычныя, 6 дыфтонгаў, 2 трыфтонгі, рухомы танічны націск; y марфалогіі — 2 роды назоўнікаў (мужч. і жан.), 5 скланенняў, 7 склонаў, прыметнікі 3 родаў, 4 часы дзеясловаў, складаная сістэма дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў; y сінтаксісе — недапасаванае азначэнне, дапаўненне пры непераходных дзеясловах. Пісьменства з 16 ст. на аснове лац. графікі. Літаратурная мова склалася ў канцы 19 — пач. 20 ст. Л.м. ўзаемадзейнічае з бел. мовай. У літаратурнай мове і гаворках ёсць беларусізмы «abrakas» («аброк»), «guzas» («гуж»), y бел. мове адпаведна — літуанізмы, пераважна лексічныя («парсюк», «пуня»), a таксама сінтаксічныя — дзеепрыслоўе ў ролі простага выказніка («каровы пад’еўшы») і інш. Літ.. Грамматкка лнтовсхого языха. Внльнюс, 1985. У.М.Свяжынскі.
ЛІТ0ЎСКАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІЯТбКА і м я М а р ц і н а с а М a ж в і д a с а. Засн. ў 1919 на базе Віленскай гар. публічнай б-кі. Пасля акупацыі Вільні Полыпчай (1919— 39) пераведзена ў г. Каўнас. У 1940 атрымала статус дзярж. б-кі. 3 1963 y Вільні. 3 1989 сучасная назва. Асн. кніжны фонд налічвае больш за 9 млн. адзінак (1998) на ліг. і замежных мовах, y т л . 57 тыс. экз. рукапісаў, каля 30 тыс. экз. рэдкіх кніг і старадрукаў (выданні ант. аўтараў, кнігі М.Лютэра, Э.Ратэрдамскага і інш.), каля 6 млн. экз. кніг і перыёдыкі, больш за 100 тыс. мікраформ, больш за 2 млн. экз. інш. матэрыялаў (жывапіс, ноты, карты, атласы і інш.); мае калекцыю літуаністыкі (больш за 800 тыс. адзінак), y т л . «Катэхізіс» y перакладзе М.Даўкшы (1595), калекцыю бел. кніг і перыёдыкі, надрукаваных y розныя часы ў Вільні, выданні ВКЛ на лац., ням., польск., бел. і рус. мовах. Штогод фонды павялічваюцца. Абменьваецца навук. л-рай з б-камі і ўстановамі замежных краін, захоўвае ліг. рухапісную і друкаваную спадчыну, вядзе н.-д., вьшавецкую і метадалаг. работу; мае аўгаматызаваную інфарм. бібліятэчную сісгаму, электронны каталог літ. кнігі, інфарм. цэнтр і г.д. 3 1992 б-ка з’яўляецца дэпазігарыем Еўрапейскага супсшьніцгва. Пры б-цы створаны Цэнтр бібліяграфіі і кнігазнаўства (б. Ліі. кніжная палата). Літ:. Lietuvos nacionaliné Martyno Mazvydo biblioteka. Vilnius, 1993. І.І.Курбатава. ЛІТ0ЎСКАЯ ТАРЬІБА, прадстаўнічы орган літ. народа і краёвай улады ў Літве ў 1917— 20. Выбрана на літ. канферэнцыі (18— 23.9.1917, Вільня) y складзе 20 чал. (старшыня А.Сметана); з 11.7.1918 наз. Л і т о ў с к а я дзярж а ў н а я т а р ы б а . Ставіла за мэту адраджэнне ў этнагр. межах самастойнай Літ. дзяржавы, скліканне ў Вільні Устаноўчага сейма. 11.12.1917 абвясціла Дэкларацыю аб аднаўленні незалежнай Літ. дзяржавы, 16.2.1918 — Дэкларацыю незалежнасці Літвы, 2.11.1918 прыняла часовую канстытуцыю Літвы. 27.11.1918 y склад Л.т. былі кааптаваны 6 прадстаўнікоў Віленскай беларускай рады (ВБР) і ўтворана мін-ва бел. спраў, 4.4.1919 кааптавана 2 прадстаўнікі Бел. рады Гродзеншчыны. Пасля ўвядзення пасады прэзідэнта Літвы ў крас. 1919 Л.т. страціла свае заканад. функцыі. Фармальна праіснавала да склікання Устаноўчага сейма 15.5.1920. Р.А.Лобаў. ЛІТ0ЎСКАЯ
ЦЯЖКАЗАІIРАЖНАЯ
ПАР0ДА к о н е й, выведзена ў Літве на аснове жмудскага каня, палепшанага ардэнскай пародай. Зацверджана ў 1963. На Беларусі гадуюць на прадпрыемстве «Абухава» Гродзенскага р-на. Выш. ў харху да 158 см, даўж. тулава да 164 см, абхват грудзей да 199 см. Маса жарабцоў да 700 кг, хабыл да 650 кг. Масць пераважна рыжая, трапляецца гнядая і інш. Галава вялікая, шыя кароткая, мускулістая, грудзі шырокія, крыж шырокі. звіслы, раздвоены. Касцяк моцны, ногі сярэдняй даўжыні, дужыя. Коні спакойныя, добрых паводзін,
непатрабавальныя да ўмоў утрымання, з высохай працаздольнасцю. М.А.Гарбукоў. Л ІТ 0Ў С К І ВЯЛІКІ КАМЕНЬ CA 3HÂКАМІ, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1997), на ўсх. ускраіне в. Літоўка Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. Валун ружавата-шэрага граніту дробназярністага з крышталямі біятыту і ксеналітаў цёмна-шэрага гнейсу. Захавалася Va валуна (даўж. 2,7 м, шыр. 2,4 м, выш. 1,6 м, y абводзе 7,2 м, аб’ём 5,5 м3, маса каля 14,6 т). Прынесены ледавіком каля 220— 150 тыс. гадоў назад са Скандынавіі. На паверхні каменя ёсць паглыбленне (даўж. 29 см, шыр. 14 см, глыб. да 2 см), якое лічылі следам казачнай «істоты». Амаль на вяршыні знаходзіцца паўсферычная выемка (у папярочніку 4 см, глыб. 1,5 см) з прышліфаванымі сценкамі, якая высечана чалавекам 2— 2,5 тыс. гадоў назад. Валун меў культавае значэнне. В.Ф.Вінакураў. Л1Т0ЎСКІ КОНЬ, парода коней, якая існавала на тэр. Беларусі (Гродзенская і Мінская губ.) са стараж. часоў па 18 ст. Паходзіла ад дзікага продка — ляснога тарпана. Паўплываў на вывядзенне пароды беларускага запражнога каня. Выш. ў харху да 140 см, маса да 350 кг. Масць шэрая, мышастая, радзей буланая, гнядая, з цёмнай паласой уздоўж спіны. Галава вял., тулава харжахаватае, моцнае, ногі сухія. Пры бегу жвавы, нястомны, трывалы; жыццяздольны, неўспрымальны да хвароб, але без добрых цяглавых якасцей. Выхарыстоўваўся ў ваенных і бытавых мэтах. А. ФЛітвіновіч. Л ІТ 0Ў С К І НАЦЫЯНАЛЬНЫ ТЭАТР 0 П Е Р Ы I БАЛЁТА. Засн ў 1920 y г. Каўнас па інідыятыве К .Пятраўскаса, Ю. Талат-Кялпшы і інш. 3 1922 дзяржаўны, з 1944 Т-р оперы і балета Літ. CCP, y 1948 пераведзены ў Вільнюс, з 1954 акадэмічны, з 1990 наз. Літ. опера, з 1998 сучасная назва. Першы оперны спектакль — «Травіята» Дж.Вердзі (1920). У 1933— 40 пастаўлены нац. оперы «Гражына» і «Радвіла Пяркунас» Ю.Карнавічуса, «Тры талісманы» А.Рачунаса. Першы балетны спектакль — «Капелія» Л Д эліба (1925), y 1928 пастаўлены харэаграфічная карціна «Літоўская рапсодыя» на муз. Карнавічуса, першыя балеты літ. кампазітараў «Юpa i s і Касціціс» Ю.Груадзіса, «Сватанне» Б.Дварыёнаса, «У віхуры танцаў» В.Бацявічуса. Сучасны рэпертуар т-ра складаюць творы сусв. і рус. класікі, літ. і інш. сучасных кампазітараў. У т-ры працавалі: спевакі В.Адамкявічус, Н.Амбразайцітэ, Г.Апанавічутэ, В.Даўнарас, Э.Канява, А.Кучынгіс, Ю.Мажэйка, Р Марыёшус, I Мількявічутэ, В.Нарэйка, Пятраўскас, АСадзейка, Э.Саўлявічутэ, Р.Сіпарыс, I .Стасюнас, A. Сташкевічутэ, А.Чудакова; артысты балета Л.Ашкелавічутэ, Г.Баніс, Б.Кялбаўскас, В.Куджма, Г.Кунавічус, Г.Сабаляўскайтэ, Т.Свенцідкайтэ, М.Юазапайцітэ; дырыжоры ЕАлекса (гал. дырыжор з 1975), М.Букша, Р.Генюшас, Х.Паташынскас, Талат-Кялпша; балетмайстры П.Баравікас, В.Браздзіліс, B. Грывіцкас, В.Дубеняцкене, Кялбаў-
скас, П.Пятроў, з 1992 кіраўнік балетнай трупы Т.Сядунова; рэжысёры Ю.Грыбаўскас, Ю.Густайціс, Э Д омаркас, В.Мікштайтэ, Сіпарыс; ген. дырэктар т-ра Ю Андрэевас (з 1999).
ЛІТ0ЎСКІ ПРАВІНЦЫЯЛЬНЫ КАм іт б т , цэнтр падрыхтоўкі і кіраўніцтва паўстаннем 1863— 64 y Беларусі і Літве, арганізацыйны цэнтр літ.-бел. *чырвоных». Утвораны ў Вільні летам 1862 з Камітэта руху. У Л.п.к. уваходзілі: Л .М .Звяждоўскі (старшыня да кастр. 1862), К .Каліноўскі, А.Банольдзі, Э.І.Вярыга, Б .Ф .Длускі, А .І.Запескі, З.Б .Чаховіч. Пасля ад’езду Звяждоўскага ў MacKey (кастр. 1862) к-т узначаліў Каліноўскі, y яго склад уведзены І.І.Аоэел з Міншчыны. Прадстаўніком Цэнтр. (Варшаўскага) нац. к-та ў Л.п.к. быў Н .Дзюлеран. Афіц. орган Л.п.к. — газ. «Choragiew swobody» («Сцяг свабоды»); для сялян Каліноўскі і яго аднадумцы вшіускалі газ. «Мужыцкая праўда». За рэв.-дэмакр. праграму ў к-це паслядоўна змагаўся Каліноўскі. Л.п.к. стварыў свае струкгурныя ячэйкі і арганізацыі ў бел. і літ. губернях і паветах, збіраў грошы і зброю, вёў агітацыю, наладжваў сувязі з рэв. групамі ў арміі. 3 лачаткам паўстання ў Польшчы 20.1(1.2).1863 абвясціў сябе Часовым правінцыяпьным урадам Літвы і Беларусі. Г.В.Кісялёў.
ЛІТ0ЎСКІЯ вбЙСКІ 1812, узброеныя сілы, якія былі сфарміраваны Камісіяй Часовага ўрада ВКЛ на тэр. яго 4 дэпартаментаў y час вайны 1812 і прымалі ў ёй удзел на баку Францыі. 6 жн. ваенны к-т Часовага ўрада прыняў пастанову пра набор на 6-гадовую службу ў пяхагу 10 тыс. рэкрутаў з мужчын 17— 34 гадоў, a 13 жн. — пастанову пра набор 4 тыс. чал. y кавалерыю. Былі створаны 4 уланскія палкі, арганізаваны 3-і гвардз. легкаконны полк і татарскі эскадрон, 3 егерскія батальёны з паляўнічых і палясоўшчыкаў, 24.10.1812 Камісія Часовага ўрада аб’явіла аб стварэнні нар. гвардыі (старо'жы) y дэпартаменцкіх цэнтрах і ў нас. пунктах, якія мелі магдэбургскае права. Асобныя прадстаўнікі шляхты (І.М анюшка, Л.Пац, Д.Радзівіл, М.Абрамовіч, Любаўскі, Р.Тызенгаўз) арганізавалі палкі за свой кошт. У пач. кастр. Л.в. мелі каля 20 тыс. чал. Ген.-інспектарам арміі быў дывізіённы генерал кн. Р.Гедройц, інспектарам пяхоты — брыгадны ген. Несялоўскі, інспектарам кавалерыі — Ю.Ваўржэцкі. 3 Л.в. першым прыняў бой 3-і гвардз. легкаконйы полк пад Слонімам (1.11.1812), дзе быў разбіты. Войскі ВКЛ удзельнічалі ў Бярэзінскай аперацыі 1812. Пакінуўшы Вільню, яны адышлі да Варшавы і Кёнігсберга; далей адступалі разам з напалеонаўскай арміяй праз Польшчу і Германію да Францыі, страцілі забітымі і палоннымі пераважную большасць асабовага саставу. Пасля Парыжскага міру 1815 рэпггкі Л.в. y складзе псшьскага корпуса былі ўключаны ў армію Царства Польскага (у Рас. імперыі). У 1818, калі скончыўся
317
тэрмін службы, вайскоўцы Л.в. былі дэмабілізаваны. В.В.Швед.
л іт р
Л ІТ 0 Ў Ц Ы (саманДзва л е т y в я й), народ, асн. насельніцтва Літвы (2924 тыс. чал.; 1992). Жывуць таксама ў краінах СНД, y т л . на Беларусі 7,6 тыс. чал. (перапіс 1989), Латвіі, ЗШ А і інш. Агульная колькасць 3,45 млн. чал. (1992). Гавораць на літоўскай мове. Вернікі пераважна католікі. Літоўская народнасць пачала складвацца ў 12—13 ст. Пасля ўтварэння Вялікага княства Літоўскага пачаўся працэс паступовага зліцця этнічных груп Л. y агульную народнасць, якому спрыяла прыняцде каталіцтва ў Літве (Аўкштайціі і ў балцкіх арэалах на Беларусі) y 1387 і ў Жамойці ў 1413. У ходзе гэтага працэсу асіміляваны некат. балцкія плямёны (прусы, яцвягі, земгалы і інш.). У 16—18 ст. Л. ўваходэілі ў склад Рэчы Паспалітай. Пасля яе 3-га падэелу (1795) Літва далучана да Рас. імперыі. Кансалідацыя Л. y нацыю завяршылася ў 2-й пал. 19 ст. Традыц. тып паселішчаў Л. y канцы 19 — пач. 20 ст.: на 3 — хутары, ва У •— вёскі. Нац. адзенне: y жанчын — тунікападобная кашуля, стракатая безрукаўка, часам са шнуроўкаю на грудзях, паласатая або ў клетку спадніца, фартух і ўэорысты тканы пояс; y мужчын — кашуля, шарсшшая куртка, паласатыя або ў клетку штаны, пояс. Культ. ўзаемаўплыў беларусаў і Л. быў асабліва акгыўны ў часы ВКЛ. У той перыяд арэал рассялення Л. быў больш шырокі за сучасны і ахопліваў прылеглыя да літ. мяжы тэр. сучаснай Гродзенскай вобл. Гістарычна і тапанімічна зафіксаваны месцы кампактнага пражывання Л. далей на У: y вёсках з назвай Літва ў верхнім Панямонні ці з характэрна літ. назвамі тыпу Бакшты, Жвірблевічы на Міншчыне і інш. Па-за межамі асн. арэала Л. рассяляліся па тэр. Беларусі ў выніку міграцый, асабліва пры перамяшчэннях паміж уладаннямі аднаго феадала, які меў падданых і ў Літве, і на Беларусі. Адначасова і карэнная тэр. Л. была аб’ектам слав. міграцыі, асабліва моцнай каля Вільні. Л. складалі меншасць насельнідтва ВКЛ. Да 2-й пал. 16 ст. яны не мелі ўласнай пісьмовасці. Шматлікая арыстакратыя літ. паходжання мела тэндэнцыю да абеларушвання, з 17 ст. — да паланізацыі. Тая ж тэндэнцыя назіралася і сярод гар. насельніцтва. Моцны культ. ўплыў беларусаў адчувалі Л. — сяляне дзукі. Да канца 19 ст. гэта прывяло да суцэльнай беларусізацыі Віленскага краю. У канцы 1870 — пач. 1890-х г. адзначана перасяленне Л. на ўсх. і паўн.-ўсх. землі Беларусі. У 1897 кампактныя групы Л. жылі ў Лідскім (17 285 чал.), Ашмянскім (8754), Гродзенскім (2814), Аршанскім (каля 1400), Сенненскім (каля 800), Чавускім (каля 500), Барысаўскім (больш за 400) паветах. Яны займаліся пераважна земляробствам, ткацтвам. Напярэдадні 1-й сусв. вайны толькі на У Беларусі жыло каля 10 тыс. Л. У час вайны ў выніку міграцыі і эвакуацыі з этн. Літвы павялічылася колькасць Л.-гараджан. У 1919—20 існавала Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. Паводле перапісу 1926 Л. y БССР было 6564 чал., y т.л. да 2 тыс. гараджан (Ві-
цебск, Барысаў, Гомель, Мінск); да 65% іх жыло ў Барысаўскім, Дубровенскім, Крупскім, Лёзненскім, Мсціслаўскім, Полацкім, Сенненскім, Ушацкім, Чавускім р-нах. У месцах кампакгнага рассялення Л. y 1920— 30-я г. існавалі нац. калгасы (6 y 1934); y 1928— 39 існаваў Малькаўскі літ. нац. сельсавет. Дзейнічалі нац. шксшы: 2 y 1925—26, 12 y 1929, 10 y 1931— 32, 13 y 1934—35, 9 y 1936, a таксама нац.-змешаныя: 1 літ.-латышская i 1 бел.-літоўская (1936). 3 1928 існавала літ. секцыя Бел. асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў (з 1932 СП БССР). 3 1927 y Інбелкульце (з 1929 АН Беларусі) працавала кафедра гісторыі Літвы, з 1929 — літ. сектар АН, з чэрв. 1933 — літ. секцыя Ін-та нацменшасцей АН БССР. Пры ЦК КП(б)Б існавала Літ. бюро. У Мінску і Віцебску працавалі літ. рабочьш клубы. У 1927— 37 y Мінску выдавалася газ. на лгг. мове «Raudonasis artojas» («Чырвоны араты»), радыёстанцыя «Савецкая Беларусь» трансліравала перадачы на літ. мове. 3 1932 існаваў літ. секгар пры Белдзяржвыдавецтве, выдаваліся падручнікі і л-ра на літ. мове. У 1937— 38 нац. арг-цыі скасаваны, многія Л. рэпрэсіраваны; колькасць Л. y БССР зменшылася. На тэр. Зах. Беларусі ў 1920— 30-я г. дзейнічала літ. культ.-асв. т-ва «Раніца», існавалі літ. школы, нар. чытальні; з 1930 пры Віленскім акруговым к-це КП ЗБ (з 1931 пры Ц К КПЗБ) дзейнічала Літоўскае бюро Ц К КПЗБ. У пасляваен. час, пераважна ў 1950-я г., з месцаў кампакгнага пражывання Л. на Беларусі адбывалася міграцыя ў Літ. ССР, дзе ўтварыліся своеасаблівыя грамадска-культ. асяродкі: т-ва «Гервечай», што аб’ядноўвае ўраджэнцаў в. Гервяты (Астравецкі р-н) і клуб «Бяржынас» («Бярэзнік») які аб’ядноўвае ўраджэнцаў в. Малькава (Дубровенскі р-н) і наваколля; пэўная колькасць Л. перасялілася на Беларусь. У 1970 Л. на Беларусі было 8092 чал., y 1979 — 6993. Большасць з іх жыве ў Гродзенскай вобл. (Астравецкі і Воранаўскі р-ны). У гэтых раёнах y 1957 створана 8 школ з выкладаннем літ. мовы, цяпер дзейнічаюць 2 сярэднія школы ў Воранаўскім і Астравецкім р-нах, 1 школа з літ. класамі ў Браслаўскім р-не. У в. Рымдзюны (Астравецкі р-н) будуецца Літ. грамадска-культ. цэнтр. 3 1994 існуе Рэсп. абшчына Л. Беларусі, y склад якой уваходзяць суполкі Воранаўскага, Астравецкага і Браслаўскага р-наў, a таксама Гродзенскае аб’яднанне Л. «Тэвіня». Нягледзячы на актыўныя працэсы этнакульт. збліжэння, ліі. насельніцтва ў многім захоўвае асаблівасці побыту і культуры. І.В.Карашчанка. Л ІТР (франц. litre ад позналац. litra мера ёмістасці), пазасістэмная адзінка аб’ёму і ўмяшчальнасці. Абазначаецца л. 1 л = 1 дм3 = 0,001 м3. Дапускаецца выкарыстанне Л. нароўні з адзінкамі СІ, не рэкамендуецца пры дакладных вымярэннях.
318
л іт р а
ЛІТРА (грэч. litra), 1) стараж. сідылійская адзінка масы (вагі) y 1 фунт ( '/ 240з пазней У і 20 таланта) і манета (прыкладна з 400 да н.э.), якая спачатку білася з медзі, пазней з серабра і золата. 2) Візант. фунт — асн. вагавая адзінка Візант. імперыі, роўная рымскаму фунту — лібры. ЛІТУАШ ЗМ, гл. ў арт. Балтызм. ЛПУРГІЧН АЯ ДРАМА, сярэдневяковае драм. дзеянне, якое з ’яўлялася інтэгральнай часткай кананічнага набажэнства (імшы, ютрані, вячэрні). Пашырана ў 10— 13 ст. y краінах Зах. Еўропы. У адрозненне ад драм на рэліг. сюжэты Л.д. поўнасцю спяваліся, y іх не было размоўных эпізодаў, мова ўсіх тэкстаў лацінская. Агульная кампазіцыя традыц. Л.д. — тыповая для сярэдневякоўя «шматковая» тэхніка цэнтону — кантамінацыі, мантажу гатовых, «дадзеных» тэкстаў. Яны ўключалі традыц. рэспансорыі, антыфоны, гімны, секвенцыі, кантыклі, версы, псалмы, даксалогіі, евангеллі, казанні і інш. 3 традыц. стылістыкай харальных спеваў кантраставалі эпізоды, вытрыманыя ў нар.-песенным або танц. характары. Першыя Л.д., зафіксаваныя ў рукапісах, — простыя дыялагічныя ўстаўкі ў абавязковы тэкст велікодных набажэнстваў, т.зв. «Дыялогі ля труны» (10 ст.). Іх узнікненне і пашырэнне абумоўлена кульмінацыйнымі перыядамі літургічнага года — Перадвелікодным твднем і Нараджэннем Хрыстовым. Напачатку ўзніхлі кароткія інсцэнізацыі тыпу «Наведвання труны», якія паступова развіліся ў сапр. драмы (пасійныя п'есы э «Carmina Ьшапа» і інш.). Аснова сюжэтаў Л.д. — жыціі святых, біблейскія гісторыі, легенды пра Антыхрыста; найб. вядома уніхальнае «Дэейства пра Данііла», сгворанае ў школе г. Бавэ (Францыя, 12 ст.) — сапраўдная разгорнутая «опера» з сольнымі, хар. і ансамблевымі эпізодамі. Сгвараліся і перапісваліся ў Францыі, Англіі, Італіі, Іспаніі, Германіі, Швейцарыі і інш. 3 14 ст. роля Л.д. паступова змяншалася. Літ.\ А н д р е е в М.Л. Средневековая европейская драма: Пронсхожденне н становленнс (X—XIII вв.). М., 1989. Т.У.Ліхач. ЛІТУРГІЯ (грэч. leiturgia), 1) найбольш важнае богаслужэнне правасл. царквы (у католікаў і пратэстантаў наз. і м ш a ). Праводзідца звычайна ў перадабедзенны час (адсюль другая назва — a б е д н я). Рэлігійны сэнс Л. — здзяйсненне таінства прычасці, ці еўхарыстыі. Паводле евангелляў, першая еўхарыстычная трапеза адбылася ў вял. чацвер y час Тайнай вячэры Ісуса Хрыста з апосталамі. Болыпасць тэкстаў правасл. Л. нязменныя, y адрозненне ад зах. традыцыі, дзе асн. іх частка мяняецца ў залежнасці ад канкрэтнага рэліг. свята. Гістарычна сфарміраваліся 3 асн. чыны Л.: блізкія паводле зместу Іаана Хрызастома, ці Златавуста (штодзённы) і Васіля Вялікага (святкуецца 10 разоў на год); папярэдне асвячоных дароў, ці Грыгорыя Дваяслова (у час вял. посту і ў першыя 3 дні Перадвелікоднага тыдня). Парадак іх правядзення выкладзе-
ны ў Служэбніку. Л. ўключае праскамідыю — спец. рытуальнае прыгатаванне «рэчыва для св. еўхарыстыі» з просвір і разбаўленага чырв. віна; Л. апавешчаных для тых, хто рыхтуецца да хрышчэння, і тых, хто адлучаны ад прычасці і каецца ў грахах; Л. верных, на якой спачатку прысутнічалі толькі хрысціяне. Л. складаецца з чытання выбраных урыўкаў з Бібліі, малітваў, шэрагу сімвалічных дзеянняў і працэсій, песнапенняў. Сутнаская і неад’емная частка Л. — псалмодыя, антыфонны і рэспансорны спеў. Да 16 ст. музыка Л. развівалася ў рэчышчы манадыйнай традыцыі. Важнейшыя тэксты распяваліся ў традыцыйным знаменным, дзямественным, вялікім, малым, грэчаскім і інш. стылях. На Беларусі найб. пашыраны былі мелодыі т. зв. кіеўскага і балг. роспеваў, a таксама мясц. меладьмныя варыянты (супрасльскія, віленскія, мірскія і інш.). У 17— 18 ст. y муз. афармленні большую ролю адыгрьгаалі партэсныя кампазіцыі, якія паступова пачалі дамінаваць. Асобныя «херувімскія» і інш. кампазідыі на тэксты Л. і цыклы т. зв. «службаў божых», аб’яднаныя адзінай аўтарскай задумай, стварылі М. Дылецй , В. Цітоў, А. Ведаль, С. Давыдаў і інш. 3 канца 18 ст. важную ролю пачалі адыгрываць хар. канцэрты a cappella, кампазіцыі досыць вольнай формы, якія выконваліся ў час Л. (Дз. Бартнянскі, М. Беразоўскі, С. Дзегцяроў, Ведаль і інш.). Росквіт правасл. музыкі канца 19 — пач. 20 ст. звязаны са стварэннем літургічных цыклаў П. Чайкоўскага, А. Грачанінава, А. Кастальскага, С. Рахманінава і інш. Да 1-й пал. 18 ст. традыц. чыны Л. — нязменная аснова літургічнай пракгыкі уніяцкай царквы Беларусі. Менавіта ў Л. — набажэнства, прызначанае для шырокіх ксшаў вернікаў, найб. актыўна ўводзіліся кампазіцыі ў новых муз. стылях. Захаваліся унікальныя помнікі уніяцкай муз. традыцыі «Херувік балгарскі» св. Іасафата Кунцэвіча (аднагалосая кампазіцыя страфічнай будовы; Аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў Нац. б-кі Рэспублікі Беларусь) і першы вядомы помнік шматгалосай партэснай кампазіцыі «Херувімская» з Супрасльскага ірмалоя 1639 (б-ка АН Літвы). У сучаснай бел. музыцы цыклы Л. стварылі М. Равенскі, М. Шчаглоў-Куліковіч, А. Хадоска, А. Залётнеў, А. Бандарэнка, Л.Шлег. 2) 3 16 ст. ў каталіцкай тэалагічнай л-ры тэрмін «Л.» абазначае сукупнасць афіц. богаслужэнняў і цырымоній. Літ.: A р р a н ц М. Нсторнческое развнтне Божественной лнгургнн. Л., 1978; Г е о р г н е в с к н й А.М. Чннопоследованне Божесгвенной лятурпш. Л., 1991; K a н д н н с к н й А. Лнтургня святого Моанна Златоуста / / Муз. академня. 1993. № 3; П р о т о п о п о в В. Музыка русской лнтурпга: Пробл. цнклнчноста / / Там жа. 1996. № 3—4; 1997. № 1. Т.У. Ліхач. ЛІТУРГІЯ (ад грэч. leituigia грамадскі абавязак), y старажытных грэч. псшісах дзярж. павіннасць, якую неслі і плацежаздольныя грамадзяне і метэкі (чужаземцы і адпушчаныя на волю рабы,
якія мелі маёмасць). Існавалі звычайныя Л. ( аплата муз. хароў, рэліг. свят, гімнастычных спаборніцтваў, утрыманне пасольстваў і інш.) і надзвычайныя (на ўтрыманне ваеннага карабля). Была пашырана таксама ў эліністычным Егіпце, Стараж. Рым. імперыі, Візантыі. ЛІТЫ ЕВЫ Я РУДЫ, прыродныя мінер. ўгварэнні, якія маюць y сабе літый, або яго злучэнні. Літый знаходзіцца ў рудах пераважна ў форме мінералаў; y невял. колькасці ізаморфньіх дамешкаў уваходзіць y састаў пародаўтваральных мінералаў (слюд, турмалінаў і інш.). Гал. літыйзмяшчальныя мінералы, якія маюць прамысл. значэнне: спадумен (6— 7% L i02), петаліт (3,5— 4,9%), амбліганіт (8— 10%), a таксама літыевыя слюды: лепідаліт (4— 6% L i0 2), цынвальдыт (3— 3,5%). Трапляюцца ў гранітах, пегматытах і грэйзенах. Буйнейшыя радовішчы Л. р. ў Канадзе, ЗША, Паўд. Радэзіі, Паўд. -Зах. Афрыцы, Бразіліі, Расіі і інш. Л ІТЫ Й (лац. Lithium), Li, хімічны элемент I гр. перыяд. сістэмы, ат. н. 3, ат. м. 6,941, адносіцца да шчолачных металаў. Прыродны складаецца з 2 стабільных ізатопаў 6Li (7,52%) i 7Li (92,48%). У зямной кары 6 ,5 1 0 '3 % па масе (гл. Літыевыя руды). Адкрыты ў 1817 швед. хімікам А. Арфведсанам y мінерале петаліце; назва ад грэч. lithos — камень. Л. метал. атрыманы ў 1818 англ. хімікам Г. Дэві. Мяккі і пластычны серабрыста-беды MeTan, tm 180,54 ° С, шчыльн. 533 хг/м3 (самы лёгкі метал). Узаемадзейнічае з вадой, бурна з раэбаўленымі мінер. к-тамі (угварае солі; гл. Літыю злучэнні), з галагенамі (з ёдам пры награванні), кіслародам і азотам. У паветры хупса цьмянее з-за ўтварэння Л. нітрьшу Li3N і ахсіду LijO. Пры награванні ўзаемадзейнічае з вадародам, вугляродам, серай і інш. неметаламі. 3 металамі ўтварае інтэрметаліды. Важнейшымі злучэннямі Л. з’яўляюцца літыйарганічныя злучэнні. Захоўваюць Л. y герметычных бляшапках пад слоем сумесі парафіну з мінер. маслам. Атрымліваюць элекгролізам расплаўленай сумесі хларыдаў Л. і калію (ці барыю). Выкарыстоўваюць y вытв-сці анодаў для хім. крыніц току, як кампанент сплаваў магнію і алюмінію, ангыфрыкцыйных сплаваў (бабітаў), як каталізатар полімерызацыі; вадкі — y яхасці цепланосьбіта ў ядз. рэахтарах; ізатоп — y вытв-сці трытыю. Пры кантакде выклікае апёкі вільготнай скуры і вачэй, пры пападанні ў арганізм — слабасць, санлівасць, галавакружэнне. ІВ Боднар. ЛІТЫ Й АРГАН ІЧН Ы Я ЗЛ У Ч ^Н Н І, металаарганічныя злучэнні, якія маюць y малекуле атам літыю, непасрэдна злучаны з атамам вугляроду. У асн. Л.э. -— цвёрдыя рэчывы. Бутыллітый C4H9U і аліфатычныя Л.з. з 7—12 атамамі вутляроду ў малекуле — вязкія вадкасці. Азіфатычныя Л.з. добра раствараюцца ў вуглевадародах (акрамя метыллітыю CH3Li) і эфірах, араматычныя — толькі ў эфірах. Л.з. лёгка акісляюцца (напр., CH3Li y паветры самазагараецца), бурна ўзаемадзейнічаюць э вадой, спіртамі, к-тамі, галагенамі. Паводле хім. уласцівасцей блізкія да рэактываў Грыньяра (гл. Грыньяра рэакцыя). Звычайна атрымліваюць узаемадзеяннем алкілбрамідаў ці алкілхларыдаў з метал. літыем y арган. рас-
тваральніку. Выкарыстоўваюць y арган. сінтэзе, y прам-сці — як каталізатары стэрэаспецыфічнай полімерызацыі (налр., пры атрыманні бутадыенавых і ізапрэнавых каўчукоў). ЛІТЫЮ ЗЛУЧдІННІ, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць літый. Найб. пашыраныя — солі мінер. кіслот, бінарныя неарган. злучэнні і літыйарганічныя злучэнні. Л і т ы ю а к с і д Li20 — асноўны тугаплаўкі аксід (Хт 1453 °С). Утвараецца пры награванні металу ў паветры. Выкарыстоўваюць як кампанент спец. шкла (напр., з невялікім тэмпературным каэф. лінейнага расшырэння), палівы і эмалей (павышае іх хім. і тэрмічную ўстойлівасць). Л і т ы ю а л ю м a г і д р ы д ЬіАІШ — крышт. парашок, які бурна ўзаемадзейнічае з вадой, спіртамі і к-тамі э вылучэннем вадароду. Выкарыстоўваюць ях селехтыўны аднаўляльнік y арган. сінтэзе, асушальнік растваральнікаў, для атрымання гідрьвдаў. Л і т ы ю г і д р а к с і д UOH — моцная аснова (шчолач). Вельмі гіграскалічнае рэчыва. Выкарыстоўваюць як кампанент элехтралітаў y шчолачных акумулятарах, паглынальніх вугляхіслага газу ў процівагазах, падводных лодках, самалётах. LiOH і яго водныя растворы выклікаюць апёкі скуры і слізістых абалонак. Л і т ы ю г і д р ы д UH раскладаецца вадой з угварэннем LiOH і вадароду. У прам-сці атрымліваюць узаемадзеяннем расплаву U з вадародам пры 630—730 0 С. Выкарыстоўваюць як крыніцу вадароду для напаўнення аэрастатаў, аднаўляльнік y арган. сінтззе, для атрымання боравадародаў, літыйарган. злучэнняў, трытыю. С о л і л і т ы ю (фтарыд LiF, карбанат U 2CO3, сульфат U 2SO4 і інш.) выкарыстоўваюць як кампаненты спец. шкла, тэрмаўстойлівай кераміхі, палівы, эмалей, люмінафораў, лек. сродкаў. «ЛІТЭРАТЎРА ЛЮ Д0ВА» («Literatura Ludowa*, «Народная літаратура»), навукова-літаратурны ілюстраваны часопіс; орган Польскага этнагр. т-ва. Выходзіць на псшьск. мове 1 раз y 2 месяцы (у 1957—68 y Варшаве, з 1972 y Вроцлаве). Змяшчае навук. даследаванні па пытаннях фалькларыстыкі, этналогіі, культуры. Публікуе справаздачы навук. сходаў т-ва, міжнар. кангрэсаў славістаў, даследчыкаў антрапалагічных і этнагр. навук, вуснай нар. творчасці розных народаў, міжнар. фестываляў фальклору, працы замежных вучоных і інш. Беларусі і яе сумежжу прысвечаны працы М.Гайдука «Беларускія загадкі» (1960, № 2/3), Р.Вайцяхоўскага «Песні беларускага народа ў зборы Федароўскага і польская народная песня», М.Канапацкага «Элементы фальклору татар на польска-беларуска-літоўскім сумежжы» (абедзве 1963, № 1), ААбрэмбскай-Яблонскай «Рэдакцыйная праца над рукапісамі Міхала Федароўскага» (1964, № 4/6), І.Гутарава «Беларуская фалькларыстыка (1945— 1965)» (1966, № 1), Я.Саламевіча «Беларуская фалькларыстыка XIX i XX ст> (1967, № 1/3), М.Шаховіча «Народная загадка ва ўмовах польска-беларускага культурнага сумежжа» (1991, № 1/6), З.Вуйціка «Філамацкі пераклад Карана для навагрудскіх татар» (1995, № 3) і інш. Друкуе рэцэнзіі на працы бел. і псшьска-бел. даследчыкаў ААксамітава, В.Бандарчыка, М.Чурак, Я.Чачота, М.Янкоўскага і інш. Артьпсулы забяспечаны рэзюме на
англ. мове. Крыніцы падаюцца на мове арыгінала. Выйшаў 42 том (1998). А.Ф.Літвіновіч. ЛГЎР (франц. livre ад лац. libra фунт), грашова-лікавая адзінка Францыі ў 9 — 18 ст. Падзяляў^я на 20 су, або 240 дэнье. Як рэальная манета вьтускаўся ў 1665 пры Людовіку X IV пад назвай «сярэбраны лі» і ў 1720 пры Людовіку XV. Пры Людовіку X V I выпушчаны залатыя манеты ў 24 Л. і сярэбраныя ў 3 і 6 Л. У выніку псавання манет кошт Л. паніжаўся. У 1795 на змену Л. прыйшоў франк.
6 ліўраў 1793; серабро, Францыя
ЛГЎШ ЫЦ Гілер Маркавіч (8.7.1909, в. Дараганава Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 27.6.1983), бел. гісторык, філосаф. Д-р гіст. (1961) і філас. (1977) навук. Праф. (1962). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1934), выкладаў y ім. 3 восені 1941 y Кзыл-Ардзінскім пед. ін-це (Казахстан), з 1944 выкладаў y БДУ. Вывучаў сац.-эканам., паліт. становішча і ідэалогію стараж. свету (пераважна Іудзеі і Рыма) і сярэдневяковай Еўропы, 'пытанні навук. атэізму і гісторыі філасофіі. Адзін з буйнейшых даследчыкаў Мёртвага мора рукапісаў. Te.: Классовая борьба в Нудее н восстання протав Рнма. Мн., 1957; Кумранекне рукоішсн н нх нстормческое значенне. Мн., 1959; Пронсхожценне хрнстнанства в свете рухоплсей Мертвого моря. Мн., 1967; Очеркн нсторнографнн Бнблнн н раннего хрнстнанства. Мн., 1970; Свободомыслне н матерналнстаческая фнлософня в Западной Евроле (вгорая половнна XVII в.). Мн.,1975; Реформацнокное двнженне в Чехнн н Германнн. Мн., 1978; Крнтака ндеалнзма н релнпп» в трудах Г.В. Плеханова. Мн., 1981. Літ:. Б о т в м н н н к М. Г.М.Лнвншц: Мсторногр. очерк. Мн., 1994. М.Б. Батвіннік. Л ІЎ Ш Ы Ц Іосіф Барысавіч (28.9.1936, М інск — 28.10.1991), бел. вучоны ў галіне эндакрыналогіі. Д -р мед. н. (1985), праф. (1988). Скончыў М інскі мед. ін-т (1960). 3 1970 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з 1978 заг. аддзела). Навук. працы па эксперым. і клінічнай эндакрыналогіі. Te.: Влнянме острых нагруэок фуросемндом н хлорнстым натрнем на уровень ряда гормонов в кровн больных ншемнческой болезнью сердца / / Карднологня. 1982. № 3; Простаглашвшы н атеросклероз (разам з
л іф а р
319
АГ.Мрочакам, Т.Дз.Цябуг) / / Патол. фнзлологая н экспернмен. терапня. 1983. № 2. Л ІЎ Ш Ы Ц Мордух Насонавіч (17.4.1918, г. Рэчыца Гомельскай вобл. — 7.3.1997), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1969). Скончыў Ленінградскі інж.-буд. ін-т (1941). 3 1946 працаваў y праекгных ін-тах Мінска (з 1969 гал. архітэктар ін-та «Белкамунпраект», y 1974— 78 — ін-та «Белжылпраект»). Найб. значныя работы: y Мінску — планіроўка жылых кварталаў (1950-я г.) і жылыя дамы па вуліцах Я. Коласа (1951), Чырвонай (1953) і Камуністычнай (1954, абодва ў сааўт.), праспекце Ф. Скарыны (1956), 2-я чарга тэхнал. ін-та (1967), адм. карпусы Дзяржкамсельгастэхнікі і Мінпрамбуда, М ін-ва маотажных і спец. буд. работ (усе 1970), адм. будынкі на праспекце Ф. Скарыны (1953) і па вул. Савецкай (1976; усіх кіраўнік аўтарскага калектыву), ін-т «Белжылпраект» (1981); праект рэканструкцыі гіст. цэнтра Гродна (1971, кіраўнік аўтарскага калектыву), серыі тыпавых праектаў жылых дамоў, гакдл. збудаванняў і інш. грамадскіх будынкаў (усе 1957— 69); планіроўка цэнтр. плошчы (1960) y Барысаве; помнік танкістам каля Дома афіцэраў y Мінску (1952) і інш. А.А. Воінаў. ЛІФАР (Lifar) Серж (Сяргей Міхайлавіч; 15.4.1905, Кіеў — 15.12.1986), расійскі і французскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Вучыўся ў Кіеўскай студыі Б. Ніжынскай (з 1921), потым y Э. Чэкеці. 3 1923 жыў y Францыі. Да 1929 саліст трупы «Рускі балет Дзягілева». У 1930—63 (з перапынкамі) і 1977 балетмайстар, саліст (да 1956) і педагог Парыжскай оперы. У 1944— 47 кіраўнік трупы «Нуво бале дэ МонтэКарла». Заснаваў Ін-т харэаграфіі ў Парыжы (1947). 3 1955 выкладаў y Сарбоне. Танцоўшчык класічнай школы, валодаў развітой тэхнікай, драм. экспрэсіяй, лірычным дарам. Выконваў гал. партыі ў балетах «Кошка» A. Care, «Ода» Н. Набокава, «Стальны скок» і «Блудны сын» С. П ракоф’ева, «Блакітны экспрэс» Д. Міё, «Матросы» Ж. Арыка, «Баль* В. Рыеці, «Апалон Мусагет» і «Пятрушка» I. Стравінскага і інш. Паставіў y розных т-рах больш за 200 балетаў, y т. л. на муз. Бетховена, С. Пракоф’ева, К. Дэбюсі, М. Равеля, М. дэ Фальі, П. Чайкоўскага, Стравінскага. Развіваў традыцыі акад. танца, распрацаваў прыкцыпы т. зв. «трох харэаграфічных гшанаў», павялічыў ролю мужчынскага танда. Дзейнасць Л. паўплывала на сцвярджэнне прынцыпаў рус. харэаграфіі 20 ст. на франц. сцэне, адраджэнне франц. балета ў 1920— 40-я г. Пад яго кіраўніцтвам балет Парыжскай оперы стаў адным з лепшых y Еўропе. Аўтар гіст. і тэарэт. прац, y якіх характарызаваў сваю творчасць як «неакласіцызм». У 1994 y Кіеве адбыўся прысвечаны Л. Міжнар. фестываль і конкурс балета.
320
л іф л я н д ы я
Літ. me.'. Дягнлев н с Дягалевым. М., 1994; Страдные годы. С Дягшіевым: Воспошінання. Кяев, 1994; Рус. пер. — Мемуары Нкара. М., 1995. Літ.: П л е і ц е е в А. С.Лнфарь. Парнж, 1938; й о ф ь е в М. Балет «Гранд-Опера» в Москве / / Нофьев М. Профллн нскуссгва. М., 1965; Т н х о н о і а Н. Девушка в сннем. М„ 1992. ЛІФ ЛЯНДЫ Я (ням. Livland краіна ліваў), 1) нямецкая назва Лівоніі ў 13— 16 ст. 2) Афіцыйная назва тэр. Паўн. Латвіі і Паўд. Эстоніі (лат. Відземе, эст. Ліівімаа) y 17 — пач. 20 ст. ў складзе Швецыі (1629— 1721, правінцыя) і Расіі (1721— 1917, Ліфляндская губ.). ЛІФ Т (англ. lift падымаць), стацыянарны пад’ёмнік звычайна цыклічнага дзеяння з верт. рухам кабіны або платформы па жорсткіх накіравальных, якія ўстаноўлены ў агароджанай з усіх бакоў шахце. Найб. пашыраны Л. з эл. канатнай цягай.
Скончыў Харкаўскі ун-т (1936) і Харкаўскі політэхн. ін-т (1938). У 1937—68 y Харкаўскім фіз.-тэхн. ін-це АН Украіны. 3 1969 y Ін-це фіз. праблем АН СССР. Навук. працы па квантавай тэорыі цвёрдага цела, электроннай тэорыі металаў, фіз. кінетыцы, статыст. тэрмадынаміды палімераў. Устанавіў сувязь паміж назіранымі ўласцівасцямі металаў і геаметрыяй іх паверхні Фермі, абгрунтаваў магчымасць аднаўлення энергет. спектра кандэнсаваных цел па эксперым. даных. Ленінская прэмія 1967.
Я.М.Ліфшыц. Дэ.С.Ліхачоў.
Л ІФ Ш Ы Ц Яўген Міхайлавіч (21.2.1915, г. Харкаў, Украіна — 29.10.1985), украінскі і расійскі фізік-тэарэтык. Акад. AH СССР (1979, чл.-кар. 1966). Брат І.М. Ліфшыца. Скончыў Харкаўскі псшітэхн. ін-т (1933). 3 1933 y Харкаўскім фіз.-тэхн. ін-це АН Украіны, з 1939 y Ін-це фіз. праблем AH СССР. Навук. працы па тэорыі магнетызму, ядз. фізіцы, тэорыі фазавых пераходаў, гравітацыі і касмалогіі. Пабудаваў тэорыю даменаў y ферамагнетыках (1935; разам з Л.Д. Ландау). Зрабіў значны ўклад y тэорыю фазавых пераходаў II роду, прапанаваў тэорыю няўстойлівасцей y Сусвеце, які расшыраецца. Аўгар шматтомнага выдання «Тэарэтычная фізіка» (разам з Ландау). Ленінская прэмія 1962. Дзярж. прэмія СССР 1954.
Л ІФ Ш Ы Ц Ілья Міхайлавіч (13.1.1917, г. Харкаў, Украіна — 23.10.1982), украінскі і расійскі фізік-тэарэтык. Акад. AH СССР (1970, чл.-кар. 1960), АН Украіны (1967). Брат Я.М. Ліфшыца.
ЛІХАМАНКА, ахоўна-прыстасавальная рэакцыя арганізма вышэйшых жывёл і чалавека на ўздзеянне інфекцый, прадукгаў жыццядзейнасці бактэрый, траўмаў і інш. Выяўляецца павышэннем т-ры цела. У бальшасці выпадкаў Л. ўзмацняе імунітэт. Пры т-ры цела вы-
І.М.Ліфшыц.
Тв.: Электронная теорня металлов. М., 1971 (у сааўг). Літ.: Н.М. Лнфшвд, 1917—1982. М., 1989.
Гіыкаюць пасажырскія — звычайныя, скарасныя, бальнічныя (умяшчальнасць кабін да 30 чал., скорасць да 7 м/с) і грузавыя — агульнага прызначэння, спец., напр. магазінныя (грузападымальнасць да 10 т, скорасць да 1,5 м/с). Вышыня пад’ёму да 150 м і больш. На Беларусі Л. вырабляе Магілёўскі ліфтабудаўнічы завод.
Гюго, Ш. Бадлера, П. Верлена, П. Элюара, некаторых рус. і ўзб. паэтаў. Тв.: Анатоль Франс: Очерк творчесгва. Таіпкент, 1962; Понскн сердолнка. Таішсент, 1973; Радость встреч: Сб. лят.-крнтнч. статей. Ташкент, 1977.
ЛІХАДЗІЁЎ СКІ Сцяпан Іванавіч (9.5. 1911, в. Барок Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 13.2.1979), бел. паэт і літ.-знавец. Д-р філал. н. (1967), праф. (1968). Вучыўся ў БДУ (1930— 31), Бел. вышэйшым пед. ін-це (1931— 33), скончыў Томскі пед. ін-т (1939). 10.8.1933 беспадстаўна асуджаны на 3 гады высылкі ў Казахстан; настаўнічаў там. 3 1939 выкладчык Ташкенцкага пед. ін-та, з 1963 заг. кафедры зарубежнай л-ры Рэсп. пед. ін-та рус. мовы і л-ры ў Ташкенце. Друкаваўся з 1925. Тагачасныя пераўтварэнні, пафас будаўнііггва адлюстраваў y зб-ках паэзіі «Рокаты далёкай прыстані», «Чырванеюць вішні» (абодва 1931), «Крывавыя знічкі на снезе», «Мы — маладая гвардыя» (абодва 1932), нарысах. Перажытае — тэмы зб. вершаў «Берасцянка жывых трывог» (1962), «Вянкі камунарам» (1974), «Чырвоныя макі» (1981). Даследаваў крытычны рэалізм y франц. л-ры, бел.ўзб. літ. сувязі. На бел. мову пераклаў паасобныя творы І.В. Гётэ, Г. Гейнэ, В.
шэй за 41°С можа выклікаць парушэнне абмену рэчываў (павялічваецца распад бялку), сардэчна-сасудзістай, дыхальнай дзейнасці і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае. ЛІХАНАЎ Альберт Анатолевіч (н. 13.9. 1935, г. Кіраў, Расія), расійскі пісьменнік. Акад. Рас. акадэміі прыродазнаўчых навук (1992). Чл.-кар. Рас. акадэміі адукацыі (1990). Скончыў Уральскі ун-т (Свярдлоўск, 1958). Да 1988 працаваў y друку (у 1975— 88 гал. рэдактар час. «Смена»). 3 1988 дырэктар НДІ дзяцінства Рас. акадэміі адукацыі. Друкуецца з 1961. Першая кн. «Няхай будзе сонца!» (1963) — гіст. аповесць пра мастака М.Э. Андрыёлі. У зб-ках аповесцей і апавяданняў для юнацтва «Юрка Гагарын — цёзка касманаўта» (1966), «Зоркі ў верасні» (1967), «Музыка» (1971), трылогіі «Сямейныя абставіны» (1967— 73; аднайм. фільм 1977), аповесцях «Галгофа» (1979), «Кікімара» (1983), раманах «Мой генерал» (1975; аднайм. фільм 1979), «Мужчынская шксша» (1995) і інш. паглыблены аналіз пачуццяў і перажыванняў юных герояў, своеасаблівы дыялог пакаленняў. У кнігах публіцыстыкі «Канспекл лёсу» (1976), «Поры жыцця» (1978), «Сэнс існага» (1985), «Цяжар маладосці» (1989), «Пісьмы ў абарону дзяцінства» (1997) і інш. роздум над праблемамі выхавання мсшадзі. Па творах Л. пастаўлены таксама фільмы «Добрыя намеры», «Карусель на кірмашовай плошчы», «Апошнія халады», «Каманда 33», «Вышэйшая мера». 3 1991 прэзідэнт Міжнар. асацыяцыі дзідячых фондаў. Асобныя апавяданні Л. на бел. мову пераклаў Я.Курто. Дзярж. прэмія Расіі імя Крупскай 1980, міжнар. прэміі імя М. Горкага (1983) і Я. Корчака (1987). Тв.: Собр. соч. T. 1—4. М., 1986—87; Русскне мальчнкн: Роман в повестях. М., 1995. Літ.: М о т я ш о в М. Альберг Лнханов. М., 1981; Б о н д а р е н к о В. Мудрость детскнх нствн. М., 1995. А.В. Спрьшчан.
ЛІХАН0САЎ Віктар Іванавіч (н. 30.4.1936, г. Топкі Кемераўскай вобл., Расія), расійскі пісьменнік. Скончыў Краснадарскі пед. ін-т (1962). 3 1998 гал. рэдактар час. «Родная Кубань». Друкуецца з 1963. Першая кніга апавяданняў — «Вечары» (1966). У аповесцях «Чалдонкі» (1967), «На вуліцы Шырокай» (1968), «Восень y Тамані» (1971), «Элегія» (1973), рамане «Калі ж мы сустрэнемся?» (1978) і інш. роэдум пра лёс радзімы, узаемасувязь часоў і чалавечых лёсаў, пра таямнічасць жаночай душы. Кн. «Ненапісаныя ўспаміны. Наш маленькі Парыж» (1987, Дзярж. прэмія Расіі 1988) — сямейная хроніка з жыцця кубанскіх казакоў y трагічных абставінах 20 ст. Прозе Л. ўласцівы лірычнафілас. пачатак, спалучэнне розных жанраў (апавяданне-песня, аповесць-паэма). Асобныя яго апавяданні на бел. мову пер. Т. Мартыненка, В. Рабкевіч. Міжнар. прэмія імя М. Шолахава 1994.
Тв.: Йзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1984; Йзбранное. М., 1993; Запнсн перед сном: Повестн, рассказы, эссе. М., 1993; Госка-кручмна. Краснодар, 1996.
ЛІХАЦ^ВІЧ Анатоль Паўлавіч (н. 21.3. 1947, в. Вял. Кракотка Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне меліярацыі. Чл.-кар. Акадэміі агр. навук Беларусі (1996), д-р тэхн. н. (1994). Скончыў БСГА (1975). 3 1975 y НДІ меліярацыі і лугаводства (з 1997 дырэктар). Навук. працы ў галіне арашэння с.-г. культур, воднага рэжыму меліяраваных глеб. Распрацаваў тэорыю рэжыму ўвільгатнення глебанеаднародных с.-г. палёў, тэорыю аптымізацыі эксгаіуатацыйнага рэжыму дажджавання раслін пры няўстойлівых умовах надвор’я.
Тв.: Расчет нанменьшей влагоемкостн по фнзнчсскнм свойствам почв / / Мелнорацня переувлажненных земель: Сб. науч. работ. Мн., 1985. Вып. 33; Рацнональная технологня дождевання сельскохозяйственных культур / / Управленнс водным режнмом мелнорнрованных земель: Сб. науч. работ. Мн., 1987.
Н.В. Губарэвіч.
ЛІХАЧ0Ў Дзмітрый Сяргеевіч (28.11. 1906, С.-Пецярбург—30.9.1999), расійскі літаратуразнавец і гісторык культуры. Акад. АН Расіі (1970; чл.-кар. з 1953). Чл. шэрагу замежных AH і ганаровы доктар ун-таў. Скончыў Ленінградскі ун-т (1928). У 1928— 32 быў рэпрэсіраваны. 3 1938 y Ін-це рус. л-ры (Пушкінскі дом; з 1954 заг. сектара стараж.-рус. л-ры). Работы Л. вызначаюцца комплексным падыходам да праблем літ.-знаўства, якія стаяць на стыку розных галін культуры (самабытнасць л-р усх. славян, узаемадзеянне са сферамі грамадскага жыцця, узаемасувязі з выяўл. мастаіггвам, дойлідствам, метад, стыль, сістэма жанраў). Яго кнігі «Рускія летапісы і іх культурна-гістарычнае значэнне» (1947), «Узнікненне рускай літаратуры» (1952), цыкл работ пра «Слова аб палку Ігаравым» (1950—85), «Чалавек y літаратуры старажытнай Русі» (1958), «Тэксталогія. На матэрыяле рускай літаратуры X— XII ст.» (1962), «Паэтыка старажытнарускай літаратуры» (1967), «Развіішё 11. Зак. 456.
рускай літаратуры X— XII стст. Эпохі і стылі» (1973) маюць важнае значэнне ў пастаноўцы і вырашэнні тэарэт. і гісторыка-літ. пытанняў. Даследаваў «Аповесць мінулых гадоў», Аўрамкі летапіс, Іпацьеўскі летапіс, Радзівілаўскі летапіс, Наўгародскія летапісы, творчасць Кірылы Тураўскага, Сімяона Полацкага, Клімента Смаляціча і падкрэсліваў непадзельнасць, a з 13 ст. цесную ўзаемасувязь літ. традыцый рус. і бел. л-р. Дзярж. прэміі СССР 1952, 1969. Міжнар. прэмія імя братоў Кірылы і Мяфодзія 1979. Дзярж. прэмія Расіі 1993.
Тв.: Мзбр. работы. T. 1—3. Л., 1987; Кннга беспокойств: Воспомннання, статьн, беседы. М., 1991; Статьн ранннх лет. Тверь, 1993.
Л.Л. Кароткая.
ЛІХА Ч0Ў Мікалай Пятровіч (24.4.1862, г. Чыстапаль, Татарстан — 14.4.1936), расійскі гісторык і мастацтвазнавец. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1902), акад. AH СССР (1925). Д-р гіст. н. (1892). Скончыў Казанскі ун-т (1884). 3 1894 чл. Археаграфічнай камісіі, праф. Пецярбургскага археал. ін-та. 3 1902 пам. дырэктара Публічнай б-кі ў Пецярбургу. Працы Л. па крыніцазнаўстве і дапаможных гіст. дысцыгаіінах (сфрагістыцы, палеаграфіі, генеалогіі і інііі.), гісторыі кнігі, стараж.-рус. і візант. мастацтва вызначаюцца багаццем фактычнага матэрыялу. Даследаванні Л. ў галіне ўсх., візант. і асабліва стараж.-рус. сфрагістыкі («3 лекцый па сфрагістыцы», 1899; «Найстаражытнейшая сфрагістыка», 1906; «Матэрыялы для гісторыі візантыйскай і рускай сфрагістыкі», вып. 1, 1928) дазваляюць лічыць яго заснавальнікам рас. сфрагістыкі. У 1925 перадаў AH СССР створаны ім унікальны Музей палеаграфіі, y т л . больш як 600 стараж.-рус. пячатак. ЛІХАЧ0Ў Сяргей Аляксеевіч (н. 2.9.1952, г. Екацярынбург, Расія), бел. вучоны ў галіне неўралогіі. Д -р мед. н. (1995). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1975). 3 1984 y Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі. Навук. працы па клінічнай неўралогіі, вестыбулярнай дысфункцыі ў клініцы нерв. хвароб.
Тв.: Клнннческве н теоретнческне аспекты нзученвя некоторых вестабулоокулярных механнзмов головного мозга / / Ліхарська справа. 1993. № 10— 12; Днфференцнальная днагностнка вестабулярной днсфункідш по реакцнн подавлення вестабулоокулярного рефлекса / / Здравоохраненне Беларусн. 1994. № 10.
ЛІХВІНСКАЕ МІЖЛЕДАВІКОЎЕ, тое, што александрыйскае міжледавікоўе. ЛІХВЙРСКІ к а п і т Ал , першая гіст. форма капіталу. Прыносіў яго ўладальніку даход y выглядзе працэнта. Уласцівы дакапіталіст. спосабу вытв-сці, папярэднік пазыковага капіталу. Ліхвяры спаганялі за грашовыя пазыкі вял. працэнты, даводзячы дробных вытворцаў да галечы. ЛІХВЯРСТВА, дача ў пазыку грошай, рэчаў, с.-г. прадукгаў і да т. п. на кабальных умовах за выплату высокіх працэнтаў. Я к правіла, такія пазыкі вы-
ЛІХЕНАЛОГІЯ____________321 карыстоўваліся не як капітал, a ў якасці пакупнога і плацежнага сродкаў. Зарадзілася ў перыяд распаду першабытнаабшчыннага ладу і пазней назіралася ў самых розных грамадска-эканам. фармацыях. 3 часоў Стараж. Рыма Л. развівалася разам з водкупам — зборам арэнднай платы, падаткаў і г. д. Характэрным для Л. быў выключна высокі працэнт па пазыках. Яго ўзровень вагаўся ў вельмі шырокіх межах — ад некалькіх дзесяткаў да соцень працэнтаў гадавых. Ліхвярскі капітал адбіраў ў пазычальніка амаль увесь прыбавачны прадукт і таму ён не мог сістэматычна выкарыстоўвацца для мэт капіталіст. ўзнаўлення. 3 развіццём капіталізму, стварэннем крэдытнай справы, узнікненнем банкаў і пазыковага капіталу асновы Л. былі падарваны. Аднак y наш час y некаторых краінах Азіі, Афрыкі і Лац. Амерыкі з-за недастатковага развіцця ўнутр. рынку і таварна-грашовых адносін, слабасці крэдытнай сістэмы існуюць умовы для захавання Л. Яно служыць асновай фін. закабалення і эксплуатацыі мясц. гандлярамі і багацеямі бядняцкіх слаёў насельніцгва. У індустрыяльна развітых краінах ліхвярскія аперацыі забаронены законам, таму ажыццяўляюцца нелегальна. На Беларусі Л. было найбольш пашырана ў эпоху феадалізму. Так, y Статуце Вял. кн. Літоўскага 1588 змешчана прававая норма (раздз. 3, арт. 24) аб адказнасці шляхты, якая пакінула свае маёнткі, каб пераехаць y горад для заняткаў Л.
Г.А. Маслыка.
ЛІХЕНАІНДЫКАЦЫЯ (ад грэч. leichën лішай, лішайнік + лац. indico указваю, вызначаю), метад ацэнкі забруджанасці навакольнага асяроддзя з выкарыстаннем лішайнікаў як найб. адчувальных індыкатарных раслін. Адрозніваюць колькасную (з дапамогай матэм. індэксаў), якасную (параўнанне пашырэння відаў з паказчыкамі забруджанасці) і ўскосную (па стане жыццядзейнасці) індыкацыю. Па паказчыках Л. выяўляецца: стан прыродных і культурных ландшафіаў, узрост і захаванасць першаснага лесу, кіслотнасць глеб, сан.-гігіенічны стан паветра населеных пунктаў і прамысл. цэнтраў, узрост валуноў і стараж. збудаванняў, геал. ўмовы мясцовасці і інш. На Беларусі Л. выкарыстоўваецца пры даследаванні забруджанасці атмасферы двухвокісам серы, экалагічнай экспертызе населеных пункіаў, ландшафтна-экалагічных даследаваннях раслінных комплексаў.
Літ.: Г о р б а ч Н.В. Об нндакацнонной ролв лншайпнков в лесных сообшествах /J Геоботаннческве нсследовання. Мн., 1966; Бнонндюсацня н бвомоюггорннг. М., 1991.
У.У.Галубкоў.
ЛІХЕНАЛ0ГІЯ (ад грэч. leichën лішай, лішайнік + ... логія), навука пра лішайнікі-, раздзел батанікі. Вывучае відавую разнастайнасць лішайнікаў (сістэматыка), іх будову (марфалогія), асаблівасці жыццядзейнасці (фізіялогія), роднасныя
322
ЛІХНІС
сувязі (філагенія), узаемаадносіны з асяроддзем (экалогія), геагр. пашырэнне і гасп. значэнне. Звязана з экалогіяй, медыцынай, прам-сцю. Першыя звесткі пра лішайнікі трапляюцца ў Тэафраста (4—3 ст. да н. э.). Заснавальнік Л. — Э. Ахарыус. На Беларусі першыя апісанні лішайнікаў зроблены С .Б .Юндзілам і Ф. Блонскім y 19 ст. Планамерна вывучаць ліхенафлору пачалі з 1930-х г. y AH Беларусі і БДУ пад кіраўніцгвам М.П. Таміна, які сабраў багаты гербарны матэрыял, выдаў вызначальнікі лішайнікаў Беларусі (1936— 38). Даследаванні па Л. (пераважна фларыстычныя і фітацэнатычныя) вядуцца ў Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі (У.У. Галубкоў, Н.М. Кобзар). Даследуюцца антрапагенныя змены ліхенафлоры і груповак лішайнікаў, вядуцца работы па ліхенаіндыкацыі стану навакольнага асяроддзя.
Літ:. Г о р б а ч Н.В. Лнхенологаческне нсследовання в Белорусснн н перспекгавы нх развнтня / / Экологмя н бяологня ннздшх растеннй: Тез. докл. Мн., 1982; Техногенное загрязненне лесных экоснстем Беларусл. Мн., 1995. У.У.Галубкоў. ЛІХНІС, кветкавая расліна, тое, што зорка. ЛІХТАР (ад ням. Licht святло) y
aрх і т э к т у р ы , 1 ) круглая або шматгранная ў сячэнні надбудова-барабан (з вял. аконнымі праёмамі) над дахам, купалам ці інш. пакрыццём. 2) Зашклёны выступ y сцяне будынка на вышыню 1 , 2 і бсшьш паверхаў; тое, што эркер. 3) Зашклёная частка дахавага пакрыцця, прызначаная для натур. верхняга асвятлення памяшканняў. Пашыраны ў архітэктуры стыляў барока і класіцыэму. Адыгрывалі ролю аднаго з гал. элементаў кампаэіцыі ў эавяршэнні бельведэра, барабана, купала. Звычайна завяршаліся скульптурай,
Ліхтар касцёла Ушэсця Найсвяцейшай Дзевы
Марыі ў вёсцы Адальск Гродзенскага раёна.
крыжам, шпілем ці інш. дэкар. формай. У сучаснай архітэктуры выкарыстоўваюцца ў прамысл. і інш. збудаваннях (эалах выставак, музеях, гандл. збудаваннях, будынках ВНУ) для асвятлення памяшканняў і натуральнай вентыляцыі. А .М . К у л а гін .
ЛІХТЭНБЕРГ (Lichtenberg) Байран (н. 9.2.1936), касманаўт ЗША. Скончыў Масачусецкі ун-т (1958). Здзейсніў 2 палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (К К ) «Спейс шатл»\ 28.11. — 8.12.1983 на К К «Калумбія», 24.3 — 2.4.1992 на КК «Атлантыс». У космасе правёў 19,25 сут. ЛІХТЭНШТЭЙН (Liechtenstein), К н я с тва Ліхтэнштэйн (Füistentum Liechtenstein), дзяржава ў Цэнтр. Еўропе, паміж Ш вейцарыяй і Аўстрыяй. Падзяляецца на 2 акругі (11 камун). Пл. 157 км2. Нас. 31,4 тыс. чал. (1997). Сталіда — г. Вадуц. Афіц. мова — нямецкая. Нац. свята — Дзень нараджэння бадькі правячага князя (15 жн.). Дзяржаўны лад. Л. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1921. Кіраўнік дзяржавы — наследны князь. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — ландтагу, 25 членаў якога выбіраюцца насельнідтвам на 4 гады. Выканаўчая ўлада належыць князю і створанаму пры ім ураду, які складаецца з 5 асоб. Прырода. Л. знаходзіцца ў Альпах y бас. Верх. Рэйна. На ПдУ — масіў Рэтыкон (г. Граўшпіц, выш. 2599 м), на 3 — даліна р. Рэйн. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. ў даліне Рэйна ад 0 °С да -5 °С, ліп. каля 18 °С. Ападкаў каля 700— 1200 мм за год. Рэкі горныя, багатыя гідраэнергіяй. Каля 20% тэрыторыі пад лесам (елка, дуб, бук), каля 40% — пад альпійскімі і субальпійскімі лугамі. Некалькі рэзерватаў. Насельніцтва. 87,5% складаюць ліхтэнштэйнцы — народ блізкі да суседніх груп аўстрыйцаў, швейцарцаў і немцаў. Жывуць таксама швейцарцы, аўстрыйцы, італьянцы, туркі і інш. Сярод вернікаў пераважаюць католікі — 80%. Сярэднегадавы прырост 1%. Сярэдняя шчыльнасць 200 чал. на 1 км , большасць насельніцтва сканцэнтравана ў даліне Рэйна. У гарадах і гар. пасёлках жыве болыы за 80% насельніцгва, y т. л. ў Вадуцы 5,1 тыс. ж. (1997). У прам-сці, гандлі і буд-ве занята 45% працаздольных, y сельскай і лясной гаспадарцы, садоўніцтве і рыбалоўстве — 2 %, y абслуговых галінах — 53%. Больш за 6 тыс. чал. штодзённа прыязджаюць на працу ў Л. з Ш вейцарыі і Аўстрыі. Гістормя. У старажытнасці тэр. Л. насялялі кельты, y 15 ст. да н.э. яе заваявалі рымляне, якіх y 3 ст. н.э. выцеснілі адсюль алеманы (швабы). У 12 ст. тут узнікла феад. ўладанне Шэленберг, y 14 ст. — графства Вадуц, што ўвайшлі ў склад «Свяшчэннай Рымскай імперыі», потым сталі пратэкгаратам імперыі Габсбургаў. У 1699 Ш эленберг, y 1712 Вадуц прададзены аднаму з прыбліжаных аўстр. імператара з роду Ліхтэнштэйн. Датай утварэння дзяржавы лічыцца 15.8.1719, калі аб’яднаныя Шэленберг і Вадуц атрымалі статус княства. 3 1806
Герб і сцяг Ліхтэнпггэйна.
Л. y складзе Рэйнскага саюза, y 1815— 6 6 y Герм. саюзе. У 1868 урад распусціў армію (80 чал.) і абвясціў пастаянны нейтралітэт (захоўваўся і ў час 1 -й і 2 -й сусв. войнаў). У 1876— 1918 Л. экана-
мічна цесна звязаны з Аўстра-Венгрыяй (агульная мытная і падатковая прастора). 5.10.1921 прынята сучасная канстытуцыя. 3 1923 y эканам. і валютным саюзе з Швейцарыяй. У 1950— 60-я г. актывізавалася прамысл. развідцё. 3 1989 (фактычна з 1984) князь Л. — Ганс Адам II. На плебісцыце 1992 большасць выбаршчыкаў выказалася за ўстутшенне Л. ў еўрап. эканам. прастору. Дзейнічаюць партыя Айч. саюз, Прагрэс. грамадз. (бюргерская) партыя, экалагічная партыя Свабодны спіс (усе 3 партыі прадстаўлены ў парламенце), прафс. аб’яднанне Саюз працоўных і інш. Л. — чл. Савета Еўропы (з 1978), ААН (з 1990), Еўрап. асацыяцыі свабоднага гандлю (з 1991), Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў лют. 1992. Гаспадарка. Л. — індустр. краіна, па выпуску прадукцыі на душу насельніцтва займае адно з першых месцаў y Еўропе. Штогадовы даход на 1 чал. — 23 тыс. дол. (1996). Найб. развіта прам-сць экспартнага кірунку. Прамысл. прадпрыемствы — пераважна філіялы швейц. фірм. Вытв-сць элекграэнергЦ 150 млн. кВт гадз (1997), y асн. на ГЭС. Развіта разнастайнае машынабудаванне (73 гграмысл. прадукцыі), y т.л. эл.тэхн. і радыёэлектроннае прыладабудаванне, вытв-сць кацельнага абсталявання, штампаваных дэталей, высокатэхнал. металаапрацоўка, вытв-сць вакуумнай тэхнікі, электронных сістэм, мікрапрацэсараў. Ёсць асобныя прадпрыемствы тэкст., хім., фармацэўтычнай, гарбарнай, керамічнай, металаапр., дрэваапр. прам-сці. Сусвстна вядомы выраб фарфоравых зубных пратэзаў. Найб. прадпрыемствы: прэсавых і штампаванш вырабаў (Эшэн), выліч. машын (Маўрэн), маш.-буд. з-ды (Бальцэрс, Шан, Вадуц). Ёсць вытв-сць фарбаў, лакаў і бялізны. Развіты вінаробства, піваварэнне, сыраробства. Здаўна развіта вытв-сць кафляных плітак і маст. керамікі (Нендэльн). У сельскай гаспадарцы пераважае дробнасялянскае землеўладанне (да 4 —5 га). Пад ворывам каля 4 тыс. га, пад пашай каля 6,3 тыс. га. Гал. галіна — жывёлагадоўля (75% кошту с.-г. прадукцыі). Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, свіней. Земляробства пераважна ў даліне Рэйна. Вырошчваюць пшаніцу, кукурузу, бульбу, тытунь, кармавыя культуры, агародніну. Пладаводства і вінаградарства. Пчалярства. Многія сяляне сумяшчаюць заняткі сельскай гаспадаркай з працай y прам-сці і абслугоўваннем турыстаў. У сувязі з нізкім падаткам на капітал і адсутнасцю падатку на прыбытак Л. выбраны месцам рэгістрацыі бсшьш як 40 тыс. замежных кампаній. Яны даюць трэць паступленняў y бюджэт краіны. Важнымі крынідамі даходаў з’яўляюцца банкаўская і фін. справа, замежны турызм (8 6 тыс. чал. y 1995), санаторныя паслугі і выпуск папгговых марак. Асн. від транспарту — аўтамабільны. У краіне 250 км асфальтаваных аўтадарог, 14,8 тыс. легкавых і
ліцвяны______________ 323
Тыловы ландшафт y Ліхтэнштэйне.
1,5 тыс. грузавых аўтамабіляў. Тэр. Л. перасякае чыг. Вена— Парыж (18,5 км на тэр. краіны). У 1994 экспарг склаў 2,14 млрд. дол., ішіарт — 852 млн. долараў. У экспарце пераважаюць прамысл. тавары, y імпарце — спажывецкія і харч. тавары, трансп. сродкі, сыравіна. Асн. энешнегандл. партнёр — Швейцарыя, з якой Л. y грашовай і мытнай уніі (15% экспарту, больш за 75% імпарту). Больш за 40% экспарту ідзе ў краіны Еўропы. Грашовая адзінка — швейцарскі франк.
Літ.: П е ч н н к о в Б.А Лнхгенштейн — княжество на Рейне. М., 1986. Ю.В.Бярэзіна (прырода, насельніцгва, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторыя).
ЛІХТЭР (галанд. lichter літар. аблягчальнік), грузавое несамаходнае судна тыпу баржы. Выкарыстоўваецца для перавозкі грузаў з дапамогай буксірных суднаў, a таксама для беспрычальнай (на рэйдзе) пагрузкі-разгруэкі глыбокасядзячых суднаў, якія не могуць увайсці ў порт або стаць да прычала. Самі Л. перавозяцца ліхтэравозамі. ЛІХТЭРАВ03, сухагрузнае судна для перавозкі ліхтэраў, якія падводзяцца буксірнымі судамі, падымаюцца і ўстанаўліваюцца ў трумах з дапамогай грузападымальных сродкаў. Выкарыстоўваюцца для змешаных перавозак па акіянскіх, марскіх і ўнутр. водных шляхах без перагрузкі. Гл. таксама Баржавоз. Л І ХУНЧЖАН (15.2.1823, прав. Аньхой, Кітай — 7.11.1901), кітайскі дзярж. дзеяч, дыпламат. Адыграў важную ролю ў задушэнні Тайпінскага паўстання 1850—64. 3 1870 намеснік сталічнай прав. Чжылі, канцлер, чл. упраўлення па замежных справах. Прыхільнік і адзін з праваднікоў палітыкі «самаўзмацнення», якая мела мэтай стварэнне ў Кітаі сучаснай арміі і флоту. У знеш няй палітыцы імкнуўся шляхам уступак і пагадненняў з адной імперыялістычнай дзяржавай супрацьстаяць агрэсіі інш. дзяржавы. Падпісаў Сіманасекскі дагавор 1895. У 1896 зацлючыў сакрэтны дагавор з Расіяй пра абарончы ваен. саюз супраць Японіі і прадастаўленне Расіі канцэсіі на буд-ва Кітайска-ўсходняй чыгункі. У 1901 падпісаў навязаны Кітаю «Заключны пратакол» з дзяржавамі, якія ўдзельнічалі ў задушэнні іхэтуаньскага паўстання.
ЛІЦВІНАВІЦКАЯ ШК0ЛА-КАМУНА, першая савецкая доследна-паказальная тірацоўная школа. Існавала ў 1918— 19 y в. Ліцвінавічы Рагачоўскага цав. Магілёўскай губ. (цяпер Кармянскі р-н Гомельскай вобл.). Засн. П.М. Лепяшынскім. Навучанне і выхаванне ў школе спалучалася з працай. Фарміраванню і развіццю дзідячага калектыву, выхаванню адказнасці, таварыскай узаемадапамогі садзейнічала добра арганізаванае самаабслугоўванне. Навуч. праграмы для школы распрацоўваў пед. калектыў. Навучэнцы вялі паліт.-асв. работу сярод насельніцтва. У 1919 школа пераведэена ў Маскву, з Лепяшынскім туды выехалі і 2 2 вучні, якія сталі выхаванцамі Маскоўскай доследна-паказальнай школы імя П.М.Лепяшынскага. ЛІЦВІН АВІЧЫ , вёска ў Кармянскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Касалянка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнУ ад г. п. Карма, 99 км ад Гомеля, 61 км ад чыг. ст. Рагачоў. 1789 ж., 723 двары (1999). Птушкафабрыка «Сож», лясніш ва. Сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якід загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік і MeMap. дошка П.М. Лепяшынскаму, які заснаваў Ліцвінавіцкую школу-камуну. Каля вёскі паселішча эпохі неаліту і бронзавага веку. Л ІЦ В ІН Ы , гл. Літвіны. «ЛІЦВІНЫ », бел. фальклорны гурт. Засн. ў 1991 y Мінску. Арганізатар і кіраўнік У.Бярбераў. Уключае 9 вакалістаў і інструменталістаў. Яго дзейнасць адметная шырокім выкарыстаннем і прапагандай стараж. інструментаў, y т.л. дуды, цымбалаў маладзечанскай і вілейскай традыцый, пецярбургскага 3-раднага гармоніка, зах.-бел. скрыпкі, паляшуцкай дудкі і інш. Гурт выкарыстоўвае аўтэнтычныя строі і распрацоўвае новыя ў дакладных рэгіянальных традыдыях. У рэпертуары ансамбля апрацоўкі бел. нар. песень, абрадавая і танц. нар. музыка (большасць твораў запісана ўдзельнікамі гурта), гучанне якіх вызначаецца своеасаблівым «вясковым» каларытам. Гурт выпусціў 4 аўдыёальбомы на касетах і кампакт-дысках (больш за 80 твораў, 1992—99), 2 песні ў яго выкананні змешчаны y зб-ку музыкі Усх. Еўропы (1997; ЗША). Калектыў — удзельнік III (Браціслава, 1995) i IV (Магілёў, 1997) Сусв. цымбальных кангрэсаў, прызёр шэрагу фестываляў. Збор запісаў y выкананні «Л.» захоўваецца ў фондах Нац. б-кі Рэспублікі Беларусь. Л ІЦВЙ НЫ , вёска ў Уздзенскім р-не Мінскай вобл., каля р. Уса, на аўтадарозе Узда— Негарэлае. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 6 км на ПнЗ ад г. п. Узда, 70 км ад Мінска, 11 км ад чыг. ст. Негарэлае. 363 ж., 122 двары (1999).
324
ЛІЦЕЙНАЙ
Сярэдняя шкояа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Радзіма бел. вучонага У.З .Завітневіча. Л ІЦ Ё Й Н А Й РЎ С К І
В Ы ТВ 0 Р Ч А С Ц І
БЕ Л А -
Н А В У К 0В А -Д А С Л Ё Д Ч Ы
I
КАН СТРУ КТ АРСКА-ТЭХНАЛАГТЧ Н Ы
ІНСТЫТЁТ, н а в у к о в а - в ы т в о р чае п р а д п р ы е м с т в а «Інстыт у т Б е л Н Д I л і ц». Засн. 7.1.1957 y Мінску як філіял НДІ тэхналогіі аўтапрама (Масква). 3 11.5.1978 Навуковадаследчы і канструктарска-тэхнал. ін-т ліцейнай вытв-сці аўтапрама, з 31.3.1993 БелНДІліц, з 4.2.1997 сучасная назва. Вядучая ў СНД н.-д. ўстанова па распрацоўцы і ўкараненні тэхналогій і абсталявання для ліцейнай вытв-сці. Асн. кірункі дзейнасці: даследаванне, распрацоўка і ўкараненне матэрыялаў, тэхналогій і абсталявання для вытв-сці ліцейных форм, стрыжняў, адлівак з каляровых і чорных сплаваў, фінішная апрацоўка літых загатовак, праектаванне і выраб аснасткі і інш. В Ы Т В 0 Р Ч А С Ц Б , выраб лггых загатовак або дэталей (фасонных адлівак) спосабам запаўнення расплаўленым металам (сплавам) ліцейных форм; адна з асн. галін металургіі і машынабудавання. Уключае: прыгатаванне фармовачных сумесей і стрыжнёвых сумесей, выраб ліцейных мадэлей, форм і стрыжняў, плаўку металу і заліўку яго ў формы, выдаленне зацвярдзелых аддівак, іх ачыстку і абрубку. Рознымі спосабамі ліцця вырабляецца большасць прадукцыі машынабудавання з сталі, чыгуну і каляровых сплаваў. Л ІЦ Ё Й Н А Я
Лідсйныя стрыжні і формы робяць на стрыжнёвых і фармовачных машынах, на паточных або аўтам. лініях з выкарыстаннем пескадуўных машын, пескастрэльных машын і інш. Зборка ліцейных форм (устаноўка стрыжняў, літніковай сістэмы, элучэнне верхніх і ніжніх апок) робіцца ўзгоднена з плаўленнем металу ў вагранках, полымных печах, дугавых і індукцыйных электрапечах і інш. Пасля заліўхі і зацвярдзення металу адліўхі (а таксама стрыжні з поласцей адлівак) выбіваюць, вызваляюць ад літніковай сістэмы, ачышчаюць ад прыгарэлых фармовачных сумесей і перадаюць на фарбаванне або тэрмічную апрацоўку (для паляпшэння мех. уласцівасцей). Для ачысткі адлівак ныкарыстоўваюцца шротакідальныя, шротаструменныя,
пескагідраўлічныя, электрахім. і электрагідраўлічныя ўстаноўкі, спец. прэсы і шш. Л. в. аснашчаецца ліцейнымі аўтаматамі, канвеерамі, аўтам. лініямі, электроннымі прыладамі і сістэмамі кіравання. Вытв-сць лігых вырабаў вядома з глыбокай старажыгнасці. Прадметы рэліг. культу, хатняга ўжьгпсу, зброю пачалі выплаўляць (пераважна з бронзы) y 4—3-м тыс. да н. э. ў краінах Пярэдняй Азіі, Егіпце, Індыі, Кітаі, на мяжы 3-га і 2-га тыс. да н. э. ў Еўропе (гл. Бронзавы век). У 13— 14 ст. адлітымі вырабамі славіліся Візантыя, Венецыя, Генуя, Фларэнцыя. У 12— 13 ст. складаныя адліўкі выраблялі кіеўскія ліцейшчыкі. У рус. дзяржаве ў 14— 15 ст. адлівалі бронзавыя і чыгунныя гарматы, адры і званы, y 1479 y Маскве пабудаваны першы ліцейны з-д. Майстар-ліцейшчык А. Чохаў адліў шэраг буйных гармат, y т. л. «Цар-пушку» (у 1586, каля 40 т). У 1735 адліты «Цар-звон» (больш за 200 т). У 1873 зроблена адна з самых вял. адлівак y свеце — шабот (ніжняя ч.) паравога молата (650 і). Адліваліся помнікі, скулыггурныя групы і інш. У распрацоўку тэарэт. асноў Л. в. ўклад зрабілі вучоныя П.П.Аносаў, Дз.К. Чарноў, A А. Байкоў, КА.Бочвар, М.С. Курнакоў, А.В.І.Вейнік, П.П.Берг, АМ.Ляс і інш.
На Беларусі вытв-сць некаторых бронзавых рэчаў з прывазной сыравіны і пераплаўка сапсаваных вырабаў пачалася ў 1-й пал. 2-га тыс. да н. э. 3 14 ст. адлівалі бронзавыя гарматы, алавяныя і бронзавыя ядры. Каля 1540 y Вільні заснаваны гарматны лідейнн двор — людвісарня, y 1597 — Баранская кульня (майстэрня па вышіаўцы куль і ядраў). У 16— 18 ст. невял. людвісарні — «дзелалейні» існавалі ў Нясвіжы, Слуцку, Быхаве, Магілёве, Друі, Віцебску, Полацку і інш. гарадах, якія адлівалі гарматы для сваёй абароны. Захаваліся імёны некаторых ліцейшчыкаў-людвісараў: запрошаны ням. майстар Г. Мольтцфельд, мясц. майстры Сцяпан і Пятро ў Нясвіжы (канец 16 — пач. 17 ст.), К. Ганусаў y Быхаве (2-я пал. 16 ст.), быхаўскія майстры Юрка і Мікалай, якія рабілі разавыя адліўкі ў Магілёве (сярэдзіна 17 ст.). У 18 ст. артыл. гарматы адлівалі ў Слуцку, Быхаве, Нясвіжы, Гродне, Жлобіне, Вішневе. У 1768 А. Тызенгаўзам пабудавана Маларыцкая металургічная мануфактура. Пазней дзейнічалі Вішнеўскі і Барысаўшчынскі металургічныя, Старынкаўскі чыгуналіцейны з-ды (гл. адпаведныя арт.), Налібоцкі металургічны камбінат, Досаўская медзеплавільная мануфактура. У 1990-я г. працуюць: Беларускі (у Жлобіне) і Магілёўскі металургічныя з-ды (гл. адцаведныя арт.), Гомельскі лі-
Да арт. Ліцсйная вытворчасць. A — чарвячная машына для ліцця пад ціскам палімерных матэрыялаў 1 — лідейная форма; 2 — выраб; 3 — цыліндр з расплаўленым матэрыялам і абагравальнікамі; 4 — прывод чарвяка. Б — атрыманне адліўкі цэнтрабежным ліццём на машыне з вертыкальнай воссю: 1 ,2 — ніжняя і верхняя паўформы; 3 — літніковая сісзэма- 4 __стрыжань. ’ v
цейны завод *Цэнтраліт», высокаразвітая Л.в. на тракгарным, аўтамабільным, маторным, падшыпнікавым, станкабудаўнічых, с.-г. машынабудавання і інш. з-дах. Над удасканаленнем тэхналогіі Л.в. і распрацоўкай ліцейнага абсталявання працуюць ліцейнай вытворчасці Беларускі навукова-даследчы і канструктарска-тэхналагічны інстытут, Фізікатэхн. ін-т, Ін-т тэхналогіі металаў (г. Магілёў) Нац. АН Беларусі, кафедры Л.в. Бел. політэхн. акадэміі і Гомельскага тэхн. ун-та і інш. Д.М.Кукуй, У.М.Сацута. Л ІЦ Е Й Н А Я М АДФ ЛЬ, прыстасаванне
ддя атрымання ў ліцейнай форме рабочай поласці для будучай адліўкі. Звычайна з ’яўляецца часткай мадэльнага камплекта. Ад самой адліўкі адрозніваецца спец. выступамі, якія ўгвараюць y ліцейнай форме гнёзды для ўстаноўкі ліцейных стрыжняў, a таксама прыпускамі на ўсадку сшіаву пры цвярдзенні і на мех. апрацоўку. Бываюць раздымныя і нераздымныя; драўляныя, гіпсавыя, цэментныя, пластмасавыя, пенаполістырольныя, парафінастэарынавыя і металічныя
Д.М.Кукуй.
Раздымная ліцейная мадэль са стрыжнёвымі знакамі: 1 — палова мадэлі; 2 — стрыжнёвы
знах.
Л ІЦ Е Й Н А Я Ф 0 Р М А , форма, y якую
заліваюць расплаўлены матэрыял, каб атрымаць пасля яго зацвердзявання фасонную адліўку. Складаецца звычайна з дзвюх паўформ, якія з дапамогай ліцейнай мадэлі ўтвараюць замкнёную поласць з канфігурацыяй і памерамі патрэбнай адліўкі.
Ліцейная форма ў алоцы: 1 — верхняя паўформа; 2 — ніжняя паўформа са стрыжнем; 3 — літшковая сісгэма.
Л. ф. мае ліцейныя стрыжні, якія ўгвараюць унутр. поласці і адтуліны ў адліўцы (робяцца з стрыжнёвых сумесей) і лігаіковую сістэму (сукупнасць каналаў і поласцей) для запаўнення рабочай поласці расплаўленым матэрыялам. Адрозніваюць Л. ф. разавыя і шматразавыя, якія робяцца ў апоках з дапамогай фармовачных машын або ручным спосабам з фармовачных сумесей, a таксама з металу (какілі). Формы, якія выкарыстоўваюцца для ліччя пад ціскам, звычайна наз. прэсформамі, для атрымання зліткаў—уліўніцамі, вырабаў э пластмас — ліццёвымі.
Д.М.Кукуй.
ЛІ Ц ЗУ Н ДА О (Lee Tsung Dao; н. 25.11. 1926, г. Шанхай, Кітай), кітайска-амерыканскі фізік-тэарэтык. Чл. Нац. АН ЗША (1964), Нац. Акадэміі дэі Лінчэі (1982) і інш. Вучыўся ва ун-тах Кітая. 3 1946 y ЗША. У 1951— 53 і 1960—63 y Ін-це перспектыўных даследаванняў y Прынстаяе, з 1953 y Калумбійскім ун-це (з 1956 праф.), адначасова з 1997 дырэкгар амер.-яп. Даследчага цэнтра пры Брукхейвенскай нац. лабараторыі. Навук. працы па квантавай тэорыі поля, фізіцы элементарных часціц, ядз. фізіцы, квантавай хромадынаміцы і інш. Разам з Янгам прадказаў магчымасць незахавання прасторавай цотнасці ў слабых узаемадзеяннях (1956), што было пацверджана эксперыментальна, увёў паняцце камбінаванай цотнасці (1956), выказаў гіпотэзу аб перадачы слабых узаемадзеянняў прамежкавым векгарным базонам і пастуліраваў яго ўласцівасці. Нобелеўская прэмія 1957 (разам з Янгам).
болып за 50 разнавіднасцей Л., y т л . бесперапыннае ліццё, вакуумнае ліццё, каменнае ліццё. Л. y какіль атрымліваюць фасонныя шчыльныя адліўкі з дакладнымі ламерамі, меншымі прыпускамі на мех. апрацоўку (з чыгуну, сталі, алюмінію, магніевых і інш. сплаваў). Л. ў а б а л о н к а в ы я ф о р м ы (разавыя, зробленыя з сумесі кварцавага пяску і фенола-фармальдэгіднай смалы) дае адліўкі э шчыльнай аднароднай дробназярністай структурай і высокімі мех. якасцямі, з гладкай паверхняй. Эфектыўнае ў буйнасерыйнай вытв-сці пры вырабе адлівак масай да 100 кг. Л. п а в ы п л а ў л я л ь н ы х м a д э л я х робіцца ў нераздымных абалонках з дробназярністага вогнетрывалага матэрыялу. Рабочая поласць угвараецца пасля выплаўлення з абалонкі патрэбнай мадэлі (з парафіну, стэарыну і інш.). Дае складаныя адліўкі з высокай (прэцызійнай) дакладнасцю. Л. п а д ц і с к а м вядуць y прэс-формы, якія запаўняюць металам або пластмасай (тэрмапластам, рэактапластам) і гумавымі сумесямі з вял. скорасцю пад высокім ціскам. Пасля астывання, зацвердзявання або вулканізацыі матэрыял набывае канфігурацыю ўнутр. поласці. Дае складаныя вырабы з вы-
Схема лідця бесперапынным намарожваннем: 1 — літніковая сістэма; 2 — водаахаладхсальны крышталізатар; 3 — гатовая адліўка, якая няспынна выцягваецца з асгываючага і цвярдзеючага металу.
325
сокай дакладнасцю. Спосаб высокапрадукцыйны.
На Беларусі даследаванні ў галіне Л. металаў вядуцца з 1950-х г. y Фіз.-тэхн. ін-це Нац. АН, БПА, ліцейнай вытворчасці Беларускім навукова-даследчым канструктарска-тэхналагічным інстытуце, Гомельскім тэхн. ун-це і інш. Распрацаваны новыя спосабы Л. (намарожваннем, Л. y какіль з штучным паветраным зазорам, Л. на вярчальныя валкі-крышталізатары, бесперапыннае цэнтрабежнае Л. і інш.), адпаведныя машыны, абсталяванне, сродкі аўтаматызацыі вытв. працэсаў і інш. Д.М.Кукуй. Л ІЦ Ц Ё М АСТАЦКАЕ, тэхніка стварэн-
ня маст. вырабаў шляхам заліўкі расплаўленага металу ў форму, a таксама маст. творы, выкананыя гэтым спосабам; від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Найб. пашыраны спосаб пераводу ў метал твораў скулыттуры, a таксама вырабу метал. пасудзін, званоў і інш. Л. м. зарадзілася ў эпоху асваення чалавекам спосабаў здабычы і апрацоўкі металу. 3 развіццём ліцейнай выта-сці вылучылася ў асобную галіну. Маст. задачы вызначаюць спецыфічныя прыёмы фармоўхі мадэлі, метады ліцця, выбар металу або сплаву для пэўнага віду вырабу, дапрацоўку (часта аўтарскую) адлівак чаканкай, гравіраваннем, пацініроўкай, залачэннем і інш. Асн. тэхналогія Л. м. выпрацоўвалася пры выкарыстанні бронзы; з 4 ст. да н. э. выкарыстоўваюць волава (амулеты з копцкіх грабніц 4—1 ст.н.э.), з якога ў 16— 18 ст. адлівалі плахепсі, медалі, пасудзіны і інш., што імітавалі болып каштоўнае серабро. 3 15 ст. ў Германіі, пазней і ў інш. краінах Еўропы развівалася Л.м. з чыгуну (паркавая скулыпура, надмагіллі, рашоткі, агароджы, садовая мэбля і інш.). Унікальныя помнікі рус. Л.м. 16— 18 ст. — Царгармата (1586), Цар-звон (1733—35) y МасКве і інш. У 17— 18 ст. адлівалася паркавая скулытгура са свінцу (Версаль y Францыі, Петрадварэц y Расіі).
На тэр. Беларусі Л.м. вядома з сярэдзіны 2 -га тыс. да н.э. 3 бронзы, пазней і з жалеза адлівалі ўпрыгожанні (спражкі, фібулы), наканечнікі коп’яў, стрэл. 3 1 2 ст. пашырыўся спосаб ліцця ў каменныя ці гліняныя раздымныя формы. 3 медзі, бронзы, серабра, радзей з зсшата адлівалі ўпрыгожанні (бранзалеты, пярсцёнкі, спражкі, амулеты, падвескі ў выглядзе канькоў ці званочкаў), царк. начынне (свяцільні, крыжы і інш.), дэталі адзення, конскай збруі, зашчапкі для накладных кніжных пераплётаў; са свінду выраблялі пячаткі і абразкі з гарэльефнымі сюжэтнымі быявамі. Літыя ювелірныя вырабы аздаблялі чаканкай, зярненнем, гравіраваннем, эмалямі. У 15 ст. пры Слуцкім Троіцкім манастыры
Тв.: Particle physics and introduction to field theory. London, 1981; Pyc. nep. — Математнческне методы в фнзнке. М., 1965; Слабые взанмодействня. М., 1968 (разам з Ц By). М.М.Касцюковіч.
Л І Ц З Ы Ч Й Н (1606—45), кіраўнік паў-
стання 1628— 44 y Кітаі супраць дынастыі Мін. Працаваў паштовым кур’ерам. Далучыўся да паўстанцаў, з 1636 кіраўнік паўстанцкай арміі ў Х эбэй-Ш эньсійскім р-не. У 1644 абвешчаны ў г. Сіянь імператарам 25.4.1644 заняў сталіцу Кітая г. Пекін. 27.5.1644 разбіты аб’яднанымі сіламі маньчжураў і здрадніка У Саньгуя. Быў вымушаны пакінуць Пекін, загінуў y прав. Хубэй. Л ІЦ Ц Ё , працэс атрымання вырабаў (іадлівак) з расплаўленых матэрыялаў (металаў, горных парод, керамічных матэрыялаў, пластмас і інш.), залітых y ліцейную форму і пасля зацвердзявання апрацаваных. Адзін з найб. эканам. спосабаў вырабу дэталей і загатовак складанай формы і розных памераў. У ліцейнай вытворчасці выкарыстоўваюць
л і ц ц ё __________________
Б
Да арт. Ліццё. A — ліцдё ў какіль: 1 — какіль; 2 — стрыжань; 3 — метал; 4 — адліўха. Б — дакладнае ліццё па выплаўлялышх мадалях: 1 — васковая мадэль; 2 — нанясенне на мадэль слоя керамічнага парашку; 3 — зафармоўванне мадэлі ў апоку; 4 — заліўка металу, які расплаўляе воск і займае яго месца; 5 — ачысгка гатовай адліўкі.
326
садовую мэблю, пячныя дзверцы, прасы і інш. Канструкцыйна-маст. элементы літых вырабаў — разнастайнае перапляценне раслінных парасткаў (рашоткі), гарэльефныя выявы жывёл, маскаронаў, ваен. атрыбутаў (хатняе начынне). Садовую мэблю і крыжы выконвалі ў выглядзе складана пераплеценых дубовых галінак, вінаграднай лазы. У вырабах 18— 19 ст. прыкметны ўплыў маст. стыляў готыкі, барока, класіцызму. 3 2-й пал. 19 ст. з развіццём металаапр. прам-сці Л. м. паступова заняпала. У наш час бел. мастакі ў гэтай тэхніцы ствараюць станковую скульптуру, MeMap. медалі, ювелірныя вырабы, абклады да мініяцюрных сувенірных кніг і інш. Сярод майстроў С.Ларчанка, Ю.Любімаў і інш. Літ.: П е т р н ч е н к о AM. Нскусство ллтья. М., 1975; З о т о в Б.Н. Художественное лнтье. 3 нзд. М., 1982. Я.М.Сахута, А.І.Сямёнаў.
л іц ы н ій
працавалі майстры-алавяннікі. Высокага маст. ўзроўню Л. м. дасягнула ў 16— 17 ст. з арганізацыяй y гарадах (М інск, Магілёў, Нясвіж, Слуцк, Гродна) цэхаў рамеснікаў-металістаў, куды ўваходзілі і лідейшчыкі — алавяннікі, людвісары (майстры па адліўцы гармат), канвісары (майстры па адліўцы званоў), ювеліры і інш. Акрамя вытв-сці ювелірных вырабаў, быт. рэчаў, царк. начыння гіашырылася лідцё званоў y Полацку, Лагойску, Віцебску, Крычаве, Дзісне, Нясвіжы, Брэсце і інш. (гл. Дзісенскі звон, Крычаўскі звон, Моладаўскі звон). Алавяны посуд, свечачнікі адлівалі ў Магілёве, Ваўкавьіску, Ружанах, Слуцку, Шклове, Друі, гарматы — y Магілёве, Брэсце, Мінску, Нясвіжы. Гарматы аздаблялі рэльефнымі паяскамі, гербамі, вьгавамі жывёл, анёлаў і інш., званы — расліннымі гірляндамі і арнаментальнымі надпісамі. У 18 ст. ўзніклі ліцейныя мануфактуры ў Гомелі, Вішневе (Валожынскі р-н), Кляцішчы (Стаўбцоўскі р-н, абодва Мінскай вобл.), Бакштах (Іўеўскі р-н), Рудні (Слонімскі р-н, абодва Гродзенскай вобл.) і інш., дзе выраблялі посуд, асвятляльныя і пісьмовыя прылады. Высокім маст. узроўнем вылучаліся рэчы культавага прызначэння (падсвечнікі, манстранцы і інш.). Буйным y 19 ст. быў Уладэімірскі чыгуналіцейны з-д y в. Старынка (Слаўгарадскі р-н Магілёўскай вобл.). У Горках (Магілёўская вобл.) адлівалі крыжы, y Высокім (Аршанскі р-н Ві-
Да арт. Ліццё мастадкае Манстранц. 1727. цебскай вобл.) — надмагільныя пліты, рашоткі і агароджы. 3 чыгуну адлівалі таксама вароты, распяцці, вадасцёкі,
Л ІЦ Ы Н ІЙ Валерый Ліцыніян (Valerius Licinianus Licinius; каля 265— 325) рымскі імператар [308— 324]. Селянін па паходжанні, Л. зрабіў ваен. кар’еру. У 308 імператар Галерый абвясціў яго суправіделем з тытулам аўгуста. Пасля смерці Галерыя ў барацьбе чатырох аўгустаў за ўладу (311— 312) Л. разам з імператарам Канстанцінам I перамог Максенцыя і Максіміна Дая. У 312 Л. стаў правіцелем усх. ч. імперыі. У 313 выдаў разам з Канстанцінам Міланскі эдыкт аб свабодным веравызнанні хрысціянства. Неўзабаве паміж Л. і Канстанцінам пачалася барацьба за ўладу над усёй імперыяй. Л. быў разбіты, узяты ў палон (324) і пакараны смерцю. Літ.: Ф е д о р о в а Е.В. Людн нмператорского Рнма. М., 1990. С. 261—268. Л ІЦ Ы Н ІЙ КРАС М арк (Marcus Licini
us Crassus; каля 115 — 6.5.53 да н. э.), палітычны і дзяржаўны дзеяч Стараж. Рыма. Падтрымаў Сулу ў грамадз. вайне з Марыем. У час праскрыпцый Сулы (на карах, канфіскацыях і спекуляцыях) нажыў велізарньм багацці. У 72 да н. э. надзелены сенатам надзвычайнымі паўнамоцтвамі, каб задушыць Спартака паўстанне, якое ліквідаваў разам з Пампеем y 71 да н. э. Консул y 70 і 55 да н. э. (разам з Пампеем). У 65 да н. э. цэнзар. У 60 (або 59) — 53 да н. э. разам з Цэзарам і Пампеем увайшоў y т. зв. 1-ы трыумвірат. У 54 да н. э. кіраваў прав. Сірыя. Загінуў з б. ч. рым. войска ў Месапатаміі ў час вайны з Парфянскім царствам. Л ІЦ Ы Н ІЙ Н А М Ы С Л 0Ў С К 1 Ян (пач.
Да арт. Ліцдё мастацкае. A 4 о х a ў. Цар-гармата. 1586.
1560-х г., Намыслаў, Польшча — паміж 1633— 36), мыслідель-гуманіст, пісьменнік, педагог ВКЛ. Вучыўся ў Ягелонскім ун-це ў Кракаве. 3 1585 рэктар арыянскай школы ў Іўі. 3 1593 прапаведнік абшчыны арыян y Навагрудку. Зблізіўся з С. Будным і Ф. Соцынам, прапагандаваў сацыніянства сярод бел.-літ. антьггрынітарыяў. У 1615 за атэіст. погляды адлучаны Навагрудскім сінодам ад сацыніянскай абшчыны. Аўтар вершаванага маральна-павучальнага
твора «Сентэнцыі, неабходныя ў грамадскім жыцді» (Лоск, 1589; 225 сентэнцый і перасцярог, вьпрыманых y духу Адраджэння). У 1592 выдаў на польск. мове «Анатомію і гарманічнасць хрысціянскага жыцдя чалавека» (не збераглася, y 1636 перакладзена на ням. мову). Выказваў рацыяналістычныя рэліг.-філас. погляды («Зварот да братоў-евангелікаў», 1597), выступаў супраць кальвінісцкай шляхты (палемічны твор «Каталісіс», 1598). 3 лац. на польск. мову пераклаў трактат А. Бусбеквіса аб тур. палітыцы (Вільня, 1598). Мяркуюць, што Л.Н. — аўтар «Дапаможніка для авалодання вучэннем Арыстоцеля» (Лоск, 1586; на лац. мове пад псеўд. Gracianus Prosper). Н а бел. мову яго перакладаў Я. Парэцкі. Літ.: Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1968; П о д о к ш н н С.А. Реформадня н обіцественная мысль Белорусснн н Лнтвы: (Вторая половнна XVI — начало XVII в.). Мн., 1970. А.Ф. Коршунаў. Л ІЦ Ы Н ІЙ СТАЛ0Н Гай (Gaius Licini us Stolo; 4 ст. да н. э.), старажытнарымскі народны трыбун y 376— 367 да н. э., y 364 і 361 да н.э. консул. Выступаў за наданне плебеям роўных з патрыцыямі паліт. правоў. Правёў 3 законы, паводле якіх аднаго консула належала выбіраць з плебеяў, забаранялася мець бсшьш за 500 югераў зямлі, даўгі пагашаліся на выгадных для даўжнікоў умовах. У 357 да н.э. асуджаны патрыцыямі, якія абвінавацілі Л.С. ў парушэнні праведзенага ім агр. закону. ЛІЦЬВІНКА Васіль Дзмітрыевіч (н. 7.12.1941, в. Верхні Церабяжоў Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. фалькларыст. Канд. філал. н. (1984). Скончыў БДУ (1970). Настаўнічаў, з 1966 драцуе ў БДУ (з 1982 заг. н.-д. лабараторыі бел. фальклору). 3 1991 старшыня Бел. саюза фалькларыстаў. Збірае і даследуе бел. фальклор і этнаграфію. Аўтар кніг «Зімовыя святкі», «Веснавыя святы і абрады» (абедзве 1995), «Святы і абрады беларусаў» (2-е выд. 1998). Сааўтар выданняў «Беларускі фальклор y еучасных запісах» (1973), «Беларуская народная творчасць савецкага часу» (1978), «Узроўні фальклорных уплываў» (1982), «Песня на ўсё жыццё» (1983) і інш. Складальнік зб-каў прыказак і прымавак «Слова міма не ляцідь» (1985, з Л.Царанковым), «Калыханкі і забаўлянкі» (1992), «Песня — душа народа» (1993), «Дзіцячы спеўнік», «Песні і строі Піншчыны» (з М.Раманюком і У.Раговічам, абедзве 1994), «Беларускі фальклор y сучасных запісах. Традыцыйныя жанры. Мінская вобласць» (1995), фотаальбома «Рыгор Шырма» (1995). Выдае «Каляндар свят і абрадаў беларусаў» (з 1994). Вядучы фальклорнай тэлепраірамы «Запрашаем на вячоркі» (з 1978). І.У. Сапамевіч. Л І Ц М (ад грэч. Lykeion), сярэдняя агульнаадукацыйная навуч. ўстанова ў некаторых краінах Еўропы, Лац. Амерыкі, Афрыкі. У Рас. імперыі ў 19 — пач. 20 ст. саслоўная прывілеяваная ся-
рэдняя або вышэйшая навуч. ўстанова для дзяцей дваран, якая рыхтавала дзярж. чыноўнікаў для ведамстваў, гал. чынам для М ін-ва ўнутр. спраў. Найб. вядомыя Царскасельскі (1811 — 1917; з 1844 наз. Аляксавдраўскі і пераведзены з Царскага Сяла ў Пецярбург), Дзямідаўскі ў Яраслаўлі (1803— 1918), Рышэльеўскі ў Адэсе (1817— 65), Крамянецкі (1819— 34), Нежынскі (1820— 75). Пасля 1917 ліквідаваны. У 1990 адроджаны. У Беларусі Л. — прафесійна арыентаваная ступень сярэдняй школы з тэрмінам навучання 2— 4 гады, існуюць звычайна пры ВНУ (у 1998/99 навуч. г. 26 Л.). Гал. іх задача — мэтанакіраваная падрыхтоўка будучых студэнтаў. Л Іц б Н З ІЯ (ад лад. licentia свабода, права), 1 ) дазвол на выкарыстанне абароненых патэнтам вынаходстваў, карысных мадэляў і інш. тэхн. дасягненняў. Даецца патэнтаўладальнікам (ліцэнзіярам) юрыд. або фіз. асобам (ліцэнзіяту) на пэўны тэрмін за пэўнае ўзнагароджанне; афармляецца лідэдзійным дагаворам. Адрозніваюць Л. п а т э н т н y ю (даецца на запатэнтаванае вынаходства) і беспатэнтную (даецца на незапатэнтаванае вынаходства). Асн. віды патэнтнай Л.: н е выключная (дазваляе ліцэнзіяру самому выкарыстоўваць вынаходствы або даваць Л. інш. асобам), в ы к л ю ч н a я (ліцэнзіяр адмаўляецца ад выдачы Л. інш. асобам і ад самастойнага выкарыстання вынаходства ў вызначаных дагаворам межах), п о ў н a я (прадугледжвае поўнае адмаўленне ліцэнзіяра ад самастойнага выкарыстання вынаходства), п р ы м у с о в а я (даецца ў выпадку невыкарыстання або недастатковага выкарыстання вынаходства з прычыны нязгоды патэнтаўладальніка даваць Л.; пытанне аб выдачы прымусовай Л. вырашаецца ў судзе). 2) Дазвол на вядзенне некаторых відаў дзейнасці, якія ў адпаведнасці з заканадаўствам належаць ліцэнзаванню (напр., прыватныя медыцынская, банкаўская дзейнасць). 3) Дазвол на ажыццяўленне экспартна-імпартных аперацый, увоз, вываз або транзіт пэўнай колькасці тавараў, свабодны ўвоз, вываз або транзіт якіх не дапускаецца; выдаецца дзярж. органамі з мэтай кантролю экспарту, імпарту, руху валюты. У.Р.Залатагораў. ЛІЧБАВАГА КА Н ТР0ЛЮ МАШЫНА разнавіднасць кіравальнага выліч. комгшексу для атрымання і апрацоўкі вымяральнай, кантрольнай, дыягнастычнай інфармадыі. Выкарыстоўваюцца ў гібкіх аўтаматызаваных вытворчасцях, да заводах-аўтаматах, ў сістэмах аўтам. кіравандя тэхнал. драцэсамі і абсталяваннем, станках з лічбавым кіраваднем і інш. Звычайна ўбудоўваецца ў абсталяванне ў розным канструкцыйным выкананні, радзей як Л.к.м. выкарыстоўваюцца аўтаномныя міні- ці мікра-ЭВМ. Маюць абмежаваныя магчымасці апрацоўкі інфармацыі, спрошчаную арганізацыю прылад уводу-вываду (для сувязі са знешнімі крыніцамі інфармацыі дадаткова
ЛІЧБАВАЯ_______________327 забяспечваюцца стандаргнымі блокамі ўводувываду) і невял. колькасць перыферыйных прылад. Пры выкарыстанні Л.к м. працэс кантролю, рэгулявання і кіравання зводэіцца да выканання тыповых алгарытмаў першапачатковай апрацоўкі інфармацыі, праграмналагічнага кантролю і кіравання, ідэнтыфіхацыі, аптымальнага і адаптыўнага кіравання і М.П.Савік. рэгулявання. ЛІЧБАВАГА ТЭЛЕБАЧАННЯ НДІ, Дзяржаўнае лрадлрыемства «Навукова-даследчы інстытут лічбавага тэлеб а ч а н н я » . Засд. 31.3.1959 як сдецыялізаванае канструктарскае бюро (СКБ) дры Мінскім радыёзаводзе. У 1991 на базе СКБ створаны Мінскі НДІ лічбавага тэлебачалня вытворчага аб’яднання «Гарызонт». 3 1995 сучасная назва. Асд. кірункі дзейнасці: расдрацоўка тэлевізійнай тэхнікі, сістэм кабельнага і сдадарожнікавага тэлебачання, вырабаў аўдыятэхнікі, нестандартнай кантрольна-вымяральнай аларатуры і інш. ЛІЧБАВАЕ РАДЫЁВЯШ ЧАННЕ, тэхналогія гукавога вяшчання, y якой кадзіраванне, ушчьшьделле, перадача, дрыём, фарміраванне лраграм і інді. драцэсы выколваюцца над лічбавымі гукавымі сіглаламі. Найб. пашырана сістэма Л.р. паводле стаддарту DAB (Digital Audio Broadcasting лічбавае гукавое вяшчанде), якая забясдечвае высакаякаснае многалраграмнае (да 6 стэрэалраграм па адным радыёкадале) даземнае і сдадарожнікавае вяшчанне разам з дадатковай інфармацыяй, напр., відарысамі элекгронных картаў, газет, фатаграфій. А.П.Ткачэнка. ЛІЧБАВАЕ ТЭЛЕБА ч АННЕ, сістэма шэлебачання, y якой тэлевізійны сігдал выражаны даслядоўнасцю кодавых (лічбавых) камбінацый эл. імлульсаў. Адрозніваецца адсутнасцю назалашвадня скажэндяў сігналу лры дерадачы да вял. аддегласці, высокімі дерашкодаўстойлівасцю і якасцю лерадачы тэлевізійдых відарысаў, магчымасцю адрацоўкі на ЭВМ і стварэння аўгаматызаваных комплексаў дадрыхтоўкі тэлевізійных праграм. Сігнал Л.т. патрабуе значнай прапускной здольнасці каналау сувязі, і таму выкарыстоўваюць высокаэфектыўныя метады лічбавай мадуляцыі і сцісканне лічбавага патоку ў некалькі разоў, што забяспечвае, налр., y тэлевіз. вяшчанні перадачу некалькіх праграм звычайнай, a таксама высокай выразнасці ў паласе частот стандартнага тэлевізійнага канала. Аперацыі пры перадачы (перашкодаўстойлівае хадзіраванне, змяншэнне лішкавасці і інш.), прыёме (узмацненне, лічбавая апрацоўка, дэмадуляцыя) і відэазапісе ажыццяўляюцца над лічбавым тэлевіз. сігналам, які пераўтвараецца ў аналагавы сігнал перад узнаўленнем (напр., на экране кінескопа). А.П.Ткачэнка. ЛІЧБАВАЯ АПРАЦ0ЎКА ВІДАРЬІСАЎ, сукулнасць метадаў і сродкаў (тэхд. і лраграмных) уводу і алрацоўкі відарысаў y аўтам. і аўтаматызавадш сістэмах. Выкарыстоўваюць y картаграфіі, метэаралогіі, крымілалістыцы, настольных
328
ЛІЧБАВАЯ
рэд.-выдавецкіх сістэмах і апрацоўцы дакументаў, сістэмах машыннага зроку, пры апрацоўцы касм. відарысаў і аэрафотаздымкаў, даследаванні фіз.-мед. працэсаў і інш. Зыходны відарыс дыскрэтызуюць і квантуюць з дапамогай прылад сканіравання (гл. Дыгітайзер, Сканер) і атрымліваюць лічбавы відарыс y выглядзе матрыцы асобных элементаў (пікселаў). Пры Л.а.в. выконваюць лінейную фільтрацыю відарысаў і іх «згладжванне», выдзяляюць контуры, выдаляюць выпадковыя скажэнні і інш. Больш складаныя метады выкарыстоўваюдь для ўзнаўлення 3-мернай структуры аб’екта па яго праекцыях, нярэзкага ці «змазанага» відарыса. Напр., y выліч. тамаграфіі такімі метадамі атрымліваюць відарысы папярочлага сячэння цела чалавека, з вял. дакладнасцю выяўляюць пухліны, анамаліі. На Беларусі даследаванні па праблемах Л.а.в. праводзяцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі і Ін-це фізікі, Магілёўскім ін-це прыкладной оіпы кі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі і інш. Літ.: П р э і т У. Цлфровая обработка нзображелнй: Пер. с англ. Кн. 1—2. М., 1982; С т а р о в о й т о в В.В. Локальпые геометрнческне методы цлфровой обработкн н аналнза нэображеплй. Мн., 1997; А б л а м е й к о С.В., Л а г у н о в с к м й Д.М. Обработка лэображеллй: технолоіня, методы, прнмененле. Мн., 1999. С.У.Абламейка, В.В.Старавойтаў. ЛІЧБАВАЯ АПРАЦ0ЎКА СІГНАЛАЎ, комплекс метадаў і сродкаў апрацоўкі інфармацыі, выяўленай y лічбавай форме. Грунтуецца на тэорыі дынамічных сістэм, таксама на логікавых і геам. уяўленнях і інш. Вызначаецца неабмежаваным павелічэннем дакладнасці вылічэнняў, пашырэннем набору арыфм. аперацый, спрашчэннем работы са сродкамі памяці і інш. Асн. задачы Л.а.с.: выяўленне, фільтрацыя, рэканструкцыя, сцісканне, аналіз, ідэнтыфікацыя і распазнаванне лічбавых сігналаў, y т.л. відарысаў. Для іх рашэння карыстаюцца метадамі дыскрэтнай матэматыкі, тэорыі лікаў, груп, матрычнай і паліномнай алгебры. Любы сігнал з'яўляецца матэрыяльным носьбітам інфармацыі і характарызуе аб’ект, які вывучаецца, y фіз. (у выглядзе мех., ал., цеплавой ці інш. энергіі) або абстрактнай (матэм.) форме ў выглядзе ліку, графіка, функцыі, сімвала, кода і інш. Аналагавыя (неперарыўныя ў часе) сігналы незалежна ад іх прыроды папярэдне пераўгвараюцца ў дыскрэтныя сігналы (канечную паслядоўнасць лікаў з абмежаванай колькасцю разрадаў) і таму раздзяленне сігналаў на фіз. і матэм. становіцца ўмоўным. Для Л.а.с. выкарыстоўваюцца аўтаматызаваныя сістэмы перадачы, прыёму, захоўвання інфармацыі і сігналаў рознай фіз. прыроды. Развіццю тэорыі і метадаў Л.а.с. спрьіяла шырокае ўкараненне лічбавых ЭВМ y практыку навук. і інжынерных даследаванняў. На Беларусі даследаванні па пытаннях Л.а.с. праводзяцца з 1960-х г. y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Ваен. акадэміі і інш. Літ.: P a б н н е р Л.Р., Г о л д Б. Теорня н прлмененле цнфровой обработкл снгналов: Пер. с англ. М., 1978; О п п е н г е й м АВ., Ш а ф е р Р.В. Цлфровая обработка снгна-
лов: Пер. с англ. М., 1979; К р о т AM., М п н е р в н н а Е.Б. Быстрые аліорнтмы н программы цнфровой спектральной обработкн слгналов л нзображенлй. Мн., 1995. А.М.Крот. ЛІЧБАВАЯ ПРЫЛАДА, вымяральная прылада, y якой вынікі вымярэнняў неперарыўнай велічыні (напружання, сілы току, эл. супраціўлення і інш.) аўтаматычна ператвараюцца ў дыскрэтныя сігналы і адлюстроўваюцца ў выглядзе лічбаў на лічбавым індыкатары або перадаюцца для апрацоўкі і захоўвання ў ЭВМ. Адліковыя прыстасавапяі Л.л. бываюць электронныя, светлавыя, на вадкіх крышталях і інш. Найб. пашыраны Л.п. з электронным адліковым прыстасаваннем на лічбавых індыкатарных лямпах (лераважна газаразрадных індыкатарах). Вызначаюода высокім хуткадзеяллем, дакладнасцю, незалежнасцю (аб'ектыўнасцю) паказанняў ад становішча назіральніка. Выпускаюцца лічбавыя вальтметры, частатамеры, амперметры, масты вымяральныя, манометры і інш. ЛІЧБАВАЯ ФАТАГРАФІЯ, аптычны відарыс, які захоўваецца і перадаецда ў лічбавай форме; працэс атрымання такога відарыса з дапамогай, напр., лічбавага фотаапарата. Адносііша да мультымедыйных сродкаў захоўвання і апрацоўкі інфармацыі (гл. Мультымедыя). Аптычны відарыс аб'екта здымкі праектуецца ў лічбавым фотаапараце на ПЗС-матрыцу, дзе пераўтвараецца ў эл. сігнал, які запісваецца ў лічбавай форме ў блок памяці апарата. Зляшя відарысы можна праглядаць на ўбудавалым дысплеі, праводзіць іх апрацоўку (гл. Лічбавая апрацоўка еідарысаў), напр., з дапамогай убудаванага працэсара рабіць мантаж і спец. эфекты, спалучаць асобныя кадры ў панараму, дадаваць звесткі аб умовах і часе здымкі, тэкставыя або гукавыя каментарыі. Лічбавы фотаапарат можна далучыць да камп'ютэра ці іпш. калала сувязі з мэтай перадаць (ці атрымаць) відарысы, правесці іх далейшую апрацоўху, раздрукаваць на прынтэры і інш. А.П.Ткачэнка. ЛІЧБАВАЯ
Э ЛЕК ТР0Н Н А Я
ВЫ ЛІ-
ЧАЛЬНАЯ МАШЫНА. электронная вылічальная машына, якая апрацоўвае інфармацыю, выяўленую ў лічбавай (дыскрэтнай) форме. Бываюць універсальныя і спецыялізаваныя; кіравальныя, персанальныя, кантрольныя; высокапрадукцыйныя (вялікія, суперЭВМ), сярэднія, малыя, міні- і мікраЭВМ (персанальныя ці ў складзе вьіліч. комплексаў). Струкгура машыны ў значнай ступені залежыць ад яе прызначэння. Ілфармацыя (лічбы, літары, спец. сімвалы) y Л.э.в.м. выяўляехша ў двайковай сістэме лічэння (прылады ўводу-вываду выкарыстоўваюць двайкова-дзесягковую, двайкова-васьмярковую ці інш. сістэму лічэпня; гл. КоЗ). Асн. яе анерацыя — складанле, да якога зводзяцца ўсе іпш. арыфм. аперацыі. Рашэппе задач выкопваецца па праграме ЭВМ, зададзенай y адпаведнасці з сістэмай каманд працэсара, які непасрэдна апрацоўвае іпфармацыю; работа машыны зводзіцца да паслядоўнага выханання каманд такой праграмы, якую агрымліваюць y выліку трансляцыі пэўнай зыходнай праграмы, складзенай на выбранай мове праграмавання. У працэсе развіцця Л.э.в.м. прайшлі нехалькі эталаў (пакаленняў), характэрнымі прыкметамі якіх з’яўляюцца архітэктура, струкгура, элемептная і
канструкгыўлая база, матэматычнае забеспячэнне, метады ўзаемадзеяння карыстальніка з машынай і інш. Сфарміраваліся 2 асн. кірункі ў развіцці Л.э.в.м.: стварэнне вял. высокапрадухцыйных машын для рашэлня задач, дзе патрабуюцца магутныя выліч. рэсурсы, напр. для апрацоўкі далых геафіз. разведкі карысных выкапняў, мадэліравання аэракасм. сістэм, і максімальна набліжаных да карыстальніха персапальпых ЭВМ. Гл. таксама Вшічальная тзхніка, Кіравальная вшічальная машына, Праграмаванне. М.П. Савік. Л ІЧ БЫ , умоўныя знакі для абазначэння лікаў. У вузкім сэнсе — знакі 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 , 7, 8 , 9. Найб. раннім з’яўляецца запіс лікаў словамі, які захоўваўся, напр., y матэматыкаў Сярэдняй Азіі і Б. Усходу да 10 ст. 3 развіццём эканомікі ўзніхла леабходнасць сгварэпня больш даскалалых спосабаў абазначэння лікаў і распрацоўкі прынцыпаў іх запісу (сістэм лічэння). Самыя старажьплыя Л. з’явіліся ў 3—2-м тыс. да п. э. (Вавілоп, Стараж. Егілет, Кітай). Напр., вавілопскія Л. ўяўлялі сабой клінапісныя зпакі для абазначэння лікаў 1 , 10 і 100 (ці толькі 1 і 10 ); астатнія натуральныя лікі запісвалі з дапамогай іх злучэння. У егілецкай ісрагліфічнай нумарацыі існавалі асобныя знакі для абазначэння адзінак дзесятковых разрадаў. 3 1 -га тыс. да н. э. многія народы (грэкі, фінікійцы, арабы, армяне, славяне і інш.) з алфавітным пісьмом Л. абазначалі літарамі алфавіта; y славянскай нумарацыі пры гэтым зверху ставіўся спец. знак (цітла). У сярэднія вякі ў Еўропе карысталіся рымскай нумарацыяй. y якой асобнымі знакамі (рымскімі лічбамі) можна было запісаць любы лік да мільёна. Больш даскалалая нумарацыя ўзнікла ў Індыі не пазней 5 ст.; y Еўропу яе перанеслі арабы (адсюль назва арабскія Л ); сучасная дзесятковая сістзма лічэння вядома з 15 ст. Гл. таксама Лічэнне. В.І.Бернік. ЛІЧУЦ ІН Уладзімір Уладзіміравіч (н. 13.3.1940, г. Мязень Архангельскай вобл., Расія), расійскі пісьменнік. Скончыў Ленінградскі ун-т (1969), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1977). У 1965— 73 працаваў y друку. Друкуецца з 1970. Аповесці «Белая святліда» (1972), «Час шлюбаў» (1975), «Душа гарыць» (1976), «Крылатая Серафіма» (1978) і інш. раскрываюць традыцыі рус. паўн. вёскі. Раман «Бадзягі» (1986) пра жыццё старавераў y 19 ст., «Любастай» (1987) пра лёс рус. інтэлігента. Аўтар апавяданняў, кніг публіцыстыкі «Дзівісь-гара» (1986), «Душа невыказная», «Ланцуг нябачны» (абедзве 1989) і інш. На бел. мову яго аповесць «Іёна і Аляксандра» пераклаў П.Місько. Te.: Нзбралное. М., 1990; Семьдесят лет блтвы: (Размышленля о русском). Л., 1990; Раскол: Нст. роман. М., 1995. С.Ф.Кузшіна. ЛІЧЫЛКА, невялікі вершаваны твор, часцей гумарыстычнага характару, з дапамогаю якога вызначаецца чарговасць y гульні, выбіраюцца яе ўдзельнікі або вядучыя; адзін з жанраў дзіцячага фальклору. Паходжанне Л. звязваюць са стараж. вераваннямі, варажбой, з даўнімі часамі, калі людзі вучыліся лічыць. Паводле тэматыкі розныя: ад стараж. цуранняў да сучасных сюжэтаў (пра космас і інш.). Гіаводле зместу падзяляюцца на сюжэтныя і бессюжэтныя. У залежнасці ад лексічнага складу, кампазіцыйнай будовы і эмацыянальна-гукавой арганізацыі сярод сюжэтных вылу-
чаюцца Л. з пералікам (накшталт «Раз, два, тры, чатыры, пяць...»), з элементамі мудрагелістасці («Энікі-бэнікі...», «Анцы, цванцы, трычы, рычы...») і без пераліку і мудрагелістасці («Бегла курка па таку...»). Важныя элементы выканання Л. — міміка, рухі, якія супадаюць з рытмікай верша (лёгкага для вымаўлення). Публ.: Дзіцячы фальклор. Мн., 1972. Літ.: Б а р т а ш э в і ч Г.А. Вершаваныя жанры беларускага дзіцячага фальклору. Мн., 1976; М е л ь н н к о в М.Н. Русскнй детскнй фольклор. М., 1987; Д о в ж е н о к Г.В. Украінсышй днтячнй фольклор. К тв, 1981. ГА.Барташэвіч. ЛІЧЫ ЛЬНІК, 1) лічбавы механізм, з дапамогай якога выконваюцца арыфм. аперацыі. Mae сістэму зубчастых колаў (аднаразрадных рэгістраў), злучаных міжразраднымі пераносамі. Пры запаўненні аднаго разраду бліжэйшы вышэйшы рэгістр павялічвацца на 1 , a дадзены пераводзідца ў нулявое становішча. Выкарыстоўваюцца ў прам-сці, на транспарце, y камунальнай гаспадарцы для ўліку работы розных машын і прылад, падліку колькасці рэчыва, энергіі, пройдзенага шляху і інш. Гл. таксама Лічыльнік электрычны. 2) Прылада для рэгістрацыі імпульсаў y розных сродках аўтаматыкі, тэлемеханікі і інш. Часта выкарыстоўваецца як блок лічбавай выліч. машыны. Гл. таксама Лічыльнікі ядзернага выпрамянення. Л ІЧ Ы Л ЬН ІК ЭЛЕКТРЬІЧН Ы , электравымЯральная прылада для ўліку выпрацаванай (адпушчанай) або спажытай актыўнай і рэактыўнай электраэнергіі за пэўны прамежак часу. У ланцугах пастаяннага току (электрыфікаваны чыг. транспарт, электролізныя ўстаноўкі) выкарыстоўваюцца Л.э. магнітаэл.,фера-і электрадынамічнай, электралітычнай сістэм, y ланцугах пераменнага току (прамысл. электрапрывод, асвятляльныя сеткі, камунальныя спажыўцы) — індукцыйныя і электронныя. Л.э. бываюць аднафазныя (1-элементныя) і трохфазныя (2- і 3-элементныя). У эл. сетках напружаннем да 1 кВ уключаюцца паслядоўна ў ланцуг або праз трансфарматары току, вышэй за 1 кВ — праз трансфарматары напружання і току. Найб. пашыраны Л.э. індукцыітай вымяральнай сістэмы, маюць ланцугі току і напружання. Токі, якія працякаюць па гэтых ланцугах, ствараюць y электрамагнітах пераменныя магн. патокі Ф0 і Ф,. У выніку ўзаемадзеяння патоку Ф0 з віхравымі токамі, якія наводзяцца ў дыску патокам Ф;, узнікае вярчапьны момант. Колькасць абаротаў рухомай ч. лічыльніка прапарцыянальна спажытай энергіі, што паказвае лічыльны механізм, злучаны з воссю дыска. М.А.Караткевіч. Л ІЧ Ы Л ЬН ІК І, прылада для' арыфм. вылічэнняў (складання і аднімання). Маюць прамавугольную раму з папярочнымі пруткамі з рухомымі круглымі костачкамі. Выкарыстоўваюцца для простай лічыльнай рабогы і як наглядны дапаможнік. Кожны пруток з 10 костачкамі адыгрывае ролю даесятковага разраду ліку. Першакрыніцай Л. з’яўляецца т. зв. дашчанае лічэнне, якое ўзнікла ў Расіі ў 16 ст. 3 пераходам да арабскіх лічбаў y канцы 17 — пач. 18 ст. Л. набылі сучасны выгляд з захаваннем аднаго
л іч э н н е
329
ночньгх (рыбы, земнаводныя). Жыве самастойна, аюгыўна корміцца, расце і (у беспазваночных) перыядычна перажывае лінькі. Можа мець органы, якіх няма ў дарослай формы і не мець тых органаў, што характэрны для імага. Найб. характэрныя формы Л. — апалонік, вусень, маляўка, наўпліус, трахафора. Працягласць стадыі Л . ад 1 месяца (матылі, мухі) да 2 — 3 гадоў (хрушч майскі). Гл. таксама Метамарфоза, Неатэнія. Індукцыйны аднафазны лічыльнік электрычны: 1 , 2 — электрамагніты паслядоўнага і паралельнага ланцуга; 3 — лічыльны механізм; 4 — тармазны магніт; 5 — алюмініевы дыск; 6 — нагрузка; U — напружанне; Ф„ Ф„ — магнітныя патокі, што ствараюцца токам нагрузкі і токам y ланцугу напружання.
Лічыльнікі: a — сучасныя; б — дашчанае лічэнне (паводле чарцяжа 17 ст.); в — суанпан (кітайскія лічыльнкі).
няпоўнага раду. Кітайскія Л. (суан-пан), якімі карыстаюцца таксама ў Індакітаі і Японіі, захавалі свой стараж. выгляд с падліхам адзінак y кожным разрадзе па 5, a затым пяцёркамі. Гл. таксама Абак. Л ІЧ Ы Л ЬН ІК І ЯДЗЕРНАГА ВЫПРАМ ЯН ЁН НЯ, прылады для рэгістрацыі ядз. часціц (альфа- і бэта-часціц, пратонаў, нейтронаў і інш.) ці квантаў эл.магн. выпрамянення. Выкарыстоўваюцца для вывучэння інтэнсіўнасці ядз. выпрамянення, вызначэння яго саставу і энергет. спектра часдіц, a таксама пры вывучэнні ўзаемадзеяння часціц з атамнымі ядрамі, працэсаў нараджэння і распаду элементарных часціц. Прынцып дзеяння Л.я.в. заснаваны на ўласцівасці зараджаных часцід пры праходжанні праз рэчыва выклікаць іанізацыю і ўзбуджэнне яго атамаў або (пры пэўных умовах) Чаранкова—Вавілава выпрамяненне (нейтроны і гама-кванты ствараюць другасныя зараджаныя часціцы, якія іанізуюць і ўзбуджаюць атамы рэчыва). Гл. таксама Вільсана камера, Гейгераўскі лічшьнік, Іанізацыйная камера, Паўправадніковы дэтэктар, Пузырковая камера, Сцынтыляцыйны лічшьнік. ЛІЧЫ НКА (лац. larva), постэмбрыянальная стадыя індывідуальнага развіцця арганізмаў, y якіх запасаў пажыўных рэчываў y яйцы недастаткова для завяршэння марфагенезу. Характэрна для многіх беспазваночных і некат. пазва-
ЛІЧЫНКАВАХОРДАВЫЯ, падгып хордавых жывёл, гл. Абалоннікі. Фб н і к , часціна мовы, якая абазначае абстрактны лік, пэўную і няпэўную колькасць прадметаў або парадак пры іх лічэнні. Паводле значэння Л. падзяляюцца на колькасныя, зборныя і парадкавыя. Да к о л ь к а с н ы х адносяцца пэўнаколькасныя — указваюць на дакладную ксшькасць прадметаў («два вучні») ці на пэўны лік безадносна да прадметаў («два і сем — дзевяць»), няпэўнаколькасныя — маюць недакладнае лікавае значэнне («многа»), дробавыя — называюць пэўную частку цэлага прадмета («трэць чалавецтва»). 3борныя абазначаюць колькасць прадметаў як адно цэлае («чацвёра сутак»), П а р а д к а в ы я ўказваюць на парадкавы нумар прадметаў пры пералічэнні («трэці дом»). Паводле граматычных адзнак Л. неаднародныя: адны з іх змяняюцца па родах, ліках і склонах («адзін», «тысяча», «мільён»), другія — па родах і склонах («два», «абодва») ці толькі па склонах («тры», «чатыры» і інш.). Паводле марфал. складу падзяляюцца на простыя («адзін»), складаныя («адзінаццаць») і састаўныя («дваццаць пяць»), Л. не ўтвараюць адзінага тыпу скланенняў і могуць нагадваць па канчатках скланенне розных іменных часцін мовы. Спалучаюцца толькі з назоўнікамі. Літ.: В я р х о ў П.В. Лічэбніх y беларускай мове |параўнальна з рускай і ўхраінскай мовамі). Мн., 1961; Ч а б я р у к А.І. Лічэбніх y беларускіх гаворках. Мн., 1977; Ш y б a П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987; С я м е ш к а Л.І., Ш к р a б a І.Р., Б a д з е в і ч 3.1. Курс беларускай мовы. Мн., 1996. А.І. Наркевіч. л іч
ЛІЧФННЕ, нумарацыя, сукупнасць прыёмаў абазначэння (запісу) і назвы натуральных лікаў. Сістэмы Л. бываюць пазіцыйныя (найб. пашыраны) і непазіцыйныя. У большасці сістэм Л. лікі абазначаюцца паслядоўнасцю лічбаў. Найб. дасканалыя пазіцыйныя с і с т э м ы Л. грунтуюцца на лрынцыпе, патодле якога адзін і той жа ліхавы знак (лічба) мае розныя значэнні ў залежнасці ад месца, дзе ён знаходзіцца. Пэўны лік п адзінак (аснова сістэмы Л.) утвараюць адзінку 2-га разраду, п адзінак 2 -га разраду — адзінку 3-га разраду і г.д. Асновай такіх сістэм можа быць любы лік, большы за 1 , напр., 2 (двайковая сістзма лічэння), 5, 10 (дзесятковая сістэма лічзння), 12, 20, 40, 60. Першая такая сістэма (шасцідзесяпсовая вавілонская) узнікла каля
330
вы технологнн торфяного пронзводсгва. Мн., 1983 (у сааўг.); Фнзнка н хнмня торфа. М., 1989 (у сааўт.); Фнзнческне процессы в торфяных залежах. Мн., 1989 (разам з Я.Ц.Базіным, У.І.Косавым); Массоперенос в прнродных дасперсных снстемах. Мн., 1992 (разам з АМ.Абрамцом, М.у.Чураевым).
ЛІШАЙНІКАВЫЯ
4 тыс. гадоў назад і выкарыстоўваецца пры вымярэнні і запісе вуглоў і часу. Існуюць простыя правілы пераводу лікаў з адной сістэмы Л. ў другую. У н е п а з і ц ы й н ы х с і с т э м а х Л., якія выкарыстоўваюцда ў мадулярнай арыфметыцы, кожны лічбавы знак мае пастаяннае значэнне незалежна ад свайго месцазнаходжання ў запісе любога ліку. Напр., кожны цэлы лік ад 0 да 104 адназначна выяўляецда сваімі астачамі ад дзялення на 3, 5 і 7. Пры складанні, адыманні і множанні лікаў дастаткова аперыраваць толькі гэтымі астачамі, што значна павялічвае В.І.Бернік. хуткасць вылічэнняў. Л і ш АЙНІКАВЫЯ К ІС Л 0Т Ы , фенольныя арганічньм злучэнні, якія маюць y сабе лішайнікі. Валодаюць актыўнасцю антыбіётыкаў. Л.к. атрымліваюць біясінтэзам э рэшткаў воцатнай к-ты. У нар. медыцыне выкарыстоўваюць пры хваробах скуры, слупняку. Некат. ядавітыя. ЛІШ А ЙН ІКІ (Lichenes), група ніжэйшых раслін, утвораных сімбіёзам грыба (мікабіёнт) і водарасці (фікабіёнт). Болын за 400 родаў, каля 20 тыс. відаў. На Беларусі 38 сям., 114 родаў, каля 500 відаў. Найб. пашыраны: гіпагімнія, графіс, кладонія, ксанторыя, лабарыя, леканора, пармелія, пармеліёпсіс, пелыпыгера, пертузарыя, рамаліна, стэрэакаўлан, уснея, фісцыя, цэтрарыя, эвернія, артонія, алекторыя, бацыдыя, буэлія, калаплака, калема, меланелія і інш. Растуць на дрэвах, камянях, глебе. Шматгадовыя (узрост бывае да тысяч гадоў) расліны шэрага, бурага, аранжавага, чорнага і інш. колераў. Вегетатыўнае цела — аіаявіна, або талом, утворана перапляценнем грыбных гіфаў і клеткамі водарасці. У складзе Л. часцей аднаклетачныя (26 родаў) і некалькі відаў ніткаватых водарасцей. Яны складаюць 10—15% ад усяго аб'ёму слаявіны. Па анат. будове вылучаюць гамеамерную слаявіну (водарасці ў ёй размешчаны амаль раўнамерна) і гетэрамерную (водарасці ўтвараюць 1— 2 адасобленыя слаі пад верхняй коркай слаявіны). Па форме бываюць накілныя, або коркавыя (аспіцылія, леканора), ліставатыя (ксанторыя, пельтыгера) і кусцістыя (кладонія, уснея). Размнажаюцца вегетатыўным спосабам і спорамі. Першымі засяляюць неўрадлівыя глебы і назапашваюць арган. рэчывы. На Пн ісландскі лішайнік, кладонія — асн. корм паўн. аленяў. Адчувальныя да забруджвання атмасферы (гл. Ліхенаіндыкацыя). 3 Л. атрымліваюць лішайнікавыя кіслоты, антыбіётыкі, лакмус, фарбы і інш. Вывучае Л. ліхеналогія. Літ.. Определнтель лншайннков СССР. Вып. 2. Л., 1974; V a n H a l u w y n G, L e r о n d M. Guide des lichens: Lechevalier. Paris, 1993. У.У.Галубкоў. ЛІШ ТВА ў а р х і т э к т у р ы , накладная, часам фігурная планка ваксш аконнага ці дзвярнога праёма. У драўляным дойлідстве — адзін з элементаў аздаблення знадворнай часткі жылля і грамадскіх пабудоў. Найб. пашыраная форма Л. — прамавугольная з трохвугольным, лучковым або складанай канфігурацыі завяршэннем. Асн. сродкі аздобы: краявая і скразная разьба геам., расл. ці зааморфнага харакгару, прафі ляваныя накладныя элементы, паліхромная афарбоўка.
Ліштва жылога дома ў вёсцы Гусараўка Рага-
чоўскага раёна Гомельскай вобл. 1950-я г. На Беларусі Л. адметныя шматслойнай ажурнай разьбой расл. характару, шматпланавасцю кампазідый завяршэнняў. Разьбяныя Л. вядомы з 11 ст. (фрагмент знойдзены пры раскопках Псшацка). Па-мастацку дэкарыраваныя Л. рабілі пераважна ў гарадах і мястэчках. У 2-й пал. 19 ст. разнастайны дэкор Л. паявіўся і ў сял. жыллёвым буд-ве. Упрыгожаныя разьбой і пафарбаваныя Л. выкарыстоўваюць y сучасным нар. жыллёвым буд-ве. Н а Міншчыне, Гродзеншчыне, 3 Віцебшчыны пашыраны Л. з гладкімі прафіляванымі фігурна выпілаванымі з адной дошкі завяршэннямі, з дэкорам геам., зааморфнага ці расл. характару. У цэнтр. Палессі (Пінскі, Столінскі р-ны) завярш энні аздабляюцца шматслойнымі прафіляванымі гшанкамі, точанымі элементамі. Разнастайнасцю і багаццем дэкору вызначаюцца Л. на У Гомельшчыны (гл. Веткаўская разьба). Іл. гл. таксама ў арт. Дэкор. Літ:. Беларуская народная архітэктурная разьба. Мн., 1958; Беларускае народнае жыллё. Мн., 1973. С. 61—70; С а х у т а Я.М. Народная разьба па дрэву. Мн., 1978; Я г о ж. Народное нскусство н художественные промыслы Белорусснн. Мн., 1982; Л о к о т к о АН. Белорусское народное зодчество. Мн., 1991. С. 174—195. Я.М.Сахута. ЛІШ ТВАН Іван Іванавіч (н. 3.11.1932, в. Вялікая Дайнава Валожынскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізікахіміі торфу. Акад. Нац. АН Беларусі (1980), д-р тэхн. н. (1969), праф. (1971). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1978). Скончыў БП І (1956). 3 1958 y Калінінскім політэхн. ін-це. У 1973 — 87 дырэктар Ін-та торфу, y 1990— 97 — Ін-та праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі АН Беларусі. 3 1987 — віцэ-прэзідэнт, з 1992 акад,сакратар Дддз. хім. і геал. навук Нац. АН Беларусі. Навук. працы па механіцы торфу, фіз.-хім. асновах тэхналогіі вытв-сці торфу, працэсах струкгураўтварэння і вільгацепераносу ў торфе, надмалекулярных структурах арган. алучэнняў торфу і інш. Te:. Мпкро н макрореологня дасперсных снстем. Мн., 1975; Фнзнхо-хнмнческне осно-
ЛІШ ЧАНКА Фёдар Ігнатавіч (4.2.1903, г. п. Самбек Растоўскай вобл., Расія — 22.7.1980), бел. вучоны ў галіне раслінаводства. Д-р с.-г. н., праф. (1969). 3 1954 y БСГА (з 1967 заг. кафедры). Навук. працы па сортавыпрабаванні, сортараянаванні і агратэхніцы с.-г. культур. Распрацаваў прыёмы стварэння і рацыянальнага выкарыстання сенажацей і пашы, сістэму травасумесей шматгадовых траў. Te:. Снстема травосмесей многолетннх трав для жявотноводческнх комплексов н хозяйств с крупнымн фермамн КРС / / Вопросы мнрового кормопронзводства. Горкн, 1975. Вып. 2. Л ІЯ ЗЫ , клас ферментаў, якія каталізуюць рэакцыі негідралітычнага адшчаплення ад субстратаў груп атамаў з утварэннем двайных сувязей, і рэакцыі далучэння атамаў і груп атамаў па двайных сувязях. Падзяляюць на вуглярод-вуглярод-Л., вуглярод-азот-Л., вуглярод-кісларод-Л. і інш. Пашыраны ў прыродзе, удзелыгічаюць y працэсах абмену рэчываў. ЛІЯКАТ АЛІ ХАН (1.10.1895, Карнал, Індыя — 16.10.1951), дзеяч інд. нац.вызв. руху; адзін з заснавальнікаў дзяржавы Пакістан. Юрыст. Скончыў Алахабадскі (Індыя) і Оксфардскі (Вялікабрытанія) ун-ты. 3 1923 дэп. Заканад. саходу ў Аб’яднаных правінцыях, потым Заканад. сходу Індыі. 3 1923 чл. Мусульманскай лігі, y 1936— 50 яе ген. сакратар, з 1950 прэзідэнт. У 1946— 47 чл. Выканаўчага савета пры віцэ-каралі Індыі, са жн. 1946 чл. часовага урада Дж. Нэру. У 1947— 51 першы прэм’ер-міністр Пакістана, атрымаў тытул «правадыра нацыі». Забіты мусульм. фанатыкам y час мітынгу ў г. Равалпіндзі. ЛІ ЯН (Lee Yuan) Ю а н ь Ц з е л і ( н . 19 11.1936, г. Сіньчжу, Кітай), амерыканскі фізікахімік. Чл. Нац. АН ЗША (1979). Скончыў Нац. Тайваньскі (1959) і Каліфарнійскі ун-ты (1965), дзе і працуе (з 1974'праф.). Навук. працы пахім. кінетыцы. Даследаваў шырокі клас рэакцый з удзелам свабодных атамаў фтору, вадароду, кіслароду, бору і інш., дынаміку элементарных працэсаў дэйтэрыравання, галагеніравання арган. злучэнняў, акіслення шматлікіх рэчываў. Развіў прынцыпова новыя ўяўленні аб механізме хім. рэакцый. Нобелеўская прэмія 1986 (разам з Д .Хершбахам і Дж. Полані). Б.В.Корзун. Л ІЯ Н Ы (франц. lianes ад lier звязваць), група травяністых і дрэвавых раслін, якія не здольны самастойна захоўваць вертыкальнае становішча сцябла і выкарыстоўваюць y якасці апоры інш. расліны, скалы, пабудовы. Больш за 2 тыс. відаў, пашыраны пераважна ў трапічных лясах. Л. ўзнімаюцца да святла, абвіваюць інш. расліны або падпоры,
чапляюцца за іх вусікамі, кручкападобнымі валаскамі. Пераважна кветкавыя расліны. Адрозніваюць Л. лазячыя і павойныя. Да культ. Л. адносяцца вінаград, хмель, некат. віды бабовых (напр., гарох); дэкар. — розныя віды дзявочага вінаіраду, павойніку, фасолі, некат. віды аспарагуса, сапр. язмін і інш.
І.І.Лінгтя.
М.Лобан.
ЛІЯНФ (Lyonnais), гістарычная вобласць на ПдУ Францыі. Уключае дэпартаменты Луара і Рона. Пл. 8 тыс. км2. Нас. каля 2,3 млн. чал. (1995). Гал.' горад і прамысл. цэнтр — Ліён. Амаль уся тэрыторыя ў межах Цэнтральнага Французскага масіву, на У даліны рэк Сона і Рона. Клімат умераны, y далінах пераходны да міжземнаморскага. Ападкаў каля 1000 мм за год. Развіта прам-сць: металургічная, маш.-буд., эл.-тэхн., хім., тэкст., шкляная, харчовая. У далінах рэк вырошчваюць пшаніцу, бульбу, агародніну, фуражныя культуры. Садоўніцгва і вінаградарства. У rapax пашавая жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла, авечкі). ЛІЯРД, Л a я р д (Liard), рака ў Канадзе, левы прыток р. Макензі. Даўж. 1215 км, пл. басейна 276 тыс. км . Пачынаецца ў rapax Пелі (сістэма Скалістых гор), y верхнім цячэнні парожыстая. Гал. прытокі: Форт-Нельсан, СаўтНахані. Сярэдні расход вады 2500 кг/с. Ледастаў ад кастр. да мая. Суднаходная ад г. Форт-Ліярд. У вусці — г. ФортСімпсан. ЛІЯТА р (Liotard) Жан Эцьен (22.12. 1702, г. Жэнева, Ш вейцарыя — 12.6. 1789), швейцарскі мастак. Майстар пастэльнага партрэта. Вучыўся ў Жэневе ў Д.Гардэля, y Парыжы ў Ж .Б.М асэ. Працаваў y Турцыі, Галандыі, Вене, Лондане, Жэневе. У пастэлях, малюнках і мініяцюрах спалучаў дэталёва-ілюзорную дакладнасць выявы з імкненнем да перадачы харакгару мадэлі. Творы вызначаюцца грацыёзнасцю ліній, тонкім пераліваннем святлаценю і суадносін тонаў: «Шакаладніда» (1743— 45), «Турчанка з рабыняй», «Аўтапартрэт y турэцкім строі» (1744), «Граф Ф.Альгароці» (1745), «Граф Морыц Саксонскі» (каля 1748— 52), «Мэры Ганінг, графіня Ковентры» (каля 1754), «Мадам д’Эпінэ» (1759) і інш. Аўтар «Тракгата аб прынцыпах і правілах жывапісу» (1781) В.Я.Буйвал
Л ІЯ Т Р 0 П Н Ы Я РАДЫ, рады іонаў, размешчаных y парадку ўзмацнення або аслаблення іх уплыву на ўласцівасці растваральніку, a таксама на скорасць і глыбіню хім. рэакцый і фіз.-хім. працэсаў, што адбываюцца ў ім. Уплыў іонаў растворанага рэчыва на растваральнік наз. л і я т р о п н ы м д з е я н н е м іонаў. Вядомы Л.р. іонаў, састаўленыя, напр., па іх здольнасці адсарбіравацца з водных раствораў на адсарбентах, па ўплыве на растваральнасць і набуханне палімераў. Паслядоўнасць іонаў y Л.р. вызначаецца зарадам і памерам іонаў, іх здольнасцю звязваць малекулы растваральніку (гл. Сальватацыя) і мяняцца пры змене саставу растваральніку, канцэнтрацыі вадародных іонаў, т-ры.
Л ІЯ Ф ІЛ ІЗА Ц Ы Я (ад грэч. Іуб раствараю + phileô люблю), л і я ф і л ь н а я с y ш к а, высушванне біял. матэрыялу ў замарожаным стане пад вакуумам. Вільгаць выдаляецца з замарожаных аб’екгаў шляхам сублімацыі лёду (пераўтварэння яго ў пару без вадкай фазы). Абязводжаны матэрыял лёгка раствараецца ў вадзе і аднаўляе свае ўласцівасці. Выкарыстоўваецца ддя захоўвання асн. якасцей біял. прэпаратаў (у электроннай мікраскапіі), атрымання сухой плазмы крыві, мііфабіял., харч. і хім. прамысловасці. А.С.Леанцюк. Л ІЯ Ф ІЛ ЬН А СЦ Ь I Л ІЯ Ф 0Б Н А С Ц Б (ад грэч. Іуо раствараю + phileô люблю, phobos страх), характарыстыкі міжмаяекулярнага ўзаемадзеяння рэчыва і вадкага асяроддзя, y якім яно энаходзіцца. y выпадку ўзаемадзеяння рэчыва з вадой Л. і л. наз. гідрафільнасцю і гідрафобнасцю, y выпадку непалярных вадкасцей (алей, тлушч) — алеяфільнасцю (ліпафільнасцю) і алеяфобнасцю (ліпафобнасцю).
г
Э.ЛЬггвр. Шакаладніда. 1743—45.
ЛОБАН
331
Л і я ф і л ь н а с ц ь паказвае наяўнасць эначнага ўзаемадэеяння рэчыва, a таксама паверхні цвёрдага цела, асобных часцінак (гл. Дысперсныя сістэмы) з малекуламі асяроддзя, якое магчыма з-за блізкасці іх хім. прыроды ці абумоўлена ўтварэннем паміж імі трывалых вадародных, электрастатычных ці каардынацыйных сувязей. Л і я ф о б н а с ц ь — паняцце супрацьлеглае ліяфільнасці і паказвае на слабое ўзаемадзеянне паміж рэчывам і вадкім асяроддзем. Ліяфільнасцю абумоўлены змочванне вадкасцямі цвёрдых паверхняў, растварэнне рэчываў y вадкасцях, экстракцыя рэчываў вадкасцямі з цвёрдых цел і раствораў. Паняцці Л. і л. могуць быць аднесены таксама да малекул і асобных частак (груп) адной малекулы, напр., малекулы паверхневаактыўных рэчываў угвораны гідрафільнымі палярнымі групамі і алеяфільнымі вуглевадароднымі ланцугамі. Л. і л. можна змяняць хім. мадыфікаваннем паверхні (напр., «прышчэпкай» да паверхні цвёрдага цела ліяфільн ш ці ліяфобных функцыян. груп, увядзеннем y сістэму паверхнева-актыўных рэчываў), што дазваляе кіраваць уласцівасцямі паверхняў і дысперсных сістэм. Рэгуляванне Л. і л. выкарыстоўваецца ў многіх галінах тэхнікі і хім. тэхналогіі. С.М. Ляшчоў. Л ІЯ Ф 0БН А С Ц Б, гл. ў арт. Ліяфільнасць і ліяфобнасць. Л 0БА Н Мікола (Мікалай Паўлавіч; 27.10.1911, в. Чаплічы Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 28.12.1984), бел. пісьменнік, мовазнавед. Засл. работнік культуры Беларусі (1974). Канд. філал. н. (1953). Скончыў БДУ (1945). У 1944—67 і 1968— 75 працаваў y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, y 1967—68 y Гал. рэдакцыі Бел. энцыклапедыі. Друкаваўся з 1930. Першая кніга — аповесць «Іркуцянка» (1953). У трылогіі «На парозе будучыні» (1961— 63), «Гарадок Устронь» (1967— 68), «Шэметы» (1981) праз выразныя і каларытныя чалавечыя характары адлюстраваў пераломныя перыяды ў гісторыі краіны з пач. 20 ст. (рэвалюцыя, грамадз. вайна, калекгывізацыя, барацьба супраць фашызму ў Вял. Айч. вайну). У творы паказана вясковае жыцдё ў яго разнастайных, асабліва сац.-бьгг. праявах, перададзены складаныя і супярэчлівыя тэндэнцыі часу, створана разгалінаванае, напоўненае ўнутр. драматызмам сюжэтнае дзеянне, трапна выкарыстаны жывая нар. мова, экспрэсіўна-выяўленчыя магчымасці дыялектнага слова, стрыманы, лаканічна-дзелавы стыль. Аўтар апавяданняў, мовазнаўчых даследаванняў, эсэ і крытычных артыкулаў па праблемах пісьменніцкага майстэрства, псіхалогіі творчасці (зб. «Пяць раніц твдня», 1984; Літ. прэмія імя I. Мележа 1985). Адэін з укладальнікаў «Правіл беларускай арфаграфіі і пункгуацыі» (1959), «Арфаграфічнага слоўніка» (з М.Р.Суднікам, 1948, 5-е выд. 1982), «Руска-беларускага слоўніка» (1953), «Беларуска-рускага слоўніка» (1962). Кіраваў працай па стварэнні «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (т. 1— 5, 1977— 84; рэдактар т.1). На бел. мову пераклаў (з Э.Агняцвет) «У людзях» М. Горкага і інш.
ЛОБАЧ
332
Тв.: Выбр. творы. T. 1—3. Мн., 1986. Літ.\ Б у г а ё ў Дз. На арбіце часу. Мн., 1974; Я г о ж. Талент і праца. Мн., 1979; Я г о ж. Шматграннасць. Мн., 1970; В і т к a В. Урокі. Мн., 1982; Д з ю б а й л а П. У вяліхай дарозе. Мн., 1981; К у л я ш о ў Ф. Эцюды аб проэе. Мн., 1964; С а в і к Л. Адчуванне часу. Мн., 1981. Дз.Я.Бугаёў. Л 0БА Ч Марына Вікенцьеўна (н. 26.6. 1970, г. Смалявічы Мінскай вобл.), бел.
М.В.Лобач.
спартсменка (маст. гімнастыка). Засл. майстар спорту С СС Р (1988). Суддзя міжнар. катэгорыі (1991). Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры і спорту (1991). 3 1994 трэнер-харэограф Рэсп. вучылішча алімп. рэзерву. Абс. чэмпіёнка Алімп. гульняў па маст. гімнастыцы (1988, Сеул). Чэмпіёнка свету (1987, г. Варна, Балгарыя; сярэбраны прызёр y 1985, г. Вальядалід, Іспанія), Еўропы (1988, Хельсінкі; сярэбраны прызёр y асобных відах практыкаванняў), СССР (1985, 1987— 88), IX летняй Спартакіяды народаў СССР (1986) y асобных Bi flax практыкаванняў. Уладальніца Кубка СССР (1985, 1987, 1988). Л 0БА Ч Мікалай Рыгоравіч (7.8.1938, в. Маціёва Талачынскага р-на Віцебскай вобл.), дзеяч бел. дыяспары ў Расіі. Канд. эканам. н. (1999). Скончыў Маскоўскі аўтадарожны ін-т (1966). 3 1972 y К Б крыніц высокаінтэнсіўнага святла (г. Зеленаград, Расія). 3 1973 y «Лнтературной газете». 3 1983 y Дзяржкамінтурысце Расіі, вядучы спецыяліст, ген. дырэктар акц. т-ва «Раска». Навук. працы па праблемах эканам. інтэграцыі Беларусі і Расіі. Значны ўклад яго ў аднаўленне інфраструктуры стараж. бел. гарадоў, буд-ва правасл. храмаў. Дзеяч нац.-культ. аўтаноміі «Беларусы Расіі». Л 0БЖ А , рака, гл. Лабжанка. Л 0БЖ А , вёска ў Клімавідкім р-не Магілёўскай вобл., каля р. Калінка. Цэнтр сельсавета. За 10 км на 3 ад горада і 11 км ад чыг. ст. Клімавічы, 134 км ад Магілёва. 379 ж., 137 двароў (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П омнік Я. Купалу. Л 0 Б І (англ. lobby кулуары), арганізаваныя групы пры парламентах многіх краін, якія аказваюць націск на заканадаўцаў і дзярж. чыноўнікаў з мэтай дамагчыся прыняцця рашэнняў y інтарэсах пэўных грамадскіх і прыватных
арг-цый. У ЗШ А з 1946 існуюць легальна як спец. агенцгвы і канторы. Гл. таксама Лабізм. Л 0 Б ІК Лявон Сцяпанавіч (1871, в. Кукавічы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — сак. 1918), бел. паэт і публіцыст. Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. Настаўнічаў. За ўдзел y рэвалюцыі 1905— 07 сасланы на 3 гады ў Краснаярскі край. Пасля жыў y Пінску, потым на радзіме. 3 1910 друкаваўся ў газ. «Наша ніва* (вершы, нататкі). Аўтар вершаваных апавяданняў «Залом y жыце» (1911), «Лекар-вядзьмар» і «Калядны вечар» (1912), якія вызначаюцца вострай сац. накіраванасцю, крытычным пафасам. Тв.: У кн.: Беларуская дакастрычніцкая паззія. Мн., 1967. Літ.\ К а х а н о ў с к і Г. Адчьшіся, таямніца часу. Мн., 1984. Л0БЧАНКА, рака ў Чэрыкаўскім р-не і на мяжы са Слаўгарадскім р-нам Магілёўскай вобл., правы прыток р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 30 км. Пл. вадазбору 122 км2. Пачынаецца на зах. ускраіне в. Дубраўка Чэрыкаўскага р-на. Рэчышча каналізаванае на працягу 5,8 км. Л 0В А Н Стафан Рыгоравіч (? — каля 1595), беларускі мысліцель-атэіст. Працаваў земскім суддзёй y Мазыры. Напачатку прыхільнік радыкальнага пратэстантызму, потым эпікурэізму. У 1592 выкліканы ў Трыбунал ВКЛ за распаўсюджванне атэістычных поглядаў. Л. не верыў y Бога, бессмяротнасць душы, уваскрэсенне з мёртвых, судны дзень; лічыў, што свет не створаны, a існуе адвечна. Сцвярджаў ідэю зямнога прадвызначэння чалавека, людскога шчасця, безрэліг. натуральнай маралі. Яго сац.-паліт. погляды вызначаліся рацыянальным, гуманіст. падыходам да выраш эння жыццёвых праблем, верай y перамогу дабра над злом. Ён асуджаў існуючыя ў грамадстве несправядлівасць, бяспраўе і беднасць адных, неабмежаваныя ўладу і багацце другіх, выказваў надзею на магчымасць лепшай сацыяльнай арганізацыі свету. Літ.: П о д о к ш н н С.А Реформацня н обідественная мысль Белорусснн н Ллтвы: (Вторая половпна XVI — начало XVII в.). Мн., 1970; Нз лсторлл свободомыслля л атеязма в Белоруссял. Мн., 1978. Л 0В А Ц Б, рака ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y Пскоўскай і Наўгародскай абл. Расіі, бас. р. Нява. Даўж. 536 км, гоі. вадазбору 21,9 тыс. км2. Выцякае з воз. Ловацец (Пскоўская вобл.), упадае ў воз. Ільмень з Пд. Паводле інш. крыніц, пачынаецца з воз. Завесна за 3,5 км на ПдУ ад в. Марчанкі Гарадоцкага р-на. Цячэ ў межах Беларусі (даўж. 47 км) па Гарадоцкім узвышшы, праз азёры Задрач, Мяжа, Сосна, Чарняста і Сясіта, па Валдайскім узвышшы і ў ніжнім цячэнні па Ільменскай нізіне. Найб. прытокі на Беларусі: Сярвайка, Пясчанка (справа), Склянка (злева). Даліна ад вытоку да воз. М яжа невызазная (пойма забалочаная), паміж азё-
рамі Сосна, Чарняста і Сясіта трапецападобная (пойма роўная, лугавая). Рэчышча да воз. Мяжа звілістае, да воз. Задрач яго шырыня 3— 5 м, ніжэй 5— 10 м. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 150 м 3/с, на мяжы Беларусі і Расіі каля 2,5 м 3/с. Суднаходная ў нізоўі і на працягу 70 км. На рацэ гарады Вялікія Лукі і Холм (Расія); па ёй y старажытнасці праходзіла частка гандл. шляху «з варагаў y грэкі». Л 0В Е Л (Lovell) Джэймс Артур (н. 25.3. 1928, г. Кліўленд, штат Агайо, ЗША), касманаўт ЗША. Капітан 1-га рангу BMC ЗШ А y адстаўцы. Скончыў Вісконсінскі ун-т і Ваенна-марскую акадэмію ў Анапалісе (1952). 3 1962 y групе касманаўтаў НАСА. 4— 18.12.1965 з Ф .Борманам здзейсніў палёт на касм. караблі (К.К.) «Джэміні-7», 11— I 15.11.1966 з Э. Олдрынам — на КК «Джэміні-12» (як камандзір), 21— 27.12.1968 з Борманам і У.Андэрсам — першы ў свеце палёт да Месяца на КК «Апалон-8 » з выхадам на селенацэнтрычную арбіту (як пілот асн. блока), 11— 17.4.1970 з Дж. Суіджэртам і Ф. Хейсам — палёт да Месяца на КК «Апалон-13» (як камандзір). Правёў y космасе 29,8 сут. Імем Л. названы кратэр на адваротным баку Месяца. У. С.Ларыёнаў. Л 0 В ІЦ Товій Ягоравіч (25.4.1757, г. Гётынген, Германія — 7.12.1804), расійсй хімік і фармацэўт. Акад. Пецярбургскай АН (1793). Вучыўся ў Гётынгенскім ун-це (1780— 82). У 1784—97 працаваў y Гал. аптэцы ў Пецярбургу, выкладаў хімію і фармацэўтыку ў Мед. школе і Медыка-хірург. акадэміі. Навук. працы па агульнай хіміі. Адкрыў адсорбцыю раствораных рэчываў драўняным вугалем (1785) і прапанаваў выкарыстоўваць яго ддя ачысткі спірту і гарэлкі, фармацэўтычных прэпаратаў. Атрымаў ледзяную воцатную к-ту (1789), бязводныя дыэтылавы эфір і этылавы спірт (1796). Тв.: Нзбр. труды по хнмнн н хнмнческой технологал. М., 1955. Літ:. Б а л е з н н С.А, Б е с к о в С.Д. Выдаюіцнеся русскне ученые-хнмнкн. 2 язд. М., 1972. ЛОГ, даліна значнай працягласці, з роўным днішчам і спадзістымі схіламі, зарослымі вільгацелюбівай расліннасцю; адмоўная форма эразійнага рэльефу. Часта атаясамліваецца з лагнынай. На Беларусі Л. часта называюць неглыбокія паніжэнні без пастаяннага вадасцёку. Л 0ГА Н (Logan), вяршыня ў rapax Св. Ільі, на ПнЗ Канады. Выш. 6050 м (другая па вышыні ў Паўн. Амерыцы). Складзена з гранітаў. Укрыта вял. ледавікамі амаль да падножжа, дае пачатак многім далінным ледавікам даўж. да 80 км (ледавік Логан). Уваходзідь y склад нац. парку Клуэйн. Л 0ГА С (грэч. logos паняцце, слова, розум), тэрмін ант. сярэдневяковай філасофіі, які азначае ўсеагульны закон прыроды, a таксама розум, унутр. паводзіны, думку. Геракліт лічыў, што ўсё
віл мыслення; яе прадмет — даследаванне разважанняў (вывадаў і доказаў) з пункту погляду іх лагічнай формы (струкгуры) незалежна ад канкрэтнага зместу суджэнняў, што ў яго ўваходзяць. Пры аналізе лагічных працэсаў усе «асобныя» Л. карыстаюцца мовай сімвалаў і формул, якая будуецца ў адпаведнасці з агульнымі для ўсіх сістэм прынцыпамі Л. У гіст. развідді Л. прайшла некалькі этапаў. Фрагаенты лагічных даследаванняў вядомы ў стараж.-інд. і стараж.-хіт. філасофіі. У стараж. Грэцыі Л. зарадзілася ў ранняй філасофіі і развівалася пад уплывам аратарскага ЛОГАТЭРАШЯ (ад логас + тэрапія), мастацтва. Традыцыйная арыстоцелеўская Л. адзін з кірункаў сучаснай псіхатэрапіі, стала першай ступенню Л. высноўных ведаў, якая вывучае агульначалавечыя формы думах які займаецца вывучэннем і пошукам (паняцці і суджэнні), формы сувязі думак y сэнсу чалавечага існавання; метад псіразважанні (высновы), зафіхсаваныя ў фархатэрапіі, звязаны з карэкцыяй анамамальна-лагічных законах (тоеснасці закон, сулій y развіцці асобы. Як метад распрапярэчнасці закон, выключанага трэцяга прынцаваны аўстр. псіхіятрам і псіхсшагам цып). Арыстоцель першы ўжыў метады фарВ.Франклам. Імкненне да пошуку і рэмальнага аналізу мыслення на аснове прыналізацыі чалавекам сэнсу свайго жыццыпу яго несупярэчлівасці, сфармуляваў правілы злічэння выказванняў, усебахова дасця — прыроджаная матывацыйная тэнледаваў адну з пашыраных форм розумазакдэнцыя і асн. рухаючая сіла паводзін і лючэнняў — сілагізм, стварыў закончаную развіцця асобы. У самых складаных абтэорыю сілагістыкі, увёў знакавую сістэму ставінах чалавек здсшьны знайсці пэўны лагічных пераменных. Прадстаўніхі мегарскай сэнс жыцця і ўзяць на сябе асабістую школы аналізавалі ўмоўныя і раздзяляльныя адказнасць за яго практычную рэалізарозумазаюпочэнні, увялі паняцце імплікацыі, цыю. Адсутнасць падобнага сэнсу ці вызначылі ідэю тэарэмы аб дэдукцыі і інш. Іх лагічныя ідэі развіты ў школе стоікаў. У раннемагчымасць яго ажыццяўлення нім сярэдневякоўі Л. як самаст. навука разві(фрустрацыя) прыводзяць да апатыі, валася ў краінах арабскай культуры, дзе філадэпрэсіі, неўрозаў. Магчымыя пазітыўсофія заставалася адносна незалежнай ад рэныя сэнсы жыцця могуць выяўляцца лігіі. У Еўропе складвалася ў асн. схаластычпраз 3 асн. групы каштоўнасцей: творная Л. як царк. -школьная дысцыпліна, якая часці, перажывання (напр., каханне) і прыстасавала злементы перыпатэтычнай Л. для абгрунтавання і сістэматызацыі хрысц. адносін (свядомай пазіцыі чалавека да веравучэння. У 12—13 ст., калі творы Арысжыццёвых абставін, якія нельга змятоцеля былі канашзаваны царк. артадоксіяй, ніць). Найб. важная рсшя адводзідца узнікла сярэдневяковая («несхаластычная») каштоўнасцям творчасці, асн. шляхам Л., асновы якой закладзены «Дыялектыкай» рэалізацыі якіх лічыцца праца. ВыкаП. Абеляра. У творах У. Шэрвуда, Дунса рыстоўваецца пры лячэнні неагенных Скота, Пягра Іспансхага, У. Окама, Ж. Бурыдана атрымалі развіццё палажзнні аб сфенеўрозаў (звязаных са стратай цікавасці да жыцця), апатычна-дэпрэсіўных сінры дзеяння лагічных аперацый, адрозненні паміж формай і зместам, абгрунтаваны мнодромаў. гія вядомыя цяпер законы Л. выказванняў, Літ:. Ф р a н к л В. Человек в понсках тэорыя дэдухцыі і інш. У эпоху Адраджэння смысла: Пер. с англ. М., 1990. Э. С.Дубянецкі. Л. разглядалі як аснову «штучнага» мыслення і супрацьпастаўлялі ёй Л. «натуральнага мысл б г в ін Алег Мікалаевіч (н. 23.5.1959, лення», пад якой звычайна разумелі інтуіцыю і ўяўленне. У новы час патрэбы прыродазнаўг. Барысаў Мінскай вобл.), бел. спартства і тэхнікі выклікалі крытыку арыстоцесмен (веласіпедны спорт). Засл. майлеўскай (у схаластычным тлумачэнні) Л., стар спорту СССР (1980). Скончыў Бел. паслужылі стымулам y распрацоўцы індукін-т фіз. культуры (1982). Чэмпіён XXII цыйнай логікі, вучэння аб метадзе, праблем Алімп. гульняў (1980, Масква) y шаметадалогіі новай (эксперыментальнай) навушэйнай гонцы на 101 км. Сярэбраны кі аб прыродас (Ф. Бэкан, Р. Дэкарт). І.Кант прызёр чэмпіяната свету (1981) y калічыў болып важнай за звычайную, традыц. Л., трансцэндэнтальную Л., якая даследуе ў манднай гонцы на 100 км. Пераможца формах мыслення тое, што забяспечвае ведам велагонак Міру (1981, 1984) y камандапрыёрны (давопытны) характар. Г.Гегель на ным заліку. Чэмпіён С СС Р y камандідэаліст., a К.Маркс і Ф.Энгельс на матэрыянай шашэйнай гонцы на 100 км (1979) ліст. аснове стварылі вучэнне аб агульных заі ў каманднай парнай гонцы на 50 км конах і формах мыслення — логіку дыялек(1980). тычную. На Беларусі Л. з 17 ст. развівалася ў Л0ГІК А (ад грэч. logos слова, паняцце, рэчышчы агульнанавук. даследаванняў розум), сукупнасць навук, якія вывучаз.аконаў і аперацый лагічнага мыслення, юць законы і правілы мыслення, спосараспрацоўкі методыкі яе выкладання як бы развіцця і спасціжэння ведаў. Павучэбнай дысцыпліны. Б .Дабшэвіч, аўводле Арыстоцеля, навука пра формы тар некалькіх кніг па Л., лічыў яе перправільнага мыслення. I. Кант называў шай з навук, здольных умацаваць сувязі такую навуку фармальнай Л. У сучаспаміж матэматыкай, прыродазнаўствам ным уяўленні ф а р м а л ь н а я Л. — і філасофіяй дзеля пошуку ісціны; фуннавука аб законах высноўных ведаў, якія атрыманы з раней устаноўленых і даментальнымі прынцыпамі Л. ён лічыў прынцыпы дастатковай падставы і адправераных ісцін без звароту ў кожным маўлення. Прадстаўнік схаластычнай канкрэтным выпадку да вопыту, a тольфіласофіі М .Карскі разглядаў Л. як мокі ў выніку прыцягнення законаў і пра-
адбываецца паводле Л., які вечны, усеагульны і неабходны. Ідэалісты (Г. Гегель, В. Віндэльбанд) атаясамлівалі логас Геракліта з усеагульным розумам. Платон і Арыстоцель разумелі Л. як закон быцця і як лагічны прынцып. У стоікаў тэрмінам «Л.» абазначаны закон фіз. і духоўнага свету. У хрысціянстве атаясамліваецца з 2 -й асобай тройцы — Богам-сынам (Хрыстом). Ва ўсх. філасофіі паняццямі, аналагічнымі Л., з’яўляюцца дао і, y некаторым сэнсе, дхарма.
ЛОГІКА_________________ 333 ву навукі. Паводле К.Нарбута, Л. — гэта навука, якая вучыць, я к спасцігаць і спазнаваць ісціну, або мастацгва правільна мысліць. Я.Снядэцкі даследаваў лагічна-фармальныя заканамернасці мовы, сэнсу і ролі знакаў і сімвалаў y пазнанні і выкарыстанні мовы. A.Доўгірд пры распрацоўцы праблем сенсуалістычнай псіхалогіі, індукцыйных і разумовых здольнасцей чалавека і звязаных з імі суджэнняў, гіпотэз увёў паняцце «натуральнага сілагізму». Уклад y тэарэт. развіццё і методыку выкладання Л. зрабілі Б .Будны, С.Майман, Сімяон Полацкі, С.Шадурскі, В.Тылкоўскі і інш. 3 2 -й пал. 19 ст. пачаўся якасна новы этап развіцдя Л., звязаны з акгуальнымі задачамі абгрунтавання і даследавання лагічных асноў матэматыкі, выкарыстаннем матэм. метадаў пры вырашэнні лагічных праблем. ГЛейбніц лічыў магчымым стварыць своеасаблівы «алфавіт чалавечых думак» шляхам вылучэння зыходных паняццяў і суджэнняў. Ён заклаў асновы матэматычнай логікі (2 -я ступень фармальнай Л.), тэорыі тоеснасці і гіпатэтыка-дэдукцыйнага метаду, сфармуляваў дастатковай падставы прынцып. Дж. Міль распрацаваў тэорыю індукцыйных розумазаключэнняў, метады даследавання прычыннай сувязі (гл. Прычыннасць). На аснове лагічнай спадчыны Лейбніда сфарміравалася сучасная алгебра логікі і логіка класаў (Дж.Буль, У Джэванс, Ф. Морган, Ч.Пірс, Э.ІІІродэр, П.С.Парэцкі, Дж.Пеана, Б.Расел, А.Уайтхед). Г.Фрэге распрацаваў прынцыпы аксіяматычнай пабудовы злічэнняў, выказванняў і прэдыкатаў, паказаў адрозненне паміж лагічнымі законамі і правіламі лагіЧных вывадаў, мовы і метамовы, паклаў пачатак семантыкі лагічнай. У 1920— 30-я г. створана мнагазначная Л. (Я.Лукасевіч, Э.Пост), праведзены новыя даследаванні суадносін паміж мадальнай і інтуіцыянісцкай Л. (К.Льюіс, В.Гліванг, А.Гейтынг). Гал. даследаванні пераносяцца ў метадалогію лагічных доказаў, удасканалення правіл і спосабаў пабудовы злічэнняў і вывучэння іх асн. уласцівасцей — незалежнасць пастулатаў, несупярэчлівасць і паўната (В.Акерман, К.Гёдэль, Ж.Эрбран, Д.Гільберт). З ’явіліся класічныя працы па лагічнай семантыцы і тэорыі мадэлей (А.Тарскі, Л.Лёвенгайм, Т.Сколен, Гёдэль, А.І.Мальцаў), закладзены асновы вывучэння «машыннага мыслення» — тэорыі алгарытмаў (Гёдэль, С.Кліні, А.Чорч, А.А.Маркаў, А.М.Калмагораў і інш.). Метады лагічных аперайый і злічэнняў сталі шырока выкарыстоўвацца ў вылічальнай тэхніцы, кібернетыцы (алгебраічная тэорыя рэлейна-кантактных схем, тэорыя канечных аўтаматаў і інш.), y тэарэт. фізіцы (квантавая Л.), інфарматыцы (праграмаванне і даследаванні па штучным інтэлекце), y галіне гуманітарных ведаў (лінгвістыка, юрыспрудэнцыя і інш). Прыкладны аспект лагічнага аналізу з
334
ЛОГІКА
яго шматлікімі праблемамі спрыяў узнікненню такіх кірункаў даследаванняў, як логіка адносін, логіка навукі, Л. быцця, Л. змянення, Л. часткі і цэлага, лагічныя тэорыі ведаў, пераканання, уяўлення і інш. Гл. таксама Лагістыка, Лагіцызм, Логіка выкаэванняў, Логіка прэдыкатаў. Літ.: М а к о в е л ь с к н й АО. Ясторня логгасл. М., 1967; К а н т Н. Трактаты н гшсьма: Пер. с нем. М., 1980; К л а у с Г. Введенне в формальную л о т к у Пер. с нем. М., 1960; А р н с т о т е л ь . Первая аналнтнка. Вторая аналтлпса / / Соч. М., 1978. Т. 2; П о п п е р К. Логнка н рост научного знання: Пер. с англ. М., 1983; Б р ю ш н н к н н В.Н. Лопоса, мышленне, ннформацня. Л., 1988; Логака к компьютер. М., 1990; Ар н о А, Н н к о л ь П. Логака, п т Мскусство мыслнть...: Пер. с фр. М., 1991; Памніннкн фмлософской мыслн Белоруссіш XVII — первой половшш XVIII в. Мн., 1991; Сгереотапы н дннамнка мышлення. Мн., 1993; М н н т о В. Дедуктавная н нндуктавная логака: Пер. с англ. СПб., 1995; L e i b n i z G.W. Fragmente zur Logik. Berlin, 1960. C. Ф.Дубянецкі. Л0ГІК А А Д Н 0С ІН , раздзел логікі, які вывучае ўласцівасці выказванняў пра адносіны паміж аб’ектамі рознай прыроды. Элементарныя выказванні пра адносіны — выказванні віду akb, што значыць «аб’ект a знаходзідца ў адносінах k да аб'екта Ь» (напр., «а брат Ь», *а цяжэй, чым Ь*). Адпаведна колькасці аб’ектаў, звязаных пэўнымі адносінамі, адрозніваюць д в у х м е с н ы я (бінарныя), т р о х м е с н ы я (тэрнарныя) і ўвогуле л-месныя (л-арныя) адносіны. Асабліва важнае значэнне маюць бінарныя адносіны пры дапамозе якіх вызначаюць такія важныя паняцці логікі і матэматыкі, як «функдыя», «аперацыя». Уводзячы для бінарных адносін аперацыі аб’яднання (сумы), перасячэння (здабытку) і дапаўнення, атрымліваюць «алгебру адносін»; роль адзінкі ў ёй выконваюць адносіны эквівалентнасці (роўнасці, тоеснасці). Уласцівасці адносін эквівалентнасці — рэфлексіўнасць (для ўсякага х правільна, што хкх, г. зн. кожны аб’ект заходзіцца ў дадзеных адносінах да самога сябе); сіметрычнасць (з хку вынікае укх); транзітыўнасць (з xky i ykz вынікае хкт). У сучаснай матэм. логіцы адносіны выражаюцца праз мнагамесныя прэдыкаты [напр., «Брат (a, b.)», «Больш (£7, />)»], таму Л.а. распрацоўваецца як частка логікі прэдыкатаў. в.В. Філіпава. ЛОП КА ВЫКАЗВАННЯЎ, п р а п а з і ц ы я н а л ь н а я л о г і к а , раздзел логікі, y якім вывучаюцца лагічныя сувязі гіаміж простымі і складанымі выказваннямі. Простае (атамарнае) выказванне не ўключае ў сябе іншыя выказванні і разглядаецца як пераменная, якая прымае або ісціннае, або няісціннае значэнне. Канкрэтны змест і ўнутр. структура выказванняў пры гэтым не разглядаюцца. Складанае выказванне складваецца з іншых выказванняў пры дапамозе ўзаемазвязанш лагічных
(прапазідыянальных) звязак. Так, злучэнне двух выказванняў з дапамогай звязкі «і» дае складанае выказванне (кан’юнкцыю), якое з ’яўляецца ісцінным, тсшькі калі абодва гэтыя выказванні ісцінныя. Складанае выказванне, утворанае з дапамогай зв язй «або» (дыз'юнкцыя), ісціннае, калі хаця б адно з гэтых двух выказванняў ісціннае. Складанае выказванне, утворанае з дапамогай «не» (адмаўленне), ісціннае, калі толькі зыходнае выказванне няісціннае. Складанае выказванне, атрыманае з двух выказванняў з дапамогай звязкі «калі, то» (імплікацыя), ісціннае ў 3 выпадках: абодва гэтыя выказванні ісцінныя, абодва яны няісцінныя; першае з выказванняў (за словам «калі») няісціннае, a другое (за словам «то») ісціннае, імплікацыя з’яўляецца няісціннай, тсшькі калі першае з яе выказванняў ісціннае, a другое няісціннае. Мова Л.в. уключае бясконцае мноства пераменных (P, g, r,... Pi, gi, Г;, якія ўяўляюць сабой выказванні), і асаблівыя сімвалы для лагічных звязак: & — кан’юнкцыя («i»), V — дыз’юнкдыя («або»), o j — адмаўленне («не» або «няправільна, што»), -> — ім плікацы я («калі, то»), о — эквівалентнасць («калі і толькі калі»). Л.в. можа быць прадстаўлена таксама ў форме лагічнага злічэння, y якім задаецца спосаб доказу некаторых выказванняў. Літ:. Ж у к о в Н.Н. Фнлософскяе основання математнкн. 2 нзд. Мн., 1990; Б р ю ш н н к м н В.Н. Практачесхнй курс логнкм
для гуманнтарнев. М., 1996.
В.В.Краснова.
Л 0ГІК А ДЫ ЯЛЕКТЫ ЧНАЯ, навука аб агульных законах і формах адлюстравання ў мысленні аб’екгыўнага свету, аб шляхах развіцця, метадалогіі і метадах пазнання, аб узаемасувязі філас. катэгорый y адзінай сістэме. Разам з тэорыяй пазнання Л.д. ўваходзіць y склад дыялектыкі. У адрозненне ад фармальнай логікі, якая даследуе мысленне ў яго адносна ўстойлівых, інварыянтных струкгурах, фармулюе пэўныя пачаткі і правілы адносна забеспячэння неабходных навук. падстаў і культуры мыслення, Л-Д. разглядае спецыфічныя пазнавальныя катэгорыі, прынцыпы і працэдуры (пераходы ад аднаго ўзроўню пазнання або сістэмы ведаў да іншых, бсшьш высокіх, спосабы абагульнення, аналіз і сінтэз, індукцыя і дэдукцыя). У якасці логікі мыслення Л.д. можна разглядаць як дыялектыку форм мыслення (паняццяў і г.д.), або суб’екгыўную дыялектыку. Л.д. ўзнікла разам з дыялектыкай і распрацоўвалася філосафамі Стараж. Грэцыі Платонам, Гераклітам, Арыстоцелем і інш. У новыя часы значны ўклад y яе развідцё зрабілі Г.Гегель, К.Маркс і Ф.Энгельс, якія ўзнялі Л.д. на ўзровень асобнай філас. навукі. Паводле Гегеля, Л.д. разглядае лагічныя формы не ў застылым стане, a ва ўзаемнай сувязі і развіцді, напаўняе іх пэўным зместам, які вызначаецца істотнымі адносінамі паміж самімі рэчамі як канчатковымі вынікамі творчага мыслення. У разуменні сэнсу і характару
Л.д. важная роля належыць пытанню пра адносіны паміж законамі развіцдя з’яў аб’ектыўнай рэчаіснасці і законамі чалавечага мыслення, якія з’яўляюцца аб’ектам вывучэння з боку Л.д. і выкладаюцца ў лагічных катэгорыях. Адны філосафы лічаць, што мысленне, яго законы і логіка маюць цалкам самаст. значэнне і не залежаць ад уплыву якіх-н. фактараў, што існуюць па-за межамі самога мысліцельнага працэсу. Прадстаўнікі марксісцкай філас. думкі сцвярджаюць, што законы і катэгорыі Л.д. не зводзяцца да суб’ектыўных рыс, a паводле свайго гал. зместу з’яўляюцца адлюстраваннем законаў развіцця аб’ектыўнай рэчаіснасці і, т.ч., супадаюць з гэтымі законамі. Згодна з такой канцэпцыяй Л.д. як суб’ектыўная дыялектыка выражае аб’екгыўную дыялектыку, яе законы і прынцыпы. Літ:. М а л н н л н В.А Дналектнка Гегеля н антнгегельянство. М., 1983; Н л ь е н к о в Э.В. Дналектаческая логака: Очеркя нсторнн н теорнн. 2 нзд. М., 1984; Стереотапы н дмнамнка мышлення. Мн., 1993. В.І.Боўш. Л 0ГІК А КЛАСАЎ, раздзел логікі, y якім разглядаюцца класы (мноствы) прадметаў, што задаюцца характарыстычнымі ўласцівасцямі гэтых прадметаў (элементаў класаў). Л.к. выступае як прыватны выпадак логікі прэдыкатаў, што аперыруе з аб’ёмамі (класамі) паняццяў, змест якіх выражаецца адпаведнымі аднамеснымі прэдыкатамі. Л.к. адпавядае таксама сілагістыцы Арыстоцеля. Часам яна разглядаецца як фармалізаваная тэорыя мностваў, y іншых выпадках — як расшырэнне логікі выказванняў. Калі ў логіцы выказванняў абстрагуюцца ад сувязей паміж суб’ектам і прэдыкатам выказвання, то ў Л.к. гэтыя сувязі ўлічваюцца. У лік класаў y Л.к. уключаецца і пусты клас (0), які ўтрымлівае нулявое мноства элементаў, і ўніверсальны клас ( 1 ), які ўключае ўсе аб’екты. 3 класамі (мноствам) можна рабіць аперацыі: перасячэння (знаходжанне агульных для іх элементаў), аб’яднання (складання) і дапаўнення да ўзроўню універсальнага класа. Да алфавіта логікі выказванняў y Л.к. дадаюцца: пераменныя a, Ь, с, ... для класаў; знакі, якія абазначаюць аперацыі з класамі; пастаянныя тэрмы O i l ; знакі для абазначэння адносін паміж класамі. Уводзяцца адносіны ўключэння класа ў клас (а с Ь) — a уключаецца ў клас Ь; адносіны роўнасці двух класаў (а=Ь); абедзве гэтыя формы адносін могуць быць вызначаны праз адносіны прыналежнасці элемента класу (a е Ь). В.В.Краснова. Л 0ГІК А НАВЎКІ, філасофская дысцыпліна, якая выкарыстоўвае паняцці і тэхн. апарат сучаснай фармальнай логікі (дэдуктыўнай, індуктыўнай) для аналізу сістэм навук. ведаў. Даследуе асаблівасці лагічных падстаў ключавых момантаў y навук. пазнанні (логіка развіцця навукі, логіка навук. адкрыццяў і інш.). Як спец. дысцыпліна Л.н. ўзнікла ў сярэдзіне 19 ст. і сфарміравалася ў 1-й чвэрці 20 ст. (Г.Фрэге, Б.Расел,
Л.Вітгенштэйн). Прадмет Л.н. складаюць агульныя і найб. істотныя рысы функцыянавання ўсіх галін і кірункаў навукі: спосабы пабудовы навук. тэорый; класіфікацыя навук. тэорый і інш. форм абагульнення, сістэматызацыі і арганізацыі навук. ведаў; вывучэнне штучных (фармалізаваных) моў навукі; аналіз комплексу фармальных струкгур навук. паняццяў і акрэсленняў, высноў, даследчых працэдур і аперацый, распрацоўка крытэрыяў іх эфекгыўнасці; разгляд логіка-гнасеалагічнага і логікаметадалагічнага зместу працэсаў абстрагавання, тлумачэння, экстрапаляцыі, прадбачання і інш., якія выступаюць ва ўсіх сферах навук. дзейнасці. У 2 -й пал. 20 ст. пэўны ўплыў атрымаў лагічны аналіз сістэм навук. ведаў з дапамогай метаду фармалізацыі, напр., y форме мадэліравання і пабудовы логіка-матэм. мадэлей аб’ектаў, што вывучаюцца ў прыродазнаўчых і грамадскіх навуках. Значную цікавасць маюць даследаванні па лагічнай семантыцы і праблемах, звязаных з эмпірычным абгрунтаваннем і праверкай навук. тэорый і гіпотэз ва ўсёй сукупнасці прыродазнаўчых і грамадскіх навук. Літ:. К о іі н н h П.В. Логнческне основы наукн. Кнев, 1968; З н н о в ь е в А.А. Логнка наукн. М., 1971; Лоінческве проблемы нсследовання научного познання: Семантнч. аналнз языка. М., 1980. В.І.Боўш. Л 0ГІК А ПРЭДЫКАТАЎ, ф у н к ц ы я н а л ь н а я л о г і к а , раздзел логікі, y якім вывучаюцца лагічныя сувязі паміж выказваннямі з улікам іх унутранай (суб’ектна-прэдыкатнай) структуры; пашыраны варыянт логікі выказванняў. Прадметам даследавання з’яўляецца любая галіна аб’ектаў з дадзенымі на гэтых аб’ектах прэдыкатамі, г. зн. уласцівасцямі і адносінамі. У выніку фармалізацыі Л.п. прымае выгляд розных здічэнняў (напр., злічэнне выказванняў). Пры аналізе ўплыву на лагічны вывад унутр. структуры выказванняў прэдыкаты разглядаюцца як функцыі, значэннямі якіх служаць выказванні. У дапаўненне да сімвалічных сродкаў логікі выказванняў y мову Л.п. уведзены лагічныя знакі — аператары V («для ўсіх») і 3 («для некаторых», існуе... такое, іігго...»), якія адпаведна наз. квантарамі агульнасці і існавання. Для выяўлення структуры выказванняў уводзіцца бясконцы пералік індывідных пераменных х, у, г ... х1, y1, z1, якія ўяўляюць сабой розныя аб’екты, і бясконцы пералік прэдыкатных пераменных P, Q, Р ', Q 1, R 1..., якія ўяўляюць сабой уласцівасці і адносіны аб’ектаў. Запіс ( \/х)Р(х) азначае «Усякі х валодае ўласцівасцю Р»; (Эх)Р(х) — «некаторыя х валодаюць уласцівасцю Р» і (ЭхбОсу) — «існуе х, які знаходзіцца ў адносінах Q з у» і да т.п. Квантары могуць звязваць y формулах індывідныя (з в я з a н ы я) пераменныя. Індывідныя пераменныя, не звязаныя ў формуле квантарамі, наз. с в а б о д н ы м і . Так, ва ўсіх трох прыведзеных формулах пераменная х звязаная, y апошняй формуле пераменная y свабодная. Звя-
заныя пераменныя наз. фікгыўнымі. ЛОГІНАЎ 335 Формулы, якія прымаюць значэнне «ісціна* ў кожнай інтэрпрэтацыі, наз. Л. характэрны багацце псіхал. фарбаў, агульназначнымі. Існуюць таксама нешматграннасць y абмалёўцы вобразаў. класічныя Л.п., якія прапануюць іншыя Працаваў y розных сцэн. жанрах. Сярод тлумачэнні лагічных звязак і квантара. роляў: Ермашоў («Брэсцкая крэпасць» Л і т К о л м о г о р о в А.Н., Д р а г а К. Губарэвіча), Туляга («Хто смяецца л я н А.Г. Введенне в математаческую логнку. М , 1982; Ж у к о в Н.Н Фнлософскве апошнім» К. Крапівы), Тарасаў («Сэрца основаішя математнкн. 2 нзд. Мн. 1990. на далоні» паводле I. Ш амякіна), КараС. Ф. Цубянецкі. вай і Пракусаў («Таблетку пад язык» і
А-К.Логінаў. У.Ф.Логінаў. Я.Ф.Логінаў.
Л 0ГІНАВА Таццяна Дзмітрыеўна (н. 5.4.1944, Масква), бел. кінааператар. Скончыла Усесаюзны ін-т кінематаграфіі (1971). 3 1971 на кінастудыі «Беларусьфільм». Арганізатар і дырэктар відэакінастудыі «Таццяна» (з 1991). Аператарскай манеры ўласціва стварэнне паэт. атмасферы дзеяння. На кінастудыі «Беларусьфільм» зняла маст. фільмы «Антыквары» (1972), «Вянок санетаў» (прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1978), «Берагі» (абодва 1977), «Дзікае паляванне караля Стаха» (1980), «Знак бяды» (1988) і інш.; на студыі «Таццяна» — маст. «Пейзаж з трыма купальшчыцамі» (1991, сумесна са студыяй «Патмас»), дакумент. «5 хвілін да кахання» (1993, з М.Сідорчанка), «Мастак Барыс Забораў» (1995). Аператар тэлефільмаў «Там удалечыні за ракой» (1971), «Ясь і Яніна» (1974), «Чорны замак Альшанскі» (1984) і інш. Фільмы на інш. кінастудыях: «Юнацтва генія» (1982, Дзярж. прэмія СССР 1984), «Назіральнік», «Дзіцячая пляцоўка» (абодва 1989), «Поўня» (1990), «Кветкі ад пераможцы» (1999). Г.У.Шур. Л 0ГІН А Ў Анатоль Аляксеевіч (н. 23.10.1921, Тбілісі), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі. Д-р біял. н., праф. (1962). Скончыў азербайджанскія ун-т (1945) і мед. ін-т (1949). 3 1971 y Бел. ін-це фіз. культуры (прарэктар і заг. кафедры), y 1978—93 y Бел. пед. ун-це. Навук. працы па механізме нейрагумаральнай рэгуляцыі адаптыўнага гамеастазу на аснове вывучэння функцыян., струкгурных і абменных працэсаў y розных органах і тканках арганізма. Тв.\ Открытое сердце. Мн., 1971; Гомеостаз: Фвлос. я обшебнол. аспекты. Мн., 1979. Л 0ГІН А Ў Анатсшь Канстанцінавіч (н. 6.5.1920, г. Казань, Татарстан), бел. акцёр. Засл. арт. Літвы (1955). Нар. арт. Беларусі (1968). Скончыў тэатр. студыю пры Троідкім драм. т-ры Чэлябінскай вобл. (1938). 3 1936 працаваў y тэатрах Літвы, Малдовы і інш. У 1959— 89 y Брэсцкім абл. драм. т-ры. Для творчасці
«Верачка» А. Макаёнка), Круціцкі («На ўсякага мудраца даволі прастаты» А. Астроўскага), Бяссеменаў («Мяшчане» М. Горкага), Роберт («Вучань д ’ябла» Б. Шоу), дон Хераніма («Дзень цудоўных падманаў» Р. Шэрыдана), Атэла («Атэла> У. Ш экспіра), Марозаў («Вернасць» В. Бергольц), Капітон Ягоравіч («Шануй бацьку свайго» В. Лаўрэнцьева), Навум Еўсцігнеевіч і Лысы («Характары» і «Энергічныя людзі» В. Шукшына), Сава Марозаў («Трэцяя варта» Г. Капралава i С. Туманава), Сталін («Дзеці Арбата» паводле А.Рыбакова) і інш. Р.М.Бакіевіч. Л 0ГІН АЎ Уладзімір Фёдаравіч (н. 8.3.1940, в. Зялёнаўка Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне геаграфіі і геафізікі. Чл.-кар. Н ац.. АН Беларусі (1994), д-р геагр. н. (1982), нраф. (1989). Скончыў Ленінградскае вышэйшае інж. марское вучылішча (1963). 3 1969 y Сібірскім ін-це зямнога магнетызму, іонасферы і распаўсюджвання радыёхваль Сібірскага аддзялення AH СССР. 3 1973 заг. лабараторыі Усесаюзнага ін-та гідраметінфармацыі Сусв. цэнтра даных (Обнінск), з 1977 y Гал. геафіз. абсерваторыі (Ленінград) — заг. лабараторыі, нам. дырэкгара. 3 1990 y Ін-це праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН Беларусі (нам. дырэктара, з 1997 дырэктар, заг. лабараторыі), адначасова заг. кафедры БДУ. Навук. працы па праблемах дыягназу і прагнозу клімату. 1н: Вулканнческж нзверження н клямат. Л., 1984; Прнчлны н следствня клнматнческнх язмененнй. Мн., 1992; Юшмат Беларусн. Мн., 1996 (у сааўт ). Л 0ГІН АЎ Яўген Фёдаравіч (23.10.1907, Хельсінкі — 7.10.1970), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Маршал авіяцыі (1967). У Чырв. Арміі з 1926. Скончыў ваен.-тэарэтычную школу ВПС (1926), ваен. школу лётчыкаў (1928), Ваен. акадэмію Генштаба (1949). 3 1928 лётчык, камандзір звяна, атрада,
336
...логія
эскадрыллі, на інш. камандных пасадах y ВПС. У Вял. Айч. вайну камандаваў авіяц. дывізіяй і авіяц. корпусам далёкага дзеяння. Удзельнік Сталінградскай, Курскай бітваў, Берлінскай аперацыі. У час Беларускай аперацыі 1944 удзельнічаў y вызваленні Бабруйска, Барысава, Мінска. Пасля вайны ва Узбр. Сілах СССР, нач. ф-та і нам. нач. Ваен.-паветр. акадэміі, на адказных пасадах y ВПС. 3 1959 нач. Гал. ўпраўлення Грамадз. паветр. флоту, y 1964— 70 міністр Грамадз. авіяцыі СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1966— 70. Чл. Ц К КПСС з 1967. ...Л 0 Г ІЯ (ад грэч. logos слова, паняцце, вучэнне), частка складаных слоў, якая абазначае: вучэнне, веды, навука, напр., біялогія, геалогія.
Лоджыя дэль Кансільё ў г. Верона (Італія). 1475—92. Арх. Фра Джаконуэ. буд. матэрыялы. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. -3°С, ліп. 18°С, ападкаў 450— 550 мм за год. Глебы пераважна падзолістыя, ёсць бурыя, чарназёмныя (на Пн). Пад лесам каля 20% тэрыторыі (хвоя, дуб, бук). Гаспадарка
Л0ДАСІ, Л о д а с к а е в о з е р а , возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Страча, за 22 км на ПдЗ ад г. Паставы, каля в. Лодасі. Пл. больш за 1 км2, даўж. 1,83 км, найб. шыр. 0,9 км, найб. глыб. 7,5 м, даўж. берагавой лініі 5,6 км. Пл. вадазбору 17,5 км2. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, разараныя, на Пд да 10 м, пад хмызняком. Берагі месцамі абразійныя, зліваюцца са схіламі, на 3 сплавінныя. У паўн.-зах. частцы возера востраў пл. 0,8 га. Ложа выслана ілам, уздоўж берагоў пяском. Шыр. паласы прыбярэжнай расліннасці 10— 30 м да глыб. 2,5 м. На ПнЗ злучана пратокай з воз. Саранчаны.
л б д ж ы я (італьян. loggia ад стараж,верхненям. laubja альтанка), памяшканне, адкрытае з аднаго ці некалькіх бакоў, дзе сцяну замяняюць каланада, аркада, парапет і інш. Можа быць асобным збудаваннем (Л. дэі Ланцы ў Фларэнцыі, Італія, каля 1376— 80, арх. Бенчы ды Чоне, С.Таленці) або часткай будынка. Служыць крытым балконам ці ўваходам і пластычна ўзбагачае фасад будынка. Л. вядомы са старажьгтнасці (у архітэктуры Стараж. Грэцыі і Рыма). У эпоху Адраджэння пашыраны ў выглядзе адкрытага з аднаго ці некалькіх бакоў будынка тыпу галерэі (Л. дэль Кансільё ў г. Верона, Італія, 1475—92, арх. Фра Джакондэ). Ш ырока выкарыстоўваецца ў сучаснай архітэктуры (у жылых будынках і будынках санаторнакурортных устаноў, інтэрнатах, гасцініцах і інш.). Бываюць радавыя (з адным адкрытым бокам), вуглавыя, часткова вынесеныя. Л 0ДЗІН СКА Е ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Lôdzkie), адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. ч. Польшчы. У сучасных межах утворана 1.1.1999. Пл. 17,9 тыс. км2. Нас. 2,7 млн. чал. (1999), гарадскога 65%. Адм. цэнтр — г. Лодзь. Найб. гарады: Пётркаў-Трыбунальскі, П аб'яніцы, Тамашаў-Мазавецкі, Згеж, Бялхатаў. Паўн. ч. ваяводства размешчана ў межах Сярэдняпольскай нізіны, y цэнтры і на Пд — Лодзінскае ўзв. Карысныя выкапні: буры вугаль, жал. руда,
прамысл.-агр. тыпу. Лодзінская прамысл. акруга — адна з найб. развітых y Польшчы. Вылучаюцца тэкст. (баваўняная, шарсцяная, шаўковая), швейная, трыкат., абутковая галіны. Развіты маш.-буд. (электратэхн., вытв-сць абсталявання для тэкст. прам-сці), хім. (выТв-сць лакаў, фарбаў, гумава-тэхн. вырабаў), фармацэўтычная, харч., дрэваапр. (мэблевая, папяровая) прам-сдь. Вытв-сць буд. матэрыялаў (цэмент, шкло і інш.). Здабыча бурага вугалю і жал. руды. Найб. y краіне ЦЭС (каля г. Бялхатаў). Пад. с.-г. ўгоддзямі каля 70% тэрыторыі, y т. л. пад ворнымі землямі каля 60%. Вырошчваюць жыта, пшаніцу (на Пн), бульбу, цукр. буракі, алейныя расліны, агародніну. Садоўніцгва. Гадуюць авечак, птушку. Л.В.Лоўчая. Л0ДЗІН СКА Е ПАЎСТАННЕ 1905, паўстанне рабочых Лодэі 22— 24.6.1905 y рэв. 1905—07. 18 чэрв. царскія войскі абстралялі рабочых, якія вярталіся з нелегальнага сходу (забілі 10, паранілі 40 чал.). Пахаванне вылілася ў паліт. дэманстрацыю (болыы за 50 тыс. чал.). 21 чэрв. расстраляна дэманстрацыя пратэсту (удзельнічала 70 тыс. чал., забіты 21, паранена больш за 100 чал.). Лодзінскі к-т Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы заклікаў працоўных да ўсеаг. забастоўкі, якая 22 чэрв. перарасла ва ўзбр. паўстанне. Рабочьы ўзвялі каля 50 барыкад. Да 24 чэрв. паўстанне задушана. Забастоўкі салідарнасці з рабочымі Лодзі, дэманстрацыі пратэсту адбыліся па ўсёй Рас. імперыі, ÿ т.л. ў Беларусі (Гродне, Ваўкавыску, Слоніме, Оршы, Копысі). Л О Д ЗЬ (Lodz), горад y цэнтр. ч. Польшчы, адм. ц. Лодзінскага ваяв., на водападзеле рэк Вісла і Одра. Вузел чыгунак і аўтадарог. 1 млн. 41 тыс. ж. з пры-
I
Лодзь Сгары горад.
гарадамі (1993). Буйны цэнтр тэкст. прам-сці; электратэхн., маш.-буд., металаапр., хім. (штучнае валакно, гумавая), швейная, харч., мэблевая, папяровая, паліграф., абутковая прам-сць. Буйнейшы кінематаграфічны цэнтр Подыіічы. 8 ВНУ, y т л . ун-т, мед. акадэмія, Вышэйшая школа кінематаграфіі, тэлебачання і тэатра, Вышэйшая духоўная семінарыя; аддзяленне АН. Філармонія, тэатры. Музеі: маст., археал. і этнагр., гісторыі тэкст. вытв-сці. Арх. помнікі 18— 19 ст. Першапачаткова вёска Лодзя, уласнасць біскупаў куяўскіх; упершыню згадваецца ў 1332. У 1387 атрымала ням. гар. права, y 1423 кароль Полынчы Ягайла надаў Л. магдэбургскае права. Месцазнаходжанне Л. сярод пушчаў, далёка ад гандл. шляхоў не снрыяла развіхшю горада, і да пачатку 19 ст. ён захоўваў агр. характар. У 1820-я г. створаны першыя мануфактуры, y 2-й пал. 19 ст. Л. — цэнтр буйнога тэкст. раёна, пачалося яго хутхае дэмаграфічнае развіццё. 3 1870-х г. Л. — важны цэнтр рабочага руху. Тут адбылося першае ў Рас. імперыі рабочае паўстанне (гл. Лодзінскае паўстанне 1905). У 1-ю сусв. вайну ў ліст. 1914 пад Л. адбылася бітва, y выніку якой герм. войскі спынілі наступленне рас. войск. У 2-ю сусв. вайну акупіравана ням. фашыстамі (1939—45; наз. Ліцманштат). Вызвалена войскамі 1-га Бел. фронту. У 1971 адзін з цэнтраў забастовачнага руху ў Польшчы. Н.К.Маэоўка (гісторыя). Л0ДКА, 1) малое судна (вёславае, ветразевае або маторнае). Вядомая з неаліту. На Беларусі здаўна бытавалі Л., выдзеўбаныя са ствала дрэва (камяга, човен, дуб), з 2-й пал. 19 ст. дашчаныя з прамымі і разагнугымі бартамі. Спараныя Л. з дашчаным насцілам служылі паромам. Многія народы вырабляюць Л. з кары дрэў («веткі», «амарочкі* народаў Сібіры, «пірогі» лясных індзейцаў Паўн. Амерыкі і інш.), са скур марскіх жывёл («байдаркі» алеутаў, «каякі» эскімосаў). У наш час Л. пашыраны ў вяслярным спорце і турызме. Іх вырабляюць з лёгкіх метал. сплаваў, пластмас, гумы. 2) Судны спец. прызначэння (падводная Л., кананерская Л.). І.М.Браім. ЛОДКАН0ГІЯ, малюскі, гл. Лапатаногія. ЛОДКАПАД0БНЫ Х
СЯКЁР
КУЛЬ-
ТУРА, археалагічная культура эпохі позняга неаліту (каля 2500— 2000 да н. э.) на тэр. Ш вецыі, Фінляндыі, Нарвегіі, в-ве Борнхальм і ўсх. дацкіх астравах, адна з адзінкавых пахаванняў культур. Назва ад характэрнага тыпу зброі — каменных сякер y форме перавернутай лодкі. Вядома ў асн. па пахаваннях. Нябожчыкаў хавалі ў скурчаным становішчы разам з керамічным посудам, арнаментаваным шнуравым і грабеньчатым штампам, свідраванымі каменнымі сякерамі і інш. прыладамі. А.В.Іоў.
■ПОЕЎСКАЯ______________ 337 Камбінат буд. матэрыялаў, малаказавод, раённае аграпрамысл. аб’яднанне, 2 сярэднія, муз. школы, 3 дашкольныя ўстановы, вучэбна-вытворчы камбінат, Дом культуры, бібліятэкі, Дом дзіцячай творчасці, 2 аддз. сувязі, царква. Працуе Лоеўскі музей бітвы за Дняпро. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. Помнік сав. воінам і партызанам. Помнікі архітэктуры: 2 жылыя дамы 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. А.П.Грыцкевіч.
Дашчаныя лодкі. на лініі Гомель— Калінкавічы. Аўтадарогамі злучаны з Брагінам і Рэчыцай. 7,8 тыс. ж. (1999). 3 14 ст. ў складзе Кіеўскага княства ВКЛ. У 14—18 ст. існаваў Лоеўскі замак, вакол якога размяшчалася паселішча. У пісьмовых крыніцах гэтае паселішча ўпершыню ўпамінаецца ў 1505 як Лоева Гара. 3 канца 16 ст. мястэчка і замак — цэнтр Лоеўскага староства. У 1646 далучаны да Сгарадубсхага пав. Смаленскага ваяв. ВКЛ. У час народна-вызваленчай вайны 1648—54 каля Л. адбылася Лоеўская бітва 1649 і Лпеўская бітеа 1651. У час вайны Расіі з Рэччу Паспапітай 1654—67 Л. спустошаны. Паводле Андросаўскага перамір’я 1667 застаўся ў ВКЛ, y Рэчыцхім пав. Мінскага ваяв. 3 1676 ва ўладанні войта рэчыцкага М.С.Юдэіцкага і яго нашчадкаў, y сярэдзіне 19 ст. перайшоў да Лашчаў і Нарушэвічаў. 3 1793 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Рэчыцкага пав. Мінскай губ. У 1858 y Л. адбыліся хваляванні сялян, выкліканыя новымі павіннасцямі на карысць памешчыка. У 1897 y Л. — 4667 ж., 251 двор, школа, 2 царквы, касцёл і сінагога, 9 млыноў, 24 крамы, гандл. канторы, паштовая станцыя; y пач. 20 ст. дзейнічала суднабуд. верф. 3 1919 y Рэчыцкім пав. Мінскай губ. БССР, потым y Гомельскай губ. РСФСР. У маі—чэрвені 1920 акупіраваны польск. войскам. У час контрнаступлення войск Паўд.-Зах. фронту адбыўся Лоеўскі прарыў 1920 кананерак Дняпроўскай ваен. флатыліі. 3 снеж. 1926 y БССР, цэнтр раёна. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. У Вял. Айч. вайну з 26.8.1941 да 17.10.1943 акупіраваны ням. фашыстамі, якія ў Л. і раёне загубілі 1635 чал. У ліст. 1942 y час рэйду злучэнняў С.АКаўпака і АМ.Сабурава ўхр. і бел. партьізаны разграмілі мясц. гарнізон і на кароткі час авалодалі Л. Вызвалены 17.10.1943 войскамі Цэнтр. фронту пры дапамозе бел. партызан y ходзе бітвы за Дняпро 1943. У 1962— 66 y Рэчыцкім р-не. У 1972 — 5 тыс. жыхароў.
Л 0ЕВА ГАРА, назва г.п. Лоеў y пісьмовых крыніцах 16 ст. Л 0ЕЎ , гарадскі пасёлак, цэнтр Лоеўскага р-на Гомельскай вобл. Прыстань на Дняпры ў вусці р. Сож. За 92 км на Пд ад Гомеля, 60 км ад чыг. ст. Рэчыца
Лоеў. У цэнтры гарадскога пасёлха.
Л0ЕЎСКАЕ ГЕАЛАГІЧНАЕ ATAJIÉHНЕ, помнік прыроды рэсп. значэння (з 1963). У парку г.п. Лоеў Гомельскай вобл., на правым беразе р. Дняпро, за 300 м ніжэй ад вусця р. Сож. Уключае адклады муравінскага міжледавікоўя і папярэдняга позналедавікоўя — лоеўскага міжстадыяла. Магутнасць азёрнастарычных адкладаў (торф, суглінкі, супескі) да 5,3 м, залягаюць яны ў паніжэнні паверхні дняпроўскай марэны і перакрываюцца супескамі і суглінкамі паазерскага часу. Па пылку, спорах, пладах, насенні, насякомых вызначана 1 1 1 відаў дрэў, хмызнякоў, травяністых раслін (бяроза, елка сібірская, ляшчына, бразенія, альдраванда, кальдэзія, чарсгг і інш.), 6 відаў жукоў, якія далі магчымасць высветліць паслядоўнасць змен клімату і расліннасці міжледавікоўя. Л.г.а. з ’яўляецца апорным разрэзам антрапагенных адкладаў на Беларусі (на іх вывучаны лоеўскі міжстадыял y позналедавіковых адкладах дняпроўскага зледзянення) і эталонам y стратыграфіі антрапагенных адкладаў. Г.ІЛітвінюк. Л0ЕЎСКАЯ БІТВА 1649, бітва паміж войскам ВКЛ і аб’яднанымі казацка-сялянскімі паўстанцкімі атрадамі ў час антыфеадальнай вайны 1648— 51 на Украіне і Беларусі. 3 мэтай не дапусціць войска ВКЛ на Украіну Ь.Хмяльніцкі накіраваў y раён Лоева 6 -тысячны атрад казакоў на чале з С. Падбайлам i I Гаркушам. Каэакі замацаваліся ў сутоках Дняпра і Сажа. У ліп. 1649 войска ВКЛ (6 тыс. чал.) на чале з гетманам польным Я .Радзівілам выступіла з-пад Рэчыцы ў напрамку пераправы цераз Дняпро (т. зв. «Лоеўскай брамы»). На дапамогу Падбайлу і Гаркушу з Палесся выйшла 15-тысячнае войска на чале з палкоўнікам кіеўскім М .Крычэўскім, да якога на Бел. Палессі далучылася 15 тыс. сялян-паўстанцаў. 31 ліп. казацкія і сялянскія атрады атакавалі ўрадавыя сілы. Бітва працягвалася з пераменным поспехам, але пад націскам кавалерыі, што падышла на дапамогу Радзівілу, казацка-сялянскае войска было разгромлена. Л.б. знайшла водгук y Еўропе, пра яе намаляваны батальныя сцэны, зроблена серыя габеленаў. А.П.Грыцкевіч. Л0ЕЎСКАЯ БІТВА 1651, бітва паміж войскамі ВКЛ і казацкім войскам y час антыфеадальнай вайны 1648— 51 на Украіне і Беларусі. 3 мэтай абароны паўн.-ўсх. межаў Украіны і Кіева ад
338
ЛОЕЎСКІ
войск ВКЛ Б .Хмяльніцкі накіраваў y раён Лоева, да пераправы цераз Дняпро (т. зв. «Лоеўская брама») 15-тыс. войска на чале з ' М. Нябабам. Гетман польны Я.Радзівіл, які ўзначальваў войска ВКЛ, 29 чэрв. падышоў да Рэчыцы і пачаў наступленне на Лоеў. У бітве, якая адбылася 6 ліп., загінулі сам Нябаба, амаль уся казацкая старшына, некалькі тыс. казакоў (частка ўзята ў палон). Потым Я.Радзівіл здзейсніў паход на Кіеў, які 4 вер. абаронцы здалі без бою. 28 вер. Украіна падпісала з Рэччу Паспалітай Белацаркоўскі дагавор 1651. А.П.Грыцкевіч. Л 0ЕЎ С К І 3ÂMAK. Існаваў y 14— 18 ст. на правым беразе Дняпра. Пабудаваны на месцы стараж. паселішча Лоева Гара мілаградскай культуры і гарадзішча 11— 13 ст. Меў форму паўкруга дыяметрам каля 125 м, абведзенага земляным валам і ровам. Замак неаднаразова разбуралі крымскія татары. Апісанне ўмацаванняў Л.з. не захавалася. На карце М.Струбіча за 1578 пазначана высокая абарончая вежа. Верагодна, тут былі традыцыйныя драўляныя вежы і сцены-гародні. Умацаванні Л.з. існавалі да далучэння Усх. Беларусі да Рас. імперыі. Л 0ЕЎ С К І МУЗЕЙ БІТВЫ ЗА ДН ЯП PÔ Адкрыты ў 1985 y г.п. Лоеў Гомельскай вобл. на базе матэрыялаў школьнага музея. Да 1990 філіял Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны. Пл. экспазіцыі 170 м2, 1,2 тыс. экспанатаў асн. фонду (1999). Сабраныя матэрыялы прысвечаны бітве армій Цэнтр. фронту за Дняпро на тэр. Гомельскай вобл. ў кастр. 1943. Сярод экспанатаў падп. і франтавыя газеты, лістоўкі, матэрыялы пра дзейнасць партыз. і падп. руху ў раёне, асабістыя рэчы сакратара Гомельскага падп. абкома ЛКСМ Б А.Дз.Рудака, камандзіра злучэння партыз. атрадаў С.К.Каўпака. Адлюстраваны ўдзел y Вял. Айч. вайне ўраджэнцаў раёна Герояў Сав. Саюза К .П .Грыба, А.П.Карпенкі, А.В.Казлова, Дз.К Марозава, Р.С.Пітука і Герояў Сав. Саюза, што вызначыліся пры вызваленні раёна ад ням.-фаш. захопнікаў. В.І.Краўцова. Л0ЕЎСК1 ПРАРЬІЎ 1920, прарыў Паўн. атрада Дняпроўскай ваеннай флат ш іі (5 кананерскіх лодак, 2 тральшчыкі, 2 пасыльныя судны) праз умацаваны раён праціўніка на Дняпры каля г.п. Лоеў y савецка-польскую вайну 1920. Мэта аперацыі — прайсці ад Гомеля (вусце р. Сож) уніз па Дняпры і забяспечыць пераправу ўдарнай групы 1-й арміі Паўд.-Зах. фронту каля сутокаў Прыпяці і Дняпра. Каб увесці праціўніка ў зман адносна сапраўднага месца прарыву, маракі разам з партызанамі і падпольшчыкамі папсавалі яго лініі сувязі, разведалі праходы, напалі на суседнія польск. гарнізоны, наладзілі несапраўдную пераправу на Пн ад Лоева. Ноччу 2 чэрв. атрад пад агульным
юраўніцтвам каманд. флатыліяй П.І.Смірнова па Сажы ад в. Карпаўка (па рацэ вышэй Лоева) падышоў да Лоева і на світанку з боем прарваўся праз умацаваны раён і ўчастак з разбураным мостам. Пры падтрымцы 57-й дывізіі кананеркі (2 э іх страчаны) дасягнулі вусця Прыпяці каля в. Печкі, дзе адбылася пераправа войск Чырв. Арміі. Літ:. П а ў л о в і ч Р.К. Баявыя дзеянні Дняпроўскай флатыліі на тэрыторыі Беларусі ў 1919—1920 гг. і ў верасні 1939 г. / / Весці АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1997. № 4. Р.К.Паўловіч. Л 0ЕЎ С К І РАЁН. На ПдУ Гомельскай вобл. Утвораны 8.12.1926, скасаваны 25.12.1962, адноўлены 30.7.1966. Пл. 1 тыс. км2. Нас. 18,6 тыс. чал. (1998), гарадскога 41%. Сярэдняя шчыльн. 19 чал. на 1 км2. Цэнтр — г.п. Лоеў. Уключае 80 сельскіх нас. пунктаў, 9 сельсаветаў: Бывалькаўскі, Карпаўскі, Каўпенскі, Малінаўскі, Пярэдзелкаўскі, Ручаёўскі, Страдубскі, Сяўкоўскі, Уборкаўскі. Раён моцна пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС, знаходзідца ў зоне пастаяннага радыяцыйнага кантролю. Тэр. раёна размешчана ў межах Гомельскага Палесся. Паверхня плоская, 90% яе на выш. 120—140 м, найвыш. пункт 148,5 м (за 4 км на ПдЗ ад в. Бмвалькі). Агульны нахіл з Пн на Пд. Карысныя выкапні: торф, вохра і вохрыстыя гліны, гліны тугаплаўхія, гліны і суглінкі легкаплаўкія, буд. і шкловыя пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -6,9 °С., ліп. 19 °С. Аладкаў 571 мм за год. Вегетац. перыяд 194 сут. Найб. рака Дняпро з прытокамі Сож, Брагінка, Песачанка. На р. Брагшка Дняпроўска-Брагінскае вадасховішча. Невял. азёры ў даліне р. Дняпро. Пераважаюць глебы дзярнова-падзолістыя забалочаныя (42,7%), дзярнова-падзолістыя (25,3%), поймавыя (алювіяльныя, 13%), дзярновыя і дзярновакарбанатныя забалочаныя (11,8%). Пад лесам 33,6% тэрыторыі, з іх 62,4 % штучныя насаджэнні. Найб. плошчы лясных масіваў на ПдЗ, y міжрэччы рэк Дняпро і Сож. Лясы пераважна хваёвыя, бярозавыя, чорнаальховыя і дубовыя. Пад балотамі 2 ,8% тэрыторыі. Помнікі прыроды: рэсп. значэння Лоеўскае геалагічнае агаленне\ мясц. — дубровы Міхалёўха, Свіраж, Вербуж і Суткоўскі парк. Агульная ші. с.-г. угоддзяў 50,3 тыс. га, з іх асушаных 17,4 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 6 калгасаў, 6 саўгасаў, 12 фермерскіх гаспадарак. Асн. йрункі
сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, свіна- і конегадоўля. Вырошчваюць збожжавыя культуры, кармавыя травы, бульбу. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў і харч. прам-сці. Райцэнтр звязаны аўгадарогамі з Рэчыцай і Брагінам; суднаходства па рэках Дняпро і Сож. У раёне 9 сярэдніх, 6 базавых, 2 пач., 2 муз. школы, вучэбнавытв. камбінат, Лоеўскае пед. вучшішча, 14 дашкольных устаноў, 27 дамоў культуры і клубаў, 30 б-к, 5 бальніц, 18 фельч.-ак. пункгаў. Помнікі архітэктуры: сядзібны дом (19 ст.) y в. Пярэдзелка. Выдаецца газ. «Серп і молат». Г. С. Смамкоў.
Л 0Ж А ў т э a т р ы (франц. loge ад стараж.-верхненям. laubja альтанка), група месцаў y глядзельнай зале, вылучаная перагародкамі ці бар’ерамі. Размяшчаюцца па баках і ззаду партэра (Л. бенуара) і па ярусах. Л. абкружаюць і нібы пашыраюць залу. Пашыраны з 16— 17 ст. з узнікненнем y еўрап. гарадах буйных грамадскіх т-раў. Л 0Ж А АКІЙНА адзін з галоўных элементаў рэльефу і геал. струкгуры дна Сусв. акіяна. Займае самы нізкі (акрамя акіянічных жалабоў) узровень зямной паверхні. Глыб. ад 4 тыс. м да 7 тыс. м паміж мацерыковым падножжам і сярэдзінна-акіянічнымі хрыбтамі. Пл. больш за 185 млн. км2. Складаецца з зямной кары акіянічнага тыпу, адрозніваецца слабым праяўленнем вулканізму і сейсмічнасці, малымі скорасцямі верт. рухаў (гл. Таласакратон). У рэльефе пераважаюць плоскія акумулятыўныя і складанарасчлянёныя ўзгорыстыя раўніны (гл. Абісапьныя раўніны), якія падзелены падняццямі розных тыпаў (асобныя вулканічныя горы і ланцугі гор, шырокія скляпеністыя і блокавш ўзвышэнні). ЛОЗ, Л о a с (Loos) Адольф (10.12.1870, г. Брно, Чэхія — 22.8.1933), аўстрыйскі архітэктар. Скончыў Вышэйшую тэхн. школу ў Дрэздэне (Германія, 1893). Працаваў пераважна ў Вене (у 1920—22 гал. архітэкгар), a таксама ў ЗША (1893— 96), Парыжы (1923— 28). Зазнаў уплыў Л .Салівена. 3 канца 1890-х г. выступаў супраць стылю мадэрн. У пабудовах (інтэр’ер бара Кернтнера, 1907; дом Штайнера, 1910; праект кваріала Хойберг, 1922, усе ў Вене) рысы рацыяналізму, аскетызм форм, выяўленне спецыфікі буд. матэрыялаў. 3 сярэдзіны 1920-х г. y яго работах з ’явіліся тэндэнцыі класіцызму, уплыў кубізму, элементы традыц. нар. дойлідства (дамы Трыстана Тцара ў Парыжы, 1926; Кунера ў Паербаху, Аўстрыя, 1930). Л 03К А Алесь (Аляксандр Ю р’евіч; н. 7.12.1952, в. Прыбалавічы Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. фалькларыст, педагог. Канд. філал. н. (1989). Скончыў Гомельскі ун-т (1975). Настаўнічаў. 3 1987 працаваў y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, Нац. Скарынаўскім цэнтры, Рэсп. цэнтры эстэт. выхавання дзяцей. 3 1992 дырэктар Бел. навук.-метадыч-
нага цэнтра гульні і цацкі (адначасова з 1995 выкладчык y БДУ). 3 1999 выкладае ў Бел. пед. ун-це імя М.Танка. AyTap кніг «Беларускі народны каляндар» (1993, першае на Беларусі сістэматызаванае выданне па нар. календары), «Беларуская батлейка: Каляндарныя і абрадавыя гульні» (1997), «Тэатр лялек» (1998, y сааўт.). Склаў том серыі «Беларуская нар. творчасць» «Гульні, забавы, ігрышчы» (1996). Адзін з аўтараў і кіраўнік творчых калектываў па стварэнні дапаможнікаў для навучальна-выхаваўчых устаноў па беларусазнаўстве («Ехала Каляда ў чырвоным вазочку...», 1990; «Беларусазнаўства», вып. 1—4, 1992— 94; серыя кніг «Бібліятэчка народных свят і прысвяткаў», з 1995). СтвараЛьнік гульнявых сродкаў навучання і выхавання для дзіцячых садоў, школ і сям’і, распрацоўшчык методыкі батлейкавага т-ра. Даследчык скаўцкай методыкі, гісторыі сусв. і бел. скаўцкага руху («Беларускі скаўтынг», 1997). І.У.Саламевіч. ЛОЙД ДЖ О РДЖ (Lloyd George) Дэвід (17.1.1863, г. Манчэстэр, Вялікабрытанія — 26.3.1945), брытанскі паліт. і дзярж. дзеяч, дыпламат. Граф Двайфар (1945). Юрыст. 3 1890 дэп. палаты абшчын ад Ліберальнай паргыі, выступаў супраць англа-бурскай вайны 1899— 1902. 3 1905 міністр гандлю, з 1908 міністр фінансаў (на ўзор Германіі правёў y 1908 сац. рэформу — закон аб пенсіі па ўзросце, абавязковае страхаванне ад хвароб і беспрацоўя з 1911), з 1915 міністр ваен. забеспячэння, y 1916— 22 прэм’ер-міністр (у 1916 і ваен. міністр) Вялікабрытаніі. Адзін з гал. удзельнікаў Парыжскай мірнаіі канферэнцыі 1919— 20 і аўтараў Версальскага мірнага дагавора 1919. Падтрымліваў Грэцыю ў час грэка-тур. вайны 1919— 22, садзейнічаў заключэнню кампраміснага англа-ірландскага дагавора 1921. Кіраўнік брыт. дэлегацыі на Генуэзскай канферэнцыі 1922. У 1926— 31 лідэр Ліберальнай партыі. Пасля прыходу да ўлады ў Германіі А.Гітлера (1933) выступаў y яго падтрымку, аднак хутка зразумеў сваю памылку. У 1945 чл. палаты лордаў. Te:. Рус. пер. — Военные мемуары. T. 1— 6 . М., 1934—37; Правда о мнрных договорах. Т. 1—2. М„ 1957. Літ:. В н н о г р а д о в К.Б. Дэввд Ллойд Джордж. М., 1970. Л 0Й К А Алег Антонавіч (н. 1.5.1931, г. Слонім Гродзенскай вобл.), бел. пісьменнік, літ.-знавец, крытык. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1989). Д-р філал. н. (1969), праф. (1971). Скончыў БДУ (1953), працуе ў ім (з 1985 заг. кафедры бел. л-ры). 3 1996 адначасова выкладае ва ун-це ў г. Седльцы (Польшча). Друкуецца з 1943. Паэзіі Л. ўласцівы рамантычна-ўзнёслае светабачанне, мяккі гумар, сувязь з фальклорам, сцвярджэнне маральных прынцыпаў народа, роздум над складанымі праблемамі часу (зб-кі «На юначым шляху», 1959; «Блакітнае азерца», 1965; «Дзівасіл», 1969; «Шчырасць», 1973; «Няроўныя даты», 1983; «Грайна», 1986; «Талая вясна», 1990; «Трэці золак», 1993, і інш.). Распрацоўвае гіст. тэматыку:^паэмы «Белая
вежа» (1969), «Лясун» (1971) і інш. Тэме Вял. Айч. вайны прысвечаны паэмы «Хлопец над вогненным плёсам» (1963), «У шэсць гадзін вечара пасля вайны» (1985), драматызаваная паэма «Вяселле — заўтра» (1993) і інш. Развівае жанр балады (зб. «Балады вайны і міру», 1988). У дакумент.-маст. рамане «Як агонь, як вада...» (1984, 2-я рэд. 1992; пад назваю «Янка Купала» выдаваўся ў серыі «Жыццё выдатных людзей» y 1982) стварыў рамантызаваны, псіхалагічна праўдзівы вобраз нар. пес-
Д.Лойд Джордж
ААЛойка
няра. Жыццю і дзейнасці бел. першадрукара прысвечаны іотэлеіауальна-філас. раман-эсэ «Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае» (1990; пад назваю «Скарына» выдаваўся ў серыі «Жыццё выдатных людзей» y 1989, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1990), аповесць «Скарына на Градчанах» (1990). Аўтар аповесці «Кельты не ўміраюць...» (1997). Даследуе сучасную паэзію («Сустрэчы з днём сенняшнім», 1968; «Паэзія і час», 1981), праблемы рэалізму і рамантызму, фалькларызму паэзіі, заканамернасці развіцця бел. лірыкі і эпасу, літ. сувязі. Выдаў дапаможнік для ВНУ «Гісторыя беларускай літаратуры: Дакастрычніцкі перыяд» (ч. 1— 2, 1977— 80, 2-е выд. 1989), адзін са складальнікаў хрэстаматыі «Беларуская літаратура XIX ст.» (1971, 2-е выд. 1988). Піша для дзяцей (з б -й «Як Тоня рэха шукала», 1962; «Каля млына», 1972; «Дзе хто начуе?», 1977; «Кніжка Надзейкі», 1987, і інш.). Пераклаў на бел. мову творы П.Верлена (зб. «У месяцавым ззянні», 1974), І.В.Гётэ (зб. «Спатканне і ростань», 1981), Ф.Ш ылера (зб. «Улада песняспеву», 1997), рус., укр., польск., літ. і інш. паэтаў. Te:. Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1992; Калі ў дарозе ты...: Выбранае. Мн., 1971; Скрыжалі: Выбранае. Мн., 1981; Пралескі ў акопах. Мн., 1987; Адам Мідкевіч і беларуская літаратура. Мн., 1959; Беларуска-лольскія лігаратурныя ўзаемасувязі ÿ XIX ст. Мн., 1963 (разам з Н.Перхіным); «Новая зямля» Якуба Коласа. Мн., 1961; Максім Багдановіч. Мн., 1966; Беларуская паэзія пачатку XX ст. Мн., 1972; Традыцыі літаратуры старажьггнай Русі ў беларускай літаратуры: Дакастрычніцкі перыяд. Мн., 1982 (разам з В.Чамярыцкім, АКоршунавым). Літ.: К а р о т х а я Л. Жывое, роднае... Мн., 1989. С. 61—84; С і н е н к a Г. Насуперак канону. Мн., 1997; А р о ч к а М. Галоўная служба паэзіі. Мн., 1974. С. 141—152; С е м а ш к е в і ч Р. Выпрабаванне любоўю.
ЛОЙТАР
339
Мн., 1982. С. 187—205; С a л a м е в і ч Я. У славу Янкі Купалы / / Маладосць. 1985. № 4. І.У. Саламевіч. Л 0Й К А Антон (1746 ?, г. Слуцк Мінскай вобл. — ?), бел. танцоўшчык і балетмайстар. 3 1756 вучыўся ў Слуцкай балетнай школе Г.Ф.Радзівіла (у А.П уціні і Л.Дзюпрэ), быў салістам мясц. трупы. 3 1760 працаваў y прыдворным т-ры Радзівілаў y Нясвіжы (з 1779 педагбг балетнай школы і балетмайстар). У 1780 пасланы К.С.Радзівілам y Італію (Рым, Венецыя) і Аўстрыю (Вена) для азнаямлення з іх балетным мастацтвам. Пасля вяртання — вядучы балетмайстар (упамінаецца ў дакументах за 1782— 87). Разам з Т.Петынеці рыхтаваў пастаноўку балегаў «Рустыка» (1778), «Турэцкі балет», «Арфей y пекле» на лібрэта Ф.Каселі і «Пігмаліён» паводде «Метамарфоз» Авідзія (1784). Працаваў y Нясвіжы з дачкой-балерынай да росГ.І.Барышаў. пуску балета ў 1790. Л бЙ К А Валерый Аляксандравіч (н. 8 .6 . 1946, в. Саўцавічы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. фізік. Д -р фіз,матэм. н. (1991). Скончыў Горкаўскі ун-т (г. Ніжні Ноўгарад, 1968). 3 1968 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па фіз. оптыцы, оптыцы рассейвальных асяроддзяў. Развіў тэорыю фарміравання аптычнага відарыса ў фатагр. галагена-сярэбраных слаях; паказаў магчымасць гашэння кагерэнтнай складальнай для монаслаёў часцінак дысперснага рэчыва, прапанаваў метад кіравання аптычным выпрамяненнем y капсуляваных вадкіх крышталях. Te:. Оптюса фотоірафнческого слоя. Мн., 1983 (разам э АП.Івановым); Распространенне света в плотноупакованных днсперсных средах. Мн., 1988 (разам з АП.Івановым, У.П. Дзіхам). Л 0Й К А Наталля Аляксандраўна (н. 17.3.1946, г. Чарнаўцы, Украіна), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыла БДУ (1969). 3 1969 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі. НаВук. працы па нелінейнай дынаміцы лазерных і аптычных сістэм. Распрацавала тэарэт. мадэліраванне працэсу генерацыі лазерных сістэм з запазняльнай адваротнай сувяззю, вызначыла прычыны і ўмовы суіснавання мультыстабільнасці па розных характарыстыках поля выпрамянення, распрацавала метады пераключэння мультыстабільных станаў y розных тыпах лазераў. Te.: Авгоколебанмя в лазерах. Мн., 1990 (разам з АМ.Самсонам, Л.АКатомцавай).
л б й к і,
вёска ў Гродзенскім р-не. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на Пн ад Гродна. 471 ж., 172 двары (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аітгэка, хамбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Л 0Й Т А Р Навум Барысавіч (Нохум Борухавіч; 9.1.1891, г. Бярдзічаў Жьггомірскай вобл., Украіна — 29.8.1966), бел. рэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1945).
340
лок
Скончыў Вольныя рэжысёрскія майстэрні У.Меерхольда (1925). Працаваў y т-рах Масквы, Ленінграда, Кіева, Адэсы, Харкава. У 1940— 57 y Бел. т-ры імя Я.Коласа. Творчасці ўласцівы манум. героіка, наватарства ў спалучэнні з яркай тэарэт. формай, лаканізм сродкаў, сатырычная вастрыня, глыбокае раскрыцдё характараў. Сярод пастановак: «Несцерка» В.Вольскага (1941), «Ягор Булычоў і іншыя» М. Горкага (1942), «Проба агнём» К.Крапівы (1943), «Позняе каханне» (1944) і «Гарачае сэрца» (1955) ААстроўскага, «Рэвізор» М.Гогаля (1945), «Ганна Лучыніна» К.Транёва (1954), «Крэпасць над Бугам» С.Смірнова (1956), «Прыніжаныя і зняважанныя» паводле Ф.Дастаеўскага (1957). Дзярж. прэмія С СС Р 1946. Т.П.Маркіна. ЛОК (Locke) Джон (29.8.1632, Рынгтан, Вялікабрытанія — 28.10.1704), англійскі філосаф і паліт. мысліцель, заснавальнік лібералізму, асацыятыўнай псіхалогіі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1668). Скончыў Оксфг.рдскі каледж. У 1667—69 жыў y Францыі і Галандыі. У цэнтры філасофіі Л. — тэорыя пазнання, заснаваная на адмаўленні існавання прыроджаных ідэй і прынцыпаў. Паводде Л., усе чалавечыя веды зыходзяць з вопыту; вопыт складаецца з простых ідэй — пачуццёвых уражанняў і назіранняў, якому розум падпарадкоўвае сваю дзейнасць («Вопыт пра чалавечы розум», 1690). Развіў вучэнне пра першасныя і другасныя якасці і тэорыю ўтварэння агульных ідэй (абсіракцый). Яго сац.-паліт. канцэпцыя абапіраецца на звычаёвае права і тэорыю грамадскага дагавору («Два трактаты пра кіраванне», 1690). Распрацоўваў праблемы фарміравання грамадзянскай супольнасці і ўзнікнення дзяржавы, тэорыі раздзялення ўлад, як гал. элемента прававой дзяржавы. Абірунтаваў палажэнне аб прыватнай уласнасці як неад’емным атрыбуце чалавека, узаемасувязі прыватнай уласнасці з працай чалавека і яго дабрабытам. У педагогіцы зыходзіў з вырашальнага ўплыву асяроддзя на выхаванне («Некаторыя думкі аб педагогіцы», 1693). Яго творы ў 18— 19 ст. паўплывалі на развіддё тэорыі натуральнага права, канцэпцый грамадзянскай супольнасці і прававой дзяржавы ў Беларусі, Літве і Польшчы (Б.Дабшэвіч, АДоўгірд, К.Нарбут, А.Скарульсй, Я.Снядэцкі, І.Страйноўскі і інш.) Тв.: Рус. пер. — Нзбр. фнлос. пронзв. Т. 1—2. М., 1960. Літ.: Н а р с к м й Н.С. Фшюсофня Джона Локха. М. 1960; С о к о л о в В.В. Европейская фшюсофня XV—XVII вв. М., 1984. С.402—427. В.В.Краснова. ЛОКАЦЬ, старажытная мера (адзінка) даўжыні. Вызначаўся даўжынёй рукі ад канца сярэдняга ці вял. пальда да лакцявога згіну. Л. карысталіся на Беларусі і ў Расіі да ўвядзення метрычнай сістэмы мер. 1 Л. = 0,3044 сажня = 0,9135 аршына = 14,5 вяршка = 0,6497 м.
ЛОКУЛААСКАМІЦФТЫ, тое, што аскалакулярныя. Л 0К У С (лац. locus месца), месцазнаходжанне пэўнага гена на генетычнай або цыталагічнай карце храмасомы. Адлегласць паміж генамі вымяраецца ў адзінках красінговера (марганідах). Храмасома падзяляецца на кароткае і доўгае шіячо; кожнае плячо падзяляюць на раёны, якія нумаруюць ая цэнтрамеры. Складаны Л. утвараецца цесна счэпленымі, незалежна дзеючымі генамі. Вітальны Л. — сукупнасць жыццёва важных генаў, пры элімінацыі або мутацыі якіх узнікае смяротны (лятальны) вынік. Р.Г.Заяц.
Л 0М Ц Е Ў Цімафей Пятровіч (15.10.1906, дас. Новахадёрскі Варонежскай вобл., Расія — 19.4.1972), бел. і рускі мовазнавец. Д-р філал. н. (1944), драф. (1934). Скончыў Варонежскі ун-т (1929). Працаваў y Ін-це мовы АН Беларусі (1933— 39), БДУ (з 1939), Маскоўскім ун-це (з 1946). У 1958— 72 гал. рэдактар час. «Фнлологнческне наукн». Асн. навук. працы ў галіне агульнага, слав., рус. і бел. мовазнаўства. Аўтар прац «Беларуская граматыка. Ч.І. Фанетыка і лравапіс» (1935), «Выражэнне галоўных членаў сказа ў беларускай мове» (1940), «Даследаванні ў галіне гісторыі беларускага сінтаксісу. Састаўны выказнік і яго змяненні ў'гісторыі беларускай мовы» (1941), «Беларуская мова» (1951), «Граматыка беларускай мовы» (1956) і інш. Te:. Сравшггельно-нсторнческая грамматвка восточнославяпскнх языков: (Морфологня). М., 1961; Обіцее н русское языкознаняе. М., 1976. А.І. Жураўскі. Л 0 М Ы Ш , возера ў Хойніцкім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Прыпяць, за 27 км на ПдЗ ад г. Хойнікі. Пл. 0,22 км2, даўж. 2,7 км, найб. шыр. 130 м. Старычнае.
Дж.Лок.
Ц.П.Ломцеў.
Л 0К Ш Ы Н А , 1) самаробная макарона. Пшанічнае, радзей жытняе цеста, часта з крухмалам, тонка раскочваюць, рэжуць на палосы, падсушваюць і вараць як рэдкую малочную страву ці адцэджваюць і заліваюць тлушчам, салам. Робяць Л. таксама з крухмалу: пякуць наліснікі, потым рэжудь іх і вараць. 2) Страва з Л. Л 0Л А Н (Lolland), востраў y Балтыйскім м., y паўд. ч. архіпелага Дацкіх а-воў. Тэр. Даніі. Пл. 1,2 тыс. км2. Складзены з вапнякоў і глін. Пераважае марэнная раўніна, y цэнтры і на ПнЗ узгоркі (выш. да 25 м), месцамі ўкрытыя лясамі з буку і дубу. Болыпая ч. пад ворЫвам. Шырокія мелкаводдзі каля берагоў асушаны, закрыты ад мора дамбамі. Л. злучаны чыгуначным мостам з в-вам Фальстэр, паромныя зносіны з мацерыком (з Германіяй, праз праліў Фемарн-Бельт). Гал. горад і порт — Накскаў. Л0МАЎКА, назва р. Рудаўка ў верхнім цячэнні.
лбМАШЫ, вёска ў Глыбоцкім р-не Відебскай вобл., каля аўтадарогі Глыбокае— Полацк. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 54 км на ПнУ ад г. Глыбокае, 134 км ад Віцебска, 2 км ад чыг. ст. Загацце. 582 ж., 227 двароў (1999). Сярэдняя школа, Цэнтр культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайду. Л 0М Ж Ы Н С К А Е ВАЯВ0ДСТВА (Wojewôdzlwo Lomzyriskie), былая адм.-тэр. адзінка на ПнУ Полыдчы. 3 1999 тэрыторыя ў складзе Падляскага ваяводства.
Л0НВА, рака ў Лагойскім р-не Мінскай вобл., левы лрыток р. Вілія. Даўж. 22 км. Пл. вадазбору 125 км2. Пачынаецца каля в. Амнішава. Асн. прыток — р. Камяніца (слрава). На ўсім працяіу каналізаваная. ЛОНГ (лац. Longos), старажытнагрэчаскі пісьменнік 2 — 3 ст. н. э., родам, магчыма, з в-ва Лесбас. Яму традыцыйна дрыдісваецца аўтарства любоўна-букалічнага рамана «Дафніс і Хлоя». Падрабязны аналіз кахання дастуха і пастушкі надае твору рысы лсіхал. рамана. Паводле сюжэтна-кампазіцыйнай будовы сдалучаецца з матывамі букалічнай паэзіі. Раман напісаны рытмічнай прозай з ужываннем рыфмы, стыль адметны вытанчанасцю і багаццем прыёмаў ант. рыторыкі. Паўллываў на развіццё пастаральнага рамана перыяду Адраджэння і Асветніцтва. На бел. мову раман пераклаў А. Клышка. Te.: Бел. пер. — Пастушыная гісторыя пра Дафніса і Хлою. Мн., 1991. Літ:. Антнчный роман. М., 1969. С.Дз.Малюковіч. Л ОН Г (Long) Маргерыт Мары Шарлот (13.11.1874, г. Нім, Францыя — 13.2.1966), французская піяністка, педагог. Вучылася ў Муз. ін-це ў Німе, потым y A. Мармантэля ў Парыжскай кансерваторыі (у 1906— 40 выкладала ў ёй, з 1920 драф ). Шмат канцэртавала. Прадагандавала творчасць франц. імдрэсіяністаў і камлазітараў «Шасцёркі», выконвала прысвечаныя ёй творы М. Равеля, Д. Міё, Г. Фарэ і інш. Арганізавала з Ж.Цібо конкурс діяністаў і скрыпачоў (1943; з 1946 Міжнар. конкурс імя Л. — Ж.Цібо). Заснавала ўласную школу ігры на фд. на аснове распрацаванай ёю методыкі. Складальнік школы «Фартэліяна» (1959). Аўтар шматлікіх артыкулаў і кніг па фд. мастацтве.
Te.: Pyc. пер. — y хн.: Нсполннтельское нскусство зарубежных стран. М., 1981. Вып. 9. Літ.: Х е н т о в а С. М.Лонг. М., 1961. Л 0 Н Г А (Longo) Луіджы (15.3.1900, Фу-
біне, Італія — 16.10.1980), дзеяч італьян. і міжнар. камуніст. руху, партыз. военачальнік. Вучыўся ў Турынскім тэхнал. ін-це. Адзін з заснавальнікаў Італьян. камуніст. партыі (1К.П, 1921), чл. яе ЦК (з 1926) і палітбюро (з 1931). У 1927— 41 y эміграцыі, y т л . ў 1933— 35 прадстаўнік ІК.П пры Выканкоме Камуністычнага Інтэркацыянала, y час грамадз. вайны 1936— 39 y Іспаніі ген. інспекгар інтэрнацыянальных брыгад. У 2 -ю сусв. вайну камандаваў гарыбальдзійскімі брыгадамі. У 1945 дэп. Устаноўчага сходу, з 1946 дэп. парламента Італіі. 3 1945 віцэ-сакратар, з жн. 1964 ген. сакратар, з сак. 1972 старшыня ІКП; выступаў за паліт. плюралізм y сацыяліст. дзяржавах. Те.: Рус. пер. — Народ Нталлн в борьбе. М., 1952; Ревнзноннзм новый н старый. М., 1958; Ннтернацлональные брнгады в Нспаннн. М., 1960.
раёна і фартоў Брэсцкай крэпасці. У жн.— вер. 1920 камандуючы 1-й польскай Чырв. Арміяй, потым нач. 5-й стралк. дывізіі. 3 ліст. 1920 y разведупраўленні штаба ўэбр. сіл Украіны і Крыма, з 1923 y штабе Укр. ваен. акругі, потым ваен. аташэ ў Кітаі. 3 1927 камандзір і камісар 43-й стралк. дывізіі. 3 1930 ва ўпраўленні сувязі РСЧА. У 1938 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны ў 1954. ІІ.А. Селіванаў. Л 0 Н Д А Н (London), горад, сталіца Вя-
лікабрытаніі. Знаходзідца на ПдУ Англіі, абапал берагоў р. Тэмза, за 70—60 км ад Паўночнага мора. 3 навакольнымі гарадамі ўтварае канурбацыю Вялікі Л. з 32 гарадскіх (метрапалітэнскіх) акруг і Сіці (цэнтр ч. горада). Пл. каля 2 тыс. км2. 7,6 млн. ж., з прыгарадамі на аддегласці да 72 км ад цэнтра горада — болып за 12,5 млн. ж. (1997, бальш за 20% насельніцтва краіны). Трансп. вузел міжнар. значэння. Порт y эстуарыі Тэмзы (праходзіць каля 40% імпарту краіны і каля 25% экспарту). Міжнар. аэрапорты Хітраў і Гатуік (больш за 50
ЛОНДАН________________ 341 млн. пасажыраў штогод). Вузел чыгунак і шашэйных дарог. Найбуйнейшы прамысл., навук. і культ. цэнтр краіны, гал. ў Вялікабрытаніі і 2-і ў свеце (пасля Нью-Йорка) гандл.-фін. цэнтр. У Л. найб. акдыянерныя кампаніі і банкі краіны, фондавая біржа, страхавое таварыства Лойда, сусв. рынак золата (каля 80% сусв. продажу золата). Прам-сць дае больш за 25% прамысл. прадукдыі краіны. Гал. галіны прам-сці: аўтамабіле- і самалётабудаванне, суднабудаванне і суднарамонт, агульнае і дакладнае машынабудаванне, электратэхн., электронная, хім. (у т л . нафтахім.), харч., швейная, трыкат., гарбарна-абутксвая, папяровая, паліграф., мэблевая. Важны цэнтр ваеннай прам-сці, каляровай металургіі, буд. прам-сці. Цэнтр турызму. Першы ў свеце метрапалітэн (з 1863). Да стараж-рым. заваявання Брытаніі (40— 60-я г. н. э.) кельцкае паселішча; упершыню згадваецца стараж.-рым. гісторыкам Тацытам (1—2 ст. н. э.). У 1 ст. рым. ваен. лагер, пазней рачны і марскі порт. 3 сярэдзіны 4 сг.
П РА Л ІЎ. Паміж востравам Урангеля і берагам Азіі, злучае Усх.-Сібірскае і Чукоцкае моры. Даўж. 128 км, найменшая шыр. 146 км, глыб. 36— 50 м. Большую частку года ўкрыты лёдам. Названы ў гонар капітана амер. кітабойнага судна ТЛонга. Л 0Н ГА
Л О Н Г -А Й Л Е Н Д (Long Island), нізінны
востраў y Атлантычным ак. каля берагоў ЗІІІА, паблізу вусця р. Гудзон. Тэрыторыя ЗША. Аддзелены ад мацерыка пратокай Іст-Рывер і аднайменным пралівам. Пл. 4,5 тыс. км , даўж. каля 200 км, шыр. да 37 км. Складзены з рыхлых марскіх і ледавіковых адкладаў. Паверхня нізінная, выраўнаваная, з боку акіяна шматлікія пясчаныя косы. У зах. ч. — раёны Н ью-Йорка Бруклін і Куінс, на астатняй тэрыторыі пераважна дачныя пасёлкі, паркі, пляжы. Адкрыты ў 1609 англ. мараплаўцам Г. Гудзонам. Л О Н Г -Б ІЧ (Long Beach), горад y ЗША, паўд. прыгарад Лос-Анджэлеса, y штаце Каліфорнія. Засн. ў 1880, гар.'правы з 1888. Каля 450 тыс. ж. (1997). Буйны порт на ўзбярэжжы Ціхага ак., вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: авіяракетная, прыладабуд., хім., суднабудаўнічая. Аддзяленне Каліфарнійскага ун-та. Кліматычны курорт. Ваенна-марская база. Л 0 Н Г В А Раман Войцехавіч (8.7.1891,
Варшава — 8.2.1938), савецкі ваенны дзеяч, камкор (1935). Скончыў Аляксееўскае ваен. вучылішча (1915). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1917 удзельнік узбр. паўстання ў Петраградэе, камендант поштаў і тэлеграфа. 3 лкгг. 1918 y Чырв. Арміі, з чэрв. на Зах. фронце: нач. штаба дывізіі, камандзір брыгады, нач. Зах. дывізіі (з лют. 1919), якая ўдзельнічала ў абарончых баях супраць польскіх войск на тэр. Беларусі. 3 вер. 1919 нач. 2-й стралк. дывізіі. Вызначыўся пры ўзяцці Бабруйскага ўмацаванага
Сомерсет-хаўс y Лондане. 1776—86. Арх. У.Чэймберс.
342
лондан
значны паліт. цэнтр рым. Брытаніі. У час англа-саксонскага заваявання разбураны, y пач. 7 ст. гал. горад Каралеўства ўсх. саксаў (Эсехс). У 9—10 ст. на горад нападалі датчане. 3 канца 11 — пач. 12 ст. афіц сталіца Англіі (з 1707 — Вялікабрытаніі), з 1265 y ім знаходэіцца парламент. У канцы 12 ст. атрымаў лрава самакіравання. 3 16 ст. найбуйнейшы эканам. цэнтр і порг Англіі, y т.л. заснаваны гандл кампаніі Маскоўская (1555), Левалтыйская (1581), Ост-Індская (1600) і інш., Лонданская біржа (1571). Гараджане ўдзельнічалі ў барацьбе за Вяіікую хартыю вольнасцей (1215), паўстаннях (1381, 1450), англійскіх рэвалюцыях 17 стагоддзя. Горад спустошаны эпідэміяй чумы 1665 і пажарам 1666. У 1830-я г. тут пачаўся чартысцкі рух (гл. Чартызм). У 1860—63 y Л. пабудаваны першы ў свеце метрапалітэн. У 19 — пач. 20 ст. цэнтр рабочага і міжнар. сацыяліст. руху, y т.л. паліт. эміграцыі. У 2-ю сусв. вайну Л. бамбардзіравала ням. авіяцыя (гл. Бітва за Англію 1940— 41), тут знаходзіліся эмігранцкія ўрады Польшчы, Даніі, Нарвегіі, Белыіі, Нідэрландаў, Чэхаславакіі, штаб-кватэра «Змагарнай Фран-
цыі». Л. — месца шматлікіх дыпламат. сустрэч, нарад і міжнар. канферэнцый, падпісання міжнар. дагавораў (Лонданскі дагавор 1854, Лонданскі пратакол 1830, Лонданскія канвенцыі аб чарнаморскіх пралівах, Лонданскія перагаворы 1939 і інш.). Урадавыя ўстановы размешчаны на Даўнінг-стрыт. Л. развіваўся стыхійна шляхам злідця самаст. гарадоў і пасёлкаў (цяпер раёны Л.). Гіст. і паліт. цэнтр Л. — раён Вестмінстэр. На яго тэр. арыстакратычны раён Уэст-Энд з параднай ансамблевай забудовай y стылі хласіцызму (асабнякі, атэлі, гандл. вуліцы, каледжы, музеі, паркі), y т.л. раёны Рыджэнтстрыт, Оксфард-сёркус і інш. (усе 1812—30, арх. Дж. Нэш), Адэльфі, Портлендплейс і інш. (1768—1800, арх. Р. і Дж. Адамы, часткова перабудаваны). У раёне Сіці (дэелавы цэнтр Л.) цэрквы раманская Сент-Баріалам’ю-зе-Грэйт (засн. ў 1123), рамана-гатычная храмоўнікаў Тэмпл (Сент-Мэры; 12—13 ст ), ратуша (Гілдхол; каля 1411—40, майстар Дж. Крокстан, перабудавана ў 1788—89, арх. Дж. Данс Малодшы), палац Хэмптан-корт (з 1515), комплекс Тэмпл (падвор’е юрыстаў; 16—17 ст.), будынкі банкаў, кантор, біржаў і інш. На У ад яго — новы жылы раён (1960— 80-я г.) з культ. «Барбікан-цэнтрам». Да Сіці прылягаюць раёны Таўэр-Хамлетс з замкамкрэпасцю Таўэр і Іст-Энд з докамі і рабочымі кварталамі. Сярод інш. арх. помнікаў Л.: царква Сент-Мэры-ле-Боу (1670—80), сабор св. Паўла (1675—1710, абодва арх. К. Рэн), шпіталі ў Грынвічы (1616—1728, арх. І.Джонс, Рэн, Дж.Ванбру) і Чэлсі (1694, арх. Рэн), царква Сент-Мэры-ле-Стрэнд (1714—17, арх.
Дж.Гібс), рэзідэнцыя лорд-мэра Меншанхаўс (1739—53, арх. Дж.Данс Старэйшы), Сомерсет-хаўс (1776—86, арх. У. Чэймберс), Нац. галерэя на Трафальгарскай пл. (1832— 38, арх. У.Уілкінс; усе класіцызм), будынак парламента ў Вестмінстэры (1840—52, арх. Ч.Бэры, А П ’юджын, 1862—68, арх. Э.Бэры), Таўэрсхі мост (1886—94, арх. Дж.Бэры, Х.Джонс; абодва неаготыка), Савет Вял. Л. (1911—12, арх. Р.Нот), Брытанік-хаўс (1924—27, арх. Э.Лачэнс; абодва неакласіцызм). Сярод узораў сучаснай архітэкгуры: будынак рэдакцыі газ. «Дэйлі экспрэс» (1932, арх. ХО.Эліс, Кларк), ханцэртная зала (Роял-фестывал-хол; 1949—51, арх. Р.Мэцью, Л.Марцін), аэравакзал (1956, арх. Ф.Гіберт), будынак амер. пасольства (1960, амер. арх. Э.Саарынен), Цэнтр мастацтваў (1967, арх. Х.Бенет). Сярод паркаў Сент-Джэймс-парк, Гайд-парк, Рыджэнтс-парк. Па ініцыятыве Э Хоўарда ў Л. створаны шэраг эксперым. гарадоў-садоў (Уэлін-Гардэн-Сіці, з 1920, арх. Л. дэ Суасон і інш.). Паводле плана Вял. Л. (1944, арх. П.Аберкрамбі) пабудаваны гарады-спадарожнікі Л. (Стыкёнідж і Харлаў, з 1946, арх. Гіберт, і інш.). У зах. і паўн. раёнах Вял. Л. — стадыёны Уімблдан і Уэмблі. У Л. помніхі: «Манумент» y памяць аб пажары
1666 (1671—76, арх. Рэн), Калона Нельсана на Трафальгарскай пл. (1840—43, арх. У. Рзйлтан), «Кенатаф» y памяць аб 1-й сусв. вайне (1919—20, арх. Лачэнс) і інш. Вестмінстэрскія палац, абацгва, царква св. Маргарыты і Таўэр уюпочаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Сярод навуч. і навук.-асв. устаноў Л. — Лонданскі універсітэт, Каралеўская акадэмія музыкі, Акадэмія прыгожых мастацтваў, Лонданскае каралеўскае т-ва, Брыт. акадэмія і інш. У Л. больш за 30 музеяў, y т л . Брытанскі музей, Нац. галерэя, галерэя Т эйі, Музей Вікторыі і Альберта, збор Уолес, ін-т Корталда (усе мастацкія); каля 80 т-раў, y т л . *Ковент-Гардэн», Каралеўскі Шэкспіраўскі тэатр, «Роял Корт», «Друры-Лейн»; канцэртныя залы Роялфестывал-хол, Куін-Элізабет-хол; муз. калеі^гывы (Лонданскі сімф. аркестр, Лонданскі фыарманічны аркестр, Каралеўскі балет, Аркестр Бі-Бі-Сі). У Л. Беларуская бібліятэка і Музей імя Францішка Скарыны. Літ.: В о р о н н х н н а Л.Н. Лондон. Л., 1969; М к о н н н к о в А.В. Лондон. Л., 1972. Л 0Н Д А Н (London), горад на ПдУ Канады, y прав. Антарыо. Засн. ў 1826. Каля 300 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: дяжкае машынабудаванне (цеплавозы, рухавікі), эл,-
тэхн. (радыёапаратура), трыкат., гарбарна-абугковая, харчовая. Ун-т. Л0Н ДА Н [London; сапр. Б ё р н с т а й н (Bumstein)] Джордж (30.5.1920, г. Манрэаль, Канада — 24.4.1985), амерыканскі спявак (бас-барытон), рэжысёр. 3 1935 y ЗША. Вучыўся спевам y Р. Лерта. У 1941—67 выступаў y буйнейшых т-рах ЗША і Еўропы. 3 1975 кіраўнік Опернага т-ва ў Вашынгтоне. Яго творчасці ўласцівы выразная фразіроўка, разнастайнасць тэмбравых і эмацыянальных адценняў. Сярод партый: Дон Жуан («Дон Жуан» В.А.Моцарта), Вотан («Валькірыя» Р.Вагнера), Скарпія («Тоска» Дж. Пучыні), Гало («Пелеас і Мелізанда» К. Дэбюсі), Ліндорф, Капеліус, Дапертута, доктар Міракль («Казкі Гофмана» Ж. Афенбаха), Эскамільё («Кармэн» Ж. Бізэ), Мефістофель («(Pa yer» Ш. Гуно), Барыс Гадуноў (аднайм. опера М.Мусаргскага), Яўген Анегін (аднайм. опера П. Чайкоўскага). Паставіў шэраг опер Вагнера, Моцарта і інш.
Л 0Н Д А Н (London) Джэк [сапр. Г р ы ф і т (Griffith) Джон; 12.1.1876, г. СанФранцыска, ЗШ А — 22.11.1916], амерыканскі пісьменнік. Вучыўся ў Каліфарнійскім ун-це (1896— 97). Быў золаташука^ьнікам на Алясцы (1897—98). Друкаваўся з 1893. Вядомасць яму прынеслі т. зв.. паўночныя апавяданні, y якіх дадзены яркія апісанні суровай паўн. прыроды і паводзіны чалавека ў іх: зб-кі «Сын ваўка» (1900), «Бог яго бацькоў» (1901), «Дзеці марозу» (1902), раман «Дачка снягоў» (1902). Майстар анімалістычнага жанру (аповесці «Кліч продкаў», 1903, экранізацыя 1972; «Белы Ікол», 1906, экранізацыя 1946) і т.зв. марской прозы (раман «Марскі воўк»,1904, экранізацыя 1941; зб. «Апавяданні паўднёвых мораў», 1911). Пад уплывам барацьбы амер. пралетарыяту і рэвалюцыі 1905— 07 y Расіі выдаў зб-кі публіцыстычных артьікулаў «Вайна класаў» (1905), «Рэвалюцыя» (1910), раманутопію «Жалезная пята» (1908). Вяршыня творчасці Л. — аўтабіягр. раман «Марцін Ідэн» (1909) пра трагічны лёс пісьменніка з народа. Аўтар раманаў «Месячная даліна» (1913), «Маленькая гаспадыня Вялікага дома» (1916), «Сэрцы трох» (выд. 1920) і інш. На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі А. Якімовіч, А. Мардвілка, Н. Саламевіч, А.Саламевіч, У. Чаркас. Te.: Бел. пер. — Незвычайны адрывак. Мн , 1926; Бук — паштовы сабака. Мн., 1930; Забаставаў. Мн., 1931; Кулі. Мн., 1931; Сказанне аб Кішы. Мн., 1938; Смок Белью.
Мн., 1947; Кліч продкаў; Любоў да жыцця; Белы Ікол. Мн., 1997; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—13. М., 1976; Мартнн Нден: Роман; Расскаэы. Мн., 1985; Маленькая хозяйка Болыного дома; Сердца трех. Мн., 1987; Золотой каньон: Рассказы. Мн., 1998.7 Літ:. Б а л т р о п Р. Джек Лондон, человек, пнсатель, бунтарь: Пер. с англ. М., 1981; С т о y н Н Моряк в седле: Бнографня Д.Лондона: Пер. с англ. Мн., 1984. Л 0Н Д А Н С К А Я
К А Н В ЕН Ц Ы Я
1827,
пагадненне паміж Вялікабрытаніяй, Расіяй і Францыяй. Падпісана 6 ліп. ў Лондане. Прадугледжвала калект. дзеянні супраць Турцыі з мэтай прымусіць яе спыніць вайну супраць грэкаў, даць Грэцыі аўтаномію на ўмовах выплаты султану штогадовай даніны. Тур. ўлады адхілілі гэтыя прапановы. У выніку 20 кастр. аб’яднаная англа-франка-рус. эскадра ў Наварынскай бітве 1827 разграміла тур.-егіп. флот. Умовы Л.к. былі выкананы толыб пасля рус.-тур. вайны 1828—29 (гл. Адрыянопальскі мірны дагавор 1829). U1KÔJIA ў п а л і т э к a н о м і і, адзін з кірункаў эканам. тэорыі, які склаўся ў канцы 19 ст. ў Лонданскім ун-це. Заснавальнік" У.С.Джэванс, яго паслядоўнікі Э. Кенан, Ф.Хаек, Л.Робінс. Тэарэт. канцэпцыі Л.ш. грунтуюцца на індывід.-псіхал. тлумачэнні эканам. з’яў і адмаўленні класічнай школы бурж. паліт. эканоміі. Грамадства яна разглядае як сукупнасць гасп. індывідаў, якія ў сваёй дзейнасці кіруюцца псіхал. разуменнем выгады. Развіццё грамадскай вытв-сці, паводле іх меркавання, падначалена не эканам. законам, a рыначным. Прыватны рынак і механізм свабоднага дзеяння рыначных сіл выступаюць як вечныя катэгорыі. Прадстаўнікі Л.ш. выключаюць магчымасць кантролю грамадства над эканам. развіццём, сферу эканам. навукі абмяжоўваюць вывучэннем праблем прапановы і попыту, якія з’яўляюцца асн. эканам. катэгорыямі, што рэгулююць грамадскае развіццё.
Л 0Н Д А Н С К А Я
БА С ЕЙ Н , раўніна на ПдУ Вялікабрытаніі, па ніжнім цячэнні р. Тэмза. Выш. да 100 м. З ’яўляецца сінклінальным паніжэннем паміж мелавымі ўзгоркамі Чылтэрн-Хілс (выш. да 261 м) на П н і хр. Норт-Даўнс (выш. 296 м) на Пд; запоўнена трацічнымі глінамі, пяскамі, гравіем. Клімат умераны, марскі. Сярэдняя т-ра студз. +4°С, ліп. +18°С, ападкаў больш за 600 мм за год. Глебы бурыя лясныя. Захаваліся рэшткі дубовых лясоў, на пясках — хвоя і верасоўнікі. Культурныя ландшафты (палі, агароды, паркі); высокая шчыльнасць насельніцгва. У Л.б. — г. Лондан. Л 0Н ДА Н СКІ
1854, пагадненне паміж Вялікабрьгтаніяй, Францыяй і Турцыяй аб ваенным саюзе супраць Расіі. Падпісаны 10 крас. ў Лондане, y перыяд Крымскай вайны 1853—56, пасля аб’яўлення Вялікабрытаніяй і Францыяй вайны Расіі (15— 16 сак. 1854). Л.д. дапаўняў і пашыраў Канстанцінопальскі саюзны дагавор, за-
Л 0 Н Д А Н С К І Д А ГА В 0Р
ключаны паміж гэтымі дзяржавамі 12.3.1854. Паводле Л.д. Вялікабрытанія і Францыя абавязаліся дапамагаць Турцыі, паслаць дастатковую колькасць сваіх войск на еўрап. і азіяцкі тэатры ваенных дзеянняў, дзейнічаць сумесна і неадкладна. Турцыя ў сваю чаргу пазбаўлялася права ўступаць y любыя перагаворы з Расіяй без паведамлення і згоды саюзнікаў. Л О Н Д А Н С К І ДАІ А В О Р 1915, сакрэт-
нае пагадненне паміж Вялікабрытаніяй, Расіяй і Францыяй з аднаго боку і Італіяй з другога. Падпісана 26 крас. ў Лондане. Вызначаў умовы ўступлення Італіі, якая раней уваходзіла ў Траісты саюз, y 1 -ю сусв. вайну 1914— 18 на баку Антанты. Паводле дагавора Італія абавязалася не пазней чым праз месяц аб’явіць вайну Аўстра-Венгрыі і выступідь (без вызначэння дакладнага тэрміну) супраць «усіх... ворагаў» Антанты. У абмен на такую згоду Італіі дэкларавалася перадача некаторых тэрыторый y Адрыятычным і Эгейскім морах, М. Азіі, Афрыцы і інш. Пасля заканчэння вайны на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919— 20 Італія дамагалася поўнага выканання ўмоў Л.д., але саюзнікі адхілілі многія яе прэтэнзіі. Л 0Н Д А Н С К 1 М ІР Н Ы Д А Г А В 0Р 1913
Замацаваў становішча на Балканах пасля 1-й Балканскай вайны (гл. ў арт. Балканскія войны 1912— 13). Л 0Н Д А Н С К 1 П Р А Т А К 0Л 1830 Падпі-
саны 3 лют. ў Лондане прадстаўнікамі Вялікабрытаніі, Расіі і Францыі пасля заключэння Адрыянопальскага мірнага дагавора 1829. Зафіксаваў незалежнасць Грэцыі ад Турцыі, дасягнутай грэкамі ў выніку Грэчаскай нацыянальна-вызваленчай рэвалюцыі 1821— 29. Абвяшчаў Грэцыю канстытуцыйнай манархіяй з гарантыяй яе незаяежнасці з боку трох дзяржаў — удзельніц Л.п. Аднак y склад Грэцыі не былі ўключаны некаторыя тэрыторыі, населеныя грэкамі (гл. таксама Лонданская канвенцыя 1827).
Л0НДАНСКІ УНІВЕРСІтбт, адзін з буйнейшых ун-таў і навукова-даследчых цэнтраў Вялікабрытаніі. Засн. ў 1836 паводле ўказа караля Вільгельма IV як установа, правамочная прысуджаць вучоныя ступені; пасля рэарганізацыі з 1898 выконвае функцыі і ВНУ. V склад Л.у. ў 1907 уключаны Універсітэцкі (засн. ў 1826), a ў 1910 — Каралеўскі (засн. ў 1829) каледжы. У 1997 было 51,4 тыс. студэнтаў; ф-ты: тэалогіі, педагогікі, эканомікі, тэхн., права, мед., музыкі, мастацтваў і інш. Навуч. працэс і даследчая работа ва ун-це праводзяцца ў школах, каледжах і ін-тах, y т.л. ў Каралеўскай мед. школе, фармацэўтычнай, па даследаванні краін Усходу і Афрыкі, Імперскім каледжы навукі тэхналогіі і медыцыны, ін-тах класічнай адукацыі, германазнаўства, правазнаўства, мастацгваў і інш. У б-цы Л.у. каля 1,5 млн. тамоў. Ёсць б-кі пры школах і каледжах. В.М.Навумчык.
ЛОНДАНСКІЯ____________ 343 Л 0Н Д А Н С К І
Ф ІЛ А Р М А Н ІЧ Н Ы
А Р-
K ÉCTP (London Philharmonie Orchest
ra), адзін з лепшых аркестраў Еўропы. Засн. ў 1932 англ. дырыжорам і імпрэсарыо Т.Бічэмам. 3 1933 удзельнічаў y канцэртах Каралеўскага філарманічнага і Каралеўскага хар. т-ваў, летніх оперных спектаклях т-ра «Ковепт-Гардэн», розных фестывалях. 3 канца 1930-х г. — самаст. арганізацыя. Выканальніцкаму майстэрству ўласцівы ансамблевая зДаджанасць, маляўнічасць гучання, рытмічная дакладнасць, тонкае адчуванне стылю. У рэпертуары творы сусв. класікі, англ. аўтараў, сучасных кампазітараў. У розны час аркестрам дырыжыравалі ЭА нсермэ, Э. ван Бейнум, Б.Вальтэр, Г.Караян, Э.Клейбер, Ш.Мюнш, М.Сарджэнт, В.Фуртвенглер і інш. Сярод кіраўнікоў Т.Бічэм, АБоўлт, Б.Хайтынк. Л 0 Н Д А Н С К ІЯ К А Н В Е Н Ц Ы І АБ Ч А РH A M Ô PC K IX ПРАЛІВАХ, міждзяржаў-
ныя пагадненні аб умовах міжнар. рэжыму Чарнаморскіх праліваў Басфор і Дарданелы (іх берагі належаць Турцыі), падпісаныя ў Лондане ў 19 ст. 1) Канвенцыя ад 13.7.1841 паміж Расіяй, Вяпікабрытаніяй, Аўстрыяй, Прусіяй і Турдыяй абавязвала Турцыю ў мірны час не прапускаць праз Чарнаморскія пралівы замежныя ваен. судны, y т л . расійскія. Фактычна скасавала Ункяр-Іскелесійскі дагавор 1833, які прадугледжваў сумеснае выкарыстанне і абарону праліваў Расіяй і Турцыяй; рас. ваен. флот быў запёрты ў Чорным м. 2) Канвенцыя ад 13.3.1871 паміж Расіяй, Турцыяй, Германіяй, Аўстра-Венгрыяй, Італіяй, Вялікабрытаніяй і Францыяй y асноўным пацвердзіла ўмовы канвенцыі 1841, але Турцыі дазвалялася ў мірны час прапускаць праз пралівы ваен. судны «дружАлюбных і саюзных дзяржаў», што аб’ектыўна было накіравана супраць Расіі. Санкцыяніравала адмену артыкулаў Парыжскага мірнага дагавора 1856, якія забаранялі Расіі трымаць на Чорным м. ваен. флот і будаваць умацаванні. Літ:. Д р a н о в Б.А Черноморсюге пролнвы: Междунар.-правовой режлм. М., 1948. С. 95—124. Л 0 Н Д А Н С К ІЯ
П Е Р А ІА В 0 Р Ы
1939,
тайныя перагаворы паміж Вялікабрытаніяй і фаш. Германіяй y чэрв.— жніўні 1939. Адбываліся ў Лондане і Берліне адначасова з англа-франка-савецкімі перагаворамі (гл. Маскоўскія перагаворы 1939). Ініцыятар — Вялікабрытанія, якая імкнулася перанацэліць герм. агрэсію на У, y т. л. супраць СССР. Англ. прапановы: абедзве краіны заключаць пакт аб ненападзенні, Вялікабрыганія захавае свае калоніі, a Германія будзе пануючай краінай ва Усх. і Паўд.-Усх. Еўропе і атрымае доступ да рэсурсаў калан. Афрыкі. Вялікабрытанія абяцала адмовіцца ад сваіх гарантый Польшчы і інш. усх.-еўрап. краінам, садзейнічаць
344
лонна
ануляванню франка-сав. дагавора пра ўзаемадапамогу (ад 2.5.1935) і гарантый Францыі дзяржавам Паўд.-Усх. Еўропы, спыніць Маскоўскія перагаворы. Герм. бок фактычна адмовіўся абмяркоўваць брыт. прапановы і перагаворы скончыліся безвынікова. Літ:. Мсторня Второй мнровой войны 1939—1945. М., 1974. Т. 2. С. 147—150.
лійскі ун-т y г. Сант’яга. Да 1958 на выкладчыцкай і навук. працы. 3 1959 займаў шэраг урадавых пасад, y т л . міністра фінансаў і дзярж. крэдыту (1973— 75), уваходзіў y кіраўніцтва правячай інстытуцыйна-рэв. партыі. Прэзідэнт Мексікі ў 1976— 82. Умацоўваў дзярж. сектар эканомікі, праводзіў незалежны міралюбівы знешнепаліт. курс.
JIÔHHA, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., на водападзеле рэк Лонніда (выцякае з возера) і Палата, за 18 км на ПнУ ад г. Полацк, за 1,8 км. на ПнЗ ад в. Узніцы, на тэр. біял. заказніка Лонна. Пл. 0,6 км2, даўж. больш за 1 км, найб. глыб. 2,6 м, найб. шыр. 700 м, даўж. берагавой лініі 2,83 км. Пл. вадазбору 1,12 км2. Схілы катлавіны невыразныя. Берагі тарфяністыя, сплавінныя. Дно плоскае, выслана сапрапелем. Поўнасцю зарастае. 3 возера выцякае ручай y р. Палата. JIÔHHA, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Полацкім р-не Віцебскай вобл. Засн. ў 1979 з мэтай аховы ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 439 га. Размешчаны на вярховым балоце Лонніца; y цэнтр. ч. — воз. Лонна. У складзе балотнай расліннасці хваёвакусцікава-сфагнавыя фітацэнозы з пашырэннем журавін. На мінер. участках хвоя, бяроза, всшьха, елка. Л 0 Н Н Е , возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 23 км на ПнЗ ад г. Полацк. Пл. 0,23 км2, даўж. 700 м, найб. шыр. 440 м, даўж. берагавой лініі каля 1,9 км. Схілы катлавіны выш. да 8 м, пад хмызняком, часткова разараныя. Берагі забалочаныя. На Пн злучана ручаём з р. Дрыса. Л 0Н Н ІЦ А , рака ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Дахнарка (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 24 км. ГІл. вадазбору 100 км2. Выцякае з воз. Лонна за 2 км на ПдУ ад в. Лоніца. Паводле інш. крынід, рака бярэ пачатак за 2,5 км на ПдЗ ад в. Конны Бор. Цячэ па лясістай мясцовасці. Л0ПАСЦЕВАЯ МАШ ЬІНА, тое, што лапатачная машына. Л 0 П Е С (Lôpez) Франсіска Салана (24.7.1826, Асунсьён, — 1.3.1870), дзяржаўны і ваенны дзеяч Парагвая. Узначаліў першае парагвайскае пассшьства ў Еўропу (1853— 54), y час якога адстойваў эканам. і паліт. суверэнітэт краіны. Прэзідэнт y 1862—-70; заахвочваў развіццё нац. эканомікі і культуры, абмежаваў буйное землеўладанне. У 1865— 70 y час вайны Парагвая з кааліцыяй Аргенціны, Бразіліі і Уругвая (гл. Парагвайская вайна) камандаваў парагвайскай арміяй і паказаў сябе таленавітым палкаводцам. Загінуў y баі. Л 0 П Е С ПАРТЬІЛЬЁ (Lopez Portillo) Хасэ (н. 16.6.1920, Мехіка), мексіканскі дзярж. дзеяч. Д-р юрыд. н. Скончыў Наныянальны аўт. ун-т Мексікі і Чы-
А.3арыцкага. Асобныя вершы Л. на бел. мову пераклалі М.Танк, Гілевіч, Зарыцкі, А.Траяноўскі. Прэмія «Дамовіна» (1962, 1968). У.Л. Сакалоўскі, А.П.Траяноўскі. Л О Р Д (англ. lord гаспадар), 1) першапачаткова ў сярэднія вякі ў Англіі феад. землеўладальнік; пазней (з 14 ст.) спадчынны тытул членаў палаты лордаў брыт. парламента (пэраў, да 19 ст. выключна з прадстаўнікоў вышэйшай феад. знаці). 3 1958 манарх прызначае таксама пажыццёвых (няспадчынных) Л. 2) Састаўная частка назвы нзкаторых пасад y Вялікабрытаніі (напр., Л.-канцлер — старшыня палаты лордаў, лорды-мэры Лондана і інш. буйных гараДОў)Канстанцін Аляксандравіч (7.1.1905, с. Дыды Джыхаішы, Грузія — 30.7.1986), грузінскі пісьменнік. Скончыў Кутаіскі гуманітарны тэхнікум (1924). Друкаваўся з 1924. Раннім вершам уласцівы сац. скіраванасць тэматыкі, грамадз. пафас (зб. «Выбраныя вершы», 1926; паэма «Сценька Разін», 1927, і інш.). Перамены ў жыцці груз. вёскі адлюстраваны ў раманах «Далоў кукурузную рэспубліку» (1931) і «Водаварот» (1940; перапрацаваныя ўвайшлі ў раман «Зара Калхіды», 1931— 52). Гераізму народа ў Вял. Айч. вайне прысвечаны цыкл навел «Смерць яшчэ пачакае» (1968, Дзярж. прэмія Грузіі імя Ш.Руставелі 1971). Аўтар рамана «Чароўны камень» (ч. 1— 2, 1955—65), сцэнарыяў фільмаў і інш. У 1935 наведаў Беларусь. Прысвяціў ёй цыкл апавяд. «Бяссмерце» (1938). На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі К.Чорны, М.Гіль і інш. Te:. Бел. пер. — Далоў кукурузную рэспубліху. Мн., 1936; Бяссмерце. Мн., 1941; Рус. лер. — Нзбранное. М., 1985. Літ:. Н м е д а ш в м л н К.М. Проза К.Лордкнпанндіе. Тбнлнсл, 1979.
Л О Р Д К ІП А Н ІД З Е
Л 0П У Х (Arctium), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 10 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі. На Беларусі 4 віды Л.: вялікі (А. lappa, нар. назвы брылі, дзяды, задзёрка, сабачнік), лямцавы (A. tomentosum, нар. назвы лопуцень, лапушнік, рапей), малы (A. minus), дуброўны (A. nemoro sum). Трапляецца на пустках, каля жылля. Двухгадовыя травяністыя расліны выш. да 2 м з прамастойнымі, моцна галінастымі сцёбламі. Лісце чаргаванае, эверху зялёнае, знізу шаравата-лямдавае. Клеткі лілова-пурпуровыя ў шарападобных кошыхах з калючкамі. Плод — сямянка з чубком. У каранях 20—45% інуліну, дубільныя рэчывы, эфірны алей, настой з іх — лек. сродак (лопухавы алей). Маладыя карані і парасткі ядомыя. Лек., меданосныя, харч., дэкар. расліны. Л 0 П Э ДЭ В 0 Г А (Lope de Vega), гл. Вэ-
га Карпіо Лопэ Фелікс дэ. (Lorenc) Кіта (н. 4.3.1938, Слепё, Германія), сербалужыцкі паэт, перакладчык. Вышэйшую адукацыю атрымаў y Лейпцыгу. 3 1961 працаваў y Ін-це сербалужыцкага народазнаўства ў Будзішыне, з 1973 y Дзярж. ансамблі сербалужыцкай культуры. Друкуецца з 1959. У зб-ках «Новы час — новыя радасці» (1961), «Струга» (1967), «Ключы і дарогі» (1971), «Землеўпарадкаванне» (1972) маральна-экалагічныя праблемы. Зб-кам «Ты каля мяне» (1988), «Супраць вялікага пудзіла» (1990) уласцівы іранічны пачатак, мадэрнісцкія прыёмы. У 1965 наведаў Беларусь. Напісаў цыкл вершаў «3 падарожжа ў Беларусь y 1965». Аўтар арт. «Слова «серб» ад «сябра» паходзідь» (1965). Пераклаў на верхнялужыцкую мову камедыю Я.Купалы «Паўлінка» (з А.Наўкам), асобныя вершы Я.Купалы, М.Танка, Н.Гілевіча,
Л 0РА Н Ц
Л О Р Д К ІІІА Н ІД ЗЕ Ніко (Мікалай Ме-
рабавіч; 29-9-1880, с. Чунешы, Грузія — 25.5.1944), грузінскі пісьменнік. Скончыў Горную акадэмію ў Леобене (Аўстрыя; 1907). У творчасці імкнуўся асэнсаваць праблемы гісторьіі і сучаснасці. Яго апавяданні і аповесці вылучаюцца майстэрствам стварэння вобразаў, перадачай духу эпохі: «Рыцары», «Грозны валадар» (абедзве 1912), «Ліхалецце» (1914— 19) і інш. Гісторыка-рэв. ановесць «3 сцежак на рэйкі» (1928) пра барацьбу груз. народа ў 1905—07. Аповесці «Непакорныя» (1943) і «Вяртанне былога палоннага» (1944) пра Вял. Айч. вайну. Аўтар цыкла навел «Разбураныя гнёзды» (1916), аповесці «Скульптар» (1936) і інш. Te.: Рус. пер. — С тропннок на рельсы: Повеста н рассказы. М., 1981. Літ. : Ж г е н т н В. Н.Лордюшанндзе. Тбшшсн, 1958. Л О Р Д К ІП А Н ІД З Е Рыгор Давідавіч (н.
19-10.1927), грузінскі рэжысёр. Засл. дз. маст. Грузіі (1961). Нар. арт. Грузіі (1970). Нар. арт. С СС Р (1979). Скончыў Ін-т тэатр. мастацтва (Масква, 1950). У 1952—63 (з перапынкам) рэжысёр, y
1976— 80 маст. кіраўнік Т-ра імя Марджанішвілі ў Тбілісі. У 1967— 76 дырэктар і гал. рэжысёр Рустаўскага драм. т-ра. 3 1985 маст. кіраўнік т-ра муз. камедыі імя Абашыдзе. 3 1951 выкладае ў Груз. ін-це тэатр. мастацгва. Сярод пастановак «Не трывожся, мама» Н-Думбадзе, «Меч Кахаберы» П.Какабадзе, «Нашчадкі» А.Чхаідзе, «Гняздо на дзевятым паверсе» Г.Чыладзе, «На дне» М.Горкага, «Цар Эдып» Сафокла, «Джардана Бруна» Л.Мероці і інш. Паставіў шматсерыйны тэлефільм «Берагі» (1979). Дзярж. прэмія СССР 1981. JIÔPKA ГАРСІЯ (Lorca G arcia) Федэрыка, гл. Гарсія Лорка Федэрыка. Л 0Р Ц Ы Н Г , Л о р т ц ы н г (Lortzing) Альберг (23.10.1801, Берлін — 21.1.1851), нямецкі кампазітар. Музыцы вучыўся самастойна. 3 1820 оперны спявак (тэнар). 3 1833 спявак і капельмайстар y Лейпцыгскім гар. т-ры, y 1846— 50 оперны дырыжор y Вене, тэатр. капельмайстар y Берліне. Аўтар каля 30 опер і зінгшпіляў. Большасць яго опер блізкія да ням. зінгшпілю і ўвасабляюць рысы італьян. і франц. камічнай оперы. Імкнуўся да стварэння нац. муз. дэмакратычнай мовы, заснаванай на фальклоры. Сярод твораў: оперы «Скарбніца інкаў» (паст. 1836), «Цар і цясляр, або Два Пятры» (1837), «Казанова» (1841), «Ундзіна» (1845), «Збраяносцы Роланда» (1849) і інш., зінгшпілі «Чацвёра вартавых на пасту» (1828), «Паляк і яго дзіця», «Куцця», «Сцэны з жыцця Моцарта» (усе 1832) і інш.; араторыя, кантата, хары, песні, музыка да драм. спектакляў. Л0РЧАНКА Леанід Дзмітрыевіч (24.7. 1923, г. Магілёў — 18.7.1943), Герой Сав. Саюза (1965). У пачатку Вял. Айч. вайны ў нар. апалчэнні Магілёва, потым y падп. ірупе на аўтарамонтным з-дзе Магілёўскага патрыят. падполля, з крас. 1943 y 600-м партыз. атрадзе. 18 ліп. ў няроўным баі з карнікамі каля в. Антонава Буда Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл. апошняй гранатай падарваў сябе і гітлераўцаў, якія акружылі яго. На магіле Л. каля в. Антонава Буда помнік.
Скончыла Акадэмію BMC ЗША. 3 1992 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніла 3 палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 2— 18.3.1995 на К К «Індэвар», 26.9— 7.10.1997 на КК «Атлантыс» — арбітальны комплекс «Мір», 3— 12.6.1998 на КК «Дыскаверы» — арбітальным комплексе «Мір». У космасе правяла 37,27 сут. У.СЛарыёнаў. Л 0 Р Э Н С , Л о ў р э н с (Lawrence) Дэвід Герберт (11.9.1885, г. Іствуд, Вялікабрытанія — 2.3.1930), англійскі пісьменнік. Вучыўся ў Нотынгемскім ун-це. Друкаваўся з 1908. У раманах «Белы паўлін» (1911), «Сыны і палюбоўнікі» (1913; экранізацыя 1960), «Вясёлка» (1915) выступіў з пратэстам супраць «механічнай цывілізацыі» 20 ст., y абарону саюзу чалавека з прыродай. У раманах «Закаханыя жанчыны» (1920), «Флейта Аарона» (1922), «Птушыны змей» (1926) зварот да натуралізму, псіхал. аналізу ў духу фрэйдызму. Найб. вядомы раман — «Палюбоўнік лэдэі Чатэрлі» (1928; экранізацыя 1955). Творы Л. з рысамі мадэрнізму насычаны сімволікай, патэтыкай, адметныя складанасцю і вытанчанасцю стылю. Аўгар зб-каў паэзіі («Вершы пра каханне», 1913) , апавяданняў («Прускі афіцэр», 1914) , літ.-крытычных эсэ, дарожных нататкаў. Тв.: Рус. пер. — Дочь лошаднпка. М., 1985; Сыновья н любовннкн. М., 1990; Любовннк ледн Чатгерлн. М., 1992. Л 0 Р Э Н Ц (Lorenz) Конрад (7.11.1903, Вена — 27.2.1989), аўстрыйскі заолаг і філосаф; адзін з заснавальнікаў эталогіі. Вучыўся ў Нью-Йоркскім і Венскім ун-тах. 3 1940 праф. Кёнігсбергскага ун-та. У 1944— 48 y сав. палоне. 3 1950 кіраўнік Ін-та фізіялогіі паводзін навук. т-ва Макса Планка (Германія). Навук. працы па пытаннях ранняга абучэння (запамінання) і яго ролі ў фарміраванні паводзін y дарослых жывёл. Распрацаваў вучэнне аб інстынктыўных паводзінах і іх развідді ў анта- і філагенезе.
Л 0 Р Ы (Loriinae), ш ч о т к а я з ы ч ныя п а п у г а і , падсямейства птушак атр. папугаепадобных. 14 родаў, 62 віды. Пашыраны ад Філіпінскіх а-воў да Паўд. Аўстраліі і Тасманіі, y Палінезіі. Жывуць y лясах. Найб. вядомыя лорыкет вастрахвосты (Trichoglossus haematodus), Л. стракаты (T. novaehollandiae), Л. чырвоны (Eos squamata). Даўж. да 40 см. Апярэнне яркае, пераважна чырв. і зялёнае. Хвост доўгі. Дзюба доўгая, вузкая. На канцы мясістага языка шчотачка, утвораная тонкімі шчацінкамі, што дапамагае збіраць з кветак пылок і нектар. Кормяцца таксама ягадамі, пладамі, сокам дрэў, часам дробнымі насякомымі. Нясуць 2—4 яйцы.
Распаўсюджваў біял. заканамернасці паводзін жывёл на чалавека і чалавечае грамадства. Філас. працы па эвалюц. эпістэмалогіі, сацыябіялогіі і інш. Нобелеўская прэмія 1973 (разам з Н.7ыкбергенам i К. фон Фрышам).
Л.Дз.Лорчанкя.
К.Лорэнц
Л 0 Р Э Н Ц (Lorentz) Хендрык Антон (18.7.1853, г. Арнем, Нідэрланды — 4.2.1928), нідэрландскі фізік-тэарэтык, стваральнік элекгроннай тэорыі і электрадынамікі рухомых асяроддзяў. Замежны чл.-кар. Пецярб. АН (1910), ганаровы чл. AH СССР (1925). Вучыўся ў Лейдэнскім ун-це (1870— 72), з 1878 праф. гэтага ун-та. 3 1923 дырэктар ін-та Тэйлара ў Харлеме. Арганізатар і старшыня Сальвееўскіх кангрэсаў фізікаў (1914—21). Навук. працы па электрадынаміцы, тэрмадынаміцы і статыстычнай механіцы, оптыцы і тэорыі выпрамянення. Зыходзячы з эл.-магн. тэорыі Ц,х.Максвела стварыў класічную алектронную тэорыю (1880— 1909), на падставе якой растлумачыў шэраг эл,магн. з’яў, a таксама эл.-магн. і аптычныя ўласцівасці рэчыва, атрымаў формулу для вызначэння сілы, што дзейнічае на рухомы зарад y магн. полі (гл. Лорэнца сіла), растлумачыў Зеемана з ’я ву. Незалежна ад Д ж .Лармара атрымаў рэлятывісцкія пераўтварэнні каардынат і часу (гл. Лорэнца пераўтварэнні). Даследаванні Л. спрыялі стварэнню адноснасці тэорыі. Нобелеўская прэмія 1902 (разам з П .Зееманам). Літ:. К л я у с Е.М., Ф р а н к ф у р т У.Н, Ф р е н к AM. Г.АЛоренц, 1853— 1928. М., 1974. А.І.Балсун. Л 0 Р Э Н Ц А ПЕРАЎТВАРЙННІ, суадносіны паміж каардынатамі і момантамі часу адвольнай падзеі, якая разглядаецца ў 2 інерцыяльных сістэмах адліку (1CA), што рухаюцца адна адносна другой. Атрыманы Х.А.Лорэнцам (1904) як пераўтварэнні, адносна якіх Максвела ўраўненні захоўваюць свой выгляд. Л.п. ў 1905 вывеў А.Эйнштэйн з 2 пастулатаў спец. адноснасці тэорыі. Пры адносным руху 2 ІСА са скорасцю v*
уздоўжвосі х і аднолькавым напрамку іх дэкартавых восей Л.п. маюць выгляд:
Л 0Р Ы Е В Ы Я , гл. ў арт. Паўмалпы. Л 0Р Э Н С , Л о ў р э н с (Lawrence) Вэндзі (н. 2.7.1959, г. Джэксанвіл, штат Фларыда, ЗША), касманаўт ЗША.
ЛОРЭНЦА_______________ 345
X ' = (x-vQ /V l— (v/c)-4, Лоры: 1 — чырвоны; 2 — стракаты.
y ' = y,
z ' ~ Z,
t'=
= (r-vx/e2)/ÿl-(v/c)'i, дзе x, y, z, t i х ', y ', z I '— адпаведна дэкаргавы каардынаты i момапты часу адвольнай падзеі ў гэтых ІСА,
346
ЛОРЭНЦА
с — схорасць святла ў вакууме. Л.п. пры v« с іюраходзяць y Галілея пераўтварэнні. 3 Л.п. вынікае адноснасць даўжынь і прамежкаў часу, a таксама рэлятывісцхая формула складання скорасцей. А.А.Леановіч. Л 0 Р Э Н Ц А СІЛА, сіла, што дзейнічае
на рухомую зараджаную часціду ў эл.магн. полі; адно з важнейшых паняццяў электрадынамікі. Матэматычна вызначана Х.А.Лорэнцам y выніку абагульнення эксперым. даных. Вызначаецца формулай: //> =
q Ë *
+
q v* x
B ,
дзе q — зарад часціцы, E — напружанасць эл. поля, В* — магн. індукцыя, v*— скорасць часціды адносна сістэмы каардынат, дзе вызначаны велічыні Ў , Ё* і В*. Першы член y правай частцы формулы абумоўлены эл. полем, другі — магн. полем. Магн. часпса Л.с. падобная на Карыяліса сілу ў механіцы: даейнічае на рухомы зарад перпендыкулярна яго скорасці — захоўвае пастаяннай энергію зараду і змяняе толькі напрамак яго імпульсу. Гл. таксама Гальванамагнітныя з ’явы, Тэрмамагнітныя з ’явы. Л О С -А Н Д Ж Э Л Е С (Los Angeles), горад
на ПдЗ ЗІПА, y штаце Каліфорнія. 3448,6 тыс. ж., з прыгарадамі каля 7,8 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Канцавы пункт транскантынентальнай чыг. Н ью -Й орк— Чыкага — Л.-А. Адзін з найб. партоў краіны. 7 аэрапортаў, y т.л. міжнародны. Важны прамысл. цэнтр краіны, вядучы эканам. і навук. цэнтр Захаду ЗША. Буйнейшы цэнтр авіяракетнай прам-сці (канцэрны
Прыгарад Лос-Анджэлеса Беверлі-Хілс. Локхід і Дуглас). Прам-сць: радыёэлектронная (у т л . вытв-сць ЭВМ і інш. абсталявання), прыладабуд., металаапр., аўтамаб., суднабуд., нафтаперапр., хім., паліграф., швейная, харч., гумавая, мэблевая. Здабыча нафты (на тэр. горада і шэльфа). Гал. цэнтр кінапрамысловасці і відэабізнесу (Галівуд). 3 ун-ты. Кліматычны марскі курорт. Турызм. Ваенна-марская база. Месца правядзення X i XXIII Алімп. гульняў (1932, 1984).
Будьшак ратушы ў Лое-Анджэлесе Засн. ў 1781 іспанцамі як францысканская місія, вакол якой разбудоўваўся горад. 3 1821 y складзе віцэ-каралеўства Новая Іспанія, потым Мексіхі, з 1845 сталіца мекс. штата Каліфорнія. У амерыкана-мексіканскую вайну 1846— 48 заняты амер. войскамі, ласля вайны ўключаны ў склад ЗША Развіццё горада паскорылася пасля буд-ва транскантынент. чыгункі (1876—85), адкрыцця радовішча нафты (1892). У 1911 тут засн. першая кінастудыя, y 1930-я г. пачаўся росквіт кшавыгворчасці. У 19 ст. горад меў прамавугольную планіроўку з плошчай (пласа) y цэнтры. Захаваліся царква Нуэстра Сеньёра ла Рэйна дэ Лос Анхелес (1818, пасля перабудовы ў 1861 — Пласа-чорч) і 2 -павярховы дом з адобы (сырцовай цэглы і рэзанай саломы) Луга-хаўс (1840-я г.). Сучасны Л.-А мае строга рэгулярную планіроўку з малой шчыльнасцю забудовы, пранізаны шматлікімі аўгадарогамі са складанымі развязкамі. У забудове пераважаюць прыватныя вілы. Найб. значныя пабудовы 20 ст.: грамадскія цэнтры Бэнінг-хаўс (1911), Додж-хаўс (1915—16, абодва арх. І.Джыл), Барнсдэл-хаўс (Холіхак-хаўс, цяпер Муніцыпальная маст. галерэя, 1920), Сцёрджэс-хаўс (1939—40, абодва арх. Ф.Л.Райт), Ловел-хаўс («Дом здароўя», 1929, арх. Р.Нёйтра), царква Бетлем-чорч (1944, Р.Шындлер), комплексы Музея мастацтва графства Лос-Анджэлес (1965, арх. У.Перэйра) і Муз. цэнтра (1967, арх. У.Бекет), атэль «Сентрум» (1970-я г., арх. Р.Афлек, Р.Хосла). Л О С -А Н Х Е Л Е С (Los Angeles), горад y
Цэнтр. Чылі. Адм. цэнтр прав. Біо-Біо. Засн. ў 1739. Каля 100 тыс. ж. (1996). Гандл. цэнтр с.-г. раёна (збожжа, цукр. буракі, фрукты, вінаград). Харч. (мукамольная, маслабойная) прам-сць. возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., на мяжы з Віцебскім р-нам, y бас. р. Храпаўлянка, за 7 км на Пд ад г. Гарадок. Пл. 11,42 км2, даўж. каля 7,1 км, найб. шыр. каля 4,9 км, найб. глыб. 2 0 ,2 м, даўж. берагавой лініі 25,6 км. Пл. вадазбору 107 км2. Схілы
Л 0 С В ІД А ,
Цэнтр Лос-Анджэлеса з высокаскараснымі дарогамі.
катлавіны выш. да 15 м (на ПнЗ і 3 да 4 м), на Пн і У стромкія, парослыя лесам, часткова разараныя. 3 вял. залівы, паўн.-зах. аддзелены ад возера пясчанай водмеллю (глыб. 0,2 м). Берагі выш. да 1,5 м, месцамі абразійныя ці зліваюцца са схіламі, на паўн.-зах. і паўд.-зах. нізкія, часткова забалочаныя. Падводная ч. катлавіны складанай будовы (упадзіны чаргуюцца са шматлікімі мелямі). Шыр. зоны мелкаводдзя да 25 м y залівах і да 250 м уздоўж паўд. і паўд.-ўсх. берагоў. Дно ў прыбярэжнай ч. да глыб. 6 м выслана пяскамі, на У і Пн пясчана-галечнымі адкладамі і валунамі. Уздоўж берагоў эарастае надводнай расліннасцю (шыр. паласы да 150 м). У возеры растуць рэдкія для флоры Беларусі ахоўныя віды: палулінік азёрны, наяды малая і марская, частуха Валенберга, гідрыла кальчаковая. У возера ўпадае р. Чарніца і 4 ручаі, на У выцякае ручай y воз. Цыганова. Уваходзіць y зону адпачынку Лосвіда. На беразе турбаза «Віцебская», спарт. база, лодачная станцыя. Л 0 С В ІД С К І РА ЁН , адм.-тэр. адзінка ў
БССР y 1924. Утвораны 17.7.1924. y складзе Віцебскай акругі. Цэнтр — ст. Лосвіда. 20.8.1924 падзелены на 10 сельсаветаў. 29.10.1924 перайменаваньі ў Кузняцоўскі раён. Цэнтр раёна перанесены ў г. Віцебск. Л 0 С Е Ў Аляксей Фёдаравіч (22.9.1893,
г. Новачаркаск, Расія —- 24.5.1988), расійскі філосаф і філолаг. Праф. (1923), д-р філал. н. (1943). Скончыў Маскоўскі ун-т (1915). Працаваў y Ніжагародскім ун-це (з 1919), Маскоўскай кансерваторыі (1922— 29). У 1930— 33 рэпрэсіраваны. Пасля вызвалення выкладаў ант. л-ру і стараж. мовы ў правінцыяльных ВНУ. 3 1942 y Маскоўскім ун-де і пед. ін-це. У працах 1920-х г. шляхам своеасаблівага сінтэзу платонаўска-гегелеўскага дыялектычнага ідэалізму, ідэй рус. рэліг. філасофіі пач. 20 ст., фенаменалогіі Э.Гусерля імкнуўся пабудаваць універсальныя мадэлі быцця і мыслення («Антычны космас і сучасная навука», «Музыка як прадмет логікі», «Філасофія імя», усе 1927; «Дыялектыка міфа», 1930). Даследаваў ант. міфалагічнае ўспрыняцце свету ў яго структурнай цэласнасці («Нарысы антычнага сімвалізму і міфалогіі», т. 1 , 1930). Сярод асн. прац «Гісторыя антычнай эстэтыкі» (1963— 94), «Эліністычна-рымская эстэтыка I— II стст. н.э.» (1979), «Эстэтыка Адраджэння» (1982) і інш. Сцвярджаў выразны эстэтыка-касмалагічны характар стараж,грэч. і эліністычна-рым. культуры, што дазволіла яму лічыць гісторыю ант. эстэтыкі гісторыяй ант. філасофіі. Даказваў ант. вытокі рус. філасофіі. У шэрагу позніх прац спрабаваў наблізідь сваё філас. вучэнне да марксізму, цгто не прывяло да арган. сінтэзу з прычыны жорстка ідэалагізаванай сістэмы апошняга. Дзярж. прэмія СССР 1986. Тв: Владамнр Соловьев іл его время. М., 1990; Нз ранннх проюведеннй. М., 1990; Фнлософня. Мнфологня. Культура. М., 1991;
Быгме — нмя — космос. М., 1993; Жнзнь: Повестм, рассхазы, гаісьма. СПб., 1993; Мнф — члсло — сушносгь. М„ 1994; Проблема снмвола н реалнстнческое нскусство. 2 нзд. М., 1995. Н.К.Мазоўка. Л 0С Е Ў Анатоль Пятровіч (н. 17.4.1939, Мінск), бел. вучоны ў галіне фотахіміі. Д-р фіз.-матэм. н. (1982). Скончыў БДУ (1961). 3 1963 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. прады ла слектраскаліі хларафілу і яго вытворных, фотаіндудыраванага пераяосу электрона і фотасенсібілізадыі сінглетнага малекулярнага кіслароду. Т в Фотофнзнческяе процессы в моделях реакдаонных центров фотосннгеза (у сааўт.) / / Журн. прнкладной спектроскопня. 1995. Т. 62, N9 3. Л 0С Е Ў Канстандін Іванавіч (н. 24.3. 1933, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), бел. і расійскі спявак (барытон). Засл. арт. Беларусі (1982). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1957). 3 1957 y муз. т-рах Расіі і Украіны. У 1970— 93 саліст Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Валодае модяым прыгожым голасам, майстэрствам вострай сдэнічнай характарыстыкі. На бел. сдэпе стварыў бсшьлі за 40 разнапланавых вобразаў: Якім і Сдяпан К ры нідй, Дзмітрый, Матыль («Паўлінка», «ІІяе «Жаваранак», «Тыдзень вечнага кахання» Ю .Семянякі), Несдерка («Несдерка» Р.Суруса), Дзяніс Давыдаў («Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані), Эдвіл і Феры, Тасіла («Сільва», «Марыда» І.Кальмала), Франк («Лятучая мыш» І.Штрауса), Крамол і Негалі («Вясёлая ўдава» Ф.Легара), Пікерынг («Мая дудоўная лэдзі» Ф Л оу), Мікіта («Халопка» М.Стрэльнікава), Янга і Філіп, Цэзар Галь («Вольны ведер» І.Дунаеўскага), Назар Дума («Вяселле ў Малілаўды» БАляксандрава), Сделіка і Ігнат Рыгоравіч («Бабскі булт» Я.Пдічкіпа), Карбон і Рагло («Сірано» С.Пажлакова), Фамусаў («Гора ад розуму» А.Фельзера) і інлі. Л 0С Е Ў Уладзіслаў Валяндінавіч (28.4. 1938, пас. Жывёлагадоўчы Саўгас Горкаўскага р-ла Омскай вобл., Расія — 18.11.1990), бел. вучопы ў галіне тэорыі перадачы інфармадыі, стваральнік навук. школы па лічбавай апрадоўды і кадзіраванлі інфармадыі. Д -р тэхн. н. (1983), праф. (1985). Скончыў Уральскі політэхн. іл-т y Свярддоўску (1960). 3 1968 y Мінскім радыётэхн. ін-де. Навук. прады па лічбавых метадах апрадоўкі сігналаў, спектральным аналізе, тэорыі кадзіравалня, ахове інфармадыі. Тв: Обнаруженне н нсправленне ошнбок в даскретных устройствах. М., 1972 (у сааўт.); Надежное храненне кнформацнн в полуііроводнюсовых заіюмннаюіцнх устройствах. М., 1986 (разам з В.К.Канапелькам). Г.В.Рымскі. Л 0 С ІК Алег Аляксандравіч (н. 4.12. 1915, г. Ярдава Смаленскай вобл., Расія), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайлу, Герой Сав. Саюза (1944), марліал браляталк. войск (1975). Праф. (1972), ганаровы акадэмік Акадэміі ваен. навук Рас. Федэрадыі (1995). Скончыў Ваен. акадэмію Генлггаба (1950). У
лоская
347
Чырв. Арміі з 1935. Удзельяік сав.-філл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайяу з 1941 на Паўн.-Зах., Сталінградскім, Данскім, Зах., 3-м Бел. фраятах. 2.7.1944 4-я гв. танк. брыгада ла чале з палк. Л. зламала супрадіўленне прадіўніка пад Мінскам (у раёне в. Гарадзіліча) і ранідай 3 ліп. адла з першых увайліла ў горад. Пасля вайны на камандных і кіруючых пасадах y Сав. арміі, выкладчык y Ваел. акадэміі Ген-
ААЛосіх.
лггаба, y 1969— 78 лач. Ваен. акадэміі бралятанк. войск імя Маліноўскага. Галаровы грамадзялін г. Мілск. Л О С К , вёска ў Гародзькаўскім с/с Валожынскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 25 км па П н ад Валожына, 100 км ад Мінска, 8 км ад чыг. ст. Валожын. 400 ж., 187 двароў (1999). У «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх* (канец 14 ст.) згадваецца пад назвай Лошаск. Паводле археал. даследаванняў y 11—13 сг. тут існавала паселішча, y 14—18 ст. — Лоскі замак. У 1480 y Л. заснаваны касцёл. Уладанне Карыбутавічаў, Я.П.Мантыгірдавіча, Кішкаў, пры якіх дзейнічаў кальвінскі збор. У 1574 дзярж. дзеяч ВКЛ Я Кішка заснаваў Лоскую друкарню. 3 канца 16 ст. мястэчка. 3 1793 y Рас. імперыі. 3 19 ст. ў Забрэжскай юл. Ашмянскага пав. Віленскай губ. У 1880-я г. 592 ж., 65 дамоў, 2 царквы, касцёл. 3 1921 y складзе Забрэжскай гміны Валожынскага пав. Навагрудскага ваяв. Польшчы, з 1939 y БССР. У 1972 — 820 ж., 242 двары. Базавая лікола, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўваняя, аддз. сувязі. Помлікі архітэктуры — Георгіеўская дарква (1856), касдёл Сэрда Ісуса (1930). На тэр. вёскі — гарадзішча. В.У.Шаблюк. Існавала ў 2 -й пал. 16 ст. ў мяст. Лоск (дяпер вёска ў Валожылскім р-ле Мінскай вобл.). Была дэнтрам арыянскага клігадрукавання
Л 0 С К А Я Д Р У К А РН Я
ў ВКЛ. Засн. магнатам-арыялінам Ялам Кіллсам, які ў 1572 выкупіў y братоў М. і Г.Кавячынскіх абсталяванле Нясвіжскай друкарні і размясдіў яго ў сваім замку ў Лоску. У Л.д. выдаваліся кнігі на польскай і лад. мовах (вядома каля 20 выданяяў). Прадавалі друкары Д Л анчы дкі (1573— 74), Я.Карцан (1576— 80), Ф .Балямоўсй (1586— 89?). Ідэйным кіраўніком друкарні ў 1570 — пач. 1580-х г. быў С.Будны. Сярод найб. значных выданпяў творы Буднага: «Новы запавет» (пераклад, прадмова, каментарыі), «Пра дзве сутнасді Хрыста»,
348
лоскі
«Кароткі доказ таго, што Хрыстос не з ’яўляецца такім жа Богам, як Бог-Айцец», «Супраць хрышчэння дзяцсй» (усе 1574), «Пра свецкую ўладу» (1583). Сярод інш. выданняў — палемічныя творы М.Чаховіда, А.Волана, кнігі Я.Ліцынія Намыслоўскага, тракгат Цыцэрона «Пра абавязкі» (1576, пераклад С.Кашуцкага), Э.Варамунда Фрыза «Пра фурыі, або Вар’яцтвы французскія» (1576, пераклад С.Буднага; пра падзеі Варфаламееўскай ночы 1572), твор А. Маджэўскага-Фрыча «Аб удасканаленні Рэчы Паспалітай» (1577, пераклад Ц.Базыліка, прадмовы Волана, Буднага). Выданні Л.д. адметныя вострай палемічнай накіраванасцю, якая часта выходзіла за межы тэалагічных праблем і ўздымала пытанні дзярж. і сац. перабудовы грамадства. Друкарня перастала існаваць пасля смерці Я.Кішкі (1592). Літ.: Drukaize dawnej Polski od XV do XVIII w. Z. 5. Wroclaw; Krakow, 1959. Л.С.Іванова. Л 0 С К І Мікалай Ануфрыевіч (6.12.1870,
г. Краслава, Латвія — 24.1.1965), філосаф, заснавальнік інтуітывізму, прадстаўнік персаналізму ў Расіі. Атрымаў адукацыю ў Пецярбургскім ун-це (1891— 98), скончыўшы фізіка-матэм. і гісторыка-філал. ф-ты. Д-р філасофіі (1907). 3 1916 праф. Пецярбургскага ун-та. У 1922 высланы за мяжу. Выкладаў ва ун-тах Прагі, Брно, Браціславы (да 1945). У 1946 пераехаў y ЗШ А (праф. філасофіі Свята-Уладзіміраўскай духоўнай акадэміі ў Нью-Йорку, 1947— 50). У аснову тэорыі пазнання Л. пакладзена сістэма т.зв. інтэгральнага інтуітывізму — любы прадмет пазнаецца шляхам інтуіцыі (інтэлектуальнай, пачуццёвай, містычнай) y залежнасці ад характару аб’екта. У вучэнні аб быцці (анталогіі) зыходзіў з таго, што свет складаецца з мноства субстанцый — звышпрасторавых і звышчасавых ідэальных асоб, «субстанцыянальных дзеячаў», падобна паняццю манады Г.Лейбніца, якія звязаны паміж сабой і звышсусв. пачаткам (Богам) і ўтвараюць вышэйшую сферу свету — Царства Божае, або Царства гармоніі. У сваіх этычных працах развіваў анталагічную тэорыю каштоўнасцей, паводле якой абс. каштоўнасці ўвасоблены ў «паўнаце быцця», y Богу; грамадства, y якім знікаюць уяўленні аб вышэйшых каштоўнасцях і ідэалах, становіцца арэнай неўтаймаванага эгаізму і маральнага хаосу, што вядзе да ўзаемнага непаразумення і бязлітаснасці, росту элачыннасці, духоўнаму збядненню ўнутр. свету асобы. На яго думку, y рамках маральнага прагрэсу, які падымае сусв. істоты на бсшьш высокія ступені дасканаласці, адбываецца і маральны рэгрэс — працэс аддалення ад Бога носьбітаў «сатанінскай прыроды»; y гісторыі адбываецца рух «ад нуля» ў бок абс. дабра і адноснага зла, прамежкавых фаз на шляху прагрэсу да болыы высокіх форм боскага дабра і справядлівасці.
Тв:. Сюбода волн. Парнж, 1927; Нзбранное. М., 1991; Условня абсолютного добра. М., 1991; Чувсзвенная, ннтеллектуальная н мнстнческая ннтулцня. М., 1995. Літ:. С т а р ч е н к о Н.Н. Мнр, ннтунцня н человек в фнлософнн Н.О.Лосского. М., 1991. С.Ф.Дубянецкі. Л 0 С К І 3ÂMAK. Існаваў y 14— 18 ст. y
мяст. Лоск (цяпер вёска ў Валожынскім р-не Мінскай вобл.). Меў драўляныя ўмацаванні ў выглядзе зрубных сцен-гародняў і баявых вежаў, якія еіаялі на кальцавым земляным вале. Паводле інвентара за 1621, тут было 10 трох’ярусных вежаў і двух’ярусная вежа-брама, што зачынялася варотамі і кратай-герсай. Сцены гародні ў верхняй частцы завяршаліся баявой галерэяй з байніцамі і абламамі, накрытай двухсхільнай гонтавай страхой. У цэнтры дзядзінца стаялі два 2-павярховыя палацы. Адзін з іх пабудаваны ў стылі рэнесансу, завяршаўся вежай з гадзіннікам. На 1-м паверсе вакол прыхожай было 9 жылых пакояў з узорыстымі кафлянымі грубкамі і 2 каморы, на 2 -м, абкружаным адкрытай галерэяй, вакол гасцінай — 2 святліцы, жылы пакой, 3 каморы. Другі палац меў 42 розныя памяшканні. Недалёка ад вежы-брамы стаяла кухня. За сценамі замка знаходзіліся лазня і бровар. Замак не захаваўся. М.А. Ткачоў, Ю.А.Якімовіч.
Л О С Ь (Alces alces), млекакормячая жы-
вёла сям. аленяў атр. парнакапытных. Лашыраны ў лясной і лесастэпавай зонах Еўразіі.і Паўн. Амерыкі. На Беларусі трапляецца ўсюды, болып шматлікі на ПнУ. Трымаецца статкамі па 3— 8 (зрэдку да 20 ) асобін. Самы буйны з аленяў: даўж. да 3 м, выш. ў карку да 2,3 м, маса да 825 кг, самкі драбнейшыя. ІІІэрсць грубая, на спіне цёмна-бурая, на бруху і нагах белаватая. Рогі (толькі ў самцоў) вял., пераважна лапатападобныя, масай да 20 кг, на зіму спадаюць. Галава вял., шыя кароткая, тоўстая. На горле скуршл выраст. Тулава масіўнае, кароткае. Ногі доўгія, э вузкімі восгрымі капытамі. Корміцца траюй, парасткамі і карой дрэў. Нараджае 1—2 цялят. Аб’ект спарт. і прамысл. палявання. Э.Р. Самусенка. ЛОСЬ, с а р к а д о н чарапіцав ы (Sarcodon imbricatus), шапкавы базідыяльны грыб сям. тэлефоравых. Па-
Лось. шыраны ў лясной зоне Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі — усюды. Трапляецца вял. групамі ў сухіх, пераважна хваёвых, лясах. Пладовыя целы з ’яўляюцца ў жн. — лістападзе. Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. 3— 20 см, плоскапухатая або шырокаўвагнутая, бураватая, сухая, густа ўкрыга буйньші завостранымі лускавінкамі. Шыпападобны спараносны слой на ніжняй паверхні кіапкі. Ножка цыліндрычная, суцэльная, аднаго колеру з шапкай. Мякаць шчыльная, брудна-шараватая, са спецыфічным пахам, пры выспяванні гаркаватая. Споры шарападобныя, шыпаватыя, бураватыя. Ядомы. С.І.Бельская. Л О С Ь Алена Георгіеўна (н. 22.1.1933, Вільнюс), бел. графік. Скончыла Дзярж. маст. ін-т Літвы (1955). Творам уласцівы сувязь з бел. нар. традыцыямі, прастата і яскравасць выяўл. мовы. Вядома я к мастак дзіцячай кнігі («Вераб’ёвы госці» А.Якімовіча, 1960; «Дударык», 1964, і «Ладачкі-ладкі», 1977, В.Віткі; «Скарб» З.Бядулі, 1965, 1975; «Кую-кую ножку», 1967, «Азбукі», 1997, A. Дзеружынскага; «Калыханкі», 1995; «Грыбок, грыбок, выстаў лабок* У.Яшўдзіка 1997; бел. казкі «3 рога ўсяго многа», 1968, «Залатая яблынька», 1974, «Разумная дачка», 1988; «Канёкгарбунок» П.Яршова, «Крылаты цэх» B. Лукшы, абедзве 1982; «Слова пра паход Ігаравы», 1986). Сярод станковых твораў серыі «Дзеці Белавежы» (1966), «Песні заходніх славян» (1974), «Партрэты беларускіх пісьменнікаў» (1979), «Пад палескімі дубамі» (1981), на ляўкоўскія вершы Я.Купалы (1982), «Людзі на Прыпяці» (1984— 89), «Ружанскія паданні» (1991), «Народныя беларускія калыханкі» (1992— 93), цыкл малюнкаў да твораў Я.Ксшаса «Казкі жыцдя» (1998). Некаторыя творы стылістычна пераклікаюцца з нар. лубком. Працуе таксама ў жывапісе. Тй. : Дзесяць дзён y Барку. Мн., 1984. Літ.: Л а т у н 3.1. Алена Лось. Мн., 1977. Л О С Ь Алена Уладзіміраўна (н. 4.2.1957, Мінск), бел. мастак дэкар.-прыюіаднога мастацтва. Дачка Л.М.Лось. Скончша Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979). Творы вылучаюцца арыгінальнасцю маст. вырашэння, цікавасцю да бел. нар. традыцый. Працуе ў тэхніках саломапляцення («40 год Перамогі», «Павукі», 1980—
тае — рысы яе творчасці. Аўтар паэм «Гавораць несмяротныя» (1961), «Мой свет» (1962), «Мая Хатынь» (1971), «Высакосны год» (1973), «Мінчанка» (1974), «Матчына трывога» (1975) і інш.
Е.Я.Лось.
АУ.Лось. Кветкі... Батык. 1997. 8 6 ; пано, дробная пластыка, упрыгожанні, 1986—97), аплікацыі (серыя «Народны каляндар», 1984), батыку (серыі «Кветкі...», 1992, «Хрызантэмы», 1994; «Касмічная», «Вясна», «Супрацьстаянне», усе 1997) і інш. Аўтар мадэляў дзіцячага і трыкат. адзення, трыкат. палотнаў і інш. Удзельнічала ў рэстаўрацыі царскіх варот 18 ст. з в. Лемяшэвічы Пінскага р-на Брэсцкай вобл. Г.А. Фатыхава. ЛОСЬ Еўдакія Якаўлеўна (1.3.1929, в. Старына Ушацкага р-на Віцебскай вобл. — 3.7.1977), бел. паэтэса. Скончыла Мінскі пед. ін-т (1955), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1960). Працавала ў Вучэбна-пед. выдавецтве Беларусі, y рэдакцыях газет і часопісаў. Друкавалася з 1948. Першы зб. паэзіі «Сакавік» (1958). Выдала кнігі паэзіі «ГІалачанка» (1962), «Людзі добрыя» (1963), «Хараство» (1965), «Яснавокія мальвы» (1967), «Ііеравал» (1971), «Галінка з яблыкам» (1973), «Лірыка ліпеня» (1977). Тонкі лірызм, шчырасць і непасрэднасць, арыентацыя на перажы-
У зб-ках прозы «Пацеркі» (1966), «Травіца брат-сястрыца» (1970) актуальныя маральна-этычныя праблемы жыцця сучаснікаў. Пісала для дзяцей (кн. «Абугая ёлачка», 1961; «Казка пра Ласку», 1963; «Вяселікі», 1964; «Зайчыквыхваляйчык», 1970; «Дванаццаць зага-
ЛОТА
349
дак», 1974). Творы для дзяцей вызначаюцца веданнем дзідячай псіхалогіі, даступнасцю зместу. Яе імем названа Ушацкая раённая б-ка, y Віцебску ёй пастаўлены помнік. Тв:. Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1979; Вянцы зруба: Выбранае. Мн., 1969; Лірыка. Мн., 1975; Смачныя літары. Мн., 1978; Валошка на мяжы. Мн., 1984. Літ:. Б е ч ы к В. Прад высокаю красою... Мн., 1984; Г н і л а м ё д а ў У. Ля аднаго вогнішча. Мн., 1984. У.В.Гніламёдаў. Л О С Ь Ларыса Мікалаеўна (н. 22.7.1928, в. Княжыцы Магілёўскага р-на), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1952). У 1954—68 мастак y газ. «Зорька», y 1965—77 — на Мінскай скургалантарэйнай фабрыцы. Працуе пераважна ў галіне маст. пляцення з саломкі. Рэстаўрыравала ўцалелыя шэдэўры бел. саломапляцення — царскія вароты 18— 19 ст. y в. Раўбічы Мінскага р-на і Гродне, зрабіла копію царскіх варот 18 ст. ў в. Лемяшэвічы Пінскага р-на Брэсцкай вобл. Сярод інш. работ: анімалістычныя фігуры (птушкі, коні), дэкар. пано «Сонейка», «Кветкі», «Пралескі», «Зоркі», «Павы», «Галубы», «Каляда», a таксама размаляваныя тканіны, батыкі, жывапісныя пейзажы. Г.А. Фатыхава. Л О Т (англ. lot), партыя тавару, частка
Л.Лось. Пано «Сонейха». 1998.
яго агульнай кояькасці, што прадаецца ці пастаўляецца па дагаворы. Тэрмін пашыраны ў аўкцыённым гандлі (гл. Аўкцыён), дзе Л. можа складацца са стандартнага пакета каштоўных папер ( 10 0 , 1000 адзінак і інш.), адной рэчы (напр., карціна, прадмет антыкварыяту), набору аднародных па якасці прадметаў (напр., калекцыя стараж. марак, манет). Л О Т (галанд. lood), навігацыйная прылада для вымярэння глыбіні вады з борта судна. Адрозніваюць: р y ч н ы Л. (для глыб. да 50 м) — размечаны шнур (лінь) з грузам (маса 3,5— 5 кг) на канцы, які апускаецца ў ваду да сутыкнення з дном; м е х а н і ч н ы Л. (для глыб. 1 0 — 200 м) — трос з прыборам, што рэгіструе гідрастатычны ціск каля дна, г і д р а а к у с т ы ч н ы (рэхалот). Л О Т (ням. Lot), 1) стараж. адзінка ма-
сы (вагі); спачатку, са з ’яўленнем y 1 1 ст. маркі, роўная '/іб яе (вагі) або У 24 фунта (15,288 г). Пасля ўвядзення кёльнскай маркі, абавязковай для ўсёй «Свяшчэннай Рымскай імперыі», Л. складаў 14,619 г. 2) Мера абазначэння колькасці высакароднага металу (эвычайна серабра) y сплаве або вырабе. Чыстае серабро адпавядала 16 Л. Такім чынам, 1 Л. роўны У 16 колькасці чыстага серабра.
АЛось. Ілюстрацыя да «Слова пра паход Ігаравы». 1986.
Л 0ТА (Lotto) Ларэнца (каля 1480, г. Венецыя, Італія — 1556), італьянскі жывапісец. У творчасці спалучаў традыцыі венецыянскай і ламбардскай школ жывапісу, уплывы мастацтва Рафаэля, Карэджа і паўн.-еўрап. майстроў. Творы
ЛОТАС Л. вызначаюцца эмацыянальнай напружанасцю, жыццёвай пераканаўчасцю вобразаў і пейзажных фонаў, вытанчанай гучнасцю каларыту. Сярод твораў: «Мадонна са св. Пятром пакутнікам» (1503), «Зняцце з крыжа» (1512), «Дабравешчанне» (каля 1527), «Укрыжаванне» (1531), «Мадонна з ружанцам» (1539), фрэскі ў капэле Суардзі ў Трэскоря (1524) і інш. Аўтар партрэтаў епіскапа Б. дэ Росі (1505), дамініканца (1526), Феба да Брэшыя (1550-я г.) і інш. JIÔTAC (Nelumbo), род кветкавых раслін сям. лотасавых. 2 віды. Пашыраны Л. арэханосны (N. nucifeia) y Паўд. Еўропе (напр., дэльта р. Всшга), Паўд.Усх. Азіі і Паўн.-Усх. Аўстраліі, Л. жоўты (N. lutea) y Паўн. і Цэнтр. Амерыцы. У Індыі, Карэі, Кітаі, Японіі культывуецца. Рэлікт трацічнага перыяду. Шматгадовыя буйнвія водныя, часам эемнаюдныя травы з развітым карэнішчам. Надводнае лісце буйное, шчытападобнае, доўгачаранховае, высока ўзнімаецца над вадой, тое, што плавае, — круглявае, плосхае, падводнае — сядэячае, лускападобнае. Тканкі э вял. паветраноснымі поласцямі. Кветкі дыям. да 30 см, ружовыя або жоўгая, адзіночныя, на доўгіх кветаносах. Пялёстхі і тычынкі шматліхія. Плод — шматарэшак. Насенне эахоўвае ўсходжасць да некалькіх тысяч гадоў.
Лотас арэханосны.
Усе ч. расліны маюць y сабе вітамін С і каўчук, y чаранках і праростках — ядавітае рэчыва нелюмбіл. Насенне і карэнішча ўжываюцца ў ежу і на корм жывёле. Харч., лек. і культавыя расліны; стараж. культура народаў Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі, амер. індзейцаў. Л 0Т А Ц Б (Caltha), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. Каля 90 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы і Аўстраліі. На Беларусі — Л. балотная (С. palustris, нар. назвы лота, латацень,
Дабравешчанне. Каля 1527.
жоўты кураслеп, мядзведжая лапка). Трапляецца на забалочаных лугах, y алешніках, вадзе. Шматгадовыя травы з тоўстым, уверсе галінастым сцяблом. Лісце цэласнае, сэрцаабо ныркападобнае. Кветкі жоўгыя ці белыя з простым калякветнікам. Плод — шматлістоўка. Некат. віды ядавітыя. Лек., фітанцыдныя і дэкар. расліны. Л0ТВА, вёска ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., каля воз. Лотвіны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на Пн ад г. Мядзел, 152 км ад Мінска, 18 км ад чыг. ст. Паставы. 288 ж., 91 двор (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат бьгг. абслугоўвання, аддз. сувязі.
Л.Лота.
Лотаць балотная.
Л 0Т В ІН Ы , возера ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Мядзелка, за 10 км на Пн ад г. Мядзел. Пл. 0,42 км2, даўж. больш за 1,4 км, найб. шыр. 490 м, найб. глыб. 15,1 м, даўж. берагавой лініі каля 3,7 км. Пл. вадазбору 1,4 км2. Схілы катлавіны выш. 13—20 м (на Пд і ПдУ 3—7 м), пад лугам, на 3 параслі лесам. Берагі пад хмызняком, участкамі зліваюцца са схіламі. Найб. глыбокая паўд.-зах. ч. возера. Мелкаводдзе пясчанае. Зарастае каля 20% гоі. возера. На Пд выцякае ручай y р. Мядзелка.
Л0ТХАЛ, рэшткі стараж. горада на Пн ад г. Бамбей, на беразе Камбейскага заліва ў Індыі. Належыць да помнікаў In da даліны цывілізацыі, датуецца першымі стагоддзямі 2-га тыс. да н.э. Раскопкамі вывучаны цьггадэль з мураванымі сценамі, сховішча, каналізацыя. Важнае значэнне для развіцця Л. меў гандаль. Выяўлены сведчанні кантактаў жыхароў горада з насельніцгвам узбярэжжа Персідскага заліва і Дэкана. У Л. атрыманы найб. раннія (18 ст. да н.э.) звесткі пра .вырошчванне рысу. А.В.Іоў.
Л0ТВІЦКАЕ РА Д0ВІШ ЧА ПЯСЧАНА-ЖВІРбВАГА МАТЭРЫЙЛУ У Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Лотвічы. Пластападобны паклад звязаны з краявымі марэннымі адкладамі сожскага зледзянення. Пясчана-жвіровы матэрьіял жаўтавата-шэры, месцамі бураваты, слаба гліністы, з праслоямі розназярністых пяскоў. Разведаныя запасы 12,8 млн. м3, перспектыўныя 14 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 5— 20,2 м, ускрышы (пяскі, супескі) 1— 7 м. Пясчана-жвіровая сумесь і пяскі прыдатныя на выраб бетону, буд. раствораў, y дарожным буд-ве. А.П.Шчураў.
Л0ЎЖ А, Л о в a ж, возера ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Будавесць (цячэ праз возера), за 9 км на 3 ад г.п. Шуміліна. Пл. 0,28 км2, даўж. больш за 1,6 км, найб. шыр. 200 м, даўж. берагавой лініі каля 3,8 км. Пл. вадазбору 82 км2. Схілы катлавіны выш. да 15 м, пераважна пад хмызняком.
Л 0ТМ А Н Юрый Міхайлавіч (28.2.1922, С.-Пецярбург — 28.10.1993), расійскі літаратуразнавец, культуролаг. Акад. Эстонскай, Нарвежскай, Шведскай АН, чл.-кар. Брытанскай акадэміі. Скончыў Ленінградскі ун-т (1950). 3 1950 y Тартускім настаўніцкім ін-це, з 1954 y Тартускім ун-це (у 1960— 77 заг. кафедры рус. л-ры). Узначальваў Тартускую семіятычную школу. Даследаваў гісторыю рус. л-ры 18 — сярэдзіны 19 ст., праблемы тэорыі л-ры і культуры ў кантэксце грамадскага жыцця і развіцця сац.філас. думкі («Артыкулы па тыпалогіі культуры», вып. 1—2, 1970— 73). Пры аналізе маст. твораў распрацоўваў структуральна-семіятычны падыход: «Стварэнне Карамзіна» (1987), «У школе паэтычнага слова: Пушкін, Лермантаў, Гогаль» (1988); вял. ўвагу адцаваў семантыцы знакавых структур: «Структура мастацкага тэксту» (1970), «Аналіз паэтычнага тэксту. Структура верша» (1972). Тэкст інтэрпрэтаваў як адзінства мадэлі аб’ектыўнай і суб’ектыўнай рэчаіснасці, y якасці знакавай сістэмы, якая з ’яўляецца другаснай y адносінах да знакаў натуральных моў. Асн. навуковыя працы: «Лекцыі па структуральнай паэтыцы» (1964), «Семіётыка кіно і праблемы кінаэстэтыкі» (1973), «Культура і выбух» (1992), «Размовы пра рускую культуру» (выд. 1994) і інш. Арганізатар выдання серыі «Працы па энакавых сістэмах. (Семіётыка)» (з 1964; «Вучоныя запіскі Тартускага універсітэта»). Аўтар успамінаў «Не-мемуары» (1994), шэрагу тэлеперадач па актуальных праблемах культуры, маралі, выхавання. Тв.: Нзбр. статьл. T. 1—3. Талллнн, 1992; ГІушкнн Блогр. плсателя; Сгатьл л замепся, 1960—1990; «Евгенлй Онегян»: Комментарнй. СПб., 1995. Jlim:. Ю.М.Лотман л тартуско-московская семнотаческая школа. М., 1994.
Л0ЎЖ А, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дражбітка, за 34 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,2 км2, даўж. 620 м, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі каля 1,9 км. Пл. вадазбору 14,8 км2. Катлавіна размешчана сярод балота, схілы невыразныя. Берагі сплавінныя. На ПнЗ выцякае ручай y р. Дражбітка. Л 0Ў К ІС Зянон Валянцінавіч (н. 5.10. 1946, в. Мажэйкі Пастаўскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне механізацыі сельскай гаспадаркі. Д -р тэхн. н. (1990), праф. (1991). Скончыў Маскоўскі ін-т інжынераў с.-г. вытв-сці (1971). 3 1981 y Бел. аграрна-тэхн. ун-це, з 1997 — нач. Гал. ўпраўлення адукацыі і кадраў Мінсельгасхарча. Навук. працы па с.-г. машынах і тэхналогіі вырошчвання бульбы, гідрапрыводзе. Разам з інш. распрадаваў бульбаўборачны камбайн КПК-2-01. Te.: Глдропряводы сельскохозяйственных маішш. Мн., 1986; Гядропряводы сельскохоэяйственной технлкл: конструкцля л расчет. М., 1990; Глдравллха н гядравляческле Ma min™. М., 1995 (у сааўт ). Л 0Ў Р Э Н С (Lawrence) Томас Эдуард ( Л о ў р э н с А р а в і й с к і ; 15.8.1888, Трэмадок, Вялікабрытанія — 19.5.1935), брытанскі разведчык. Паводле адукацыі археолаг. Скончыў Оксфардскі ун-т (1910). У 1914— 19 і 1922— 35 y брыт. арміі. У 1916— 19 супрацоўнік брыт. Бюро па араб. справах y Каіры. Вёў развед. дзейнасць y Сірыі, Палесціне, Аравіі і Егіпце. У 1916 пераканаў эміра Хусейна — правіцеля тур. ўладання Хіджаз на 3 Аравійскага п-ва — узняць мясц. араб. насельніцтва на антытур. паўстанне, якое ўзначаліў разам з сынам Хусейна Фейсалам. Паўстанне пашырылася на інш. тэрыторыі і ў далейшым садзейнічала ўключэнню ў склад брыт. калан. імперыі Ірака, Іарданіі, Палесціны. У 1921—22 саветнік па араб. справах y брыт. мін-ве калоній. У 1925— 29 y гарадах Карачы і Пешавар (цяпер y Пакістане) арганізоўваў падрыўную дзейнасць супраць Афганістана i СССР. У англ. л-ры часта падаецца як прыхільнік незалежнасці араб. краін,
л о х ____________________ 351 аднак фактычна распрацоўваў ідэю стварэння брыт. дамініёна на Б. Усходзе. Аўтар кніг успамінаў. Літ:. «Друг» арабов / / Военные раэведчлкл XX в. Мн., 1998. Л 0Ў Р Э Н С , Л о р э н с (Lawrence) Эрнест Арланда (8.8.1901, г. Кантан, шгат Паўд. Дакота, ЗШ А — 27.8.1958), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1934). Замежны ганаровы чл. АН СССР (1942). Скончыў ун-т штата Паўд. Дакота (1922). 3 1926 y Каліфарнійскім ун-це ў г. Берклі (з 1930 праф.), адначасова з 1936 дырэктар Радыяцыйнай лабараторыі. Навук. працы па паскаральнай тэхніцы, ядз. фізіцы і яе выкарыстанні ў біялогіі і медыцыне. Выказаў ідэю стварэння магн. рэзананснага паскаральніка элементарных часцід — цыклатрона і пабудаваў яго першую мадэль (1930), атрымаў дэйтроны (1933). Удзельнік стварэння агамнай бомбы. У яго гонар названы хім. элемент лаўрэнсій. Нобелеўская прэмія 1939. Літ.: Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкн: Пер. с нтал. М., 1970. С. 426—429. Л0ЎТАН, Л а ў т а н , Л о т а н (Laugh ton) Чарлз (1.7.1899, г. Скарбара, Вялікабрытанія — 15.12.1962), англійскі і амерыканскі акцёр. Скончыў Каралеўскую акадэмію драм. мастацтва ў Лондане (1926). Працаваў y т-рах Лондана, Стратфарда-он-Эйван, Нью-Йорка (po ni ў п'есах У.Ш экспіра, М.Гогаля, А Чэхава і інш.). 3 1928 y кіно. Ствараў на экране вобразы, адметныя непаўторнасцю індывід. рыс, глыбінёй і сакавітасцю характарыстык. Зняўся ў фільмах: «Прыватнае жыццё Генрыха VIII» (1933, прэмія «Оскар»), «Адвержаныя», «Мяцеж на «Баўнці» (абодва 1935), «Рэмбрант» (1936), «Гарбун сабора Маці Божай» (1939), «Казкі Манхэтэна» (1942), «Трыумфальная арка» (1948), «Сведка абвінавачвання» (1957) і інш. Ставіў фільмы («Ноч паляўнічага», 1955, і інш.), спектаклі («Жыццё Галілея», 1947). Л і т У т л л о в B. A Чарльз Лаугон. М., 1973. Л 0 Ў Ч Ы Мікалай Фёдаравіч (н. 1.11.1930, в. Каменка Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне лесазнаўства і экалогіі раслін. Д-р біял. н. (1992). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1954). 3 1960 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі (з 1982 заг. лабараторыі). Навук. працы па лясной геабатаніцы, лясной тыпалогіі, глебавай энзімалогіі. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Те.: Леса Белорусского Полесья. Мн., 1977 (разам з І.Д.Юркевічам, В.СГельтманам); Сосновые леса Белорусснн. Мн., 1984 (разам з І.Д.Юркевічам); Березовые леса Беларусн. Мн., 1992 (у сааўт.). ЛОХ, д ж ы д а , п ш а т (Elaeagnus), род кветкавых раслін сям. лохавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, Азіі, Паўн. Амерыцы і Аўстраліі. На Беларусі інтрадукаваны Л. вузкалісты (Е.
352
л о х в іц к а я
angustifolia), парасонавы (E. umbellata), серабрысты (E. argentea), усходні (E. orientalis). Лістападныя або вечназялёныя дрэвы ці кусты. Лісце эліптычнае да лінейнага, шэразялёнае, часта знізу серабрыстае. Кветкі палігамныя, невял., духмяныя. Плод — касцянкападобны, пераважна ядомы. Лек., камедзяносныя, меданосныя і дэкар. расліны.
ЛОХВІЦКАЯ Міра (Марыя) Аляксандраўна (1.12.1869, С.-Пецярбург — 9.9.1905), руская паэтэса. Сястра НЛ.Тэфі. Скончыла Аляксандраўскі ін-т (1888) y Маскве. Друкавалася з 1888. Першы зб. «Вершы» (1896; Пушкінская прэмія АН). Асн. тэма творчасці — каханне. Лірыцы Л. уласцівы культ прыгажосці, апяванне свабоднага пачуцця, экзатызм, цікавасць да фальклору, легенды, міфа. Аўтар драм. паэм «Два словы», «На шляху да Усходу», «Вандэлін», «In nomine Domini» («У імя Бога», усе 1900—04) і інш. на сярэдневяковыя і біблейскія тэмы. Многія яе вершы пакладзены на музыку Р.Гліэрам, С.Танеевым і інш. Тв:. Стахотворення. T. 1—5. М.; СПб., 1896—1904; y кн.: Царнцы муз: Рус. поэтессы XIX — нач. XX вв. М., 1989. ЛОХ-НЕЙ (Lough Neagh), возера ў Паўн. Ірландыі, на плато Алтрым. Пл. 396 км2 (самае вял. на Брытанскіх а-вах), глыб. да 31 м. Берагі нізкія, часткова забалочаныя, на П н — узвышаныя. Сцёк праз р. Бан y Атлантычны ак. Суднаходства. Рыбалоўства. ЛОХ-НЕС (Loch Ness), возера на П н Вялікабрытаніі, y Шатландыі, y даліне Глен-Мор. Ледавікова-тэкганічнага паходжання. Пл. 56 км2, даўж. 39 км, глыб. да 230 м. Бераіі высокія, скалістыя. Сцёк праз р. Нес y заліў МорыФерт Атлантычнага ак. He замярзае. Л.Н. — частка суднаходнага Каледонскага канала. Набыло шырокую вядомасць y сувязі з «Нэсі» — буйной жывёлінай, якая нібыта жыве ў ім. Л 0Ц М А Н (Naucrates ductor), рыба сям. стаўрыдавых. Пашыраны ў адкрытых
трапічных і субтрапічных водах усіх акіянаў. Невял. групамі звычайна трымаецца каля акул, дэльфінаў, чарапах і інш.; робіць з імі далёкія міграцыі. Даўж. да 70 см, звычайна каля 30 см. Лфарбоўка сінявата-белая з 5—7 цёмна-сінімі шырокімі папярочнымі палосамі. Луска дробная, цыклоідная. На хваставым сцябле скурыстыя кілі. Кормяцца дробнай рыбай, ракападобнымі, магчыма, рэшткамі корму «гаспадароў». Л 0 Ц Ы , Л о ч ы (Locci) Аўгуста Вінцэнці (каля 1640, Варшава — 22.10.1732), польскі архітэктар. Вучыўся ў бацькі Аўгуста Станіслава Л. і Дж.Б.Джызлені ў Рыме. Кіраўнік буд,дэкарацыйных работ і маст. дарадца польскага караля Яна III Сабескага. Паводле яго праектаў пабудаваны палац y Вілянаве (б. летняя каралеўская рэзідэнцыя каля Варшавы, 1677— 1794; барока), створаны план Варшавы (1683, не захаваўся). Кіраваў буд-вам касцёла і кляштара капуцынаў y Варшаве (1683— 85). На Беларусі для Нясвіжскага палацава-паркавага комплексу зрабіў праект галерэі (1678). Л 0 Ц Ы Я (ад галанд. loodsen весці карабель), 1) раздзел навукі пра караблеваджэнне, які вывучае водныя і паветр. шляхі, каб гарантаваць бяспеку руху водных і паветр. караблёў (аэралоцыя). 2) Навігацыйн ы дапаможнік, які апісвае фізіка-геагр. асаблівасці пэўнага воднага аб’екта ці яго часткі або паветр. трасы, з характарыстыкай стаянак, партоў, агараджальных знакаў небяспекі і да т.п. У Л. паведамляюцца таксама эаконы і правілы, што вызначаюць рэжым плавання (паветраплавання) y пэўным раёне. Л 0 Ч М Е Л Б Іосіф Фадзеевіч (1907 — сак. 1942), бел. гісторык. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т. У 1935— 41 навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі АН БССР. Загінуў на фронце ў Вял. Айч. вайну. Асн. навук. працы прысвечаны нац.вызв. барацьбе бел.народа. Лічыў, што нац. і рэліг. прыгнёт бел. народу з боку польскіх паноў падштурхнуў яго да ўз’яднання з Расіяй, спрыяў аб’яднанню яго нац.-вызв. і антыфеад. барацьбы ў адзіную плынь. Сял. рух пач. 1860-х г. і паўстанне 1863—64 звязаў з сял. рэформай 1861. Лічыў ККаліноўскага найб. радыкальным правадыром паўстання, выразнікам і абаронцам інтарэсаў прыгнечанага сялянства. Даследаваў барацьбу бел. народа супраць польскіх акупантаў y грамадз. вайну. Аўтар працы «Нарыс гісторыі барацьбы беларускага народа супраць польскіх паноў» (1940). Jlim.: М н х н ю к В.Н. Становленне н развнтае нсторнческой наукн Советской Белорусснн (1919—1941 гг.). Мн., 1985.
Лоцман
Л 0Ч Ы Н СК А Я ЛЕСАГНЛЬНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1899— 1908 y в. Лочын, Асіповідкі р-н Магілёўскай вобл. У 1899 мела паравы кацёл, y 1908 — лакамабіль (24 к.с.), 2 цыркулярныя пілы. У 1900 вырабляла 14 тыс. шт. дош ак для скрынак. У 1904 працавала 175 чал. Л 0Ш А , рака ў Ашмянскім і Астравецкім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток Ашмянкі (бас. р. Вілія). Даўж. 55 км. Пл. вадазбору 455 км2. Пачынаецца за 1,5 км на ПдУ ад в. Ваўкоўшчына Ашмянскага р-на. У вярхоўі цячэ на паўн. схілах Ашмянскага ўзвышша. Асноўны прыток — р. Кавалёўка. Даліна да в. Лоша невыразная, ніжэй трапецападобная, яе шыр. 200— 300 м. Пойма двухбаковая, пераважная шыр. 100— 150 м. Рэчышча на працягу 12 км ад вытоку каналізаванае. Берагі стромкія, y вярхоўі абрывістыя. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 3,9 м3/с. Ёсць сажалка, на У ад яе Янаўскае вадасховішча. Л 0Ш А , рака ў Уздзенскім і Капыльскім р-нах М інскай вобл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 42 км. Пл. вадазбору 830 км2. Пачынаецца каля в. Даўгінава Уздзенскага р-на. Асн. прыток р. Выня (злева). Даліна на вял. працягу невыразная. Пойма асушаная. Берагі абрывістыя. Рэчышча на ўсім працягу каналізаванае. На рацэ створана Лашанскае вадасховішча. Л 0Ш А , вёска ў Уздзенскім р-не Мінскай вобл., каля р. Лоша і Лашанскага вадасх., на аўтадарозе Узда— в. Валяр’яны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на У ад г.п. Узда, 60 км ад Мінска, 38 км ад чыг. ст. Негарэлае. 167 ж., 76 двароў (1999). Вядома з 17 ст., уладанне Галоўчынскіх, Заранкаў, Ленскіх, Завішаў, Грабоўскіх-Тапорчыкаў. У 18 ст. фарміравалася як мястэчка. 3 1793 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. сяло, потым мястэчха Слабада Пырашаўскай вол. Ігуменскага пав. Мінскай губ. У 1860-я г. 48 двароў, школа, царква, сінагога. У 1909 — 270 ж., 70 двароў. 3 1924 цэнтр сельсавета Уздзенскага р-на Мінскай акругі. У 1972 — 248 ж., 81 двор. Лясніцгва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі стаянка каменнага веку. В.У.Шаблюк. ЛОШ Н ІЦ А, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Мінск— Масква. Цэнтр сельсавета, калгаса і саўгаса-камбіната. За 20 км на ПнУ ад г. Барысаў, 96 км ад Мінска, 5 км ад чыг. ст. Прыяміна. 6872 ж., 584 двары (1999). У 1563 мястэчка ў Барысаўскім старостве Віцебскага ваяв ВКЛ. 3 1793 y Рас. імперыі, y Барысаўскім пав. Мінскай губ. У вайну 1812 налалеонаўскае войска спаліла тут царкву (у 1816 адбудавана). У 1870 сяло, y 1885 цэнтр юласці, 834 ж., 143 двары, нар. вучылішча, царква, млын. 3 1920 y Л. нар. тэатр. 3 20.8.1924 цэнтр сельсавета ў Барысаўскім р-не Мінскай акругі. У Вял. Айч. вайну ням фаш. захопнікі загубілі 53, вывезлі ў Герма-
ЛУАРА
нію 49 жыхароў. У 1945—55 працаваў дзіцячы дом. У 1972 — 1978 ж., 630 двароў.
Прыямінскі рамонтны з-д, камбікормавы з-д. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, кінатэатр, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У.У.Бянысо.
353
пакінута яго доследная гаспадарка). У 1989 створана Лошыцкая садова-паркавая гаспадарка. Сядзібны дом з 1986 — філіял Нац. маст. музея Беларусі.
В.Р.Анціпаў, Т.І.Чарняўская, У.МДзянісаў.
л б я л ц і, каралавыя астравы ў Ціхім ак., тое, што Луаятэ.
Л 0 Ш Ы Ц А , рака ў Мінскім р-не і Мін-
ску, правы прыток р. Свіслач (бас. р. Дняпро). Даўж. 9,2 км. Пачынаецца на зах. ускраіне в. Дворышча. У сярэднім цячэнні ракі ў межах М інска створаны 2 сажалкі.
ЛУАЛАБА (Lualaba), рака ў Дэмакр.
Л 0Ш Ы Ц К І
ЛУАН ГП РАБАНГ, Л у а н г п х а б а н г
Рэспубліцы Конга, частка верхняга цячэння р. Конга да вадаспадаў Байёма. Даўж. 2080 км. Суднаходная на асобных участках.
С Я Д ЗІБН А -1ІА РК А В Ы
помнік сядзібна-паркавага мастацгва 18— 19 ст. на паўд. ускраіне Мінска ў сутоках рэк Свіслач і Лошыца каля б. в. Лошыца 1-я. У комплекс уваходзілі сядзібны дом, капліца, дом аканома, вадзяны млын, будынак спіртзавода, гасп. пабудовы, пейзажны парк. Цэнтр кампазіцыі — сядзібны дом на грэбені каля поймавай тэрасы. Mae асіметрычную аб’ёмна-прасторавую кампазіцьпо, якая складаецца з драўлянага 1-павярховага і прыбудаванага да яго тарца мураванага 2-павярховага аб’ёмаў. У дэкар. афармленні фасадаў выкарыстаны драўляныя разныя дэталі (слупы гал. ўвахода, аконныя ліштвы, карнізныя паясы і інш.). У інтэр’еры захаваліся ляпныя дэталі, абліцоўка сцен панэлямі з дубу, каляровая кафля. Перад гал. фасадам парадны партэр y форме няправільнага эліпса, абмежаваны пад’язнымі дарогамі; з процілеглага боку пакаты прыбярэжны спуск да лукавіны р. Лошыца. Асн. паркавы ўчастак з кальцавымі дарожкамі знаходзіцца перад паўн. тарцовым фасадам. У ім растуць экзоты (дуб пушысты, бяроза вішнёвая, магнолія кобус, лістоўніцы яп., сіб. і еўрап. і інш.). К О М П Л ЕК С ,
У пісьмовых крыніцах в. Лошыца згадваецца з 1-й пал. 16 ст., належала кн. Талачынскім, з сярэдзіны 16 ст. — Гарнастаям. У 2-й пал 16 ст. падзелена на Лошыцу-Гарнастаеўскую (з канца 16 ст. належала кн. ДруцкімГорскім) і Лошыцу-Адынцоўскую. У 1719 Лошыца з навакольнымі вёскамі перайшла да Прушынскіх. У канцы 16 — пач. 17 ст. на ўзгорку побач з р. Лошыца і Свіслач пабудаваны вял. драўляны дом на каменным падмурку. У 1724 пабудаваны новы сядзібны дом — драўляны (частка сцен з цэглы), на каменным падмурку, накрыты гонтам (рэканструяваны ў пач. 1880-х г.). Паводле інвентара 1772, сядзіба ўяўляла сабой вял. комплекс 3 гасп. пабудовамі, млынам, на р. Лошыца быў стаў. У 2-й пал. 18 ст. паводле фундацыі С.Прушынскага пабудавана мураваная капліца ў стылі барока (Лошыцкая алтарыя). У пач. 19 ст. Лошыцу наведаў мастак Ю.Пешка, які пакінуў акварэль з выявай сядзібы; тут часта бываў В.Дунін-Марцінкевіч. 3 1877 сядзіба перайшда да Любанскіх. У 1896 павялічаны бровар, y 1901 пабудаваны новы млын на Свіслачы У 1922—25 тут была доследная гаспадарка Бел. дзярж. ін-та сельскай гаспадаркі. На яе базе па ініцыятыве МЛ.Вавілава ў 1925 створана Бел. аддэяленне Усесаюзнага ін-та прыкладной батанікі і новых культур (дырэктар А.Я.Сюбараў). 23.2.1931 аддзяленне рэарганізавана ў Бел. занальную доследную станцыю плодаагародніцкай гаспадаркі. Адначасова створаны садова-агародны ін-т з ад-12 12. Зак. 456.
Да арт. Лошыцкі сядзібва-паркшы комшіекс. Капліца. Здымак 1920-х г.
Да арт. Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс Сядзібны дом.
горад на П н Лаоса, на р. Меконг, каля ўпадзення ў яе р. Кхан. Адм. цэнтр прав. Луангпрабанг. Засн. ў 14 ст. 68 тыс. ж. (1985). Рачны порт. Аэрадром. Гандл. (рыс, лес) і культ. цэнтр паўн. ч. Лаоса. Рамёствы. Былая рэзідэнцыя караля. Рэліг. цэнтр. Будыйскія храмы 16— 19 ст., тхат (ступа) Чамсі, Каралеўскі палац (канец 19 — пач. 20 ст.), б-ка са стараж. рукапісамі. ЛУАНДА (Luanda), горад, сталіца Анголы. Адм. ц. правінцыі Луавда. Засн. ў 1575 партугальцамі. 2081 тыс. ж. (1997). Порт на Атлантычным ак. Вузел аўтадарог. Пачатковы пункт чыгункі ў глыб краіны. Міжнар. аэрапорт. Гал. прамысл. цэнтр краіны (бсшьш за 50% валавой прадукцыі апрацоўчай прам-сці краіны). Прам-сць: нафтаперапр., гумавая, цэм., тэкст., харч., тытунёвая. Ун-т. Музеі: Анголы (прырода) і Дунду (гісторыя і этнаграфія). Арх. помнікі каланіяльнага перыяду (пераважна 17— 18 ст.). Паблізу Л. нафтапромысшы. ЛУАІІУЛА (Luapula), назва р. Лавуа па-
між азёрамі Бангвеулу і Мверу. дзяленнямі садаводства, агародніцтва і перапрацоўкі пладоў і агародніны. 5.4.1956 y Лошыцкай сядзібе створаны Бел. НДІ бульбаводства і плодаагародніцтва (у 1964 пераведзены ў Самахвалавічы, a ў Лошыцы
Панарама Луаяды.
ЛУАРА (Loire), самая доўгая рака Францыі. Даўж. 1012 км, пл. басейна 115 тыс. км2. Вытокі ў rapax Севены, цячэ па Цэнтр. Французскім масіве і
354
Адна- і шматгадовыя травы і паўкусты. Каранёвая сістэма стрыжнёвая, глыбока пранікае ў глебу, на каранях утвараюцца клубеньчыкі з бактэрыямі, якія эасвойваюць атм. азот. Лісце чаранковае, пальчата-складанае. Кветкі яркай, разнастайнай афарбоўкі, суквецце — верг. гронка. Плод — шматнасенны боб. Усе ч. раслін маюць горкія і ядавітыя алкалоіды. У с.-г вытв-сці выведзены кармавыя малаалкалоідныя формы. Кармавыя, сідэральныя, дэкар. культуры. Літ.: А л е к с е е в Е.К., Р у б а н о в В.С., Д о в б a н К.Н. Зеленое удобренпе. Мн., 1970; Ш у т о в Г.К. Современное состаянне н путн увелнчення пронзводства люпнна. Мн., 1982. У.П.Пярэднеў.
луая тэ
Луарскай нізіне. Упадае ў паўн. ч. Біскайскага зал. Атлантычнага ак., утварае эстуарый. Гал. прытокі: Алье, Шэр, В’ена (злева), Сарта з Луарам (справа). Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні больш за 800 м3/с. Суднаходная ад г. Раан (часткова па абводных каналах), злучана каналамі з рэкамі Сена, Сона, Рэйн. На Л. гарады Арлеан, Тур, Нанг (пачатак марскога суднаходства), y эстуарыі — порт Сен-Назер. У даліне Л. — шматлікія замкі 15— 16 ст. (Loyauté), Л о я л ц і, група каралавых астравоў і рыфаў y Ціхім ак., y Меланезіі, каля 100 км на ПнУ ад Новай Каледоніі (уладанне Францыі). Буйнейшыя а-вы Ліфу, Марэ, Увеа, Тыга і шмат дробных. Пл. 2072 км2. Нас. каля 15 тыс. чал. Трапічныя лясы. Плантацыі какосавай пальмы. Вываз копры. Л У Б, ф л a э м а, складаная тканка ў сцёблах і каранях дрэвавых і травяністых раслін. Служыць ддя правядзення па расліне арган. і мінер. рэчываў; выконвае таксама запасальную, механічную, выдзяляльную функцыі. Складаецда з праводных (сітападобных) трубак з клеткамі-спадарожніцамі, з лубяных парэнхімы і валокнаў. У дрэвавых раслін утварае ўнутр. ч. кары. Адрозніваюць Л. першасны (утвараецца з пракамбію, характэрны для папарацей, дзеразы, хвашчоў) і другасны (адкладваецца ў голанасенных і двухдольных ад дзейнасці камбію). У Л. назапашваюцца алей, крухмал, дубільныя і інш. рэчывы. Лубяныя валокны выкарыстоўваюць як тэкст. сыравіну.
Л У Б К ІЎ С К І Раман М ар’янавіч (н. 10.8.
ЛУАЯТ^
Л У БА Ё Д Ы (Hylesininae), падсямейства
жукоў сям. караедаў. Каля 1000 відаў. Пашыраны ўсюды, найб. трапляюцца ў лясной і лесастэпавай зонах умеранага пояса Паўн. паўшар’я. На Беларусі 19 відаў, найб. пашыраны 4 віды: Л. вялікі хваёвы (Blastophagus piniperda), Л. малы хваёвы (В. minor), Л. вялікі яловы (Dendroctonus micans) і Л. пушысты (Polygiaphus polygiaphus). Даўж. да 12 мм, цела цыліндрычнае, карычневае, бурае або чорнае. Лічынкі бязногія, голыя, крыху выгнугыя. Кукалкі белыя. Жухі і лічынкі пракладваюць хады пад карой, y абалоне, лубе (адсюль назва) дрэў і кустоў. Шкоднікі насаджэнняў. ЛЎБА ЧН А Я ЛІТАРАТЎРА, танныя ма-
савыя выданні для народа ў Расіі ў 2-й пал. 18 ст. — 1918. Разам з лубком карысталіся вял. папулярнасцю. Выдаваліся вял. тыражамі. Гал. жанры Л.л.: пераробкі казак і былін, рыцарскіх раманаў (пра Баву Каралевіча, Еруслана Лазаравіча), авантурных аповесцей, жыцій святых; зборнікі анекдотаў, песеннікі, аракулы, соннікі. Часам y Л.л. траплялі творы нар. сатыры, рус. класіхі (АПушкіна, М.Лермантава, М.Гогаля), звычайна пераробленыя і без подпісу аўтара. Стылізаваныя «пад народныя» творы Л.л. падаваліся як ананімныя. Выданні, падобныя да Л.л., выходзілі ў многіх замежных краінах. Літ:. Б а х т п н В., М о л д а в с к н й Д. Русскнй лубок XVII—XIX вв. М.; Л., 1962.
Лубаеды: 1 — вялікі яловы; 2 — вялікі хваёвы; 3 — малы хваёвы (а — жук; б — лічынка; « — пашкоджаныя галінка і дрэва).
Л У Б ІН (Lupinus), род кветкавых раслін
сям. бабовых. Каля 100 (паводле інш. звестак, больш за 200) відаў. Пашыраны ва ўмераных паясах абодвух паўшар’яў, пераважна ў Міжземнамор’і, Амерыцы. На Беларусі культывуюць Л .: вузкалісты (L. angustifolius), жоўты (L. luteus) і шматлісты (L. polyphyllus). Уведзены ў культуру ў Стараж. Рыме, н? Беларусі — з 19 ст.
1941, с. Астравец Церабоўлянскага р-на Цярнопальскай вобл., Украіна), украінскі паэт, перакладчык. Засл. дз. культ. Польшчы (1977). Скончыў Львоўскі ун-т (1963). 3 1992 надзвычайны і паўнамоцны пасол Украіны ў Чэшскай і Славацкай федэратыўнай рэспубліцы, y 1993—95 y Чэш скай рэспубліцы. Аўтар паэт. зб-каў патрыят., культуралагічнай і філас. тэматыкі «Зачараваныя алені» (1965), «Перунова дрэва» (1967), «Паходні» (1975), «Астролаг» (1977, прэмія імя П.Тычыны), «Чуццё сям ’і адзінай» (1979), «Славацкае лета» (1985), «Погляд’вечнасці» (1990, Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1992) і інш. Перакладае з арм., слав., y т л . бел., моў. Складальнік анталогій перакладаў «Славянскае кеба» (1972) і «Славянская ліра» (1983). ГІераклаў на ўкр. мову творы М.Багдановіча, Ф.Багушэвіча, Р.Барадуліна, П.Броўкі, Л.Геніюш, Н.Гілевіча, УДубоўкі, М.Дуксы, С.Законнікава, В.Зуёнка, К.Каганца, У.Караткевіча, Я.Коласа, Я.Купалы, АЛойкі, М.Машары, П.Пестрака, Ф.Скарыны, М.Танка, Цёткі, М.Чарота. На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі Барадулін, Г.Бураўкін, Гілевіч, Законнікаў, Зуёнак, Караткевіч, В.Коўтун, В.Лукша, У.Немізанскі, Р.Семашкевіч, С.Панізнік, Я.Сіпакоў, М.Рудкоўскі.
Тв:. Бел. пер. — Пялёсткі святла. Мн., 1990; Рус. пер. — Очарованныс олснн. М., 1971; Звездочет. М., 1977. В.А.Чабаненка.
народная карціна, твор графікі (пераважна друкаванай), прызначаны для масавага распаўсюджання. Вызначаецца даходлівасцю вобраза, дэкаратыўнасцю і прастатой тэхнікі, лапідарнасцю выяўл. форм, якая часта дасягаецца выразным штрыхом, яркай размалёўкай. У выяўл. тканіну Л. часта ўваходзяць подпісы, што тлумачаць выяву. Выконваецца звычайна непрафес. мастаком. Часам да Л. адносяць і творы прафес. графікі, якія пераймаюць лубачна-фальклорныя прыёмы. Л У Б0К ,
Здаўна вядомы ў Кітаі, першапачаткова маляваны, з 8 ст. — y тэхніцы дрэварыту. Агрымаў пашырэнне ў краінах Еўропы: з 15 ст. — дрэварыт, з 17 ст. — медзярыг, з 19 ст. — літаграфія. У 19 ст. да тэхніхі Л. часам звярталіся прафес. мастакі: Ф.Гоя (Іспанія), АДам’е, Г.Курбэ (Францыя), АВенецыянаў, Дз.Маор (Расія) і інш., y 20 ст. — прадстаўнікі прымітьшізму.
У бел. мастацгве вядомы з сярэдзіны 16 ст. (асобныя дрэварыты віленскіх
ЛУБЙКА Васіль Мікітавіч (26.4.1891, г. Горкі Магілёўскай вобл. — 16.6.1950), бел. вучоны-эканаміст. Акад. АН Беларусі (1931). Д -р с.-г. н. (1931), праф. (1929). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя КА.Ціміразева (1925). У 1928— 38 заг. кафедры ў гэтай акадэміі. У 1940—
В.М.Лубяка.
Да арт. Лубок. Блазан Фарнос, Чырвоны нос. Рускі народны лубок. 18 ст.
выданняў Ф.Скарыны). У 17— 18 ст. прыёмы Л. шырока выкарыстоўваліся ў ілюстрацыях бел. друкарняў Вільні, Еўя, Заблудава, Куцейны, Магілёва. Дубачныя карцінкі на рэліг. сюжэты, абразкі бытавалі на Беларусі ў 18— 19 ст. Яны выконваліся ў тэхніцы абразной гравюры або медзярыта (Л. гравёра
46 дырэктар Ін-та эканомікі АН Беларусі. Навук. працы па пытаннях арг-цыі і планавання с.-г. вытв-сці, пасляваеннага аднаўлення нар. гаспадаркі, развіцця сыравіннай і энергет. базы Беларусі. ЛУБЯНКА, y беларусаў пасудзіна з лубу (кары ліпы і інш. дрэў) на ягады, грыбы і інш. патрэбы. Выкарыстоўвалася і як сявенька.
Да арт. Лубянка. Карабы -лубянкі.
П.Комара з Супрасля, 1740). У бел. мастацтве нашага часу стылістыка Л. ўласціва кніжнай графіды А.Лось, станковым серыям Я.Бусла і інш. В.Ф.Шматаў. ЛУБУМБАШ Ы (Lubumbashi), горад на ПдУ Дэмакр. Рэспублікі Конга. Засн. ў 1910. Да 1966 наз. Элізабетвіль. 810 тыс. ж. (1997). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Цэнтр горнапрамысл. раёна Шаба, прамысл. цэнтр краіны (другі пасля Кіншасы). Здабыча і выплаўка медзі. Прам-сць: харчасмакавая, тэкст., швейная, хім., лакафарбавая, папяровая, маш.-буд., дрэваапрацоўчая. Аддзяленне Нац. ун-та. Навук. цэнтры: па даследаванні прамысл. развіцця Цэнтр. Афрыкі, па вывучэнні этнаграфіі і афр. моў.
ЛУБЙНСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. У Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл., каля в. Лубянка. Утворана плацінай y верхнім цячэнні р. Лубянка ў 1978. Пл. 0,74 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 1 км, найб. глыб. 2,8 м, аб’ём вады 1,04 млн. м3. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 1 м. Выкарыстоўваецца для двухбаковага рэгулявання вільготнасці асушаных с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі, добраўпарадкавання прыбярэжнай зоны. ЛУБЯН Ы Я В А Л бкН Ы , валокны, якія ёсць y сцёблах наземных насенных раслін. Маюць моцна патоўшчаныя (часта адраўнелыя) сценкі з развітай слаістасцю, простымі порамі і вузкай поласцю. Жывое змесціва Л.в. пасля завяршэння фарміравання адмірае. Асн. функцыя — ахова элементаў мяккага лубу
ЛУГ
355
ад дэфармацыі, a таксама апорная сістэма органа. Бываюць гнуткія, мала адраўнелыя (лён, кіт. храпіва), грубыя, моцна адраўнелыя (пянька, джут і інш.). Выкарыстоўваюць y тэкст. прамысловасці. Л УБЯН Ы Я КУЛЬТУРЫ, расліны, якія вырошчваюць для атрымання лубяных валокнаў. Паходзяць з розных сям., растуць ва ўмераных, трапічных і субграпічных зонах. Адна- і шматгадовыя культуры. На Беларусі культывуюць лён-даўгунец, каноплі. Валакно знаходзіцца ў кары сцябла ў абутылону, джуту, лёну-даўгунцу (гл. ў арт. Лён), канапель, кенафу, кендыру, краталярыі, рамі і інш., y лісці агавы (валакно сізаль), новазеландскага лёну, прадзільнага банана (валакно манільская ганька) і інш. Валокны — сыравіна для тэкст. прам-сці, алей насення прыдатны ў ежу і на тэхн. мэты, з кастрыцы робяць буд. пліты, паперу, тэрмаізаляцыйныя матэрыялы, выкарыстоўваюць на паліва і інш. У.П.Пярэднеў. ЛУВЁН (Louvain), французская назва г. Лёвен y Бельгіі. ЛУГ, расліннае згуртаванне (біягеацэноз) шматгадовых траў, прыстасаваных да ўмоў сярэдняга ўвільгатнення. Травы нармальна развіваюцца ўвесь перыяд вегетацыі, без летняга перапынку, характэрнага для стэпаў. Займаюць каля 150— 200 млн. га ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я (пераважна ў Еўропе) і ў Новай Зеландыі. Адрозніваюць мацерыковыя (сухадольныя ўвільгатняюцца атм. ападкамі, нізінныя — атм. ападкамі і грунтавымі водамі), заліўныя (на тэрасах рачных далін) і горныя (таксама высакагорныя). Агульная ўласцівасць Л. — утварэнне травастою і дзярніны (паверхневы слой глебы з каранямі і карэнішчамі траў). Маса падземных органаў раслін y 3— 5 і болей разоў перавышае масу надземных. Характэрны травастой — асаковыя, бабовыя, злакі (.мятлюжкакветныя), разнатраўе. Большасць прыродных Л. узнікае на месцы былых лясоў, балот, там, дзе юііматычныя і глебавыя ўмовы спрыяюць шматгадовым травам, a не дрэвам і кустам. Прыродныя Л. — важная крыніда каштоўных кармавых, харч., лек., меданосных, тэхн. раслін, рэзерват генет. фонду траў. Штучныя (сеяныя) Л. ўзнікаюць y выніку дзейнасці чалавека (напр., арашэнне стэпаў). Ддя павышэння прадукцыйнасці іх акультурваюць (ачышчаюць ад кустоў, падразаюць купіны, уносяць угнаенні і інш.). Выкарыстоўваюцца як сенажаці і пашы. На Беларусі Л. ўзніклі пераважна на месцы высечаных лясоў і хмызнякоў, з іх заліўных — 5,2%, мацерыковых — 94,8% (1996—97). Болыы за 20 відаў рэдкіх лугавых раслін занесены ў Чырв. кнігу Беларусі: дрэмлік, касач сібірскі, першацвет веснавы, шпажнік чарапіцавы, ятрышнік мужчынскі і інш.
356
ЛУГАВАЯ
Літ:. С а н ь к о П.М. Естественные луга Белорусснн, мх характермстюса н оценка. Мн., 1983; М е е р о в с к н й А.С., К а с ь я н ч м к С.А. Опыт высокоэффекгнвного нспользовання пойменных лугов. Мн., 1986.
У.П.Пярэднеў.
вёска ў Мінскім р-не, на аўтадароэе М інск— Магілёў. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 22 км на ПдУ ад Мінска, 15 км ад чыг. ст. Міханавічы. 1238 ж., 473 двары (1999). Лесапільня. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аддз. сувязі. ЛУГАВАЯ
слабада,
Л УГАВ0ДСТВА, 1) галіна раслінавод-
ства, якая займаецца вытв-сцю зялёных кармоў, сена, сенажу, сіласу і травяной мукі, паляпшэннем прыродных і стварэннем штучных сенажацей і пашы для жывёлагадоўлі; састаўная ч. кормавытворчасці. Асн. задача Л. — паляпшэнне натуральнага і сеянага травастою, што звычайна прадугледжвае поўнае знішчэнне дзярніны ў працэсе ўзворвання, унясенне ўгнаенняў, сяўбу шматгадовых траў. На Беларусі лугі даюць прыкладна */з Ус>х кармоў для жывёлагадоўлі. 3 агульнай плошчы сельгасугодцзяў 9,3 млн. га (1998) сенажаці займаюць 1,3 млн. га (14%), паша — 1,7 млн. га (18,3%), з іх палепшаныя адпаведна 1 і 1,2 млн. га. Найб. плошчы лугоў на Пн і Пд рэспублікі. У 20 ст. на Беларусі праведзены вял. работы па паляпшэнні натуральных лугоў і асваенні новых зямель. Найб. плошчы новых зямель асвоены ў Бел. Палессі, дзе асушаныя плошчы з мелкім заляганнем торфу пераважна выкарыстоўваюцца як сенажаці і пашы. На пач. 1998 y рэспубліцы на асушаных землях 814,5 тыс. га сенажацяў і 780,5 тыс. га пашы. Палешданыя і культурныя (сеяныя) сенажаці і паша высокапрадукцыйныя, могуць даваць 7— 8 т/га сена. Важнай задачай Л. з'яўляецца асваенне сенажацезваротаў — папераменнае выкарыстанне адной і той жа лугавой плошчы
пад сенажаць і пашу, падтрыманне іх высокапрадукцыйнага стану. Л. развіта ў краінах, дзе лугі адыгрываюць значную ролю ў вытв-сці кармоў, найб. y ЗША, Расіі, Канадзе, Аўстраліі, Аргенціне, Новай Зеландыі, Вялікабрытаніі, Германіі. 2) Навука, якая распрацоўвае тэарэт. асновы і пракгычныя спосабы павышэння прадукцыйнасці прыродных і стварэння сеяных (культурных) сенажацей і пашы, спосабы рацыянальнага іх выкарысхання. Звязана з раслінаводствам, аграхіміяй, глебазнаўствам, меліярацыяй, земляробствам і інш. На Беларусі развіваецца пераважна ў Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства, y Бел. НДІ земляробства і кормавытворчасці.
Н.І.Жураўская.
Л У Г А В 0Е BÔ 3EPA , y Гарадоцкім р-не
Відебскай вобл., y бас. р. Усыса, на паўд.-зах. ускраіне г. Гарадок. Пл. 0,4 км2, даўж. каля 1,2 км, найб. шыр. 550 м, найб. глыб. 12,9 м, даўж. берагавой лініі каля 3,4 км. Пл. вадазбору 224 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 14 м, месцамі да 20 м, на 3 і Пд пад хваёвым лесам, на Пн і У задзернаваныя ці разараныя. Берагі ўвільготненыя, часткова на 3 і Пд зліваюцца са схіламі. Дно выслана пяском, на глыбакаводдзі — ілам. На П н упадае р. Гаражанка, на 3 злучана пратокай з Арэхавым возерам. ЛУГАВЫ ВОЎК, гл. Каёт. ЛУГАВЫ Л Ё Н , тое, што зязюлін лён. ЛУГАВЫ ЧАЙ, гл. ў арт. Лазаніца. Л У ГА Н ІС (Luganis) Грэгары (н. ў студз.
1960, г. Сан-Дыега, ЗШ А), амерьжанскі спартсмен (скачкі ў ваду). Скончыў Каліфарнійскі ун-т (1983). Чэмпіён XXI (1976, г. Манрэаль, Канада) i XXIV (1988, Сеул), сярэбраны прызёр XXIII (1984, г. Лос-Анджэлес, ЗША) Алімп. гульняў. Шасціразовы чэмпіён свету. ЛУГА Н СК, горад на Украіне, цэнтр Лу-
ганскай вобл., каля сутокаў рэк Лугань і Альхавая. Узнік y 1795 каля Екацяры-
наслаўскага (з 1797 Луганскага) чыгуналідейнага з-да; з 1882 горад, y 1935— 58 і 1970—90 наз. Варашылаўград. 480 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Буйны цэнтр машынабудавання Данбаса (цеплавозы, аўтамабілі, шчолачныя акумулятары); металаапр. (трубы і інш.), лёгкая (тонкасуконны камбінат, трыкат., абутковыя, швейныя прадпрыемствы), дрэваапр., хім.-фармацэўтычная, харчасмакавая прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. 3 ВНУ, y тл. ун-т. 3 т-ры. Цырк. Філармонія. Музеі: краязнаўчы, маст., У.І .Даля. ЛУГАНСКАЯ В 0 Б Л А С Ц Б Размешчана
на У Украіны. Утворана 3.6.1938. Да 1958 і ў 1970—90 наз. Варашылаўградская вобл. Пл. 26,7 тыс. км2. Нас. 2782,8 тыс. чал. (1996), гарадскога 87%. Цэнтр — г. Луганск. Найб. гарады: Севераданецк, Алчэўск, Лісічанск, Стаханаў, Красны Луч. П р ы р о д а. Большая ч. тэрыторыі вобласці — хвалістая стэпавая раўніна, расчлянёная густой сеткай яроў і лагчын. На Пд — Данецкі краж (выш. да 367 м, г. Магіла-Мячэтная). Карысныя выкапні: каменны вугаль (частка Данецкага вугальнага басейна), вапнякі, мергель, мел, вогнетрывалыя і пластычныя гліны, каменная соль. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -6 °С на Пд да -8 °С на ПнУ, ліп. 21— 23 °С. Ападкаў за год ад 400—450 мм на ПнУ да 550 мм y межах Данецкага кража. Гал. рака — Северскі Данец з прытокамі Красная, Баравая, Айдар, Дзеркул (злева) і Лугань, Луганчык, Вял. Каменка (справа). Глебы чарназёмныя, дзярнова-падзолістьш, y поймах рэк алювіяльныя. Участкі карэнных стэпаў захаваліся ў межах Луганскага запаведніка. Пад лесам каля 7% тэрыторыі (пераважна ў пойме Северскага Данца). На ПнУ вобласці лясныя палосы, закладзеныя ў канцы 19 ст. В.В.Докучаевым (Ю ніцкі бат. заказнік). Г а с п а д а р к а . Л.в. — важны раён цяжкай прам-сці Украіны. Вядучыя галіны прам-сці: вугальная (здабыча энергет. і каксавальных каменных вуг-
лёў), металургічная (вытв-сць чыгуну, сталі, пракату, ферасплаваў, труб), маш.-буд. (вьпв-сць горна-шахтавага абсталявання, цеплавозаў, вагонаў, станкоў, абсталявання для металургічнай, хім. прам-сці, прылад, ЭВМ), хім., коксахім. і нафтахім. (вытв-сць аміяку, мінер. угнаенняў, анілінавых фарбавальнікаў, гумава-тэхн. вырабаў, соды). Вытв-сць элекграэнергіі на ЦЭЦ і ДРЭС (Варашылаўградская, Штэраўская, Лісічанская). Развіты лёгкая (трыкат., тэкст., швейная, абутковая), харч. (мясная, масларобная і алейная, мукамольна-крупяная, плодаагароднінакансервавая і інш.), камбікормавая, дрэваапр. (у т.л. мэблевая) прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў (шкло, жалезабетонныя вырабы). С.-г. ўгоддзі займаюць 1872 тыс. га, y т.л. пад ворнымі
.T p o iu K â e Y ^ '
і камандзір эскадрыллі, камандзір знішчальнага авіяц. палка. Вызначаўся высокім майстэрствам вядзення паветр. баёў. Толькі ў час бітвы за Дняпро 1943 збіў асабіста 18 самалётаў праціўніка i 1 y групавым баі. Усяго Л. зрабіў 390 баявых вылетаў, збіў асабіста 37 (у т.л. 2 тараніў) і ў групавых баях 6 самалётаў праціўніка. Пасля вайны (да 1964) на камандных пасадах y ВПС. Аўтар успамінаў «На глыбокіх віражах» (2-е выд. 1966) і «Неба застаецца чыстым» (1970). ЛУГАПАРК, парк, які арганізуецца ў
поймах рэк ці на берагах азёр для кароткачасовага адпачынку ва ўмовах, блізкіх да натуральнага асяроддзя. Для Л. характэрна перавага адкрытых прастораў з раскрыццём панарам на далёкія адлегласці.
л у д ____________________
357
1931— 48), зб. артыкулаў «Роздум пра паэзію» (1960) і інш. У творах апошніх гадоў (зб-кі «Сонцаварот», 1956; «Сіняя вясна», апубл. 1958, і інш.) філас. асэнсаванне гісторыі. Кн. філас. паэм на аўтабіягр. аснове «Сярэдзіна стагоддзя» (апубл. 1958) ахоплівае найб. важныя падзеі сярэдзіны 20 ст. У зб. «Новыя вершы» (1941) цыкл вершаў «Ноч пад Маладзечна» пра вызваленне Зах. Беларусі ў 1939. На бел. мову асобныя вершы Л. пераклалі С.Дзяргай, Х.Жычка, A Звонак
Te:. Собр. соч. Т. 1—3. М., 1988—89; Огветственность перед эпохой: Лнт.-крвтнч. статьн н выступлення. М., 1988. Літ.: Страннцы воспомннаннй о Луговском. 2 нзд. М., 1981.
Л У Г А Н С К А Я ВО БЛАСЦ Ь Маштаб 1:3 500 000
' v Лозна-А л яксаі °
Панроўсі
L aco*
оМ а р ка ў Ь а
С.Д.Луганскі. ДзЛ.Лугаўской.
М а с т н І' 'С тарабельск гБелаводсі
М.П.Лугоўскі. Л У ГА Ў С Ы Сяргей Іванавіч (н. 29.6.1912,
М іл а д а гв а р д зв й с к Л утугін а ■ ^ г .М а г Ш -М я ч э т н а і 'р а с н а д о і
землямі 1386 тыс. га (1996). Буйныя арашальныя сістэмы (пл. каля 100 тыс. га). Земляробства спецыялізуецца на вьггв-сці збожжавых (пшаніда, кукуруза, ячмень) і алейных (сланечнік) культур. Вырошчваюць бульбу, агародніну. Садоўніцтва, вінаградарства. Жывёлагадоўля малочна-мяснога кірунку. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коз, птушку. Дапаможныя галіны — пчалярства, трусагадоўля, рыбаводства. Чыг. вузлы: Луганск, Папасная, Родакава і інш. Асн. аўтадарогі: Луганск— Харкаў, Луганск—Данецк, Лутанск— Дзябальцава. Аэрапорты ў Луганску і Севераданецку. Л.В.Лоўчая. ЛУГАНСКІ Сяргей Данілавіч (1.10.1918,
Алматы — 16.1.1977), генерал-маёр авіяцыі (1957), двойчы Герой Сав. Саюза (1943, 1944). Скончыў Арэнбургскую ваен. школу лётчыкаў (1938), Ваен.-паветр. акадэмію (1949). У Чырв. Арміі з 1936, лётчык. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з кастр. 1941 на Паўд., Варонежскім, Сцяпным, 2-м і 1-м Укр. франтах: нам. камандзіра
г. Жытомір, Украіна), бел. вучоны ў галіне горнай справы і прамысл. экалогіі. Д-р тэхн.н., праф. (1956). Скончыў Днепрапятроўскі горны ін-т (1937). 3 1972 y Полацкім ун-це. Навук. працы па аэрадынаміцы вентыляцыі грамадз. прамысл. будынкаў і спецзбудаванняў, рудніковай вентыляцыі, ачыстцы прамысл. паветраных выкідаў.
Te:. Проветрнванне глубокнх рудннков. М., 1962; Совершенствованне разработкн н вентнляцнн рудняхов. М., 1968 (у сааўт.); Совершенствованне снстем промышленной вентмляцнн. М., 1991 (разам з Г.К.Дымчуком).
Л У Г А Ў С К 0Й Дзмітрый Іванавіч (17.11.
1918, г. Віцебск — 2.5.1989), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Відебскі аэраклуб (1938), Чкалаўскую школу пілотаў (1941). У Вял. Айч. вайну з 1942 на Каўказскім, Паўн.-Каўказскім, 2-м Прыбалт. франтах. Камандзір эскадрыллі штурмавікоў капітан Л. зрабіў 130 баявых вылетаў, знішчыў 10 танкаў, 26 артыл. гармат і бронемашын, 80 аўтамашын з жывой сілай і грузам, нанёс значныя страты камунікацыям ворага. Да 1959 y Сав. Арміі. Л У Г А Ў С К 0Й Уладзімір Аляксандравіч
(1.7.1901, Масква — 5.6.1957), расійскі паэт. Скончыў Ваенна-пед. ін-т (1921). Друкаваўся з 1924. Да 1930 удзельнік Літ. цэнтра канструкгывістаў (гл. ў арт. Канструктывізм), што паўплывала на рацыянальны пафас ранняй паэзіі (зб-кі «Бліскавіцы», 1926; «Мускул», 1929). Аўтар зб-каў вершаў «Пакуты маіх сяброў» (1930), «Еўропа» (1932), кн. паэм «Жыццё» (1933), паэт. эпапеі «...Бальшавікам пустыні і вясны» (кн. 1— 3,
Л У ГВ ЕН , Л у г в е н ь , Лінгвен, Л а н г в е н (у праваслаўі Сямён; каля 1355— 1431), князь, сын Альгерда. Разам з інш. князямі падпісаў Крэўскую унію 1385. У 1389— 92 і 1407— 12 князь y Вял. Ноўгарадзе, з 1392 валодаў Мсціслаўскім княствам. Удзельнічаў y войнах ВКЛ з рус. княствамі, y Мсціслаўскай бітве 1386 з вял. князем смаленскім Святаславам, захапіў Вязьму, Смаленск, Варатынск. На чале мсціслаўскай, аршанскай і смаленскай харугваў вызначыўся ў Грунвальдскай бітве 1410. У 1430— 31 y барацьбе Свідрыгайлы з Жыгімонтам Кейстугавічам за трон падтрымліваў першага. Заснаваў каля Мсціслава Ануфрыеўскі манастыр. Родапачынальнік князёў Мсціслаўскіх. А.В.Белы.
Мікалай Пятровіч (14.12. 1^11, в. Равуча Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 25.6.1944), Герой Сав. Саюза (1944). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Камандзір стралк. батальёна капітан Л. вызначыўся ў 1944 пры вызваленні Віцебскай вобл.: 23 чэрв. батальён на чале з ім прарваў абарону ворага, заняў в. Гуркі і Ермакі, выйшаў y тыл праціўніка, адбіў 9 контратак, вызваліў в. Крупчына і Засіннікі. 24 чэрв. фарсіраваў Зах. Дзвіну, захапіў плацдарам, выйшаў на шашу Віцебск— Бешанковічы, дзе злучыўся з падраздзяленнямі войск 3-га Бел. фронту. Л. загінуў y баі. Л У Г0Ў С К І
Л УД Мікалай
Рыгоравіч (3.1.1947, в. Кажан-Гарадок Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі і анкалогіі. Д-р мед. н., праф. (1992). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1971), пра-
358
лудж энне
скай славы на Лудчыцкай вышыні. Каля вёскі група археал. помнікаў Лудчыцы.
цуе ў ім (з 1993 заг. кафедры). Навук. працы па анкалогіі, хірургіі страўніка і кішэчніка. Тв:. Клшшка н леченне снндрома укороченного клшечннка. Мн., 1988 (разам з I М.Сіпаравым), Ультразвуковая днапюстнка в меднцнне. Внтебск, 1995 (у сааўт. ).
ЛУЖАНІН Максім (сапр. K a р a т a й Аляксандр Амвросьевіч; н. 2.11.1909, в. Прусы Салігорскага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Засл. дз. маст. Беларусі (1969). Скончыў Мінскі бел. пед. тэхнікум (1928). Вучыўся ў БДУ (1928— 31). Працаваў y час. «Узвышша», на Бел. радыё (1930— 32). 10.8.1933 незаконна асуджаны. Пакаранне адбываў y Марыінску Кемераўскай вобл. Рэабілітаваны ў 1956. 3 1935 на выдавецкай
ЛУДЖ ЭННЕ, пакрыццё всшавам металічных (пераважна стальных і медных) вырабаў і паўфабрыкатаў (стужкі, ліста, дроту) для аховы іх ад карозіі або каб аблегчыць працэс паяння. Робіцца апусканнем нрадмета ў расплаўленае волава, y раствор, y якім ёсдь волава, або ў электраліт (пры Л. электролізам) з наступным аплаўленнем y масляных ваннах, пячах ці індуктарах. Перад Л. выраб ачышчаюць, a паверхню, якая апрацоўваецца, пратраўліваюць кіслатой. ЛУДЗІТЫ (англ. Luddites), удзельнікі стыхійных рабочых выступленняў y Англіі 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. супраць укаранення ў прамысловасць машын, якія яны лічылі прычынай свайго гаротнага становішча. Назва ад імя легендарнага рабочага Н Л уда, які нібьпа першы зламаў свой станок. Рух Л. пачаўся каля 1760 y гарадах Ш эфілдзе і Нотынгеме і ў пач. 19 ст. ахапіў амаль усю Англію. Яны нападалі на фабрыкі і знішчалі машыны, асабліва ткацкія. Нягледзячы на ўвядзенне ўрадам y 1769 і ў 1812 смяротнага пахарання для Л., іх рух працягваўся да 1830-х г. ЛУДХІЯНА, горад y Паўн. Індыі, y штаце Пенджаб, на р. Сатледж. Засн. ў 1480. Каля 700 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог. Трансп. вузел і гандл.-прамысл. цэнтр цггата Пенджаб. Прам-сць: тэкст., металаапр., машынабудаўнічая. Ручное ткацтва. С.-г. ун-т. ЛУДЧЫ ЦЫ , помнікі археалогіі каля в. Лудчыцы Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.: стаянка грэнскай культуры (12— 8 тыс. г. назад) і курганны могільнік 11 ст. На с т a я н ц ы выяўлены рэшткі авальнага заглыбленага ў мацярык жытла драўлянай канструкцыі накшталт ярангі. Знойдзены крамянёвыя прылады працы (наканечнікі стрэл, разцы, скрабкі, вастрыі, пласціны і інш.), паблізу жытла — рэшткі агнішча. Пахавальны абрад на м о г і л ь н і к у — трупапалажэнне на мацерыку галавой на 3, адно пахаванне з нябожчыкам y становішчы седзячы на дошцы. Знойдзены пацеркі, скроневыя кольцы, пярсцёнкі, бранзалеты, бронзавая літая фігурка чалавека і інш. ЛЎДЧЫ ЦЫ , вёска ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Быхаў — в. Новы Быхаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на Пд ад г. Быхаў, 54 км ад Магілёва, 6 км ад чыг. ст. Лудчыцы. 626 ж., 240 двароў (1999). Лесапільня. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Мемарыял воін-
М Лужанін.
дачы» (1958), вершы і апавяданні для дзяцей, паэму-казку «Хто робіць пагоду» (1959). Аўтар сцэнарыяў фільмаў («Паўлінка», 1951; «Народны паэт», 1952; «Першыя выпрабаванні», 1960 і «Запомнім гэты дзень», 1967, з АКуляшовым). На бел. мову пераклаў «Гора ад розуму» АГрыбаедава, «Вечары на хугары ля Дзіканькі» М.Гогаля, «Падарожжа з Пецярбурга ў Маскву» А.Радзішчава, асобныя творы А.Пушкіна, У.Маякоўскага, А Фадзеева, А.Міцкевіча, У.Сыракомлі і інш. Тв:. 36. тв. Т. 1—2. Мн., 1960; 36. тв. Т. 1— 3. Мн., 1968—70; 36. тв. Т. 1-4. Мн., 1979—81; Вярнуся ветрам: Лірыка, гумар, сатыра. Мн., 1987. Літ:. А р о ч к а М. Беларуская савецкая паэма. Мн., 1979; Я г о ж. Саюз часу і майстэрства. Мн., 1981; Б е ч ы к В. Прад высокаю красою... Мн., 1984; К і с я л ё ў Г. Крокі / / Полымя. 1984. № 11; Г н і л а м ё д а ў У. Натхненне і майстэрства: Творчасць М.Лужаніна / / Роднае слова. 1998. № 5. У.В.Гніламёдаў. Л У Ж А Н К І, малюскі, гл. Жывародкі. Л ЎЖ АСНА. археалагічныя помнікі каля
рабоце ў Маскве. У 1944— 53 y газ. «Звязда», час. «Вожык». У 1967— 71 гал. рэдактар сцэнарнай калегіі кінастудыі «Беларусьфільм». Друкуецца з 1925. Раннія вершы (зб. «Крокі», 1928) прасякнуты эмац.-рамантычным успрыняццем рэчаіснасці. У зб-ках вершаў і паэм «Неаплачаны рахунак» (1930), «Галасуе вясна за вясну», «Кастрычнікам! Ліпенем! Маем!», «Аднагалосна» (усе 1931), «Першамайская вуліца» і «І аласы гарадоў» (абодва 1932) зварот да надзённых тэм жыцця вёскі і горада, паглыбленне . іх грамадскага гучання. Творы ваен. перыяду (зб. «Шырокае псше вайны», 1945) адлюстроўваюць мужнасць і гераізм воінаў, вышыню чалавечага духу ў час смяротнай небяспекі. Пасляваенная паэзія Л. ўславіла мірныя справы людзей працы (зб-кі «Поступ», 1950; «Святло Радзімы», 1952; «Моваю сэрца», 1955). Кніга вершаў «ІІрасторы» (1958) пашырыла паэтычны свет аўтара. Вершы і паэмы грамадзянскага гучання ў кнігах «Росы на коласе» (1973), «Прага крыла» (1974), «Як нараджаўся новы свет» (1975), «Лявоніха» (1977), «Галасы пад выраем» (1980), «Паразмаўляй са мной, зямля» (1983). У сярэдзіне 1980— 90-я г. паэзія Л. набывае праніклівае філасофска-быційнае гучанне, y якім зноў абвастраецца асабістая памяць, рахункі сваіх і агульных крыўдаў, пачуццё справядлівасці, але ўсё перажытае ўраўнаважваецца мудрым чалавечым вопытам, удзячнай любоўю да жыцця і хвалою ў яго гонар. Паэзіі Л. ўласціва жанрава-стылявое багацце, разнастайнасць вобразна-моўных сродкаў, паэт. майстэрства. Піша прозу («Колас расказвае пра сябе», 1964, Літ. прэмія імя Я.Коласа 1965; «Дванаццаць вячорных вогнішчаў», 1968; «Людзі, птушкі, прастор», 1976; «Трое», 1989). Выступае як крьггык і публідыст (кнігі «Вачыма часу», 1964; «Рэпартаж з рубцом на сэрцы», 1973; «3 ранку да вечара», 1978). Выдаў зб. гумару «Сілівон на
в. Лужасна Віцебскага р-на: гарадзішча днепра-дзвінскай культуры і банцараўскай культуры, селішча банцараўскай культуры. Гарадзішча ўмацавана 2 валамі. Сярод знаходак фрагменты лягаюга посуду, жал. нажы, сярпы, бронзавая падвеска, касцяная праколка. У 6—8 ст. выкарыстоўвалася я к сховішча. На селішчы выяўлены рэшткі паглыбленага ў грунт жытла з печчу-каменкай. Знойдзена ляпная кераміка, гліняны тыгель, прасліцы, бронзавы пінцэт, жал. шылападобная прылада з гаюскай лапаткай. Л УЖ А С Н Й Н С К А Й
ЗЕ М Л Я Р 0Б Ч А Й
Ш К О Л Ы Б У Д Ы Н А К , помнік архітэк-
туры мадэрн y в. Лужасна Віцебскага р-на. Узведзены ў 2-й пал. 19 ст., y 1905—09 рэканструяваны. Мураваны 2- павярховы Г-падобны ў плане будынак. У аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі вылучаецца 3-павярховая вуглавая частка з уваходам, сіметрычнай групоўкай праёмаў, складанымі шчытамі. Паміж імі высокі спічасты шацёр, які надае выразнасць сілуэту будынка. Фасады вырашаны ў 2 ксшерах. Аконныя праёмы на 2-м паверсе з лучковым завяршэннем, на 1-м — прамавугольныя. У
Лужяснянскяй земляробчай школы булынак.
ЛУЗПН
1909 y будынку адкрыта земляробчая школа. 3 1965 — Лужаснянскі сельскагаспадарчы тэхнікум. Т.В.Габрусь. ЛУЖАСНЙНСКІ
кая магіла сав. воінаў, помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
СЕЛЬСКАГАСПА-
ДДРЧЫ Т^ХН ІКУМ і м я Ф. A. C y p r a н a в а. Засн. ў 1909 y в. Лужасна Віцебскага р-на як ніжэйшае с.-г. вучылішча. 3 1920 с.-г. школа 2-й ступені, з 1928 с.-г. школа тэхнічных культур, з 1929 тэхнікум па тэхн. культурах, з 1930 дзярж. с.-г. ільно-пяньковы тэхнікум, з 1965 с.-г. тэхнікум. У 1977 прысвоена імя Сурганава. У 1993—96 саўгас-тэхнікум. 3 1.6.1996 сучасная назва. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): аграномія, заатэхнія, ветэрынарыя. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. Працуе школа павышэння кваліфікацыі спецыялістаў сярэдняга звяна. Mae дэндрапарк, музей тэхнікума, спортбазу. ЛУЖАСЯНКА, Л у ж а с н я н к а , рака ў Гарадоцкім і Віцебскім р-нах Віцебскай вобл., правы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 32 км. Пл. вадазбору 700 км2. Выцякае з воз. Вымна, цячэ ў межах Гарадоцкага ўзв. Асн. прытокі: Громаць, Кабішчанка, Храпаўлянка (справа). Даліна скрынкападобная, шыр. 200— 400 м. Пойма двухбаковая і перарывістая, часам адсутнічае. Рэчышча звілістае, шыр. да 20 м. ЛУЖКІ. вёска ў Шаркаўшчынскім р-не Віцебскай вобл., на р. Мнюта. Цэнтр сельсавета. За 32 км на У ад г.п. Ш аркаўшчына, 198 км ад Віцебска, 29 км ад чыг. ст. Падсвілле. 905 ж., 399 двароў (1999). Лясніцтва, млын. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, паліклініка, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі архітэктуры: Лужкоўскі Міхайлаўскі касцёл, царква Раства Багародзіцы (1794), вадзяны млын (19 — пач. 20 ст.). ЛУЖ К0ЎСКІ МІХАЙЛАЎ СКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры ракако ў в. Лужкі Ш аркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1744— 56 з цэглы пры Лужкоўскім піярскім калегіуме па фундацыі полацкага кашталяна В.Жабы, y 1843 перабудаваны пад правасл. царкву. Аднанефавы 2-вежавы храм з акруглай апсідай і бакавымі сакрысціямі. 4-ярусныя чадверыковыя вежы пастаўлены вуглом да плоскасці гал. фасада, які ўвагнуты па акруглым абрысе, расчлянёны на 3 ярусы карнізнымі паясамі і крапаваны пілястрамі. Фасады прарэзаны разнастайнымі па канфігурацыі і памерах аконнымі праёмамі. Алтары былі ўпрыгожаны круглай драўлянай пазалочанай скулыггурай y стылі ракако (скулыггура св. Пятра захоўваецца ў Полацкім гісторыка-археал. запаведніку). А.М.Кулагін. ЛУЖ К0ЎСКІ ПІЙРСКІ КАЛЁГІУМ. Дзейнічаў y 1745— 1832 y мяст. Лужкі Дзісенскага пав. (цяпер Шаркаўшчынскі р-н Віцебскай вобл.). Уладальнік мястэчка кашталян полацкі Валерыян Жаба (у яго гонар калегіум наз. Вале-
359
Лужкоўскі Міхайлаўскі касцёл.
рыянаўскім) падараваў манахам фальварак Віснік, адвёў месца для пабудовы кляштара, Лужкоўскага Міхайлаўскага касцёла і калегіума. Ж онка Жабы ахвяравала на калегіум 1000 злотых. У канцы 1750-х г. навуч. сістэма калегіума рэарганізавана паводле рэформ С.Канарскага. У апошняй чвэрці 18 ст. ў час дзейнасці Адукацыйнай камісіі калегіум уваходзіў з 1783 y Навагрудскую, з 1790 y Піярскую навуч. акругі, y 1782 былі 3 класы з тэрмінам навучання 6 гадоў, 4 выкладчыкі, 130 вучняў. У 1793 калегіум пераўтвораны ў павятовае 4-класнае вучылішча з 6-гадовым тэрмінам навучання (3-і і 4-ы класы мелі 2-гадовыя курсы). У 1807 тут вучылася 116 юнакоў. У вайну 1812 разрабаваны французамі. У 1817 былі 144 выхаванцы. У 1825 рэарганізаваны ў звычайнае 4-класнае павятовае вучылішча. За ўдзел выкладчыкаў y паўстанні 1830— 31 вучылішча 1.5.1832 зачынена, маёмасць піяраў канфіскавана. А.Ф.Самусік. Л У Ж 0К , вёска ў Кармянскім р-не Гомельскай вобл., на р. Горна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на Пд ад г.п. Карма, 90 км ад Гомеля, 71 км ад чыг. ст. Рагачоў. 420 ж., 139 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брац-
ЛЎЖЫЦА, Л a ў з і ц (сербалужыцкае tuzica, ням. Lausitz), гістарычная вобласць y паўд.-ўсх. ч. Германіі, на герм польск. памежжы паміж рэкамі НысаЛужыцка (Нейсе) і Ш прэе (вярхоўе), У 1-м тыс. н.э. заселена палабскімі славянамі — пераважна лужычанамі (на Пн) і мільчанамі (на Пд; гал. цэнтрам апошніх быў г. Будзішын, цяпер Баўцэн, Германія; адсюль паўд. частка Л. напачатку наз. Будзішынскай зямлёй). У 10 ст. заваявана, пазней каланізавана немцамі, паводле Будзішынскага міру 1018 адышла да Польшчы, з 1031 зноў y Германіі (у т л . ў Брандэнбургу), з 14 ст. ў Чэхіі. 3 15 ст. падзяляецца на Ніжнюю (на П н) і Верхнюю (на Пд) Л., з 1526 y складзе манархіі Габсбургаў, з 1623— 35 уладанне курфюрстаў Саксоніі, y 1815 падэелена паміж Прусіяй (б.ч. з г. Гёрліц) і Саксоніяй (ч. Верхняй Л. з Баўцэнам). Нягледзячы на гірацэс германізацыі (з 18 ст.), сярод слав. насельніцтва пачала фарміравацца нац. самасвядомасць; развівалася лужыцкая л-ра, былі створаны нац. культ.-асв. арг-цыі (Маці Сербская, Дамавіна). У 1935— 38 усе лужыцкія арг-цыі і т-вы скасаваны, выкарыстанне лужыцкай мовы ў школах забаронена. У 1949— 90 y складзе Герм. Дэмакр. Рэспублікі. У 1950 атрымала культ. аўтаномію (мае ўласнае школьніцтва, друк, y 1945 адноўлена Дамавіна). ЛЎЖЫ ЦКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура гшямён канца бронзавага і ранняга жал. вякоў (15—4 ст. да н.э.), якія насялялі зах. землі Польшчы, усх. вобласці Германіі, паўн. раёны Чэхіі і Славакіі. Назва ад Лужыцкай вобл. (Германія), дзе ўпершыню выяўлены харакгэрныя помнікі. Насельнідтва жыло на паселішчах y наземных жытлах слупавой канструкцыі і ў паўзямлянках з глінянымі печамі. Пахавальны абрад — трупаспаленне ў грунтавых могільніках, трапляецца і трупапалажэнне ў курганных могільніках. Плямёны Л.к. займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй. Выраблялі метал. прылады працы, зброю, упрыгожанні, цюльпана- і яйцападобныя гаршкі, біканічныя і пукатыя вазы, інш. посуд, арнаментаваны шышкападобнымі выступамі і гарыз. жалабкамі. Скіфскія набегі з 6 ст. да н.э. паскорылі заняпад Л.к. На Беларусі зафіксаваны асобныя знаходкі рэчаў Л.к. каля Навагрудка, вёсак Здзітава Бярозаўскага, Барысы Брэсцкага р-наў Брэсцкай вобл. і інш. В.І.Шадыра.
Л У Згін Аляксей Андрэевіч (1.2.1920, в.
Б р о н з а в ы б р а н з а л е т лужыцкай культуры.
Загараддзе Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 10.1.1977), Герой Сав. Саюза (1946). Скончыў Тамбоўскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1941). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну з 1943 на Цэнтр., 1-м Укр. франтах. Камандзір звяна развед. авіяц. палка лейтэнант Л.
360
частка Л. ўвайшла ў іх склад (1783), a заходняя зноў адышла (1800) да Францыі, якая ў 1803 прадала сваю частку Л. ЗШ А за 15 млн. дол. 3 1804 паўд. частка Л. — тэрыгорыя (адм. адзінка), з 30.4.1812 штат ЗША (астатнія часткі Л. ўвайшлі ў інш. штаты ЗША), які ў грамадз. вайну 1861—65 удзельнічаў на баку паўд. (канфсдэраіыўных, рабаўладальніцкіх) штатаў. Ў Л. працяглы час адбываліся сац. і расавыя хваляванні, асабліва ў канцы 1920 — пач. 1930-х г.
л у з ін
зрабіў 106 баявых вылетаў, правёў 32 паветр. баі, зняў 160 фільмаў, з якіх зманціравана 275 фотасхем і 450 фотапланшэтаў; паводле звестак яго аэрафотаразведкі на аэрадроме ў Палтаве і інш. палявых пляцоўках знішчана 320 самалётаў праціўніка. Да 1960 y Сав. Арміі. ЛЎЗІН Мікалай Мікалаевіч (9.12.1883, г. Томск, Расія — 28.2.1950), расійскі матэматык. Акад. AH С СС Р (1929, чл.кар. 1927). Скончыў Маскоўскі ун-т (1908), дзе і працаваў. У 1929— 36 і 1941— 50 y Матэм. ін-це, з 1936 y Ін-це аўтаматыкі і тэлемеханікі AH СССР. Навук. працы па метрычнай і дэскрыптыўнай тэорыі функцый сапраўднай пераменнай, матэм. аналізе, дыферэнцыяльнай геаметрыі і інш. Тв.: Собр. соч. Т. Л іт :. Н.Н.Лузнн.
1— 3. М., 1953— 59. М.; Л., 1948; Памята Н.Н.Лузнна / / Успехя мат. наук. 1950. Т. 5, вып. 4.
АА.Лузгія. ЛУІ БАНАп Ар Т,
М.М.Лузін.
г л
.
Напалеон III.
ЛУІ Ф ІЛ ІП (Louis Philippe; 6.10.1773, Парыж — 26.8.1850), французскі кароль [1830— 48], Прадстаўнік малодшай (Арлеанскай) галіны Бурбонаў, герцаг Арлеанскі з 1793. У час Французскай рэвалюцыі 1789— 99 якабінец (з 1790), удзельнік вайны з антыфранц. кааліцыяй. У 1793 перайшоў на бок аўстрыйцаў, да (814 y эміграцыі. У перыяд Рэстаўрацыі (1814— 30) быў звязаны з ліберальнай апазідыяй. У час Ліпеньскай рэвалюцыі 1830 абвешчаны каралём арлеаністамі. Правіў y інтарэсах найбагацейшых вярхоў прадпрымальнікаў (пераважна банкіраў). Жорстка падаўляў нар. хваляванні, факгычна ліквідаваў дэмакр. свабоды, гарантаваныя «Хартыяй 1830» (сходаў, друку і інш.). У 1830— 47 пры ім быў заваяваны Алжыр. Скінуты з прастола ў час Лютаўскай рэвалюцыі 1848, уцёк y Англію. Л У ІД 0Р (франц. louis d’or залаты луі; Louis Людовік), асноўная залатая манета Францыі, выпуск якой пачаўся ў J640 пры Людовіку XIII (адсюль назва) і працягваўся да 1795. Напачатку Л. раўняўся 10 ліўрам. 3 павышэннем кошту золата адпаведна павышаўся і коцгг Л. (у 1686 роўны 11 ліўрам 10 су). У 1693— 1726 Л. выпускаўся неаднаразова.
Луідор 1743; золата, Францыя.
ЛУІЗІЯНА (Louisiana), штат на Пд ЗША, на Прымексіканскай нізіне. На Пд абмываецца Мексіканскім залівам. Пл. 125,7 тыс. км2. Нас. 4350,6 тыс. чал. (1996), y т.л. 30,8% негры. Адм. ц. — Батан-Руж, найб. горад Новы Арлеан. Прыморская частка — забалочаная нізіна з азёрамі, на У — даліна і дэльта р. Місісіпі. На П нЗ рэльеф узгорысты (выш. да 163 м). Клімат субтрапічны, вільготны. Сярэднія месячныя т-ры ад 12 °С y студз.—лютым да 27,5 °С y ліпені. Ападкаў каля 1500 мм за год. Індустр.-агр. пггат. Здабыча нафты, прыроднага газу, каменнай солі, серы. Буйная нафтаперапр. і хім. прам-сць (Батан-Руж, Лейк-Чарльз, Новы Арлеан). Развіты алюмініевая, нафгахім. (выгв-сць сіш . каўчуку, пластмас), дрэваапр., папяровая, харч. (цукр., алейная, апрацоўка трапічных прадукгаў), суднабуд. і суднарамонтная, аўтазборачная, металаапр. прам-сць. У сельскай гаспадарцы пераважае земляробства (больш за 60% даходаў). Асн. культуры: рыс, бавоўнік, цукр. трыснёг, соя, кукуруза, батат. Гадуюць буйн. par. жывёлу і свіней. Рачное і марское рыбалоўства. Транспарт аўтамабільны, чыгуначны, рачны, марскі. Тэр. Л., яхую здаўна насялялі індзейцы, y 1539— 42 адкрылі іспанцы, з 1682 даследавалі і з 1699 каланізавалі французы (у 1718 засн. г. Новы Арлеан). У канцы 17 — пач. 19 ст. Л. наз. вялізная тэр. басейна р. Місісіпі. У выніку Сямігадовай вайны 1756—63 Францыя перадала зах. частку Л. пад уладу Іспаніі, усходнюю — Англіі. Пасля ўтварэння ЗША усх. Л У ІЗ ІЯ Н А М а ш та б 1:9 5 0 0 0 0 0
Луізіяна
івз Р“ І,Я
г.Дрыскіл
Н акітаі Хатысберг
3
I H A S J Галфпарт
Іе й к-Ч а р л ь з ІОВЫ АРЛЕАН
ЛЎІС (Louis) Джозеф Бэраў (13.5.1914, г. Лафеет, йггат Алабама, ЗШ А — 12.4.1981), амерыканскі спаргсмен (бокс). Чэмпіён свету сярод прафесіяналаў (1937— 49) y цяжкай вазе. ЛЎІСВІЛ (Louisville), горад на У ЗША, y штаце Кентукі. Засн. ў 1778, гар. правы з 1828. Названы ў гонар франц. караля Людовіка XVI. 270,3 тыс. ж., з прыгарадамі каля 1 млн. ж. (1997, частка прыгарадаў y штаце Індыяна). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Агайо. Важны гандл.-прамысл. цэнтр, гал. рынак тытуню ў ЗША. Прам-сць: хім. (у т л . вытв-сць сінт. каўчуку, шіастмас), харчасмакавая (буйны цэнтр вытв-сці віскі і тытуню), палііраф., металаапр. і маш.-буд. (вытв-сць элекграбыт. прылад, рачных суднаў, рухавікоў унутр. згарання, с.-г. машын), ваенная. Ун-т. ЛУК, 1) ручная зброя далёкага бою для кідання стрэл. Вядомы з часоў позняга палеалггу. Выкарыстоўваўся ўсімі народамі і гшямёнамі (акрамя карэнных аўстралійцаў і мікранезійцаў) на вайне і паляванні да 18 ст. (у некаторых народаў Афрыкі і ў 20 ст.). 3 сярэдневякоўя ў Еўропе вядомы Л. просты і складаны. П р о с т ы Л. — сагнугая ў дугу пругкая драўляная палка, канцы якой сцягнуты цецівой; быў пашыраны ў стараж. рымлян, германцаў, нарманаў, кельтаў, англа-саксаў. С к л а д а н ы Л. меў драўляную аснову лукавішча, узмоцненага звонку жыламі, з унутр. боку — касцянымі пласцінкамі; канцы і дзяржанне мелі таксама касцяныя пласцінкі, асобныя часпсі змацоўваліся клеем і жыламі. Цеціву скручвалі з сухажылляў жывёл, вузкіх палос скуры, валасоў, раслінных валокнаў. Меў памеры 1,2— 1,6 м і кідаў стрэлы да 900 м. Складаны Л. пераўзыходзіў просты ў трываласці, далёкасці кідання стрэл і сіле паражэння цэлі. Стрэлы рабілі з прамастойнага дрэва ці трыснягу; наканечнікі — з крэменю, рогу або косці, з 1-га тас. да н.э. — з металу.
На тэр. Беларусі крамянёвыя наканечнікі стрэл знаходзяць пры раскопках мезалітычных і неалітычных помнікаў Верхняга Падняпроўя, Панямоння, Прыпяці, a металічныя — пры раскопках помнікаў бронзавага і жал. вякоў і ранняга сярэдневякоўя. Спачатку тут карысталіся простым, a з 16 ст. складаным Л., якім была ўзброена лёгкая конніца (гл. ў арт. Лучнікі). У эпоху сярэдневякоўя Л. доўгі час спаборнічаў па баявых якасцях з агнястрэльнай зброяй. Вопытны лучнік з добрага Л. трапна страляў на 300 м і рабіў 4— 5 стрэлаў за мінуту. 2) Спарт. прылада (зброя), якая вьікарыстоўваецца з 19 ст. Гл. Стральба з лука. Іл. гл. таксама да арт. Зброя. Л іт .: P a з H н Е.А. Нсторня военного нскусства. СПб., 1994. М .Г .Н ік іц Ы , В .А .Ю ш к евіч .
ЛУКА___________________ 361
ЛУКА ЛЕЙДЭНСКІ, Л у к а с ван Л е й д э н (Lucas van Leyden; 1489 або 1494, г. Лейдэн, Нідэрланды — 1533), нідэрландскі гравёр і жывапісец эпохі Адраджэння. Вучыўся ў свайго бацькі Х.Якабса (1504—08) і К.Энгелбрэктса. Зазнаў уплывы А.Дзюрэра і М .Раймондзі. У творчасці імкнуўся да спалучэння дакладнасці перадачы фігур і дэталей, псіхал. выразнасці вобразаў і цэласнасці кампазіцыі. У ранні перыяд працаваў як майстар разцовай гравюры на медзі («Магамет і манах Сергій», 1508; «Кароўніда», 1510; «Танец Магдаліны», 1519; «Вергілій y кашй», 1523), пазней звярнуўся да афорта і дрэварыта. У жывапісе ствараў жанравыя сцэны («Гульня ў шахматы», каля 1508— 10; «Гульня ў карты», каля 1521), рэліг. кампазіцыі («Св. Ангоній», 1511; «Пропаведзь y царкве», 1521; трыпціхі «Страшны суд», 1526—27, «Вылячэнне іерыхонскага сляпога», 1531), партрэты, y т.л. аўтапартрэт (каля 1514).
чырвоны, кадзіла сармацкае, касач сібірскі, лілея царскія кучары, гайнік цёмна-чырвоны, тайнік яйцападобны. Самая вял. на Беларусі папуляцыя венерынага чаравічка (каля 2 тыс. экз.). 3 лек. раслін пашыраны ландыш майскі, валяр’ян лекавы, дзівасіл, дзядкі аптэчныя, святаяннік прадзіраўлены і інш. П.І.Лабанок. ЛУКАВІНЫ, выгіны рэчышча ракі, тое, пгго меандры. ЛЎКАМКА. рака, гл. Лукомка. ЛУКАМЛЬ, гл. Лукомскае возера. ЛУКАМЛЯ, вёска, гл. Лукомль.
ЛУКАВА, вадасховішча, гл. Лукаўскае вадасховішча. ЛЎКАВА, вёска ў Маларыцкім р-не Брэсдкай вобл., на беразе Лукаўскага вадасховішча. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Маларыта, 45 км ад Брэста. 744 ж., 283 двары (1999). Т-ва з абмежаванай адказнасцю «Вілія». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айн. вайну. Магіла сав. воіна і ахвяр фашызму. Каля вёскі стаянкі эпохі мезаліту і неаліту.
Лука Лейдэнскі СграІННЫ суд. 1526— 27.
Лука Лейдэнскі Танец Магдаліны. 1519.
ЛЎКАВА, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Маларыцкім р-не Брэсцкай вобл. Засн. ў 1994 з мэтай аховы лясных фармацый з наборам рэдкіх відаў раслін. Пл. 1523 га. Балоты нізіннага тыпу чаргуюцца з дубовымі, дубова-грабавымі, хваёва- і ясянёва-дубовымі лясамі. Папуляцыі раслін з Чырв. кнігі: зубніца клубняносная, пылкагалоўнік
ЛУКА-РАЙКАВЁЦКАЯ, к у л ь т у р а т ы п у Л у к і - Р а й к а в е ц к а й , археалагічная культура плямён, якія ў 8— 10 ст. жылі на тэр. Украіны, Малдовы, Пд Беларусі, y Балгарыі, Румыніі. Назва ад селішча ва ўрочышчы Лука каля в. Райкі Бярдзічаўскага р-на Жытомірскай вобл. (Украіна). Насельніцтва жыло на селішчах і гарадзішчах па берагах рэк. Пахавальны абрад — трупаспаленне на грунтавых і курганных могільніках. Кераміка ляпная (таўстасценныя пасудзіны з адагнутымі венчыкамі, аздобленыя па ўсёй паверхні кругавым хвалістым арнаментам) і ганчарная (таўстасценныя гаршкі з адагнутымі венчыкамі, з кругавым хвалістым і лінейным арнаментам па ўсёй паверхні). Культура тыпу Л.-Р. складалася на аснове пражскай культуры, яе пакінулі
362
ЛУКАС
Te:. Pamiçtnik. Warszawa, 1986. Him:. A s k e n a z y Sz. Lukasiriski. T. 1—-2. Warszawa, 1929. П.К.Мазоўка.
ўсх. славяне на этапе фарміравання дзяржаўнасці ў раннім сярэдневякоўі. У Беларусі да гэтай культуры належаць гарадзішчы і селішчы Хатомель і Струга Столінскага, Гарадзішча Пінскага, Дружба Брэсцкага р-наў Брэсцкай вобл., курганны могільнік Радасць Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. і інш. В.СВяргей.
Л У К А -У РУ БЛ Я В Е Ц К А Я , рэшткі ласе-
ЛЎКАС Дзмітрый Аляксандравіч (16.6.
1911, г. Ш венчоніс, Літва — 13.10. 1979), бел. кампазітар, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1955). Скончыў Бел. кансерваторыю (1941, клас В .Залатарова). 3 1943 узначальваў рэпертуарную камісію, y 1944— 46 — муз. аддзел Упраўлення па справах мастацтваў пры С Н К БССР. 3 1948 гал. рэдактар, y 1955— 58 маст. кіраўнік муз. вяшчання Бел. радыё. У 1965— 72 выкладаў y Мінскім пед. ін-це. Найб. значныя дасягненні ў жанрах вак. музыкі, дзе выявіліся ўласцівыя яму меладычнасць, лірызм, веданне прыроды пеўчага гсшасу, здольнасць да глыбокай муз. інтэрпрэтацыі паэт. тэксту. Сярод твораў: оперы «Кастусь Каліноўскі» (лібрэта М.Клімковіча, паст. 1947), «Песня пра шчасце» (1951), «Дачка партызана» (1969), радыёопера «Рак-вусач» паводле Я.Ксшаса (1960); араторыі «Казка пра nana і работніка яго Балду» паводле А.Пушкіна (1975), «Добрай раніцы, свет» (1978); сімфонія (1959); 4 смыковыя квартэты (1939, 1945, 1966, 1974); хары; камернавак. творы, y т л . вак. цыклы «Поры re fla» на вершы Э.Агняцвет, «Мелодыі» на вершы Лесі Украінкі; музыка да драм. спектакляў, y т л . «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона і «ІІшская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча ў Бел. т-ры імя Я.Купалы, і кінафільмаў «Дзеді партызана» (з Г.Паповым), «Несцерка», «Шчасце трэба берагчы» і інш. Літ:. Ж у р а ў л ё ў Дз.М. Дзмітрый Лукас. Мн., 1973. Дз.М.Жураўлёў. ЛУКАСІНСКІ (Lukasiriski) Валяр’ян (14.4.1786, Варшава — 27.2.1868), польскі рэвалюцыянер. Афіцэр y войсках Варшаўскага герцагства, маёр. Удзельнік напалеонаўскіх паходаў 1807— 13. 3 1811 належаў да масонаў, адзін з заснавальнікаў (1819) падп. патрыят. арг-цыі «Нацыянальнае масонства»; пасля яе роспуску адзін з арганізатараў (1821) Патрыятычнага т-ва, мэтай якога былі абарона канстытуцыі 1815 і аб’яднанне б. зямель Рэчы Паспалітай y адзіную незалежную псшьскую дзяржаву. У 1822 арыштаваны, y 1824 прыгавораны да 7 гадоў зняволення, пасля спробы ўзняць бунт y крэпасці Замосце тэрмін зняволення падвоены. У пач. паўстання 1830— 31 вывезены ў Шлісельбургскую крэпасць, дзе заставаўся да канца жыцця ў адзіночнай камеры. Аўтар «Дзённіка» (нап. 1863—64, выд. 1960). Постадь Л. здайшла адлюстраванне ў маст. л-ры (А.Міцкевіч, С.Высгошскі, В.Гадсяроўскі, Т.Голуй).
лішча 4-га тыс. да н.э. каля аднайменнай вёскі ў Камянец-Падольскім р-не Хмяльніцкай вобл. Украіды, на беразе р. Ддестр. Адносіцца да ранняга эталу трыпольскай культуры. Складалася з 7 лаўзямлянкавых жытлаў, болыдасць з якіх мела авальную форму дыям. 3— 6 м. Адно жытло, ламерам 2— 3 х 43 м, далежала, верагодла, вял. латрыярхальдай сям’і. Насельнідтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй. Знойдзены каменныя і касцяныя лрылады лрацы, керамічды лосуд, улрыгожанні, тэракотавыя статуэткі жанчыд і жывёлін. А.В.Іоў. ЛУКАЎСКАЕ В А Д А С Х 0В ІШ ЧА , Л у -
к a в а. У Маларыцкім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Лукава. Створана да месцы б. Лукаўскага воз. ў 1980. Пл. 5,4 км2, даўж. 3,15 км, найб. шыр. 2,7 км, дайб. глыб. 11,5 м, аб’ём вады 23,2 млд. м3. Абгароджана дамбай (даўж. 9,5 км). Ддо вадасховішча выслада салралелем.
Упадае декалькі меліярац. кадалаў, выцякаюць р. Асілоўка і канал Гусацкі. Ваганні ўзроўню на лрацягу года 3,1 м. Выкарыстоўваецца для ўвільгатлендя с.-г. угоддзяў і рыбагадоўлі. Ф.М.Ашэраў. ЛЎКАЎСКІ КАНАЛ, рака, гл. Беліца.
ЛУКАШ 0Ў Валядцін Кадстанцідавіч (25.6.1938, С.-Пецярбург — 8.6.1998), бел. вучолы ў галіне геахіміі і геалогіі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1986), д-р геолага-мідералагічдых д. (1969), праф. (1994). Сын К.І .Лукашова. Скодчыў БДУ (1961). 3 1961 y Лабараторыі геахім. лраблем АН Беларусі, з 1972 заг. лабараторыі Ін-та геал. навук Нац. АН Беларусі. Навук. працы ў галіне геахіміі зоны гілергенезу і аховы давакольдага асяроддзя.
Te.: Геохнмяческне понсюг элементов в эоне гкпергенеза. Кн. 1—2. Мн., 1%7 (разам з К.І.Лукашовым); Геохнмня ландшафгов. Мн., 1972 (з ім жа); Географнческне очеркв прнроды Белорусснл. Мн., 1983; Геологнческне аспекгы охраны окружаюіцей среды. Мн., 1987; Нскусственные сорбенты в првкладной н эксперяментальной геохнмнн. Мн., 1992. Л У К А Ш 0Ў Канстанцін Ігнатавіч (7.1. 1907, в. Гарадзец Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 23.5.1987), бел. геолаг і геахімік. Акад. АН Беларусі (1953), д-р геалага-мінералагічных д. (1937), праф. (1938). Засл. дз. нав. Беларусі (1967). Скончыў Ленінградскі ун-т (1931). 3 1931 заг. кафедры, дэкал ф-та, з 1938 рэктар Ленінградскага уд-та. 3 1939 y Наркамаце замежнага гандлю СССР. 3 1944 заг. кафедры Ін-та знешдяга ган-" ддю СССР, з 1949 заг. кафедры Маскоўскага ун-та. 3 1953 рэктар БДУ. У 1956—69 віцэ-лрэзідэнт АН Беларусі, адначасова ў 1963—70 заг. лабараторыі, y 1971— 77 дырэктар Ін-та геахіміі і геафізікі АН Беларусі. Навук. працы ла грунтазнаўстве, фіз. і экадам. геаграфіі, чацвярцічнай геалогіі і геахіміі. Раслра-
цаваў занальную геахім. класіфікацыю кары выветрывалля. Дзярж. лрэмія Беларусі 1972. Те.\ Основы лнтологнн н геохнмнн коры выветрнванйя. Мн., 1958; Очеркя по геохвмнн гнпергенеза. Кн. 1—2. Мн., 1963; Образованне в мнграцня нефш. Мн., 1974 (разам з АВ.Кудзельскім); Научные основы охраны окружаюіцей среды. Мн., 1980 (разам з В.К.Лукашовым); Эколого-геохвмнческое нзученне бносферы.. Мн., 1989 (разам з І.К.Вадкоўскай). Г.А.Маслыка. Л У К А Ш Ы К Канстанцін Леадідавіч (н.
18.9.1975, г. Гродна), бел. слартсмен (стральба кулявая, сларт. пісталет). Засл. майстар слорту СССР (1992). Скончыў Гродзелскі эл.-тэхн. ліцэй (1994). 3 1998 ваеддаслужачы. Чэмліён XXV Алімл. гульдяў (1992, г. Барселона, Іспанія). Чэмліёд свету і Еўропы (1991), бронз. лрызёр чэмліянату Еўролы (1996). Шматразовы чэмліёд Беларусі ў камаддлым і асабістым заліку. Мікалай Канстанцінавіч (7.6.1934, в. Моладава Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Канд. мед. н. (1966), лраф. (1991). Скодчыў Віцебскі мед. ін-т (1959). 3 1959 y Гродзенскім мед. ін-це (у 1968— 87 лрарэктар, y 1975— 97 заг. кафедры). Навук. працы ла біяхіміі вітамінаў, абмеде рэчываў y арганізме жывёл і чалавека, ледагогіцы і лсіхалоЛУКАШ ЫК
Лукаўскае вадасховішча.
г іі.
Тв.: Метаболнческне эффекты недостаточностн функцнонально связанных В-внтамннов. Мн., 1987 (у сааўт.); Справочннк врача обшей практмкм. Т.2. Мн., 1995 (у сааўт.).
ЛУКАШФВІЧ Аляксей Сцяпанавіч (3.6. 1924, в. Чарнавосава Крупскага р-на Мінскай вобл. — 13.11.1943), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну з крас. 1942 разведчык-падрыўнік партыз. атрадаў імя Сяргея і 28-га, якія дзейнічалі на тэр. Круглянскага, Талачынскаra і Крупскага р-наў. Пусціў пад адхон 9 эшалонаў праціўніка, двойчы псаваў лінію сувязі са стаўкай ням. галоўнакамандавання. Трапіўшы ў засаду, цяжка паранены Л. апошняй процітанкавай гранатай падарваў сябе і ворагаў, што наблізіліся да яго. Помнік Л. ў в. Ухвала Крупскага р-на. ЛУКАПіФвіЧ Георгій Аляксеевіч (5.2. 1939, в. Сгрэльна Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 19.12.1997), бел. вучоны ў галіне акушэрства і гінекалогіі. Д -р мед. н. (1996), праф. (1997). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1961), працаваў y ім (у 1997 заг. кафедры). Навук. працы па прафілактыцы і лячэнні пасляродавых септычных захворванняў.
ный метод: Структура, обоснованне м развнтне. Мн., 1991; Стереотнпы н дмнаммка мышлення. Мн , 1993 (у сааўт.).
ЛУКАШ бВІЧ (Lukaszewicz) Юзаф Анджэй (30.11.1799, в. Крамплева каля Познані, Польшча — 13.2.1873), польскі гісторык, публіцыст, бібліёграф. Чл. Кракаўскага (1857) і Пазнанскага (1873) навук. т-ваў. Вучыўся ў Ягелонскім ун-це (Кракаў). 3 1829 y Познані; супрацоўнік, потым дырэктар б-кі Э.Рачынскага, y 1832—42 настаўнік польскай мовы ў пратэстанцкай гімназіі імя Фрыдрыха Вільгельма, y rap. архіве. Рэдагаваў час. «Przyjaciel Ludu» («Сябра народу», 1839— 45) і «Orçdownik Nauk» («Прыхільнік навук», 1840— 46). Аўтар прац па гісторыі арыянства, кальвінізму, лютэранства і інш. пратэстанцкіх кірункаў y Польшчы (па рэгіёнах) і ВКЛ. Ацзін з буйнейшых даследчыкаў Рэфармацыі ў Рэчы Паспалітай.
Тв.: Женншне о женскнх болезнях. Мн., 1974; Послеродовый пернод / / Справочннк врача женской консультацнн. 2 нзд. Мн., 1988.
ЛУКАШЙВІЧ Мікалай Антонавіч (н. 10.5.1934, в. Пасінічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1972), праф. (1974). Засл. дз. нав. Беларусі (1999). Скончыў БДУ (1957), дзе і працуе. Навук. працы ў галіне якаснай і аналітычнай тэорыі дыферэндыяльных ураўненняў (праблемы цэнтра-фокуса, ізахроннасці, пытанні інтэграванасці), па праблемах адназначнасці рашэнняў нелінейных сістэм, даследаваннях нелінейных ураўненняу Пенлеве. Тв.: Нелмнейные колсбання в смстемах второго порядка. Мн., 1982 (разам з У.В.Амелькіным. А.П.Садоўскім); Аналмтмческне свойства решеннй уравненнй Пенлеве. Мн., 1990 (разам з В.І.Громакам). П.М.Бараноўскі.
ЛУКАШ$ВІЧ Ніна Пятроўна (н. 21.6. 1951, в. Пятрова-Гута Бранскай вобл., Расія), бел.вучоны ў галіне раслінаводства. Д-р с.-г. н. (1995). Скончыла БСГА (1972). 3 1972 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па селекцыі і тэхналогіі вырошчвання збожжавых і зернебабовых культур. Тв.: Зернобобовые культуры. Мн., 1992 (разам з Л.В.Кукрашам); Горох: Бмологня, агротехннка, вспользованме. Мн., 1997 (з ім жа).
ЛУКАІІіФвіЧ Уладзімір Канстанцінавіч (н. 25.8.1946, в. Іванава Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. філосаф. Д-р üiac. н. (1993), праф. (1999). Скончыў ДУ (1974). 3 197» y Ін-це філасофіі і права АН Беларусі, з 1996 y Бел. эканам. ун-це (заг. кафедры). Даследуе праблемы метадалогіі навук. пазнання, філасофіі навукі і тэхнікі, сацыякульт. і сац.-эканам. праблемы навук.-тэхн. прагрэсу. Распрацаваў канцэпцыю абгрунтавання і крытэрыяў навуковасці метадаў даследавання. Аўтар навуч. дапаможніка для аспірантаў і магістрантаў «Анатомія навуковага метаду» (1999).
t
Моделм » метод моделмровання в человеческой деятельностн. Мн., 1983; НаучТв.:
ЛУКАШФНКА Аляксандр Рыгоравіч (н. 30.8.1954, г.п. Копысь Аршанскага р-на Віцебскай вобл.). Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Скончыў гіст. ф -т Магілёўскага пед. ін-та (1975), Беларускую с.-г. акадэмію (1985). У 1975— 77, 1980— 82 праходзіў службу ў пагранічных войсках і ва Узбр. Сілах СССР. У 1977— 78 на камсамольскай і сав. рабоце ў Магілёве. У 1978— 80 адказны сакратар Шклоўскай раённай арг-цыі т-ва «Веды». 3 1982 на адказных пасадах y аграпрамысловым комплексе. У 1990—94 дэпутат Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. Узначальваючы камісію.Вярх. Савета па вывучэнні дзейнасці камерцыйных структур, створаных пры органах дзярж. кіравання (камісія па барацьбе з карупцыяй, крас. 1993 — ліп. 1994), зарэкамендаваў сябе як непрымірымы праціўнік карупцыі, як прадстаўнік новай генерацыі палітыкаў са сваёй цвёрдай і паслядоўнай пазіцыяй па галоўных кірунках рэфармавання і дэмакратызацыі бел. грамадства. 10.7.1994 абраны Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Пачаў ажыццяўляць актыўную ўнутраную і знешнюю палітыку Рэспублікі Беларусь. Паслядоўна адстойвае курс на кансалідацыю грамадства, дзярж. ўздзеянне на эканам. і сац. пераўтварэнні, вывад краіны з эканам. і сац.-паліт. крызісу, развіццё нац. культуры і навукі, паляпшэнне дабрабыту народа, умацаванне бел. дзяржаўнасці. Яму належыць ініцыятыва выпрацоўкі новага стратэгічнага кірунку на развіццё сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі. Па яго ініцыятыве праведзены рэферэндум 14.5.1995, на якім большасць
ЛУКІН
363
насельніцтва Рэспублікі Беларусь адобрыла ідэю інтэграцыі з Расіяй, выказалася за новую дзярж. сімволіку, наданне рус. мове роўнага статуса з беларускай; на рэферэндуме 24.11.1996 — за стварэнне замест Вярх. Савета двухпалатнага парламента — Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, інш. змены ў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь 1994. Ініцьштар падпісання Дагавораў аб стварэнні Супольнасці (2.4.1996) і Саюза (2.4.1997) Беларусі і Расіі. Выбраны старшынёй Вышэйшага Савета Саюза Беларусі і Расіі. 8.12.1999 разам з Прэзідэнтам Рас. Федэрацыі падпісаў Дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы. Разам з кіраўнікамі інш. дзяржаў на саміце АБСЕ y Стамбуле падпісаў Хартыю еўрапейскай бяспекі (19.11. 1999). Развіваючы інтэграцыю, Л. адначасова ўмацоўвае суверэнітэт, нац. незалежнасць Рэспублікі Беларусь, праводзіць шматвектарную знешнюю палітыку ў развіцці сяброўскіх адносін і супрацоўніцтва з усімі краінамі свету, актывізуе ўдзел Рэспублікі Беларусь y міжнар. арг-цыях. Выступае за стварэнне бяз’ядзернай зоны ў Цэнтр. і Усх. Еўропе, супраць пашырэння НАТО на Усход. Л. з ’яўляецца Галоўнакамандуючым Узбр. Сіламі Рэспублікі Беларусь, узначальвае Савет Бяспекі. У 1995 абраны ганаровым акадэмікам Расійскай акадэміі сацыяльных навук, y маі 1997 — прэзідэнтам Нац. алімпійскага камітэта Беларусі. У 1997 яму прысуджана Міжнар. прэмія імя М.А.ІІІолахава. Л іт .: Александр Лукашенко — Презндент Республмкм Беларусь. Мн., 1997.
ЛУКІ, вёска ў Карэліцкім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдУ ад г.п. Карэлічы, 201 км ад Гродна, 39 км ад чыг. ст. Гарадзея. 770 ж., 320 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік y гонар с.-г. камуны. ЛУКІЁНКА Пётр Іванавіч (н. 20.2.1928, с. Палоўнікаўскае Кустанайскай вобл., Казахстан), бел. вучоны ў галіне фармакалогіі. Д -р мед. н. (1974), праф. (1985). Скончыў Кіргізскі мед. ін-т (1952). 3 1974 y Ін-це біяхіміі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па лекавай прафілактыцы і тэрапіі гіпаксіі, фармакалагічным рэгуляванні сістэм дэтаксікацыі чужародных рэчываў y арганізме жывёл і чалавека. 7».; Протйвогапокснческне средства. Мн., 1976 (разам з М.В.Караблёвым); Бяологнческая роль монооксмгеназ н путм управлення нх актавностью (разам з М.І.Бушмам) // Вопр. мед. хнмнм. 1986. Т. 32, № 5.
ЛУКІН Мікалай Міхайлавіч (20.7.1885, Масква — 19.7.1940), расійскі гісторык. Акад. AH С СС Р (1929). Скончыў Mac-
364
ЛУКІН
коўскі ун-т (1909). У 1915 — пач. 1930-х г. выкладаў y Маскоўскім ун-це, Акадэміі Генштаба, Ін-це чырвонай прафесуры. У 1925 адзін з заснавальнігаў «Т-ва гісторыкаў-марксісгаў». Дырэкгар ін-таў гісторыі Камуніст. акадэміі (1932— 36) і AH СССР (1936— 38). Адначасова ў 1933— 38 рэд. час. «Нсторйк-марксйст». Працы па гісторыі Французскай рэвалюцыі 1789—99, Парыжскай камуны 1871, Германіі канца 19 — пач. 20 ст. Рэпрэсіраваны ў 1938. Рэабілітаваны пасмяротна. Тв:. Мзбр. труды. Т. 1—3. М., 1960—63. Літ:. Д у н а е в с к н й В.А., Ц ф a с м a н А.Б. Н.М.Лухнн. М., 1987.
П.ІЛукірсш
ЛУКІН Павел Пятровіч (14.1.1769 — 22.11.1826), расійскі архітэктар. Да 1788 вучыўся ў Пецярбургскай AM. У 1786 працаваў y Ч .Камерона. У 1803—05 Гродзенскі губернскі архітэктар. Аўтар праектаў мураванага моста цераз Нёман і ратушы (пабудавана ў 1807), фіксацыйных чарцяжоў стараж. пабудоў y Гродне. ЛУКІНСКАЯ ГРАДА, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1997). На паўд.-зах. беразе воз. Мядзел, ва ўрочышчы Лука, на ПнУ ад в. Скары Мядзельскага р-на Мінскай вобл. Града даўж. 2,2 км, шыр. 50— 100 м, выш. да 10 м, стромкасць схілаў да 10— 12°, y зах. ч. да 30—60°. Выцягнута з ПнЗ на ПдУ, месцамі апускаецца пад ваду воз. Мядзел, утварае ланцуг выспаў (даўж. ад 200 м да 375 м). Града (оз) складаецца з пяску, жвіру, марэннага супеску і валуноў. Утварылася каля 15—20 тыс. г. назад y выніку назапашвання матэрыялу ў шчылінах ледавіка. Л.г. — эталонная форма рэльефу водналедавіховага паходжання. В.Ф.Вінакураў. ЛУКІРСКІ Пётр Іванавіч (13.12.1894, г. Арэнбург, Расія — 16.11.1954), расійскі фізік-эксперыментатар, адзін з стваральнікаў эмісійнай электронікі. Акад. AH СССР (1946, чл.-кар. 1933). Скончыў Петраградскі ун-т (1916). 3 1918 y Ленінградскім фіз.-тэхн. ін-це і адначасова з 1943 y Радыевым ін-це АН СССР, праф. Ленінградскага ун-та (з 1928) і псшітэхн. ін-та (з 1945). Навук. працы гіа фіз. электроніцы, фізіцы рэнтгенаўскіх прамянёў, ядз. фізіцы. Аўгар шэрагу эксперым. метадаў даследавання (метад сферычнага кандэнсатара, іанізацыйны метад вызначэння кантакга-
вых патэнцыялаў і інш.). Эксперыментальна пацвердзіў ураўненне Эйнштэйна для фотаэфекту і ўдакладніў значэнне пастаяннай Планка (1926). Выканаў грунтоўныя даследаванні алектроннай эмісіі з паверхні тонкіх метал. плёнак, што прывяло да стварэння спец. фотакатодаў (1937). Літ.: П.Н.Лукмрскнй. М., 1959; Фнзшсн о себе. Л., 1990. С. 192—199. ЛУКІЙН (Lukianôs; каля 125, г. Самсат, Турцьм — 180-я г.), старажытнагрэчаскі пісьменнік-сатырык. Захаваліся 84 яго творы (аўтарства некаторых спрэчнае), што адлюстроўваюць крызіс ідэалогіі ант. грамадства. Развіваючы традыцыі ант. камедыі і меніпавай сатыры, стварыў жанр сатыр. дыялогу. Пісаў пародыі на сафістычную дэкламацыю («Пахвала мусе», «Настаўнік красамоўства»), высмейваў алімп. багоў («Размовы багоў», «Праметэй, ці Каўказ»), паказваў мізэрнасць жыццёвых даброт, марнасць усяго на свеце («Размовы ў царстве мёртвых», «Харон», «Меніп»), рабіў выпады супраць сац. несправядлівасці («Нігрын»), крытыкаваў ранняе хрысціянства, развенчваў веру ў забабоны, містычньм пераўтварэнні («Аляксандр, ці Лжэпрарок», «Пра смерць Перэгрьгна», «Аматар хлусні, ці Нявер»). Аўтар сатыр на тагачасныя гістарыяграфію «Як трэба пісаць гісторыю», на фантастыку папулярных раманаў «Праўдзівая гісторыя» і інш. Яго творчасць паўплывала на асветніцкую л-ру Еўропы. Тв'. Рус. пер. — Нзбранное. М., 1962; Нзбр. проза. М„ 1991. С.Дз.Малюковіч.
ст. ў складзе ВКЛ. У 14—16 ст. належаў князям роду Лукомскіх, y гэты перыяд існаваў Лукомскі замак. У 1386 пасля доўгай асады ўзягы Андрэем Альгердавічам. У 1397 выхадцы з Вільні заснавалі тут Мікалаеўскі манастыр. У Лівонскую вайну 1S58—83 замах y Л. раэбураны Іванам ГУ Грозным (1563). У 17— 18 ст. мястэчка ў Аршанскім, з 1793 — y Сенненскім пав. Магілёўскай губ. У 1886— 536 ж., 87 двароў, царква, касцёл, яўр. малітоўны дом, школа, 7 крам, кірмаш. 3 20.8.1924 y Чарэйскім р-не Барысаўскай акругі, з 9.6.1927 y Аршанскай акрузе, з 8.7.1931 y Чашнінкім р-не, з 20.2.1938 y Віцебскай вобл. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацгая магіла сав. воінаў і партызан, помнік землягам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У Л. комплекс археал. помнікаў — гарадзішча, селішчы, курганны могільнік. ЛУК0М СКА Е ВАДАСХ0ВІШЧА. У Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., каля в. Рудніца. Створана на р. Лукомга ў 1951. Пл. 0,38 км2, даўж. 3 км, найб. шыр. 120 м, найб. глыб. 6,2 м, аб’ём вады 1,1 млн. м3. Берагі ў вярхоўі спадзістыя, y нізоўі абрывістыя, выш. 10— 15 м. Выкарыстоўваецца для энергет. мэт (Лукомская ГЭС). Ф.МАшэраў. ЛУК0М СКА Е BÔ3EPA, Л у к а м л ь У Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 18 км на Пд ад г. Чашнікі, галя зах. ускраіны г. Новалукомль.
Л У К Н 0, старажытная мера (адзінка) масы мёду. Упамінаецца ў бел. пісьмовых помніках да 17 ст. У розных крыніцах прыводзяцца розныя лікавыя значэнні Л.: 10 пудоў або 50 фунтаў, якія адрозніваюцца прыкладна ў 10 разоў. Л. было таксама адзінкай штогадовай мядовай даніны. ЛУК0М КА, Л у к а м к а , У ю н о к , pa ra ў Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Ула (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 53 км. Пл. вадазбору 831 км2. Выцякае з Лукомскага возера каля г. Новалукомль, цячэ ўздоўж усх. ускраіны Лукомсгага ўзв. па Чашніцкай раўніне. Асн. прыток — р. Югна (справа). Даліна трапецападобная, шыр. 400— 600 м, y ніжнім цячэнні да 5 км. Пойма перарывістая, y вярхоўі і вусцевай ч. забалочаная, шыр. да 1,6 км. Рэчышча моцназвілістае. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 5,4 м3/с. Каля в. Рудніца Лукомскае вадасховішча. Л У К 0М Л Ь , Л y к a м л я, вёска ў Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., гаяя р. Лукомка, на аўтадарозе Чаш нікі— Навалукомль. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 20 км на Пд ад горада і 17 км ад чыг. ст. Чашнікі, 115 км ад Віцебска. 545 ж., 215 двароў (1999). Узнік y 9 ст. як крэпасць крывічоў. Упершыню ўпамінаецца ў 1078 y «Павучанні» Уладзіміра Манамаха пры апісанні паходу на Усяслава Брачыславіча. 3 12 ст., магчыма, цэнтр удзельнага Лукомскага княства. 3 14
Знаходкі з гарадзішча Лукомль: 1 — касцяны шахматны ферзь, 2 — залатая ажурная пацерка.
Гіл. 36,7 км2, даўж. 10,4 k m , найб. шыр. 6,5 км, найб. глыб. 11,5 м, даўж. берагавой лініі 36,4 км. ІІл вадазбору 179 км2. Схілы катлавіны выш. 4 — 5 м (на Пн і ПнЗ да 15 м), разараныя, на Пд і 3 параслі лесам, месцамі хмызняком. У паўн. ч. возера 2 вял. залівы. Берагі нізкія, месцамі пад хмызняком, на 3 і ПдЗ абразійныя, выш. 1— 2 м. На Пн 5 астравоў агульнай гаі. 0,7 км2. Дно са шматлікімі мелямі, да глыб. 5—6 м выслана пясчанымі адкладамі, ніжэй — сапрапелем.
раздрабілася і фактычна перастала існаваць як адзінае цэлае ўжо ў 16 ст. Літ.: H a с е в і ч В.Л. Лукомль і Лукомльская воласць / / Гіст.-археал. зб. Мн., 1994. № 4. ВЛ.Насевіч. ЛУК0М СКАЕ РА Д0ВІШ ЧА ГЛІН. У Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., паміж вёскамі Лукомль, Зара, Ротна, Стражэвічы, Багатыр, пас. Асавец. Пластавы паклад звязаны з лімнагляцыяльнымі адкладамі часу адступання паазерскага ледавіка. Гліны шчыльныя, тлустыя, вязкія, пластычныя і высокапластычныя, месцамі з тонкімі праслойкамі пылаватага пяску і супеску. Разведаныя запасы 27,1 млн. м3, перспектыўныя 67 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 14,1— 29,9 м, ускрышы (торф, пяскі) 0,2—6,9 м. Гліны прыдатныя на выраб цэглы, дрэнажных труб, цэменту і керамзітавага жвіру. Распрацоўваецца Новалукомскім з-дам керамзітавага жвіру і Мінскім з-дам будматэрыялаў. А.П.Шчураў.
ЛУК0М СКАЕ ЎЗВЬІШ Ш А. На Пд Віцебскай вобл., паўд.-ўсх. ч. Ушацка-Лепельскага ўзвышша. Працягласць з Пн на Пд 20 км, з 3 на У ад 6 км (на Пн) да 24 км (на Пд). Найб. выш. 279 м (за 6 км на ПнУ ад в. Новыя Валосавічы Лепельскага р-на. У тэктанічных адноЛукомскае возера. сінах Л.ў. прымеркавана да паўн.-ўсх. схілу Беларускай антэклізы. Крышт. фундамент перакрыты асадкавым чах3 1969 возера выкарыстоўваецца як ахала- лом з парод верхняга пратэразою, верхняга дэвону і антрапагену. Антрапагеджальнік Лукомскай ДРЭС. Вада вяртаецца падагрэтай на 8— 12 °С, што эначна ўплывае навая тоўшча (магутнасць 70— 100 м) на прыродныя працэсы; бязлёдавы перыяд складзена з адкладаў бярэзінскага, павялічыўся на 2 месяцы. Ледастаў з 2-й пал. дняпроўскага, сожскага і паазерскага снеж. да сярэдзіны сак., да 30% паўн.-ўсх. ч. зледзяненняў. Сучасны рэльеф створавозера не замярзае. Скідванне вады і ветравое яе перамсшвашіс ў возеры павялічваюць ны на Пн паазерскім, на астатняй тэаэрацыю. Багаты раслінны і жывёльны свет. рьггорыі сожскім ледавікамі. ЛедавікоНа зах. беразе даіцячы аздараўленчы лагер і ва-акумуляцыйны сярэдне- і буйнаўзгопрафілакторый. рысты рэльеф пашыраны ў цэнтры і на У узвышша. Валападобныя і купалапаЛУК0М СКАЕ КНЯСТВА, феадальнае добныя марэнныя ўзгоркі выш. 15— 30 ўладанне ў ВКЛ на землях вакол Лум, радзей 40 м утвараюць грады, арыенкомскага воз. Цэнтр — Лукомль. На таваныя на ПнУ, на У — y паўд.-ўсх. думку гісторыка 'Л.В.Аляксеева, Л.к. напрамку. Узгоркі і грады падзяляюцца магло ўзнікнуць як адзін з удзелаў Полагчынамі сцёку расталых ледавіковых лацкай зямлі ў 12— 13 ст., але ў тагачасвод; характэрны западзіны тэрмакарстаных крыніцах не названы ніводны вага і суфазійнага паходжання. На князь з яго ўладальнікаў. Верагодна, крайнім У трапляюцца невял. азёрныя яно было падаравана кімсьці з вял. кн. катлавіны. У зах. ч. ўзвышша дробналітоўскіх заснавальніку роду князёў Луўзгорысты, месцамі платопадобны рэлькомскіх y сярэдзіне — 2-й пал. 14 ст. У еф з ваганнямі адносных вышынь да 2-й трэці 15 ст. значная частка княства 5— 10 м. Узвышша складзена з валунзноў трапіла ва ўласнасць вял. князя ных супескаў і суглінкаў, месцамі з або ў выніку згасання адной з галін пясчана-галечнага матэрыялу. У цэнтр. князёў Лукомскіх, або праз канфіскач. маламагутнае покрыва (да 0,5 м) з цыю часткі іх уладанняў за падгрымку лёсападобных суглінкаў. Рачная сетка кн. Свідрыгайлы ў час яго барацьбы з належыць да бас. Зах. Дзвіны. Гал. рэкі Жыгімонтам Кейстутавічам. Гэта частка Свядзіца і Байна (прытокі Эсы), Ула, Л.к. была тады ж раздадзена інш. феаЛукомка. Азёры Турыцкае, Сарочындалам: паны Саковічы атрымалі Улу, скае, Слідзец і інш. Глебы дзярнова-паБоліна і Свяда ў міжрэччы Улы і Эсы, лева-падзолістыя, сярэднеападзсшеныя паны Кезгайлы — землі ў вярхоўях на лёсападобных суглінках, дзярноваЭсы, дзе пазней узнік маёнтак Халопепадзолістыя слабаападзсшеныя на воднічы. Напэўна, тады ж Цяпіна стала на-ледавіковых лёгкіх суглінках, дзярцэнтрам маёнтка Амельяновічаў, a Чанова-падзолістыя сярэдне- і слабаапарэя — паноў Чарэйскіх. Рэшта княства дзсшеныя глебы на сярэдніх і лёгкіх маз маёнткамі Лукомль, Гарадзец, Мярэнных суглінках, дзярнова-падэаліслешкавічы, Шчыдуты, Пірошыцы і тыя слабаападзоленыя на водна-ледавіінш. засталася ва ўладанні князёў Луковых і марэнных супесках. У цэнтр. ч. комскіх. У выніку падзелаў паміж імі
ЛУКОМСКІ______________ 365 ўзвышша лясістасць 10— 15%, лясы шыракаліста-яловыя зеленамошна-кіслічныя з дамешкамі дубу, ліпы, таксама шэраальховыя злакавыя; на 3 лясістасць да 30%, пашыраны больш буйныя масівы хваёвых кусцікава-зеленамошных лясоў. Н.К.Кліцунова. ЛУК0М СКАЯ ДРЭС, самая вялікая цеплавая электрастанцыя ў складзе Беларускай энергетычнай сістэмы. Размешчана на беразе Лукомскага возера, каля г. Новалукомль Чашнідкага р-на Віцебскай вобл. Будаўніптва пачата ў 1964. У 1969 пушчаны 1-ы энергаблок, y 1974 пасля пуску 8-га энергаблока дасягнута праектная магутнасць 2400 тыс. кВт. У 1978 пабудавана 3-я чарга. На пачатак 1999 магутнасць станцыі больш за 2500 тыс. кВт. ЛУКОМ СКІ Аляксацдр Сяргеевіч (22.7. 1868 — 25.1.1939), расійскі ваен. дзеяч, адзін з кіраўнікоў белай гвардыі ў грамадз. вайну 1918— 22. Ген.-лейтэнант (1916). Скончыў Акадэмію Генштаба (1897). У 1-ю сусв. вайну з 1916 пам. старшыні «Асобай нарады» па абароне дзяржавы, ген.-кватармайстар Стаўкі вярх. галоўнакамандуючага ў Магілёве. За ўдзел y Карныава мяцяжы 1912 арыштаваны Часовым урадам, пры садзейнічанні ген. М.М.Духоніна ўцёк з турмы ў Быхаве ў г. Новачаркаск. Са снеж. 1917 чл. «Данскога грамадз. савета», адзін з арганізатараў і нач. штаба белагвардзейскай Добраахвотніцкай арміі.У 1918— 20 нач. ваен. ўпраўлення, нам. старшыні і старшыня ўрада («Асобай нарады») пры ген. А.І.Дзянікіне. 3 сак. 1920 прадстаўнік ген. П .М .Урангеля пры Саюзным камандаванні ў Канстанцінопалі (Стамбул, Турцьм), потым эмігрант. Аўтар «Успамінаў» (т. 1— 2, 1922). Л У К 0М С К І Павел Яўгенавіч (23.7.1899, Гродзенская вобл. — 8.4.1974), расійскі вучоны-медык. Акад. АМН СССР (1963). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў 1-ы Маскоўскі ун-т (1923), працаваў y ім. 3 1941 праф. 1-га Маскоўскага, Чэлябінскага, з 1949 заг. кафедры 2-га Маскоўскага мед. ін-таў. Навук. працы па этыялогіі гіпертанічнай хваробы, атэрасклерозу і інш. сардэчна-сасудзістых хваробах. Дзярж. прэмія СССР 1969. Te:. Электрокарднограмма прн заболеванмях мнокарда. М., 1943; Ннфаркт мнокарда / / Многотомное руководство по внутреншім болезням. М., 1964. Т. 2. Л У К 0М С К І 3ÀMAK. Існаваў y 14— 16 ст. Размяшчаўся каля правага берага р. Лукомка (зараз в. Лукомль Чашніцкага р-на Відебскай вобл.). Паводле «Спіса рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх», y 14 ст. Лукомль лічыўся горадам з магутным і добра ўмацаваным замкам. У 1386 аб’яднаныя войскі прускіх і лівонскіх рыцараў аблажылі замак. Гарнізон мужна і доўга абараняўся, шмат крыжакоў загінула пад сценамі Лукомля, аднак y
366
ЛУКОМСКІЯ
ходзе працяглай аблогі і штурму замак быў узяты. У час Лівонскай вайны 1558— 83 y 1563 горад і замак захапіла і знішчыла войска Івана IV Грознага. Замак больш не аднаўляўся. Рэшткі вял. валоў аглядваў y 1573 гісторык М.Стрыйкоўскі, які адзначыў, што на гэтым месцы быў некалі вял. замак. 3 17 ст. дакументы згадваюць тсшькі вёску Лукомль. ЛУК 0М С КІЯ, княжацкі род герба «Рох» зменены ў ВКЛ. Магчыма, паходзяць з мясц. князёў, нашчадкаў полацкага кн. Усяслава Брачыславіча, але паходжанне дакладна не высветлена. Упершыню згадваюцца ў 2-й пал. 15 ст. князі B a с і л ь (упамінаецца ў 1463) і I в a н (у 1473 з ’ехаў y Маскву, дзе ў 1493 пакараны смерцю за змову супраць вял. кн. Івана III). У пач. 16 ст. вядома некалькі князёў Л., якія сумесна валодалі замкам і мяст. Лукомль і інш. маёнткамі ў Лукомскім княстве. 3 іх Ф ё д а р І в а н а в і ч y 1508 удзельнічаў y мяцяжы князёў Глінскіх. Верагодна, яго братамі былі I в a н І в а н a в і ч (каля 1460 — пасля 1520), уладальнік Шчыдутаў і Гарадца, заснавальнік шчыдуцкай галіны Л., А н д р э й I в a н a в і ч (каля 1470 — пасля 1528), уладальнік Меляшковічаў і Бельнякоў, заснавальнік згаслай y 1-й пал. 17 ст. меляшковіцкай галіны, і P a м a н (? — пасля 1500), уладальнік Пачаевічаў y Лукомскім княстве, Дабрыгораў y Полацкай зямлі і Лічкава ў Лідскім пав. Іх нашчадкі раздрабілі свае ўладанні. 3 2-й пал. 16 ст. яны неаднаразова займалі павятовыя пасады пераважна ў Аршанскім і Відебскім пав. Сенатарскай годнасці дасягнуў Ф р ы д э р ы к (каля 1565— 1611), падкаморы аршанскі з 1600, адначасова староста крычаўскі з 1602, кашталян мсціслаўскі з 1610. Род Л. захаваўся да 20 ст., многія змізарнелыя яго прадстаўнікі не карысталіся княжацкім тытулам. В.Л.Насевіч. Л У К 0Н Е Ц , возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Эса, за 5 км на ПдЗ ад г. Лепель. Пл. 0,24 км2, даўж. 720 м, найб. шыр. 400 м, даўж. берагавой лініі 1,9 км. Пл. вадазбору 11,1 км2. Схілы катлавіны выш. 14— 16 м (на Пд да 26 м), параслі лесам. Берагі на 3 і У нізкія, забалочаныя, астатнія зліваюдца са схіламі. На 3 і У забалочаная пойма, парослая хмызняком. На У выцякае ручай y р. Эса. Л У К 0Н ІН Міхаіл Кузьміч (29.10.1918, г. Астрахань, Расія — 6.8.1976), расійскі паэт. Скончыў Сталінградскі настаўніцкі ін-т (1937), вучыўся ў Літ. ін-це імя М.Горкага (1937— 41). У Вял. Айч. вайну ўдзельнік вызвалення Брэста. Друкаваўся з 1935. У паэт. зб-ках «Сэрцабіццё» (1947), «Лірыка» (1950), «Клятва» (1962), «Пяць кніг» (1974), паэме «Прадоўны дзень» (1948, Дзярж. лрэмія СССР 1949), аповесці ў вершах «Прызнанне ў каханні» (1959), зб. вершаў і
лаэм «Неабходнасць» (1969, Дзярж. лрэмія СССР 1973) і інш. — тэмы гісторыі і сучаснасці, кахання і адзіноты. У 1945 кіраваў літ. аб’яддаднем y Брэсце пры газ. «Заря». У кнізе артыкулаў «Таварыш паэзія» (1963) пісаў пра вызваленне Мінска, лра Брэст y лершы ласляваенны год, пра А.Куляшова. Асобныя творы лрасякнуты бел. матывамі. Брэсту лрысвяціў верш «У Брэсце», Мінску — «Абеліск». На бел. мову асобныя яго творы лераклалі Куляшоў, А.Вялюгін, Ю.Свірка, У.Шахавец і інш. Te:. Собр. соч. Т. 1—3. М., 1978—79; Нзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1989. Літ.: А н н н н с к н й Л.А. Мнханл Луконнн. М., 1982. В.С.Семенякоў. Л У К 0Н ІЦ А , рака ў Слонімскім, Зэльвенскім і Мастоўскім р-нах Гродзенскай вобл., левы лрыток р. Шчара (бас. р. Нёман). Даўж. 32 км. Пл. вадазбору 195 км2. Пачынаецца на ПдЗ ад в. Плаўскія Слонімскага р-на, цячэ ў межах Слонімскага ўзв. Даліна выразная, тралецаладобная, шыр. да 900 м. Пойма забалочаная, вузкая. Рэчышча ў верхнім цячэнді звілістае, на працягу 15 км каналЬаванае. Берагі стромкія і абрывістыя. Л У К 0Н ІЦ А , вёска ў Галынкаўскім с/с Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. За 15 км на ПнУ ад Зэльвы, 145 км ад Гродна, 17 км ад чыг. ст. Зэльва. 121 ж., 54 двары (1999). Сельскі клуб. П омнік архітэктуры — Міхайлаўскі касцёл (1782). Вядома з 2-й пал. 15 ст. ях сяло і прыселак y маёнтку Дзярэчын. Уласнасць Копачаў (Капачэвічаў), y 16 ст. — Нарбутаў (Нарбутовічаў). У 1505 надворны харунжы Войцех Нарбутовіч з жонкай Ганнай заснавалі тут касцёл Міхаіла Архангела (не захаваўся). У крыніцах 17 ст. Л. наз. мястэчкам (1610), потым — сялом (1630, 1663). Належала Гарабурдам, Палубенскім, Пініцкім, Цехановічам. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. вёска Слонімскага пав. Гродзенскай губ. У 1897 — 200 ж., 29 двароў, царква, крама. 3 1921 y Польшчы, y Слонімскім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 y Галынкаўскім с/с Зэльвенскага р-на. У 1962—66 y Слонімскім р-не. ЛУК0ЎНІКАЎ Вадзім Іванавіч (н. 6.9. 1941, г.л. Ш ылава Разанскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне элекгратэхнікі. Д -р тэхн. н. (1981), праф. (1983). Скончыў Ледінградскі ін-т авіяц. лрыладабудавання (1964). 3 1981 y Гомельскім лолітэхд. ін-це. Навук. лрацы ла эл. машынах, электрапрыводзе, аўтам. кіраванні. Te:. Электропрююд колебательного двнження. М., 1984; Дннамнческне режнмы работы асннхронного электропрнвода. М., 1990 (разам э У.П.Серадой); Беэредукторный электромашлнный прнвод перноднческого двнження. Мн., 1991 (разам з С.АГрачовым). Л У К Р бЦ Ы Й (Lucretius), Ц і т Л у к р э д ы й K a р (1 ст. да н.э.), рымскі паэт, філосаф-матэрыяліст. Аўтар лаэмы «Аб лрыродзе рэчаў», напісанай y форме дыдактычнага эласу, тлумачыць вучэнне грэч. лаэта Эпікура. Паэма складаецца з 6 кніг: y кн. 1-й і 2-й выкладаецца атамістычная тэорыя стварэння свету і абвяргаецца ўмяшанне багоў y людскія справы; y 3-й кнізе — ву-
чэнне аб душы, яе матэрыяльнасці, смяротнасці і сувязі з целам; кн. 4-я — вучэнне лра чалавека, яго пачуцці; (сн. 5-я — пра гісторыю развіддя чалавечага роду, узнікненне мовы; y кн. 6 тлумачыцца паходжанне рэлігіі. Мэту сваёй філасофіі Л. бачыў y вызначэнні шляху да шчасця праз лераадоленне бедстваў, страхаў лерад багамі, смерцю, замагільнай карай. Твор меў вял. ўплыў на развідцё матэрыялістычнай філасофіі Адраджэння. Буйнейшым правадніком ідэй Л. быў франц. філосаф П .Гасендзі. На Беларусі паэма Л. вядома з 15 ст. Урыўкі яе распаўсюджваліся ў рукалісных зборніках твораў стараж. філосафаў, y творах Ь.Буднага пра жыццё і філас. вучэнне мысліцеляў Стараж. Грэцыі і Рыма.
Лукрэцый.
В.АЛукша.
ЛУКС (Lukss) Валдзіс (Вальдэмар Крыстапавіч; 21.6.1905, с. Смардэ Тукумскага р-на, Латвія — 24.7.1985), латышскі паэт. Засл. дз. культ. Латвіі (1955). Скончыў Латв. ун-т (1937). Першая кніга вершаў «Суровасць» (1941) тэматычна звязана з падзеямі Вял. Айч. вайны. Гістарычна канкрэтнае бачанне вайны, рэаліст.раскрыццё лачуццяў і перажыванняў воінаў — y зб-ках вершаў «Ішоў снег» (1943), «Салдацкі кубак» (1945). Зб-кі лаэзіі «Сакавік» (1962), «Жураўлі» (1964), «Проба крыві» (1970), «Баразна» (1973), «Сляды» (1980) і інш. адметныя спалучэннем сучаснай і гіст. тэматыкі і праблематыкі. Аўтар кніг вершаў для дзяцей «Першакласнікі» (1956), «Вясёлка Тынцы» (1957), паэмы «Слава» (1958; за ўсе Дзярж. прэмія Латвіі 1958). На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі ЭАгняцвет, В.Вітка, П.Панчанка, М.Танк, У.Шахавец. Te:. Бел. пер. — y кн. Ветрык, вей! Мн., 1959; Рус. пер. — Майсклй пульс. М., 1961; Так прнходнт утро. Рнга, 1978. Л У К С 0Р, горад y Егіпце, на правым беразе р. Ніл. Узнік на месцы стараж. Фіў (сталіца Егіпта ў 21— 11 ст. да н.э.). Каля 60 тыс. ж. (1997). Цэнтр рамесніцкай вытв-сці. Кліматычны курорт. Турызм. На зах. ускраіне Л. стараж -егіп. храм багоў Амона-Ра, Мут і Хансу. Ухлючае прамавугольны двор з падвойнай каланадай, калонную залу-гшастыль з 32 калонамі, свяцілішча, уваходны пілон і вял. цэнтр. каланаду (усе 2-я пал. 15 ст. да н.э., арх. Аменхатэп Малодапы, аўтары дэкору арх. браты Горы і Суці), 2-і пілон (фланкіраваны 6 калонамі Рамсеса II) і двор, абкружаны 74 калонамі са статуямі фараонаў паміж імі (1317—1251 да
н.э., арх. Бекенхонсу). Алеяй сфінксаў злучаўся з Карнакам. У храме ўвасобіліся арх. тэндэнцыі эпохі Новага царства (16—11 ст. да н.э.) — імкненне да грандыёзнасці прасторавай кампазіцыі, яе развіццё па падоўжнай восі, урачыстасць, шырохае выкарыстанне разнастайных па формах калон (лотаса і папірусападобных). ЛУКЎЛ Луцый Ліцыній (Lucius Licinius Lucullus; каля 117 — 56 да н.э.), рымскі палкаводзец і паліт. дзеяч. Паходзіў са знатнага плебейскага роду. Прыхільнік Сулы. Удзельнік 1-й Мітрыдатавай вайны 89—84 да н.э. Консул y 74 да н.э. У 74—66 да н. э. камандаваў войскамі і флотам y вайне супраць пантыйскага цара Мітрыдата VI Еўпатара (3-я Мітрыдатава вайна). У 71 да н.э. захапіў М. Азію, y 69 да н.э. разбіў каля Тыгранакерта аб’яднаную армяна-пантыйскую армію цара Тыірана II і Мітрыдата. У 67 да н.э. адхілены ад пасады галоўнакамандуючага. Лічыўся адным з багацейшых людзей свайго часу. Пасля адстаўкі жыў y Рыме, наладжваў раскошныя баляванні (адсюль выраз «лукулаўскае баляванне»), ЛЎКША Валянцін Антонавіч (н. 16.11.1937, г. Полацк Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Полацкі лясны тэхнікум (1956), Вышэйшую парт. школу пры ЦК КПСС (1976). 3 1956 працаваў y Пензенскай аэрафоталесаўпарадчай экспедыцыі, інструктарам Полацкага гаркома Л КСМ Б, y трэсце «Нафтабуд» (Полацк). 3 1961 журналіст, з 1973 на Бел. радыё, y 1980— 98 дырэктар выд-ва «Юнацтва». Друкуецца з 1956. Асн. матывы яго паэзіі — расказ пра моладзь, рамант. героіка прац. будняў, мінулае і сённяшняе роднага краю, карціны побыту краін, дзе пабываў сам (зб-кі «Гарады нараджаюцца сёння», 1964; «Атава», 1969; «Споведзь», 1973; «Агонь і попел», 1989; «Агні далёкіх гарадоў», 1992; паэма-хроніка «Белыя берагі», 1981; гераічная драма-паэма «Падснежнікі для Веры», 1986). Аўтар кніг публіцыстыкі і нарысаў «Наша, полацкая прафесія» (1966), «Рамантыкі шасцідзесятых» (1967), «Дзесяць дарог да чароўнага» (1970), «Полацк» (1973), радыёп'ес «Інтэгралы на цэгле» (1974), «Мая радня» (1975), «Свае крылы» (1976); лібрэта радыёоперы К.Цесакова паводле «Палескай хронікі» І.Мележа «Барвовы зсшак» (паст. 1979); п’ес «Калі вяртаюцца буслы» (1982), «Пад шыфрам «Зорачка» і «Чароўны камень» (абедзве 1985), «Прывіды з могільніка аўтамабіляў» (1990) і інш. Выдаў кнігі вершаў і казак для дзяцей «Аркестр» (1972), «Зялёная бальніца» (1974), «Лета— круглы год» (1978), «Крылаты цэх» (1982), «Як Ліса вучылася лётаць» (1991) і інш., сатыр. і гумарыстычных вершаў і фельетонаў «Радзімыя плямы» (1982). На вершы Л. напісана шмат ne cem . Літ. прэмія імя П.Броўкі 1994. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Тв.\ Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1997; Сляды памяці. Мн., 1985; Чароўны камень. Мн., 1987; Батлейка. Мн., 1993; Аркестр. Мн., 1994. І.У.Саламевіч.
ЛЎКІПА Леанід Канстанцінавіч (н. 17.1.1930, в. Хвалава Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне мостабудавання. Д-р тэхн. н. (1981), праф. (1985). Засл. дз. нав. Беларусі (1990). Скончыў БПІ (1955). 3 1983 y БПА, з 1996 y Чанстахоўскім політэхн. ін-це (Польшча). Навук. працы па трываласці буд. канструкцый, супраціўленні матэрыялаў, тэорыі трываласці бетонаў і горных парод. Распрацаваў тэорьпо трьшаласці трубабетону. Тв.\ Прочность трубобетона. Мн., 1977. ЛЎКША Міраслава Янаўна (н. 9.9.1958, мяст. Гайнаўка Падляскага ваяв., Польшча), бел. пісьменніца. Скончыла філіял Варшаўскага ун-та ў Беластоку (1985). 3 1985 працуе ў бел. тыднёвіку «Ніва». У кнігах прозы «Дзікі птах верабей» (1992), «Выспа» (1994) і паэзіі «Замова» (1993), «Ёсць» (1994) — філас. роздум над лёсам бел. вёскі, аб яе сучасных праблемах і хваляваннях, сакавітая нар. мова. С.М.Чыгрын. ЛУК’ЯНАВА Лідзія Іванаўна (н. 7.5.1941, пас. Галіцына Пензенскай вобл., Расія), бел. гісторык і палітолаг. Канд. гіст. н. (1971), праф. (1992). Скончыла Маскоўскі ун-т (1963). 3 1971 y Гродзенскім мед. ін-це (з 1992 заг. кафедры). Працы па сац.-паліт. гісторыі Іспаніі, замежнай сац. філасофіі і сацыялогіі. Тв.: Нспання: нстокн н современные тенденцнн оппозйцяонного двнженйя. М., 1977 (разам з Т.Баранавай); Соцналнстйческнй образ жнзнм: крнтйческйй аналнз немаркснстскнх концепцнй. М., 1989. ЛУК’ЙНАЎ Анатоль Іванавіч (н. 7.5.1930, г. Смаленск, Расія), расійскі паліт. дзеяч. Д-р юрыд. н. Скончыў Маскоўскі ун-т (1953). 3 1961 y апараце Прэзідыума Вярх. Савета СССР і Ц К КПСС. 3 1989 1-ы нам., y 1990— 91 старшыня Вярх. Савета СССР. Пасля жнівеньскіх падзей 1991 да снеж. 1992 знаходзіўся пад арыштам. 3 1995 старшыня к-та Дзярж. думы Федэральнага сходу Рас. Федэрацыі па заканадаўстве і судоваправавой рэформе. Аўтар паэт. зборнікаў «Сугучча» (псеўданім — А.Осенеў), «Вершы з турмы», «Песня пратэсту». На яго вершы І.Лучанок напісаў цыкл песень. ЛУК’ЙНАЎ Віктар Міхайлавіч (н. 27.2. 1940, в. Уласава Віцебскага р-на), бел. мастак. Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1967). Працуе пераважна ў тэхніцы акварэлі. Станковым творам уласцівы лірычная і сімвалічна-рамант. вобразнасць, кампазіцыйная цэласнасць, дакладная прапрацоўка формы, выразнасць тонавых кантрастаў, сакавіты колер. Аўтар тэматычных кампазіцый «1941» (1974), «Браслаўскія рыбакі» (1975), трыпціхаў «На Віцебскім дывановым» (1978), «Ранішняя змена» (1981), «Сураж— Віцебск» (1984), «Яблыкі на снезе» (1990), нацюрмортаў «Хлеб» (1970), «Прасніцы» (1989), «Матылёк» (1990), «Чырвоны нацюрморт» (1998), пейзажаў «Вечарэе» (1968), «Наваполацк. 4-ы мікрараён» (1971), «На Заходняй Дзвіне» (1978), «Веснавы матыў» (1984),
л у ю я н о в іч _____________367 «Зімовае сонца» (1998), партрэтаў. Выканаў размалёўкі «Памяць» y Музеі баявой славы ў Полацку (1972), «Легенда пра стары Полацк» y кавярні «Віцязь» (1979), «Белая Русь» y кінатэатры «Мінск» (1981), «Дзвіна» ў рэстаране «Пралеска» (1983) — усе ў Наваполацку. М.Л.Цыбульскі. ЛУК’ЙНАЎ Мікола (Мікалай Піліпавіч; н. 20.7.1924, в. Лешчанка Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Засл. работнік сац. забеспячэння Беларусі (1981). У 1944 на фронце быў паранены і страціў зрок. У 1948—68 настаўнік y Бабруйску, y 1969—89 старшыня Магілёўскага абл. праўлення т-ва сляпых. Друкуецца з 1963. Ў аповесцях «I цемра адступіла» (1987), «Яго боль» (1992), «Цяжкія дарогі» (1993) пранікненне ў свет чалавечых пачуццяў. Тв:. Спакуса. Магілёў, 1998; I цемра адступіла... Мн., 1999. ЛУК’ЯНЕНКА Ларыса Генадзеўна (н. 7.8.1973, в. Стойба Краснаярскага краю, Расія), бел. спартсменка (маст. гімнастыка). Засл. майстар спорту Беларусі (1994). Суддзя міжнар. катэгорыі (1997). Скончыла Акадэмію фіз. выхавання і спорту (1999, Мінск). 3 1998 старшы трэнер маладзёжнай зборнай каманды Беларусі па гімнастыцы. Чэмліёнка свету (1992, 1994, 1995, 1996), сярэбраны (1994, 1995, 1996) і бронз. (1992, 1995) прызёр y мнагабор’і і асобных відах практыкаванняў. Чэмпіёнка Еўропы (1992, 1994), сярэбраны і бронз. (1992, 1994, 1996) прызёр. Уладальніца Кубка Еўропы (1993, 1995). ЛУК’ЙНЕНКА Павел Панцеляймонавіч (9.6.1901, станіца Іванаўская Краснадарскага краю, Расія — 13.6.1973), расійскі вучоны ў галіне раслінаводства і селекцыі. Акад. AH СССР (1964), акад. УАСГНІЛ (1948). Двойчы Герой Сац. Працы (1957, 1971). Скончыў Кубанскі с.-г. ін-т (1926). 3 1956 y Краснадарскім НДІ сельскай гаспадаркі. Навук. працы па селекцыі збожжавмх культур. Аўтар і сааўгар 15 раянаваных сартоў азімай пшаніцы. Ленінская прэмія 1959. Дзярж. прэмія СССР 1946. Тв:. Селекцня продуктавных й устойчнвых к полеганню сортов ознмой пшеннцы / / Генетнка — сельскому хозяйству. М., 1963; Н тогй селекцнн ознмой пшеннцы на Кубанн // Достаження отечественной селекцнн. М., 1967. ЛУК’Я Н 0 В ІЧ Трыфан Андрэевіч (1919, в. Рэпішча Лагойскага р-на Мінскай вобл.— 30.4.1945), удзельнік Вял. Айч. вайны. 3 1939 працаваў слесарам на Мінскім радыёзаводзе. На фронце з 1941. Удзельнік Сталінградскай бітвы, баёў на Сандамірскім плацдарме, штурму Берліна. 25.4.1945 старшы сяржант Л. пры выратаванні нямецкай дзяўчынкі смяротна паранены. Пра гэта ў крас. 1945 расказаў пісьменнік Б .Палявой y газ. «Правда» і ў арт. «Помнім імя тваё...» y газ. «Комсомольская правда» (1.4.1976). Высакародны гуманны ўчы-
368
ЛУК’ЯНЧЫКАЎ
нак Л., які ў час вайны страціў жонку і дваіх дзяцей, маці і бацьку, пакладзены ў аснову кампазіцыі помніка-ансамбля воінам Сав. Арміі, якія загінулі ў барацьбе з фашыэмам, y Трэптаў-парку ў Берліне (скулыгг. Я .Вучэціч, арх. Я.Белапольскі). На месцы самаахвярнага подзвігу Л. ў Берліне (на Эльзенпгграсе) устаноўлены мемарыяльны знак. У Мінску на будынку вытв. аб’яднання «Белвар» (праспект Ф.Скарыны, дом № 58) устаноўлена мемар. дошка з гарэльефамі воіна і выратаванай ім дзяўдвшкі (скулыгц, З.Азгур, арх. Ю.Казакоў). Літ:. С а ф о н о в М.Н. Семнадцать штурмовых дней. Саратов, 1985. С. 97—104. ЛУК’ЯНЧЫКАЎ Сяргей Пятровіч (н. 9.11.1945, г. Смаленск, Расія), бел. кінарэжысёр дакумент. кіно, сцэнарыст. Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі (1974). 3 1963 на кінастудыі «Беларусьфільм». Рэжысёрскую манеру вылучаюць экспрэсіўнасць, музыкальнасць, арыгінальнасць маст. вырашэння. Сярод спарт. фільмаў «Паляванне на зсшата» (1974; Гран пры Міжнар. фестывалю спарт. фільмаў y Корціна д’Ампеца, Італія, 1975), «Шчаслівыя берагі Алімпіі» (1978), «Тэхніка водна-лыжнага спорту» (1981), «Гарадкі — народная гульня» (1998, Гран пры Міжнар. фестывалю спарт. фільмаў y Палерма, Італія, 1998). Стварыў цыкл маст.-публіцыст. фільмаў «Наш Афганістан» («Боль», 1986; «Я з падпарадкавання выйшаў», 1989; «Сорам», 1990). Дакумент. фільмы «Адлучэнне» (1993), «Смутак» (1994), «Чарнобыль. Фантомы», «Асколкі аўтабіяграфіі», «Чарнобыль. Попел» (усе 1996) пра чарнобыльскую трагедыю. Сярод інш. фільмаў — «Трамвай NON-STOP» (1993), «Другі» (1996, 1-ы прыз Міжнар. фестывалю «Тыдзень сусв. эксперым. кіно», Мадрыд, 1997). Прэмія Ленінскага камсамсша Беларусі 1980. ЛУЛУАБЎРГ (Luluabouig), назва г. Ka nawa ў Дэмакр. Рэспубліцы Конга да 1966. ЛУМЎМ БА (Lumumba) Патрыс Эмеры (2.7.1925, Анадуа, Дэмакр. Рэспубліка Конга — студз. 1961), дзеяч афр. нац.вызв. руху, паліт. і дзярж. дзеяч Дэмакр. Рэспублікі Конга. Працаваў пісарам, паштовым служачым, служачым y бельг. кампаніі. 3 канца 1940-х г. удзельнік прафс. руху Бельг. Конга. Кіраваў выданнем газет «Uhuru» («Свабода») і «Indépendance» («Незалежнасць»). У 1958 заснаваў партыю Нар. Рух Конга. За сваю паліт. дзейнасць неаднаразова быў арыштаваны бельг. калан. ўладамі. У 1958— 59 дэлегат канферэнцыі народаў Афрыкі ў г. Акра (Гана), y 1960 удзельнік бельг.-кангалезскай канферэнцыі ў Бруселі. 3 чэрв. I960 прэм’ерміністр Конга. 14.9.1960 скінуты ген. С.С.Мабуту, арыштаваны і забіты. У 1961 абвешчаны нац. героем.
ЛЎНА (Luna) Антоніо (29.10.1866, Маніла — 5.6.1899), дзеяч філіпінскага нац.-вызв. руху. У час амерыкана-філіпінскай вайны 1899— 1901 галоўнакамандуючы філілінскай арміяй, з 1899 пам. ваен. міністра. Прыхільнік рашучай барацьбы за незалежнасць, арыштаваў міністраў філіпінскага ўрада, якія схіляліся да кампрамісу з ЗША. Забіты асабістай аховай прэзідэнта Э .Агінальда, які абвінаваціў Л. ў намеры «узурпіраваць уладу».
Ш .Пецёфі і інш. Высока цаніў творчасць Я.Коласа, М.Багдановіча, Я.Пушчы і асабліва Я.Купалы, якога называў «бацькам новай бел. паэзіі». Напярэдадні 25-годдзя літ. дзейнасці Я.Купалы апублікаваў арт. «Народны паэт Беларусі» (1930), прысвяціў яму вершэкспромт. Te.: Собр. соч. Т. 1—8. М., 1963—67; Сгатьн о лптературе. T. 1—2. М., 1988. Jlim.: Н с a е в С.Г. Жнзнь н деятельность Луначарского (1917—32). T. 1—3, кн. 1—5. Душанбе, 1992.
ЛУНАНАСЕННІК (Menispermum), род кветкавых раслін сям. лунанасеннікавых. 2 віды. Пашыраны ў Паўн. Амерыцы і Паўд.-Усх. Азіі. На Беларусі інтрадукаваны Л. даурскі, або даурскі плюшч (М. dahuricum), і Л. канадскі (М. canadense). Шматгадовыя травяністыя расліны і паўкусты з павойным сцяблом. Лісце яйцападобнае, лопасцевае або суцэльнае. Кветкі ў мяцёлках. Плод — касцянка. Дэкар. расліны. «ЛЎНАР 0 Р Б ІТ Э Р » (Lunar Orbiter), серыя амерыканскіх штучных спадарожнікаў Месяца для пошуку раёнаў пасадкі месяцавай кабіны касм. карабля «Апалон» і аўтам. міжпланетных станцый «Сервеер», навук. даследаванняў; праграма Ьс распрацоўкі і запускаў. Запушчана 5 «Л.о.» (1966— 67). У выніку былі выбраны ўчасткі для пасадкі касм. караблёў, складзена падрабязная карта бачнага боку і некаторых раёнаў нябачнага боку Месяца. ЛУНАЦІЗМ , парушэнне свядомасці і сну, тое, што самнамбулізм. ЛУНАЧАРСКІ Анатсшь Васілевіч (23.11. 1875, г. Палтава, Украіна — 26.12.1933), савецкі дзярж. дзеяч, філосаф, пісьменнік і мастацгвазнавец. Акад. AH СССР (1930). Вучыўся ў Цюрыхскім ун-це (1895— 96). 3 1892 y с.-д. руху, y 1910— 17 чл. с.-д. груп «Наперад», «Пралет. л-ра» і «міжраёнцаў», супрацоўнічаў y балыпавіцкіх газетах «Вперед», «Пролетарнй» і інш. У 1917— 29 нар. камісар асветы РСФСР; адзін з арганізатараў сав. сістэмы адукацыі. Садзейнічаў арг-цыі БДУ y Мінску (1921). Вял. ролю адыграў y развіцці кнігавыдання і бібліятэчнай справы, y арг-цыі перакладаў рус. кніг на замежныя мовы і ў выданні перакладаў на рус. мову. 3 вер. 1929 старшыня Вучонага к-та пры ЦВК СССР. Са жн. 1933 паўнамоцны прадстаўнік СССР y Іспаніі. Аўтар ітрац па эстэтыцы, філасофіі, міжнар. палітыцы, тэорыі і гісторыі л-ры, т-ра, выяўл. мастаіггва, кіно, музыкі. Адзін з тэарэтыкаў сацыялістычнага рэалізму. Яго п ’есы «Фауст і горад» (1918), «Олівер Кромвель» (1920), трылогія пра Т.Кампанелу (напісаны 2 ч.: «Народ», 1920; «Герцаг», 1922), «Падпальшчыкі» (1924, паст. т-рам імя Я.Купалы пад назвай «Чырвоная маска», 1925), «Аксаміт і лахманы» (1927) і інш. прасякнуты напружанай філас. думкай і ўзвышаным пафасам тыранаборства. Аўтар цыкла апавяданняў «Маленькія фантазіі», юнасцэнарыяў. Перакладаў на рус. мову ўрыўкі з «Фауста» І.В.Гётэ, вершы
П.Лумумба.
Л.В.Луначарскі.
ЛУНГЕРСГАЎЗЕН Фрыдрых Вільгельмавіч (12.5.1884, г.п. Бекава Пензенскай вобл., Расія — 11.5.1960), бел. геолаг. Правадз. чл. Інбелкульта, праф. (1923), канд. геолага-мінералагічных н. (1937). Скончыў Маск. ун-т (1911). У 1923— 34 заг. кафедры БСГА. 3 1926 старшыня навук. т-ва па вывучэнні Беларусі (г. Горкі). Навук. працы па праблемах геалогіі Павсшжа, Сярэдняй Расіі і Беларусі (асабліва бас. Зах. Дзвіны), методыцы выкладання геалогіі. Склаў дапаможнік па геалогіі Беларусі. Te.: Нарыс геалагічнай пабудовы Аршаншчыны / / Аршаншчына. Орша, 1926. Ч. 1; Уступ y геалогію Беларусі / / Працы Горы-Горацкага навуковага т-ва БАН. 1930. Т. 7. ЛЎНДА (Lunda), плато ў Цэнтр. Афрыцы, на тэр. Дэмакр. Рэспублікі Конга і Анголы. Складзена э палеагенавых і неагенавых пясчанікаў і пяскоў, якія гарызантальна залягаюць на дакембрыйскім крышт. фундаменце. Цэнтр. ч. — плоская, месцамі забалочная раўніна выш. 1300— 1600 м, водападзел паміж рэкамі Касаі і Замбезі. Плато ступеньчата зніжаецца на Пн, да ўпадзіны Конга і паката — на Пд, да ўпадзіны Калахары. У басейне р. Касаі багатыя радовішчы алмазаў, марганцавай руды. Клімат субэкватарыяльны, гарачы, вільготны летам. Сухія лістападныя трапічныя рэдкалессі, на паўн. схіле — высакатраўныя саванны. Па далінах рэк — галерэйныя лясы. ЛЎНДА, М в а т а - Я м в а , дзяржаўнае ўтварэнне на тэр. сучасных Анголы, Замбіі і Дэмакр. Рэспублікі Конга ў канды 16 — 2-й пал. 19 ст. Этн. ядро Л. — народнасць лунда (балунда). Складалася з шэрагу паўсамаст. абласцей, найб. важнай з якіх была Казембе. Значны ўплыў y дзяржаве меў савет знаці. 3 канца 17 ст. ўдзельнічала ў еўрап. гандлі рабамі. У канцы 18— 19 ст.
Л. заняпала і распалася на некалькі княстваў, якія ўвайшлі ў склад калан. уладанняў Бельгіі, Вялікабрытаніі і Партугаліі. ЛУНДКВІСТ (Lundkvist) Артур Нільс (3.3.1906, Удэр’юнга, Швецыя — 1991), шведскі пісьменнік. Чл. Шведскай акадэміі (з 1968). У ранніх зборніках паэзіі («Спёка», 1928; «Масты ночы», 1936), рамане «Рэкі цякуць да мора» (1934) моцныя ўплывы сюррэалізму ў спалучэнні з эдементамі псіхааналізу і прымітывізму. Паэт. зб. «Жыцдё як трава» (1954), зб. вершаў y прозе «Дрэва, якое гаворыць» (1960), раманы «Вальс y Віндынгу» (1956), «Камедыя ў Хегерскугу» (1959) вызначаюцца яснасцю формы і сац.-крытычнымі матывамі. У аповесці «Малінга» (1952), гіст. раманах «Жыццё і смерць вольнага стралка», «Воля неба» (абодва 1970) рэаліст. і мадэрнісцкія тэндэнцыі. Аўтар кн. «Макі з Ташкента» (1952), дарожных нататкаў («Вулканічны кантынент», 1957, і інш.), літ.знаўчых прац («Развагі пра замежную літаратуру», 1959, і інш.). Тв.: Рус. пер.: — Жнзнь н смерть вольного стрелха. М., 1972; Мзбранное. М., 1988. Л. П. Баршчэўскі. ЛЎНДСТРФ м Алег Леанідавіч (н. 2.4. 1916, г. Чыіа, Расія), расійскі дырыжор, кампазітар. Засл. арт. Расіі (1973). Нар. арт. Расіі (1984). 3 1921 y Харбіне. Скончыў Харбінскі муз. тэхнікум (1935), Вышэйшы тэхн. цэнтр y Шанхаі (1944), Казанскую кансерваторыю (1953). Арганізаваў y Харбіне джаз-аркестр (1934), разам з якім пераехаў y Шанхай (1936), потым y Казань (1947). 3 1956 y Маскве, маст. кіраўнік і гал. дырыжор эстр. аркестра Расканцэрта (цяпер Канцэртны аркестр джазавай музыкі). Аўтар джазавых кампазіцый і аранжыровак, песень, музыкі да драм. спектакляў. ЛУНЕЦ Яўген Фёдаравіч (29.4.1932, в. Аляксандраўка Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 18.5.1986 ), бел. вучоны ў галіне нейрафізіялогіі. Д-р мед. н. (1973), праф. (1982). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1956). 3 1977 y БДУ (да 1984 заг. кафедры). Навук. працы па даследаванні ўстойлівасці галаўнога мозга да кіслароднага галадання. Т в Молекулярно-снстемные реакцлн гнпокснческого процесса в тханм головного мозга ( y сааўт.) / / Актуальные вопросы невропатолопт н нейрохнрурпш. Мн., 1975. Вып. 8. ЛЎНІН, вёска ў Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл., на аўгадарозе Лунінец— Пінск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на ПнЗ ад г. Лунінец, 227 км ад Брэста, 2 км ад чыг. ст. Лоўча. 1939 ж., 722 двары (1999). Участак Лунінецкага дрэваапр. камбіната, 2 лясніцтвы. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўваішя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — Барысаглебская царква (1824). ЛЎНІН Міхаіл Сяргеевіч (18 ці 29.12. 1787, С.-Пецярбург — 15.12.1845), ра-
сійскі рэвалюцыянер-дзекабрыст. 3 дваран. У 1803— 15 на ваен. службе. Удзельнічаў y Аўстэрліцкай бітве 1805, Прускім паходзе 1807, вайне 1812 і замежным паходзе рус. арміі 1813— 14; за бітву пры Барадзіно ўзнагароджаны залатой шпагай з надпісам «За храбрасць». У 1816— 17 жыў y Парыжы, дзе пазнаёміўся з Сен-Сімонам, перайшоў y каталіцтва. У 1816 уступіў y « Саюз выратавання», адзін з заснавальніхаў «Саюза працвітання» (1818), чл. Паўночнага т-ва (1820). Прыхільнік рэспублікі, y
АЛувдавіст.
ЛУНІНЕЦКІ______________ 369 лежаў Друцкім-Любецкім, Граўхсышскім, Кундавічам, Долматам і інш. У 1622 К.Долмат падараваў Л. разам з сялянамі Дзятлавіцкаму мужчынскаму манастыру. 3 1793 Л. y Рас. імперыі, y Пінскім пав. Мінскай губ. У 1795 — 624 ж., 75 дамоў. У 1842 маёнпсі манастыра перададзены ў казну, жыхары псраведзены ў катэгорыю дзярж. сялян. У 1884— 86 праз Л. пракладзены Палескія чыгункі, што паспрыяла хуткаму эканам. развіццю 1 росту насельніцтва. У 1897 — 3167 ж., 855 двароў. У канцы 19 ст. заснаваны чыг. рамонтныя майстэрні (239 рабочых y 1900), працавалі 2 млыны, нар. вучылішча, царк -прыходская школа. 3 пач. 20 ст. дзейнічаў Лунінецкі шпалапрапітны завод. 3 ліст. 1911 да лют. 1912 y Л. жыў і працаваў Я.Колас. 10.11.1917 y Л. абвешчана сав. ўлада. У ліст. 1917 тут адбыўся I з’езд Саветаў Пінскага пав. 18.2.1918 акупіраваны герм. войскамі. У студз. 1919 адноўлена сав. ўлада. 3 лют. 1919 Л. — адзін з важных вузлоў абароны на Зах. фронце ў час сав.-польскай вайны 1919—20. 3 1921 y Польшчы, горад, цэнтр Лунінецкага павета Палескага ваяв. 3 1939 y БССР, 8,3 тыс. ж. 3 15.1.1940 цэнтр Лунінецкага раёна. У Вял.
М.С.Лунін.
праграму прапанаваў царазабойства. 3 1822 зноў на ваен. службе (у Ружанах, Слуцку), з 1824 падпалкоўнік лейбгвардыі Гродзенскага гусарскага палка, ад’ютант вял. князя Канстанціна Паўлавіча ў Варшаве. 9.4.1826 арыштаваны 1 асуджаны па 2-му разраду (паліт. смерць і вечная катарга, пазней скарочана да 10 гадоў). Адбываў пакаранне ў турмах (1826— 28), y Сібіры на катарзе (1828— 35) і ў ссылцы (1836— 41). У сак. 1841 зноў арыштаваны паводде даносу і знявсшены ў Акатуйскую турму (Чыцінская вобл.), дзе і памёр пры нявысветленых абставінах. У 1836—41 напісаў і часткова распаўсюдзіў y рукапісах творы нелегальнай л-ры: «Пісьмы з Сібіры» (абгрунтоўваў гіст. слушнасць дзекабрысцкага руху), «Погляд на рускае тайнае таварыства з 1816 да 1826 re fla» (першая гісторыя дзекабрызму), «Дослед гістарычны» (крытыка нарманскай тэорыі, падкрэслена роля літоўскіх князёў y вызваленні ад татарскага ярма), «Погляд на польскія справы...» (прысвечаны паўстанню 1830— 31), «Грамадскі рух y Расіі...» (бесцэнзурная гісторыя краіны ў 1825— 40) і інш. Тв.: Плсьма нз Снбнрн. М., 1987. Л і т О к y н ь С.Б. Декабрнст М.С.Лушін. 2 язд. Л., 1985; Э й д е л ь м а н Н.Я. Обречснный отряд. М.,1987. П.К.Мазоўка. ЛУНІНЕЦ, горад, цэнтр Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. Вузел чыгунак на Брэст, Гомель, Баранавічы, Сарны і аўтадарог. За 240 км на У ад Брэста. 24,9 тыс. ж. (1998). Вядомы з 1449 пад назвай Малы Лулін, шляхецкая ўласнасць. У 1471 с. Лулінец маёнтка Ішкалдзь, належаў Неміровічам. У 1552 удава Я.П.Неміровіча Ганна (з Сапегаў) перадала сяло свайму прыёмнаму сыну полацкаму ваяводу С.С.Давойне. 3 1561 сучасная назва. У 1588 сяло Навагрудскага пав., 75 дымоў, царква. У 2-й пал. 16 — 1-й чвэрці 17 ст. на-
Лунінсц. Будынкі на вуліцы Савецкай.
Айч. вайну з 10.7.1941 да 10.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Л . і раёне 16 637 чал., вывезлі на катаржныя работы ў Германію 2319 чал. 3 7.3.1963 горад абл. падпарадкавання. У 1970 — 14,3 тыс. ж. Прамысл. прадпрыемствы: лунінецкі завод «Палессеэлектрамаш», рамонтнамех. з-д, акц. т-вы «Лунінецкі малочны завод» і «Лунінецлес», дрэваапрацоўчы камбінат, лакаматыўнае дэпо і інш. 2 ПТВ, 4 сярэднія школы, ліцэй, муз. і дзідяча-юнацкая спарт. шксшы, 11 дашкольных устаноў, 2 дамы культуры, 8 б-к, Дом дзіцячай і юнацкай творчасці, кінатэатр, Лунінецкі краязнаўчы музей, 7 бальнічных устаноў. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму, курган Бессмяротнасці. Помнік архітэкгуры — Крыжаўзвіжанская царква (пач. 20 ст.). ЛУ Н ІН ЕЦ К І
ЗА В0Д
«ПАЛЕССЕ-
ЭЛЕКТРАМАШ». Пабудаваны ў 1975 y г. Лунінец Брэсцкай вобл. як Лунінецкі з-д электрарухавікоў для сельскай гаспадаркі. 3 1979 працуе чыгуналіцейны цэх, з 1990 — цэх каляровага лідця. Сучасная назва з 1992. Асн. прадукцыя (1999): элекграрухавікі трохфазныя асінхронныя і аднафазныя кандэнсатарньм, электраканфоркі для быт. электрапліт, помпы бытавыя цэнтрабежныя, устаноўкі генератарныя.
370______________ л у н ін е ц к і ЛУНІНЕЦКІ КРАЯЗНАЎЧЫ М УЗЕЙ Створаны ў 1978, адкрыты ў 1986 y г. Лунінец Брэсцкай вобл. Пл. экспазідыі 170 м2, каля 6,5 тыс. экспанатаў асн. фонду (1999). Сярод экспанатаў рубілы і сякеры каменнага веку з раскопак археал. помнікаў Лунінеччыны, старадрук «Мінеі-чэцці» за жн. 1705, інтэр’ер сял. хаты з кроснамі і інш. прыладамі працы, вышыванкі, самаробныя вопратка і абутак пач. 20 ст., дакументы і матэрыялы пра рэв. рух 1905, грамадз. вайну, Вял. Айч. вайну (стварэнне і дзейнасць падполля і партыз. руху), вызваленне раёна ад ням.-фаш. захопнікаў, пра пасляваеннае аднаўленне і развіццё нар. гаспадаркі, устаноў культуры і аховы здароўя. ЛУ Н ІН ЁЦ К І ПАВЁТ, адм.-тэр. адзінка ў 1921— 39 y Палескім ваяв. Польскай Рэспублікі. Цэнтр — г. Лунінец. У 1921 уключаў гарады Давыд-Гарадок, Столін, мястэчкі Гародна, Лахва і Кажан-Гарадок, падзяляўся на 15 гмін: Бярозаўскую, Дабраслаўскую, Заастравецкую, Кажан-Гарадоцкую, Круговідкую, Лахвенскую, Ленінскую, Лунінскую, Пагост-Загародскую, Плотніцкую, Столінскую, Церабяжоўскую, Хатыніцкую, Хорскую, Чучавіцкую. Нас. 179 518 чал. (30.9.1921). Бярозаўская, Плотніцкая, Столінская, Церабяжоўская, Хорская гміны 6.12.1922 перададзены ў новаўтвораны Столінскі пав., Дабраслаўская і Пагост-Загародская гміны — y Пінскі пав. 3 1939 павет y БССР, 15.1.1940 скасаваны, тэрыторыя падзелена на раёны. ЛУ Н ІН ЕЦ К І РАЁН. На У Брэсцкай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 14.8.1979). Пл. 2,8 тыс. км2. Нас. 82,9 тыс. чал. (1998), гарадскога 47,8%. Сярэдняя шчыльн. 30 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Лунінец. Уваходзяць рабочы пас. Мікашэвічы, 80 сельскіх нас. пункгаў; 11 сельсаветаў: Багданаўскі, Бастынскі, Вулькаўскі, Гарадоцкі, Дварэцкі, Дзятлавіцкі, Лахвенскі, Лунінскі, Радзігераўскі, Сінкевіцкі, Чучавіцкі; Мікашэвіцкі пасялковы Савет. Раён пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС, 88% нас. пражываюць на тэрыторыі, забруджанай радыенуклідамі.
Тэр. раёна размешчана ў межах Прыпяцкага Палесся. Паверхня нізінная, нахілена ў бок даліны р. Прыпяць. 70% тэрыгорыі — ніжэй за 140 м, найвыш. пунхт 150 м (за 6 км на Пд ад в. Малыя Чучавічы). Карысныя выкапні: граніт (буд. камень), пясок, гліна, суглінак, каалін, торф, салрапель. Сярэдняя т-ра студз. -5,5 °С, ліл. 18,3 °С. Ападкаў 615 мм за год. Вегетац. перыяд 197 сут. Найб. рэкі — Прыпяць з прытокамі Случ (з Валхвой), Лань, Смердзь, Цна, Бобрык. Азёры: Белае, Чорнае, Вулька. Вадасховівцчы Велута і Собельскае. Найб. меліярац. ханалы: Валчанскі, Вулькаўскі, Глухая Лань, Луншецкі, Мікашэвіцкі канал, Сітніцкі. Пераважаюць глебы тарфяна-балотныя (35,5%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (24,4%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (24,3%). Пад лесам 40% тэрыторыі, з іх 19% — штучныя насаджэнні. Пераважаюць лясы хваёвыя, бярозавыя, чорнаальховыя; трапляюцца яловыя, дубовыя, грабавыя, ясянёвыя. На ПнУ і 3 — суцэльны лясны масіў. Пад балотам 14,6% тэрыторыі, з іх асушана 78,1 тыс. га. Найб. балотны масіў Грычын. Заказнікі рэсп. значэння: біял. — Борскі (частка), Вусце Лані, Лунінскі, Нізоўе Случы; ландшафгаы — Белае: мясцовыя гідралагічныя заказнікі Дзяглавічы, Ліпскае, Флярова-Грамада, частка Ястрабель. Помніх прыроды рэсп. значэння — 2 дубы (400 гадоў) y в. Кажан-Гарадок. Агульная гоі. с.-г. угоддзяў 91,5 тыс. га, з іх асушаных 63,3 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 19 калгасаў, 2 саўгасы, 13 фермерскіх гаспадарак. Асн. кірунак сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў (буд. камень, зборны жалезабетон, Мікашэвіцкі каменеапрацоўчы завод — абліцовачныя пліты), харч., хім. (з-д «Палімер» y в. Сінкевічы), дрэваапрацоўчай, лесанарыхтоўчай (AT «Лунінецлес») і лясной прам-сці; Палеская доследнамеліярац. станцыя ў пас. Палескі. Па тэрыторыі раёна праходзяць чыгункі Брэст— Гомель і Рыга— Львоў, аўтадарогі Гомель— Брэст, Лунінец— Пінск, Лунінец— Ганцавічы, Мікашэвічы— Салігорск. У раёне 29 сярэдніх, 13 базавых, 2 пач., 6 муз., спарт. школы, школа-сад, 3 навуч.-вытв. камбінаты, 2 СПТВ, 37 дашкольных устаноў, 40 дамоў культуры і клубаў, 46 б-к, 2 бальніцы, скурна-венералагічны дыспансер, паліклініка, 11 амбулаторый, 26 фельч,ак. пунктаў, Лахвенскі касцёватуберкулёзны санаторый. Помнікі архітэктуры: цэрквы Пакроўская (1851) y в. Вял. Чучавічы, Праабражэнская (1823) y в. Дзятлавічы, Мікалаеўская (1818) y в. Кажан-Гарадок, Прачысценская (1880-я г.) y в. Лахва, Барысаглебская (1824) y в. Лунін, Георгіеўская (канец 17 — пач. 18 ст.) y в. Сінкевічы, Праабражэнская (1910) y в. Язвінкі, лазня (1905) y пас. Палескі. Выдаецца газ. «Лунінецкія навіны». Г.С. Смалякоў. Л УНІНЁЦКІ ІІІІІА ІА ІІР А ІІІТ Н Ы ЗАВ 0Д . Дзейнічаў з 1902 на чыг. ст. Лунінец, цяпер Брэсцкай вобл. Належаў Міністэрству шляхоў зносін (Палеская чыгунка). Насычаліся шпалы і брусы для чыгункі. Меў 2 паравыя рухавікі (40 к.с.) і інш. маёмасць. У 1908— 10 працавала 135 рабочых.
ЛЎНІНСКІ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл. Засн. ў 1997 з мэтай аховы прыродных комплексаў Палесся. Пл. 9283 га. Хвойнікі, дубровы, дубова-грабавыя лясы, астраўныя ельнікі. Балоты. Журавіннікі. Папуляцыі раслін з Чырв. кнігі: венерын чаравічак, зубніца клубняносная, тайнік яйцападобны, цыбуля мядзведжая (чарамша), купальнік горны, грыб-баран; y воз. Белае рэлікгавыя лабелія Дортмана і палушнік азёрны. П.ІЛабанок. ЛУНІЧНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нача, за 32 км на ПдЗ ад Полацка. Пл. 0,47 км2, даўж. бсшьш за 1 км, найб. шыр. 650 м, найб. глыб. 3,7 м, даўж. берагавой лініі 2,8 км. Пл. вадазбору 10,5 км2. Схілы катлавіны выш. да 4 м, забалочаныя, пад лесам, на У да 10 м, разараныя. Берагі нізкія, на ПнЗ сплавінныя, пад хмызняком. Дно плоскае, выслана сапрапелем, уздоўж берагоў на ПнУ і ПдЗ — пясчанымі адкладамі. На ПнЗ з воз. выцякае ручай y р. Нача. ЛУНКЁВІЧ Сяргей Аляксандравіч (н. 29.4.1934, Кішынёў), малдаўскі скрыпач, дырыжор, кампазітар. Нар. арт. СССР (1976). Скончыў Кішынёўскую кансерваторыю па класах скрыгпсі (1957) і дырыжыравання (1958). 3 1955 y сімф. аркестры Малд. філармоніі, з 1958 1-ы скрыпач, маст. кіраўнік і гал. дырыжор аркестра малд. нар. інструментаў «Флуераш». Аўтар твораў для аркестра нар. інструментаў, y т.л. «Туга цыгана», «Інверціта Ігната», «Ліпканская сырба», «Памяці В.Хары», песень, музыкі да кінафільмаў, апрацовак малд. нар. песень. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія Малдовы 1967. Л У Н М Ы Н Ь, адзін з буйнейшых будыйскіх пячорных храмаў Кітая, за 15 км на Пд ад г. Лаян (прав. Хэнань). Высечаны ў 495— 898 y вапняковых скалах на берагах р. Іхэ. Складаецца з некалькіх соцень пячор (галоўныя — Біньян, 500— 523; Фынсянь, 627— 675) са шматлікімі статуямі будыйскіх божастваў, y т. л. Буды Вайрачана (672— 676, выш. каля 15 м), рэльефамі, што ўвасабляюць слуг, манахаў, нябесных танцоўшчыц, святочныя працэсіі. Ддя манум.-велічнай скульптуры храма характэрны вытанчанасць прапорцый, графічная дакладнасць дэталей y спалучэнні з пластычна-мяккай трактоўкай форм. Цяпер музей. ЛЎННА, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл., каля р. Нёман, на скрыжаванні аўтадарог на Гродна, Ваўкавыск, Скідзель. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 26 км на 3 ад г. Масты, 34 км ад Гродна, 8 км ад чыг. ст. Чарлёна. 1137 ж., 562 двары (1999). Вядома з 16 ст. як вёска. 3 1795 y Рас. імперыі, y Гродзенскім пав. Слонімскай, з 1797— Літоўскай, з 1801 — Гродзенскай губ. У 1886 мястэчка, цэнтр Лунненскай вол., 1392 ж., хасцёл, сінагога, 3 яўр. малітоўныя дамы, 20 крам, 3 шынкі, 2 харчэўні, праводэіліся кірмашы; y пач. 20 ст. царк.-прыходская
раны ў Еўропе. Н а Беларусі 1 дзікарослы від — Л. ажываючы (L. rediviva), занесены ў Чырв. кнігу. Вядомы месцы росту ў Мінскай (Налібоцкая пушча) і Віцебскай абласцях. Расце каля ручаёў і крыніц y густых лісцевых і хвойна-шыракалістых лясах, часам утварае зараснікі. У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукаваны Л. аднагадовы (L. annua). Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 120 см. Сцябло прамастойнае. Лісце сэрцападобнае, буйназубчастае. Кветкі ліловыя, пахучыя, сабраныя ў мяцёлкі. Плод — плоскі стручок даўж. да 5 см. Пры выспяванні створкі з насеннем аддзяляюцца, на расліне застаюцца белыя, празрыста-плевачныя з перламутравым адлівам бліскучыя перагародкі. Дэкар. расліны.
Лунмынь
школа, фельчарскі пункг, касцёл, паштовае аддэяленне. 3 1921 y Польшчы, мястэчка, цэнтр гміны Гродзенскага пав. Беластоцкага ваяв. У 1924 — 1884 ж., 307 двароў. 3 1939 y БССР, з 12.1.1940 рабочы пасёлак Скідзельскага р-на. 3 1955 вёска, цэнтр сельсавета Скідзельскага, з 1962 — Гродзенскага, з 1965 — Мастоўскага р-наў. У 1972 — 1475 ж., 473 двары. Лясніціва, хлебапякарня. Сярэдняя і муз. шкалы, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання. Царква. Помнікі сав. воінам 64-й стралк. дывізіі, землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — касцёл св. Ганны (1782).' Г.М.Новікава. ЛУННІК (Lunaria), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. 3 віды. Пашы-
ЛУННІЦА, старажытнае металічнае ўпрыгожанне ў выглядзе паўмесяца. Выкарыстоўваліся як завушніцы, нагрудныя падвескі, дэталі галаўнога ўбору. Ва ўсх. славян былі пашыраны ў 8— 9 ст. і ў эпоху Кіеўскай Русі. Л. адлівалі з бронзы ці свінцова-алавяністых сгоіаваў y каменных формах. Паверхню аздаблялі насечкамі, палоскамі несапраўднай зерні, эмаллю. На Беларусі трапляюцца пры раскопках балыпасці археал. помнікаў. Знойдзены ў Бярэсці, Ваўкавыску, Віцебску, Гомелі, Гродне, Друцку, Заслаўі, Копысі, Мінску і інш. Ліцейныя формы выяўлены ў Відебску і Гродне. Л У Н Ц Восіп Лазаравіч (29.12.1842 — 1930), бел. вучоны ў галіне тэрапіі, заснавальнік процітуберкулёзнай дапамогі ў Мінску. Д -р медыцыны (1869). Скончыў Маскоўскі ун-т (1866). 3 1867 працаваў y Мінску: ардынатар ваеннага шпіталя, урач рэальнага вучылішча, чл. камісіі па арганізацыі БДУ. Заснаваў першы на Беларусі дзіцячы процітуберкулёзны санаторый (1898). Навук. працы па пытаннях туберкулёзу, эндакрыналогіі, педыятрыі. ЛУНШ АНЬ, археалагічная культура эпохі позняга неаліту (1-я пал. 2-га тыс. да н.э.) y паўн. Кітаі. Асн. заняткі насельнілтва — земляробства і жывёлагадоўля. 3 Л. звязваюць з ’яўленне ў Кітаі пшаніцы і ячменю, свойскіх быка, казы і авечкі. Характэрны чорнаглянцаваны керамічны посуд, выраблены на ганчарным крузе, шліфаваныя каменныя сякеры, нажы, цёслы, вырабы з косці і ракавін. А.В.Іоў. ЛЎІІА (франц. loupe), сістэма з адной або некалькіх лінзаў з невял. фокуснай адлегласцю (f= 0 ,0 H 0 ,l м) для разглядвання дробных аб’ектаў, размешчаных на канечнай адлегласці.
Утварэнне аптычнага відарыса ў лупе: F і F' — фокусы лупы; A — аб’екг; В — уяўны відарыс аб’екта.
ЛУПАН
371
Аб’ект размяшчаюць паблізу пярэдняга фокуса Л. (паміж фокусам i Л.) так, каб яго прамы ўяўны відарыс знаходзіўся на аддегласці найлепшага бачання d (для нармальнага вока d = 0,25 м). Пры гэтым павелічэнне Л. вызначаецца формулай F = d/x і прымае значэнні ад 2,5 да 25. Вымяральная Л. з размешчанай перад факальнай плоскасцю шкалой выкарыстоўваецца для вызначэння лінейных памераў (адлегласцей паміж блізкімі пунктамі, шырыні і вышыні літар, таўшчыні асобных ліній і інш.). Гл. таксама Відарыс аптычны.
ЛЎПАЛ Іван Капітонавіч (13.1.1896 — 26.5.1943), расійскі філосаф, літаратуразнавец. Акад. AH СССР (1939). Скончыў Маск. ун-т (1919), Ін-т Чырв. прафесуры (1924), працаваў y Маск. ун-це і Ін-це Чырв. прафесуры, y 1935—40 дырэктар Ін-та сусв. л-ры імя М.Горкага. Даследаваў творчасць франц. матэрыялістаў (Д.Дзідро, Ж.Ламетры), раскрыў эвалюцыю іх поглядаў, вучэнне аб этыцы і эстэтыцы, прыродзе і пазнанні, філас. погляды УАкосты, АМ .Радзішчава, І.Дз.Якушкіна і інш. Аўтар артыкулаў пра А.С.Пушкіна, Л.М.Талстога, АМ .Горкага, У.У.Маякоўскага, Ш.Руставелі, І.В.Гёте, Г.Гейнэ, П.Беранжэ, А.Франса. Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна.
ЛЎПАЛАЎСЫ
ЛАГЕР
СМЁРЦГ,
ш т а л а г № 8 1 3 . Створаны ням.фаш. захопнікамі ў 1941 y Вял. Айч. вайну ў прыгарадзе г. Магілёва Лупалаве для масавай загубы сав. ваеннапалонных. Абгароджаны некалькімі радамі калючага дроту, па якім пускалі электрычны ток. Вязняў марылі голадам, катавалі, расстрэльвалі, з-за антысанітарных умоў панаваў тыф: за суткі гінула да 250 чал., памерлых закопвалі каля баракаў. Да 1943 туг загублена бсшьш за 40 тыс. чал. На месцы лагера мемар. комплекс, запалены Вечны агонь. Т. Ф.Палажэнцава.
ЛЎПАЛАЎСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924— 31. Утвораны 17.7.1924 y складзе Магілёўскай акругі (да 26.7.1930). Цэнтр — мяст. Лупалава (прыгарад Магілёва). 28.8.1924 падзелены на 20 сельсаветаў. Скасаваны 2.3.1931, сельсаветы далучаны да Дрыбінскага, Магілёўскага, Чавускага і Шклоўскага р-наў. ЛУІІАН (Lupan) Андрэй Паўлавіч (15.2. 1912, в. Мігулены Рэзінскага р-на, Малдова — 27.8.1992), малдаўскі пісьменніх. Нар. пісьменнік Малдовы (1982). Акад. АН Малдовы (1961). Герой Сац. Працы (1982). Брат Т.ХІ.Лупан. Скончыў Кішынёўскі с.-г. ін-т (1941). Друкаваўся з 1932. Першы зб. «Вершы» (1947) пра жыццё малд. вёскі, падзеі ваен. гадоў. У кнігах вершаў «Уступ y баладу» (1954), «Майстар-стваральнік» (1958), «Брат зямлі» (1959), «Закон гасціннасці» (1966, Дзярж. прэмія Малдовы 1967), «Магістралі» (1976) і інш. паглыбленае філас. асэнсаванне гісторыі і сучаснасці. Аўтар п ’есы «Святло»
372
лупан
(1948), зб. ліг.-крытычных, публіцыстычных артыкулаў «Кнігі і гады» (1969). Пераклаў на малд. мову творы А.Пушкіна, У.Маякоўскага, Я.Купалы. На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі Р.Барадулін, П.Броўка, М.Калачынскі. Дзярж. прэмія СССР 1975. Тв:. Рус. пер. — Ноша своя. М., 1975; Добро носшцлй. М., 1980. Літ:. П о р т н о й Р. Андрей Лупан. Кншннев, 1959.
ЛУПАН (Lupan) Ганна Паўлаўна (н. 12.9.1924, в. Мігулены Рэзінскага р-на, Малдова), малдаўская пісьменніца. Сястра А .П .Лупана. Скончыла Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1960). Друкуецца з 1953. У аповесцях, кнігах апавяданняў «Дарога ў вёску» (1955), «Асеннія кветкі» (1960), «Нагаворнае зелле» (1964), «Вячэрні звон» (1970), раманах «Дзе твае ратаі, зямля?» (1961), «Трэція пеўні» (1966), «Знайсці сябе» (1972), «Абнаўленне» (1975), «Чорны колер чарэшні» (1977) актуальныя праблемы вёскі, вясковай інтэлігенцыі, падзеі Вял. Айч. вайны, іх уплыў на чалавечыя характары і лёсы. Аўтар драм. твораў «Кола часу» (1959), «Усё ў парадку» (1962). Піша для дзяцей. На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі Л Д айнека, М.Татур. Тв.: Бел. пер. — Трэція пеўні. Мн., 1971. ЛЎПІКАЎ Сяргей Агафонавіч (26.10.1923, в. Бяседавічы Хоцімскага р-на Магілёўскай вобл. — 31.3.1995), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1943. Пам. камандзіра разведвальнага ўзвода сяржант Л. вызначыўся на тэр. Польшчы ў 1944 y баях за крэпасць Асавец, y 1945 узвод на чале з Л. за 3 дні баёў нанёс значныя страты ворагу ў жывой сіле і разведаў пераправу цераз р. Ісача, чым садзейнічаў уступленню сав. войск y Гдыню. Пасля вайны да 1982 y нар. гаспадарцы. Л УІП НО ВІЧ Іван Сцяпанавіч (6.7.1900, в. Ш ацк Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 9.10.1968), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства : аграхіміі. Акад. АН Беларусі (1947), акад. Акадэміі с.-г. навук Беларусі (1957—61), д-р с.-г. н. (1944), праф. (1953). Засл. дз. нав. Беларусі (1951). Скончыў БСГА (1925). У 1934— 38 y Бел. с.-г. ін-це. 3 1947 віцэ-прэзідэнт, y 1951 в.а. прэзідэнта АН Беларусі. У 1957—61 прэзідэнт Акадэміі с.-г.
навук Беларусі, адначасова (з 1950) заг. кафедры БДУ. Навук. прады па комплексным выкарыстанні Палескай нізіны і с.-г. асваенні асушаных балот. Распрацаваў (у сааўт.) методыку комплекснага прыродна-гіст. раянавання тэр. СССР для с.-г. выкарыстання, склаў карту прыродна-гіст. раянавання СССР. Т в Торфяно-болотные почвы БССР н нх плодородае. 2 нзд. Мн., 1958 (разам з Т.Ф.Голуб); Мнкроэлементы в почвах БССР н эффектнвность мнкроудобренлй. Мн., 1970 (у сааўг.).
ЛУПСЯК0Ў Мікола (Мікалай Радзівонавіч; 4.3.1919, Масква — 12.2.1972), бел. пісьменнік. С кончы ў Мінскі пед. ін-т (1941). Друкаваўся з 1935. У апавяданнях і аповесцях (кн. «Першая атака», 1946; «Мост», 1947; «Дружба», 1952; «Чырвоны бераг», 1954; «Паядынак», 1957; «У вераб’іную ноч», 1958; «Ля пераправы», 1959; «ІІрырэчча», 1961; «На берагах Дняпра», 1966) любоў да людзей працы, роднай прыроды. У нізцы «Вясковыя паданні» (1958) паказаў псіхалагічна глыбокія чалавечыя характары, яскравыя малюнкі складанага жыцця. Аўтар кніг апавяданняў для дзяцей «Разведчыкі» (1949), «На вірах» (1974), аповесці «Я помню...» (1964). Тв:. Выбр. тв. Мн., 1968; Міхалаў дуб. Мн., 1974; Дняпроўская чайка: Апавяданні. Мн., 1988. ЛЎПУ (Lupu) Васіль (? — 1661), гаспадар (князь) васальнага Турцыі Малдаўскага княства ў 1634— 53. Пры Л. ў г. Ясы адкрыты Славяна-грэка-лацінская акадэмія (1640) і першая малд. друкарня (1641), дзе выдадзены першы друкаваны збор законаў y Малдове «Улажэнне» (1646). У выніку паходаў Ь.Хмяльніцкага ў Малдову (1650 і 1652) Л. вымушаны быў заключыць з ім саюз (1652). У 1653 скінуты з прастола Георгіем Стэфанам. Памёр y знявсшенні ў Стамбуле. ЛУР, 1) старажытны духавы амбушурны муз. інструмент, пашыраны ў Скандынавіі з 1-га тыс. н.э. Вырабляўся з бронзы. Уяўляў сабой канічную выгнутую трубку, на адным канцы якой плоскі талеркападобны раструб, на другім — невял. муштук. Пры археал. раскопках на зах. узбярэжжы Балтыйскага м. знойдзена 30 экз. Л., форма якіх нагадвае правы ці левы бівень маманта. 2) Скандынаўскі духавы муз. інструмент — абгорнутая карой драўляная трубка (даўж. каля 1 м) без муштука і ігравых адгулін. ІДз.Назіна.
Л УР’Е Саламон Якаўлевіч (8.1.1891, г. Магілёў — 30.10.1964), гісторык антычнасці, філолаг. Д-р гіст. (1934) і філал. (1943) навук. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1911). Праф. Петраградскага (1918), Самарскага (1919— 20), Ленінградскага (у 1949 абвінавачаны ў «касмапалітызме» і звольнены), Львоўскага (1953— 64, заг. кафедры класічнай філалогіі) ун-таў. Даследаваў стараж.-грэч. гісторыю, л-ру, эпіграфіку, фальклор, філасофію, гісторыю матэматыкі. Зрабіў каменціраваныя пераклады твораў Ксенафонта (1935), Плутарха (1940), Дэмакрыта (выдадзены пасмяротна вучнямі ў 1970) і інш. Аўгар гіст. кніг для дзяцёй. Тв:. Нсторня антачной обіцественной мыслл. М., 1929; Архнмед. М.; Л., 1945; Геродот. М.; Л„ 1947; Очеркн по нсторлн антнчной наукн. М.; Л., 1947; Язык н культура мнхенской Грецнн. М.; Л., 1957; Нсторня Грецнн. Ч. 1—2. СПб., 1993. Б.Б.Віц-Маргулес. ЛЎРЫ Я Аляксавдр Раманавіч (16.7.1902, г. Казань, Татарстан — 14.8.1977), расійскі псіхолаг, заснавальнік нейрапсіхалогіі ў СССР. Акад. АПН Расіі (1947) і АПН СССР (1968). Член Нац. АН ЗША (1968), Амер. акадэміі навук і мастацгваў. Скончыў Казанскі ун-т (1921) і 1-ы Маскоўскі мед. ін-т (1937).
У 1922 арганізаваў Казанскую псіхааналіт. асацыяцыю. 3 1945 y Маскоўскім ун-це (з 1968 заг. кафедры). Разам з Л.С.Выгоцкім, А.М.Лявонцьевым і інш. распрацоўваў тэорыю культ.-гіст. развіцця і функцыянавання псіхікі. Сфармуляваў шэраг новых канцэптуальных палажэнняў па агульных метадалагічных і тэарэт. праблемах псіхалогіі: аб сац. (грамадска-гіст.) і біял. (генетычнай) дэтэрмінацыі, сістэмнай арганізацыі псіхічных функцый і свядомасці, суадносінах мозга і псіхікі і інш. Прапанаваў метады даследавання псіхафункцый (сіндромнага аналізу), нейрапсіхалогіі мовы, успрымання, памяці, мыслення, распрацаваў новыя класіфікацыі парушэнняў мовы, рухаў, памяці. Зрабіў уклад y развіццё агульнай, гіст. і дзіцячай псіхалогіі, дэфекталогіі, нейралінгвістыкі, псіхафізіялогіі, гнасеалогіі і інш.
Te:. Мозг человека м пснхнческне процессы. T. 1—2. М., 1963—70; Основы нейропснхолопш. М., 1973; Об нсторнческом развнтнн познавательных процессов. М., 1974; Язык н сознаіше. М., 1979; Этапы пройденного пугн: Науч. автобногр. М., 1982. Jlim.. X о м с к a я Е.Д. АР.Лурня: Науч. бногр. М., 1992. С-Ф.Дубянецкі.
ЛУРЫЯ (Luria) Сальвадор Эдуард (13.8. 1912, г. Турын, Італія — 6.2.1991), амерыканскі вірусолаг і генетык; адзін з заснавальнікаў генетыкі мікраарганізмаў. Чл. Нац. АН ЗШ А (1959). Скончыў Турынскі ун-т (1935). 3 1950 праф. Ілінойскага ун-та, з 1959 — Масачусецкага тэхнал. ін-та, з 1974 адначасова дырэктар Цэнтра ракавых даследаванняў. Навук. працы па даследаванні структуры і ўзнаўлення бактэрыяфагаў. Адкрыў механізм рэплікацыі вірусаў. Нобелеўская прэмія 1969 (разам з А.Д.Хершы і М.Дэльбрукам).
ЛУСАКА (Lusaka), горад, сталіца Замбіі. Знаходзіцца ў цэнтр. ч. краіны, на выш. 1280 м. Адм. ц. прав. Лусака. 1307. тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: харч., швейная, цэм., хім., аўтазборачная. Ун-т. Этнагр. ін-т. Ін-т афр. даследаванняў. Нац. архіў. Бат. сад. Таварыства па ахове дзікіх жывёл і прыроды Замбіі. Засн. ў 1905 як чыг. станцыя пабліэу аднайм. вёсхі. 3 1935 адм. цэнтр брыт. пратэктарата Паўн. Радэзія. 3 1964 сталіца незалежнай Замбіі.
ЛУ СІНЬ (сапр. Ч ж о ў
Шужэнь; 25.9.1881, г. Шаасін, Кітай — 19.10. 1936), кітайскі пісьменнік, публіцыст і літ.-знавец. Скончыў Горна-чыг. вучылішча ў Нанкіне (1902), вывучаў медыцыну ў Японіі. У 1919— 20 праф. Пекінскага ун-та. Літ. творчасць пачаў з рэаліст., антыфеад. аповесцей «Дзённік вар’ята» (1918), «Праўдзівая гісторыя А -К ’ю» (1921). Пісаў апавяданні (зб-кі «Вокліч», 1923; «Блуканні», 1926), вершы ў прозе (зб. «Дзікія травы», 1927). Асн. тэмы твораў — жыццё простых людзей і лёс кіт. інтэлігенцыі. Аўтар сатырыка-гераічных казак «Старыя легенды, расказаныя па-новаму» (1936), кніг
публіцыстыкі «Вось і ўсё» (1928), «Іншадумец» (1932), «Пра лжэсвабоду» (1933), літ.-знаўчых прац «Карогкая гісторыя кітайскай апавядальнай прозы» (1923), «Нарыс гісторыі кітайскай літаратуры» (выд. 1938). Перакладаў зах.-еўрап. і рус. пісьменнікаў. На бел. мову яго асобныя творы пераклаў Л.Салавей.
л у с к ін а ________________ 373
Бел. пер. — Апавяданні. Мн., 1956; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—4. М., 1954—56; Нзбранное. М., 1989. Літ:. П о з д н е е в а Л. Лу Сшп>: Жгонь м творчество. М., 1959; П е т р о в В. Лу Сннь. М., 1960. Л.ІІ.Баршчэўскі.
ЛУСКАКРЫЛЫЯ,
Te:.
С.Лурыя.
Лу Сінь.
лУСКА, рака, гл. Альшанка.
ЛУСКАВАТЫ КАРП, гл. ў арт Карп. ЛУСКАВАТЫ
ЛІШАЙ, п с a р ы я з, хранічная незаразная хвароба скуры, слізістых абалонак, пазногаяў, суставаў чалавека. Узнікненню Л.л. спрыяюць парушэнні дзейнасці залоз унутр. сакрэцыі, нерв. сістэмы, псіхічныя траўмы і генет. факгары. Пачынаецца з высыпкі (вузельчыкі-папулы, укрытыя серабрыста-белымі лусачкамі), найчасцей на галаве, каленях, локцях. Вузельчыкі зліваюцца ў бляшкі розных памераў ружова-чырвонага ці чырв. ксшеру. Можа ўзнікаць на месцы траўмаў, здрапванняў. Цяжкія формы захворвання — пустулёзны Л л . (гнайнічкі), артрапатычны (пашкоджванне суставаў), эрытрадэрмічны (дыфузнае пашкоджванне скуры). Лячэнне тэрапеўтычнае, вітаміны, пры неабходнасці курортатэрапія.
якасцей). Ёсць y матылёў, камароў і інш.
ЛУСКАДР^ВЫ, вымерлыя дрэвападобныя расліны, гл. Лепідадэндранавыя. атрад
насякомых,
гл. Матылі.
ЛУСКАЎНІЦА (Pholiota), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. страфарыевых. Каля 30 відаў. Пашыраны ва ўмераных шыротах, некат. ў тропіках і субтропіках. На Беларусі каля 10 відаў. Найб. вядомыя Л.: вуглялюбная, або агнёўка вуглялюбная (Р. carbonaria), звычайная (Р. squarrosa), вогненная (Р. flammans), залацістая (P. aurivella). Агульная нар. назва іх — воўчы грыб. Паўпаразіты, актыўна разбураюць драўніну, трапляюцца на ствалах мёртвых і жывых дрэў, ламаччы і інш. Пладовыя целы з’яўляюцца ў ліп.—верасні. Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. да 12 см, ад паўшарападобнай да распасцёртай, з лускавінхамі або голая, клейкая ці сухая. Агульнае пакрывала рана знікае. Пласцінкі зыходныя па ножцы або прырослыя. Ножка з лускавінкамі, з кольцам ці без яго. Мякаць мяккая, бураватая, y некат. горкая, мае слабы пах рэдзькі. Споры гладкія, пераважна ржава-жоўтыя. Грыбы неядавітыя, ёсць ядомыя, але не спажываюцца.
М.З.Ягоўдзік.
ЛУСКАВАТЫЯ (Squamata), атрад паўзуноў. 3 падатр.: амфізбены, змеі і яшчаркі, больш за 6600 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 6 відаў: вераценніца ломкая, вуж звычайны, гадзюка звычайная, мядзянка (занесена ў Чырв. кнігу Беларусі), яшчарка жывародная (Lacerta vivipara) і яшчарка порсткая (Lacerta agilis). Цела ўкрыта рагавымі шчыткамі і луской. Зубы прырослыя да сківічных касцей. Размнажаюцца яйца-жыванараджэннем або адкладваюць яйцы.
ЛУСКАВІНКІ, 1) y р a с л і н — плоскія нарасці покрыўнай тканкі (эпідэрмісу) або недаразвітае лісце, напр., y далмацкага рамонку, мяты. Выконваюць ахоўныя функцыі. 2) У н а с я к о м ы х — мікраскапічныя хідінавыя пласцінкі на целе, якія абумоўліваюць афарбоўку жывёлы (за кошт аптычных
Лускаўніца звычайная.
ЛУСКІНА Стафан (11.12.1725, Віцебскае ваяв. — 21.8.1793), бел. публіцыст, астраном, матэматык. Чл. ордэна езуітаў (1742— 73). Вучыўся ў Вене (1750— 52) і Рыме (1752— 56). Выкладаў y Bap-
374
ЛУСМА
шаўскім езуіцкім калегіуме (у 1772— 73 рэкгар). 3 1769 супрацоўнічаў y газ. «Wiadomosci Waiszawskie» («Варшаўскія ведамасці»). Пасля скасавання ордэна 9.11.1773 прызначаны каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім дырэктарам і рэктарам газ. «Gazeta Waiszawska» («Варшаўская газета»), якая адлюстроўвала кансерватыўныя погляды. Л. крытыкаваў асветншкую ідэалогію, абараняў рэлігію, захоўваў сувязі з езуітамі Усх. Беларусі (у складзе Рас. імперыі), падтрымаў Таргавіцкую канфедэрацыю П 92. Адначасова меў добрыя асабістыя адносіны з прыхільнікамі Асветніцтва пры каралеўскім двары. Э.К.Дарашэвіч.
У Чырв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайну з сак. 1943 на Сцяпным, Варонежскім, 2-м і 1-м Укр. франтах. Удзельнік Курскай бітвы 1943, баёў на Украіне, y Малдове, Румыніі, Польшчы, Германіі. Лётчык, камандзір звяна, эскадрыллі знішчальнага авіяц. палка ст. лейтэнант Л. зрабіў 251 баявы вылет, правёў 49 паветр. баёў, збіў 20 самалётаў праціўніка. Да 1974 y Сав. Арміі.
ЛУСМА (Lousma) Джэк (н. 29.2.1936, г. Гранд-Рапідс, штат Мічыган, ЗША), касманаўт ЗША. Палкоўнік марской пяхоты. Скончыў Мічыганскі ун-т (1959). 3 1966 y групе касманаўтаў НАСА. 28.7— 25.9,1973 з К.Бінам і О.Гэрыятам здзейсніў палёт на мадыфікаваным касм. караблі «Апалон» і арбітальнай станцыі «Скайлэб» (двойчы выходзіў y адкрыты космас, агульны час 11,02 гадз), 22— 30.3.1982 з Ч.Фулертанам — палёт на касм. караблі «Спейс шатл» («Калумбія», як камандзір). У косМасе правёў 67,47 сут.
ЛУС0Н (Luzon), найбольшы востраў на Пн Філіпінскага архіпелага. Пл. 105,6 тыс. км2. Нас. 30 млн. чал. (1995). Рэльеф пераважна сярэднягорны, выш. да 2928 м (г. Пулаг). Есць дзеючыя вулканы (Маён і інш.). Клімат субэкватарыяльны, мусонны, частыя тайфуны. Вечназялёныя і лістападныя трапічныя лясы, y далінах рэк — саванны. Радовішчы храмітаў, золата, нафты, газу, жал. руд. Прам-сць: харч., дрэваапр., тэкст., цэм., горназдабыўная. Вырошчваюць рыс,- кукурузу, трыснёг, тытунь, какосавую пальму, какаву, каву, манільскія каноплі і інш. На Л. сталіца Філіпін — г. Маніла.
ЛУСПЯКАЕЎ Павел Барысавіч (20.4. 1927, г. Луганск, Украіна — 17.4.1970), расійскі акцёр. Засл. арт. Расіі (1965). Скончыў Тэатр. вучылішча імя Ш чэпкіна (1950). Працаваў y рус. т-рах Тбілісі і Кіева. У 1959—64 y Ленінградскім Вял. драм. т-ры. Акцёр моцнага тэмпераменту. Яго творчасць вылучалася глыбокай арганічнасцю, эмацыянальнай яркасцю. Сярод роляў: Чаркун («Варвары» М.Горкага), Нагульнаў («Узнятая цаліна» паводле М.Ш олахава) і інш. 3 1955 y кіно. Зняўся ў фільмах: «Балтыйскае неба» (1961), «Капронавыя сеткі» (1963), «Рэспубліка ШКІД» (1966), «Белае сонца пустыні» (1970). Літ.: П.Луспекаев: Воспомннання об актере. Л., 1977.
ЛУСТ0 Міхаіл Васілевіч (21.9.1921, г. Магілёў — 16.3.1979), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Армавірскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1942), акадэміі Ваен.-паветр. (1954) і Генштаба (1961).
М.В.Лусто.
О.Лутс.
ЛЎТАВА, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Крашанка, за 4 км на Пн ад г.п. Ушачы. Пл. 0,1 км^, даўж. 490 м, найб. шыр. 250 м, найб. глыб. 15,9 м, даўж. берагавой лініі каля 1,2 км. Пл. вадазбору 0,23 км2. Схілы катлавіны выш. 8— 10 м, разараныя. Падводная ч. катлавіны ў выглядзе 2 упадзін з глыбінямі 15,9 м і 12,8 м. Дно да глыб. 3,5 м выслана пясчанымі адкладамі, ніжэй — ілам.
ЛЎТАВА СЯЛБЦ0, вёска ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., на аўгадарозе Ушачы— Полацк. Цэнтр сельсавета. За 3 км на Пн ад г.п. Ушачы, 147 км ад Відебска, 37 км ад чыг. ст. Псшацк. 98 ж., 53 двары (1999).
ЛУТАН (Luton), горад y Вялікабрытаніі, на Пн ад Лондана, на р. Лі. Каля 200 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Цэнтр аўтамабілебудавання. Вытв-сць электрабыт. прылад, швейных вырабаў, фетравых капелюшоў. Харч. прам-сць.
ЛУТНІЦКІ Лявон, бел. архітэктар 18 ст. Быў прыдворным архітэктарам і будаўніком кн. Радзівілаў y канцы 18 ст. Прадстаўнік архітэкзуры барока. Удзельнічаў y рэканструкцыі Альбінскага палацава-паркавага ансамбля, дзе пабудаваў палац «Кансаляцыя», альтанку, сістэму каналаў. Зрабіў праект Каралеўскай залы для Нясвіжскага палаца (гл. ў арт. Нясвіжскі палацава-паркавы комплекс), рэстаўрыраваў палац y Слуцку (гл. ў арт. Слуцкія замкі), касцёл св. Міхала і драўляную царкву ў Нясвіжы.
Г.І.Барышаў.
ЛУТ0К (Mergus albellus, або Mergellus albellus), вадаплаўная птушка сям. качыных атр. гусепадобных. Пашыраны ў лясной зоне Еўразіі. На Беларусі зрэдку гняздуецца, трапляецца на сезонных пралётах, часам на ПдЗ зімуе. Даўж. да 46 см, маса дэ 800 г. Самец белы, з чорнай спінай; на патыліцы, паміж дзюбай
і вачыма па чорнай пляме. На галаве чубок з доўгіх белых пёраў. Дзюба і лапы шэрыя. Самкі і маладыя птушкі шэрыя з карычневай галавой, белымі шчокамі і брушкам. Кормяцца воднымі насякомымі, моладдзю рыб. Добра ныраюць. Гнёзды ў дуплах. Нясуць 6—12 яец. Іл. гл. да арт. Крахалі.
ЛУТбхіНА-КУЖ&ЛЬНАЯ
Элеанора Аляксееўна (н. 21.6.1932, С.-Пецярбург), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1982), праф. (1985). Скончыла Ленінградскі ун-т (1954). 3 1982 нам. дырэктара Рэсп. ін-та вышэйшай школы БДУ, з 1993 заг. кафедры Бел. ін-та кіравання, фінансаў і эканомікі, з 1995 y Акадэміі кіравання пры Прззідэнце Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па мікраэканоміцы і асновах агульнай эканам. тэорыі. Даследуе праблемы размеркавальных адносін і заработнай платы, функцыянавання і тыпалогіі эканам. сістэм, пераходныя станы ў эканоміцы. Тв:. Заработная плата: закономерностн н пробл. формнровання. Мн., 1978; Трудовая актнвность н заработная плата. Мн., 1992. ЛУТС (Luts) Оскар (7.1.1887, с. Каарэперэ Йыгеваскага пав., Эстонія — 23.3.1953), эстонскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Эстоніі (1945). Вучыўся ў Юр’еўскім (г. Тарту; 1911— 12) ун-це. Працаваў ваен. фармацэўгам y Віцебску. Друкаваўся з 1907. У сац.-псіхал. п’есах «Качан капусты», «Паўнверэ», «Камерсанты» (усе 1913) намаляваў каларытныя нар. характары. Рэалістычнагумарыстычныя замалёўкі правінцыяльнага жыцця школьнікаў y трылогіі «Вясна» (ч. 1— 2, 1912— 13), «Лета» (ч. 1— 2, 1918— 19), «Вяселле Таотса» (1921), карціны жыцця гар. ускраін y трагікамічна-гратэскавых аповесцях «Жыццё Андраса» (1923), «Будныя дні» (1924), «На задворках» (1933). Творы адметныя займальнасцю, дынамічнасцю сюжэта, псіхалагізмам, выразнасцю вобразаў. Аўтар успамінаў (т. 1— 13, 1930— 41); «Старыя сцежкі» (1930), «Зімовыя дарогі», «Праз вецер і ваду» (абедзве 1931) і інш., фельетонаў. На бел. мову асобныя творы Л. пераклаў А.Кудравец. Тв.: Рус. пер. — На задворках н другне повеста. Таллнн, 1962; Лето. 3 нзд. Талллн, 1970; Весна. М., 1972. ЛУТЎЛІ (Luthuli) Альберт Джон (Мвумбі; 1898, каля г. Булавайо, Зімбабве — 21.7.1967), дзеяч нац.-вызв. руху Паўд.-Афр. Рэспублікі (ПАР). Скончыў настаўнідкую школу ў Івендэйле і настаўніцкі каледж Адамса. 3 1945 чл. Афрыканскага нацыянальнага кангрэса, y 1952—60 яго прэзідэнт. Арганізаваў некалькі кампаній пратэсту супраць палітыкі апартэіду, якую ажыццяўляў урад ПАР. У 1956— 57 зняводены, з 1959 пад хатнім арыштам. Прыхільнік мірных, ненасільных метадаў барацьбы. Загінуў y выніку няшчаснага выпадку. Аўтар аўтабіягр. кн. «Адпусці народ мой!» (1962). Нобелеўская прэмія міру 19о0 (упершыню прысуджана афрыканцу). ЛУЎР (Louvre) y П a р ы ж ы, помнік архітэкгуры класіцызму; маст. музей, адно з самых вял. маст. сховішчаў све-
ту. Першапачаткова каралеўскі палац на месцы стараж. замка (1546— 19 ст., арх. П.Леско, Л.Лево, К.Перо і інш., скульпт. дэкор Ж.Гужона, афармленне інтэр’ера Ш .Лебрэна і інш.). 3 1791 музей. Пасля 1850-х г. да Л. прыбудаваны Новы Луўр (цяпер карцінная галерэя; арх. Л.Вісконці, Э.Лефюэль). Перабудовы і пашырэнні зрабілі Л. адной з арх. дамінантаў гіст. цэнтра Парыжа. У аснове калекцыі — б. каралеўскія зборы, калекдыі манастыроў і прыватных асоб. У ім захоўваюцца багатыя зборы ўсх. старажытнасцей, стараж.-егіп., ант., зах.-еўрап. мастацгва (асабліва франц. шкоды). Сярод шэдэўраў Л.: сгараж.-акадская «Стэла цара Нарамсіна», стараж.егіп. статуя пісца Каі, стараж.-грэч. статуі «Ніке Самафракійская», «Венера Мілоская», творы Мікеланджэла, «Джаконда» Леанарда да Вінчы, «Сельскі канцэрт» Джарджоне, «Мадонна канцлера Ралена» Я. ван Эйка, творы П.П.Рубенса, Рэмбранта, Н.Пусэна, А.Вато і інш.
ЛЎХВІЧ Аляксандр Аляксандравіч (н. 22.4.1936, в. Суцін Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Д-р тэхн. н., праф. (1989). Скончыў БДУ (1960). 3 1963 y Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па фізіцы магн. і эл. з’яў. Распрацаваў тэарэт. прынцыпы фарміравання магн. палёў зададзеных характарыстык, што з ’явілася базай для стварэння ў СССР радыёспектрометраў ядзернага магнітнага рэзанансу (ЯМР) высокага раздзялення, прапанаваў тэхн. раш энні для ЯМР-тамаграфіі, метады і сродкі неразбуральнага кантрсшю.
Тв.: Сгруктурная завнснмость термоэлектрнческнх свойств н неразрушаюіцнй контроль. Мн., 1990 (разам з А.С. Каролік, У.І.Шарандам). М.П.Савік.
ЛУЦК, горад на Украіне, цэнтр Валынскай вобл., на р. Стыр. 218 тыс. ж. (1997). Чыг. станцыя. Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прыстань. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка (аўтамабілі, прыборы, электраапаратура і інш.),
л у ц к е в іч
375
лівайкі паўстанне 1594—96. У
1706 разбураны шведамі. 3 1795 y складзе Расіі, з 1797 пав. горад Валынскай губ. У 1-ю сусв. вайну каля Л. рус. войскі прарвалі аўстра-герм. фронт (гл. Паўднёва-Заходняга фронту наступленне 1916). У 1918 акупіраваны войскамі Германіі, y 1919— Польшчы. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 y Польшчы. 3 1939 y складзе Украіны, цэнтр Валынскай вобл. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням.-фаш. войскамі (1941-44).
ЛЎЦКАЯ Ірына Канстанцінаўна (н. 18.2.1949, г. Красны Луч Луганскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне стаматалогіі. Д-р мед. н. (1990), праф. (1992). Скончыла Кіеўскі мед. ін-т (1972). 3 1990 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (заг. кафедры). Навук, прады па фізіялогіі зуба, умовах фарміравання рэзістэнтнасці іх цвёрдых тканак, уллыве агульнай рэактыўнасці арганізма на ўстойлівасць зубоў да знешніх уздзеянняў, стаматалагічнай прафілактыцы. Дзярж. прэмія Беларусі 1996.
Тв.: Светоотверждаемые компознты в кллннке терапевтаческой стоматологнн / / Современное стоматологнческое матерналоведенне н лслользованне его достнженнй в клнннческой пракгнке. М., 1994; Коррекцня обшей резнстентноста органнзма в снстеме стоматологнческой профнлактнкн / / Экологнческая антропологня: Ежегодннк. Мн.; Люблнн; Лодзь, 1997. Вып. 2.
ЛУФА, кветкавая расліна, тое, што люфа. ЛУФАР (Pomatomus saltatrix), чародная пелагічная рыба; адзіны від сям. луфаравых атр. акунепадобных. Пашыраны ў субтрапічных водах Атлантычнага, Індыйскага і паўд.-зах. ч. Ціхага ак., трапляецца ў Азоўскім і Чорным м. Даўж. да 115 (звычайна да 70) см, маса да 15 кг. Луска дробная, цыхлоідная. Драпежнік. Аб’ект спарг. і прамысл. рыбалоўства.
ЛУФЕРАЎ Мікола (Мікалай Пятровіч; 7.1.1929, в. Трубільня Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 28.10.1994), бел. крытык і літ.-знавец. Канд. філал. н. (1956). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1950). Настаўнічаў, працаваў y Ін-це л-ры АН Беларусі, Магілёўскім пед. ін-це, Гомельскім ун-це. 3 1982 настаўнік y Магілёўскім р-не. Друкаваўся з 1952. Даследаваў праблемы гісторыі бел. л-ры. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (т. 1, 1965), кн. «Праблемы беларускай сучаснай прозы» (1967), падручніка для філал. ф-таў пед. ін-таў «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (1981) і інш.
Тв.\ Кузьма Чорны. Мн., Кузьмы Чорнага. Мн., 1961.
1960; Проза
лёгкая (сінт. скуры, меланжавыя, швейныя, абутковыя вырабы), хім., харчасмакавая; вытв-сць буд. матэрыялаў. Пед. ін-т. 2 т-ры. Філармонія. Музеі: маст., краязнаўчы і інш. Пст.-арх. запаведнік (з 1970). Арх. помнікі: Верхні замак (13— 16 ст.), рэшткі сцен Ніжняга замка (14— 17 ст.), Пакроўская (15 ст.) і Крыжаўзвіжанская (1619— 20) цэрквы, езуіцкі калегіум (17 ст.), касцёл (1606— 25), сінагога (1626— 29), манастыр трынітарыяў (1728— 30), Троіцкі сабор (1754) і інш. Паводле летапісу вядомы з 1085. Да сярэдзіны 12 ст. ў складзе Кіеўскай Русі, пазней ва Уладзіміра-Валынскім (Галіцка-Валынскім) княстве. У 1240 разбураны мангола-татарамі. 3 сярэдзіны 14 ст. ў складзе ВКЛ. У 14 — сярэдзіне 20 ст. цэнтр Луцкай рымскакаталіцхай епархіі, y якую ўваходзілі тэр. Валыні і паўд. Беларусі (да канца 18 ст ). У 1432 атрымаў магдэбургскае права. Паводле Люблінскай уніі 1569 y складзе Польшчы, цэнтр Валынскага ваяв. Гараджане падтрымалі На-
ЛУЦКЁВІЧ Антон Іванавіч (29.1.1884, г. Шаўляй, Літва — 1946?), бел. паліт. і грамадскі дзеяч, гісторык, публіцыст, літ. крытык. 3 шляхецкага роду герба «Навіна». Брат \.\.Луцкевіча. Скончыў Мінскую гімназію (1902). Вучыўся на фіз.-матэм. ф-це Пецярбургскага, юрыд. ф-це Дэрпцкага (цяпер Тартускі) ун-таў. У 1903 адзін з заснавальнікаў Бел. рэв. грамады (БРГ, гл. Беларуская сацыялістычная грамада, БСГ) і аўтараў яе праграмы. У 1904 за распаўсюджванне рэв. л-ры арыштаваны ў Мінску, выпушчаны з умовай не пакідаць горад. Ha II з’ездзе БСГ (1905, Мінск) выбраны членам яе ЦК. Удзельнік рэв. 1905—07. У лют. 1906 перайшоў на нелегальнае становішча, пераехаў y Вільню. Удзельнічаў y наладжванці выпуску газет «Наша доля» і «Наша ніва», уваходзіў y склад іх рэдакцый. Супрацоўнічаў з выдавецтвам «Наша ніва», з 1913 з Бел. выдавецкім т-вам. 3 1911 саўладальнік Віленскай бібліятэкі-чытальні «Веды» Б.Даніловіча, з 1914 яе ўладальнік. Пасля акупацыі ў 1915 Вільні і ч. Беларусі герм. войскамі ўзначальваў Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. Адзін з выдаўцоў і аўтараў газ. «Гоман». У 1915 з братам, Цёткаю (А.Пашкевіч) і інш. марксістамі заснаваў Беларускую сацыял-дэмакратычную работніцкую групу (БСДРГ), узначаліў Беларускі народны камітэт (БН К). Адзін з ініцыятараў канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага. У 1916 БН К ухваліў яго канцэпцыю Злучаных Штатаў ад Балтыйскага да Чорнага мораў. Пасля Лют. рэв. 1917 выказаўся за ўключэнне ў склад будучай літ.-бел.
376______________ ЛУЦКЕВІЧ дзяржавы ўсіх бел. зямель, за наданне дзярж. статуса ўсім мясц. мовам, школьнае навучанне на роднай мове. На Беларускай канферэнцыі 1918 выбраны старшынёй Віленскай беларускай рады (ВБР). 18.3.1918 каагггаваны ад ВБР y склад Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, ініцыятар абвяшчэння незалежнасці БНР. Пасля расколу БСГ адэін са стваральнікаў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (БСДП). У вер. 1918 прызначаны Радай Б Н Р Старшынёй Нар. сакратарыята і нар. сакратаром замежных спраў (з кастр. 1918 Старшыня Рады Народных Міністраў і міністр замежных спраў БНР). У вер. — пач. кастр. 1918 узначальваў бел. надзвычайную дэлегацыю на Украіну, якая сустракалася з гетманам П.П.Скарападскім. 3.12.1918 Рада і ўрад БНР на чале з Л. пераехалі ў Вільню, 27 снеж. — y Гродна. 14.12.1918, 2 і 3.1.1919 Л. накіраваў ноты пратэсту польск. ўраду супраць далучэння да Польшчы Беластоцкага, Бельскага і Аўгустоўскага паветаў. У канцы сак. 1919 перад пагрозай польск. акупацыі Гродзеншчыны і Віленшчыны Л. і інш. члены ўрада БН Р выехалі ў Берлін. Дамагаючыся, каб прадстаўнікі БНР прынялі ўдзел y Парыжскай мірнай канферэнцыі, Л. склаў мемарандум, які быў уручаны старшыні канферэнцыі. Па запрашэнні міністра-прэзідэнта Польшчы І.Падарэўскага выехаў з Парыжа ў Варшаву, дзе ў пач. верасня 1919 быў інтэрніраваны. 1.12.1919 вярнуўся ў Мінск. Пасля расколу Рады БНР 13.12.1919 Л. прызначаны Старшынёй Рады Міністраў Найвышэйшай Рады БНР. He знайшоўшы паразумення з Полылчай, 28.2.1920 падаў y адстаўку і выехаў y Вільню. У ліп.—жн. 1920 Л. знявсшены ў бальшавіцкай турме. 3 пач. 1921 старшыня Беларускага нацыянальнага камітэта ў Вільні. У ліп. 1921 заснаваў Бел. школьную раду, якая пазней злілася з Таварыствам беларускай школы (ТБШ ). Яго намаганнямі пры Беларускім навуковым таварыстве (БН Т) y 1921 адкрыты Беларускі музей імя І.Луцкевіча. Пасля ўтварэння ў 1925 Беларускай сялянска-работніцкай грамады працаваў y яе рэдакцыйным к-це. У кастр. 1927 арыштаваны польск. ўладамі, абвінавачаны ў супрацоўнідтве з герм. і сав. разведкамі, y пач. 1928 апраўданы судом. Адзін са стваральнікаў Цэнтральнага саюза кулыпурных і гаспадарчых арганізацый (Цэнтрасаюза), які адмаўляў рэв. метады змагання з рэжымам Ю.Пілсудскага і выступаў за парламенцкія метады барацьбы. Крытыкаваў нац. і агр. палітыку СССР, якую сав. кіраўнііггва пачало ў 1929, y арт. «Цень Азефа» (1930) адмоўна характарызаваў І.В.Сталіна і яго акружэнне. У 1930 польск. ўлады забаранілі дзейнасць Бел. выдавецкага т-ва, якім кіраваў Л., y 1931 яго звольнілі з працы ў Віленскай беларускай гімназіі. Асоба Л. стала аб’ектам паліт. спекуляцый і нападаў. У
1933— 39 бел. радыкальныя газеты перасталі друкаваць яго творы. Л. выступаў пераважна ў газ. «Przeglad Wileriski» («Віленскі агляд»), час. «Калоссе», «Гадавіку» Бел. навуковага т-ва. Ён адышоў ад паліт. дзейнасці, працаваў y БНТ і Бел. музеі, выступаў з лекцыямі. Пасля вызвалення Зах. Беларусі Чырв. Арміяй 30.9.1939 арыпггаваны і прыгавораны да 6 гадоў зняволення. Паводле афіц. версіі, памёр y Сяміпалацінскай вобл. (Казахстан) y 1946. Рэабілітаваны ў 1989. Друкаваўся з 1906 (газ. «Наша доля»), Стаў вядучым бел. публіцыстам (асн. літ. псеўданімы Іван Мялешка, Антон Навіна і інш.). У працах пач. 20 ст. крытыкаваў агр. і нац. палггыку царызму, выступаў за сац. і нац. вызваленне бел. народа. Склаў курсы лекцый па фанетыцы і этымалогіі. У 1917 выдаў
АІ.Луцкевіч.
І.І.Луцкевіч
працу «Як правільна пісаць па-беларуску», y 1918 з Я.Станкевічам — «Беларускі правапіс». Аўтар брашур «Польская акупацыя на Беларусі» (1920), «За дваццаць пяць гадоў (1903— 1928)» (1928, прысвечана гісторыі БРГ і БСГ, перавыдадзена ў 1991). Даследаваў Статут ВКЛ 1529, гісторыю нарадавольскага руху, вывучаў мову скарынаўскіх выданняў. Аўтар зб-каў літ.-крытычных прац «Нашы песняры» (1918), «Адбітае жыццё» (1929). Апублікаваў шэраг прац па гісторыі бел. культуры, мастацтва і л-ры', y т.л. «Пуцяводныя ідэі беларускай літаратуры», «Жыдоўскае пытанне ў беларускай літаратуры» (абедзве 1921), «Эвалюцыя беларускай адраджэнскай ідэалогіі і адбіццё яе ў літаратуры» (1926). Прысвяціў артыкулы жыццю і творчасці М.Багдановіча, А.Бурбіса, М.Гарэцкага, Ядвігіна Ш., Ф.Багушэвіча, Я.Купалы, Я.Коласа, Цёткі, К.Сваяка і інш. На бел. мову пераклаў працу М .ВДоўнар-Запольскага «Асновы дзяржаўнасці Беларусі» (1919), «Элементарную алгебру» А.Кісялёва, падручнік В.Остэрлёфа і Я.Ш устэра «Сусветная гісторыя. Ч. 2. Сярэднявечная гісторыя» (абодва 1921), адзін з перакладчыкаў Новага запавету і Псалтыра (Хельсінкі, 1931) і інш. У Мінску створаны Фонд сац. інідыятыў і даследаванняў імя братоў Луцкевічаў (1993).
Тв.\ Белорусы. СПб., 1909; Янка Купала як прарок Ацраджэння: Публічная лекцыя, чытаная ў Вільні, Рызе і Дзвінску. Вільня, 1932; Дэеннік / / Полымя. 1991. N° 4—5.
Л і т Б я л я ц к і А У іпастасі літаратурнага крытыка / / Вяртання маўклівая споведэь. Мн., 1994; К о н а н У. Антон Луцхевіч: філасофія і эстэтыка нац. Адраджэння / / Голас Радзімы. 1994. 10 сак. — 7 крас.; Б і ч М. Ідэолаг і практык нацыянальнага Адраджэння / / Крыніца. 1999. N° 4/5; К а з б я р y к У. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці, або Свае і чужыя пра Антона Луцкевіча / / Там жа; С і д а р э в і ч A 3 жыцця Антона Луцкевіча / / ЛіМ. 1991. 18,25 студэ., 1 лют.; Я г о ж. Антон Луцкевнч: Главы нз кнлга / / Нёман. 1990. N° 7; Я г о ж. Луцкевічы і Луцэвіч / / Крыніца. 1999. № 4/5; Я г о ж. Самавызначэнне беларускай сацыял-дэмакратыі; Антон Луцкевіч. Мн., 1999; Я н у ш к е в і ч Я. Луцкевічы / / Шляхам гадоў. Мн., 1994. Вып.4. А.М.Сідарэвіч.
ЛУЦКЁВІЧ Іван Іванавіч (9 6.1881, г. Шаўляй, Літва — 20.8.1919), бел. паліт. дзеяч, архесшаг, этнограф, публіцыст. Брат A.1 .Луцкевіча. Вучыўся ў Лібаўскай (Ліепайскай) і Мінскай гімназіях, Маскоўскім археал. ін-це, Пецярбургскім ун-це. Адзін з пачынальнікаў і ідэйных кіраўнікоў бел. культ.-асв., грамадскапаліт. руху на пач. 20 ст. Удзельнічаў y стварэнні «Круга беларускай народнай прасветы і культуры», Беларускай сацыялістычнай грамады, газет *Наша доля», «Наша ніва», «Гоман», выд-ва «Наша хата» (1908), Беларускага выдавецкага таварыства (1913), Беларускага народнага камітэта (1915— 18), першых бел. шксш на Віленшчыне, Гродзеншчыне, Беласточчыне (1916), Віленскай бел. гімназіі (1919), Бел. навук. т-ва (1918). Збіральнік і даследчык бел. старажытнасцей. Яго асабістая калекцыя стала асновай Беларускага музея ў Вільні. 3 АЛуцкевічам, В.Ластоўскім і інш. распрацоўваў пытанні дзярж. самавызначэння Беларусі — ад канцэпцыі краёвай аўтаноміі, аднаўлення на канфедэратыўнай аснове дзярж. уніі Беларусі і Літвы (1906— 18) да абвяшчэння незалежнай Бел. Нар. Рэспублікі ў яе этнагр. межах. 3 яго ўдзелам і па яго ініцыятыве пытанне аб нац. самавызначэнні бел. народа ўпершыню прагучала на міжнар. форумах — канферэнцыі сацыяліст. і рэв. партый (Фінляндыя, 1906), Славянскім з ’ездзе прагрэс. студэнтаў (Прага, 1908), міжнар. канферэнцыі нацый (Лазана, 1916). Быў прыхільнікам раўнапраўных адносін Беларусі з Расіяй, Польшчай, Украінай, Літвой. Паўплываў на творчы лёс Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, З.Бядулі, М.Гарэцкага і інш. Аўтар навукова-публіцыст. прац па гісторыі, мастацтве, кніжнай культуры Беларусі. Увёў y навук. ўжытак помнікі старабел. л-ры 16 ст., пісаныя арабскай графікай «Аль-Кітаб» (1920). Памёр y г. Закапанэ (Польшча), перапахаваны ў 1991 y Вільні. У Мінску створаны Фонд сац. ініцыятыў і даследаванняў імя братоў Луцкевічаў (1993).
Te.: Аб беларускім мастацтве / / Гоман. 1918. N° 70 (перадрук Скарыніч. Мн., 1993. Вып. 2); Ай Кітаб / / Спадчына. 1992. N° 3. Літ:. Л у ц к е в і ч A За дваццаць пяць гадоў (1903— 1928). Мн., 1991; Я г о ж, Беларускі музей ім. Івана Луцкевіча. Мн., 1992; С т а н к е в і ч A Іван Луцкевіч — закладчык Віленскай беларускай гімназіі / / 25-лецце беларускай гімназіі ў Вільні, 1919— 1944.
Вільня, 1944; В і т а н - Д у б е й к а ў с к а я Ю. Mae ўспаміны. Вільня, 1994; А д а м о в і ч А. Як дух змагання Беларусі... НыоЙорк, 1983; Г у ж а л о ў с к і A Сабранае застаецца, калі свой не адхінецца: Іван Луцкевіч — збіральнік бел. старажытнасцяў / / Мастацгва Беларусі. 1991. № 10; К а в а л ь A [Каўка A] Іван Луцкевіч — адраджэнец / / Беларуска =Albaruthenina. Мн., 1993. Вып. 1; Л а б ы н ц а ў Ю.А Архіў беларускага адраджэння. Мн., 1993. А.К.Каўка.
ЛУЦКІ, пасёлак y Жлобінскім р-не Гомельскай вобл. Засн. ў 1960. Цэнтр сельсавета. За 15 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Жлобін, 106 км ад Гомеля. 1887 ж., 633 двары (1999). Торфабрыкетны з-д, сельскі домабуд. камбінат. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. ЛУЦ&ВІЧ Андрэй Піліпавіч (10.8.1919, в. Заазер’е Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 17.7.1944), Герой Сав. Саюза (1944). У Чырв. Арміі з 1939. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну на фронце з чэрв. 1941. Камандзір гарматнага разліку ст. сяржант Л. вызначыўся ў 1944 пры фарсіраванні Зах. Дзвіны на тэр. Віцебскай вобл.: 26 чэрв. яго разлік знішчыў 4 кулямёты і мінамёт праціўніка, потым на падручных сродках y ліку першых з гарматай фарсіраваў раку і агнём садзейнічаў sa xony і пашырэнню плацдарма. Загінуў y баі.
л у ц б в іч Іван Дамінікавіч, гл. Купала Янка.
ЛУЦЙВІЧ
Леанід Міхайлавіч (н. 29.2.1944, в. Працавічы Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1993), праф. (1995). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1969). 3 1976 y І’родзенскім с.-г. ін-це (у 1994—99 заг. кафедры). Навук. працы па марфалогіі с.-г. жывёл, вет. медыцыне. Тв.: Параўнальная ацэнка шкілета і мускулатуры ў двух- і трохпародных помесных бычкоў / / Весці АН БССР. Сер. с.-г. навук. 1989. № 1; Методаческне разработкя по основам ветерннарнн. Гродно, 1997.
ЛУЦЭВІЧ
Уладзіслава Францаўна (25.12.1891, в. Вішнева Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 25.2.1960), бел. літ.-знавец і культ. дзеяч. Засл. дз. культ. Беларусі (1959). Ж онка Я.Купалы. Скончыла Віленскую гімназію (1906), пед. курсы ў Варшаве (1908). Працавала выхавацельніцай дзіцячага прытулку ў Вільні. Вяла прапаганду ў рабочых гуртках (у 1909 і 1911 прыцягвалася да суда). У 1914 арганізоўвала прытулак для дзяцей бежанцаў. Прапагандавала бел. л-ру, друкавала вершы ў «Нашай ніве». У 1916 выйшла замуж за Я.Купалу. 3 1919 y Мінску, працавала інспектарам дашкольных устаноў Наркамасветы БССР, выхавацельнідай і педагогам-метадыстам дзіцячых устаноў, на радыё. У 1944—60 дырэктар Літ. музея Я.Купалы. Складальнік зб-каў матэрыялаў пра жыццё і творчасць Я.Купалы «Янка Купала» (1952, з В.Тарасавым), «Любімы
паэт беларускага народа» (1960), «Янка Купала ў беларускім мастацгве» (1958), «Бібліяграфія твораў Янкі Купалы» (ч. 1, 1955, з Н.Г.Кудраўцавай). Аўтар артыкулаў і ўспамінаў пра Я.Купалу, успамінаў пра З.Бядулю, Цётку. Сабрала і апрацавала «Народныя дзідячыя песенькі» (1939), склала «Дашкольны спеўнік» (1928, з А.Савёнак), «Зборнік вершаў для дашкольных устаноў» і «Ддя маленькіх» (абодва 1940), апрацоўвала нар. казкі. Тв:. Янка Купала ў Вільні / / Беларусь. 1945. № 6; Mae ўспаміны пра Змітрака Бядулю / / Там жа. 1946. № 11—12; 3 успамінаў аб Янку Купалу / / Янка Купала. Мн., 1955; Новыя матэрыялы пра Янку Купалу / / ЛіМ. 1959. 30 мая. Him:. Р а м а н о ў с к а я Я. Ахрыленая песняй / / Полымя. 1971. № 12; А н д р э е в a Е. Педагог і грамадскі дзеяч / / Там жа. 1982. № 7; Т а р а с а в а Т. Песня вернасці / / Дзень паэзіі—82. Мн., 1982.
л у ч а й __________________ 377 гаяздо» (1982), тэлеспекгаклі «Зацюканы апостал» (1984), «Вяртанне ў Хатынь» (1985). «ЛУЧ», газета Мінскай арг-цыі РСДРП і фракцыі сацыял-дэмакратаў-меншавікоў франтавога к-та Зах. фронту. Выдавалася з 4(17) кастр. да ліст. 1917 y Мінску на рус. мове 6 разоў на тыдзень. Рэдактары: С.Басіст, АХаст, А.Штэрн. Змяшчала матэрыялы па надзённых пытаннях тагачаснага жыцця, асаблівую ўвагу аддавала рабочаму, сялянскаму і франтавому жыццю, з 2-й пал. кастр. асвятляла ход падрыхтоўкі выбараў ва Устаноўчы сход. Стаяла на платформе класавай барацьбы, але адмоўна ставілася да заклікаў бальшавікоў пра неабходнасць сац. рэвалюцыі і ўсталяванне дыктатуры пралетарыяту, выказвалася супраць перадачы ўсёй улады Саветам. Кастр. рэвалюцыю 1917 кваліфікавала як бальшавідкі пераварот. Друкавала матэрыялы К-та выратавання рэвалюцыі Зах. фронту, звесткі пра барацьбу за ўладу ў Мінску і інш. гарадах Беларусі. М.Я. Сяменчык.
ЛУЧАІІ, Л у ч а й с к а е возера, y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл. ў бас. р. Мядзелка, правага прытока Дзісны. Пл. 2,51 кмг, даўж. 3,9 км, найб. шыр. 1,45 км, найб. глыб. 3,2 м. Даўж. берагавой лініі 12,1 км. Пл. вадазбору 19,1 АП.Луцэвіч. Б.І.Лудэнка. км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу, лопасцевай формы, выцягнуга з ПнЗ на Пд. Схілы катлавіны выш. да 13 м, раЛУЦЙНКА Барыс Іванавіч (н. 16.9.1937, зараныя або пад лугам, на Пд і ПдЗ г. Майкоп, Адыгея), бел. рэжысёр, пенізкія, забалочаныя, парослыя лесам, дагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1975). на Пн, 3 і ПнЗ невысокія ўчасткі (3— 5 Нар. арт. Беларусі (1995). Скончыў Бел. м) чаргуюцца з забалочанымі нізінамі. тэатр.-маст. ін-т (1967). У 1967—73 і 1981— 82 рэжысёр Бел. т-ра імя Я.Ку- У паўн.-зах. і паўд. частках возера вял. залівы. Берагі нізкія, пераважна забалопалы, y 1973— 81 і з 1991 гал. рэжысёр чаныя, на Пн і Пд месцамі тарфянісДзярж. рус. драм. т-ра Беларусі, y 1982— 91 — Т-ра-студыі кінаакцёра. тыя, участкамі сплавінныя. Ваксш возера забалочаная пойма шыр. да 70 м, пад Адначасова з 1970 выкладае ў Бел. AM. хмызняком. Дно плоскае, 6 астравоў Творчую манеру вызначаюць імкненне агульнай пл. 0,09 км2. Літараль пясчада сцэн. метафарычнасці, псіхал. даная, найбольш глыбокая ч. выслана кладнасць y абмалёўцы персанажаў, посапрапелем, уздоўж берагоў нешырокая шукі вобразнай выразнасці праз пласперарывістая паласа пясчаных адкладаў. тыку. Сярод лепшых пастановак: y т-ры Моцна зарастае. Эўтрофнае, слаба праімя Я.Купалы — «Традыцыйны збор» точнае; упадаюць пратокі з азёр ЛісіцВ.Розава (1967), «Рудабельская рэспубкае і Бабіна, выцякае р. Лучайка (правы ліка» паводле С.Грахоўскага (1968), прыток Мядзелкі). «Памяць сэрца» А Карнейчука (1970), «Раскіданае гняздо» Я.Купалы (1972); y рус. т-ры — «Макбет» (1974), «Гамлет» ЛУЧАЙ, вёска ў Навасёлкаўскім с/с (1998) У.Ш экспіра, «Трохграшовая опеПастаўскага р-на Віцебскай вобл. За 18 ра» Б.Брэхта (1976), «Апошнія» М.Горкм ад горада і чыг. ст. Паставы, 268 км ад Відебска. 253 ж., 92 двары (1999). кага (1977, з У.Маланкіным), «Трагедыя Вядома з 1542 як уладанне Забярэзінскіх. 3 чалавека» І.Мадача (1979); y т-ры-стуканца 16 ст. мястэчка. Маёнтак Л. належаў дыі кінаакцёра — «Глядзіце, хто прыйЮндзілам, Глябовічам, Шэметам і інш. 3 шоў» У.Аро, «Шчасце маё, або Папяро1617 уладанне Рудамінаў, з 1731 — Агінскіх. вы тэлефон» А.Чарвінскага (абедзве У 1766—76 y Л. пабудаваны мураваны езуіцкі 1983), «Саракавыя» паводде твораў касцёл. 3 1793 y Рас. імперыі, цэнтр воласці ў Вілейскім пав. Мінскай, з 1842 Віленскай В.Астаф’ева, Р.Барадуліна, В.Быкава, губ. У 1905 y сяле і маёнтку Л. 81 ж., нар. вуМ.Кульчыцкага, А.Куляшова, А Тварчылішча, валасное праўленне, крама. 3 1921 доўскага, І.Чыгрынава, М.Шсшахава Л. y складзе Польшчы, мястэчка, цэнтр гмі(1984), «Гамлет» (1988). Паставіў «Рэвіны ў Пастаўскім пав. Віленскага ваяв. 3 1939 зор» М.Гогаля ў «Максім Горкі Тэатэр» y БССР, y 1940—59 цэнтр сельсавета ў Па(1980, Берлін). На кінастудыі «Беластаўскім, Дунілавіцкім р-нах. 3 1960 вёска Л. y Глыбоцкім, з 1962 y Пастаўскім р-нах. русьфільм» зняў кінастужку «Раскіданае
378
ЛУЧАЙКА
Базавая школа, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Помнік архітэктуры — Лучайскі касцёл езуітаў (1776). І.П.Зямчонак. ЛУЧАЙКА, рака ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. М ядзелка (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 46 км. Пл. вадазбору 258 км2. Выцякае з воз. Лучай за 1,5 км на П нЗ ад в. Гаўрылавічы, цячэ на паўд.-зах. ч. Полацкай нізіны. Даліна пераважна трапецападобная. Пойма двухбаковая, y верхнім і сярэднім цячэнні забалочаная. Рэчышча звілістае, на працяіу 16 км каналізаванае. ЛУЧАЙКА, рака ў Глыбоцкім і Ш аркаўшчынскім р-нах Віцебскай вобл., левы прыток р. Мнюта (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 121 км2. Выцякае з воз. Сельцы за 1 км на Пн ад в. Гаравыя Глыбоцкага р-на. Рэчышча каналізаванае ад вытоку на працягу 2,5 км і ўверх ад вусця на працягу 5,7 км. ЛУЧАЙСКІ КАСЦЁЛ ЕЗУІТАЎ, помнік архітэктуры позняга барока і класі-
Інтэр’ер Лучайскага касцёла езуітаў Фрагмент. +
Лулайскі касцёл езуітаў.
цызму ў в. Лучай Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1766— 76 па фундацыі ТАгінскага. Часткова церабудаваны ў 1-й пал. 19 ст. (зменена ордэрная пластыка і размаляваны інтэр’ер). Мураваная 2-нефавая 2-вежавая купальная базіліка з паўцыркульнай апсідай і трансептам. Гал. фасад фланкіруюць 3-ярусныя вежы, раскрапаваныя вуглавымі пілястрамі і нішамі, прарэзаныя прамавутальнымі аконнымі праёмамі (часткова замураваны). Пры перабудове вежы былі завершаны цыліндрычнымі аб’ёмамі з купаламі. Гал. фасад, апсіду і трансепт увенчваюць трохвугольныя, лучковыя і фігурныя шчыты. Сцены касцёла раскрапаваны пілястрамі. Па перыметры будынка праходзіць карнізны пояс дарычнага ордэра. Інтэр’ер насычаны арх. пластыкай і размалёўкай y тэхніцы грызайль. Арнаментальным дэкорам запоўнены ўсе плоскасці сцен і перакрыццяў. С.Г.Багласаў, Г.М.Ярмоленка. Л УЧАН 0К Ігар Міхайлавіч (н. 6.8.1938, г. Мар’іна Горка Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. кампазігар. Засл. дз. маст. Беларусі (1973). Нар. арт. Беларусі (1982). Нар. арт. СССР (1987). Скончыў Бел. кансерваторыю (1961, клас A .Багатырова), y 1982— 86 яе рэктар. 3 1980 старшыня праўлення Бел. саюза кампазітараў. Працуе ў розных жанрах (вак.сімф., камерна-інстр., камерна-вак.), найб. плённа ў песенным. Асн. вобразная сфера яго песеннай творчасці — лірыка-рамантычная. Музыцы ўласцівы яркі меладызм і нац. самабытнасць. Сярод твораў: кантаты «Курган» на словы Я.Купалы і «Салдацкае сэрца» (абедзве 1962), «Невядомы салдат» (1970), «Зоры над соснамі» (1981), паэма-легенда «Гусляр» (1979), вак.-сімф. паэма «Вайна не патрэбна» (1983); уверцюра-фантазія для сімф. арк. (1975), стр. квартэт, саната для габоя і фп., саната і прэлюдыя для фп.; вак. цыклы «Сіні колер» (1965), трыпціх «Чалавеку патрэбна цішыня» (1966), цыкл рамансаў «О, Радзіма бацькоў» на вершы В.ДунінаМарцінкевіча, М.Танка, Н.Гілевіча (1980), балады «Апасіяната» на словы Э.Агняцвет (1969), «Авэ Марыя» на словы М.Алтухова (1973); песні «Памяць сэрца», «Мой родны кут», «Жураўлі на Палессе ляцяць», «Спадчына», «Алеся», «Вераніка», «Верасы», «Хатынь», «Каб камяні маглі гаварыць», «Пісьмо з 45-га», «Зачарованая мая», «Майскі вальс», «Світанаю*, «Белы бусел», «Я хаджу закаханы», «Пакуль на зямлі існуе каханне», «Мар’іна Горка», «Дарагія мае старыя» і інш.; хары, творы для эстр. аркестра; музыка для дзяцей, да драм. спектакляў, радыё- j тэлепастановак, тэле- і кінафільмаў. Прэмія Ленінскага камсамсша Беларусі 1967. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Літ:. 3 y б р ы ч І.І. Ігар Лучанок; Кім Цесакоў. Мн., 1973; А у э р б а х Л.Д. Белорусскме компознторы: Е.Глебов, С.Коргес, Д.Смольскнй, М.Лученок. М.. 1978. І.І.Зубрыч. Л У Ч К 0 Клара Сцяпанаўна (н. 1.7.1925, с. Гутава Палтаўскай вобл., Украіна),
расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1985). Скончыла Усесаюзны ін-т кінематаграфіі (1948). 3 1948 y Т-ры-студыі кінаакцёра ў Маскве. Выкананне вылучаецца шчырасцю і лірычнасцю. Сярод роляў — y кінафільмах: Даша Шэлест («Кубанскія казакі», 1950), Ліда («Вялікая сям’я», 1954), Ядвіга («Чырвонае лісце», 1958), Мары д’Агу («Ферэнц Ліст», 1972); y тэлефільмах: Клаўдзія Пухлякова («Цыган», 1979), Нуйкіна («Мы, ніжэйпадпісаныя», 1980), Мадлен («Куфэрак Марыі Медычы», 1981) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1951.
ЛУЧНІК, с в е т а ч , д з е д , y беларусаў стараж. прыстасаванне для асвятлення хаты з дапамогай лучыны ці смалістых корчыкаў. Былі стацыянарныя і пераносныя (рухомыя). Стацыянарны Л. меў дымаход, верхняя частка якога выходзіла на дах, і гарызантальна падвешаную пад ім жал. рашотку, дзе палілі смалістыя корчыкі. Сярод рухомых вылучаліся звычайныя і падвесныя Л. Звычайны ўяўляў сабой драўляную стойку, на верхнім канцы якой замацоўваўся клямар для лучыны, з суцэльнай асновай з выемкай для вады ці крыжападобнай, тады побач ставілі пасудзіну з вадой. Падвесны Л. — кароткі кій з клямарам для лучыны на адным канцы і з крукам для падвешвання на другім. Л. з дымаходам быў пашыраны ў цэнтр. Беларусі і на Палессі. Месцамі ўжываўся да 1930-х г. В.С.Цітоў. ЛУЧНІКІ, y старажытнасці і сярэдневякоўі пешыя і конныя воіны, узброеныя лукамі. Уваходзілі ў склад армій многіх краін, y т л . Стараж. Усходу (напр., ў Персіі дзейнічалі на сланах і вярблюдах, y Індыі — на сланах); y бсшыііасці краін складалі аснову армій. Са з ’яўленнем y 6 ст. да н.э. фалангі выкарыстоўваліся пераважна наперадзе баявога парадку ці на флангах: распачыналі бітву, прычынялі ворагу страты, парушалі яго баявыя парадкі, стваралі выгадныя ўмовы для ўступлення ў бой сваіх асн. сіл — цяжкай пяхоты і кавалерыі. У Еўропе ў часы рыцарства Л. ўваходзілі ў склад кап’я (4— 10 воінаў), найб. вызначыліся англійскія Л. ў перыяд Стогадовай вайны 1337— 1453. Пешыя і конныя Л., якія дзейнічалі сумесна з цяжкай пяхотай і кавалерыяй, былі ў дружынах Кіеўскай Русі, Маскоўскага княства, з канца 14 ст. — y войску ВКЛ (у сувязі са з ’яўленнем y ВКЛ служылых татар вельмі нашыраны былі коннікі з лукамі). 3 16 ст. з развіц-
цём агнястрэльнай зброі значэнне Л. y арміях зменшылася. У Расіі ў часцях ірэгулярных войск і лёгкай кавалерыі, якія камплектаваліся з башкіраў і калмыкаў, Л. захоўваліся да пач. 19 ст. Ілюстрацыю гл. таксама да арт. Грэкаперсідскія войны. Літ:. Р а з н н Е.А Нсторня военного нскуссгва. СПб., 1994. ЛУЧ0СА, рака ў Лёзненскім і Віцебскім р-нах Віцебскай вобл., левы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 90 км. Пл. вадазбору 3510 км2. Выцякае з воз. Зелянское каля в. Бабінавічы Лёзненскага р-на, цячэ па Лучоскай нізіне і ў межах Віцебскага ўзв. Асн. прытокі: Чарніца, Сухадроўка (справа), Ардышэўка, Серакаратнянка, Абалянка, Чарнічанка (злева). Даліна трапецападобная, y вярхоўі невыразная, шыр. 400— 600 м. Пойма перарывістая, чаргуецца на берагах, больш развіта на левабярэжжы, шыр. яе 300— 500 м. Рэчышча шыр. 20— 30 м, y нізоўі да 60 м. Найвыш. ўзровень разводдзя ў ніжнім цячэнні ў пач. красавіка. Замярзае ў канцы 1-й дэкады снеж., крыгалом y канцы сакавіка. Веснавы крыгаход 3 сутак. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 21,4 м3/с.
рэнныя ўзгоркі з адноснымі выш. 5— 15 м. Карысныя выкапні: гліны легкаплаўкія, буд. пяскі, торф. Асн. р. Лучоса з прытокамі Абалянка, Чарніца, Сухадроўка; на Пд прадякае р. Аршыца (прыток Дняпра). Лучоса выкарыстоўвалася на водным шляху (шлях *з варагаў y грэкі») ад Зах. Дзвіны да Дняпра. Азёры: Вял. Арэхаўскае, Серакаротня, Дзевінскае, Казённае, Зелянское, Скрыдлева, Кічына і інш. Сярэднія т-ры студз. -7,8 °С, ліп. 18 °С, ападкаў 620 мм за год. Глебы дзярнова-падзолістыя слаба і сярэдне ападзоленыя, дзярновыя забалочаныя і тарфяна-балотныя. Пад лесам 40% тэрыторыі. На Пн і ПдУ пераважаюць буйныя масівы драбналістых лясоў (бародаўчатабярозавыя, шэраальховыя, асінавыя), уздоўж рэк Лучоса і Чарніца — хваёвыя; невял. масівамі трапляюцца яловыя лясы. Балоты вярховага і нізіннага тыпаў. Н.К.Кліцунова ЛУЧЎК Уладзімір Іванавіч (27.8.1934, с. Матчэ Люблінскага ваяв., Псшьшча — 24.9.1992), украінскі паэт, перакладчык. Скончыў Львоўскі ун-т (1958). Друкаваўся з 1955. Аўгар кніг паэзіі «Давер» (1959), «Санцапёк» (1962), «Дзівавід»
Лучнікі: 1 — стацыянарны; 2, 3 — рухомыя звычайныя; 4 — рухомы падвясны. ЛУЧ0СКАЯ НІЗІНА Л y ч о с ы н і з і н а, фізіка-геаграфічны раён Беларусхага Паазер’я на ПдУ Відебскай вобл. На Пд мяжуе з Горацка-Мсціслаўскай узвышанай раўнінай і Аршанскім узвышшам, на 3 — з Чашніцкай раўнінай, на Пн — з Віцебскім узвышшам, на У заходзідь y межы Расіі. 3 П н на Пд працягнулася на 50 км, з 3 на У — 50— 60 км. Пл. 2,3 км2. Выш. 155— 175 м. Л.н. прымеркавана да Аршанскай упадзіны. Асадкавы чахол складзены з парод сярэднерыфейска-ніжнявендскага комплексу, сярэдняга і верхняга дэвону. Для анграпагенавай тоўшчы (магутнасць каля 60 м) характэрны адклады дняпроўскага, сожскага і паазерскага зледзяненняў. У эпоху паазерскага зледзянення на месцы Л.н. існаваў прыледавіковы вадаём. Пры адступленні ледавіка на Пн узнікла мелкаводнае Лучоскае воз., на месцы якога пасля спуску вод р. Лучосай утварылася азёрна-ледавіковая нізіна з рэшткавымі азёрамі. Паверхня нізіны спадзіста-хвалістая, месцамі плоская, парэзаная далінамі рэк, лагчынамі сцёку і катлавінамі. Ваганні адносных выш. да 3 м. Аднастайнасць рэльефу парушаецца дзюнамі, радзей озамі. На Пн і У захаваліся астанцы марэннай раўніны і размытыя ма-
(1979), «Насустрач» (1984), «Кругаварот» (1986) і інш., y якіх тэмы мірнага жыцця, вернасці, кахання. Шэраг вершаў прысвяціў Беларусі («Хатынь», «Свіцязь», «Вязынка» і інш.). Пісаў для дзяцей. Пераклаў на ўкр. мову зб. В.Зуёнка «Пакаціўся клубочак» (1979), асобныя вершы М.Багдановіча, Р.Барадуліна, А.Вярцінскага, А.Гаруна, С.Гаўрусёва, Л.Геніюш, Н.Гілевіча, С.Грахоўскага, У.Дубоўкі, У.Караткевіча, Я.Коласа, Я.Купалы, АЛойкі, С.Панізніка, П.ГІанчанкі, Я.Пушчы, А.Сербантовіча, М.Танка, К.Цвіркі і інш. На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі Барадулін, Д.Бічэль-Загнегава, Гілевіч, В.Зуёнак, Караткевіч, Я.Крупенька, Панізнік, М.Рудкоўскі і інш. Te.: Бел. пер. — y кн.: Украінская савецкая паэзія. Мн., 1975. Т. 2; Возера-бульдозера. Мн., 1978; Рус. пер. — Братское эхо. М., 1981. В.А.Чабаненка. ЛУЧЫ ЗМ , п р а м я н і з м , кірунак y рус. авангардным жывапісе пач. 20 ст. Узнік y 1909 пасля экспазідыі на выстаўцы Маскоўскага т-ва свабоднай эстэтыкі карціны М.Ларыёнава «Шкло». У 1910— 14 да метаду Л. далучыліся
ЛУЧЫН
379
Д .Бурлюк, У.Бурлюк, Н .Ганчарова, К.Зданевіч і інш. Сутнасць Л. выкладзена ў 1911 y аднайм. маніфесце Ларыёнава (апубл. ў 1913). Мастакі ставілі за мэту вывесці карціну па-за прастору і час y «чацвёртае вымярэнне» і сцерці межы паміж карціннай гшоскасцю і натурай. У творах лучыстаў выяўляўся не сам прадмет, a адбітыя ад яго паверхні светлавыя промні, якія ўмоўна перадаваліся на плоскасці карціны каляровымі лініямі. 1х танальнасць і інтэнсіўнасць павінны былі надаваць сэнс новым формам. Л і т Л а р н о н о в М. Лучнзм. М., 1913; Нензвестный русскнй авангард в музеях н частных собраннях. М., 1992. І.М.Каранеўская. ЛУЧЫЛА, возера, гл. Тартак. ЛУЧЬІН, археалагічныя помнікі неаліту, бронзавага і жалезнага вякоў, эпохі Кіеўскай Русі (паселішчы, гарадзішча і селішча) каля в. Лучын Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. Паселішчы належалі плямёнам верхнедняпроўскай культуры і сярэднедняпроўскай культуры. Выяўлены рэшткі наземных жытлаў з агнішчамі ў цэнтры. Знойдзены крамянёвыя прылады працы і інш. вырабы, ляпны арнаментаваны посуд. Гарадзішча ўмацавана падковападобным валам. Як і селішча, яно належала носьбітам мілаградскай культуры, зарубінецкай культуры і насельніцгву часоў ранняга сярэдневякоўя. Знойдзены ляпная і ганчарная кераміка, вырабы з жалеза і бронзы, фрагаенты шкляных бранэалетаў. Даследчыкі лічаць, што тут, магчыма, знаходзіўся летапісны Лучын. На селішчы знойдзены фрагменты ляпных і ганчарных гаршкоў. А.Г.Калечыц. ЛУЧЫ Н, старажытны горад, які ўпершыню згадваецца пад 1138 y Статуце Смаленскага кн. Расціслава Мсціславіча, потым пад 1173 y Іпацьеўскім летапісе як месца нараджэння ў кн. Рамана Расціславіча сына, y гонар якога ў Л. быў пабудаваны храм св. Міхаіла, y грамаце «Аб пагароддзі і пачэсці» пад 1211— 18 згадваецца ў ліку гарадоў, што плацілі даніну смаленскаму епіскапу. Месцазнаходжанне горада дакладна не вызначана. Адзіным месцам магчымай лакалізацыі летапіснага Л., дзе тапанімічныя і археал. звесткі супадаюць з пісьмовым сведчаннем Іпацьеўскага летапісу, з’яўляецца гарадзішча каля в. Лучын ў Рагачоўскім р-не Гомельскай ВОбл. А.А.Мяцельскі. ЛУЧЫ Н , вёска ў Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл., на правым беразе р. Дняпро, каля аўтадарогі Рагачоў—Жло_бін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на Пд ад г. Рагачоў, 113 км ад Гомеля, 5 км ад чыг. ст. Луцкае. 919 ж., 435 двароў (1999). На думку некат. даследчыкаў, тут размяшчаўся стараж. горад Лучын. Згадваецца як горад y «Cnice рускіх гарадоў далёкіх і бліэкіх» (канед 14 — пач.15 ст.), y 1480 y Грама-
380________________ л у ч ы н а це караля Казіміра мінскаму купцу Церашковічу. У 14—18 ст. y Рагачоўскай воласці (старостве) ВКЛ, з 16 ст. вядомы як сяло. 3 1793 y Рас. імперыі, y Рагачоўсхім пав. Беларускай, з 1802 Магілёўскай, з 1919 Гомельскай губ. У 1886 — 672 ж., 114 двароў, царква, 2 ветракі. 3 1924 цэнтр сельсавета ў Рагачоўскім р-не Бабруйскай акр. (да 1930), з 1938 y Гомельскай юбл. У Вял. Айч. вайну ням.фаш. захопнікі двойчы (у 1941 і 1944) часткова спальвалі Л. У 1972 — 1352 ж., 387 двароў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі група археал. помнікаў Лучын. Т.С.Скрыпчанка. ЛУЧЫНА Янка (сапр. Н е с л у х о ў с к і Іван Люцыянавіч; 6.7.1851, Мінск — 16.7.1897), бел. паэт. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це на матэм. ф-це (1870— 71), скончыў Пецярбургскі тэхналаг. ін-т (1877). У 1877—79 працаваў y чыг. майстэрнях Тыфліса, потым — y тэхн. бюро Лібава-Роменскай чыгункі ў Мінску. Упершыню выступіў y друку ў 1886. Пісаў на бел., польск., рус. мовах. Друкаваўся ў газ. «М ннскнй лнсток», «Паўночна-Заходнім календары на 1893 год» пад рэд. А.Слупскага, польскіх часопісах і штотыднёвіках «Glos Polski» («Польскі голас»), «Klosy» («Калоссе»), «Kraj» («Край»), «Prawda» («Праўда»), «2усіе» («Жыццё») і інш. Творчасць Л. выяўляла розныя ўзроўні маст. асэнсавання бел. рэчаіснасці 1880— 90-х г., але была мэтанакіраванай y дэмакр. сцвярджэнні ідэалу свайго часу. Прадаўжаючы эстэт. традыцыі л-ры Беларусі сярэдзіны 19 ст., ён заставаўся традыцыйным y польска- і рускамоўных творах і адначасова быў наватарам y вершах, напісаных ла-беларуску, дзе ўзаемадзейнічалі рэаліст. і рамант. пачаткі. Тэматычна яго паэзія звязана пераважна з жыццём бел. вёскі; гал. яе герой — селянін як найб. варты прадстаўнік радзімы і носьбіт сапраўднай маральнасці. He прымаў бурж. стасункаў y ірамадстве, разам з тым верыў y асветніцкі, тэхн. прагрэс, народжаны часам. Супярэчнасць y поглядах абумовіла яго ўвагу да ўнутр. перажыванняў асобы. Паэзіі Л. ўласцівы мяккі лірызм, роздумнае паглыбленне ў псіхал. стан чалавека. Яна спрыяла развіццю бел. філас. лірыкі. Польскамоўная паэма «Паляўнічыя акварэлькі» і бел. аўтапераклад яе раздзела «Стары паляўнічы» адкрылі перад бел. паэтамі шляхі пошукаў y напісанні нац. эпічных твораў («Новая зямля» Я.Коласа і інш.). У нарысе «3 крывавых дзён» (1889) Л. ўзнаўляе карціны паўстання 1863— 64 на Міншчыне. Пяру Л. належыць драматургічны абразок без назвы. Збіраў бел. фальклор і дасылаў яго П.Ш эйну. Перакладаў з польск. мовы на бел. (У.Сыракомлю) і рускую (У.Сыракомлю, А.Асдыка), з рус. на польскую (І.Крылова, М.Някрасава, В.ЧумінуМіхайлаву і інш ), з ням. (Г.Гейнэ), стараж.-грэч. (Гамера). Польскія творы Л. на бел. мову пераклалі М Арочка,
Р.Барадулін, М.Клімковіч, У.Мархель, М.Машара, П.Пестрак, Г.Тумаш, К.Цітоў, І.Чыгрыд і інш. Te:. Poezye. Waiszawa, 1898; Выбр. творы. Мн., 1953; Вязанка. Пб., 1903 (факс. выд. Мн., 1992); Творы. Мн., 1988. Літ.: М а й х р о в і ч С. Янка Лучына. Мн., 1952; Л а з а р у х М. Паэтычны вопыт Янхі Лучыны / / Полымя. 1968. N9 2; Л о й к a A Жальбы народнай і веры пясняр / / Там жа. 1976. № 8; М a р х е л ь У. Крыніцы памяці. Мн., 1990. С. 143—176; Пачынальнікі. Мн., 1977; К і с я л ё ў Г.В. Ад Чачота да Багушэвіча. Мн., 1993. У.І.Мархель.
Я.Лучына
П.Лучынскі
«ЛУЧЫНКА», літаратурна-мастацкі і навукова-папулярны часопіс для мсшадзі. Выдавалася ў 1914 y Мінску на бел. мове на 16 старонках. Рэдактар-выдавец А.Уласаў, літ. рэдактар Цётка (А.Пашкевіч). Мела асветніцка-краязнаўчы кірунак. Садзейнічала прапагандзе ідэі нац. асветніцтва, самаадукацыі, духоўнага і патрыят. выхав^ння бел. моладзі, пашырэнню яе кругайіяду, абуджэнню нац. самасвядомасці. Змяшчала навук. публікацыі пісьменнікаў, дзеячаў культуры, журналістаў, студэнтаў па пытаннях гіст. і культ. спадчыны Беларусі, яе эканам. і геагр. становішча. Сярод праграмных (рэдакцыйных) публікацый верш Цёткі «Лучынка», артыкулы «Да вясковай моладзі беларускай», «Да школьнай моладзі», «Аб душы маладзёжы», нарысы «Шануйце роднае слова!», «Наша народная беларуская песня» і інш. Апублікавала навуковапазнавальныя краязнаўчыя і прыродазнаўчыя артыкулы В.Ластоўскага (Власта) «Якога мы роду-племеді», А.Паўловіча «Вадаспады», «Вулкан», М.Баброўскага (Л.Гмырака) «Сіла з народу», Цёткі (пад псеўд. Мацей Крапіўка) «Газа», «Гутаркі аб птушках», «Пералётныя птушкі», «Радый», У.Рышкевіча (пад крыптанімам В.Р-іч) «Аб той вадзе, што падае з неба», А.Балкоўскага (пад крыптанімам А.Бол-і) «Паветра», нарысы пра асновы эканомікі А.Смсшіча (А.Жывіцы) «Даўнейшая натуральная гаспадарка і цяперашняе царства рубля», «Капітал», «Як цана робіцца і што яна азначае», успаміны Б.Тарашкевіча (Я.Тараса) пра У.Эпімах-Шыпілу і інш. На старонках «Л.» друкаваліся маст. творы Я.Куналы, Я.Коласа, Цётю, К.Буйло, Я.Журбы, З.Бядулі, У.Галубка, Ц.Гартнага, Паўловіча, М.Арла, Ядвігіна III., А.Жыгалкі, В.Лявіцкай і інш. Планавала выданне перакладных твораў для дзяцей (выйшаў адзін зборнік апа-
вяданняў y перакладзе з польск. мовы). ! Друкавала нар. песні, гульні, шарады. I Рэкламавала бел. кнігі, перыяд. выдан- I ні. Выйшла 6 нумароў. С.В.Говін. | ЛУЧЫ НСКІ Аляксандр Аляксандравіч (5.4.1900, г. Кіеў — 25.12.1990), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944), ген. арміі (1955). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1940). У Чырв. Арміі з 1919. У Вял. Айч. вайну на Закаўказскім, Паўн.-Каўказскім, 1-м і 3-м Бел., 1-м Укр. і Забайкальскім франтах; камандзір стралк. дывізіі, корпуса, камандуючы арміяй. Удзельнік вызвалення Глуска, Слуцка, Вілейкі, Мінска, Баранавіч, Пружан, Брэста. Пасля вайны на камандных пасадах y Сав. Арміі. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1946— 58. Ганаровы грамадзянін г. Брэст. ЛУЧЬІНСКІ (Lucinschy) Петру (н. 27.1. 1940, с. Старыя Радуляны Фларэшцкага р-на, Малдова), дзяржаўны і паліт. дзеяч Малдовы. Кандыдат філас. н. Скончыў Кішынёўскі ун-т (1962). 3 1960 на камсамольскай і парт. рабоце ў Малдове, з 1978 y апараце Ц К КПСС. 2-і сакратар Ц К Камуніст. партыі Таджыкістана (1986— 89), 1-ы сакратар Ц К Камуніст. партыі Малдовы (1989—90), сакратар Ц К КПСС (1991). 3 1992 пасот Малдовы ў Рас. Федэрадыі, y 1993—96 старшыня Парламента Малдовы. 3 1997 прэзідэнт Малдовы.
| I I 1 I I I I 1 I I ] I ; ]
I ] 1 і
ЛУЧЫ Ц КІ Іван Васілевіч (14.6.1845, г. Камянец-Падольскі, Украіна — 22.8.1918), I расійскі гісторык. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1908). Скончыў Кіеўскі ун-т (1866), з 1877 праф. y ім. Адзін з лідэ- j раў партыі кадэтаў, дэп. 3-й Дзярж. думы (1907— 12). 3 1908 выкладаў на Вышэйшых жаночых курсах y Пецярбургу. Даследаваў пераважна гісторыю Францыі 16— 18 ст. (рэліг. войны, агр. адно- ! сіны ў сувязі з рэвалюцыяй 1789—99). Працы Л. па агр. гісторыі Францыі стварылі школу яго паслядоўнікаў y Франдыі і інш. краідах. Асд. творы: «Феадальная арыстакратыя і кальвіністы ў Францыі» (1871), «Каталіцкая ліга і кальвіністы ў Францыі» (1877), «Сялянскае землеўлададде ў Фрадцыі наш рэдадді рэвалюцыі» (1900), «Стан земляробчых класаў y Францыі напярэдадні рэвалюцыі і агрардая рэформа 1789— 1793 гг> (1912). ЛУЧЫ Ц Ы , вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Пціч. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 59 км на ПнУ ад г. Петрыкаў, 201 км ад Гомеля, 36 км ад чыг. ст. Пціч. 699 ж., 273 двары (1999). Сярэддяя школа. Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — ларк (лач. 20 ст.). Л УШ ЧЬІЛЬНІК, прылада для лушчэння ржышча, перадласяўной алрацоўкі глебы і закрыцця вільгаці да ржышчавым лолі. Бываюць дыскавыя і лямешныя. Дыскавыя Л. складаюцца з батарэй па 9— 10 сферычньіх дыскаў, якія разразаюць глебу, рыхляць яе, часткова пераварочваюць верхні слой. Выкарыстоўваюцца для лушчэння ржы-
шча на глыбіню 5—7 см і для перадпасяўной апрацоўкі глебы на глыбіню 4— 10 см. Лямешныя Л. маюць адвальныя карпусы, выкарыстоўваюцца для лушчэння на глыбіню да 12 см і пераворвання глебы на глыбіню да 18 см.
шчыльнікамі на глыб. 8— 12 см. Можа замяняць узорванне з-пад прапашных культур на рыхлых глебах і чыстых ад пустазелля палях, a таксама на пераўвільготненых цяжкіх глебах. Л.В.Круглоў.
ЛУШЧЬІЛЬНЫ CTAHÔK, дрэварэзаль-
ЛУШЧбННЕ ў
ны станок для атрымання спосабам лушчэння ліставога паўфабрыкату з натуральнай драўніны — лушчанай шпоны. Выкарыстоўваецца пераважна ў вытв-сці фанеры, a таксама запалак, мэблі, тары.
І.М.Луінчыцкі.
дрэваапрацоўц ы, папярочнае рэзанне на лушчыльным станку цыліндрычнай кароткай загатоўкі з драўніны (цурбака) плоскім нажом з прамалінейным рэжучым кантам. Стружка (лушчаная шпона) мае выгляд неперарыўнай стужкі пастаяннай таўшчыні, выкарыстоўваецца для вытв-сці фанеры, драўнянаслаістых пластыкаў, клееных загатовак і для абліцоўкі вырабаў з драўніны.
ЛЫЖНАЕ
381
каляровымі размалёўкамі, драўлянай, мураванай і залатой скульптурай. У Л., на высокай гары — палац-манастыр Патала (7 ст., дабудаваны ў 16— 17 ст., кшішняя рэзідэнцыя далай-ламы) з Чырвоным Палацам, уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
ЛХАЦЗЕ, вяршыня ў Вял. Гімалаях, на мяжы Непала і Кітая. Выш. 8545 м (па інш. звестках 8501 м). Складзена з крышт. парод. Ледавікі. Упершыню пакорана швейц. альпіністамі Э.Рэйсам і Ф Лусінгерам y 1956.
ЛХАСА, горад на І ІдЗ Кітая, y даліне р.
ЛЬІБІН Дзмітрый Віталевіч (н. 27.6.1963,
Джычу (бас. р. Брахмапутра), на Тыбецкім нагор’і, на выш. 3650 м. Адм., паліт., эканам. і культ. цэнтр Тыбецкага аўт. раёна. Вузел шашэйных дарог, аэрапорт. Засн. ў 7 ст. тыбедкім царом Сранцзангамба. 107 тыс. ж. (1992). Гал.
Мінск), бел. кампазітар, педагог. Скончыў Дзярж. муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1986), Бел. акадэмію музыкі (1993, клас Дэ. Смольскага). 3 1986 выкладаў y Бел. харэаграфічным вучылішчы, з 1988 y Бел. пед. ун-це. У творчасці спалучае
ЛУШЧЬІЦКІ Іван Мікалаевіч (20.1.1907, в. Агароднікі Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 9.9.1973), бел. філосаф. Чл.-кар. АН Беларусі (1969). Д-р філас. н. (1952), праф. (1953). Засл. дз. нав. Беларусі (1971). Скончыў БДУ (1930). 3 1934 y AH Беларусі, з 1947 нам. дырэктара, дырэктар, заг. сектара Ін-та філасофіі і права. 3 1953 заг. кафедры БДУ. Даследаваў гісторыю філас. і сацыялагічнай думкі, грамадскія ідэі ў вуснай нар. творчасці. У працы «Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай і філасофскай думкі ў Беларусі ў другой палавіне XIX ст.» (1958) і інш. прааналізаваў светапогляды К.Каліноўскага, Ф.Багушэвіча, АГурыновіча, інш. дзеячаў нац.-вызв. руху, бел. культуры.
T e Обшественная мысль в пернод восстаняя 1863 г. Кастусь Калнновскнй / / Очеркн нсторнн фнлософской н соцнологаческой мыслн Белоруссян (до 1917 г.). Мн., 1973. ЛУШЧЙННЕ,
паверхневае рыхленне глебы з частковым пераварочваннем і перамешваннем, падразаннем пустазелля і' знішчэннем шкодных насякомых; агратэхнічны прыём апрацоўкі. Зніжае шчыльнасць глебы, павышае аэрацыю, спрыяе захаванню вільгаці. Праводзіцца адначасова або пасля жніва збожжавых і перад пераворваннем шматгадовых траў дыскавымі або лямешнымі лу-
Палац-манастыр Патала V Лхасе
рэліг. цэнтр ламаізму ў Азіі. Прам-сць: шарсцяная і харч., металаапр., лесапільная, дрэваапр., гарбарная; дробныя маш.-буд., ц э м е т н ы я , шкляныя, хім. прадпрыемствы, з-ды па вытв-сці сывараткі і вакцын, фармацэўтычны з-д, аўгарамонтныя майстэрні, друкарня, ЦЭЦ, ГЭС. Развіты рамёствы (вытв-сць дываноў, вырабаў будыйскага культу). Геафіз. абсерваторыя, метэаралагічная і доследная с.-г. станцыі. Арх. помнікі 7— 17 ст. У горадзе шмат манастыроў і палацаў, упрыгожаных разьбою, шмат-
традыцыйныя і авангардныя метады кампазіцыі. Сярод твораў: кантаты «Беларускія песні» на нар. тэксты (1996), «Адышоўшыя строфы» на вершы Ф.Цютчава (1998); «Псалом IX» ддя дзіцячых галасоў, габоя, аргана, 2 туб і ўдарных (1994); канцэрт для скрыпкі і сімф. арк. (1993); «Музыка для горада Нясвіжа» для камернага арк. (1997); «Апошняя працэсія» для 2 фп., трубы, ударных і магнітнай стужкі; «Водгукі беларускіх народных песень» для падрыхтаванага фп.; хар. цыкл «Малітвы» ў суправаджэйні чэлесты і ўдарных; вак. цыкл «Песні змроку і світанку» (абодва на вершы А.Блока). Р.ММадава.
ЛЫЖВА, хадавое кругладоннае судна з дахам, вострым носам, тупой кармой і разгорнутымі бартамі. Даўж. 21—60 м, шыр. 4— 8 м. Будавалі Л. ў басейнах Дняпра і Прыпяці.
ЛЫЖНАЕ ДВАЯБ0Р’Е,
Лушчыльнікі: 1 —
пaўночн а е д в а я б о р ’ е (афіц. назва Com biné nordique паўночная камбінацыя), від лыжнага спорту, які ўключае скачкі з 70-метровага трампліна і гонку на 15 км (да 1956 — 18 км) на перасечанай мясцовасці. Спаборніцтвы праводзяцца
382
лыжны
'Я.Амосенка, С.Далідовіч, М.Семяняка, ■АТрагубаў.
ЛЬІЗІКАЎ Анатсяь Мікалаевіч (н. 29.10.
ў 2 дні: y 1-ы — скачкі (з трох y залік 1952, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне ідуць 2 лепшыя), y 2-гі — гонка. Вынік хірургіі. Д-р мед. н. (1994), праф. вызначаецца сумай балаў за абодва (1996). Сын М .Ф .Лызікава. Скончыў практыкаванні. Відебскі мед. ін-т (1974), з 1982 працуе Як від спорту ўзнік y Нарвегіі ў канцы 19 ў ім (з 1998 заг. кафедры). Навук. праст. У Расіі першыя спаборніцтвы адбыліся ў цы па энтэральным зондавым харчаван1912 пад Пецярбургам. 3 1924 уваходзіць y праграму Алімп. гульняў, з 1925 праводзяцца ні пры захворваннях органаў брушной спаборніцгвы Кангрэса Міжнар. федэрацыі поласці, дыягностыцы і лячэнні захворлыжнага спорту (ФІС), з 1937 — чэмпіянаты ванняў з дапамогай малаінвазійнай хісвету. рургіі. На Беларусі першыя афіц. спаборніцТв.\ Профшіактюса н леченне ншемнчествы адбыліся ў 1938 (г. Відебск), рэгукнх поврежденнй тонкой кшшоі в хнрургнм лярна праводзяцца з 1962. Сярод чэмпіНовополоірс, 1995; Желчнокаменная болезнь. Внтебск, 1998 (разам з С.С.Сцебуновым, ёнаў СССР: каманды Беларусі (1982, С.П.Лярскім). 1986), ВАкулаў (1986, камандны залік, таксама ўладальнік Кубка СССР, 1985), ЛЫЗІКАЎ Мікалай Фядосавіч (н. 13.12. С.Давідчанка (1986, камандны залік), 1920, в. Баронькі Клімавіцкага р-на A. Пектубаеў (1986, камандны і асабісты Магілёўскай вобл,), бел. вучоны ў галізалікі). Каманда спарт. т-ва «Уране акушэрства і гінекалогіі. Д-р мед. н., джай» — чэмпіён Усесаюзных зімовых праф. (1969). Засл. работнік вышэйшай сельскіх гульняў (1977). школы Беларусі (1977). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1951), працаваў y ім да ЛЬІЖНЫ СПОРТ, спаборніцтвы на 1991 (у 1959— 85 заг. кафедры). Навук. лыжах, адзін з зімовых відаў спорту. Укпрацы па афтальмабленарэі нованаролючае лыжныя гонкі, скачкі на лыжах з джаных, ускладненнях цяжарнасці і ротрампліна, лыжнае дваябор ’е, гарналыждаў. ны спорт. біятлон, фрыстайл, таксама Тв.\ Прннцнпы ведення беременностн н родов, осложненных преждевременным нзллспарт. арыентаванне на лыжах, спуск таем околоплодных вод / / Акушерство н інна скорасць, паралельны слалам, спуск некологая. 1969. № 7; Преждевременное отна адной лыжы, палёты на лыжах з хожденне околоплодных вод. Мн., 1971. трампліна, зімовы віндсёрфінг, лыжнае дваябор’е-спрынт, камандная гонка біЛЫКА, унутраная (лубяная) частка каятланістаў, лыжны балет і інш. ры маладых лісцевых дрэў, пераважна Першыя спаборніцтвы па Л.с. адбыліся ў ліпы. Выкарыстоўваецца для пляцення Нарвегіі (1767). Л.с. сфарміраваўся ў канцы кошыкаў. Даўней з Л. плялі лапці. 19 — пач. 20 ст. Міжнар. лыжная федэрацыя (ФІС) заснавана ў 1924. У Расіі першыя спаЛЬІКАЎ Аляксей Васілевіч (20.9.1910, г. борніцгвы па Л.с. адбыліся ў 1894 (С.-ПецярКастрама, Расія — 28.6.1974), бел. вубург). Праводаяцца спаборніцгвы па Л.с.: зічоны ў галіне цепла- і масапераносу. мовыя Алімпшскія гульні (з 1924), чэмпіянаты Акад. АН Беларусі (1956), д-р тэхн. н. свету (з 1929; з 1950 — раз y 4 гады) і інш. (1940), праф. (1941). Засл. дз. нав. і На Беларусі першыя аматарскія гуртэхн. РСФ СР (1957). Скончыў Яраслаўткі па Л.с. створаны ў пач. 1920-х г. y скі пед. ін-т (1930). 3 1956 дырэктар Віцебску. Першы чэмпіянат адбыўся ў Ін-та цепла- і масаабмену АН Беларусі, 1928. Нац. федэрацыя Л.с. створана ў 1992. Гал. база падрыхтоўкі — рэсп. адначасова заг. кафедры БДУ. Навук. спарт. комплекс *Раўбічы». працы па цепла- і масапераносе, цеплаправоднасці, тэарэт. асновах буд. цеплафізікі, тэорыі сушкі. Атрымаў сісЛЫЖНЫЯ Г0НКІ, скарасны бег на тэму дыферэнцыяльных ураўненняў для лыжах, від лыжнага спорту. Праводзяцапісання сумеснага пераносу цяпла і ца на перасечанай мясцовасці, y мужмасы, выкарыстаў гіпербалічнае ўраўчын на 10, 15, 30, 50 і 70 км, эстафета ненне для апісання працэсу цеплапра4 х 10 k m ; y жанчын на 5, 10 і 20 км, воднасці руху вадкасці ў капілярах, эстафета 4 х 5 км. развіў метады раш эння спалучаных заПершыя спаборніцтвы па Л.г. праведзены дач цепла- і масаабмену. Дзярж. прэмія ў 1767 (Нарвегія) на дыстанцыі 4 мілі (6,4 СССР 1951. Яго імем наз. Акад. навук. км). У Расіі адбыліся ў 1894 (С.-Пецярбург) комплекс «Інстытут цепла- і масаабмена дыстанцыі у4 вярсты (0,27 км). ну Нац. АН Беларусі». Першыя спаборніцтвы па Л.г. на БеТв:. Теоретаческне основы стронтельной ларусі прайшлі ў 1920 (г. Віцебск) і ў теплофмзнкн. Мн., 1961; Теорня тепло- н 1921 (М інск, гонка на 5 вёрст). У 1926 массопереноса. М.; Л., 1963 (разам з адбылася Усебел. лыжная эстафета па КХАМіхайлавым); Теорня сушкм. 2 нзд. М., гарадах БССР. Чэмпіянаты Беларусі 1968. праводзяцца з 1926, зімовыя спартакіяЛЫЛ0ЙЦІ, вёска ў Смаргонскім р-не ды, y праіраме якіх ёсць Л.г., — з 1962. Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Смар3 1969 разыгрываецца Кубак Беларусі. гонь— Свір. Цэнтр сельсавета і саўгаса. Бел. спартсмены па Л.г.: Р.Ачкіна — За 43 км на П н ад горада і 45 км ад бронз. прызёр X Алімп. гульняў (1968, чыг. ст. Смаргонь, 264 км ад Гродна, г. Грэнобль, Францыя), чэмпіёнка свету 380 ж., 157 двароў (1999). Базавая шкоў эстафеце (1966), чэмпіёны СССР — B. Камоцкі, С.Сяргееў, Т.Маркашан- ла, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. ская, сярэбраныя прызёры зімняй Сусв. Айч. вайну. універсіяды (1999, Славакія) y эстафеце
ЛЫНТУПКА, рака ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл. і Мядзельскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Страча (бас. р. Вілія). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 57 км2. Пачынаецца каля в. Вялічкі Пастаўскага р-на, цячэ па лясістых схілах Свянцянскіх град. У межах г.п. Лынтупы сярод ііарку на рацэ створаны 4 сажалкі, злучаныя каналамі.
ЛЫНТУПСКАЯ СЯДЗІБА, помнік ся дзібна-паркавай архітэктуры пач. 20 ст. ў г.п. Лынтупы Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. Першапачатковая драўляная сядзіба апісана ў інвентары 1591. Належала Гілыенам, сучасны выгляд набша пры ўладальніку Ю.Бішэўскім. Ансамбль сядзібы падзяляецца на 2 зоны. Перад сядзібным домам размешчана парадная зона, якая ўключае партэр, мураваны арачны мост, капліцу, службовы флігель і бровар. За домам і ставам — выцягнутая па папярочнай восі гасп. зона. Цэнтр ансамбля — 2-павярховы мураваны сядзібны дом (1907, арх. Т.Раствароўскі) y стылі неарэнесансу. У асіметрычнай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі будынка дамінуе тарцовая 3-ярусная чацверыковая вежа. Насычаная арх. пластыка ўключае канеліраваныя калоны, пілястры, анты, рустоўку, ракавіны, атык з балюстрадай і інш. Парк пейзажна-рэгулярнага тыпу (пл. 6 га). Насаджэнні згрупаваны па перыметры 4 ставоў і каналаў паміж імі на р. Лынтупка. У парку растуць клён серабрысты, елка блакітная, лістоўніца еўрап., піхта сіб. і інш. Сярод інш. пабудоў вылучаецца вежа-вяндлярня з машыкулямі і вокнамі-байнідамі ў рэтраспектыўна-замкавым стылі, y 1897 пабудаваны млын. А.М.Кулагін.
Лынтупская сядзіба Галоўны фасад сядзібнага дома.
кас-
ЛЫНБК0Ў Міхась (Міхаіл Ціханавіч;
ЦЁЛ, помнік архітэктуры неабарока ў г.п. Лынтупы Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1908— 14 на месцы старога драўлянага храма, фундаванага віленскім ваяводам Андрэем Альгердавічам y 1459. Мураваная 2-вежавая 3-нефавая базіліка з паўкруглай апсідай. 2-ярусны «карабель» храма схаваны за кулісай гал. фасада, цэнтр якога вылучаны 2-ярусным рызалітам пад трохвугольным франтонам. На фасадзе і верхніх ярусах чатырохгранных вежзванід, завершаных гранёнымі ліхтарамі над гранёнымі сферычнымі купалкамі, сканцэнтравана арх.-дэкар. пластыка: тонкапрафіляваныя карнізы, пілястры, арачныя нішы-экседры, круглыя люкарны. Рытміку плоскасных бакавых фасадаў ствараюць высокія арачныя аконныя праёмы. Вакол касцёла бутавая агародка з 3-пралётнай брамай.
30.11.1899, в. Зазыбы Віцебскага р-на — 21.9.1975), бел. пісьменнік, літ.-знавец, грамадскі дзеяч. Нар. пісьменнік Беларусі (1962). Акад. АН Беларусі (1953, чл.-кар. 1936). Скончыў Рагачоўскую настаўніцкую семінарыю (1917). У грамадз. вайну ўдзельнічаў y партыз. руху. Настаўнічаў y Буда-Каша-
ЛЫНТУПЫ , гарадскі пасёлак y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., на р. Лынтупка\ чыг. станцыя на лініі Полацк— Вільнюс. За 42 км на 3 ад Паставаў, 307 км ад Віцебска. Аўтадарогамі злучаны з Паставамі і г.п. Свір. 2,1 тыс. ж. (1998).
М.Лынькоў.
льінтупскі
андрФеўскі
А.М.Кулагін.
У гіст. крыніцах упамінаецца з 1385. У 1459 тут пабудаваны касцёл, пры ім шпіталь. 3 сярэдзіны 16 ст. ў Ашмянскім пав. Віленскага ваяв. ВКЛ. Уладальнікамі Л. былі Астроўскія, Гільзены, Бучынскія. У 1591 y мястэчку Л. каля 150 ж., 28 дымоў. 3 1795 y Рас. імперыі, з 1843 цэнтр воласці Свянцянскага пав. У 1885 y Л. 214 ж., 13 двароў, валасное праўленне, школа (пабудавана ў ' 1865), касцёл, яўр. малітоўны дом, 3 крамы, карчма, праводзіліся кірмашы. У 1897 — 685 ж. У 1921—39 y складзе Полыпчы, цэнтр гміны Свянцянскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, з ліст. 1940 y Пастаўскім р-не. У Вял. Айч. вайну моцна разбураны ням.-фаш. захопнікамі. 3 22.8.1967 rap. пасёлак. У 1975 2 тыс. жыхароў.
Спіртзавод. Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. Помнікі архітэктуры: Лынтупская сядзіба (1-я пал. 19 ст.), Лынтупскі Андрэеўскі касцёл (пач. 20 ст.). На ПнЗ ад Л. курганны могільнік балтаў 10— 11 ст.
Лывтупскі Андрэеўскі касцёл
Р.Ц.Лынькоў.
лёўскім і Рагачоўскім р-нах (1917— 19 і 1922— 25). У 1919— 22 y Чырв. Арміі. 3 1925 працаваў адказным сакратаром, рэдактарам бабруйскай акр. газ. «Камуніст». 3 1930 y Дзярж. выд-ве «Беларусь», y 1933— 41 гал. рэдактар час. «Полымя рэвалюцыі». Быў арганізатарам і кіраўніком Бабруйскай філіі «Маладняка», адным з кіраўнікоў БелАПП. Старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі (1938— 48). Рэдактар газ. «Беларуская звязда» (1939), «За Савецкую Беларусь» (1941— 42). У 1943—4 6 і 1949— 52 дырэктар Ін-та л-ры, мовы і мастацтва АН Беларусі. Друкаваўся з 1919. Асабліва моцны ўплыў зрабілі на Л. рамант. стылёва-выяўл. традыцыі рус. л-ры. У апавяданнях 1920— 30-х г. (зб-кі «Апавяданні», 1927, «Гой», 1929, «Андрэй Лятун», 1930, «Саўка-агіцірнік», 1933, «На вялікай хвалі», 1934, і інш.) пераважна на аснове асабістага жыццёвага вопыту пісаў пра рэвалюцыю і грамадз. вайну, паказваў барацьбу за новы грамадскі лад («Над Бугам», «Крот», «Манчжур», «Кватармайстар Бадай», «Сінія галіфэ» і інш.), як змяняліся міжнац. адносіны («Гой»), усталёўваўся новы побыт («У мястэчку»), Паэтызаваў працу простых людзей, асэнсоўваў яе як крыніцу сапраўднай духоўнасці («Андрэй Лятун»), Шмат увагі аддаваў паказу гарадскога і местачковага жыцця, рабочага асяроддзя («Гома», «Чыгунныя песні», «Журавель мой, журавель» і інш.). Рэалістычны паказ старой бел. вёскі складае асн. змест няскончанага рамана «На чырвоных лядах» (1934). У аповесцях для дзяцей «Пра смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышаў» (1935) і «Міколкапаравоз» (1936, кінафільм 1957) створана дынамічная і займальная падзейная плынь, y якой яркая і маляўнічая апавядальнасць атрымала лірыка-гумарыстычную афарбоўку. Жыццё працоўных Зах. Беларусі паказаў y зб. апавяданняў «Сустрэчы» (1940). Гераізм і самаахвяр-
л ы н ь к о ў _______________383 ная мужнасць народа ў барацьбе з фашызмам y перыяд Вял. Айч. вайны паказаны ў напоўненых драматызмам і трагедыйнасцю апавяданнях са зб. «Астап» (1944). У многіх з іх гучыць тэма знявечанага фаш. акупацыяй дзяцінства («Дзіцячы башмачок», «Недапетыя песні», «Пацалунак» і інш.). Яркія эпізоды партыз. вайны на Беларусі супраць ням.-фаш. акупантаў атрымалі эмацыянальна-ўсхваляванае адлюстраванне ў рамане «Векапомныя дні» (кн. 1— 4, 1-е поўнае выд. 1958; Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1968). На матэрыяле замежных паеадак напісаў кн. замалёвак, нарысаў і апавяданняў «За акіянам» (1962). Публіцыстычнае майстэрства Л. найб. выявілася ў артыкулах і сатыр. замалёўках перыяду Вял. Айч. вайны («Смачны жабе арэх, ды зубоў бог не даў...», «Цешыўся старац, што перажыў марац, ажно ў маю нясуць яго да гаю...» і інш.), y нарысах «Шляхамі вайны» (1945), «Пад сонцам Індыі» (1957). У літ.-знаўчых і крытычных работах абараняў праўдзівасць, даследчы пафас л-ры, змагаўся супраць спрошчанага, вульгарызатарскага яе разумення. Пісаў пра жыццё і творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, К.Крапівы, К.Чорнага, І.Мележа, Я.Брьшя, І.Ш амякіна і інш. бел. пісьменнікаў, Т.Шаўчэнку, рус. і зарубежных класікаў (А.Пушкіна, М.Гогаля, М.Някрасава, Л.Талстога, Ф.Дастаеўскага, А.Чэхава, М.Горкага, Р.Тагора), дзеячаў сусв. культуры (Я.Каменскага і інш.). На бел. мову перакладаў творы М.Горкага і М.Ціханава. Помнікі Л. ў в. Крынкі Лёзненскага р-на і на магіле ў Мінску (на Усходніх могілках); музеі ў Крынкаўскай і Бронніцкай (Буда-Кашалёўскі р-н) школах.
Тв:. 36. тв. T. I ^ t . Мн., 1967—68; 36. тв. T. 1—8. Мн„ 1981—85; Летапіс эпохі. Мн„ 1968; Літаратура і жыццё. Мн., 1978; Публіцыстыка. Мн., 1980; Насустрач жыццю: Апавяданні. Мн., 1988; Міколка-паравоз; Аповесці і апавяданні. Мн., 1989. Літ:. Б y г a ё ў Дз. Шчодрае сэрца пісьменніка. Мн., 1963; Я г о ж. Чалавечнасць. Мн., 1985; K y л я ш о ў Ф.І. Міхась Лынькоў. Мн., 1979; Я г о ж. Міхась Лынькоў; Семінарый. Мн., 1963; Д з ю б а й л а П.К. Бсларускі раман аб Вялікай Айчыннай вайне. Мн., 1964; П a ш к е в і ч Н.Е. На шырокіх шляхах жыцця. Мн., 1965; Святло яго душы. Мн., 1979; С к р ы г а н Я. Некалькі хвілін чужога жыцця. 2 выд. Мн., 1990; Г і л е в і ч Н. Удзячнасць і абавязак. Мн., 1982; Б a ч ы л a Д. Крыло неспакою. Мн., 1985; М у ш ы н с к i М. Беларуская крытыка і літаратуразнаўсгва: 40-я — першая палавіна 60-х гг. Мн., 1985; К е н ь к a М. Міхась Лынькоў: Летапіс жыцця і творчасці. Мн., 1987.
Дз.Я.Бугаёў.
ЛЫНБК0Ў
Рыгор Ціханавіч (1909, чыг. будка каля в. Старое Сяло Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 1941), бел. паэт, перакладчык, публіцыст. Брат М.Лынысова. Працаваў заг. хаты-чытальні, y газ. «Камуніст» (Бабруйск), y 1936— 41 адказны сакратар
384
лы сая
газ. «Літаратура і мастацтва». Удзельнік Вял. Айч. вайны, прапаў без вестак. Друкаваўся з 1925. Адзін з псеўд. Рыгор Суніца. Вострае адчуванне часу, багацце і разнастайнасць паэтычных форм — асн. рысы яго твораў. Пісаў артыкулы, на бел. мову пераклаў паэму У.Маякоўскага «Добра!» (з В.Віткам), асобныя яго вершы, п’есу М Святлова «Казка» (паст. Бел. т-рам юнага гледача імя Н.К.Крупскай, 1941), паасобныя творы А.Пушкіна, М.Някрасава, А.Блока, П.Тычыны, А.Міцкевіча, Э.Вайнерта і інш. ЛЫСАЯ ГАРА, стаянка эпохі неаліту, гл. ў арт. Кругліца. ЛЫСАЯ ГАРА, другі па вышыні пункт Беларусі ў Мінскім р-не, за 21 км на Пн ад Мінска; выш. 342 м. Займае цэнтр. буйнаўзгорыстую ч. Лагойскага ўзвышша. Складзена з марэнных суглінкаў. Глебы змытыя ў выніку эрозіі. На гары сухадольныя лугі і ўчасткі дрэвавахмызняковай расліннасці. ЛЫСЁНКА Аляксандр Паўлавіч (н. 13.4.1952, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1994). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1974). 3 1993 вучоны сакратар аддз. жывёлагадоўлі і вет. медыцыны Акадэміі агр. навук Беларусі, з 1994 заг. лабараторыі і нам. дырэктара Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі. Навук. працы па антыгенным складзе ўзбуджальніка туберкулёзу і атыпічных мікабактэрый, выдзяленні і ачышчэнні антыгенаў мікабактэрый, сродках і метадах дыягностыкі і прафілактыкі туберкулёзу чалавека і жывёл. 7#.: Выяаленне антнгенов Mycobacterium bovis / / Ветерянарня. 1991. № 1; Нсследованяе сывороткн кровн здоровых коров, больных туберкулезом н мнфнцмрованных атапмчнымн мнкобактсрнямн в перекрестном нммуно-электрофорезе н нммуноферментном аналнзе (у сааўт.) / / Ветерянарная наука — провзводству: Науч. тр. Бел. ННН экспернм. ветерннарнн. 1998. Вып. 33.
ЛЫСЁНКА Антаніна Фёдараўна (н. 14.9.1930, в. Зарачаны Полацкага р-на Віцебскай вобл.), бел. літ.-знавец і крытык. Канд. філал. н. (1965). Сястра П.Ф Лысенкі. Скончыла Гомельскі пед. ін-т (1955). Настаўнічала. 3 1964 y Ін-це л-ры Нац. АН Беларусі. Друкуецца з 1962. Даследуе пераважна публіцыстыку, творчую індывідуальнасць пісьменнікаў (З.Бядуля, Я.Сіпакоў, І.Ш амякін, Х.Шынклер і інш.). Сааўтар кніг «Беларуская савецкая проза: Апавяданне, нарыс» (1971), «Стыль пісьменніка» (1974), «Беларуская літаратура: Дзень сённяшні» (1980), «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (ч. 1— 2, 1981 — 82) і інш.
Тв:. Сучасны беларускі нарыс. Мн., 1978; Лінія гарызонта: Нарыс творчасці Я.Сіпакова. Мн„ 1986; 3 трывогай і надзеяй: Бел. публіцыстыка 80-х гг. Мн., 1991.
ЛЫСЕНКА Ірына Міхайлаўна (н. 29.8.1954, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н. (1997). Скончыла Віцебскі мед. ін-т (1977) і працуе ў ім. Навук. працы па паталогіі гіпафізарна-тырэоіднай сістэмы дзяцей, рэабілітацыі аслабленых дзяцей бязлекавымі сродкамі (рэфлексатэрапія, фітатэрапія, масаж і інш.).
Т в Сборннк вопросов н ответов no клнннческой меднцмне. Вптебск, 1998 (у сааўт.). ЛЫ СЕНКА Мікалай Віталевіч (22.3. 1842, с. Грынькі Глобінскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна — 6.11.1912), украінскі кампазітар, піяніст, хар. дырыжор, муз. фалькларыст, педагог; заснавальнік нац. кампазітарскай цжолы. Скончыў Кіеўскі ун-т (1865), вучыўся ў Лейпцыгскай (1867— 69) і Пецярбургскай (1874— 76, клас М.Рымскага-Корсакава) кансерваторыях. Арганізаваў хор Кіеўскага ун-та (1864), укр. хор y Пецярбургу (1874), муз.-драм. школу
М.В.Лысенка.
ЯМ Л ы сік
(1904; з 1918 Муз.-драм. ін-т імя Л.) y Кіеве і інш. Яго музыка адметная яскравым нац. каларытам, арганічным развіццём асноў нар.-песеннай культуры, дэмакр. ідэямі. Садзейнічаў станаўленню ўкр. оперы, узбагаціў муз.-сцэн. і вак. жанры, паклаў пачатак многім інструментальным жанрам y нац. музыцы. Збіраў і вывучаў фальклор, стварыў класічньм ўзоры апрацовак нар. песень. Сярод твораў: 9 опер, y т.л. «Тапельніца» (паст. 1885), дзіцячая «Каза-дзераза» (паст. 1888), «Наталка Палтаўка» (паст. 1889), «Тарас Бульба» (паст. 1890), «Энеіда» (паст. 1911); аперэта «Чарнаморцы» (паст. 1872); цыкл «Музыка да «Кабзара» Т.Шаўчэнкі» (больш за 80 вак. твораў розных жанраў, y т.л. песні, ансамблі, хары, кантаты, 1868— 1901); сімф. фантазія «Украінскі казакшумка», «Украінская сюіта», «Гераічнае скерца» і 2 укр. рапсодыі для фп.; вак. кампазіцыі на тэксты І.Франко, С.Руданскага, Лесі Украінкі; апрацоўкі нар. песень для голасу з фп. (каля 300), для хору (болыы за 200) і інш. Аўтар шэрагу муз.-фалькларыстычных прац. Імя Л. прысвоена Харкаўскаму т-ру оперы і бапета, Львоўскай кансерваторыі і інш. У Кіеве музей Л. У 1982 устаноўлена Рэсп. прэмія Украіны імя Л.
Тв:. Зібрання творів. T. 1—20. Км'ів, 1950— 59; Лнста. Клі'в, 1964.
Літ:. Л ы с е н к о О. Ммкола Лысенко: Воспомннання сына. М., 1960; A р х і м о в н ч Л., Г о р д і й ч у к М. М.ВЛнсенко. 2 ввд. Кнів, 1963; М.В.Лнсенко y спогадах сучаснкків. Клі'в, 1968; К у р к о в с ь к н й Г.В. М.ВЛнсенко — піаніст-внконавець. Khïb, 1973; Б y л a т Т.П. МЛнсенко. Кяів, 1973. ЛЫ СЕНКА Міхаіл Рыгоравіч (29.10. 1906, с. Шпілёўка Сумскай вобл., Украіна — 8.5.1972), украінскі скульптар. Нар. маст. СССР (1963). Акад. AM СССР (1970). Скончыў Харкаўскі маст. ін-т (1931). 3 1944 выкладаў y Кіеўскім маст. ін-це (з 1947 праф.). Сярод твораў помнікі М.Шчорсу ў Кіеве (1954), УЛ еніну ў Запарожжы, Т.Шаўчэнку ў Роўне (абодва 1964) і Парыжы (1973; усе ў сааўт.), партрэты акцёра І.Мар’яненкі (1962), П.Вяршыгары (1971), скульптурныя групы: для сав. павільёна на Сусв. выстаўцы ў Нью-Йорку (1938, з Л.Муравіным), «Узгорак Славы» ў Львове (1947), «Алека Душзіч» (1949), «Пад ярмом акупантаў» (1959). ЛЫСЁНКА Пётр Фёдаравіч (н. 16.9.1931, в. Зарачаны Полацкага р-на Віцебскай вобл.), бел. археолаг. Д-р гіст.н. (1988), праф. (1993). Брат А.ФЛысенка. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1953). 3 1964 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі: навук. супрацоўнік, заг. сектара, з 1988 заг. аддзела сярэдневяковай археалогіі. Даследаваў курганы 11— 12 ст., стараж. гарады Тураў, Брэст, Пінск, Слуцк, Давыд-Гарадок, Клецк, Рагачоў, Мазыр. Вывучае абарончыя ўмацаванні, планіроўку, забудову, рамёствы, гандаль, структуру гаспадаркі, культ. сувязі стараж. гарадоў Беларусі. Рэканструяваў даследаваньм часткі стараж. Турава, Брэста 13 ст., Пінска 15 ст. Вынікам шматгадовых доследаў y Брэсце стала стварэнне археал. музея «Бярэсце».
Тв.\ Города Туровской землн. Мн., 1974; Берестье. Мн., 1985; Открытне Берестья. Мн., 1989; Дреговнчн, Мн., 1991; Древннй
М.Лысенка. Паргрэт народнага СССР І.Мар'яненкі. 1962.
артыста
Пннск, XI—XIII вв. Мн., 1997; Туровская земля XI—XIII вв. Мн., 1999.
ЛЫСЁНКА Соф’я Аляксееўна (н. 12.7.1922, с. Валява Кіеўскай вобл.), бел. крытык і літ.-знавец. Д-р філал. н. (1990), праф. (1992). Скончыла Львоўскі ун-т (1949). Настаўнічала. 3 1958 выкладае ў БДУ. Даследуе рус. гіст. прозу і драматургію 20 ст. Аўтар кн. «Рамантыка барацьбы і стварэння» (1982), вучэбных дапаможнікаў «Маякоўскі і сучаснасць» (1983), «Умоўнагратэскная стылявая плынь y рускай драматургіі 20—30-х гг. XX ст.» (1996) і інш. ЛЫСЁНКА Трафім Дзянісавіч (29.9. 1898, г. Карлаўка Палтаўскай вобл., Украіна — 20.11.1976), савецкі вучоны-аграном. Акад. АН Украіны (1934), УАСГНІЛ (1935), AH СССР (1939). Герой Сац. Працы (1945). Скончыў Кіеўскі с.-г. ін-т (1925). У 1934— 38 дырэктар Усесаюзнага селекцыйна-генет. ін-та, y 1940—65 — Ін-та генетыкі АН СССР. Прэзідэнт УАСГНІЛ y 1938—56 і 1961— 62. Стваральнік псеўданавук. канцэпцыі спадчыннасці, зменлівасці і відаўтварэння. Адмаўляў класічную генетыку, сцвярджаў магчымасць наследавання набытых прыкмет. У 1930—64 дзейнасць Л. падтрымлівалася І.В.Сталіным, М.С.Хрушчовым. Вучэнне і практычныя рэкамендацыі Л. былі неабгрунтаваныя і ўкараняліся адміністрацыйна, што нанесла вял. эканам. шкоду. Былі разгромлены навук. генет. школы, рэпрэсіраваны многія вучоныя, што прывяло да дэградацыі c.-r. і біял. адукацыі, прыпынення развіцця біялогіі і сельскай гаспадаркі. Дзярж. прэміі 1941, 1943, 1949. ЛЬІСІК Яўген Мікітавіч (17.9.1930, с. Шныроў Бродаўскага р-на Львоўскай вобл., Украіна — 4.5.1991), украінскі мастак тэатра. Засл. дз. маст. Украіны (1967). Нар. мастак Украіны (1975). Скончыў Львоўскі ін-т прыкладнога і дэкар. мастацтва (1961). 3 1961 мастак, з 1967 гал. мастак Львоўскага т-ра оперы і балета, дзе аформіў спектаклі «Спартак» А.Хачатурана (1965 і 1986),
«Залаты абруч» БДяташ ынскага (1971), «Раймонда» А.Глазунова (1974), «Вайна і мір» С.Пракоф’ева і «Вій» В.Губарэнкі (абодва 1985). 3 1974 супрацоўнічаў з Дзярж. т-рам оперы і балета Беларусі, y 1979— 81 яго гал. мастак. Аформіў балеты «Кармэн-сюіта» Ж .Бізэ — Р.Шчадрына (1974), «Стварэнне свету» А.Пятрова (1976), «Тыль Уленшпігель» Я.Глебава (1978), «Спартак» (1980), «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага (1982), оперу «Джардана Бруна» С.Картэса (1977). Гал. рысы яго творчасці — тэатральнасць і глыбокая філасафічнасць мыслення, шматзначнасць, уменне ўкласці ў адзін выяўленчы рад некалькі сэнсаў y спалучэнні з выразнай маст. канцэпцыяй, арганічная знітаванасць сцэнаграфіі з музыкай і пластыкай. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1971. Ч y р к о Ю.М. Белорусскнй балет в лнцах. Мн„ 1988. С. 171— 181. Л іт :.
Л .А . С ів а л о б ч ы к .
лы скаўскі
385
роў. 3 1921 y Польшчы, y Ваўкавыскім пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Ружанскага р-на. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі загубілі ў Л. больш за 500 чал., y 1944 спалілі палову вёскі. 3 1962 цэнтр сельсавета Пружанскага р-на. У 1972 — 611 ж., 201 двор.
Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Магіла польскага паэта Ф.Карпінскага (1741— 1825). Помнікі архітэктуры: Лыскаўскі Троіцкі касцёл і кляштар місіянераў, царква Раства Багародзіцы (1933). За 500 у ад вёскі рэшткі Лыскаўскага замка. ЛЫСКАЎСКІ ЗАМАК. Пабудаваны ў 15— 17 ст. каля в. Лыскава Пружанскага р-на Брэсцкай вобл., на беразе рэчкі. Па перыметры квадратнага ў плане
ЛЫСІКАЎ Барыс Рыгоравіч (Н. 5.9.1932, г. Істра Маскоўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне вылічальнай тэхнікі. Д -р тэхн. н. (1992), праф. (1985). Скончыў Балтыйскае вышэйшае ваенна-марское вучылішча (1954) і Усесаюзны завочны энергет. ін-т (1962). 3 1969 y Мінскім радыётэхн. ін-це, з 1975 y НДІ ЭВМ, з 1995 y Вышэйшым каледжы сувязі. Навук. працы па выліч. тэхніцы, лагічным праектаванні звышвял. інтэгральных схем і мікрапрацэсараў. Распрацаваў асновы тэорыі лагічнага праектавання складаных лічбавых прылад. Тв.\ Арнфметнческне н логаческне основы цнфровых автоматов. 2 нзд. Мн., 1980. М .П .С а в ік .
ЛЫСКАВА, вёска ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 65 км на ПнУ ад г. Пружаны, 150 км ад Брэста, 40 км ад чыг. ст. Ваўкавыск. 459 ж., 200 двароў (1999). Вядома з канца 15 ст. як дзярж. ўладанне. У 15— 17 ст. y Л. існаваў Л ы с к а ў с к і з а м а к . 3 17 ст. ўладанне роду Б ы х а ў ц а ў . У 18 ст. заснаваны Л ы с к а ў с к і Т р о іц к і к а с ц ё л і к л я ш т а р м іс ія н е р а ў . 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 ст. мястэчка, цэнтр воласці Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. У 1897 — 868 ж., 110 дваЛыскаўскі Троіцкі касцёл і кляштар місіянераў. Вежа касцёла.
(68 х 68 м) замчышча насыпныя валы. За імі з 3 і Пд быў вадзяны роў і яшчэ адзін меншы вал (шыр. ў аснове 4 м). На вуглах замчышча стаялі драўляныя вежы (дыяметр 8 м, не зберагліся). 3 Пн і У замак акружалі балоты, з Пд і 3 на адлегласці 90 м — дугападобныя вал і роў. Зберагліся зах. вал (шыр. ў аснове 10 м, y сярэдзіне ўезд y замак) і часткова паўднёвы.
Я.Лысік. Эскіз дэкарацый да балета «Сгварэнне свету» АПягрова. 13. Зак. 456.
ЛЬІСКАЎСКІ Т Р 0 ІЦ К І КАСЦЁЛ I КЛЯІПТАР МІСІЯНЁРАЎ, помнік архітэктуры позняга барока ў в. Лыскава Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Першы драўляны касцёл засн. ў 1527 па
386
ЛЫСОЎ
фундацыі Мацея Клочкі, y 1751 Ян Быхавец перадаў яго місіянерам. У 1763— 85 узведзены мураваны касцёл, y 1818 перабудавана вежа. У 1866 пераабсталяваны пад правасл. царкву. У 1881 ён абгарэў, y 1883—84 пад наглядам арх. П.Залатарова праводзіліся работы па яго аднаўленні. Касцёл — мураваны 1-нефавы, 1-вежавы крыжападобны ў плане будынак з 2 сакрысціямі абапал апсіды. Яго дамінанта — шмат’ярусная вежа. Развіты гарыз. пояс падзяляе аб’ёмы (акрамя апсіды) на 2 часткі, больш нізкая трактавана як цокаль. Аконныя праёмы лучковыя. Інтэр’ер касцёла аформлены пілястрамі і калонамі іанічнага і кампазітнага ордэраў, размаляваны пад мармур. У 2-й пал. 18 ст. перад касцёлам (па адзінай восі) узведзены 2-павярховы сіметрычны ў плане П-падобны мураваны будынак кляштара. Гал. фасад яго вылучаны рызалітам. Сцены рытмічна расчлянёны пілястрамі. Т.В.Габрусь. Л Ы С 0 Ў Віктар Пятровіч (н. 10.8.1932, г.п. Кемля, Мардовія), бел. вучоны ў галіне буд-ва. Д -р тэхн. н. (1985), праф. (1987). Скончыў Новасібірскі інж.-буд. ін-т (1958). 3 1978 y БПА. Навук. працы па арганізацыі, кіраванні, інфарматыцы і тэхналогіі буд-ва.
Te:. Эффектнвность бетонных работ в стронтельстве. Мн., 1982; Полнмерный провод в греюшнх полах н устройствах. Мн., 1999.
ЛЫСЎХА (Fulica atra), птушка сям. пастушковых атр. жураўлепадобных. Пашырана ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы і Аўстраліі. На Беларусі пералётны і пралётны від. Жыве на вадаёмах, зарослых трыснягом і чаротам. Трымаецца чародамі. Нар. назвы: вадзяная курыца, лыска, лысоха. Даўж. да 45 см, маса да 900 г. Апярэнне йьмяна-чорнае, на брушку з шараватым адценнем. На лбе белая, голая (лысая) мясціна скуры (адсюль назва). Дзюба канічная, карогкая, белая. Лапы шэрыя. Пальцы з плавальнымі перапонкамі. Добра плавае і нырае Корміцца мяккай воднай расліннасшо, лічынкамі насякомых, дробнымі малюскамі, рыбай. Н яседа15яец. Аб’ект палявання.
«ЛЫСЫ», « К а р а п е т » , « Д з е в а ч к a H a д з я », «М y х a », гарадскі бытавы танец. Муз. памер 2/4, 4/4; тэмп умерана хуткі Паходзіць ад паўд.-амер. танца тустэп. Уключае абмежаваную
Лысуха.
колькасць стандартных рухаў, якія паўтараюцца некалькі разоў запар. На 1-е правядзенне мелодыі танцоры робяць 4 факстротныя крокі ў адзін, потым y другі бок, на 2-е — круцяцца ў пары рухам полька-вальс, потым дзяўчына некалькі разоў паварочваецца пад правай рукой партнёра. Пашыраны па ўсёй Беларусі, мае нязначныя рэгіянальныя адрозненні. Выконваецца пад каларытныя мясц. прыпеўкі: «А чаго ты лысы, без валос астаўся? / / A таму, што з дзеўкамі многа мілаваўся... / / A дзевачка Надзя, чаго табе нада? / / Нічаго не нада, кроме чыкалада». ЛЫСЙТАЎ Юрый Васілевіч (1.2.1929, г. Калуга, Расія — 24.8.1997), бел. кінарэжысёр дакументальнага кіно. Засл. дз. маст. Беларусі (1981). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве ( 1961 ). Працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Творчай манеры Л. ўласцівы лірычная танальнасць, імкненне да натуральнасці, выкарыстанне шырокага дыяпазону жанрава-стылістычных сродкаў. Жыццё Беларусі, праблемы сучаснай вёскі ў фільмах «Мы з Беларусі» (1974), «Зямля мая — лёс мой» (1978; з Р.Ясінскім), «Бацькоўскае поле» (1979), «Асабісты гектар» (1982), «Круглы год» (1984). Паставіў таксама фільмы: «Паляванне са старым сабакам» (1968), «Лілія — дачка Геаргіцы» (1971), «Мужчынскія галасы» (1973), «Іван Мележ» (1977), «Лятаючы Якаў» (1980) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1982. Г.І.Сяўковіч. Л Ы Ч Генадзь Міхайлавіч (н. 25.2.1935, в. Магільна Уэлзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Акад. Hau. AH Беларусі (1991, чл.-кар. з 1986). Д -р эканам. н. (1973), праф. (1977). Засл. дз. нав. Беларусі (1980). Брат Л.М.Лыча. Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1958). У 1958—61 на Брэсцкай абл. с.-г. доследнай станцыі; з 1967 y Бел. НДІ меліярайыі і воднай гаспадаркі, з 1977 y БелНДІ эканомікі і арг-цыі сельскай гаспадаркі (нам. дырэктара). 3 1988 дырэктар Ін-та эканомікі і адначасова з 1992 акад.-сакратар Аддзялення гуманіт. навук Нац. АН Беларусі. Даследуе праблемы павышэння эканам. эфектыўнасці сельскай гаспадаркі, y т.л. меліярацыі, кіравання нар. гаспадаркай, эканам. суверэнітэту, міждзярж. эканам. інтэграцыі.
Те.: Размешенне н спецналмзацня сельского хозяйства Белорусской ССР. Мн., 1986 (у сааўт.); Экономнческая эффектнвность сельскохозяйственного пронзводства. Мн., 1988; Эффектмвность нспользовання пронзводственных ресурсов. Мн., 1990.
Л Ы Ч Леанід Міхайлавіч (н. 8.2.1929, в. Магільна Уздзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1989), праф. (1993). Брат Г.М .Лыча. Скончыў Башкірскі пед. ін-т (1957). 3 1958 працаваў настаўнікам, з 1962 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі, з 1989 вядучы навук. суттрацоўнік. Даследуе пытанні
сацыяльна-класавых адносін y сав. час, гісторыю бел. культуры, моўную палітыку на Беларусі ў 19— 20 ст., міжнац. ; адносіны на Беларусі ў 20 ст. Старшыня Тапанімічнай камісіі пры Прэзідыуме Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь y « 1992—96.
Te.: Аднаўленне і развіццё чыгуначнага ! транспарту Беларускай ССР (верасень 1943— | 1970 гг.). Мн., 1976; Аграрный отряд рабочего класса Белоруссня. Мн., 1984; Лнквндацяя экономнческого н соцнально-культурного неравенства союзных республлк: На прнмере БССР (1917— 1941 гг.). Мн., 1987; Беларуская 1 нацыя і мова. Мн., 1994; Назвы зямлі беларускай. Мн., 1994; Гісторыя культуры Беларусі. 2 выд. Мн., 1997 (разам з У.І.Навіцкім). ЛЫ Ш ЧА, вёска ў Пінскім р-не Брэсц- I кай вобл., каля р. Вісліца, на аўтадарозе Лагішын— Ганцавічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 40 км на Пн ад горада і чыг. ст. Пінск, 215 км ад Брэста. 520 ж., 248 двароў (1999). Станцыя тэхн. абслугоўвання аўтамабіляў акц. т-ва «Прыпяць—Лада». Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Свята-Аляксандра Неўскага царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
Л Ы Ш Ч ЬІН С К І Казімір (4 3.1634, маёнтак Лышчыцы Брэсцкага р-на — | 30.3.1689), бел. мысліцель, грамадскі ! дзеяч і педагог. Скончыў Брэсцкі езуіцкі калегіум (1648), працягваў адукацыю | ў Кракаве, Калішы. Працаваў выкладчыкам y Львове, памочнікам рэктара Брэсцкага езуіцкага калегіума, настаўнічаў y школе, якую заснаваў y родньм маёнтку Лышчыцы. У 1682 прызначаш падсудкам брэсцкага земскага суда. Выбіраўся паслом на сейм (1669—74). 30.8.1686 Л. быў адлучаны ад царквы, a ў 1688 частка яго рукапіснага трактата «Аб неіснаванні Бога» была выкрадзена і перададзена ў суд, што паслужыла падставай для прызнання Л. атэістам і яго зняволення. Паводле прыгавору сеймавага суда ён быў абезгалоўлены і спалены на кастры на пл. Старога Рынку ў Варшаве. Светапогляд Л. сфарміраваўся пад упльгаам гуманіст. традыцый мысліцеляў антычнасці, Адраджэння і рацыяналізму радыкальнай плыні ідэолагаў Рэфармацыі. Атэістычныя погляды Л. ўтвараюць цэласную сістэму, якая пабудавана на строгіх лагічных доказах. Адмаўляючы Бога як стваральніка свету, лічыў, што прырода развіваецца па ўласных законах. Усе вучэнні пра Бога разглядаў як ілжывыя, a Стары і Новы запаветы як выдумкі Майсея i j Хрыста. Лічыў Бога стварэннем чалавечага розуму, адмаўляў тройцу, бессмяротнасць душы, замагільны свет, уваскрэсенне з мёртвых. Упершыню ў айч. філас. думцы ўказаў на гнасеалагічныя, псіхал. і сац. прычыны ўзнікнення рэліг. вераванняў. Падзяляў некаторыя ідэі утапічнага сацыялізму, y т.л. аб сац. роўнасйі, жадаў бачыць «свет без улады, гарады без начальнікаў, народы без гаспадароў», адстойваў вяршэнства грамадзянскага шлюбу перад царкоўным.
трапіўшы ў акружэнне, Л. прыкрываў адыход напарніка з дакументамі, цяжка паранены захоплены ў палон і закатаваны. На радзіме помнік. ЛЬВА, назва р. Маства ў верхнім і сярэднім цячэнні. ЛЬВОЎ, Л ь в і в, горад на Украіне, цэнтр Львоўскай вобл. 797 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: машынабуда-
ЛЬВОЎ
387
Найб. раннія помнікі архітэктуры: руіны Высокага замка (канец 13 — пач. 14 ст.), фрагменты Мікалаеўскай царквы (канец 13 ст., перабудаваны), Пятніцкая царква (канец 14 ст., перабудавана). У аснове сярэдневяковага плана Л. — прамавугольная сетка вуліц з квадратнай y плане пл. Рынак (14— 19 ст.) y нднтры Вакол плошчы гатычныя кафедральны сабор (1360— 1493; арх. П.Штэ-
Плошча А.Міцкевіча ў Львове. К.Лышчынскі. Мастак С.Свістуновіч.
Літ:. Нз нсторнн свободомыслмя н атензма в Белорусснн. Мн., 1978; П р о к о ш н н а Е.С., Ш а л ь к е в м ч В.Ф. Казн.чнр Лышвнскяй. Мн., 1986; N о w i с k i A. Kazimierz Luszczyriski, 1634— 1689. Lodz, 1989.
С.А.Яцкевіч.
Л Ы Ш ЧЫ Ц Ы , вёска ў Брэсцкім р-не; чыг. станцыя на лініі Брэст— Беласток. Цэнтр сельсавета. За 25 км на Пн ад Брэста. 904 ж., 336 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Радзіма К.Лышчынасага. Каля вёскі Ma rina ахвяр фашызму. ЛЫІПЧФНЯ Захар Рыгоравіч (1917, в. Пласток Любанскага р-на Мінскай
Г.МЛыч.
З.Р.Лышчэня.
вобл. — 8.2.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну з вер. 1941 на 1-м Укр. фронце. Камандзір аддзялення разведкі старшына Л. вызначыўся 8.2.1945 ва Усх. Прусіі: y час разведкі ў тыле ворага з напарнікам захапілі ў палон 2 афіцэраў з важнымі дакументамі;
ванне (аўтобусы, с.-г. машыны, аўтапагрузчыкі, абсталяванне для канвеерных ліній), станкаінструментальная (фрэзерныя станкі, алмазныя інструменты), радыёэлектронная і эл.-тэхн. (тэлевізары, кінескопьг, радыёэлектронная мед. апаратура), прыладабудаванне, лёгкая, харчасмакавая, паліграф., нафтаперапр., хім., хіміка-фармацэўтычная, лакафарбавая; вытв-сць муз. інструментаў, мэблі, кардону, буд. матэрыялаў, y т.л. керамічны і шкляны з-ды. 10 ВНУ, y т л . Львоўскі універсітэт, кансерваторыя. Зах. навук. цэнтр АН Украіны. 4 т-ры, y т.л. оперы і балета. Паводле летапісу вядомы з 1256. Засн. галіцка-валынскім кн. Данілам Раманавічам, які назваў горад імем свайго сына Льва. 3 1272 цэнтр княства. 3 1349 y складзе Польшчы (у 1370—87 y Венгрыі). У 1356 атрымаў магдэбургскае права. Адм. цэнтр 3 веравызнанняў: рымска-каталіцкага (з 1412 біскупства), правасл. (з 1539 епіскапства, y 1700 ператворана ва уніяцкае) і армянскага. Важны цэнтр кнігадрукавання (y J572 засн. руская I Фёдаравым, y 2-й пал. 1580-х г. польская друкарні); y 1661 засн. акадэмія (гл. Львоўскі універсітэт). У 1704 Л. захоплены аіведамі. Паводле 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) y складзе Аўстрыі (з 1867 — Аўстра-Венгрыі, афіц. назва Лемберг), буйнейшы цэнтр укр. культуры ў Гапіцыі. У 1-ю сусв. вайну заняты (1914— 15) рус. войскамі. У канцы 1918 цэнтр абвешчан а й у Л . Зах.-Укр. Нар. Рэспублікі. 31919 y складзе Польшчы, цэнтр ваяводства. 3 вер. 1939 y складзе Укр. ССР, цэнтр вобласці. Са снеж. 1939 пачалася першая хвапя арыштаў і дэпартацыі жыхароў Л. (пераважна інтэлігенцыі) y глыб СССР. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням. фашыстамі; вызвалены Чырв. Арміяй y ходзе Львоўска-Сандамірскай аперацыі 1944. У пасляваен. перыяд да пач.1950-х г. Л. — цэнтр антысавецкай барацьбы і ўкр нац.-вызв. руху. Месцазнаходжанне адноўленых y 1991 рым.-каталіцкай і ўкр.-візант. арцыдыяцэзій. 3 Л. звязаны жыццё і дзейнасць праДстаўнікоў Беларусі Б.І.Дыбоўскага, Цёткі, \.\.Якубоўскага і інш.
хер, М.Гром, А.Рабіш; рэстаўрыраваны ў 18 і 19 ст.; скульпт. дэкор і размалёўкі — рэнесанс і барока, надмагіллі і разныя алтары 16— 17 ст.) з рэнесансавымі капліцамі Боймаў (1609— 17) і Кампіянаў (1609—29, арх. П.Рымлянін), Арм. сабор (першапачатковае ядро 1363—70, майстар Дорк ці Дорынг, y духу арм. архітэктуры 12— ІЗст.; перабудоўваўся ў 16— 19 ст.; фрагменты фрэсак канца 15 — пач. 16 ст., надмагільныя пліты з рэльефамі 14— 18 ст.); рэнесансавыя комплекс збудаванняў Львоўскага брайтва — Успенская царква (1591— 1631, арх. Рымлянін, В.Капінас, А.Прыхільны, абразы 17— 18 ст., іканастас канца 18 ст.), званіца (т.зв. вежа Карнякта; 1572—78, арх. П.Барбон), капліца Трох свяціцеляў (1578—91). Комплекс жылых будынкаў на пл. Рынак; дом Карнякта (1580, арх. Барбон), «Чорная камяніца» (1592). У стылях барока пабудаваны касцёлы бернардзінцаў (1600—30, арх. Рымлянін, Прыхільны) і дамініканцаў (1749—64, арх. М.Урбанік, інж. Я. дэ Віт), каралеўскі арсенал (1630-я г., арх. П.Градзіцкі), сабор св. Юра (1744—70, арх. Б.Мерэцін, С.К.Фесінгер, разны дэкор 1768—70, скульпт. Пін-
Сабор святога Юра ў Львове
388
львоў
зель); класіцызму — ратуша на пл. Рынак (1827—35, перабудавана), будынак драм. т-ра імя М.Занькавецкай (1836—42, арх. Л.Піхаль, І.Зальцман). 3 2-й пал. 19 ст. Л. забудоўваўся ў духу эклектыкі: будынкі політэхн. ін-та (1872—77, арх. Ю.А.Захарэвіч, пано ў інтэр’еры — група жывапісцаў пад кіраўніцтвам Я.Матэйкі), акад. т-ра оперы і балета імя І.Франко (1897— 1900 арх. З.Гаргалеўскі, скульпт. АЛ.Попель, П.Вайтовіч; «венскае барока»), 3 2-й пал. 20 ст. вядзецца вял. жыллёвае буд-ва, узводзяцца грамадскія будынкі, музеі. У Л. помнікі А.Міцкевічу (1905, скульпт. Попель, М.І.Парашчук), І.Франко (1964, скульпт. В.Н.Барысенка і інш., арх. А.М.Шуляр), Я.Галану (1972, скульпт. А.П.Пылеў, арх. В.І.Блюскж). Стараж. могілкі, y т_л. Лычакоўскія (з 1787). 12 музеяў, y тл. этнаграфіі і маст. промыслаў, укр. мастацтва, нар. архітэктуры і побыту, карцінная галерэя, літ.-мемарыяльны І.Фран-
ко.
Літ:. О с т р о в с к м й Г. Львов. 3 нзд. Л., 1982; Д е р к a ч Я.С. Львов: Пер. с укр. [Львов], 1969. Р.Ч.Лянькевіч (гісторыя).
ЛЬВОЎ (Lwoff) Андрэ Мішэль (8.5. 1902, Алье, Францыя — 1994), французскі генетык і мікрабіёлаг. Чл.
Франц. АН (1977). Замежны чл. АМН СССР (1967), Hau. AH ЗІПА, Лонданскага каралеўскага т-ва. Прэзідэнт міжнар. асацыяцыі мікрабіял. т-ваў (1962— 70). Сын эмігрантаў з Расіі. Скончыў Парыжскі ун-т (1921). 3 1921 y Пастэраўскім ін-це ў Парыжы, з 1959 праф. Парыжскага ун-та, з 1969 дырэктар Нац. ін-та даследаванняў раку. Навук. працы па роставых фактарах мікробаў, фізіялогіі вірусаў, індукцыі і рэпрэсіі ферментаў. Даказаў (разам з А.Гутман) спадчынную прыроду лізагеніі, адкрыў здольнасць ультрафіялетавых прамянёў індуцыраваць развіццё прафага; зрабіў уклад y вучэнне аб латэнтных вірусных інфекцыях. Яго даследаванні пакладзены ў аснову тэорыі рэгулявання сінтэзу бялку. Нобелеўская прэмія 1965 (разам з Ф .Жакобам і Ж.Мано). ЛЬВОЎ Георгій Яўгенавіч (2.11.1861 — 7.3.1925), расійскі грамадскі і дзярж. дзеяч. Князь. Буйны землеўладальнік Тульскай губ. Старшыня Тульскай губ. земскай управы (1902—05), арганізатар агульназемскай дапамогі параненым y рус.-яп. вайну 1904—05 . 3 канца 1905 прымыкаў да кадэтаў. Дэп. 1-й Дзярж. думы (1906). У 1-ю сусв. вайну старшыня Усерас. земскага саюза, адзін з кіраўнікоў Земска-гарадскога саюза. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 y сак.—
ліп. 1917 міністр-старшыня Часовага ўрада. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 эмігрыраваў. У 1918— 20 узначальваў антыбальшавіцкую Рус. паліт. нараду ў Парыжы. ЛЬВОЎ Мікалай Аляксацдравіч (15.3. 1751, с. Нікольскае Цвярской вобл., Расія — 2 ці 3.1.1804), рускі архітэктар і тэарэтык архітэктуры, графік, паэт, музыкант, вынаходнік; прадстаўнік архітэктуры класіцызму; адзін з заснавальнікаў пейзажнага стылю ў рус. садовапаркавым мастацтве. Чл. Рас. акадэміі (з 1783) і ганаровы чл. Пецярбургскай AM (з 1786). Архітэктуру вывучаў самастойна. У арх. творчасці пераважалі кампактныя цэнтрычньм купальныя будынкі з лаканічным дэкар. афармленнем: Неўскія вароты Петрапаўлаўскай крэпасці (1784— 87) і паштамт (1782— 89) y Пецярбургу, Барысаглебскі сабор (1785—96) y г. Таржок, сядзібныя комплексы ў Маскоўскай, Цвярской і Наўгародскай абласцях, землябітны Прыярацкі палац (1798—99) y г. Гатчына Ленінградскай вобл. і інш. На Беларусі стварыў Магілёўскі Іосіфаўскі сабор, серыю акварэляў з відамі Магілёва (канец 18 ст.) і інш. Распрацоўваў вогнетрывалыя буд. матэрыялы, y т.л. «каменны кардон». Аўтар іл. да «Метамарфозаў» Авідзія, твораў Г.Дзяржавіна (да 1755), лібрэта камічнай оперы «Ямшчыкі на падставе» (паст. 1787). Склаў нотны «Збор рускіх народных песень з іх галасамі. На музыку паклаў Іван Прач» (т. 1— 2, 1790, y сааўт.). Выдаў адзін з першых перакладаў ісландскай cari «Песня нарвежскага віцязя Гаральда Храбрага» (1793). Перакладаў творы Анакрэонта, Ф.Петраркі, Сафо, кн. па архітэктуры А.Паладыо і інш.
Літ:.
Г л у м о в А. Н.А.Львов. М., 1980.
В.М. Чарнатаў.
ЛЬВО Ў-AHÔXIH Барыс Аляксандравіч (н. 9.10.1926, Масква), расійскі рэжысёр, тэатразнавец, крытык. Засл. арт. Расіі (1962). Нар. арт. Расіі (1987). СкоНчыў Ленінградскі тэатр. ін-т (1950). 3 1950 y Т-ры Сав. Арміі, y 1963—69 гал. рэжысёр Маскоўскага т-ра імя К.Станіслаўскага, з 1979 y Малым т-ры, з 1989 гал. рэжысёр Новага драм. т-ра ў Маскве. Сярод пастановак: «Дабракі» (1958) і «Энцыклапедысты» (1965) Л.Зорына, «Каса Марэ» І.Друцэ (1961), «Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка (1962), «Антыгона» Ж.Ануя (1966), «Мамурэ» Ж.Сармана (1978), «Халопы» П.Гнедзіча (1987), «Арляня» Э.Растана (1991), «Гераічная камедьм» Ф.Брукнера (1995). Яго спектаклям характ'эрны вастрыня сцэн. формы, графічная яснасць мізансцэны, тонкае адчуванне стылю. Аўтар кніг і артыхулаў па праблемах харэаграфіі, рэж. мастацтва, творчых партрэтаў акцёраў і рэжысёраў, майстроў балета. Напісаў сцэнарыі балета (1972) і фільма-балета (1975) «Ганна Карэніна», дакумент. фільма «Галіна Уланава» (1963).
Te.: Балетные спектаклн последннх лет. М., 1972; Мастера Большого балета. М., 1976; Г.Уланова. 2 мзд. М., 1984; Сергей Корень. М„ 1988. ЛЬВбЎСКА-ВАЛЫ НСКІ ВЎГАЛЬНЫ БАСЁЙН. У Львоўскай і Валынскай абласцях Украіны; паўд.-ўсх. замыканне Люблінскага вугальнага бас. (Польшча). Пл. прамысл. вугляноснасці 3,2 тыс. км2. Кам.-вуг. адклады на тэр. басейна складаюць Львоўскую мульду (магутнасць 630— 1250 м); вугляносныя адклады візейскага, намюрскага і башкірскага ярусаў і тэрыгенна-карбанатныя бязвугальныя турнейскага яруса. Маюць адпаведна 1, 10 і 4 рабочыя пласты вугалю магутнасцю 0,7— 1,2 м. Глыб. залягання 250— 750 м. Геал. запасы вугалю 2,1 млрд. т. Вуглі маркі Д, Г, ГЖ і Ж. Цеплыня згарання каля 21,5 МДж/кг. Распрацоўваецца з 1954 шахтавым спосабам. Асн. цэнтры адабычы: гарады Новавалынск, Чырванаград, Сакаль, Белз. ЛЬВбЎСКА-САНДАМ'іРСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, стратэгічныя наступальныя дзеянні войск 1-га Укр. фронту (Маршал Сав. Саюза І.С .К о н е ў ) па вызваленні Зах. Украіны і Паўд.-Усх. Польшчы 13.7— 29.8.1944 y Вял. Айч. вайну. 1-му Укр. фронту (налічваў 1,2 млн. чал., 13,9 тыс. гармат і мінамётаў, каля 2,2 тыс. танкаў і самаходных артыл. установак, каля 3 тыс. самалётаў) процістаяла ням.-фаш. групоўка армій «Паўн. Украіна» (ген.-палк. І.Гарпе), якая мела больш за 600 тыс. чал. (з часцямі тылу 900 тыс. чал.), 6,3 тыс. гармат і мінамётаў, 900 танкаў і штурмавых гармат, 700 самалётаў. Сав. камандаванне планавала нанесці 2 моцныя ўдары па праціўніку і прарваць яго фронт на 2 напрамках. На 1-м этапе аперацыі (13— 27 ліп.) сав. войскі прарваліся на Рава-Рускім і Львоўскім напрамках, акружылі і ліквідавалі 8 дывізій ворага, фарсіравалі р. Сан, вызвалілі гарады Рава-Руская, Львоў, Перамышль, Станіслаў (цяпер Івана-Франкоўск), прасунуліся на гал. напрамку на 200—220 км. На 2-м этапе (28 ліп. — 29 жн.) войскі 1-га Укр. фронту дзейнічалі на Сандамірскім напрамку, 29 ліп. — 1 жн. фарсіравалі р. Вісла, 3 жн. захапілі плацдарм на Пд ад г. Сандамір. Адбіўшы шэраг контратак і контрудараў ням. войск, сав. часці да 30 жн. пашырылі і паглыбілі (да 75 км па фронце і да 60 km y глыбіню) плацдарм, стварылі перадумовы для будучага наступлення на Сілезскім напрамку (гл. В іа іа -О д эр с к а я ап ер а ц ы я 1945). У час Л.-С.а. сярод інш. воінаў вызначыліся афіцэры-беларусы К .М .К р а ў ц о ў , \.\.Я к у б о ў с к і і інш.
Літ:. П о л у ш к н н М.А. На Сандомярском направлення; Львовско-Сандомнрская операцня: (мюль—авг. 1944). М., 1969; Бродовскнй котсл: Воспомннання. Очеркн. Документы. Львов, 1974; От Западного Буга до Внслы: Очеркм. Воспомянання. Документы. Львов, 1985; К о н е в Н.С. Запнскя командуюшего фронтом, 1943— 1945. 4 нзд. М., 1985. У.Я.Калаткоў, В.А.Юшкевіч.
ЛЬВбЎСКАЯ В0БЛАСЦБ На 3 Украіны. Утворана 4.12.1939. Пл. 21,8 тыс. км2. Нас. 2730 тыс. чал. (1997), гарадскога 60%. Цэнтр — г. Львоў. Найб. гарады: Драгобыч, Чырванаград, Стрый, Самбар, Барыслаў. П р ы р о д а. Л.в. размешчана ў межах Валынскага і Падольскага ўзв. На Пд — адгор’і Усх. Карпат (найвыш. пункт вобласці — г. Пікуй, 1406 м). Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, каменны і буры вугаль, азакерыт, сера, калійная і кухонная солі, буд. матэрыялы. Крыніцы мінер. вод (больш за 100) і тарфяная лек. гразь. Клімат умерана кантынентальны. Сярэднія т-ры студз. ад -4 °С да -6 °С, ліп. 13— 18 °С. Ападкаў ад 650 мм да 1000 мм (у гарах) за год. Гал. рэкі: Днестр, Зах. Буг (бас. р. Вісла), Стыр (бас. р. Прыпяць). Глебы пераважна шэрыя і цёмна-шэрыя ападзоленыя, дзярнова-падзолістыя, перагнойна-карбанатныя, y далінах рэк алювіяльна-лугавыя. Каля '/з тэрыторыі займаюць лясы (дуб, граб, бук, хвоя);
горныя лугі, балоты. Запаведнік Расточча. Г а с п а д а р к а . Шматгаліновая эканоміка Л.в. мае індустр.-агр. характар. На долю прам-сці прыпадае больш за 7 5 валавога прадукту. Паліўна-энергет. базу складаюць мясц. вуглі (ЛьвоўскаВалынскі бас.), нафта (раёны Барыслава, Драгобыча і інш.), прыродны газ (Дашава, Рудкі). Дабратворская ДРЭС і шэраг ЦЭЦ. Развіты машынабудаванне і металаапрацоўка (аўтамабіле-, станкаі прыладабудаванне, вытв-сць с.-г. машын, паліграф. абсталявання, радыётэхнікі), нафтаперапр., хім., нафтахім. і хіміка-фармацэўтычная (вытв-сць сернай кіслаты, лакаў, фарбаў, серы, калійных угнаенняў, штучнага валакна, фармацэўтычных прэпаратаў), харч. (цукр., мясная, мапочная, плодаагароднінакансервавая, алейна-тлушчавая, кандытарская), лёгкая (тэкст., трыкат., швейная, абутковая, скургалантарэйная), паліграф., дрэваапр., y т.л. мэблевая, і цэлюлозна-папяровая прам-сць.
Вытв-сць буд. матэрыялаў, y т л . цэменту, шкляных вырабаў, y т л . хрусталю, фарфора-фаянсавага посуду. Маст. промыслы (вышыўка, разьба па дрэве, вытв-сць ганчарных і шкляных вырабаў, дываноў). С.-г. ўгоддзі займаюць 1174 тыс. га, y т л . ворныя землі 815 тыс. га (1997). Вял. масівы асушаных зямель (каля 500 тыс. га). Пасевы збожжавых (пшаніца, жыта, ячмень), тэхн. (цукр. буракі, лён-даўгунец) культур, бульбы, агародніны. Садоўніцтва. Мяса-малочная жывёлагадоўля, свіна-, птушка-, авечка- і козагадоўля. Пчалярства. Даўж. чыгунак 1309 км. Асн. чыгункі: Чоп— Стрый—Львоў— Кіеў, Ужгарад— Самбар—Львоў, Львоў— ІванаФранкоўск— Чарнаўцы. Даўж. аўгадарог з цвёрдым пакрыццём 7,7 тыс. км (1997). Па тэр. вобласці праходзяць нафтаправод «Дружба» і газаправоды «Брацтва», Дашава— Кіеў і інш. Бальнеалагічныя і бальнеагразевыя куроргы: Трускавец, Любень-Вялікі, Моршын, Няміраў, Шкло. Цэнтр турызму і гарналыжнага спорту — Слаўскае. В.М. Сосноўскі. Л БВ 0Ў С К І УНІВЕРСГГЙТ імя Івана Ф р а н к о . Засн. ў 1661 як акадэмія з правамі і прывілеямі ун-та ў складзе філас., юрьш., мед. і тэалагічнага ф-таў. У 1805 зачынены. Адноўлены ў 1817 як ун-т з ням. мовай навучання. У 1848 разбураны і да 1851 закрыты. 3 1919 польскі ун-т. Рэарганізаваны ў 1939. У 1940 прысвоена імя І.Франко. У ім вучылася бел. паэтэса А.Пашкевіч (Цётка). У 1998/99 навуч. г. ў Л.у. каля 18 тыс. студэнтаў і слухачоў; ф-ты: гіст., філал., журналістыкі, юрьш., філас., эканам., механіка-матэм., прыкладной матэматыкі і інфарматыкі, фіз., хім., re an., біял., геагр., замежных моў, міжнар. адносін, дауніверсітэцкай падрыхтоўкі. Выкладанне вядзецца на ўкр. мове, навучанне для грамадзян Украіны бясплатнае. У складзе ун-та правазнаўчы каледж; 12 ін-таў, y т л . павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў, прыкладной фізікі, франказнаўства, Польшчы, еўрап. эканам. інтэграцыі, міжнар. ін-т-асацыяцыя рэгіянальных экалагічных праблем і інш.; 47 н.-д. лабараторый, інфарм.-выліч. цэнтр і інфарм. цэнтр Савета Еўропы, a таксама цэнтры Брыт. савета, Французскі, Аў-
Палац Льежы.
епіскапаў
y
ЛЬЕЖ
389
стрыйскі, гуманіт. і паліт. даследаванняў, італьян. мовы і культуры; навук. б-ка (3,5 млн. тамоў); музеі: заал., геал., мінералаг., карысных выкапняў, археалогіі. Працуюць астр. абсерваторьм, бат. сад. В.М.Навумчык. ЛЬЕЖ , Л ё й к (франц. Liège, флам. Luik), горад на У Бельгіі, y сутоках рэк Маас і Урт. Адм. ц. прав. Льеж. Засн. ў 8 ст. як рэзідэнцыя епіскапа. 196 тыс. ж. (1992). Буйны трансп. вузел, порт (каналам Альберта звязаны з Антверпенам). Аэрапорт. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, металаапр. і маш,буд., хім., гумава-тэхн., ваенная, цэм., тэкст. і харчовая. Вытв-сць хрусталю, паляўнічай і спарт. зброі. Здабыча каменнага вугалю. Каралеўскае навук. т-ва (з 1835), Акадэмія мастацтваў, ун-т (з 1817), кансерваторыя (з 1826). Стары горад размешчаны на паўн. узвышаным беразе р. Маас. Арх. помнікі: цэрквы Сен-Бартэлемі (I I — 12 ст„ раманскі
Да арт. Льеж. Помнік «Ле Перон». стыль), Сен-Жак (11— 16 ст.) і Сент-Круа (13— 14 ст.) з раманскімі і рэнесансавымі рысамі, сабор Сен-Поль (13— 15 ст., готыка).
390
ЛЬЕН-В’ЕТ
Сярод помнікаў грамадз. архітэктуры палац князёў-епіскапаў (пачаты ў 10 ст., 1145—64, майстар X. дэ Леен, 1526—36, арх. А. ван Мулкен; цяпер Палац юстыцыі), б. Мясныя рады (1545), дом Курцыуса (1600— 10; йяпер Археал. музей), ратуша (1714— 18, класіцызм). 3 20 ст. на ПдЗ развіваецца новы горад. Найб. значныя збудаванні: жылы комплекс Плен-дэ-манёўр (1956, арх. Ш.Карлье), ун-т з бальнічным комплексам (1970, арх. СЛ.Стрэбель, Ш.Вандэнгоф) і інш. Помнікі: кампазітару А.Грэтры (1842, скульпт. В.Гефс), скульптару Ж.Дэлькуру (1911, П. дзю Буа і М.Кален), «Ле Перон» — сімвал вольнасцей і прывілеяў горада (1697— 98, скульпт. ЖДэлькур). Музеі: прыгожых мастацтваў, археалогіі і дэкар. мастацтваў г. Льеж, валонскага побыту, епархіяльны, шкла, Зала Вітэрт і інш. І.Л. Чэбан (архітэктура).
Л ЬЕ Н -В ’ЕТ (X о й л ь е н х і е п к у о к з а н В ’ е т н а м , Нац. саюз В’етнама), в’етнамская паліт. арг-цыя ў 1946— 55. Засн. на базе аб’яднання В ’етміня (які захаваўся як самаст. арг-цыя) і некалькіх інш. арг-цый. Пазней да яго далучыліся Усеагульная канфедэрацыя працы, Саюз жанчын В’етнама, Федэрацыя дэмакр. моладзі, Партыя працоўных В’етнама (з 1951) і інш. У 1951 адбылося поўнае зліццё В’етміня і Л.-В. ў адзіную apr-цыю пад назвай Л.-В. На з’ездзе ў вер. 1955 абвешчана пра самароспуск Л.-В. і стварэнне на яго базе Айч. фронту В’етнама. ЛЬЁРФНТЭ (Llorente) Хуан Антоніо (30.3.1756, Рынкан-дэль-Сота, каля г. Калаора, Іспанія — 5.2.1823), іспанскі гісторык інквізіцыі. Святар, доктар кананічнага права. У 1785— 1801 на розных пасадах ва ўстановах інквізіцыі, y 1793—94 распрацаваў план яе рэарганізацыі. За спачуванне ідэям Асветніцтва звольнены з пасады сакратара інквізіцыі. У час франц. акупацыі (1808— 14) падтрымліваў Жазефа Банапарта. Пасля скасавання інквізіцыі (1808) узначаліў яе архіў. У 1814 эмігрыраваў y Парыж, дзе апублікаваў «Крытычную гісторыю іспанскай інквізіцыі» (т. 1— 4, 1817— 18). У 1822 за публікацыю працы «Палітычныя партрэты пап ад св. Пятра да Пія VII» (1822) высланы з Францыі. Тв.\ Рус. пер. — Крнтнческая ясторня нспанской ннквнзншш. T. 1—2. М., 1936.
Л Ы 0 ІС (Lewis) Гілберт Ныбтан (23.10. 1875, г. Уэймут, ЗШ А — 23.3.1946), амерыканскі фізікахімік, заснавальнік навук. школы. Чл. Нац. АН ЗША (1913). Замежны ганаровы чл. АН СССР (1942). Скончыў Гарвардскі ун-т (1896). 3 1912 праф. Каліфарнійскага ун-та ў Берклі. Навук. працы па хім. тэрмадынаміцы і тэорыі будовы рэчыва. Прапанаваў электронную тэорыю непалярнай хім. сувязі (1912— 16), адну з сучасных тэорый кіслот і асноў (1923). Атрымаў цяжкую ваду (1933, разам з Р.Макдональдам), вылучыў цяжкі ізатоп вадароду — дэйтэрый. Л Ы 0 ІС (Lewis) Карлтан (Карл) МакХінлі (н. 1.7.1961, г. Бірмінгем, ЗША),
амерыканскі спартсмен (лёгкая атлетыка). Чэмпіён XXIII, XXIV i XXV Алімп. гульняў (1984, г. Лос-Анджэлес, ЗША, бег на 100 і 200 м, эстафета 4 х 100 м, скачкі ў даўж.; 1988, Сеул, бег на 100 м, скачкі ў даўж.; 1992, г. Барселона, Іспанія, эстафета 4 х 100 м, скачкі ў даўж.), сярэбраны прызёр (1988, бег на 200 м). Чэмпіён свету (1983, 1987, 1991, бег на 100 м, эстафета 4 х 100 м, скачкі ў даўж.). Л Ы 0 ІС (Lewis) Норман (н. 1908, Лондан), англійскі пісьменнік. Пачынаў як журналіст і публіцыст. Аўтар антыкалан. раманаў «Вулканы над намі» (1957), «Бачная цемра» (1960), «Сіцылійскі спецыяліст» (1974), «Германская кампанія» (1979) і інш. У раманах «Дзесятае прыбыццё карабля» (1962), «Ад рукі брата яго» (1968) адлюстравана англ. рэчаіснасць. Яго прозе ўласцівы падкрэслены рацыяналізм, дакладнасць апісанняў, сатыра, лаканізм, прысутнасць дэтэктыўнага элемента. Te.: Рус. пер. — Зрнмая тьма. М., 1963; Вулканы над намм М., 1965; Снцшшйскяй спецмалнст. М., 1981; Компання «Гезельшафт». М., 1983; День ляснцы. От рукн брата ero. М., 1985; Бегство от мрачного экватора. Голоса старого моря. М., 1986. Е .А .Л явонава.
Л Ы 0 ІС (Lewis) Сінклер (7.2.1885, г. Сок-Сентэр, ЗША — 10.1.1951), амерыканскі пісьменнік. Скончыў Іельскі
насцю і вастрынёй канфліктаў, спалучэннем дакумент.-публіцыстычнага і гратэскава-сатыр. пачаткаў з лірычным. Нобелеўская прэмія 1930. Т«:. Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—9. М.,
1965. Л іт .: Г н л е н с о н Б. Сннклер Льюнс. М„ 1985; Смнклер Лькжс: Бяобнблногр. указ. М„ 1985. Е .А Л я во н а ва .
Л Ы 0 ІС (Lewis) Уільям Артур (н. 23.1.1915, Кастры), англійскі эканаміст. Скончыў Лонданскую школу эканомікі (1937), дзе і працаваў. 3 1948 y Манчэстэрскім, з 1963 y Прынстанскім ун-тах. 3 1970 заснавальнік і прэзідэнт Карыбскага банка развіцця. Навук. працы па пытаннях і мадэлях развіцця эканомікі краін трэцяга свету. Аўтар кнігі «Тэорыя эканамічнага росту» (1955). Нобелеўская прэмія 1979 (разам з І.Ш ульцам). ЛЬЯЛАЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура эпохі неаліту (канец 5 — 3-е тыс. да н.э.) y басейне р. Клязьма і прылеглых раёнах на р. Ака і Волга. Назва ад стаянкі каля в. Льялава Маскоўскай вобл. Насельніцтва займалася рыбалоўствам, паляваннем і збіральніцтвам. Жыло на сезонных паселішчах y паўзямлянках і шалашападобных жытлах. Пахавальны абрад — трупапалажэнне ў скурчаным ці выцягнутым становішчы з охраю, зрэдку з пахавальным інвентаром. Характэрны керамічны паўяйцападобны і вастрадонны посуд, упрыгожаны па ўсёй паверхні радамі ямкавых паглыбленняў і адбіткамі грэбеня. Знойдзены крамянёвыя наканечнікі коп’яў і стрэл, разцы, скрабкі, нажы, матыкі, касцяныя рыбалоўныя кручкі і гарпуны, упрыгожанні. А.В.Іоў.
С .Л ы о іс.
У .Ю .Л эм б .
ун-т (1907). Дэбютаваў аповесцю для дзяцей «Хайк і самалёт» (1912). Сусв. вядомасць прынёс Л. раман «Галоўная вуліца» (1920). У раманах «Бэбіт» (1922), «Эраўсміт» (1925, разам з П. дэ Крайфам, экранізацыя 1931), «Элмер Гентры» (1927, экранізацыя 1960), «Додсварт» (1929, экранізацыя 1936), «Эн Вікерс» (1933), «Кінгсблад, нашчадак каралёў» (1947) сац.-паліт. кантрасты амер. рэчаіснасці, праблемы стандартызацыі свядомасці «сярэдняга амерыканца», яго бездухоўнасці і канфармізму, расавай дыскрымінацыі. У рамане-антыутопіі «У нас гэта немагчыма» (1935) і сатыр. «Гідэон Пленіш» (1943) аналізуюцца вытокі і сутнасць фашызму. Аўтар сац.-псіхал. раманаў «Богашукальнік» (1949), «Свет такі шырокі» (1951), кінасцэнарыя «Бура на Захадзе» (1943, з Д.Ш эйры), эсэ, нарысаў. Яго творы адметныя сюжэтнай маштаб-
ЛЬЙНАС (ісп. llanos, множны лік ад llano раўніна), назва некаторых раўнінных тэрыторый y раёнах ісп. каланізацыі (напр., Лана-Эстакада ў ЗША, Л.Арынока, Л.-Мохас і інш. y Паўд. Амерыцы). Таксама тып высакатраўнай саванны на раўнінах y бас. р. Арынока (тэр. Венесуэлы і Калумбіі). Укрыты густым і высокім травяным покрывам з перавагай злакаў, ёсць асобныя дрэвы або іх групы (тыпова маўрыкіева пальма). Па далінах рэк галерэйныя лясы. Выкарыстоўваюцца як паша, месцамі — пад земляробства. Л Ы ІН АС-А РЫ Н 0КА (Llanos del Orinoco), прыродная вобл. y Калумбіі і Венесуэле, уздоўж левабярэжжа р. Арынока, паміж Андамі (на ПнЗ), Гвіянскім пласкагор’ем (на У) і р. Гуаўярэ (на Пд). Даўж. каля 1400 км, шыр. да 400 км. Пераважае раўнінны рэльеф. Клімат субэкватарыяльны гарачы, з рэзкай зменай вільготнага (летам) і сухога (зімой) сезонаў. Ападкаў 1000— 1600 мм за год. Расліннасць саваннаў. Жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла), пасевы кукурузы, рысу, бавоўніку і інш. культур. Гл. таксама Лмнас.
л ь Ач к а ,
гліняная пасудзіна, якая са стараж. часоў выкарыстоўвалася ў ювелірнай справе для разліўкі расплаўленых каляровых металаў. Узнікла ад тыгля з ручкай. 3 развіццём ювелірнай справы ўдасканальвалася. Паводле формы падзяляюцца на лыжкападобныя з закрытым верхам і масіўнай утулкавай ручкай (11 ст.), выцягнутая закрытая пасудзіна авальнай формы з дзвюма круглымі адтулінамі і ручкай (11— 12 ст.), моцнапаглыбленая лыжка з плаў-
■ Льячкі. 12—13 ст. Гродна.
ным пераходам корпуса ў ручку (13— 14 ст.). Ва ўсх.-слав. гарадах 11— 14 ст. знойдзена больш за 150 Л. На Беларусі знойдзены ў Віцебску, Гродне, Лукомлі, Навагрудку і інш. Л.У.Калядзінскі. ЛЭ (сапр. М о й с я) Іван Лявонавіч (21.3.1895, с. Прыдняпроўскае Чаркаскай вобл., Украіна — 9.10.1978), украінскі пісьменнік. Вучыўся ў Кіеўскім політэхн. ін-це (1923— 26). Друкаваўся з 1914. Кнігі апавяданняў і нарысаў «Будні» (1926), «Юхім Кудра» (1927), «Святагоры» (1938) пра грамадз. вайну, сацыяліст. перамены ў вёсцы ў 1920— 30-я г. і іх уплыў на духоўнасць чалавека. У раманах «Раман міжгор’я» (кн. 1—2, 1929— 34), «Гісторыя радасці» (1938), «Паўднёвы Захад» (з А.Лявадам, 1950), гіст. дылогіі «Налівайка» (1940) і «Хмяльніцкі» (кн. 1— 3, 1957—65; Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1967), шматлікіх аповесцях перадваен. будні, гераічнае змаганне ўкр. народа ў гады ваен. ліхалеццяў. У яго творах спалучэнне эяементаў публіцыстыкі, аўтабіяграфізму, лірычнасць. На бел. мову асобныя творы Л. пераклалі Р.Бахта, П.Кавалёў, В.Каваль, Л.Салавей, В.Сташэўскі. Творн. Т. 1—7. Кйі'в, 1982—83; Бел. пер. — Міжгор’е. Мн., 1932; Рус. пер. — Лнстья весны. М., 1978; Мзбр. пронзв. T. 1— 2. М„ 1983. Т в:.
ЛЭМБ, Л э м (Lamb) Уіліс Юджын (н. 12.7.1913, г. Лос-Анджэлес, ЗША), амерыканскі фізік. Чл. Нац. AH ЗША (1954). Скончыў Каліфарнійскі ун-т (1934). 3 1948 праф. Калумбійскага і інш. ун-таў ЗША. Навук. працы па квантавай і статыстычнай механіцы, атамнай і ядз. фізіцы, радыёспектраскапіі, квантавай электроніцы і паскаральнай тэхніцы. Эксперыментальна выявіў
зрух узроўняў энергіі ў атаме вадароду (гл. Лэмбаўскі зрух). Разам з інш. пабудаваў індукцыйны паскаральнік рэлятывісцкіх электронаў ( 1962), прапанаваў тэорыю газавага лазера (1964). Нобелеўская прэмія 1955. Л бМ БА ЎСКІ ЗРУХ узроўняў э н е р г і і, невялікія адрозненні энергій электрона ў атаме вадароду і вадародападобных атамах для некаторых станаў, y якіх, паводле Дзірака ўраўнення, энергіі павінны супадаць. Эксперыментальна выяўлены ў 1947 У.Ю.Лэмбам і амер. фізікам Р.Рызерфардам і тэарэтычна растлумачаны Т.А.Бетэ. У квантавай электрадынаміцы Л.з. тлумачыцца тым, што ўплыў на электрон яго ўласнага поля залежыць ад стану электрона. Гл. таксама Тонкая структура. ЛЭНД-АРТ (англ. land art мастацтва зямлі), мастацтва трансфармацыі прыродных аб’ектаў; кірунак сучаснага мастацтва. Як від татальнага мастацтва імкнецца праз пераўтварэнне наблізіць рэальны ландшафт да жывапіснага пейзажу, да аднаўлення страчанай сувязі чалавека з прыродай. Узнік y 1960-я г. ў ЗША і краінах Зах. Еўропы як рэакцыя на экалагічныя праблемы і камерцыялізацыю мастацтва. Першапачаткова творы Л.а. ствараліся на т.зв. ускраінных прасторах (пустыні, астравы, аддаленыя ад жылых месцаў вадаёмы і інш.). Заснавальнікі кірунку (Д.Опенгайм, РЛонг, В. дэ Марыя, Р.Смітсан, М.Хейзер) ажыццяўлялі буйнамаштабныя праекты на вял. прыроднай прасторы: капалі равы, рабілі насыпы, праводзілі на зямлі барозны, лініі вапнай або камянямі і інш. Іх формы часта нагадвалі знакі культур стараж. плямён, якія жылі на гэтай тэрыторыі. Пазней месцамі правядзення падобных акцый сталі пераважна лясныя гушчары, паляны, узбярэжжы рэк і азёр, дзе ствараліся інсталяцыі з прыродных матэрыялаў (ствалы дрэў, лісце, галіны, камяні, дзірван і інш.). У задуму твора ўключаюцца яго змены пад уздзеяннем атмасферных з ’яў, росту раслін і інш. прыродныя працэсы. Твор звычайна ахоплівае вял. плошчу і цалкам бачны толькі з вял. вышыні. Найб. вядомы ўзор Л.а. — «Спіральная дамба» Смітсана ў Вял. Салёным воз. ў ЗША (1970). I. М . К аранеўская.
«ЛЙНДСЭТ* (англ. Landsat, скарочанае ад Land Satellite спадарожнік для вывучэння Зямлі), назва амерыканскіх эксперыментальных Ш СЗ для даследавання прыродных рэсурсаў. Маса 891 кг. Складаецца з блока службовых сістэм і блока з карысным грузам. Электрасілкаванне ад сонечных батарэй. Тэлекамеры забяспечваюць аптычнае раздзяленне да 30 м. Інфармацыя, што атрымліваюць пры дапамозе «Л>, выкарыстоўваеша ў геалогіі, сельскай і лясной гаспадарцы, акіянаграфіі, гідралогіі, метэаралогіі і інш. 3 1972 запушчаны 4 «Л.*.
Л ЭП , гл. Лінія электраперадачы.
ЛЮБАМУДРЫ
391
ЛЮБАМУДРАЎ Павел Канстанцінавіч (30.8.1916, С.-Пецярбург — 27.2.1984), бел. графік, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1970). Праф. (з 1972). Скончыў Маст. ін-т імя Сурыкава ў Маскве (1949). Выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це (1957— 83). Працаваў пераважна ў станковай графіцы ў тэхніках літаграфіі, шклаграфіі, акварэлі, лінагравюры.
П.Любамудраў Лета. 1958.
Сярод твораў: серыя «Сталінград» (1949), лісты «Дні і ночы» (1957), «Лета» (1958, 1964), «Роздум», «Зноў y родных краях» (абодва 1967), «Цяжкая хвіліна» (1970), «У парку», «Чаканне», «Першы снег» (усе 1971), «Жаночы партрэт» (1973), серыя пейзажаў Мінска — «Сакавік» (1958), «Вецер» (1969), «Мінск. Зімовы дзень (эпізод Айчыннай вайны)» (1970), «Плошча Перамогі ў Мінску» (1971), «У 1941-м» (1975), «Раніца», «Матыў старога Мінска» (абодва 1980) і інш. «ЛЮБАМЎДРЫ», удзельнікі літ.-філас. гуртка «Таварыства любамудрасці» ў Маскве ў 1823— 25. У яго ўваходзіді: У.Ф.Адоеўскі, Дз.У.Венявіцінаў, І.В.Кірэеўскі, А.І.Кошалеў, М А М ельгуноў, М.П.Пагодзін, С.П.Шавыроў і інш. Свае погляды выказвалі ў час. «Вестннк Европы», альманаху «Мнемознна», y якім удзельнічалі А.С.Пушкін, А.С.Грыбаедаў. Тэарэт. вытокі «Л> y нямецкім ідэалізме; стаялі на пазіцыі аб’ектыўнага ідэалізму, прытрымліваліся ліберальнай арыентацыі, адмяжоўваліся ад франц. матэрыялізму. У гуртку акрэсліваліся 2 тэндэнцыі — кансерватыўная (Адоеўскі; прыхільнікі рэліг. інтэрпрэтацыі філасофіі і эстэтыкі, выступалі за «асветнае», «гуманнае» прыгонніцтва) і радыкальныя (Венявіцінаў, Кошалеў, схіляліся да рэліг. скептыцызму і салідарызаваліся з дзекабрыстамі). Пасля паўстання дзекабрыстаў гурток «Л> закрыты, статут і пратаколы знішчаны. Л іт Каменскнй З.А. Московскнй кружок любомудров. М., 1980; К о ш е л е в А.М. Запнскй (1812— 1883). М., 1991. Т.І.Адула.
392
ЛЮ БАН
Л Ю БАН (247? — 195 да н.э.), адзін з
кіраўнікоў паўстання 209—206 да н.э. ў Кітаі, заснавальнік дынастыі Хань. Паходзіў з сялян. У 209 далучыўся да паўстання супраць дынастыі Цынь, якое ўзначаліў Чэнь Ш эн, пасля яго гібелі (208) камацдуючы паўстанцкай арміяй. У 207 заняў сталіцу імперыі г. Сяньян. У 206— 202 змагаўся з другім кіраўніком паўстанцаў — Сян Юем. У 202 абвясціў сябе імператарам Гаацзу. Скасаваў жорсткія законы Цынь Шыхуандзі, паменшыў падаткі. Аднавіў практыку раздачы зямель сваім сваякам і паплечнікам. Л к Ьб а Н Ісак Ісакавіч (23.3.1906, г. Чэрыкаў Магілёўскай вобл. — 7.11.1975), бел. кампазітар. Засл. дз. маст. Беларусі (1956). Скончыў Бел. муз. тэхнікум
I I Любан.
(1928, клас М .Аладава). У 1928— 36 маст. кіраўнік муз. вяшчання Бел. радыё, y 1937— 41 — Ансамбля песні і танца Бел. філармоніі. У 1932— 38 старшыня праўлення Саюза кампазітараў Беларусі. 3 1945 y Маскве. Найб. плённа працаваў y вак. жанрах; яго меладычная мова вызначаецца арганічным сплавам інтанацый нар. і сучаснай масавай песні. Сярод твораў: вак.-сімф. сюіта «Граніца ў песнях» на словы П.Броўкі, П.Глебкі, І.Ш апавалава (1935); сюіты «Калгасная вечарынка» і «Беларускае вяселле» для салістаў, хору і арк. нар. інструментаў (словы ўласньм і нар., 1939); песні «Бывайце здаровы», «Не глядзі на другіх», «Толькі з табою», «Не шукай» (на словы А.Русака), «Песня дукорскіх партызан» і «Дарагая Беларусь» (словы Броўкі), «Наш тост» (словы М.Касэнкі) і інш.; музыка да драм. спектакляў, y т.л. «Несцерка» ў Бел. т-ры імя Я.Коласа (1941) і кінафільмаў, y т.л. «Новы дом» (з І.Дунаеўскім), «Беларускі канцэрт», «Палеская легенда», «Гадзіннік спыніўся апоўначы». Дзярж. прэмія СССР 1946. Л іт Журавлев
1968.
Д.Н. Н .Н Л ю бан. Л., Д з.М .Ж у р а ўл ё ў.
Л Ю БА Н С К А -А К ІШ БРС К А Я П А Р Т Ы ЗАНСКАЯ 3Ô H A ў В я л і к у ю Aй -
чынную вайну, Акцябрска-Любанская партызанс к а я з о н а . Утворана ўвосень 1941 y выніку вызвалення партызанамі ад
ням.-фаш. захопнікаў частак Акцябрскага, Глускага, Любанскага і Старобінскага р-наў. Зону ўтрымлівалі: злучэнне партыз. атрадаў Акцябрскага р-на (13 атрадаў, 1300 чал.) на чале з Ф .І.Паўлоўскім, з крас. 1942 злучэнне партыз. атрадаў Мінскай і Палескай абл., з сак. 1943 Мінскае і Палескае партыз. злучэнні. У 1943 зона злілася на Пн са Слуцка-Капыльскай, на 3 з Ленінскай партыз. зонамі. Утварыўся партыз. край пл. каля 8 тыс. км2 (Акцябрскі, часткі Любанскага, Старадарожскага, Старобінскага, Чырвонаслабодскага, Капыльскага, Капаткевіцкага, Глускага, Жыткавіцкага, Даманавіцкага, Петрыкаўскага, Парыцкага, Ленінскага, Лунінецкага, Ганцавіцкага і інш. раёнаў), які абаранялі больш за 40 тыс. партызан. У зоне размяшчаліся Мінскі і Палескі падп. абкомы, райкомы КП(б)Б і Л КСМ Б, пярвічныя парт. і камсам. арг-цыі, штабы Мінскага і Палескага партыз. злучэнняў, Акцябрскі і Любанскі райвыканкомы, y некат. раёнах — выканкомы сельсаветаў; выдаваліся газ. «Звязда», «Чырвоная змена», «Бальшавік Палесся», раённыя газеты. Было наладжана гасп. жыццё, y многіх нас. пунктах адкрыты школы. 3 мая 1942 наладжана двухбаковая радыёсувязь з Вял. зямлёй, дзейнічалі партыз. аэрадромы. Гітлераўцы неаднаразова спрабавалі пранікнуць на тэр. зоны, правялі больш за 10 карных аперацый («Бамберг», «Свята ўраджаю», *Горнунг», *Русалка», «Марабу» і інш.), y выніку якіх знішчылі больш за 25 тыс. сав. грамадзян, каля 6 тыс. вывезлі на работы ў Германію. Партызаны каля 3 гадоў змагаліся з намнога большымі сіламі праціўніка, размешчанымі па перыметры зоны ўздоўж чыг. Лунінец— Калінкавічы—Жлобін—Асіповічы—Ляхавічы, правялі Пціцкую аперацыю 1942, Старыцкі бой 1942, Лаўскі бой 1942 і інш. Найб. жорсткія баі па абароне зоны вялі Мінскае і Палескае партыз. злучэнні ў студз.—лютым 1943 і 1944. У гонар гераічнай барацьбы партызан y Любанскім р-не створаны мемар. комплекс Зыслаў. Л іт :. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне,
1941— 1945: Энцыкл. М н„ 1990. С. 33. Э .Ф .Я зы ковіч.
ВА Д А С Х 0В ІШ ЧА У Любанскім і Старадарожскім р-нах Мінскай вобл., за 7 км на Пн ад г. Любань. Створана на р. Арэса ў 1966. Пл. 22 км2, даўж. 11,8 км, найб. шыр. 4,2 км, найб. глыб. 6,3 м, аб’ём вады 39,5 млн. м3; даўж. берагавой лініі 38 км. Да затаплення на месцы вадасховішча быў балотны масіў з тарфянікамі магутнасцю да 3 м. Катлавіна выцягнута з Пн на Пд, значна пашыраецца ў паўд. частцы. Берагі нізкія, спадзістыя. Больш за 20% берагоў — дамбы абвалавання. На левым беразе ў ніжняй ч. вадасховішча 2 мелкаводныя залівы. Ёсць 5 астравоў Л Ю БА Н С К А Е
ЛЮ БА Н СКА Е ВАДАСХОВІШ ЧА
Пагост І-ы
агульнай пл. 0,5 км2. Дно выслана торфам, ілам, пяском. Замярзае ў пач. снежня, лёд (таўшчыня 45— 55 см) трымаецца да пач. красавіка. Сярэднегадавая амплітуда вагання ўзроўню 80 см. Зарастае каля 20% плошчы Выкарыстоўваецца для рэгулявання рачнога сцёку, жыўлення вадой сажалак доследнага рыбгаса «Любань».
Л Ю БА Н С К А Е Р А Д 0В ІШ Ч А ГАР Ў Ч Ы Х СЛАНЦАЎ. У Любанскім р-не
Мінскай вобл. і Глускім р-не Магілёўскай вобл. Пластавы паклад залягае ў тоўшчы глініста-мергельных адкладаў фаменскага яруса (верхні дэвон). Гаручыя сланцы карычнявата-шэрага колеру, моцныя, з вуглавата-ступеньчатым і паўракавістым зломам, з шаўкавістым бляскам. Характэрна гарызантальная, мікралінзападобная і тонкапалосая слаістасць. Магутнасць пласта 0,5— 1,65 м, глыб. залягання 260—641 м. Сярэдняя цеплыня эгарання 5—9,1 МДж/кг, попельнасць 71,8%. На пл. 630 км2 запасы гаручых сланцаў каля 900 млн. т. Гаручыя сланцы прыдатныя як комплексная энерга-хіміка-тэхнал. сыравіна з выкарыстаннем попелу ў якасці буд. матэрыялу. А.П .Ш чураў.
Л І0 Б А Н С К І Б О Й 1794. Адбыўся паміж
2-тысячным паўстанцкім атрадам С.Грабоўскага і рас. войскамі каля мяст. Любань Бабруйскага пав. ў час. паўстання 1794. Атрад накіраваны Цэнтральнай дэпутацьіяй Вялікага княства Літоўскага ў рэйд па Мінскай губ. з мэтай актывізаваць там паўстанне. 4 вер. каля Любані паўстанцы сутыкнуліся з рэгулярнымі рас. войскамі князя П Д Ц ы цы янава, былі акружаны і пасля непрацяглага бою капітулявалі. Карнікі захапілі 250 палонных (у т.л. С.Грабоўскага) і 5 гармат. ЛКЬВАНСКІ Б О Й 1941 Адбыўся паміж
партызанамі Любанскага р-на Мінскай вобл. і гарнізонам ням.-фаш. захопнікаў y г.п. Любань 7 ліст. ў Вял. Айч. вайну. План аперацыі распрацаваны Мінскім падп. абкомам КП(б)Б. Ліквідацыя гарнізона была даручана 5 партыз. групам, якія ўзначальвалі А.І.Далідовіч, А.І.Мілевіч, А.І.Патрын, М.М.Розаў і Г.М. Сталяроў. Тры групы павінны былі штурмаваць аб’екты ў пасёлку, задача дзвюх — спыніць дадатковыя сілы праціўніка, што маглі прыйсці на дапамогу гарнізону з г. Слуцка і г.п. Урэчча. Напярэдадні была нейтралізавана любанская паліцыя. 7 ліст. штурмавыя групы раптоўна ўварваліся ў Любань і атакавалі ворага. У выніку двухгадзіннага бою партызаны поўнасцю разграмілі гарнізон, захапілі шмат зброі, боепрыпасаў, прадуктаў і адзення. М.Ф.Шумейка. л к Ьб а н с к і
к а м б ін а т
б у д а ў ій
енны час. У экспазіцыі музея карціны самадз. мастакоў, тканыя і ганчарныя вырабы мясц. майстроў. Н.М.Сіняк. Л Ю Б А Н С К І РА ЁН . На ПдУ Мінскай
вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 1963). Пл. 1,9 тыс. км2. Нас. 45,5 тыс. чал. (1998), гарадскога 37%. Сярэдняя шчыльнасць 24 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Любань. Уключае г.п. Урэчча, 125 сельскіх нас. пунктаў. 11 сельсаветаў: Асавецкі, Дарасінскі, Камунараўскі, Ляхаўскі, Малагарадзяціцкі, Рачэнскі, Сароцкі, Соснаўскі, Тальскі, Юшкавіцкі, Ямінскі. Паўн. ч. раёна размешчана на Цэнтральнабярэзінскай раўпіне, паўд. — y межах Прыпяцкага Палесся. Паверхня раўнінная з агульным нахілам з Пн на Пд. 85% тэр. раёна на вышыні ніжэй за 150 м, найвыш. пункт 190 м (на Пн ад в. Юшкавічы). Карысныя выкапні: торф, сапрапель, мел, калійная і каменная солі, гаручыя сланцы, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, гліны для цэглы, крыніца мінер. вады. Сярэдняя
м у зёй
н ароднай
СЛАВЫ Засн. ў 1968 y г. Любань Мін-
скай вобл., адкрыты ў 1971. Пл. экспазіцыі 175,5 м2, 9,4 тыс. адзінак асн. фонду (1999). Сярод экспанатаў калекцыя археап. знаходак эпохі неаліту і бронзы, манетны скарб часоў Рэчы Паспалітай, матэрыялы пра 1-ю сусв. вайну, рэв. рух на Любаншчыне ў 1905—07 і 1917, асушэнне Мар’інскіх балот і дзейнасць чырвонаармейскай камуны і яе заснавальнікаў, партыз. рух і дзейнасць патрыят. падполля ў Вял. Айч. вайну, землякоў Герояў Сав. Саюза П .Р.Алейнікава, З.Р.Лышчэню, Дз.С. Наруцкага, Герояў Сац. Працы, дзеячаў літаратуры і навукі, аднаўленне і развіццё нар. гаспадаркі раёна ў паслява-
культуры. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў (дробныя сценавыя блокі, Любанскі кешбінат будаўнічых матэрыялаў), харч. (сыр, масла, спірт і інш.), крухмала-патачнай (крухмал, кісель), пач. апрацоўкі лёну (ільновалакно), швейнай і лясной (піламатэрыялы, мэблевыя загатоўкі, вываз драўніны) прам-сці; рыбгас *Любань». Па тэр. раёна праходзіць чыгунка Баранавічы—Асіповічы. Раённы цэнтр звязаны аўтадарогамі са Слуцкам, Салігорскам, Глускам, Урэччам, Жыткавічамі. У раёне 27 сярэдніх, 9 базавых, пач., вячэрняя, муз., спарт. школы, Дом дзіцячай творчасці, вучэбнавытв. камбінат, 31 дашкольная ўстанова, 41 дом культуры і клуб, 41 б-ка, 9 бальніц, паліклініка, 3 амбулаторыі, 20 фельч.-ак. пунктаў, санаторый. Любанскі музей нар. славы. Мемар. комплекс *3ыслаў». Выдаецца газ. «Голас Любаншчыны». Г.С.Смалякоў. Брэсцкай вобл., y бас. р. Мухавец, за 30 км на ПдУ ад г. Кобрын. Пл. 1,83 км2, даўж. 2,2 км, найб. шыр. 1,4 км, найб. глыб. 11,5 м. Пл. вадазбору 143 км2. На ПдЗ y возера ўпадаюць р. Літкава і канал без назвы, на Пн Казацкім каналам праз сістэму каналаў злучана з Дняпроўска-Бугскім каналам. горад, цэнтр Любанскага р-на Мінскай вобл., на р. Арэса. За 152 км аа Мінска, 25 км ад чыг. ст. Урэчча на лініі Баранавічы—Асіповічы. Аўтадарогамі злучаны з Глускам, Жыткавічамі, Чырв. Слабадой, Салігорскам, Слуцкам. 12,2 тыс. ж. (1998). Л І0 Б А Н Б ,
ЧЫ Х М А ТЭРЬЙЛАЎ
л к Ьб а н с к і
393
Л іб Б А Н Ь , возера ў Кобрынскім р-не
-
Пабудаваны ў 1979 y в. Смольгава Любанскага р-на Мінскай вобл. як камбінат сілікатнай цэглы і вапны. 3 1980 праЦуе 2-я чарга, камбінат дасягнуў праектнай магутнасці: 120 млн. шт. умоўнай цэглы і 100 тыс. т вапны. У складзе камбіната 3 асн. цэхі: выт-сці сілікатнай цэглы, абпальвання вапны і горны. Сыравіна з радовішчаў пяску Мардзвілавічы і мелу Хацінава — Новае Гурбішча. 3 1982 — Л.к.б.м., з 1997 — адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): цэгла сілікатная, y т.л. вонкавая, камяні вонкавыя, вапна буд. слабагідраўлічная.
ЛЮБАНЬ
т-ра студз. -6,3 °С, ліп. 18,2 °С. Ападкаў 597 мм за год. Вегетац. перыяд 194 сут. Найб. р. Арэса з прытокам Таліца. Азёры: Вячэра, Баяніцкае; на р. Арэса Любанскае вадасховішча. Найб. меліярац. каналы: СлаўкавіцкаЯмінскі канал, Чабускі, Цахмінскі і інш. Пераважаюць глебы тарфяна-балотныя (46,8%), дзярнова-падзолістыя (17,7%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (17,5%), дзярновыя забалочаныя (16,8%). Пад лесам 33% тэрыторыі, з іх 27,5% — штучныя, пераважна хваёвыя насаджэнні. Лясы хваёвыя, бярозавыя, чорнаальховыя, трапляюцца дубовыя, яловыя і інш. Найб. лясістасць на ПнУ і Пд, на мяжы з Жыткавіцкім р-нам суцэльны лясны масіў. Пад балотамі 0,7% тэр. раёна. Заказнікі мясц. значэння гідралагічныя: Астраўкі, Вежань, Загальскі масіў, Пасецкі Бор. Помнікі прыроды мясц. значэння: камень-пескавік каля в. Ператок, група з 6 дубоў y Ямінскім лясніцтве, дуб каля в. Камуна, дуб y Соснаўскім лясніцтве, 2 крыніцы ў г.п. Урэчча.
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 79,2 тыс. га, з іх асушаных 62,3 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 20 калгасаў, 2 саўгасы, 15 фермерскіх гаспадарак. Асн. кірункі сельскай гаспадаркі: малочна-мясная жывёлагадоўля, свінагадоўля, бульбаводства, ільнаводства і буракасеянне. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя
У 16 ст. мястэчка кн. Алелькавічаў y Слуцкім княстве. 3 1589 уласнасць Тышкевічаў, з 1617 — кн. Радзівілаў. У 1560-я г. ў Л. каля 230 ж., 35двароў. 3 1791 y Случарэцкім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка Забалоцкай вол. Бабруйскага пав. Мінскай губ. У час паўстання 1794 пад Л. адбыўся Любанскі бой 1794. У пач. 1880-х г. y мястэчку 500 ж., 136 двароў, Праабражэнская царква, 3 яўр. малітоўныя дамы, 2 млыны, крама, прыстань. У 1897 y Л. 766 ж. У пач. 20 ст. — цэнтр Забалоцкай вол. 3 26.5.1922 y Слуцкім пав. БССР. У 1923 — 1680 ж„ 232 двары. 3 17.7.1924 цэктр Любанскаго раёна. У 1931 утвораны
Любаль. Будынах райвыканкома.
394
ЛЮБАНЬ
Загінуў пры фарсіраванні р. Нэйсе ў Германіі. На радзіме помнік.
калгас, працавапі крухмальны і льняны з-ды, Дом культуры, хата-чытальня, бальніца, хлебапякарня. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. 3 28.7.1941 да 30.6.1944 акупіравана ням. фашыстамі, якія ў створаным тут лагеры ваеннапалонных загубілі 1610 чал., y ліст. 1941 загубілі 785яўрэяў. У Л. дзейнічала камсам маладзёжная група, y ліст. 1941 партызаны разграмілі ў пасёлку фаш. гарнізон (гл. Л ю б а н скі бой 1941). 3 7.3.1968 горад. У 1970 — 6,7 тыс. ж.
Л І0 Б А Р Т (у праваслаўі Д з м і т р ы й;
Прадпрыемствы харч. (сыраробны камбінат, доследны рыбгас «Любань»), швейнай, буд. матэрыялаў (Любанскі камбінат будаўнічых матэрыялаў) прам-сці. Ільнозавод. Любанскі музей народнай славы. Мемар. комплекс сав. актывістам, воінам, партызанам і падпольшчыкам; Ma rin a ахвяр фашызму. В.М .У дальцоў. Л І0 Б А Н Б , вёска ў Акцябрскім р-не Го-у
мельскай вобл., каля р. Трэмля. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 19 км на ПдУ ад г.п. Акцябрскі, 150 км ад Гомеля, 26 км ад чыг. ст. Рабкор. 480 ж., 189 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом нар. творчасці, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ЛКЬБАНЬ, вёска ў Вілейскім р-не Мін-
скай вобл., на аўтадарозе Вілейка— Мядзел. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на Пн ад горада і чыг. ст. Вілейка, 108 км ад Мінска. 1148 ж., 444 двары (1999). Спірт- і вінзаводы, цэх мінер. вады, кансервавы цэх, малое прадпрыемства «Любань». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-баптыстаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. «Л І0Б А Н Ь », доследны рыбгас. Створа-
ны ў 1967 y г. Любань Мінскай вобл. як рыбакамбінат «Любань», з 1988 сучасная назва. «J1.» — поўнасістэмная гаспадарка (забяспечвае поўны цыкл вырошчвання рыбы ад ікры да таварнай прадукцыі), мае сажалкі матачныя, нераставыя, мальковыя, вырошчвальныя, зімавальныя і нагульныя агульнай пл. больш за 3000 га. Вытв. магутнасць прадпрыемства па выпуску таварнай рыбы 1740 т за год. Вырошчваюць карпа (97%),таўсталобіка, амура, сярэбранага карася, шчупака. Рыбгас мае бетонныя і земляныя рыбнікі, дзе ўтрымліваецца штогод да 200 т рыбы, што забяспечвае яе пастаўкі ў продаж y зімовы перыяд. Сцяпан Іванавіч (27.12. 1896, в. Новыя Пескі Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 16.4.1945), генераллейтэнант (1944). Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1932), Генштаба (1938). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны, баёў на р. Халхін-Гол y 1939. У Вял. Айч. вайну на Зах., 2-м Бел., 4-м і 1-м Укр. франтах: нам. нач. аператыўнага аддзела штаба фронту, нам. нач. штаба армій.
ЛЮ БАРСКІ
1320? — 1384?), галіцка-валынскі (уладзімірскі і луцкі) князь ВКЛ. Сын Гедзіміна. Пасля смерці галіцка-валынскага кн. Юрыя Баляслава II (1340) баяры абралі на пасад Л. Вёў барацьбу супраць Польшчы і Венгрыі, якія таксама прэтэндавалі на галіцка-валынскія землі; абапіраўся на дапамогу вял. кн. ВКЛ Кейстута. Пры Л. значэнне аднаго з гал. паліт. цэнтраў ВКЛ набыў г. Луцк, y 1375 утворана першае ў ВКЛ каталіцкае Луцкае біскупства, юрысдыкцыя якога ахоплівала і паўд.-зах. землі Беларусі. Мацвей Кузьміч (13.8. 1860, с. Вял. Мажары Сараеўскага р-на Разанскай вобл., Расія — 22.11.1936), расійскі гісторык. Чл.-кар. Расійскай АН (1917), акад. AH СССР (1929). Д-р гіст. н. (1901). Скончыў Маскоўскі ун-т (1882), з 1894 дац., з 1901 праф. y ім, y 1911— 17 рэктар. Вучань В.В.Ключэўскага. У 1913— 29 старшыня Маскоўскага т-ва гісторыі старажытнасцей расійскіх. У 1929 арыштаваны і ў 1930 высланы ў г. Уфа, дзе ў 1931— 35 працаваў навук. супрацоўнікам Башкірскага НДІ нац. культуры. Аўтар грунтоўных даследаванняў па сац.-паліт. гісторыі ВКЛ («Літоўска-рускі сейм», 1900; «Нарыс гісторыі Літоўска-Рускай дзяржавы да Люблінскай уніі ўключна», 1910, і інш.), курсаў лекцый «Гістарычная геаграфія Расіі ў сувязі з каланізацыяй» (1909), «Лекцыі па старажытнай рускай гісторыі да канца XVI ст> (3-е выд., 1918) і інш. Сярод яго вучняў У.1 .Пічэта, С.У.Бахрушын, М.Т.Беражкоў і інш.
Л Ю БА Ў С К І
T e Обзор нсторнн русской колонязацян с древнейшях времен н до XX в. М., 1996. Л і т К а р е в Д.В. Академнк М.К.Любавскяй: Судьба м наследне / / Наш радавод. Гродна, 1994. Кн. 6, ч. 3.
фонд імя Л. для дапамогі студэнтам і навукоўцам-беларусазнаўцам. А.С .Л яднёва.
ЛЮ БАШ АВА, вёска ў Ганцавіцкім р-не
Брэсцкай вобл., каля Любашаўскага вадасховішча. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 2 км на Пн ад горада і чыг. ст. Ганцавічы, 248 км ад Брэста. 924 ж., 441 двор (1999). С.-г. прамысл. прадпрыемства «Ганцаўчанка». Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч вайну. ЛЮ БА Ш А Н СКА Я
В 0Л А С Ц Б ,
Лю-
башанскае с т а р о с т в а , дзяржаўнае ўладанне ў ВКЛ y 15— 18 ст. Вылучылася, верагодна, са Свіслацкага княства, уключанага ў ВКЛ y сярэдзіне 14 ст. Да пач. 16 ст. мела двайное падпарадкаванне Віленскаму і Трокскаму ваяв., пазней кіравалася намеснікам (дзяржаўцам) на ўмовах закладу, калі ЛЮБАШАНСКАЯ ВОЛАСЦЬ (СТАРОСТВА) y X V III ст.
/
Н лвўна
)
Д э м іт р а в іч ы
Бялынічы
й) f r Вы соная Гара ^Н укаввц I f O J Бю ну'пна Забалоцце \ ' О Л я с н о в іч ы -* Ш ы р о ўн а Р Н а р ь ,п ,Ш а Ч А
ПалЬжы н )
Вяшэўка^р-^,
-/
О
с^Пігост
MlUamL , „ ° с? Ў " ° \ % т с т а і Д Г . „, 'Г а р м ы i Адулебы S ojSm & J , \ Y 6 р а с ш м , » ' . ----------
Я
A Р
t<,Sp*a7 ' 1 (староства)
A НІ С K I
"
Н оўбча\ л
Цэнтры маёнткаў
0\ 'автце}
У с а н ін я
Д оўгаеО ^ 'С уш а — ^ ^
Пагост МястэчкІ Д у л е б ы Ввскі Межы ___ _ — паветаў ----------- м я а е ц і
П\А В Е\Т
‘W \ \ \
d
і!
ft
Л ічб а м і пазна чан ы вбскі: / | /Д о Ш д а J І.К ап л ан ц ы , 2.Кяубча. й Э-Д / Л Г ы Ц K I < У З .Д а б р ы л а в Іч ы \ п4 ^ R F. т s ' ’
Аўтар ВД.Насввіч
Л І0 Б А Ч , адна з назваў возера Ходцы. Л Ю БА ч КА Іван Стафанавіч (1.5.1915,
Полаччына — 20.7.1977), бел. гісторык. Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1939), Калумбійскі ун-т. Д-р гісторыі (1964). 3 1939 настаўнічаў. 3 1940 y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну трапіў y ням. палон, вызвалены селянінам, які назваў яго сваім сынам. Жыў y бацькоў на Полаччыне. Вывезены на працу ў Германію. Пасля 2-й сусв. вайны знаходзіўся ў лагерах для перамешчаных асоб амер. акупац. зоны Германіі. 3 1946 працаваў y школах y Герэнбергу і Майнлёзе, гімназіях y Гібельштаце і Бакнангу. У пач. 1950-х г. выехаў y ЗША. Выкладаў гісторыю ў Блумінгтанскім ун-це, узначальваў кафедру гісторыі ў Мурайскім ун-ue. Даследаваў гісторыю Беларусі, стан адукацыі ў СССР. Аўтар кніг «Беларусь пад савецкай уладай, 1917— 1957» (1972), «Адукацыя ў СССР» (1973, абедзве на англ. мове). Паводле яго завяшчання ў 1977 y ЗШ А заснаваны
намеснік за пазычаную дзярж. казне суму мог карыстацца даходам з воласці. Паводле адм. рэформы ВКЛ 1565—66 большая частка воласці (на левым беразе р. Бярэзіна) увайшла ў Аршанскі павет, невял. частка (на правым беразе) з мяст. Беразіно, сёламі Палажаны і Жорнаўка — y Мінскі павет. У 1775 y склад воласці ўваходзілі 3 мястэчкі і 30 вёсак, 577 дымоў; y 1790 — 651 дым. У 1793 Л.в. далучана да Рас. імперыі, захавала статус т.зв. старасцінскага дзярж. маёнтка ў Ігуменскім пав. Мінскай губ. В.Л .Н асевіч.
Л Ю БА Ш А ЎСКА Е ВАДАСХ0ВІШ ЧА . У
Ганцавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Любашава. Створана ў 1974. Наліўное. Пл. 0,7 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 700 м, найб. глыб. 3,6 м, аб’ём вады 2,04 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 3,9 км. Напаўняецца вадой з р. Цна па падвадным канале. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 1,3 м.
Выкарыстоўваецца для арашэння зямель, рыбагадоўлі. Л І0 Б Е К (Lübeck), горад на Пн Германіі, на р. Траве, каля ўпадзення яе ў Любекскую бухту Балтыйскага м., зямля Шлезвіг-Гольштэйн. 214 тыс. ж. (1994). Марскі і рачны порт на канале Эльба—Траве. Паромная сувязь з г. Ханка (Фінляндыя) і інш. Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: машынабудаванне, y т л . цяжкае, суднабудаванне, чорная і каляровая (выплаўка медзі) металургія, дрэваапр., харчовая. Музеі: мастацтва і гісторыі культуры, св. Ганны (сярэдневяковае мастацтва), Дом Бена (мастацгва 19— 20 ст.), Гольстэнтар (гісторыя горада). Арх. помнікі 12— 18 ст. (раманска-гатычны кафедральны сабор, гатычныя цэрквы, ратуша, брама і інш.), многія з іх знішчаны ў 2-ю сусв. вайну, рэканструяваны; уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Засн. ў 1143 каля разбуранага ў 1138 слав. паселішча Любеч. У 1163 атрымаў гар. права, з 1226 ім п ерскі горад. 3 13 ст. зыходны пункт ням. каланізацыі ўзбярэжжа Балт. м., адыгрываў вядучую ролю ў паўн.-герм., паўн.-еўрап. гандлі і Ганзе. У 1530-я г. праведзена Р эф арм ацы я Пасля заняпаду Ганзы страціў ключавое эканам. становішча ў Балт. рэгіёне. У 1806— 13 акупіраваны франц. войскамі. 3 1815 вольны горад y складзе Герм. саюза, y 1867— 70 — Паўн.-Герм. саюза, y 1871— 1918 — Герм. імперыі. У 1937 уключаны ў прускую прав. Шлезвіг-Гольштэйн. Пасля 2-й сусв. вайны ў 1945— 49 y брыт. акупац. зоне. Літ :. Н к к у л н н а Т.С. Соцнально-полнтнческая борьба в Ганзейском городе в XIV—XVI вв.: По матермалам Любека. Куйбышев, 1988. У .Я .К а ла т к о ў (гісторыя).
Л І0Б Е Р С (Lubbers) Рудольф Франс (н. 7.5.1939, г. Ротэрдам, Нідэрланды), нідэрландскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў езуіцкі каледж і вышэйшую эканам. школу ў Ротэрдаме. У 1962— 63 служыў y ВПС. Адзін з лідэраў Каталіцкай нар. партыі (з 1976 Хрысц.-дэмакр. заклік, ХДЗ). У 1973—77 міністр эканомікі. 3 1977 дэпутат, y 1978— 82 старшыня фракцыі ХДЗ y Ген. штатах (парламенце). У 1982— 84 прэм’ер-міністр Нідэрландаў, з 1989 адначасова міністр агульных спраў. Л І0 Б Е Р Ц Ы . горад y Расіі, раённы цэнтр Маскоўскай вобл. Вядомы з 1621 як в. Ліберыцы, з 1925 горад. 166 тыс. ж. (1997). Чыг. вузел. Прам-сць: машынабуд. і металаапр., лёгкая, харчовая, камбінаты дрэваапрацоўчы і горнаабагачальны фармовачных матэрыялаў, з-ды пластмас і электрамуз. інструментаў. Вытв.-выдавецкі камбінат Ін-та навук. і тэхн. інфармацыі Рас. АН; НДІ вугалю, НДІ горнахім. сыравіны і інш. Краязнаўчы музей. Л І0 Б Е Ц К І З ’ЕЗД 1097, з’еэа 6 князёў Кіеўскай Русі ў г. Любеч (на Дняпры, Украіна, на мяжы з Рэспублікай Беларусь), якія сабраліся, каб спыніць міжусобіцы, аб’яднаць сілы для барацьбы з полаўцамі. З ’езд устанавіў прынцып спадчыннасці княжацкіх уладанняў:
«кожны няхай трымае вотчыну сваю». Паводле пастановы з’езда Святаполк Ізяславіч атрымаў Кіеў, Тураў, Пінск, Берасце (Брэст) і тытул вял. князя; Уладзімір Манамах — Пераяслаўскае княства, Суэдальска-Растоўскую зямлю, Смаленск, Белавозера; Алег Святаславіч і Давьш Святаславіч — Северскую зямлю з Чарнігавам, Разань, Мурам, Тмутаракань; Давыд Ігаравіч — Уладзімір Валынскі з Луцкам; Васілька Расціславіч (з братам) — Церабоўль, Чэрвень, Перамышль. Полацкія князі (Усяслаў Брачыславіч і яго сыны) не ўдзельнічалі ў Л.з. 3 таго часу Руская зямля больш не лічылася адзіным уладаннем княжацкага дома Рурыкавічаў, a стала сукупнасцю асобных «вотчын». Л.з. не спыніў усобіц. Адразу пасля з ’езду яго ўдзельнікі Давыд Ігаравіч і Святаполк заманілі да сябе і асляпілі церабоўльскага князя Васільку, што прывяло да НОВЫХ міжусобіц. Г .В .Ш т ы хаў.
ЛЮБІМАЎ
395
т-рах Масквы, Свярдлоўска, Горкага. У 1951—64 гал. дырыжор Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Творчасць Л. вызначалі дырыжорская воля, глыбокае пранікненне ў партытуру, імкненне падпарадкаваць усе кампаненты спектакля раскрыццю аўтарскай задумы. Пад яго муз. кіраўніцтвам пастаўлены нац. оперы і балеты: «Дзяўчына з Па-
ЛІ0БЖЫНСКАЕ BÔ3EPA Ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 30 км на У ад г.п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл. 0,46 км2, даўж. каля 2,3 км, найб. шыр. 250 м, найб. глыб. 10,3 м, даўж. берагавой лініі 5,3 км. Пл. вадазбору 4 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 7 м, y ніжняй ч. парослыя хмызняком, y верхняй — разараныя. Берагі зліваюцца са схіламі. Дно да глыб. 1,5— 2 м выслана пяском, ніжэй — ілам. Уздоўж берагоў паласа надводнай расліннасці шыр. да 15 м. 3 возера выцякае ручай y воз. Паўазер’е.
ЛЮБІМАЎ Ісідар Еўсцігнеевіч (25.5. 1882, в. Старышчава, Калагрьгўскага р-на Кастрамской вобл., Расія — 27.11.1937), рэвалюцыянер, дзярж. і парт. дзеяч. 3 1902 чл. РСДРП. 3 1915 y к-це Усерас. земскага саюза на Зах. фронце, удзельнічаў y рабоце бальшавіцкай групы ў Мінску; стварыў і ўзначаліў бальшавіцкую арг-цыю ў г. Лунінец. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 адзін з арганізатараў, нам. старшыні, y ліп.— жн. 1917 старшыня выканкома Мінскага Савета. Удзельнік падрыхгоўкі 1-га з’езда салдацкіх дэпутйтаў Зах. фронту. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 старшыня выканкома Іванава-Вазнясенскага Савета. 3 1919 на парт. рабоце ў Туркестане, на Украіне і ў Сярэдняй Азіі. 3 1924 нам. старшыні Массавета, чл. прэзідыума ВСНГ, старшыня праўлення Ц энтрасаюза. 3 1930 нам. наркома знешняга і ўнутр. гандлю СССР, гандлёвы прадстаўнік СССР y Германіі, з 1932 нарком лёгкай прам-сці СССР. Беспадстаўна рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. Аўтар успамінаў пра Лют. рэвалюцыю 1917 y Беларусі.
лесся» Я.Цікоцкага (1953), «Надзея Дурава» А.Багатырова (1956), «Яснае світанне» А.Туранкова (1958), «Калючая ружа» Ю .Семянякі (1960), «Мара» Я.Глебава (1961), «Святло і цені» Г.Вагнера (1963); класічныя оперы «Страшны двор» С.Манюшкі (1952), «Мазепа» (1952) і «Чарадзейка» (1958) П.Чайкоўскага, «Аіда» (1953) і «Трубадур» (1955) Дж.Вердзі, «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (1954), «Русалка» А.Даргамыжскага (1955), «Садко» М .Рымскага-Корсакава (1957). Л іт :. М а р а л ё ў А. Музычны кіраўнік / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1960. Д з . М .Ж ур а ўлёў.
ЛЮБІМАЎ Юрый Міхайлавіч (н. 18.8. 1938, г. Пашахонне-Валадарск Яраслаўскай вобл., Расія), бел. мастак дэкар.прыкладнога мастацтва. Скончыў Мас-
ЛЮБІМАЎ Леў Уладзіміравіч (24.11. 1905, г. Разань, Расія — 23.11.1977), бел. і расійскі дырыжор. Нар. арт. Беларусі (1955). Праф. (1970). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1929, клас К .Ігумнава). 3 1925 працаваў y оперных
Ю.Любімаў. Птушка. 1983.
396_______________ЛЮБІМАЎ коўскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча (1967). У 1969— 77 выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це. Працуе ў розных тэхніках маст. апрацоўкі металу (коўка, ліццё, чаканка, эмаль) і ювелірным мастацтве. Творы вызначаюцца арыгінальнасцю маст. вырашэння, пластычнасцю і выразнасцю форм. Аўтар манум.-дэкар. работ y пансіянаце на Заслаўскім вадасх. пад Мінскам (1969— 80), рэстаране «Журавінка» (1969), гасцініцы «Турыст» (1973), Доме літаратара (1976; усе ў Мінску), гасцініцы «Магілёў» (1972), Доме паляўнічага ў Бярэзінскім запаведніку (1978), флюгера і гадзінніка на будынку інж. корпуса Мінскага метрапалітэна, кампазіцыі «Спорт і чалавек» на фасадзе Палаца спорту Мінскага вытв. аб’яднання «Гарызонт» (усе 1984), гадзінніка на цэнтр. плошчы ў Светлагорску, шыльды і двух гербаў для БДУ (усе 1998), гербаў для залы пасяджэнняў Нац. сходу Рэспублікі Беларусь (1996, 1998) і для залы прыёмаў рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (1998). Аформіў санаторыі «Іслач» (М інскі р-н, 1986) і «Беларусь» (Крым, 1987), фае Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь (1997) і інш. Як ювелір выканаў абклады сувенірных вьшанняў Я.Коласа, Я.Купалы, шэраг упрыгожанняў. Іл. гл. таксама да арт. Коўка мастацкая. Л іт :. Ф а т ы х а в а Г. Аа знакаў агню, ал блакіту азёраў... / / Беларусь. 1999. № 2.
ЛЮБІМІЦА АСЁННЯЯ, сорт грушы Краснакуцкай доследнай станцыі садаводства (Украіна). Выведзены скрыжаваннем сартоў Любіміца Клапа і Дэканка зімовая. На Беларусі перспектыўная для вырошчвання ў аматарскім садаводстве ва ўсіх абласцях, акрамя Віцебскай і Магілёўскай. Дрэва сярэднярослае, крона пірамідапьная, кампактная. Пладаносіць на 6-ы год. Сорт сярэднезімаўстойлівы, адносна ўстойлівы да бактэрыяльнага раку і паршы. Ураджайнасць сярэдняя. Плады 90— 100 г, жаўгавата-зялёныя, з паласатым румянцам на сонечным ба-
ЛЮБІМІЦА КЛАПА, амерыканскі сорт грушы, атрыманы з насення сорту Лясная прыгажуня свабоднага апылення. На Беларусі пашырана ў Брэсцкай, Гомельскай і Гродзенскай абл. Адзін з лепшых скараспелых сартоў. Дрэва сярэднярослае, крона шырокапірамідальная, рэдкая. Пладаносіць на 7-ы год. С орі малазімаўстойлівы, сярэднеўстойлівы да бактэрыяльнага раку і паршы. Ураожайнасць добрая. Плады 110— 130 г яйцападобна выцягнутай формы, жаўтавата-зялёныя з яркіч румянцам на сонечным баку. Мякаць белая. сакавітая, мяккая, масляністая, салодкая, выдатнага смаку. Спажывецкая спеласць y канцы жніўня. М .Р .М ялік.
ЛЮБІСТА (Levisticum), род кветкавых раслін сям. парасонавых. 3 віды. Пашыраны ў Еўропе і Зах. Азіі. На Беларусі вырошчваюць Л. аптэчную (L. officinale), трапляецца таксама здзічэлая. Шматгадовыя травчністыя расліны выш. да 2 м з тоўстым карэнішчам. Сцябло голае, пустое, уверсе галінастае. Лісце двойчы- і тройчыперыстарассечанае, бліскучае. Кветкі лробныя, зеленавата-жоўтыя, y парасоніках. Плод — эіліпсападобны віслаплоднік. Тралыц. прыправа ўкр. і ням. кухні, са свежых каранёў гатуюць варэнне і цукаты. Эфірным алеем араматызуюць лек. і парфумерныя вырабы. Лек., харч. і эфіраалейныя расліны.
ЛЮБІЦЫНА, возера ў Лепельскім р-не
Любіміца Клала.
Г.А. Ф ат ы хава.
ЛЮБІМАЎ Юрый Пятровіч (н. 30.9. 1917, г. Яраслаўль, Расія), расійскі акцёр, рэжысёр. Нар. арт. Расіі (1992). Скончыў тэатр. вучылішча імя Б.Шчукіна пры Т-ры імя Я.Вахтангава (1939), з 1946 y трупе гэтага т-ра. У 1964— 84 гал. рэжысёр, з 1989 маст. кіраўнік Маскоўскага т-ра на Таганцы. 3 1953 выкладае ў тэатр. вучылішчы імя Шчукіна. У 1984— 89 быў пазбаўлены сав. грамадзянства. Сярод роляў: Моцарт («Маленькія трагедыі» А.Пушкіна), Цяцін («Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Крыс («Усе мае сыны» А.Мілера) і інш. Адзін з рэфарматараў сав. т-ра, стваральнік яркіх, палітычна і палемічна вострых спектакляў. У рэжысёрскай практыцы кіруецца ідэямі Вахтангава, У.Меерхольда і Б.Брэхта. Сярод пастановак «Добры чалавек з Сезуана» Брэхта (1963), «А досвіткі тут ціхія...» паводле Б.Васільева (1971), «Гамлет» У.Ш экспіра (1972), «Майстар і Маргарыта» паводле М.Булгакава (1977), «Дом на набярэжнай» паводле Ю.Трыфанава (1980), «Паэт Уладзімір Высоцкі» (1981, 1988), «Барыс Гадуноў» (1982, 1988) і «Маленькія трагедыі» Пушкіна (1989), «Доктар Жывага» паводле Б.Пастэрнака і твораў рус. паэзіі (1993) і інш. Здымаецца ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1952. Дзярж. прэмія Расіі 1996.
ку. Мякаць шчыльная, бслая, сакавітая, масляністая, віннасалодкага смаку. Захоўваецца да снежня. М .Р .М ялік.
Любіста
Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 30 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,35 км2, даўж. каля 1,1 км, найб. шыр. 430 м, найб. глыб. 5,6 м, даўж. берагавой лініі больш за 2,7 км. Пл. вадазбору 1,25 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 16 м (на Пн і ПдУ да 4 м), на ПнУ і 3 y ніжняй ч. стромкія, разараныя. Берагі нізкія, на Пд эліваюцца са схіламі (на ПдЗ участак сплавіннага берага), месцамі тарфяністыя, пад хмызняком. Дно да глыб. 1,5 м пясчанае, ніжэй — сапрапелістае. Злучана пратокай з воз. Цеменіца.
Герб «Любіч*
«ЛЮБІЧ», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся больш за 500 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Полыпчы, y т л . Жулкеўскія, Лапацінскія, Незабытоўскія, Радзімінскія. У блакітным полі сярэбраная падкова рагамі ўніз, на ёй стаіць запаты кавалерскі крыж, другі крыж y сярэдзіне падковы. Клейнод — над прылбіцай з каронай 3 страусавыя пёры. Вядомы з сярэдзіны 14 ст. Л Ю БП ІІЧ Ы Ц Ы , вёска ў Івацэвіцкім р-не Брэсцкай вобл., на левым беразе р. Грыўда, каля аўтадарогі Брэст— Баранавічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 7 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Івацэвічы, 143 км ад Брэста. 1428 ж., 527 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, апдз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — царква Ганны. Каля вёскі стаянка эпохі неаліту (2-я пал. 3-га тыс. да н.э.).
Л Ю Б Л ІН — Б Р Э С Ц К А Я /
\
(
*5 2 ^ 0
ЛІ0БЛІН (Lublin), горад на У Польшчы, на р. Быстшыца. Адм. ц. Люблінскага ваяводства. 350 тыс.ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтадарог. Эканам. і культ. цэнтр усх. ч. Польшчы. Прам-сць: машынабуд. (у т.л. аўтамабільная і вытв-сць с.-г. машын), харч. і харчасмакавая (цукр., мясная, мукамольная, макаронная, тытунёвая, піваварная, спіртагарэлачная), гарбарнаабутковая, швейная, галантарэйная, буд. матэрыялаў, паліграфічная. 5 ВНУ, y т.л. ун-т. Бат. сад. Біскупства. Люблінскі музей. Арх. помнікі: каралеўскі замак (13— 19 ст., цяпер музей), ратуша, дамы, палацы і касцёлы (14— 18 ст.) y стылях готыкі, рэнесансу, барока. У 10— 11 ст. гакол. паселішча. У 13 ст. неаднаразова быў разбураны татарамі, русінамі, яцвягамі. 3 канца 13 ст. належаў галіцкавалынскім князям (да 1302). Гар. правы з 1317. Прывілей на гандаль з ВКЛ (1383), мытныя прывілеі і інш. спрыялі хуткаму развіццю горада. Гал. цэнтр гандлю паміж Каронай (Польшчай) i BKJ1, месца правядзення міжнар. кірмашоў; значны асяродак рамеснай вытв-сці. 3 1474 цэнтр ваяводства. У Л. адна з буйнейшых і найб. значных y Польшчы яўр. абшчын (з 11 ст.); з 1623 месца правядзення сеймаў яўрэяў Кароны. У 16— 17 ст. адзін з цэнтраў Рэфармацыі; да 1648 існавала абшчына антытрынітарыяў (М.Чпховіц і інш.), кальвінская абшчына. Месца заключэння Люблінскай уніі 1569. У 1795 уключаны ў склад Аўстрыі, y 1809 — Варшаўскага герцагства, y 1815 — Каралеўства Польскага. У 1-ю сусв. вайну акупіраваны аўстр. войскамі. У 2-ю сусв. вайну ў прадмесці Л. створаны ням.-фаш. канцэнтрацыйны лагер Майданак. У ліп. 1980 y горадзе адбыліся забастоўкі рабочых. Н.К.Мазоўка (гісторыя).
ЛІ0БЛІН-БР&СЦКАЯ 1944,
наступальная
АПЕРАЦЫЯ
аперацыя
войск
18 °
У
л іп е н я - 2 ж н іў н я 1 9 4 4
^ в іс л а н
1 " •**
\
93
Ц ехановец
#
Æ Л г-'
\
.
A - ° 4" '
а гу л ь н а в а й с м о в ы х
^
танкавы х
à
% \. Ц
V
X
m \
о
а гу л ь н а в а й с к о в ы х і т а н н а в ы х пр ы с у м е с н ы х д з в я н ■ 4 3 ^ ^ нях а гу л ь м а в а й с к о в ы х , ко м н а . -м е х а н із а в а н ы х і н а в а л в р ы й с н іх пры с у м е с н ы х д з в яннях м а п р а м а н уд а р у і д В о й с к а П о л ьска га
9 А 0 2 4 .7 )
jy _ г р
.а р м і н
П F it
° fc М алары т а
й Eі
2о ? °
=-€1.
_
/У
У д а р с а в е ц н а й а в ія ц ы і
„ц э н т р "
^
о
4
25 7- * = = J № ^ ) ) Г
y
/ (( f;
^ .
;•
А — V — ^ Г Л ю б д Ін Х о/. .... r r r - *
э ам
Х
І Г Æ
Г Р У П А l
„п а ў н о ч н а я
А Р М ІЙ
f° !
Ь ^
^ ^ Ш j
°
T I
æ
%
^
°
\ ^ î >
і
’ TA о в е л ь % іА
Н онтрудары ня м е ц ка ф а ш ы сц н іх в о й с к
. . . . . . . А барончы я р уб яж ы нямвцк а - ф а ш ы с ц н іх в о й с к
А
В узе л абароны н я м е ц н а ф а ш ы с ц к іх в о й с н • (
п.
1 69
a
V
І-ы У к р .ф р .
28.7
Д а т ы в ы зв а л е н н я н а с е л е ны х п у н к т а ў С т а н о в іш ч а с а в е ц к іх в о й с к д а з ы х о д у 2 2 л іп е н я
4
у н р а і н а
“
ч а с т н а с іл 4 С а н д а м ір
Л ін ія ф р о н т у д а з ы х о д у 17 л іп е н я
Н апрам ні ўд араў злучэн н я ў с а в е ц н іх в о й с к :
\
J J
1
№
г.
A
\
ЛЮБІШЫНА, вёска ў Чэрвеньскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр Калодзежскага с/с і эксперым. базы «Натальеўск». За 8 км на У ад г. Чэрвень, 68 км ад Мінска, 38 км ад чыг. ст. Пухавічы. 435 ж., 162 двары (1999). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.
А П Е Р А Ц Ы Я
Зам асць
1-га Бел. фронту (Маршал Сав. Саюза К.К.Ракасоўскі) 18 ліп. — 2 жн. ў Вял. Айч. вайну; састаўная частка стратэг. Беларускай аперацыі 1944. Удзельнічалі арміі 8-я гвардз., 28, 47, 48, 61, 65, 69, 70, 1-я Войска Польскага, 6-я і 16-я паветр., 2-я танкавая і некалькі карпусоў. Мэта аперацыі: ударамі левага крыла фронту ў абыход Брэсцкага ўмацаванага раёна з Пд і Пн разграміць люблінскую і брэсцкую групоўкі праціўніка і выйсці шырокім фронтам да р. Вісла. Сав. войскам процістаялі асн. сілы ням. 2-й палявой, частка сіл 4-й танк. армій, 9-я палявая армія. У выніку перагрупоўкі войск на напрамку гал. ўдару была дасягнута перавага сав. сіл над праціўнікам: па асабовым складзе ў 3 разы, па артылерыі і танках y 5 разоў, было больш самалётаў. Ужо ў першы дзень аперацыі вызвалена Жабінка, 20 ліп. — Кобрын і Маларыта, 22 ліп. — Камянец, 23 ліп. — Дамачава, 24 ліп. — Люблін, 28 ліп. — Брэст і Высокае. Поспеху Л.-Б.а. садзейнічала насту-
I
................ Л ін ія ф р о н ту д а з ы х о д у ... 2 ж н іў н я
'
пальная Львоўска-Сандамірская аперацыя 1944 1-га Укр. фронту, якая пачалася 13 ліп., a таксама ўдзел y баях партыз. падраздзяленняў, y т.л. брыгады імя Леніна. 31 ліп. сав. танкі выйшлі да Прагі — прадмесця Варшавы на правым беразе Віслы. 3 28 ліп. да 2 жн. 8-я гвардз. і 69-я сав. арміі фарсіравалі на Пд ад Варшавы Віслу і захапілі плацдармы на яе зах. беразе ў раёнах Мангушава і Пулавы. У выніку аперацыі войскі 1-га Бел. фронту завяршылі вызваленне Беларусі ад акупантаў, выйшлі на тэр. Польшчы і стварылі ўмовы для наступлення на варшаўска-берлінскім напрамку. 47 вайск. злучэнням і часцям прысвоены ганаровыя найменні «Брэсцкіх», 12 — «Кобрынскіх», 16 — «Люблінскіх», 9 — «Ковельскіх». У гонар войск 1-га Бел. фронту ў Брэсце пастаўлены помнік.
ЛКЬб ЛІНСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewôdztwo Lubelskie), адм.-тэр. адзінка на Пд Польшчы. Утворана 1.1.1999. Пл. 25
398
ЛЮБЛІНСКАЯ
тыс. км2. Hac. 2,2 млн. чал. (1999), гарадскога 49%. Адм. цэнтр — г. Люблін. Найб. гарады: Хэлм, Замасць, БялаПадляска, Пулавы. Цэнтр. ч. ваяводства займае Люблінскае ўзв., на ПнЗ размешчана ўсх. ўскраіна Мазавецкай нізіны, на ПнУ — Люблінскае Палессе, на Пд — узв. Разточэ. Карысныя выкапні: каменны вугаль, вапнякі, мергель, торф. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -3 °С да -4,5 °С на ПнУ, ліп. 17,5— 18,5 °С. Ападкаў за год ад 500 мм на Люблінскім Палессі да 700—800 мм на Разточэ. Гал. р. Вісла з прытокамі Буг і Вепш. Канал Вепш— Кшна. Глебы падзолістыя, балотныя, бурыя, чарназёмныя. Пад лесам каля 22% тэрыторыі. Гаспадарка мае агр,прамысл. характар. Пад с.-г. угоддзямі 69% тэрыторыі. Вырошчваюць пшаніцу,
шчы, польская шляхта разлічвала на землі і дзярж. пасады ў ВКЛ. Непасрэднай прычынай Л.у. былі няўдачы войска ВКЛ y Лівон-
скай вайне 1558—83.
Для прыняцця уніі ў Любліне 10.1.1569 скліканы сейм ВКЛ і Польшчы. Але большасць дэпутатаў ВКЛ, не згодная з польскім праектам уніі, перагаворы прыпыніла. Намаганнямі польскай шляхты і караля Жыгімонта II Аўгуста да Польшчы далучаны Падляскае і Кіеўскае ваяв., Валынь і Падолле, што было падтрымана мясц. шляхтай. Шляхта Мазырскага пав. адмовілася далучыцца да Польшчы, павятовы сеймік прьіняў рашэнне выйсці з Кіеўскага ваяв. і далучыцца да Мінскага ваяв. ВКЛ. Тэр. ВКЛ зменшылася да этнічных бел. і літ. зямель. Пасля вяртання дэпутатаў ВКЛ на сейме быў выпрацаваны кампрамісны варыянт уніі, зацверджаны 1.7.1569. Паводле ўмоў Л.у. на чале Рэчы Паспалітай знаходзіўся польскі кароль (ён жа і вял. князь літ.), якога пажыццёва выбірала шляхта абедзвюх дзяржаў. Збіраўся агульны сейм, але ВКЛ і Польшча захавалі асобныя дзярж. адміністрацыю, войска, фінансы, законы, мытную сістэму, дзярж. мовы. Л.у. дзейнічала да 1795.
А.П.Грыцкевіч
ЛЮБЛЯНА (Ljubljana), горад, сталіца Славеніі. Знаходзіцца ў міжгорнай Люблянскай катлавіне абапал р. Любляніца каля яе ўпадзення ў р. Сава. 276 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд. (гідратурбіны, эл.-тэхніка, прыладабудаванне і інш.), тэкст., харч., хім., гарбарна-абутковая, дрэваапр., папяровая, фармацэўтычная, паліграфічная. Славенская акадэмія навук і мастацтваў. Ун-т. Турызм, міжнар. кірмашы, фестывалі.
цукр. буракі, алейныя культуры, каноплі, тытунь, хмель, бульбу, агародніну. Садоўніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, птушак. Асн. галіны прам-сці: машынабудаванне (вытв-сць аўтамабіляў, с.-г. машын, верталётаў, шарыкападшыпнікаў), харч., хім., лёгкая, дрэваапрацоўчая. Здабыча каменнага вугалю. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Турызм.
У 1 ст. н.э. на месцы Л. знаходзіўся рым. лагер, потым г. Эмона (разбураны ў 5 ст.). Як славенскае паселішча вядома з 1144. У 2-й пал. 13 ст. Л. (ням. назва Лайбах) атрымала гар. правы, адм. ц. Крайны. 31335 уладанне Габсбургаў, з 1460-х г. рэзідэнцыя епіскапа. У 15— 16 ст. найбуйнейшы гандл. цэнтр на славенскіх землях. У 16 ст. тут пашырылася Рэфармацыя (П.Трубар), y 1595 засн. ун-т. 3 1809 гал. горад Ілірыйскіх правінцый. Паводле рашэння Венскага кангрзса 1814— 15 Л. перададзена Аўсгрыі. У 1821 тут праходзіў кангрэс Свяшчэннага саюза (Лайбахскі кангрэс). У 19 — пач. 20 ст. цэнтр славенскага нац.-вызв. руху. 3 1918 сталіца Славеніі ў складзе Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 Югаславія). У крас.
ЛІ0БЛІНСКАЯ ЎНІЯ 1569, міжнародна-прававы акт аб’яднання Вялікага княства Літоўскага і Польшчы ў адну федэратыўную дзяржаву — Рэч Паспалітую. Прыняты 1.7.1569 y Любліне. Перадумовамі Л.у. былі: доўгае існаванне ВКЛ і Польшчы; паступовае збліжэнне паліт. і дзярж. інстытутаў абедзвюх краін, паліт. менталітэту пануючага класа; y асноўным адзіная палітыка ў міжнар. ддносінах; адзіная структура каталіцкай царквы Шляхта ВКЛ праз унію спадзявалася атрымаць правы, якія мела шляхта Поль-
1941 акупіравана войскамі Італіі, y вер 1943 — Германіі. У маі 1945 вызвалена Нар вызв. арміяй Югаславіі. 3 1945 сталіца Славеніі. Ад ант. часоў захаваліся рэшткі ўмацаванняў, акведука, некропаля. Гіст. ядро горада — замак Град на ўзгорку каля р. Любляніца (засн. ў 9 ст.; перабудаваны ў стылі барока ў 16— 17 ст., вежа — сярэдзіна 19 ст.) і размешчаныя каля яго падножжа раёны плошчаў Старой, Гарадской і Новай. Барочная забудова моцна пашкоджана землетрасеннем 1895 (горад адноўлены і рэканструяваны ў І-й трэці 20 ст.). Найб. значныя пабудовы: палац епіскапа (1512— 1733, арх. А.Тыфернус; готыка), y стылі барока — цэрквы св. Якаба (1613— 15, перабудавана ў 1701) і урсулінак (1718— 26; 1744), сабор св. Мікалая (1700—07, праспект А.Поца, купал сярэдзіны 19 ст.), ратуша з аркадным унутр. дваром (1717— 18. арх. Г.Мачак), палацы Швейгера (каля 1755) і Грубера (1782, арх. Д.Грубер). Пабудовы канца 19 — пач. 20 ст. ў духу эклектыкі (Оперны т-р, будынак Выканаўчага веча) і стылю мадэрн (атзль «Уньён»). У духу нац. рамантыкі пабудаваны стадыён (1930), б-ка ун-та (1936— 40, абодва арх. І.Плечнік). Паводле плана рэканструкцыі 1950 узведзены будынак Нар. скупшчыны (1959, арх. В.Гланц), спарт. зала «Цівалі» (1965, арх. М.Божыч), дом друку (1960-я г., арх. Б.Коцмут), ансамбль будынкаў на пл. Рэвалюцыі (1963— 75, арх. Э.Раўнікар). Сярод помнікаў «Фантан славенскіх рэк» (1751, скульпт. Ф.Роба), змагарам Супраціўлення (1952) і інш. У Л. музеі Нацыянальны, Нац. галерэя, Славенскі этнаграфічны, Сучасная галерэя і інш.
Л Ю Б 0В ІЧ Мікалай Мікалаевіч (28.3. 1855, г. Тульчын Вінніцкай вобл., Украіна — 1935), расійскі гісторык-славіст. Чл.-кар. AH СССР (1924), д-р гісторыі (1890), праф. (1890). Скончыў Кіеўскі ун-т (1877). 3 1880 працаваў y Варшаўскім ун-це. У 1915 разам з ун-там эвакуіраваўся ў Растоў-на-Доне, выкладаў y Растоўскім (Паўн.-Каўказскім) ун-це. Гал. праблемы даследаванняў — гісторыя Рэфармацыі і Контррэфармацыі ў Рэчы Паспалітай, y т.л. Беларусі. Гіст. працы Л. засн. на метадалагічных прынцыпах пазітывізму («Гісторыя рэфармацыі ў Польшчы. Кальвіністы і антытрынітарыі», 1883; «Да гісторыі езуітаў y літоўска-рускіх землях y XVI ст.», 1888; «Пачатак каталіцкай рэакцыі і заняпад рэфармацыі ў Польшчы», 1890, і Дз.У.Караў. ІНШ.).
ЛЮБ0НІЧЫ, вёска ў Кіраўскім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Бабруйск— Клічаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на 3 ад г.п. Кіраўск, 105 км ад Магілёва, 20 км ад чыг. ст. Бярэзіна. 945 ж., 413 двароў (1999). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Магіла ахвяр фашызму.
ЛЮБ0Ў, інтымнае і глыбокае пачуццё,
асабістай уніі
Панарама Сгарой плошчы з замкам Град y Любляне.
накіраванасць на другую асобу, чалавечую супольнасць або ідэю. Засноўваецца на агульнасці інтарэсаў людзей, іх мэт, патрэб, каштоўнасцей і суправаджаецца моцнымі эмоцыямі, якія сітуатыўна ўзнікаюць і перажываюцца ў за-
лежнасці ад індывід.-псіхал. асаблівасцей асобы. У міфалогіі і стараж. сістэмах філасофіі Л. разумелася як «эрас» — касмічная сіла, падобная сіле прыцягнення, якая злучае разнародныя часткі Сусвету. Платон вызначаў 2 віды Л. — пачуццёвую і духоўную — і абгрунтаваў ідэю ўзыходжання ад пачуццёвай улюблёнасці і эстэт. захаплення прыгожым целам да ідэальнай Л. і разумення прыгажосці наогул (адсюль выраз «платанічная Л>). Паводле хрысціянскай дактрыны, сапраўдная Л. не падобна на пачуццёвы «эрас», на дружбу па выбару, на патрыят. салідарнасць грамадзян: яна ёсць ахвярная і безматыўная «любоў да блізкага». Прадстаўнікі Асветніцтва (К.Гельвецый, Ш.Мантэск’ё, А.Шэфтсберы і інш.) разглядалі Л. як натуральнае пачуццё салідарнасці, годнасці і ўнутр. свабоды чалавека, як асн. ўмову парадку і прыгажосці ў грамадстве. Г.Гегель лічыў, што ідэальная Л. раскрывае сапраўдны сэнс і прызначэнне чалавека. М.Шэлер бачыў y Л. адзіны спосаб пазнання каштоўнаснага ўваходжання асобы ў духоўную прастору свабоды, дзякуючы якой яна становіцца асобай. Паводле тэорыі псіхааналізу З.Фрэйда, Л. — выражэнне сексуальнай цягі (лібіда) і ўяўляе сабой працэс яе пераўтварэння і пераключэння (сублімацыі) на мэты сац. дзейнасці і культ. творчасці. У марксісцкай філасофіі Л. трактуецца як праяўленне перажывання, душэўнага хвалявання, ацэначных адносін і выбіральнай актыўнасці асобы, выражэнне сац,групавой і агульначалавечай салідарнасці. Як гал. прынцып быцця і чалавечага шчасця, сцвярджэння самакаштоўнасці кожнай асобы, яе самаахвярнай дзейнасці ў імя грамадскага дабра і росквіту айчыны разглядалі Л. бел. мысліцелі-асветнікі Ефрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі, Ф.Скарына, С.Будны, Ліцыній Намыслоўскі, М.К.Сарбеўскі, Ф.Карпінскі, М.Лавіцкі, М.К.Судзілоўскі, Я.Чачот і інш. У розныя гіст. эпохі і ў розных філас.-рэліг. вучэннях Л. звязвалі з адносінамі агульнасці і блізкасці паміж людзьмі, імкненнем да духоўнага і фіз. аб’яднання з асобай другога полу і ўзаемнага ўзнаўлення роду (каханне). У залежнасііі ад сілы пачуцця, канкрэтнасці прадмета Л. ўсе яе віды можна размясціць y пэўную іерархію. Напр., для індывідуалістычнага грамадства (Стараж. Грэцыя і Рым, некаторыя краіны Зах. Еўропы новага часу) такая іерархія можа быць прадстаўлена ў выглядзе ступеняў: эратычная Л. і Л. да самога сябе; Л. да блізкага і чалавека наогул; да радзімы, жыцця, Бога і інш.; да прыроды, y прыватнасці, касм. Л.; да ісціны, дабра і справядлівасці, да прыгожага і да т.п.; да свабоды, творчасці, славы, улады, сваёй дзейнасці, багацця, «закону і парадку» і да т.п.; да зносін з іншымі людзьмі, да гульні, калекцыяніравання, падарожжаў і да т.п. Па меры аддалення ад вышэйшай ступені памяншаецца непасрэднасць і інтэнсіўнасць, павялічваецца сац. накіраванасць Л., больш выразнымі і пашыранымі становяцца захапленні, процілеглыя асобным відам Л. Напр., Л. да жыцця супрацьстаіць цяга да разбурэння і смерці, Л. да ісціны — схільнасць да хлусні, Л. да свабоды — непрыязнасць да яе. У калектывісцкім грамадстве (Стараж. Егіпет і Кітай, еўрап. феад. дзяржавы, сацыяліст. краіны) вышэйшая ступень Л. звязана з «вялікай мэтай», якую яна ставіць пе-
рад сабой. Старазапаветны прынцып «палюбі блізкага, як самога сябе» ў такім грамадстве трансфармуецца ў «Л. да далёкага» (да будучых і мінулых пакаленняў, да братоў па класе, да правадыроў і герояў, да чалавека толькі сваёй веры і пераканання). Калектывісцкае грамадства звычайна імкнецца абмежаваць сферу сексу для таго, каб яна не займала думкі і пачуцці чалавека, не адцягвала яго ад высокага прадвызначэння (умяшанне царквы ў шлюбнае жыццё людзей, забароны любых форм пазашлюбных адносін, асуджэнне «свабоднай Л.» і эротыкі, забарона сексуальных меншасцей і інш.). Л і т Цден гуманнзма в обіцественно-полчтнческой н фнпософской мыслн Белорусснн (дооктябрьскмй пернод). Мн., 1977; Фнлософня любвн. Ч. 1—2. М., 1990; Ф р е й д 3. Очеркн по пснхологан сексуальноста: Пер. с нем. М., 1990; Ф р о м м Э. Душа человека: Пер. с нем. М., 1992; М в н н А.А. Введенне в фнлософню нсторнн. М„ 1997; М э й Р. Любовь в Воля: Пер. с англ. М.; Кмев, 1997. С.Ф.Дубянецкі. Л Ю Б 0Ў Н Ы Я IIÈC H I, тэматычная разнавіднасць пазаабрадавых лірычных песень. Гл. ГІесні пра каханне. ЛЮБЎСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Woje wôdztwo Lubuskie), адм.-тэр. адзінка на 3 Польшчы. Утворана 1.1.1999. Пл. 13,7 тыс. км2. Hac. 1 млн. чал. (1999), гарадскога 62%. Адм. цэнтр — г. ГожаўВелькапольскі. Найб. гарады: Зялёна-Гура, Нова-Суль, Жары, Костшын, Жагань. Займае зах. ч. Велікапольскага Паазер’я і Велікапольскай нізіны, на Пн заходзіць Паморскае Паазер’е, на Пд — Тшабніцкая града. Карысныя выкапні; буры вугаль, нафта, газ, буд. матэрыялы. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. -1,5 °С, ліп. 18,3 °С, ападкаў
ЛЮБЧА_________________ 399 500—600 мм за год. Гал. р. Одра з прытокамі Варта, Бубр, Ныса-Лужыцка. Глебы падзолістыя. 45% паверхні займаюць лясы (пераважна хваёвыя). Гаспадарка прамысл.-агр. тыпу. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка (вытв-сць таварных вагонаў, пад’ёмных кранаў, тэкст. машын, электравымяральнай апаратуры), лёгкая, дрэваапр., хім., харчовая; вытв-сць буд. матэрыялаў. Вырошчваюць жыта, ячмень, пшаніцу, авёс, кармавыя і тэхн. культуры. Бульбаводства. Гадуюць свіней, буйн. par. жывёлу, авечак, птушак. ЛЮБЎСКАЯ ЗЯМЛЯ (Ziemia Lubuska), гістарычная тэр. ў Польшчы і Германіі, абапал р. Одра (у сярэднім яе цячэнні). У раннім сярэдневякоўі была населена заходнеслав. племем любушан. У 2-й пал. 10 ст. ўвайшла ў склад Польскай дзяржавы. Падвяргалася нападам немцаў, y сярэдзіне 13 ст. ўвайшла ў склад княства Брандэнбург (Сярэдняя марка на 3, Новая марка на У). На працягу стагоддзяў аб’ект ням. каланізацыі і германізацыі. У 1945 тэрыторыя на У ад Одры вернута Польшчы (Любускае ваяв.), зах. ч. засталася ў межах Германіі (зямля Брандэнбург). Л І0БЧ А , гарадскі пасёлак y Навагрудскім р-не Гродзенскай вобл., на левым беразе р. Нёман. За 26 км ад Навагрудка, 49 км ад чыг. ст. Наваельня на лініі Баранавічы — Ліда. 1498 ж. (1999). Упершыню згадваецца ў 1401 y ням. хроніках як аб’ект ваен. паходаў крыжакоў. У 1428 вял. кн. ВКЛ Вітаўт перадаў сяло Л. сваёй жонцы Ульяне. У 1499 вял. кн. ВКЛ Аляксанлр падараваў «двор Л.» свайму пісару Фёдару Рыгоравічу. 3 пач. 16 ст. мястэчка. У 1590 кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт 111 даў Л. магдэбургскае права і герб (у 1644 атрыманы новы). У канцы 16 — пач. 17 ст. пабудаваны Любчанскі замак. У 17 ст. дзейнічала Любчанская друкарня. У 1606—1832 Л. належала кн. Радзівілам. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. мястэчка Навагрудскага пав. Гродзенскай губ., з 1842 — Мінскай губ. У 1897 — цэнтр всшасці, 3239 ж., 444 двары, жаночая царк.-прыходская школа, аптэка, царква, сінагога, мясц. прамысловасць, 70 крам, корчмы, штогадовы кірмаш. У 1921—39 y складзе Польшчы, цэнір гміны Навагрудскага пав. і ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр Любчанскага раёна Баранавіцкай вобл., rap. пасёлак. У Вял. Айч. вайну з 26.6.1941 да 8.7.1944 акупіравана ням. фашыстамі, якія загубілі ў Л. і раёне 1825 чал. 3 1954 y Гродзенскай вобл., з 1956 — y Навагрудскім р-не. Прадпрыемствы харч. прам-сці. Сярэдняя, дзіцяча-юнацкая спарт. школы, школа мастацтваў, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, амбулаторыя, епецыялізаваны дом дзіцяці, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры: Ільінская царква (1910), рэшткі Любчанскага замка. Любчанскі парк. За 1,5 км на ПнУ ад Л. стаянка эпохі мезаліту і больш позняга часу. В.У.Шаблюк, У.У.Бянько.
400
ЛЮБЧАНСКАЯ
ЛЮБЧАНСКАЯ ДРУКЛРНЯ Існавала ÿ 17 ст. ÿ г.п. Любча (Навагрудскі р-н Гродзенскай вобл.) y маёнтку кн. Радзівілаў. Засн., магчыма, Пятром Бластусам Кмітам, які, паводле меркаванняў даследчыкаў, y 1612 перавёз сюды друкарскае абсталяванне з Вільні. Друкарня абслугоўвала пераважна патрэбы кальвіністаў, зрэдку прымала заказы і католікаў. За 20 гадоў Кміта выдаў 59 назваў кніг на польск. і лац. мовах па гісторыі, медыцыне, філасофіі і інш. Сярод іх «Апафегматы» Б.Буднага (1614), «Эпітоме» (1614) і зб. прыказак (1618) С.Рысінскага, «Навагрудскі дыспут» Я.Зыгроўскага (1616), «Гісторыя іудзейскай вайны» І.Флавія (1617), «Генеалогія або кароткае апісанне вялікіх літоўскіх князёў» М.Стрыйкоўскага ў перапрацоўцы С.Доўгірда (1626), «Статут Слуцкай школы» (1628) і інш. 3 1632 друкарню ўзначальваў сын Кміты Ян Даніэль, што выдаў кнігу арыянскага аўтара І.Шліхтынга «Аб св. Тройцы супраць Балтазара Мейснера» на лац. мове (1639), панегірыкі і літургічныя творы паводле заказу віленскіх лютэран (усяго 24 назвы). У 1646— 55 (або 1656) кіраўніком друкарні быў Ян Ланге, які выдаў 14 кніг пратэстанцкага кірунку, сярод іх «Пастыла» і «Псалтыр» лютэранскага пастара А.Шонфлісіуса. У 1650-я г. некалькі разоў выходзіў «Клляндар штогодніх свят і рухаў нябесных цел» С.Фурмана. 3 друкарняй супрацоўнічаў гравёр К.Гётке. Упершыню ў бел. кнігадрукаванні для ілюстравання выданняў шырока выкарыстоўвалася гравюра на медзі. Літ:. А н у ш к н н А. На заре кннгопечатання в Лнтве. Внльнюс, 1970. С. 130—131; T o p o l s k a М.В. Czytelnik і кчцАка w Wielkim Ksiçstwie Litewskim w dobie Renessansu i Baroku. Wroclaw, 1984. S. 97—101. Ю.М.Лаўрык.
ЛЮБЧАНСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 16 — пач. 19 ст. ў г.п. Любча Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны на высокім левым беразе Нёмана. Прамавугольны ў плане (64 х 87 м), быў умацаваны валунамі, з 3, Пд і У — ровам (шыр. каля 30 м, глыб. 7— 10 м). На паўд.-зах. і паўд.-ўсх. вуглах замчышча размяшчаліся 2 мураваныя вежы. Паўд.-зах. вежа-брама (10,15 х 9,8 м) мела выгляд куба, які на выш. каля 8 м
пераходзіць y 8-гранную прызму. Падмурак быў складзены з вял. камянёў на вапне, выш. 3,85 м. Вежа мела 4 ярусы бою. Аб’ёмна-прасторавай кампазіцыяй гэта вежа вельмі падобная да вежаў Мірскага замкава-паркавага комплексу і некат. абарончых вежаў Віцебскага Верхняга замка. Паводле выкарыстання мяшанай гатычна-рэнесансавай муроўкі яе можна датаваць 2-й пал. 16 ст. Пра гэта сведчыць і знойдзены флюгер-ветранік з гербам Радзівілаў і лічбамі «1581». Напачатку вежа была, відаць, адзінай мураванай y драўляным замку, пра што ўскосна сведчаць прасла, што прымыкае да яе мураванай сцяны, і 2-я вуглавая паўд.-ўсх. вежа, якая адрозніваецца формай, памерамі (8,3 х 8,3 м) і рэнесансавай муроўкай. Яе пабудавалі, верагодна, y пач. 17 ст., бо на гербе Любчы, атрыманым y 1644, намаляваны 2 вежы. Яна таксама стаіць на падмурку выш. каля 4 м. У вежы былі 3 ярусы бою. Прасла замкавай сцяны паміж вежамі таксама рэнесансавай муроўкі мела таўшчыню 1,3 м. На паўд. баку замчышча, па-над Нёманам, паміж 2 невял. вежамі размяшчаўся палац. Паводле інвентара Л.з. за 1661 вежы мелі бляшаныя дахі з купаламі, на якіх знаходзіліся флюгеры з гербам Радзівілаў. Паўд.-зах. ўязная вежа запіралася дубовай брамай, перад ёю цераз роў быў перакінуты пад’ёмны мост. Пад вежай размяшчаліся скарбец і вязніца. На сцяне, звернутай y бок замкавага падворка, знаходзіўся гадзіннік. Справа ад увахода была кардэгардьм (каравульнае памяшканне), ва ўсх. частцы замкавай сцяны — фортка, якая выводзіла на 2-і мост. У 1655 Л.з. быў узяты казакамі І.Залатарэнкі. У 18 ст. замак страціў сваё абарончае значэнне. Паводле апісання Л.з. за 1813, тут былі толькі 2 вежы, 2 масты злучалі замак з мястэчкам і фальваркам. Літ/. Т к а ч о ў М.А. Замкі і людзі. Мн., 1991. М.А.Ткачоў. л ю б ч Ан с к і
ПАРК, помнік садовапаркавага мастацтва ў г.п. Любча Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. Створаны ў 1-й пал. 18 ст. на левым беразе р. Нёман. Парк рэгулярнага тыпу. Пл. без пладовага саду каля 4 га. У кампазідыі парку — Любчанскі замак. На квадратным унутр. двары замка размешчаны круглы партэр з кальцавымі пасадкамі дэкар. кустоў. У канцы 18 ст.
паміж вежамі скапаны абарончы вал, за ровам разбіты партэр з кветнікамі і баскеты. За імі з трох бакоў замак абкружае пладовы сад, падзелены рэгулярнай сістэмай алей. У канцы 19 — пач. 20 ст. ў парку групамі і паасобку пасаджаны экзоты. Растуць арэх шэры, хвоя веймутава, лістоўніцы еўрап. і сібірская. В.Р.Анціпаў.
ЛЮБЧАНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940— 56. Утвораны 15.1.1940 y складзе Баранавіцкай вобл., з 8.1.1954 y Гродзенскай вобл. Цэнтр — г.п. Любча. Пл. раёна 0,6 тыс. км2 (1941). 12.10.1940 падзелены на 12 сельсаветаў. 17.2.1956 Л.р. скасаваны, тэрыторыя далучана да Навагрудскага раёна.
ЛЮБЧА н СКІЯ БАІ 1944. Адбыліся паміж партызанамі брыгады імя Дзяржынскага і ням.-фаш. захопнікамі ў г.п. Любча Вілейскага р-на Мінскай вобл. 3 і 6— 8 ліп. ў Вял. Айч. вайну. Гарнізон y Любчы (каля 450 гітлераўцаў) прыкрываў адступленне гітлераўскіх войск. Партызаны спланавалі яго ліквідацыю. 3 ліп. штурмам авалодалі гар. пасёлкам, захапілі шмат варожага ўзбраення. Выбітыя з пасёлка гітлераўцы пачалі канцэнтраваць сілы ў в. Нягневічы, каб знішчыць партызан і авалодаць пасёлкам. 6 ліп. пры падтрымцы танкаў і артылерыі яны пачалі наступленне. 3-за пагрозы акружэння брыгада вымушана была пакінуць Любчу. Але пасля 2 дзён жорсткіх баёў 8 ліп. партызаны зноў захапілі пасёлак і ўтрымлівалі яго да падыходу Чырв. Арміі. М.Ф.Шумейка.
ЛЮБЧЎК
Сяргей Фядосавіч (н. 2.5.1940, в. Дзівін Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. дзеяч самадз. мастацтва, кампазітар. Засл. работнік культуры Беларусі (1978). Скончыў Бел. кансерваторыю (1965). 3 1960 выкладчык, кіраўнік аркестра сярэдняй школы № 34, саліст-баяніст Бел. тэлебачання і радыё ў Мінску. 3 1965 y Брэсце: кіраўнік аркестра нар. інструментаў і выкладчык муз. вучылішча, кіраўнік нар. ансамбля песні і танца «Брастчанка» эл.-механічнага з-да, з 1980 маст. кіраўнік нар. ансамбля песні і танца «Бярэсце» Палаца культуры аблсаўпрофа. Аўтар фантазіі на тэмы бел. нар. песень для баяна з аркестрам нар. інструментаў, рамансаў, песень (у т.л. «Шла дзяўчына з яру», «Прывітальная», «Светлячкі Чарнобыля», «Песня пра Бярэсце»), «Элегіі» для хору a cappella, музыкі да спектакляў абл. т-ра лялек, апрацовак і пералажэнняў для аркестра нар. інструментаў і нар. хароў.
ЛЮ БШ ЫН Станіслаў Андрэевіч (н.
Любчанскі замак y пачатку 19 ст. 3 акварэлі Ю.Пешхі.
6.4.1933, Масква), расійскі акцёр. Нар. арт. Расіі (1981). Скончыў Тэатр. вучылішча імя Ш чэпкіна (1959). Працаваў y маскоўскіх т-рах «Сучаснік», на Таганцы, на Малой Броннай, імя М.Ярмолавай, з 1980 y МХАТ імя М.Горкага, з 1989 y МХАТ імя А.Чэхава. Выканальніцкае майстэрства адметнае псіхалагіз-
мам і вострым драматызмам, імпульсіўнасцю, канцэнтраваным выражэннсм сутнасці вобраза: Шаманаў («Мінулым летам y Чулімску» А.Вампілава, 1974), Тарцюф («Тарцюф» Мальера, 1981), Князь Тэймураз Хевіставі («Абвал» паводле М.Джавахішвілі, 1984), Вяршынін («Тры сястры» Чэхава», 1985), Міша («Мішаў юбілей» А.Гельмана і Р.Нельсана, 1993) і інш. 3 1959 зідымаецца ў кіно: «Мне дваццаць гадоў» (1965), «Альпійская балада» (1966), «Печкі-лавачкі» (1972), «Ксенія, любімая жонка Фёдара» (1974), «Не страляйце ў белых лебедзяў» (1980), «Кін-дза-дза» (1986), «Дзіцячыя гульні» (1987), «Чорны манах» (1988), «Вечны муж», «Князь С ярэбраны» (абодва 1991) і інш. Л Ю БЯ Ш 0Ў С К І ПІЙРСКІ КАЛЁГІУМ. Дзейнічаў y 1693— 1834 y мяст. Любяшоў Брэсцкага ваяв. (цяпер. гар. пасёлак y Валынскай вобл. Украіны). Створаны на сродкі кн. Я.К.Дольскага (гл. Дольскія). У 1750—60-я г. навуч. сістэма калегіума рэарганізавана паводле рэформ правінцыяла ордэна піяраў асветніка С.Канарскага. У апошняй чвэрці 18 ст. ў час дзейнасці Адукацыйнай камісіі Л.п.к. быў падакруговай школай, з 1790 — y асобай Піярскай навуч. акрузе з тэрмінам навучання 6 гадоў (у 3 класах) і 4 выкладчыкамі. 3 1803 y складзе Віленскай навучальнай акругі як 6-класнае пав. вучылішча з гімназічнай праграмай, было 8 выкладчыкаў, меліся б-ка, бат. сад, лабараторыі, аптэка; y 1807 было 186 вучняў. У 1826 пераўтвораны ў пав. 4-класнае вучылішча, y 1834 скасаваны. Сярод выхаванцаў: І.Касцюшка і яго брат Юзаф, будучыя прафесары Віленскага універсітэта AДоўгірд, Ф.Серафіновіч, М.Фрадкевіч, Б.Сырук, паэт М.Харкевіч і інш. А.Ф.Самусік. Л І0Г Е Р (англ. lugger), невялікае 2— 3мачтавае судна 1-й пал. 19 ст. з рэйкавым ветразевым абсталяваннем. На верхняй палубе Л. меў адкрытую батарэю з 10— 16 гармат невял. калібру. Выкарыстоўваўся пераважна для пасыльнай службы. «ЛЮД» («Lud», «Народ»), польскі этнагр. часопіс; орган Польскага нарадазнаўчага т-ва. Засн. ў 1895 мовазнаўцам і этнографам А.Калінай. Выдаецца як штогоднік (у 1907— 38 штоквартальнік), спачатку ў Львове, пазней y Вроцлаве і Познані. Асвятляе актуальныя пытанні тэорыі і метадалогіі культуры, гісторыі этнаграфіі, стану і праблематыкі этнагр. даследаванняў і інш. Этнаграфіі Беларусі прысвечаны публікацыі: пад ініцыяламі B. J. К. «Ужыванне цымбалаў y музыцы і беларускіх песенек на польскіх дварах y 1710 г> (1905, т. 11), В.Брухнальскага «3 «Помніка» М.Маркса, віцябчаніна» (1922, т. 21), С.Малевіча «Батлейка на Белай Русі» (1924, т. 22), Ю.Галомбака «Беларускія дзяды» (1925, т. 24), Ч.Пяткевіча «Гігіена ў
жыцці палешукоў» (1931, т. 30), В.Бандарчыка «Беларуская этнаграфія ў працах польскіх даследчыкаў XIX ст> (1967, т. 51, ч. 1), «Эгнаграфія Беларусі пасляваеннага перыяду» (1973, т. 57), Ф.Сяліцкага «Беларускія народныя бяседна-радзінныя песні з вёскі Мікуліна гм. Даўгінава былога Вілейскага павета» (1979, т. 63), «Беларускія жніўныя і палявыя песні з ваколіц вёскі Мікуліна былой гміны Даўгінава Вілейскага павета» (1982, т. 66), «Легенды, прытчы і апавяданні аб з’явах на Вілейшчыне ў міжваенны перыяд» (1983, т. 67), «Вясеннія і летнія гадавыя звычаі ў былым Вілейскім павеце» (1985, т. 69). Апублікаваў рэцэнзіі- на працы А.Багдановіча, М.Доўнар-Запольскага, М.Федароўскага, Ч.Пяткевіча, К.Машынскага, Я.Карскага, М.Чурак, М.Раманнжа, А Лакоткі, на тамы серыі «Беларуская народная творчасць», кнігі «Беларускае народнае мастацтва» (1956, т. 42, ч. 2), «Промыслы і рамёствы Беларусі» (1987, т. 71) і інш., энцыклапедыю «Этнаграфія Беларусі» (1992, т. 75). Выйшла 80 тамоў (1996). А.Ф.Літеіновіч. «ЛЮД П 0Л Б С К І» (Lud polski), польская эмігранцкая рэв.-дэмакр. арг-цыя, якая дзейнічала ў 1835— 46 y Вялікабрытаніі. Уключала пераважна б. удзельнікаў паўстання 1830—31, якія паходзілі з дробнай шляхты, сялян і гар. плебсу. Створана на аснове 2 секцый Лольскага дэмакратычнага таварыства (ПДТ), якія ў 1835 выйшлі з ПДТ і прынялі назвы грамада «Грудзёндз» і грамада «Умань». Праграма арг-цыі, заснаваная на ідэях утапічнага камунізму, змяшчала патрабаванні ліквідацыі прыватнай уласнасці, ураўнавання саслоўяў, надзялення сялян зямлёй, перадачы ўлады народу. Прычыну паражэння паўстання 1830—31 чл. арг-цыі бачылі ў згодніцкіх паводзінах шляхты і адсугнасці праграмы ралыкапьных агр. рэформ. Ідэолагі «Л.п.»: С.Ворцаль, Т .Крэмпавецкі, З.Свентаслаўскі. Пасля 1840 дзейнасць арг-цыі паступова згасла ў выніку ўнутр. спрэчак і ізаляцыі. Н.К.Мазоўка. «ЛЮД П 0Л Б С К І», Сацыялістычнае таварыства «Люд п о л ь с к і » (Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski), польская эмігранцкая дэмакр. арг-цыя, якая дзейнічала ў 1881— 82 y Швейцарыі. Засн. ў Жэневе групай польск. эмігрантаў на чале з Б.Ліманоўскім. Праграма «Л.п.» прадугледжвала адраджэнне Польшчы ў яе гіст. межах і стварэнне дзяржавы на федэратыўных асновах, ідэю нац. вызвалення спалучала са справай сац. вызвалення шляхам рэвалюныі. Арг-цыя «Л.п.» была ідэалаг. і арганізацыйнай папярэдніцай Польскай сацыяліст. парТЫІ. Н.К.Мазоўка. ЛЮДАІДСТВА, тое, што канібалізм.
людзі______________ 401 ЛНЬДВІГ (Ludwig) Карл Фрыдрых Вільгельм (29.12.1816, г. Вітцэнгаўзен, Германія — 24.4.1895), нямецкі фізіёлаг, стваральнік школы фізіёлагаў. Скончыў Марбургскі ун-т (1839), працаваў y ім (з 1846 праф.). 3 1849 праф. ун-та ў г. Цюрых (Ш вейцарыя), з 1855 — Ваенна-мед. акадэміі ў Вене. 3 1865 узначальваў Ін-т фізіялогіі ў г. Лейпцыг. Прапанаваў фіз. тэорыю мочаалдзялення, адкрыў сакраторныя нервы слінных залоз, даследаваў дзейнасйь сардэчнасасудзістай сістэмы, газаабмен. Адкрыў цэнтраімклівы нерв, які адыходзіць ад дугі аорты, паказаў яго ролю ў рэгуляванні дзейнасці сардэчна-сасудзістай сістэмы. Л І0Д В ІГ (Ludwig) Крыста (н. 16.3.1928, Берлін), аўстрыйская спявачка (мецйасапрана). Вучылася пад кіраўніцтвам бацькі АЛюдвіга, потым y муз. школе ў Франкфурце-на-М айне. 3 1946 працавала ў розных ням. оперных т-рах, з 1955 салістка Венскай дзярж. оперы. Спявала таксама ў т-рах «Метраполітэн-опера», «Ла Скала». Сярод партый: Дарабела, Керубіна («Усе яны такія», «Вяселле Фігара» В.А.Моцарта), Леанора («Фідэліо» Л.Бетховена), Актавіян і Маршальша («Кавалер ружы» Р.Штрауса), Эбалі («Дон Карлас» Дж.Вердзі). У 1954— 74 пастаянна ўдзельнічала ў Зальцбургскіх фестывалях. Выконвала сольныя партыі ў 9-й сімфоніі Бетховена. Выступае як камерная спявачка. ЛІ0ДВІГСГАФЕН (Ludwigshafen), горад на ПдЗ Германіі, зямля РэйнландПфальц. Размешчаны на левым беразе р. Рэйн; мостам злучаны з г. Мангейм і ўтварае прамысл. агламерацыю. 168 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўгадарог, рачны порт. Адзін з гал. цэнтраў хім. прам-сці краіны, y т л . «БАСФ» — адна з буйнейшых y свеце хім. карпарацый. Прадпрыемствы машынабудавання (выпуск хім. абсталявання), шкляной і харч. прам-сці. Музеі. ЛЮ ДЗВІШ ЧА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нача, за 24 км на ПдЗ ад Полацка. Пл. 0,25 км2, даўж. 850 м, найб. шыр. 570 м, даўж. берагавой лініі 2,3 км. Пл. вадазбору 2 км2. Схілы катлавіны выш. да 7 м (на Пн і 3 невыразныя), пад хмызняком. Берагі нізкія, на 3 сплавінныя. ЛКЬДЗІ, юрыдычны тэрмін y прававых дакументах ВКЛ 15— 18 ст. (у 18 ст. ўжываўся рэдка), якім абазначаліся некалькі дзесяткаў розных катэгорый насельніцтва, часам вельмі вузкія групы. Найб. пашыраныя тэрміны: Л. народу хрысціянскага, пенежныя, простага стану, прыказныя, свавольныя, лёзныя. Л. н а р о д у х р ы с ц і я н с к а г а — грамадзяне (абывацелі) хрысціянскай веры; насельніцтва ВКЛ, якое поўнас-
402
людзі
цю карысталася палажэннямі Статутаў 1529, 1566 і 1588. Спец. артыкул ва ўсіх Статутах забараняў нехрысціянам мець нявольнікаў-хрысціян. Купля хрысціяніна ці хрысціянкі ў няволю яўрэем, татарынам і «кождым бесурмяннным» лічылася незаконнай. Перавод з хрысціянства ў інш. рэлігію забараняўся і караўся аж да спалення на кастры. Л. п е н е ж н ы я (Л. «в пенязех») — катэгорыя сялян y 15 — 1-й пал. 16 ст., якія, пераходзячьі да новых феадалаў, бралі ў іх пазыку і абавязваліся выконваць сял. службу да моманту яе выплаты. «Л. пенежнымі» наз. таксама і жаўнераў, наёмных салдат y войску ВКЛ y 15— 16 ст., якія атрымлівалі за сваю службу грашовае жалаванне (пенязі). Тэрміны «Л. пенежныя» і «Л. служэбныя* сустракаюцца ў шматлікіх дакументах Літоўскай метрыкі. Л. служэбныя падзяляліся на Л. езных (конніцу) і Л. пешых (пяхоту). Л. п р о с т а г а с т а н у — мяшчане і сяляне ў ВКЛ. Тэрмін сустракаецца ўжо ў Статуце ВКЛ 1529. У Статуце ВКЛ 1566 y 1-м артыкуле 12-га раздзела ўпамінаюцца панцырныя і путныя слугі, бортнікі, цяглыя сяляне, парабкі. Часцей тэрмін «Л. простага стану» сустракаецца ў Статуце ВКЛ 1588, дзе пералічаны іх катэгорыі: «бояре панцерные, путные, мешане, або людн тяглые». 12-ы раздзел Статута ў загалоўку мае тэрмін «людзі простыя». Гэты тэрмін часта ўжываўся і ў інш. афіц. актах 16 ст. Л. п р ы к a з н ы я (слугі прыказныя) служылі па вольным найме ці былі аддадзены на службу вотчыннікам. Юрьшычна былі ўраўнаваныя з Людзьмі «пахожымі» вольнымі. Таму ўжываўся і тэрмін «Л. вольныя, прыказныя, пахожыя». Л. с в а в о л ь н ы я — разбойнікі, якія хаваліся ў стэпах паўд. часткі ВКЛ, рабавалі маёнткі магнатаў і шляхты, нападалі на пагранічнае насельніцтва суседніх краін. Законы ВКЛ абавязвалі старостаў і гетманаў лавіць іх і караць смерцю. У дакументах 16— 17 ст. тэрмін ужываўся і для абазначэння людзей лёзных, a таксама казакоў-паўстанцаў. Л. л ё з н ы я , л ю з н ы я , г у л ь т a і — сацыяльная і юрыдычная катэгорыя насельніцтва, якая існавала ў ВКЛ y 16— 17 ст. Паходзілі пераважна з вольных сялян, людзей «пахожых», якія страцілі сваю гаспадарку і ў пошуках заробку пераходзілі з вёскі ў вёску, a ў канцы 16— 17 ст. — з горада ў горад. Яны папаўнялі гарадскі плебс, выконвалі часовыя работы ў рамеснікаў ці гандляроў, наймаліся матросамі на гандл. судны. На перыяд жніва і сенак'осу ці ў час вайны Л. лёзныя прымусова выкарыстоўваліся на с.-г. работах. У 1-й пал. 17 ст. Л. лёзныя складалі ў некат. гарадах Беларусі каля 10— 13%
насельніцгва (Слонім, Мінск, Чавусы, Слуцк, Магілёў, Віцебск, Полацк). Па меры запрыгоньвання сялянства катэгорьм Л. лёзных y 2-й пал. 17 ст. знікае. Літ.\ Г р н ц к е в м ч А.П. Частновладельческне города Белорусснн в XVI—XVIII вв. Мн., 1975. С. 221—223; К о п ы с с к н й З.Ю. Соцнально-полнтнческое развнтне городов Белорусснн в XVI — первой половнне XVII в. Мн., 1975. С. 57—61. А.П.Грыцкевіч.
ЛІ0ДЗІ ВбЛЬНЫЯ, катэгорыя сялян на БеларуД ў канцы 18— 19 ст. Былі асабіста свабоднмя, прававым і маёмасным становішчам набліжаліся да дзярж. сялян. За карыстанне зямлёй плацілі падушны аброк або адпрацоўвалі. Да сярэдзіны 19 ст. пераважная большасць Л.в. запрыгонена памешчыкамі. У 1840 тыя з іх, хто жыў на казённых землях, далучаны да абшчын дзярж. сялян, прыпісаныя да гарадоў увайшлі ў склад гар. абшчын. У 1858 на Беларусі налічвалася 14,6 тыс. душ Л.в. абодвух полаў. Напярэдадні сялянскай рэформы 1861 колькасць іх значна вырасла за кошт пераведзеных y гэту катэгорыю абеззямеленых панскіх сялян і склала на Беларусі і ў Літве каля 100 тыс. рэвізскіх душ. Паводле закона ад 25.7.1864 Л.в. 1- га разраду (пазбаўленыя зямлі памешчыкамі пасля выдання рэскрыпта Аляксандра II віленскаму ген.-губернатару У.І.Назімаву ад 20.11.1857) надзяляліся зямлёй з правам выкупу нароўні з панскімі сялянамі. Л.в. 2-га разраду (пазбаўленыя зямлі да гэтага тэрміну) на працягу 12 гадоў заставаліся арандатарамі з паніжэннем арэнднай платы на 10%. На пач. 1880-х г. на Беларусі і ў Літве іх было каля 87 тыс. рэвізскіх душ. У выніку барацьбы за зямлю Л.в. 2- га разраду згодна з законам ад 3.6.1882 атрымалі права яе выкупу ў Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губ. У Мінскай губ. пазямельнае ўладкаванне Л.в. было затрымана да 1903. В.П.Панюціч. ЛЮ ДЗІ «НЕПАХ0ЖЫЯ», феадальназалежныя сяляне ў ВКЛ, пазбаўленыя права на пераход ад аднаго феадала да другога. Юрыдычнае афармленне прыгоннага становішча Л.«н.» пачалося з прывілея 1447. Складалі асн. катэгорыю сельскага насельніцтва. У залежнасці ад павіннасцей падзяляліся на цяглых, чыншавых і інш. У некат. дакументах ВКЛ называліся отчычамі. У 15 ст. складалі ўжо значную частку сельскага насельніцтва, але яшчэ не большасць яго. Некат. дакументы 15 ст. разглядаюць Л.«н.» як прыналежнасць феад. маёнткаў. Гэта катэгорыя залежнага сялянства папаўнялася рознымі шляхамі найперш за кошт неаплатных даўжнікоў, якія не маглі разлічыцца з панам. Яшчэ адной крыніцай папаўнення Л.«н.» было закладніцтва. Паступова ў 16 ст. феадалы пашыралі права 10-гадовай земскай даўнасці на людзей «пахожых», якія, «засядзеўшы земскую даўнасць», пазбаўляліся права пераходу ў інш. мясцовасць. Так, катэгорыя Л.«н.»
пашыралася за кошт скарачэння «пахожых» людзей. Калі паншчына стала асн. павіннасцю прыгоннага сялянства, Л.«н.» ўсё часцей y дакументах называюцца «людзьмі цяглымі», «людзьмі прыгоннымі». У канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. пасля правядзення агр. рэформы вял. кн. Жыгімонта II Аўгуста і аналагічнага правядзення валочнай памеры ў прыватнаўласніцкіх маёнтках Л.«н.» і людзі «пахожыя» зліліся ў адну групу прыгоннага сялянства. А.П.Грыцкевіч.
ЛЮДЗІ «ПАХ0ЖЫЯ », « л ю д зі в о л ь н ы я» , феадальна-залежныя сяляне ў ВКЛ y 15 — 1-й пал. 17 ст., якія карысталіся правам вольнага пераходу ад аднаго феадала да другога і не былі прымацаваны да зямлі, як айчызныя людзі, людзі «непахожыя» або чэлядзь нявольная. Лічыліся асабіста вольнымі. У 15 ст. Л.«п> складалі найб. групу сялянства. У актах 16 ст. Л.«п> называюцца таксама людзьмі прыбылымі, «прыхожымі». Пераходзячы да інш. землеўладальніка, Л.«п> павінны былі выплаціць грашовы эквівалент усіх павіннасцей, выканаць умовы «выхаду» і папярэдзіць пра гэта землеўладальніка. Л.«п.» маглі ўзяць з сабой сваю маёмасць. Феадал не меў права затрымліваць выхад Л.«п.» ці прысвойваць іх рухомыя рэчы («дамовыя статкі»). Колькасць Л.«п> скарачалася па меры ўзмацнення паліт. правоў шляхты. У Статутах ВКЛ 1529 і 1566 тэрмін даўнасці, паводле якога «пахожы» селянін траціў права пераходу і станавіўся «непахожым», не быў агавораны, хоць y Статуце ВКЛ 1529 прыводзіцца 10-гадовы тэрмін земскай даўнасці. Гэты артыкул Статута феадалы Беларусі і дзярж. апарат выкарыстоўвалі, каб запрыгоніць Л.«п.», што пражылі ў іх маёнтках больш за 10 гадоў. Статут ВКЛ 1588 канстатаваў узмацненне працэсу запрыгоньвання Л.«п>. «Пахожы» селянін мог пайсці ад феадала, толькі адпрацаваўшы льготныя гады або заплаціўшы па 6 грошаў за льготны тыдзень. Калі ж «пахожы» селянін прабыў («засндел») y пана 10 гадоў, то незалежна ад таго, атрымліваў ад шляхціца дапамогу ці не, ён пазбаўляўся права пераходу і разам з дзецьмі пераводзіўся ў становішча отчыча. Ён мог адкупіцца, аддаўшы пану 10 коп грошаў і выплаціўшы атрыманую ад пана дапамогу. Але заплаціць такія грошы селянін фактычна не меў магчымасці. Збеглых Л.«п.» феадалы адшуквалі ўжо як отчычаў. У канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. «пахожыя» і «непахожыя» сяляне зліліся ў адну групу прыгоннага сялянства. А.П.Грыцкевіч.
ЛЮДЗЯНЁВІЧЫ, вёска ў Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 12 км на 3 ад г. Жыткавічы, 245 км ад Гомеля, 3 км ад чыг. раз’езда Дзедаўка. 1087 ж., 416 двароў (1999). Цагельны з-д, лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальні-
ца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. ЛЮ ДКЁВІЧ Станіслаў Піліпавіч (24.1. 1879, г. Ярослаў, Польшча — 10.9. 1979), украінскі кампазітар, тэарэтык, педагог. Нар. арт. СССР (1969). Герой Сац. Працы (1979). Д-р мастацтвазнаўства (1908). Скончыў Львоўскі ун-т (1901). Кампазіцыі вучыўся ў Львове (1898—01) і Вене ў Г.Грэдэнера (1907— 08). Адзін з арганізатараў і дырэктар
С.П.Людкевіч.
(1908— 14) Вышэйшага муз. ін-та імя М Лысенкі (Львоў). У 1939—72 праф. Львоўскай кансерваторыі. Адзін з буйнейшых майстроў укр. сімфанічнай і кантатна-аратарыяльнай музыкі. У творчасці пераўтвараў укр. муз. фальклор. Складальнік зборнікаў укр. нар. песень. Сярод твораў: оперы «Бар Кохба» (1926, не закончана), «Доўбуш» (1955); сімфонія-кантата «Каўказ» (1913), кантаты «Запавет» (2-я рэд. 1955; абедзве на словы Т.Шаўчэнкі), «Найміт» на словы І.Франко (1940) для салістаў, хору і арк.; «Прыкарпацкая сімфонія» (1952), сімфаньета (1943), сімф. паэмы «Каменяломы» (1926), «Дняпро» (1947), фантазія «Наша мора» (1957) для арк., і інш.; інстр. канцэрты; камерна-інстр. ансамблі; для хору з арк. на словы Франко (1898) і Т.Шаўчэнкі (1931); рамансы, апрацоўкі нар. песень. Аўтар музыказнаўчых прац (сабран’ы ў кн. «Даследаванні і артыкулы», 1976), артыкулаў пра Дз.Бартнянскага, М.Вярбіцкага, МЛысенку, рэдакцый і аркестровак твораў інш. кампазітараў. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1964. Літ:. П а в л н ш н н С. СЛюдкевнч. Кн'і'в, 1974; Творчість С.Людкевнча: Сб. ст. Кл'ів, 1979. ЛЮДК0ЎСКАЯ ШКЛЯНАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1877—99 y маёнтку Людкоў, цяпер вёска ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл. Вырабляла аптэчны посуд, бутэлькі, аконнае шкло. Мела шклаварную печ. У 1890 выраблена больш за 68 тыс. скрынак аптэчнага посуду; y 1895 працаваў 61 чал. ЛІ0ДНІКАЎ Іван Ільіч (26.9.1902, г.п. Сядова Новаазоўскага р-на Данецкай вобл., Украіна — 22.4.1976), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943), ген.-палк. (1945). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1938). У Чырв. гвардыі з 1917,
y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну з 1941 на розных франтах, y т.л. 3-м Бел.: камавдзір стралк. брыгады, дывізіі, корпуса, камандуючы арміяй. Корпус 39-й арміі на чале з Л. вызначыўся ў бітве за Дняпро 1942, Віцебска-Аршанскай аперацыі 1944, акружэнні і разгроме віцебскай групоўкі праціўніка (гл. Віцебскі «кацёл»), У 1945—68 на камандных пасадах y Сав. Арміі, на выкладчыцкай рабоце. Ганаровы грамадзянін г. Віцебска. Аўтар кніг «Пад Віцебскам» (1962), «Вогненны востраў» (1971), «Праз навальніцы» (2-е выд. 1973) і інш. Л Ю Д 0В ІК IX (Louis) С в я т ы (25.4. 1214, г. Пуасі, Францыя — 25.8.1270), кароль Францыі [1226—70]. 3 дынастыі Капетынгаў. Правёў шэраг рэформ па цэнтралізацыі дзярж. улады, заснаваў y Парыжы асобую суд. палату (т.зв. парламент), якая стала вышэйшай y дзяржаве апеляцыйнай інстанцыяй і атрымала важныя адм. функцыі. Пачаў чаканіць паўнавартасную залатую і сярэбраную манеты. У 1248 узначаліў 7-ы крыжовы паход, але ў 1250 трапіў y егіп. палон (вызвалены за вялізны выкуп). У 1259 уступіў Англіі прав. Гіень. Узначаліў 8-ы крыжовы паход (у Туніс), y час якога памёр. Кананізаваны каталіцкай царквой y 1297. Л Ю Д 0В ІК XI (Louis; 3.7.1423, г. Бурж, Ф ранцьм — 30.8.1483), кароль Францыі [1461— 83], 3 дынастыі Валуа. Сын Карла VII [1422—61]. Праводзіў палітыку цэнтралізацыі, падаўляў феад. мяцяжы. У 1462 набыў прав. Русільён і Сердань, y выніку перамогі ў Бургундскіх войнах 1474— 11 — герцагства Бургундскае і прав. Пікардыя. Далучэннем y 1481 да каралеўскіх уладанняў правінцый Анжу, Мэн і Праванс y асн. завяршыў тэр. аб’яднанне Францыі. Спрыяў развіццю рамёстваў, знешняга і ўнутр. гандлю, падтрымліваў заможных гараджан. Стварыў умовы для будучага развіцця абсалютызму ў Францыі. Л Ю Д 0В ІК XIV (Louis; 5.9.1638, СенЖ эрмен-ан-Ле, каля Парыжа — 1.9.1715), кароль Францыі [1643— 1715], 3 дынастыі Бурбонаў. Сын Людовіка XIII [1610— 43] і Ганны Аўстрыйскай (рэгентка ў 1643—51). Да 1661 дзяржавай фактычна правіў кардынал Дж.Мазарыні. У гэты час атрымана перамога над Фрондай, пазбаўлена паліт. значэння арыстакратыя, прыцягнуты да супрацоўніцтва адольныя прадстаўнікі мяшчанства і дробнага дваранства, што прывяло да апагею франц. абсалютызму ў перыяд самаст. праўлення Л. XIV, якому прыпісвалі вядомы выраз «Дзяржава — гэта я». Яго эканам. палітыка (падтрымка гандлю і рамёстваў, засн. мануфактур, упарадкаванне фінансаў) спрыяла і росквіту навукі, культуры, мастаіства (засн. акадэміі надпісаў, навук, музыкі і архітэюуры). Стварэнне моцнай арміі і флоту дазволіла весці
ЛЮДЭНДОРФ
403
шматлікія войны і павялічыць тэр. Францыі (у 1681 далучаны г. Страсбург, y 1678 — прав. Франш-Кантэ). Аднак экспансіянісцкая знешняя палітыка Л. XIV, рэліг. нецярпімасць (жорсткія праследаванні кальвіністаў, адмена ў 1685 Нанцкага эдыкта 1598), канфлікты з папствам прывялі да стварэння ў 1686 антыфранц. кааліцыі, т.зв. Аўгсбургскай лігі. Войны з Лігай 1689—97 і няўдалая для Францыі вайна за Іспанскую спадчыну 1701— 14 падарвалі эканоміку краіны. У канцы праўлення Л. XIV дзярж. доўг y 16 разоў перавышаў гадавы даход дзяржавы. Літ.\ М а л е т т к е К Людовнк XIV, 1643—1715 / / Французскне королн н ммператоры: Пер. с нем. Ростов н/Д, 1997. Л Ю Д 0В ІК XVI (Louis; 23.8.1754, г. Версаль, Францыя — 21.1.1793), кароль Францыі [1774—92]. 3 дынастыі Бурбонаў. Унук Людовіка XV [1715— 74]. Правіў ва ўмовах вострага эканам. і сац.-паліт. крызісу. У час Французскай рэвалюцыі 1789— 99 вымушана сулрацоўнічаў з Устаноўчым сходам і Заканадаўчым сходам. У 1791 няўдала спрабаваў уцячы за мяжу. Скінуты з прастола ў выніку нар. паўстання 10.8.1792. Абвінавачаны ў дзярж. здрадзе (тайныя зносіны з урадамі краін антыфранц. кааліцыі, выдача ім ваен. планаў Францыі ў 1792) і паводле прыгавору суда Канвента пакараны смерцю (гільяцінаваны). Л Ю Д 0В ІК XVIII (Louis; 17.11.1755, г. Версаль, Францыя — 16.9.1824), кароль Францыі [1814— 24]. 3 дынастыі Бурбонаў. Брат Людовіка XVI, граф Праванскі. У час рэвалюцыі 1789—99 уцёк з Францыі (1791). У 1795 пасля смерці ў парыжскай турме малалетняга пляменніка (т.зв. Людовіка XVII) абвясціў сябе каралём. Фактычна заняў прастол y 1814 y выніку перамогі краін антыфранц. кааліцыі над Напалеонам I. У перыяд «Ста дзён» Напалеона I (сак.— чэрв. 1815) знаходзіўся ў Бельгіі. Да 1820 праводзіў адносна ліберальную палітыку, пазней трапіў пад уплыў ультрараялістаў. Гл. таксама Рэстаўрацыя ў Францыі. «ЛЮ Д0ЎЦ Ы » (ад польск. lud народ, сялянства), назва членаў польскіх, y асноўным сялянскіх, партый («Пяст», «Вызволене», «Стронніцтво людовэ», Стронніцтво хлопске). Л І0Д Э Н Д О Р Ф (Ludendorfï) Эрых (9.4.1865, маёнтак Крушэўня каля г. Познань, Польшча — 20.12.1937), германскі ваен. і паліт. дзеяч. Ген. пяхоты (1916). Скончыў ваен. акадэмію ў Берліне (1893). У 1908— 12 нач. аператыўнага аддзела Генштаба. У 1-ю сусв. вайну памочнік ген. П .Гіндэнбурга і фактычны кіраўнік дзеянняў герм. войск на Усх. фронце. 23— 31.8.1914 разбіў 2-ю рас. армію ген. А.В.Самсонава каля Ta-
404
ЛЮДЭРСА
ненберга (цяпер в. Стэмбарк y Вармінска-Мазурскім ваяв. Польшчы). 3 ліст. 1914 нач. штаба фронту, са жн. 1916 1-ы ген.-кватэрмайстар штаба вярх. камандавання і фактычны кіраўнік дзеянняў узбр. сіл Герм. імперыі. 3 кастр. 1918 y адстаўцы. Удзельнік антысеміцкага руху, Капаўскага путчу 1920 і кіраўнік (разам з А.Гітлерам) «піўнога путчу» 1923 супраць Веймарскай рэспублікі. У 1924— 28 дэп. рэйхстага. У 1926 разам з жонкай заснаваў т.зв. Таненбергскі саюз (у 1933 забаронены), які меў на мэце барацьбу з «унутранымі ворагамі дзяржавы» (яўрэямі, масонамі, камуністамі). Аўтар кніг «Вядзенне вайны і палітыка» (3-е выд. 1923), «Татальная вайна» (1936). Л ібД Э РС А — ПАЎЛІ ТЭАР^МА, т э a р э м a C P T («цэ-пэ-тэ»), адна з асн. тэарэм квантавай тэорыі поля. Паводле Л .— П.т. ўраўненні захоўваюць свой від, калі адначасова правесці пераўтварэнне зарадавага спалучэння, прасторавай інверсіі і абарачэння часу (замена часу t на -t). Сфармулявана і даказана ням. фізікам ГЛюдэрсам і швейц. фізікам В.Паўлі (1955). Сцвярджае, што калі ў прыродзе адбываецца які-н. працэс, то з той жа імавернасцю можа адбывацца працэс, y якім часціцы заменены на антычасціцы, праекцыі іх спінаў набылі процілеглы знак, a пачатковыя і канцавыя станы працэсу памяняліся месцамі. Устанаўлівае пэўную сувязь паміж характарыстыкамі часціцы і адпаведнай антычасціцы, якія маюць аднолькавыя масы спакою, час жыцця, энергетычныя спектры, a таксама вуглавыя размеркаванні прадуктаў распаду (калі ўзаемадзеянне часціц y канцавым стане слабае), a праекцыі спінаў на зададзеную вось процілеглыя. У доследах адхіленняў ад Л.— П.т. не выяўлена. І.С.Сацункевіч.
Могілкі рас. воінаў, якія загінулі ў час абароны Порт-Артура 1904— 05 і сав. воінаў, што загінулі пры вызваленні Паўн.-Усх. Кітая ад японцаў y 1945. Да 1880-х г. невял. рыбацкае паселішча са зручным для стаянкі караблёў рэйдам. 3 1890-х г. кіт. ваен. крэпасць. У ходзе яп кіт. вайны 1894—95 узяты яп. войскамі, разам з Ляадунскім п-вам перададзены Японіі (крас. 1895). Пад націскам Padi, Германіі і Францыі ў канцы 1895 вернуты Кітаю. Паводле канвенцыі 1898 Расія атрымала Л. y часовую арэнду ад Кітая. У канцы 19 — пач. 20 ст. рас. ваенна-марская база і г. Порт-Артур. У час рус.-яп. вайны 1904—05 горад гераічна абараняўся на працягу 329 дзён (гл. Порт-Артура абарона). У 1905—45 уладанне Японіі. 23.8.1945 вызвалены сав. войскамі (сумесная сав.-кіт. ваенна-марская база). У маі 1955 урад СССР вывеў з Л. свае войскі і перадаў збудаванні ў раёне базы ўраду Кітая. ЛЮКАРНА (франц. lucarne ад лац. lux святло) y а р х і т э к т у р ы , невялікі аконны праём на даху (слыхавое акно), купальным пакрыцці, тымпане франто-
ЛЮ Й Ш ЎН Ь, П о р т - А р т у р , горад, порт і ваенна-марская база на ПнУ Кітая, y заліве Бахайвань Жоўтага м., y прав. Ляанін. Каля 1 млн. ж. (1997). Пачатковы пункт чыгункі і аўтадарогі. Цэнтр суднабудавання і суднарамонту.
ЛЮ КС (лац. lux святло), адзінка асветленасці ў СІ. Абазначаецца лк. 1 лк роўны асветленасці паверхні плошчай 1 м2, на якую падае раўнамерна размеркаваны светлавы паток выпрамянення ў 1 лм. Гл. таксама Люмен. Л І0К С Е М Б Ў РГ (люксембургскае Lëtzebuerg, франц. Luxembourg, ням. Luxemburg), В я л і к а е Герцагс т в а Л ю к с е м б у р г (люксембургскае Groussherzogtum Lëtzebuerg, франц. Grand-Duché de Luxembourg, ням. Grossherzogtum Luxemburg), дзяржава ÿ Зах. Еўропе, паміж Бельгіяй, Германіяй, Францыяй. Пл. 2586 км2. Нас. 425 тыс. чал. (1998). Афіц. мовы — лкж сембургская, нямецкая і французская.
Люкарна на галоўным фасадзе гарадскога універмага ў Мінску.
ЛЮ З, y беларусаў сплаўное пласкадоннае судна для транспарціроўкі лесаматэрыялаў па Дняпры. Выкарыстоўваўся ў 19 ст. на адзін рэйс y час веснавой паводкі, сплаўляўся нават праз парогі. Грузападымальнасць 8— 40 т, найб. памеры: даўж. да 60 м, шыр. да 14 м. ЛЮІЗГГ, р - х л о р в і н і л д ы х л о р а р с і н, атрутнае рэчыва агульнаатрутнага, скурна-нарыўнога, раздражняльнага дзеяння, ClCH=CHAsCl2. Назва ад імя амер. хіміка У. Льюіса. Атрыманы ў канцы 1-й сусв. вайны, як атрутнае рэчыва не выкарыстоўваўся. Бясколерная вадкасць без паху, 196,6 °С. He раствараецца ў вадзе, добра раствараецца ў арган. растваральніках. Нязносная канцэнтрацыя ў паветры 2 • 10~2 мг/л, смяротная — пры дзеянні праз органы дыхання 0,25 мг/л (экспазіцыя 15 мін). Смяротная доза пры рэзорбцыі праз скуру 25 мг/кг.
ЛЮ КС (ад франц. luxe раскоша), назва багата, раскошна абсталяваных магазінаў, гасцініц, кают, купэ, некаторых тавараў вышэйшага класа, разраду, гатунку.
Люкарна на фасадзе палаца Браніцкіх y Варшаве. на або шчыта будынка. Прызначана для частковага асвятлення гарышча, падкупальнай прасторы і інш. памяшканняў, мае таксама дэкар. значэнне. З ’явілася ў архітэктуры стылю готыкі, пашырана Ў манум. мураваных і драўляных палацавых, сядзібных, грамадз., культавых збудаваннях стыляў барока, класіцызму. Бываюць стральчатыя, кругльм, паўкруглыя, лучковыя, авальныя і інш. Афармляліся ліштвамі з гірляндамі, валютамі, карнізамі, франтончыкамі. Як функцыян. і дэкар. элементы выкарыстоўваліся ў архітэктуры 1950-х г. (будынак rap. універмага ў Мінску). А.М.Кулагін.
Сталіца — г. Люксембург. Падзяляецца на 3 акругі. Нац. свята — 23 ліп. (дземь нараджэння вял. герцага Жана). Дзяржаўны лад. Л. — канстытуцыйная манархія. Дзеючая канстытуцыя прынята ў 1868. Кіраўнік дзяржавы — Вял. герцаг Люксембургскі. Заканад. ўлада належыць парламенту — Палаце дэпутатаў (60 дэпутатаў), якая выбіраецца насельніцтвам на 5 гадоў. Вышэйшы кансультатыўны орган пры герцагу па пытаннях заканадаўства і права — Дзярж. савет (21 саветнік), які пажыццёва назначаецца герцагам. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм ’ер-міністрам. Прырода. Л. — узвышаная і ўзгорысгая краіна, пераважна на выш. ад 300 да 500 м над узр. м. Паўночная яе частка занята схіламі Ардэнаў (найвыш. пункт 559 м), паўд. — узгорыстае ўзвышша, парэзанае далінамі рэк. Карысныя выкапні: жал. руда (каля 240 млн. т), буд.
матэрыялы, гаручыя сланцы. Клімат умерана цёплы, марскі. Сярэдняя т-ра студз. на Пд 3 °С, y Ардэнах каля 0 °С, ліп. 18 і 14 °С адпаведна. Рачная сетка густая, рэкі адносяцца да бас. р. Мозель. Лясы і хмызнякі займаюць 21% тэрыторыі. Лясы з дубу, грабу, буку і пасаджаныя з хвоі, елкі пераважна ва ўзвышаных раёнах. Некалькі рэзерватаў, частка прыроднага парку (уваходзіць і ў межы Германіі). Насельніцтва 71% складаюць люксембуржцы, 29% — выхадцы з краін Еўропы, y т.л. партугальцы — 10%, італьянцы — 5%, французы, бельгійцы, немцы і інш. 97% вернікаў католікі. Сярэднегадавы прырост 1,16% (1997). Сярэдняя шчыльн. 164,3 чал. на 1 км2. У прамысл. раёне на ГІд шчыльн. дасягае 1000 чал., y Ардэнах падае да 30— 40 чал. на 1 км2. У гарадах жыве 90% насельніцтва краіны. Найб. гарады Люксембург, Эш, Дыкірх, Дыферданж, Пе-
Герб і сцяг Люксембурга.
танж. У прам-сці занята 16% працоўных, y буд-ве — 11%, y транспарце, сувязі, складской справе — 8%, y сельскай гаспадарцы і лясной справе 1%, y абслуговых галінах — 61%. Псторыя. Тэр. Л. заселена чалавекам y эпоху мезаліту (каля 7 тыс. гадоў назад), y старажытнасці — кельтамі, з 1 ст. да н.э. — рымлянамі, y раннім сярэдневякоўі — франкамі (іх вобл. Аўстразія). У выніку Вердэнскага дагавора 843 уладанне Лотара I (унук Карла Вялікага), з 959 y складзе герцагства Латарынгія. У 963— 1083 самаст. ірафства Л. (да 19 ст. наз. Лютцэдьбург), з 1354 герцагства (тэрьггарыяльна было большае за сучаены Л., правіла дынастыя Люксембургаў). 3 1441 y складзе Бургундыі, з 1477 пад уладай Габсбургаў (з 1555 іх ісп. лініі), частка гіст. Нідэрланоаў. 3 1659 паўд. частка.у 1684—94 і 1795— 1814 увесь Л. пад уладай Францыі, y 1697— 1794 — зноў Габсбургаў (у 1714—95 іх аўсгр. лініі). Паводле рашэння Венскага кан-
грэса 1814—15 утворана
ЛЮКСЕМБУРГ
Пасля 1945 Л. актыўна ўключыўся ў працэс еўрап. інтэграцыі (у 1948 далучыўся да Брусельскага пакта, y 1951 — Еўрапейскага а б ’яднання вугалю і сталі,
кВт гадз (1995). Працуе гідраакумуляцыйная электрастанцыя на р. Ур каля г. Віяндэн (выпрацоўвае 40% электраэнергіі краіны), некалькі буйных ЦЭС. Каля 6 млрд. кВтгадз электраэнергіі імпартуецца з суседніх краін. Развіты гарбарна-абутковая, цэм., фаянсавая, дрэваапр., швейная, харчасмакавая, y т.л. тытунёвая, галіны. Сельская гаспадарка высокаінтэнсіўная. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 116 тыс. га (45% тэр. краіны), y т.л. пад ворывам 62 тыс. га, пад пашай 54 тыс. га. Сельская гаспадарка забяспечвае палавіну патрэб насельнійтва краіны ў харч. прадуктах. Пераважае мяса-малочная жывёлагадоўля (каля 80% кошту с.-г. вытв-сці). Пагалоўе (тыс. гал.): буйн. par. жывёлы — каля 250, свіней — каля 80. Развіты таксама птушкаводства, трусагадоўля, пчаляр-
Вял. герцагства Л. (у 1815—66 y складзе Герм. саюза, y 1842— 1919 таксама ў мытным саюзе з Германіяй) y персанальнай уніі (спынена ў 1890) з Нідэрландскім каралеўствам. Паводле бельг.-нідэрл. дагавора 1839 устаноўлены сучасныя межы Л. (да Бельгіі адышла валонская частка Л.— цяпер бельг. правінцыя Л.). 11.5.1867 на міжнар. канферэнцыі прадстаўнікоў Вялікабрытаніі, Аўстрыі, Прусіі, Францыі і Расіі ў Лондане вырашана т.зв. Люксембургскае пытанне (спрэчкі за ўплыў y Л. і прэтэнзіі на яго тэр. Прусіі і Францыі) і Л. абвешчаны «вечна нейтральнай» дзяржавай. У 1921 Л. заключыў мытны і эканам. саюз з Бельгіяй. У парушэнне нейтралітэту Л. ў 1-ю і 2-ю сусв. войны яго акупіравалі герм. войскі ( 1 9 1 4 — 18, 1940—45; y 1940—45 вял. герцагіня Шарлота, якая правіла ў 1919—64, і ўрад Л. знаходзіліся ў эміірацыі ў Лондане). У лют. 1945 краіна вызвалена англа-амер. войскамі. У 1948 з канстытуцыі Л. выключаны артыкул аб яго нейтралітэце.
y 1955 — Заходнееўрапейскага саюза, y 1957 — Еўрапейскай супольнасці па атамнай энергіі, ратыфікаваў Маастрыхцкі дагавор 1992); y г. Люксембург размясціўся шэраг устаноў аб’яднанай Еўропы. 3 1964 кіраўнік дзяржавы — вял. герцаг Ж ан (сын Шарлоты). У 1984— 95 прэм’ер-міністрам Л. быў Ж.Сантэр. Л. — чл. ААН (з 1945), НАТО (з 1949), Савета Еўропы (з 1949), Бенілюкса (з 1960), Еўрапейскага саюза (з 1992), Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе і інш. міжнар. арг-цый. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь з ліп. 1992. Дзейнічаюць Хрысц.-сац. партыя, Лкжсембургская сацыяліст. рабочая партыя, Дэмакр. партыя, Камуніст. партыя Л., экалагічная партыя «Зялёная альтэрнатыва», Ген. канфедэрацыя працы Л. і інш. грамадскія арг-цыі. Гаспадарка. Л. — высокаразвітая індустр. дзяржава, па выпуску пралукцыі на душу насельніцтва займае адно з першых месцаў y свеце. Штогадовы даход на 1 чал. — 24,5 тыс. дол. (1995). У прам-сці ствараецца 21% валавога ўнутр. прадукту, y сельскай гаспадарцы — 5%, y абслуговых галінах — 74%. Аснова прам-сці — чорная металургія, дае 29,3% агульнага аб’ёму прамысл. вытв-сці. Развіваецца ў асн. на прывазной сыравіне. Здабыча жал. руды (каля 4— 5 млн. т штогод) задавальняе 30% патрэб чорнай металургіі. Штогод выплаўляецца каля 4 млн. т высакаякаснай сталі (1-е месца ў свеце на душу насельніцтва). Металургічныя прадпрыемствы сканцэнтраваны на ПдЗ, дзе здаўна вядзецца здабыча жал. руды; асн. цэнтры Эш, Шыфланж, Дыферданж, Дзюдэланж, Раданж. Прадпрыемствы кантралююцца пераважна бельгійска-герм. канцэрнам «Арбед». Хім. прам-сць дае 21,3% усёй прамысл. прадукцыі: вытв-сць аўтамаб. шын (г. Калмар-Берг), сінт. валакна (г. Эхтэрнах), поліэфірнай плёнкі (г. Кантэрн) і інш. Вытв-сць электраэнергіі 1,4 млрд.
405
Да арг. Люксембург. Частка ўрадавага квартала ў г. Люксембург.
ства. Вырошчваюць пшаніцу, ячмень, авёс, жыта, бульбу, кармавыя культуры. Садоўніцтва (яблыкі, грушы, слівы, вішні). Вінаградарства ў даліне р. Мозель. Кветкаводства. Л. — буйны міжнар. фінансавы цэнтр; банкаўскія аперацыі адыгрываюць значную ролю ў даходах краіны (да 16%). У краіне 193 банкі, сканцэнтравана 10% актываў усяго еўравалютнага рынку. Л. — краіна развітога турызму (каля 500 тыс. замежных турыстаў штогод, даход каля 300 млн. дол.). Транспарт чыгуначны і
406
ЛЮКСЕМБУРГ
аўтамабільны. Даўж. чыгунак 275 км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 5,1 тыс. км. 75% грузаабароту прыпадае на міжнар. перавозкі. Суднаходства па р. Мозель. Л. мае марскі гандл. флот грузападымальнасцю 860 тыс. дэдвейт т, базіруецца ў партах Бельгіі і Нідэрландаў. Міжнар. аэрапорт каля г. Лкжсембург — вузел унутрыеўрап. паветр. ліній. У 1995 экспарт склаў 7,3 млрд. дол., імпарт — 9,1 млрд. долараў. У экспарце пераважаюць сталь, пракат, хім. прадукты, цэмент, кераміка, віны, y імпарце — сыравіна для чорнай металургіі, нафта, электраэнергія, машыны і абсталяванне, трансп. сродкі, тканіны, харч. тавары і інш. Гал. гандл. партнёры: Германія (28% экспарту, 25% імпарту), Бельгія (адпаведна 15 і 38%), Францьм (18 і 11%), Нідэрланды (5 і 4%). 3 1921 Л. знаходзіцца ў эканам., y т.л. мытным, саюзе з Бельгіяй. Грашовая адзінка — лкжсембургскі франк.
Літ.\ К н л л ь Ж. Тысячелетннй Люксембург: Пер. с нем. М., 1965; Ш н е е р с о н Л.М. В прелдаернм франко-прусской войны: Франко-германскнй конфлнкт нз-за Люксембурга в 1867 г. Мн., 1969; Д р о б к о в В.А. На перекрестке дорог, культур, нсторнн: Очеркн о Бельггш н Лкжсембурге. М., 1989. У.М.Зайцаў (прырода, насельніцтва, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторыя). ЛІ0КСЕМБЎРГ (люксембургскае Lët-
zebuerg, франц. Luxembourg, ням. Luxemburg), горад, сталіца Вялікага герцагства Лкжсембург. 76,4 тыс. ж. (1995).
сакратарыят Еўрапейскага парламента, некаторыя органы Камісіі Еўрапейскіх супольнасцей, Еўрап. трыбунал, Еўрап. лічыльная палата, Еўрапеііскі інвестыцыйны банк.
ЛІ0КСЕМБУРГ (польск. Luksemburg, ням. Luxemburg) Роза (5.3.1871, г. Замасць, Польшча — 15.1.1919), дзеяч польскай і ням. сацыял-дэмакратыі і камуніст. руху. Скончыла Цюрыхскі ун-т (1896). Адна з заснавальнікаў (1893) Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ), аўтар большасці яе праграмных дакументаў, y т л . па нац. пытанні. 3 1898 y Германіі, належала да кіраўніцтва С.-д. партыі і 2-га Інтэрнацыянала. Выступала супраць т.зв. рэвізіянізму ў сацыял-дэмакратыі, мілітарызму і каланіяльнай палітыкі еўрап. дзяржаў. Удзельніца рэвалюцыі 1905— 07 y Варшаве і Пецярбургу. Адна з заснавальнікаў «Спартака саюза» (1916), Камуніст. партыі Германіі (1918— 19), аўтар яе праграмы, удзельніца Лістападаўскай рэвалюцыі 1918. Разам з К .Лібкнехтам арыштавана і забіта членамі афіцэрскага баявога атрада «Фрайкорпуса». Аўтар прац па палітэканоміі, тэорыі сацыяліст. рэвалюцыі, y т.л. па нац. і сял. пытаннях («Развіццё прамысловасці ў Польшчы», 1898, «Сацыяльная рэформа ці рэвалюцыя», 1900). Аналізавала прагрэс. грамадскія сілы, механізмы рэвалюцыі, ролю ўсеагульнай забастоўкі («Масавая забастоўка, партыя і прафсаюзы», 1906), фактары і перашкоды ў эканам. развіцці пры капіталізме («Накапленне капіталу», т. 1—2, 1913), праблемы ў сацыяліст. руху ў 1-ю сусв. вайну («Крызіс сацыял-дэмакратыі», 1916), адзначыла пагрозу ўзнікнення таталітарызму ў рас. рэвалюцыі («Руская рэвалюцыя», выд. 1922). Яе тэарэт. і паліт. канцэпцыі, супраць якіх выступаў У .ІЛ енін, паўплывалі на фарміраванне праграмы радыкальнага крыла сацыяліст., a пазней камуніст. руху.
Тв:. Рус. пер. — О соцналнзме н русской революцнн: Нзбр. статьн, речн, пнсьма. М., 1991. Н.К.Мазоўка.
Р.Люксембург.
Ж.Б.Люлі.
Трансеўрапейскі трансп. вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Міжнар. фін. цэнтр. Прам-сць: чорная металургія, машынабудаванне, хім., тытунёвая, харч., швейная. Ун-т. Тэатр. Нац. музей (археалогія, жывапіс і інш.). Ш кола мастацтваў і рамёстваў. Арх. помнікі: капэла Сен-Кірэн (6 і 15 ст.), гатычная царква Сен-Мішэль (16 ст.), рэнесансавы Палац юстыцыі (16 ст.), барочны сабор Нотр-Дам (17 ст.). Вядомы 3 963. У 1224 атрымаў гар. права. У 1506— 1684 і 1697— 1717 належаў Іспаніі, y 1684—97 і 1794— 1815 — Францыі, y 1714— 94 — Аўстрыі. У 1815—67 y складзе Герм. саюза, пруская крэпасць. У 1-ю і 2-ю сусв. войны акупіраваны ням. войскамі, y лют. 1945 вызвалены англа-амер. войскамі. У горадзе размешчаны рэзідэнцыя вял. герцага, урад, мін-вы і ўстановы дзяржавы Люксембург. замежныя дыпламат. прадстаўніілвы,
ЛІ0КСЕМБЎРГІ (ням. Luxemburger), дынастыя каралёў Германіі і імператараў «Свяшчэннай Рымскай імперыі» ў 1308— 13, 1346— 1400, 1410— 37, каралёў Чэхіі ў 1310— 1437 і Венгрыі ў 1387— 1437, графаў (герцагаў) Люксембурга (да 15 ст.). Найб. значныя прадстаўнікі: Генрых VII (гл. Генрых, герм. правіцелі), Ян (чэш. кароль y 1310— 46), Карл IV (Карэл I Чэшскі), Вацлаў IV, Сігізмунд I. 3 1310 эканам. і паліт. цэнтрам Л. была Чэхія, яны найб. узмацніліся пры Карле IV. У 1437 дынастыя спынілася ў мужчынскай лініі, спадчына Л. перайшла да Габсбургаў. ЛЮКСЕМБЎРГСКАЯ КАМІСІЯ, У р a давая камісія для рабоч ы х. Засн. Часовым урадам франц. Другой рхпуб лікі пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1848 для распрацоўкі захадаў па паляпшэнні становішча рабочых. Дзей-
нічала 1.3— 13.5.1848 y Лкжсембургскім > палацы Парыжа (адсюль назва). Кіраўнікі — члены ўрада сацыялісты Л.Блан (прэзідэнт) і К.Альбер (віцэ-прэзідэнт). I Уваходзілі дэлегаты ад рабочых, прадпрымальнікі, эканамісты. He мела грашовых сродкаў і рэальнай улады. Распушчана ўрадам пасля адкрыцця Устаноўчага сходу. Л Ю КСМ ЁТР (ад лац. lux святло + ...метр), прылада для вымярэння асветленасці, адзін з відаў фатометраў. Бываюць фотаэл. і візуальныя.
Фотаэл. Л. складаецца з фотаэлемента i I мікраамггерметра (галыіанометра), праградуі- ] раванага ў люксах. Візуальны Л. заснаваны на ўраўноўванні з візуальным кантролем яркасці двух сумежных палёў, асветленасць аднаго з якіх вымяраецца, a другога вядома i і ўзнаўляецца з дапамогай унутр. крыніцы святла.
ЛЮ КТАІІІ, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Выдрыца, за 8 км на У ад г.п. Ушачы. Пл. 0,31 км2, даўж. 980 м, найб. шыр. 440 м, найб. глыб. 1,8 м, даўж. берагавой лініі каля 2,4 км. Пл. вадазбору 1,87 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 7 м (на ПдЗ 10—15 м), пад лесам. Берагі нізкія, на ПдУ і ПдЗ сплавінныя, на невял. участку на У зліваюцца са схіламі. Дно плоскае, выслана сапрапелем, уздоўж усх. берага нешырокая паласа пясчаных адгсладаў. Зарастае. На ПдУ з возера выцякае ручай y р. Выдрыца. Л іб к іП Ы Н А , возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 8 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,66 км2, даўж. каля 1,6 км, найб. шыр. 750 м, найб. глыб. 10,7 м, даўж. берагавой лініі каля 4,9 км. Пл. вадазбору 27,2 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 13 м (на ПдЗ — 5 м), пад хмызняком. Берагі нізкія, параслі водна-балотнай расліннасцю і хмызняком. На 3 пойма шыр. да 200 м. Да глыб. 2 м ложа выслана пяском, ніжэй — ілам і сапрапелем. ЛЮ ЛІ (Lully) Жан Батыст (італьян. Джавані Батыста Л y л i, Lulli; 28.11.1632, г. Фларэнцыя, Італія — 22.3.1687), французскі кампазітар, заснавальнік франц. опернай школы. 3 1646 y Францыі. Прыбліжаны караля Людовіка XIV. 3 1652 іграў y прыдворным аркестры «24 скрыпкі караля», сфарміраваў і ўзначаліў малы прыдворны аркестр «16 скрыпак караля». Удзельнічаў y пастаноўцы прыдворных балетаў, напісаў музыку да шэрагу камедый-балетаў Мальера. 3 1662 прыдворны кампазітар. 3 1672 адзіны кіраўнік, кампазітар, дырыжор і рэжысёр опернага т-ра «Каралеўская акадэмія музыкі» (гл. Парыжская опера). Стваральнік нац. муз.-сцэн. жанру лірычнай трагедыі (пераважна на міфалагічныя ці легендарныя сюжэты), новага тыпу франц. опернай уверцюры, якая стала прататыпам пазнейшых уверцюр і вызначыла адзін са шляхоў да класічнай сімфоніі. Яго балетная музыка паўплы-
вала на развіццё танц. сюіты. Сярод твораў: лірычныя трагедыі «Тэсей» (паст. 1675), «Атыс» (паст. 1676), «Персей» (паст. 1682), «Раланд» (паст. 1685), «Арміда» (паст. 1686) і інш.; гераічныя пастаралі,. оперы-балеты, y т.л. «Трыумф кахання» (1681); камедыі-балеты, y т л . «Шлюб паняволі» (1664), «Пан дэ Пурсаньяк» (1669), «Мешчанін — дваранінам» (1670); дывертысменты, інстр. п’есы, песні, духоўная музыка і інш. Л іт .: Р о л л a н Р. Заметкн о Люллн / / Собр. соч.: Пер. с фр. Л., 1935. Т. 16.
JIIÔJIbKA Архіп Міхайлавіч (23.3.1908, в. Саварка Багуслаўскага р-на Кіеўскай вобл. — 1.6.1984), расійскі канструктар авіяц. рухавікоў. Акад. AH СССР (1968; чл.-кар. 1960). Герой Сац. Працы (1957). Скончыў Кіеўскі політэхн. ін-т (1931). 3 1939 y НДІ і КБ авіяц. прам-сці, з 1946 ген. канструктар авіяц. рухавікоў. Выказаў ідэю і абгрунтаваў магчымасць стварэння турбарэактыўных рухавікоў (ТРР) для скарасных самалётаў (1937). Пад яго кіраўніцтвам створаны першы сав. ТРР і распрацаваны шэраг рухавікоў для баявых самалётаў. Ленінская прэмія 1976, Дзярж. прэміі СССР 1948, 1951. Л іт :. П о н о м а р е в А.Н. Советскне авнацнонные конструкторы. 3 нзд. М., 1990.
ЛЮМБАГА (ад лац. lumbus паясніца), п р а с т р э л , болевы сіндром (моцны боль, скарачэнне мышцаў, скрыўленне пазваночніка) y паяснічнай вобласці спіны ад раэдражненняў нерв. канцоў y звязках пазваночніка. Узнікненню Л. садзейнічаюць траўмы, фіз. перанапружанне, інфекцыі і інш. Найчасцей бывае ў мужчын старэй за 30 гадоў. Лячэнне тэрапеўтычнае, фізіятэрапеўтычнае, пры рэцьшывах — курортнае. Л І0 М Е Н (лац. lumen святло), адзінка светлавога патоку ў СІ. Абазначаецца лм. 1 лм роўны светлавому патоку, які ствараецца ў межах цялеснага (прасторавага) вугла ў 1 ср ізатропнай засяроджанай (кропкавай) крыніцай з сілай святла ÿ 1 кд. Гл. таксама Кандэла, Стэрадыян. Л Ю М Е Н 0М Е Т Р (ад лац. lumen святло + ...метр), прылада для вымярэння светлавога патоку. З’яўляецца інтэгравальным фатометрам. Засн. на параўнанні светлавога патоку, які вымяраецца, з вядомым патокам. Градуіруецца ў люменах. Л Ю М ’ЕР (Lumière) Луі Ж ан (5.10.1864, г. Безансон, Францыя — 6.6.1948), вынаходнік кінематографа; пачынальнік франц. кінавытворчасці і кінарэжысуры. Чл. Парыжскай АН (1919). Скончыў прамысл. школу. Быў фатографам. У 1895 пры ўдзеле брата Агюста стварыў кінаапарат для эдымання і праекцый «фатаграфій, якія рухаюцца». Запатэнтаваны апарат атрымаў назву «кінематограф». Першы публічны сеанс адбыўся 25.12.1895 y Парыжы. Першьм
кінапраграмы Л. дэманстравалі сцэнкі, знятьм з натуры: «Выхад рабочых з завода Люм’ер», «Снеданне дзіцяці» і інш. Фірма Л. выпусціла 1,5 тыс. фільмаў, час праекцыі якіх — 1— 2 хвіліны (простыя рэпартажы, відавыя і ігравыя сцэнкі з простым дзеяннем на літ. і гіст. сюжэты). 3 1898 Л. займаўся толькі вытв-сцю кінаапаратуры. Пазней працягваў доследы ў галіне аб’ёмнага і каляровага кіно. У Францыі штогод прысуджаецца прэмія імя Л. за дакумент. фільмы. Л Ю М ІН А Ф 0Р Ы (ад лац. lumen святло + грэч. phoros які нясе), рэчывы, здольныя свяціцца (люмінесцыраваць) пры паглынанні энергіі ўзбуджэння. Выкарыстоўваюць для пераўтварэння розных відаў энергіі ў светлавую (гл. Люмінесцэнцыя). Паводле хім. прыроды падзяляюць на Л. неарган. (фасфоры) і арган. (арганафасфоры, люміноры). Большасць неарган. Л. мае крышт. структуру і адносіцца да к р ы ш т а л е ф а с ф о р а ў . Свячэнне арган. Л. абумоўлена хім. будовай іх малекул. Л. з’яўляюцца псшіцыклічныя араматычныя вуглевадароды (напр., а н т р а ц э н ), многія гетэрацыклічныя злучэнні і іх вытворныя, a таксама комплексы металаў з арган. лігандамі. Арган. Л. выкарыстоўваюць y якасці актыўнага асяроддзя вадкасных лазераў, для аптычнага адбельвання і атрымання флуарэсцэнтных фарбаў, y люмінесцэнтнай дэфею аскапіі і аналіт. хіміі (гл. Л ю м ін е с ц э н т н ы а н а л із ), a таксама ў малекулярнай біялогіі і медыцыне ў якасці метак ці зондаў.
ЛЮ М ІН ЕС Ц бН ТН А Я ЛЙМПА, газаразрадная крыніца святла нізкага ціску, светлавы патхж якой выклікаецца свя-
Схема і п ры н ц ьт дзеяння люмінесцэнтнай лямпы: 1 — ультрафіялетавае выпрамяпенне; 2 — атамы ртуці; 3 — электроны электрычнага разраду; 4 — элехтрод; 5 — слой люмінафора на паверхні колбы.
чэннем люмінафораў пад уэдзеяннем ультрафіялетавага выпрамянення эл. разраду. Найб. пашыраны ртутныя Л л ., якія маюць дазіраваныя колькасці ртуці (выпараецца пры запальванні разраду) і інертнага газу (напр., аргону; спрыяе ўзбуджэнню атамаў ртуці). Робяцца ў выглядзе шкляной колбы, y тарцах якой герметычна ўманціраваны электроды. Пры падключэнні пераменнага току паміж электродамі ўзнікае эл. разрад, які ўзбуджае свячэнне атамаў ртуці. Л.л. адрозніваюцца высокай светлавой аддачай (да 85 мл/Вт), вял. тэрмінам службы (да 10* гадз). Магутнасць 4— 200 Вт. Выкарыстоўваюцца для асвятлення грамадскіх і жылых памяшканняў,
ЛЮМІНЕСЦЭНЦЫЯ
407
прамысл. прадпрыемстваў і інш. Разнавіднасць Л л . — л я м п а д з ё н н а га свя т л а .
Л Ю М ІН Е С Ц бН Т Н Ы АНАЛІЗ, сукупнасць якасных і колькасных метадаў аналізу, заснаваных на назіранні люмінесцэнцыі. Пры гэтым рэгіструюць уласнае свячэнне атамаў або малекул, якія ўваходзяць y аб’ект, што даследуецца, або свячэнне спецыяльна ўведзенага люмінафору. Рэчыва ўзбуджаюць найчасцей ультрафіялетавым святлом і наглядаюць лімінесцэнцыю візуальна ці з дапамогай фатометраў. Хімічны Л.а. заснаваны на характарыстычнасці свячэння кожнага рэчыва. 1м карыстаюцца для ідэнтыфікацыі рэчываў, вызначэння структуры малекул, кантролю чыстаты хім. прадукцыі, вызначэння канцэнтрацыі рэчываў і інш. Сартавы Л.а. дае магчымасць сартаваць шкло. насенне, раэдзяляць разнародныя часцінкі, вызначаць шляхі перамяшчэння вадкасці (падземнае цячэнне, кровазварот), нябачныя надпісы, сляды бясколерных рэчываў (пры экспертызе). Люмінесцэнтныя мікраскапія і дэфектаскапія заснаваны на люмінесцэнцыі мікрачасцінак (пераважна біялагічных) y спец. мікраскопах і свячэнні люмінафораў y мікрарасколінах дэталей ці люмінафораў, якія прасачыліся праз парушэнні герметычнасці. Л і т Люмннесцентный аналнз. М., 1961; Божевольнов Е.А. Люмннесцентный аналнз неорганнческнх вешеств. М., 1966. Г .П .іу р ы н о в іч , Б .М .Д ж а г а р а ў .
Л Ю М ІН Е С Ц ^Н Ц Ы Я (ад лац. lumen святло + -escent суфікс, які абазначае слабае дзеянне), выпрамяненне, якое з’яўляецца залішкавым над цеплавым выпрамяненнем цела і доўжыцца на працягу часу, значна большага за перыяд светлавых ваганняў. Л. часта наз. халодным святлом (магчыма пры любой т-ры цела). У адрозненне ад раўнаважнага цеплавога выпрамянення, спектр якога не залежыць ад саставу рэчыва, a вызначаецца яго т-рай, Л. — нераўнаважнае выпрамяненне, спектр якога залежыць ад прыроды рэчыва (характэрны менавіта для дадзеных атамаў і малекул). Неабходная ўмова ўзнікнення Л. — папярэдняе паступленне энергіі ў рэчыва і паглынанне яе. Паводле спосабу ўзбуджэння Л. адрозніваюць фоталюмінесцэнцыю (узбуджаецца святлом), катодалюмінесцэнцыю (паскоранымі электронамі), элеюралюмінесцэнцыю (эл. полем), хемілюмінесцэнцыю (хім. працэсамі), трыбалюмінесцэнцыю (мех. дэфармацыяй) і інш. Паводле прыроды працэсаў, што адбываюцца ў рэчыве, адрозніваюць Л. самастойную (працэсы адбываюцца ўнутры аднаго цэнтра і свячэнне настае адразу пасля ўзбуджэння), вымушаную (узбуджанае рэчыва пачынае свяціцца пасля вонкавага ўздзеян-ня — награвання, апрамянення) і рэкамбінацыйную (свячэнне выклікаецца рэкамбінацыяй, г.зн. злучэннем зараджаных часціц — іонаў і электронаў). Кароткачасовая Л. (Ю'“— 1 0 '0 с) наз. флуарэсцэнцыяй, больш працяглае «паслясвячэнне» — фасфарасцэнцыяй. Асн. характарыстыкі Л.: працягласць жыішя часціц ва ўзбуджаным стане (ад - 1 0 10 да ~104 с); квантавы выхад (адносіны колькасці вылучаньш квантаў святла да колькасці паглынутых); энергетычны выхад (ккдз); палярызацыя; спектры выпрамянення і ўзбуджэння (залежнасць інтэнсіўнасці свя-
408
лю м пен
чэння ац даўжыні хвалі выпрамянення і ўзбуджэння). Характарыстыкі Л. маюць важнае значэнне ў люмінесцэнтным аналізе. Л. ў прыродзе (палярнае ззянне, свячэнне некаторых насякомых, мінералаў, гнілякоў) назіралася даўно, сістэматычна вывучаецца з 17 ст. Уклад y вывучэнне Л. зрабілі А.С. і Ж .Бекерзлі, У.Крукс, Ф Л енард і інш. Многія заканамернасці Л. вызначаны фізікамі школы C.1 .Вавілава (гл. Вавілава закон) і
\М.Цярэніна. На Беларусі даследаванні па Л. праводзяцца з 1950-х г. y Ін-це фізікі, Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН, БДУ, НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ і інш. У 1960-я г. створаны навук. цэнтр па Л. (адзін з найбуйнейшых y СССР). Найб. значныя працы школы фізікаў па Л. на чале з Б.І .Сцяпанавым, А.Н .Сеўчанкам, М.А.Барысевічам. Распрацаваны тэорыі Л. складаных малекул і адмоўнай Л., выяўлена і вывучана з’ява стабілізацыілабілізацыі электронна-ўзбуджаных шмататамных малекул (гл. Стабілізацыі-лабілізацыі з ’я ва), даследавана Л. пары складаных малекул, Л. рэдкіх зямель, складаных малекул, уранілавых злучэнняў, малекул біял. важнасці, y т л . хларафілу і яго аналагаў. На аснове даследаванняў па Л. створаны новыя тыпы лазераў — лазеры на растворах і на пары арган. злучэнняў. Л і т В а в н л о в С.Н. Собр. соч. T. 1— 4. М., 1952—56; С т е п а н о в Б.М. Введеняе в современную оптяку: Поглошеняе н нспусканяе света квантовымя снстемамл. Мн., 1991; Б о р я с е в я ч Н.А. Возбужденные состоянвя сложных молекул в газовой фазе. М., 1967; С а р ж е в с к н й А.М., С е в ч е н к о А.Н. Аннзотропня поглошення м нспускання света молекуламн. Мн., 1971.
Г.П.Гурыновіч, Б.М.Джагараў. Л І0М П Е Н (ал ням. Lumpen лахманы), дэкласаваны слой насельніцтва без пэўных заняткаў і сталай працы, які знаходзіцца на мяжы злачыннага свету (бадзягі, жабракі і інш.). Л. характарызуецца станам хранічнай галечы, адсутнасцю уласнай паліт. пазіцыі і арганізацыі, маральным заняпадам. Тэрмін уведзены К.Марксам (азначаў ніжэйшыя слаі пралетарыяту). «Люмпенізацыя грамадства» — распаўсюджанне псіхалогіі Л., павелічэнне іх долі ў насельніцтве ва ўмовах сац. крызісаў.
Лювет на галоўным фасадэе будынка паліграфічнага камбіната імя Я.Коласа ў Мінску.
Л Ю Н ^Г, л ю н е т a (франц. lunette літар. лунка) y а р х і т э к т у р ы , арачны праём y скляпенні або сцяне, гарызантальна абмежаваны знізу. Пашыраны ў архітэктуры стыляў рэнесансу, барока і класіцызму. У скразных Л. звычайна размяшчаліся вокны; «глухія» Л. ўпрыгожваліся размалёўкай, лепкай, скулытгурай. У архітэктуры 1950-х г. іх выкарыстоўвалі ў якасці аконных праёмаў (будынак паліграф. камбіната імя Я.Коласа ў Мінску). ЛЮ Н ЁТ (ваен.), палявое або доўгатэрміновае абарончае збудаванне (умацаванне), адкрытае з тылу. Склаааўся з 1— 2 франтальных валоў (фасаў) з ровам наперадзе і бакавых валоў для прыкрыцця флангаў. Будаваўся ў 17 — пач. 20 ст. на важных участках абарончых пазіцый. Памеры і форма Л. вызначаліся ў залежнасці ад умоў абстрэлу мясцовасці, напрамку агню сваіх войск і праціўніка, a таксама ад памеру гарнізона, які там размяшчаўся (1—4 роты). Тыл Л. прыкрываўся засекай або рэзервам. Л Ю Н ЬЁ -П О (Lugné-Poe; сапр. Л ю н ь е ; Lugné) Арэльен Мары (27.12.1869, Парыж — 19.6.1940), французскі рэжысёр, акцёр. 3 1888 працаваў y Вольным т-ры і адначасова вучыўся ў Парыжскай кансерваторыі. Заснавальнік (1893, разам з К.Маклерам) і кіраўнік (да 1929) т-ра «Эўр» (Парыж). Імкнуўся да абнаўлення і абагачэння выразных сродкаў тэатр. мастацтва, выступаў як прыхільнік паэт. т-ра, які процістаіць «прозе» тагачаснай рэчаіснасці, сцвярджаў эстэтыку сімвалізму. У 1930-я г. ставіў спектаклі ў розных т-рах Парыжа. Аўтар успамінаў аб франц. т-ры 1890-х г. — пач. 20 ст. ЛЮ РСА (Lurçat) Андрэ (27.8.1894, г. Бруер, Францыя — 12.7.1970), французскі архітэктар. Вучыўся ў школах прыгожых мастацтваў y Нансі і Парыжы. Чл. Акадэміі архітэктуры ў Парыжы (1939). Практьпс і тэарэтык рацыяналізму. Яго работы вылучаюцца выразнай планіроўкай, гарманічнай аб’ёмнапрасторавай кампазіцыяй: y прадмесцях Парыжа — школьны комплекс імя К.Маркса (1931— 33), рэканструкцыя раёна Сен-Дэні (1946— 62), жылы комплекс y Блан-Меніле (1950— 67) і інш. У 1934— 37 працаваў y СССР (неажыццёўленыя праекты бальнічных комплексаў для Масквы, Смаленска, Ніжняга Ноўгарада). Л І0С1Д (Lusid) Ш энан (н. 14.1.1943, г. Шанхай, Кітай), касманаўт ЗША. Д-р біяхім. н. (1978). 3 1978 y групе касманаўтаў НАСА. У 1995 прайшла падрыхтоўку ў Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю.Гагарына. Здзейсніла 5 палётаў y складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 17— 24.6.1985 — на КК «Дыскаверы», 18— 23.10.1989 і 2— 11.8.1991 — на КК «Атлантыс», 18.10— 1.11.1993 —
на КК «Калумбія», 22.3— 29.9.1996 — на КК «Атлантыс» і арбітальнай станцыі *Мір». У космасе правяла 223,17 СУТ. У С.Ларыёнаў,
Ш.Люсід.
Л І0С ІН А , вёска ў Ганцавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля р. Цна, на аўгадарозе Ганцавічы—Лунінец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдУ ад г. Ганцавічы, 262 км ад Брэста, 4 км ад чыг. ст. Люсіна. 1686 ж., 582 двары (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Царква хрысціян веры евангельскай. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. На будынку школы мемар. дошка Я .Коласу, які ў 1902— 03 працаваў y Л. настаўнікам. ЛЮ СТР (франц. lustre глянец, бляск ад лац. lustro асвятляю), пігмент для размалёўкі керамічных вырабаў паверх абпаленай глазуры (гл. Паліва). Mae MeTan. ці перламутравы адліў, водбліск, адценні ад залаціста-карычневага і зеленаватага да медна-чырвонага і фіялетавага. У склад Л. ўваходзяць солі смаляных кіслот і вокіслы металаў (золата, плаціны, серабра, медзі, жалеза). Пакрыццё Л. дазваляе ствараць y кераміцы імітацыю каштоўных метал. вырабаў. Вынаходніцтва і пашырэнне звязваюць з забаронай ісламам карыстацца ў побыце посудам з каштоўных металаў. Кераміка з размалёўкай Л. вядома з канца 8—9 ст. y Егіпце, Іране, Іраку і Сірыі. Росквіт erin. і іранскай вытв-сці вырабаў з Л. (10— 13 ст.) паўплываў на развіццё іспана-маўрытанскай керамікі 13— 15 ст. і італьян. маёлікі 15— 16 ст. ЛЮСТРАНАЯ АНТ&НА, востранакіраваная антэна, якая мае крывалінейнае металічнае або металізаванае люстэрка. Бывае адналюстэркавая (напр. парабалічная, рупарна-парабалічная, сферычная) і больш дасканалая шматлюстэркавая (антэна Касегрэна, Грэгары). Для змяншэння масы і ўплыву ветру люстэркі вырабляюйь з сеткі, правадоў, паралельных пласцін ці з перфарыраваных (з адтулінамі) металічных лістоў. Л.а. выкарыстоўваюцца ў дыяпазоне звышвысокіх частот y радыёралейнай сувязі, радыёлакацыі, радыёастраноміі і інш. ЛЮ СТРАНЫ КАРП, гл. ў арг. Карп. ЛЮ СТРАНЫЯ КАЧКІ, пародная група мяса-яечнага кірунку. Выведзена на
Кучынскім птушказаводзе (Маскоўская вобл., Расія) y 1950 скрыжаваннем мясцовых качак з пекінскай і хакі-кемпбел пародамі. На Беларусі гацуюць пераважна ў асабістых гаспадарках. Маса качараў 3—4 кг, качак 2,8— 3,5 кг. Апярэнне качараў светла-шэрае, грудзі карычнева-чырвоныя, качак — светла-карычневае з цёмна-сінімі люстэркамі на крылах. Тулава падоўжанае, шырокае, крыху прыўзнятае. Галава невял., дзюба цёмная. Шыя крыху выгнутая. Ногі невысокія. Яйцаноскасць да 200 (найб, 234) яец за год.
ЛЮ СТРАЦЫЯ (ад лац. lustratio ачышчэнне ахвярапрынашэннем), 1) агульная назва рэліг. абрадаў, звязаных з уяўленнямі пра ачышчальную, душавыратавальную сілу магічных дзеянняў, рытуалаў. 2) У шэрагу ÿcx.-еўрап. дзяржаў (Венгрыя, Чэхія, Эстонія, Латвія, Румынія) Л. — працэдура праверкі асоб, якія займаюць адказныя дзярж. пасады, a таксама кандыдатаў на гэтыя пасады на прадмет іх прыналежнасці ў мінулым да кіраўніцтва камуніст. партый, службаў дзярж. бяспекі або супрацоўніцтва з гэтымі службамі. Праверка праводзіцца на падставе закону аб Л. Капі выяўлена супрацоўніцтва асобы з рэжымам, ёй прапаноўваецца добраахвотная (з захаваннем тайны выяўленых фактаў) або прымусовая (з публічным абнародаваннем кампраметуючай інфармацыі) адстаўка. ЛЮ СТРАЦЫЯ (польск. lustracja ад лац. lustrum падатковы або фіскальны перыяд), перыядычны вопіс дзярж. маёмасці з мэтай вызначэння яе даходнасці. 1) У ВКЛ і Рэчы П а с п а л і т а й Л . праводзілася ў 16— 18 ст. (з 1562 кожныя 5 гадоў) з мэтай павелічэння даходнасці дзярж. уладанняў, a таксама пры перадачы іх новаму дзяржаўцу. Л. праводзілі спецыяльна прызначаныя
чыноўнікі — люстратары; іх асоба лічылася недатыкальнай, a знявага разглядалася як цяжкае дзярж. злачынства. Паколькі Л. шляхецкіх маёнткаў y ВКЛ не праводзіліся, то яны ахоплівалі толькі частку насельнііггва. У выніку праведзенай Л. складаўся дакумент, які таксама называўся Л. 2) У Paсійскай і м п е р ы і Л. праводзіліся ў 1778— 1876 рас. урадам на тэр. Літвы, Беларусі і Правабярэжнай Украіны (на Беларусі да 1867). Л. 1778 і 1779 праводзіліся з мэтай павелічэння даходаў дзярж. казны. У канцы 1839 міністрам дзярж. маёмасці ПДз.Кісялёвым пачата Л. 1840— 50-х г. Праводзілася ў 2 этапы: да 1844 пры захаванні фальварковапаншчыннай сістэмы, з 1844 шляхам паскоранага пераводу сялян дзярж. маёнткаў на аброк, знішчэння фальваркова-паншчыннай сістэмы. Да 1857 на аброк пераведзены ўсе дзярж. маёнткі Мінскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Віцебскай губ. У 1858 і 1867 праводзіліся праверачныя Л. ЛЮСТФРКА, цела з аябівальнай паверхняй, няроўнасці якой не перавышаюць долей даўжыні хвалі (эл.-магн. ці гукавой). Выкарыстоўваецца ў побыце, астр. і фіз. прыладах, ультрагукавой апаратуры, медыцыне і інш. Уласцівасці Л. вызначаюцца каэфіцыентам адбіцця матэрыялу, з якога яно зроблена, і формай яго паверхні. Каэфіцыент адбіцця ўплывае на энергію адбітай хвалі, для яго павелічэння на паверхню Л. наносяць тонкі слой металу або мнагаслойнае дыэл. пакрыццё. Форма Л. вызначае від адбітай хвалі (плоскай, цыліндрычнай, сферычнай). Плоскае Л. змяняе толькі напрамак распаўсюджвання хвалі і захоўвае яе від (напр., плоская хваля застаецца плоскай, сферычная — сферычнай). Увагнутыя і выпуклыя Л. з паверхняй рознай формы змяняюць напрамак распаўсюджвання і від адбітай хвалі, напр., плоская хваля пры адбіцці ад знешняй паверхні конуса пераўтвараецца ў цыліндрычную, цыліндрычная пры адбіцці ад унутранай паверхні конуса — y плоскую. Аптычныя Л. пазбаўлены храматычнай аберацыі (гл. А б е р а ц ы і а п т ы ч н ы х с іс т э м ).
Люстраныя качкі.
«ЛЮСТЭРКА». «Л ю с т р а», бел. нар. танец, блізкі да карагода. Муз. памер 2/4, тэмп жвавы. Mae істотныя рэгіянальныя адрозненні. На Гродзеншчыне ўдзельнікі, узяўшыся за рукі, рытмізаваным крокам бягуць па крузе ў адзін, потым y другі бок, спыняюцца, каб саліст, які стаіць y цэнтры карагода, выбраў сабе замену. Потым павольна сыходзяцца да цэнтра круга, вяртаюцца і ўэдымаюць угару злучаныя рукі. У аснове інш. варыянта 2 процілеглыя рады, якія па чарзе выконваюць танц. фігуры, a потым заканчваюць агульным танцам. На Магілёўшчыне «Л> — карагод, які паступова пераходзіць y танец з пацалункамі і рознымі жартамі, a таксама разнавіднасць кадрылі (вядома пад назвай «Зеркала»). У Лельчыцкім р-не — адно з кален кадрылі. Сцэнічны варыянт «Л.» створаны балетмайстрам Л Л яш энка ў Гродзенскім нар. ансамблі песні і танца «Нёман».
ЛЮТАЎСКАЯ____________ 4 0 9 ЛІ0ТА, рака ў Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл., правы прыток р. Лань (бас. р.Прыпяць). Даўж. 20 км. Пачынаецца з Агараджальнага канала за 9,5 км на ПнУ ад в. Барсукова. Рэчышча каналізаванае. У верхнім цячэнні рака наз. П е т р а ш э ў с к а я канава. ЛЮТАСЛАЎСКІ (Lutoslawski) Вітольд (25.1.1913, Варшава — 7.2.1994), польскі камлазітар, дырыжор. Чл. многіх AM, ганаровы д-р некалькіх ун-таў. Адзін з буйнейшых польск. кампазітараў 20 ст. Скончыў Варшаўскую кансерваторыю па класе фп. (1936) і кампазіцыі (1937). У 1932— 55 выступаў як піяніст, з 1935 і дырыжор з выкананнем уласных твораў. У 1940-я г. працаваў y кірунку, блізкім да неакласіцызму (1-я сімфонія, 1947), сінтэзаваў яго стылістычньш рысы з нар. ладавым мысленнем («Сілезскі трыпціх», 1951; «Канцэрт для аркестра», 1954). 3 пач. 1960-х г. выкарыстоўваў свабодна трактаваную 12-тонавую серыю («Жалобная музыка» памяці Б.Бартака, 1960), абмежаваную, ці кантраляваную, алеаторыку («Венецыянскія гульні», 1960; «3 паэмы Анры Мішо», 1963; стр. квартэт, 1964; 2-я сімфонія, 1967; «Кніга для аркестра», 1968). Музыку 1970— 80-х г. вызначаюць павелічэнне эмацыянальнага дыяпазону, жанравая канкрэтнасць (Канцэрт для габоя, арфы і 11 струнных, 1980; «Дьіялог для скрыпкі з аркестрам «Chain II», 1985). 3 1959 віцэ-прэзідэнт Міжнар. т-ва муз. выхавання (1SME), y 1965—69 — Міжнар. т-ва сучаснай музыкі. 1-я прэміі Міжнар. трыбуны кампазітараў ЮНЕСКА 1959, 1964, 1968, 1985, прэміі Міжнар. муз. савета пры Ю НЕСКА 1983, 1985. Дзярж. прэміі Польшчы 1952, 1955, 1964, 1978. Л іт .: P o c i e j B. Lutoslawski a wartosë muzyki. Krakow, 1976; K a c z y r i s k i T. Rozmowy z Witoldera Lutoslawskim. Wroclaw, 1993.
ЛІ0ТАЎСКАЯ РЭВА ЛІ0ЦЫ Я 1848, гл. Рэвалюцыя 1848 y Францыі. ЛІ0ТАЎСКАЯ РЭВА ЛІ0ЦЫ Я 1917, буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя ў Расіі, y выніку якой скінута царскае самадзяржаўе. Выклікана рэзкім абвастрэннем сац.-эканам. і паліт. крызісу, няздольнасцю царскага ўрада пераадолець выкліканую вайной гасп. разруху. Яе асн. рухаючая сіла — буржуазія, рабочыя буйных гарадоў, асабліва Петраграда і Масквы, да якіх далучыліся дробныя ўласнікі, служачыя і інтэлігенцыя. Вырашальную ролю ў перамозе рэвалюцыі адыграў пераход на яе бок арміі і флоту. У канцы 1916 — пач. 1917 пачалі набываць усерас. характар паліт. стачкі і дэманстрацыі рабочых. 23.2(8.3). 1917 з нагоды Міжнар. свята жанчын-працаўніц (8 сак. па н.ст.) на прадпрыемствах
410
ЛЮТАЎСКАЯ
Петраграда адбыліся мітынгі і забастоўкі (128 тыс. удзельнікаў). 24 лют. (9 сак.) y стачках удзельнічалі 214 тыс. чал. з 224 прадпрыемстваў Петраграда. 25 лют. (10 сак.) пачалася ўсеагульная паліт. стачка, якая паралізавала эканам. жыццё горада. 26 лют. (11 сак.) камандуючы Петраградскай ваен. акругай ген. С.С.Хабалаў паспрабаваў задушыць рэв. выступленні ў сталіцы. Адбыліся сутыкненні дэманстрантаў з войскамі і паліцыяй. 27 лют. (12 сак.) паліт. стачка перарасла ва ўзбр. паўстанне, адбыўся пераход войск на бок рэвалюцыі. Былі захоплены масты, вакзалы, тэлеграф, гал. паштамт, найважнейшыя ўрадавыя ўстановы, разгромлены паліцэйскія ўчасткі, з турмаў вызвалены паліт. зняволеныя, пачаліся арышты царскіх міністраў. Увечары 27 лют. (12 сак.) y Таўрычаскім палацы адбылося першае пасяджэнне Петраградскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, які вьшаў «Загад № 1» аб увядзенні ў арміі дэмакр. прынцыпаў. У ноч на 28 лют. (13 сак.) афіцыйна абвешчана аб стварэнні Часовага камітэта Дзяржаўнай думы 1917. 2(15) сак. К-т накіраваў да цара ў Стаўку Вярх. галоўнакамандавання A.1 .Гучкова i В.В.Шульгіна. У выніку перагавораў (адбываліся ў г. Пскоў) цар Мікалай II адрокся 2(15) сак. ад прастола за сябе і за малалетняга сына Аляксея на карысць брата Міхаіла Аляксандравіча; апошні 3(16) сак. таксама адмовіўся ад прастола. 2(15) сак. пленум Петраградскага Савета, y якім пераважалі меншавікі і эсэры, ухваліў прынятае напярэдадні выканкомам Савета рашэнне аб прадастаўленні Часоваму к-ту Дзярж. думы права сфарміраваць урад. У той жа дзень утвораны Часовы ўрад на чале з кн. Г.Я.Львовым пераважна з прадстаўнікоў акцябрыстаў і кадэтаў. Фактычна дзеючым органам ўлады для ўсёй краіны заставаўся і Петраградскі Савет, бо Часовы ўрад не мог дзейнічаць без яго падтрымкі. Такім чынам утварылася двоеўладдзе. У ноч на 1(14) сак. паўстаў Кранштат. 1(14) сак.
Да арт. Л ю т а ў с к а я р э в а л ю ц ы я 1917. Маніфестацыя рабочых і салдат y г. Маладзечна. Сакавіх
ўзбр. паўстанне перамагло ў Маскве, дзе быў утвораны Маскоўскі Савет рабочых дэпутатаў. На працягу сакавіка рэвалюцыя перамагла па ўсёй Расіі. Да 10(23) сак. ў краіне створана 130 Саветаў. Паралельна ствараліся мясц. органы Часовага ўрада — часовыя к-ты грамадскага парадку, установы губ. і пав. камісараў. Першыя паведамленні аб рэв. падзеях y Петраградзе паступілі ў Беларусь 28.2(13.3). 1917. У Мінску, Магілёве, Гомелі прайшлі дэманстрацыі і мітынгі ў падтрымку рэвалюцыі. У ноч на 4(17) сак. ў Мінску з рабочых і саддат была ўтворана міліцыя (узначальваў М.В Фрунзе), якая абяззброіла паліцэйскіх і жандараў. 4(17) сак. створаны першыя ў Беларусі Саветы рабочых дэпутатаў y Мінску і Гомелі. За 2 месяцы ў Беларусі створаны 37 Саветаў, з іх 28 y сакавіку: 10 Саветаў рабочых дэпутатаў, 10 Саветаў салдацкіх дэпутатаў і 8 аб’яднаных Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У межах губерняў ствараліся асобныя Саветы рабочых і салдацкіх
Да арт. Лютаўская рэвалюцмя 1917. Салдаты Заходняга фронту вітаюць звяржэнне царызму. 1917.
дэпутатаў і Саветы сял. дэпутатаў (Мінская і Магілёўская губ.), y Віцебскай губ. — Савет рабочых, салдацкіх і сял. дэпутатаў. У Заходняй вобласці (утворана ў чэрв. 1917) створаны абл. Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Адначасова ў бел. губернях ствараліся мясц. органы Часовага ўрада. У Мінску ноччу 4(17) сак. на нарадзе гласных rap. думы, прадстаўнікоў земскага і гар. саюзаў, губ. і пав. земстваў, правасл., каталіцкага і іудзейскага духавенства абраны грамадзянскі камендант горада і сфарміраваны часовы грамадскі к-т парадку. 6(19) сак. Часовы ўрад y Петраградзе зацвердзіў старшыню губ. земскай управы Б.Н.Самойленку мінскім губ. камісарам, rap. галаву Б.С.Хржанстоўскага — мінскім гар. камісарам. У Віленскай, Віцебскай, Магілёўскай губ. былі зацверджаны губ. камісары, y паветах прызначаны пав. камісары. Большасць Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў прызнала Часовы ўрад і яго мясц. органы. У Беларусі, як і ўсюды ў б. Рас. імперыі, розныя пласты грамадства, якія ўдзельнічалі ў Л.р., мелі свае, часам супрацыіеглыя, паліт. і эканам. мэты, цэнтры паліт. прыцягнення. Сілы, што выступалі за захаванне буйной прыватнай ўласнасці, за працяг удзелу Расіі ў 1-й сусв. вайне да перамогі і наступнае яе развіццё як адзінай непадзельнай дэмакр. дзяржавы з развітой рыначнай эканомікай (буйныя прадпрымальнікі, памешчыкі, частка інтэлігенцыі) гуртаваліся вакол Часовага ўрада.Частка сярэдніх і дробных прадпрымальнікаў, інтэлігенцыі апіралася на нац. партыі і арг-цыі. Рабочыя, салдаты, сяляне былі зацікаўлены ва ўстанаўленні дэмакр. рэспублікі, выхадзе з вайны, перадачы зямлі сялянам, увядзенні 8-гадзіннага рабочага дня, яны арыентаваліся на Са-
веты рабочых, салдацкіх і сял. дэпутатаў і паліт. партыі левага кірунку. Бел. нац. сілы з мэтай згуртавання сваіх радоў правялі з ’еэды: бел. нац. дзеячаў, салдат, афіцэраў, рабочых ваен. прадпрыемстваў Зах. фронту, сял. дэпутатаў Мінскай, Віленскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў, з'езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці. Усе з ’езды выказалі давер Часоваму ўраду, выбралі выканаўчыя органы для ажыццяўлення прынятых рашэнняў. Асаблівасцю Беларусі было тое, што тут, акрамя Беларускай сацыялістычнай грамады, не існавала інш. агульнабел. партый. Дзейнічалі толькі губ. арг-цыі агульнарас. партый: кадэтаў, эсэраў, меншавікоў, нар. сацыялістаў, анархістаў і інш. Толькі бальшавіцкія арг-цыі стварылі адзіны кіруючы орган — Паўночна-Заходні камітэт РСДРП(б). Канчатковае вырашэнне пытання аб шляхах развіцця краіны ў абставінах рэвалюцыі залежала ад таго, на які бок стане большасць народа. Перамога Л.р. ператварыла Расію ў самую свабодную краіну з усіх ваюючых дзяржаў і дала нар. масам магчымасць шырока карыстацца паліт. правамі. Аднак да ўлады ў Саветах і ў Часо-
■
вым ўрадзе прыйшлі паліт. сілы, якія прадстаўлялі розныя пласты насельніцтва з супрацьлеглымі паліт. і эканам. інтарэсамі. Гэта абумовіла вострую паліт. барацьбу (Красавіцкі крызіс 1917, Чэрвеньскі крызіс 1917, Ліпеньскі крызіс 1917) і прамаруджванне з вырашэннем надзённых задач, што адначасова былі патрабаваннямі асн. масы насельніцтва: спыненне вайны, ліквідацыя памешчыцкага землеўладання і сял. малазямелля, скасаванне нац. прыгнёту, пераадоленне найб. небяспечных праяў ваен. разрухі. Адбываўся паступовы пераход сімпатый найб. арганізаваных і рашуча настроеных ўдзельнікаў Л.р. (рабочых, салдат, матросаў), асабліва пасля падаўлення Карнілава мяцяжу 1917, на бок леварадыкальных паліт. партый (бальшавікоў і левых эсэраў), якія на хвалі незадаволенасці працоўных палітыкай акцябрыстаў, кадэтаў, меншавікоў і правых эсэраў падрыхтавалі і правялі Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917
Кр:.
Нз мсторнн установлення Советской властн в Белорусслн л образованля БССР: Док. л матерлалы по лсторлл Белорусслл. Т. 4. Мн., 1954; Отреченле Нлколая II: Воспомннання очевндцев, док.: Репр. 2 лзд. 1927 г. М., 1950; Революцлонное двлженле в Бело-
лю тня
411
русснл, люнь 1907 — февраль 1917: Док. л матерналы. Мн., 1987. Л іт Б у р д ж а л о в Э.Н. Вторая русская революцля. Москва. Фронт. Пернферня. М., 1971; Гісторыя Беларускай CCP. Т. 2. Мн., 1972; Д е н н к н н А.Й. Очеркн русской смуты. М., 1991; Н г н а т е н к о Н.М. Февральская буржуазно-демократнческая революцня в Ьелорусснн. Мн., 1986; Мсторнческнй опыт трех росснйскнх революцнй. [Кн. 2], М., 1986; Л е н і н У.І. Тв. T. 1—45. Мн., 1948—74; Н а б о к о в В. Временное правнтельство: (Воспомннання). М., 1991; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1—2. Мн., 1994—95; П у ш к а р е в а І4.М. Февральская буржуазно-демократнческая революцня 1917 г. в Россмн. М., 1982; С а л а д к о ў Т.Е. Бапьшавікі Беларусі ў перыяд першай сусветнай вайны і другой рускай рэвалюцыі (1914 — сакавік 1917 гг.). Мн., 1957; С y х a н о в Н.Н. Запнскн о революішм. T. 1. М., 1991; Победа Советской власта в Белорусснн. Мн., 1967; Экономнка Белорусснн в эпоху нмперналвзма, 1900— 1917. Мн., 1963. І.М.Ігнаценка.
Л І0Т Н Я (польск. lutnia ад араб. дрэва), струнны шчыпковы муз. інструмент. Mae выпуклы міндалепадобны корпус з плоскай верхняй дэкай, y якой прарэзана рэзанатарная адтуліна з ажурнай разеткай. Кароткая шырокая шыйка за-
*WlXvV
Лютаўская рэвалюцыя 1917. Дэлегаты 1-га з ’езда дэпугатаў арміі і тылу Заходняга фронту каля будынка Мінскага гарадскога тэатра. Красавіх 1917.
412
лютня
канчваеш а адагнутай назад галоўкай з калкамі для нацягвання струн па баках. Унізе струны замацаваны на падстаўцы, прыклеенай да дэкі. Памеры інструмента і шыйкі, колькасць струн, іх размяшчэнне і настройка гістарычна мяняліся. Гук Л. нагадвае гітарны, здабываецца зашчыпваннем струн пальцамі або плектрам. Л. паходзіць ад уда — найб. стараж. інструмента араба-іранскай культуры. У Еўропе вядома з сярэдніх вякоў. Найб. пашырана ÿ 15— 16 ст. як сольны, акампаніравальны і аркестравы інструмент. Выкарыстоўвалася ў прыдворнай канцэргнай практыцы, выклікала паяўленне шматлікіх віртуозаўлютністаў і стварэнне багатай муз. л-ры. У 17— 18 ст. выцеснена інш. муз. інструментамі. У 20 ст. выкарыстоўваецца ў прафес. пракгыцы пры вьпсананні старадаўняй музыкі. На Беларусі Л.
най радыяцыі за месяц 133 М Дж/м2, радыяцыйны баланс адмоўны (-8 МДж/м2). Сярэдняя т-ра паветра ў Л. -5,9 °С (-3,5 °С на ПдЗ і -7,5 °С на ПнУ). Вільготных дзён (адносная вільготнасць удзень не ніжэй 80%) 12— 18. У Л. y сярэднім па рэспубліцы 3— 8 дзён з мяцеліцай. На б. ч. тэрыторыі выпадае каля 30— 40 мм ападкаў, павялічваецца таўшчыня снегавога покрыва з максімумам y 3-й дэкадзе месяца 10— 15 см на ПдЗ і 20— 35 мм на ПнУ. Таўшчыня лёду на вял. рэках і азёрах 35— 60 см, глебы прамярзаюць да 30— 50 см і болей. Глыбокі снег, ледзяная скарынка перашкаджаюць ласям, зайцам, лісам здабываць корм. У Л. адбываецца гон y ваўкоў, лісоў, зайцоў. Пачынаецца павольнае перамяшчэнне на Пн чарод чачотак, снегіроў, амялушак, крыжадзюбаў, паўн. савы. Л І0 Т Ы Анатоль Міхайлавіч (н. 2.1. 1951, г.п. Смілавічы Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), бел. гісторык. Д -р гіст. н. (1990), праф. (1991). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1976). 3 1982 ст. выкладчык, з 1985 заг. кафедры Бел. пед. ун-та. Даследуе сац.-эканам. і культ. развіццё Беларусі ў 18— 19 ст., генезіс капіталізму на Беларусі.
Т в Соцнально-экономнческое развлтне городов Белорусснн в конце XVIII — первой половнне XIX в. Мн., 1987; Генезнс капнталнзма в промышленностн Белорусснн (вторая половнна XVIII — первая половнна XIX в.). Мн., 1991; Гістарыяграфія і крыніцы сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі ў другой палове XVIII — першай палове XIX ст. Мн., 1996 (разам з В.Ф.Касовічам).
ЛЮ ТЭІНІЗАВАЛЬНЫ ГА РМ 0Н , гармон пярэдняй долі гіпофіза, які стымулюе ўтварэнне палавых гармонаў. Садзейнічае авуляцыі і ўтварэнню жоўтага цела ў самак; y самцоў падтрымлівае сперматагенез. Па хім. прыродзе глікапратэід, адрозніваецца саставам амінакіслот y розных відаў жывёл.
вядома ў 16— 18 ст., аб чым сведчаць помнікі л-ры, выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва. ІДз.Назіна. л к Ь т н я , вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 4 км на ПнЗ ад г. Мсціслаў, 99 км ад Магілёва, 24 км ад чыг. ст. Ходасы. 514 ж., 202 двары (1999). Мсціслаўскі конны з-д. Пачатковая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЛЮ ТУВЁР (? — каля 1292), літоўскі князь, гл. Путувер. л к У г ы (ад слова люты — злы, суровы), другі месяц каляндарнага года ў Беларусі (28 дзён, y высакосным годзе 29), апошні месяц зімы. 15 Л. працягласць дня ў Мінску 9 гадз 48 мін, сярэдняя выш. Сонца над гарызонтам y поўдзень 23,3°. Сярэдняя сума сонеч-
Л І0 Т Э Р (Luther) Марцін (10.11.1483, г. Эйслебен, Германія — 18.2.1546), нямецкі тэолаг, рэліг. рэфарматар, заснавальнік лютэранства. Пасля заканчэння Эрфурцкага ун-та (1505) уступіў y ордэн аўгусцінцаў, y 1507 пасвячоны ў святары. 3 1508 праф. Вітэнбергскага ун-та, з 1512 доктар тэалогіі. Пратэстуючы супраць продажу індульгенцый, з 1517 выступіў з 95 тэзісамі, y якіх выкрываў карыслівую сутнасць гандлю «нябеснымі скарбамі». Папа Леў X y 1520 асудзіў тэзісы Л. ў буле, якую Л. публічна спаліў. Адначасова ён выдаў шэраг палемічных твораў («Да хрысціянскага дваранства нямецкай нацыі», «Вавілонская няволя», «Пра свабоду хрысціяніна»), якія ляглі ў аснову пратэстантызму. Канчаткова адлучаны ап царквы (1521) і асуджаны на выгнанне паводле Вормскага эдыкта 1521, Л. схаваўся ў замку саксонскага курфюрста Фрыдрыха Мудрага ў Вартбургу, дзе працаваў над перакладам на ням. мову Новага запавету і новымі палемічнымі
творамі («Супраць злоўжывання святой імшой», «Пра шлюбы святароў і манахаў»). У 1522 Л. вярнуўся ў Вітэнберг і пачаў працу над перакладам Старога запавету. Ён рэзка выступіў супраць Сялянскай вайны 1524— 26 і падтрымаў яе задушэнне. У 1530 на Аўгсбургскім рэйхстагу было прадстаўлена складзенае Л. і адрэдагаванае Ф.Меланхтанам «Аўгсбургскае спавяданне», якое афіц. фармулявала асн. палажэнні лютэранства. Найважнейшай працай Л. стаў таксама
ням. пераклад Бібліі (скончаны ў 1542), y якім замацаваны нормы агульнанямецкай нац. мовы.
Тв.\ Рус. пер. — Нзбр. пронзв. СПб., 1994; Лекцнн по «Посланню к рммлянам». Мн., 1996; Лекцнн no «Посланню к Галатам». Мн., 1997. Літ.\ С о л о в ь е в Э.Ю. Непобежденный еретнк: Мартнн Лютер н его время. М., 1984; П о р о з о в с к а я Б. Мартнн Лютер, его жнзнь н реформаторская деятельность. СПб., 1994; Э р н к с о н Э.Г. Молодой Лютер: Пснхоаналнт. нст. нсслед.: Пер. с англ. М., 1996; Мартан Лютер — реформатор, проповедннк, педагог: [Сб.]. М., 1996. Н.К.Мазоўка.
ЛЮТЭРАНСТВА, адзін з кірункаў пратэстантызму. Узнікла ў пач. 16 ст. ў Германіі ў перыяд Рэфармацыі. Назва ая імя заснавальніка М .Лютэра. Канчаткова веравучэнне выкладзена ў 1530 y «Аўгсбургскім спавяданні». Гал. пастулат тэалогіі Л. — выратаванне асабістай верай, якое даруецца Богам, без дапамогі царквы. Сувязь Бога і чалавека набывае ўнутраны, асабісты характар, царква перастае быць пасрэднікам паміж Богам і індывідам. Усе вернікі прызнаюцца роўнымі перад Хрыстом, святары страчваюць становішча асобага саслоўя, адмаўляюцца каталіцкая іерархія, манаства, бясшлюбнасць святароў. Рэліг. суполкі самі запрашаюць пастараў і выбіраюць кіруючыя органы — кансісторыі. Крыніцай веравучэння з ’яўляецца Біблія, якую вернік мае права самастойна тлумачыць. У кірхах (храмах) няма абразоў. 3 7 таінстваў каталіцкай царквы засталіся хрышчэнне і прычасце. Набажэнства вядзецца на роднай мове. У кульце Л. ўвасабляецца прынцып таннай царквы. У Беларусь Л. пачало пранікаць y 1520-я г. з Лівоніі і Усх. Прусіі; трапляла і непасрэдна з Германіі праз студэнтаў з ВКЛ, якія навучаліся ў ням. ун-тах, асабліва ў Лейпцыгскім. Першым значным пралаведнікам Л. ў ВКЛ
быў А.Кульва, які выкладаў вучэнне Лютэра ў сваёй школе ў Вільні. У 1544 ва Усх. Прусіі быў адкрыты пратэстанцкі Кёнігсбергскі ун-т, які значна паспрыяў распаўсюджванню Л. ў ВКЛ і Польшчы. Тут было некалькі кафедраў з навучаннем на польскай, літ. і бел. мовах, устаноўлена некалькі стыпендый для выхадцаў з Беларусі, Літвы і Польшчы, друкавалася пратэстанцкая л-ра. 3 сярэдзіны 1550-х г. лютэранскія суполкі з’явіліся ў Вільні, Мінску, Слуцку і інш. У канцы 16 ст. на тэр. ВКЛ было ад 5 да 8 суполак. Л. было пашырана сярод гараджан, y меншай ступені сярод шляхты. Гал. кіруючым органам лютэранскай царквы ў ВКЛ была выбраная на сінодзе Літоўская кансісторыя на чале з прэзідэнтам (пазней суперінтэндантам). У час рэліг. ганенняў y 17— 18 ст. лютэране супрацоўнічалі з кальвіністамі і праваслаўнымі, карысталіся падтрымкай Прусіі і Расіі; колькасць вернікаў y гэтыя часы значна скарацілася. У пач. 20 ст. ў Беларусі заставаліся адзінкавыя лютэранскія супсшкі, частка іх існавала ў Зах. Беларусі да 1940-х г.; вернікі былі пераважна ням. нацыянальнасці. У 1990-я г. Л. стала адраджацца. На 1ЛЛ997 y Рэспубліцы Беларусь зарэгістраваны 3 лютэранскія суполкі: y Віцебску, Гродне, Мінску.
Л іт Ч a н ы ш е в А.Н. Протестантнзм. М., 1969; П о д о к ш н н СА. Реформацня м обшественная мысль Белорусснн н Лнтвы (Вторая половнна XVI — начало XVII в.). Мн., 1970; К о s m a n M. Reformacja i kontireformacja w Wielkim Ksiçstwie Litewskim. Wroclaw etc., 1973. С.В.Казуля, В.Ф.Шалькевіч. ЛЮ ТФЦЫЙ (лац. Lutetium), Lu, хімічны элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 71, ат. м. 174,967; адносіцца да лантаноідаў. Прыродны складаецца з 2 ізатопаў: !' 5Lu (97,4%) і радыеактыўнага 176Lu (перыяд паўраспаду 2,4 • 10'° гадоў). У зямной кары 8 ■ 10'5% па масе. Адкрыты франц. хімікам Ж.Урбенам y 1907, названы па лац. назве Парыжа (Lutécia).
рымліваюць тэхн. расліны.
алей. Харч., лек., тэхн.
ЛКЬХАВА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 10 км на ПнЗ ад г. Полацк, каля г. Наваполацк. Пл. 0,43 км2, даўж. каля 1,7 км, найб. шыр. 330 м, найб. глыб. 20,7 м, даўж. берагавой лініі каля 4,8 км. Пл. вадазбору 4,7 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, параслі лесам. Ёсць шмат заліваў і паўастравоў. Берагі нізкія, пад хмызняком, на Пн забалочаныя. Падводная ч. катлавіны складаецца з паўн. (глыб. да 4,5 м) і паўд. (глыб., 20,7 м) плёсаў, злучаных пралівам глыб. 3 м. Ложа да глыб. 2 м выслана пяском, ніжэй — сапрапелем.
ЛКЬціЧЫ (лац. Lutici), в е л е т ы, ca ros зах.-слав. плямён y 8— 12 ст. на паўд. узбярэжжы Балтыйскага м., паміж рэкамі Одра (Одэр) і Лаба (Эльба) на тэр. сучаснай Германіі. Саюз аб’ядноўваў плямёны хіжан, далянчан, ратараў (гал. племя, y іх г. Рэтра знаходзілася гал. святыня Л. — храм Сварожыча) і інш. Займаліся сельскай гаспадаркай, рамяством і марскім гандлем. У 9 — пач. 10 ст. Л. кіраваў князь ратараў, пазней — сход плем. знаці. У пач. 12 ст. пасля больш як 300 гадоў барацьбы заваяваны герм. феадаламі і германізаваны. Л Ю Ц К 0 Аляксандр Міхайлавіч (23.1. 1941, в. Чыжэвічы Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 4.9.1997), бел. вучоны ў галіне ядз. фізікі і радыеэкалогіі. Канд. фіз.-матэм. н. (1969), праф. (1997). Скончыў БДУ (1963), дзе і працаваў y 1963— 78 і з 1987. 3 1992 рэктар створанага па яго інідыятыве Міжнар. ін-та па радыеэкалогіі імя А.Сахарава (цяпер Міжнар. экалагічнага ун-та імя А.Сахарава). Навук. прады па ізатопнай
Серабрыста-белы метал, t^, каля 1660 °С, шчыльн. 9849 кг/м3. У паветры пакрываецца ўстойлівай аксіднай плёнкай. Пры пакаёвай т-ры ўзаемадзейнічае з мінер. к-тамі, пры награванні — з галагенамі, серай, вадародам і інш. неметаламі. Метал. атрымліваюць аднаўленнем трыфтарыду LuF3 кальцыем.
ЛЮЦЫФЕРАЗЫ
413
біяінтраскапіі, радыеактыўных індыкатарах для біятэхналогій, вывучэнні наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Адзін з аўтараў падручнікаў для сярэдніх школ па асновах радыяцыйнай бяспекі.
Ter Нзотопная бноннтроскопня. М., 1973 (разам з А.Дз.Ляўковічам, АМ.Перцавым); Фон Чернобыля. Мн., 1990. І.Б.Ткачук.
Л Ю Ц К 0 Анатоль Андрэевіч (н. 4.8. 1952, г. Віцебск), бел. мастак. Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1979). Працуе ў тэхніках алейнага жывапісу, гуашы і акварэлі. Творы вызначаюцца кампазіцыйнай напружанасцю, кантрастнымі колеравымі спалучэннямі, падкрэсленай дэкаратыўнасцю; пейзаж y карцінах перадае праз урбаністьпшыя і асацыятыўныя імправізацыі; «Віцебску прысвячаецца» (1983), «Мой горад» (1987), «Мастак і яго мадэлі» (1988), «Жывы арганізм» (1990), «Мастак і горад» (1992), «Імправізадыя» (1997); серыі «Парушэнне экалогіі» (1987— 89), «Горад над Дзвіной» (1987—97).
В.В.Шамшур.
Л І0Ц Ы Н С К А Я ДЗЯРЖАЎНАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ГІМНАЗІЯ, сярэдняя навуч. ўстанова бел. нац. меншасці ў Латвіі. Існавала ў 1922— 25 y г. Люцын (цяпер г. Лудза). Засн. 1.9.1922 як прыватная гімназія бел. культ.-асв. т-ва *Бацькаўшчына». Мела 4 класы (80— 85 вучняў). Са жн. 1923 на ўтрыманні Бел. аддзела пры Мін-ве асветы Латвіі. Дырэктарамі гімназіі ў розны час былі Г.С.Плыгаўка, К.Б.Езавітаў, У.В.Пігулеўскі і інш. У гімназію набіралі вучняў з 30 навакольных пач. бел. школ. Навучэнцы выдавалі літ. час. «Ластаўка», удзельнічалі ў драм. гуртку, збіралі і запісвалі бел. фальклор. Закрыта 12.8.1925 уладамі Латвіі. Частка вучняў вярнулася дадому, некаторыя паступілі ў рас. школы, 34 вучні працягвалі вучобу ў Дзвінскай дзярж. бел. гімназіі. С.С.Панізнік. Л І0 Ц Ы Н С К І М 0Г ІЛ Б Н ІК , могілкі латгалаў 9— 10 ст. каля г. Лудза (ранейшая назва Люцын) y Латвіі. Адкрыты Е.Р.Раманавым y 1890. Пахавальны абрад — трупапалажэнне, трупаспаленне і пахаванне адных рэчаў. У жаночых пахаваннях знойдзена шмат бронзавых упрыгожанняў (нагрудныя ланцужкі, вітыя і пласціністыя грыўні, бранзалеты са змяінымі галоўкамі на канцах, пярсцёнкі, трапецападобныя падвескі і інш.); y мужчынскіх — жал. наканечнікі дзідаў, сякеры, масіўныя бранзалеты, якія выконвалі ролю кастэтаў. Багатых пахаванняў няшмат, але яны выразна адрозніваліся ад звычайных пахаванняў, што сведчыць пра значную сац. дыферэнцыяцыю.
Л І0 Ф А л y ф a (Luffa), род кветкавых раслін сям. гарбузовых. 5— 8 відаў. Паціыраны ў тропіках. Культывуюць Л. цыліндрычную, або мачальны гарбуз (L. cylindrica), і Л. граністую, або вострарабрыстую (L. acutangula). Стараж. культура (з 6 ст. да н.э.) Афрыкі, Індыі і Кітая. Аднагадовыя травм з лазячымі сцёбламі. Лісце пераважна 5—7-лопасцевае. Кветкі аднаполыя, аднадомныя, буйныя, жоўгыя ці белыя; тычынкавыя — y гронках, песцікавыя — адзіночныя. Плод падоўжана-цыліндрычны, даўж. 15—50 см (да 1 м), сухі, валакністы. Маладыя плады спажываюйь y ежу, спелыя выкарыстоўваюць як мачалкі, для вырабу туфляў, капелюшоў, кошыкаў, ізаляцыйных матэрыялаў і інш. 3 насення ат-
У.П.Пярэднеў.
Д Люцько. Імправізацыя. 1997.
ЛЮ Ц Ы Ф ЕРА ЗЫ , ферменты, якія ўдзельнічаюць y працэсе біялюмінесцэнцыі святлівых арганізмаў; каталізуюць аэроб-
414_______________ л ю ц э р н нае акісленне люцыферынаў. Знаходзяцца ў фотагенных клетках ці спецыялізаваных органах свячэння гэтых арганізмаў. Л. розняцца паводле будовы і аптымальных умоў уадзеяння на субстраты.
ЛЮЦ&РН (Luzern), горад y цэнтр. ч. Швейцарыі. Адм. ц. кантона Люцэрн. Засн. каля 1180. Каля 70 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на Фірвальдштэцкім воз. Прам-сць: маш.буд., прыладабуд., швейная, паліграф., харчовая. Музеі, y т.л. мастацкі і гістарычны. Скарбніца Гофкірхе. Гар. ўмацаванні з вежамі (пач. 15 ст.), Рыцарскі палац, пазней езуіцкі калегіум (2-я пал. 16 ст.), драўляныя гатычныя масты Капельбруке (1333, згарэў y 1993, адбудаваны) і Шпроербруке (1408), ратуша (пач. 17 ст.), будынкі ў стылі барока (17— 18 ст.). Штогадовыя муз. фестывалі. Кліматычны курорт. Турызм.
ЛЮЦ&РНА (Medicago), род кветкавых раслін сям. бабовых. Каля 100 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Афрыцы і Амерыцы. У культуры каля 8 тыс. гадоў. На Беларусі 3 дзікарослыя віды. Найб. вядомая Л. хмелепадобная (М. lupulina), расце ў пасевах, на схілах, засмечаных мясцінах. У культуры 2 віды Л.: пасяўная, або сіняя (М. sativa), і жоўгая, або серпападобная (М. falcata). Адна- і шматгадовыя травы, радзей паўкусты і кусты. Сцёблы галінастыя. Каранёвая
сістэма стрыжнёвая, даўж. да 5 м і болей. На каранях знаходзяцца к л у б е н ь ч ы к а в ы я б а к т э рыі. Лісце трайчастае з прыпісткамі. Кветкі ў гронкападобных або галоўчатых суквеццях. Вяночак матыльковы. Плод — струк. Лек., алейныя, сідэральныя і меданосныя расліны. У .П .П я р э д н е ў .
ЛЮЧЖ0Ў, горад на Пд Кітая, на р. Люцзян, y Гуансі-Чжуанскім аўт. раёне. 609 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак. Лесапрамысл. цэнтр. Прам-сць: цяжкая, дрэваапр., металургічная, маш.-буд., хімічная.
ЛЮ ШААЦЬІ (1898, прав. Хунань, Кітай — 12.11.1969), дзяржаўны і паліт. дзеяч Кітая. Меў пед. адукацыю. Вучыўся ва ун-це працоўных Усходу ў Маскве (1921— 22). 3 1921 чл. Камуністычнай партыі Кітая (КП К), з 1927 ЦК КП К, з 1943 Палітбюро ЦК. 3 1925 нам., потым старшыня Усекіт. федэрацыі працы. Пасля перавароту Чан Кайшы ў крас. 1927 y падполлі. 3 1936 сакратар Паўн.-Кіт. бюро КПК. 3 1937 y тыле яп. войск, сакратар Цэнтр.-Усх. бюро КП К, паліт. камісар 4-й арміі. 3 1943 сакратар ЦК і нам. старшыні Нар. рэв. к-та ЦК КПК. 3 1949 нам. старшыні цэнтр. нар. ўрада КНР. У 1954— 59 старшыня Пастаяннага к-та Усекіт. сходу нар. прадстаўнікоў. 3 1956 нам. старшыні ЦК КПК (да 1966). 3 крас. 1959 старшыня КНР. Афіц. пераемнік Мао Цзэдуна, але выступаў супраць усталявання ў КПК і краіне рэжыму яго асабістай улады. У час «культурнай рэвалюцыі» абвінавачаны ў рэвізіянізме, y кастр. 1968 зняты з усіх пасал і арышта-
ваны. Памёр y зняволенні. У 1980 рэабілітаваны. Л10ЭС, тое, што сіфіліс. ЛЯАДЎНСКІ ЗАЛІЎ, заліў Жоўтага м., каля берагоў Кітая. Абмежаваны з У Ляадунскім п-вам. Даўж. 220 км, шыр. пры ўваходзе 175 км, глыб. 10—50 м. Зімой каля берагоў — плаваючыя крыгі. Прылівы няправільныя паўсутачныя (каля 4,4 м). Парты — Інкоў, Цыньхуандао. ЛЯАДЎНСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, на ПнУ Кітая, паміж Ляадунскім і Зах.-Карэйскім залівамі Жоўтага м. Даўж. 225 км, шыр. 80— 130 км. Берагі прамалінейныя, нізкія, на ПдЗ (на n -ве Гуаньдун) — рыясавага тыпу. Узгоркавая раўніна і нізкагор’і выш. да 1132 м (г. Буюньшань). Складзены пераважна з вапнякоў, сланцаў, кварцавых пясчанікаў; месцамі базальтавыя покрывы. Хмызнякі, участкі лясоў. Раўніны і пакатыя схілы апрацаваны (пасевы кукурузы, гааляну). Найб. парты: Далянь (Дальні) і Люйшунь (Порт-Аргур). ЛЯАНІН, правінцыя на ПнУ Кітая. На Пд абмываецца Жоўтым м., на У прымыкае да мяжы з КНДР. Пл. 151 тыс. км2. Нас. 39,5 млн. чал. (1990). Адм. Ц. — Шэньян (Мукдэн). Больш за 1 млн. ж. y гарадах Ш эньян, Фушунь, Аньшань. Паверхня пераважна гарыстая. На У Усх.-Маньчжурскія і Ляадунскія горы (выш. да 1367 м), на 3 адгор’і гор Ляасі, y цэнтр. ч. — нізінная раўніна. Радовішчы каменнага вугалю, жал. руды, гаручых сланцаў, магнезіту, алюмініевай сыравіны. Клімат мусоннага тыпу з гарачым вільготным летам і халоднай маласнежнай зімой. Ападкаў 500— 1000 мм за год. Гал. рэкі Ляахэ і Ялуцзян. Л. — адзін з важнейшых індустр. раёнаў Кітая. На долю Л. прыпадае значная ч. здабычы каменнага вугалю (Фушунь і Фусінь), жал. руды (Аньшань і Бэньсі), сланцаў і інш. Буйныя ЦЭС і ГЭС. Агульнанац. значэнне мае чорная і каляровая металургія. Гал. галіны прам-сці: машынабудаванне (горназаводскае абсталяванне, станкі, эл.-тэхн. вырабы, чыг. рухомы састаў, судны, трактары), хім., нафтаперапр., буд. матэрыялаў, тэкст., харч. (алейная, мукамольная). У сельскай гаспадарцы пераважае земляробства, часткова арашальнае. Вырошчваюць пшаніцу, рыс, сою, бавоўнік, кенаф, тытунь. Агародніцтва і садоўніцтва. Рыбалоўства. Транспарт чыгуначны, марскі, рачны. Гал. марскія парты: Люйда, Аньдун, ІнКОў.
/.
Я
А ф нагель
ЛЯАСІ, Ж э х э, нагор’е на ПнУ Кітая. Пл. каля 120 тыс. км^. На ПнЗ — сістэма хвалістых плато і невысокіх масіваў выш. 500— 1300 м, на ПдУ — скалістыя горы выш. 1000— 1600 м, найб. — 2050 м (г. Улуншань). Складзена з крышт. сланцаў, гнейсаў, гранітаў, пясчанікаў, вапнякоў. Радовішчы каменна-
га вугалю. Перадгор’і глыбока расчлянёныя дапінамі рэк бас. Луаньхэ, Ляахэ і інш. У даліне р. Жэхэ (прыток Луаньхэ) гарачыя мінер. крыніцы. Стэп, месцамі зараснікі хмызнякоў і гаі з дубу, клёну, арэху. Даліны густа населены і апрацаваны (палі чумізы, гааляну; сады ).
patula), татарскі (A. tatarica), кап’ялісты (A. prostrata). Адна- і шматгадовыя травы, гіаўкусты і кусты. Лісце чаргаванае, часта, як і сцёблы, з мучністым налётам. Кветкі y клубочках, сабраных y коласападобныя ці мяцёлчатыя суквецці, песцікавыя пераважна без калякветніка. Плод — аннанасенны арэшак. Харч., тэхн., кармавыя, лек., дэкар. расліны; ёсць ядавітыя і пустазелле.
л я в іц к і
415
ных, складскіх, манеўровых (з рухомым саставам) работах, пры тралёўцы лесу і штабеляванні драўніны, швартоўцы суднаў, паа’ёме якараў, a таксама як частка землярыйных і дарожных машын, ірузападымальных кранаў, капроў, канатных дарог, скрэперных і буравых установак і інш.
ЛЯАХФ, рака на ПнУ Кітая. Даўж. (ад вытокаў р. Сіляахэ) 1430 км, пл. басейна 231 тыс. км2. Пачынаецца ў гарах на стыку Вял. Хінгана і Жэхэ, цячэ па раўніне Сунляо, упадае ў Ляадунскі зал. Жоўтага м. Летнія паводкі. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні болып за 630 м3/с. Выкарыстоўваецца пераважна для арашэння. Вадасховішчы Дахафан, Эрлуншань. Суднаходная ад г. Чжэнцзятунь. У вусці — марскі порт Інкоў. ЛЯАЮАНЬ, горад на ПнУ Кітая, на р. Дунляахэ (бас. р. Ляахэ), y прав. Гірын. 354 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: металургічная, маш,буд., хімічная, буд. матэрыялаў, тэкстыльная. Цэнтр здабычы каменнага вугалю. ЦЭС. ЛЯАЯП, горад на ПнУ Кітая, каля р. Тайцзыхэ (прыток р. Ляахэ), y прав. Ляанін. Каля 600 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак. Нафтахім. камбінат, прадпрыемствы машынабудавання, вытв-сць буд. матэрыялаў. ЛЯАЯНСКАЯ БІТВА 1904, баявыя дзеянні 24.8— 3.9.1904 y раёне г. Ляаян (Паўн.-Усх. Кітай) паміж рус. Маньчжурскай арміяй і трыма (1, 2, 4-я) яп. арміямі ў час руска-японскай вайны 1904— 05. Паводле плана яп. камандавання (маршал І.Аяма) прадугледжвалася рашучае наступленне з абходам флангаў рус. арміі. Але сілы яп. войск (каля 130 тыс. чал., 508 гармат) не дазвалялі ажыццявіць гэты план. Рус. армія (152 тыс. чал., 606 гармат) падрыхтавала для абароны тры рубяжы. План рус. камандавання (ген. КМ .Курапаткін) насіў пасіўна-чакальны характар і аддаваў ініцыятыву праціўніку. Таму нават нязначны поспех яп. войск (24— 26 жн.) на адным з участкаў іх наступлення (раён Анпіліна) і адсутнасць y Курапаткіна дакладных звестак аб сілах праціўніка прымусілі яго аддаць загад пра адыход на 2-і рубеж абароны (за 8 км на Пд і ПдУ ад Ляаяна). Актыўнасць наступаючых, іх намаганні акружыць рус. армію зноў прымусілі (3 вер.) ген. Курапаткіна адступіць. Рус. войскі пакінулі Ляаян і адышлі за р. Шахэ. Страты яп. склалі 24 тыс. чал., рускіх — 16 тыс. чал. У выніку памылак рус. камандавання, яп. войскі дасягнулі ў гэтай аперацыі аператыўнага поспеху. ЛЯБЁДН ІК (Atriplex), род кветкавых раслін сям. лебядовых. Больш за 200 відаў. Пашыраны ва ўмераных і субтрапічных паясах. На Беларусі 8 відаў. Найб. вядомыя Л.: раскідзісты (А.
Лябёдкі: a — ручная рычажная (1, 2 — прывадныя рукаяткі прамога і зваротнага ходу); б — барабанная электрычная (1 — электрарухавік, 2 — рэдуктар, 3 — барабан).
Лябеднік татарскі.
ЛЯБЁЦКАЯ Алена Канстанцінаўна (15.7.1903, б. хутар Лягуцева, Слонімскі р-н Гродзенскай вобл. — 28.1.1982), дзеяч рэв. і нац. вызв. руху ў Зах. Беларусі. Стварала гурткі Таварыства беларускай школы (ТБШ ). 3 ліст. 1927 сакратар Слонімскай акр. управы ТБШ . На 1-м з’ездзе ТБШ (1927) выбрана старшынёй рэвіз. камісіі, на 2-м (1929) — старшынёй кантрольнага савета. За рэв. дзейнасць y 1928 зняволена ў турму ўладамі Полыпчы. Дэлегат 1-га антыфаш. кангрэса (1929, Берлін), чл. зах.-бел. к-та па падрыхтоўцы Еўрап. сял. кангрэса, яго дэлегат. У лют. 1930 арыштавана, засуджана на 6 гадоў турмы. У выніку абмену палітвязнямі з 1933 y БССР; працавала ў Ц К Міжнар. арг-цыі дапамогі барацьбітам рэвалюцыі Беларусі. Аўтар успамінаў. ЛЯБЁДКА, машына для пад’ёму, апускання і падцягвання грузаў з дапамогай каната або ланцуга. Развіваюць цягавае намаганне да 200 кН. Бываюць стацыянарныя (падпогавыя, насценныя, столевыя) і перасоўныя (на рэйкавых або бязрэйкавых цялежках), з машынным (эл., пнеўматычным, гідраўлічным, ад рухавіка ўнутр. згарання) і ручным прыводам. Выкарыстоўваюцца як самаст. машыны пры пагрузачна-разгрузачных, буд., мантаж-
ЛЯБЁДКІН Сяргей Іванавіч (17.12. 1886, Масква — 8.3.1942), бел. вучоны ў галіне анатоміі і эмбрыялогіі; адзін з заснавальнікаў марфал. мед. навукі ў Беларусі. Д-р мед. н. (1934), праф. (1925). Скончыў Маскоўскі ун-т (1911, 1914). 3 1922 заг. кафедры Мінскага мед. ін-та, з 1934 заг. аддзела Прыродазнаўча-навук. ін-та (Ленінград). Навук. працы па будове ўнутр. вуха пазваночных жывёл, спіннога мозга, анта- і філагенезе і інш. Распрацаваў шэраг тэарэт. праблем эвалюц. марфалогіі і метадаў графічных і пластычных рэканструкцый.
Тв.: Біягенетычны закон і тэорыя рэкапітуляцый. Мн., 1936; Основы теоретнческой анатомнн человека. Рнга, 1963 (разам з П.Я.Герке). ЛЯВІЦКАЯ Ванда Антонаўна, гл. Лёсік Вацда. ЛЯВІЦ КІ Аляксандр Андрэевіч (23.11.1885, Масква — 4.7.1965), расійскі кінааператар; заснавальнік рас. школы аператарскага мастацтва. Засл. дз. маст. Расіі (1946). 3 1924 выкладаў ва Усесаюзным дзярж. ін-це кінематаграфіі (з 1939 праф.). У кіно з 1910, да 1917 зняў каля 100 фільмаў маст. (пераважна экранізацыі рус. класікі), дакументальных, хранікальных і навуковапапулярных. Удзельнічаў y стварэнні першых сав. маст. фільмаў: «Незвычайныя прыгоды містэра Веста ў краіне
416________________ ЛЯВІЦКІ бальшавікоў» (1924) і «Прамень смерці» (1925), якія паклалі пачатак пошуку выяўл. дэталей, новаму вырашэнню кампазіцыі масавых сцэн. Сярод інш. фільмаў: «Маці» (1920), «Крыж і маўзер» (1925), «Сёмы спадарожнік» (1928) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1949. Л Я В ІЦ К І Антон Іванавіч, гл. Ядвігін
Ш. Дзмітрый Рыгоравіч (каля 1735, Кіеў ? — 16.4.1822), расійскі і ўкраінскі жывапісец; найбуйнейшы майстар рус. параднага партрэта 18 ст. 3 1769 акадэмік, з 1776 саветнік Пецярбургскай AM; y 1771—88 кіраваў партрэтным класам. Вучыўся ў бацькі, укр. гравёра РДявіцкага (Лявіцкага-Носа) і А.Антропава (1752— 55 і з 1758). Магчыма, разам з бацькам удзельнічаў y размалёўцы Андрэеўскага сабора ў Кіе-
Л Я В ІЦ К І
кая нюансіроўка змянілася лакальным колерам, манера пісьма стала больш гладкай: «Урсула Мнішак» (1782), «Кацярына II» (1783) і інш. 3 2-й пал. 1780-х г. яго работы страцілі ранейшую цэласнасць і гарманічнасць, характарнасць вобразаў. Некаторьм творы вызначаюцца яркай выразнасцю маст. сродкаў («Невядомы са сфінксам», 1790-я г.). Пасля 1800 з-за хваробы вачэй амаль не працаваў.
Літ.: М о л е в а Н.М. Д.ГЛевнцкнй. М., 1980; Я б л о н с к а я Т.В. Левнцкнй. М., 1985; Д.Г.Левнцкнй, 1735— 1822: Сб. науч. тр. Л., 1987. ІЛ.Чэбан. Л Я В ІЦ К І Іван Іванавіч (1830, С .-П е-
цярбург — ?), расійскі і бел. архітэктар і інжынер-будаўнік. Скончыў Пецярбургскае буд. вучылішча (1855). Працаваў y Гродзенскім (1857— 62) і Віленскім (1862— 84) буд.-дарожных к-тах. У канцы 19 ст. пабудаваў на Беларусі настаўніцкія семінарыі ў Маладзечне, Полацку, Свіслачы, мужчынскую гімназію ў Відебску (1876— 80, з арх. М.Карчэўскім), рэальнае вучылішча ў Магілёве (1884— 85, з арх. У.Міляноўскім) і інш.
В.М. Чарнатаў.
Мікалай Агшксеевіч (27.12. 1911— 15.8.1982), расійскі кінарэжысёр, сцэнарыст. Нар. арт. СССР (1982). Скончыў Дзярж. ін-т кінематаграфіі (1936, майстэрня С.Эйзенштэйна). 3 1957 працаваў y навукова-папулярным і дакумент. кіно. Сярод фільмаў: «Рускі камень» (1960), «Вялікі выкрывальнік» (1971, сцэнарый з Л.Горыным), па ўласных сцэнарыях зняў фільмы «Крылом да крыла» (1972), «Рэпін малюе Талстога» (1978), «Яўген Баратынскі» (1979), «Фёдар Дастаеўскі» (1980) і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1968.
Л Я В ІЦ К І
Л Я В ІЦ К І Пётр Адамавіч (26.8.1906, в.
ДіЛявіцкі Партрэт П.АДзямідава. 1773.
ве (1752— 55). Каля 1758 пераехаў y Пецярбург. У 1762 афармляў каранацыйныя ўрачыстасці ў Маскве. У ранніх творах спалучаў агульную ўрачыстасць позняга барока з рысамі натуральнасці і штодзённасці, імкнуўся да раскрыцця характару, дакладнасці і матэрыяльнасці выявы. Работам уласцівы эфектнасць кампазіцый, інтэнсіўнасць і танальнае адзінства колеравых адценняў, выразнасць поз і жэстаў: партрэты А.Какорынава (1769— 70), П.Дзямідава (1773), серыя парадных партрэтаў выхаванак Смольнага ін-та («Смалянкі», каля 1773— 76). Інтымныя партрэты адзначаны паглыбленасцю і разнастайнасцю індывідуальных характарыстык, стрыманасцю маст. сродкаў (ДДзідро, 1773— 74; М Дзякавай, 1778; святара, магчыма, бацькі, 1779 і інш.). 3 пач. 1780-х г. пад уплывам класіцызму тон-
Лазавое Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 24.11.1977), дзяржаўны дзеяч БССР. Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1935). 3 1925 на сав. рабоце ў Асіповіцкім р-не. У 1928— 31 y органах АДПУ. 3 1936 дырэктар М ар’інагорскага с.-г. тэхнікума. 3 1939 заг. аддзела, сакратар Мінскага, са студз. 1941 1-ы сакратар Палескага абкомаў КП(б)Б. У пач. Вял. Айч. вайны адзій з арганізатараў партыз. руху на Палессі. 3 кастр. 1941 сакратар Алтайскага крайкома ВКП(б), з ліст. 1942 y апараце ЦК ВКП(б). Са жн. 1943 1-ы сакратар Палескага абкома КП(б)Б, адначасова чл. ваен. савета 61-й арміі. У 1944— 47 1-ы нам. старшыні CM БССР. 3 1947 нач. Баранавіцкага абл. ўпраўлення сельскай гаспадаркі, 1-ы нам. міністра сельскай гаспадаркі БССР. 3 1956 1-ы нам. старшыні CM Літ. ССР. 3 1959 нам. старшыні, старшыня Магілёўскага аблвыканкома. У 1964— 66 нач. Гал. ўпраўлення меліярацыі і воднай гаспадаркі пры CM БССР. Чл. Ц К К П Б y 1940— 49, 1960—66, чл. Бюро Ц К КП(б) y 1945— 47. Дэп. Вярх. Савета С СС Р і нам. старшыні Савета Нацыянальнас-
цей Вярх. Савета СССР y 1946—50, дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—51, 1955— 63. К.І.Дамарад. Л Я В 0Н А В А , вёска ў Шумілінскім р-не
Віцебскай вобл., на аўтадарозе г.п. Обаль — в. Убоіна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на 3 ад г.п. Шуміліна, 70 км ад Віцебска, 8 км ад чыг. ст. Обаль. 190 ж., 71 двор (1999). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік партызанам і воінам-землякам. Ала Канстанцінаўна (н. 3.5.1937, Мінск), бел. мастацгвазнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1973). Скончыла БДУ (1960). 3 1961 y ІМЭФ АН Беларусі, з 1993 y навук.-метадычным цэнтры «Гульні і цацкі». Навук. працы па стараж. бел. скульптуры, сучасным бел. нар. мастацтве. Адзін з аўгараў артыкулаў для «Гісторыі мастацтва народаў СССР» (т. 9, М., 1982), «Гісторыі беларускага мастацтва» (т. 1— 3, 1987— 89), зб-каў «Помнікі старажытнабеларускай культуры» (1984), «Помнікі культуры. Новыя адкрыцці» (1985) і інш.
Л Я В 0Н А В А
Te.: Народная деревянная скульптура Белорусснн. Мн., 1977; Старажытнабеларуская скульптура. Мн., 1991; Народная спадчына — дашкольнікам. Мн., 1998 (у сааўт.); La sculpture sur bois en RSS de Biélorussie // Le bois dans l’architecture et la sculpture slaves. Paris, 1981.
Алена Васілеўна (н. 8.9.1924, г. Смаленск, Расія), бел. вучоны ў галіне паталаг. анатоміі. Д-р мед. н. (1971), праф. (1980). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1947), з 1952 працуе ў ім. Навук. працы па ўзаемаадносінах паталаг. кампенсатарных рэакцый арганізма ў працэсе развіцця хваробы, парушэннях мазгавога кровазвароту, эксперым. тэрапіі ішэміі галаўнога мозга. Л Я В 0Н А В А
Te:. Дннамнка взанмоотношеннй патологаческнх н компенсаторных реакцнй органнзма прн некоторых формах нарушення кровообрашення. Мн., 1974 (у сааўг ); Центральные механнзмы нейрогуморальной регуляцнн функцнй в норме н патологан. Мн., 1985 (у сааўт). вёска ў Нясвіжскім р-не Мінскай вобл., каля р. Цапра. Цэнтр сельсавета і калект.-долевага прадпрыемства. За 14 км на ПдУ ад г. Нясвіж, 126 км ад Мінска, 10 км ад чыг. ст. Клецк. 429 ж., 167 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну-
Л Я В О Н А В ІЧ Ы .
Л Я В 0 Н А Ў Аляксандр Міхайлавіч (н.
12.1.1925, в. Гальева Краснагорскага р-на Маскоўскай вобл.), расійскі і бел. акцёр. Засл. арт. Расіі (1970). 3 1953 працаваў y тэатрах г. Уладзімір, на Д. Усходзе. У 1972— 85 y Гродзенскім абл. драм. т-ры. Выканаўца драм. роляў. Сярод роляў y Гродзенскім т-ры: Караваеў («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Цясленка («Апошні шанц» В.Быкава),
Цімоха («Вечар» А.Дударава), Каргін («Цяжкае абвінавачванне» Л.Ш эйніна), бацька Цярэнція («Жорсткія гульні» ААрбузава), дзед Сцёпачка («Печ на коле» Н.Сямёнавай) і інш. Н .В .Т р а ц эўск а я .
ЛЯВ0НАЎ Аляксей Архіпавіч (н. 30.5. 1934, с. Лісцвянка Кемераўскага р-на, Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1965, 1975), лётчыккасманаўт СССР (1965), ген.-маёр авіяцыі (1975, з 1997 y адстаўцы). Канд.
сія), двойчы Герой Сав. Саюза (1944, 1945). Скончыў Каспійскае вышэйшае ваен.-марское вучылішча імя Кірава (1950). У ВМФ з 1937. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Паўн. флоце, са снеж. 1942 нам. камандзіра разведатрада па палітчасці, з мая 1944 камандзір разведатрада. Вызначыўся пры выкананні баявых задач y тыле ворага ў Запаляр’і, y жн. 1945 на чале асобнага разведатрада асобага прызначэння Ціхаакіянскага флоту пры высадцы дэсан-
ААЛявошў. ВАЛявонаў. Л.М.Лявонаў.
тэхн. н. (1981). Чл. Саюза мастакоў Pa d i. Скончыў Чугуеўскае ваен. авіяц. вучылішча лётчыкаў (1957), Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя Жукоўскага (1968). 3 1960 y атрадзе касманаўтаў. 18— 19.3.1965 з П .І.Бяляевым здзейсніў палёт на касм. караблі «Усход-2» (як 2-і пілот), y час якога ўпершыню ў свеце выйшаў y адкрыты космас (12 мін); 15—21.7.1975 з ЬМ.Кубасавым — палёт на касм. караблі «Саюз-19» (як камандзір) па праграме ЭПАС. У космасе правёў 7,02 сут. Аўтар кн. «Сонечны вецер» (1977), кнігі-альбома «Жыццё сярод зорак» (1981, з A. К. Сакаловым). Дзярж. прэмія СССР 1981. Залаты медаль імя Ю.А.Гагарына. У. С. Ларыёнаў. ЛЯВ0НАЎ Васіль Антонавіч (23.4.1889, г. Варонеж, Расія — 4.9.1972), бел. вучоны ў галіне педыятрыі; адзін з заснавальнікаў бел. школы педыятраў. Акад. АН Беларусі (1941, чл.-кар. 1940), д-р мед. н. (1921), праф. (1924). Засл. дз. нав. Беларусі (1939). Скончыў Пецярб. ваенна-мед. акадэмію (1914). 3 1924 заг. кафедры, з 1933 дэкан і нам. дырэктара Мінскага мед. ін-та. У 1940— 47 віцэпрэзідэнт АН Беларусі. 3 1941 заг. кафедраў Горкаўскага, Новасібірскага і Мінскага мед. ін-таў, адначасова з 1959 заг. Сектара геранталогіі АН Беларусі. Навук. працы па ўмоўных астаткавых рэфлексах y дзяцей, пранікальнасці сасудаў гапаўнога мозга, узбагачэнні мікраэлементамі прадуктаў харчавання, эпідэмічным і туберкулёзным менінгіце ў дзяцей.
Te:. Матерналы к нзученню условных следовых рефлексов y детей. Мн., 1926; Мннеральный спектр кровн в дннаммке лейкозов y детей (разам з А.ІС.Усціновічам) / / Докл. АН БССР. 1966. Т. 10, № 3; Цннк в органнзме человека н жнвотных. Мн., 1971 (разам з Т.Л.Дубінай). ЛЯВ0НАЎ Віктар Мікалаевіч (21.11. 1916, г. Зарайск Маскоўскай вобл., Ра14. Зак. 456.
таў на ўсх. ўзбярэжжа Паўн. Карэі. Пасля вайны да 1956 y цэнтр. апараце ВМФ СССР. Аўтар кніг «Твар y твар» (1957), «Урокі мужнасці» (1975) і інш. Л ЯВ 0Н А Ў Леанід Максімавіч (31.5. 1899, Масква — 8.8.1994), расійскі пісьменнік. Акад. AH СССР (1972). Герой Сац. Працы (1967). Засл. дз. маст. Расіі (1949). Друкаваўся з 1915. У апавяданнях, аповесцях 1920-х г., раманах «Барсукі» (1924), «Злодзей» (1927, 2-і варыянт 1959) драм. падзеі і трагічныя вынікі рэв. барацьбы, крытыка мяшчанства. Раман «Рускі лес» (1953; Ленінская прэмія 1957) пра падабенства рус. характару з рус. прыродай і згубнасці для народа яе бяздумнага пакарэння; рамант. патэтыка мяжуе часам з рыторыкай, a ўзвышаныя персанажы з ідэалізацыяй. Аўтар аповесцей «Evgenia Ivanovna» (1938, апубл. 1963), «Узяцце Велікашумска» (1944), раманаў «Соць» (1930), «Дарога на акіян» (1935), п ’ес «Нашэсце» (1942, 2-я рэд. 1964; Дзярж. прэмія СССР 1943), «Залатая карэта» (1946, 3-я рэд. 1964), кінааповесці «Уцёкі містэра Мак-Кінлі» (1961, аднайм. фільм 1976; Дзярж. прэмія СССР 1977), літ.-крытычных артыкулаў (зб-кі «Літаратура і час», 1964; «Літаратурныя выступленні», 1966) і інш. Асн. рысы яго твораў — напружаная філас.-этычная праблематыка, шырыня сац.-гіст. абагульненняў, псіхал. глыбіня, маляўнічасць і метафарычнасць стылю. Быў знаёмы з Я.Купалам. Асобныя творы Л. на бел. мову пераклалі М.Стральцоў, У.Ягоўдзік. П ’есы ставіліся ў т-рах Беларусі: «Скутарэўскі» (1934), «Палаўчанскія сады» (1938), «Звычайны чалавек» (1955) y Дзярж. рус. драм. т-ры; «Нашэсце» (1943), «Лёнушка» (1975) y т-ры імя Я.Коласа; «У мяцеліцу» (1966), «Залатая карэта» (1971) y т-ры імя Я.Купалы і інш.
лявонны
417
Т в Собр. соч. T. 1— 10. М„ 1981—84; Публмцнстнка. М., 1987; Пнрамнда: Романнаважденне. Ч. 1—3. М., 1994; Бсл. пер. — Дарога на акіян. Мн., 1938. Літ.: Леоннд Леонов — мастер художественного слова. М., 1981; Леоннд Леонов я современность. Саратов, 1983; Леонвд Леонов: Творч. ннднввдуальность н лнт. процесс. Л., 1987; Верность человеческому: Нравств эстет. н фплос. познцня ЛЛеонова. М., 1992. Л ЯВ0Н А Ў Яўген Паўлавіч (2.9.1926, Масква — 29.1.1994), расійскі акцёр тэатра і кіно. Нар. арт. СССР (1978). Скончыў Маскоўскую драм. студыю (1948). 3 1948 працаваў y маскоўскіх драм. т-ры імя К.Станіслаўскага, т-ры імя У.Маякоўскага, з 1972 y т-ры «Ленком». Камедыйны, характарны акцёр, па-майстэрску валодаў сродкамі гумару і сатыры. У камедыйных ролях умеў паказаць драматызм вобраза: Іванаў («Іванаў» А.Чэхава, 1975), Важак («Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага, 1983), Тэўе («Памінальная малітва» паводле Шолам-Алейхема, 1989) і інш. 3 1947 здымаўся ў кіно. Сярод фільмаў; «Паласаты рэйс» (1960), «Данская аповесць» (1965), «Трыццаць тры» (1966), «Джэнтльмены ўдачы», «Беларускі вакзал» (абодва 1971), «Старэйшы сын», «Афоня» (абодва 1975), «Прэмія» (1975, Дзярж. прэмія СССР 1976), «Асенні марафон» (1980, Дзярж. прэмія Расіі 1981), «Забіць дракона» (1989), «Пашпарг» (1990), «Насця» (1993) і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1992. «ЛЯВ0НІХА», бел. нар. танец. Мясц. назвы: «Крутуха», «Круцёлка», «Падарожная», «Бычок», «Мяцеліца», «Лявоніха» па-даўнейшаму». Існуе ў адзінстве трох кампанентаў; харэаграфічнага ў 2 разнавіднасцях — імправізацыйнай (танцуюць па аднаму або ў крузе з выхадам асобных выканаўцаў) і рэгламентаванай, з устаноўленым парадкам фігур (выконваюць парамі або тройкамі); песенна-паэтычнага з мноствам тэкстаў жартоўнага зместу; муз.-інструментальнага з рознай меладычнай асновай. Рытмаформула J ' j ' j ' J ' | J> J> | J> J> J> v|. Муз. памер 2/4. Тэмп жвавы. У нар. практыцы бытуе як абрадавы (калядная гульня «Жаніцьба Цярэшкі», вяселле на Паазер’і) і пазаабрадавы танец. Упершыню выведзена на сцэну ў паказах трупы І.Буйніцкага, 1-я сцэн. рэдакцыя створана ў 1920-я г. К.Алексютовічам; выкарыстана ў балетах «Салавей» М.Крошнера і «Князь-возера» В.Залатарова. Танец папулярны на Беларусі і за яе межамі, уваходзіць y рэпертуар прафес. і самадз. танц. калектываў, служыць своеасаблівай візітнай карткай бел. мастацтва за мяжой. ІДз.Назіна. Л Я В бН Н Ы Юрка (сапр. Ю р к е в і ч Леанід Мікалаевіч; 29.7.1908, г. Чавусы Магілёўскай вобл. — 1937), бел. паэт. Скончыў Бел. вышэйшы пед. ін-т
418
ЛЯВОНПАЛЬСКАЯ
(1934). Працаваў y газ. «Магілёўскі селянін», «Звязда», час. «Работніца і калгасніца Беларусі». Восенню 1936 беспадстаўна арыштаваны. Расстраляны ў Мінску. Друкаваўся з 1925. Аўтар зб-каў паэзіі «Камсамольскія вершы» і «Штурм» (абодва 1930), «Жалезныя віхуры» і «Разбег» (абодва 1931), «Стала і мужна» (1932), нарысаў «Крок пяцігод-
Ю.Лявонны.
В.В.Лявонцьеў.
кі» (1931), прасякнутых рамантыкай сацыяліст. буд-ва. У некаторых творах пераважала рыторыка, палітычна-агітацыйны пачатак.
Тв.: Выбранае. Мн., Літ.: Г р а х о ў с к і
1960. С. Савецкая, № 68: Трыццатыя гады...: Успаміны / / Дзень паэзіі. Мн., 1978. І.У.Саламевіч.
ЛЯВбНПАЛЬСКАЯ СЯДЗІБА, помнік сядзібна-паркавай архітэктуры барока ў в. Лявонпаль Міёрскага р-на Віцебскай вобл. Створана ў 1750 на левым беразе Зах. Дзвіны на заказ брэсцкага ваяводы М.Лапацінскага. Арх. А.Гену (магчыма, Т.Жаброўскі). У час паўстання 1831 пашкоджана. У 1919 сядзібны дом адрамантаваны і прыстасаваны пад касцёл (унутр. плакіроўка эменена). Ансамбль мае сіметрычна-восевую кампазіцыю. На восі сядзібы пастаўлена брама з элементамі дарычнага ордэра. С я д з і б н ы д о м — мураваны 1-павярховы будынак з сіметрычнай аб’ёмна-прасторавай структурай і 2-павярховай цэнтр. часткай, накрытай 2-схільным дахам з фігурнымі франтонамі на тарцах. Бакавыя выцягнутыя крылы з 2-схільнымі дахамі выступаюць на гал. і дваровым фасадах глыбокімі рызалітамі, завершанымі трохвугольнымі франтонамі. У дэкар. аздобе выкарыстана ордэрная
Лявонлальская сядзіба. Сядзібны дом.
пластыка: канеліраваныя пілястры, прафіляваныя карнізы і абрамленні прамавугольных аконных праёмаў (мелі дэкор y стылі ракако), рустоўка і інш. За домам і паўадкрытым дваром, які ўтваралі 2 мураваныя 2-павярховыя флігелі (захаваўся заходні), размешчаны прамавугольны фрагмент рэгулярнага тэраснага парку, абмежаванага каналамі; меліся лабірынты і звярынец, дэкар, скульптура. У 1791 y парку пастаўлена мемар. калона ў гонар Канстытуцыі 3 мая. У 19 ст. паркавыя насаджэнні набылі пейзажную арг-цыю. А.М.Кулагін. Л Я В 0Н Ц Б Е Ў Аляксей Мікалаевіч (18.2.1903, Масква — 21.1.1979), расійскі псіхолаг, філосаф, педагог. Акад. АПН РСФСР (1950), АПН СССР (1968). Ганаровы чл. Венгерскай АН (1973). Д-р псіхал. н. (1940), праф. (1932). Скончьіў Маскоўскі ун-т (1924). Працаваў y Псіхал. ін-це ў Маскве, Ленінградскім пед. ін-це, Маскоўскім ун-це і інш. У 1920— 30-я г. разам з Л.С.Выгоцкім i А.Р.Лурыя ўдзельнічаў y распрацоўйы культ.-гіст. тэорыі псіхічнага развіцця чалавека. Вывучаў філас.метадалагічныя асновы псіхал. навукі, праблемы ўзнікнення свядомасці ў антрапагенезе, функдыянавання яе гал. кампанентаў («пачуццёвая тканка», значэнне, асобасны сэнс), механізмы фарміравання і развіцця вышэйшых псіхічных функцый. Распрацаваў агульнапсіхал. тэорыю дзейнасці («дзейнасны падыход»), сфармуляваў палажэнні аб сістэмнай будове псіхікі, адзінстве практычнай і «ўнутранай», псіхічнай дзейнасці чалавека («Дзейнасць. Свядомасць. Асоба», 1975). Дзейнасны падыход да даследавання свядомасці і псіхікі ў варыянце Л. выкарыстоўваецца ў пед., мед., узроставай, сац., і інш. галінах псіхалогіі, знайшоў сваіх паслядоўнікаў y многіх краінах свету. Вёў даследаванні ў галіне інж. псіхалогіі. Ленінская прэмія 1963. 7в.: Развнтяе памятн. М.; Л., 1931; Проблемы развмтая псяхякн. 2 нзд. М., 1965; Фмлософня пснхологяя. М„ 1994.
Э. С.Дубянецкі.
Л Я В 0Н Ц Б Е Ў Валерый Якаўлевіч (н. 19.3.1949, с. Усць-Уса, Рэспубліка Комі), расійскі эстр. спявак. Засл. арт. Украіны (1987). Нар. арт. Расіі (1996). Скончыў Ленінградскі ін-т культуры (1987), спевам вучыўся ва Усерасійскай творчай майстэрні эстр. мастацтва (1972— 73). 3 1973 саліст Сыктыўкарскай, Горкаўскай, Варашылаўградскай філармоній. 3 канца 1980-х г. кіраўнік «Студыі Валерыя Лявонцьева», y складзе якой вак.-інстр. група «Рэха» (з 1973) і балет «Небяспечныя сувязі». Творчасці характэрны вак. і акцёрскае майстэрства, тэмперамент, сцэн. абаяльнасць, маляўнічасць паказаў. У рэпертуары творы рас. і інш. кампазітараў. Першы выканаўца партый Джардана Бруна, Блазна і Сатаны ў рок-оперы «Джардана» Л.Квінт. Здымаўся ў кіно
(«Дачка генерала», «Заходзь — пака хаю», «Экстрасэнс»). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу на лепшае выкананне песень краін сац. садружнасці (г. 1979) , міжнар. фестывалю эстр. песні «Залаты Арфей» (Гран-пры, Балгарыя 1980) . Прыз «Залаты скрыпічны ключ» на фестывалі песні ў Монтэ-Карла (1990). Л Я В 0Н Ц Б Е Ў (LeontieO Васіль Васіле віч (5.8.1906, С.-Пецярбург — 9.2.1999), амерыканскі эканаміст. Чл. Нац. Амерыканскай акадэміі навук і мастацтваў, Брытанскай акадэміі. Замежны чл. Расійскай АН. Скончыў Ленінградскі ун-т (1925). 3 1931 праф. эканомікі Гарвардскага, з 1975 — Нью-Йоркскага ун-таў. Распрацаваў метад эканомікаматэм. аналізу «затраты-выпуск» для вывучэння міжгаліновых сувязей, структуры эканомікі і складання міжгаліновага балансу («Даследаванне структуры амерыканскай эканомікі», 1953); выкарыстоўваецца больш як y 50 краінах для прагназавання і праграмавання эканомікі. Значны ўклад зрабіў y прагноз развіцця сусв. эканомікі («Будучае сусветнай эканомікі», 1977). Нобелеўская прэмія 1973. Л Я В 0Н Ц Ь Е Ў Мікалай Сцяпанавіч (30.5.1862, г. Навагрудак Гродзенскай вобл. — 4.7.1910), вайсковец, падарожнік, дыпламат. Граф Абісінскай імперыі (1896). Вучыўся ў Мікалаеўскім ваен. вучылішчы ў Пецярбургу, служыў y Гродзенскім гусарскім палку (да 1892). У 1894—95 арганізаваў на свае сродкі (дзеля чаго прадаў свае маёнткі) разам з падарожнікам А.В.Елісеевым рас. геагр. экспедыцыю ў Эфіопію (Абісінію). Наладзіў сяброўскія адносіны з імператарам Менелікам II, садзейнічаў пасылцы ў ліп. 1895 эфіопскай місіі ў Пецярбург і ўсталяванню дыпламат. адносін паміж Расіяй і Эфіопіяй. Быў ініцыятарам адпраўкі ў Эфіопію летам 1895 вял. партыі рас. зброі. У час італа-эфіопскай вайны 1895— 96 ваен. саветнік Менеліка II. У 1897— 99 ген.-губернатар Экватарыяльнай вобл. Эфіопіі, пасля чаго вярнуўся ў Расію. Удзельнік рус.-яп. вайны 1904—05. Апошнія гады жыў y Пары-
Літ:. Б о б р о в н ч В. Граф Абяссянской нмпернн / / Полят. собеседннк. 1991. № 4.
В.Д.Бабровіч.
ЛЯГАСАЎ Валерый Аляксеевіч (1.9. 1936, г. Тула, Расія — 27.4.1988), расійскі хімік-неарганік. Акад. AH СССР (1981). Скончыў Маскоўскі хіміка-тэхнал. ін-т (1961). 3 1962 y Ін-це атамнай энергіі імя І.В.Курчатава, адначасова ў 1975— 79 праф. Маскоўскага фізікатэхн. ін-та, з 1983 y Маскоўскім ун-це. Навук. працы па хіміі інертных газаў, хіміі плазмы. Сінтэзаваў больш за 50 новых злучэнняў ксенону і крыптону, даследаваў уласцівасці гэтых алучэнняў, a таксама магчымасць выкарыстання атамнай энергіі ў хіміка-металургічных
працэсах. Ленінская прэмія Дзярж. прэмія СССР 1976.
1984.
ЛЯГЁНЧАНКА Іван Сяргеевіч (9.2. 1897, в. Крывая Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 9.5.1984), бел. вучоны ў галіне акушэрства і гінекалогіі. Дацэнт (1951). Засл. ўрач Беларусі (1956). Скончыў Казанскі ун-т (1923). У 1945—68 заг. кафедры Бел. ін-та ўдасканалення ўрачоў і ў 1945— 52 гал. акушэр-гінеколаг Мін-ва аховы здароўя Беларусі. Распрацаваў спосабы вызначэння праходнасці фалопіевых труб,' абязбольвання і паскарэння родаў, метад фізіял. ажыўлення ўяўна-памерлых нованароджаных (метад Л.).
кампазітар, дырыжор, педагог, муз. дзеяч. Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1878, клас М .Р ы м с к а га -К о р с а к а в а ), з 1878 выкладаў y ёй (з 1886 праф.). Прадстаўнік «Новай рус. муз. школы», чл. Бяляеўскага гуртка (з пач. 1880-х г.). Выступаў як дырыжор y «Рускіх сімфанічных канцэртах» і інш. Яго яскрава нац. ў сваёй аснове музыка роднасная музыцы М.Глінкі, А.Барадзіна, Рымскага-Корсакава. Асн. жанр творчасці — мініяцюра (сімфанічная,
Тв.: Фнзяологнческяй метод ожнвленяя мнямоумершнх новорожденных / / Акушерство я ганекологня. 1947. № 4.
ЛЯГЁНЧАНКА Марыя Іванаўна (н. 28.6.1925, г. Казань, Татарстан), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н. (1978), праф. (1979). Засл. ўрач Беларусі (1971). Дачка Х .С .Л ягенчан кі. Скончыла Мінскі мед. ін-т (1948), y 1951— 93 працавала ў ім (у 1972—92 заг. кафедры). Навук. працы па пульманалогіі і кардыялогіі дзяцей ранняга ўзросту. Реографмя в днагностнке нарушеннй деятельностя сястемы кровообрашення пря пневмоннн y детей раннего возраста (разам з М.КАсколкавай) / / Педнатрня. 1979. № 9; Состоянне сердечно-сосуднстой снстемы пря пневмоннн y детей раннего возраста / / Здравоохраненне Бслорусснн. 1980. № 7. Т в
ЛЯГНІЦА (Legnica), горад на ПдЗ Польшчы, y Дольнашлёнскім ваяводстве. Вядома з 1149. 107 тыс. ж. (1992). Чыг. вузел. Аэрапорт. Цэнтр ЛягніцкаГлогаўскага руднага раёна (здабыча меднай руды, вытв-сць медзі). Прам-сць: маш.-буд., y т.л. горная, эл.тэхн., швейная, папяровая, трыкат., харчовая. Выраб раяляў і піяніна. Біскупства. Музей медзі. Арх. помнікі 13— 17 ст. ЛЯГНІЦКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Legnickie), былая адм.-тэр. адзінка на ПдЗ Польшчы. 3 1999 тэрыторыя ў складзе Дольнашлёнскага ваяводства. ЛЯДА, участак, на якім высякаўся лес, дрэвы спальваліся, a зямля выкарыстоўвалася пад ворыва. Ляднае земляробства вядома на тэр. Беларусі з эпохі неаліту, на Палессі з 4-га тыс. да н.э., y канцы 3-га тыс. пашырылася да Падзвіння. У бронзавым веку — асн. сістэма гаспадаркі. Лядна-агнявым земляробствам займаліся плямёны ш т р ы х а ва н а й к е р а м ік і кул ьт уры і д н е п р а -д звін с к а й кул ьт уры , дрыгавічы, крывічы, радзімічы і інш. слав. плямёны. Часткова выкарыстоўвалася да 19 ст. Ад Л. паходзяць назвы некаторых населеных пунктаў.
ВАЛягасаў.
АК.Лядаў
фп., вакальная). У фп. творах арганічна пераўтвораны некаторыя рысы музыкі Ф.Ш апэна, Р.Шумана, y сімф. творах з характэрным багаццем тэмбравага каларыту вызначыўся прынцып камернага сімфанізму. Аўтар апрацовак (больш за 200) і складальнік зборнікаў рус. нар. песень. Сярод твораў: для аркестра — «Баба Яга» (1904), «Восем рускіх народных песень» (1906), «Чароўнае возера», «Пачвара» (абедзве 1909), «Танец амазонкі» (1910), «Журботная песня» (1914); камерна-інстр. ансамблі; для фп. — «Бірулькі» (14 п’ес, 1876), «Арабескі» (1878), «Пра даўніну» (1889), «Баркарола» (1898); хары, рамансы, 18 дзіцячых песень на нар. словы (1887— 90).
Літ:. М н х а й л о в М. А.КЛядов: Очерк жнзнн н творчества. 2 нзд. Л., 1985.
ЛЙДАЎСКІ МАНАСТЫР ДАБРАВЁШ ЧАННЯ. Існаваў y 1730-я г. — 1918 y в. Ляды (цяпер Смалявіцкі р-н Мінскай вобл.). Засн. каля 1730 як уніяцкі манастыр ордэна б а з ш ь я н мечнікам ВКЛ І.Завішам. У 1792— 94 пабудавана мураваная царква Дабравешчання, y 1811— 50 — жылы корпус. Пры манастыры былі курсы маральнай тэалогіі
Літ.: Очеркн по археологан Белорусснн. Ч. 1. Мн„ 1970.
ЛЙДАЎ Анатоль Канстанцінавіч (11.5. 1855, С.-Пецярбург — 28.8.1914), рускі
Лядаўскі мавастыр Дабравеогшння. вы гляд ц арквы .
А гу л ьн ы
ЛЯДОВАЕ_______________ 419 для манахаў, школа для свецкіх асоб (у 1818 — 159 вучняў), шпіталь. Пасля скасавання ў 1839 Б р эсц к а й у н іі 1596 манастыр пераўтвораны ў праваслаўны. У 1918 закрыты, царква і інш. будынкі захаваліся. Помнік архітэктуры рэсп. значэння. А.А.Ярашэвіч. ЛЯДЗЁЦ, вёска ў Столінскім р-не Брэсцкай вобл., на р. Вятліца. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км на ПнУ ад г. Столін, 267 км ад Брэста, 35 км ад чыг. ст. Гарынь. 978 ж., 413 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЛЙДНА, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 8 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,58 км2, даўж. больш за 1,9 км, найб. шыр. 510 м, найб. глыб. 22 м, даўж. берагавой лініі больш як 4,8 км. Пл. вадазбору 14,2 км2. Схілы катлавіны выш. да 19 м, разараньм, на У і П н параслі лесам. Берагі высокія, месцамі зліваюцца са схіламі, на ПнЗ пад хмызняком. Дно да глыб. 1,5— 2 м (на Пн да 6,5 м) выслана пяском, ніжэй — сапрапелем і ілам. Зарастае слаба. Выцякае ручай y воз. Огзіна. ЛЯДНЙНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924— 31. Створаны 17.7.1924 y Аршанскай акрузе (да 26.7.1930). Цэнтр раёна — мяст. Л яд ы . 20.8.1924 падзелены на 6 сельсаветаў. Пл. 340,66 км2, нас. 22 085 чал. (1928). 8.7.1931 раён скасаваны, тэрыторьш перададзена Д убровен скам у раён у.
ЛЯД0ВАЕ П А Б0ІІП Ч А 1242, бітва паміж наўгародскім войскам і рыцарамі ням. Лівонскага ордэна на лёдзе Чудскога воз. 11 красавіка. Выкарыстаўшы аслабленне Русі з-за мангола-тат. нашэсця хана Батыя, ням. крыжакі, дацкія і шведскія феадалы ўзмацнілі націск на паўн.-зах. землі суседзяў. Шведы былі разгромлены ў вусці р. Н ява (гл. Н е у с к а я б іт ва 12 4 0 )\ y гэтым жа годзе крыжакі захапілі Ізборск і Пскоў. На землях племя водзь (Водская пяціна) яны пабудавалі крэпасць Капор’е, адкуль рабілі набегі на Наўгародчыну. У 1241 наўгародскі кн. А л я к са н д р Н е ў с к і, сабраўшы войска з наўгародцаў, ладажан, іжорцаў і карэлаў, выбіў лівонцаў з Капор’я і зруйнаваў крэпасць; потым штурмам узяў Пскоў, адкуль рушыў на землі ордэна. Крыжакі выступілі насустрач з раёна Дэрпцкага біскупства. Частка іх войска накіравалася да Ізборска, асн. сілы — да Пскоўскага возера. Даведаўшыся пра напрамкі руху рьшараў, Аляксандр Неўскі павярнуў сваё войска да Узмені (самае вузкае месца, дзе злучаюцца Чудское і Пскоўскае азёры) і размясціўся насупраць в. Варонін Камень. Умела выкарыстоўваючы мясцо-
420____________
лядовы
васць і колькасную перавагу (наўгародскае войска налічвала 15— 17 тыс. чал.) і ведаючы тактыку лівонцаў (наступленне «клінам» або т.зв. «свіннёй»), кн. Аляксандр Неўскі б. ч. сваіх сіл паставіў на флангах, княжацкую дружыну схаваў y засадзе. Рьвдарскае войска (10— 12 тыс. чал.), уэмоцненае атрадамі эстаў (чудзі), на досвітку 11 крас. прарвала цэнтр абароны наўгародцаў, дзе стаялі пешае апалчэнне і перадавы полк. Потым крыжакі ўступілі ў схватку з добра ўзброенай пяхотай і коннідай, што размяшчаліся на флангах. Пазбаўленьм магчымасці манеўра, яны не змаглі развідь поспех. Удар засаднай княжацкай дружыны спрыяў канчатковаму акружэнню рыцараў і разгрому іх. Л'.п. — адна з выдатных бітваў сярэдневякоўя, якая ў значнай меры прыпьініла экспансію крыжакоў на У (гл. К р ы ж овы я п аходы с у п р а ц ь сл авя н і б а л т а ў y 12— 1 5 cm .).
Л Я Д 0В Ы РЭЖЫМ, сукупнасць заканамерных працэсаў утварэння, развіцця і разбурэння л е д зя н о га п о к р ы в а на водных аб’ектах. Адрозніваюць 3 асн. фазы — замярзанне, л е д а с т а ў і крыгалом. Асаблівасці Л.р. для кожнага ўчастка вадацёку вызначаюцца кліматам, умовамі жыўлення ракі, будовай рэчышча і дынамікай патоку; істотна ўплывае на яго гасп. дзейнасць: скідванне ў вадаёмы прамысл. і адпрацаваных вод ЦЭС, буд-ва плацін, паглыбленне і выпростванне рэчышчаў. Першыя ледзяныя ўтварэнні на рэках Беларусі ( ш а р о ш , заберагі, сала) адзначаюцца ў 2-й пал. ліст., y бас. р. Н ём а н — y 1-й дэкадзе снежня. Заберагі і сала раней утвараюцца на прыбярэжных участках, водмелях і затоках. Адначасова пачынае ўзнікаць унутрыводны лёд, які ўсплывае і ператвараецца ў шарош. Наслаенне кавалкаў доннага лёду і шарошу пад ледзяное покрыва можа прывесці да ўтварэння з а ж о р а ў . Ледастаў звы'чайна бывае ў сярэдзіне снеж., спачатку на плёсах, потым на перакатах. Трымаецца ў сярэднім каля 100 сут, найб. працяглы на рэках бас. Зах. Дзвіны — да 160 сут. і болей, самы кароткі на рэках бас. Нёмана і Прыпяці — да 10— 20 сут. Крыгалом на рэках адбываецца пераважна ў 2-й пал. сакавіка. Ускрыццю рэк папярэднічае ўтварэнне з а к р а ін і зрушэнне лёду. На ПдЗускрыццё рэк пачынаецца ў 2— 3-й дэкадах сак., на працягу месяца дасягае ПнУ. Працягласць веснавога к р ы га х о д у 2— 10 сут. На азёрах і вадасховішчах ледзяныя ўтварэнні паяўляюцца звычайна на 1—2, a на Палессі на 3 тыдні пазней, чым на рэках. Сярэдняя працягласць ледаставу на вадаёмах на Пн да 150 сут, на Пд да 130 сут. Азёры і вадасховішчы ачышчаюцца ад лёду на 10— 15 сут пазней, чым рэкі.
лядск, вёска ў Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Спушанка. Цэнтр сельсавета. За 9 км на П нЗ ад г. Шчучын, 74 км ад Гродна, 17 км ад чыг. ст. Ражанка. 129 ж., 47 двароў (1999). Бібліятэка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Станіславаўскі касцёл (пач. 20 ст.).
ЛЙДСКІ БО Й 1943. Адбыўся паміж партызанскім атрадам «Камсамол» (камандзір П.С.Вараб’ёў) 1-й Мінскай партыз. брыгады і гарнізонам ням,фаш. захопнікаў y в. Ляды Смалявіцкага р-на 28 лют. ў Вял. Айч. вайну. Узяты ў палон нач. каравула лядскага гарнізона згадзіўся правесці партызан y вёску. У ноч на 28 лют. адна група партызан нейтралізавала вартавых і акружыла каравульнае памяшканне, другая бясшумна пранікла ў казарму і авалодала зброяй праціўніка. Праз паўгадзіны супраціўленне ворага было зламана. Партызаны захапілі шмат зброі і боепрыпасаў. У.С.Пасэ.
ляды, вёска
ў Валяўкоўскім с /с Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. на р. Мярэя (прыток Дняпра). Цэнтр саўгаса. За 29 км на У ад г. Дуброўна, 140 км ад Віцебска. 707 ж., 287 двароў (1999).
Вядома з канца 16 ст. ў Аршанскім пав. 3 1607 сяло, уладанне падстолія ВКЛ М.Глябовіча, з сярэдзіны 17 ст. — Сапегаў. У 1672 мястэчка. У 1738 — 23 дымы, y 1745 пабудавана Пакроўская царква, y 1799 — царква Іаана Багаслова. 3 1772 y Рас. імперыі. 3 1773 мястэчка Л. ў дзярж. кіраванні, пазней уласнасць кн. Пацёмкіна, Любамірскіх. У вайну 1812 y ваколіцах Л. дзейнічаў партыз. атрад Дз.В.Давыдава. У 1897 y Хаўбнянскай вол. Горацкага пав. Магілёўскай губ.; 4434 ж., 599 дамоў, 4 правасл. царквы, 2 багадзельні, 8 яўр. i 1 царк.-прыходская школа, паштова-тэлегр. станцыя, 2 гарбарні, 2 крупадзёркі, 3 маслабойні, 11 кузняў, 4 пенькатрапальні, 3 ільнотрапальні, вадзяны млын, 82 гандл. і 2 піўныя крамы, шынок, 2 заезныя двары, 2 кірмашы на год. У рэвалюцыю 1905—07 дзейнічала Ляднянская арг-цыя РСДРП. 3 1923 цэнтр воласці Горацкага пав. Смаленскай губ. 3 3.3.1924 y БССР, з 17.7.1924 да 8.7.1931 цэнтр Ляднянскага раёна Аршанскай акр. У 1924—-26 і з 1954 цэнтр сельсавета, з 1938 y Віцебскай вобл. У 1925 y Л. 3747 ж., 689 гаспадарак. 3 27.9.1938 да 10.3.1954 — гар. пасёлак. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі разбурылі гар. пасёлак, загубілі частку жыхароў. У 1963 — 781 ж., 229 двароў, y 1972 — 735 ж., 275 гаспадарак.
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, дзідячы сад, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Радзіма мастака С .К .Заранкі. В.М.Князева. ЛЙДЫ, вёска ў Чэрвеньскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Чэрвень— в. Якшыцы. Цэнтр сельсавета. За 24 км на ПдУ ад г. Чэрвень, 86 км ад Мінска, 10 км ад чыг. ст. Градзянка. 444 ж., 166 двароў (1999).
удзельнік Бел. муз.-драм. гуртка ў Вільні. 3 1917 y Адэсе, акцёр абл. т-ра, тэатр. калектыву бежанскай суполкі «Беларускі гай»; адначасова вучыўся ў прыватнай тэатр. школе. 3 1920 y Мінску, акцёр БДТ-1, y 1921 яго дырэктар. У 1920 адзін з кіраўнікоў тэатр. секцыі Клуба бел. моладзі (дзейнічаў y памяшканні б. «Беларускай хаткі»), y 1921 y складзе праўлення «Хаты беларускага мастацтва». У 1922/23?— 26 дырэктар Бел. драм. студыі ў Маскве, да 1927 інспектар Наркамасветы па справах мастацтва. Пазней працаваў y Ленінградзе на кінастудыі «Савецкая Беларусь». Аўтар кн. «Сялянскі тэатр: Дарады ў пытаннях тэатральнай тэхнікі і методы пастаноўкі п’ес сялянскімі і гарадскімі клубнымі драмгурткамі» (1928), складальнік зб. «Дэкламатар» (1928). Зрабіў інсцэніроўку паэмы М.Чарота «Босыя на вогнішчы» (паст. 1923). Аўтар героіка-рэв. драмы «3 дымам-пажарам» (пад псеўд. А.Бяздольны) і п’есы «Навала» (пад псеўд. Язэп Церабеж). Апрацаваў для бел. сцэны камедыю І.Бэна «Цудадзеі» (1927), інсцэніроўку «Таміла» паводле рамана Ф.Дзюшэна (паст. ў Бел. дзярж. вандроўным т-ры У.Галубка, 1928). У 1930 арыштаваны, асуджаны на 5 гадоў высылкі. У 1937 арыштаваны зноў, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. У.В.Мшіьцаў. «ЛЯЗІНКА», «Л я з г і н к а», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4, тэмп умераны. Вядомы з канца 19 — пач. 20 ст. (зафіксаваны ў 1970-я г. ў в. Глінка і Гарадзец Столінскага р-на). Выконваецца парамі: юнак стаіць злева ад дзяўчыны, трымаючы правай рукой (ззаду над правым плячом) яе правую руку, левыя рукі партнёраў, сагнутыя ў локцях, злучаны. Пары злёгку паварочваюцца то ў левы, то ў правы бок, выносячы на абцас адпаведна левую і правую нагу і прытупваючы на месцы, потым рббяць поўны абарот y левы бок, прытупваюць, адбіваючы рытм. Асобныя танцоры ўключаюць элементы імправізаванага танда, выконваючы адзін перад адным дробныя выстукванні, пры гэтым правую руку, сагнутую ў локці, трымаюць на ўзроўні грудзей, a левую адводзяць убок, што нагадвае «Лезгінку» (адсюль, відаць, і назва «Л.»).
3 канца 18 ст. ў Ігуменскім пав. Мінскай Л Я Й Б 0 В ІЧ Гершка (1700— 1770), бел. губ. У 1897 бьшо 377 ж., 65 гаспадарак, царква, крама, кузня. У 1917 існавалі Старыя і гравёр. Працаваў y Нясвіжскай друкарНовыя Л. 3 1924 Старыя Л. — цэнтр сельсані кн. Радзівілаў. Для альбома «Выява вета. У Вял. Айч. вайну ў студз. 1943 парроду князёў Радзівілаў» (надрукаваны ў тызаны разграмілі фаш. гарнізон y Старых Нясвіжскай друкарні ў 1758, экзэмпляр Л., за што гітлераўцы расстралялі 45 жыхароў вёскі. У 1966 Старыя і Новыя Л. аб’ядналіся захоўваецца ў Нац. гіст. архіве Рэспубў адну вёску Л. лікі Беларусь) выканаў партрэты Вай-
Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання. Магіла ахвяр фашызму.
Г.І.Дулеба.
ЛЯЖ Н ЁВІЧ Алесь (Аляксандр Францавіч; 1890, в. Сенцяняты Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. — 1937?), бел. тэатр. дзеяч, драматург. У 1911— 14
шунда (Войсцундуса) I Хрысціяна і Караля Станіслава (Пане Каханку; 1750-я г.), 3 экслібрысы для нясвіжскай б-кі, герб Радзівілаў (змешчаны ў «Артыкулах ваенных», Нясвіж, 1754), награвіраваў карту літ. правінцыі бернардзінцаў, інтэр’ер касцёла езуітаў y Нясвіжы і інш.
ЛЯКАРСТВЫ, тое, што л е к а в ы я срод к і. ЛЯЛЁВЕЛЬ (Lelewel) Іаахім (22.3.1786, Варшава — 29.5.1861), польскі гісторык, паліт. дзеяч. Скончыў Віленскі ун-т (1808). У 1815— 18 выкладчык, 1821— 24 праф. Віленскага ун-та (звольнены ў сувязі з працэсам ф іл а р эт а ў ). У 1828— 31 дэпутат сейма. У час п а ў с т а н ня 1 8 3 0 — 3 1 y складзе Часовага ўрада, старшыня П а т р ы я т ы ч н а га т а ва р ы ст ва . 3 1831 y Парыжы, узначальваў Польскі нац. к-т, з 1833 y Бруселі, чл. кіраўніц-
Г.Ляйбовіч. Партрэт Вайшунда (Войсцундуса) I Хрысціяна. 1750-я г.
Літ.: Ш м a т a ў В Ф. Беларуская кніжная іравюра XVI—XVIII стст. Мн., 1984. С. 170— 175. ЛЯЙПЎНСКІ Аляксандр Ільіч (7.12. 1903, с. Драглі, цяпер Польшча — 14.8.1972), украінскі і расійскі фізік, стваральнік навук. школы фізікаўядзершчыкаў. Акад. АН Украіны (1934). Герой Сац. Працы (1963). Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1926). 3 1929 y Фізіка-тэхн. ін-це ў Харкаве (у 1932— 37 дырэктар), з 1941 y Ін-це фізікі АН Украіны (у 1944— 49 дырэктар). 3 1952 y Фіз.-энергет. ін-це (г. Обнінск, Pa ria), адначасова з 1946 y Маскоўскім інж.-фіз. ін-це. Навук. працы па атамнай і ядз. фізіцы, ядз. тэхніцы. Разам з інш. ўпершыню ў СССР элзейсніў расшчапленне атамнага ядра паскоранымі часціцамі (1932). Пад яго кіраўніцтвам распрацаваны ядз. рэактары-размнажальнікі на хуткіх нейтронах і даказана магчымасць расшыранага ўзнаўлення ў іх ядз. гаручага. Ленінская прэмія 1960.
Літ.: К 75-летню А.МЛейпунского Атомная энергня. 1978. Т. 45, вып. 5.
//
ЛЯКАЛА. 1) чарцёжны інструмент для правядзення і праверкі крывых ліній. Бываюць простыя (з дрэва, пластмасы, металу, маюць крывалінейны край) і універсальныя з пераменнай крывізной (стальная лінейка з прыстасаваннем, якое зменьвае яе канфігурацыю — крывізну). 2) Бясшкальны вымяральны інструмент або разметачнае прыстасаванне (шаблон) y выглядзе стальной пласціны з рабочым краем, зробленым па адваротным профілі вырабу. Выкарыстоўваецца ў машына- і суднабудаванні для кантролю і абводкі крывалінейных контураў фасонных дэталей.
АЛ.Ляйпунскі.
І.Лялевель
тва падп. рэв. «Саюза дзяцей польскага народа» (1935), кіраўнік і ідэолаг «Аб’яднання польскай эміграцыі» (1837— 46), пасля яго роспуску чл. П о л ь с к а га д э м а к р а т ы ч н а га т а ва р ы с т ва .
Заклікаў да аб’яднання міжнар. дэмакр. сіл, падтрымаў ініцыятыву заснавання ў Бруселі міжнар. Дэмакратычнай асацыяцыі (1847). Даследаваў гісторыю Польшчы, Беларусі, інш. краін. У сваіх працах развіваў новы погляд на гісторыю Полыпчы. Насуперак манархічнай інтэрпрэтацыі лічыў, што рэсп. ідэі і звязаныя з імі каштоўнасці (свабода, роўнасць, братэрства) з ’яўляюцца асн. рысамі польскага нац. духа і вызначаюць ход гіст. працэсу. У шляхецкім рэспубліканізме бачыў увасабленне, хоць і абмежаванае, найістотнейшых прынцыпаў польск. гісторыі. Крытыкаваў запрыгоньванне сялян, тлумачыў яго чужымі манархічнымі ўплывамі. Інтэрпрэтацыя Л. супярэчыла'канцэпцыям франц. рэфарматараў гіст. навукі (А.Цьеры, Ф.Гізо і інш.). У «Гісторыі Літвы і Русі аж да уніі з Полынчай y Любліне» (1839) побач з Вял. Ноўгарадам паставіў сярэдневяковую «рэспубліку» Полацк, пісаў пра ўсх.-слав. культуру, значэнне старабел. мовы ў ВКЛ; разам з Х.Д аніловіч а м выдаў Статут ВКЛ 1529 на тагачаснай бел. мове. Сярод прац: «Панаванне Станіслава Аўгуста» (1831), «Народы на славянскіх землях да ўзнікнення Польшчы» (1853), «Заўвагі па гісторыі Польшчы і яе народа» (1855); «Лекцыі па ўсеагульнай гісторыі» (т. 1— 4, 1850). Даследаваў стараж. і сярэдневяковую геаграфію («Вывучэнне старажытнасці з пункту гледжання геаграфіі», 1818; «Геаграфія сярэдніх вякоў», т. 1— 5, 1852— 57). Займаўся метадалогіяй гісторыі («Гісторыка», 1815), гіста-
ЛЯЛЕМАНЦЫЯ__________ 421 рыяграфіяй («Гісторыя гісторыі, яе даследаванняў і мастацтва», надрук. ў 1964). Заклаў асновы сучаснай навукі пра кнігу («Дзве бібліяграфічныя кнігі», т. 1— 2, 1823—26; «Гісторыя бібліятэк», 1827).
Te.'. Dziela. T.
1—8, 10. Warszawa, 1957—72. S. Joachim Lelewel. Warszawa, 1990; K r z e m i é n i e c k i L. Joachim Lelewel: Narodowy portret sztukmistrza. Wroclaw, 1991. Н.К.Мазоўка.
Літ.'. K i e n i e w i c z
ЛЯЛЁВІЧ Г. (сапр. К а л м а н с о н Лабары Гілелевіч; 30.9.1901, г. Магілёў — 1937), гісторык, паэт, крытык. У гады рэвалюцыі і грамадз. вайны на парт. рабоце. У 1917 друкаваў вершы ў магілёўскай газ. «Молот». Аўтар нарысаў па гісторыі рэв. руху і грамадз. вайны ў Беларусі. У 1920—30 апублікаваў прысвечаныя рэвалюцыі зб. вершаў. «Набат» (1921), «У Смольным» (1925) і паэму «Голад» (1921) і інш. Адзін з праваднікоў вульгарнай вузкакласавай парт. крытыкі, для чаго выкарыстоўваў свае пасады рэдактара час. «На посту» і кіраўніка ВАПП. У 1937 арыштаваны як трацкіст, расстраляны. Рэабілітаваны пасмяротна. Тв.: Стрекопытовшнна: Страннчка нз нсторнн контррев. выступленнй в годы гражданской войны. 2 нзд. М.; Пб., 1923; Клннок н кннга: Памятн Дмнтрня Фурманова. М.; Л., 1926; Воннствуюіцнй ндеалнзм на фронте лнтературоведення / / Вестн. Ком. Академнн. 1927. Кн. 22. У.М.Міхнюк.
ЛЯЛЁВІЧ Уладзімір Валяр’янавіч (н. 22.9.1956, г.п. Сапоцкін Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р мед. н. (1992), праф. (1993). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1979), працуе ў ім (у 1990—96 нам. дэкана, з 1997 заг. кафедры). Навук. працы па асаблівасцях вугляводнага абмену, парушэннях вугляводнага і энергет. абмену ў розных аддзелах галаўнога мозга, пры алкагалізме, сац.-эпідэміял. аналізе, прагназіраванні і лячэнні наркалагічных захворванняў, уплыве радыенуклідаў на арганізм. Тв.\ Клнннко-экспернментальные аспекты влняння ннкорпорнрованных раднонуклндов на органнзм. Гомель, 1995 (у сааўг.); Соцнально-эпядемнологвческая характернстяка контянгента наркоманов я токснкоманов (разам з А.У.Казлоўскім, Г.І.Забароўскім) / / Здравоохраненне. 1997. № 4.
ЛЯЛЕМ АНЦЫ Я (Lallemantia), род кветкавых раслін сям. губакветных. 6 відаў. Пашырана ў Азіі. Вырошчваецца як алейная расліна Л. іберыйская (L. iberica) y Турцыі, Іране, Крыме, на Каўказе. Стараж. культура Арменіі. JI. іберыйокая — аднагадовая травяністая расліна. Сцябло моцнагалінастае, чатырохграннае, прамастойнае, выш. да 70 см. Лісце падоўжанае, супраціўнае. Кветкі двухполыя, белыя, бэзавыя, ружовыя. Плод — дробны арэшак. Насенне мае ў сабе 35—38% алею, прыдатнага ў ежу і на тэхн. мэты; макуха ідзе на корм жывёле. Харч. і тэхн. расліны. У.ППярэднеў.
422
л я л ів а
ЛЯЛЬКб
Хрысціна Аляксееўна (н. 30.3Л956, в. Хадзюкі Лідскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. пісьменніца. Скончыла БДУ (1979). 3 1979 працавала ў Літ. музеі Я.Купалы, y штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва», з 1984 y час. «Беларусь». 3 1996 гал. рэдактар штоквартальніка «Наша вера». Дэбютавала вершамі ў 1971. У апавяданнях і аповесцях (зб-кі «Дарога пад гару», 1985, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1986; «Світанак над бярозамі», 1989) — жыццё сучаснікаў, маральна-этычныя праблемы, роздум над складанымі пытаннямі часу, каларытная мова. Апрацоўвае бел. нар. казкі («Залатое пяро», 1990; «Хітрэй свету не будзеш», 1991). На бел. мову пераклала нарыс I. Сыракомлі «Мінск» (1992), кнігі А.Зубербера «Ці ведаю, y што веру», папы рымскага Яна Паўла II «Пераступідь парог надзеі» (абедзве 1997), «Дар і Таямніца» (1998). І.У.Саламевіч.
(1979). Скончыў Ташкенцкі тэатр.-маст. ін-т (1952). У 1956— 86 гал. рэжысёр Дзярж. т-ра лялек Беларусі, з 1975 адначасова выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це. Пастаноўкам яго ўласцівы жанравая разнастайнасць, беражлівыя адносіны да аўтарскай канцэпцыі і маст. своеасаблівасці твора, дэталёвая распрацоўка ўнутр. лініі персанажа ў спалучэнні з дакладнасцю і выразнасцю знешняга малюнка ролі. Сярод лепшых пастановак па творах бел. аўтараў: «Дзед і Жораў» В.Вольскага (1957), «Сярэбраная табакерка» паводле З.Бядулі (1961), «Марынка-крапіўніца» А.Вольскага і П.Макаля (1962), «Ліпа-
ЛЯЛЬЧЎК Сямён Абрамавіч (25.9.1918,
Лялем анцы я.
«ЛЯЛІВА»,
прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся каля 350 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т.л. Абрамовічы, Глябовічы, Дарагастайскія, Забярэзінскія, Манівідавічы, Сяняўскія, Тарноўскія, Тышкевічы, Чапскія. У блакітным полі залаты маладзік рагамі ўгору, над ім залатая 6-прамянёвая зорка. Клейнод — над прылбіцай з каронай на паўлінавых пёрах такія ж маладзік і зорка. Вядомы з пач. 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413.
Герб «Ляліва*.
г. Калінкавічы Гомельскай вобл. — 1941), яўрэйскі паэт. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1939). Прапаў без вестак на фронце. Адзін з аўтараў «Зборніка вершаў» (1940). На бел. мову вершы Л. перакладаў А.Вялюгін. Т в Бел. пер. — У кн.: Мы іх не забудзем. Мн., 1949.
ЛЯЛЯЎСКІ Аляксей
Анатолевіч (н. 2.2.1957, Мінск), бел. рэжысёр т-ра лялек. Сын КА.Ляпяўскага. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1980). 3 1979 y Дзярж. т-ры лялек Беларусі, з 1986 гал. рэжысёр. У 1982—86 гал. рэжысёр Магілёўскага абл. т-ра лялек. Адначасова з 1989 выкладае ў Бел. AM. Рэжысёр з адметным бачаннем мастацтва т-ра лялек. Значнае месца ў яго творчасці займаюць сучасныя інсцэніроўкі дзіцячай класікі. Сярод пастановак для дзяцей: y Магілёўскім т-ры — «Віні-Пух і ўсе, усе, усе...» паводле А.Мілна (1982), «Дзіўныя прыгоды ката ў ботах» Н.Слепаковай паводле Ш .Перо (1984), «Дзед і Жораў» В.Вольскага (1985); y Дзярж. т-ры — «Салавей» паводле Х.К.Андэрсена (1980), «Граф Глінскі-Папялінскі» А.Вольскага (1987), «Прыгоды Бураціна ў краіне дурняў» паводле А.Талстога і' «Папялушка, ці Перамога дабрачыннасці» Ж .М аснэ (1991) і інш. 3 пастановак для дарослых: «Зорка і смерць Хаакіна Мур’еты» П.Неруды (1980), «Трыстан і Ізольда» паводле сярэдневяковай легенды (1983), «Майстар і Маргарыта» паводле М.Булгакава (1987), «Бура» У. Ш экспіра, «Сымон-музыка» паводле Я.Коласа (абедзве 1990), «Прывіды каляднае ночы» («Цар Ірад») Г.Барышава (1993), «Ганэле» Г. Гаўптмана (1999) і інш. Ставіў спектаклі ў т-рах лялек Расіі, Германіі, Нідэрландаў, Літвы, Польшчы, Славеніі. М.А.Каладзінскі. ЛЯЛЙЎСКІ Анатоль Аляксандравіч (6.3.1923, Масква — 7.1.1995), бел. рэжысёр т-ра лялек. Нар. арт. Беларусі
Анатаггь Аляксандравіч Ляляўскі
вічкі» паводле У.Галубка (1969), «Скажы сваё імя, салдат» А.Вярцінскага, «Сымон-музыка» паводле Я.Коласа (1982). 3 інш. пастановак «Чароўная лямпа Аладзіна» Н.Гернет (1956), «Кот y ботах» Г.Уладычьшай (1959), «КанёкГарбунок» паводле П.Яршова (1960), «Доктар Айбаліт» паводле К.Чукоўскага (1966), «Зорны хлопчык» паводле О.Уайльда (1978), «Казка пра цара Салтана» паводле А.Пушкіна (1984). Спектаклі для дарослых: «Чортаў млын» Я.Дрды, «Цудоўная Галатэя» Б.Гадар і СДарваш а (абодва 1968), «Боская камедыя» І.Ш тока (1971), «Клоп» У.Маякоўскага (1975), «Прыгоды бравага салдата Швейка» паводле Я.Гашака (1981), «Хачу быць богам, або Спакушэнне Гефеста» (1983), «Жаваранак» Ж.Ануя (1984). Аўтар кніг «Лялечны тэатр y школе» (1967), «Тэатр лялек» (1974). М.А. Каладзінскі.
«ЛЯМАНТ НА СМЕРЦЬ ЛЯВ0НА КАРП0ВІЧА», « Л я м е н т y с в е та убогмх на жалосное преставленне святоблнв о г о ... о т ц а Л е о н т н я Карп о в н ч а», помнік бел. літаратуры 17 ст. Паэма, напісаная невядомым аўтарам і апублікаваная Віленскай брацкай друкарняй y канцы 1620. Прысвечана памяці бел. царк.-рэліг. дзеяча і пісьменніка-прапаведніка эпохі барока Л.Карповіча. Складаецца з «ляманту»-плачу па нябожчыку і маналога-суцяшэ.-ня ад імя Карповіча праваслаўнаму насельнійтву Вільні, дзе ён жыў і працаваў. Твор элегічна-панегірычны. Аплакванне смерці Карповіча перарастае ў паэме ва ўслаўленне яго як чалавека высокіх маральных якасцей, дзейнага, мужнага і са-
маахвярнага змагара за веру сваіх продкаў. Вобраз гал. героя пададзены ў духу жыційнай л-ры і ўзняты да ўзроўню ідэальнага хрысц. святога. Заключная частка «Ляманту...» мае выразны публіцыстычна-дыдактычны характар: ад імя нябожчыка паэт заклікае жыць сумленна і высакародна, свята берагчы нац.рэліг. традыцыі свайго народа. Паводле агульнай накіраванасці паэма была всльмі надзённай, сугучнай часу — перыяду цяжкай барацьбы бел. народа з феад.-каталіцкай рэакцыяй, што набліжае яе да твораў п а лем іч най літ арат уры . Твор вызначаецца глыбокай эмацыянальнасцю і пранікнёным лірызмам, яркай, паэт.-вобразнай мовай. Яму ўласцівы некаторыя рысы барока: спалучэнне ўзнёслага і будзённага, кніжнага стылю з жывой бел. мовай, вобразаў ант. і біблейскай міфалогіі; выкарыстанне тыпова барочных эпітэтаў, метафар і параўнанняў. Напісана ІЗ-складовым сілабічным вершам з выразнай тэнлэнцыяй да танізацыі, якая выяўляецца ў прыкметна харэічнай яго аснове. Літ:. С а в е р ч а н к а 1. В. Старажытная паэзія Беларусі, XVI — першая палова XVII ст. Мн„ 1992. С. 76 — 92, 150 — 164. В.А. Чамярыцкі.
ЛЯМ БЛІЁЗ, інвазійная хвароба чалавека і жывёл, якая выклікаецца жгуцікавымі прасцейшымі — лямбліямі. Характарызуецца пашкоджаннем верхніх аддзелаў тонкай кішкі з развіццём энтэрытаў, энтэракалітаў, астэнізацыяй. Крыніца інфекцыі — хворыя і лямбліяносьбіты, якія выдзяляюць ІІЫ СТЫ лямблій y навакольнае асяроддзе з калам. Заражэнне адбываецца фекальна-аральным шляхам пры незахаванні сан.-гігіен. правіл. Прыкметы: ныючыя болі ў эпігастральнай вобласці і вакол пупка, метэарызм, няўстойлівы стул і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае. А .А .А ст апаў.
ЛЙМПА (франц. lampe ад грэч. Іашро свячу, асвятляю), асвятляльная або награвальная прылада. А с в я т л я л ь н ы я Л. даюць святло ад адкрытага полымя (пры спальванні газы, масла, спірту, ацэтылену), ад напаленых эл. дугой электродаў (дугавая лямпа) і эл. токам спіралі (лямпа напальвання), ад свячэння газаў або люмінафораў пры эл. разрадзе (люмінесцэнтная лямпа, інш. газаразрадныя крыніцы святла). Да н а г р а в а л ь н ы х Л. адносяцца падагравальная і паяльная лямпа, y якіх крыніцай цяпла з ’яўляецца полымнае гарэнне. Выкарыстоўвалася таксама цеплаэлектрагенератарная Л. — звычайная асвятляльная газавая Л. з тэрмабатарэяй, што генерыравала ток. Л. наз. таксама шэраг электронна-вакуумных прылад (гл. Электронная лямпа). ЛЯ.МПА АДВАР0ТНАЙ ХВАЛІ. электравакуумная ЗВЧ прылада, y якой выкарыстоўваецца перадача энергіі электроннага патоку полю запаволенай бягучай эл.-магн. хвалі, што распаўсюджваецца ў напрамку, процілеглым руху электронаў. Выкарыстоўваецца ў вымя-
1 М М Б Л ІІ, ж ы я р д ы i (Lamblia, Giardia), род паразітычных прасцейшых падтыпу жгуцікавых. Больш за 100 відаў. Пашыраны ўсюды. Паразітуюць y кішэчніку млекакормячых (грызуны, трусы), птушак, паўзуноў і земнаводных. У чалавека (пераважна ў дзяцей) адзначаецца Л. кішачная (L. intestina lis) — узбуджальнік лямбліёзу. У жыццёвым цыкле 2 стадыі: вегетатыўная (трафазоіт) і цыста. Даўж. трафазоіта да 30, шыр. да 8 мкм, цела грушападобнае, двухбаковасіметрычнае. 4 пары жгуцікаў, 2 ядры, 2 апорныя стрыжнёвыя пласцінкі. Цыста даўж. да 13, шыр. да 9 мкм. Размнажаюцца дзяленнем. ЛЙМЕЦ, тоўсты, шчыльны тэкст. матэрыял, які атрымліваюць валяннем шарсцяных валокнаў. Акрамя шарсцянога і паўшарсцянога вырабляюць Л. мінеральны (з мінер. ваты на бітумным сувязным) і Л. з хім. валокнаў. Выкарыстоўваюць пераважна як пракладачны, цепла- і гукаізаляцыйны матэрыял. ЛЯМЁШКЛ y беларусаў рэдкая страва з мукі. Жытнюю, радзей грэцкую муку падпрэжвалі, потым засыпалі ў круты вар або залівалі ім, варылі ў печы пры агні. У наш час Л. часам называюць зацірку , рэдкі кулеш, мяшанку жывёле. Вядома на Брэстчыне, Гомельшчыне, Магілёўшчыне. Г.Ф .В еш т арт .
6
Схема будовы лямпы адваротнай хвалі: 1 — элекгронная гіушка; 2 - вывад энергіі; 3 — запавольвальная сістэма; 4 — прыстасаванне для фахусіроўкі; 5 — калекгар; 6 — электронны паток. ральнай апаратуры з аўтам. перастройкай частаты, супергетэрадзінных радыёпрыёмніках, радыёспектраскапіі і інш. Прынцып работы Л.а.х. вызначыў амер. ізік С.Мільман y 1950. Адрозніваюць Л.а.х. -тыпу з прамалінейным алектронным патокам і М-тыпу, дзе электронны паток рухаецца ў перакрыжаваных пастаянных ал. і магн. палях. Нізкавольтныя Л.а.х. О-тыпу выпускаюцца магугнасцю да 100 мВт на частоты ад 1 да 1500 ГГц, дыяпазон перастройкі частаты ад 10% да актавы, ккдз да 1%; ралятывісцкія лямпы для мікрахвалевай зброі мдюць імпульсную магутнасць да 2 ГВт, ккдз да 20%; Л.а.х. М-тыпу генерыруюць ваганні з частотамі ад 0,5 да 18 ГГц магутнасцю да 1 кВт, дыяпазон перастройкі частаты да 30%, ккдз да 50%. Гл. таксама Л я м п а звы ш вы со ка ча ст от ная .
А Л К ураеў.
ЛЙМПА БЯГУЧАЙ ХВАЛІ, электравакуумная прылада для ўзмацнення па магутнасці эл.-магн. ЗВЧ ваганняў, y якой электронны паток узаемадзейнічае з запаволенай бягучай эл.-магн. хваляй. Выкарыстоўваецца ў лініях далёкай сувязі для перадачы вял. колькасці інфармацыі. Створана амер. вучоным Р.Компфнерам y 1943. Характарызуецца вял. шырынёй паласы частот (дазваляе, напр., перадаваць адна-
лям па
423
Схема будовы лямпы бягучай хвалі: 1 — электронная пушка; 2 — уваходны хвалявод; 3 — магнітнае прыстасаванне факусіроўкі; 4 — спіральная запавольвальная сістэма; 5 — выхадны хвалявод; 6 — калектар. часова ад дзесяткаў да соцень тэлевізійных праграм), малым каэфіцыентам шуму, вял. каэфіцыентам узмацнення. Адрозніваюдь Л.б.х. О-тыпу э прамалінейным элеюронным патокам (найб. пашырана) і М-тьІпу, дзе алектронны паток рухаецца ў перакрыжаваных пастаянных эл. і магн. палях. Кяэфіцыент узмацнення да 50 Дб і больш, дыяпазон частот ад 300 МГц да 300 ГГц, ккдз ад 20 да 60%. Гл. таксама Л я м п а звы ш вы со ка ча ст о т ная.
А А .К у р а е ў .
ЛЙМПА ДЗЁННАГА СВЯТЛА, разнавіднасць люмінесцэнтнай лямпы з блакітнаватым (блізкім да дзённага святла) свячэннем. Магутнасць ад 15 да 80 Вт. Бываюць з правільнай колераперадачай (служаць для асвятлення аб’ектаў, для якіх патрэбна дакладнае ўзнаўленне колерных адценняў) і звычайныя, якія не забяспечваюць правільнай перадачы колеру (выкарыстоўваюцца для агульнага асвятлення). Часта Лдз.с. няправільна называюць усе віды люмінесцэнтных лямпаў. ДЙМПА ЗВЫ Ш ВЫ СОКАЧАСТ0ТНАЯ, электравакуумная прылада для ўзмацнення і генерыравання звышвысокачастотных эл.-магн. ваганняў (частата больш за 300 МГц). Выкарыстоўваецца ў электроніцы і радыётэхніцы (гл. Звышвысокачастотная тэхніка). Паводле прынцыпу рабаты, фіз. працэсаў y лямпе і механіэма пераўтварэння энергіі Л.з. падзяляюцца на 4 класы. Да 1-га адносяць лямпы з сеткавым кіраваннем, якія ад нізкачастотных лямпаў адрозніваюцца спец. канструкцыяй, што забяспечвае малы ўплыў міжэлектродных ёмістасцей і індуктыўнасцей вывадаў. 2-і клас складаюць Л.з. О-тыпу, дзе выкарыстоўваеіша мадуляцыя злектронаў па скорасці і наступная іх фазавая групоўка ў працяглых лінейных сістэмах. Да іх адносяць кліст рон, л я м п у а д ва р о т н а й х ва л і О-тыпу, л я м п у б я гуча й х в а л і О-тыпу. 3-і клас — лямпы М-тыпу, дзе працэсы фазавай групоўкі і пераўтварэння энергіі адбываюцца ў перакрыжаваных пастаянных эл. і магн. палях. Бываюць лямпы з катодам y прасторы ўзаемадзеяння (напр., м агнет рон) і катодам na sa межамі гэтай прасторы (напр., лямпа адваротнай хвалі М-тыпу, лямпа бягучай хвалі М-тыпу). Да 4-га класа адносяць Л.з. з перыядычнымі электроннымі патокамі, дзе выкарыстоўваецца ўзаемадзеянне вінтавых, спіралізаваных, трахаідальных і інш. электронных патокаў з незапаволенымі эл.-магн. хвалямі ў гладкасценных эл.-дынамічных сістэмах, напр., м а зер на цыклатронным рэзанансе, л а зе р на свабодны х м е к т р о н а х , гіратрон, пеніятрон. Л іт :. K y р a е в Д.А. Сверхвысокочаетотные прнборы с перноднческнмн электроннымн потокамн. Мн., 1971; К у р а е в А.А., Б а й б у р н н В.Б., Н л ь н н Е.М. Матема-
424
лям па
тнческне моделн н методы оптнмального проектмровання СВЧ прнборов. Мн., 1990. А .А .К ураеў.
ЛЯМГІА
НАПАЛЬВАННЯ, штучная крыніца святла з выпрамяняльнікам (целам напалу) з тугаплаўкіх металаў (звычайна вальфраму). Вынайдзена ў 1872 А.М.Ладьігіным, удасканалена Т.А.Эдысанам. На Беларусі вырабляюцца на Брэсцкім электралямпавым заводзе. Л.н. малой магутнасці (15 і 25 Вт) — звычайна вакуумныя (з колбы выдалена паветра), астатнія для павышэння т-ры напалу запаўняюць інертным газам (газанапоўнен ы я лям п ы ), часам з дабаўкамі галагенаў (галагенныя). Л.н. з крыптонавым запаўняльнікам вырабляюць магутнасцю 40—100 Вт, з аргонавым — да 150 Вт і вышэй, галагенавыя — да 20 000 Вт. Цела напалу бывае плоскае, двух- і трохспіральнае, напальваецца эл. токам да высокіх (2500—3300 К) т-р; колба — празрыстая, маціраваная, апалавая, ма-
Схема лямпы напальвання: 1 — уводы; 2 — цела напалу; 3 — штэнгель; 4 — лапатка; 5 — цокаль.
псшя. Прызначана для генерацыі, узмацнення, дэтэкціравання і інш. пераўтварэнняў эл.-магн. ваганняў. Выкарыстоўваецца ў прыёмна-перадавальнай радыёапаратуры, прыладах аўтаматыкі і тэлемеханікі, эксперым. фізікі, вымяральнай тэхнікі і інш. Усе алектроды змяшчаюцца ў вакуумаваны балон і ў залежнасці ад іх колькасці Л.э. падзяляюцца на дыёды, трыёды, т эт роды , п ен т оды і інш. У адным балоне могуць манціравацца розныя камбінацыі адзінарных лямпаў (напр., падвойныя дыёды, дыёд-трыёды, трыёд-пентоды). Бываюць з прамым ці ўскосным падаграваннем катода; паводле канструкцыі адрозніваюць шкляныя лямпы з цокалем і без яго (пальчыкавыя), металічныя, металашкляныя і металакерамічныя; буйнагабарытныя, мініяцюрныя, звышмініяшорныя, маячковыя, алоўкавыя; паводле выхадной магутнасці — прыёмна-ўзмацняльныя (да 10 Вт) і генератарныя (да некалькіх МВт); для ўзмацнення і генерацыі ваганняў y ЗВЧ-дыяпазоне выкарыстоўваюцца лям п ы звы ш вы со ка част от ны я.
ЛЯМПА-ЎСПЫШКА. ф о т а ў с п ы ш к а, прылада для кароткачасовага асвятлення аб’екта фотаздымкі. Бываюць электронныя (найб. пашыраны) і цеплавыя. Электронная Л.-ў. мае крыніцу сілкавання (батарэю гальванічных элементаў, выпрамнік ці інш.) і імпульсную лямпу з рэфлектарам. У цеплавой Л.-ў. (аднаразовай) y кіслародзе згарае алюмініевая фольга. Сінхроннае ўключэнне Л.-ў. з поўнасцю адкрытым затворам фотаапарата забяспечваецца ўбудаваным сінхракантактам. Выкарыстоўваюцца для фатаграфавання пры недастатковай асветленасці аб’ектаў.
ЛЯМУС (ад ням. Lehmhaus), старадаўні тып гасп. пабудовы для захоўвання харч. прадуктаў, збожжа, адзення, каштоўнай маёмасці, прылад працы, a таксама для жылля ўлетку. Быў пашыраны ў Літве, Польшчы, некаторых раёнах Украіны. На Беларусі вядомы ў 2-й пал. 16 — 1-й пал. 20 ст. Будавалі з дрэва, цэглы, каменю або ў тэхніцы «прускага муру». Пад Л. рабілі паграбы. Л. былі 1— 3-павярховыя (у ніжнім паверсе гасп. памяшканні, y верхніх — жылыя), прамавугольныя або квадратныя ў плане, завершаныя 2-схільнымі вальмавымі, шатровымі ці ламанымі дахамі. Сцены часам звонку атынкоўвалі. Паводле кампазіцыі Л. падзяляліся на цэнтрычныя і франтальныя. Цэнтрычныя мелі квадратны ці шматвугольны (звычайна 8-гранны) план. 2-і і 3-і паверхі з балюс-
траднымі галерэямі па перыметры, якія кансольна навісалі над ніжнім паверхам або апіраліся на мураваныя ці драўляныя слупы (в. Вял. Мажэйкава Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл., Нова-Ясневічы Пастаўскага р-на Віцебскай вобл.). Л. франтальнай кампазіцыі былі звычайна 2-павярховыя, мелі ў плане форму выцягнутага прамавугольніка (радзей квадрата), з галерэямі на гал. фасаазе (Гродзенскі лям ус) або па перыметры ўсяго будынка. У некаторых замках 18 ст. (г. Камянец Брэсцкай вобл.) Л. размяшчалі над брамамі. У канцы 18—19 ст. пад уплывам стыляў класіцызму і ампір Л. набылі манум. выгляд; цэнтр гал. фасада вылучаўся прамавугольным парталам з калонамі дарычнага ці тасканскага ордэра, ашаляваныя звонку сцены былі ўпрыгожаны фрызамі з трыгліфамі і метопамі, над будынкам узвышаўся бельведэр (в. Дунілавічы Пастаўскага р-на Віцебскай вобл.). Ю .А.Якімовіч. ЛЙНДА Юрый Аўраамавіч (29.3.1892, М інск — 19.8.1960), генерал-лейтэнант ветэрынарнай службы (1944). Праф. (1946). Скончыў Варшаўскі вет. ін-т (1916). У арміі з 1916, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. 1918 — 20, сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Паўн. і Ленінградскім франтах, удзельнік абароны і прарыву блакады Ленінграда, баёў пад Ноўгарадам, y Карэліі і Прыбалтыцы. У 1945—49 нач. вет. службы Ленінградскай ваен. акругі.
ЛЙНДРАС
ілья Гіршавіч (н. 7.6.1937, г. Гомель), бел. вучоны ў галіне лазернай медыцыны. Д-р мед. н. (1994), праф. (1999). Скончыў Свярдлоўскі мед. ін-т (I960). 3 1988 заг. аддзела гар. клінічнай бальніцы хуткай дапамогі Мінска, з 1996 адначасова ў Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па механізмах узаемадзеяння лазернага выпрамянення і біятканак, выкарыстанні лазераў y хірургіі і тэрапіі, распрацоўцы лазернай апаратуры. Т в '. Механнзмы бмостнмуляцнн ннзконнтенснвного лазерного нзлучення. Мн., 1998 (у сааўт.); Ннзконнтенснвные лазеры в клнннческой практнке. Мн., 1998 (у сааўт.).
Лямпы напальвання: 1 — АМ.Ладыгіна (1872); 2 — Т.АЭдысона (1879); 3 — кінапраекцыйная (750 Вт); 4 — руднічная (3,75 Вт).
лочная, з люстраным або дыфузным адбівальным слоем. Бываюць для агульнага і спец. (напр., y кінаапаратах) асвятлення, аўтамабільныя, руднічныя і інш. М .А .К арат кевіч.
ЛЯМПА ЭЛЕКТР0ННАЯ, электравакуумная прылада, прынцып дзеяння якой заснаваны на кіраванні электронным патокам y вакууме з дапамогай эл.
Лямус y вёсцы Вялікае Мажэйкава Шчучын-
скага раёна Гродзенскай вобл. 1970-я г.
Лянівец Гофмана.
ЛЯНІЎЦЫ , група млекакормячых жывёл атр. непаўназубых. 2 сям.: уласна Л. (Bradypodidae) — 1 род, 3 віды і двухпальцаляніўцавыя (Megalonychidae) — 1 род, 2 віды. Пашыраны ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы. Начныя дрэвавыя жывёлы. Ашыйнікавы Л. (Bradypus torqua tus) y Чырв. кнізе МСАП. Даўж. да 65 см, маса да 7 кг. Поўсць доўгая, шаравата-бурая, з зеленаватым адценнем, якое надаюць водарасці, што развіваюцца ў поўсці. Пярэднія канечнасці даўжэйшыя за заднія. Кісці і ступні вузкія, выгнугыя. Пальцы (2 або 3) зрослыя на ўсю даўж., з доўгімі кіпйюрамі. Галава можа паварочвацца на 180°. Маларухомыя. Расліннаедныя. Раз y год нараджаюць 1 дзіцяня. Аб’екты промыслу. Э.Р.Самусенка. ЛЯНКЁВІЧ Аляксандр Алаізавіч (псеўд. Л я н д э р ; 1823, Гродзенская губ. — ?), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Беларусі, Літве і Польшчы. У 1840— 61 y арміі, паапалкоўнік. Пасля адстаўкі жыў y сваім фальварку Панюкі Гродзенскага пав. 2.5.1863 падняў паўстанне ў Гродзенскім пав. Пасля аб’яднання з ваўкавыскімі паўстанцамі — вайсковы нач. Гродэенскага і Ваўкавыскага пав. 3.6.1863 каля в. Мілавіды (Баранавіцкі р-н) на чале аб’яднаных сіл гродзенскіх, ваўкавыскіх, слонімскіх і навагрудскіх паўстанцаў нанёс паражэнне урадавым войскам. 1.8.1863 разам з лідскімі паўстанцамі перайшоў Нёман і дзейнічаў y Аўгустоўскай губ. Паўстанцкія ўлады надалі яму званне палкоўніка. У вер. 1863 выехаў за мяжу. Завочна прыгавораны да пакарання смерцю. Г.В.Кісялёў, Р. ЧЛянькевіч. ЛЯНКЁВІЧ Габрыэль (1722— 1798), архітэктар, педагог. Ураджэнец Беларусі. Вучыўся архітэктуры ў Віленскай езуіцкай акадэміі (1752— 54) y Т.Жаброўскага і Рыме (1762— 65). Займаўся выкладчыцкай дзейнасцю. У 1768— 72 праф. архітэктуры, y 1783 рэктар Полацкага езуіцкага калегіума. У 1768 выканаў праект перабудовы капліцы ў касцёле св. Яна ў Вільні.
лянбк, гл. ў арт. Зарніца. лянбк (Brachymystax lenok),
рыба сям. ласасёвых. 1 від роду лянкоў. Пашыраны ў рэках і горных азёрах Сібіры і Д. Усходу. Даўж. да 70 см, маса да 8 кг. Цела цёмнабурае або чарнаватае з залацістым адценнем. Бакі і плаўнікі ў чорных плямках. Луска дробная. Корміцца дробнай рыбай, лічынкамі насякомых, малюскамі. Пасля нерасту гіне. Аб’ект промыслу.
Лянок.
« л я н б к » , бел. нар. танец, блізкі да карагода. Муз. памер 2/4 або 4/4, тэмп ад павольнага да ўмерана хуткага. Выконваецца жанчынамі ў суправаджэнні шматлікіх варыянтаў аднайм. песні. Харэаграфічны малюнак і элементы рухаў імітуюць сяўбу, праполку, вырыванне, рассціланне, сушку лёну, выраб пражы, палатна і пашыў вопраткі. У в. Куранец Вілейскага р-на Мінскай вобл. «Л.» выконваюць юнакі і дзяўчаты, якія становяцца ў 2 рады адзін супраць аднаго. Пачынаюць танеЦ дзяўчаты, a хлопцы падпяваюць, потым ролі мяняюцца. Танец зафіксаваны ў 19 ст. ў Віцебскай вобл. Пашыраны па ўсёй Беларусі. Сцэн. варыянт створаны ў пач. 20 ст. К.Алексютовічам. «Л.» выкарыстаны ў балеце «Салавей» М.Крошнера. Падобны танец вядомы таксама ў Цвярской вобл. Расіі, y Эстоніі. ЛЯНТУЛАЎ Арыстарх Васілевіч (26.3.1882, в. Варона Пензенскай вобл., Расія — 15.4.1943), расійскі жывапісец, тэатр. мастак. Вучыўся ў Пензенскім (з 1897) і Кіеўскім (1900—05) маст. вучылішчах, студыі Дз.Кардоўскага ў Пецярбургу (1906— 07), y парыжскай акадэміі Ла Палет y A. Ле Факанье і Ж .М етцэнжэ (1911). Праф. маскоўскіх Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрняў — Вышэйшага маст.-тэхн. ін-та (з 1919), Маст. ін-та (1937— 43). Адзін з заснавальнікаў аб’яднання «Бубновы валет» (1910). Чл. Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі (з 1926), Т-ва маскоўскіх мастакоў (з 1928). У
л я н ц е й ________________ 425 творах 1910-х г. спалучаў рысы кубафутурызму з імкненнем да выяўлення нац. характару праз выкарыстанне матываў рус. стараж. дойлідства, традыцый іканапісу і лубка («Васіль Блажэнны», 1913; «Звон», 1915; «Каля Іверскай», 1916, і інш.). Некаторыя работы блізкія да абстракцыянізму: «Даследаванне сімвалічнага падабенства ў партрэце» (1912), «Дзве жанчыны» (1919) і інш. 3 1920-х г. працаваў y рэаліст. манеры, ствараў індустр. пейзажы, партрэты, нацюрморты: «Крэкінг нафгаперапрацоўчага завода» (1931), «Гародніна» (1933), «Нацюрморт з капустай», партрэт В.Дулавай (абодва 1940) і інш. Афармляў спектаклі маскоўскіх т-раў: «Віндзорскія свавольніцы» У.Ш экспіра (1916, Камерны т-р), «Дэман» А.Рубінштэйна (1919, Эксперым. т-р), «Праметэй» А.Скрабіна (1919, Вял. т-р), «Іспанскі святар» Ф.Бамонта і Дж.Флетчэра (1934, МХАТ). Літ:. М у р н н а Е.Б., Д ж а ф а р о в а С.Г. Арнстарх Лентулов: Пугь художннка. Художннк н время: [Альбом]. М., 1990; Нензвестный русскнй авангард в музеях н частных собраннях. М., 1992; М а н н н В.С. Арнстарх Лентулов: М., 1996. І.М.Каранеуская. «ЛЯНЦЁЙ», «Л я н с е й», бел. нар. тат ц-кадры м . Муз. памер, як правіла, 2/4, тэмп хуткі. У пач. 19 ст. пашыраны Ў краінах Зах. Еўропы пад назвай *Лансье». 3 пач. 20 ст. шырока вядомы на
426
ЛЯН ЦІЧАО
Беларусі. Дзякуючы прастаце рухаў і разнастайнасці кампазіцыйных пабудоў асіміляваў рысы бел. нар. харэаграфіі і стаў народным. Бытуе і як самаст. танец, які адрозніваецца ад кадрылі павольным характарам выканання (адсюль лакальная назва «Лянівы»), Выконваецца цотнай колькасшо пар, мае да 12 фігур («кола», «пераходы», «адароўканне», «сварацца», «барыня», «полька» і інш.). У структуры «Л.» характэрныя для бел. танц. фальклору малюнкі, калены, хады, рухі. Часта ўключае асобныя фігуры традыцыйных ці гар. быт. танцаў.
ЛЯН ЦІЧАО (23.2.1873, прав. Гуандун, Кітай — 19.1.1929), кітайскі паліт. дзеяч, гісторык. Выступаў за спалучэнне канфуцыянскіх традыцый з еўрап. новаўвядзеннямі. У час. *Сто дзён рэформ» (1898) дарадца імператара Гуансюя. Пасля паражэння рэфарматараў эмігрыраваў y Японію, сумесна з Кан Ювэем стварыў канстытуцыйна-манарх. Саюз абароны імператара. Вярнуўся ў Кітай y 1912 y час Сіньхайскай рэвалюцыі 1911— 13. Стварыў Прагрэсіўную партыю. Падтрымаў прэзідэнта Юань Шыкая супраць Сунь Ятсена, але асудзіў спробу першага абвясціць сябе імператарам. 3 1923 узначальваў кіт. секцыю ПЭН-клуба, выкладаў y Пекінскім ун-це. Аўтар філас. і гіст. прац, п ’ес, вершаў і інш.
ЛЯНЦФВІЧ
(Lencewicz) Станіслаў (19.4.1889, Варшава — 1.9.1944), польскі географ, геолаг; адзін з арганізатараў Польскага геагр. т-ва (1918). Праф. (1922). Адукацыю атрымаў y г. Нушатэль (Ш вейцарыя). Арганізатар (у 1917) і кіраўнік (ца 1939) геагр. ф-та ў Варшаўскім ун-це. У 1922— 39 рэдактар час. «Przeglqd geograficzny» («Геаграфічны агляд»). 3 1943 выкладаў y падп. Варшаўскім ун-це. Навук. працы па геамарфалогіі, геалогіі чацвярцічнага перыяду, гідраграфіі, картаграфіі, лімналогіі (склаў каталог польскіх азёр). Забіты гітлераўцамі.
ЛЯНЧЬІЦКІ (Lçzycki) Даніэль (Д a н і эль з Л я н ч ы ц ы ; каля 1530, Полыпча — каля 1600), друкар. Вучыўся ў Кракаве. Выдаваў кнігі на польскай і лац. мовах. 3 1558 працаваў y друкарні y Пінчаве (Польшча). У 1562 пераехаў y Нясвіж, дзе ў друкарні Кавячынскіх выпусціў 11 кніг, y т.л. некалькі палемічных прац Гжэгаша Паўла (1564), Новы запавет (1564, 1570) і Катэхізіс (1564) С.Буднага. У 1571— 72 друкаваў кнігі ў Заслаўі. Па запрашэнні Я.Кішхі пераехаў y Лоск, кіраваў Лоскай друкарняй, выдаў шэраг кніг. 3 1574 y Вільні, працаваў y друкарні М.Х.Радзівіла Сіроткі, дзе выдаў кнігу А.Рымшы «Дзесяцігадовая аповесць ваенных гадоў К.Радзівіла», y друкарнях
віленскіх антытрынітарыяў, езуітаў. Выпусціў каталіцкі катэхізіс П.Цанісія на літ. і лат. мовах (1595). У 1596— 1600 меў уласную друкарню. Да рэлігіі ставіўся індыферэнтна, таму выдаваў кнігі і католікаў і пратэстантаў. Літ.\ А н у ш к я н А. На заре кннгопечатання в Лятве. Внльнюс, 1970; Н е м н р о в с к н й ЕЛ. Нван Федоров в Белорусснн. М., 1979; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Z. 5. Wroclaw; Krakow, 1959. М.Б.Батвіннік.
ЛЯНЬКЁВІЧ
Рыгор Часлававіч (н. 17.9.1952, в. Коласава Талачынскага р-на Віцебскай вобл.), бел. філосаф і гісторык. Канд. філас. н. (1992). Скончыў Энгельскае вышэйшае зенітнае ракетнае вучылішча ППА (1972) і БДУ (1982). 3 1974 на камсам., парт. і выкладчыцкай рабоце ў войсках ППА. 3 1990 y Львоўскім ваен. ін-це культуры. 3 1992 y Ваен. акадэміі Рэспублікі Беларусь (з 1995 праф.), з 1997 адначасова кіраўнік групы «Ваенная справа» ў выд-ве «Беларуская энцыклапедыя». Даследуе праблемы філасофіі гісторыі, ваен. гісторыі і гісторыі стараж. гарадоў Беларусі. Адзін з аўтараў навуч. дапаможнікаў «Актуальньм праблемы філасофіі» (1991), «Ваенная эканоміка» (1996).
ЛЯНЬКбВА Валянціна Аляксееўна (н. 2.6.1919, с. Азяркі Тульскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1973). Скончыла АлмаАцінскі вет. ін-т (1941). У 1966—87 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі. Навук. працы па этыялогіі, дыягностыцы і спецыфічнай прафілактыцы інфекц. захворванняў маладняку с.-г. жывёл. Тв:. Днатостнка ннфекцнонной энтеротоксемян с помошью тнпоспецнфяческнх сывороток (разам з Т.ЯЛахно) / / Ветерннарня. 1970. № 5; Анаэробные желудочно-клшечные заболевання молодняка сельскохозяйственных жнвотных. Мн., 1974 (разам з В.ІЛяньковым).
ЛЯНБК0ВА Раіса Канстанцінаўна (н. 24.2.1942, в. Васілёўка Хоцімскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1998). Скончыла Кастрамскі с.-г. ін-т (1970). 3 1970 y БСГА. Навук. працы па праблемах эканоміка-матэм. мадэліравання сістэм і працэсаў АПК. Распрацавала навук. і тэарэтычна-метадалагічныя асновы адаптацыі агр. фарміраванняў да рыначнай сістэмы гаспадарання, удасканалення вытв. адносін y розных галінах гаспадаркі. Тв:. Модельная программа адаптацнн аграрных формнрованнй районного АПК к рыночной снстеме хозяйствовання. Горкн, 1998.
ЛЯНЬКбЎ
Вячаслаў Іванавіч (1.10. 1915, г. Алматы, Казахстан — 14.8. 1969), бел. вучоны ў галіне ветэрынарнай мікрабіялогіі. Д-р вет. н. (1961), праф. (1967). Скончыў Алма-ацінскі вет. ін-т (1941). 3 1966 заг. аддзела Бел. н.-д. вет. ін-та. Навук. працы па патагенезе, імунітэце і прафілактыцы яшчуру, бруцэлёзу, вібрыёзу, інфекц. атрафічнага рыніту і анаэробных інфекцыях жы-
вёл. Прапанаваў тыпаспецыфічныя сывараткі і вакцыны для дыягностыкі і прафілактыкі інфекц. энтэратаксеміі.
Т в Анаэробные желудочно-кншечные »• болевання молодняка сельскохозяйственнід жмвотных. Мн., 1974 (разам з ВАЛяньковай).
ЛЯНБК0Ў
Іосіф Іосіфавіч (н. 14.2.1941, в. Куты Магілёўскага р-на), бел. вучоны-эканаміст. Чл.-кар. Акааэміі агр. навук Беларусі (1993). Д-р эканам. н. (1989), праф. (1991). Скончыў БСГА (1964) і з 1970 працуе ў ёй (з 1987 заг. кафедры)- Навук. працы па праблемах планавання і матэм. мадэліравання эканам. сістэм АПК. Распрацаваў сістэму эканоміка-матэм. мадэлей для аптымізацыі развіцця АПК рэгіёна, ажыц- | цяўлення спецыялізацыі с.-г. прадпрыемстваў ва ўмовах кааперавання.
Тв.\ Оптнмальное планнрованне АПК района. Мн., 1987; Экономнко-математнческое моделнрованме экономнческях снстем ч процессов в сельском хозяйстве. Мн., 1997. ЛЯПЁХІН Іван Іванавіч (21.9.1740, С.- ! Пецярбург — 18.4.1802), расійскі падарожнік і натураліст. Акад. Пецярбургскай АН (1771). У 1760—62 вучыўся ў ун-це пры AH, y 1762— 67 y Страсбургскім ун-це. Д -р медыцыны. У 1768— 72 кіраваў экспедыцыяй АН, якая даследавала Паволжа, Урал і Пн еўрап. ч. Расіі, y 1773 здзейсніў падарожжа па Беларусі і Прыбалтыцы. Выказаў ідэі аб пастаянных зменах зямной паверхні, прычынах утварэння пячор, змене ўласцівасцей раслін і жывёл пад уэдзеяннем навакольнага асяроддзя. У навук. працы «Дзённыя запіскі падарожжа...» (т. 1— 4, 1771— 1805) змясціў матэрьмл па геаграфіі і этнаграфіі Расіі.
ЛЯПЁШКІН Уладзімір
Ігнатавіч (н. 8.1.1.1928, в. Церабель Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Засл. настаўнік Беларусі (1976). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1951). Настаўнічаў. У 1970— 79 дырэктар выд-ва «Народная асвета», y 1979—87 — СШ № 23 y Мінску. Друкуецца з 1949. Аўтар зб-каў вершаў пра выхаванне маладога пакалення, жыццё і працу, гіст. памяць народа «Ранішнія росы» (1961), «Рупнасць» (1966), «Роднае» (1970), «Вусце» (1973), «Перадлецце» (1978). Для дзяцей зб. «Званкі-званочкі» (1972).
ЛЯПІДЗЁЎСКІ
Анатоль Васілевіч (23.3.1908, с. Белая Гліна Краснадарскага краю, Расія — 29.4.1983), савецкі лётчык. Герой Сав. Саюза (1934). Ген,маёр авіяцыі (1946). Скончыў Севастопальскую школу марскіх лётчыкаў (1928), Ваенна-паветр. акадэмію імя М.Жукоўскага (1939). У Чырв. Арміі ў 1926—-33 і з 1935. За ўдзел y выратаванні людзей з парахода «Чэлюскін», які затануў y Чукоцкім м. (крас. 1934), яму ўручана «Залатая Зорка» нумар адзін. 3 1935 працаваў y НДІ ВПС, y 1939— 42 нам. нач. гал. інспекцыі і дырэктар авіяц. з-да. У Вял. Айч. вайну ў 1942— 43 на Карэльскім фронце, нам. камандую-
чага ВПС 19-й арміі і нач. палявога рамонту 7-й паветр. арміі. Пасля вайны да 1961 нам. міністра авіяц. прам-сці, на інш. пасадах. Дэп. Вярх. Савета СССР 1937— 46. У 1935— 37 чл. ЦВК СССР.
ЛЙПІН Ігар Іванавіч (н.
10.10.1941, г. Каменск-Уральскі Чэлябінскай вобл., Расія), расійскі паэт. Чл.-кар. Міжнар. славянскай акадэміі навукі, культуры, мастацтва і адукацыі (1996). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1971), Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК КПСС (1979). 3 1971 y выд-вах «Сучаснік», «Савецкая Расія», y 1982—85 гал. рэдактар выд-ва «Дзіцячая літаратура», з 1993 1-ы сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Расіі. Друкуецца з 1959. У паэт. зб-ках «Міжрэччы» (1973), «Жыву табой» (1976), «Невеснавыя воды» (1978), «Не ў чыстым полі» (1979), «Лінія лёсу» (1981), «Сам-насам з табою, жыццё» (1985) , «Акно, расчыненае ветрам» (1986) , «Вятры дарог» (1988), «Яе завуць Расіяй» (1997), «Аўгограф» (1998) і інш. роздум пра час, лёс Расіі, славян, абавязак перад сваім народам, складанасць духоўнага свету сучасніка, тэма кахання. Яго паэзіі ўласцівы шчырая спавядальнасць, канкрэтнасць вобразаў, грамадзянскі тэмперамент, вострая публіцыстычнасць. Піша вершы і на бел. тэматыку («Беларусь», «Зачараваныя мае...» і інш.). Te.: A вечностн в запасе нет... М., 1985; Нзбранное. М., 1989. А.В.Спрынчан ЛАПІС (лац. lapis камень), сплаў серабра нітрату з нітратам калію. Выкарыстоўваюць y медыцыне як вяжучы бактэрьшыдны сродак.
ЛЯПЛЁЎСКІ
Рыгор Майсеевіч (1.5. 1889, г. Брэст — 1939), савецкі дзярж. дзеяч. Скончыў Кіеўскі камерцыйны ін-т (1915). 3 мая 1917 чл. Палескага к-та РСДРП(б), потым выканкома Гомельскага Савета. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 узначальваў ВРК г. Гомель. Дэлегат Дэмакр. нарады 1917, II (1917) i III (1918) Усерас. з’ездаў Саветаў. 3 сак. 1918 нам. старшыні Самарскага губвыканкома і гар. Савета. 3 мая 1920 заг. аддзела НКУС. 3 1921 чл., старшыня Малога Саўнаркома, адм.-фін. камісіі СНК СССР. 3 1934 нам. пракурора СССР. Чл. ЦВК СССР. Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. Аўтар успамінаў «Аб рабоце У .ІЛ еніна ў Саўнаркоме ў 1921— 1922 гг.» (1976). Літ.: К о р н н л о в н ч Э.А. Председатель Малого Совнаркома / / Корннловнч Э.А. Реводюцней прнзванные. Мн., 1980. Э.А.Карніловіч.
ЛЯПУН0ВА ТЭАРФМА, адна з лімітных тэарэм тэорыі імавернасцей. Устанаўлівае агульныя дастатковыя ўмовы збежнасці размеркавання сумы незалежных выпадковых велічынь да нармальнага размеркавання. Сфармулявана і даказана А.М .Ляпуновым (1901).
ЛЯПУН0Ў
Аляксандр Міхайлавіч (6.6.1857, г. Яраслаўль, Расія — 3.11.1918), расійскі матэматык і механік. Акад. Пецярбургскай АН (1901, чл.-кар. 1900). Брат Ь.М.Ляпунова i С. М. Ляпунова. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1880). У 1885— 1902 y Харкаўскім ун-це, з 1902 y Пецярбургу. Навук. працы па механіцы, гідрадынаміцы, метадах якаснай тэорыі дыферэнцыяльных ураўненняў, тэорыі імавернасцей, тэо-
А.В.Ляпідзеўскі.
АМ.Ляпувоў.
рыі формы планет і інш. пытаннях тэарэт. механікі, матэМатыкі і астраноміі. Стварыў строгую тэорыю ўстойлівасці раўнавагі і руху мех. сістэм, якія вызначаюцца канечным лікам параметраў, распрацаваў тэорыю фігур раўнавагі вадкасці, якая верціцца, і ўстойлівасці гэтых фігур. Даказаў йэнтр. лімітную тэарэму тэорыі імавернасцей (Ляпунова тэарэма). Te.: Собр. соч. T. 1—5. М., 1954—65. Літ. Ш н б а н о в А.С. А.М.Ляпунов. М., 1985.
ЛЯПУН0Ў Барыс Міхайлавіч (6.8.1862, с. Балабонава Ніжагародскай вобл., Расія — 22.2.1943), расійскі мовазнавецславіст. Акад. AH СССР (1923; чл.-кар. 1907), Польскай АН (1930), чл.-кар. Балгарскай (1932) і Чэшскай (1934) АН. Брат A.- М. Ляпунова і С. М. Ляпунова. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1885). Вучань В.Ягіча. Выкладаў з 1892 y Харкаўскім, з 1900 y Новарасійскім ун-тах. Праф. ун-таў y Адэсе (1903—23), Ленінградзе (1924— 29). Належаў да лінгвістычнай школы П.Фартунатава. Працы па гісторыі праслав. мовы, параўнальнай фанетыцы і граматыцы, гісторыі і этымалогіі слав. моў: «Даследаванне пра мову сінадальнага спіса 1-га Наўгародскага летапісу» (вып. 1, 1899), «Формы скланення ў стараславянскай мове» (1905), літаграфаваны курс лекцый па параўнальнай фанетыцы слав. моў (1913— 14) і інш. Аўтар нарысаў пра дзейнасць рус. і замежных філолагаў-славістаў канца 19 — 1-й пал. 20 ст. (Я.Карскага, Ф.Пастрнека, А.Патабні, М.Фасмера, А.Шахматава, Л.Шчэрбы, Ягіча і інш.).
ЛЯПУН0Ў Сяргей Міхайлавіч (30.11. 1859, г. Яраслаўль, Расія — 8.11.1924), расійскі кампазітар, піяніст, дырыжор.
ля с га с
427
Брат А.М.Ляпунова і Б.М.Ляпунова. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1883). 3 1885 y Пецярбургу: y Прыдворнай пеўчай капэле, дырэктар Бясплатнай муз. школы, y 1910—23 праф. кансерваторыі, з 1919 Ін-та гісторыі мастацтваў. У творчасці прадаўжаў традыцыі «Магутнай кучкі». Сярод твораў: 2 сімфоніі (1887, 1917), Канцэртная уверцюра (1883), Урачыстая уверцюра на рус. тэмы (1896), сімф. паэмы і інш. для арк.; 2 канцэрты, Рапсодмя на ўкр. тэмы для фп. з арк.; камерна-інстр. ансамблі; саната, 12 эцюдаў вышэйшага выканальніцкага майстэрства, прэлюдыі, вальсы, мазуркі для фп.; хары, рамансы, песні; аркестроўкі. Запісваў і вывучаў нар. песні (зб. «Песні рускага народа», 1899). Разам з М.Балакіравым удзельнічаў y выданні найб. поўнага збору твораў М.Глінкі. Завяршыў і інструментаваў шэраг твораў Балакірава.
ЛЯПЦЁЕЎ
Аляксей Ануфрыевіч (28.3.1941, в. Фойна Магілёўскага р-на — 27.11.1998), бел. вучоны ў галіне с.-г. машынабудавання. Д -р тэхн. н. (1991), праф. (1992). Скончыў Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1968). 3 1968 y Бел. агр.-тэхн. ун-це. Навук. працы па тэорыі і праектаванні с.-г. машын. Распрацаваў асновы тэорыі апрацоўкі глебы гшугамі з пераменнай шырынёй захопу. Te.: Обоснованне основных параметров уннфншірованного семейства модульных плугов (разам з А.С.Жылко) / / Тракторы н сельхозмашнны. 1986. № 9. Л.В.Бароўка.
Л^РСКІ Пётр Аляксеевіч (н. 2.1.1918, в. Рымінка Чавускага р-на Магілёўскай вобл.), бел. географ, краязнавец. Канд. геагр. навук (1954). Засл. настаўнік Беларусі (1955). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1939). 3 1945 y Магілёўскім ун-це. Навук. працы па гісторыі геаграфіі, геаграфіі Беларусі і краязнаўстве, методыцы выкладання прыродазнаўства. Te.: Прырода Магілёўскай вобласці. Магілёў, 1959; Пособне по краеведенвю. Мн., 1966; Землеведенне в краеведенне. Мн., 1987 (разам з М.С.Ратабыльскім). І.М.Шаруха.
ЛЯРЎСА ЭНЦЫКЛАПІДЫІ, гл. Ларуса энцыююпедыі.
ЛЯСГАС, прадпрыемства лясной гаспадаркі. Складаецца з лясніцтваў. Арганізуе ўлік і рацыянальнае выкарыстанне ляснога фонду, мерапрыемствы па лесаразвядзенні, меліярацыі і аднаўленні лясоў, паляпшэнні іх пароднага складу, павышэнні прадукцыйнасці, ахове лесу ад пажараў, шкоднікаў, хвароб, парубак; па нарыхтоўцы і перапрацоўцы драўніны і інш. прадуктаў лесакарыстання. Пры Л. ствараюць лясныя гадавальнікі, лесапаляўнічыя гаспадаркі, цэхі і ўчасткі па зытв-сці тавараў нар. спажывання. На Беларусі першыя Л. створаны ў 1929. На 1998 дзейнічала 88 Л. агульнай пл. 6,7 млн. га; існуюць
428
л я с к а в іч ы
таксама Л. навучальна-доследныя, навукова-даследчыя, ваенныя і інш. П.І.Лабанок.
ЛЙСКАВГЧЫ, вёска ў Акцябрскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 35 км на 3 ад г.п. Акцябрскі, 237 км ад Гомеля, 28 км ад чыг. ст. Рабкор. 553 ж., 198 двароў (1999). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Магілы ахвяр фашызму.
торная сказавая манера. Паводле аповесці «Лэдзі Макбет Мцэнскага павета» Дз.Шастаковіч стварыў аднайм. оперу (1934; адноўлена ў 1962 пад назвай «Кацярына Ізмайлава»; пастаўлена Нац. т-рам оперы Беларусі, 1994). У вер. 1862 прыяэджаў y Вільню; зблізіўся з В.Каратынскім, падарожнічаў з ім па Беларусі, наведаў Гродна, Пінск, Пружаны, Белавежскую пушчу, прысвяціў
ЛЯСКАВІЧЫ, вёска ў Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Іванава — в. Моталь. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 3 км на Пн ад г. Іванава, 143 км ад Брэста, 6 км ад чыг. ст. ЯнаўПалескі. 1368 ж., 507 двароў (1999). Лясніцтва, станцыя па барацьбе з хваробамі жывёл. Пачатковая школа, вучэбна-вытв. камбінат, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: Прачысценская царква (пабудавана да 1783), сялянскі двор з нязвязанымі пабудовамі (1920). л Ас к а в і ч ы ,
вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Прыпяць. Цэнтр сельсавета. За 24 км на 3 ад г. Петрыкаў, 214 км ад Гомеля, 20 км ад чыг. ст. Капцэвічы. 754 ж., 332 двары (1999). Эксперым. лясная доследная гаспадарка. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі.
ЛЯСК0Ў
Мікалай Сямёнавіч (16.2. 1831, с. Гарохава Арлоўскай вобл., Расія — 5.3.1895), рускі пісьменнік. Друкаваўся з 1860. У ранніх апавяданнях і аповесцях («Жыціе адной бабы», 1863; «Лэдзі Макбет Мцэнскага павета», 1865; «Ваяўніца», 1866 і інш.) шырока паказаў жыццё рус. народа, лёс жанчыны. Антынігілістычньм раманы, напісаныя на бел. тэматыку: «Няма куды» (1864, эпізоды паўстання 1863—64 y Белавежы) і «На нажах» (1870— 71). У рамане-хроніцы «Сабаране» (1872), аповесці «Зачараваны вандроўнік» (1873), апавяданнях «Паўлін», «Аднадум» і інш. стварыў галерэю тыпаў праведнікаў. Цяжкі лёс мастака з народу ў цэнтры аповесцей «Увасоблены анёл» (1873), «Тупейны мастак» (1883), «Чортавы лялькі» (1890). Вытрыманы ў гратэскавай манеры сказ «Ляўша» (1881) — услаўленне кемлівасці і прыроднага таленту рус. чалавека. У жанры вострай сац. сатыры напісана аповесць «Заечы рэміз» (1891—94, апубл. 1917) і інш. Аўтар п’есы «Марнатравец» (1867), легенд на тэмы жыцця першахрысціян, літ.-крытычных і публіцыстычных артыкулаў, артыкулаў пра мастацтва, успамінаў і інш. Творчасці Л. ўласйівы жанравае і вобразнае багацце, непаў-
напісаў рамант. паэму «У чужой старане», y якой паэтызаваў родны край. 3 1860 y Вільні. Вьідаў зб. «Беларускі бандурыст» (1861), прасякнуты патрыят. пачуццямі, пратэстам супраць сац. прыгнёту (верш «Сірата»), напоўнены беларусізмамі. Аповесць «У Амерыку па золата» (1888) пра цяжкое жыццё эмігрантаў з Польшчы і Беларусі. У арг. «Слова пра песню» (1882) выявіў добрае веданне бел. мовы і фальклору, змясціў тэксты бел. вершаў «Зямелька мая» і «Пад дуду» (відаць, аўтарскія). Літ.: К і с я л ё ў Г. Радаводнае дрэва. Мн„ 1994. С. 148—161. Г.В.Кісмёў.
ЛЯСНАЯ, малая планета № 3482. Ся-
М.СЛяскоў.
рэдні дыяметр 14 км, сярэдняя адлегласць ад Сонца прыблізна 416,1 млн. км, перыяд абарачэння 4,638 г. Адкрыта ў 1975 y Крымскай астрафіз. абсерваторыі. Названа ў гонар перамогі рускіх воінаў y бітве пад Лясной 1708. А.М. Коратцаў.
ЛЯСНАЯ, рака ў Камянецкім і Брэсцяму аповесць «Жыціе адной бабы». Уражанні ад паездкі па Беларусі выкарыстаў y серыі карэспандэнцый «3 аднаго дарожнага дзённіка» (час. «Северная пчела», 1862). Шэраг твораў Л. экранізаваны. Асобныя творы Л. на бел. мову пераклалі І.Сакалоўскі, М.Сеўрук. Тв: Собр. соч. Т. 1—12. М„ 1989; Собр. соч. T. 1—6. М., 1993; О любвн: Повеств. М., 1993; Бел. пер. — Тупейны мастак. Мн., 1937; Чалавек на варце. Мн., 1947. Літ:. Л е с к о в А.Н. Жмзнь Ннколая Лескова. T. 1—2. М., 1984; А н н н н с к н й Л. Лесковское ожерелье. 2 нзд. М., 1986; T o p e л о в А.А. Н.СЛесков н народная культура. Л., 1988; Лесков н русская лвтература. М., 1988; Творчество Н.СЛескова. Курск, 1988; Г a п a в a В. Вінцэсь Каратынскі і М.СЛяскоў / / ЛіМ. 1970. 30 студз.; К л е й н Б. В годнну смятення: Бел. поездка НЛескова // Неман. 1979. Ns 2. У.І.Мархель.
ЛЯСК0ЎСКІ Іосіф Тарасавіч (1.4.1901, в. Прудок Хоцімскага р-на Магілёўскай вобл. — 23.12.1946), поўны кавалер орд э н а . Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941, удзельнік абароны Каўказа, вызвалення Украіны, Малдовы, Берлінскай аперацыі. Камандзір аддзялення мінамётнай батарэі ст. сяржант Л. вызначыўся: 25.8.1944 y баі за с. Бозіены Катоўскага р-на Малдовы; на тэр. Германіі 4.2.1945 y баі за г. Кюстрын; 28.4— 1.5.1945 y баях за Берлін.
ЛЯСК0ЎСКІ Юльян (псеўд. Б a н д y рыст К а р а б і ч , Ю. К а р а б і ч , Марцін М і з э р а ; 1826, в. Новая Жосна Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — пасля 1888), польскі і бел. пісьменнік, журналіст. Паходзіў са шляхты герба «Кораб», адсюль адзін з псеўданімаў Карабіч. Адукацыю атрымаў y бернардзінскай школе (відапь, y Будславе). Працаваў канцылярыстам y Вільні. Удзельнічаў y вызв. руху. У 1849 эмігрыраваў. Жыў y Лондане, дзе ў 1855
кім р-нах Брэсцкай вобл., правы прыток р. Зах. Буг. Даўж. 85 км. Пл. вадазбору 2650 км2. Утвараецца ад зліцця рэк Правая Лясная і Левая Лясная, за 1 км на У ад в. Вугляны Камянецкага р-на. Цячэ па Прыбугскай раўніне і Брэсцкім Палессі. Асн. прытокі: Крывуля, Тачыя, рака без назвы каля в. Трасцяніца Камянецкага р-на, Лютая (справа), Градаўка (злева). Даліна шыр. 2— 4 км, схілы да 20 м (месцамі да 30 м), перасечаныя лагчынамі, ярамі, асушальнымі каналамі. ГІойма двухбаковая, шыр. да 1 км, лугавая, радзей — парослая хмызняком. Рэчышча звілістае, месцамі моцназвілістае. Шыр. ракі ў межань 20— 30 м. Берагі выш. да 4 м, адкрытыя, пад хмызняком. Найвышэйшы ўзровень разводдзя ў канцы 2-й дэкады сак., сярэдняя выш. над межанным узроўнем 1,5 м. Замярзае ў 3-й дэкадзе снеж., крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 13 м3/с. Н а рацэ г. Камянец, каля в. Цюхінічы Брэсцкага р-на плаціна. Рака прымае сцёк з сеткі меліярац. каналаў.
ЛЯСНАЯ, вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля аўтадарогі М інск— Брэст; чыг. станцыя на лініі Баранавічы— Брэст. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на ПдЗ ад г. Баранавічы, 177 км ад Брэста. 1910 ж., 663 двары (1999). Лясніцтва, цэх Баранавіцкай мэблевай ф-кі. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Свята-Казанская царква, касцёл Маці Божай Каралевы Анёлаў. Магіла ахвяр фашызму. Месца загубы сав. ваеннапалонных і мірных жыхароў (у Вял. Айч. вайну каля Л. быў Ляснянскі лагер смерці), брацкая магіла сав. воінаў і ахвяр фашызму. Радзіма У.І .Галубка.
ЛЯСНАЯ, вёска ў Лапаціцкім с /с Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл., каля шашы Магілёў—Слаўгарад. Цэнтр калгаса. За 14 км на Пн ад Слаўгарада, 60 км аа Магілёва, 36 км ад чыг. ст. Чавусы. 381 ж., 147 двароў (1999). Пачатковая школа, клуб, б-ка, аптэка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў, расійскіх воінаў. Помнік y гонар перамогі рускіх воінаў y бітве пад Лясной 1708. Помнік архітэктуры — мемар. капліца (пач. 20 ст.), y якой створаны музей гістооыі бітвы.
ЛЯСНАЯ ГАСПАДАРКА. галіна нар. гаспадаркі, якая займаецца зберажэннем, выкарыстаннем і аднаўленнем лесу. Прадугледжвае ўлік (гл. Лясны кадастр), лесаўпарадкаванне, своечасовае аднаўленне лесу і лесаразвядзенне (гл. Лясныя культуры), ахову лясоў ад пажараў, шкоднікаў і хвароб, найб. поўнае і рацыянальнае выкарыстанне лясных рэ-
Да арт. Лясная гаспаларка. Сярэднеўзроставае клянова-асінавае насаджэнне. сурсаў і зямель ляснога фонду, усебаковае выкарыстанне вода-, глеба- і полеахоўных, сан.-гігіенічных і інш. функцый лесу. Асн. палажэнні вядзення Л.г. і лесакарыстання закладзены ў Лясным кодэксе Рэспублікі Беларусь, a юрьід. нормы лясных адносін, зберажэння і аховы лесу — ў лясньм заканадаўстве. Л.г. стварае базу для развіцця лясной, дрэваапрацоўчай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці. Асн. работы лесагаспадарчай вытв-сці: высечкі догляду лесу, сяўба і пасадка лесу, догляд лясных культур, асушэнне лясных зямель, збор насення, вырошчванне лесапасадачнага матэрыялу і інш. Л.г. займаецца прамысл. вытв-сцю (перапрацоўка дробнатаварнай, нізкасартавой драўніны і адходаў Л.г.), a таксама зборам дзікарослых пладоў, ягад, грыбоў, лек. і тэхн. сыравіны. На Беларусі землі ляснога фонду займаюць 9,2 млн. га, або 44,3% яе тэрыторыі; з іх уласна лясы складаюць 7,4 млн. га (35,4%). Асн. дрэвавыя пароды: хвойныя (хвоя, елка) — 65%, цвердалістыя (граб, дуб, ясень, клён) — 4% і мяккалістьм (бяроза, асіна, вольха і інш.) — 31%. Агульны запас драўніны на корані складае 1,1 млрд. м3, штогадовы сярэдні прырост — 25 млн. м3, запас драўніны спелых насаджэнняў —
75 млн. м3. Кіруе Л.г. Міністэрства лясной гаспадаркі, якому падпарадкавана 74% зямель ляснога фовду. Астатнія замацаваны за с.-г. прадпрыемствамі і інш. карыстальнікамі. Асн. адм.-гасп. адзінка — лясгас (у 1998 было 88 лясгасаў). Выконваюць усе лесагасп. работы і ажыццяўляюць кантроль за выкарыстаннем лесасыравінных рэсурсаў лясніцтвы. Штогод высечка лесу праводзіцца на пл. 26 тыс. га. Значная ч. драўніны ідзе на перапрацоўку. У 1997 нарыхтавана 11,6 млн. м3 драўніны. Экспартуецца дробнатаварная драўніна (дыяметрам 6— 13 cm): балансы для цэлюлознапапяровай прам-сці, руднічная стойка для шахгаў. Доля экспарту піламатэрыялаў y 1997 склала 38%, або 115,7 тыс. м3. За пасляваенны перыяд лясістасць тэр. Беларусі ў выніку лесаразвядзення і лесааднаўлення павялічылася з 21% да 36%. H a 1 жыхара рэспублікі прыпадае 0,73 га і 108 м3 лесу, што ў 2 разы вьь шэй за сярэднееўрап. ўзровень. Спецыфічнымі асаблівасцямі лясоў Беларусі з’яўляюцца: перавага маладых і сярэднеўзроставых насаджэнняў (81%), забалочанасць (15%) і радыеактыўнае забруджванне (23,3%). На землях, забруджаных радыенуклідамі, агульнай пл. 1723,3 тыс. га (на 1.1.1998) штогод праводзіцца лесааднаўленне і залясенне. У цэлым па рэспубліцы лесааднаўленне і залясенне ў 1997 праведзена на пл. 24,3 тыс. га, y т.л. 5,5 тыс. га на тэрыторыі забруджанай радыенуклідамі. Лесапасадачны матэрыял вырошчваецца ў 180 лясных гадавальніках. Штогод нарыхтоўваецца каля 140 т насення дрэвавых і хмызняковых парод. У 1997 лясгасамі нарыхтавана 1550 т ягад (журавіны, брусніцы, чарніцы), 203 т грыбоў, 37 т лек. сыравіны і 38 т мёду. Аб’ектамі палявання з’яўляюцца лось, алень, дзік, казуля, вавёрка, заяц, куніца, ліс чырвоны, андатра, норка, воўк, барсук, рысь, выдра, янотападобны сабака, глушэц, цецярук, курапатка, качка і інш. У 301 паляўнічай гаспадарцы працуе 131 спецыяліст-паляўніцтвазнавец і 986 штатных егераў. 3 1991 y лясных угоддзях Беларусі арганізуюцца туры для замежных паляўнічых. Навук.-даследчую работу па пытаннях Л.г. праводзяць y Ін-це лесу Нац. АН Беларусі, Бел. тэхнал. ун-де і інш. Даследуюцца праблемы гібелі лясных насаджэнняў ад пажараў, уздзеяння неспрыяльных умоў надвор’я, пашкоджання дзікімі жывёламі, хвароб лесу і інш. Праводзяцца мерапрыемствы па ахове лесу ад шкоднікаў і хвароб. У 1997 біял. метад аховы выкарыстаны на пл. 16,1 тыс. га лясных насаджэнняў, хім. — 3,4 тыс. га. Гл. таксама Лесаводства, Лесазнаўства. Літ.: Р у б л е в с к н й С.А. Управленне лесамн н лесным хозяйством Белорусской ССР. Мн., 1979; Я н у ш к о А . Д., Ж е л н б о Б. H. Ннтенснфнкацня лесного хозяйства Белорусснн н ее эффектнвность. Мн., 1975. Р.Р.Паўлавец.
л я с н о е ________________ 429 ЛЯСНАЯ, ДРЭВААПРАЦ0ЎЧАЯ I ЦЭЛЮЛОЗНА-ПАПЯР0ВАЯ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, сукупнасць галін прам-сці па нарыхтоўцы драўніны, яе апрацоўцы і перапрацоўцы. Уключае лесанарыхтоўчую прамысловасць, дрэваапрацоўчую прамысловасць, мэблевую прамысловасць, лесахімічную прамысловасць, цэлюлозна-папяровую прамысловасць. Выпускае дзелавую драўніну, піламатэрыялы, мэблю, клееную фанеру, драўнянастружкавьш і драўнянавапакністыя пліты, паперу, кардон, запалкі, каніфоль, шкіпінар і інш. На Беларусі (1999) больш за 1200 прадпрыемстваў і вытв-сцей, на якіх занята болын за 100 тыс. чал.
ЛЯСШЦТВА,
вытворча-тэрытарыяльная адзінка ў лясной гаспадарцы. Можа ўваходзіць y склад лясгаса або леспрамгаса. На замацаванай за ім тэрыторыі дзярж. ляснога фонду ажыццяўляе мерапрыемствы па вьюошчванні, выкарыстанні і ахове лясоў, кантралюе работу лесанарыхтоўшчыкаў, дапамагае калгасам і саўгасам y арганізацыі і вядзенні гаспадаркі ў іх лясах, адпускае лес на пні і лесаматэрыялы, арганізуе і кантралюе нарыхтоўку грыбоў, ягад, лек. раслін, сена і інш. Асн. тэр. адзінка Л. — лясны квартал. Л. падзяляюцца на тэхн. ўчасткі (аб’еэды), апошнія — на абходы. Адказны за вядзенне гаспадаркі ў Л. — ляснічы, y тэхн. участку — участковы тэхнік-лесавод, y абходзе — ляснік. На Беларусі (1999) 720 Л. сярэдняй пл. 9,25 тыс. га, y складзе якіх 1941 тэхн. ўчастак і 10,6 тыс. абходаў. Сярэдняя пл. тэхн. ўчастка 3,4 тыс. га, абходу — 630 га. У Л. могуць арганізоўвацца лясныя гадавальнікі, пункты па нарыхтоўцы і перапрацоўцы грыбоў і ягад. Л. ёсць y лясной гаспадарцы Расіі, многіх інш. краін свету.
ЛЯСНІЧАЎСКАЯ ФАБРЫКА ЗАПАЛКАВАЙ САЛОМКІ «Мі н е р в а». Дзейнічала ў 1904— 14 y маёнтку Ляснічьм (цяпер вёска ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл.). Вырабляла запалкавую саломку. У 1913 мела паравую машыну (30 к.с.), працавала 60 рабочых, выраблена прадукцыі на 45 тыс. руб.
ляснічы, 1) загадчык лясніцтва. 2) У ВКЛ y 16— 18 ст. службовая асоба, якая наглядала за велікакняжацкімі ляснымі і паляўнічымі ўгоддзямі. Падпарадкоўваўся лоўчаму.
ЛЯСН0Е
ЗАКАНАДАЎСТВА, сукупнасць законаў і інш. нарматыўных актаў, якія рэгулююць лясныя адносіны па выкарыстанні і ахове лясоў. Асноўны заканад. акт Л.з. Беларусі — Лясны кодэкс Рэспублікі Беларусь. Юрыд. нормы рэгулявання лясных адносін змяшчаюцца таксама ў актах, што выдаюцца ўрадам краіны, мін-вамі і ведамства-
430
лясны
мі, мясц. Саветамі дэпутатаў і іх выканаўчымі і распарадчымі органамі. Л.з. мае на мэце рэгуляванне праваадносін, накіраваных на рацыянальнае выкарыстанне лясоў, ахову іх прыродных багаццяў, аднаўленне і павелічэнне іх прадукцыйнасці для задавальнення патрэб нар. гаспадаркі і насельніцтва ў драўніне і інш. лясной прадукцыі; для ўзмацнення водаахоўных, кліматарэгулюючых, санітарна-гігіенічных, аздараўленчых і інш. якасцей лясоў. Л.з. заснавана на канстытуцыйным прызнанні лясоў агульным здабыткам народу, устанаўленні на іх дзярж. уласнасці. Яно рэгулюе адносіны па дзярж. кіраванні лясамі: улік лясоў і вядзенне дзярж. кадастра, планаванне выкарыстання і аховы лясоў, лесаўпарадкаванне, распараджэнне лясным фондам, аднаўленне лясоў і лесаразвядзенне, кантроль непасрэдна за станам, выкарыстаннем і аховай лясоў, вырашэнне спрэчак аб лесакарыстанні. Значная частка Л.з. прысвечана лесакарыстанню. За парушэнне Л.з. крымін. і адм. заканадаўства прадугледжвае меры ааказнасці.
лясны,
пасёлак y Мінскім р-не, на аўтадарозе М інск— Плешчаніцы. Засн. ў 1966. Цэнтр Бараўлянскага с/с і вучгаса. За 22 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Гарадзішча. 8350 ж. Паселішча індустр. забудовы: 26 шматпавярховых дамоў (1999). Гімназія, сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, 3 бальніцы, Дом быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. СвятаТроіцкая царква. Брацкая магіла сав. воінаў. Л ЯС Н Ы ВІНАГРАД, гл. Дзікі вінаград. Л ЯС Н Ы ГАДАВАЛЬНІК, гаспадарка, якая вырошчвае пасадачны матэрыял лясных парод для азелянення, стварэння лясных культур і ахоўных лясных насаджэнняў; таксама ўчастак зямлі, дзе гадуюйь пасадачны матэрыял. Уваходзяць y лясгасы. Л.г. падзяляюць на мапыя (да 5 га), сярэднія (5— 15), вялікія (больш за 15) і базісныя (больш за 25 га); таксама часовыя (закладваюць паблізу будучай пасадкі на тэрмін да 5 гадоў), пастаянныя (для доўгатэрміновага выкарыстання). Пастаянныя маюць аддзяленні: чаранковых саджанцаў; пасяўное і школьнае для вырошчвання сеянцаў і саджанцаў; матачнае для атрымання матэрыялу для вегетатыўнага і насеннага размнажэння; дэндралагічнае. На Беларусі 207 Л.г. (у т.л. пастаянных 72) агульнай пл. 1405 га (1997). 3 іх найбуйнейшыя Глыбоцкі, Смаргонскі, Старобінскі, Мазырскі, Ваўкавыскі, ЖлобінСК І. Г.В.Юзафовіч. ЛЯСН Ы ЖАВАРАНАК, гл. ў арг. Жаваранкі. Л ЯС Н Ы КАДАСТР, сістэматызаваны звод асн. звестак пра лясныя аб’екты
краіны. У ім даецца апісанне агульнай плошчы лясных аб’ектаў, месца знаходжання ўчасткаў, іх канфігурацыі, склад, іх якасць і інш., прыроднае, гасп. і прававое становішча лясоў. Парадак вядзення Л.к. Рэспублікі Беларусь рэгламентуецца нормамі зямельнага права. Гл. таксама Лясны кодэкс Рэспублікі Беларусь. ЛЯСНЬІ К 0Д Э К С РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, сістэматызаваны заканадаўчы акт, які рэгулюе лясныя праваадносіны. Прыняты 21.6.1979. Уключае прэамбулу, 7 раздзелаў, 128 артыкулаў. 1-ы раздзел прысвечаны агульным пытанням: вызначае задачы ляснога заканадаўства, склад дзярж. ляснога фонду, замацоўвае дзярж. ўласнасць на лясы; 2-і раэдзел прысвечаны пытанням лесакарыстання; 3-і — пытанням аднаўлення і павелічэння прадукдыйнасці лясоў; 4-ы ахове і абароне лясоў; 5-ы — дзярж. ўліку лясоў, дзярж. лясному кадастру і лесаўпарадкаванню; 6-ы прадугледжвае віды парушэнняў ляснога заканадаўства і адказнасць за іх; 7-ы прысвечаны міжнар. дагаворам y галіне лясных адносін. ЛЯС Н Ы KÔHIK, птушка, гл. ў арт. Конікі.
лясньі пбдсціл,
наглебавае ўтварэнне ляснога біяцэнозу. Фарміруецца ў выніку назапашвання і раскладання расліннага ападу. Характарызуецца магутнасцю, запасам, складам і будовай, на якія ўплываюць відавы склад, узрост і яруснасць лесу, самкнутасць ляснога полага, развіццё жывога наглебавага покрыва, водны рэжым глебы, актыўнасць фауны і інш. У залежнасці ад ступені раскладання арган. рэшткаў y Л.п. адрозніваюць падгарызонты: верхні (леташняга ападу), сярэдні (ферментацыі) і ніжні (гуміфікацыі). Месца існавання жывых арганізмаў; утварае гумус, ахоўвае глебу ад мех. ўшчыльнення і эрозіі, вызначае яе тэмпературны і водна-паветраны рэжым і лесараслінныя ўласцівасці, уплывае на аднаўленне лесу. На Беларусі магутнасць Л.п. 1— 5 см, запас 3— 30 т/га і больш. Г.В.Юзафовіч.
ЛЯСН Ы ФОНД, сукупнасць усіх лясоў краіны натуральнага і штучнага паходжання. Л.ф. Рэспублікі Беларусь складаецца з лясоў дзярж. значэння і калгасных. Паводле нар.-гасп. значэння і функцый падзяляецца на лясы 1-й і 2-й груп, што складае адпаведна 37 і 63% пл. Паводле зямельнага і ляснога заканадаўства да дзярж. Л.ф. адносяцца ўкрытыя лесам землі, a таксама не ўкрытыя, але прызначаныя для патрэб лясной гаспадаркі. У яго склад не ўваходзіць дрэвава-хмызняковая расліннасць, якая расце на землях с.-г. прызначэння, на палосах адводу чыгунак, аўтадарог і каналаў, y гарадах і інш. населеных пунктах, на прысядзібных, дачных і садовых участках. Агульная пл. зямель Л.ф. ў Беларусі (1998) каля 7 млн. га, або 33,9% тэр. рэспублікі.
лясньія збны, прыродныя зоны сушы экватарыяльнага, субэкватарыяльных, трапічных, субтрапічных і ўмераных паясоў геаграфічных, y прыроднш ландшафтах якіх пераважае лясная расліннасць. Размешчаны пераважна ў Паўн. паўшар’і, звычайна ва ўмовах дастатковага або залішняга ўвільгатнення. У экватарыяльным поясе і набліжаных да яго рэгіёнах субэкватарыяльных паясоў ва ўмовах гарачага клімату з залішнім увільгатненнем і адсутнасцю сезоннай рытмічнасці знаходзяцца зоны гілеяў (вільготных вечназялёных экватарыяльных лясоў) на ападзоленых латэрытах, чырв.-жоўтых латэрытных і балотных трапічных глебах і субэкватарыяльных лясоў на ападзоленых і чырв. латэрытах, чырв.-бурых і чырв.-карычневых глебах. У найб. вільготнш (больш за 1000 мм ападкаў за год) раёнах трапічных паясоў, дзе сезонная рытмічнасць больш выяўленая, размешчаны зоны трапічных лясоў на ападзоленых латэрытах і латэрытных глебах. У гэтых зонах адрозніваюць падзоны вечназялёных пастаянна вільготных (гл. Вільготныя трапічныя лясы) і лістападна-вечназялёных сезонна вільготных (з засушлівым перыядам) лясоў. Л.з. субтрапічных паясоў знаходзяцца ў паласе зах. пераносу паветр. мас, з летнім трапічным і зімовым умераным кліматычнымі рэжымамі. У раёнах з залішнім на працягу года ўвільгатненнем пашыраны падзоны гемігілеяў з вечназялёнымі або летнезялёнымі шыракалістымі лясамі на бурых лясных, жаўта- і чырваназёмных глебах; y зах. частках мацерыкоў (пераважна з зімовым увільгатненнем) — невял. па плошчы палзоны цвердалістых міжземнаморскіх летнесухіх лясоў і хмызнякоў на карычневых, бурых лясных і жаўтазёмных глебах, на У (з летнім увільгатненнем) — мусонных лістападна-вечназялёных мяшаных субтрапічных лясоў на чырвана- і жаўтазёмах. Найб. плошчу займаюць Л.з. ўмеранага пояса Паўн. паўшар’я. У іх складзе адрозніваюць 3 падзоны, якія паслядоўна змяняюцца з Пн на Пд y Еўразіі і з ПнУ на ПдЗ y Паўн. Амерыцы і часта разглядаюцца як асобныя зоны: таежная зона, мяшаных лясоў зона, шыракалістых лясоў зона. 3-за недахопу цяпла зімой вегетацыя раслін запавольваецца ці спыняецца. Лясы хвойныя і лістападныя, растуць на мярзлотна-таежных, падзолістых, дзярнова-падзолістых, бурых або шэрых лясных глебах. Ва ўмераных шыротах Паўд. паўшар’я ва ўмовах акіянічнага клімату пераважаюць мяшаныя лясы з хвойнымі, лістападнымі і вечназялёнымі відамі раслін на бурых лясных глебах. Беларусь знаходзіцца ў зоне мяшаных лясоў, флора і фауна якіх найб. збераглася ў Белавежскай пушчы і Бярэзінскім біясферным запаведніку. П.І.Лабанок. Л ЯСНЬІЯ КУЛЬТУРЫ. штучныя Л Я С ныя насаджэнні. Ствараюцца пасевам,
пасадкай дрэў і кустоў на плошчы, раней укрытай лесам, або пад полагам лесу (аднаўленне лесу), a таксама дзе лес адсутнічаў (лесаразвядзенне). Адрозніваюць Л.к. суцэльныя (на ўчастках, дзе лес прыродна не аднаўляецца або адсутнічае), частковыя і падпсшагавыя (дзе лес аднаўляецца нездавальняюча), папярэднія (пад полагам лесу, прызначанага для высечкі). Суцэльныя Л.к. бываюць чыстыя (з 1 пароды дрэў) і мяшаныя. У якасці гал. парод y зоне мяшаных лясоў культывуюць хвою, елку, дуб, таполю, лістоўніцу і інш., спадарожных — бярозу, ясень, граб, ліпу і інш. Л.к. пашыраюць плошчу высокапрадукц. насаджэнняў, ахоўваюць глебу ад эрозіі, паляпшаюць мікракліматычньм, сан.-гігіенічныя, гасп., рэкрэацыйныя і інш. якасці асяроддзя. Адзін з відаў Л.к. — ахоўныя лясныя насаджэнні: водаахоўныя лясы, зялёныя зоны, лясныя палосы. На Беларусі з 1950-х г. Л.к. створаны на пл. каля 1,6 млн. га, з іх хваёвых — 74% плошчы, яловых — каля 15%, дубовых — каля 8%. Л і т Р е д ь к о Г.Н. Р о д н н А.Р., Т р е ш е в с к н й Н.В. Лесные культуры. М., 1980; С н р о т к я н Ю.Д., П р а х о д с к н й А.Н. Лесные культуры. Мн., 1988. П.І.Лабанок.
ЛЯСНЬІЯ ПАЖАРЫ Узнікаюць па віне насельніцтва (да 90%), y выніку с.-г. і лесагасп. работ, забруджвання лесу, самаўзгарання торфу, ад маланак і інш. Асабліва схільныя да Л.п. хвойныя насаджэнні. Адрозніваюць Л.п. нізавыя (найчасцейшыя), верхавыя, падземныя (тарфяныя); нізавыя і верхавыя бываюць беглыя і ўстойлівыя, тарфяныя — устойлівыя. Прычыняюць вял. страты нар. гаспадарцы; разбураюць або аслабляюць лясныя біяцэнозы, спыняюць аднаўленне лесу, садзейнічаюць забалочванню, глебавай эрозіі, пашырэнню шкодных насякомых, дрэваразбуральных грыбоў; пагаршаюць уласцфасці глебы, склад, ахоўныя, сан.-гігіенічныя, рэкрэацыйныя функцыі лясоў. Для прадухілення Л.п. лес ачышчаюць, ствараюць проціпажарныя лясныя палосы і разрывы, праводзяць проціпажарную прапаганду. На Беларусі ў 1990-я г. рэгістравалася ад 0,9 да 8,1 тыс. Л.п. за год на пл. ад 0,3 да 26 тыс. га. Літ:. Ч y л ю к о в В.Н., Ч a й к о в М.А. Торфяные пожары н меры борьбы с нммн., 1969; Б е л о в С.В. Лесная пнрологня. Л., 1982. П.І.Лабанок.
ЛЯСНЬІЯ ПАЛ0СЫ, ахоўныя лясныя насаджэнні ў форме стужак. Ствараюцца: на палях, пашах, y садах і па іх межах; уздоўж каналаў, дарог, яроў, упоперак схілаў, пры фермах; сярод сховішчаў, гасп. пабудоў, вял. масіваў хвойных лясоў (проціпажарныя ліставыя Л.п.). Маюць прыродаахоўнае, асяроддзеўтваральнае, рэкрэацыйнае значэнні. Ахоўваюць глебу ад эрозіі, аслабляюць вецер, прадухіляюць заносы, паляпшаюць сан. рэжым вадаёмаў, размеркаванне снегу, гідралагічныя ўмовы мясцо-
васці, водны, тэмпературны рэжымы глебы; павышаюць урадлівасць глебы, ураджайнасць с.-г. культур. Выкарысгоўваюцца ў агралесамеліярацыі. Характарызуюцца ахоўнай вышьшёй і зонай уплыву на асяроддзе. Эфектыўнасць і біял. ўстойлівасць Л.п. залежаць ад іх складу, памераў, узросту і канструкцыі. Літ:. О р л о в с к н й В.Б., П о д ж а р о в В.К., В о р о б ь е в В.Н. Зашнтное лесоразведенне в Белоруссям. Мн., 1980; П о д ж а р о в В.К. Полезашнтные лесные полосы на торфяно-болотных почвах. Мн., 1983.
ЛЯСНЫЯ РЭСЎРСЫ, запасы драўніны і інш. прадуктаў лесакарыстання ў сукупнасці з ахоўнымі і грамадска карыснымі якасцямі лясоў; адзін з найважнейшых відаў узнаўляльных прыродных рэсурсаў. Адрозніваюць Л.р. расліннага (драўняныя і недраўняныя) і жывёльнага (уваходзяць y паляўнічы дзяржаўны фонд) паходжання. Недраўняныя падзяляюцца на харч. (ядомыя грыбы, ягады, плады, травы, карані, прадукты ляснога пчалярства), кармавыя (галінкавы корм, трава, ігліца, жалуды і інш.), тэхнічныя (жывіца, таніны, арган. фарбавальнікі і інш.), лекавыя. Сусветны запас драўніны больш за 300 млрд. м3. На Беларусі агульны запас драўніны 1,1 млрд. м3, эксплуатацыйны 81,5 млн. м3, сярэднегадавы прырост 25 млн. м3 (1997); пл. грыбных угоддзяў 30— 35% ад пл. дрэвастояў; рэсурсы ў розныя гады (тыс. т); грыбоў 55— 70, журавін 6,5— 31, брусніц 10,6— 12, чарніц 48—64; y паляўнічых угоддзях 12,7 тыс. ласёў, 3,8 тыс. высакародных аленяў, 25,7 тыс. дзікоў, 40,5 тыс. казуль, 22,8 тыс. баброў, 2,9 тыс. выдраў, 300 глушцоў, 2,1 тыс. ваўкоў (1999). П.І.Лабанок.
ЛЯСНЙНСКІ ЛАГЕР CMÉPLU ( ш т а л a г № 3 3 7). Створаны ням.-фаш. захопнікамі ў вер. 1941 каля чыг. ст. Лясная Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. для масавай загубы сав. ваеннапалонных, з канца жн. 1943 — насельніцтва прыфрантавой паласы ў Вял. Айч. вайну. Лагер быў абгароджаны калючым дротам. Тут пастаянна трымалі каля 5,5 тыс. чал., баракі былі перапоўнены, таму большасць вязняў і зімой заставалася пад адкрытым небам. Пры непасільнай фізічнай працы выдавалі на 1 чал. на дзень 125 г хлеба з апілкамі і 1,5 л баланды. Рэгулярна праводзіліся масавыя расстрэлы; y жн. 1942 з-за адмовы вязняў ісці ў фаш. фарміраванні за суткі знішчана 720 чал. У 1942 лагер меў філіял (баранавіцкая турма) і 6 аддзяленняў (у Івацэвічах, Стоўбцах, г.п. Гарадзея і вёсках Пагарэльцы Нясвіжскага, Даманава і г. Косава Івацэвіцкага р-наў). За час існавання (да лета 1944) y лагеры, філіяле і аддзяленнях загублена 88 407 чал. Ахвярам фаш. генацыду на чыг. ст. Лясная пастаўлены помнік.
ЛЯСНЯНСКІ МЕМАРЫЯЛЬНЫ К0МПЛЕКС. Створаны ў в. Лясная Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл.
лясун
431
ў гонар 200-годдзя перамогі рас. войск над шведскім корпусам ген. А.Левенгаўпта ў бітве пад Лясной 1708 y час Паўночнай вайны 1700 — 21. Уключае манумент y гонар перамогі рус. войск (1906, скулытг. А.Обер), мемар. капліцу (1912, арх. А.Гаген) і мармуровы абеліск на брацкіх могілках рас. воінаў. Кампазіцыйны цэнтр — цагляная капліца цэнтрычнай шмат’яруснай кампазіцыі з рысамі рамант. кірунку рус. мадэрна. Завершана 8-гранным шатром з невял. барабанам і цыбулепадобнай галоўкай (агульная выш. 40,9 м). Квадратнае ў плане (15 х 15 м) збудаванне. 1-ы ярус пастаўлены на п ’едэстал (выш. 2,1 м) з вял. гранітных блокаў, мае 3-арачныя парталы з белага каменю і завершаны поясам несапраўдных машыкуляў, 2-і ярус — кубічны аб’ём, прарэзаны з 4
бакоў высокімі арачнымі аконнымі праёмамі і завершаны зубцамі ў выглядзе ластаўчынага хваста. Сцены абліцаваны залацістай керамічнай пліткай, уваходы, перамычкі, паяскі і карнізы аздоблены пераважна белым пясчанікам. Капліцу ўпрыгожваюць мазаічныя пано-абразы на гал. фасадзе (на выш. болып за 10 м) і ў нішы паміж вокнамі 1-га яруса ўсх. фасада (на выш. 3 м). Будынак з’яўляецца прыкладам арган. сінтэзу архітэктуры і мастацтва. У капліцы размешчаны музей гісторыі бітвы пад Лясной. Манумент — дынамічная скульпт. кампазіцыя на пастаменце ў выглядзе скалы (граніт), на яе вяршыні павернутая на У выява арла (бронза), які рве кіпцюрамі шведскі сцяг з разламаным дрэўкам. На пастаменце дошка з рэльефным надпісам: «У памяць бітвы пры Лясной. Маці Палтаўскай перамогі — 1708. 28 верасня 1908 г.». На процілеглым баку бронзавая дошка са спісам палкоў — удзельнікаў гіст. бітвы. У ансамбль уваходзіла таксама Пятроўская царква, пабудаваная ў 1708 (не захавалася). В.М.Чарнатаў. ЛЯСЎН, л е с a в і к, вобраз y старадаўніх павер’ях беларусаў; гаспадар лесу і
432_________________ л я с у н звяроў, які жыве ў лясных нетрах. Яго ўяўлялі ў выглядзе вялізнага (у рост дрэва) старога чалавека з белым, як бяроста, тварам, з вял. вачыма, y звярынай шкуры. Л. мог, нібыта, паказваць грыбныя і ягадныя мясціны, наганяць y бок паляўнічага звяроў і птушак, выбіраць бортнікам месца для ўстаноўкі калод, a таксама наганяць на чалавека страху, прымусіць яго блукаць на адным месцы. Вобраз Л. страціў рэліг. значэнне ў пач. 20 ст. М.Ф.Піліпенка. ЛЯСУН Святлана Лаўрэнцьеўна (н. 27Л2.1949, в. Рыжкаўка Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. баяністка, педагог. Засл. арт. Беларусі (1987). Скончыла Бел. кансерваторыю (1974, клас М.Солапава), з 1976 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. 3 1980 салістка і канцэртмайстар групы баянаў Дзярж. акад. нар. аркестра Беларусі імя І.Ж ыновіча. Яе творчасці характэрны віртуознасць, эмацыянальнасць, своеасаблівая інтэрпрэтацыя твораў розных эпох, стыляў і жанраў. Аўтар рэдакцый для баяна з аркестрам і першы выканаўца канцэртаў Р.Шчадрына (фінал 1-га фп. канцэрта), А.Мдывані, А.Клеванца, Э.Наско, С.Хвашчынскага, твораў малой формы Я.Глебава, В.Малых, А.Рашчынскага, М.Сіраты, y т л . напісаных спецыяльна для яе. Выступае ў складзе дуэта і трыо баяністаў. Запісала на Бел. радыё праграмы апрацовак для баяна бел. і рус. нар. музыкі, творы муз. класікі. Лаўрэат 1 Рэсп. (ІЎІінск) i V Усесаюзнага (Масква) конкурсаў аргыстаў эстрады (абодва 1974). М.А.Казінец. ЛЯТАЛЬНАСЦЬ (ад лац. letalis смяротны), с м я р о т н а с ц ь , паказчык мед. статыстыкі: адносіны колькасці людзей, што памерлі ад хваробы, ранення ці няшчаснага выпадку да колькасці людзей, што хварэлі гэтай хваробай (параненыя, пацярпелыя, y %) за пэўны прамежак часу. Адрозніваюць Л. бальнічную, пазабальнічную, агульную і інш. Л. — адзін з паказчыкаў эфектыўнасці тэрапеўт. прэпаратаў, метадаў лячэння, тэрмінаў і паўнаты шпіталізацыі і інш. Л. адрозніваецца ад смяротнасці — частаты смерцяў сярод насельніцтва. ЛЯТАЛЬНАЯ Д 03А (ЛД), доза хіміч^ага або фізічнага агента, уздзеянне якога на жывы арганізм прыводзіць да гібелі. Вызначаецца ў доследах на жывёлах для фармакалагічных сродкаў, пестыцьшаў, іанізуючых выпрамяненняў і інш. Адрозніваюць мінім. ЛД (гінуць найб. адчувальныя асобіны пэўнага віду, але не болей за 10% паддоследных жывёл), сярэднюю (гіне палова — ЛД 50) і абсалютна смяротную (мінім. доза, якая выклікае гібель усіх паддоследных жывёл — ЛД 100). Гл. таксама Дозы выпрамянення.
ЛЯТАЛЬНЫ ATLAPÂT, агульная назва машын, тэхнічных канструкцый, прылад для палёту ў атмасферы або ў касм. прасторы. Адрозніваюць 2 асн. гругіы Л.а.: лягчэйшыя за паветра і цяжэйшыя за яго. Дзеянне Л.а. 1-й групы (аэрастаты) заснавана на выкарыстанні аэрастатычнай падымальнай сілы, што ствараецца ў выніку напаўнення спец. абалонкі газам, што лягчэйшы за паветра. Л.а. 2-й групы падзяляюцца на аэрадынамічныя (верталёты, вінтакрылы, дзльтапланы, планёры, самалёты, экранапланы), балістычныя (ракеты-носьбіты, касмічныя апараты). Аэрадынамічныя трымаюцца ў паветры ад дзеяння падымальнай аэрадынамічной сілы, што ўзнікае на крылах або вінтах Л.а. Балістычныя Л.а. рухаюцца па балістычных траекторыях ад дзеяння рэакцыі масы газу, што выходзіць з сапла рэактыўнага рухавіка. Касм. апараты, прызначаныя для пасадкі на паверхню планеты, могуць рухацца ад дзеяння аэрадынамічнай сілы або рэактыўнага рухавіка. Л.а. 2-й групы шырока выкарыстоўваюцца ў многіх галінах нар. гаспадаркі, y навуцы, вайск. справе, спорце. Гл. таксама Авіяцыя, Касманаўтыка, Паветраплаванне. У. С.Ларыёнаў. ЛЯТАШ ЬІНСКІ Барыс Мікалаевіч (3.1.1895, г. Жытомір, Украіна — 15.4.1968), украінскі кампазітар, педагог, муз. дзеяч. Нар. арт. Украіны (1968). Скончыў Кіеўскую кансерваторыю (1919, клас Р.Гліэра). Выкладаў y Кіеўскай (з 1919, з 1935 праф.) і Маскоўскай (1935— 44, з перапынкам) кансерваторыях. У 1939— 41 старшыня праўлення Саюза кампазітараў Украіны. Найб. творчыя дасягненні — 3-я, 4-я, 5-я сімфоніі, адметныя філас. глыбінёй і сілай маст. абагульнення. Выступаў як дырыжор з выкананнем уласных твораў. Рэдагаваў і аркестраваў творы інш. кампазітараў. Сярод твораў: оперы «Залаты абруч» паводле І.Франко (паст. 1933), «ііічорс» (паст. 1938); 2 кантаты, y т.л. «Запавет» (1939); для аркестра — 5 сімфоній (1918— 66), сімф. паэмы «Уз’яднанне» (1949), «Гражына» (1955), «На берагах Віслы» (1958); сюіты (1961, 1966), уверцюры (1926, 1961); «Славянскі канцэрт» для фп. з арк. (1953); камерна-інстр. ансамблі; інстр. творы; хары, y т.л. a cappella, на словы А.Пушкіна і Т.Ш аўчэнкі; рамансы, апрацоўкі укр. нар. песень; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Сярод вучняў Х.Бэлза. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1952. Дзярж. прэмія Украіны імя Т. Шаўчэнкі 1971.
Літ:. С а м о х в а л о в В.Я. Черты сймфонйзма Б Л я т о ш й н с к о г о . 2 й э д . Кнев, 1977; Б Л ятош й н скй й : Воспом й н эн й я. Пйсьма. Матермалы. Кн. I—2. Кйев, 1985—86. ЛЯТАЮ ЧЫЯ Птэразаўры.
ЯІІІЧАРЫ .
гл
ў арт
ЛЯТЎН Уладзімір Міхайлавіч (н. 20.4.1935, в. Смалінец Уздзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961). Працуе ў манум. і станковай скульптуры. Аўтар помнікаў сав. воінам і бел. партызанам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, y калгасах імя Энгельса (1967) і імя Дзяржынскага (1973) Слуцкага р-на Мінскай вобл., Мемарыяла воінскай славы на Лудчыцкай вышыні (1984, з П.Белавусавым) y Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл. і інш., шэрагу помнікаўбюстаў. Выканаў барэльефы «На варце міру» (1970) для Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны ў Мінску і «Народныя мсціўцы» (1982) для яго філіяла ў г.п. Расоны Віцебскай вобл. Аўтар партрэтаў У.Мулявіна (1980), Я.Купалы (1984), П.І.Гучка (1994), А.Я.Багдановіча (1996), шэрагу мемар. дошак, медалёў і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1986. Г.А. Фатыхава. ЛЯТЎЧАЯ РЫБА (лац. Volans), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка мае бляск 3,6 візуальнай зорнай велічыні. Гл. Зорнае неба. ЛЯТЎЧЫ Я М ЬІШ Ы , гл. Кажаны. ЛЯТУЧЫ Я РЫ БЫ (Exocoetidae), сямейства рыб атр. сарганападобных. 7 родаў, больш за 60 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных і субтрапічных водах Атлантычнага, Індыйскага і Ціхага акіянаў. Трымаюцца чароламі.
Лятучая рыба хейлапагон.
Даўж. да 50 см. Грудныя плаўнікі размешчаны высока, доўгія і шырокія, прыстасаваны да планіруючага палёту над вадой (сродак ратавання ад драпежнікаў). Пралятаюць y паветры да 400 м на выш. да 10 м. Орган руху — хваставы плаўнік. Планктафагі. Аб’ект промыслу.
У.Лятун, П. Б е л а в y с a ў, В .Б ял я н х і н, М.М ы зн ік а ў , Б.Ш чарб a к о ў. Мемарыял Воінскай Славы каля вёскі Лудчыцы Быхаўскага раёна Магілёўсхай вобл. 1984.
ЛЯЎДАНСКІ Аляксандр Мікалаевіч (10.9.1893, в. Юр’ева Смалявіцкага р-на Мінскай вобл. — 27.8.1937), бел. археолаг. Канд. гіст. н. (1934). Скончыў Смаленскае аддзяленне Маск. археал. ін-та (1922), вучыўся ў Смаленскім ун-це (1922— 25). 3 1927 y Інбелкульце, Ін-це гісторыі АН БССР, адначасова дацэнт БДУ. Арганізатар першых y БССР навук.-археал. экспедыцый. Зрабіў класіфікацыю гарадзішчаў жал. веку, першы выказаў думку, што гарадзішчы штры-
хаванай керамікі культуры ў Цэнтр. Беларусі належалі балцкім плямёнам. Даў першую і найб. поўную гіст. тапаграфію стараж. Полацка, вывучаў яго помнікі — Полацкі Сафійскі сабор, бельчыцкія храмы (гл. Бельчыцы). У 1937 па лжывым абвінавачанні арыштаваны і расстраляны ў Мінску. У 1958 рэабілітаваны. Тв.: Археалагічныя раскопкі ў м. Заслаўі Мінскай акругі / / Зап. аадз. гуманіт. навук БАН. Мн., 1928. Кн. 5. Пр. кафедры археалогіі, т. 1; Археалагічныя доследы ў Віцебскай акрузе / / Там жа. Мн., 1930. Кн. 11. Пр. археал. камісіі, т. 2; Археалагічныя доследы ў Полацкай акрузе / / Там жа; Археалагічныя доследы ў БССР пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі / / Пр. секцыі археапогіі Ін-та гісторыі БАН. Мн„ 1932. Т. 3. Літ:. К а р о б у ш к і н а Т.М. Заснавальнік савецкай археалагічнай навукі ў Беларусі / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1983. № 6; В я р г е й В.С. Археалагічная навука ў Беларускай ССР, 1919—1941 гг. Мн„ 1992. T М. Каробушкіна. ЛЯЎДАНСКІ Валерый Уладзіміравіч (н. 17.5.1946, Мінск), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Сын УА.Ляўданскага. Скончыў БДУ (1968). 3 1968 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену» Нац. АН Беларусі. Навук. працы па кінетычнай тэорыі працэсаў цепла- і масапераносу ў гетэрагенных сістэмах. Тв.\ Фнзнческая кннетнка н процессы переноса прв фазовых превраідсняях. Мн., 1980 (у сааўт.). л я ў д Ан с к і
Уладзімір Аляксандравіч (7.2.1911, в. Гудавічы Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 18.9.1973), бел. пісьменнік і перакладчык. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1938). 3 1930 працаваў y вьш-вах. У 1949—63 і з 1969 y Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПБ, y 1963— 69 дырэктар выд-ва «Народная асвета». Друкаваўся з 1938. Аўтар кн. апавяданняў «Адкрыццё сезону» (1960), «На беразе ракі» (1962), «На прывале» (1966), «Ноч
над Нёманам» (1969), «Пад старым дубам» (1971), «Яшка прыляцеў» (1973). На бел. мову пераклаў раман Э. Сінклера «No pasaran!: (Яны не пройдуць)», аповесць А.Талстога «Хлеб», раманы «Пастка» Э.Заля, «Коннік без галавы» М.Рыда, зб-кі апавяданняў Л.Талстога, І.Тургенева, М.Салтыкова-Ш чадрына, аповесць С.Мсціслаўскага «Грак, птушка вясенняя» і інш. ЛЯЎДАНСКІ Эдуард Ігнатавіч (н. 13.9.1939, в. Верацеі Докшыцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хім. тэхналогіі і тэхнікі. Д-р тэхн. н. (1990), праф. (1993). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1968). 3 1978 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па даследаванні працэсаў раздзялення газавадкасных плыняў, стварэнні новых канструкцый цэнтрабежных апаратаў і сепаратараў для ачышчэння і перапрацоўкі збожжа. Дзярж. прэмія БССР 1976. Тв:. Расчет промышленных установок для сушкм сыпучнх н кусковых матеряалов. Мн., 1992. Я.Г.Міляшкевіч. ЛЯЎКАС (ад грэч. leukos белы), від грунту. Вядомы са старажытнасці ў мастацтве еўрап. народаў. У станковым жывапісе робіцца з мелавога ці гіпсавага (алебастравага) парашку на жывёльным або рыбіным клеі. Наносіцца на цвёрдую аснову (пераважна з дошак), часта для трываласці выкарыстоўваюць павалаку (наклеенае на аснову палатно). Найб. пашыраны ў іканапісе, дзе для павышэння дэкаратыўнасці часам спалучаюць жывапіс з аграфленнем і разьбой па Л. У насценных размалёўках вырабляецца з гашанай вапны з напаўняльнікамі (пясок, тоўчаная цэгла, дробна насечаныя льняныя валокны і інш.). У дэкар.-прыкладным мастацтве — грунт на драўляных вырабах пад афарбоўку ці пазалоту. ІЛ.Чэбан.
ЛЯЎКОБРЫУМ
433
Л Я Ў К 0 Вольга Мікалаеўна (н. 21.5.1947, в. Астравок Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. археолаг. Канд. гіст. н. (1980). Скончыла БДУ (1972). 3 1970 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі. Вывучае гісторьпо Віцебскай зямлі, яе матэрыяльную культуру 14— 18 ст. Даследавала стараж. бел. гарады (Віцебск, Орша, Гарадок, Талачын, Копысь), замкі (Езярышча, Смальяны, Шклоў), стараж. пабудовы Куцеінскага (Орша) і Святадухаўскага (Віцебск) манастыроў, гарадзішчы, курганныя могільнікі, селішчы паўн.-ўсх. Беларусі жал. веку і часоў сярэдневякоўя. Аўтар кніг «Віцебская кафля XIV—XVIII стст.» (1981), «Віцебск XIV—XVIII стст.» (1984), «Сярэдневяковае ганчарства паўночнаўсходняй Беларусі» (1992), «Сярэдневяковая Орша і яе наваколле» (1993) і
інш. Л Я Ў К 0Б РЫ У М (Leucobryum), род лістасцябловых імхоў сям. ляўкобрыевых. Каля 100 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў трапічных абласцях Усх. паўшар’я. На Беларусі ў сырых хвойных і мяшаных лясах трапляецца Л. шызы (L. glaucum). Садзейнічае забалочванню глебы. Гумусаўтваральнік. Л. шызы ўгварае шчыльныя, падушкападобныя дзярнінкі выш. да 20 c m , y верхняй ч. шыза- або белавата-зялёныя. Сцёблы прамастойныя, вілавата-разгалінаваныя, густааблісцелыя. Лісце з яйцападобнай асновы звужана ў трубчастую верхавінку. Каробачка са
ЛЯЎКІ. вадасховішча ў Старадарожскім р-не Мінскай вобл., каля в. Ляўкі. Створана ў 1986. Наліўное. Пл. 4,4 км2, даўж. 2,5 км, найб. шыр. 2,2 км, найб. глыб. 6,5 м, аб’ём вады 23,6 млн. м3. Напаўняецца вадой па канале з р. Пціч. Ваганні ўзроўню вады на працягу года да 4 м. Выкарыстоўваецца для арашэння зямель, рыбагадоўлі, як месца адпачынку. Л Я Ў К 0 Анатоль Ігнатавіч (н. 15.4.1948, в. Астравок Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. сацыёлаг. Д-р сацыялагічных навук (1992), праф. (1994). Скончыў БДУ (1975), дзе і працаваў. 3 1990 y Нац. ін-це адукацыі М ін-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь. Даследуе праблемы тэорыі і метадалогіі адукацыі, эканам. сацыялогіі, сац. педагогікі, сацыялогіі духоўнага ж ы дш . Тв.: Воспмтанне чувства хозянна соцналнстнческого пронзводства. Мн., 1984; Роль в место образовання в снстеме культуры. Мн., 1992; Соцнальные проблемы образовання: Нстормя н современность. Ч. 1—2. Мн., 1993. Ляўкобрыум шызы.
434
л я ў к о в іч
спорамі падоўжаная, на ножцы. Ва ўмовах Беларусі размнажаецца вегетатыўна.
ЛЯЎК0ВІЧ
Міхаіл Васілевіч (н. 9.3.1950, в. Язна Міёрскага р-на Віцебскай вобл.), бел. акварэліст; прадстаўнік Віцебскай школы акварэлі. Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1976). Выкладае ў Віцебскім ун-це. Творы вылучаюцца глыбінёй і складанай драматургіяй вобразаў з падкрэслена нац. каларытам, трапяткім стаўленнем да перадачы натурных уражанняў y спалучэнні з аўтарскай манерай распрацоўкі жывапіснай прасторы. Аўтар тэматычных карцін «Дыялог» (1981), «Аўтарытэт» і «Загад» (абедзве 1987), «Думкі» (1989), «Размовы» і «Разважанне аб вечным» (абедзве 1990), «Свята ў горадзе» (1991), «Ефрасіння Полацкая» (1993), «Гуканне дзядоў», «Жаночы лёс», «Спакуса» (усе 1995),
ваенком Бабруйскага пав., старшыня Замошскага валвыканкома. 3 1929 y Ц КК КП(б), з 1931 нарком юстыцыі і пракурор БССР, старшыня Цэнтр. камісіі па справах б. чырвонагвардзейцаў і чырв. партызан, з 1933 сакратар ЦВК БССР. 3 1927 канд. y чл. ЦК, y 1932— 37 чл. Ц К КП(б)Б. Чл. ЦВК БССР y 1920— 22, 1929— 37, чл. Прэзідыума ЦВК БССР y 1931— 37. 13.7.1937 арыштаваны органамі НКУС па абвінавачанні ў контррэв. дзейнасці і Ваен. калегіяй Вярх. суда СССР засуджаны да расстрэлу. У 1957 рэабілітаваны.
ЛЯЎК0Ў
Пётр Маркавіч (1910, в. Аляксандраўка Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл. — 31.3.1968), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941, удзельнік баёў пад Масквой, вызвалення Беларусі, баёў y Польшчы, Германіі. Камандзір гарматы сяржант Л. вызначыўся: y чэрв. 1944 y час бою на шашы Орша— Магілёў; на тэр. Польшчы; y крас. 1945 на беразе р. Эльба. Пасля вайны на гасп. рабоце.
ЛЯЎК0Ў Эрнст Аркадзевіч (30.1.1935,
М.Ляўковіч. Незабудкі. 3 серыі «Успамін аб леце». 1995.
трыпціх «Катарсіс» (1996), серыі «Чалавек і прырода» (1989), «Успамін аб леце» (1995). Малюе пейзажы: серыі «Рыжскія краявіды» (1978), «Беларускае Прыдзвінне» (1984); партрэты, нацюрморты. М. Л. Цыбульскі.
М інск — 13.9.1996), бел. вучоны ў галіне геалогіі, краязнавец. Д-р геолага-мінер. н. (1981), праф. (1988). Чл.-кар. Пятроўскай акадэміі навук і мастацтваў (1994, С.-Пецярбург). Скончыў БДУ (1958). 3 1977 y Ін-це геал. навук АН Беларусі. Распрацаваў тэорыю гляцыятэктонікі. Даследаваў рэгіянальную геалогію, рэльеф і карысныя выкапні Беларусі, геал. будову і фарміраванне плошчы пашырэння дагістарычных крэменеэдабыўных шахтаў і майстэрняў па апрацоўцы крэменю ў Ваўкавыскім і Мастоўскім р-нах Гродзенскай вобл., культавыя камяні, вызначыў ролю тапанімікі пры рэканструкцыі гіст. мінулага. Дзярж. прэмія Беларусі 1986.
T e
Геологня антропогена Белорусснн. Мн., 1973 (у сааўт.); Гляцнотектоннка. Мн., 1980; Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. Мн., 1992.
ЛЯЎК0НІЯ, м a ц ы ё л a
(Matthiola), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. Каля 55 відаў. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, Зах. і Сярэдняй Азіі, Афрыцы. Расце на сухіх схілах. У культуры- з 16 ст. Л. сівая (М. incana). У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукаваны Л. двухрогая (М. bicomis) і Л. сівая. Адна- і шматгадовыя травы, радзей паўкусты. Сцёблы прамастойныя, густагалінастыя, апушаныя. Лісце чаргаванае, падоўжанае. Кветкі простыя ці махрыстыя, рознакаляровыя, пахучыя, y гронках. Плод — стручок. Дэкар. расліны.
ЛЯЎК0Ў Максім Архіпавіч (12.5.1894, в. Кавалі Акцябрскага р-на Гомельскай вобл. — 29.10.1937), дзяржаўны дзеяч БССР. 3 1918 ваенны камісар Рудабельскай вол. Бабруйскага пав., кіраўнік партыз. руху ў павеце. 3 канца 1920
Ляўконія двухрогая.
ЛЯЎСЁНКА Аляксандр Яфімавіч (н. 3.12.1935, г. Нальчык, Кабардзіна-Балкарыя), бел. вучоны ў галіне выліч. тэхнікі і інфарматыкі. Д-р тэхн. н., праф. (1988). Скончыў Таганрогскі радыётэхн. ін-т (1963). 3 1971 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па метадах і сродках тэхн. дыягностыкі аб’ектаў складанай структуры, аўтаматызаваных сістэмах выпрабаванняў. Тв.\ Аппаратурное н программное обеспеченне управляюшей вычнслнтельной стойкя для снстем стендовых нспытаннй (разам з А.А.Пятроўскім) / / Упрашіяюшме снстемы н машнны. 1983. № 1. М.П. Савік. ЛЯЎЧЎК Цімафей Васілевіч (19.1.1912, с. Быстроўка Ружынскага р-на Жытомірскай вобл., Украіна — 14.12.1998), украінскі кінарэжысёр, педагог. Нар. артыст Украіны (1969). Нар. арт. СССР (1972). Скончыў Кіеўскі кінаінстытуг (1935). Працаваў на Кіеўскай кінастудыі маст. фільмаў імя Даўжэнкі. У 1962—85 выкладаў y Кіеўскім ін-це тэатр. мастацтва імя I. Карпенкі-Карага (з 1974 праф.). Дэбютаваў навукова-папулярным фільмам «Зара над Карпатамі» (1949) . Зняў дакумент. фільмы «Кіеў» (1950) , «М.В.Гогаль» (1951), фільмыспектаклі па п ’есах А.Карнейчука «У стэпах Украіны» (1952) і «Калінавы гай» (1953), першы ўкр. шырокафарматны фільм «Закон Антарктыды» (1963). Яго работам уласціва імкненне да маштабных тэм, эпічных форм апавядання. Сярод фільмаў: «Кіяўлянка» (3 серыі, 1958—60), «Сям’я Кацюбінскіх» (1970, Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1971), трылогія «Дума пра Каўпака» (1973— 76), «Калі вораг не здаецца...» (1982), «Мы абвінавачваем» (1985) і інш. л Аф р ы і ,
насякомыя, гл. ў арт. Ктыры.
ЛЯХ Леў Палікарпавіч (н. 12.6.1937, г. Новарасійск Краснадарскага краю, Расія), бел. дырыжор, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1987). Скончыў Бел. кансерваторыю па класах харавога (1964, клас М Маслава) і оперна-сімф. (1971, клас К.Ціханава і В.Катаева) дырыжыравання. 3 1955 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. 3 1971 адначасова дырыжор творчага аб’яднання «Нац. акад. Вялікі т-р оперы і балета Рэспублікі Беларусь». Творчасці Л. характэрны пранікненне ў маст. канцэпцыю тю ра, адчуванне яго стыліст. асаблівасцей. Пад яго муз. кіраўніцтвам пастаўлены: оперы «Майстар і Маргарыта» Я.Глебава (2-я рэд., 1992), «Фран^эска да Рыміні» С.Рахманінава (упершыню ў Беларусі), «Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас» Р.Вардоцкага (абедзве 1989, y канцэртным выкананні), опера-казка «Чароўная музыка» М.Мінкова (1997), балеты «Чыпаліна» К.Хачатурана (1978) , «Ліза і Кален» Ф.Герольда (1979) , «Сільфіда» ХЛевенскольда (1983), «Жызаль» А.Адана (1987). Дырыжыруе операмі і балетамі класічнага
рэпертуару і сучасных, y т.л. бел., кампазітараў. Т.Г.Мдывані. ЛЯХАВА. адна з назваў возера Нявешчанка. л А х а в іц к а я ц у к ё р а ч н а я ф а б р ы
КА. Дзейнічала з 1910 y мяст. Ляхавічы Слуцкага пав. (цяпер г. Ляхавічы Брэсцкай вобл.). Мела аддзяленні: варыльнае, карамельнае, сушыльнае, упаковачнае. Працавала больш за 50 чал. Разбурана ў 1-й сусв. вайну, адноўлена і зноў разбурана ў Вял. Айч. вайну. У пасляваенны час пераабсталявана ў кансервавы з-д.
«ДЙХАВІЦКІ», торфабрыкетны завод. Пабудаваны ў 1973 y в. Тухавічы Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Першапачатковая магутнасць з-да складала 120 тыс. т тарфяных брыкетаў за год, пасля рэканструкцыі ў 1984 магутнасць павялічылася да 160 тыс. т. Асн. прадукцыя (1999) — тарфяныя брыкеты (быт. паліва для насельніцтва і камунальна-быт. патрэб). Штогод з-д забяспечвае палівам 56 000 домаўладанняў жыхароў Беларусі.
крыты дахоўкай, a злева ад уваходнай брамы — арсенал. Уздоўж курцін на дзядзінцы размяшчаліся драўляныя будынкі службаў і казармаў. Л.з. адносіўся да адной з мадыфікацый новаітальянскай фартыфікацыйнай сістэмы, пашыранай y Еўропе ў канцы 16 ст., і лічыўся самым моцным з падобных збудаванняў ва ўсёй Рэчы Паспалітай. Зімой 1595— 96 Л.з. беспаспяхова штурмавалі казацкія загоны, y 1648— 54 тройчы безвынікова асаджалі паўстанцы-сяляне і ўкр. казакі. У жн. — вер. 1655 замак не здолелі ўзяць рус. войскі на чале з А.М.Трубяцкім. Працяглую аблогу і неаднаразовьм штурмы войск рус. ваяводы І.А.Хаванскага вытрымаў замак вясной—летам 1660. Найб. разбурэнні прычынены замку ў Паўн. вайну 1700— 21. У канцы 18 ст. замак страціў ваен. значэнне і паступова заняпаў. Археап. даследаванні Л.з. праводзіў М.М.Чарняўскі (1986).
л я х а в іц к і
435
ЛЙХАВІЦКІ РАЁН. На ПнУ Брэсцкай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 4.10.1957). Пл. 1,3 тыс. км2. Нас. 37,6 тыс. чал. (1998), гарадскога 32%. Сярэдняя шчыльн. 29 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Ляхавічы. Уключае 124 сельскія нас. пункты, 11 сельсаветаў: Альхоўскі, Востраўскі, Ганчароўскі, Жарабковіцкі, Конькаўскі, Крывошынскі, Куршынавіцкі, Навасёлкаўскі, Начаўскі, Падлескі, Свяціцкі. Паўн. частка тэр. раёна размешчана ў межах Баранавіцкай раўніны, Клецкаіі раўніны і Капшьскай грады, паўд. — y межах Прыпяцкага Палесся. Паверхня б. ч. тэрыторыі ўзгорыста-раўнінная, плоская, на Пд дзюннабугрыстыя ўчасткі. 7096 тэрыторыі на выш. 150— 180 м, найвыш. пункт 218,5 м (за 2 км на 3 ад в. Канюхі). Карысныя выкапні: торф, мел, гліны, суглінкі, пясчана-жвіровы матэрыял, пясок. Сярэдняя т-ра студз. -6 °С, ліп. 18 °С. Ападкаў 635 мм. Вегетац.
ЛЯХАВІЦКІ 3ÀMAK. Існаваў y 16— 18 ст. ў г. Ляхавічы. Мураваны замак пабудаваны ў канцы 16 ст. гетманам Янам Хадкевічам замест невял. драўлянага замка. Займаў узвышэнне на левым беразе р. Ведзьма. Прамавугольны ў плане (175 х 220 м), абкружаны ровам, які жывіла вадой падпёртая плацінай рака. Земляны вал замка ў кожным куце пераходзіў y вял. бастыён развітой канфігурацыі з брустверамі, байніцамі для стралкоў і артылерыі. Пры кожным бастыёне быў каземат, дзе захоўвалі зброю, боепрыпасы і амуніцыю. Бастыёны злучаліся сістэмай падземных хадоў. Земляныя ўмацаванні былі абмураваны каменем і цэглай. Драўляны мост на палях, перакінуты цераз вадзяны роў, вёў y мураваную 4-ярусную браму замка з праездам y 1-м ярусе. Насупраць уваходу ў глыбіні замкавага двара стаяў 2-павярховы мураваны палац,
Ляхавідкі замак. Рэканструкцыя паводле гравюры 17 ст.
Літ.: Памяць: Гіст.-дак. хроніка Ляхавіцкага р-на. Мн., І989.
перыяд 193 сут. Найб р. Шчара з прытокамі Мышанка, Ліпнянка, Ведзьма; на ПдУ верхняе цячэнне р. Бобрык, на ПнУ — р. Нача. Азёры: Выганашчанскае (на мяжы з Івацэвіцкім р-нам), Качайла; вадасховішчы: Шчара, Нетчынскае. Меліярацыйны Свяціцкі канал. Пераважаюць глебы с.-г. угоддзяў дзярнова-падзолістыя забалочаныя (30,7%), тарфяна-балотныя (20,2%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (15,1%). Пад лесам 37,6% тэр. раёна, з іх 15,6% — штучныя, пераважна хваёвыя насаджэнні. Лясы хваёвыя, чорнаальховыя, яловыя, бярозавыя; трапляюцца дубовыя, грабавыя, ясянёвыя і інш. Найб. лясістасць на Пд раёна. Балоты займаюць каля 46 тыс. га, частка з іх асушана. Найб. Выганашчанскае балота. На Пд раёна частка гідралагічнага заказніка рэсп. значэння Выганашчанскае', заказнікі мясц. значэння: ландшафтна-гідралагічны ў пойме р. Шчара (ад в. Хацяж да в. Дарава) і гідралагічны — Ліпск (у пойме р. Шчара). Помнікі прыроды рэсп. значэння: парк «Савейкі» (палацава-паркавы ансамбль, 1850, y в. Савейкі), рададэндран жоўты ў Мядзведзіцкім лясніцтве. Зона адпачынку «Шчара».
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 55,7 тыс. га, з іх асушаных 20 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 16 калгасаў, 3 саўгасы, 20 фер-
436______________ЛЯХАВІЦКІ мерскіх гаспадарак, эксперым. база, ільнонасенная стандыя. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочнамясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, авечкагадоўлі, конегадоўлі, вытв-сці збожжавых і кармавых культур, лёну, бульбы, насенняводстве лёну-даўгунцу. Прадпрыемствы паліўнай (торфабрыкетны з-д *Ляхавіцкі»), харч., ільняной, буд. матэрыялаў прам-сці; з-д «Металапластмас»; лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі Баранавічы—Лунінец і Б аранавічы —Асіповічы, аўтадарогі Брэст—Слуцк, Баранавічы—Ляхавічы— Клецк. У раёне гімназія, 18 сярэдніх, 4 базавыя, 5 пач., маст., 2 муз., спарт. школы, 4 комплексы «Школа-сад», с.-г. тэхнікум, вучэбна-вытв. камбінат, 22 дашкольныя ўстановы, 24 дамы культуры, 21 клуб, кінатэатр, 45 б-к, 6 бальніц, паліклініка, 5 амбулаторый, 23 фельч.-ак. пункты. Помнікі архітэктуры: сядзіба (19 — пач. 20 ст.) y в. Грушаўка, Пакроўская царква (1670, перабудавана ў 1863) y в. Крывошын, Петрапаўлаўскі касцёл (1908) y в. Мядзведзічы, сядзіба (1810— 15) y в. Нача, Святадухаўская царква (2-я пал. 18 ст.) y в. Падлессе, парк (2-я палавіна 18 ст.) y в. Сваятычы; сядзіба і парк (2-я пал. 19 ст.) y в. Ураджайная, сядзіба (19 ст.) y в. Ф лер’янова. Выдаецца газ. «Ляхавіцкі веснік».
Літ.: Памяць: Гіст.-дак. хроніка Ляхавіцкага р-на. Мн., 1989. Г.С.Смалякоў.
ЛЯХАВІЦКІ СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫ ТЭХНІКУМ Засн. ў 1957 y г. Ляхавічы Брэсцкай вобл. як вет. тэхнікум, з 1969 саўгас-тэхнікум, з 1996 сучасная назва. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): аграномія, плодаагародніцтва, заатэхнія, ветэрынарыя. Mae вучэбную гаспадарку. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. ЛЯХАВІЦКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення цэнтр. Беларусі. Бытаваў y 19 — пач. 20 ст. на
Да арт. Ляхавіцкі строй. Касцюм маладой і дружкі. Вёска Вяліхае Падлессе Ляхавідкага раёна. 1920-я г.
тэр. Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл., Нясвіжскага і Клецкага р-наў Мінскай вобл. Аснову летняга жаночага касцюма складалі кашуля, спадніца, фартух, пояс, гарсэт. Кашулю кроілі з прамымі плечавымі ўстаўкамі, аздаблялі вузкімі паскамі чырвонага натыкання, якія кампанаваліся ў гарыз. шлякі, размешчаныя на грудзях, рукавах, плечавых устаўках, адкладным каўняры. У строгім арнаменце амаль адсутнічаў рамбічны і раслінны ўзор. Ш ырокая, кроеная з 4— 5 полак шарсцянкі спадніца (выбіванка, андарак, плацянковая спадніца) вызначаецйа суладдзем сакавітых рознакаляровых (у вясёлкавай гаме) гарыз. шлякоў, якія чаргаваліся з цёмна-сінім, цёмна-зялёным, бурачковым ці чорным колерамі фону. Прасавалася ў дробныя складкі. Фартух шылі з 2 полак кужалю, аздаблялі, як і кашулю. Аднаполкавы фартух шылі са стракатых тканін. Вузкі пояс, тканы геам. ўзорамі ў чырвоназялёным каларыце, завязваўся спераду. Гарсэты цёмна-сінія, зялёныя, чорныя ў выглядзе безрукаўкі з баскай-клінкамі ці накшталт кароткага ліфа з адразной баскай на спіне. Галаўнью ўборы — падвічка, намітка ці хустка, аздобленыя букетамі кветак, зеляніны, гірляндачкай (гафрыраванай рознакаляровай паперай, сабранай ў веер). Нагрудньм і шыйныя ўпрыгожанні — пацеркі, тасемкі, стужкі, абразкі. Мужчынскае адзенне складалі кашуля навыпуск, пояс і шарачковыя нагавіцы. Галаўнымі ўборамі былі саламяныя капелюшы, упрыгожаныя чырвонымі стужкамі, кветкамі, каласкамі жыта. Верхняе мужчынскае і жаночае адзенне — сярмяга са складкамі на спіне, кароткая копта з нашыўкамі чорнага аксаміту, блакітны каптан з чырвонымі выкладамі на грудзях і рукавах.
Літ.\ P a м a н ю к М.Ф. Беларускае народнае адзенне: [Альбом]. Мн., 1981.
М.Ф.Раманкж. ЛЙХАВІЦКІЯ РУЧН ІК І, тып традыц. тканых ручнікоў, якія вырабляюцца нар. майстрамі пераважна ў Ляхавіцкім, a таксама Баранавіцкім, Ганцавіцкім р-нах Брэсцкай вобл. Вядомы з сярэдзіны 19 ст. Даўжыня ручнікоў 310— 400 см, шыр. 26—30 см. Ткуць з адбеленага кужалю або белай бавоўны. Кампазіцыя аздобы ствараецца чаргаваннем папярочных суцэльных і пункцірных палосак рознай шырыні, якія групуюцца ў шлякі — на канцах шырокія, шчыльныя, да сярэдзіны вузкія, рэдка размешчаныя. Узор ствараецца чырвонымі ніткамі ўтку з невял. ўкрапінамі чорных, цёмна-сініх, жоўтых. Тэхніка ткання шматнітовая, часам закладная. Аздабляюць на канцах мохрыкамі, утворанымі з нітак асновы, кутасамі, карункамі. Азаабленне і каларыстычная гама блізкая да афармлення нар. адзення, розных відаў маст. тканін гэтай этМ.Ф.Раманюк. нагр. ЗОНЫ.
Да арт. Ляхавіцкія ручнікі Фрагмент ручніха з в. Вялікае Падпессе Ляхавішсага раёна. Пач. 20 ст.
ЛЯХАВІЧЫ. горад, цэнтр Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл., на р. Ведзьма. На шашы Брэст— Русінавічы. За 225 км ад Брэста, чыг. ст. на лініі Баранавічы— Лунінец. 12,2 тыс. ж. (1998). Вядомы з 15 ст. як цэнтр Ляхавіцкай вол. (маёнтка). У 1-й пал. 16 ст. належалі Гаштольдам. 3 1551 уладанне вял. кн. Жыгімонта II Аўгуста. 31572 уладанне Я.Е.Хадкевіча і яго нашчадкаў, якія з канца 16 ст. сталі наз. «графы на Ляхавічах*. У канцы 16 ст. пабудаваны Ляхавіцкі замак. У 1635 Л. перайшлі да Сапегаў. У 17 ст. мястэчка, y 1636 — 215 дымоў. 3 1760 уладанне Масальскіх. Уваходзілі ў Наваірудскі, з 1791 — y Случарэцкі пав. Навагрудскага ваяв. 3 1793 y Рас. імперыі. 3 1797 цэнтр Ляхавіцкай вол. Слуцкага пав. Мінскай губ. У канцы 18—19 ст. ў ленным уладанні Касакоўскіх. У 1880-я г. праз Л. пракладзены ўчастак Палескай чыг. Баранавічы—Лунінец. У 1897 мястэчка, 5016 ж., каля 150 двароў. У люг.—снежні 1918 акупіаваны герм. войскамі. 3 1921 y складзе Іольшчы, горад y Баранавіцкім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, y Баранавіцкай вобл., 5,1 тыс. ж. 31940 цэнтр раёна. У Вял. Айч. вайну з 26.6.1941 да 6.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія ў горадзе і раёне знішчылі 4983 чал. 3 1954 y Брэсцкай вобл. У 1959 — 4,5 тыс. жыхароў.
?
Прадпрыемствы паліўнай (торфабрыкетны з-д «Ляхавіцкі»), буд. матэрыялаў і харч. прам-сці. Ляхавіцкі сельскагаспадарчы тэхнікум. Брацкія магілы сав. воінаў; сав. воінаў і партызан. Помнік рус. воінам, якія загінулі ў 1-ю сусв. вайну. Радзіма бел. пісьменніка і грамадскага дзеяча 16 ст. Ф.Еўлашоўскага. ЛЯХАВІЧЫ, вёска ў Дзяржынскім р-не Мінскай вобл., каля р. Уса. Цэнтр сельсавета. За 10 км на Пд ад г. Дзяржынск, 48 км ад Мінска, 10 км ад чыг. ст. Койданава. 165 ж., 65 двароў (1999). Пачатковая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЛЙХАВІЧЫ, вёска ў Ляскавіцкім с/с Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр
калгаса. За 7 км на ПнУ ад Іванава, 139 км ад Брэста, 11 км ад чыг. ст. ЯнаўПалескі. 543 ж., 186 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-баптыстаў. Помнік архітэктуры — царква Ушэсця (1818). ЛЙХАЎ Уладзімір Афанасьевіч (н. 20.7.1941, г. Антрацыт Луганскай вобл., Украіна), савецкі касманаўг. Двойчы Герой Сав. Саюза (1979, 1983), лётчыккасманаўт СССР (1979), палкоўнік. Скончыў Харкаўскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылішча лётчыкаў (1964), Ваенна-паветр. акадэмію імя Ю.Гагарына (1975). 3 1967 y атрадзе касманаўгаў. 25.2— 19.8.1979 з В.В.Руміным эдзейсніў палёт на касм. караблі (КК) «Саюз-32» і арбітальнай станцыі (АС) «Салют-6» (як камандзір; вярнуўся на Зямлю на КК «Саюз-34»); 27.6—23.11.1983 з А.П .Аляксандравым — палёт на КК «Саюз Т-9» i АС «Салют-7» (як камандзір); 29.8—7.9.1988 з В.У.Лаляковым і A.Мамандам — палёт на КК «Саюз ТМ-6» i АС «Мір» (вярнуўся на Зямлю на КК «Саюз ТМ-5»). Правёў y космасе 333,33 сут. У.С.Ларыёнаў.
стварэнні тэхнал. працэсаў і абсталявання па перапрацоўцы другасных палімерных матэрыялаў і карысных выкапняў, па тэарэт. аналізе структуры і надзейнасці гідраізаляцыі мастоў, тунэляў і метрапалітэнаў.
ляхбвіч
Валянціна Антонаўна (н. 3.5.1945, чыг. ст. Дзівенская Гатчынскага р-на Ленінградскай вобл.), бел. акварэліст; прадстаўніца Віцебскай школы акварэлі. Скончыла Віцебскі пед. ін-т (1969) і выкладае ў гэтым ін-це. Раннія гворы, выкананыя ў традыц. жанрах, вылучаюцца лірычнай трактоўкай тэмы: партрэты дзяўчыны (1971), старой (1972), бацькі (1983); пейзажы «Восень» (1966), «Куточак старога Віцебска» (1972), трыпціх «Ранняя вясна» (1976), «Вясна» (1980), «Дрэвы над ракой» (1984), «Стары дом» (1987); нацюрмор-
ЛЙХАЎКА. вёска ў Любанскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на Пд ад г. Любань, 177 км ад Мінска, 50 км ад чыг. ст. Урэчча. 102 ж., 50 двароў (1999). Аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЛЯХАЎСКІЯ АСТРАВЫ, паўднёвая група ў архіпелагу Новасібірскіх астравоў (Расія), на мяжы мораў Лапцевых і Усх.-Сібірскага. Уключаюць а-вы: Вял. Ляхаўскі (пл. 5,3 тыс. км2), М Ляхаўскі (пл. 1,3 тыс. км2), Сталбавы (пл. 170 км2) і Сямёнаўскі. Ад мацерыка Азія аддзяляюцца пралівам Дзмітрыя Лапцева. Паверхня пераважна раўнінная. Выш. да 270 м (Вял. Ляхаўскі). Шмўтгадовая мерзлата. Шматлікія яры і тэрмакарставыя азёры. Поліганальная асакова-злакавая тундра, шмат балот. Промысел пясца. Адкрыты ў 1712. Названы ў гонар рус. прамыслоўца ІЛяхава. ЛЯХАЎЦЫ, вёска ў Макранскім с/с Маларыцкага р-на Брэсцкай вобл., на р. Рыта. Цэнтр калгаса. За 8 км ад горада і чыг. ст. Маларыта, 60 км ад Брэста. 1179 ж., 440 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, помнік землякам. Помнік архітэктуры — царква Раства Багародзіцы (1713). ЛЯХЁВІЧ Генрых Дзеанісьевіч (н. 1.9.1939, г. Цюрупінск Херсонскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне хім. тэхналогіі. Д -р тэхн. н. (1991), праф. (1993). Скончыў Львоўскі політэхн. ін-т (1960). 3 1969 y Бел. тэхнал. ін-це, з 1982 y БПА. Навук. працы па
ЛЯЧЭБНАЕ______________437 тым y Свіслачы (1822). У 1826 арыштаваны, пасля 6-месячнага зняволення ў Бабруйскай крэпасці высланы ў 42-і егерскі полк Каўказскага асобнага корпуса. Удзельнічаў y руска-турэцкай вайне 1828—29 і Каўказскай вайне 1817— 64. 3 1842 y адстаўцы, выконваў абавязкі акцызнага наглядальніка Оўруцкага пав. В.В.Швед. ЛЯЦ КІ Яўген Аляксандравіч (15.3.1868, М інск — 7.7.1942), даследчык бел. фальклору і этнаграфіі, гісторык рус. л-ры. Скончыў Маскоўскі ун-т (1893). Удзельнічаў y фалькл. экспедыцыях на Пн Расіі, y Паволжа, Літву, на Беларусь (Палессе) і інш. Пасля Кастр. рэвалюцыі жыў y Празе, выкладаў y Карлавым
Я.АЛяцкі.
В.Ляховіч. Галіна рабіны. 1994.
ты «Кветкі зімой» (1987), «Галінка рабіны» (1994) і інш. Творам 1990-х г. уласцівы эмацыянальная выразнасць колеру, гарманічная лінейна-жывапісная арганізацыя кампазіцыі, дэкар. ўпарадкаванасць фармальных элементаў: «Разбураны свет» (1991), «Мігценне думак» (1994), «Ачышчэнне агнём» (1996) і інш. М.Л.Цыбульскі. Л Я Х 0В ІЧ Леў Сцяпанавіч (15.12.1919, г. Перм, Расія — 19.1.1990), бел. вучоны ў галіне металазнаўства. Д -р тэхн. н. (1970), праф. (1971). Скончыў Маскоўскі авіяц. тэхнал. ін-т (1948). 3 1959 y БП І (у 1962— 75 прарэктар). Навук. працы па тэхналогіі тэрмічнай апрацоўкі пракату, азатаванні і барыраванні сталі, сіліцыраванні металаў і сплаваў, хіміка-тэрмічнай апрацоўцы металаў.
Te:. Повышенне стойкостн штампового ннструмента методамн хнмюсо-термнческой обработкн. Мн., 1971 (разам з Л.Р.Варашніным, Дз.П.Карпенкам).
Л ЯХ 0В ІЧ Фелікс Юзафавіч (22.1.1804, г. Высокае Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 3.12.1878), удзельнік рэв. руху 1-й пал. 19 ст. Вучыўся ў Беластоцкай (1818— 20), скончыў Свіслацкую гімназію (1824). Заснаваў і кіраваў тайнымі вучнёўскімі т-вамі *3аране» філарэцкага кірунку — спачатку ў Беластоку (1820, першапач. назва «Згодныя сябры»), по-
ун-це. Збіраў і даследаваў бел. фальклор, нар. міфалогію: арт. «Уяўленні беларуса пра нячыстую сілу» (1890), «Хвароба і смерць ва ўяўленнях беларусаў» (1892) і інш. ў час. «Эгнографнческое обозренне». Аўтар даследаванняў пра стараж. пісьменнасць і «Слова аб палку Ігаравым», пра А.Пушкіна, Л.Талстога, ФДастаеўскага, І.Ганчарова, А.Чэхава, М.Горкага і інш., рэцэнзій на працы М Доўнар-Запольскага, М.Нікіфароўскага і інш. У 1927— 28 y чэш. час. «Slavia» апублікаваў цыкл арт. «Нататкі па беларусазнаўству», y італьян. час. «Rivista de letterature slave» («Часопіс славянскай літаратуры», 1927) — арт. пра творчасць Я.Коласа.
Te.: Несколько замечаннй к вопросу о пословнцах н поговорках. [Ч.] I—5. СПб., 1897; Матерналы для нзучення творчества н быта белорусов: Пословнцы, поговоркн, загадкн. М., 1898; Матерналы по белорусской словесностн н языку / / Нзв. Отд-ння рус. языка н словесностн нмп. Академнн наук. 1904. Т. 9, кн. 4. І.К.Цішчанка. ЛЯЧ&БНАЕ ХАРЧАВАННЕ. д ы е т а т э р a п і я, выкарыстанне спец. рацыёнаў харчавання з лячэбна-прафілактычнымі мэтамі. Асн. прызначэнне — збалансаванасць рацыёну: забеспячэнне арганізма чалавека ў неабходных суадносінах бялкамі, тлушчамі, вугляводамі, незаменнымі амінакіслотамі, вітамінамі, мікраэлементамі і інш. Улічваецца таксама кулінарная апрацоўка, каларыйнасць, кансістэнцыя стравы, рэжым харчавання і інш. Існуе 15 асн. дыет (сталоў) і іх варыянты, таксама сутач-
438_______________ ЛЯЧЭБНА ныя рэжымы (разгрузачныя дні), спец. дыеты (нулявая, малочная, гароднінная, каліевая і інш.). Навук. асновы Л.х. распрадоўвае дыеталогія. М.В.Шчавелева. Л Я Ч Э БН А -ІІРА Ц 0Ў Н Ы Я ЎСГАН 0 В Ы , п р а ф і л а к т о р ы і , установы закрытага тыпу, якія ў Рэспубліцы Беларусь ажыцішўляюць прымусовае ўздзеянне ў адносінах да хранічных алкаголікаў і наркаманаў, што ў сувязі са злоўжываннем алкаголем і ўжываннем наркатьічных сродкаў сістэматычна парушаюць грамадскі парадак і правы інш. асоб. Паводле раш эння раённага (гар.) суда такія парушальнікі могуць быць ізаляваны на тэрмін 1— 1,5 года ў Л .-п., для іх мед.-сац. рэадаптацыі з абавязковым прыцягненнем да прады. Рашэнне аб прызнанні асобы хранічным алкаголікам або наркаманам прымаецца камісійна ўрачамі-спецыялістамі ўстаноў органаў аховы здароўя. Л.-п.ў. знаходзяцца ў падпарадкаванні МУС Рэспублікі Беларусь. Пьгганні, звязаныя з Л.-п.ў. рэгулююцца заханадаўствам. Э.І.Кузьмянкова. ЛЯЧЭБНАЯ ф і з й н а я КУЛЬТЎРА (ЛФК), выкарыстанне фізічных практыкаванняў і натуральных фактараў прыроды з лячэбна- прафілактычнымі мэтамі; сродак мед. рэабілітацыі хворых і самааздараўлекня арганізма. Укшочае таксама механатэрапію, працатэрапію, лячэбны масаж. Асн: асаблівасць — дазіраваная фіз. нагрузка хворага. Формы ЛФК: ранішняя гігіенічная і лячэбная гімнастыка, хадзьба (тэрэнкур), спарт. і рухомыя гульні, катанне на лыжах, каньках і інш. Адрозніваюць актыўную і пасіўную ЛФК. Пасіўная выкарыстоўваецца для папярэджання атрафіі функцыянальных структур арганізма, напр., пры паралічах, цяжкіх траўмах, пасля аперацый і інш. Эфектыўная пры сістэм. занятках і правільным рэжыме. І.С.Гулько. ЛЯШ К0ЎСКАЯ Алена Канстанцінаўна (1864, г. Ягор’еўск Маскоўскай вобл. — 12.6.1925), руская акгрыса. Нар. арт. Рэспублікі (1924). Скончыла Муз.-драм. вучылішча Маскоўскага філарманічнага т-ва (1888). 3 1888 y Малым т-ры. Яркая камедыйная актрыса, іграла ролі свецкіх «драпежнід», какетак, інтрыганак: Глафіра, Лідзія Чабаксарава («Ваўкі і авечкі» і «Шалёньм грошы» А А строўскага) і інш. Тонкім гумарам, абаяннем было прасякнута яе выкананне ролей Дыяны («Сабака садоўніка» Лопэ дэ Вегі), Катарыны («Утаймаванне свавольніцы» У.Ш экспіра) і інш., стварала таксама драм. вобразы сучасніц.
ЛЯІПУК Алег Васілевіч (н. 22.7.1949, г. Брэсг), бел. архітэкіар. Скончыў БПІ (1971). Працаваў y Брэсцкім буд. тахнікуме, з 1971 y ін-це «Брэстграмадзянпраект*. Асн. работы ў Брэсце: будынкі дзіцячага сада-ясляў з плавальным басейнам па вул. Герояў абароны Брэсцкай крэпасці (1977), фізкультурна-аздараўленчага камбіната (1982, y сааўт.), дзідячага кафэ «Казка» (1985), аблвыканкома (1991), аэравакзала (1986, y сааўт.), забудова Усходняга жылога раёна (1990, y сааўт.) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1988.
песцікавыя — y двухкветкавых дыхазіях (развілінах), сабраных y галоўчатыя суквецці. Плод — аднанасенны дравяністы арэх. У пладах да 70% алею, які выкарыстоўваецца ў харч., кандытарскай, лакафарбавай і мед. прам-сці, з макухі робяць халву Драўніна ідзе на дробныя вырабы. 3 хары атрымліваюць фарбавальныя і дубільныя рэчывы. 3 парасгкаў плятуць мэблю і інш. Лек. і дэкар. расліны. У.Л.Пярэднеў.
Л ЯШ ЎК Вера Якаўлеўна (н. 1.11.1933, в. Марозавічы Брэсцкага р-на), бел. літ.-знавец. Чл.-кар. Бел. акадэміі адукацыі (1995). Канд. філал. н. (1987). Праф. (1991). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1987). Скончыла Брэсцкі пед. ін-т (1959). 3 1963 y Брэсцкім ун-це (у 1980—85 дэкан філал. ф-та). Друкуецца з 1957. Асн. тэмы яе даследаванняў бел. л-ра, літ. краязнаўства, методыка выкладання бел. і рус. л-р і моў y школе, праблемы педагогікі вышэйшай школы. Аўтар вучэбных дапаможнікаў і манаграфій, адзін са складальнікаў падручнікаў-хрэстаматый для школ зб. «Паўлюк Багрым» (1994) і інш. Te:. Краязнаўчы матэрыял на ўроках літаратуры. Мн., 1980; Іван Мележ y школе. Мн., 1981; Вывучэнне эпічных твораў: S—8 класы. Мн., 1987; Літаратурнае краязнаўства ў школе. Мн., 1991; Міжпрадметныя сувязі ў выкладанні беларускай мовы і літаратуры. Мн., 1992 (разам з Г.М.Малажай); Вывучэнне беларускай літаратуры ў школе. Мн., 1994; Вывучэнне ў апсоле трылогіі Якуба Коласа «На ростанях». Мн., 1996. І.У.Саламевіч.
Л ЯШ Ч ЬІН С К І Адам Браніслававіч (н. 24.12.1920, в. Якубавічы Калыльскага р-на Мінскай вобд.), Герой Сав. Саюза
Л Я Ш Ч 0Ў Сяргей Міхайлавіч (н. 23.8.1954, с. Аляксандраўскае Стаўрапсшьскага краю, Расія), бел. хімік. Д-р хім. н. (1995). Скончыў БДУ (1976), дзе і працуе. Навук. працы па спосабах апісання і прагназаванні экстракцыйнай раўнавагі ў сістэмах на аснове няводных палярных растваральнікаў. Прапанаваў методыкі раздзялення, канцэнтравання і ачысткі гідрафобных арган. рэчываў розных класаў. Te.: Оценка сольвофобного эффекта прн сольваташш шдрофобных органнческнх неэлектролнтов полярнымн растворктелямн / / Журн. фнз. хммнн. 1999. Т. 73, № 1. ЛЯШ ЧЬІНА, a р э ш н і к (Corylus), род кветкавых раслін сям. ляшчынавых. Каля 20 відаў. Пашыраны ў лясной зоне Еўразіі і Паўн. Амерыкі. Культ. формы (фундук) вырошчваюць 3— 4 тыс. гадоў. На Беларусі 1 дзікарослы від Л. звычайная, або лясны арэх (С. avellana). Расце ў падлеску і на ўзлесках шыракалістых і мяшаных лясоў. 7 відаў інтрадукавана. Аднадомныя лістапашшя кустьі, радзей дрэвы. Лісце простае, чаргаванае, чаранковае. Тычынкавыя кветкі ў павіслых каташках,
ЛЯШ ЧЫ НСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Leszczynskie), былая адм.-тэр. адзінка на ПдЗ Полыячы. 3 1999 тэрыторыя ў складзе Beлікапольскага ваяводства.
(1944). Скончыў паскораныя курсы Чкалаўскага танк. вучылішча (1942), 2-га Кіеўскага артьш. вучылішча (1943), Варонежскі с.-г. ін-т (1957). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Варонежскім, 1-м Укр. франтах, удзельнік абарончых баёў на Беларусі, Маскоўскай бітвы, вызвалення Украіны. Камандзір батарэі самаходнага артыл. палка лейт. Л. вызначыўся ў кастр. 1943 y час прарыву абароны ворага на правым беразе Дняпра: экіпаж самаходнай гарматы на чале з ім знішчыў шмат агнявых кропак і жывой сілы прадіўніка; калі гармата была падбіта, паранены Л. працягваў бой гранатамі і аўтаматным агнём. Да 1948 y Сав. Арміі, да 1984 y нар. гаспадарцы. Л ЯШ Ч Ы Н СК І Станіслаў, кароль польскі і вял. кн. літоўскі [1704— 09, 1733], гл. Станіслаў Ляшчынскі. Л ЯШ ЧЬ'іНСКІ ВЯЛІКІ КАМЕНЬ, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1997). За 250 м на П нЗ ад в. Ляшчынск Мядзельскага р-на Мінскай вобл. Валун ружавата-шэрага дробназярністага граніту з уюпочэннямі крышталёў мінералаў цёмнага колеру (слюды). Даўж. 4 м, шыр. 3,4 м, выш. 0,8 м, y абводзе 11,7 м, аб’ём 10,7 м3, маса каля 27 т. Прынесены ледавіком каля 15— 20 тыс. г. назад са Скандынавіі. В.Ф.Вінакураў.
М, чатырнаццатая літара бел. алфавіта. Паходзіць з кірыліцкай М («мыслеце»), што ўзнікла на аснове грэка-візант. устаўнай М («мі»). У старабел. графіцы абазначала гукі «м», «м’» («маршалокь», «мнля»), мела лікавае значэнне «сорак». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае санорныя змычнапраходныя насавыя губна-губныя зычныя гукі «м», «м’» («мова», «мята» — «м’ата»).
сам разгаліноўваюцца каля асновы. Плод — струк. Драўніна ўстойлівая да гніення, ідзе на выраб фанеры, паркету, гнутай мэблі. Дэкар. расліны, выкарыстоўваюцца для замацавання схіпаў і яроў.
МААКІЯ (Мааскіа), род кветкавых раслін сям. бабовых. 6 відаў. Пашырана ва Усх. Азіі. У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукавана М. амурская, або акатнік (М. amurensis). Лістападныя дрэвы выш. да 20 м. Лісце чаргаванае, няпарнаперыстае, даўж. да 30 см. Кветкі шматлікія, y густых гронках, ча-
МААНЗЎНДСКІ АРХІПЕЛАГ, 3 a х одн е-Э стон скі архіпелаг. У Балтыйскім м., тэр. Эстоніі. Пл. каля 4 тыс. км2. Больш за 500 астравоў, найбольшыя з іх Саарэмаа, Хійумаа, Муху, Вормсі. Берагі моцна парэзаныя. Паверхня раўнінная (выш. да 54 м). Астравы складзены пераважна з вапнякоў, якія месцамі ўкрыты ледавіковымі і марскімі адкладамі. Шмат азёр. Клімат умерана цёплы з мяккай зімой. Сярэдняя т-ра студз. - 4 °С, ліп. 17 °С. Ападкаў каля 550 мм за год. Большая ч. паверхні астравоў занята лугамі і лясамі; па берагах пясчаныя дзюны з хваёвымі лясамі. Глебы пераважна дзярнова-карбанатныя і забалочаныя. Рыбалоўства, земляробства, жывёлагадоўля. Запаведнікі: Війдумяэ і Вільсандзі. Значныя гарады: Курэсаарэ (в. Саарэмаа) і Кярдла (в. Хійумаа). У раёне М.а. ў перыяд 1-й і 2-й сусв. войнаў адбыліся вядомыя ваен. аперацыі (гл. Маанзундскія аперацыі ў 1-ю сусв. вайну і Маанзундскія аперацыі ў Вял. Айч. вайну).
Маакія амурская: парастак з пладамі.
МААНЗЎНДСКІЯ АПЕРАЦЫІ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у , 1) дзеянні сав. войск і сіл Балт. флоту па абароне астравоў Маанзундскага архіпелага 6.9— 22.10.1941. Аперацьм адбылася пасля захопу ням.-фаш. войскамі Таліна (28.8.1941), y выніку чаго сав. часці на астравах апынуліся ў варожым тыле. Супраць размешчаных на архіпелагу і каля яго 3-й асобнай брыгады 8-й арміі Паўн.-Зах. фронту, 16 батарэй берагавой артылерыі, 6 тарпедных катэраў, 17 тральшчыкаў і інш. суднаў, 12 самалётаў-знішчальнікаў на в-ве Саарэмаа (усяго каля 24 тыс. чал.) дзейнічаў пры падтрымцы карабельнай артылерыі і
Л.М.Булыка.
MA, y рэлігійных уяўленнях стараж. народаў Малой Азіі багіня зямлі і ўрадлівасці, маці багоў. Яе культ, блізкі да культу Кібелы, y 1 ст. да н.э. быў уведзены ў Стараж. Рыме дыктатарам Сулам. У рымлян вобраз М. злучыўся з вобразам рым. багіні вайны Белоны, i М. шанавалася імі пад двайным імем (М а-Белона).
авіяцыі ням. дэсант y складзе 2 пяхотных дывізій (больш за 50 тыс. чал.), які ва ўпартых баях (страціў каля 25— 26 тыс. чал.) выцесніў сав. часці. 19— 22 кастр. гарнізон астравоў эвакуіраваны на п-аў Ханка. У аперацыі ўдзельнічалі і воіны-беларусы, y т.л. віцэ-адм. В.П .Дрозд. Адцягненне значных сіл праціўніка для захопу Маанзундскіх а-воў садзейнічала аслабленню ням.фаш. групоўкі, якая наступала на Ленінград. 2) Дэсантная аперацыя войск 8-й арміі Ленінградскага фронту і сіл Балт. флоту (2 стралк. карпусы, 260-я марская стралк. брыгада, каля 100 катэраў і 40 інш. суднаў) па вызваленні занятага ням.-фаш. часцямі (11,5 тыс. чал.) і сіламі флоту Маанзуцдскага архіпелага 27.9— 24.11.1944. У ходзе цяжкіх баёў сав. дэсантнікі авалодалі а-вамі Вормсі (27 вер.), Муху (30 вер.), Хіўма (3 кастр.), Саарэмаа (да 24 ліст.). У выніку вызвалення Маанзундскіх а-воў Балт. флот устанавіў поўны кантроль над Фінскім і Рыжскім залівамі. Літ:. Ч е р н о в Ю.Н. Война погаснла маякн. М., 1985; В н н о г р а д о в Ю.А. Хроннка расстрелянных островов. М., 1985; А ч к a с о в В. Моонзундская десантная операцня / / Воен.-нст. журн. 1973. № 4. У.Я.Калаткоў, В.А.Юшкевіч. МААНЗУНДСКІЯ АПЕРАЦЫІ ў 1-ю сусветную в а й н у , 1) аперацыя герм. флоту Балт. мора пад камандаваннем віцэ-адм. Э.Шміта (болып за 70 караблёў) з мэтай прарыву праз Ірбенскі праліў (адсюль другая назва — Ірбенская) y Рыжскі заліў, знішчэння рас. марскіх сіл y Рыжскім заліве (каля 50 караблёў, камандуючы контр-адм. М.К.Бахіраў), загароды выхаду з праліва Маанзунд 8— 21.8.1915. 8 жн. рас. караблі адбілі спробу прарыву герм. флоту, y ходзе баёў 16— 17 жн. патоплены і пашкоджаны 9 ням. караблёў, страчаны 2 рас. кананерскія лодкі. 19 жн. герм. эскадра ўвайшла ў Рыжскі заліў, але з-за магчымага падрыву на мінах, атак падводных лодак праціўніка і адсутнасці месцаў базіравання 21 жн. Аперацыя пакінула заліў. 2) «А л ь б і ё н» герм. флоту (больш за 300 баявых і дапаможных караблёў, каля 100 самалётаў, 25 тыс. чал. дэсанта) па знішчэнні рас. марскіх сіл y Рыжскім заліве (больш за 50 караблёў), захопу Маанзундскага архіпелага (яго абараняў 12-тыс. рас. гарнізон) і падрыхтоўкі ўдару па Петраградзе. 12 кастр. герм.
440__________________ МААР караблі спынілі агонь 16 рас. берагавых батарэй, высадзілі дэсант y бухце Талагахт і на в-ве Эзель (Саарэмаа), які 16 кастр. заняў востраў, a герм. караблі адначасова ўвайшлі ў Рыжскі заліў. 18 кастр. немцы захапілі в-аў Маон (Муху), 19 кастр. — в-аў Даго (Хійумаа). 3-за ўпартага супраціўлення рас. маракоў (знішчылі і пашкодзілі 32 ням. караблі) герм. камандаванне мусіла адмовіцца ад прарыву ў Фінскі заліў і 20 кастр. адвяло свае марскія сілы з Рыжскага заліва. Літ:. М а т в е е в А.Н. В боях за Моонзунд. М., 1957. МААР (ням. Мааг), лейкападобная або цыліндрычная ўпадзіна вулканічнага паходжання, якая ўзнікла на зямной паверхні пры газавым выбуху без вылівання лавы. Дыяметр М. да 3,5 км, глыб. да 300— 400 м. Часам абкружана кальцавым валам з абломкаў горных парод. Ва ўмовах вільготнага клімату часта запаўняецца вадой і ўтварае т.зв. мааравае возера (напр., Лахер-Зэ ў Германіі). МААРЬІ (сапр. A д ж a м я н) Гурген Рыгоравіч (14.8.1903, г. Ван, Турцыя — 16.7.1969), армянскі пісьменнік. Засл. дз. культ. Арменіі (1965). У 1915 з інш. бежанцамі перасяліўся з Турцыі ў Расію. У 1937— 56 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны. Друкаваўся з 1917. Аўтар зб-каў лірычных вершаў «Тьгіанік» (1924), «Пара выспявання пладоў» (1930), «Давільня» (1960), кн. апавяданняў «Пра каханне, рэўнасць і садоўнікаў Ніцы» (1929), гіст. рамана «Сады гараць» (1966), кн. мемуараў «Чарэнц-намэ» (1968) і інш. У аўтабіягр. трьшогіі («Дзяцінства», 1929; «Юнацтва», 1930; «На парозе маладосці», 1955) — трагічны лёс зах. армян y пач. 20 ст. Быў знаёмы з Я.Купалам. На бел. мову асобныя творы М. пераклаў М.Гіль. Тв:. Рус. пер. — Юность. М., 1978. MAÂC, М ё з (флам. Maas, франц. Meuse), рака ў Францыі, Бельгіі і Нідэрландах. Даўж. 925 км, пл. бас. 36 тыс. км2. Бярэ пачатак y Францыі на плато Лангр, перасякае Ардэны ў глыбока ўрэзанай даліне, працякае па Сярэднееўрап. раўніне, упадае ў паўд. рукаў дальты р. Рэйн. Жыўленне пераважна дажджавое і снегавое. Зімой і вясной моцныя паводкі, узровень вады падымаецца да 5— 8 м. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні 300— 400 м3/с. Суднаходная да вярхоўяў, злучана каналамі з рэкамі Шэльда, Сена, Рэйн і інш. Вышэй г. Седан рэчышча шлюзаванае. Ha М. гарады Вердэн (Францыя), Льеж (Бельгія), Маастрыхт (Нідэрланды). МААСТРЫХТ (Maastricht), горад на Пд Нідэрландаў. Адм. ц. правінцыі Лім-
бург. 114 тыс. ж. (1993). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Маас і каналах. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: шкляная і керамічная, маш.-буд., хімічная. Ун-т. Лімбургскі музей мастацтва і архітэктуры (у манастыры Бонефантэн, 17 ст.), Епіскапскі музей. Арх. помнікі 10— 18 ст.: цэрквы, манастыры, жылыя дамы, ратуша. МААСТРЫХЦКІ ДАГАВ0Р 1992, дагавор краін-удзельніц Еўрапейскіх эканамічных супольнасцей аб стварэнні Еўрапейскага саюза (ЕС), падпісаны ў г. Маастрыхт (Нідэрлавды) 7.2.1992 дванаццаццю краінамі (Францыя, Германія, Італія, Бельгія, Нідэрланды, Лкжсембург, Вялікабрытанія, Данія, Ірландыя, Грэцыя, Іспанія, Партугалія). У 1995 да дагавора далучыліся Швецыя, Фінляндыя, Аўстрыя. Асн. мэтай М.д. было ўсебаковае паглыбленне інтэграцыі ў паліт., эканам., валютнай, сац. і інш. сферах, узмацненне грашовых сувязей краін-удзельніц ЕС і стварэнне агульнай грашовай адзінкі (еўра, уведзена з 1999). Л.І.Шмыгава. МААСТРЫХЦКІЯ ПАГАДНЕННІ 1992, комплекс дагаворанасцей паміж краінамі-ўдзельніцамі Еўрапейскіх супальнасцей, якія былі дасягнуты ў г. Маастрыхт (Нідэрланды) y лют. 1992. Датычыліся стварэння Еўрапейскага саюза (гл. Маастрыхцкі дагавор 1992) і ін.тэграцыі яго краін-удзельніц y паліт., эканам., валютнай, сац. сферы, y галіне юстыцыі і ўнутр. спраў. МАБІЛ (Mobile), горад на Пд ЗША, y штаце Алабама, на беразе бухты Мабіл y Мексіканскім зал. Засн. ў 1711. 206,5 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 500 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўгадарог, буйны порт. Прам-сць: суднабуд. (у т.л. буд-ва платформ для марскога бурэння), суднарамонтная, хім., нафтаперапр., цэлюлозна-папяровая, харчовая. Вытв-сць гліназёму. 3 ун-ты. МАБІЛІЗАЦЫЯ (франц. mobilisation ад лац. 'mobilis рухомы), комплекс мерапрыемстваў па пераводу на ваен. становішча ўзбр. сіл, эканомікі і дзярж. ін-таў краіны (агульная М.) або якой-н. іх часткі (частковая М.). Можа праводзіцца адкрытым або скрытым спосабам. Абвяшчэнне М. — кампетэнцыя вышэйшых органаў дзярж. улады; y Рэспубліцы Беларусь — Прэзідэнта з унясеннем y трохдзённы тэрмін прынятага рашэння на зацвярджэнне Савета Рэспублікі. М. стала практыкавадца са стварэннем масавых армій, якія камплекгуюцца на аснове ўсеаг. воінскай павіннасці (канец 18— 19 ст.). У Расіі тэрмін «M.» стаў афіцыйна ўжывацца з 1870. М. ўзбр. сіл заключаецца ў іх пераводзе (разгортванні) на арганізацыю і састаў ваен. часу. Фактарамі паспяховага правядзення М. ўзбр. сіл з ’яўляюцца: наяўнасць і падрыхтаванасць людскіх рэсурсаў для камплектавання разгортва-
емых вайск. фарміраванняў; назапашванне ў мірны час неабходных запасаў узбраення, ваен. тэхнікі і інш. матэрыяльных сродкаў; добра пастаўлены ўлік, апавяшчэнне і збор ваеннаабавязаных. М. эканомікі ўключае разгортванне Ba eti. вытв-сці, перабудову нар. гаспадаркі і навукі на патрэбы ваен. часу і забеспячэнне жывучасці і ўстойлівасці гасп. механізму краіны. М А БІЛІЗМ (ад лац. mobilis рухомы), геалагічная гіпотэза, якая дапускае вялікія (да некалькі тысяч кіламетраў) гарызантальныя перамяшчэнні буйных пліт літасферьі на працягу геал. часу. Тэрмін уведзены швейц. геолагам Э.Арганам (1924). М. супрацьпастаўляўся канцэпцыі фіксізму (гл. Тэктанічныя гіпотэзы). Навук. тэорыя М. распрацавана ў 1910— 12 амер. вучоным Ф.Тэйларам і ням. геафізікам А.Вегенерам (гл. Вегенера гіпотэза). Сучасны варыянт М., т.зв. тэктоніка пліт або новая глабальная тэктоніка, заснавана на выніках даследаванняў рэльефу дна акіяна і магнітных анамалій яго парод і на даных палеамагнетызму. М АБІЛЬЁН, Maбіён (Mabillon) Ж ан (26.12.1632, г. С ен-П ’ермон, Францыя — 27.12.1707), французскі гісторык, заснавальнік дыпламатыкі і палеаграфіі. Чл. кангрэгацыі маўрыстаў. 3 1664 працаваў y бібліятэцы манастыра С ен-Ж эрмен-дэ-П рэ (Парыж). 3 1701 чл. акадэміі надпісаў. Здзейсніў шматтомную публікацыю крыніц па гісторыі бенедыкцінцаў з каментарыямі і заўвагамі (13 тамоў, 2 апошнія скончаны інш. маўрыстамі). Распрацаваў методыку вызначэння сапраўднасці дакумента, устанавіў адзнакі датавання і лакалізацыі рукапісу, стварыў тэорыю «нац. тыпаў» лац. пісьма. М АБІЛЬНАСЦЬ САЦЫЙЛЬНАЯ, змяненне індывідам ці групай сац. пазіцыі, месца, якое яны займаюць y сац. структуры грамадства. Тэрмін уведзены П.Сарокіным; шырока выкарыстоўваецца ў даследаваннях сац. структуры, для характарыстыкі ступені «адкрытасці» ці «закрытасці» сац. груп і грамадстваў. Адрозніваюць М.с. вертыкальную і гарызантальную. В е р т ы к а л ь н а я М.с. — перамяшчэнне індывіда ці групы ў сістэме сац. іерархіі, звязанае са зменай сац. статуса. Пры гэтым вылучаюць сац. ўзыходжанне (прасоўванне індывіда ці групы да пазіцый з больш высокім прэстыжам, даходам, уладай) і сац. сыходжанне, дэградацыю (рух да больш нізкіх іерархічных пазіцый). Г a р ы з а н т а л ь н а я М.с. — перамяшчэнне індывіда ці групы ў сац. структуры без змены сац. статуса. М.с. можа выяўляцца як добраахвотнае перамяшчэнне ў межах сац. іерархіі або быць абумоўлена структурнымі ці арганізацыйнымі зменамі. Сярод фактараў, якія ўплываюць на М.с., — мэтанакіраваная
дзейнасць некаторых паліт. і сац. ін-таў (дзяржавы, царквы, арміі, паліт. партый і інш.), змена сістэмы грамадскага ўкладу, уплыў навукова-тэхн. прагрэсу, укараненне перадавой тэхнікі і тэхналогіі, узніхненне новых прафесій, удасканаленне сістэмы адукацыі, асобасныя імкненні і інш. Для індывіда магчымасць прасоўвання ўверх азначае не толькі павелічэнне долі сац. даброт, якія ён атрымлівае, але і рэалізацыю асабістага інтэлектуальнага патэнцыялу, дасягненне пастаўленай мэты, набыццё новага сац. вопыту. М.с. санзейнічае стабілізацыі грамадства, умацаванню пазідый асобных сац. груп і паліт. эліт за кошт іх папаўнення таленавітымі асобамі з ніжэйшых сац. слаёў. Свабода М.с. выступае адной з умоў развіцця асобы, сцвярджэння прынцыпаў сац. справядлівасці, далейшага грамадскага прагрэсу. І.В.Катляроў. МАБІЛЬНЫ Я СІЛЫ , спецыяльныя воінскія фарміраванні пастаяннай баявой гатоўнасці, прызначаныя для адбіцця раптоўных удараў праціўніка, забеспячэння стратэг. разгортвання ўзбр. сіл дзяржавы (кааліцыі дзяржаў), a таксама для іх узмацнення і вядзення баявых дзеянняў y тыле ворага. Складаюцца з высокарухомых злучэнняў, часцей, падраздзяленняў і інш., гал. характарыстыкай якіх з’яўляецца мабільнасць. М.с. ўваходзяць y склад узбр. сіл многіх краін, y т.л: ў структуры ўзбр. сіл НАТО. Ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь М.с. створаны ў 1995 на базе часцей паветрана-дэсантных войск y складзе трох мабільных брыгад, падраздзяленняў сувязі і кіравання; на ўзбраенні маюць баявыя машыны дэсанта (БМД), бронетранспарцёры (БТР), баявыя машыны пяхоты (БМ П) і інш. тэхніку. Асаблівасць М.с. — y спалучэнні аэрамабільнасці і агнявой моцы мотастралк. часцей і падраздзяленняў. Літ.: В е р ш а л о в в ч Ю., К а р ш а к е в м ч Д. Мобнльные снлы ведут бой / / Армня. 1997. № 3. Р. Ч.Лянькевіч, В.М.Пташнік. М АБІНІ (Mabini) Апалінарыо (23.7.1864, г. Талага, Філіпіны — 13.5.1903), дзеяч філіпінскага нац.-вызв. руху. Скончыў ун-т y г. Маніла. Юрыст. Адзін з заснавальнікаў і лідэраў тайнай патрыят. арг-цыі Філіпінская ліга (1892— 93). У жн. 1896 далучыўся да антыісп. паўстання на чале з ген. Э.Агінальда. Напісаў канстытуцыю Філіпінскай Рэспублікі 1898—99. У час амерыкана-філіпінскай вайны 1899— 1901 рашучы прыхільнік незалежнасці Філіпін. У студз.—маі 1899 прэм’ер і міністр замежных спраў філіпінскага ўрада. У снеж. 1899 узяты ў палон амер. войскамі, са студз. 1901 y ссылцы на в-ве Гуам. У лют. 1903 згадзіўся прызнаць уладу ЗША над Філіпінамі і быў вернуты на радзіму. Аўтар кн. «Філіпінская рэвалюцыя» (т. 1— 2, надрук. 1951). Літ.: Л е в т о н о в а Ю.О. Мабшш — нацнональный герой Фнлнппнн. М., 1970.
МАБЛІ (МаЫу) Габрыэль Бано дэ (14.3.1709, г. Грэнобль, Францыя — 23.4.1785), французскі паліт. мысліцель і гісторык. Брат Э.Кандшьяка. Вучыўся ў езуіцкім каледжы і семінарыі, пазней адмовіўся ад духоўнай кар’еры. 3 1742 на дыпламат. службе, з 1746 прысвяціў сябе навук. заняткам. Асн. ідэі М. выкладзены ў працах «Сумненні, якія прапануюцца філосафам-эканамістам адносна прыроднага і неабходнага парадку палітычных грамадстваў» (1768) і «Аб заканадаўстве, або Прынцыпы законаў» (1776). У сац.-філас. разважаннях М. зыходзіў з уласнага паняцця аб чалавечай прыродзе, лічыў, што менавіта добрыя пачаткі (спачуванне, удзячнасць) аб’ядноўваюць людзей y грамадства, a розум дыктуе пэўныя законы дзеля агульнага дабрабыту і стрымання чалавечага эгаізму. Адзінай крыніцай і носьбітам усялякай улады лічыў народ; яму належыць права змены тыранічнай улады з дапамогай любых сродкаў, y т л . рэвалюцыі. Як прыхільнік эгалітарызму патрабаваў адпаведных законаў з мэтай устанаўлення сістэмы кіравання, якая б абараняла грамадства ад разбурэнняў. Прапаноўваў прыняць законы супраць раскошы, дзярж. падтрымкі гандлю і купецтва; выказваўся за абмежаванне багаццяў прыватных асоб, y т л . землеўладальнікаў, адмаўляў гіст. рэгрэс і магчымасць вяртання ў «залаты век» — да першабытнага камунізму. Te.: Рус. пер. — Нзбр. пронзв. М.; Л., 1950; Об нзученнн нсторнн. О том, как пнсать нсторню. М., 1993. В.І.Боўш. МАБЎГУ CÈCE CÉKA (Mobutu Sese Seko; поўнае М а б у т у С е с е С е ка Куку Нгбенду Ва За Б a н г а ; да 1972 М a б y т y Ж а з е ф Д э з і р э; 14.10.1930, г. Лісала, Дэмакр. Рэспубліка Конга — 7.9.1997), дзяржаўны і ваен. дзеяч Дэмакр. Рэспублікі Конга (ДРК). Маршал (1982). Скончыў ваен. школу ў г. Лулуабург. 3 1949 y бельг. калан. войсках, з 1956 рэдактар газет «L’Avenir» («Будучыня») і «Actualité africaine» («Афрыканская рэчаіснасць»); дзярж. сакратар ва ўрадзе П.Лумумбы, з ліп. 1960 нач. Генштаба. У вер. 1960 скінуў Лумумбу. 3 1961 галоўнакамандуючы Кангалезскай нац. арміяй. Пасля перавароту ў ліст. 1965 прэзідэнт ДРК. Адзінай дзярж. ідэалогіяй абвясціў канцэпцыю «сапраўднага заірскага нацыяналізму»; усталяваў жорсткі аўтарытарны рэжым, які арыентаваўся на зах. краіны. У маі 1997 пад націскам узбр. паўстання пакінуў краіну. МАБЎТУ-CÉCE-CÉKA (Mobutu Sese Seko; да 1973 A л ь б е р т; Albert), возера ва Угандзе і Дэмакр. Рэспубліцы Конга, y бас. р. Ніл. Размешчана ў тэктанічнай катлавіне на выш. 619 м, y сістэме Зах.-Афр. грабена. Пл. 5,6 тыс. км2, даўж. 160 км, шыр. каля 40 км, глыб. да 58 м. Берагі расчлянёныя, б.ч.
MATАДАНСКАЯ
441
стромкія, дно плоскае. Упадаюць рэкі Семлікі і Вікторьм-Ніл, выцякае р. Альберт-Ніл. Рыбалоўства. Суднаходства. Парты: Бутыяба (Уганда), Касеньі (Дэмакр. Рэспубліка Конга). Адкрыта ў 1864 С.У.Бейкерам. Названа ў гонар Мабуту Сесе Сека. MABEPAHÂXP (араб., літар. тое, што за ракой), сярэдневяковая назва тэрыторыі па правым беразе р. Амудар’я. З ’явілася ў час араб. заваяванняў 7— 8 ст. Пазней М. называліся землі паміж рэкамі Сырдар’я і Амудар’я, дзе буйнейшымі гарадамі былі Бухара, Самарканд, Худжанд. МАГАДАН, горад y Расіі, цэнтр Магаданскай вобл., на беразе бухты Нагаева Ахоцкага м. Засн. ў пач. 1930-х г., горад з 1939. 123 тыс. ж. (1997). Марскі порт. Ад М. пачынаецца Калымскі тракт. Аэрапорт. Прам-сць; машынабуд. і металаапр. (вытв-сць і рамонт горнага абсталявання, суднарамонт і інш.), харч. (рыбная), лёгкая (швейная ф-ка, гарбарна-абутковы камбінат); вытв-сць буд. матэрыялаў. Паўн.-Усх. комплексны НДІ і Ін-т біял. праблем Поўначы Далёкаўсх. навук. цэнтра Рас. АН, НДІ золата і рэдкіх металаў і інш. Пед. ін-т. 2 т-ры. Краязнаўчы музей. У 1930— 50 М. быў цэнтрам Упраўлення Паўн.-Усх. папраўча-працоўных лагераў НКУС СССР (гл. ГУЛАГ). МАГАДАНСКАЯ в о б л а с ц ь Размешчана на ПнУ Рас. Федэрацыі. Абмываецца Ахоцкім м. Утворана 3.12.1953. Пл. 461,4 тыс. км2. Нас. 258 тыс. чал. (1997), гарадскога 90%. Цэнтр — г. Магадан. П р ы р о д а. Паверхня гарыстая. Цэнтр. ч. займаюць адгор’і Чэрскага хрыбта (выш. да 2586 м), усх. — Калымскае нагор’е (выш. да 1962 м ва Амсукчанскім хр.). Карысныя выкапні; золата, волава, вальфрам, ртуць, каменны і буры вугаль. Клімат рэзка кантынентальны, суровы. Сярэднія т-ры студз. ад
442
М АГАДХА
-19 °С да -23 °С на ўзбярэжжы Ахоцкага м. і -38 °С ва ўнутр. ч. вобласці, ліп. адпаведна 12 °С і 16 °С. Ападкаў 300— 700 мм за год. Шматгадовая мерзлата. Густая рачная сетка. Гал. рака — Калыма. Глебы горна-лясныя падзолістьм. Расліннасць — рэдкастойная лістоўнічная тайга. На тэр. вобласці — Магаданскі запаведнік. Г а с п а д а р к а . Асн. галіны прам-сці: горназаабыўная (золата — Сусуманскі і Ягаднінскі горна-абагачальныя камбінаты, серабро — Дукацкі горна-абагачальны камбінат, волава, вальфрам, вугаль — разрэз «Тал-Юрах»), электраэнергетыка (Калымская ГЭС), харч. (рыбная, мясная, малочная), машынабудаванне і металаапрацоўка (вытв-сць і рамонт горнага абсталявання, паліўнай апаратуры, суцнарамонт), лёгкая (гарбарна-абутковая, швейная). Вытв-сць буд. матэрыялаў. Спецыфіка сельскай гаспадаркі — развіццё аленегадоўлі, зверагадоўлі і пушнога промыслу. Малочна-мясная жывёлагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 0,3% тэрыторыі, y т л . пад ворнымі землямі 24%. Вырошчваюць бульбу, агародніну, кармавыя культуры. Гал. від транспарту — марскі (порт — Магадан) і аўтамабільны. Асн. аўтадарогі Магадан—Сусуман— Кадыкчан і далей на тэр. Рэспублікі Саха (Якуція) і Калымскі тракт. Суднаходства па р. Калыма. Значная роля паветр. транспарту. Бальнеагразевы курорт Талая. МАГАДХА, гістарычная вобласць і стараж. дзяржава на ПнУ сучаснай Індыі. Вядома прыкладна з 9—8 ст. да н.э. Сталіцы — гарады Раджагрыха і Паталіпутра (з 4 ст. да н.э., сучасная Патна). Паводле будыйскіх крьшіц, y 7 ст. да н.э. М. была адной з 16 «вял. дзяржаў» Індыі. У 6— 3 ст. да н.э. найб. эканамічна развіты раён Індыі. Значна пашырылася пры царах Бімбісары і Аджаташатру (6— 5 ст. да н.э.). Была ядром імперый Навдаў (4 ст. да н.э.), Маур’я ў (4— 2 ст. да н.э.), Гуптаў дзяржавы (4— 6 ст. н.э.). Нашчадкі Гуптаў правілі ў М. да пач. 8 сгг. У 8— 12 ст. y складзе дзяржаў Палау і Сенау. М. — буйнейшы эканам. і культ. цэнтр Стараж. Індыі, з ёю звязаны важныя этапы ў развіцці будызму і джайнізму. Да 10 ст. назва «M.» выйшла з ужытку. МАГАДЫША, M y к д ы ш а, горад, сталіца Самалі. Знаходзіцца на ПдУ краіны, на ўзбярэжжы Іняыйскага ак. Адм. ц. вобл. Банадыр. 997 тыс. ж. (1997). Вузел аўтадарог. Гал. порт краіны. Міжнар. аэрапорт. Найбуйнейшы прамысл. цэнтр краіны (каля 50% агульнай колькасці прадпрыемстваў апрацоўчай прам-сці). Прам-сць: харч., гарбарна-абутковая, метала- і дрэваапр., нафгаперапр., суднабуд. і суднарамонт-
ная. Ун-т. Нац. музей. Арх. помнікі 13— 19 ст. (мячэці Фахр-ад-дзіна, Абд аль-Азіза, руіны крапасных збудаванняў). Засн. араб. і перс. купцамі ў 12 ст. У 12—17 ст. цэнтр аднайм. дзяржавы, буйнейшы араб. горад на ўсх. узбярэжжы Афрыкі. Гандлявала па моры з араб. краінамі і Індыяй, караванным шляхам — з унутр. абласцямі Афр. Рога, чаканіла ўласную манету. У 1499 горад моцна пацярпеў ад абстрэду партуг. эскадры Васка да Гамы. У канцы 17 ст. далучана да Аманскага султаната, з пач. 19 ст. пад намінальнай уладай Занзібара, з 2-й пал. 19 ст. фактычна пац кантролем самалійскага султаната Геледы. У 1905—41 адм. цэнтр Італьян. Самалі. У 2-ю сусв. вайну ўзята брыт. войскамі. 3 1950 адм. цэнтр падапечнай тэр. Самалі пад кіраваннем Італіі. 3 1960 сталіца незалежнага Самалі. М А ГА ЗІН (франц. magazin ад араб. схо-
вішча, склады), 1) прадпрыемства рознічнага гандлю, якое выступае як юрыд. асоба. Падзяляюцца на с п е з абмежаваным цыялізаваныя асартыментам тавараў (хлебныя, агароднінна-садавінныя, малочныя, мэблевыя, кніжныя, абутковыя, гатовага адзення, гасп. і н е с п е ц ы я л і з а в a н ы я з болыл шырокім асартыментам тавараў. Існуюць мяшаныя прадуктова-прамысл. М. Пашыраны y н і в е р с а л ь н ы я М. са спецыялізаванымі секцыямі, М. самаабслугоўвання, салоны-М ., М.-аўтаматы; y гандл. цэнтрах М. знаходзяцца ў адным комплексе з прадпрыемствамі грамадскага харчавання і гакшлю. 2) Дылерская кампанія, якая займаецца купляй-продажам аблігацый. 3) Будынак, y якім захоўваліся грамадскія запасы прадуктаў (збожжа, крупы, мука, соль і інш.) на выпадак дапамогі людзям, якія апынуліся ў бядзе. Былі пашыраны ў Літве, Польшчы, Расіі, на Украіне. На Беларусі вядомы ў 2-й пал. 18 — пач. 20 ст. Будынак прамавугольны ў плане, звычайна з 4— 5 уваходамі ў асобныя склады. 3 падоўжнага боку будавалі галерэю на слупах або вял. вынас страхі (в. Старобін Слуцкага р-на Мінскай вобл., 1825). Праз тарцы збудавання рабілі скразны праезд і засекі для прадуктаў па абодва яго бакі (в. Касарычы Глускага р-на Магілёўскай вобл., пач. 19 ст.). Сцены М. ставілі на высокіх мураваных фундаментах ці штандарах (в. Вял. Чучавічы Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл., 19 ст.). Паводле тыпавых праектаў дзярж. М. звычайна будавалі ў комплексе з некалькіх будынкаў, абкружалі іх равамі, агароджамі, будынкамі для аховы (г. Ваўкавыск, 1851). С.А. Сергачоў (архітэктура). М А ГА ЗІН , 1) спецыяльнае ўстройства ў агнястрэльнай зброі для размяшчэння патронаў (выстралаў) і паступовага іх перамяшчэння на лінію дасылкі (у прыёмнік) перад падачай y патроннік. М. падзяляюцца паводле месца алучэння са зброяй (падствольньм, прыкладавыя, універсальньы), формы (каробчатыя, дыскавыя, барабанныя) і парадку
размяшчэння ў іх патронаў (аднародныя, мнагарадныя). Выкарыстоўваецца ў аўтам. і неаўтам. стралк. зброі, артыл. узбраенні караблёў і лятальных апаратаў, малакаліберных зенітных аўтам. гарматах. 2) Колькасць мін, якая можа быць размешчана на палубе карабля. «М А ГА ЗЫ Н П 0 Л Б С К І» («Magazyn polski», «Часопіс польскі»), штоквартальны часопіс; орган Саюза палякаў ў Беларусі. Выдаецца з 1992 y Гродне на польск. мове (лісты чытачоў друкуюцца на бел. і рус. мовах). Асвятляе пытанні гіст., культ. развіцця Беларусі, ВКЛ, некаторыя аспекты міжнац. адносін на тэр. сучаснай Беларусі. Змяшчае матэрыялы пра сусветна вядомых дзеячаў навукі, гісторыі Беларусі. Публікуе маст. творы бел. і замежных пісьменнікаў. MATAJIICTÂH, М а г у л і с т а н , M a г а л і с т а н с к а е х а н с т в а , цюркская дзяржава ў 14— 16 ст. на тэр. Казахстана, Кыргазстана, Узбекістана і Таджыкістана. Засн. ў 1340-я г. нашчадкам Чынгісхана Таглук-Цімурам пасля распаду Джагатайскага (Чагатайскага) улуса. Напачатку ўключаў яго ўсх. частку (Усх. Туркестан, Сямірэчча і Паўд. Сібір), y 1360— 61 да М. далучаны і Маверанахр (адпаў пасля смерці ТаглукЦімура ў 1363). Як незалежная дзяржава М. існаваў да 1570-х г. на тэр. Усх. Туркестана. Часам тэрмін «M.» выкарыстоўваюць для вызначэння Усх. Туркестана. МАГАМАЕЎ Абдул Муслім Магаметавіч (18.9.1885, г. Грозны, Чэчня — 28.7.1937), азербайджанскі кампазітар, дырыжор, муз. дзеяч; адзін са стваральнікаў над. муз. т-ра. Засл. дз. маст. Азербайджана (1935). Скончыў Гарыйскую наст. семінарыю (1904). Першы азерб. дырыжор. 3 1911 y опернай трупе У.Гаджыбекава. У 1920— 30-я г. заг. аддзела мастацтваў Наркамасветы Азербайджана, кіраўнік муз. рэдакцыі Бакінскага радыё, дырэктар і гал. дырыжор Азерб. т-ра оперы і балета. У кампазітарскай творчасці ўвасабляў прынцып узаемадзеяння нар. і класічгіага муз. мастацтва, выступаў за сінтэз нар.-песеннага матэрыялу і еўрап. муз. форм. Збіраў і запісваў нар. мелодыі, апублікаваў першы зборнік азерб. нар. песень (1927, з Гаджыбекавым). Сярод твораў: оперы «Шах Ісмаіл» (1916; паст. 1919, 1924, 1947), «Нэргіз» (паст. 1935); сімф. п’есы на сучасную тэматыку, y т.л. «Танец вызваленай азербайджанкі», «На палях Азербайджана»; фантазія «Дэрвіш»; масавыя песні; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Літ:. М с м а й л о в а Г. Муслнм Магомаев. 2 нзд. Баку, 1986.
Муслім Магаметавіч (н. 17.8.1942, Баку), азербайджанскі спявак (барытон), дырыжор. Нар. арт. Азербайджана. Нар. арт. СССР (1973). Унук МАГАМАЕЎ
А.М .М.Магамаева. Скончыў Азерб. кансерваторыю (1968). 3 1962 (з перапынкам) саліст Азерб. т-ра оперы і балета, адначасова ў 1975— 79 маст. кіраўнік Дзярж. эстр.-сімф. аркестра Азербайджана. Валодае гнугкім голасам прыгожага мяккага тэмбру вял. дыяпазону, сцэн. тэмпераментам. Сярод лепшых оперных партый: Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні), Апека («Алека» С.Рахманінава), Аслан-шах («Шах Ісма-
AM.M.Manuiaeÿ.
крас.— маі і вер.—лістападзе. У сярэднім цячэнні парогі. Сярэдні расход вады 8— 10 тыс. м3/с. Суднаходства да г. Баранкілья да г. Ла-Дарада (каля 880 км) і ад г. Онда да Нейвы — y высокую ваду (370 км). У нізоўях М. пракладзены суднаходны канал да порта Картахена. МАГДЭБУРГ (Magdeburg), горад на У Германіі. Адм. ц. зямлі Саксонія-Ангальт. 270,6 тыс. ж. (1994). Важны вузел чыгунак і аўтадарог, рачны порт на р. Эльба, паблізу перасячэння з ёй Сярэднегерм. канала і канала Эльба—Хафель. Прам-сць: машынабудаванне, y т.л. цяжкае, прыладабуд., эл.-тэхн., вытв-сць хім. абсталявання, металаапр., хім. (MiHep. ўгнаенні, ядахімікаты), фармацэўтычная, лакафарбавая, гарбарна-абутковая, швейная, харчасмакавая. Мед. акадэмія. Культурна-гіст. музей. Б.ч. помнікаў архітэктуры разбурана ў 1945,
МММяпімясў
іл» А.М.М.Магамаева), Гасан-хан («Кёр-аглы» У.Гаджыбекава). У канцэртах выконвае арыі з опер, аперэт, рамансы, эстр. і неапалітанскія песні. Аўтар твораў для эстр.-сімф. аркестра, песень, музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў. Зняўся ў кінафільмах «Нізамі», «Спявае Муслім Магамаеў». 1-я прэмія на Міжнар. фестывалі песні ў Сопаце (Польшча, 1969), «Залаты дыск» (1969, Францыя). Літ.: Т н х в н н с к а я Л. Муслнм Магомаев / / Певцы советской эстрады. М., 1977. MATAMÈT, гл. Мухамед. МАГАМ ETÀH CT BA, устарэлая назва мусульманства (ісламу) ад старой транскрыпцыі імя заснавальніка ісламу Мухамеда — Магамет. МАГАР (Setaria italica convar. moharia), кветкавая расліна сям. метлюжковых. Пашыраны пераважна ў Азіі. Культывуецца ў краінах з умераным і субтрапічным кліматам. Аднагааовая травяністая расліна. Сцёблы слабагалінастыя выш. да 1 м, аблісцелыя. Суквецце — коласападобная мяцёлка (султан) даўж. 25 см, шыр. 4 cm, y адрозненне ад чумізы, не падзеленае на лопасці. Паводле колеру зярнявак і шчацінак бывае М. аранжавы, белы, жоўты, чырвоны. Стараж. кармавая (зялёны корм, сена, сілас, збожжа) і харч. (збожжа) культура. У.П.Пярэднеў. МАГАТЭ, гл. Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі. МАГДАЛЁНА (Magdalena), рака ў Калумбіі. Даўж. 1540 км, пл. бас. 260 тыс. км2. Выток на Пд Цэнтр. Кардыльеры, да г. Нарэ цячэ па міжгорнай упадзіне паміж Цэнтр. і Усх. Кардыльерамі, далей па Прыкарыбскай нізіне, упадае ў Карыбскае м. Гал. прытокі: Каўка і Сан-Хорхе (злева). Высокія ўзроўні (з затапленнем зямель y ніжнім цячэнні) y
Да арт. Магдэбург. Сабор. адноўлены: раманская царква (11— 13 ст.), гатычны сабор (13— 16 ст.), барочная ратуша (17 ст.) і інш. Упершыню згадваецца ў 805. 3 968 цэнтр Магдэбургскага архіепіскапства (засн. Атонам /), важны пункт хрысціянізацыі і германізацыі палабскіх славян. У 1188 першы з еўрап. гарадоў атрымаў права на самакіраванне — Магдэбургскае права. Адыгрываў значную ролю ў fame. У 1524 y М. праведзена Рэфармацыя. У Трыццацігадовую вайну 1618—48 амаль поўнасцю разбураны (май 1631, аднаўляўся з 1646). 3 1680 y Брандэнбургска-Прускай дзяржаве, яе найбуйнейшая крэпасць. У 1806—14 акупіраваны франц. войскамі. 3 1815 адм. і буйны прамысл. цэнтр прускай прав. Саксонія. У канцы 2-й сусв. вайны (1945) стары горад разбураны на 90% (аднаўляўся з 1952). 31945 y сав. зоне акупацыі Германіі, y 1949—90 y складзе Герм. Дэмакр. Рэспублікі (у 1952—90 адм. цэнтр аднайм. акругі). 3 28.10.1990 адм. цэнтр зямлі ФРГ Саксонія-Ангальт. У.Я.Калаткоў (гісторыя).
MATДЭБУРГСКАЕ
443
МАГДЭБЎРГСКАЕ ПРАВА ( м а й д э борскае права) (лац. jus theutonicum magdebuigense), феадальнае гарадское права. Склалася ў ням. горадзе Магдэбург y 12— 13 ст. з розных крыніц, y т.л. з прывілеяў, выдадзеных архіепіскапам Віхманам гар. патрыцыяту (1188), Саксонскага зярцала, пастаноў суда шэфенаў Магдэбурга і інш. Мела універсальны характар, г.зн. трактавала розныя віды праваадносін: дзейнасць гар. улады, суда, яго кампетэнцыю і парадак судаводства, пытанні зямельнай уласнасці «ў межах горада», парушэнні ўладання, захопу нерухомасці, устанаўлівала пакаранні за розныя віды злачынстваў і г.д. Асобае месца займалі нормы, што рэгулявалі гандаль і рамесніцтва, дзейнасць цэхаў і купецкіх гільдый, парадак падаткаабкладання. М.п. з ’явілася юрыд. замацаваннем поспехаў гараджан y барацьбе з феадаламі за самастойнасць. Яно давала гораду права на самакіраванне і ўласны суд, права зямельнай уласнасці і вызваленне ад большай часткі феад. павіннасцей. М.п. было перанята многімі гарадамі Усх. Германіі, Усх. Прусіі, Сілезіі, Чэхіі, Венгрыі, Польшчы. 3 14 ст. М.п. пашыралася на гарады ВКЛ. Жыхары гарадоў, якія атрымлівалі М.п., вызваляліся ад феад. павіннасцей, ад суда і ўлады ваяводаў, старостаў і інш. дзярж. службовых асоб. У прыватнаўладальніцкіх гарадах М.п. не вызваляла гараджан ад залежнасці і ўлады феадалаў, аднак залежнасць не мела рысаў прыгонніцтва. На аснове М.п. ў горадзе ствараўся выбарны орган самакіравання — магістрат. 3 увядзеннем М.п. адмянялася дзейнасць мясц. права, але не адмаўлялася правамернасць карыстання мясц. звычаямі, калі вырашэнне справы не прадугледжвалася М.п. У судовай практыцы магістратаў Беларусі разам з М.п. выкарыстоўваліся нормы агульнадзярж. права — Статутаў ВКЛ, судовых статугаў сталіцы — Вільні і ўласнай юрыд. практыкі. У ліку першых М.п. ў ВКЛ атрымалі Вільня (1387), Брэст (1390), Гродна (1391 няпоўнае, 1496 поўнае), Слуцк (1441), Высокае (1494), Полацк (1498), Мінск (1499), Браслаў (1500), Навагрудак (1511) і інш. М.п. мелі каля 60 гарадоў і мястэчак Беларусі. Граматы на М.п. дзярж. гарадам вьшавалі вял. князі ВКЛ, прыватнаўладальнідкім гарадам — уладальнікі гарадоў або па іх хадайніцтве вял. князі. На Беларусі М.п. скасавана паводле ўказаў Кацярыны II y Магілёўскай губ. ў ліст. 1775, y Мінскай — y маі 1795, y зах. Беларусі — y снеж. 1795. Літ:. К о п ы с с к н й З.Ю. Соцнальнополнтяческое развятне городов Белоруссвн в XVI — первой половнне XVII в., Мн., 1975; Г р н ц к е в н ч А.П.' Частновлалельческне
444
МАГЕЛАН
города Белоруссш в XVI—XVIII вв.: (Соц,экон. нсслед. ясторян городов). Мн., 1975. МАГЕЛАН, М а г а л ь я і н ш (партуг. Magalhâes, ісп. Magallanes) Фернан (каля 1480, г. Саброза, Партугалія — 27.4.1521), паргугальскі мараплавец, экспедыцыя якога ажыццявіла першае кругасветаае плаванне. У 1519—21 узначаліў іспанскую экспедыцыю (5 суд-
9
g d flp P P iS ^ H
Магелан.
наў, 265 чал.) y пошуках зах. шляху да Малукскіх а-воў. Абследаваны паўд. (Se pari Паўд. Амерыкі, адкрыты праліў паміж Вогненнаю Зямлёю і мацерыком (гл. Магеланаў праліў), 3 астравы з групы Марыянскіх (у т.л. в-аў Гуам), перасечаны Ціхі ак. (1520, назву далі спадарожнікі М.). Экспедыцыя М. назірала
зорньм сістэмы (гл. Магеланавы Воблакі) і сузор’е Паўд. Крыж; даказала шарападобнасць Зямлі, наяўнасць Сусветнага ак., атрымала ўяўленне пра памеры Зямлі. М. забіты ў сутычцы з мясц. насельніцтвам в-ва Мактан (Філіпінскія а-вы). У Іспанію вярнуўся адзін карабель пад кіраўніцтвам Х.С.Элькана. МАГЕЛАНАВЫ В0БЛА КІ (В я л і к a e i М a л о е), дзве карлікавыя галактыкі, спадарожнікі Млечнага Шляху; самыя яркія ў Паўд. паўшар’і неба, найболып блізкія да нашай Галактыкі. Названыя па імю Ф .Магелана, каманда якога выявіла іх y час першага кругасветнага падарожжа (1519). М.В. відаць на паўд. небе простым вокам як туманныя плямы няправільнай формы (Вял. М.В. — y сузор’і Залатой Рыбы, Малое — y Тукане). Памеры М.В. каля некалькіх дзесяткаў тыс. св. гадоў. Адлегласць ад Зямлі да Вял. М.В. 150 тыс. св. гадоў, да Малога — 200 тыс. св. гадоў. М.В. сфарміраваліся на некалькі млрд. гадоў пазней за нашу Галактыку і маюць шмат маладых зорак і газапылавых комплексаў, дзе ідзе актыўны працэс зоркаўтварэння. У Вял. М.В. ў лютым 1987 успыхнула звышновая зорка, якую можна было бачыць з Зямлі простым вокам. А.А.Шымбалёў. Іл. гл. да арт. Галактыкі.
шая глыб. на фарватэры 19,8 м. Паўн.зах. частка вузкая, глыбокая са стромкімі, скалістымі берагамі, з якіх спускаюцца ў ваду ледавікі, паўн.-ўсх. — шырокая, мелкаводная з нізкімі берагамі лагуннага тыпу. Плаванне небяспечнае з-за моцных зах. вятроў, падводных скал і меляў. Гал. порт — Пунта-Арэнас (Чылі). Праліў адкрыты Ф .Магеланам y 1520. MATÉPKA, старадаўні мужчынскі галаўны ўбор, пашыраны на Беларусі ў 16— 19 ст. Паводле спосабу вырабу былі лямцавыя (валеныя з воўны) і шытыя з 4 кавалкаў тоўстага валенага сукна. Лямцавыя М. мелі выгляд каўпака або ўсечанага конуса. Завернуты да палавіны вышыні аколыш шчыльна прылягаў да верху (паўдвайная М.) або даходзіў да самага донца (двайная М.). Рабілі М. выш. 15— 20 см белага, шэрага, карычневага і чорнага колераў. Насілі круглы ГОД. М.Ф.Раманюк.
МАГЕЛАНАЎ ПРАЛЙЎ. Паміж мацерыком Паўд. Амерыка і архіпелагам Вогненная Зямля. Злучае Ціхі і Атлантычны акіяны. Даўж. 575 км, найменшая шыр. 2,2 км, глыб. да 1170 м, наймен-
Гарады і мястэчкі Беларусі, якія мелі магдэбургскае права Гарады і мястэчкі
Год выдачы граматы на магдэбургскае права
1390 Брэст 1391 (няпоўнае, 1496 поўнае) Гродна 1441 Слуцк 1494 Высокае 1498 Полацк 1499 Мінск 1500, няпоўнае Браслаў 1503 Ваўкавыск 1511 Навагрудак 1516 Мілейчыцы 1518 Камянец 1531 СлоОім 1561, няпоўнае Рэчыца 1569 Дзісна 1569 Радашковічы 1570 Сураж 1577 Магілёў 1577 Мазыр 1577 Ула 1579 Гарадная 1581 Пінск 1583, няпоўнае Азярышча 1586 Нясвіж 1587 Ліда 1589 Гарадзец 1589 Кобрын 1589 Пружаны 1590 Любча 1597 Віцебск
Гарады і мястэчкі
Год выдачы граматы на магдэбургскае права
Друя Орша Крычаў Бешанковічы Чавусы Мсціслаў Ружаыы Астрына Чэрыкаў Дзівін Лагішын Мальча Радунь Жыровічы Капыль Стоўбцы Ушачы Бобр Мядзел Сгары Шклоў Ашмяны Воўпа Вугор Геранёны Перабродцэе Прывалка Цырын Шарашова
1618 1620 1633 1634 1634 1636 1637 1641 1641 1642 1643 1645 1649 1652 1652 1729 1758 1762 1762 1762 1792 1792 1792 1792 1792 1792 1792 1792
Селянін ў магерцы. Пач. 20 ст. Вёска Заходы Шклоўскага раёна Магілёўскай вобл. MÀTI (лац. magus, грэч. magos ад стараж.-перс.), 1) жрацы і члены жрэчаскай касты ў стараж. Зах. Іране. Прыблізна ў 7 — пач. 4 ст. да н.э. (паводле розных даследчыкаў) прынялі зараастрызм, y які ўнеслі істотныя змены; дзякуючы ім да нашага часу дайшлі асобныя часткі *Авесты». М. называліся таксама жрацы інш. іранскіх вераванняў, што былі пашыраны ў Закаўказзі, М. Азіі і некаторых стараж. краінах Усходу. Карысталіся таемнымі абрадамі, таму з часоў элінізму М. сталі называць чараўнікоў, ведзьмакоў, астролагаў і г.д.; адсюль — магія. 2) Назва аднаго з плямён Мідыі ў творах Герадота. МАГІКАНЫ, племя паўночнаамерыканскіх індзейцаў алганкінскай моўнай групы. Да іх каланізацыі жылі ў даліне р. Гудзон (каля 3 тыс. чал.). Займаліся земляробствам, паляўніцтвам, збіраль-
ніцтвам, з пач. 17 ст. гандлем футрам. У выніку каланізацыі і набегаў іракезаў б. частка М. знішчана. Жывуць y ЗШ А y штаце Вісконсін (рэзервацыя Стокбрыдж, некалькі соцень чал., 1997). Гавораць на англ. мове; хрысціяне. Дзякуючы раману Ф.Купера «Апошні з магікан» тэрмін М. стаў сімвалам народа, які знікае з жыцця. МАГІЛА Пётр (10.1.1597, Малдова — 11.1.1647), праваслаўны царкоўны і культурны дзеяч Рэчы Паспалітай. Сын гаспадара (князя) Валахіі і Малдавіі Сімяона. 3 1627 кіева-пячэрскі архімандрыт. Дамогся ад каралеўскай улады дазволу на аднаўленне легальнай дэейнасці правасл. царквы ў Рэчы Паспалітай. У 1632— 47 мітрапаліт кіеўскі, галіцкі і ўсяе Русі. Заснаваў Кіева-Магілянскі калегіум (1632, названы ў яго. гонар), Магілёўскую правасл. епархію (1632). Як выразнік інтарэсаў вярхоў правасл. духавенства і шляхты Украіны і Беларусі выступаў супраць Брэсцкай уніі 1596. Садэейнічаў пашырэнню асветы і друкарства на Украіне, Беларусі, y Малдавіі. Непасрэдна кіраваў Віленскім, Слуцкім, Магілёўскім і Аршанскім брацгвамі з манастырамі. У 1635 наведаў Вільню, Мінск і інш. бел. гарады. Аўтар кніг, якія выкарыстоўваліся як падручнікі ў духоўных навуч. установах да пач. 20 ст. («Евангелле вучыцельнае», 1616, «Анфалагіён», 1636, «Еўхалагіён», 1646), шматлікіх палемічных пропаведзяў і інш. Складальнік «Праваслаўнага спавядання веры» (1640), якое ў 1672 на сінодзе ў Іерусаліме было адобрана як гал. дактрына ўсіх правасл. цэркваў. У 1996 кананізаваны Украінскай праваслаўнай царквой. MATUIÈHKA Анатоль Філімонавіч (10.8.1938, в. Карабанавічы Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. — 2.9.1997), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Чл.кар. Акадэміі агр. навук Беларусі ( 1996), д-р вет. н. (1990), праф. (1991). Акад. агр. акадэміі Расіі (1996). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1967). 3 1988 прарэктар Віцебскай акадэміі вет. медыцыны, з 1995 рэктар, адначасова з 1991 заг. кафедры. Навук. працы па развіцці незаразных хвароб маладняку с.-г. жывёл, іх прафілактыцы і лячэнні, імуннай рэактыўнасці і імунапаталогіі буйн. par. жывёлы. Распрацаваў спосаб комплекснага лячэння вострай бронхапнеўманіі цялят. Тв:. Вырашнванне н болезнн собак. Мн., 1993 (у сааўт.). А.І.Ятусевіч. МАГТЛЁЎЧЫК Захар Кузьміч (18.2.1895, в. Галоўчын Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл. — 6.1.1975), бел. вучоны ў галіне гігіены і санітарыі. Чл.-кар. АМН СССР (1953), д-р мед. н. (1945), праф. (1934). Засл. дз. нав. Беларусі (1949). Скончыў Маскоўскі ун-т (1923). У 1925— 31 y Hap. камісарыяце аховы эдароўя Беларусі. 3 1924 y БДУ, Мінскім
мед. ін-це (у 1943— 53 дырэктар, y 1954— 71 заг. кафедры). Гал. рэдактар час. «Здравоохраненне Белорусснн» (1955—68). Навук. працы па пытаннях гігіены, планіроўкі і добраўпарадкавання нас. пунктаў, жыллёва-камунальнай гігіене, сан. ахове a™, паветра, вады, глебы. Тв.: Практыкум па эксперыментальнай (агульнай) гігіене. Мн., 1931; Актуальные вопросы гнгнены села (разам з Дз.П.Бяляцкім) / / Вестн. АМН СССР. 1964. № 7.
АФ.Магіленка
З.К.Магілеўчык.
МАГІЛЁВА АБАР0НА 1941, абарончыя баі сав. войск і апалчэнцаў горада супраць ням.-фаш. захопнікаў 3— 26 ліп. ў Вял. Айч. вайну. Праводзілася часцямі 61-га стралк. корпуса (ген.-маёр Ф.А.Бакунін) 13-й арміі Зах. фронту і апалчэнцамі згодна з планам абароны, які абмеркаваны і ўдакладнены 1 ліп. на нарадзе з удзелам прадстаўнікоў Стаўкі Вярх. Галоўнакамандавання Маршалаў Сав. Саюза К.Я.Варашылава і Б.М.Ш апашнікава. Жыхары горада і навакольных вёсак разам з вайскоўцамі за кароткі тэрмін (штодзённа працавалі 30— 40 тыс. чал.) выкапалі процітанкавы роў больш як на 25 км, будавалі траншэі, бліндажы і эскарпы; сапёры паставілі мінныя палі, на некат. вуліцах былі ўзведзены барыкады. Фарміравалася Магілёўскае народнае апалчэнне 1941. Абарона горада ўскладалася непасрэдна на 172-ю стралк. дывізію (ген.-маёр М.Ц.Раманаў) і прыдадзеныя ёй часці і падраздзяленні. На правым беразе Дняпра абарону трымалі 388-ы (палк. С.Ф.Куцепаў) і 514-ы (падпалк. С А .Б оніч) стралк. палкі, на левым — 747-ы полк (падпалк. А.В.Шчаглоў); потым 514-ы полк быў пераведзены ў рэзерв камандзіра корпуса, a на яго месца стаў 394-ы полк 110-й стралк. дывізіі. На пазіцыях бліжэйшых да горада вёсак — Казіміраўка, Пашкава, Гаі, Мікалаеўка, Палыкавічы — стаяў зводны полк y складзе знішчальнага батальёна і батальёна супрацоўнікаў міліцыі. Развед. падраздзяленні дывізіі ў міжрэччы Бярэзіны і Дняпра (за 35— 50 км ад Магілёва) 3 ліп. ўступілі ў бой з перадавымі часцямі ням. 46-га танк. корпуса 2-й танк. групы ген. Г.В.Гудэрыяна, a 6 ліп. пад націскам намнога большых сіл праціўніка адышлі ў глыб сваёй абароны.
м а г іл ё ў
445
На Магілёў наступалі 4 пяхотныя і танк. дывізіі са складу 2-й танк. групы ням.-фаш. войск: на Бабруйска-Магілёўскім напрамку палкі 23-й і 7-й пяхотных дывізій, на Мінска-Магілёўскім — 263-й і 15-й пяхотных дывізій, якія падтрымлівала 3-я танк. дывізія. Пазней, калі вораг фарсіраваў Дняпро, y тыл 172-й дывізіі сав. войск выйшлі 258-я і 78-я пяхотныя, a з 17 ліп. на штурм горада накіраваны часці 34-й і 10-й пяхотных ням. дывізій. Асабліва жорсткія баі адбыліся на Буйніцкім полі. Паводле звестак штаба 172-й дывізіі за 10 дзён баёў адбіта 27 атак, падбіта і спалена 179 танкаў і бронетранспарцёраў, захоплены 2 танкі, 12 мінамётаў, 25 кулямётаў. Аднак 14 ліп. дывізія апынулася ў акружэнні: спыніўся падвоз боепрыпасаў, харчоў, медыкаментаў. Немцы захапілі бліжэйшыя да горада вёскі. 24 ліп. праціўнік прарваўся на ўскраіны Магілёва. Камандаванне сав. войск адхіліла ультыматум захопнікаў аб капітуляцыі і вырашыла з баямі выходзіць з акружэння. У ноч на 26 ліп. 388-ы полк з прьшадзенымі часцямі і падраздзяленнямі прарваўся з горада на 3, 747-ы, 394-ы і зводны палкі — на У і за р. Сож злучыліся з часцямі 13-й арміі. Сав. воіны і апалчэнцы на працягу 23 дзён скоўвалі буйныя сілы ворага ў перыяд Смаленскай бітвы 1941, нанеслі адчувальныя страты ўдарным сілам групы армій «Цэнтр». На Буйніцкім полі пастаўлены помнік y гонар воінаў 388-га стралк. палка. МАГІЛЁЎ, горад, цэнтр Магілёўскай вобл. і раёна. За 201 км ад Мінска. Вузел чыгунак на Оршу, Асіповічы, Жлобін, Крычаў і аўтамаб. дарог на Мінск, Гомель, Віцебск, Бабруйск і інш. Порт на р. Дняпро. Аэрапорт. 368,9 тыс. ж. (1998). Г і с т о р ы я. Тэр. М. заселена ў раннім жал. веку (5 ст.), пра што сведчаць археал. даследаванні гарадзішчаў Змяёўка і Магіла. У пач. 13 ст. М., верагодна, быў цэнтрам феад. сядзібы-вотчыны, мог выконваць і функцыі крэпасці. Знаходкі рэчаў, характэрных для мангола-татар, даюць падставы меркаваць аб знішчэнні імі М. ў сярэдзіне 13 ст. Упершыню ў пісьмовых крыніцах М. згадваецца ў 14 ст. ў «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх». У канцы 14 — пач. 15 ст. М. належаў Ядвізе, жонцы вял. існ. ВКЛ і польскага караля Ягайлы, y 1431 — вял. кн. ВКЛ Свідрыгайлу, з 1503 — вял. княгіні Алене Іванаўне. У 1561 М. атрымаў права на войтаўства (rap. самакіраванне), y 1577 — магдэбургскае права і герб (на блакітным псші мураваная вежа з надпісам «Печать места Могнлевского»). У 16 ст. М. часта быў арэнай баявых дзеянняў y войнах Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ (асабліва
446________________ МАГІЛЁЎ ў Лівонскую вайну 1558—83), y 1595 узяты казацка-сял. войскам С .Налівайкі. Нягледзячы на разбурэнні, y 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. горад інтэнсіўна рос: y 1577 y М. 1261 жылы дом, y 1588 — 1500, y 1604 — 2211. Паводле дакументаў 2-й пал. 16 ст., y М. каля 70 рамесных спецыяльнасцей, рамеснікі былі аб’яднаны ў 12 цэхаў, y 1-й пал. 17 ст. — y 17 цэхаў. Паводле гасп. значэння горад займаў адно з першых месцаў y ВКЛ, меў права на 2 кірмашы ў год. Супярэчнасці паміж гар. вярхамі і простымі гараджанамі прыводзілі да сац. канфліктаў, што найб. выявілася ў Магілёўскіх паўстаннях 1606— 10. У канцы 16— 18 ст. ва ўмовах Рэфармацыі і Контррэфармацыі М. з ’яўляўся буйнейшым цэнтрам бел. праваслаўя. Тут ствараліся брацтвы, y 1632 засн. Магілёўская праваслаўная епархія, тады адзіная на Беларусі. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— <57 жыхары М. ў жн. 1654 перайшлі на бок рас. войск і ўпусцілі іх y горад. У час Магілёва абароны 1655 М. вытрымаў аблогу войск Рэчы Паспалітай. Аднак з цягам ваен. дзеянняў настроі магілёўцаў змяніліся, што прывяло да Магілёўскага паўстання 1661. У 1661 кароль Ян Казімір надаў гораду новы герб: на блакітным полі 3 гарадскія вежы, y сярэдзіне — y адчыненай браме рыцар з узнятым мячом, наверсе — коннік (герб «Пагоня»). У Паўночную вайну 1700—21 М. пацярпеў y 1708 ад шведскіх і рас. войск. У 1745 y горадзе 10 408 ж., 1301 дом. Паводле 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) М. y Рас. імперыі, цэнтр Магілёўскай губерні, Магілёўскай правінцыі (1772— 75), Магілёўскага намесніцтва (1778—96). 3 1773 М. — цэнтр Бел. рымска-каталіцкай епархіі (з 1782—83 — Магілёўская рымска-каталіцкая архіепархія). У 1781 зацверджаны новы герб горада: «Пагоня» на чырв. полі, a ў верхняй палавіне двухгаловы арол. У вайну 1812 акупіраваны франц. войскамі. У 1859 y М. 5 тыс. ж., 2833 дамы, 923 крамы, 29 цэркваў, 2 манастыры, 4 касцёлы, кірха, 34 сінагогі і яўр. школы. Напярэдадні паўстання 1863— 64 восенню 1862 тут створана паўстанцкая арг-цыя з мясц. інтэлігенцыі, a ў 1863 — ваен.-рэв. apr-цыя ў
3-й артыл. брыгадзе, члены якіх пазней уступілі ў Магілёўскія паўстанцкія атрады. У 1897 y М. 43 119 ж., з іх 47,7% пісьменныя, 41 чал. меў вышэйшую адукацьпо. У 1902 праз М. пракладзена Пецярбургска-Адэская чыгунка. У пач. 20 ст. ў М. ўзніклі мясц. арг-цыі РСДРП, эсэраў, Бунда і інш. партый. У рэвалюцыю 1905—07 працоўныя горада ўдзельнічалі ў забастоўках, y т.л. ў Кастрычніцкай Усерас. стачцы 1905, адбыўся Магілёўскі з ’еэд сял. дэпутатаў і інш. У 1-ю сусв. вайну з 21.8.1915 да 26.2.1918 y М. знаходзілася Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y сак. 1917 быў абраны Магілёўскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, y якім пераважалі меншавікі і эсэры. У 1917— 18 y М. дзейнічаў Беларускі нацыянальны камітэт. У ходзе барацьбы супраць карнілаўшчыны ў М. вырас уплыў бальшавікоў. Гар. Савет прызнаў сав. ўладу,
Магілёў. Вуліца Першамайская.
20.11(3.12).1917 Стаўка занята атрадам рэв. войск на чале з новым галоўнакамандуючым балынавіком М.В.Крыленкам. 3 12.3.1918 М. акупіраваны польскімі легіянерамі (гл. Доўбар-Мусніцкага мяцеж 1918), з 26.5 да 31.10.1918 — герм. войскамі. 3 26.4.1919 па 3.3.1925 М. — павятовы цэнтр Гомельскай губ. РСФСР. 3 сак. 1924 зноў y складзе БССР. 3 17.7.1924 цэнтр Магілёўскай акругі і Магілёўскага раёна, з 15.1.1938 цэнтр Магілёўскай вобласці. У пач. Вял. Айч. вайны створана Магілёўскае народнае апалчэнне 1941, якое з 3 да 26.7.1941 разам з рэгулярнымі часцямі Чырв. Арміі ўдзельнічала ў Магілёва абароне 1941, упартыя баі разгарнуліся на Буй-
ніцкім полі\ значная частка абсталявання з-даў і фабрык горада эвакуіравана, 26.7.1941 М. акупіраваны ням.-фаш. войскамі. Захопнікі праводзілі палітыку масавага знішчэння насельніцтва і ваеннапалонных: створаны Лупалаўскі лагер смерці, гета ў раёне Дубравенкі, 341-ы перасыльны лагер для ваеннапалонных; усяго ў М. загублена 70 тыс. чал. У М. дзейнічала Магілёўскае патрыятычнае падполле. 28.6.1944 горад вызвапены войскамі 2-га Бел. фронту ў ходзе Магілёўскай аперацыі 1944. Пасля вайны адбудаваны. У 1970 — 202,3 тыс. ж. Г а с п а д а р к а . У 17— 18 ст. М. вядомы як рамесна-гандл. цэнтр, які меў гандл. сувязі з гарадамі Расіі, Украіны, Польшчы, Прыбалтыкі. У 1783—84 дзейнічалі 33 прамысл. прадпрыемствы, y т.л. 22 гарбарныя, 7 піваварных, 2 цагельныя з-ды, 2 млыны. 3 адкрыццём Бярэзінскага канала (1805) — буйны рачны порт. Развіццё прам-сці паскорылася ў 2-й пал. 19 ст. У 1854 y М. дзёйнічалі 27 цагельных з-даў, 4 мукамольна-крупадзёрныя прадпрыемствы, 34 маслабойні, развіваліся лесапільная, ганчарная, піваварная, свечачная, тьггунёвая і інш. галіны прам-сці; y 1859 — 189 прадпрыемстваў, каля 2500 рамеснікаў; y 1885 — 124 прадпрыемствы, y т.л. пенькатрапальная мануфактура, Магілёўскія тытунёвыя прадпрыемствы, Магілёўскі піваварны завод\ y 1897 — 220 прадпрыемстваў. У 1877 праведзены гар. водаправод, y 1878 — тэлефон. На пач. 20 ст. ў горадзе з’явілася лінія конкі. У 1910 пабудавана электрастанцыя, y 1913 — чыгуна-медналіцейны з-д (гл. Магілёўскі завод «Строммашына»), y 1915 — Магілёўская панчошная фабрыка. У 1912 на 170 прадпрыемствах М. працавала 712 рабочых. У 1919 дзейнічалі чыгуналіцейна-мех., маслабойны, піваварны, 2 мылаварныя з-ды, лесапільні і гарбарныя прадпрыемствы, тытунёвая і гільзавая ф-кі, электрастанцыя, гар. друкарня. У 1920— 30-я г. М. ператварыўся ў буйны прамысл. і культ. цэнтр БССР. У 1926— 21 пачала дзейнічаць кандытарская ф -ка «10-ы Кастрычнік», y 1930 — Магілёўскі гарбарны заеод, y 1932 трубаліцейны з-д (гл. Магілёўскі металургічны завод), Магілёўскі завод металічных вырабаў. У 1929— 30 пабудавана першае на Беларусі прадпрыемства хім. прам-сці — ф -ка штучнага шоўку (гл. Магілёўскі завод штучнага валакна). У 1926— 32 пабудавана чыгунка Рослаўль— Крычаў— Магілёў—Асіповічы, y 1931 адкрыта прыстань на р. Дняпро. У 1934 уведзены гар. аўтобусныя маршруты. У 1933— 37 пабудаваны з-ды: аўтарамонтны (гл. Магілёўскі аўтамабільны завод), клеявы (гл. Магілёўскі жэлацінавы завод), цагельны (гл. Магілёўскі камбінат будаўнічых матэрыялаў), мэблевая ф-ка. У 1940 y М. 210 прамысл. прадпрыемстваў, каля 13 тыс. рабочых. У пач. Вял. Айч. вайны значная частка прамысл. абсталявання заводаў і фаб-
рык эвакуіравана. Акупанты знішчылі амаль усе прамысл. прадпрыемствы. Пасля вызвалення ад ням.-фаш. захопнікаў y М. пачалі аднаўляцца даваен. і будавацца новыя прадпрыемствы. У 1945 адноўлены металаапр. камбінат (з 1958 Магілёўскі завод «Электрарухавік»), y 1949 пачата буд-ва з-да натуральнага каўчуку (у 1952 рэарганізаваны ў рэгенератарны з-д). У 1950-я г. М. стаў горадам машынабудавання, металургіі, хіміі. 3 1960 працуе Магілёўская фабрыка мастацкіх вырабаў. 3 1963 тут працуе Магілёўская стужкаткацкая фабрыко, з 1967 — Магілёўскі ліфтабудаўнічы завод, з 1968 — Магілёўскі камбінат сінтэтычнага валакна, Магілёўскі камбінат сілікатных вырабаў. 3 1970 y М. пракладзены тралейбусныя маршруты. Развіты машынабуд. (Магілёўскі завод транспартнага машынабудавання «Магілёўтрансмаш, ВА «Тэхнапрыбор», «Зеніт» і інш.), хім. (Магілёўскае вытворчае
Магілсў. Агульны выглад горада. Фота пач 20 ст.
а б ’яднанне «Хімвалакно», рэгенератарны з-д і інш.), лёгкая (прадпрыемствы «Магатэкс», «Вяснянка», ф-кі швейная, «Світанак» і інш.), харч. (камбінаты мясны, малочны, з-д напіткаў, хлебазавод і інш.) прам-сць. Працуюць прадпрыемствы буд. матэрыялаў, чорнай металургіі, металаапрацоўкі (Магілёўскі завод вентыляцыйных загатовак і інш.), дрэваапр. прам-сці. А с в е т а і к у л ь т у р а . Першыя школы ў М. ствараліся пры цэрквах, манастырах, княжацкіх дварах, буйных маёнтках. Пашыраным было навучанне дзяцей вандроўнымі настаўнікамі-самавукамі. У 1590— 92 пры Спаскім манастыры засн. брацкая школа, y якой вывучалі грэч., лац., бел., польск. мовы, дыялектыку, рыторыку, музыку, асновы арыфметыкі, геаметрыі, астраноміі, геаграфіі. У 1740-я г. адкрыта піярская шксша (навуч. ўстанова каталідкага ордэна піяраў), y якой выкладаліся багаслоўе, гісторьм, лац. і польск. мовы, матэматыка, фізіка і інш. Пасля далучэння Беларусі да Расіі (1772) y М. пачалі адкрывацца рус. школы і вучылішчы. У 1789 створана 4-класнае гал. нар. вучылішча, на базе якога ў 1809 адкрыта мужчынская гімназія; y 1865 створаны жаночая гімназія (гл. Магілёўскія гімназіі), Магілёўская цэнтральная
школа naeimyx, y 1875 — Цэнтр. фельчарская школа (на яе базе ў 1917 створана мед. вучылішча), y 1885 — Магілёўскае рэальнае вучшішча, y 1899 — жаночая нядзельная школа. У пач. 20 ст. створаны камерцыйнае і рамеснае вучылішчы, муз. школа, курсы бухгалтараў. У 1912 y М. 4 гімназіі, прыватная яўр. жаночая прагімназія, 14 вучылішчаў, y т.л. мужчынскае духоўнае і жаночае епархіяльнае, духоўная семінарьм, 9 школ, y т.л. жаночая 2-класная, 5 царк.-прыходскіх, 2 агульнаадукацыйньм. У 1913 засн. Магілёўскі настаўніцкі інстытут (на яго базе ў 1918 створаны пед. ін-т; гл. Магілёўскі універсітэт). У 1923 засн. пед. тэхнікум (гл. Магілёўскі педагагічны каледж), y 1928 — культ,асв. вучылішча (з 1990 вучылішча культуры), y 1937 — муз. вучылішча. У 1932— 36 дзейнічаў Магілёўскі палітыка-асветны інстытут. У 1937— 53 пры пед. ін-це існаваў настаўніцкі ін-т. У Вял. Айч. вайну большасць навуч. і культ.-асв. устаноў разбурана. Да канца 1945 адноўлены 12 агульнаадук. школ, адкрыты буд. тэхнікум (гл. Магілёўскі будаўнічы каледж), y 1946 засн. Магілёўскі бібліятэчны тэхнікум, y 1947 — машынабудаўнічы тэхнікум (гл. Магілёўскі політэхнічны тэхнікум). У першыя пасляваенныя гады працавалі пед. і настаўніцкі ін-ты, 3 буд. школы, 2 рамесныя і 2 механізацыі сельскай гаспадаркі вучылішчы. У 1961 адкрыты Магілёўскі машынабудаўнічы інстытут (на базе яго тэхнал. ф-та ў 1973 створаны Магілёўскі тэхналагічны інстытут). 3 1967 працуе Магілёўскі хіміка-тэхналагічны тэхнікум. У 1998/99 навуч. г. ў М.: 100 дашкольных устаноў (больш за 18 тыс. дзяцей), y т.л. 18 дашкольных устаноў з паглыбленымі кірункамі дзейнасці (замежная мова, экалагічнае выхаванне, муз. і тэатр.-маст. творчасць), 2 санаторныя сады (пульманалаг. профілю і для тубвіражных дзяцей); 48 навуч. устаноў агульнай сярэдняй адукацыі (больш за 35 тыс. навучэнцаў), y т.л. 3 ліцэі і 3 гімназіі з фізіка-матэм., філал., грамадска-эканам., хіміка-біял., эканам.-прававым і інш. профілямі; 6 муз. і 23 дзіцяча-юнацкія спарт. школы; 16 прафес.-тэхн. вучылішчаў (больш за 7 тыс. навучэнцаў); 10 сярэдніх спец. навуч. устаноў (больш за 7 тыс. студэнтаў), y т.л. школа міліцыі, вучылішчы мед. і алімп. рэзерву; 4 ВНУ, y т.л. недзярж. фінансава-эканам. ін-т. У М. 19 масавых б-к, y т.л. Цэнтральная, 10 дзіцячых, 4 мяшанага тыпу, абласная з дзіцячым аддзяленнем. Дзейнічаюць Магілёўскі абласны краязнаўчы музей, Магілёўскі абласны мастацкі музей імя П.В.Масленікава, Магілёўскі музей этнаграфіі (філіял краязн. музея), Магілёўскі мастацкі музей В.К.Бялыніцкага-Бірулі (філіял Нац. маст. музея Беларусі), Музей гісторыі Магілёва. А р х і т э к т у р а . У выніку археал. раскопак на ўсх. ускраіне М. выяўлены стаянка позняга мезаліту (6— 5-е тыс.
м а г іл ё Ў________________447 да н.э.), стараж. гарадзішчы Пелагееўскае (6 ст. да н.э. — 13 ст. н.э.) і Магіла (5 ст.). Ядром стараж. горада быў умацаваны драўляны замак на высокім узгорку з крутымі схіламі ў сутоках рэк Дубравенка і Дняпро. У 15 ст. М. складаўся з 3 частак: умацаванага замка (дзядзінец), Нагорскага рамесна-гандл. пасада (пазней Стары горад; абмежаваны з У Дняпром, з 3 Дубравенкай, з Пн замкавым ровам) і гандл. плошчы паміж імі. Каля 1526 на месцы старога пабудаваны новы Магілёўскі замак. У 16 ст. тэр. пасада значна пашырылася, на П н ад яго пачала фарміравацца новая жылая забудова (пазней Новы горад), узніклі паселішчы за Дняпром (Задняпроўскі пасад) і Дубравенкай (Задубравенскі пасад), паміж Дняпром і ручаём Дзебра (Пакроўскі пасад). У 1609— 33 узведзены 3 паясы абарончых умаца-
Праспект Міру ў Магілёве.
ванняў (земляныя валы з бастыёнамі і ровам). У 17 ст. ў асноўным сфарміравалася планіровачная структура М. Яго цэнтрам стала Гандлёвая пл. (цяпер Савецкая; y 1604 яе тэрыторыя больш за 2 га), на якой размяшчаліся 26 радоў крам і Магілёўская ратуша. Ад плошчы адыходзілі 2 гал. вуліцы — Шклоўская (цяпер Першамайская) і Ветраная (Ленінская), што разам з вуліцамі-дарогамі на Вільню (ПнЗ), Быхаў (3) і Мсціслаў (Пд) фарміравалі радыяльную сістэму планіроўкі горада. У 17— 18 ст. сфарміравалася Магілёўская школа дойлідства. Сярод збудаванняў гэтага часу: Магілёўскай Мікалаеўскай царквы комплекс, Магілёўскі Богаяўленскі манастьір, Магілёўскі касцёл і калегіум езуітаў, цэрквы Успенская і Пакроўская, фарны касцёл. У 1708 y час Паўн. вайны 1700— 21 М. спалены і разрабаваны, да сярэдзіны 18 ст. адноўлены. У 1778 распрацаваны праектны план М., які меў на мэце ўпарадкаваць планіровачную структуру, надаць ёй рэгулярны характар. У пач. 19 ст. пачалі знішчаць абарончыя земляныя ўмацаванні, якія перашкаджалі далейшаму росту горада. У 1850 пракладзены Бабруйская шаша і Дняпроўскі пад’ём. Да сярэдзіны 19 ст. сфарміраваліся ансамблі Губернатарскай пл. (б. Гандлёвая) з адм. будынкамі на Магілёўскай Саборнай плошчы і Магілёўскім
448
м а г іл ё ў
Іосіфаўскім саборам y цэнтры, манум. брамай і будынкам манежа. Арх.-маст. аблічча цэнтр. ч. горада ў 18— 19 ст. вызначалі культавыя, жылыя і адм. будынкі: Магілёўскі Спаскі манастыр, Магілёўскай духоўнай семінарыі будынкі, Магілёўскі архіепіскапскі палац, Магілёўскі архірэйскі палац, Магілёўскі касцёл кармелітаў, касцёя і кляштар бернардзінцаў, будынак мужчынскай гімназіі, 2-павярховыя жылыя дамы. Пры ўездзе ў горад на месцы драўляных пабудаваны мураваныя брамы. На гаганіровачную структуру М. канца 19 — пач. 20 ст. значна паўплывала буд-ва чыгункі (1902). У паўн. ч. горада ўтворана Прывакзальная пл. з кампазіцыйным цэнтрам — будынкам Магілёўскага чыгуначнага вакзала. Пасля ўзвядзення будынка абл. драм. т-ра сфарміравалася Тэатральная пл. Тэр. горада значна пашыралася, забудоўваліся прадмесці Шклоўскае, Быхаўскае, Віленскае, Карабанаўскае, Лупалаўскае; на правым беразе р. Дняпро створана Магілёўская сядзіба «Піпенберг». Мураваныя жылыя і грамадскія будынкі размяшчаліся пераважна ў цэнтры горада. У гэты час узведзены: Магілёўскага банка будынак, Магілёўскага губернскага праўлення будынак, Магілёўскага дваранскага сходу будынак, Магілёўскага жаночага епархіяльнага вучылішча будынак, Магілёўскага крэдытнага таварыства будынак, Магілёўскага настаўніцкага інстытута будынак, Магілёўскія Барысаглебскія цэрквы, Магілёўскага пазямельна-сялянскага банка будынак, будынкі рэальнага вучылішча і жаночай гімназіі. У 1-й пал. 20 ст. ў М. рэканструяваліся старыя і будаваліся новыя прадпрыемствы, вялося масавае жыллёвае і грамадскае буд-ва. Пачалася комплексная забудова раёнаў горада. Генплан рэканструкцыі М. 1936— 39 (ін-т «Белдзяржпраект», арх. Н.Трахтэнберг, М.Андросаў) y асноўным захоўваў гістарычна складзеную планіроўку. Горад развіваўся ў шыротным напрамку. Яго структуру вызначалі 2 узаемна перпендыкулярныя дыяметры — вул. Першамайская і праспект Міру, на іх скрыжаванні сфарміраваўся новы адм.-грамадскі цэнтр — пл. Леніна. У 1938— 40 тут пабудаваны Магілёўскі Дом Саветаў, адм. будынак (цяпер корпус машынабуд. ін-та; арх. П.Абросімаў), 5-павярховыя жылыя дамы, гасцініца «Дняпро» (усіх арх. А.Брэгман і А.Воінаў), кінатэатр «Радзіма» (арх. У.Вараксін) і інш. Пасля Вял. Айч. вайны горад развіваўся паводле генплана аднаўлення і рэканструкцыі 1947— 50 («Белдзяржпраект», арх. Андросаў, Г.Парсаданаў). Асн. ўвага аддавалася забудове цэнтр. вул. Першамайскай з прылеглымі да яе кварталамі. 3 1960-х г. М. забудаваўся пераважна буйнымі масівамі — жылымі раёнамі і мікрараёнамі. Першыя
мікрараёны створаны ў зах. ч. горада — Магілёў-2 (з 1962), Мір-1, -2 (з 1964), пазней ва ўсх. напрамку — «Юбілейны» (з 1967, усіх арх. І.Фралоў). Паводле генплана 1969 («Белдзяржпраект», арх. Ю.Глінка, М.Трыгубовіч, М.Семяненка) горад развіваўся пераважна ва ўсх. і паўд. напрамках. У паўд. ч. сфарміраваліся новыя жылыя раёны — Задняпроўскі, пазней па пр. Дзімітрова. Інтэнсіўна ' забудоўваюцца праспекты Пушкінскі, Шміта, Дзімітрава. Для паляпш эння трансп. сувязі з новымі раёнамі ўзведзены 3 масты цераз р. Дняпро. У цэнтр. ч. горада паводле праекта рэканструкцыі вул. Першамайскай (1974, арх. Фралоў) узведзены першыя 3 буйнамаштабныя жылыя дамы з комплексам прадпрыемстваў быт. абслугоўвання (арх. Фралоў, Р.Борахаў, Я.Бранцаў, Ю.Іўжанка), будынкі б. абкома К П Б (цяпер Дом юстыцыі, арх. А.Кучарэнка, Ю.Ш піт), дыягнастычнага цэнтра (арх. К. і Г.Аляксеевы), y інш. ч. горада — гасцініцы «Магілёў» (арх. В.Астаповіч, Г.Бенядзіктаў, А.Лукомская) і «Турыст» (арх. Борахаў, А.Валовіч), Палац піянераў і школьнікаў (арх. Семяненка, A. Мельнікаў), Палац культуры камбіната «Хімвалакно» (арх. Я.Смальгоўскі, B. Ладыгіна, Астаповіч), карпусы ін-таў педагагічнага (арх. Фралоў, Кучарэнка, Г.Аляксеева), машынабуд. (В.Шаўчэнка, Кучарэнка, А.Юрын) і тэхналагічнага (Ю .Павалій, У.Начараў, С.Сень), навукова-тэхн. аб’яднання (цяпер тэхнапарк, арх.В.Кільчыцкі), абл. статыстычнага ўпраўлення, вяслярнай базы (арх. І.Голубева), будынкі кінатэатраў «Кастрычнік» (арх. Кучарэнка) і «Ветразь» (арх. Г.Бранцаў, С.Варанец), дзіцячай бальніды і радзільнага дома (арх. Ю рын), аблсаўпрофа (арх. І.Магазінер), цэнтр. райвыканкома і філіяла Белаграпрамбанка (арх. Кучарэнка), аэрапорт (арх. М. і А.Семяненкі), дамы дзіцяці (арх. У.Свінарэнка), друку (арх. А.Шарапава) і інш. Паводле карэкціроўкі генплана 1969 (1981, БелНДІПгорадабудаўніцтва, арх. Глінка, А.Горб, М.Мызнікаў) горад развіваўся ў паўн.-ўсх. напрамку, ствараўся агульнагар. цэнтр уздоўж праспекга Міру і р. Дубравенка. Паводле праекта дэталёвай планіроўкі 1988 (БелНДІПгорадабудаўніцтва) прадугледжана далейшая рэканструкцыя забудовы цэнтра горада. У розных раёнах М. пабудавана шмат жылых дамоў паводле індывід. праектаў. Створаны дзіцячы парк, лесапаркі Любужскі і Пячэрскі са штучным возерам. 3 1993 ін-там «БелНДІПгорадабудаўніцгва» (пры ўдзеле ін-та «Магілёўграмадзянпраект») вядзецца распрацоўка новага генплана. У М. брацкія магілы: сав. воінаў; апалчэнцаў; сав. воінаў і падполыпчыка; лётчыкаў, чырвонаармейцаў; магіла ахвяр фашызму. Узведзены мемар. комплексы «Змагарам за Савецкую ўладу» (1982, скульпт. Л.Гумілеўскі, арх. К.Аляксееў, А.Іваноў), на месцы лагера
смерці (1948, 1984). Помнікі А.С.Пушкіну, М.Горкаму, Герою Сав. Саюза І.СЛазарэнку, землякам, надмагільны помнік А.В.Пысіну, бюсты двойчы Героя Сав. Саюза І.І.Гусакоўскага, мастакоў В.Бялыніцкага-Бірулі, П.Масленікава і інш. Друк, радыё, т э л е б а ч а н н е . У 1616—1773 y М. існавала Магілёўская брацкая друкарня, якая выпускала л-ру на бел., ірэч., лац. і польск. мовах. Царк. і свецкую л-ру на бел. і польск. мовах з 1676 выдавала брацкая друкарня пры Богаяўленскім манастыры. 3 1774 дзейнічала кансісторская друкарня (гл. Магыёўская друкарня), y якой выкарыстоўваўся грамадз. шрыфт. Сярод шматлікіх вьшанняў яна друкавала і даведачную л-ру: «Каляндар беларускіх намесніцтваў на 1783 r.» (1782), «Беларускі калякдар на ...* (1784—95), царк. калекдары. У 1833—1917 пры губ. праўленні працавала Магілёўская губ. друкарня, якая акрамя афіц. матэрыялаў і л-ры свецкага характару з 1838 друкавала газ. ♦Могйлевскйе губернскйе ведомостй», штогоднія даведнікі «Памятныя кніжкі Магілёўскай губерні» (1861— 1916), «Агляд Магілёўскай губерні» (1879— 1915) і інш. У 2-й пал. 19 ст. ў М. пачалі стварацца прыватныя друкарні. У 1883— 1917 вшаваліся час. «Могшіевскйе епархйальные ведомостй» з дадаткам «Воскресенье* (у 1991 адноўлена). У пач. 20 ст. ÿ М. дзейнічала друкарня Магілёўскай apr-цыі РСДРП. Перыяд. выданняў значна пабольшала, выходзілі таксама праш, справаздачы, даклаоы і інш., што мелі працяг. Газ. «Могнлевскне губернскне ведомостм» мела дадаткі «Сельскохозяйственный лясток» (у 1901 — 9 нумароў) і «Могнлевскнй лнсток сельского хозяйства н охоты» (1902— 05). Акрамя афіцыйных, выдаваліся розных кірункаў грамадска-паліт. і літ. газеты: штодзённая левакадэцкая *Могйлевскт голос* (1906), праваакцябрысцкая «Могйлевскчй вестнйк* (1906— 17) з дадаткамі— час. «Вестняк земского хозяйства Могнлевской губерннн» (1907—08) і «Лнсток Коммерческого отдела Могнлевского обшества сельского хозяйства» (1908—09); «Могнлевскнй курьер* (1911). Губернская земская ўправа вьшавала штодзённыя газеты: y 1910 «Могалевскую земскую неделю», y 1917 «Могялевскую жязнь», y 1914— 17 «Вестннк Могнлевского земства». У 1910— II выходзіў пед. час. *Белорусскйй учйтельскйй вестнйк». У 1-ю сусв. вайну, калі ў М. размяшчалася Стаўка Вярх. галоўнакамандуючага, выходзілі перыяд. выданні рознай арыентацыі: для распаўсюджвання ў арм. часцях «Наш вестняк» (1915— 17) з ілюстраваным дадаткам, т.зв. беспарт. сацыяліст. орган «Свобода, равенство н братство», газ. «Жнвое слово», органы Стаўкі Часовага ўрада «Вестннк главного комнтета союза офнцеров армнн н флота» і «Бюллетень штаба Верховного главнокомандуюшего» (усе 1917). У час акупацыі М. герм. войскамі выходзілі газ. «Труд», якую выдавалі афіцэры белай гвардыі, газ. кадэтаў «Эхо» (абедзве 1918). Ваен.-рэв. к-т пры Стаўцы выдаваў газ. «Революцмонная ставка» (ліст. 1917 — сак. 1918). Свае грамадска-паліт. газеты выпускалі Саветы рабочых, сапдацкіх і сял. дэпутатаў: «Молот» (май — вер. 1917), «Мзвестмя Могалевского Совета рабочнх н солдатскнх депутатов» (са студз. 1918, неаднаразова мяняла назву, з 1956
чМагілёўская праўдао).
У 1919—20-я г. выходзілі насценныя газеты РОСТА, газ. «Красноармеец», аднадзёнкі, бюлетэнь «Работняца в крестьянка*. Грамадска-паліт. і літ. газ. «Соха н молот* (1919— 24) выпускала штотьшнёвы лісток «Красная молодежь» (1920—21) і «Професснональный двухнедельннк» (1921). На прадпрыемствах горада пачалі выпускаць шматтыражныя газеты. У 1931 пачала выходзіць газ. «За камуністычную працу» (мяняла назвы, суча-
сная «Прыдняпроўская ніва»). У пач. Вял. Айч. вайны ў М. друкавалася рэсп. газ. «Звязда». У часы ням.-фаш. акупацыі магілёўская падп. арг-цыя «Камітэт сацзеяння Чырв. Арміі» выпускала малафарматную газ. «За Роднну» (з 1942, з восені 1942 — «За Советскую Роднну»), Выходзяць газеты: абл. «Магілёўская праўда» на бел. і рус. мовах) з дадаткам газ. «Днепровская неделя», «Магілёўскія ведамасці» (з 1990, на бел. і рус. мовах), раённая «Прыдняпроўская ніва» (на бел. і рус. мовах), гар. «Вечерннй Могнлев» (з 1993) з дадаткам, «Веснік Магілёва* (з 1990) з дадаткам, «Толока» (з 1990) з дадаткамі, «Зямля і людзі» (з 1992, на бел. і рус. мовах), «Воскресная газета», «Тыднёвік Магілёўскі» (абедзве з 1996); «Могнлевскне епархяальные ведомостн» і інш. Дзейнічае абл. apr-цыя Бел. саюза журналістаў. Радыёвяшчанне з 1918, пастаяннае з 1944. Талебачанне з 1964, працуюць абл. студыя ♦Магілёў-1» і гар. канал «Магілёў-2». Літаратурнае ж ы ц ц ё . У 17 ст. ў М. пэўны час працаваў паэт і філосаф А. (Ян) Б е л а б о ц к і (Белаблоцкі). Гісторыі горада прысвечана М а гіл ё ў с к а я х р о н ік а , створаная ў канцы 17 — пач. 18 ст. У 1799 на Магілёўшчыне пабываў рус. паэт ПДзяржавін. У М. спыняўся А.Пушкін (1820, 1824), праз яго праязджалі М.Гогаль (1828) і Т.Ш аўчэнка (1843, 1847). Пра М. і інш. бел. гарады пісаў y «Паходных запісках рускага афіцэра» (1820) ІЛажэчнікаў. У 1818 тут выйшаў падрыхтаваны пісьменнікам і педагогам Ф.Орля-Ашменцам першы на Беларусі час. «Отечественный памятннк». У М. нарадзіўся фалькларыст і этнограф П .В .Ш эй н . У яго зборніках, асабліва ў «Матэрыялах для вывучэння побьпу і мовы рускага насельніцгва Паўночна-Заходняга краю» (т. 1— 3, 1887— 1902) шырока прадстаўлены бел. матэрыял, y т л . запісы, зробленыя ў М. і на Магілёўшчыне. У 1853 y Пецярбургу выдадзены зб. «Народныя беларускія песні», запісаныя на Магілёўшчыне ўраджэнкаю горада К.І.Паўлоўскай (Кігн). У 1859 С .С .А к р э й ц , які працаваў y М., намераваўся выдаць тут час. «Белорусскнй вестннк» (праект складзену і ўхвалены рэдакцыяй час. «Современннк»), але яго задума не эдзейснена. У 1860-я г. ў М. паявіліся літ. творы на бел. мове (гутаркі Ф.Блуса, брашура «Бяседа старога вольніка з новымі пра іхняе дзела», 1861, мяркуемы аўтар А.Кісель). У 1900 выйшаў зб. бел. твораў «Тарас на Парнасе і іншыя беларускія вершы» (2-е выд. ў 1902 акрамя гэтай паэмы ўключала вершы Ф.Багушэвіча, В.ІДуніна-М арцінкевіча і інш.). У 1896— 1906 y М. працаваў бел. этнограф, фалькларыст і археолаг Е .Р .Р а м а н аў. У пач. 20 ст. ў Магілёўскай гімназіі вучыўся бел. пісьменнік М Г рам ы ка, y духоўнай семінарыі — М .З а р э ц к і (з 1919 настаўнічаў на Магілёўшчыне, y 1920 працаваў y М. заг. валаснога аддзела работнікаў асветы), В Ш аш алевіч, А .М р ы й . У 1909— 10 y гарбарных майстэрнях М. працаваў Ц .Г а р т н ы , пісаў туг вершы, пасылаў карэспандэнцыі ў газ. «Наша ніва»; y М. прайшлі і апошнія яго дні. М. увайшоў y бел. л-ру дзя-
15. Зак. 456.
куючы паэме Я.Купалы «Marina льва» (нап. 1913), вершу М.Багдановіча «Летапісец», нарысу М.Гарэцкага «Магілёў*. У 1918 вакол газ. «Нзвестая Могалевского Совета рабочнх н солдатскнх депутатов» групаваліся мясц. пісьменнікі. У 1920-я г. дзейнічала Магілёўская філія літ. аб’яднання «А/ал а д н я к » , рэарганізаваная пазней y філію
м а г іл ё ў
449
раў, ва Усесаюзных сіманаўскіх літ. чытаннях (ліп. 1988) — рус. і бел. пісьменнікі А.Вазнясенскі, Р.Казакова, Р.Раждзественскі, Я.Хелемскі, І.Ш клярэўскі, В.Быкаў, Р.Барадулін, А.Жук, Л.Прокша, І.Аношкін і інш. Наладжаны сувязі з пісьменнікамі Браншчыны, Б е л а р у с к а й а са ц ы я ц ы і п р а л ет а р ск іх п іс ь Чарнігаўшчьшы, Ровеншчыны, дзе ў м е н н ік а ў . Тут выдаваліся «Зарніцы» (літ. днях л-р удзельнічалі магілёўскія пісьдадатак да газ. «Соха н молот», 1924), меннікі А.Пысін, Аношкін, А.Кандруліт. альманахі «Дняпроўскія ўсплёскі» севіч і інш. У снеж. 1997 y М. выступалі (1927), «Ранне» (1929). Праводзіліся літ. ўдзельнікі Дзён рус. л-ры ў Беларусі вечары, прысвечаныя творчасці пісьМ.Аляксгеў, Ю.Кузняцоў, Г.Пашкоў, меннікаў. Горад неаднойчы наведвалі П.Праскурын, В.Сарокін, К.Скварцоў. Я.Купала, Я.Колас, А.Куляшоў; y 1924 y У М. нарадзіліся П.Кабзарэўскі, Р.БяМ. прыяэджала ў творчую камандзіроўрозкін, Валасевіч, І.Клаз, М.Шумаў. У ку група бел. пісьменнікаў на чале з Магілёўскім пед. ін-це вучыліся Дз.БуЯ.Купалам, y ліст. 1928 з групай пісьгаёў, Г.Бубнаў, Луфераў, В.Ракаў, меннікаў быў Я.Колас, y лютым 1930 — М.Янчанка, Ш клярэўскі, М.Казакоў, Я.Колас, З.Бядуля, П.Броўка, М.НікаАношкін, С.Марчанка, В.Хаўратовіч, новіч, І.Цвікевіч. У студз. 1933 Я.КупаА.Палітыка, А.Салтук, Р.Яўсееў, Канла, Ц.Гартны, П.Галавач, М Дужанін, A. Александровіч і інш. сустракаліся з друсевіч, У.Бутрамееў і інш., y вучылішчах — С.Гаўрусёў, Л Левановіч, С.Пачьггачамі ў Доме Чырв. Арміі і пед. нізнік, настаўніцкі ін-т скончыў Г.Юрін-це. У крас. 1938 Я.Купала, Я.Колас, чанка. У М. жылі і працавалі пісьменніМ.Клімковіч прысутнічалі на спекгаклі кі Валасевіч, Палітыка, А.Макарэвіч «У пушчах Палесся» Я.Коласа, якім ад(выкладалі ў пед. ін-це), М.Ткачоў, Гакрываў гастролі ў горадзе БДТ-2. У рулёў, Валасевіч (у газ. «За Радзіму»), 1920— 30-я г. ÿ М. працавалі В.БурноМатэвушаў, Пысін, В.Карамазаў, Кансаў, Э.Валасевіч, П.Пруднікаў (рабочыдрусевіч (у газ. «Магілёўская праўда»), мі), І.Баранкевіч, Ю Лявонны, Г.ШчарА.Макаёнак, І.Сіўцоў, М.Шумаў, Шасбатаў (у газетах «Соха н молот», «Магіцерыкоў, Ракаў, Мельнікаў і інш. У М. лёўскі селянін», «Камунар Магілёўшчы(1999) жывуць і працуюць пісьменнікі ны»), выкладалі ў пед. ін-це І.Гутараў (і Аношкін, У.Дуктаў, Я.Клімуць, М Л у к’ў палітыка-асветным ін-це), Ю.Гаўрук, янаў, І.Пехцераў, В.Рагаўцоў і інш. Дз.Палітыка, Ю.Пшыркоў, y пед. тэхніМ а с т а ц к а е ж ы ц ц ё . М. эдаўна куме В.Гарбацэвіч, y мед. вучылішчы вядомы як буйны цэнтр рамёстваў і Я.Журба. У навуч. установах горада вумаст. промыслаў. У 14— 16 ст. тут развічыліся У.Агіевіч, М.Барсток, А.Бялевіч, валіся кавальства, ткацтва, маст. апраЯ.Васілёнак, М.Гарулёў, А.Дзеружынцоўка дрэва, скуры, металаў (ліццё, скі, Я.Курто, М Ларчанка, Ю Лявонны, B. Матэвушаў, І.Новікаў, Палітыка, коўка, чаканка), ружэйная справа, ювеП.Прыходзька, С.Фамін, Я.Шарахоўскі, лірнае мастацтва. 3 15 ст. М .— цэнтр керамічнай вытв-сці (гл. М а гіл ё ў с к а я П.Шасцерыкоў, М.Шумаў, У.Шахавец, к е р а м ік а , М а гіл ё ў с к а я к а ф л я ). Вядомы Шчарбатаў і інш. У пач. Вял. Айч. вайімёны мастакоў 16 ст. Макара Акулініны як ваен. карэспандэнты ў М. прыязча, Дзмітра Івановіча, Ісака Івановіча, джалі А.Суркоў і К.Сіманаў (абароне горада прысвяціў свае рэпартажы, ра- Ламакі (Ламаты) Федаровіча, Семяновіман «Жывыя і мёртвыя»). Сіманаў су- ча. У 17 ст. высокага ўзроўню дасягнула стракаўся ў М. з чытачамі ў 1965, 1966 і маст. ліццё і коўка (выраблялі алавяны 1974; паводле завяшчання пісьменніка посуд, ліхтары, гарматы, званы, пазалопад Магілёвам на Буйніцкім полі — чаныя і пасярэбраныя рэчы з медзі, жамесцы суровых баёў y 1941 — развеяны леза і інш.), набойка, маст. шкло. У яго прах. Выдадзены альманахі «Літара- канцы 17 ст. склалася М а гіл ё ў с к а я ш к отурны Магілёў» (кн. 1— 2, 1949— 50), л а гр а вю р ы . Фасады жылых дамоў упрыгожвалі размалёўкай, разьбой па дрэ«Дняпро» (1957), «Прьшняпроўе» (1958). ве, культавыя будынкі — разьбой па Літ. жыццё М. ажывілася з 1960, калі камені (Пакроўская царква, 1668— 87). тут створана аддзяленне Саюза пісьВыдатнымі ўзорамі бел. нар. дэкар,меннікаў Беларусі. Пры газ. «Магілёўпрыкладнога мастаіггва з ’яўляюцца ікаская праўда» працуе літ. аб’яднанне настас і царскія вароты Магілёўскай «Прьшняпроўе». У 1980-я г. ў М. шыроМікалаеўскай царквы і інтэр’ер Богаяўка адзначалася 60-годдзе І.Мележа, 70-годдзе Сіманава, Куляшова, 100-год- ленскага сабора работы мясц. майстроў. У 17 ст. працавалі мастакі Ігнат Соц, дзе з дня нараджэння Я.Купалы і Я.КоФёдар, Афанасій Пігарэвіч і інш., y 18 ласа. У 1986 літ. вечар быў прысвечаны ст. А.Главацкі (партрэтыст, дэкаратар, гераічнай абароне М. У Пушкінскім свяце паэзіі (май 1988) удзельнічалі архітэктар), У.Баравікоўскі (выканаў эскізы і размаляваў фрэскамі Магілёўскі І.Чыгрьшаў, В.Зуёнак, П.Макаль, Іосіфаўскі сабор, намаляваў шэраг парА.Пісьмянкоў, А.Мельнікаў, М Л уф е-
450
МАГІЛЁЎСКАГА
трэтаў і абразоў), Чайкоўскі (удзельнічаў y аздабленні фрэскамі Магілёўскага касцёла кармелітаў), Пігарэвіч (маляваў абразы, афармляў інтэр’еры), Ежы Александровіч (паргрэтыст), жывапісцы Якуб Бараховіч, Мацвей Філановіч, Цімка Флюндра, Ян Чурула, Яўстафій Маргун, Лявон Сілініч, Пётр Сілініч, Андрэй Казак, Васіль Сушчэўскі, М аксім Мастак, Якуб Малук, Васко, Карней, Арон, Маеўскі, Міхал, Айзік Сегаль, ювелір і чаканшчык Афанасій Воўчак. На мяжы 18— 19 ст. тут працаваў Ю .П е ш к а . Зберагліся ўзоры высокамаст. арх. лепкі і маст. ліцця, разьбы па дрэве. У 19 ст. ў М. працавалі прыгонны мастак Ф.Тулаў, „шэраг краявідаў y 2-й пал. 19 ст. намалявалі Н .О р д а , Ф.Пархоменка, І.Чамаданаў. У канцы 19 ст. ў М. дзейнічалі Т-ва аматараў прыгожых мастацтваў, прыватная маст. школа, якой кіраваў Пархоменка, y 1900—05 — Т-ва вывучэння бел. краю. Пасля 1917 y М. існаваў цэнтр. музейны фонд, які меў на мэце ахову помнікаў мастацтва. У 1919 створаны Магілёўскі дзярж. гіст. музей (існаваў да 1941). У 1920-я г. ў М. працавалі мастакі М.Цеханоўскі, Р.Пархоменка і інш., дзейнічаў філіял Р эва л ю ц ы й н а й а р г а н із а ц ы і м а с т а к о ў Б ел а р усі; праводзіліся выстаўкі магілёўскіх мастакоў. У М. экспанаваліся творы 3-й Усебел. маст. выстаўкі (1928), графікі бел. мастакоў (1941). У пасляваенны час выстаўкі мастакоў М. і вобласці прайшлі ў 1952, 1955, 1969, 1971, 1972, персанальныя к .Б а р х а т к о в а (1968) і У.Кульваноўскага (1969), сатыры бел. мастакоў, да семінара творчай моладзі (абедзве 1968), графікі (1973) і інш. Маст. жыццё актывізавалася пасля стварэння Магілёўскай абл. арг-цыі Саюза мастакоў Беларусі (1974) і аб’яднання маладых мастакоў вобласці (1976). Сярод найб. значных выставак 1970—80-х г. «30 год Вялікай Перамогі» (1975), маладых мастакоў Магілёўшчыны (1977), мастакоў вобласці, перасоўная «Пейзаж нашай Радзімы», твораў мастакоў г. Габрава (Балгарыя, усе 1978), нар. мастацтва Францыі (1981), прысвечаная 90-годцзю з дня нараджэння М.Багдановіча, рэспубліканская бел. графікі (абедзве 1982), маладых мастакоў М., твораў А.Гараўскага, бел. сав. эстампа (усе 1983), да 40-годдзя вызвалення Беларусі ад ням.фаш. захопнікаў, персанальныя Г.Туроўскай, Г.Конавай, У.Кузьміча (усе 1984), В.Грамыкі (1998) і інш. 3 1997 праводзяцца кожны год y М. пленэры: B.К.Бялыніцкага-Бірулі (1997), М.В.Неўрава (1998), П.В.Масленікава (1999). Працуюць М а гіл ё ў с к і абл а сн ы м а с т а ц к і м у з е й імя П .В .М асленікава, М а г іл ё ў с к і м а с т а ц к і м у з е й В .К .Б я л ы н іц к а г а Б ір у л і.
Т э а т р а л ь н а е ж ы ц ц ё . Тэатр y М. ввдомы з 1698 (паказы дыялогаў). У 1722—
32 існаваў школьны т-р пры езуіцкім калегіуме. У 1780 пабудавана спец. памяшканне (арх. Брынгозі) т.зв. т-ра Чарнышова. У канцы 1780-х г. функцыянаваў прыватны т-р арцыбіскупа С.Богуш-Сестранцэвіча. Паміж 1792 і 1795 выступала трупа на польск. і рус. мовах, сфарміраваная А.Ш.Жукоўскім. У 19 ст. былі пашыраны паказы батлейкі. У 1888 пабудаваны будынак rap. тэатра, y якім y 19 — пач. 20 ст. выступалі рус. трупы Пецярбургскага літ.-маст. т-ра і кабарэ «Лятучая мыш», Малога т-ра пад кіраўніцтвам А.Яблачкінай, трупы Г.Волгіна, Ф.Карскага, П.Максімава, С.Няволінай, Р.Неўскага, Ф.Корша, Ф.Хмары; польск. трупы В.Ашпергера, К.Фядзецкага, Ю.Кондрата, Я.Хелмікоўскага; гастраліравалі буйныя майстры сцэны (В.Камісаржэўская, ПАрленеў, бр. Адэльгеймы, В.Далматаў, Ю.Жукоўская, М.Занькавецкая, М.Петыпа, М.Садоўскі, Г.Фядотава, Ю.Юр’еў і інш.). У 1900—04 дзейнічаў Магілёўскі аматарскі тэатр. У 1910—16 y М. выступала трупа рус. акцёраў пад кіраўніцтвам У.Кумельскага. Канцэрты і спектаклі наладжвалі аматарскія калектывы. У 1919—20 створана сетка тэатр. гурткоў, y сярэдзіне 1920-х г. існавалі калектывы «Сіняй блузы». Арганізаваны: сав. т-р (1919), рус. драм. трупа «Пошукі» (1921), Першы паказальны т-р (1920—22). У 1935—41, 1944—45 y М. працаваў Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі. У 1946—49 існаваў Магілёўскі драматычны тэатр. Дэейнічаюць Магілёўскі абласны драматычны тэатр, Магілёўскі абласны тэатр лялек. М у з ы ч н а е ж ы ц ц ё . Навучанне хар. спевам было адной з асн. вучэбных дысцыплін y школах лры правасл. брацтвах (1-е засн. ў 1578). У 17 ст. Магілёўская брацкая друкарня выдавала нотныя зборнікі. Музыка суправаджала спектаклі школьнага т-ра, што існаваў пры езуіцкім калегіуме з 1-й пал. 18 ст. У 1780 з нагоды сустрэчы ў М. імператрыцы Кацярыцы II y горадзе выступалі італьян. опера і прьшворная капала, выпісаныя З.Р.Чарнышовым з Пецярбурга. У канцы 18 — пач. 19 ст. пры т-ры Чарнышова існаваў прыгонны аркестр. У М. пачынаў творчую дзейнасць \.Дабравольскі. У 19 ст. муз. жыццё горада канцэнтравалася вакол гімназій і семінарый. Музыку і спевы ў гімназіі выкладаў МДустгаргэн, на чале з якім наладжваліся канцэрты вучняў, выкладчыкаў і інш. аматараў музыкі. Муз. спектаклі паказвалі гастрольныя тэатр. трупы: y 1842 ішла камічная опера С.Манюшкі «Карманьёла, або Французы любяць жартаваць» на лібрэта A. Корвін-Мілеўскага. У 1860 Л.Скрабецкі арганізаваў і наладзіў y Варшаўскім муз. ін-це сіламі магілёўскіх музыкантаў муз. вечарыну на карысць вучняў Магілёўскай губ. Гарадзецкі прыгонны квартэт У.Г.КастрыётаСкандэрбека часта выконваў y горадзе творы B. А.Моцарта і Л.Бетховена. Тут выступапі скрыпачы Г.Ягеман (Ягноў), І.Крушэўскі, піяністка Л.Чачкова. Працавалі муз.-драм. т-ва з аддзеламі вак. і інстр. музыкі і муз. школа Пячкоўскай (з 1886), Магілёўскі музычна-драматычны гурток аматараў. У 1895 y М. выступаў з канцэртамі С.Рахманінаў (з італьян. скрыпачкай Т.Туа), y пач. 20 ст. — Л.Аўэр, С.Барцэвіч, А.Вержбіловіч, І.Гофман, К.Грыгаровіч, Н.Фігнер, М.Эрдэнка, Мекленбургскі кваргэт і інш.; гастрольнымі трупамі паказаны оперы «Пікавая дама» П.Чайкоўскага, «Царская нявеста» М.РымскагаКорсакава, «Дэман» А.Рубінштэйна, «Фауст» Ш.Гуно, «Кармэн» Ж.Бізэ, «Травіята» Дж.Вердзі. 3 1905 працавалі Магілёўскі літаратурна-музычна-драматычны гурток, муз. школы, заснаваныя Р.Пеўзнерам (1906) і У.Ерыхайлавым (1908), рабочая муз. студыя на чале з піяністкай Р.Блюман. На базе гэтай студыі ў 1919 арганізавана дзярж. дзіцячая муз. школа імя Рымскага-Корсакава (цяпер Дзіцячая муз. школа-сямігодка >fe 1). Наладжваліся сімф. канцэрты (дырыжор Я.Пеўзнер), лекцыі (Ю.Дрэйзін), канцэрты хору
работнікаў асветы. У 1921 працаваў гурток «Асвета», які меў муз.-вакальную, драм. і літ. секцыі. У 1924 сіламі аматараў з удзелам прафес. артыстаў y М. пастаўлена адна з першых бел. опер «Вызваленне працы* М.Чуркіна. 31937 цэнтрам муз. жыцця горада стала Магілёўскае музычнае вучшішча імя Рымскага-Корсакава, створанае на базе дзіцячай муз. школы. 3 1974 канцэртную дзейнасць ажыццяўляла пераважна абл. гастрольна-канцэртнае аддз. Белдзяржфілармоніі. У 1984 пры абл. Навукова-метадычным дэнтры нар. творчасці і культ.-асв. работы створаны клуб самадз. кампазітараў. Новы этап y муз. жыцці горада пачаўся са стварэннем Магілёўскай абласной філармоніі (1990). У М. працуюць (1999): філіял Бел. акадэміі музыкі (з 1990), муз. і культ.-асв. вучылішчы, 4 муз. школы, 2 школы мастацтваў, Магілёўскі абл. навукова-метадычны цэнтр нар. творчасці і культ.-асв. работы. Развіта муз. самадзейнасць; 28 муз., харэаграфічных і фалькл.-этнагр. калектываў маюць званне народных і ўзорных. У М. праводзяцца міжнар. фестывалі духоўнай музыкі чМагутны Божа», эстрадны «Залаты шлягер» (з 1995) і інш.. Літ.\ Могнлев: (Нст.-экон. очерк). Мн., 1971; Ч а р н я ў с к а я Т.І. Архітэктура Магілёва. Мн., 1973; Могалев н окрестноста: Справочннк-путеводнтель. Мн., 1982; Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Магілёўская вобл. Мн., 1986; М е л е ш к о В.Н. Могнлев в XVI — середнне XVII в. Мн., 1988; Могнлев: Энцнкл. справ. Мн., 1990; А г е е ў А.Р., М а р з а л ю к І.А., П у ш к і н І.А. Магіпёўская даўніна ў пытаннях і адказах. 2 выд. Магілёў, 1999; М а р з а л ю к І.А. Магілёў ў XII—XVIII стст. Мн., 1998; Памяць: Гіст.-дак. хроніка Магілёва. Мн., 1998. ІА.Марзалюк, А.В.Марзалюк (гісторыя), І.М.Шаруха (гаспадарка), М.І.ЛІС, В.Л.Цыбоўскі (асвета і культура), Т.І.Чарняўская, І.І.Фралоў (архітэктура), Л.В.Календа (друк, радыё, талебачанне), М.Р.Міхайлаў (літаратурнае жыццё), А.Л.Капілаў, В.П.Пракапцова (музычнае жыццё). МАГІЛЁЎСКАГА АКРУГ0ВАГА СУДА БУДЫНАК, помнік архітэктуры класіцызму ў Магілёве. Узведзены ў 1770-я г. на Губернатарскай пл. (сучасная Савецкая пл.) як будынак ніжняга земскага суда, урачэбнай управы і архіва. Мураваны прамавугольны ў плане аб’ём быў падзелены капітальнымі сценамі на 3 часткі (для кожнай установы). Збоку дваровага фасада кожная з устаноў мела асобны дворык, абнесены мураванай сцяной (не захавалася). У 1883 надбудаваны 3-і паверх, дэкарыраваны гал. фа-
Магілёўскага акруговага суда будывак.
лася кватэрная камісія, выліч. экспедыцыя, паліцыя, скарб, грамадз. апека, пав. суд, на 2-м — дзярж. палата, губ. ўправа, 1-ы і 2-і дэпартаменты. Разбураны ў 1944. Т.І.Чарняўская.
сад, зменена ўнутр. планіроўка, будынак прыстасаваны пад акр. суд. У цэнтры гал. фасада — уваходны партал. Прамавугольныя аконныя праёмы ў простых ліштвах, на 1-м і 3-м паверхах аадоблены замковым каменем, на 2-м завершаны праз адзін сандрыкамі або трохвугольнымі франтонамі. Разбураны ў Вял. Айч. вайну. У 1950-я г. адноўлены і пераабсталяваны пад Магілёўскі абл. краязнаўчы музей. Т.І.Чарняўская.
МАГІЛЁЎСКАГА ДВАРАНСКАГА СХ0ДУ БУДЫНАК, помнік грамадз. архітэктуры 2-й пал. 19 ст. ў Магілёве. Пабудаваны з элементамі стылю мадэрн. Напачатку існавалі 2 мураваныя будынкі: 3-павярховы і 2-павярховы, якія пазней аб’яднаны ў адзін Г-падобны корпус, да 2-павярховага будынка дабудаваны 3-і паверх. Гал. фасад вылучаны 2 рызалітамі, дзе размешчаны ўваходы. 1-ы паверх дэкарыраваны глыбокім рустам, члянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі. 2-і і 3-і паверхі ўпрыгожаны пілястрамі, паўкалонкамі, дэкар. ўстаўкамі з ляпным арнаментам. Аконнью праёмы 2 верхніх паверхаў лучковыя, y рызалітах балконы з металічнай агароджай. В.Р.Кукуня.
МАПЛЁЎСКАГА БАНКА БУДЫНАК, помнік грамадз. архітэктуры пач. 20 ст. ў Магілёве. Пабудаваны ў 1904—06 y эклектычным стылі (арх. П.Камбураў) як аддзяленне Маскоўскага міжнар. банка. Мураваны сіметрычны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак. Гал. фасад вылучаны рызалітам з высокімі арачнымі аконнымі праёмамі на 2-м паверсе і пілястрамі карынфскага ордэра паміж імі. Тэрыторыя банка бы-
МАГІЛЁЎСКАГA ЖАНОЧАГА ЕПАРХІЙЛЬНАГА ВУЧЬІЛІШ ЧА БУДЬІНАК, помнік архітэктуры эклектыкі ў Магілёве. Узведзены ў 1889—92 (арх. П.Камбураў, М.Маркаў). Мураваны 3-павярховы П-падобны ў плане будынак на высокім цокалі. Да яго цэнтр. часткі далучаны больш кароткія бакавыя карпусы, якія ўтвараюць унутр. дю ры к. У цэнтры па восі гал. ўвахода размяшчалася царква (не захавалася), злучаная з будынкам крытым пераходам. Цэнтр гал. фасада вылучаны неглыбокім рызалітам, завершаным атыкам з трохвугольным шчытом, 1-ы паверх аддзелены гарыз. цягамі, аэдоблены рустам, сцены завершаны карнізным поясам з сухарыкамі. Аконныя праёмы 1-га і 2-га паверхаў прамавугольныя з плоскімі ліштвамі і замковымі камянямі, 3-га паверха — арачньм, упрыгожаныя сандрыкамі. Т.І.Чарняўская.
Магілёўскага банка будынак.
ла абкружана мураванай сцяной (захавалася часткова). У комплекс уваходзілі таксама 2 жылыя будынкі і гасп. пабудовы (не захаваліся). МАГІЛЁЎСКАГА ГУБЁРНСКАГА ПРАЎЛЁННЯ БУДЬІНАК. Існаваў y Магілёве ў 18 — 1-й пал. 20 ст. Пабудаваны ў 1778 y стылі класіцызму. Мураваны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак з прыбудовамі з боку дваровага фасада быў злучаны з асн. аб’ёмам мураванай сцяной. На гал. фасадзе вылучаліся 3 неглыбокія рызаліты: цэнтральны, завершаны прамавугольным атыкам, і бакавыя з трохвугольнымі франтонамі. Будынак завяршаўся простым карнізам з сухарыкамі на рызалітах. На 1-м паверсе знаходзі-
Магілёўскага губсрнскага праўлення будьшак. Чарцёж га-
лоўнага фасада.
МАГЫЁЎСКАГА КРЭДЬІТНАГА ТАВАРЫСТВА БУДЫНАК, помнік архітэктуры пач. 20 ст. ў Магілёве. Пабудаваны ў стылі мадэрн. Мураваны Г-падобны ў плане 2-павярховы будынак са зрэзаным вуглом, дзе размешчаны гал. ўваход. Фасады рытмічна расчлянёны неглыбокімі рызалітамі, завершанымі атыкамі з сандрыкамі, люнетамі, арачнымі аконнымі праёмамі, пілястрамі і лапаткамі. У дэкар. аздабленні вылучаюцца паўкруглы балкон над гал. уваходам, аформлены балюстрадай, з кансолямі ў выглядзе паўфігур атлантаў, разныя дзверы ўваходаў, гермы на піляс-
ЛШІП.ПДПДД □ □ □ □ □
МАГІЛЁЎСКАГА
45 1
трах, эмблемы ў выглядзе жазла, іанічныя фрызы, нішы і інш., выкарыстаны элементы стылю ампір. Пачатковая планіроўка зменена. Ю.А.Якімоеіч. МАПЛЁЎСКАГА НАСТАЎНІЦКАГА ІНСТЫТЎТА БУДЫНАК, помнік архігэктуры эклектыкі ў Магілёве. Узведзены ў 1853. Спалучае рысы стыляў позняга класіцызму, псеўдарус. і мадэрн. Мураваны 3-павярховы Т-падобны ў плане будынак. Гал. фасад расчлянёны 3 неглыбокімі рызалітамі з параднымі ўваходамі, балконамі 2-га і 3-га паверхаў з ажурнымі металічнымі агароджамі і невысокімі атыкамі з паўцыркульнымі франтонамі ў цэнтры. Фасад карнізнымі паясамі падзелены на 3 ярусы. 1-ы ярус масіўны, вырашаны як цокаль, сцены аздоблены руставанымі пілястрамі. Рытм 2-га яруса ствараюць разме-
Магілёўскага дваранскага сходу будынак.
Магілёўскага крэдьпяапі таварыетва будынак.
ЛППППпппллпППП Ш
ігеші
Магілсўскага настаўніцкага інстытута буды-
нш
452
МАГІЛЁЎСКАГА
шчаныя папарна арачныя аконныя праёмы, падзеленыя пілястрамі, з геам. скульпт. арнаментам архівольтаў паўцыркульных арак, міжаконных пілястраў і інш. 3-і ярус з прамавугольнымі аконнымі праёмамі кантрастна вылучаецца больш дробным маштабам арх. дэталей. У Вял. Айч. вайну будынак пашкоджаны, y 1953 адноўлены. Напачатку ў будынку размяшчалася жаночая гімназія, з 1913 — настаўнідкі ін-т, з 1919 — Ін-т нар. адукацыі, з 1930 — пед. ін-т, цяпер Магілёўскі пед. ун-т імя А.Куляшова. ЮА.Якімовіч. МАГІЛЁЎСКАГА ПАЗЯМЁЛЬНА-СЯЛЯНСКАГА БАНКА БУДЬІНАК, помнік архітэктуры пач. 20 ст. ў Магілёве. Узведзены ў 1903— 14 ст. паводле праекта арх. А.В.Друкера (захаваліся эскізныя варьіянты пабудовы). Mae рысы стыляў мадэрн, псеўдарус. і позняга класіцызму. 2-павярховы (з невысокім цокальным паверхам) Т-падобны асіметрычнай кампазіцыі ў плане будынак. Гал. фасад расчлянёны 2 рызалітамі. Адзін з іх мае шатровае завяршэнне, аздоблены шчытом y выглядзе какошніка з ляпной разеткай y цэнтры, 2-і вырашаны ў выглядзе 2-яруснай вежы (васьмярык на чацверыку), завершанай нізкім шатровым дахам. У дэкар. афармленні выкарыстаны рустыка цокаля, прафіляваныя архівольты какошнікаў, несапраўдныя машыкулі; дэкар. ўстаўкі ў выглядзе разетак y прамавугольных рамках, паўкалонкі з ляпнымі кампазітнымі капітэлямі, паяскі, расл. арнамент y аздабленні акон-трыфіорыумаў, разныя драўляныя дзверы і інш. У будынку знаходзіцца М а гіл ё ў с к і абласн ы м а с т а ц к і м у зе й імя П.В.Масленікава і галерэя П.В.Масленікава. Ю.А.Якімовіч МАГІЛЁЎСКАЕ ВЫ ТВ0РЧАЕ АБ’ЯДНАННЕ «ХІМВАЛАКНб» і м я У. I. Л е н і н а. Створана ў 1975 y Магілёве. У складзе аб’яднання: М а гіл ё ў с к і к а м б ін ат сін т эт ы ч н а га в а л а к н а , М а гіл ё ў с к і з а в о д ш т учн а га в а п а к н а , з-ды: арган.
сінтэзу, поліэфірных нітак, рамонтнамех., па перапрацоўцы прамысл. сцёкавых вод і апрацоўцы асадку; вытв-сць сінт. комплексных нітак. Асн. прадукцыя (1999): дыметылтэрафталат, псшіэтылентэрафгалат, поліэфірныя валокны і ніткі, віскозная тэкст. нітка, віскозная абалонка для сасісак, поліпрапіленавая плёнка, тавары нар. ўжытку. МАГІЛЁЎСКАЕ МУЗЫЧНАЕ ВУЧЬІЛІШ ЧА і м я М.А. Р ы м с к а г а - К о р с а к а в а . Засн. ў 1937 на базе Магілёўскай муз. школы імя Рымскага-Корсакава (з 1919). У 1999/2000 навуч. г. спецыяльнасці: фп., струнныя, духавыя, нар. інструменты, дырыжыраванне (акад. і нар. хор), музыказнаўства. Рьгхтуе выкладчыкаў дзіцячых муз.
школ, артыстаў аркестра і хору, кіраўнікоў самадз. хароў і аркестраў, выкладчыкаў музыкі і спеваў агульнаддук. школ. Сярод творчых калектываў: аркестры рус. нар. інструментаў, сімфанічны, духавы, цымбальны; хор, ансамбль скрыпачоў, квартэт трамбаністаў. У розны час y вучылішчы выкладалі: А.Боркус, Т.Ворашань, С.Грачак, С.Гурэвіч, Я.Далгін, Л.Каганаў, С.Куляшоў, Л.Лазарэнка, ІДушчыкаў, Е.Мінковіч, З.Міхалевіч, Н.Мендзялеўская, А.Мысаў, І.Паўлаў, В.Тупіцьш, С.Файнштэйн, А.Яўстратаў і інш. Вучылішчам кіравалі: Л.Зісман (1937— 56), М.Салдатаў (1956— 73), П .І в а н о ў (1973—98), А.Кірэйчанка (з 1998). Сярод выпускнікоў: М .Б раценнікаў, У .Б удкевіч , П.Вандзілоўскі, П Д р у ж ы н а , У .Е рм ал аеў, Ю.Златкоўскі, В.К уп р ы я н ен к а , Л.Ліхачэўская, С Л ясун, Б .М а з у р , М.М арэцкі, М.Нікіцін, Ф .П ы т а п е ў , В .Р а ін ч ы к , А.Сасноўскі, У .С к а р а х о д а ў , Т.Ш чэрба, Т .Я к ім е н к а і інш. Літ:. Могшіевское музыкальное учнлніце нм. Н.А.Рнмского-Корсакова (1937—1987). Могнлев, 1987. Л.А. Сівалобчык. МАГІЛЁЎСКАЕ НАР0ДНАЕ АПАЛЧ&ННЕ 1941, ваенізаванае фарміраванне, створанае паводле рашэння Магілёўскага абкома КП(б)Б y адпаведнасці з дырэктывай Ц К КП(б)Б і С Н К БССР ад 30.6.1941. Налічвала ў горадзе больш за'Ю тыс. чал., аб’яднаных y батальёны. Створаны 2 штабы — гарадскі і абласны. Камандаваў нар. апалчэннем абласны ваен. камісар І.П.Ваяводзін. Атрады дзейнічалі на гарбарным, аўтарамонтным, косцеперапрацоўчым з-дах, чыг. вузле, y пед. ін-це і інш., сфарміраваны батальён (камандзір К.Р.Уладзіміраў) і атрад (Дз.С.Вольскі) з супрацоўнікаў абл. ўпраўлення НКУС і міліцыі. Апалчэнцы вобласці (каля 12 тыс. чал.) вялі барацьбу з дыверсантамі і шпіёнамі, ахоўвалі лініі сувязі і прамысл. аб’екты, удзельнічалі ў эвакуацыі насельніцтва і прадпрыемстваў, y стварэнні абарончых рубяжоў. 3— 26 ліп. разам з часцямі і падраздзяленнямі Чырв. Арміі горад абаранялі апалчэнцы: на 3 дзейнічалі атрады ф-кі штучнага шоўку (страціў палову свайго складу), гарбарнага і косцеперапрацоўчага з-даў, на ПнЗ — батальёны супрацоўнікаў міліцыі (з 250 чал. жывымі засталіся 19), і знішчальны (камандзір М.І.Калугін), атрады чыг. вуэла, з-даў трубаліцейнага і «Адраджэнне»; на левым беразе Дняпра (прыкрывалі тыл) атрады Вольскага (загінулі ўсе), аўтарамонтнага з-да, мясакамбіната і інш. прадпрыемстваў, пед. ін-та (гл. М а гіл ё в а а б а р о н а 1 9 4 1 ). Выкарыстаўшы перавагу ў сілах і сродках, ням. захопнікі 26 ліп. ўварваліся ў Магілёў. Вайскоўцы і апалчэнцы пакінулі горад. Многія з іх прадаўжалі барацьбу ў радах Чырв. Арміі, партыз. атрадах і падполлі. На брацкіх магілах апалчэнцаў y Магілёве і пас. Гаі пастаўлены ПОМНІКІ. У.І.Лемяшонак.
МАПЛЁЎСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ П АДП бЛ ЛЕ ў Вялікую Айчынную в а й н у . Дзейнічала з канца ліп. 1941 да чэрвеня 1944 y г. Магілёў. Існавалі групы ў ваен. шпіталі (стваральнік РДз.Казлоў) на чыг. вузле (кіраўнікі П.І.Бялько, А.В.Гарошка, П.В.Дракаў, В.М.Жывапісцава, І.С.Малашкевіч, В.І.Пудзін, Г.С.Трактатава), аўтарамонтным з-дзе (В.І.Батура, М.І.Харкевіч), ф-цы штучнага шоўку, y «Рыбзбыце» (В.П.Станкевіч), абл. бальніцы (М.П.Куўшынаў), на хлебазаводзе (М.М.Яўціхіеў), камсам.-маладзёжная група (І.М Лысіковіч), група б. ваеннаслужачых (І.Г.Гурыеў, П.А.Пяхоцін, ВДз.Ш вагрынаў), групы АЛ.Шубадзёрава, М.К.Гвоздаравай, П.І.Крысевіча, B. ІДусто, М.Я.Новікава, У.П.ІІІалюты і інш. Да студз. 1941 існавалі 42 падп. групы (больш за 250 чал.). Падпольшчыкі распаўсюджвалі сярод насельніцтва лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, збіралі зброю, боепрыпасы, медыкаменты, здабывалі звесткі разведкі для партызан, праводзілі дыверсіі на чыгунцы, прадпрыемствах горала, выратоўвалі моладзь ад вывазу ў Германію. У крас. 1942 па ініцыятыве Казлова для кіраўніцтва падполлем створаны «Камітэт садзеяння Чырвонай Арміі» (кіраўнікі Гарошка, Крысевіч, Куўшынаў, Лысіковіч, С.М.ІІІакура, Шалюга), які арганізаваў выданне газ. «За Роднну», з восені 1942 — «За Советскую Роднну». У выніку масавых аблаў гітлераўцы знішчылі кіруючы склад ♦Камітэта», загубілі 188 падпольшчыкаў. 3 сак. 1943 з дапамогай Магілёўскага райкома КП(б)Б створаны падп. групы ў паравозным дэпо, на трубаліцейным з-дзе, y ням. сталоўках, складах, дапаможных гаспадарках. Падпольшчыкі правялі шэраг буйных дыверсій, збіралі для партызан прадукты, тьпунь, соль, зброю. Літ.: Подвнгн нх бессмертны. Мн., 1978. C. 246. Б.П.Гардзееў. МАГТЛЁЎСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1661. Адбылося 11.2.1661 y час ва й н ы Р а сіі з Р эч ч у П а с п а л іт а й 1 6 5 4 — 67. 3.9.1654 Магілёў перайшоў без бою на бок маскоўскага войска. Хутка паміж магістратам і рас. вайсковай адміністрацыяй узніклі супярэчнасці. Выбухнуў канфлікт і паміж бел. праваслаўным духавенствам і маскоўскай іерархіяй. Паўстанне пачалося раней запланаванага тэрміну з-за рабаўнііггва і знявагі на рынку маскоўскімі ратнікамі магілёўскіх гандлярак. Пад умоўны вокліч «Пара! Пара!» бурмістр Язэп Левановіч, узброены катаўскім мячом, кінуўся секчы крыўдзіцеляў; зазваніў ратушны звон. На дапамогу мяшчанам прыйшлі выпушчаныя імі ваеннапалонныя. Маскоўскі гарнізон (ад 2 тыс. да 7 тыс. чал. паводле розных крыніц) амаль цалкам быў вынішчаны, ваявода С.С.Гарчакоў трапіў y палон. Найб. актыўныя ўдзельнікі
паўстання атрымалі шляхецтва. Магілёву вернута магдэбургскае права, ён быў ураўнаваны ў правах з Вільняй, яму нададзены новы гар. герб. І.А.Марзалюк. МАГІЛЁЎСКАЕ РЭАЛЬНАЕ ВУЧЫЛІШЧА, агульнаадукацыйная сярэдняя навуч. ўстанова ў 1885— 1918 y Магілёве. Уваходзіла ў Віленскую навуч. акругу. Утрымлівалася за кошт казны, збораў за навучанне і сродкаў мясц. т-ва ўзаемнага крэдыту. Мела 7 класаў і падрыхтоўчае аодзяленне. У 1907 навучалася 236 юнакоў, y 1915 — 321. Працавалі выкладчыкі з ун-таў Парыжа, Масквы, Пецярбурга, Варшаўскага політэхн. ін-та і інш. Выкладаліся: рус., ням. і франц. мовы, геаграфія, прыродазнаўства, гісторьм, хімія, законазнаўства, матэматыка, фізіка, касмаграфія, маляванне, чарчэнне, асновы ваен. навукі, музыка, гімнастыка. Выпускнікі мелі льготы пры паступленні ў вышэйшыя тэхн. і с.-г. навуч. ўстановы, на фізікаматэм. ф-ты ун-таў. Цяпер y будынку М.р.в. пед. каледж. А.Ф.Самусік. МАГІЛЁЎСКАЕ CTAPÔCTBA, арт. Магйёўская воласць.
гл.
ў
МАГХЛЁЎСКАЙ ГАРАДСК0Й УПРАВЫ БУДЫНАК, помнік архітэктуры эклектыкі ў Магілёве. Узведзены ў 2-й пал. 19 ст. ў гіст. цэнтры горада, спалучае рысы стыляў позняга класіцызму і псеўдарускага. Мураваны будынак складаецца са злучаных 2 прамавугольных y плане аб’ёмаў: 3- і 2-павярховага. Гал. тарцовы фасад карнізнымі паясамі (цягамі) падзелены на 3 ярусы: 1-ы ярус масіўны, з 4 руставанымі пілонамі, мае невял. спараныя арачныя аконныя праёмы абапал параднага ўвахода; 2-і ярус вылучае група парадных памяшканняў, вырашаны ён больш багата: паміж падвойнымі пілонамі высокія арачныя спараныя вокны-біфорыумы, аздобленьы архівольтамі, калонамі, сандрыкамі; 3-і ярус рытмічна расчлянёны невял. прамавугольнымі аконнымі праёмамі, згрупаванымі па 3. Сцены завершаны высокім складаным па форме прафіляваным карнізам. Т./.Чарняўская. МАГІЛЁЎСКАЙ ДУХ0ЎІІАЙ СЕМ ІНАРЫ І БУДЫ НКІ, архітэктурны комплекс канца 18 — сярэдзіны 19 ст. ў Магілёве. Духоўная семінарыя засн. архіепіскапам Г.Каніскім, пры ім распачата буд-ва асн. вучэбнага корпуса (узведзены ў 1780—85, праект арх. МЛьвова; не захаваўся) і дома-інтэрната (пабудаваны да 1795). Уваходзіў y ансамбль Магілёўскага Спаскага манастыра. Вучэбны корпус — мураваны 2-павярховы будынак y стылі класіцызму. На 1-м паверсе знаходзілася б-ка, на 2-м — зала для сходаў («круглая зала»), дэкарыраваная пілястрамі іанічнага ордэра. Гал. фасад вылучаў порцік дарычнага ордэра, завершаны франтонам, з трыма прамавугольнымі нішамі. Насуп-
раць вучэбнага корпуса стаяў 2-павярховы дом-інтэрнат для настаўнікаў і казённых выхаванцаў. Уяўляў сабой тып багатага гар. дома: асіметрычнае аб’ёмна-прасторавае вырашэнне, спалучэнне мураванага масіўнага каркаса з сістэмай драўляных галерэй, высокі дах. 3 1797 буд-ва семінарыі працягваў архіепіскап А.Братаноўскі. Да канца 1820-х г. будынкі семінарыі аб’яднаны ў асобны комплекс. Паводле архіўных чарцяжоў губ. арх. Заржэўскага, комплекс быў аддзелены ад Спаскага манастыра і архірэйскага двара садам і службовымі пабудовамі. Н а чарцяжы нанесены 2 невял. карпусы новага тыпу rap. забудовы. Адзін з іх драўляны П-падобны ў стылі ранняга ампіру, y ім знаходзіліся бальніца з лазняй і свіран. Да пач. 1860-х г. склалася новая забудова комплексу семінарыі. Ён уключаў 2 новыя 2-павярховыя мураваныя жылыя флігелі для настаўнікаў і выхаванцаў, б. дом купца Кітаева (набыты для семінарыі) — невял. кампактны 2-павярховы будынак з высокім цокальным паверхам, дзе размяшчаўся семінарскі архіў; з боку гал.
МагілНскай гарадской управы будынак
8
Магілёўскай Мікалаеўскай царквы комплекс.
Магілёўскай духоўвай семінарыі булынкі. Дом для рэхтара і прэфекта. Чардёж.
МАГІЛЁЎСКАЙ___________453 фасада знаходзілася галерэя — уваход y пакоі 2-га паверха, дзе былі кватэра аканома і кладоўка. Паводле плана 1853 праведзена рэканструкцыя ансамбля семінарыі, які набыў замкнёную кампазіцыю. Цэнтрам яго па-ранейшаму заставаўся вучэбны корпус, перад ім сфарміравалася трапецападобная плошча. Фарміраванне фронту забудовы завяршылася пабудовай уязной брамы. В.Ф.Марозаў, І.М.Слюнькова. МАГІЛЁЎСКАЙ МІКАЛАЕЎСКАЙ ЦАРКВЬІ KÔMIUIEKC, помнік архітэктуры барока ў Магілёве. У комплексе мураваныя Мікалаеўская і Ануфрыеўская цэрквы, жылы дом (шпіталь), званіца, капліца, агароджа з брамай. М і к а л а е ў с к а я ц а р к в а . У 1636 кароль Уладзіслаў IV даў прывілей мітрапаліту П.Магіле на буд-ва ў Магілёве царквы св. Мікалая. Напачатку ўзведзены драўляныя царква і манаскія келлі. У 1669— 72 пабудавана мураваная царква — трохапсідная крыжова-купальная базіліка з 8-гранным светлавым барабанам і цыбулепадобным купалам над сяродкрыжжам. Гал. фасад падзелены карнізам на 3 гарыз. ярусы і завершаны 2 вежамі з фігурным франтонам паміж імі. 1-ы ярус масіўны, аздоблены 3 паўцыркульнымі нішамі, 2-і — «глухой» аркатурай з ляпным расл. арнаментам і спаранымі нішамі з гіркамі, y 3-м такі ж аркатурны матыў больш насычаны дэкар. аздобай. Бакавыя фасады дэкарыраваны высокімі пілястрамі, крылы трансепта завершаны фігурнымі шчытамі. У інтэр’еры 4-ярусны іканастас (скразная разьба па дрэве, пазалота) работы мясц. майстроў, фрэскавая кампазіцыя «Тройца новазапаветная» (канец 17 ст.), сюжэтны і арнаментальны жывапіс 1-й пал. 18 — пач. 19 ст. Размалёўкі зроблены ў тэхніцы фрэскі і клеявымі фарбамі (захаваліся фрагментарна). А н у ф р ы е ў с к а я царква («цёплая», зімовая) пабудавана ў 1798. Уяўляе сабой крыжова-купальны аб’ём, над сяродкрыжжам — светлавы цыліндрычны барабан, завершаны сферычным купалам. Крылы трансепта завершаны трохвугольнымі франтонамі і дэкарыраваны пілястрамі. Ж ы л ы д о м узведзены ў 17 ст. як шпіталь і царк. жылы дом. 1-павярховы прамавугольны ў плане будынак. Тарцовы фасад завершаны шчытом фігурнага абрысу і дэка-
454
МАГІЛЁЎСКАЯ
рыраваны 3 спаранымі арачнымі нішамі. А г а р о д ж а з б р а м а й будаваліся ў 17— 18 ст. Агароджа мае 2 уваходы, зах. — гал. ўязная брама з лучковым праёмам. У паўд.-ўсх. баку ўбудавана 1-павярховая квадратная ў плане шатровая к а п л і ц а . З в а н і ц a пабудавана ў 17— 18 ст. Квадратнае ў плане 2-яруснае збудаванне з высокім шатровым дахам. Комплекс пашкоджаны ў Вял. Айч. вайну, цяпер на рэстаўрацыі. Некат. памяшканні комплексу займае жаночы манастыр. Таксама тут знаходзіцца рэзідэнцыя архіепіскапа магілёўскага і мсціслаўскага Максіма.
Т.І. Чарняўская.
МАПЛЁЎСКАЯ АБЛАСНАЯ ФІЛАРМ 0Н ІЯ . Створана ў 1990 y Магілёве пры Упраўленні культуры аблвыканкома на базе гастрольна-канцэртнага аддзялення Белдзяржфілармоніі. У яе складзе (1999): мужчынскі камерны хор «Унія» (маст. кіраўнік і дырыжор К.На-
нараджэння ўдзельнічалі камерныя аркестры « В ір т уо зы М а с к вы » і «Вівальдзіаркестр» пад кіраўнінтвам С.Бязроднай), удзельнічае ў фестывалі «Б е л а р у с к а я м узы ч н а я восен ь», y працы міжнар. дабрачыннага Фонду У .С п ів а к о в а . 3 1997 прадстаўніцтва філармоніі працуе ў Мінску. Дырэктар і маст. кіраўнік філармоніі У .Б р а іл о ўск і. МАГІЛЁЎСКАЯ АКРЎГА, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924—30. Утворана 17.7.1924. Цэнтр — г. М а гіл ёў. Пл. 11 602 км2 (1926), нас. 512,7 тыс. чал. (1924). Уюпочала 10 раёнаў (Быхаўскі, Бялыніцкі, Журавіцкі, Кармянскі, Лупалаўскі, Магілёўскі, Прагіойскі, Чавускі, Чачэвіцкі, Шклоўскі), 4 гарады (Стары Быхаў, Магілёў, Чавусы, Шклоў), 3 мястэчкі (Бялынічы, Карма, Прапойск), 161 сельсавет. У сувязі са скасаваннем Калінінскай акр. 9.6.1927 y М.а. перададзены Бялынкавіцкі, Касцюковіцкі, Клімавіцкі, Краснапольскі, Крычаўскі, Мілаславіцкі, Хоцімскі, Чэрькаўскі р-ны. 4.8.1927 скасаваны Бя-
ш
т
Аркестр народных інструментаў Магілёўскай абласной філармоніі. саеў), аркестр нар. інструментаў (маст. кіраўнік і гал. дырыжор Л .Ів а н о ў ), камерны інстр. ансамбль «Барыня», шоубалет, гурты — вак.-інстр. «03», сямейны нар. спеваў «Весялуха», эстр.-цыркавыя «Казіно смеху» i «М+М», «Цырк на сцэне» і інш.; сярод артыстаў — спявачкі І.Абалян, А.Мацярынка, Н.Шарубіна, флейтыст У.Буры, ілюзіяніст С.Фельдман. У філармоніі пачынаў творчую дзейнасць A Д ів у н о ў , y яе студыі па падрыхтоўцы маладых артыстаў вучыліся спевакі С.Франкоўскі, А.Кавалеўскі. Вядзе актыўную дзейнасць па арганізацыі і правядзенні муз. фестываляў і конкурсаў, свят горада, y т.л. міжнар. фестывалю «Залаты шлягер» (з 1995), «Фестывалю харавой музыкі» (1991), міжнар. эстр. імпрэзы «Беларусь збірае сяброў» (1993), эстр. фэсту «Рэха «Славянскага кірмашу» (1994), «Магілёўскай музычнай вясны» (1995), «Каляднага фестывалю» i IV Сусв. кангрэса цымбалістаў (1997), Міжнар. пленэраў па жывапісе імя В.К.Бялыніцкага-Бірулі (у святкаванні 125-годдзя з дня яго
лынкавіцкі р-н (яго тэр. далучана да Касцюковіцкага р-на) і Мілаславіцкі р-н (яго тэр. далучана да Клімавіцкага
р-на). Акруговая газ. «Магілёўскі селянін». На 1.1.1930 y М.а. 16 раёнаў, 6 гарадоў, 7 мястэчак, 259 сельсаветаў, y т л . 3 польскія і 2 латышскія нацыянальныя. 26.7.1930 М.а. скасавана.
І.А.Пушкін.
МАГІЛЁЎСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя войск 2-га Бел. фронту (ген.-палк. Г.Ф.Захараў) 23— 28 чэрв.; састаўная частка Б е л а р у с к а й а п ер а ц ы і 1 9 4 4 y Вял. Айч. вайну. Удзельнічалі 33-я, 49-я, 50-я, a таксама 4-я паветр. арміі, якім процістаялі 8 пяхотных і 2 матарызаваныя дывізіі 4-й арміі ням. групы армій «Цэнтр», што займалі эшаланіраваную (на глыбіню 60 км) абарону. Згодна з планам Бел. аперацыі перад войскамі 2-га Бел. фронту стаяла задача: ва ўзаемадзеянні з войскамі левага крыла 3-га і правага крыла 1-га Бел. франтоў разграміць магілёўскую групу праціўніка, вызваліць Магілёў і выйсці на р. Бярэзіна. Партызанам даручылі разбураць камунікацыі ворага і садзейнічаць сав. войскам y фарсіраванні водных перашкод. На гал. напрамку наступлення 49-й арміі была сканцэнтравана большая частка сіл і сродкаў, якія пераўзыходзілі праціўніка па пяхоце больш як y 2 разы, па артылерыі — y 4 разы, танках — y 1,5 раза. Напярэдадні аперацыі часці авіяцыі далёкага дзеяння і бамбардзіроўшчыкі фронту нанеслі ўдар па аэрадромах, вузлах абароны і артыл. пазіцьмх праціўніка. У ходзе аперацыі вызвалены 25 чэрв. Чавусы, 26 чэрв. Горкі, 27 чэрв. Копысь і Шклоў, 28 чэрв. Магілёў і Быхаў. Пасля фарсіравання Дняпра і авалодання Магілёвам войскі фронту выйшлі ў міжрэчча Друці і Дняпра, паглыбіліся ў абарону праціўніка да 90 км. Яны скавалі на сваім напрамку значньія сілы ворага, пазбавілі яго магчымасці ажыццявіць манеўр рэзервамі ў палосах наступлення 1-га і 3-га Бел. франтоў (гл. Б а б р у й с к а я ап ер а ц ы я 1 9 4 4 і В іц е б с к а -А р ш а н с к а я а п ер а ц ы я 1 9 4 4 ), ар-
---------
Л ін ія ф р о н ту д а зы х о д у 22 чэрвеня
Н апрам ні ўдараў злучэнняў с а в е ц к іх в о й с н : а гу л ь н а в а й с к о в ы х танкавы х а гу л ь н а в а й с к о в ы х і таннавы х п р ы с у м е с н ы х дзеяннях !_ — ;; ! • } .'
У д а р а в ія ц ы і С т а н о в іш ч а с а в е ц н іх войсн да зы ход у 2 5 чэрвеня Р а ё н ы н а й б о л ь ш акты ўны х д з е я н н я ў п а р ты за н Н о н т р у д а р ы і а д ы х о д ням е ц н а -ф а ш ы с ц н іх в о й с н А барончы я р уб яж ы ням е ц н а -ф а ш ы с ц к іх в о й с к В у з е л абароны н я м е ц н а ф а ш ы сц н іх в о й с к Д а т ы в ы зв а л е н н я н а се лйны х п у н к т а ў Л ін ія ф р о н ту д а зы х о д у 2 8 чэрвеня
ганізаванага адыходу за Бярэзіну, што пазней садзейнічала акружэнню і знішчэнню групоўкі праціўніка ў раёне на У ад Мінска. 21 вайск. злучэнне і часць атрымалі ганаровыя найменні «Магілёўскіх», 32 — «Верхнедняпроўскіх». У .І .Л е м я ш о н а к .
М АГІЛЁЎСКАЯ БЕЛА РЎСКАЯ РАДА,
гл. Беларускі нацыянальны камітэт y Магілёве. М АГІЛЁЎСКАЯ БРАЦКА Я ДРУКАРНЯ. Дзейнічала ў 1616— 1773 (з пе-
рапынкамі) y Магілёве. У 1616 вьідадзены «Служэбнік» (2-е вьш. 1617), y 1619 — «Евангелле вучыцельнае» Кірьілы Транквіліёна Стаўравецкага. Пасля гэтага на нейкі час друкарня спыніла дзейнасць. 19.3.1633 кароль Уладзіслаў IV даў Магілёўскаму правасл. брацтву прывілей на права адкрыцця друкарні і выданне вучэбных і інш. кніг на «рускай» (старабел. і царк.-слав.), грэчаскай, лац. і польск. мовах. У 1636— 38 гэта права брацтва, верагодна, перадала Спірыдону Собалю, які ў 1636 вьшаў
«Буквар языка славенска». У 1676 брацтва атрымала ад караля Яна III Сабескага прывілей на адкрыццё друкарні пры Богаяўленскім манастыры і вьшанне кніг на «рускай» і польск. мовах. У 1680 друкарню ўзначаліў Максім Вашчанка, які ў 1698 атрымаў на яе прывілей без дазволу брацтва і стаў выдаваць кнігі ад свайго імя. У 1701 брацтва дамаглося пацвярджэння свайго ранейшага прывілея на друкарню. У розны час y друкарні працавалі друкары і гравёры: Васіль Вашчанка (сьш Максіма), Фёдар Ангілейка, Афанасій П. (Пігарэвіч ?), М.Антушкевіч. У канцы 17— 18 ст. ў друкарні выдаваліся царк., навуч., палемічныя кнігі: «Псалтыр» (1693), «Акафісты і каноны» (1693), «Малітваслоў» (1695), «Дыоптра» (1698), «Перла мнагацэннае» (1699), «Неба новае» (1699), «Трыфалагіён» (1754), «Часаслоў» (1762) і інш. У апошнія гады дзейнасці друкарня перавыдавала раней надрукаваныя кнігі. Л іт :. Ж y д р о Ф. Нсторня Могнлевского Богоявленского братства. Могалев. 1890;
МАГІЛЁЎСКАЯ ВОБЛАСЦЬ
М Я Ш Т Я Б 1 :1 9 0 0 0 0 0
МАГІЛЁЎСКАЯ___________ 455 П і ч э т a У.І. Друк на Беларусі ў XVI i XVII стст. / / Чатырохсо-тлецце беларускага друку. Мн., 1926. І А .П у ш к ін .
М А ГШ ЁЎ СКАЯ В 0 Б Л А С Ц Б , адм.-тэр. адзінка Рэспублікі Беларусь. Размешчана на У Беларусі, каля граніцы з Расіяй. Утюрана 15.1.1938. Пл. 29 тыс. км2. Нас. 1241,3 тыс. чал. (1998). Цэнтр — г. Магілёў. У вобласці 21 раён: Асіповіцкі, Бабруйскі, Быхаўскі, Бялыніцкі, Глускі, Горацкі, Дрыбінскі, Касцкжовіцкі, Кіраўскі, Клімавіцкі, Клічаўскі, Краснапольскі, Круглянскі, Крычаўскі, Магілёўскі, Мсціслаўскі, Слаўгарадскі, Хоцімскі, Чавускі, Чэрыкаўскі, Шклоўскі (гл. адпаведныя артыкулы), 14 гарадоў, y т л . 4 абласнога падпарадкавання — Магілёў, Асіповічы, Бабруйск, Горкі, 11 гар. пасёлкаў, 196 сельсаветаў, 3247 сельскіх населеных пунктаў. Прырода. Паверхня вобласці пераважна раўнінная. Усх. ч. займае Аршанска-Магілёўская раўніна, зах. — Цэн-
(11,1%), украінцы (1,9%) і інш. Гарадскога насельніцтва 70,4% (1998). Сярэдняя шчыльн. 42,8 чал. на 1 км2, сельтральнабярэзінская раўніна. На ПнЗ — скага насельніцтва 12,7 чал. на 1 км2. частка Аршанскага ўзвышша, на ПнУ — Найб. гарады (тыс. чал., 1998): Магілёў Горацка-Мсціслаўская ўзвышаная раўніна (369), Бабруйск (227), Асіповічы (33,8), і частка Смаленскага ўзвышша, дзе знаГоркі (33,5). Колькасць насельніцтва ходзіцца найвышэйшы пункт вобласмае тэкдэнцыю да памяншэння (з 1992 ці — 239 м. Пераважаюць вышыні смяротнасць насельніцгва перавышае І50— 200 м, найб. нізкая адзнака М.в. нараджальнасць), павялічваецца доля 126 м (урэз р. Сож, ніжэй в. Гайшын асоб, старэйшых за працаздольны Слаўгарадскага р-на). Карысныя выўзрост. 3 1986 насельніцтва ў Краснакапні: цэментны мел і мергель (каля польскім, Касцкжовіцкім, Слаўгарад75% агульнарэспубліканскіх запасаў скім і Чэрыкаўскім р-нах (найб. пацярцэм. сыравіны, Камунарскае, Сожскае, пелі ад катастрофы на Чарнобыльскай Каменкаўскае, Варонькаўскае радовіАЭС) паменшылася на 40— 50%. шчы), фасфарыты, мел (найб. паклады Гаспадарка. П р а м ы с л о в а с ц ь ў Краснапольскім, Касцюковіцкім, Кліпераважае ў гасп. комплексе. У ёй занямавіцкім, Крычаўскім і Чэрыкаўскім та 29,4% працуючых. За 1991—97 аб’ём р-нах), гліна і цагельныя суглінкі, гіяспрамысл. прадукцыі знізіўся на 25%, чана-жвіровы матэрыял, буд. і сілікатвял. спад адбыўся ў чорнай металургіі ныя пяскі, трэпел, торф, сапрапелі і (на 69%), прам-сці буд. матэрыялаў (на інш. Клімат умерана-кантынентальны. 48%). Вобласць спецыялізуецца на Зіма мяккая, лета цёплае. Сярэднямевытв-сці прадукцыі хім. і нафтахім., сячная т-ра паветра ў студз. ад -8,2 °С маш.-буд., дрэваапр., буд. матэрыялаў, на ПнУ да -6,5 °С на ПдЗ, y ліп. ад 17,8 лёгкай і харчовай прам-сці. Вядучае °С на ПнУ да 18,7 °С на ПдЗ. Вегетац. месца (1997) належыць хім. і нафтахім. перыяд 183— 194 дні. Гадавая колькасць прадукцыі (28,7%), машынабудаванню і ападкаў 575— 675 мм. 70% ападкаў быметалаапрацоўцы (14,0%), лёгкай вае ў цёплую палавіну года (крас.— (10,1%) і харч. прам-сці. У 1996 y М.в. кастр.). Тэрыторыя М.в. адносіцца да атрымана (у % да рэсп. вытв-сці): шын бас. Дняпра, які перасякае вобласць з аўтамаб. і для с.-г. машын — 100, хім. Пн на Пд. Найб. яго прытокі Лахва, валокнаў і нітак — 55, сінт. смол і Друць, Бярэзіна (справа), Сож (злева). пластмас — 40,6, эдектрарухавікоў пеНайб. прытокі Бярэзіны — Свіслач, раменнага току — 59,6, магнітафоОльса, Ала; Друці — Аслік, Вабіч, Грэнаў — 77, ліфтаў — 100, драўнянаваза; Сажа — Лабжанка, Волчас, Проня з лакністых пліт — 33,8, фанеры — 22, Басяй і Растой, Бесядзь з Суравам і кардону — 27,6, цэменту — 43, шаўкоЖадунькай; на ПдЗ працякае р. Пціч вых тканін — 39, цюлегардзінных вы(прыток Прыпяці). Азёр мала, яны нерабаў — 100, гумавага абутку — 48,7, вялікія. Глебы сельгасугоддзяў пераважбезалкагсшьных напіткаў — 28, масла на дзярнова-падзолістыя (53,5%), дзяржывёльнага — 15,2. Асн. прамысл. панова-падзолісгыя забалочаньм (23,7%), тэнцыял сканцэнтраваны ў Магілёве і тарфяна-балотныя (8,3%), поймавыя і Бабруйску; значныя прамысл. цэнінш. Паводле мех. складу пераважаюць тры — Асіповічы, Крычаў, Шклоў, сугліністыя (45,9%) і супясчаныя Быхаў, Касцюковічы. Прадпрыемствы (38,7%) глебы. Асушаныя землі займахім. прам-сці размешчаны пераважна ў юць каля 15% сельгасугоддзяў, найб. y Магілёве (аб’яднанне «Хімвалакно», Быхаўскім, Бабруйскім, Глускім, Асіпоякое выпускае поліэфірныя і віскозныя віцкім і Горацкім р-нах. Пад лесам каля валокны і ніткі, прадукцыю аргсінтэзу, 34% тэр. вобласці. На хваёвыя лясы розныя тавары нар. ўжытку; рэгенератпрыпадае 54,9%, яловыя і бярозавыя па ны з-д, хімкамбінат «Зара» і інш.), Баб15,1, альховыя 5,6, дубовыя 5,4%. Найб. руйску (шынны камбінат, вытв-сць гулясістасць на ПдЗ вобласці, y асобных мава-тэхн. вырабаў, гідролізная вытв-сць) раёнах больш за 50%. Пад лугамі 17,6%, і Крычаве (вытв-сць гумавага абутку, каля палавіны іх нізінныя. Балоты пегумава-тэхн. вырабаў). Машынабудараважна нізінныя, займаюць каля 7,7% ванне сканцэнтравана ў Магілёве (аўтатэр. вобласці, большасць іх асушана. На мабільны з-д, выпускае самазвалы, падтэр. вобласці гідралагічныя заказнікі земныя аўтапаязды, скрэперы, бульдорэсп. значэння Заазер’е і Астравы Дулезеры, пагрузчыкі і інш.; «Магілёўірансбы, 72 заказнікі мясц. значэння. У вымаш» па вытв-сці аўтамаб. прычэпаў, ніку катастрофы на Чарнобыльскай гідраўлічных кранаў, рэфрыжэратараў і АЭС 33,3% тэр. вобласці забруджана інш.; ліфтабудаўнічы з-д; аб’яднанне радыенуклідамі з працяглымі тэрмінамі «Тэхнапрылада»; з-ды «Строммашына» і распаду, y т.л. зона са шчыльнасцю за«Электрарухавік» і інш.), y Бабруйску бруджвання па цэзіі-137 больш як 5 (вытв-сць цэнтрабежных помпаў, вымяК і/км 2 займае 11,7% тэр. вобласці. ральных прылад, машын для ўнясення Найб. забруджана радыенуклідамі тэр. ўгнаенняў, трактарных дэталей і агрэгаКраснапольскага, Чэрыкаўскага, Кастаў і інш.), y Асіповічах (з-д аўтамаб. цюковіцкага і Слаўгарадскага р-наў. агрэгатаў). У Магілёве працуе металурНасельніптва Асн. насельніцтва белагічны з-д, які выпускае стальныя і чырусы (84,3%), жывуць таксама рускія гунныя трубы. Самае буйное прадпры-
456___________ МАГІЛЁЎСКАЯ
емства дрэваапрацоўкі — фанера-дрэваапр. камбінат y Бабруйску; мэблю робяць y Бабруйску, Магілёве, Быхаве; y Шклове — папяровая ф-ка «Спартак». Прам-сць буд. матэрыялаў прадстаўлена 2 цэментнымі прадпрыемствамі (у Крычаве і Касцюковічах), камбінатамі буд. матэрыялаў, сілікатных вырабаў, з-дамі зборных жалезабетонных вырабаў (пераважна Магілёў і Бабруйск), кардоннаруберойдным (Асіповічы), цагельнымі. Развітая лёгкая прам-сць уключае швейныя, трыкат., абутковыя, маст. вырабаў прадпрыемствы. У Магілёве буйныя прадпрысмствы «Магатэкс» (шаўковыя тканіны і вырабы з іх), «Сгужка» (стужкаткацкія і гардзінньм вырабы), ф -ка галаўных убораў, y Бабруйску — гарбарны з-д, футравая, валюшна-лямцавая, люстраная ф-кі. На тэр. вобласці 10 ільнозаводаў. Харч. прам-сць прадстаўлена кандытарскай ф-кай «Чырвоны харчавік», маслабойным з-дам (Бабруйск), мясакамбінатамі (Магілёў, Бабруйск), 20 заводамі па перапрацоўцы малака, кансервава-агароднінасушыльным камбінатам (Быхаў) і інш. Сельская гаспадарка большасці раёнаў спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, бульбаводстве ў спалучэнні з ільнаводствам. Усюды пашыраны пасевы збожжавых (жыта, ячмень, авёс, пшаніца), кармавых культур, бульбы. У прыгарадных зонах гарадоў развіта агародніцтва і садоўніцтва. Сельгасугоддзі займаюць 51,2% тэрыторыі, ворныя землі — 35,5% (1997). За 1986—91 з сельгасабароту выведзена 47 тыс. га T aбл іцa Пасяўныя плошчы вобласці Плошча (тыс. га)
Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя Тэхнічныя культуры y т.л. лён-даўгунец pane Бульба Агародніна Кармавыя кулыуры
1
Гады 1990
1997
1008,7 415,9
1023,0 422,3
24,2 19,0 5,2 88,3 5,0 459,2
8,6 6,3 1,6 87,7 10,8 457,2
Ta бл іц a 2 Пагалоўе жывёлы і птушкі ў гаспадарках П агал оўе (ты с. галоў)
Г ады 1991
1998
Буйная рагатая жывёла у т.л. каровы
955,5
631,8 250,0
Свінні
664,5 36,4
438,1
Авечкі і козы Птушка
6252,7
4956,3
306,9
20,9
сельгасугоддзяў, забруджаных радыенуклідамі. Акрамя таго, на 1.1.1997 доля забруджаных радыенуклідамі зямель y агульнай плошчы сельгасугоддзяў y грамадскім сектары складае 29,7%. М.в. дае 16,7% агульнарэсп. вытв-сці збожжа, 12,8% бульбы, 7,7% ільновалакна, каля 16% мяса (у жывой вазе), 12,6% малака (1997). За 1991—97 вытв-сць валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі знізілася на 27,4%, y тл. прадукцыі жывёлагадоўлі — на 33,3%, раслінаводства — на 12,7%, y выніку чаго доля жывёлагадоўлі ў валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі вобласці панізілася і склала 52,3%, a раслінаводства павялічылася да 47,7%. У структуры пасяўных плошчаў пераважаюць збожжавыя і кармавыя культуры (гл. табл. 1). Сярод збожжавых найб. плошчы пад ячменем, жытам, аўсом, пшаніцай, сярод тэхнічньк — пад ільном-даўгунцом. На 1.1.1998 y М.в. 445 фермерскіх гаспадарак, яны мелі 14,7 тыс. га сельгасугоддзяў, y т.л. 12,1 тыс. га ворнай зямлі. У карыстанні грамадзян (разам з фермерскімі гаспадаркамі) 13,2% сельгасугоддзяў і 14,7% ворнай зямлі. У 1997 y асабістых дапаможных і фермерскіх гаспадарках атрымана 85% бульбы, 82% агародніны, 94% садавіны і ягад. Развіта таксама жывёлагадоўля малочна-мяснога кірунку, свінагадоўля, птушкагадоўля. У 1990-я г. пагалоўе жывёлы і птушкі зніжаецца (гл. табл. 2). Характэрна павелічэнне долі асабістых гаспадарак насельніцтва (разам з фермерскімі) y вытв-сці мяса (з 12,8% y 1990 да 24,7% y 1997) і малака (з 21,5% да 35,7%). Транспарт. Агульная даўж. чыгункі 818 км (1997). Тэр. вобласці перасякаюць чыгункі: Віцебск—Орша—Магілёў—Жлобін, Жлобін—Бабруйск— Мінск, Орша—Крычаў—Унеча, Крычаў—Магілёў—Асіповічы, якія звязваюць вобласць з Расіяй, Украінай, інш. абласцямі рэспублікі. Найважн. чыг. вузлы: Магілёў, Бабруйск, Асіповічы, Крычаў. На долю чыг. транспарту прыпадае 93% грузаабароту (1997). Працягласць аўгамабільных шляхоў агульнага карыстання з цвёрдым пакрыццём 8,02 тыс. км (1997). Асн. магістралі СанктПецярбург— Магілёў—Кіеў, Рослаўль— Бабруйск—Брэст, Магілёў—Беразіно— Мінск, Магілёў— Бабруйск—Мінск. Суднаходства па Дняпры, Бярэзіне, Сажы (грузаабарот рачнога транспарту складае 0,1% ад агульнага грузаабароту, 1997). Па тэр. вобласці праходзіць нафтаправод Унеча—Полацк. Л.В.Казлоўская. МАПЛЁЎСКАЯ В 0ЛА СЦБ, М а г і лёўскае староства, Mariлёўская эканомія, буйное дзярж. ўладанне ў 14— 18 ст. У 1387— 99 належала каралеве Ядвізе, жонцы Ягайлы. У 15 ст., верагодна, з яе адасобіўся маёнтак Буйнічы. У 1501—31 М.в. y пажыццёвым уладанні вял. княгіні Алены Іванаўны, пазней — дзярж.
ўласнасць. Тэр. М.в. сфарміравалася да 1-й пал. 16 ст., калі да яе далучаны часткі воласці Басея і Мсціслаўскага княства. У сярэдзіне — 2-й пал. 16 ст. звычайна называлася староствам. У 1560 уключала г. Магілёў і больш за 60 сёл. Пасля адм. рэформы 1565—66 y складзе Аршанскага павета. 3 1588 перайшла ў разрад эканомій. У канцы 16 ст. імкліва павялічвалася колькасць жыхароў і паселішчаў. Паводле інвентара 1604, М.в. складалася (апрача Магілёва) з 194 сёл (з іх 28 пустых), падзеленых на 12 войтаўстваў. Першы адміністратар Магілёўскай эканоміі — Л.І.Сапега, y 1736 — 72 М.Пацей. У 1772 М.в. далучана да Рас. імперыі (5261 дым, 25 063 душы мужчынскага полу). Значная яе частка раздадзена ў прыватную ўласнасць набліжаным да Кацярыны II — A. М. Рымскаму-Корсакаву (5829 душ з мяст. Чавусы), А.П.Ярмолаву (4445 душ), В.Я.Чычагову (3997), А Л .П разароўскаму (448 душ з мяст. Сухары) і інш. Рэшта захавалася ў якасці дзярж. В.Л.Насевіч. маёнткаў. М АГІЛЁЎСКАЯ Г У БЁ РН С К А Я Д Р У К А РН Я Дзейнічала ў 1833— 1917 y Ма-
гілёве пры губернскім праўленні. У 1846 ёй перададзена абсталяванне кансісторскай друкарні (гл. Магілёўская друкарня). Друкавала газ. «Могшіевскйе гўбернскйе ведомостй», штогадовыя даведнікі «Агляд Магілёўскай губерні» (1879— 1915) і «Памятныя кніжкі Магілёўскай губерні» (1861— 1916), афіц. матэрыялы губернскага праўлення, матэрыялы мясц. дзярж. устаноў і грамадскіх apr-цый і інш. У 1853— 55 выдадзена першая кніга «Магілёўская флора» Р.Пабо і КЛ.Чалоўскага. Сістэматычнае кнігадрукаванне пачалося з 1861. Усяго выдадзена каля 217 назваў кніг, пераважна свецкай тэматыкі (маст., навук., даведачныя і інш.) на рус. мове (рэліг. л-ра складала 4,6% ад агульнай колькасці). Сярод выданняў краязнаўчыя працы па гісторыі, археалогіі і этнаграфіі: «Гістарычны нарыс Магілёўскай губерні» М.В.Фурсава (1882), «Дзённік курганных раскопак, зробленых ... на працягу лета 1892 г. ў паветах Рагачоўскім, Быхаўскім, Клімавіцкім, Чэрыкаўскім і Мсціслаўскім» Фурсава і С.Ю.Чалоўскага (1892), «3 хронікі г. Магілёва за час з 1706—-09 гг.» (1904), «Бялыніцкі Раства-Багародзіцкі манастыр» Ф.А.Жудро (1911), «Гістарычная даведка Магілёўскай мужчынскай гімназіі, 1809— 1909» М.П.Сазонава (1909), збор гіст. матэрыялаў «Магілёўская даўніна», «Спроба апісання Магілёўскай губерні...» пад рэд. А.Дамбавецкага (кн. 1—3, 1882—84), «Вясельныя песні беларускія» Дамбавецкага (1884), «Беларускі зборнік» Е.Раманава (вып. 6, 1901), «Кароткая даведка аб пяцідзесяцігадовым існаванні Магілёўскай жаночай гімназіі (1865— 1915)» (1915) і інш. На бел. мове надрукавана кн. «Тарас на
МАГІЛЁЎСКАЯ___________ 457 Парнасе і іншыя беларускія вершы» (1900—02). ГЛПушкін. М АГІЛЁЎСКАЯ Г У Б Ё Р Н Я адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 1772— 1919. Цэнтр — г. Магілёў. Утворана 8.6.1772. Уключала Аршанскую, Магілёўскую, Мсціслаўскую і Рагачоўскую правінцыі. 22.3.1777 падзелена на 12 паветаў: Аршанскі, Бабінавіцкі (скасаваны ў 1840), Беліцкі (у 1852 перайменаваны ў Гомельскі), Клімавіцкі, Копыскі (у 1861 перайменаваны ў Горацкі), Магілёўскі, Мсціслаўскі, Рагачоўскі, Сенненскі, Старабыхаўскі (у 1852 перайменаваны ў Быхаўскі), Чавускі і Чэрыкаўскі. 10.1.1778 М.г. перайменавана ў Магілёўскае намеснііггва, якое 23.12.17% скасавана, a паветы ўвайшлі ў склад Беларускай губерні. М.г. адноўлена 11.3.1802 y складзе ранейшых 12 паветаў. Уваходзіла ў склад Віцебскага, Магілёўскага і Смаленскага ген.-губернатарства (гл. Беларускае генерал-губернаmapcmea), y 1863—69 — Віленскага генерал-губернатарства. Паводле перапісу 1897 тэр. М.г. 42 134 кв. вярсты, нас. 1686, 7 тыс. чал. Паводле веравызнання: праваслаўных 1402,2 тыс., старавераў 23,3 тыс., католікаў 50,1 тыс., пратэстантаў 6,9 тыс., іудзеяў 203,9 тыс., мусульман 184 чал. 3 вер. 1917 губерня ў складзе Зах. вобл., з 1.1.1919 y БССР, з лют. ў РСФСР. 11.7.1919 М.г. скасавана, 9 яе паветаў увайшлі ў Гомельскую губ., Мсціслаўскі пав. перададзены Смаленскай, Сенненскі — Відебскай губ. А .М .Ф іла т а ва . «М АГІЛЁЎСКАЯ ДАЎНІНХ», 1) «М о -
гнлевская с т а р н н а » , зборнік матэрыялаў з *Могйлевскйх губернскйх ведомостей» за 1898— 1903. Выйшлі 3 выпускі (1900—03) пад рэд. Е.Р.Раманава. Уключае артыкулы і нататкі па гісторыі, археалогіі, этнаграфіі Магілёўскай губ., гіст. дакументы. У 1-м выпуску змешчаны Баркулабаўскі летапіс, грамата караля Стафана Баторыя ад 1.3.1581, карта магілёўскага намесніцтва 1768, успаміны пра падзеі 1812 на Магілёўшчыне; y 2-м вып. — апісанне Крычаўскага графства А.Меерам y 1786, фрагменты запісак 1816 і 1822 англ. падарожліка Р.Пінкертона пра бел. губерні, бібліяграфічны паказчык асн. прац Раманава; y 3-м вып. — дакументы 16— 20 ст. У 2-м і 3-м вып. змешчаны звесткі пра «апошняга летапісца» Беларусі ігумена Арэста. Публікацыі гіст. крыніц вызначае высокі навук. ўзровень, які не быў характэрны для тагачасных перыяд. вьшанняў. 2) Зборнік гіст. і краязнаўчых матэрыялаў, які з 1993 штогод выдаецца ў Магілёве як аднаўленне «Мд.» 1898— 1903. Матэрыялы ахопліваюць гіст. перыяд развіцця Магілёўшчыны ад старажытнасці да сучаснасці. Mae рубрыкі: «Даследаванні.
458___________ МАГІЛЁЎСКАЯ Меркаванні», «Асоба ў гісторыі», «Малавядомае», «Школьнае краязнаўства» і інш. М .Ф .Ш у м е й к а , І.А .П у ш к ін . МАГІЛЁЎСКАЯ ДРУКАРНЯ. М а г і лёўская кансісторск ая друкарня, Магілёўская прыдворная д р у к а р н я . Існавала ў 1774— 1844 y Магілёве. Засн. біскупам C.1 .Богушам-Сестранцэвічам пры рымска-каталіцкай кансісторыі. Напачатку размяшчалася ў Магілёўскім касцёле кармелітаў, потым y прыгарадным палацы Богуша-Сестранцэвіча ў Пячэрску. У 1776 М.д. атрымала дазвол на выданне кніг на рус. мове, што паклала пачатак кнігадрукаванню грамадзянскім
шрыфтам на Беларусі. Паводле ўказа Кацярыны II 1780 друкарня была абавязана публікаваць афіц. матэрыялы, т.ч. яна выконвала функцыі губ. друкарні да адкрыцця ў 1833 Магілёўскай губернскай друкарні. Вядома больш за 60 назваў выданняў М.Д., y т л . 43 на польск., 12 на лац., 8 на рус., па 1 на ням. і франц. мовах. Сярод іх: «Кароткая французская граматыка» (1784, 1796); даведачная л-ра — «Каляндар беларускіх намесніцтваў на 1783» (1782), «Беларускія календары» (1784— 95), «Дырэкторыумы» (царк. календары, якія змяшчалі спісы парафій і духавенства Магілёўскай рымска-каталіцкай епархіі за 1807— 44); афіц. выданні — «Трактат Вечнага міру і сяброўства» (1792), «Установы для кіравання губер-
няй» (1774, 1777, 1795); навук. працы — «Аб Заходняй Русі» (1793) і «Аб паходжанні сарматаў і славян» (1810) Богуша-Сестранцэвіча, трактат «Тры кнігі аб паэтычным мастацтве» (1786) Ф.ГІракаповіча; маст. творы — трагедыя «Гіцыя ў Таўрыдзе» (1783) БогушаСестранцэвіча, яго вершы і прамовы, «Вандроўны турак» (1789, польскі пераклад «Гісторыі Сіндбада-Марахода»). Л іт :. М а л ь д з і с А.І. Кнігадрукаванне Беларусі ў XV1H ст. / / Кнмга, бнблнотечное дело н бнблнографмя в Белорусснн. Мн., 1974. І.А .П у ш к ін .
МАГІЛЁЎСКАЯ КАФЛЯ, архітэктурнадэкаратыўная кераміка 15 — пач. 20 ст., якую выраблялі цаніннікі з г. Магілёў. Кафля канца 15 — 16 ст. гаршковая, з круглым вусцем, некаторыя вырабы пакрыты знутры зялёнай палівай. Кафля канца 16 — 20 ст. каробчатая (тэракотавая, зялёная паліваная, паліхромная). У аздабленні паліхромнай кафлі 17 ст. выкарыстоўвалі белую, зялёную, блакітную, карычневую, жоўтую паліву. У канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. выраблялі кафлю з двухпрыступкавай рамкай на вонкавай пласціне. Паводле тыпаў і прызначэння М.к. падзяляешха на сценавую, карнізную (простую, складаную і інш.), паясную, вуглавую, кафлі-перамычкі, гарадкі (каронкі). У аздабленні пашыраны расл. (выява букета кветак y вазе, дубовыя і лаўровыя лісты, бутон хмелю і інш.) і геам. (зігзагі, сетка, «рыбіна луска» і інш.) арнаменты, сюжэтныя, зааморфныя, геральдычныя, міфалагічныя выявы (ільвы, арлы, грыфоны, анёлы, коннікі, гербы і інш.). У трактоўцы расл. арнаменту, які часта спалучаўся з геам., адметны ўплыў маньерызму (вырабы канца 16 — 1-й пал. 17 ст.), барока (сярэдзіна — 2-я пал. 17 ст.). Некаторыя кафлі датаваныя. Кафлю канца 17 — пач. 18 ст.
Магілёўская кафля. Паліваная кафля з выявай картуша. 18 ст.
часта аздаблялі т.зв. дывановым арнаментам, рэльефнымі выявамі. Кафля канца 18— 19 ст. мае гладкую вонкавую пласціну, пакрытую пераважна зялёнай палівай. У канцы 19 — пач. 20 ст. паверхню вонкавай пласціны аздаблялі складаным рэльефным малюнкам. Л іт Володько Р.Ф. Белорусскне нзразцы. Мн., 1978; T р y с a ў А.А., Ч a р н я ў с к і І.М., К у к у н я В.Р. Архітэктурна-археалагічныя даследаванні гістарычнага цэнтра Магілёва / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1983. № 5.
А.А.Трусаў, 1М. Чарняўскі.
МАГІЛЁЎСКАЯ KEPÀMIKA, традыцыйныя ганчарныя вырабы рамеснікаў з г. Магілёў канца 15 — пач. 20 ст. Выраблялі посуд, цацкі і інш. прадметы хатняга ўжытку. У канцы 15 — 16 ст. гаршкі з прамой шыйкай і косым ці
Да арт. Магілёўская кераміка. Талерка. 2-я пал. 17 ст.
закругленым краем венчыка, макотры аздаблялі хвалістым арнаментам, наколкамі, насечкамі. Традыцыі арнаментацыі непаліваных гаршкоў захоўваліся да 17— 18 ст. 3 16 ст. пашырылася вытв-сць паліванай і чорназадымленай керамікі. У 17— 18 ст. выраблялі гаршкі, кубкі, куфлі, міскі, паўміскі, збаны, макотры, глякі, талеркі. Паліваны посуд (міскі і талеркі) упрыгожвалі арнаментам y выглядзе кругоў і кветак, збаны з вял. ручкай — адбіткам пальцаў на яе краях і арнаментам y выглядзе наляпных кветак на плечуках, куфлі — выявамі гар. герба і пакрывалі зялёнай палівай. У 2-й пал. 17 — 18 ст. выраблялі посуд (талеркі, збаны), аздоблены ангобнаю размапёўкаю (геам. і расл. арнамент). Выраблялі таксама кафлю (гл. Магілёўская кафля), дзіцячы посуд (кубачкі, талерачкі), падсвечнікі, рукамыйнікі, цэглу-пальчатку, непаліваную (плоскую і паўцыркульную) і паліваную зялёную дахоўку, магчыма, чорназадымленьм і паліваныя люлькі. А.А.Трусаў, Н.І.Здановіч. МАГІЛЁЎСКАЯ ПАН Ч0Ш Н АЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1915 y Магілёве. Была эвакуіравана з Варшавы. Працавалі 232 рабочыя, выпускалі шкарпэткі для ваеннага ведамства.
МАГІЛЁЎСКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ ЕПАРХІЯ, тэр.-адм. адзінка правасл. царквы з цэнтрам y Магілёве. Утворана ў 1632 па ініцыятыве мітрапаліта Пятра Магілы як адзіная тады правасл. епархія на Беларусі (усе астатнія былі пераведзены ў унію). У 1633 зацверджана прывілеем караля Рэчы Паспалітай Уладзіслава IV. 3 1675 наз. таксама Беларускай, пазней назвы мяняліся. Падпарадкоўвалася Кіеўскай мітраполіі. Пасля пераходу апошняй пад юрысдыкцыю Маскоўскай патрыярхіі (1685) магілёўскіх епіскапаў прызначала Масква, але па-ранейшаму зацвярджала каралеўская ўлада. Пасля ўваходжання Магілёва ў склад Рас. імперыі (1772) залічана ў 1774 да 2-га класа. 3 1833 ахоплівала толькі тэр. Магілёўскай губ. У 1920— 30-я г. епархіяй кіравалі абнаўленцы, якія ў 1924 стварылі Беларускую аўтаномную праваслаўную царкву. У сярэдзіне 1930-х г. яе прыходы перайшлі пад юрысдыкцыю кананічнай Мінскай епархіі. У канцы 1930-х г. М.п.е. з-за антырэліг. палітыкі ўлад фактычна спыніла дзейнасць. У сак. 1942 адноўлена ў складзе Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Пасля Вял. Айч. вайны епіскапы не прызначаліся. У 1989 дзейнасць епархіі адноўлена ў складзе Беларускай праваслаўнай цар/свы Маскоўскай патрыярхіі. Ахоплівае тэр. Магілёўскай вобл. У 1997 — 52 царквы. І.А. Пушкін. МАПЛЁЎСКАЯ П РАВІН ЦЫ Я, адм,тэр. адзінка ў Магілёўскай губ. Рас. імперыі ў 1772— 76. Цэнтр — г. Магілёў. Пл. каля 700 тыс. дзес. Паводле ўказа ад 22.7.1773 падзялялася на 3 паветы: Быхаўскі (Старабыхаўскі), Магілёўскі, Шклоўскі (створаны на аснове Астраўлянскай, Любавіцкай, Макрэдскай, Мікулінскай, Обальскай, Руднянскай, Сенненскай парафій). Уключала 19 мястэчак, 61 сяло, 627 вёсак; каля 164 тыс. чал. падатковага насельніцгва. На тэр. правінцыі знаходзілася Магілёўская эканомія. Буйнейшыя прыватныя ўладанні — Быхаўскае графства (належала кн. А.Сапегу), Шклоўскае графства (належала кн. А.Чартарыйскаму). Я.К.Анішчанка. «МАГШЁЎСКАЯ ПРАЎДА», абласная грамадска-паліт. газета. Выдаецца з 10(23).1.1918 y Магілёве. Выходзіць 2 разы на тыдзень на бел. і рус. мовах. У 1918 (№ 1— 10) наз. «Нзвестня Могнлевского Совета рабочнх н солдатскнх депутатов», з № 11 «Нзвестня Могнлевского губернского нсполннтельного комнтета Советов крестьянскнх н рабочнх депутатов», y ліст.— снеж. — «Нзвестня Могнлевского губернского революцнонного комнтета». У сак.— кастр. 1918 y час акупацыі Магілёва ням. войскамі не выходзіла. Са сгудз. 1919 наз. «Соха н молот», з 10.10.1924 — «Магілёўскі селянін», з ліст. 1929 да 1941 —
МАГІЛЁЎСКАЯ___________ 459 «Камунар Магілёўшчыны». У Вял. Айч. вайну выходзіла ў падполлі пад назвай «За Рддзіму» як орган Магілёўскага падп. абкома КП(б)Б (№ 1 выйшаў 24.3.1943). 3 12.8.1956 наз. «Магілёўская праўда». Асвятляе пытанні грамадскапаліт., эканам. і культ. жыцця вобласці, рэспублікі. Змяшчае матэрыялы па пытаннях культуры, л-ры і мастацтва. 3 1984 мае штотыднёвы дадатак «Днепровская неделя». А.І.Тарпачоў. МАПЛЁЎСКАЯ РАТУША. Існавала ў 17— 20 ст. y Магілёве. У канцы 17 ст. ратуша — мураваны 2-павярховы будынак з 8-граннай 5-яруснай вежай пасярэдзіне гал. фасада. У 1679— 81 пад кі-
Магілёўская ратуша. Фота пач. 20 ст.
раўніцгвам майстра Феські збудаваны прамавутольны ў плане (28 х 10,5) будынак ратушы. У 1682— 86 майстрам Крузбергам з Быхава ўзведзена вежа на выш. каля 26 м (абвалілася). У 1692 майстрам Ігнатам з арцеллю ўзведзена новая вежа выш. да 38 м, якая стала верт. дамінантай горада. Вежа 5-ярусная, завяршалася гранёным купалам са шпілем, мела балкон з метал. кратамі, вял. гадзіннік. Аконныя праёмы з невял. круглаватымі шыбамі мелі прыгожьм алавяныя рамы-аканіцы. Гал. і дваровы ўваходы вылучаліся ганкамі. Будынак накрыты плоскай чырвонай дахоўкай, аздоблены пазалочанымі флюгерамі-ветранікамі на франтоне, на дахах ганкаў і на вежавым шпілі. У 1773 ратуша капітальна перабудавана, дах накрыты бляхай. Гарыз. пояс падзяляў сцяну будынка на 2 ярусы: 1-ы руставаны, аконныя праёмы 2-га мелі абрамленні. Архітэктура фасадаў стала адпавядаць архітэктуры дамоў губернатара і віцэ-губернатара, узведзеных побач y стылі класіцызму. Да будынка прылягаў гасціны дю р . У час Вял. Айч. вайны моцна пашкоджана, y 1957 знесена. Паводле архіўных і археал. матэрыялаў створаны праект адбудовы ратушы. А.А. Трусаў. МАГІЛЁЎСКАЯ РЫМСКА-КАТАЛІЦКАЯ АРХІЕПАРХІЯ, М a г і л ё ў ская а р ц ы д ы я ц э з і я , царкоў-
460___________ МАГІЛЁЎСКАЯ
значэння, шнуры, тасьма, бінты мед., тэкст. засцежка «Кантакт» і інш.
на-адм. адзінка каталіцкай царквы ў 18— 20 ст. Створана паводле ўказа рас. імператрыцы Кацярыны II y 1773 як Беларуская рымска-каталіцкая епархія (дыяцэзія, біскупства) з цэнтрам y Магілёве, уключала тэрыторыі, далучаныя да Рас. імперыі пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай; першы епіскап — С.БогушСестранцэвіч. Указам ад 17.1.1782 пераўтворана ў Магілёўскую архіепархію, што пацверджана найвысачэйшай граматай ад 11.11.1783. У канцы 1797 яе архіепіскап пераехаў y Пецярбург, узначальваў сталічную рымска-каталіцкую духоўную калегію (засн. ў 1801) і з ’яўляўся мітрапалітам усіх рымска-каталіцкіх касцёлаў Рас. імперыі. У 1883 Магілёўскай архіепархіі падпарадкаваны касцёлы б. Мінскай рымска-каталіцкай епархіі. У 1920-я г. ў сувязі з антырэлігійнай палітыкай сав. улад дзейнасць архіепархіі фактычна спынілася. У 1991 утворана Мінска-Магілёўская архіепархія з кафедрамі ў Мінску і Магілёве. В.В.Грыгор'ева, А.М.Філатава.
М А П Л ЁЎ С К А Я С Я Д ЗІБ А « П ІП Е Н БЕ РГ ». Існавала ў канцы 18 — 19 ст.
М АГІЛЁЎСКАЯ
СА БО РН А Я
на ўскраіне Магілёва. Належала ген.-губернатару Пасеку, потым куплена Янчыным, які падараваў сядзібу гал. штабкватэры рус. арміі. У канцы 19 ст. належала жаночаму пансіянату. Ансамбль сядзібы размяшчаўся на 2 тэрасах правага берага р. Дняпро. На верхняй тэрасе па-над прамавугольным ставам стаяў сядзібны дом (1780-я г.) y стылі класіцызму з элементамі несапраўднай готыкі, на ніжняй — натуральныя і штучныя пасадкі, творы архітэктуры малых форм (альтанкі, капліцы, статуі, амфітэатры і інш.). Цэнтр ансамбля — мураваны прамавугольны ў плане сядзібны дом сіметрычнай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі (захаваліся падмуркі). Гал. фасад арыентаваны на раку, y цэнтры вылучаны плоскім рызалітам, 8-калонным порцікам і завяршаўся паўфрантонам. Часткова захаваўся парк. В.Ф.Марозаў.
П Л 0-
ШЧА, горадабудаўнічы ансамбль канца 18 — 1-й пал. 19 ст. ў Магілёве (цяпер плошча перад гасцініцай «Дняпро» па вул. Першамайскай). Створана паводле праекта арх. М.Львова і В.Стасава. Плошча ў плане мела форму эліпса. Кампазіцыйным цэнтрам яе быў Магілёўскі Іосіфаўскі сабор, па баках яго знаходзіліся 1-павярховыя флігелі з вежамі-ратондамі, злучаныя з саборам мураванай сцяной з металічнымі ажурнымі кратамі. Насупраць сабора ў 1780 пабудавана манум. брама з 2 невял. флігелямі па баках (звязаны з брамай такой жа агароджай). У 1820— 30-я г. ансамбль плошчы завершаны будынкам манежа, за ім разбіты гар. сквер (паводле праекта Стасава). Плошча атрымала замкнёную кампазіцыю і стала гал. кампазіцыйным цэнтрам горада. Ансамбль плошчы не захаваўся. Т.І.Чарняўская.
Магілёўекая сядзіба «Піпенберг». Чарцёж галоўнага фасада сядзібнага дома.
на базе вышывальнай арцелі імя Н.Крупскай. Асн. прадукцыя: строчанавышытыя, трыкат. вырабы (жаночыя сукенкі, блузы, касцюмы, спадніцы і інш.) з традыц. бел. арнаментам, сувеніры з саломы і дрэва. Створаны ўчастак па вырабе сувеніраў з ільновалакна (жанравыя кампазіцыі, фігуркі людзей). Працуе алорны пункт па рабоце з майстрамі-надомнікамі. М А П Л ЁЎ С К А Я XPÔ H IK A , помнік га-
радскога летапісання 17— 19 ст., апошні бел. летапісны звод. Складзена ў Магілёве купецкім старостам Трафімам Суртам (звесткі за 1526— 1701) і рэгентам гар. канцылярыі Юрыем Трубніцкім (звесткі за 1701 — 46), прадоўжана сынам апошняга Аляксандрам і ўнукам Міхаілам (да 1856). Напісана па-польску, запісы за 1841— 56 па-руску. Крыніцамі хронікі паслужылі летапісныя запісы і ўспаміны сучаснікаў, матэрыялы магілёўскага архіва, хронікі А.Гваньіні і М.Стрыйкоўскага, Кіеўскі сінопсіс, асабістыя назіранні аўтараў. У хроніцы адлюстравана сац.-паліт., гасп.-эканам. і культ. жыццё Магілёва эпохі позняга феадалізму. Змяшчае матэрыял па гісторыі Беларусі, Літвы, Украіны, Польшчы, Расіі 17— 18 ст., a таксама шэраг літ. твораў 1-й пал. 18 ст., y т.л. вершаваны пасквіль на польск. кардынала М.Радзяёўскага, алегарычная сатыра «Карнавал іншаземны ў Польшчы». Складаецца з кароткіх пагадовых запісаў і разгорнутых апавяданняў пра значныя гіст. падзеі і асобныя моманты з жыцця герояў. Часткова апублікавана ў 19 ст. ў перакладзе на рус. мову, частка (да 1746) змешчана ў Поўным зборы рускіх летапісаў (т. 35, 1980). Рукапіс зберагаецца ў Рас. нац. б-цы ў С.-П ецярбургу. В.А. Чамярыцкі. М А ГІЛЁЎСКАЯ Ц ЭН ТРА Л БН А Я Ш К 0 Л А ПАВГГЎХ, спецыяльная мед.
М АГІЛЁЎСКАЯ СТУЖ КАТКАЦКАЯ Ф А БРЫ К А ім я 50-годдзя
Б С С Р. Уведзена ў дзеянне ў 1963 y Магілёве. Складаецца з вытв-сцей: гардзіннай, стужкаткацкай, пляцельнай, фарбавальна-аздабляльнай і інш. 3 1993 адкрытае акц. т-ва «Стужка». Асартымент прадукцыі (1999) уключае больш за 200 найменняў вырабаў, y т.л. гардзіннае палатно, стужкі рознага пры-
М АГІЛЁЎСКАЯ Ф А БРЫ К А МАСТАЦКІХ ВЫ РАБАЎ. Створана ў 1960
Магілёўская фабрыка мастадкіх вырабаў. К. Арцёменка. 1970-я г.
Кампазіцыя
«Хлеб-соль».
Магілёўская Саборная плошча. 3 акварэлі 18 ст.
навуч. ўстанова для падрыхтоўкі павітух y 1865— 1917 y Магілёве. Падпарадкоўвалася Мін-ву ўнутр. спраў. У 1875 набыла статус цэнтральнай для Магілёўскай, Мінскай і Віцебскай губ. Тэрмін навучання 3— 4 гады. Існавалі 2 падрыхтоўчыя і 2 спец. класы. Выкладаліся: Закон Божы, рус. і лац. мовы, арыфметыка, фізіка, анатомія і фізіялогія, малая хірургія, агульная паталогія, фармакалогія і рэцэптура, акушэрства, гінекалогія, гігіена. Прымаліся асобы жаночага полу ад 18 да 25 гадоў, пераважна сял. паходжання, якія падзяляліся на пансіянерак і вольных слухачак. Вьшускніцы-пансіянеркі павінны былі адпрацаваць па 1,5 года за кожны год навучання ў якасці сельскіх павітух y губерні, якая іх утрымлівала. Н.Я.Новік. М А ГІЛ ЁЎС КАЯ ІІІК 0 Л А ГРА В Ю РЫ .
мастацкая школа ў бел. графіцы канца 17— 18 ст. Склалася ў Магілёве, працяг-
вала традыцыі Віленскай школы гравюры і Куцеінскай школы гравюры. Развіццё школы звязана з дзейнасцю друкароў і гравёраў Магілёўскага богаяўленскага брацтва (іл. Магілёўская брацкая друкарня), гал. ролю ў яе фарміраванні адыгралі Ф.Ангілейка, М.Вашчанка, В.Вашчанка; сярод майстроў Афанасій П. (Пігарэвіч), Сямён, МАнтушкевіч, Я.Стральбіцкі, М.Чарняўскі. Развівалася пераважна кніжная гравюра (дрэварыт і медзярыт), стылістычна блізкая да тагачасных бел. абразоў і паліхромнай драўлянай пластыкі. Вядома больш за 40 выданняў Магілёўскага брацтва, якія мелі тытульныя лісты, былі ўпрыгожаны фігуратыўнымі ілюстрацыямі, застаўкамі, канцоўкамі, ініцыяламі. Упершыню пасля выданняў Ф.Скарыны фігуратыўная старонкавая ілюстрацыя адыгрывала гал. ролю ў маст. аздабленні кніг, y адным выданні спалучаліся дрэварыты і медзярыты. Некаторыя ілюстрацыі мелі подпісы мастакоў. Творы выкананы ў стылі т.зв. магілёўскага барока (спалучэнне мясц. маст. традыцый з рысамі зах.-еўрап. барока і візант. мастацтва). У аснове маст. прынцылаў М.ш.г. — натурныя назіранні, шырокае выкарыстанне традыцый нар. мастацтва, што вьіявілася ў нар. характары тыпажу, адлюстраванні адзення, прадметаў побыту, арх. дэталей і інш. Характэрнымі рысамі школы з’яўляюцца лаканічная лінеарная, пластычна выразная гравіроўка, прастата і ўраўнаважанасць кампазіцыйнай будовы, перавага фігур над арх. фонам. Найб. выразныя яны ў іл. да кніг «Манархія Турэцкая, апісаная Рыко» (1678, надрукавана ў Слуцку), «Акафісты і каноны» (1693), «Дыоптра» (1698), «Перла мнагацэннае» і «Неба Новае» (1699), «Мрмолой снречь Осмогласннк» Іаана Дамаскіна (1700), «Кнігі жыцій святых» (1702), «Часослов снречь Последованне службы» (1703), «Асмагласнік» (1730). Асаблівай дэкаратыўнасцю вызначаўся тытульны ліст: абапал традыц. брамы на фоне пышнага расл. арнаменту змяшчалі медальёны, картушы з выявамі анёлаў, святых, сцэн на рэліг. сюжэты. Картушы і медальёны з сюжэтнымі выявамі характэрны таксама застаўкам і канцоўкам. Своеасаблівым спалучэннем расл. арнаментаў з выявамі чалавечых фігур, часам з сюжэтнымі сцэнамі на тэмы жыцця святых вызначаюцца ініцыялы («Евангелле вучыцельнае», 1697). Яркая з ’ява бел. кніжнай гравюры 17 ст. — медзярыты М.Вашчанкі да «Манархіі Турэцкай», цалкам свецкі цыкл, выкананы з жыццёвай пераканаўчасцю, што надае творам жанравы характар. Змяшчэнне на тытульным лісце «Кнігі жыцій святых» віду Магілёва з выявамі будынкаў грамадз. прызначэння — адзін з першых прыкладаў свецкага rap. пейзажа ў кірылічнай кнізе. Л іт
Ш м a т a ў В.Ф. Беларуская кніжная
гравюра XVI—XVIII стст. М н., 1984; П і к y л і к А.М. Барочныя тэндэнцыі ў мастацтве магілёўскіх старадрукаў / / Барока ў беларускай культуры і мастаіггве. Мн., 1998. А .М .П ік у л ік .
МАГІЛЁЎСКАЯ ІП КбЛА Д 0 Й Л ІД СТВА. Склалася ў 17— 18 ст. y грамадскім і культавым дойлідстве Магілёва. Ландшафгныя ўмовы забудовы горада абумовілі перавагу вышынных ярусных кампазіцый (вежы Магілёўскага замка, Магілёўскай ратушы інш.). У 17 ст. на творчасць майстроў школы ўплываў стыль рэнесанс, y 18 ст. — барока, які павысіў ролю дэкору ў аздабленні фасадаў і інтэр’ераў будынкаў. Найб. значныя дасягненні школы ў мураваным культавым дойлідстве. Храмы звычайна будавалі крыжова-цэнтрычныя, з купалам над сяродкрыжжам (Пакроўская і Успенская цэрквы). Для іх характэрны сінтэз структур стараж.-рус. 3-апсідных крыжова-купальных храмаў і зах.-еўрап. 3-нефавых базілік. Найб. выразна традыцыі школы ўвасоблены ў цэрквах Богаяўленскай, Мікалаеўскай і СпасаПраабражэнскай. Асн. маст. ролю ў інтэр’ерах адыгрывалі разныя іканастасы, алтары, ківоты і інш. элементы ў традыцыях беларускай рэзі. У 2-й пал. 18 ст. школа заняпала. Захаваўся помнік М.ш.д. — Мікалаеўская царква (гл. ў арт. Магілёўскай Мікалаеўскай царквы комплекс).
МАГІЛЁЎСКІ
461
цыя» М.Матукоўскага, «Аперацыя «Мнагажэнец» А Дзялендзіка і інш. Упершыню на бел. сцэне пастаўлены «Тутэйшыя» Я.Купалы. У 1970— 80-я г. ўвага аддавалася выразнасці сцэнаграфіі і муз. афармлення, разнастайнасці выяўл. сродкаў. Пастаўлены: «I смех і грэх» («Збянтэжаны Саўка» Л.Родзевіча і «Прымакі» Я.Купалы), «Клоп» У.Маякоўскага, «Інтэрв’ю ў Буэнас-Айрэсе» Г.Баравіка, «За ўсё добрае — смерць» Р.Ібрагімбекава, «Каханне, джаз і чорт» Ю.Грушаса, «Каса марэ» І.Друцэ, і інш. Сярод пастановак 1990-х г.: «Маленькія трагедыі» А.Пушкіна, «Шалёныя грошы» Астроўскага, «Сніўся мне сад y шлюбным уборы» Чэхава, «Вянчанне» Ж.Анжуя, «Школа блазнаў» М. дэ Гільдэрода, «Тарцюф» Мальера, «Каханне пад вязамі» Ю.О’Ніла, «Вынаходлівыя закаханыя» Лопэ дэ Вэгі і інш. Ставяцца спектаклі для дзяцей: «Па зялёных хвалях акіяна» С.Казлова, «Зайчык-за-
Л і т Ч ар н я ў с к ая Т.І. Архітэктура Магілёва. Мн., 1973. С. 13— 30. Ю .А .Я к ім о віч .
МАГІЛЁЎСКАЯ Э К А Н 0М ІЯ , гл. ў арт. Магілёўская воласць. МАГІЛЁЎСКІ АБЛАСНЫ ДРАМАТЬІЧ Н Ы ТЭАТР. Створаны на базе пераведзенага ў Магілёў Пінскага абласнога драматычнага тэатра. Адкрыты ў 1954 y будынку Магілёўскага гарадскога тэатра. У канцы 1950-х — 1960-я г. ў рэпертуары пераважала рус. драматургія («Гора ад розуму» А.Грыбаедава, «Ягор Булычоў і іншыя», «Варвары» М.Горкага, «Тры сястры» А.Чэхава, «Жаніцьба Бальзамінава», «Беднасць не загана» А.Астроўскага, «Грошы для Марыі» паводле В. Распуціна, «Фантазіі Фарацьева» А.Сакаловай, «Гісторыя аднаго кахання» К.Сіманава, «Таня» А.Арбузава і інш.). Сярод п ’ес замежных аўтараў «Утаймаванне свавольніцы» У.Ш экспіра, «Каварства і каханне», «Марью Сцюарт» Ф.Ш ылера, «Нора» Г.Ібсена, «Замак Броўдзі» паводле А.Кроніна, «Арфей спускаецца ў пекла» Т.Уільямса, «Візіт дамы» («Візіт старой дамы») Ф.Дзюрэнмата і інш. Да пач. 1980-х г. ставіліся і бел. п ’есы: «Паўлінка» Я.Купалы, «Галоўная стаўка», «Даруй мне» К.Губарэвіча, «Дні нашага нараджэння» І.Мележа, «Лявоніха на арбіце», «Не сумуй, Верачка» («Верачка») А.Макаёнка, «Сотнікаў» паводле В.Быкава, «Пад адным небам» А.Маўзона, «Тры дні і тры ночы», «Амністыя», «Апошняя інстан-
Да арт. Магілёўскі абласны драматычны тэатр. Сцэна са спектакля «Тарцюф».
знайчык» С.Міхалкова, «Пунсовая кветачка» паводле С.Аксакава, «Чараўнік ізумруднага горада» паводле А.Волкава і інш. У творчасці т-ра значную ролю адыгралі рэжысёры Б.Валадарскі, Я.Вялкаў, А.Дольнікаў, У.Караткевіч, В.Маслкж, Ю .Міроненка, В.ІІІутаў. У розны час y ім працавалі нар. арт. СССР Я.Палосін, засл. артысты Беларусі Р.Белацаркоўскі (маст. кіраўнік), Ю.Гальперына, А.Даніловіч, Г.Качаткова, Н.Караткевіч, З.Малчанава, А.Раеўскі (рэжысёр), Ю.Труханаў, Н.Фядзяева, С.Яворскі, А.Яфрэменка, засл. арт. Расіі Э.Міхайлава. У складзе трупы
462
МАГШЁЎСКІ
(1999): нар. арт. Расіі М.Радзівонаў, засл. арт. Расіі А.Палкін, засл. арт. Башкортастана С.Кліменка, артысты Я.Белацаркоўская, В.Галкін, З.Гурцава, Л.Гурына, А.Дудзіч, Н.Калакустава, ГЛабанок, А.Печнікава, К.Печнікаў, А.П’янзін, У.Пятровіч, У.Саўчыкаў, Г.Угначова, А.Чарнякова, А.Шапавалава. Рэж. М.Лашыцкі (з 1997), гал. мастак М.Волахаў (1956—98). Т.В.Пешына.
строў разьбы па дрэве, керамікі, габеленаў, ткацтва, вышыўкі, узоры нар. адзенНя. Філіял — Магілёўскі музей этнаграфІІ. В.М.Аненкаў.
МАГІЛЁЎСКІ АБЛАСНЫ МАСТАЦКІ МУЗЁЙ і м я П. В. М а с л е н і к а в а . Адкрыты 19.11.1990 y Магілёве, з 1996 імя П .Масленікава. Размешчаны ў Магілёўскага пазямельна-сялянскага банка бу-
МАГІЛЁЎСКІ АБЛАСНЫ КРАЯМУЗЁЙ Засн. ў 1867 y Магі-
з н Аў ч ы
лёве як Магілёўскі музей. У 1918 аб’яднаны з Магілёўскім царкоўна-археалагічным музеем, з 1924 быў аддзяленнем Бел. дзярж. музея, з 1929 Магілёўскі дзярж. музей. Меў філіялы: музей гісторыі і атэізму (1935— 41), мемар. музей Р.К.Арджанікідзе (1937— 41). У пач. Вял. Айч. вайны ўсе экспанаты разрабаваны. У 1949 аднавіў дзейнасць як гісторыка-краязн., з 1953 сучасная назва. Меў філіялы: музей гісторыі бітвы пад Лясной (1958— 85, Слаўгарадскі р-н), музей дзекабрыстаў (1985— 96). Пл. экспазіцыі 1390 м2, больш за 105 тыс. экспанатаў асн. фонду (1999). Сярод экспанатаў знаходкі з археал. помнікаў Магілёўшчыны, берасцяная грамата 13 ст., калекцыі крыжоў 11— 17 ст., зброя 14— 19 ст., манеты ВКЛ, Рэчы Паспалітай і інш.; кнігі Магілёўскай друкарні, калекцыя абразоў, жывапісу 18 ст., катэхізіс 18— 19 ст.; матэрыялы пра сац.-эканам. становішча, рэв. барацьбу працоўных пач. 20 ст., устанаўленне сав. улады, калектывізацыю, рэпрэсіі. У экспазіцыі Вял. Айч. вайны матэрыялы пра Магілёва абарону 1941, Магілёўскае народнае апалчэнне, партыз. рух, дзейнасць падполля, ваенна-аператыўных груп, пра Лупалаўскі лагер смерці, Магілёўскую аперацьію 1944 і інш. У аддзеле прыроды экспанаты флоры і фауны краю, глебавьм і кліматычныя карты, узоры карысных выкапйяў. Зберагаюцца работы сучасных нар. май-
МАГІЛЁЎСКІ АБЛАСНЫ ТЭАТР ДРАМЫ I КАМЁДЫІ і м я B. 1. Д y музей П.В.Масленікава. Фрагмент экспазіцыі. Магілёўскі
абласны
мастацкі
імя
Будынак Магілёўскага абласнога мастацкага музея імя П.В.Масленікава.
Магілёўскі абласны тэатр драмы і камедыі імя В.І.Дунша-Марцінкевіча
Сцэна са спектакля «Султан Брунея».
дынку. Плошча экспазіцыі 700 м2. У музеі больш за 2 тыс. экспанатаў, пераважна твораў бел. мастакоў 20 ст., y т.л. работы З.Азгура, А.Анікейчыка, Л.Асецкага, А.Бембеля, В.БялыніцкагаБірулі, Г.Вашчанкі, В.Грамыкі, У.Кожуха, У.Кудрэвіча, А.Малішэўскага, Л.Марчанкі, А.Маціевіча, М.Савіцкага, Р.Таболіча, В.Юрковай. У 1997 y музеі адкрыта карцінная галерэя Масленікава, створаная на аснове падараванай музею яго персанальнай выстаўкі (128 твораў). Экспануюцца: творы, звязаньм з пачаткам творчай дзейнасці мастака ў Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі (эскізы дэкарацый і касцюмаў да тэатр. пастановак 1938— 41 і 1946—60); пейзажы, прысвечаныя родным мясцінам Беларусі, і пейзажы, звязаныя з паездкамі ў Крым, Алтай, Карпаты, Прыбалтыку; уласныя рэчы, мэбля, эцюды, карціны, апошні няскончаны твор Масленікава «Нябёсы». У музеі праводзяцца маст. выстаўкі, міжнар. пленэры жывапісу. С.В. Строгіна.
н і н а - М а р ц і н к е в і ч а . Створаны ў 1970 y Бабруйску з выпускнікоў Бел. тэатр.-маст. ін-та (курс Б.Платонава і В.Рэдліх) і акцёраў інш. т-раў (часткова Магілёўскага абл. т-ра муз. камедыі), y 1975 трупа значна абноўлена. У 1977 прысвоена імя В.Дуніна-Марцінкевіча. У першыя гады т-р арыентаваўся на распрацоўку героіка-патрыят. праблематыкі: «Хлопец з нашага горада» К.Сіманава, «Трыбунал» А.Макаёнка, «А досвіткі тут ціхія...» паводле Б.Васільева і інш. Паступова асн. месца ў рэпертуары занялі пастаноўкі п’ес на сучасную тэматыку: «Адны без анёлаў» Л.Жухавійкага, «Птушкі нашай маладосці» І.Друцэ, «Палын» М.Варфаламеева, «Энергічньм людзі» В.Шукшына і інш. Значнага поспеху т-р дасягнуў пры пастаноўцы інсцэніровак празаічных твораў: «Бераг» Ю.Бондарава, «Апошні тэрмін» В.Распуціна, «Лесвіца ў неба» М.Слуцкіса. Традыцыйнымі для яго
Магілёўскі абласны тэатр драмы і камедыі імя В.І.Дуніна-Марцшкевіча.
Сцэна са спектакля «Пінская шляхга».
сталі пастаноўкі рус. і замежнай класікі: «Ідыёт» паводле Ф.Дастаеўскага, «Даходнае месца», «Свае людзі — паладзім» А.Астроўскага, «Ветрык, вей!» Я.Райніса, «Дзікун» Вальтэра, «Утаймаванне свавольніцы» У.Ш экспіра, a таксама сучаснай замежнай драматургіі: «Сола для гадзінніка з боем» А.Заградніка, «Каханне пад вязамі» Ю .О’Ніла, «Эмігранты» С.Мрожака, «Дзіўная місіс Сэвідж» Дж.Патрыка, «Вязень 2-й авеню» Н.Саймана. Асаблівая ўвага аддаецца падзеям, звязаным з гісторыяй горада і творчасцю Дуніна-Марцінкевіча: «Правілы гонару» В.Бабровіча, «Камедьмнт, альбо Узнёсласць сумнае надзеі» А.Асташонка, «Пінская шляхта» і «Залёты» Дуніна-Марцінкевіча, «Вечар y Люцынцы» паводле твораў ДунінаМарцінкевіча. У 1990-я г. ў рэпертуары: «Прымакі» Я.Купалы, «Мікітаў лапаць» М.Чарота, «Беларускія вадэвілі» («Два жаніхі» М.Гарэцкага, «Збянтэжаны Саўка» Л.Родзевіча), «Калізей» М.Матукоўскага, «Чорная панна» А.Дударава, «Паўночны аўкцыён» і «Султан Брунея» А.Дзялендзіка, «Чорт y рабрыну» М.Манохіна, «Русалка» А.Пушкіна і інш. Найб. плённыя перыяды ў творчасці т-ра звязаны з дзейнасцю рэжысёраў В.Каралько, Ф.Пуховіча, М .Кавальчыка, Г.Несцера. У розны час y т-ры працавалі: засл. артысты Беларусі Б.Баеў, Н.Калаптур, П.Масцераў, В.Філатаў, Л.Федчанка. Гал. рэжысёр С.Паляшчанаў (з 1999), гал. мастак В.Навакоўскі (з 1989). Будынак т-ра ў Бабруйску ўзведзены ў 1978 (арх. В.Крамарэнка) на аснове рэканструкцыі Дома культуры (1927—30, арх. А.Оль). Гал. фасад вырашаны ў выглядзе своеасаблівага порціка з вертыкальнымі рэбрамі і вял. паверхняй зашклення. На глухіх сценах бакавых фасадаў рэльефныя кампазіцыі на тэмы мастацгва. Па восі будынка размешчаны веетыбюль, фае, глядзельная зала на 700 месцаў з балконам і развітая сцэнічная ірупа памяшканняў, y бакавых аб’ёмах — гардэробы, кулуары, буфеты. Памяшканні для абслугоўвання гледачоў ссунуты на паўпаверха адзін адносна аднаго і элучаны адкрытымі лесвіцамі. У дэкоры фасадаў выкарыстаны вапняк і паліраванае шкло, інтэр’ераў — туф, розныя пароды дрэва, маст. шкло; y афармленні інтэр’ераў удзельнічалі Б.Папоў, М.Пірагоў, маст. В.Ананьеў, М.Макашвілі. А.В.Спрынчан, А.А.Воінаў (архітэктура).
МАГІЛЁЎСКІ
АБЛАСНЬІ
«Дзед і Жораў» В.Вольскага, «Рыгорка — ясная зорка» А.Вярцінскага (прыз за адраджэнне традыцый бел. батлейкі, 1990), «Піліпка і Ведзьма» С.Кавалёва, «Вясёлы цырк» Ан.Ляляўскага, «Андрэй за ўсіх мудрэй» Э.Брука і А.Гурчанкова, «Віні-Пух і ўсе, усе, усе...» паводле А.Мілна, «Русалачка» паводле Х.К.Андэрсена, «Міо, мой Міо!..» А Ліндгрэн, «Казка пра трох
дыя аб Макбеце» паводле У.Ш экспіра і інш. Гал. рэжысёры: М.Кулага (1976— 77), Л.Быкаў (1977), Ф.Ш авякоў (1978—81), А лЛяляўскі (1982—86), Жугжда (з 1988, з 1996 маст. кіраўнік); гал. мастакі: Быкаў (1977— 82), Л.Мікіна (1992—98).
Магілёўскі абласвы тэатр лялек. Сцэна са спектакля «Гарбата на дваіх» АЖугжды.
Магілёўскі абласны тэатр лялек Сцэна са спектакля «Рьт>рка — ясная зорка» АВярцінскага.
парсючкоў» Л.ЛІ, міні-опера «Чырвоны каптурок» паводле Ш .Перо; для даросльк: «Гарбата на дваіх» А.Жугжды, «Трыстан і Ізольда» АлЛяляўскага і М.Кандрусевіч паводле сярэдневяковага твора, «Зязюлька» У.Граўцова, «Маленькі прынц» паводле А. дэ Сент-Экзюперы, «Дракон» Я.Ш варца, «Траге-
МАГІЛЁЎСКІ АБЛАСНЫ ТЭАТР МУЗЫЧНАЙ КАМЁДЫІ. Існаваў y 1965—
ТЭАТР
ЛЯЛЕК Створаны ў 1976 з выпускнікоў Магілёўскага культ.-асв. вучылішча і ўдзельнікаў маст. самадзейнасці. Адкрыўся 23.5.1977 спектаклем «Тыграня Петрык» Г.Янушэўскай і Я.Вількоўскага. Т-р вядзе пошукі адмысловага рэпертуару і арыгінальнага яго ўвасаблення, новых сродкаў сцэн. выразнасці, забытых і страчаных форм гіст. т-ра і адраджэннем іх y спалучэнні з авангарднымі навацыямі сучаснага т-ра. У пастаноўках прытрымліваецца калажнаэклектычнай формы, спалучаючы ў адным спектаклі лялькі розных сістэм, работу акдёраў y жывым плане. У рэпертуары т-ра пастаноўкі для дзяцей:
МАГІЛЁЎСКІ_____________ 463
Магілёўсй абласны тэатр музычнай камедыі. Сцэна са
спектакля «На світанні».
70 y Бабруйску. Створаны на базе Бабруйскага муз.-драм. тэатра. Меў муз. і драм. трупу, аркестр. У аснове рэпертуару аперэты класічныя і сав. кампазітараў, муз. камедыі, драм. спектаклі. Пасля расфарміравання тэатра большасць
464
МАГІЛЁЎСКІ
артыстаў перайшла ў Дзяржаўны тэатр музычнай камедыі Рэспублікі Беларусь і Магілёўскі абласны тэатр драмы і камедыі. 3 тэатрам звязана дзейнасць засл. артыстаў Беларусі А.Аркадзьева, Дз.Івановай, Н.Калаптур, Г.Лаўрова, К Л осева, П.Масцерава, В.Фаменкі, Л.Федчанка, В.Шаўкалюка, засл. артысткі Расіі Н.Равінскай, a таксама Р.Курлыковай, А.Прыходзькі і інш. Рэжысёры: нар. артыст Тадж. ССР Л.Іцкоў, засл. артыст Каз. ССР У.Ажарэльеў, У.Амельчанка, Б.Заўгародні; дырыжоры: В.Віткоўскі, М.Лапцеў, В.Ражкоўскі, У.Шастапалаў; мастак І.Чумакоў; балетмайстары: Я.Ш варо, Ю.Волкаў; хормайстар Г.Палянкова. Сярод муз. пастановак: «Каламбіна» А.Рабава, «Рамэо — мой сусед» Р.Гаджыева (1965), «Лятучая мыш* І.Штрауса, «Вяселле ў Малінаўцы» Б.Аляксандрава (1966), «На світанні» А.Сандлера, «Нядзеля ў Рыме* Г.Крамера, «Прынцэса цырка» І.Кальмана, «Дзяўчына з блакітнымі вачамі* В.Мурадалі (1967), «Чорны дракон» Д.Мадуньё, «Пацалунак Чаніты* Ю.Мілюціна, «Цыганскае каханне* і «Вясёлая ўдава» ФЛегара (1968), «Пяе «Жаваранак» Ю.Семянякі, «Баядэра* Кальмана, «Халопка* М.Стрэдьнікава (1969); з драм. спектакляў «Позняе каханне* А.Астроўскага (1965), «Так і будзе» К.Сіманава (1966), «Прызнаю сябе вінаватым» А.Мітрафанава (1968). Л.В.Доўнар-Запольская. м а г іл ё ў с к і
прафес. рэж. М.Падбярэзскі. У асобных спектаклях выступала прафес. актрыса М.Кугушава-Чынар. Пастаўлены п’есы А.Чэхава, А.Астроўскага, М.Гогаля, М.Салаўёва, А.Дэнеры, ФДзюманура і інш. Дз.У. Стэлшах.
МАГІЛЁЎСКІ АРХІЕПІСКАПСКІ ПАЛАЦ, помнік архітэктуры класіцызму ў
Магілёўскі архіепіскапскі палац. Тарцовы фа-
сад.
МАГІЛЁЎСКІ АРХІР&ЙСКІ ПАЛАЦ,
а л я к с Ав д р а ў с к і
ПАЛАЦ, д о м
П а с е к а в а й . Існаваў y канцы 18— 19 ст. ў Магілёве. Пабудаваны ў 1780 y стыді класіцызму як рэзідэнцыя Кацярыны II (у Магілёве адбылася яе сустрэча з аўстр. імператарам Іосіфам II). Драўляны 1-павярховы прамавугольны ў плане будынак з паўпадвальным паверхам, накрыты вальмавым дахам. Гал. фасад быў багата аздоблены; вял. прамавугольныя аконныя праёмы з ліштвамі і сацдрыкамі, яго вылучалі 3 рызаліты: цэнтральны завяршаўся франтонам, бакавыя ўпрыгожаны пілястрамі дарычнага ордэра, прафіляваным карнізам з трыгліфным фрызам. У 1808 палац заняпаў. У 1815 зроблены яго натурны чарцёж (захавалася тагачаснае хадайніцтва аб перадачы будынка Віленскаму ун-ту і стварэнні ў ім губ. гімназіі). Палац пазначаны на генВ.Ф.Марозаў. плане горада 1842.
Магілёўскі архірэйскі палац. Фрашент.
помнік архітэктуры позняга барока ў Магілёве. Узведзены ў 1762—85 паводле праекта арх. І.К.Глаўбіца. Уваходзіў y арх. ансамбль Магілёўскага Спаскага манастыра. З ’яўляўся рэзідэнцыяй архіепіскапа Г.Каніскага ў 1785— 95 (па яго інідыятыве пабудаваны), з 1797 — А.Братаноўскага. Мураваны 3-павярховы будынак (3-і паверх — атыкавы ў цэнтр. частцы), прамавугольны ў плане з сіметрычкымі 2-павярховымі рызалітамі па баках, накрыты высокім ламаным дахам. Гал. і дваровы фасады маюць крывалінейныя пераходы да рызалітаў, прамавугольныя аконныя праёмы з ліштвамі, філянговыя нішы, тонкапрафіляваныя карнізы. Гал. ўваход вылучаны арачным парталам з казырком на металічных калонках. Пасля 1853 на тэр. архірэйскага двара як гал. ўезд пабудавана мураваная брама: 2 масіўныя пілоны, аздобленыя 2 дарычнымі паўкалонамі і завершаныя франтонамі; да іх паўкругам далучаны мураваныя слупы, аб’яднаныя ажурнай металічнай агароджай. Т.І. Чарняўская.
МАГІЛЁЎСКІ АЎТАМАБІЛЬНЫ ЗАВ0Д і м я С. М. К і р а в а (МаАЗ).
МАГІЛЁЎСКІ AMÂTAPCKI ТЭАТР Існаваў y 1900—04 y Магілёве пры Нар. доме. Створаны па ініцыятыве Т.Сапрыкі. У сезон 1902/03 т-рам кіраваў
Магілёве. Пабудаваны ў 1780-я г. Быў рэзідэнцыяй каталіцкага архіепіскапа С.Богуш-Сестранцэвіча (да 1827). Мураваны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак з 2 невял. бакавымі крыламі, накрыты вальмавым дахам. Гал. фасад вылучаны 3 плоскімі рызалітамі: цэнтральны завершаны прамавугольным атыкам, бакавыя — трохвугольнымі франтонамі. Паверхі вылучаны развітымі гарыз. цягамі, ніжні аздоблены рустам, верхні — пілястрамі. Аконныя праёмы прамавугольньм, з разнастайным абрамленнем. Дваровым фасадам будынак выходзіў y сад, дзе знаходзіліся карпусы духоўнай кансісторыі (не захаваліся). Т.І. Чарняўская
Магілёўскі аўтамабільны завод. Зборка сама-
звальнага аўгапоезда.
Магілёўскі Аляксандраўскі палац. Чарцёж галоўнага фасада
Пабудаваны ў 1932— 35 y Магілёве як аўтарамонтны з-д. У 1940— 41 пераабсталяваны ў авіяматорны. У Вял. Айч. вайну абсталяванне эвакуіравана ў г. Самара. У 1944 на базе б. аўтарамонтнага з-да ўтвораны з-д № 795 Мін-ва авіяцыйнай прам-сці СССР, які ў 1946 пераўтвораны ў лакамабільны з-д. 3 1956 з-д пад’ёмна-трансп. абсталявання па выпуску эл.-маставых кранаў. 3 1966 МаАЗ y вытв. аб’яднанні «БелаўтаМАЗ». 3 1976 працуе сталеліцейны цэх. Асн. прадукцыя (1999): скрэперы самаходныя, аўтапаяады, аўтасамазвалы, аў-
тапагрузчыкі, аўтабетоназмяшальнікі, смеццявозы, бульдозеры. МАПЛЁЎСКІ БЕЛАРЎСКІ КАМІТЭТ, гл. Беларускі нацыянапыш камітэт y Магілёве. МАГЫЁЎСКІ БІБЛ ІЯТ& ЧН Ы ТЙХ НІКУМ і м я A. С. П y ш к і н а. Адкрыты ў 1946 y Магілёве. 3 1948 y М інску. Імя Пушкіна прысвоена ў 1949. 3 1.10.1961 пераведзены ў Магілёў. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): бібліятэказнаўства і бібліяграфія. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МАГІЛЁЎСКІ БОГАЯЎЛЁНСКІ МАНАСТЬІР. Існаваў y 17 — 1-й пал. 20 ст. ў Магілёве. Адзін з найбуйнейшых правасл. манастыроў на Беларусі. 3 ім звязана дзейнасць магілёўскага правасл. брацтва, пераведзенага з Магілёўскага Спаскага манастыра. У канцы 18 ст. манастырскі комплекс складалі мураваныя цэрквы Богаяўленская і «цёплая» (зімовая) Іаана Багаслова (пабудавана ў канцы 1630-х г.), званіца, будынак брацкай друкарні, крамы, драўляньм будынкі шпіталя, дома ігумена, гасп. пабудовы. Буд-ва манастыра пачата ў 1618 паводле прывілея караля Уладзіслава IV. Богаяўленская царква пабудавана А.Азаровічам y 1633— 36 y стылі ранняга барока. Уяўляла сабой 3-вежавую 3-апсідную 10-стаўповую крыжовакупальную базіліку з 8-гранным барабанам і купалам (пастаўлены ў 1700) над сяродкрыжжам. Гал. фасад меў ярусную кампазіцыю, завяршаўся 2 вежамі і фігурным франтонам паміж імі. Верхні ярус аздоблены плоскімі арачнымі нішамі з гіркамі. Інтэр’ер багата размаляваны, меў пазалочаны разны іканастас (17— 18 ст.) работы мясц. майстроў з абразамі іканапісца А.Пігарэвіча і інш. y сярэбраных абкладах (1755) работы магілёўскага чаканшчыка П.Слізіка (Сліжыка). У 1657 побач з царквой пачата буд ва 4-яруснай вежы-званіцы, на якой ў 1686 устаноўлены гадзіннік. зроблены манахам Макарыем. Царква разбурана ў 1708 і 1748, y 1850 цалкам адноўлена, y 1866 адноўлены мураваная брама і званіца. Комплекс разбураны ў Вял. Айч. вайну. ТА.Чарняўская МАГІЛЁЎСКІ БУДАЎНІЧЫ КАЛЁДЖ Засн. ў 1945 y Магілёве як тэхнікум. 3 1991 каледж. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): архітэктура, прамысл. і грамадзянскае буд-ва, сан.-тэхн. абсталя-
ванне будынкаў, бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МАГІЛЁЎСКІ ГАРАДСКІ ТЭАТР. Будынак т-ра пастаўлены ў 1886— 88 паводле праекта арх. П.Камбурава і інж. У.Мільяноўскага. Сваёй трупы не меў. У 19 — пач. 20 ст. ў ім выступалі рус. трупы Пецярбургскага літ.-маст. т-ра і кабарэ «Лятучая мыш», Малога т-ра пад кіраўніцтвам А.Яблачкінай, трупы Г.Волгіна, Ф.Карскага, П.Максімава, С.Няволінай, Р.Неўскага, Ф.Корша, Ф.Хмары; польск. трупы В.Ашпергера, К.Фядзецкага, Ю.Кондрата, Я.Хелмікоўскага. Гастраліравалі буйныя майстры сцэны В.Камісаржэўская, П.Арленеў, бр. Адальгеймы, В.Далматаў, Ю.Жукоўская, М.Занькавецкая, М.Пе-
Будынак т-ра мае складаную кампазіцыю аб’ёмаў. Цэнтр. месца займае прамавугольная ў гшане глядзельная зала з закругленай задняй сцяной. На гал. фасадзе выступаюць 2 вежападобныя чацверыковыя аб’ёмы і тамбур з тэрасай над ім пры ўваходзе, да якога вядзе 2-баковая крывалінейная ў плане лесвіца. Вакол глядзельнай залы згрупаваны вестыбюль, фае, кулуары, капідоры, службовыя памяшканні. У арх. вырашэнні фасадаў вы карыстана спалучэнне адкрытай чырвонай муроўкі і белых атынкаваных дэталей псеўдарускага стылю (зубчыкі, сухарыкі, абрамленні аконных праёмаў разнастайных форм). Інтэр’ер аздоблены разьбой па дрэве. МАГІЛЁЎСКІ ГАРБАРНЫ ЗАВ0Д Працуе з 1930 y Магілёве. У Вял. Айч. вайну частка абсталявання эвакуіравана ў г. Сяміпалацінск (Казахстан). Адноўлены ў 1944. У 1948—55 рэканструяваны і расшыраны. У 1957 уведзены ў эксплуатацыю рантавы цэх. 3 1992 арэнднае прадпрыемства, з 1997 адкрытае акц. т-ва «Гарбар». Асн. прадукцыя (1999): юфць тэрмастойкая, цвёрдая скура для нізу абутку, скура шлейнаседлавая, сырамятная. МАГТЛЁЎСКІ Д О М В ІЦ Э-ГУБЕРHÀTAPA I ДВУХ САВЁТНІКАЎ. Існаваў y 18— 20 ст. y Магілёве. Пабудаваны ў 1770-я г. ў стылі класіцызму. Мураваны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак са скошанымі вугламі на невял. цокалі, завершаны вальмавым дахам. Гал. фасад вылучалі 3 з нязначным выступам рызаліты, завершаныя невысокімі атыкамі з франтонамі. Карнізны пояс падзяляў фасады на 2 ярусы. Існавалі гасп. пабудовы. У 1944 узарваны ням.-фаш. захопнікамі. Т.І.Чарняўская.
Магілёўскі Богаяўленскі манастыр. Гапоўны фасад Богаяўленскай царквы.
тыпа, М.Садоўскі, Г.Фядотава, Ю.Юр’еў і інш. У 1910— 16 выступала трупа рус. акцёраў пад кіраўніцтвам У.Кумельскага. Канцэрты і спектаклі наладжвалі аматарскія калектывы. 3 1954 y будынку т-ра дзейнічае Магілёўскі абласны драматычны тэатр.
~
У
Г|П ПМП П П П П ПІ П ІП п п п пі п inn пIП| Æ Магілёўскі дом відэ-губернатара і двух саветнікаў. Чарцёж галоўнага
фасада.
МАГІЛЁЎСКІ_____________ 465
п
М АПЛЁЎСКІ ДО М ГУБЕРНАТАРА Існаваў y 2-й пал. 18 — 1-й пал. 20 ст. ў Магілёве. Пабудаваны ў 1778 на б. Губернатарскай пл. ў стылі класіцызму. З ’яўляўся рэзідэнцыяй магілёўскіх губернатараў (у 1872—93 А.С.Дамбавецкага). Мураваны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак, завершаны вальмавым дахам. Гал. фасад вылучалі 3 рызаліты (цэнтральны з нязначным выступам завершаны трохвугольным франтонам, бакавыя аздоблены вуглавымі пілястрамі), падзелены карнізным поясам на 2 ярусы. 1-ы ярус аэдоблены рустаді. Рытм фасадаў стварала сетка прамавугольных аконных праёмаў, завершаных y 2-м ярусе плоскімі сандры-
Г
п п
ч\Т
[Lis
Магілеўскі дом губернатара. Чарцёж.
п
п
п Іп П
0
Р ц н д
п
466_____________ МАГІЛЁЎСКІ камі, на цэнтр. рызаліце — трохвугольнымі франтончыкамі. Двор быў абнесены каменнай сцяной, да якой прыбудаваны стайня, свірны і інш. гасп. пабудовы. Уваход y двор афармляла манум. брама ў выглядзе плоскага 4-калоннага порціка з арачным праездам y цэнтры, яна злучала дом з Магілёўскім губернскага праўлення будынкам, утвараючы адзіны ансамбль. У 1944 узарваны ням.-фаш. захопнікамі. Т.І.Чарняўская.
МАГІЛЁЎСКІ ДОМ САВЁГАЎ, помнік грамадз. архітэктуры 1-й пал. 20 ст. ў Магілёве. Пабудаваны ў 1937— 39 (арх. ІЛангбард). Уваходзідь y арх. ансамбль пл. Леніна і з’яўляецца яго дамінантай. Цэнтр кампазіцыі — 8-павярховы аб’ём, фланкіраваны 7-павярховымі прамавугольнымі ў плане часткамі, якія пераходзяць y паўкруг 5-павярховымі крыламі.
перайменаваны ў клеявы. 3 1959 з-д па вытв-сці касцявой мукі. У 1964— 68 расшыраны і рэканструяваны. 3 1973 працуе цэх па вырабе жэлаціну. 3 1979 сучасная назва, з 1996 адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): клей касцявы, жэлацін харч. і тэхн., касцявы паўфабрыкат кармавы і тэхн., тлушч тэхнічны.
МАГІЛЁЎСКІ ЗАВ0Д ВЕНТЫЛЯЦЫЙНЫХ ЗАГАТ0ВАК Пабудаваны ў 1976 y Магілёве. Складаецца з 2 асн. цэхаў: па вырабе сістэм вентыляцыі і цэха металаканструкцый вентьшятараў і вентыляцыйных вырабаў. Mae таксама ўчасткі па вырабе тавараў нар. ўжьггку і паслуг насельніцтву. Асн. прадукцыя (1999): паветраводы і фасонныя часткі да іх, цэнтрабежныя і восевыя вентылятары, паветраразмеркавальнікі, шумаглушыцелі, прыточньм камеры і агрэгаты, заслонкі, клапаны ўсіх тыпаў, коміны і інш.
МАГІЛЁЎСКІ ЗАВ0Д МЕТАЛІЧНЫХ ВЫРАБАЎ Створаны ў 1932 y Магілёве як арцель-металакамбінат прамкааперацыі па вытв-сці метал. посуду і чыгуналіцейных вырабаў шырокага ўжытку. Арцель складалася з цэхаў: ліцейнага, метызнага, дахавазагатовачнага, рамонтна-мех. і па вырабе канькоў. 3 1965 ложкавы з-д, з 1971 з-д тэхн. аснасткі, з 1981 з-д металавырабаў (у склад яго ўвайшоў Клімавіцкі з-д металавырабаў). 3 1993 ВА «Ольса». Асн. прадукцьм (1999): мэбля (на аснове металапрофіляў з палімерным пакрыццём) для адпачынку, навуч. і мед. устаноў і інш. Магілёўскі Дом Саветаў.
Верт. чляненні (лапаткі), размешчаныя па перыметры будынка, надаюць яму стройнасць і выразнасць. Гал. ўваход — y цэнтры будынка, кожны корпус мае асобныя ўваходы. А.А.Воінаў.
МАГІЛЁЎСКІ ДРАМАТЫЧНЫ ТЭАТР. Працаваў y Магілёве ў 1946— 49. Створаны на базе пераведзенага Гомельскага драм. т-ра. Маст. кіраўнік М.Нікіцін, з 1947 А.Данаці. Ставіліся п ’есы бел. і рус. драматургаў, замежная класіка: «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона, «Жаніцьба Бальзамінава», «Позняе каханне» АЛстроўскага, «Апошнія» М.Горкага, «Даўным-даўно» А.Гладкова, «Рускае пытанне» К.Сіманава, «Гаспадыня гасцініцы» К.Гальдоні і інш. У т-ры працавалі рэж. СЛстравумаў (таксама і акцёр), В.Меяроўскі, М.Рэхельс, акцёры М.Абрамаў, Л.Весніна, В.Казакова, Г.Качаткова, Я.Палосін. Дз.У. Стзлшах.
МАГІЛЁЎСКІ ЖЭЛАЦІНАВЫ ЗАВ0Д Пабудаваны ў 1937 y Магілёве як косцеперапрацоўчы з-д. У Вял. Айч. вайну разбураны. Адноўлены ў 1947. 3 1953 пачалася вытв-сць касцявога клею, з-д
МАГІЛЁЎСКІ ЗАВОД «СТРОММАШЬІНА». Пабудаваны ў 1913 y Магілёве як чыгуна-медналідейны з-д, з 1922 металаапр. з-д «Адраджэнне», y 1940 з далучэннем аўтарамонтнага з-да — авіяцыйны з-д. У Вял. Айч. вайну абсталяванне эвакуіравана ў Куйбышаў (цяпер Самара), цэхі ў асн. разбураны. Адноўлены ў 1946 з сучаснай назвай. У 1964— 75 вырабляў пасажырскія ліфты. Прадукцыя (1999): тэхнал. лініі па вырабе керамічнай цэглы, керамзітавага жвіру, азбестацэментавых шыферу і труб, жалезабетонных шпал для магістральных чыгунак, мяккай дахоўкі (руберойд, шклопалатно); абсталяванне для вытв-сці пясчана-цэментавых вырабаў, рамы лесапільныя і інш.
МАПЛЁЎСКІ ЗАВ0Д ТРАНСПАРТнага м а ш ы н а б у д а в Ан н я «м а ГШЁЎТРАНСМАш ». Засн. ў 1982 y Магілёве як з-д сельскагаспадарчага машынабудавання «Магілёўсельмаш». Спецыялізаваўся на вытв-сці с.-г. і транспартных машын і механізмаў. 3 1994 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): аўтамаб. паўпрычэпы бартавьм і тэнтаваныя; 1-, 2- і 3-восевыя паўпрычэпы на рысорнай і пнеўматычнай падвесцы; паўпрычэпы спец. прызначэння:
кантэйнеравозы, панелявозы, смеццявозы; аўтамаб. гідраўлічныя краны; рэфрыжэратары і ізатэрмічныя фургоны.
МАГІЛЁЎСКІ ЗАВ0Д ШТЎЧНАГА ВАЛАКНА і м я В.У.К у й б ы ш а в а . Пабудаваны ў 1929— 30 y Магілёве як шаўковая ф-ка. У Вял. Айч. вайну разбураны. Адноўлены ў 1948 пад сучаснай назвай. У 1955 пушчана 2-я чарга вытв-сці віскознага шоўку. У 1959 здадзена ў эксплуатацыю вытв-сць цэлафану, y 1960 — штапельнага валакна, y 1970 — глыбокага друку на поліэтыленцэлафанавай плёнцы, y 1972 — цэх сінт. валакна, y 1974 — цэх газаачысткі на штапельнай вытв-сці, y 1976 — вытв-сць віскознай абалонкі для сасісак. 3 1975 y Магілёўскім вытворчым аб'яднанні «Хімвалакно». Асн. прааукцыя (1999): віскозная тэкст. нітка, абалонка цэлюлозная для сасісак, псшіпрапіленавая плёнка, поліэтыленавая плёнка, тканіна з полілрапіленавай плёначнай ніткі.
МАПЛЁЎСКІ ЗАВ0Д «ЭЛЕКТРАРУХАВІК». Створаны ў 1958 y Магілёве на базе металаапр. камбіната (працаваў з 1945, вырабляў буд. і мэблевую фурнітуру, прадметы хатняга ўжытку, з 1950 электрарухавікі). У 1958, 1966 і 1973 уведзены новыя вытв. карпусы. Прадпрыемства складаецш з 3 асн. вытв-сцей: па вырабе алектрарухавікоў, тавараў нар. спажывання і загатовак, a таксама дапаможных цэхаў і ўчасткаў. Асн. прадукцыя (1999): трохфазныя і аднафазныя асінхронныя электрарухавікі магутнасцю ад 0,15 да 11 кВт, быт. заточныя станкі, быт. электрапомпы, электрасокавыціскалкі, дзвярныя электразванкі, каляровае і пластмасавае ліццё. МАГТЛЁЎСКІ ЗАМАК. Існаваў y 16— 19 ст. Размяшчаўся на мысе правага берага р. Дняпро. Яго дзядзінец меў форму, блізкую да чатырохвугольніка (пл. больш за 1 га). 3 захаду пляцоўка дзядзінца ўзвышалася над далінай р. Дубровенка на 20 м, з Пд — над далінай Дняпра на 25 м, з У — на 14 м; з Пн была ўмацавана ровам. Замак пабудаваны ў 1526 на месцы могільніка 12— 13 ст. Па перыметры пляцоўку замка ўмацоўваў вал з гліны і пяску, абпаленых для трываласці да цэглападобнага стану. Археал. даследаванні пацвердзілі звесткі Баркулабаўскага летапісу пра замак: «Лета 1526 большой замок зароблен н прннято много горы Могнлы, на которой теперь замок Могнлев стонт». Ад назвы гэтай гары і атрымаў сваю назву замак. У 16 ст. М.з. меў драўляныя ўмацаванні зрубнай канструкцыі, цэйхгаўз для зброі і ваен. рыштунку. Уначы ахоўвала варта. У ваен. час яго абаранялі жыхары Магілёва і всшасці, y гароднях замкавых умацаванняў размяшчаліся іх сем’і са сваім скарбам. У час паўстання пад кіраўніцгвам С.Налівайкі М.з. спалены 13.12.1595, аанак хутка
адноўлены, пра што сведчыць інвентар Магілёва за 1604. Замкавыя ўмацаванні складаліся з 7 вежаў і 2— 3-ярусных гародняў, пастаўленых на высокім земляным вале. Цераз абарончы роў, які аддзяляў замак ад горада, быў перакінуты драўляны мост на палях. Яго апошні пад’ёмны пралёт — «узвод на ланцугах» — падводзіў да 5-яруснай «Горнай брамы». Астатнія 6 вежаў былі 3— 5ярусныя, a «Дольная» брама мела 4 ярусы. 3 боку замка да Дняпра і Дубровенкі вялі 2 патаемныя хады. Сцены гародняў і вежаў мелі таўшчыню ў 1— 2— 3 бервяны, з боку поля іх рабілі больш магутнымі і звычайна абмазвалі глінай. У 1633 замак згарэў, але праз 2 гады адноўлены 2 брамы і сцены ў выглядзе 1—2-раднага частаколу. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 з 6.2 да 1.5.1655 М.з. вытрымаў аблогу казацкіх войск, ад падкопаў замкавы вал моцна пацярпеў. У 1655— 60 замак аднавілі і рэканструявалі: з трох бакоў пабудавалі бастыёны, на дзядзінцы — разнастайныя гасп. пабудовы (пазней двойчы гарэлі). Бастыённыя ўмацаванні замка ў пач. 19 ст. знівеліраваны. Археал. даследаванні замка праводзілі МА.Ткачоў (1982), ЗЛ.Яцкевіч (1990), І.М.Марзалюк (1992—96). У выніку даследаванняў Марзалюка даказана, што на гары Магіла ў 12— 13 ст. існавала ўмацаванае слав. паселішча. ІЛ.Марзалюк, МЛТкачоў.
бане сферычны купал з 2 абалонкамі — унутранай (з адтулінай y сярэдзіне і 12 праёмамі) і вонкавай (з 12 круглымі вокнамі-люкарнамі і размалёўкай). У інтэр’еры купал пры дапамозе ветразяў апіраўся на 4 масіўныя пілоны, якія стваралі ўнутр. квадрат. Інтэр’ер багата аздоблены: парныя іанічныя калоны, светла-жоўты і зялёны мармур, размалёўка ў тэхніцы грызайль, нішы са статуямі, рэльефныя медальёны, абразы на медных шчытах мастака У.Баравікоўскага (1797) і інш. У 1937 будынак разбураны. Т.І. Чарняўская. МАГІЛЁЎСКІ КАМБІНАТ БУДАЎН ІЧЫ Х МАТЭРЫАЛАЎ. Пабудаваны ў 1933 y Магілёве як цагельны з-д № 8. У 1946 падзелены на цагельньм з-ды № 7 і № 8. 3 1950 камбінат буд. матэрыялаў, з 1972 ВА «Магілёўбудматэрыялы», з 1991 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): цэгла керамічная (для печаў,
МАГІЛЁЎСКІ ІНСТЫТЎТ Н А Р0Д НАЙ АДУКАЦЫІ, гл. ў арт. Магілёўскі універсітэт. МАГШЁЎСКІ І0СІФ АЎСКІ С А Б 0Р Існаваў y 18— 20 ст. y Магілёве. Пабудаваны ў 1780—98 з цэглы паводле праекта арх. М Львова ў стылі класіцызму. Спачатку дзейнічаў як царква, y 1802 з нагоды сустрэчы Кацярыны II з аўстр. імператарам Іосіфам II перайменаваны ў сабор. Уваходзіў y ансамбль Магілёўскай Саборнай плошчы. Асн. аб’ём квадратны ў плане, да якога далучаліся з У паўцыліндрычная апсіда, з 3 шырокі прытвор. Гал. фасад меў 4-калонны дарычны порцік, пастаўлены на ступеньчаты стылабат і завершаны трохвугольным франтонам з шырокім трыгліфным фрызам. Бакавыя фасады дэкарыраваны 4-калоннымі дарычнымі порцікамі з трохвугольнымі франтонамі. Асн. аб’ём y цэнтры меў на высокім круглым бара-
Магілёўскі Іосіфаускі сабор. Чарцёж.
Магілёўскі камбінат сінтэтычнага валаква.
унутр. перагародак), пліты бетонньм тратуарныя, пліты фігурныя (для зборных пакрыццяў тратуараў і садова-паркавых дарожак), плітка керамічная глазураваная. М АПЛЁЎСКІ KAMBIHÀT CU1IKÀTНЫ Х ВЫРАБАЎ. Пабудаваны ў 1968 y Магілёве. У 1968— 69 уведзены ў дзеянне цэхі цэглы і газасілікатных вырабаў. 3 1994 калектыўнае прадпрыемства «Камбінат сілікатных вырабаў». Асн. прадукцыя (1999): з ячэістага бетону — дробныя блокі і перагародкі, пліты цеплаізаляцыйныя, панэлі вонкавых сцен, пакрыццяў і перакрыццяў для жыллёвага буд-ва; цэгла і камяні сілікатныя, панэлі са шчыльнага сілікатабетону для ўнутр. сцен жылых дамоў, вапняковыя і цэментавыя буд. растворы, бетонныя сумесі. МАГІЛЁЎСКІ KAMBIHÀT с і н т э ТЬІЧНАГА ВАЛАКНА і м я У .ІЛ е н і н а. Пабудаваны ў 1965— 68 y Магілёве. У 1968 пушчана доследная ўстаноўка і атрыманы лаўсан. У 1970 эдадзена ў эксплуатацыю вытв-сць
МАГІЛЁЎСКІ_____________ 467 дыметылтэрафталату (1-я чарга) і штапельная, y 1971 — комплексы сінт. шоўку і корду, y 1974 — вытв-сць поліэфірнага штапельнага валакна, y 1976 — 2-я чарга вытв-сці дыметылтэрафгалату, y 1977 — 3-я чарга вытв-сці штапельнага валакна. 3 1975 галаўное прадпрыемства Магілёўскага вытворчага а б’яднання «Хімвалакно». Асн. прадукцыя (1999): дыметылтэрафталат, поліэтылентэрафгалат, поліэфірныя валокны і ніткі, лаўсан — штапель. МАГІЛЁЎСКІ КАСЦЁЛ I КАЛЁГІУМ ЕЗУІТАЎ. Існавалі ў 17— 20 ст. y Магілёве. Комплекс пабудаваны ў канцы 17 — пач. 18 ст. ў стылі барока. Уключаў мураваныя будынкі калегіума (закладзены каля 1686), школы (абодва закончаны ў 1699) і касцёла св. Францыска Ксаверыя і Анёлаў Ахоўнікаў (пасля 1833 правасл. Васкрасенская царква). Касцёл — 3-нефавая базіліка з паўкруглым завяршэннем цэнтр. нефа. Гал. фасад завяршаўся 2 вежамі з барочнымі купаламі. Інтэр’ер аздоблены карынфскімі пілястрамі, размалёўкай. Калегіум засн. Я.Здановіч. 2-павярховы, мураваны, прамавугольны ў плане будынак. Гладкія сцены прарэзаны прамавугольнымі аконнымі праёмамі. 3 1820 тут была ваен.-афіцэрская школа, y 1826 следчая камісія вяла допыт дзекабрыстаў — чл. «Паўднёвага таварыства» С.І. і М.І.Мураўёвых-Апосталаў, М .П.Бястужава-Руміна і інш. Касцёл і часткова калегіум разабраны пасля Вял. Айч. вайны. Рэшткі калегіума (падвалы, паўд.-зах. дваровы фасад) выкарыстаны пры буд-ве філіяла абл. краязнаўчага музея — музея дзекабрыстаў. Т.І. Чарняўская. МАГІЛЁЎСКІ КАСЦЁЛ КАРМЕЛ І’ГАЎ, М а г і л ё ў с к і Станіс л а в а ў с к і к а с ц ё л , помнік архітэктуры стылю барока ў Магілёве. Пабудаваны ў 1738— 52 (да 1783 наз. Ушэсця) на месцы драўлянага касцёла 17 ст. У 1783 касцёл перададзены Магілёўскай архікафедры і стаў вядомы як Станіславаўскі. Спачатку гал.фасад быў 2-вежавы, з фігурным франтонам. У 1788 па ініцыятыве архібіскупа С.Бо-
Магілёўскі касцёл кармелітаў. Фрагмент.
468_____________ МАГІЛЁЎСКІ гуш-Сестранцэвіча гал. фасад рэканструяваны. У выніку перабудовы разабраны завяршэнне барочных вежаў і частка франтона, першапачатковы фасад быў закрыты класіцыстычным 4-калонным іанічным порцікам з трохвугольным франтонам. Да першапачатковага аб’ёму прыбудаваны 3-ярусныя бакавыя крылы, завершаныя 8-граннымі ратондападобнымі вежачкамі. У 19— 20 ст. касцёл неаднаразова рамантаваўся, але арх. аблічча ў цэлым заставалася нязменным. Пасля 1860 касцёя становідца прыходскім. У інтэр’еры захаваўся адзін з найб. разгорнутых фрэскавых цыклаў на тэр. Беларусі. Фрэскавая размалёўка выканана ў 1765—67, 1780-я г. (мастакі Б.Піятроўскі, А.Главацкі, вучні-манахі Спаскай царквы Пётр, Лук’ян, Рыгор). У 1860-я г. мастак Фёрст размаляваў
манахаў перавялі ў Крэцінгу (Літва) і ў Мінск. Будынкі пацярпелі ў час Вял. Айч. вайны, пазней знесены. А.А.Ярашэвіч.
МАГІЛЁЎСКІ ЛГГАРАТЎРНА-МУЗЬІЧНА-ДРАМАТЬІЧНЫ ГУРТ0К. Існаваў y Магілёве ў 1905— 14. Аб’ядноўваў мясц. інтэлігенцыю (у 1912 каля 300 чал.). Меў y сваім складзе сімф. аркестр (дырыжор У.Крэвінг), хор (кіраўнікі М.Фідзюноў, В.Зубоўскі), вял. групу прафес. музыкантаў (спевакі С.Мігай, Ю.Рэйдэр, Я.Казанская, Е.Калабазіна, піяністы В.Багалюбава і А.Боркус, скрыпач С.Дзісман, музыказнаўцы С.Вяржбіцкі, Ю .Дрэйзін). Удзельнікі гуртка наладжвалі канцэрты і муз. вечары (больш за 10 y сезон), чыталі лекцыі пра жыццё і творчасць выдатных кампазітараў, пісьменнікаў і паэтаў, ставілі асобныя дзеі і акты, выконвалі уверцюры, арыі, ансамблі, хары, y т.л. з опер «Жыццё за цара» і «Руслан і Людміла» М.Глінкі, «Пікавая дама» і «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага і інш. А.Л.Капілаў.
ванні» М.Багданава-Бельскага (1910-я г.) і інш., a таксама вырабы дэкар,прыкладнога мастацтва, мэбля, створаная ў Абрамцаўскай майстэрні. У музеі перыядычна наладжваюцца маст. выстаўкі. Літ:. K a р a ч y н Ю.А. Музей В.К.Бялыніцкага-Бірулі: [Альбом]. Мн., 1988. ІЛ . Чэбан.
МАГІЛЁЎСЮ МАШ Ы НАБУДАЎНI ЧЫ ІНСТЫТЎТ. Засн. ў 1961 y Магілёве на базе агульнаадукац. ф-та Бел. політэхн. ін-та. У 1998/99 навуч. г. ф-ты: машынабуд., аўтамех., эканам., буд., электратэхн., завочны, па рабоце з замежнымі студэнтамі, даінстытуцкай падрыхтоўкі і прафарыентацыі. Навучанне дзённае і завочнае. Аспірантура з 1972. Пры ін-це створаны Ін-т перападрыхтоўкі кадраў (з 1998), 2 навучальнанавукова-метадычныя аб’яднанні, музей ін-та (з 1981).
МАГІЛЁЎСКІ ЛІФТАБУДАЎНІЧЫ ЗАВ0Д С тю раны ў 1967 y Магілёве. У 1969 асвоены выпуск асн. вузлоў пасажырскіх ліфтаў, з 1970 — серыйная вытв-сць пасажырскіх ліфтаў. 3 1997 завод ліфтавага машынабудавання «Магілёўліфтмаш». Асн. прадукцыя (1999): ліфгы пасажырскія, грузавьш, бальнічныя, тратуарныя і спецыяльныя грузападымальнасцю 100— 5000 кг; запасныя часткі і камплекты, с.-г. тэхніка, прадукцыя вытв.-тэхн. прызначэння і тавары нар. ўжытку.
Будынак
Магілёўскага В.К.Бялынідкага-Бірулі.
мастацкага
музея
МАГІЛЁЎСКІ МАСТАЦКІ МУЗЁЙ В.К.БЯЛЫНІЦКАГА-БІРУЛІ, філіял
Да арт. Магілёўскі касцёл кармелітаў Фрагмент размалёўкі скляпення галоўнага нефа. сдены касцёла. Кампазіцыі выкананы з выкарыстаннем прынцыпу перспектыўнай прасторы, якія ілюзорна паднімаюць y вышыню арх. формы. Стыль размалёвак разнастайны, выконвалі і паднаўлялі іх розныя майстры. Асн. тэмы — гіст. і біблейскія. В.В.Гліннік, В.В.Церашчатава.
МАГІЛЁЎСКІ КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНЦАЎ Існаваў з канца 17 ст. да 1864 y Магілёве. У 1696— 98 на атрыманым ад М.Пяцюхі пляцы бернардзінцы перарабілі свіран y капліцу, што і лічыцца часам заснавання кляштара. У 1702 пабудаваны драўляны касцёл св. Антонія, y 1705 узведзены жылы корпус. У 1720-я г. пабудаваны мураваны касцёл з цудадзейным абразом св. Антонія ў гал. алтары. У 1864 кляштар зачынены, y ім размясціўся архіў суда,
Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, прысвечаны жыццю і творчасці бел. мастака-пейзажыста В.БялыніцкагаБірулі. Адкрыты 24.12.1982 y Магілёве. Размешчаны ў 2-павярховым мураваным асабняку, помніку грамадзянскай архітэктуры 18 ст. Плошча выставачных залаў 350 м2. У музеі прадстаўлена больш за 100 твораў Бялыніцкага-Бірулі, пачынаючы ад створанага ў вучылішчы пейзажа «Пахмурны дзень» (1892) да прац апошніх гадоў жыцця («Прыйшла вясна», 1951, і інш.). У іх аалюстраваны асноўныя творчыя этапы жьшця мастака: удзел y Т-ве перасоўных маст. выставак («Пачатак вясны», 1905; «Вясна ідзе», 1910, і інш.), перыяд 1920— 30-х г. («Блакітныя цені вясны», «Возера» і інш.), работы, стю раны я ў час знаходжання на Беларусі ў 1947 («Беларусь. Зноў зацвіла вясна», «Старая беларуская вёска» і інш). Сярод экспанатаў фотаздымкі сям’і Бялыніцкага-Бірулі, пісьмы І.Рэпіна, узнагароды, атрыманыя мастаком на выстаўках, дакументы, творы мастакоў яго кола, сяброў: партрэты Бялыніцкага-Бірулі (А.Мораваў, 1900-я г.) і маці мастака (М.Ульянаў, 1894), карціна «На паля-
Фратаент экспазіцыі Магілсўскага настацкага музея В.К.Бялыніцкагя-Бірулі.
МАГІЛЁЎСКІ МЕГАЛУРГІЧНЫ ЗАВ0Д і м я А.Ф.М я с н і к о в а. Пабудаваны ў 1929— 32 y Магілёве як трубаліцейны. У 1937 уведзены ў эксплуатацыю лістапракатны цэх. У Вял. Айч. вайну абсталяванне эвакуіравана на Урал, вытв. карпусы разбураны. У 1947 адноўлены. 3 1953 металургічны з-д. 3
1997 адкрытае акц. т-ва «Магілёўскі металургічны завод». Асн. цэхі: трубаліцейны, лістапракатны, адынковачны, тэхн. шроту. Асн. прадукцыя (1999): трубы чыгунньм напорныя, стальныя: профільныя высокай дакладнасці, водагазаправодныя, электразварныя прамашоўныя, з ацынкаванай тонкаліставой сталі; шрот чыгунны тэхн. і тавары нар. ўжытку. М АПЛЁЎСКІ М УЗЁЙ. Існаваў y Магілёве з 15.11.1867 пры Магілёўскім губ. стат. к-це, развіццю якога спрыяў губернатар А.С.Дамбавецкі. У 1878 музей меў гістарычны, этнаграфічны і геаграфічны (геалагічны) аддзелы. Пад 1898 было каля 1500 экспанатаў, y т л . калекцыя манет 10— 19 ст. (больш за 500 экз.), кальчуга і ўпрыгожанні з раскопак Анэлінскага кургана Быхаўскага пав., рукапіснае Евангелле 15 ст., акты Магілёўскага магістрата 1577— 1756, «Лексікон славянароскі», надрукаваны ў 1654 y Куцеінскай друкарні, грамата 1767 караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага аб пацвярджэнні Мсціславу магдэбургскага права, троннае крэсла Кацярыны II з Магілёўскага дарожнага палаца, сані Напалеона, кінутьм ім y час уцёкаў з Расіі, атлас 1823 з планамі гарадоў Магілёўшчыны, мадэлі сялянскага двара Рагачоўскага пав. і ветрака, батлейка з Быхаўскага пав., прылады працы і побыту сялян, прадметы саматужнай і заводскай вытворчасці, нар. адзенне, дзіцячьш цацкі, узоры глеб, гербарыі і інш. Музейны матэрыял вывучалі і сістэматызавалі гісторыкі-краязнаўцы М.В.Фурсаў, Е.Р.Раманаў, С.Ю.Чалоўскі. Калекцыі музея сталі асновай Магілёўскага гіст. музея (гл. ў арт. Магілёўскі абласны краязнаўчы музей). Л.Ф.Кандрацьева. М АПЛЁЎСКІ М УЗЁЙ ЭТНАГРАФІІ, філіял Магілёўскага абласнога краязнаўчага музея. Адкрыты ў 1981. Пл. экрпазіцыі 760 м2, каля 4,5 тыс. экспанатаў асн. фонду (1999). Матэрыялы музея знаёмяць з матэрыяльнай і духоўнай культурай сялян Магілёўскага Падняпроўя і гарадскім побытам магіляўчан канца 19 — пач. 20 ст. Сярод экспанатаў прылады працы, прадметы побыту, нар. адзенне краснапольскага і магілёўскага строяў, калекцыі ручнікоў кожнага раёна Магілёўшчыны, абразоў магілёўскай іканапіснай школы 17— 19 ст., кафлі і драўлянай скулытгуры 17— 19 ст., фарфоравага і сярэбранага посуду, самавараў, мэблі, газавых лямпаў, царк. кнігі, часопісы 19 — пач. 20 ст. С.Б.Рыбакова, Ж.Я.Клімуць. МАГІЛЁЎСКІ МУЗЫЧНА-ДРАМАТЬІЧН Ы ГУ РТ 0К АМАТАРАЎ Існаваў y Магілёве ў 1897—98 (статуг зацверджаны 7.1.1897). Меў на мэце прапагандаваць сярод жыхароў горада муз. і тэатр. мастацтва, садзейнічаць развіццю маст. здольнасцей сваіх членаў, дапама-
гаць дабрачынным установам. Складаўся з ганаровых і правадз. членаў, членаў-наведвальнікаў і членаў-выканаўцаў (96 чал.). Уключаў вакальны (распарадчык У.Нячаеў), інструментальны (С.Віслоцкі) і драм. (П.Сухоцін) аддзелы. Члены гуртка наладжвалі літ.-муз. вечары (у т.л. 2.2.1898 прысвечаны М.Глінку), ставілі спектаклі. Выконваліся арыі з опер муз. класікаў, хары, рамансы, рус. нар. песні; выступалі з меладэкламацыяй, чыталі вершы. Паказаны спектаклі: «Шчаслівы дзень» М .Салаўёва і А.Астроўскага, «Шашкі» М.Крыніцкага, «Прапанова» А.Чэхава, «Пасткі» А.Пальма, «Не ў свае сані не садзіся» Астроўскага, камедыя «Сямейныя тайны» Дз.Азнабішына, вадэвіль «Варона ў паўлінавых пёрах» Кулікова. Т.І. Чаплыгіна. МАГІЛЁЎСКІ НАСТАЎНІЦКІ ІН СТЫТЎТ,1) навучальная ўстанова ў 1913— 18 y Магілёве. Засн. 1.7.1913. Рыхтаваў настаўнікаў вышэйшых пач. вучылішчаў. Прымаліся асобы з сярэдняй адукацыяй. Тэрмін навучання 3 гады. Пераўтвораны ў Магілёўскі пед. ін-т (гл. Магілёўскі універсітэт). 2) Навуч. ўстанова ў 1937— 53 пры Магілёўскім пед. ін-це. Рыхтаваў настаўнікаў бел. мовы і л-ры, рус. мовы і л-ры, гісторыі, матэматыкі і фізікі, геаграфіі для 5— 7-х класаў агульнаадук. школы. Тэрмін навучання 2 гады. Аб’яднаны з Магілёўскім пед. ін-там. МАГІЛЁЎСКІ IIABÈT, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 1773— 1924. Утвораны 2.8.1773 y складзе Магілёўскай правін-
Аўтар В.Л.Насевіч
I цыі, з 2.4.1777 — y Магілёўскай, з 23.12.1796 да 27.2.1802 — y Беларускай (з далучэннем часткі Копыскага пав.), з 1807 — y Магілёўскай губ. (з аднаўленнем межаў 1777). 3 1861 М.п. падзяляўся на 13 валасцей: Бялыніцкую, Вяйнянскую, Вендаражскую, Княжыцкую, Круглянскую, Нежкаўскую, Палыкавіцкую, Паўлавідкую, Таўпечыцкую, Царковішчанскую, Цяцерынскую, Чарнаруцкую, Шклоўскую; меў 10 мястэчак:
МАГІЛЁЎСКІ_____________ 469 Буйнічы, Бялынічы, Галоўчын, Друцк, Княжыцы, Круглае, Круча, Цяцерын, Шапялевічы, Шклоў. Пл. каля 3425 км2 (каля 300 тыс. дзесяцін). Нас. 120,5 тыс. чал. (1885). 3 6.10.1919 па 10.8.1920 y М.п. уваходзілі Брадзецкая і Пагосцкая воласці Ігуменскага пав., з 4.5.1922 — Галянёўская, Радамская, Сухарэўская, Чавуская і Чэрнеўская воласці скасаванага Чавускага пав., з 27.6.1922 — Нічыпаравіцкая вол. Горацкага пав., з 14.2.1923 — Гарадзішчанская, Глухаўская, Грудзінаўская і Старабыхаўская воласці скасаванага Быхаўскага пав., 9.5.1923 — Даўгамохская воласць Чэрыкаўскага пав. Пасля ўзбуйнення валасцей y 1923 замест 24 іх засталося 15. 17.7.1924 М.п. скасаваны, тэрыторыя падзелена паміж Аршанскай, Калінінскай і Магілёўскай акругамі. ВЛ.Насевіч. МАГІЛЁЎСКІ ПАЛІТЫКА-АСВЁГНЫ ІНСТЫТЎТ. Існаваў y 1932— 36 y Магілёве. Засн. на базе культ.-асв. тэхнікума (1930— 32). Рыхтаваў бібліятэчных работнікаў, кіраўнікоў маст. самадзейнасці рабочых і калгасных клубаў, нар. дамоў. Ф-ты: бібліятэчны, палітасветны з аддз. масавай работы. Тэрмін навучання 3 гады. На базе ін-та створана Мінская вышэйшая 2-гадовая палітасветная школа (існавала да 1941). МАГІЛЁЎСКІ ПЕДАГАГІЧНЫ ІН СТЫТЎТ, гл. Магілёўскі універсітэт імя АЛ.Куляшова. МАГІЛЁЎСКІ ПЦДАГАгіЧНЫ КАл і д а к . Засн. ў 1923 y Магілёве як пед. тэхнікум. У 1956 да тэхнікума далучана Мінскае дашкольнае пед. вучылішча і ён атрымаў назву Магілёўскае дашкольнае пед. вучылішча. У 1974 вучылішчу прысвоена імя К.Дз.Ушынскага. 3 1989 вышэйшае пед. вучылішча (каледж) імя Ушынскага. 3 1992 сучасная назва. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): дашкольнае выхаванне, выкладанне ў пач. класах, выкладанне выяўл. мастацтва і чарчэння. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае, на дашкольным аддзяленні і завочнае. МАГІЛЁЎСЫ ПІВАВАРНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1865 y Магілёве (яго уладальнік — купец Лекерт). Размяшчаўся ў мураваным будынку, y 1890 меў 2 паравыя машыны (72 к.с.), y 1895 — паравы кацёл. У 1913 працавала 50 рабочых. У Вял. Айч. вайну разбураны. Адноўлены ў 1961 з магугнасцю 1,4 млн. дал піва за год. У 1966 уведзены ў эксплуатацыю цэх па вырабе соладу магутнасцю 3300 т за год. 3 1986 — участак № 1 Магілёўскага з-да напіткаў, з 1997 — цэх № 1 y дзярж. ВА «Магілёўаблхарчпрам». МАГІЛЁЎСКІ ПОЛГГЭХНІЧНЫ T â x НІКУМ. Засн. ў 1947 y Магілёве як машынабуд. тэхнікум, з 1965 сучасная
470_____________ МАГІЛЁЎСКІ назва. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): тэхналогія; абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; тэхн. абслугоўванне тэхнал. абсталявання і сродкаў робататэхнікі ў аўгаматызаванай выгв-сці; тэхналогія і абсталяванне зварачнай вытв-сці; машыны і абсталяванне дарожна-буд. комплексу; тэхналогія і канструяванне швейных вырабаў; маркетынг. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МАГІЛЁЎСКІ РАЁН. У цэнтр. ч. Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 16.9.1959, адноўлены 30.7.1966. Пл. 1,9 тыс. км2. Нас. 49,5 тыс. чал. (1998, без г. Магілёў). Сярэдняя шчыльн. 26 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Магілёў. Уключае 296 сельскіх нас. пунктаў, 16 сельсаветаў: Брылёўскі, Вяй-
нянскі, Вендаражскі, Дашкаўскі, Заводскаслабодскі, Кадзінскі, Княжыцкі, Мастоцкі, Махаўскі, Нядашаўскі, Палыкавіцкі, Пашкаўскі, Семукацкі, Сідаравіцкі, Сухарэўскі, Цішоўскі. Раён пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС: 11 сельскіх нас. пунктаў y зоне забруджання радыёнуклідамі ад 5 да 15 Кю/км2. Большая ч. тэр. раёна размешчана ў межах Цэнтральнабярззінскай раўніны, паўн. і паўн.-ўсх. ч. — y межах Аршанска-Магілёўскай раўніны. Паверхня раўнінная, 80% тэрыторыі на выш. 170—190 м, найвыш. пункт 200 м (за 2 км на Пн ад Магілёва). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, пяскі, гліны, суглінкі, мінер. фарба, MiH ep . воды. Сярэдняя т-ра студз. -7,5 °С, ліп. 18,2 °С. Ападкаў 644 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. 3 Пн на Пд працякае р. Дняпро з прытокамі Вільчанка, Паўна з Лазнёўкаій, Дубравенка, Лахва з Лахвіцай і Жыварэзкай. На зах. ускраіне цячэ р. Друць з прытокамі Арлянка і Грэза (вытокі), на У — р. Раста з прытокам Рудзея. Вааасховішчы Рудзея і Зарэсце. Пераважаюць глебы с.-г. угоддзяў дзярнова-падзолістыя (59,6%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (26,1%). Пад лесам 24% тэр. раёна, з іх 20,6% штучныя, пераважна хваёвыя насаджэнні. Найб. лясістасць на Пд. Лясы хваёвыя, яловыя, бярозавыя, асінавыя, дубовыя, альховыя і інш. Балоты займаюць 11,3 тыс. га; найб. Буйніцкае і Вял. Укрупскае. Заказнікі мясц. значэння гідралагічныя: Варацей, Гарадзенка, Загрэбля-Прысленка, Карніца, Пагост, Праворы-
шча, Прусіна, Прыбрэжжа, Раманькі. Помнікі прыроды рэсп. значэння: крыніца ў в. Палыкавічы, участак лесу з каштоўнымі дрэвавымі пародамі ў Вільчыцкім лясніцтве; мясц. значэння: дубы ў Магілёве, парк y в. Дашкаўка. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 119 тыс. га, з іх асушаных 16,8 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 15 калгасаў, 7 саўгасаў, 51 фермерская гаспадарка, 3 аграфірмы, эксперым. база, саўгас-камбінат «Усход», 3 птушкафабрыкі, зверагаспадарка, дзяржплемпрадпрыемства. Сельская гаспадарка спецьшлізуецца на малочнамясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, птушкагадоўлі, вырошчванні збожжа, агароднііггве, садаводстве, бульбаводстве, ільнаводстве. Прадпрыемствы металаапр., харч., дрэваапр. і буд. матэрыялаў прам-сці. Магілёў — вузел чыгунак на Асіповічы, Оршу, Крычаў, Ж лобін, аўтадарог — на Бабруйск, Мінск, Оршу, Чэрыкаў, Гомель. Суднаходства па Дняпры. У раёне 23 сярэднія, 5 базавых, 8 пач., 11 муз. (11 філіялаў), спарт. школ, вышэйшае прафес. агратэхн. вучылішча ў в. Буйнічы, 32 дашкольныя ўстановы, 37 дамоў культуры і клубаў, 36 б-к, 7 бальніц, паліклініка, 2 амбулаторыі, 41 фельч.-ак. пункт. Помнікі архітэктуры: царква Пакроваў Багародзіцы (2 пал. 19 ст.) y в. Вейна, Успенская царква (1903) y в. Галяні 1-я, сядзібны дом (пач. 20 ст.) y в. Дашкоўка, касцёл дамініканцаў (1681) y в. Княжыцы, MeMap. капліца (1912) і помнік (1962) на месцы бітвы ў Айч. вайну 1812 каля в. Салтанаўка, капліца (19 ст.) y в. Стайкі, Успенская царква (пач. 20 ст.) y в. Сухары. Помнік гісторыі Буйніцкае none каля в. Буйнічы. Музей баявой і працоўнай славы ў в. Палыкавічы. Выдаецца газ. «Прыдняпроўская ніва». Г.С.Смалякоў.
МАГІЛЁЎСКІ
САЎГАС-ТбХНІКУМ.
Засн. ў 1963 y г.п. Клічаў (Клічаўскі р-н) як Магілёўскі тэхнікум механізацыі сельскай гаспадаркі, з 1974 — саўгас-тэхнікум, з 1998 Клічаўскі с.-г. тэхнікум. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): механізацыя сельскай гаспадаркі, электрыфікацыя і аўтаматызацьм сельскай гаспадаркі. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
МАПЛЁЎСКІ СПАСКІ МАНАСТЫР Існаваў y 2-й пал. 16 — пач. 20 ст. ў Магілёве. Комплекс уключаў мураваныя будынкі ў стылі барока: СпасаПраабражэнскую царкву, манастырскі корпус, агароджу з брамай і званіцай. 3 Магілёўскім архірэйскім палацам і Магілёўскай духоўнай семінарыі будынкамі ўтвараў адзіны буйны горадабудаўнічы ансамбль. Драўляная Спаская царква вядома з 1478, y 1594 пабудавана новая, драўляная (згарэла ў 1709). 3 канца 15 ст. пры царкве існавалі драўляныя будынкі, дзе размяшчаліся манаскія келлі. Каля 1600 правасл. брацтва (вядома ў 1597) засн. пры манастыры школу. 3
1618 да сярэдзіны 17 ст. манастыр пераходзіў да уніятаў, y 2-й пал. 17 ст. вернуты праваслаўным. У 1740— 42 магілёўскі епіскап Іосіф Ваўчанскі пачаў будаваць мураваную С п а с а - П р а а б р а ж э н с к у ю царкву. Буд-ва яе амаль завершана да 1748 пад кіраўніцтвам епіскапа Ераніма Ваўчанскага (згарэла ў 1748, засталіся муры і сцены). 3 1756 буд-вам царквы кіраваў архіепіскап Г.Каніскі, y 1762 дабудаваў яе арх. І.К.Глаўбіц (да 1802 была кафедральным саборам). Царква ўяўляла сабой крыжова-купальны храм з 2-вежавым гал. фасадам. Над сяродкрыжжам на высокім светлавым 8-гранным барабане ўзвышаўся сферычны купал, завершаны галоўкай. Да глухіх граней барабана далучаліся 4 2-ярусныя вежачкі з невысокімі купаламі, якія разам стваралі 5-купальную кампазіцыю. Гал. фасад завяршалі 2-ярусныя вежы, паміж якімі быў высокі ступеньчатага абрысу
Да арт. Магілсўскі Спаскі манастыр СпасаПраабражзнская царква. франтон. Сцены фасадаў завяршаліся шырокім тонкапрафіляваным карнізам, рытмічна чляніліся лучковымі аконнымі праёмамі з дэкар. ляпнымі дэталямі, паміж аконнымі праёмамі — спараныя пілястры з дарычнымі капітэлямі. У інтэр’еры былі тю р ы мясц. майстроў: жывапісца М.Пігарэвіча і чаканшчыка П.Слізіка (Сліжыка). Царква разбурана ў Вял. Айч. вайну, пазней знесена, частка пабудоў захавалася. У 1785 эавершана буд-ва мураванай агароджы з брамай і манастырскага корпуса. Г-падобны ў плане м а н а с т ы р с к і корпус разам з агароджай абкружаў усю тэр. манастыра і ўтвараў трапецападобны ў плане ўнутр. дворык. Корпус складаўся з 2-павярховай часткі (дзе размяшчалася кансісторыя, захавалася) і 1-павярховага крыла (манаскія келлі, убудаваная царква, гасп. памяшканні, частка захавалася). Гал. фасад 2-павярховага корпуса аздоблены на ўсю вышьгню пілястрамі і іанічнымі капітэлямі. Высокія прамавугольныя аконныя праёмы дэкарыраваны ліштвамі з замковым каме-
нем, падаконнымі прамавугольнымі нішамі. Фасады 1-павярховага крыла расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі з простымі ліштвамі, міжаконнымі лапаткамі. У 1918 манастыр закрыты. T I. Чарняўская.
МАГІЛЁЎСКІ СТДДЫЯЛ, адзін з буйнейшых этапаў развіцця сожскага зледзянення, які наступіў пасля горацкага інтэрстадыялу. На тэр. Беларусі М.с. разглядаецца як другі пасля макс. слаўгарадскага стадыялу насоў мацерыковага лёду з Пн Швецыі і Батнічнага зал. Ільды праніклі на тэр. Беларусі трыма ледавіковымі патокамі: нёманскім, мінскім і дняпроўскім, якія вызначаліся вял. актыўнасцю. Пры адступанні ледавіка сфарміраваліся Цэнтральнабярэзінская, Слуцкая, Прыбугская і інш. водналедавіковыя раўніны і канчаткова аформіўся ральеф Паўд.-зах. адгалінавання Беларускай грады. МАГІЛЁЎСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення ў Падняпроўі. Бытаваў y 18 — пач. 20 ст. пераважна ў Магілёўскім, Быхаўскім, Шклоўскім, Слаўгарадскім р-нах Магілёўскай вобл., Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл. Летні жаночы гарнітур складалі пераважна 2 варыянты-комплексы: кашуля, спадніца, фартух; кашуля, спадніца, фартух, гарсэт. Кашулю шылі з прамымі плечавымі ўстаўкамі з адносна вузкім рукавом, адкладным (радзей вузкім стаячым) каўняром. Арнамент натыкання і вышыўісі (чырвоны з украпінамі чорнага) кампанаваўся ў палосы на плечавых устаўках і рукавах (паралельна лініі ўточкі), на каўняры. Пераважалі геам. (ромб, крыжык, зорачка) і раслінныя (васількі, бярозка) узоры. Суконная спадніца (андарак, саян) чырвона-малінавая з белай, зялёнай, сіняй, чорнай клеткай, палатняная (бяляк) — гладка-белая ці клятчастая шэра-белая з арнаментальным шлякам на падоле. Падпяразвалі вузкім дэкар.
Да арт. Магілёўскі строй. Сялянкі ў традыцыйным летнім адзенні. Вёска Заходы Шклоўскага раёна. 1903.
поясам. Фартух-трыпольнік шылі з 3 белых полак палатна. Гарсэт (кабат) шылі з сіняга, чырвонага аксаміту, шарсцянкі з баскай y выглядзе клінкоў або прышывалі да спадніцы, аздаблялі нашыўкамі тасьмы. Галаўныя ўборы жанчын — чапец, намітка, аздобленая вышыўкай і нашыўкамі мохрыкаў даматканая хустка. Ш ыйныя і нагрудныя ўпрыгожанні — пацеркі, абразкі, крыжыкі. У мужчынскіх кашулях тунікападобнага крою багата вышывалі манішку. Нагавіцы шылі з белага палатна ці сукна. Насілі таксама суконныя ці палатняньм камізэлькі са стаячым каўняром, шыйныя даматканыя хустачкі-шалікі, вышытыя чырвоным арнаментам на канцах. Галаўны ўбор — каўпаковая з лямцу магерка ці футраванка. Мужчынская і жаночая вопратка — бельм світы, аздобленыя вышыўкай, нашыўкамі тасьмы і шнура. Літ.: P a м a н ю к М.Ф. Беларускае народнае адзенне: [Альбом]. Мн., 1981. М.Ф.Раманюк.
МАГІЛЁЎСКІ ТЭХНАЛАПЧНЫ ІНСГЫТЎТ. Засн. ў 1973 y Магілёве на базе тэхнал. ф-та Магілёўскага машынабудаўнічага інстытута. У 1998/99 навуч. г. ф-ты: тэхнал., мех., хіміка-тэхнал., эканам., завочны, па падрыхтоўцы кадраў. Навучанне дзённае і завочнае. Аспірантура з 1990. Пры ін-це 3 навучальна-навукова-вытв. аб’яднанні.
МАГІЛЁЎСКІ УНІВЕРСГГбт
імя А.А.К y л я ш о в а. Засн. ў 1918 y Магілёве як пед. ін-т на базе Магілёўскага настаўніцкага інстытута. У 1919 перайменаваны ў Ін-т нар. адукацыі. У 1924 аб'яднаны з пед. ф-там БДУ. У 1930 адноўлены я к пед. ін-т. У 1937 пры ін-це створаны настаўніцкі ін-т з 2-гадовым тэрмінам навучання для падрыхтоўкі настаўнікаў 5—7-х класаў агульнаадук. школы. Імя Куляшова прысвоена ў 1978 . 3 20.6.1997 ун-т. У 1998/99 навуч. г. ф-ты: гіст., пед., фі-
МАГІЛЁЎСКІ_____________ 471 лал., замежных моў, біял., прыродазнаўства, эканам., фізіка-матэм., дашкольнага выхавання, фіз. выхавання, даінстытуцкай падрыхтоўкі і прафарыентацыі. Навучанне дзённае і заю чнае. Аспірантура з 1992. Пры ун-це больш за 100 спецыялізаваных лабараторый і кабінетаў, б-ка (каля 500 тыс. экз.), навуч.-спарт. комплекс і навучальна-біял. база «Любуж». На базе М.у. створаны вучэбна-навук. комплекс.
МАГІЛЁЎСКІ ХІМІКА-ТЭХНАЛАГІЧНЫ ТФХНІКУМ. Засн. ў 1967 y Магілёве. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): аўтаматызацыя тэхнал. працэсаў і вытв-сці, вытв-сць вырабаў і пакрыццяў з палімерных матэрыялаў, тэхналогія прадукцыі грамадскага харчавання, электраэнергетыка, машыны і апараты харч. вытв-сцей, халадзільна-кампрэсарныя машыны і ўстаноўкі, камерцыйная дзейнасць. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
МАПЛЁЎСКІ ЦАРК0ЎНА-АРХЕАЛАГІЧ Н Ы МУЗЁЙ. Існаваў y 1897— 1918 y Магілёве. Заснаваны Е.Р. Раманавым, размяшчаўся ў будынку б. бернардзінскага кляштара. Пл. экспазіцыі 140 м2, больш за 6 тыс. экспанатаў, атрыманых y асн. з рызніц і царк. кладовак, з археал. раскопак Раманава (каменныя і жал. прылады працы, фрагменты ганчарнага посуду, упрыгожанні, манеты і інш.). Сярод экспанатаў: абразы 16— 18 ст. магілёўскага, маскоўскага, смаленскага, стараабраднага пісьма на палатне, дошках, выразаныя з дрэва, медзі, свінцу, y т.л. абразы 17 ст. «Богаяўленне» з Петрапаўлаўскай царквы, «Раство Багародзіцы» і «Мікола Цудатворац» з Мікалаеўскай царквы і інш., некат. з іх y абкладах работы магілёўскіх майстроў А.Воўчака і П.Сліжыка; калекцыя напрастольных і нацельных крыжоў (пераважна 18 ст., многія ў інкруставаных і каштоўных абкладах), медны пацір 17 ст. з Мікалаеўскай царквы, інкруставаная даразахавальніца 18 ст. з Крыжаўзвіжанскай царквы, шытая шоўкам і золатам плашчаніца 1556, сярэбраная мітра магілёўскага архіепіскапа Г.Каніскага (1758); часткі іканастасаў, царскія варсггы і бакавыя алтарныя дзверы 17— 18 ст., скульптурныя выявы святых і інш.; магільныя пліты кн. Друцкай-Сакалінскай (1588) і Арсенія Азаровіча (1652), драўляныя надмагільныя пліты 17— 18 ст. з Мікалаеўскай царквы. У бібліятэчным аддз. захоўваліся мінея 1490-х г., выдадзеная ў Кракаве, шматлікія богаслужэбныя кнігі 16— 18 ст., біблія 1751 з гравюрамі, напрастольныя евангеллі 1568, 1637, 1640, 1764, кнігі магілёўскіх, маскоўскіх і львоўскіх выданняў 17— 18 ст., ў т.л. «Гутаркі Іаана
472_____________ м а г іл ё ў с к і Златавуста» (1623), «Словы і прамовы» Феафана Пракаповіча (1760— 74). У архіве музея зберагалася больш за 4 тыс. дакументаў пераважна 17 ст., 26 каралеўскіх грамат 16— 18 ст., y т.л. Стафана Баторыя на магдэбургскае права Магілёву (1577), інвентары горада, замка, воласці (1604) і інш. 3 1919 экспанаты музея захоўваліся ў Магілёўскім абласным краязнаўчым музеі. Літ.: Запнскн Северо-Западного отдела Русского географнческого о-ва. Внльна, 1910. Кн. 1. С. 224—229. А.А.Седзін.
МАГІЛЁЎСКІ
ЧЫГЎНАЧНЫ
ВАК-
ЗАЛ, помнік архітэктуры позняга класіцызму ў Магілёве. Пабудаваны ў 1902. Фарміруе Прывакзальную пл. з партэрам y цэнтры яе. Пасля Вял. Айч. вайны будынак рэканструяваны. Мураваны 1-павярховы прамавугольны ў плане бу-
звычайна былі выкладчыкі паэтыкі і рыторьпсі (ЯЛюбсевіч, С.Свентахоўскі і Р.Бжазоўскі). Літ.: М а л ь д з і с А. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980; Б a р ы ш е в Г.Н. Театральная культура Белорусснн XVIII в. Мн„ 1992.
МАПЛЁЎСКІЯ БАРЫСАГЛЁБСКІЯ ЦЙРКВЫ, помнікі архітэісгуры 19 ст. ў Магілёве. Комплекс складаецца з 2 цагляных будынкаў. Першы ўзведзены ў 17 ст. як жылы дом, y 19 ст. перабудаваны пад царкву (у л-ры вядомы як Барысаглебская, на самай справе наз. Крыжаўзвіжанская). Першапачаткова — 1-павярховы квадратны ў плане будынак, падзелены сцяной на 2 рознавялікія памяшканні. У 19 ст. палавіна ўсх. сцяны перароблена ў 3-гранную апсіду, да зах. сцяны прыбудавана 2-ярусная званіца з шатровым дахам і цыбулепадобнай галоўкай. На вільчыху ўзведзены гал. драўляны барабан (васьмярык на чацве-
Магілёўскі чыгуначны вакзал.
дынак з 2 невял. прыбудовамі па тарцах. Гал. фасад вылучаны 3 рызалітамі (цэнтр. з гал. уваходам і 2 бакавыя), завершанымі атыкамі; ён прарэзаны вял. арачнымі аконнымі праёмамі (у прыбудовах — прамавугольныя), прасценкі паміж якімі дэкарыраваны руставанымі пілястрамі. Сцены завершаны прафіляваным карнізам з сухарыкамі. У цэнтры гал. фасада 8-гранны светлавы барабан з невысокай 4-граннай вежай. В.М. Чарнатаў.
МАГІЛЁЎСКІ ШКбЛЬНЫ ТЭАТР Існаваў y Магілёве ў 1722— 32 пры езуіцкім калегіуме. Захаваліся 3 друкаваныя праграмы пра паказы 3 панегірыкаў: y 1722 — «Ганаровыя сармацкія знакі — дзедавы сякіры Асалінскіх» з антыпралогам, пралогам і алегарычным эпілогам, інтэрлюдыямі (з нагоды наведання графам Францішкам Асалінскім); y 1726 — «Ключ ведаў, далучаны да ключа прадзедаўскага герба Міхалоўскіх» з алегарычным пралогам, хорамі і эпілогам, інтэрлюдьммі (услаўляўся заснавальнік мясц. шляхецкага роду Мельхіёр Міхалоўскі); y 1732 — «Укаранаванае жыллё мудрасці» на лац.-польск. мове з алегарычным пралогам, хорамі і эпілогам (у гонар роду М.Юрылеўскага — пра прынца, які сваёй мудрасцю і воінскімі доблесцямі прынёс карысць дзяржаве і заняў трон). Аўтарамі п ’ес
Магілёуекія Барыс&глебскія цэрквы
рыку). Перабудова надала будынку рысы псеўдарус. стылю. Другая царква пабудавана ў 1869. 6-стаўповы 3-нефавы крыжова-купальны храм. У арх.-стылявой трактоўцы спалучаны рысы класіцызму (руставаныя пілястры па вуглах, прафіляваны карніз асн. аб’ёму) і маскоўскага культавага дойлідства 17 ст.
(5-купалле, кілепадобныя завяршэнні закамараў і парталаў, абрыс ліштваў акон). Г.А.Лаўрэцкі.
МАГІЛЁЎСКІЯ ГІМНАЗІІ Існавалі ў 1809— 1918. Падпарадкоўваліся Віленскай і Бел. навуч. акругам. M a r i лёўская мужчынскэя гімн а з і я адкрыта 15.19.1809 на базе 4класнага гал. нар. вучылішча (з 15.3.1789). Спачатку мела 3 класы, пазней — 4. Пры ёй дзейнічалі 2-класнае павятовае і 1-класнае прыходскае вучылішчы. У 1830 атрымала агульнарас. статус, пазней адкрыты 5— 7-ы класы. 3 1836 забаронена вьпсладанне на польск. мове. 3 1838 дзейнічаў шляхетны пансіён, y 1860 адкрыты таксатарскія класы. У 1863 пераўтворана ў няпоўную класічную гімназію. 3 1873 — поўная класічная гімназія. У 1870-я г. тут дзейнічаў народніцкі гурток (сярод яго членаў Р.П .Ісаеў, С.П. Кавалік, М.К.Судзілоўскі). У 1915 гімназія ўтрымлівалася за кошт казны, збораў за навучанне і на працэнты з уласных капіталаў. Штогод вучылася 450— 550 юнакоў. Сярод выхаванцаў — М.А.Грамыка, О.Ю Шміт. М а г і л ё ў с к а я жаночая гімназія засн. 1.1.1865. Пры гімназіі існавала пед. аддзяленне і пансіён на 30 дзяўчынак. Штогод вучылася 400— 500 вучаніц. Выпускніцы атрымлівалі званне хатняй настаўніцы. Закрыта ў пач. 20 ст. Прыватная жаночая гімн a з і я В.Н. K a с о в і ч засн. ў 1859 як 2-класнае жаночае вучылішча. У 1872 пераўтворана ў 4-класнае, з 1904 — 7-класнае 1-га разраду; з 1906 прыватная гімназія, з 1911 мела правы дзярж. Утрымлівалася за кошт збораў за навучанне і невял. дзярж. субсідыі. У 1912 адкрыты 8-ы пед. клас. Створана дадатковае 3-класнае прафес. аддзяленне, дзе выкладаліся рукадзелле, кройка і шыццё. У 1915 — 259 вучаніц. П р ы ватная жаночая гімназія А С . Р а м а н о ў с к а й аокрыта 25.8.1907 як 4-класнае прыватнае жаночае вучылішча. 3 1913 — 8-класная гімназія з правамі дзярж. У 1915 — 159 вучаніц. Прыватная жаночая гімн а з і я СЛ. З а л е с к а й адкрыта ў 1907; з 1911 мела правы дзярж. гімназіі. У 1915 — 8 класаў, 394 вучаніцы; 8-ы клас меў пед. арыентацыю, падзяляўся на матэм. і славеснае адазяленні. Дзейнічаў прыходскі клас. П р ы в а т н а я яўрэйская жаночая прагімнa з ія Э.П. X е й ф і ц засн. ў 1865 як жаночы пансіён. У 1906—07 рэарганізавана ў прагімназію. Мела 4 класы. У 1915 — 94 вучаніцы. Дзейнічаў прыходскі клас. П р ы в а т н а я яўрэйская жаночая праг і м н a з і я Б.Д. K a п л a н адкрыта ў вер. 1905. Мела 4 класы. У 1907 — 150 вучаніц. Закрьгга ў 1911. Прыватныя гімназіі ўтрымліваліся за кошт збораў за навучанне.
Літ.: К н п р н а н о в н ч Г.Я. К нсторнм женского образовання в Западной Росснн. Внльна, 1910; Сборннк сведеннй о средннх учебных заведеннях Внленского уіебного округа. Внльна, 1873; С о з о н о в М.П. Нсторнческая загшска о Могалевской мужской гнмназнн, 1809—1909. Могнлев, 1909; П а с т y х о в a З.А. Среднее образованне в дореволюцлонной Белорусснн. Мн., 1963. А.Ф.Самусік. МАГІЛЁЎСКІЯ ПАЎСТАННІ 1606— 10, выступленні рамеснікаў і шр. беднаты Магілёва супраць магістрата. Прычынай выступлення 1606 сталі злоўжыванні ўладай і хабарніцтва магістрата, непасільныя падаткі і грашовыя паборы. Яго ўзначаліла ірупа рамеснікаў пад кіраўніцтвам старасты цэха саладоўнікаў Стахора Мітковіча. 20 і 22.6.1606 некалькі соцень гараджан запатрабавалі спыніць злоўжыванні асобнвк членаў гар. рады, a 25.6.1606 выстугіілі супраць усяго магістрата і войта. 15 ліп. яны скінулі раду і абралі новы склад магістрата. Паводле скаргі скінутай рады ў войтаўскі суд войт Я.Валовіч 11.9.1606 адхіліў новы склад рады і прызначыў новыя выбары. Аднак рашэнне войта не было выканана. Жыгімонт III y лісце да гараджан вызначыў, што канфлікт павінен быць вырашаны ў каралеўскім судзе. 22.8.1608 y канцылярыі ВКЛ пры ўдзеле каншіера Л.Caneri паміж упаўнаважанымі абодвух складаў магістрата была падпісана дамова, згодна з якой новая рада, за выключэннем бурмістра Ходкі Багдановіча, прыгаворанага каралеўскім дэкрэтам да смяротнага пакарання, павінна была «дабыць свой тэрмін» і перадаць уладу ранейшаму складу рады, што і было зроблена. Аднак барацьба ў горадзе працягвалася. У 1610 да судовай адказнасці былі прыцягнуты арганізатары новага выступлення, якія ўзначалілі напад на ратушу: 5 чал. былі пакараны смерцю, астатнія — турэмным зняволеннем, выгнаннем з горада і канфіскацыяй маёмасці. В.І.Мялешка. МАГІЛЁЎСКІЯ ПАЎСТАНЦКІЯ АТРАДЫ 1863, ваенныя фарміраванні паўстанцаў y Магілёўскай губ. ў час паўстання 1863— 64. Сфарміраваны пад кіраўніцтвам губернскай (ваяводскай) рэв. арг-цыі, падначаленай віленскаму паўстанцкаму цэнтру. Вайсковы начальнік (ваявода) Магілёўскай губ. — П.Звяждоўскі. У ноч на 24.4.1863 атрад Звяждоўскага з дапамогай студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага ін-та захапіў павятовы г. Горкі і рушыў на злучэнне з Крычаўскім (Чэрыкаўскім) атрадам Я.Жукоўскага, які павінен быў напасці на Крычаў і захапіць там артылерыю. Але ўлады паспелі нанесці папераджальны ўдар і рассеяць Крычаўскі атрад. Звяжаоўскі павярнуў на 3, пераправіўся цераз Проню і, пераканаўшыся ў перавазе царскіх войск, 30.4.1863 непадалёк ад г. Прапойск распусціў атрад. Бальшасць паўстанцаў атрада (звыш 100 чал.) здаліся ўладам,
Звяждоўскі і Жукоўскі ўцяклі. Толькі некалькі дзён пратрымаліся і інш. атрады Магілёўшчыны: Аршанскі атрад І.Будзіловіча (разбіты 26.4.1863 пад Пагосцішчамі), Быхаўскі — 1.Анцыгіы, Рагачоўскі — Т .Грыневіча. Камандзіры разбітых атрадаў трапіл' ў рукі ўлад і пасля суда расстраляны. У паўд. частцы Сенненскага пав. атрад сфарміраваў К.Жаброўскі і перайшоў з ім y Барысаўскі пав. 3 ім дзейнічалі і рэшткі атрада A. Алендскага, разбітага 27.4.1863 каля в. Славені (Талачынскі р-н). У маі 1863 Жаброўскі і Алендскі схоплены ў Барысаўскім пав. і расстраляны. Паўстанне на Магілёўшчыне не набыло размаху. Атрады складаліся гал. чынам з афіцэраў, студэнтаў, гімназістаў, дробных чыноўнікаў, мяшчан, шляхты і інш. Паводле звестак афіцыйнага гістарыёграфа B. Ратча, агульная колькасць узбр. паўстанцаў на Магілёўшчыне не перавышала 800 чал. Г.В.Кісялёў. МАГІЛЁЎСКІЯ СКАРБЫ. 1) Знойдзены ў Магілёўскай губ. каля 1822. Ухаваны ў канцы 820-х г. Вядома 1300 цэлых і некалькі соцень фрагментавых куфіцкіх дырхемаў дынастый Амеядаў, Ідрысідаў, Абасідаў. Манеты чаканілі манетныя двары Пірэнейскага п-ва, Паўн. Афрыкі, Азіі, Закаўказзя. Рас. АН набыла 250 манет, лёс астатніх невядомы. 2) Знойдзены ў Магілёве ў 1936. Ухаваны ў 1790-я г. У глінянай пасудзіне было 476 залатых манет, з якіх вядома 466 экз. У скарбе манеты 16— 18 ст. чаканкі манетных двароў Нідэрландаў, Даніі, Аўстрыі, Чэхіі, Саксоніі, Трансільваніі, Венецыі, Савоі, вольных імперскіх гарадоў і інш. Адзін з найбуйнейшых скарбаў залатых манет на тэр. Беларусі. Зберагаецца ў Эрмітажы (С.-П ецярбург). МАГІЛЁЎСКІЯ ТЫ ТУНЁВЫ Я ПРАДП РЫ ЁМ СТВЫ . 3 тьггунёвыя мануфактуры i 1 ф-ка, якія дзейнічалі ў Магілёве ў 1863— 1914. Перапрацоўвалі тытунёвы ліст, які прыю зілі з Бесарабіі, Крыма, Каўказа, Саратаўскай губ. Выраблялі махорку, тытунь усіх гатункаў, папяросы, цыгары. Мелі паравыя і вадзяныя рухавікі, чыгунныя станкі і інш. абсталяванне. На прадпрыемствах працавала ад 52 да 88 чал. МАГІЛЬНА, вёска ў Уэдзенскім р-не Мінскай вобл., на левым беразе р. Нёман. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдЗ ад г.п. Узда, 90 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Коласава. 515 ж., 218 двароў (1999). Упершыню згадваецца пад 1284 як месца бітвы вял. кн. ВКЛ Рынгольда з кааліцыяй кіеўскіх, уладзімірскіх, друцкіх князёў і татар (гл. Магільнянская бітва 1284). Пазней велікакняжацкае ўладанне. 3 1-й чвэрці 15 ст. ўласнасць Алыердавічаў, з 1512 — Пацаў (М.Пац пабудаваў касцёл), з 1602 — М.К.Радзівіла Сіроткі, з 1830-х г. — Вітгенштэйнаў. Перад 1480 y крыніцах названа мястэчкам. У 16 ст. ў М. дзейнічала прыстань, y 16—17 ст. існаваў Магільнянскі замак. У час
м а г іл ь ш ч ы к і
473
войнаў сярэдзіны 17 ст. М. разбурана. 3 1793 y складзе Рас. імперыі, цэнтр воласці Ігуменскага пав. У канцы 18 ст. 374 ж., 92 двары, уніяцкая царква, млын, карчма, верф. У 1863 М. наведаў мастак Н Орда і зрабіў яе іамалёўкі. 31924 цэнтр сельсавета Уздзенскага р-на. 3 1937 працавала электрастанцыя. У 1972 — 497 ж., 172 двары. У 1979—91 наз. Нёман. Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі рэшткі Магільнянскага замка. В.У.Шаблюк. МАГІЛЬНЯНСКАЯ БГГВА 1284 Паводле бел.-літ. летапісаў, адбылася каля в. Магільна (Уэдзенскі р-н Мінскай вобл.) на р. Нёман паміж вял. князем літ. Рынгольдам і кааліцыяй рус. князёў (Святаславам кіеўскім, Львом уладзімірскім, Дзмітрыем друцкім), якія ў саюзе з татарамі хаделі «знову Лнтву под ярмо першое... прнвеста». На баку Рынгольда акрамя літоўцаў удзельнічала і «свая Русь». Бітва працягвалася з ранку да вечара і скончылася на карысць Рынгольда. Кааліцыя рус. князёў і татар панесла страты ў 40 тыс. чал., y палон трапіла 1 тыс.чал. Страты войска Рынгольда склапі 700 чал. забітымі і 200 параненымі. Іншыя крыніцы не пацвярджаюць існаванне князёў, якія ўдзельнічалі ў бітве. У паданні пра паўлегендарную М.б. адлюстрапаліся рэальныя напады татар і паўд.-рус. князёў y 13 ст. Л.У.Калядзінскі. на ВКЛ. М А ГІЛЫ ІЯНСКІ 3ÀMAK. Існаваў y 16— 17 ст. каля в.Магільна Уздзенскага р-на Мінскай вобл. Паводле інвентара 1536 быў пабудаваны Станіславам Пацам. Размяшчаўся на правым беразе Нёмана і займаў чатырохвугольную пляцоўку памерамі 110 х 65 м, абкружаную валам. Яна аддзялялася ад прызамча ровам глыб. да 8 м. Ва ўсх. частцы пляцоўкі быў бастыёнападобны выступ. У замку мелася ўязная брама з пад’ёмным мостам-«узводам» і не менш як 4 вуглавыя вежы. Пад абаронай замка знаходзіліся «село Могнльно, двор Могнльно» і «местечко Могнльно». Як сведчыць інвентар, замак быў забяспечаны рознай зброяй, і ў час небяспекі яго маглі абараняць больш за сто добра ўзброеных воінаў. М.з. страціў ролю абарончага пункта ў ходзе вайны Расіі з Рэччу Паспалітай y сярэдзіне 17 ст. Літ:. Т к a ч о ў М.А. Замкі і людзі. Мн., 1991. М А П Л Ы ІІЧ Ы КІ (Necrophorus), род жукоў сям. трупаедаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды, Аўстраліі і трапічнай Афрыкі. У Еўропе — 27 відаў. Жывуць пераважна ў лясах. На Беларусі 9 відаў, найб. пашыраны М. чорнабулавы (N. vespilloides) i М. рыжабулавы (N. vespillol.
474________________ м а г іс т р Даўж. да 40 мм (у відаў на Беларусі да 24 мм). Афарбоўка чорная, на надкрылах 2 аранжава-жоўтыя перавязі або плямы. Жукі і лічынкі кормяцца мярцвячынай. Яйцы адкладваюць на трупы дробных жывёл і закопваюць іх (адсюль назва). С.Л.Максімава.
Магілыіпыкі: 1 — рыжабулавы; 2 — чорнабулавы.
МАГІСТР (ад лац. magister начальнік, настаўнік), 1) y Стараж. Рыме тытул некаторых службовых асоб (М. конніцы). 2) У Візантыі — высокі прыдворны тытул. 3) У сярэдневяковай Зах. Еўропе — кіраўнік духоўна-рыцарскага каталіцкага ордэна (часцей Вялікі М.); выкладчык т. зв. сямі свабодных мастацтваў (гуманіт. навук). 4) У Расіі 19 — пач. 20 ст. ніжэйшая вучоная ступень. 5) У некаторых краінах вучоная ступень сярэдняя паміж бакалаўрам і доктарам навук. Прысуджаецца асобам, якія скончылі ун-т або прыраўнаваную да яго навуч. ўстанову, маюць ступень бакалаўра, прайшлі дадатковы курс навучання (1— 2 гады), здалі спец. экзамены і абаранілі магістэрскую дысертацыю. На Беларусі ўведзена ў 1995 з тэрмінам навучання 1,5— 2 гады на базе вышэйшай адукацыі; папярэднічае званню кандыдата навук. Рыхтуюць М. магістратуры пры Нац. ін-це адукацыі, ун-тах і інш. ВНУ універсітэцкага тыпу. МАГІСТРАЛЬ (ад лац. magistralis галоўны), 1) асноўная, галоўная лінія, напрамак y сістэме якой-небудзь сеткі (трансп., энергет., воднай, тэлефоннай, каналізацыйнай і інш.). Да М. адносяць найважнейшыя чыгункі (напр., Байкала-Амурская магістраль), аўтамагістралі, нафта- і газаправоды, ЛЭП і інш. Высокія тэхн. параметры, асаблівасці інж. ўладкавання і інфраструктуры М. забяспечваюць значныя аб’ёмы трансп. работ, высокія скорасці руху, мінім. затрымкі. 2) Ш ырокая і прамая rap. вуліца, звычайна з інтэнсіўным рухам транспарту. МАГІСТРАТ (ад лац. magistratus начальнік, чыноўнік, улада), выбарны
адм. і судовы орган y гарадах Цэнтр. і Усх. Еўропы, якія мелі права на самакіраванне (магдэбургскае права або інш.). У ВКЛ уводзіліся з канца 14— 15 ст. У велікакняжацкіх гарадах Беларусі і Літвы М. складаўся з гар. рады і лавы. Рада займалася справамі гар. кіравання і суда па маёмасных і цывільнЬіх справах мяшчан. Лава выконвала функцыі суда па крымінальных справах гараджан. Гал. распарадчую ўладу ў гар. абшчыне выконваў войт, які ўзначальваў войтаўскі суд або войтаўска-лаўніцкі суд. Гал. органам самакіравання была рада, якая складалася з бурмістраў і радцаў, дзейнічаў бурмістраўска-радзецкі суд. У прыватнаўладальніцкіх гарадах y склад М. ўваходзілі войт, бурмістры, радцы, лаўнікі і гар. пісар, якія засядалі разам. У 17— 18 ст. ў М. часта дзесяцігоддзямі засядалі прадстаўнікі некалькіх сямей, звычайна з заможных купцоў і цэхмістраў, М. ператвараўся ў орган карпаратыўнага кіравання горадам з боку мяшчанскай алігархіі. М. на аснове магдэбургскага права праіснавалі на Беларусі да к а ш а 18 ст. і былі скасаваны пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі ўказамі Кацярыны II y 1775 (для ўсх. часткі Беларусі) і 1795 (для цэнтр. і зах. яе частак). У Расіі М. як органы саслоўнага самакіравання ўзніклі ў 1720. У 1775 пераўтвораны ў губернскія і павятовыя суды для гар. саслоўяў (мяшчанства і купецтва), існавалі і на Беларусі. Паводле Даравальнай граматы гарадам 1785 М. ўвайшлі ў сістэму гар. самакіравання, але засталіся ў асн. суд. ўстановамі. Пасля суд. рэформы 1864 паступова скасаваны. А.П.Грьіцкевіч. МАГІСТРАТУРА (ад лац. magistratus саноўнік, начальнік), 1) y Стараж. Рыме сукупнасць найвышэйшых дзярж. пасад, т.зв. магістратаў рымскіх (найвышэйшымі былі дыктатар, консул, прэтар, ваен. трыбун). Выбіраліся нар. сходамі, т.зв. каміцыямі, тэрмінам на 1 год. У 1 ст. н.э. з пераходам вышэйшай улады да імператара страцілі значэнне. 2) У сучасным канстытуцыйным праве карпарацыя службоўцаў, якія непасрэдна ажыццяўляюць функцыі суда і пракурорскага нагляду; y ЗШ А — сукупнасць усіх дзярж. чыноўнікаў. 3) Сістэма і форма падрыхтоўкі спецыялістаў з закончанай вышэйшай адукацыяй (са ступенню бакалаўра) y большасці краін на працягу 1— 2 гадоў, на Беларусі — 1,5 — 2 гады. Гл. таксама Магістр. МАГІСТРАЦКІЯ СЯЛЙНЕ, « г а р а д с к і я» с я л я н е , катэгорыя сельскага феад.-залежнага насельніцтва, прыпісанага да маёнткаў, што належалі гарадам; існавала ў 15— 19 ст. пераважна ў зах. частцы Беларусі. Гарадское землеўладанне склалася ў 15— 16 ст. шляхам куплі магістратамі маёнткаў y прыватных асоб, што пацвярджалася прывілеямі вял. кн. ВКЛ. Такія правы атрымалі Брэст (1408), Гродна (1502 і 1506) і інш.
У 1611 сейм Рэчы Паспалітай забараніў гарадам набываць маёнткі, М.с. атрымлівалі ў карыстанне зямлю і адбывалі за гэта паншчыну ці плацілі аброк. У 19 ст. некаторыя гар. думы прыцягвалі іх да выканання грамадскіх павіннасцей па прыбіранні вуліц, рамонце мастоў і інш. Пасля 6-й рэвізіі (1811) сяляне rap. вёсак абкладаліся падушным падаткам.
У.А.Сосна.
М А гіЧ Н Ы КВАДРАт , квадратная (п х п) табліца цэлых лікаў ад 1 да /і2, y якой сума лікаў уздоўж любога радка, слупка і вял. дыяганалі табліцы ёсць велічыня пастаянная і роўная п(п2 + 1)/2. Лік я наз. парадкам М.к. Даказана, што М.к, можна пабудаваць для любога п >3. Існуюць М.к., якія задавальняюць дааатковыя умовы, напр., М.к. з л=8 можна разбіць на 4 меншыя па 16 лікаў, кожны з якіх таксама М.к. У абагульненым сэнсе пад М.к. разумеюць квадратныя
1 15 14 4 12 6
7
9
8 10 11
5
13 3
16
1
2
2
7 6
9
5
1
4
3
8
6 60 63 9 55 54 12
59 64 2
5 52 14 15 49
62 5 7 7
4
8
16 5 0 51 13
3 61 58 53 11 10 56
41 19 22 48 28 29 33 40 46 24 17 43 39 34 30 27 20 42 4 7 21 38 35 31 26 23 45 4 4 18 25 32 36 37 Магічныя квадраты розных ларадкаў.
табліцы, запоўненыя не абавязкова паслядоўнымі і першымі натуральнымі лікамі. М А П Я, чарадзейства; абрады, дзеянні або слоўныя формулы-заклінанні, якімі чалавек імкнуўся ўздзейнічаць на сілы прыроды, лёс, істоты і прадметы. Узнікла ў першабытным грамадстве. Вядомая ўсім народам, захавалася ў рэліг. вераваннях да нашага часу. Адрозніваюць белую М., якая заклікала бога, і чорную М., што звярталася да «нячыстай» сілы. У аснове М. ўяўленне, што пэўнае дзеянне выклікае адпаведную жананую з’яву. Найб. пашыраныя віды М.: лячэбна-засцерагальная (знахар-
ства, замовы), гасп. (земляробчая, паляўнічая, бортніцкая, будаўнічая), быт. (засцярога ў дарозе, пры начлезе ў лесе і інш.), любоўная (прыварожванне, адварожванне), шкаданосная (насланнё, псаванне, заломы ў жыце). Часта была заняткам т.зв. чараўнікоў, ведзьмароў, шаманаў. Рэшткі магічных элементаў існуюць і ў наш час.
Літ:. Н м к н ф о р о в с к м й Н.Я. Простонародные прмметы м поверья, суеверные обряды н обычан, легендарные сказання о лнцах н местах. Внтебск, 1897; С е р ж п у т о ў с к i А.К. Прымхі і забабоны беларусаўпалешукоў. Мн., 1930; М а к с м м о в С.В. Нечнстая, неведомая н крестная снла. СПб., 1994. МАГЛЕМАЗЕ КУЛЬТЎРА, археапагічная культура мезалітычных плямён, якія ў 7— 6-м тыс. да н.э. жылі на паўд. узбярэжжы Балтыйскага мора. Назва ад
знаходак y тарфяніку Маглемазе на в-ве Зеландыя (Данія). Насельніцтва займалася паляваннем, рыбалоўствам і збіральніцтвам. Знойдзены крамянёвыя прылады працы мікралітычнага і макралітычнага тыпу, рэчы з косці, рогу і дрэва. Плямёны М.к. жылі невял. першабытнымі абшчынамі. Некаторыя даследчыкі разглядаюць М.к. як пераймальніцу свідэрскай культуры. Частка рагавых і касцяных вырабаў нёманскай культуры мае аналагі ў М.к. MÂTMA (грэч. magma густая мазь), расплаўленая, пераважна сілікатная Ma ca, што ўзнікае ў зямной кары або верхняй мантыі Зямлі. У растворы М. прысутнічаюць злучэнні хім. элементаў, сярод якіх пераважаюць кісларод, крэмній, алюміній, жалеза, магній, кальцый, натрый і калій, a таксама лятучыя кампанекты (вада, аксіды вугляроду, серавадарод, вадарод, фтор, хлор і інш.). Асн. фактары ўтварэння магматычнага расплаву: радыягеннае цяпло, раптоўнае змяншэнне ціску пры ўзнікненні глыбінных рааломаў, узыходныя цеплавыя патокі. Перыядычна М. ўтварае ачагі ў межах розных паводле саставу і глыбіннасці зон Зямлі (напр., y астэнасферы, y зонах сутыкнення і пасоўвання літасферных пліт). Па колькасці аксіду крэмнію М. падзяляюць на ультраасноўную, асноўную, сярэднюю і кіслую. Трапляюцца таксама М. шчолачная, сульфідная і інш. Пры вулканічным вывяржэнні (гл. Вулкан, Вулканізм) М. выліваецца ў выглядзе лавы, больш вязкая (кіслая) утварае ў жаролах вулканаў экструзіўныя купалы або разам з газамі выкідваецца ў выглядзе попелу. Пры хуткім застыванні на паверхні або дыферэнцыраванай крышталізацыі на глыбіні пры паступовым зацвярдзенні ўтварае комплекс магматычных горных парод. Гл. таксама Магматызм.
Р.Р.Паўлавец.
МАГМАТЫЗМ, працэсы ўтварэння, пранікнення ў горныя пароды і ўзаемадзеяння з імі, вывяржэння і крышталі-
зацыі магмы. М. — праяўленне глыбіннай актыўнасці Зямлі; цесна звязаны з яе развіццём, цеплавой гісторыяй і тэктанічнай эвалюцыяй. Адрозніваюць М. геасінклінальны, платформавы, акіянічны; па глыбіні праяўлення (умовах застывання магмы) — абісальны, гіпабісальны, субвулканічны, паверхневы (гл. Вулканізмў, паводле саставу — ультраасноўны, асноўны, сярэдні, кіслы, шчолачны. М. сучаснай геал. эпохі развіты ў межах Ціхаакіянскага геасінклінальнага пояса, сярэдзінна-акіянічных хрыбтоў, рыфтавых зон Афрыкі і Міжземнамор’я і інш. На Беларусі да геасінклінальнага М. адносяць архей-раннепратэразойскі і раннепратэразойскі, да платформавага — познапратэразойскі і дэвонскі. Гл. таксама Магматычныя горньія пароды. МАГМАТЬІІЧНЫЯ Г0РН Ы Я ПАР0Д Ы , вывергнутыя горн ы я п a р о д ы, горныя пароды, якія ўтварыліся з расплаўленай магмы пры яе зацвярдзенні і крышталізацыі. Складаюць (паводле Ф.Кларка) 95% аб’ёму зямной кары. У залежнасці ад умоў зацвярдзення магмы ў нетрах Зямлі або на яе паверхні адрозніваюць інтрузіўныя горныя пароды і эфузіўнш горныя пароды. М.г.п. звычайна складзены з сілікатаў. Па колькасці крэменязёму (SiCh) падзяляюцца на групы: ультраасноўныя (SiC>2 < 40%, дуніты, алівініты, перыдатыты і інш.), асноўньм (40— 55%, піраксеніты, габра, базальты і інш.), сярэднія (55— 65%, гранадыярыты, дыярыты, андэзіты і інш.) і кіслыя (SiOî > 65%, граніты, рыяліты, дацыты і інш.). Па колькасці шчолачаў y кожнай групе вылучаюць нармальны, субшчолачны і шчолачны рады. Спалучэнні групы і рада вызначаюць сем’і гэтых парод. М.г.п. развіты ў складкавых абласцях, фундаменце і чахле платформ, на шчытах, y сучасным акіяне. 3 імі звязаны карысныя выкапні, напр., з кіслымі М.г.п. — волава, вальфрам, золата, з асноўнымі — тытанамагнетыт, медзь, з ультраасноўнымі — хром, плаціна, нікель, са шчолачнымі — тытан, фосфар, апатыт, цырконій, рэдкія землі. М.г.п. выкарыстоўваюцца як буд. матэрыял (лабрадарыты, туфы і інш.), абразіўны і цеплаізаляцыйны (пемза, перліт), як сыравіна для вылучэння каштоўных кампанентаў (напр., алюмінію з нефелінавых сіенітаў) і інш.
У.Я.Бардон.
МАГНАТ (ад сярэднелац. magnatus багаты, знатны чалавек), y феадальную эпоху буйны землеўладальнік, прадстаўнік радавітай знаці ў некаторых краінах Еўропы, асабліва ў Польшчы, ВКЛ і Венгрыі. У ВКЛ М. валодалі вял. зямельнымі латыфушыямі з гарадамі, мястэчкамі і тысячамі прыгонных сялян. Некаторыя з іх (напр., Радзівілы, Сапегі) мелі ўласныя войскі і крэпасці.
МАГНЕТАКАЛАРЫЧНЫ
475
Выкарыстоўваючы свой уплыў і багацце, М. Рэчы Паспалітай займалі ў ёй вышэйшыя дзярж. пасады і фактычна кіравалі дзяржавай. У 1567 на Беларусі было 29 М., кожны з якіх меў больш за 1000 сял. «дымоў» (гаспадарак). У пераносным сэнсе слова «M.» выкарыстоўваецца ў дачыненні да буйных прадстаўнікоў прамысл. і фін. капіталу. MATHЕЗIT (ад новалац. magnesia магнезія), мінерал класа карбанатаў, карбанат магнію MgC 0 3 - Mae ў сабе MgO 47,82%, СО 2 52,18%. Крышталізуецца ў трыганальнай сінганіі. Крышталі ромбаэдрычныя або няправільна выцягнутыя. Пашыраны фарфорападобныя ад груба- да схаванакрышт. зярністыя масы. Колер белы, жаўтавата-шэры, ружовы. Чыстыя крышталі празрыстыя. Бляск шкляны. Цв. 3,75— 4,25. Крохкі. Шчыльн. 2,9—3,1 г/см3. Прамысл. радовішчы звязаны з метамарфізаваным даламітам, трапляецца таксама ў саляносных пародах. Руда для вытв-сці каўстычнай і паленай магнезіі. Таксама М. наз. горная парода, якая складзена поўнасцю з М. Гэта белыя, шэрыя, афарбаваныя арган. рэчывам тонказярністыя, крышт., аднароднай тэкстуры пласты і лінзы. Утвараюць даламітавамагнезітавую фармацыю (напр., рыфей Башкірскага антыклінорыя, г. Сатка).
С.М.Абраеец, У.Я.Бардон.
МАГНЁЗІЯ ПАЛЕНАЯ, тое, што магнію аксід.
прылады Схема магнета: 1 — вярчальны магніт; 2 — магнігаправод; 3, 4 — другасная і першасная абмоткі трансфарматара; 5 — перарывальнік; 6 — кулачок; 7 — размеркавальніх; Ф — магнігны паток.
MATHÈTA (франц. magéto ад грэч. magnetis магніт), магнітаэлектрычны генератар пераменнага току. Стварае эл. разрады паміж электродамі свечак запальвання, ад якіх узгараецца рабочая сумесь y цыліндрах рухавіка ўнутр. згарання. Выкарыстоўваліся ў авіяц., трактарных, аўтамаб., матацыклетных і інш. рухавіках. 3 1960-х г. заменены батарэйнымі і інш. сістэмамі запальвання МАГНЕТАКАЛАРЬІЧНЫ ЭФЁКТ, змена тэмпературы магнетыка пры адыябатным (цеплаізаляваным) змянен-
476
МАГНЕТАХІМІЯ
ні напружанасці F? магнітнага поля, y якім знаходзіцца магнетык. Пры адыябатным размагнічванні (памяншэнні Ï? ) т-ра зніжаецца, пры адыябатным намагнічванні (павелічэнні Ff) — павышаецца. М.э. асабліва значны ў фера- і парамагнетыкаў (гл. Магнітнае ахаладжэннё). МАГНЕТАХІМІЯ, раздзел фізічнай хіміі, які вывучае залежнасць паміж магн. ўласцівасцямі рэчываў і іх будовай. Асн. ўласцівасць, якая вымяраецца ў М. — магнітная ўспрыімлівасць. Звычайна яе вызначаюць па змене вагі ўзору рэчыва ў мага. полі, пры гэтым карыстаюцца метадамі, прапанаванымі англ. вучоным М.Фарадэем і швейц. хімікам Ф.Гюі. Для дыямагнітных рэчываў, пераважна арган. злучэнняў, элементы будовы малекул выводзяцца, зыходзячы з адытыўнай схемы франц. фізікахіміка П.Паскаля (1910), згодна з якой малекулярная магн. ўспрыімлівасць роўная суме ўспрыімлівасцей асобных атамаў, што ўваходзяць y састаў малекулы, з папраўкай на характар хім. сувязі паміж імі. Пры даследаванні парамагн. рэчываў (напр., комплексаў пераходных металаў, атамных кластараў) супастаўляюць эксперым. і тэарэт. значэнні магнітных момантаў ці анапізуюць іх залежнасць ад т-ры, што дазваляе меркаваць аб ступені акіслення металу, прыродзе ўзаемадзеянняў унутры комплексу і комплексу з часціцамі, якія яго акружаюць, аб прасторавай структуры і сіметрыі крышт. поля, наяўнасці фера- і антыферамагн. узаемадзеянняў y шмат’ядз. утварэннях. У М. класічныя метады даследаванняў спалучаюцца з магнітарэзананснымі метадамі (гл. Электронны пара-
элементарны эл. зарад, пь — маса электрона, с — скорасць святла ў вакууме; спінавы магн. момант электрона таксама роўны М.Бора. Магн. момант нуклонаў і атамных ядраў вымяраецца ў ядз. М.: ця = еЙ/2трс = 5,0508-10-27 Дж/Тл, дзе /Яр — маса пратона. MATHETPÔH [ад грэч. magnëtis магніт + (элек)трон], электравакуумная прылада для генерыравання звышвысокачастотных ваганняў, y якой электронны паток рухаецца ў перакрыжаваных пастаянных эл. і магн. палях. Найб. пашыраны шматрэзанансныя М , з даламогай якіх атрымліваюць вял. магутнасці ЗВЧ ваганняў. Яны маюць высокі ккдз і даволі простую канструкцыю. Магутнасць М. ў бесперапынным рэжыме складае дзесяткі кілават y дэцыметровым і дзесяткі ват y міліметровым дыяпазонах; y імпульсным рэжыме магугнасць М. дасягае 5 МВт y дзесяцісантыметровым дыяпазоне. Ккдз М. найб. высокі сярод ЗВЧ прылад і дасягае 83% y дэцыметровым дыяпазоне. Шырока выкарыстоўваецца ў радыётэхн. і прамысл. устаноўках
магнітны рэзананс, Ядзерцы магнітны рэзананс). Новы кірунак y М. — вывучэнне непасрэднага ўплыву магн. поля на хім. раўнавагу, кінетыку і механізм хім. рэакцый. Метады М. выкарыстоўваюцца ў аналіт. практыцы, напр., для выяўлення прымесей ферамагн. рэчываў y колькасцях, недаступных для вызначэння інш. метадамі. Літ:. К а л н н н я к о в В.Т., P a к н т н н Ю.В. Введенме в магнетохкмню. М., 1980; К а р л н н Р. Л. Магнетохнмня: Пер. с англ. М , 1989. В.Н.Макатун.
МАГНЕТАЭЛЕКТРЬІЧНЫ ЭФЁКТ, узнікненне намагнічанасці ў крышталях пры змяшчэнні іх y эл. поле. Вызначаецца формулай І=аЕ, дзе / — намагнічанасць, Е — напружанасць эл. поля, a — каэфіцыент прапарцыянальнасці. Прадказаны Л.Д.Ландау і Я.М.Ліфшыцам (1957), эксперыментальна адкрыты ў 1960. Назіраецца ў магнітаўпарадкаваных крыпггалях (антыфера-, феры- і ферамагнетыках). Макс. значэнне каэфіцыента a для аксіду хрому СггОз каля 2-10'6 А/В. Існуе і адваротны эфект — узнікненне эл/ палярызацыі пры змяшчэнні крышталя ў магн. поле. MATHETÔH, адзінка вымярэння магнітнага моманту ў фізіцы атама, атамнага ядра і элементарных часціц. Магн. момант атамных сістэм y асн. абумоўлены арбітальным рухам электронаў і іх спінам і вымяраецца ў М.Бора: \іБ=еН/2пі'С = 9,2741 10'24 Дж/Тл, дзе Й=Н/2к, h — пастаянная Планка , е —
Многарэзанатарны магнетрон: 1 — анодны блок з рэзанатарамі 2 тыпу «шчыліна—адгуліна»; 3 — вывады падагравальніка катода 4; 5 — прыстасаванне вываду ЗВЧ-энергіі. (напр., y перадатчыках радыёлакацыйных станцый, генератарах ЗВЧ награвання). Гл. таксама Лямпа звышвысокачастотная.
А.А.Кураеў. МАГНЕТЬІЗМ (ад грэч. magnetis магніт), сукупнасць з ’яў, звязаных з асаблівай формай узаемадзеяння паміж эл. токамі, токамі і магнітамі (целамі з магнітным ммант ам ) і паміж магнітамі; раздзел фізікі, які вывучае гэтае ўзаемадзеянне і ўласцівасці рэчываў (магнетыкаў), y якіх яно праяўляецца. Магн. ўзаемадзеянне цел перадаецца праз
магнітнае пале, якое з’яўляецца адной з форм існавання злектрамагнітнага поля. Нягледзячы на непарыўную сувязь паміж ал. і магн. з’явамі, магн. з’явы прынцыпова адрозніваюцца ад электрычных з-за адсутнасці ў прыродзе адасобленых магн. полюсаў (магн. зарадаў; гл. Манаполь магнітны). Крыніца эл. поля — эл. зарад, магн. поля — рухомы эл. зарад (электрычны ток), пераменнае (віхравое) эл. поле або злементарныя часціцы з адметным ад нуля ўласным магн. момантам. М. атамаў, малекул і макраскапічных цел вызначаецца ў канчатковым выніку М. элементарных часціц (у асн. магн. момантам электронаў). У залежнасці ад характару ўзаемадзеяння часціц-носьбітаў магн. моманту адрозніваюць М. рэчываў з атамным магн.
парадкам (ферамагнетызм, ферымагнетызм, антыферамагнетызм) i М. слабаўзаемадзейных часціц (парамагнетызм, дыямагнетызм). Магн. ўласцівасці рэчываў, макраскапічныя праяўленні іх М. тлумачацца на аснове законаў квантавай механікі, разглядаюцца ў рамках тэорыі эл.-магн. поля, тэрмадынамікі і статыстычнай фізікі. М. праяўляецца ва ўсіх фізіка-хім. працэсах, што адбываюцца ў рэчыве. Магн. палі ёсць y зорак, Сонца, некат. планет Сонечнай сістэмы, y касм. прасторы. Яны ўплываюць на рух зараджаных часціц, вызначаюць многія астрафіз. і геамагн. з’явы (сонечныя ўспышкі, зямныя магн. буры i г.д.). Магн. ўласцівасці рэчываў шырока выкарыстоўваюцца ў электра- і радыётэхніцы, вылічальнай тэхніцы і тэлемеханіцы, аўтаматыцы, прыладабудаванні, марской і касм. навігацыі і інш. З’ява М. вядома са старажытнасці. 3 12 ст. ў Еўропе пачаў шырока выкарыстоўвацца магн. компас. Вучэнне пра М. развівалі У.Гільберт, Р.Дзкарт, Ф.Эпінус, Ш .Кулон. У 1820 Х.К.Эрстэд адкрыў магн. поле эл. току, А.М.Ампер устанавіў законы магн. ўзаемадзеяння токаў. У 1830-я г. К .Гаўс i В Вебер развілі матэм. тэорыю геамагнетызму (гл. Зямны магнетызм). Грунтоўную трактоўку з’яў М. на аснове ўяўленняў аб рэальнасці эл.-магн. поля даў М.Фарадзй, які ў 1831 адкрыў электрамагнітную індукцыю. У 1872 Дж .Максвел стварыў агульную тэорыю эл,магн. з’яў (гл. Максвела ўраўненні). Уласцівасці фера- і парамагнетыкаў вывучалі А.Р.Сталетаў (1872) і П.Кюры (1895). У 1905 П.Ланжэвэн пабудаваў тэорыю дыямагнетызму, y 1925 С.Гаўдсміт і Дж.Уленбек адкрылі спін i М. электрона. У 1930-я г. пабудавана квантавамех. тэорыя магн. уласцівасцей свабодных электронаў (В Паўлі, ЯДЛандау). Развіццё фізікі магн. з’яў прывяло да сінтэзавання новых магнітных матэрыялаў (ферытаў для ВЧ- і ЗВЧ-прыстасаванняў, высокакаэрцытыўных злучэнняў, празрыстых ферамагнетыкаў і інш.).
На Беларусі даследаванні па фізіцы магн. з ’яў праводзяцца ў Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі і інш. Літ: В о н с о в с к м й С.В. Магнетнзм. М., 1971; М а т т н с Д. Теорня магнетязма: Введеняе в нзучснне кооператнвных явленнй: Пер. с англ. М., 1967; Б р a y н У.Ф. Мнкромагнетазм: Пер. с англ. М., 1979.
АЛ.Болсун, У.М.Сайута. МАГНЁТЫК, тэрмін, якім карыстаюцца пры разглядзе магн. уласцівасцей усіх рэчываў. У залежнасці ад значэння магн. успрыімлівасці к рэчывы падзяляюцца на дыямагнетыкі (к>0), парамагнетыкі (к<0) і ферамагнетыкі (к>>1). Адрозніваюць таксама антыферамагнетыкі і ферымагнетыкі. Гл. таксама Магнетызм. МАГНЕТЫТ (ням. Magnetit ад грэч. magnëtis магніт), мінерал падкласа складаных сілікатаў, аксід двух- і трохвалентнага жалеза FeFeîOa. Mae ў сабе 31% FeO, 69% Fe20 3, 72,4% Fe. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Крышталі пераважна актаэдрычныя, зярністыя агрэгаты. Колер чорны. Бляск метал. і паўметалічны. Цв. 5,5— 6. Шчыльн. 4,8— 5,3 г/см3. Асн. жалезная руда. Прамысл. паклады звязаны са складанымі магматычнымі, кантактава-метасаматычнымі і рэгіянальна-метамарфічнымі ўтварэннямі. На Беларусі М. утва-
Серабрыста-белы лёгкі метал, ^ 650 °С, шчыльн. 1740 кг/м3. Хімічна вельмі актыўны, моцны аднаўляльнік. На паветры пакрываецца ахоўнай плёнкай магнію аксіду MgO, якая разбураецца пры награванні, пры т-ры ~600 °Сзгарае асляпляльна белым полымем з утварэннем MgO і нітрыду Mg3N2. Узаемадзейнічае з вылучэннем вадароду з кіпячай вадой і разбаўленымі к-тамі (пасівіруецца ў канцэнтраванай сернай і растворах плавікавай к-ты); пры награванні ■ — з вадародам, галагенамі, борам, азотам, вугляродам, халькагенамі, крэмніем. Утварае шэраг магній-арганічных злучэнняу. У прам-сці атрымліваюць электролізам расплаву сумесі хларьшу MgCl2 з хларьшам калію і натрыю. Выкарыстоўваюць y вытв-сці магніевых сплаваў, для легіравання алюмініевых сплаваў і металатэрмічнага атрымання металаў (тытану, урану, цырконію, ванадыю і інш.), y сінтэзе магнійарган. злучэнняў і піратэхніцы (сумесі парашку М. з акісляльнікамі). Гл. таксама Магнію злучэн-
Магнетыт
ні.
рае жалезныя руды Аколаўскага і Навасёлкаўскага радовішчаў. У.Я.Бардон.
МАГНІЕВЫЯ РЎДЫ, прыродныя
Mi-
Hep. ўтварэнні, якія маюць метал. магній або яго злучэнні ў колькасцях, дастатковых для прамысл. атрымання. Да М.р. адносяць больш за 100 мінералаў, y т.л. брусіт (41,7% магнію), магнезіт (28,8%), даламіт (18,2%), кізерыт (17,6%), бішафіт (12%), лангбейніт (11,7%), эпсаміт (9,9%), каініт (9,8%), карналіт (8,8%), расолы (2% MgO) і марскую ваду (0,13%). Асн. прамысл. радовішчы — асадкавыя, другасныя — метамарфічныя і гіпергенныя. Радовішчы ў Расіі, Бразіліі, Індыі, Аўстраліі, ЗШ А і інш. На Беларусі ў якасці М.р. выкарыстоўваюцца карналіт і дэвонскія расолы ў Прыпяцкім саляносным басейне.
МАГНІЕВЫЯ СПЛАВЫ, сплавы на аснове магнію з дабаўкамі інш. элементаў (алюмінію, цынку, цырконію, марганцу, рэдказямельных злементаў). Агульная колькасць дабавак y М.с. — 10— 14% па масе. Маюць малую шчыльнасць (1500— 1800 кг/м3), належаць да групы лёгкіх сплаваў. Вызначаюцца высокімі ўдзельнымі трываласцю і цеплаёмістасцю. Лёгка апрацоўваюцца рэзаннем, зварваюцца, паяюцца, склейваюцца. Паводле спосабу вытв-сці адрозніваюць лшейныя і дэфармавальныя. Выкарыстоўваюць y аўтамаб., тэкст. і аптычнай прам-сці, электра- і радыётэхніцы, паліграфіі, авіяц., ракетнай і інш. галінах тэхнікі.
І.В.Боднар.
МАГНІЙАРГАНІЧНЫЯ ЗЛ У Ч ^Н Н І, металаарганічньм злучэнні, y якіх атам магнію непасрэдна злучаны з вугляродам. Асн. тыпы М.з. маюць агульньм ф-лы: RMgX і Ri Mg, дзе R — арган. радыкал, X — пераважна галаген. Найб. важныя М.з., т.зв. р э а к т ы в ы Г р ы н ь я р а RMgX — бясколерныя крышталі або вязкія вадкасці, устойлівыя да 100— 150 °С. Раскладаюцца пад уздзеяннем вады, спіртоў, кіслот. Узаемадзейнічаюць з галагенамі, серай, вуглякіслым газам (утвараюць солі карбонавых кіслот). Атрымліваюць узаемадзеяннем галагеналканаў з магніем y эфірным растворы. Выкарыстоўваюць y арган. сінтэзе (гл. Грыньяра рэакцыя) і для атрымання металаарган. злучэнняў; y прам-сці — як каталізатары полімерызацыі.
Я.Г.Міляшкевіч.
МАГНІТ (грэч. magnetis ад Magnetis lithos літар. камень з Магнесіі — стараж. горада ў М.Азіі), цела, якому ўласціва намагнічанасць — здольнасць ствараць вакол сябе магнітнае поле. Бываюць пастаянныя М. і электрамагніты (у т.л. звышправодныя магніты), намагнічанасць якіх ствараецца эл. токам. П а с т а я н н ы М. бывае прыродны, з магн. жалезняку (магнетытў) і зроблены ў выглядзе падковы, паласы, стрыжня і да т.п. з папярэдне намагнічаных ферамагнетыкаў (пераважна магнітацвёрдых матэрыялаў). Гал. ўласцівасць М. — эдольнасць прыцягваць жалеза, нікель, кобапьт, некат. лантано-
МАГНГТАГІДРАДЫНАМІЧНЫ 477 іды, іх сплавы і алучэнні, a таксама злучэнні хрому, марганцу і урану. Характарызуецца аетаткавым намагнічваннем, каэрцытыунай сілай, формай пятлі гістэрззіса, макс. шчыльнасцю магн энергіі. Свабодна падвешаны, адхіляецца ў магн. полі Зямлі адным бокам (палюсам) на Пн, другім — на Пд (гл. Магнітныя полюсы Зямлі). Шырока выкарыстоўваецца як аўтаномная крыніца пастаяннага магн. поля ў элементах, прыладах і апаратах электра- і радыётэхнікі, электронікі, аўтаматыкі. У.М.Сацута,
МАГНГТААПТЫЧНЫ ДЫСК, разнавіднасць аптычных дыскаў, дзе запіс інфармацыі ажыццяўляецца тэрмамагн. спосабам. Пры запісе інфармацыі рухомы носьбіт лакальна награваецца лазерным выпрамяненнем, y зоне разагрэву каэрцытыўная сіла рабочага слоя рэзка змяншаецца (гл. Тэрмамагнітныя з’явы) і наірэты ўчастак перамагнічваецца пад уздзеяннем слабога знешняга магн. поля. Пры ўзнаўленні адбіты ад Мд. палярызаваны лазерны прамень перыядычна паварочвае плоскасць палярызацыі на вугал, значэнне якога залежыць ад намагнічанасці рабочага слоя (гл. Кера эфект).
МАГНІТАБІЯЛ0ГІЯ, раздзел біяфізікі, які вывучае ўплыў знешніх магнітных палёў на жывыя сістэмы — клеткі, арганізмы, папуляцыі. Даследуе магн. палі, якія генерыруюцца самімі жывымі структурамі — сэрцам, мозгам, нервамі і інш. Распрацоўвае практычныя рэкамендацыі па выкарыстгнні штучных магн. палёў y тэрапеўт. мэтах, дае іх гігіенічную ацэнку пры выкарыстанні. МАГНІТАГІДРАДЫНАМІЧНЫ ГЕНЕPÂTAP, М Г Д - г е н е р а т а р , электрычная ўстаноўка, якая непасрэдна пераўтварае энергію рабочага цела ў электрычную. Прынцып дзеяння заключаецца ў тым, што пры руху рабочага цела — электраправоднага асяроддзя (вадкага або газападобнага алектраліту, вадкага металу, іанізаваных газаў — плазмы) упоперак магн. поля ў адпаведнасці з законам электрамагнітнай індукцыі ў рабочым целе індуцыру-
МАГНІЙ (лац. Magnesium), Mg, хімічны алемент II групы перыяд. сістэмы, ат. н. 12, ат. м. 24,305, адносіцца да шчолачназямельных металаў. Прыродны складаецца з 3 стабільных ізатопаў 24Mg (78,6%), 25Mg (10,11%), 26Mg (11,29%). У зямной кары 2,35% па масе. Трапляецца толькі ў выглядзе злучэнняў (гл. Магніевыя руды). Многа солей М. ў вадзе мораў і акіянаў, y прыродных расолах. Уваходзіць y састаў хларафілу. Адкрыты ў 1808 англ. хімікам Г.Дэві.
Магнітнае поле пастаянных магнітаў: a — без магнггаправода; б — э магнггаправодам; 1 — магніг; 2 — магнігаправод; 3 — рабочы зазор; N i S — полюсы магніта.
Схема дыскавага холаўскага магнітагідрадынамічнага генератара: 1 — абмотка іпдуктара; 2 — канал генератара; 3 — падюд рабочага цела; 4, 5 — выхадгал і ўваходны холаўскія электроды; R — супраціўленне нагрузкі; u — скорасць; В — магнітная індукцыя; Іф — фарадэеўская кампанента току.
478__________ МАГНІТАГОРСК ецца эл. ток, які адводзіцца ў эл. ланцуг. Ідэя М.г. выказана М.Фарадэем y 1831, прынцыпы пабудовы сфармуляваны ў 1907— 22, практычная рэалізацыя пачалася ў канцы 1950-х г. з развіццём магнітнай гідрадынамікі і фізікі плазмы. Найб. значныя распрацоўкі МГД-генератараў і МГД-электрастанцый выкананы ў Ін-це высокіх т-р Рас. АН. М.г. складаецца з канала (з саплом, рабочай ч., дыфузарам), y якім фарміруецца паток плазмы, індуктара, што стварае стацыянарнае або пераменнае — бягучае магн. поле, і сістэмы зняцця энергіі з дапамогай электродаў (кандукцыйныя М.г.) або індуктыўнай сувязі патоку з ланцугом нагрузкі (індукцыйныя М.г.). Плазмай з’яўляюцца прадукты згарання прыродных або спец. паліваў з дабаўкамі злучэнняў шчолачных металаў (павялічваюць эл. праводнасць плазмы). Адрозніваюць М.г. імпульсныя (даюць імпульсы току працягласцю да некалькіх мікрасекунд), кароткачасовага дзеяння і тыя, што працуюць працягла. Могуць выкарыстоўвацца на эл. станцыях (у тл. на АЭС), ва ўстаноўках для пакрыцця пікавых нагрузак і рэзервовых, для сілкавання суднаў, лятальных апаратаў і інш.
У. Л. Драгун.
МАГНГГАГ0РСК, горад y Расіі, y Чэлябінскай вобл., на р. Урал. Засн. ў 1929 y сувязі з буд-вам металургічнага камбіната, горад з 1931. 424 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак. Прам-сць: чорная металургія (металургічны камбінат; 'з-ды калібровачны, кавальска-пракатны, метызна-металургічны і інш.), машынабуд. і металаапр. (з-ды кранавы, штамповачны), хім., лёгкая, харчовая; вытв-сць буд. матэрыялаў і муз. інструментаў. 2 ВНУ. 2 т-ры. Краязнаўчы музей. МАГНГГАДЫНАМІКА, раадзел вучэння пра магнетызм, y якім разглядаюцца працэсы намагнічвання ў палях, што мяняюцца ў часе. Вывучэнне частотнай залежнасці магн. уласцівасцей (напр., магнітнага рэзанансў) мае значэнне ў сувязі з выкарыстаннем ферамагн. матэрыялаў y прыладах і апаратах, што працуюць y пераменных палях (гл. Ферамагнетызм). МАГНГГАДЫЭЛЁКТРЫКІ, кампазіты ферамагнітнага метал. парашку (пермалой, алсіфер і інш.) з дыэлектрычным сувязным (смала, полістырол, гума, вадкае шкло і інш.). Атрымліваюць прасаваннем пры высокай т-ры. Маюць высокае ўдзельнае эл. супраціўленне і нізкія страты на віхравыя токі. Выкарыстоўваюцца ў ВЧ тэхніцы для вырабу магнітаправодаў, асяродкаў шпуль індукцыйнасці, дроселяў і інш. Гл. таксама Магнітныя матэрыяпы. МАГНІТАЖОРСТКІЯ М АТЭРЫ ЯЛЫ. тое, што магнітацвёрдыя матэрыялы. МАГНІТАМ ЕТРЫЧНЫЯ МЁТАДЫ РАЗВЁДКІ, магнітаразведка, адзін з кірункаў разведачнай геафізікі, які заснаваны на вывучэнні анамалій геа-
магнітнага поля, абумоўленай неаднолькавай намагнічанасцю горных парод. Праюдзіцца магн. або аэрамагнітная здымка, апрацоўка вымярэнняў, пабудова магн. профіляў і карт, геал. інтэрпрэтацыя выяўленых анамалій магн. поля. Для атрымання болын поўнай геолага-геафіз. інфармацыі М.м.р. ўваходзяць y комплекс з інш. геафіз. метадамі: сейсма-, граві-, электраразведкай і інш. Выкарыстоўваюць магнітометры. Рознымі іх мадыфікацыямі выконваюцца наземныя, аэрамагнітныя, аўтамабільныя, марскія, свідравінныя і спадарожнікавыя вымярэнні. Па даных вымярэнняў складаюцца карты анамальнага магн. поля (гл. Магнітнае поле Зямлі), якія выкарыстоўваюцца ў геолагаразведачных работах. На Беларусі з дапамогай М.м.р. адкрыты Аколаўскае і Навасёлкаўскае радовішчы жалезных руд, трубкі выбуху, перспектыўныя на радовішчы алмазаў, рудапраяўленні каляровых і рэдкіх металаў, складзена геал. карта парод крышт. фундаменту. Гл. таксама Геафізічная разведка. Я.І.Майсееў. МАГНІТАМЕХАНІЧНЫЯ А Д Н 0С ІНЫ, г і р а м а г н і т н ы я аднос і н ы, адносіны магнітнага моманту элементарных часціц і сістэм, што складаюцца з іх (атамных ядраў, атамаў, малекул і інш.), да іх моманту імпульсу (мех. моманту). М.а. для розных станаў атамных сістэм вызначаюцца формулай: y=gyg, дзе g — Ландэ у0— адзінка М.а. У выпадку арбітальнага руху электрона ў атаме у0= -е/2тес, для спіна элеюрона у0= -е/тес, для атамных ялраў Уо= -е/2трс, дзе е — элементарны эл. зарад, me і т р — маса алектрона і пратона адпавеяна, с — скорасць святла ў вакууме. М.а. вызначаюць ўздзеянне знешняга магн. поля на сістэму, якая мае магн. момант, і выкарыстоўваецца, напр., y квантавых магнітометрах з прэцэсіяй намагнічанасці мікрачасціц для вызначэння магн. індукцыі знешняга поля. Гл. таксама Лармара прэцэсія,
множнік,
Магнетон.
МАГНГГАМЕХАНІЧНЫЯ З ’ЙВЫ, г і р а м а г н і т н ы я з ’ я в ы , з’явы, абумоўленыя ўзаемасувяззю магнітнага моманту мікрачасціц з іх момантам імпульсу (спінавым або арбітальным).
Спіну электрона, пратона і інш. часціц адпавядае пэўны магн. момант. Мех. момант атама (іона) складваецца з спінавага і арбітальнага момантаў мікрачасціц, што ўтвараюць атам (іон). Змена макраскапічнага моманту імпульсу сістэмы мікрачасціц (фіз. цела) вядзе да змены магн. моманту гэтай сістэмы, і наадварот, пры змене магн. моманту зменьваецца момант імпульсу сістэмы. Адна з М.з. — Б а р н е т а э ф е к т , адкрыты ў 1909 амер. фізікам С.Барнетам. Заключаецца ва ўзнікненні дадатковага магн. моманту ў ферамагнетыка, прыведзенага ў вярчэнне (намагнічванне стрыжня пры хуткім вярчэнні без знешняга магн. поля). Адваротны эфект — Эйнштэйна — дэ Хааза эфект (адкрыты ў 1915). М.з. дазваляюць вызначыць магнітамеханічныя адносіны.
П. А. Пупкевіч.
МАГНІТАМЯККІЯ М АТЭРЫ ЯЛЫ . магнітна-мяккія матэрыя л ы, фера- і ферымагнетыкі з малым значэннем каэрцытыўнай сілы (Н с < 800
А/м). Характарызуюцца высокімі значэннямі магнітнай пранікальнасці, якія дасягаюцца зніжэннем энергій магнітна-крышт. і магнітапругкай анізатрапіі (гл. Магнітная аніэатрапія). М.м. з’яўляюцца: тэхнічна чыстае жалеза, нізкавугляродзістая і электратэхн. (крамяністая) сталь; крышт. сплавы жалеза з нікелем (пермалой), з нікелем і кобальтам (пермінвар), з кобальтам і дабаўкамі ванадыю (пермендзюр), з алюмініем (алфер), з алюмініем і крэмніем (алсіфер); аморфныя сплавы на аснове жалеза, кобальту, нікелю з дабаўкамі (да 20%) бору, крэмнію, вугляроду і інш. элементаў (амарфізатары); ферыты; магнітадызлектрыкі. Найб. высокія значэнні магн. пранікальнасці маюць метал. М.м., якія выкарыстоўваюць пры рабоце на частотах да 105 Гц, на частотах 104— 108 Гц выкарыстоўваюць магнітадыэлектрыкі, нікель-цынкавыя ферыты, ферыты-гранаты. 3 М.м. вырабляюць асяродкі і полюсныя наканечнікі магнітаў, магнітаправоды, трансфарматары, розныя прылады ЗВЧ. Гл. таксама Магнітныя матэ-
рыялы.
Г.І.Макавецкі.
МАГНГГА0ПТЫКА, раздзел фізікі, які вывучае змены аптычных уласцівасцей рэчыва пад уздзеяннем магн. поля. Метады М. выкарыстоўваюцца ў даследаваннях квантавых станаў рэчыва, адказных за аптычныя пераходы, спектраў электроннага парамагн. рэзанансу, фіз.хім. структуры рэчыва, фазавых пераходаў і інш. Пад уздзеяннем магн. поля ў рэчыве адбываецца расшчапленне энергетычных узроўняў атамаў (зняцце выраджэння) і адпаведнае расшчапленне спектральных ліній (гл. Зеемана з’ява), узнікае падвойнае праменепераламленне ў аптычна ізатропным рэчыве (гл. Катона—Мутона эфект), пры распаўсюджванні святла ўздоўж магн. поля адбываецца вярчэнне яго плоскасці палярызацыі (гл. Фарадэя эфект), па-рознаму паглынаюцца хвалі з паралельнай і перпендыкулярнай полю лінейнымі палярызацыямі і інш.
М АГШ ТАПРАВ0Д, частка электратэхнічных машын, апаратаў і прыстасаванняў, якая канцэнтруе, павялічвае і размяркоўвае (з наданнем патрэбнай канфігурацыі) магнітны паток. Робіцца з ферамагнітных матэрыялаў (гл. Ферамагнетыкі), звычайна з лістоў электратэхн. сталі. М. служаць ротары і статары эл. рухавікоў і генератараў, асяродкі (Ш - або П-падобнай замкнёнай формы) эл. трансфарматараў, электрамагнітаў, электрамагн. рэле і інш. МАГНГГАРАДЫЁЛА, бытавы радыётэхнічны апарат, y якім функцыянальна і канструкцыйна аб’яднаны магнітафон, радыёпрыёмнік і электрафон. Mae агульныя блок сілкавання, узмацняльнік магутнасці нізкай частаты і акустычную сістэму. Гл. таксама Магнітола. МАГНІТАРЎХАЛЬНАЯ d jI A , нaмагнічвальная с і л а , фізічная велічыня, што характарызуе здольнасць крыніц магн. поля (эл. токаў) ствараць магнітныя патокі. Уводзіцца для раалікаў магнітных ланцугоў па аналогіі з электрарухальнай сілай эл. ланцугоў.
цыркуляцыі напружанасці па замкнёным контуры L, які ахоплівае эл. токі, што ствараюць гэтае М.с.
роўная
магнітнага поля /7
поле:
F= і ? - d t - h , i
, дзе
dT— элемент
-1
контура L, накіраваны ў напрамку абходу, колькасць праваднікоў (віткоў) з токамі /|, ахопленых контурам L. Адзінка М.с. ў СІ — ампер (або ампер-віток).
п—
М.А.Караткевіч.
МАГНГТАРЭЗІСТЫЎНЫ ЭФЁКТ, змена эл. супраціўлення цвёрдых праваднікоў пад уэдзеяннем магн. поля. Выкарыстоўваецца для даследаванняў электроннага энергетычнага спектра, рассеяння носьбітаў току ў правадніках, для вымярэння магн. палёў (гл. Магнітометр). Тлумачыцца скрыўленнем траекторый носьбітаў току ў магн. полі (гл. Гальванамагнітныя з 'явы). Ва ўсіх металах і паўправадніках (акрамя ферамагнетыкаў) удзельнае супраціўленне расце з павелічэннем напружанасці магн. поля, a ў паўправадніках залежыць ад канцэнтрацыі дамешкаў і т-ры. У ферамагнетыкаў М.э. мае асаблівасці, абумоўленыя існаваннем намагнічанасці пры адсутнасці знешняга магн. поля. Напр., іх удзельнае супраціўленне можа змяншацца ў магн. полі, што звязана з фіксацыяй спінаў дамешкавых атамаў знешнім магн. полем. Гл. таксама Капіцы закон.
(аб’ёмная М.) і залежыць ад напрамку вымярэння адносна знешняга магн. поля. Пры вымярэннях уэдоўж поля М. наз. падоўжнай, перпендыкулярна полю — папярочнай, напр., y фера- і ферымагнетыках X дасягае 10 , y антыфера-, пара- і дыямагнетыках да 10"6. Гл. таксама Магнітастрыкцыйныя
матэрыялы. Літ:. Б е л о в
К.П. Магннтострнкцнонные явлення н нх техннческне прнложення. 14., 1987. Г.І.Макавецкі.
МАГНГГАСФЁРА З я м л і і план е т, зона каляпланетнай прасторы, фіз. ўласцівасці якой вызначаюцца магнітным полем планеты і яго ўзаемадзеяннем з патокамі зараджаных часціц касм. паходжання (сонечным ветрам). Асн. ўмова, якая вызначае месцазнаходжанне мяжы М., — роўнасць магн. ціску поля планеты і кінетычнага ціску сонечнага ветру. М. Зямлі з дзённага боку распасціраецца да 8— 14 зямных радыусаў, з начнога — выцягнутая, утварае т.зв. магн. хвост Зямлі ў некалькі соцень зямных радыусаў. У М. знахо-
МАГНГТАСТАТЫКА, раздзел тэорыі эл.-магн. поля, што вывучае ўласцівасці стацыянарнага магнітнага поля (поля пастаянных эл. токаў або пастаянных магнітаў). Для разліку такіх палёў часам карыстаюцца паняццем магнітнага зараду, што дазваляе выкарыстоўваць y М. формулы, аналагічныя формулам электрастатыкі. МАГНГТАСТРЫКЦЫЙНЫЯ МАТЭРЫ ЯЛЫ , магнітамяккія матэрыялы з дастаткова вял. эфектам магнітастрыкцыі. Да іх адносяць нікель і сплавы на яго аснове (напр., пермалой), жалезакобальтавыя (напр., пермендзюр) і жалеза-алюмініевыя (алфер) сплавы, a таксама злучэнні рэдказямельных элементаў, некаторыя ферыты і інш. Металічныя М.м. звычайна пракатваюць y стужкі таўшчынёй да 0,3 мм, з якіх штампуюць або навіваюць асяродкі, з ферытавых М.м. вырабляюць маналітныя асяродкі. Выкарыстоўваюцца як пераўтваральнікі эл.-магн. энергіі ў мех. і наадварот (напр., выпрамяняльнікі акустычных ваганняў, датчыкі ціску, радыёчастотныя фільтры). МАГНІТАСТРЫКЦЫЯ (ад магніт + лац. strictio сцісканне, нацягванне), змена памераў і формы цела пры намагнічванні. Выяўлена для жалеза Дж.П.Джоўлем y 1842. Адлюстроўвае ўзаемасувязь падсістэм атамных магнітных момантаў і крышталічнай рашоткі; уласціва ўсім рэчывам. Тлумачыцца тым, што ўзаемадзеянні, якія вызначаюць магн. стан крышталя, залежаць ад адлегласці паміж атамамі (ці іонамі). Змены магн. стану пры зменах магн. поля, т-ры, пругкіх напружанняў і інш. вядуць да зрушэння атамаў і іонаў аа стану раўнавагі і тым самым да дэфармацыі цела. Характарызуецца адноснай зменай лінейных памераў цела X. = Д/// (лінейная М.) або аб’ёму
МАГНІТАЦВЁРДЫЯ______ 479 вым чахле або крышт. фундамента. У метадзе МТЗдадаткова да эл. характарыстык поля ТТ вымяраюць магнітную складаючую і вылічваюць адносіны эл. складаючай да магнітнай для розных частот, будуюць крывую ўяўнага ўдзельнага супраціўлення, якую параўноўваюць з тэарэтычнымі. У адрозненне ад МТЗу метадзе МТП адносіны эл. складаючай да магнітнай вылічваюць для фіксаванай частаты.
На Беларусі ў выніку даследаванняў ВА «Белгеалогія» і Ін-та геал. навук Нац. АН Беларусі па метадах TT i МТЗ складзены карты сярэдняй напружанасці поля ТТ і пашырэння электраправодных слаёў, карты рэльефу фундамента, паверхні саляносных адкладаў і інш.
Г.І.Каратаеў.
МАГНГТАТЭРАПІЯ, метад фізіятэрапіі, заснаваны на выкарыстанні ў лекавых мэтах пераменнага нізкачастотнага магнітаага поля. Мясц. ці агульнае ўздзеянне магнітным полем мае супрацьзапаленчы, абязбольваючы і спазмалітычны эфект. М. выкарыстоўваюць пры хваробах апорна-рухальнага апарата, органаў стрававання, мышцаў, перыферычнай нерв. сістэмы. МАГНГГАФ0Н (ад магніт + ...фон), апарат для магн. гуказапісу на магнітную стужку ці інш. носьбіт і наступнага ўзнаўлення гуку. Бывае адна- і шматдарожкавы, мона- і стэрэафанічны. Існуюць таксама спалучэнні М. з інш. апаратамі (напр. магнітаяа).
дзяцца радыяцыйныя паясы. У Юпітэра і Сатурна М. працяглыя, y Меркурыя, Венеры i Марса М. невыразныя. М. адыгрывае важную ролю ў фарміраванні атмасферы Зямлі, яе клімату, развіцці жыцця, ахоўвае жывы свет Зямлі ад шкоднага ўздзеяння сонечнага ветру. А.А.Шымбалёў. Гл. таксама Зямля. МАГНГГАТЭЛУРЬІЧНЬМ МЁТАДЫ РАЗВЁДКІ, адзін з кірункаў геафізічнай разведкі, заснаваны на вывучэнні пераменных y часе і па частаце варыяцый прыродных тэлурычных эл. токаў y прыпаверхневай ч. Зямлі. Тэлурычныя токі ствараюцца варыяцыямі магнітнага поля Зямлі і эл. канвекцыйнымі працэсамі ў зямной кары і атмасферы, характар іх варыяцый залежыць ад геал. будовы. Адрозніваюць метады: тэлурычных токаў (ТТ), магнітатэлурычнага зандзіравання (МТЗ) і магнітатэлурычнага прафілявання (М ТП). У метадзе ТТ сінхронна вымяраецца рознасць патэнцыялаў варыяцый тэлурычнага поля на базавым і радавых пунктах. Атрымліваюць талураграмы, па якіх вымяраюць параметры поля ТГ і складаюць карты рэльефу паверхні высакаомнага гарызонта ў асадка-
Адрозніваюць прафесійны (напр., для сінхроннага гуказапісу пры кіназдымцы), студыйны для высакаякаснага гуказапісу, паўпрафесійны (напр., для запісу дыспетчарскіх перагавораў), бытавы для аматарскага гуказапісу і спецыяльны (напр., геамагнітафон, дыктафонУ, стацыянарны і партатыўны; шпульны і касетны і інш. Mae блок сілкавання, стужкапрацяжны механізм, узмацняльнікі запісу і ўзнаўлення сігналаў, магн. галоўкі, з дапамогай якіх гэтыя сігналы перадаюцца на гуканосьбіт і наадварот, і акустычную сістэму. М. без узмацняльніка магутнасці і акустычнай сістэмы наз. магнітафоннай прыстаўкай і прызначаецца для спалучэння з інш. апаратамі. Гл. таксама Відэа-
магнітафон.
МАГНГГАЦВЁРДЫЯ МАТЭРЬІЙЛЫ, мaгнітaжорсткія матэрыя л ы, фера- і ферымагнетыкі, якія маюць высокае значэнне каэрцытыўнай сілы (Не = 103— 106 А/м). Характарызу-
Блок-схема студыйнага шпулечнага магнггафояа: 1 — генератар высокай частаты; 2 — узмацняльнік запісу; 3 — узмацняльнік узнаўлення; 4 — шлулі з магнігнай стужкай; 5, 6 ,7 — магнітныя галоўкі ўзнаўлення, запісу і сцірання (адпаведна).'
480
МАГНІТАЦЕПЛАВЫЯ
юцца высокім значэннем астаткавай магнітнай індукцыі і макс. значэннем магн. энергіі на ўчастку размагнічвання пятлі гістэрэзісу. Высокія значэнні Нс y М.м. абумоўлены затрымкай працэсу перамагнічвання. М.м. выкарыстоўваюць як пастаянныя магніты, a таксама ў гістэрэзісных рухавіках і ў якасці носьбітаў магн. памяці. Паводле тэхналогіі фарміравання высокакаэрцытыўнага стану М.м. падзяляюць на: сталі, якія загартоўваюць на мартэнсіт; недэфармуемыя літыя сплавы жалеза, нікелю і алюмінію (алні) з дабаўкамі кобальту, тытану, медзі і інш.; дэфармуемыя сплавы жалеза, нікелю, медзі (куніфэ), кобальту, нікелю, медзі (куніко) і інш , a таксама сплавы з выкарыстаннем высакародных металаў (напр., сплавы кобальту э плацінай для вырабу звышмініяцюрных магнітаў); М.м., якія атрымліваюць прасаваннем парашкоў з іх далейшай тэрмічнай апрацоўкай. 3 метал. парашкоў прасаваннем без сувязнога ці спяканнем пры высокай т-ры вырабляюць металаксрамічныя М.м., да якіх адносяцца матэрыялы на аснове інтэрметалідаў металаў ірупы жалеза з рэдказямельнымі элементамі (напр., SmCo5 пяцькобальт-самарый) для вырабу найб. энергаёмістых сучасных магнітаў. Прасаваннем парашкоў разам з сувязным, які полімерызуецца пры невысокай т-ры, атрымліваюць мсталапластычныя М.м. Да М.м. адносяцца таксама барыевы, стронцыевы і кобальтавы ферыты. Літ С е р г е е в В.В., Б у л ы г н н а Т.М. Магннтотвердые матерналы. М., 1980.
Г.І.Макавецкі.
МАГНГГАЦЕПЛАВЫЯ З ’ЯВЫ . змены цеплавога стану рэчыва пры зменах яго магн. стану (намагнічванні ці размагнічванні). Назіраюцца ва ўсіх рэчывах. М.з. ў некаторых парамагнетыках выкарыстоўваюцца для атрымання звышнізкіх т-р (гл. Магнітнае ахаладжэнне).
Тлумачыцца зменамі ўнутронай энергіі цела пры адпаведных зменах магн. стану. Найб. значныя М.з. ў фера-, антыфера- і ферымагнетыках і іх характар залежыць ад працэсаў намагнічвання ў гэтых матэрыялах. Адрозніваюць М.з. пры адыябатычным намагнічванні і размагнічванні, калі адбываюцца змены т-ры, і ізатэрмічныя М.з., пры якіх некаторая колькасць цеплаты выдзяляецца (ці паглынаецца).
МАГНІТАЭЛЕКТРЫЧНАЯ П РЫ л Ад а , электравымяральная прылада, заснаваная на ўзаемадзеянні магн. поля нерухомага пастаяннага магніта з магнітным полем току, што вымяраецца і працякае па рухомым правадніку (шпулі, рамцы). Выкарыстоўваецца для вымярэння эл. напружання, сілы току, супраціўлення, колькасці электрычнасці ў лаНцугах пастаяннага току (у вальтметрах, амперметрах, омметрах, гальванометрах). Найб. пашыраны М.п. са шлуляй, якая верціцца вакол восі паміж нерухомым магнітам і жалезным стрыжнем. Сіла, што адхіляе шпулю з замацаванай стрэлкай, прапарцыянальная сіле току. Ёсць таксама М.п., y якіх пастаянны магніт змешчаны ўнугры рухомай шпулі, і прылады з рухомым магнітам, замацаваным на восі ўнутры нерухомай шпулі. Выкарыстоўваюцца таксама магнітаэл. лагометры. М.п. як састаўная ч. ўваходзяць y
выпрамныя, тэрмаэл., электронныя аналагавыя і інш. прылады, што вымяраюць сілу пераменнага току і напружанне. Межы вымярэння пашыраюць шунтамі і дабавачнымі супраціўленнямі. У спалучэнні з вымяралышмі пераўтваральнікамі М.п. вымяраюць і неэл. велічыні (т-ру, ціск і інш.). У.М.Сацута.
яўляецца ў сілавым уздзеянні на рухомыя эл. зарады (эл. токі) і магніты. ■ Асн. характарыстыкі М.п. — магнітная I індукцыя і напружанасць магнітнага no- 1 ля. Паводле Максвела ўраўненняў крыні- ■ цамі М.п. могуць быць эл. токі, целы з 1 ненулявым магнітным момантам і ne- 1 раменныя эл. палі. Адсутнасць y прыродзе адасобленых магн. полюсаў (гл. Манаполь магнітны) прыводзіць да таго, што М.п. саленаідальнае (лініі поля заўсёды замкнёныя) y адрозненне ад злектрастатычнага поля, якое з’яўляецца naтэнцыяльным (лініі поля бяруць пачатак на дадатных зл. зарадах). Пры вывучэнні ўласцівасцей М.п. пробным элементам (індыкатарам поля) служыць магн. дыпаль — замкнёны плоскі контур з ал. токам або пастаянны магніт невялікіх памераў, што дае маг-
Схема магнітаэлектрычнай прылады: 1 — асяродак; 2 — магнішы шунт для рэгуліроўкі адчувальнасці прылады; 3 — магнігалравод; 4 — пастаянны магніт; 5 — полюсныя наканвчнікі; 6 — рухомая рамка.
МАГШТНАЕ АХ.АЛАДЖЭННЕ, метад атрымання тэмператур, ніжэйшых за 1 К, шляхам адыябатнага размагнічвання парамагнітных рэчываў (гл. Адыябатны працэс, Парамагнетызм). Прапанаваны П.Дэбаем і У.Ф.Джыёкам; здзейснены ў 1933. Пры М.а. парамагнітны ўзор, ахалоджаны вадкім геліем, намагнічваюць y магутным маш. полі, пасля выключэння якога ўзор размагнічваецца з прычыны цеплавога руху атамаў, і яго т-ра ва ўмовах цеплаізаляцыі зніжаецца (гл. Магнетакаларычны эфект). Для атрымання т-р ~10'3 К выкарыстоўваюць солі рэдказямельных элементаў (напр., сульфат гадалінію), a таксама інш. парамагнітныя рэчывы (напр., хрома-каліевы і жалезакаліевы галын), y крышт. рашотцы якіх знаходзяцца іоны з недабудаванымі электроннымі абалонкамі і адрозным ад нуля ўласным магн. момантам (Fe+3, Сг , Gd'f3). Пры выкарьістанні парамагнетызму атамных ядраў (напр., ва ўзоры медзі) атрымліваюць т-ры да 10‘6 К. М.а. шырока выкарыстоўваецца ў навук. даследаваннях пры вывучэнні звышцякучасці і звышправоднасці.
Р.М.Шахлевіч.
МАГНІТНАЕ Н А С Ы Ч ^Н Н Е, стан пара- ці ферамагнетыка, пры якім яго намагнічанасць дасягае найб. значэння і больш не змяняецца пры павелічэнні напружанасці знешняга (намагнічвальнага) магн. поля. Абмяжоўвае рабочыя магнітныя патокі і выклікае нелінейнасць характарыстык, якія вызначаюць работу розных прылад і прыстасаванняў з магн. ланцугамі (напр., эл. машын, трансфарматараў, электрамагнітаў). МАГНІТНАЕ ПАСЛЯДЗЁЯННЕ, гл. ў арт. Магнітная вязкасць. МАГНІТНАЕ П 0 Л Е , адна з форм існавання электрамагнітнага поля, якая вы-
Магвітвае поле: 1 — прамалінейнага правадніка з электрычным токам ( / — сіла току, В* — магнітная індукцыя); 2 — сал-ноіда. чымасць вызначыць напрамак вектара магнітнай індукцыі ў кожным пункце поля. М.п., створанае правадніком адвольнай формы з эл. токам, вызначаецца паводле Біо— Савара закону. Наяўнасць М.п. ў касм. аб’ектаў (Сонца, зорак, некат. планет, міжпланетнай прасторы) прыводзіць да спецыфічных геамагн. і астрафіз. з’яў (напр., маг-
нітныя буры, ciHxpqmpomae выпрамяненне, сонечны вецер), a наяунасць уласнага магн. моманту ў элементарных часціц — да праяўлення магн. уласцівасцей рэчыва (напр., дыямагнетызм, парамагнетызм, ферамагнетызм). Напружанасць М.п. міжпланетнай прасторы 10'3— 10“* А/м, Зямлі -4 0 А/м, зорак да 10’ — 10 0 А/м; звышправодныя саленоіды могуць ствараць М.п. напружанасцю да 10° А/м. М.п. выкарыстоўваецца ў паскаральніках зараджаных часціц, для ўтрымання гарачай плазмы ва ўстаноўках кіравальнага тэрмаядз. сінтэзу, ва ўсіх канструкцыях і прыстасаваннях электра- і радыётэхнікі, выліч. тэхнікі і электронікі. А.І.Болсун.
МАГШТНАЕ п б Л Е ЗЯ М Л І, прастора, y якой дзейнічаюць сілы зямнога магнетызму. На адлегласці » 3R® (дзе R e— радыус Зямлі) адпавядае прыблізна полю аднародна намагнічанага шара па восі, якая адхіляецца ад восі вярчэння Зямлі на 11,5°, з напружанасцю поля »55,7 А /м каля магнітных полкхйў Зямлі і 33,4 А /м на магн. экватары. На адлегласці >3R® М.п.З. мае больш складаную будову (гл. Магнітасфера). Назіраюцца векавыя, сутачныя і нерэгулярныя змены (варыяцыі) М.п.З., y т.л. магнітныя буры.
Характарызуецца магнітнай індукцыяй. З’яўляецца сумай палёў: дыпольнага (створанае аднароднай намагнічанасцю шара). недыпольнага (поле мацерыковых анамалій), анамальнага (абумоўлеыас намагнічанасцю верхняй ч. зямной кары), лоля, звязанага з вонкавымі прычынамі, поля варыяцый. Галоўнае М.п.З. складаецца з дыпольнага і мацерыковага, нармальнае — з гал. і вонка-
I I I I 1 I |
вага, назіраемае — з нармальнага і анамальнага магн. палёў.
На Беларусі модуль нармальнага магн. поля складае каля 50 тыс. нТл, схіленне ўсходняе каля 5°, нахіленне дадатнае на Пн каля 70°. Лакальныя анамаліі 2 тыс.—3 тыс. нТл. Макс. значэнне анамальнага поля 7,5 тыс. нТл назіраецца ў раёне в. Навасёлкі Гродзенскай вобл. над пакладамі ільменітмагнетытавых руд. Гл. таксама Магніт-
нае none.
Я.І.Майсееў.
МАГНП'НАЕ СТАРФННЕ, гл. Старэнне магнітнае. МАГНГГНАЕ СУПРАЦГЎЛЁННЕ, параметр (характарыстыка) магнітнага ланцуга, роўлы адносінам магнітарухальнай сілы F, якая дзейнічае ў ланцугу, да створанага ёю магнітнага патоку Ф. Выкарыстоўваецца для разлікаў магн. ланцугоў (магнітаправодаў).
ры сты к м агаеты ка ад зм ен ы зн еш няга магн. поля (наз. таксам а м a г н і т нае п а сл я д зея н н е ). Разам з гістэрэзісам і віхравымі токамі абумоўлівае страты энергіі пры перамагнічванні ферамагнетыка ў пераменным полі. Выкліхаецца рознымі прычынамі ў залежнасці ад структуры магнетыха, умоў намагнічвання і т-ры, y выннсу чаго яго намагнічанасць устанаўліваецца пасля змены энешняга магн. поля праз некат. час (ад 1 нс да некалькіх мінут і гадзін). Напр., пры аперыядычных зменах магн. поля пры значэннях яго напружанасці, блізкіх да каэрцытыўнай сілы, М.в. абумоўліваецца віхравымі мікратокамі, якія ўзнікаюць y мапі. правадніках пры руху сценак магн. даменаў. 2) М.в. y м а г н і т н а й г і д р а д ы н а м і ц ы — фіз. велічыня, яхая характарызуе кінематычныя і дьшамічныя ўласцівасці эл,праводных вадкасцей і газаў пры іх руху ў магн. полі.
Адрозніваюць М.а. прыродную і наведзеную. П р ы р о д н а я — характэрная для монакрышталёў ферамагнетыкаў, дзе вектары самаадвольнай намагнічанасці ферамагн. даменаў накіраваны ўэдоўж некаторых восей крышталя (т.зв. восей лёгкага намагнічвання). Мерай прыроднай М.а. з’яўляецца энергія М.а., якая вызначаецца як работа знешняга магн. поля, неабходная для намагнічвання ферамагнетыка ў зададзеным напрамку. Н а в е д з е н а я М.а. ўзнікае прьі тэхнал. апрацоўцы магнітных матэрьшаў (напр., пры пракатцы, аапале, перакрышталізацыі ў магн. полі); яна з’яўпяецца таксама характэрнай уласцівасцю магн. плёнак (узнікае пры напыленні ў магн. полі, напыленні пад вуглом да паверхні, эпітаксіяльным росце на монакрышт. падложцы); можа быць магнітапругкага паходжання (пры наяўнасці ў магн. узоры ўнутраных мех. напружанняў). Матэрыялы з вял. значэннямі канстант М.а. выкарыстоўваюцца ў прыстасаваннях магн. памяці. Р.М.Шахлевіч.
МАІНІТНАЯ ВЙЗКАСЦЬ, 1) y ф е р а м а г н е т ы к а х — запазненне ў часе змены значэнняў намагнічанасці, магнітнай пранікальнасці і інш. характа16. Зак. 456.
роддзі і Максвела ўраўненні. У асяроддзях з вял. праводнасцю (гарачая плазма) і (або) вял. памерамі (астрафіз. аб’екты) да звычайнага газадынамічнага ціску дадаецца магн. ціск і магн. нацяжэнне, што прыводзіць да з’яўлення т.зв. альвенаўскіх хваль. М.г. тлумачыць таксама з ’явы касм. фізікі: зямны і сонечны магнетызм, паходжанне магн. палёў y Галактыцы, храмасферныя ўспышкі на Сонцы, йагн. буры і інш. Як самаст. нанука М.г. сфармулявана ў 1940-х г. шведскім фізікам і астрафізікам Х.Альвенам, які прадказаў новы від хваль, хараюэрных для добраправоднага асяродцзя ў магн. полі. 3 1960-х г. даследаванні па М.г. значна пашырыліся за кошт узнікнення новых відаў вадкіх асяроддзяў, што ўзаемадзейнічаюць з магн. палямі і маюць уласную намагнічанасць (магн. вадкасці і магнітарэалагічвыя суспензіі).
На Беларусі даследаванні па М.г. магн. вадкасцей і магнітарэалагічных суспензій вядуцца ў Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН Беларусі, БПА. Розныя эфекгы, што вывучаюцца М.г., знайшлі выкарыстанне ў інж. практыцы (стварэнне магнітагідрадынамічных генератараў, МГД-помпаў, ракетных рухавікоў, магчымае ажыццяўленне кіроўнага тэрмаядзернага сінтэзу і інш.).
М.с. Rmаднароднага ўчастка магн. ланцуга вылічваецца па формуле: ^„=//цц05, дзе / і S — даўжыня і папярочнае сячэнне ўчастка ланцуга, ц — адносная магн. пранікальнасць матэрыялу, ц0 — магн. пастаянная. Адзінка М.с. ў СІ — ампер (або ампер-віток) на вебер.
МАГНІТНАЯ АНІЗАТРАПІЯ, неаднолькавасць магн. уласцівасрей рэчыва (намагнічанасці, магнітнай успрыімлівасці, магн. энергіі і інш.) па розных напрамках. Абумоўлена анізатропным характарам магн. ўзаемадзеяння паміж часціцамі — носьбітамі магн. моманту ў рэчыве. Праяўляецца ў магнітаўпарадкаваных монакрышталях (фера- і ферымагнітных), полікрышт. і аморфных рэчывах. М.а. ў крышталях звязана з упарадкаваным размяшчэннем магн. момантаў іх часціц (атамаў, малекул, іонаў) і з ’яўляецца вынікам магн. ўзаемадзеяння суседніх часціц і спецыфічных узаемадзеянняў іх электронаў з эл. унутрыкрышталічнымі палямі. М.а. ў полікрышталях праяўляецца пры наяўнасці ў іх магнітнай ці крышталі^най тэкстуры.
48 1
МАГНІТНАЯ
Л іт А л ь в е н X, Ф е л ь т х а м м а р К.-Г. Космнческая электродмнамнка: Пер. с англ. 2 нзд. М., 1967; Электрогазодннамяческне теченмя. М., 1983. В.Р.Батавой.
Схема магнітнай галоўкі для кантактнага запі1 — абмотка; 2 — магнітаправод; 3 — рабочы зазор; 4 — магнітны (рабочы) слой носьбіта; 5 — аснова носьбгга; 6 — поле рассеяння зазору.
су.
МАГНПНАЯ ГАЛ0ЎКА, вузел y апаратуры для магнітнага запісу, узнаўлення і сцірання інфармацыі на магнітных носьбітах. Форма і канструкцыя М.г. залежаць ад прызначэння адпаведнай апаратуры. Выкарыстоўваецца ў прыладах гука- і відэазапісу, выліч. і вымяральнай тэхніцы, аўтаматыцы і інш. Найб. пашыраныя індухцыйныя М.г., што маюць магнітаправод (асяродак) дпя канцэнтрацыі магн. патоку і абмотку (адну ці некалькі), на якую падаюцца (пры запісе ці сціранні) або з якой здымаюцца (пры ўзнаўленні) эл. сігналы інфармацыі. Асяродак вырабляецца з магнітамяккіх матэрыялаў î мае рабочы зазор (прамежак, запоўнены, напр., фольгай з берыліевай бронзы), які забяспечвае магн. сувязь з носьбітам інфармацыі.
МАГНІТНАЯ ГІДРАДЫНАМІКА, галіна фізікі, якая вывучае рух электраправодных газаў і вадкасцей (вадкіх металаў, электралітаў, плазмы) ва ўзаемадзеянні з магнітным полем. Да асн. пытанняў М.г. адносяць даследаванні ўмоў раўнавагі магн. поля з электраправодным асяроддзем, цячэнняў y магн. полі, магнітадынамічных хваль, знаходжанне ўмоў устойлівасці раўнаважных канфігурацый і цячэнняў.
Тэарэт. аснова М.г. — ураўненні гідрадынамікі з улікам эл. тохаў і магн палёў y ася-
МАГНІТНАЯ ДЭФЕКТАСКАІПЯ, адзін з метадаў дэфектаскапіі, заснаваны на рэгістрацыі магнітных палёў рассеяння на дэфектах або на выяўленні магн. уласцівасцей вырабаў, якія даследуюцца. Ажыццяўляецца з дапамогай магн. дэфектаскопаў, што ствараюць магн. палі вял. напружанасці і маюць прыстасаванні для размагнічвання вырабаў. Выкарыстоўваецца ў розных галінах прам-сці. У зонах дэфехтаў (трэшчын, немагн. уключэнняў і інш.) рэзка змяняюцца параметры магн. поля рассеяння, што фіксуецца рознымі метадамі: магнітна-парашковым (часцінкі магн. парашку або суспензіі асядаюць на краях дэфекту), магнітна-люмінесцэнтным (часцінкі парашку з люмінафорамі свецядца пад уздзеяннем ультрафіялетавых прамянёў), феразондавым (магнітна адчувальнымі феразондамі вымяраюць слабыя магн. палі або іх градыенты), магнітаграфічным (прыкладэеная да вырабу магн. стужка намагнічваецца ў рознай ступені ў дэфектных і бездэфектных зонах).
М.А.Мяльгуй.
МАГНІТНАЯ ІНДЎКЦЫЯ, вектарная велічыня, роўная напружанасці магнітнага поля, створанага макраскапічнымі (знеіпнімі ў адносінах да асяроддзя) і мікраскапічнымі (абумоўленымі часцінкамі асяроддзя) эл. токамі. Абазначаецца Ў . З’яўляецца асн. сілавой харакіарыстыкай магн. поля і вызначае сілу, што дзейнічае ў дадзеным пункце поля на эл. ток (гл. Ампера сіла) і рухомы эл. зарад (гл. Лорэнца сіла). Звязана з намагнічанасцю 7 і напружанасцю знешняга
магн.
поля
В* =цоf t +yu>t i B
ft
формуламі:
-\iO\iff , дзе po—
482
МАГНІТНАЯ
магнітная пастаянная, р — магнітная пранікальнасдь рэчыва. Адзінка М.і. y CI — тэсла. МАГНГГНАЯ ІІАСТАЯННАЯ, каэфіцыент прапарцыянальнасді, пгто ўваходзіць y некаторыя формулы і ўраўненні электрамагнетызму пры запісе іх y рацыяналізаванай форме (у адзінках СІ). Абазначаецца ро, ре=4я40‘7 Гн/м. Звязана з электрычнай пастаяннай z0 формулай: ро= 1/воС2, дзе с=3-108 м/с — скорасць святла ў вакууме. МАГНІТНАЯ ПРАНІКАЛЬНАСЦЬ, безразмерная фіз. велічыня, якая характаркзуе сувязь паміж магнітнай індукцыяй В і напружанасцю магнітнага поля l t y рэчыве. Абазначаецца р. Ддя аднароднага і ізатропнага магнетыка вызна-
в
чаецца формулай: д = •— — , дзе цс— ро Н магнітная пастаянная. 3 магнітнай успрыімлівасцю % звязана суадносінамі р=1+Х- Для фіз. вакууму ц= 1, для ферамагнетыкаў р>>1, для парамагнетыкаў р>1 і для дыямагнетыкаў р<1. МАГШТНАЯ СТРУКТЎРА, размеркаваннс самаадвольнай намагнічанасці ўнутры ферамагаетыкаў пры т-рах, ніжэйшых за Кюры пункт. Адрозніваюць М.с. атамную (характарызуецца упарадкаваным размеркаваннем атамных магнітных момантаў па вуэлах крышталічнай рашоткі) і дамеядую (размерхаваннем даменаў з рознай арыентацьмй магн. момантаў па аб’ёме ўзору). А т а м н а я М.с. апісваецца сярэднім зна чэннем мікраскапічнай шчыльнасці магн. моманту М (х, y, z) У кожным пункце хрышталя. Крьшггалі з M(xt y, £І=0 не маюць атамнай М.с. (дыямагнетыкі і парамагнетыкі). Крышталі з М(х, y, zMO бываюць з адрозным ад нуля (ферамагнетыкі) і роўным нулю (антыферамагнетыкі) сумарным магн. м ом атам элементарнай ячэйхі. Д а м е н н а я М.с. можа назірацда эхспераментальна з даііамогай магн. парашху, які асядае на межах даменаў. У ферамагнетыхах пры зададзенай т-ры форма даменаў, іх памеры і арыензацыя магн. момантаў залежаць ад намераў і формы ўзору, арыентацыі паьерхні крышталя, дэфехтаў крышталічнай рашотхі, унутр. напружанняў, a ў полікрьшіталічяых узорах — і ад віду магн. струкгуры суседніх хрышталёў. Пад уплывам знешніх уэдзеянняў (пругкіх напружанкяў, зяешніх магн. палёў, змен т-ры) адбываецца перабудова даменнай струхтуры. На сувязі паміж асн. магн. характарыстыкамі ферамагн. матэрыялу і яго структурай заснаганы м а г н і т а с т р у х т у р н ы а н а л і з , які найчаспей выхарыстоўваюць для вызначэннч мех. уласцівасцей сталі і чыгуну пасля тэрмічнай апрацоўхз. На аснове залежнасці магн. характарйстых пэўнай маркі сталі ад т-ры загартоўкі, адпалу і да т.п., робяць неразбуральны кантроль якасці тэрмічнай апрацоўкі вырабаў. Найб. пашыраны магн. метады (з выкарыстаннем пастаянных магн. палёў для намагнічвання вырабаў), эл.-магн. (з выкарыстаннем пераменных эл.магн. палёў), імпульсньш (імпульсных магн. палёў). Даследуецца таксама тэкстура мсталаў (на аснове выкарыстання сувязі тэкстуры
з анізатрапіяй магн. уласцівасцей), спосабы кантролю ферамагн. складальнай y аўстэнітных сталях, каляровых металах і горных пародах.
На Беларусі праблемы М.с. і магнітаструктурнага аналізу даследуюцца ў Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН
Літ:. В о н с о в с к н й Ç.B. Магнетазм. М., 1971; Н в а н о в с к н й В.Н., Ч е р н н к о в a Л.А Фнзнка магантных явлетгй. М., 1981; М н х е е в М.Н., Г о р к у н о в Э.С. Магншные методы структурного анаішза a нераэрушаюіцего контроля. М., 1993; М е л ь г y й М.А Магнлтный контроль механнческнх свойств сталей. Мн., 1980.
М.А.Мяльгуй.
МАГШТНАЯ СТУЖКА, магнітны носьбіт інфармацыі ў выглядзе гнуткай стужкі. Mae немагн. аснову, вырабленую з пластмасы ці немага. металу, на якую нанесены тонкі слой ферамагн. матэрыялу (уласна магн. носьбіт). Ш ырыня і таўшчыня М.с. залежаць ад яе прызначэння, напр., стужка для гуказапісу мае шырыню 3,81 мм (касетныя бьггавыя і студыйныя магнітафоны) ці 6,25 мм (шпульныя) і таўшчыню ад 9 да 55 мкм, для відэазапісу (бытавыя відэамагнітафоны) — 6,25 і 12,7 мм і таўшчыню 37 мкм. Выкарыстоўваецда для гука- і відэазапісу, y выліч. тэхніцы, аўтаматыцы і інш. МАІ НІ ГНАЯ ТЭКСТУРА, гл. Тэкстура магнітная. М .\ІН ІТ Н А Я ТЭРМ АМ ЕТРЫ Я, метад вымярэнкя нізкіх тэчгератур (звычайна ніжэй за 1 К), заснаваны на залежнасці ад т-ры маш . уласцівасцей шэрагу рэчываў. Т зрм ам етр ы ч к ы м п ар ам егр ам зв ы ч а й н а с л у ж ы ц ь м а г н іт н а я ў с п р ы ім л іь а с ц ь % п а р а м а гн . с о л е й ж а л е за , к о б а л ь т у , ы іх ел ю , р э д к а зя м е л ь н ы х э л е м е н т а ў , я д з. п а р а м а г н е т ы х а (п р ы б о л ы а н ізх іх т - р а х Т < 0 ,1 К ) і ін ш ., y я х іх % н а й п р а с д е й ш н м ч ы ііа м з а л е ж ііц ь ад т -р ы ; %=С/Т (гл. Кюры закон) ГІа за м е р а н а м у ў с л а б ы м з н е ш н ім м а гн . п о л і %і в я д о м а й д я я д а д зе н а г а п а р а м а г н е т ы х а п ас г а я р н а й К ю р ы С в ы з к а ч а ю ц ь т.з в . м а гн . т -р у У во б ласад т - р , д зе в ы к о н в а е ц ц а з а к о н К ю р ы , Т с у п ад ае з т э р м а д к н а м іч ц а й т - р а й Т. П р м п э і ш г ж н і т -р ы зн ач эн н і T i Т м огудь no супадаць, тад ы м а гн . т -р у п е р а в о д з я д ь y т э р м э д ы н а м іч н у ю п а с п е ц . т а б л ід а х і х р ы в ы х . У.ІІ.Драгун.
Т.
МАГНІТНАЯ ЎСПРЫ ІМ ЛІНАСЦЬ, безразмерная фіз. велічыня, якая характарызуе здольнасдь рэчыва намаш ічвацца пад уздэеяннем знешняга маін. пшія. Абазначаецца %. У статычным магн. полі для аднароднага і ізатропнага магнетыка вызначаецца формулай: J % = Т7> дзе ' — модуль намагшчанасці і Н — модуль надружанасці мапіітнага поіія. 3 магнітнай прашкальнасцю р (звязана суадносінамі) х=ц-1. У ферамашетыках дасягае некалькіх тысяч, y пара- і дыямагнетыках — y межзх 10'3— 10'5 (у дыямагнегаках — адмоўкая). Іл . таксама Дыямагнетызм, Парамагнетызм, Ферамагнетызм. МАГНІТНЫ БАРАБАН, носьбіт інфармацыі ў выглядзе цыліндра з немагнітнаіа сгілаву, на бакавую паверхню якоіа нанесена пакрыццё з магн. ўласці-
васцямі. Інфармацыя запісваецца па акружнасці М.б. (пры вярчэнні вакол восі) радамі паралельных дарожак. Магнітныя галоўкі чытання/запісу размешчаны ўздоўж утваральнай цшііндра па адной на кожную дарожку. Выкарыстоўваліся ў запамінальных прыстасаваннях ЭВМ 1-га і 2-га пакаленняў; заменены магнітнымі дыскамі і паўправадніковай аператыўнай памяццю вял. аб’ёму. М А ІН ІТ Н Ы ВАРЫЁМЕТР, гл. ў арг. Варыёметр. М АГНІТНЫ ГІСТЭРЙЗІС, гл. ў арг Гістэрэзіс. МАГНІТНЫ Д Ы П б Л Б , гл ў арт Дыполь. МАГНІТНЫ ДЫ СК, носьбіт інфармацыі ў выглядзе дыска, на паверхню якога нанесена пакрыццё з магн. ўласцівасцямі. Інфармацыя запісваецца/счытваецца (пры вярчэнні М.д. вакол восі) на канцэнтрычных дарожках з дапамогай блока магнітных галовак чытання/запісу. Бывае здымны (напр., дыскета) і няздымны (вінчэстэр). Выкарыстоўваецца ў знешніх запамінальных дрыстасаваннях ЭВМ. На вял. ЭВМ выкарыстоўваюцца стацыянарныя прылады дыскавай памяці вял. ёмістасці (да некалькіх гігабайт). М АГШ ТНЫ ЗАПІС, спосаб загіісу інфармацыі, пры якім эл. сігналы, што нясуць інфармацыю, пераўтвараюцца ў прасторавыя змены астаткавай намапіічанасці магд. пакрыцця носьбіта інфармацыі. Пры М.з. выкарыстоўваюць магнітныя стужкі, магнітныя дыскі, магнітныя барабаны. Ужываюць для запісу гуку (у магнітафонах, дыктафонах), відарысу і яго гукавога суправаджэння (у відэамагнітафонах), запісу тэлевізійных сігналаў, сігналаў вымярэння, кіравання, вылічэдня і інш. (у запамінальных прыстасаваннях). Сістэма М.з. звычайна ўхлючае ханал запісу (узмацняльніх эл. сііналаў, запісвальная магнітная галоўка), носьбгг 'Даных, ханал узнаўлення (узнаўляльная магн. галоўха, узмацняльнік эл. сігналаў), механізм перамяшчэння носьбіта і галовах. Пры запісе эл. сігналы ўзмацняюдца, пераўгвараюцца запісвальнай
Схема магнітнага запісу: 1 — узмацняльніх сігналаў, што запісваюцца; 2, 4, 5 — магнітныя галоўхі запісу, сцірання і ўзнаўлення; 3 — хрыніца падмагнічвальных сігналаў; 6 — узмацняльніх сігаалаў, што ўзнаўляюцца (счытваюцца); 7 — носьбіт запісу (машітная стужха).
магн. галоўкай y пераменнае магн. лоле рас сеякня, якое ўэдзейнічае на магн. пакрыццё носьбіта, што рухаецца адносна галоўкі, і намагнічваннем яго асобных участкаў стварае дарожку запісу. Пры ўзнаўленні носьбіт рухаецца адносна ўзнаўляльнай магн. галоўкі, яго астаткавы мапі. патсж наводэіць y абмохцы іалоўкі эрс — сігналы, што ўгрымліваюць запісанузо інфармацыю. Перавагі М.з. — імгі'енная іатоўнасць да работы, магчымасць шматразовага выкарыстання носьбіта.
МАГНІТНЫ ЗАРАД, данаможная фіз. велічыня, якая ўводзіцца пры разліках стацыянарных магн. палёў па аналогіі э эд. зарадам, які стварае эл.-статычнае поле. Напр., пры разяіках палёў y ферамагн. целах з нераўнамернай намагнічанасцю ўводзяць паняцце аб’ёмнай і паверхневай шчыльнасці М.з. Рэальная крыніца стацыянарнага магн. поля — стацыянарны эл. ток або пастаянны магніт. Гл. таксама Манаполь магнітны. МАГШ ТНЫ ЛАНЦУГ, сукупнасць крыніц магнітнага патоку, ферамагн. цел і асяроддзяў, якія ствараюць і прапускаюць (накіроўваюдь, замыкаюць) магн. паток. Бываюць палярызаваныя (магн. паток ствараецца пастаяннымі магнітамі) і нейтральныя (эл. токам), замкнёныя (магн. паток цалкам праходзіць y ферамагн. целах) і з зазорам (напр., паветраным). З ’яўляюцца часткай трансфарматараў, эл. машын, прылад, апаратаў і інш. Гл. таксама Магнітаправод. МАГНІТНЫ М А НА П0ЛБ, гл поль магнітны.
Мана-
МАГНІТНЫ MÔMAHT, фізічная велічыня, якая характарызуе магн. ўласцівасці часцінак рэчыва і макраскапічных цел. М.м. плоскага замкнутага контура з эл. токам — вектар дзе / — сіла току; S — плошча, абмежаваная контурам; I t — адзінкавы векгар нармалі, накіраваны перпендыкулярна да плоскасці контура ў адпаведнасці з правілам правага вінта. Адзінка М.м. ў СІ — а м п е р - к в а д р а т н ы м е т р (А-м2). М.м. атамаў і малекул абумоўлены прасторавым рухам злекгронаў (арбгтальны М.м ), спінавымі М.м. элекгронаў (гл. Спін), вярчальным рухам малекул (вярчальнк М,м.), a
>Pm
таксама М.м. атамных ядраў (гл. Магнетон). М.м. макраскапічнага цела роўны векгарнай суме М.м. мікрачасціц, з якіх гэтае цела складаецца, і вызначае яго намагнічанасць.
М АГШ ТНЫ П АТ0К, п а т о к м а г н і т н а й і н д у к ц ы і , паток вектара магнітнай індукцыі праз якую-н. паверхню. М.п. ЛР праз малы элемент паверхні
dS, y
межах якога векгар магнітнай індукцыі 7? можна лічыць частаянным, яызначаецца формулай: </Ф = TÏ d3 = BdScosa, дзе dSdSft, Jf — адаінкавы вектар нармалі да элемента паверхні dS, a — вугал паміж вектарамі
Ê і É.
М.п. праз адвольную паверхню
значаецца інтэгралам
Ф=J/? ■ d i.
S вы-
Для зам-
М
кнёнай паверхні гэты інтэграл роўны нулю, што адлюстроўвае саленаідальны харакгар магнітнага поля. Поўны М.п., звязаны з некаторым эл. контурам (напр., саленоідам), наэ. п а т о к а с ч а п л е н н е м . Адзінка М.п. ÿ СІ — вебер.
Магаітныя полюсы (N і .5) намагнічанага стальнога сзрыжня (лініі са стрэлкамі — магнітныя сілаьыя лініі; яны замыкаюцца ў навакольнай прасторы стрыжня).
магнітны пблюс, частка паверхні намагнічанага цела, на якой нармальная кампанента вектара намагнічанасці адметная ад нуля. М.п., з якога выходзяць сілавыя лініі, наз. п а ў н о ч н ы м (N) ці дадатным, y які ўваходзяць гэтыя лініі — п а ў д н ё в ы м (S) ці адмоўным. Назвы М.п. уведзены, зыходзячы з напрамку ўстанаўлення стрэлкі магн. компаса ў магн. полі Зямлі' паўн. полюс стрэлкі паварочваецца ў бок геагр. Поўначы (гл. М агнітнш noлюсы Зяш і). Аднайменныя М.п. адштурхоўваюцца, разнайменныя — прыцягваюцца. М АГНІТНЫ P33AHÂHC, выбіральнае паглынанне рэчывам эл.-мага. хваль пэўнай частаты, абумоўлекае зменай а р ы етац ы і магнітных момантаў часціц рэчыва (электронаў, атамных ядраў). Энергет. ўзроўні часціцы, якая мае магнітны момант, y знешнім магн. полі расшчапляюцца на магн. падузроўні, кожнаму з якіх адпавядае пэўная арыентадыя магн. моманту адносна поля (гл. З еем а н а з 'я в а ). Эл.-магн. поле розананснай частаты выклікае квантавы г.ераход паміж маін. падузроўнямі. Пры паглынанні энергіі ядрамі атамаў назіраецда ядзерны м а гн іт н ы р з за н а н с ; y парамагнетыках паглынанне энергіі абумоўлена магн. момантамі няспараных электронаў — злект р о нн ы парам агніт н ы р э з с н а н с ; y магнітаўпарадкаваных рэчывах адрозніваюць ф ерам агчіт ны р э эананс, ант ы ф ерам агніт ны р ээа на н с, ф еры м агніт ны рзза н а нс. Выкарыстоўваецца для дасле-
давання ўнутр. структуры цвёрдых цел і вад-
м а г н іт н ы я
483
касцей, для неразбуральнага хім. аналізу, прэцызійных метадаў вымярэння і стабілізацыі магн. палсў, y ферытавых прыладах ЗВЧ, мазерах і інш. Л і т С л н к т е р Ч.П. Основы теорнн магннтного резонанса: Пер с англ. 2 нзд. М., 1981. Р.М.Шахлевіч.
МАГНІТНЫ Я БУРЫ , моцныя ўзбурэнні магнітнага поля Зямлі, якія рэзка парушаюдь яго плаўны сутачны ход. Выклікаюцца ўздзеяннем узмоцненых патокаў сонечнай плазмы (сонечнага ветру) на магнітасферу Зямлі. У гады спакойнага Сонца іх колькасць 1— 2, y перыяды найб. акгыўнасці — 20— 40 за год, пры гэтым павялічваецца колькасць вял і вельмі вял. бур. Часцей назіраюцца каля максімумаў 11-гадовага цыкла сонечнай актыўнасці і маюць тэндэнцыю да 27-дзённай паўтаральнасці (перыяд абарачэння Сонца). Цягнуцца ад некалькіх гадзін да некалькіх сутак. Найб. інтэнсіўнасць y высокіх шыротах. Уздзейнічаюць на стан.здароўя людзей, ускладняюць радыёсувязь, вядомы выпадкі пашкоджання зл. сілавых ліній, сігналізацыі на чыгунках і інш. Я.І.Майсееў. МАГНІТНЫ Я ВЫ М ЯРЙ Н Н І, тэорыя, метады і сродкі вымярэнняў магн. велічынь. Вымяраюцца вектар магнітнай індукцыі, магнітны паток, напружанасць, градыент і інш. параметры магнітнага поля (магнітометрамі) і маш. ўласцівасці (характарыстыкі, лараметры) магнітных матэрыялаў (спец. ўстаноўкамі, якія маюць вымяральныя блокі, прыстасаванні для намагнічвання і размагнічвання вырабаў, тэрмакамеры і інш.). Пры вымярэнні і даследаванні ўласцівасцей магн. матэрыялаў і параметраў магн. поля найб. пашыраны метады: і н д у к ц ы й н ы (засн. на вымярэнні эрс, якая ўзбуджаецца ў другаснай — вымяральнай абмоіды ўзору пры прапусханні праз псршасную абмотку камагнічвальнага току), м а г н і т а с т а т ы ч н ы (засн. на вымярэнні сілавога ўэдзеяння магн. поля ўзору, што вывучаецца, на магн. стралку), к а л а р ы м е т р ы ч н ы (засн. на вымярэнні цеплавой энергіі, што вылучаецца ўэорам пры яго намагнічванні ў камеры каларыметра), м а г н і т а а п т ы ч н ы я (засн. на магнітааптычных эфектах — Кера эфекце, Фарадэя зфекце), п а р а м е т р ы ч н ы я, або маставыя (засн. на выкарыстанні мастоў пераменнага тхжу, y адно з плячэй якіх уключаюць абмотку, што намагнічвае ўзор), х о л а ў с к і (засн. на вымярэнні параметраў магн. поля з дапамогай пераўтваральнікаў Хола). Пры даследаванні гонхай магн. структуры рэчываў выкарыстоўваюдь метады ядзернага магнітнага рээанансу, элек-
троннага парамагнітнага рэюнансу, ферамагнітнага рэзанансу і інш Літ.: Ч е ч е р н я к о в В.й. Магннтные язмерення. 2 нзд. М., 1969; А н т о н о в В.Г., П е т р о в Л.М., І Д е л к н н АП. Средсгва нзмереннй магннтных параметров матерналов. Л., 1986. М.А.МяпьгуіХ.
МАГНІТНЫЯ ДАМЕНЫ, гл. ў арт. Д амены. МАГНГГНЫЯ Л ІН ЗЫ , гл ў арт Электронныя лінзы.
484
м а г н іт н ы я
МАГНІТНЫЯ МАТЭРЫЙЛЫ, рэчывы, магн. ўласцівасці якіх абумоўліваюць іх выкарыстанне ў тэхніды. Асн. характарыстыка М.м. — намагнічанасць. Пры т-ры, ніжэйшай за т-ру магн. ўпарадкавання (гл. Кюры пункт), М.м. — ферамагнетыкі і ферымагнетыкі маюць самаадводьную намагнічанасць. Паводле комплексу магн. уласцівасцей падзяляюць на магнітамяккія матэрыялы, магнітацвёрдыя матэрыялы і матэрыялы спец. ітрызначэння (магнітастрыкцыйныя матэрыялы, тэрмамагнітнш матэрыялы, магнітааптычныя і ЗВЧ матэрыялы). Выкарыстоўваюць y электра- і радыётэхніцы, электроніцы, вьшіч. тэхніцы і інш. Л і т М н ш н н Д.Д. Магннтные матерналы. 2 нзд. М., 1991; П р е о б р а ж е н с к н й А А , Б к ш а р д Е.Г. Мапштные матерналы м элемешы. 3 юд. М., 1986. Г.І.Макавецкі МАГНІТНЫЯ I1ÂCTKI канфігурадыі магнітнага поля, здольныя працяглы час утрымліваць зараджаныя часціцы ўнутры зададзенага аб’ёму прасторы. Натуральная М.п. — магн. поле Зямлі, якое ўтрымлівае касм. зараджаныя часціды высокіх энергій (электроны і пратоны) і ўтварае радыяцыйныя паясы Зямлі па-за межамі яе атмасферы. У лабараторных умовах М.п. даследуюцца ў дастасаванні да праблемы ўтрымання плазмы і ажыццяўлення з іх дапамогай кіравальных тэрмаядзерных рэакцый.
Найлрасцейшая магнітная пастка. Стрэлкі паказваюць налрамкі магнітных сілавых ліній і току ÿ кааксіяльных шпулях (саленоідах).
МАГНІТНЫЯ П0ЛЮ СЫ ЗЯМЛІ, пункты на паверхні Зямлі, дзе вектар індукцыі магнітнага поля Зямлі накіраваны вертыкальна; уніз на Паўн. nonra ce (магнітны нахіл + 90°), уверх на Паўд. (нахіленне - 90°). У сучасную магнітную эпоху сапраўдныя М.п.З. размешчаны наадварот: Паўн. каля Паўд. геагр. полюса, Паўд. каля Паўн. геагр. полюса. Перыядычна адбываецца інверсія геамагнітнага поля і полюсы мяняюць сваю палярнасць на процілеглую. У М.п.З. зыходзяцца ўсе мерыдыя‘ны магнітныя. Магнітныя полюсы паступова перамяшчаюцца на паверхні Зямлі. Каардынаты М.п.З. (1985) 77°36' паўн. ш., 102°48' зах. д.; 65°06' паўд. ш., 139° усх. д. (гл. Палеамагнетызм). У раёнах моцных магнітных анамалій (Курская, Усх.-Сібірская і інш.) назіраюцца лакальныя магнітныя полюсы. Існуе таксама паняцце г е а м а г н і т н ы я п о л ю с ы — пункты перасячэння па-
верхні зямной кары з магнітнай воссю аднародна намагнічанай Зямлі. У іх зыходзяцца мерыдыяны геамагнітнш. Знаходзяцца на адлегласці ў некалькі градусаў ад адпаведных магнітных полюсаў. Месцазнаходжанне іх вызначаецца аналітычна. Я.І.Майсееў. МАГНІТ0ГРАФ (ад магніт + ...граф), прылада, якая 6eçnepam jH H a рэгіструе змены зямнога магн. поля ў часе (магн. варыяцыі). Складаецца з магн. варыёметраў і рэгістравальных прыстасаванняў (частатамеры, вальтметры, патэнцыёметры з запісвальнымі вузламі, магнітафоны і інш.). Рэгіструе кампаненты магн. поля Зямлі з перыядам ад некалькіх секунд да некалькіх месяцаў і больш. Паказанні М. (на магн. стужцы і інш. магнітаграмах) апрацоўваюцца на ЭВМ. Ёсць сонечныя М. для вымярэнняў магн. поля на Сонцы. МАГНІТ0ЛА, бытавы радыётэхнічны апарат, y якім функцыянальна і канструкцыйна аб’яднаны магнітафон і радыёпрыёмнік. Mae агульныя блок сілкавання, узмацняльнік магутнасці нізкай частаты і акустычную сістэму. Гл. таксама Магнітарадыёла. MATHITÔMETP (ад магніт + ...метр), прылада для вымярэння параметраў магн. поля і яго напружанасці, напрамку, градыента і інш. М. наз. таксама вымяральныя блокі ўстановак для вызначэння магн. параметраў матэрыялаў. Паводле прынцыпу дзеяння М. падзяляюцца на магнітастатычньм, электрамагн., індукдыйныя, квантавыя, y т л . звышправодныя; паводле прызначэння — на палямеры, вымяральнікі маш. індукцыі, градыентаметры, інклінатары, флюксметры. Магнітастатычныя М. заснаваны на ўзаемадзеянні пастаяннага магніта (магн. стрэлкі) са знешнім магн. лолем, якос вымяраецца; эл.-магн. — на параўнанні магн. поля, якое даследуецца, з магн. полем эл. току ў шпулі; індукцыйныя — на з’яве электрамагнітнай індукцыі (на ўзнікненні эрс y вымяральнай шпулі пры зменах магн. патоку, што яе пранізвае); квантавыя — на выкарыстанні фіз. з’яў, што адбываюцца пры ўэаемадзеянні магн. момантаў ансамбляў мікрачасціц рэчыва са знешнім магн. полем, якое вымяраецца; звышправодныя — на Джозефсана эфекце. 3 дапамогай М. вымяраюць магнітнае поле Зямлі і інш. планет, вывучаюць магн. анамаліі, шукаюць карысныя выкапні, вызначаюць уласцівасці магн. матэрыялаў і г.д. Літ:. Средства нзмеренкй параметров магннтного поля. Л., 1979; Б о н д а р е н к о С.М., Ш е р е м е т В.Н. Прнмененне сверх-
проводнмоста в магннтных мзмереннях. Л., 1982. М.А.Мяльгуй. МАГНІТЎДА ЗЕМЛЕТРАСЁННЯ (ад лац. magnitudo велічыня), умоўная велічыня, якая характарызуе колькасць энергіі, што выдзелілася ў ачагу землетрасення. Прапарцыянальная лагарыфму адносін макс. амплітуды зрушэння глебы да адпаведнага перыяду сейсмічнай хвалі, запісанай сейсмографам на адлегласці 100 км ад эпіцэнтра землетрасення. Макеімальная М.з. каля 9, што адпавядае энергіі 1019 Дж. Паміж магнітудай і інтэнсіўнасцю (вымяраецца па 12-бальнай шкале) землетрасенняў існуюць суадносіны па функцыі адлегласці ад эпіцэнтра і глыбіні гіпацэнтра землетрасення. На Беларусі адчуваюцца землетрасенні (амаль y 5 балаў), якія адбываюцца пад гарамі Уранча ў Румыніі (макс. магчымая магнітуда каЛЯ 7,5). Г.І.Каратаеў. МАГНІФІКАТ (лац. Magnificat ад першага слова тэксту «Magnificat anima mea Dominum» «Вялічыць душа мая Госпада»), царкоўнае песнапенне; хвалебная песня на тэкст слоў Дзевы Марыі з Евангелля ад Лукі. 3 6 ст. адзін з нязменных (ардынарных) тэкстаў каталіцкай вячэрні. Належыць да т.зв. кантыкляў — важных y літургічным ужьпку псалмападобнш эпізодаў са Старога і Новага запаветаў. Спяваўся ў грыгарыянскай традыцыі антыфонна ў адным з царк. тонаў паводле спецыфічных формул меладызаванай рэчытацыі. У спалучэнні з т.зв. вялікім антыфонам — найб. меладычна развітым і ўрачыстым песнапеннем літургічнага дня ўяўляў сабою буйную вак. кампазіцыю. Шматгалосыя апрацоўй М. вядомы з 14 ст. У 16— 18 ст. да гэтага жанру звярталіся Г.Дзюфаі, К. дэ Маралес, Дж.Палестрына, АЛаса, К.Мантэвердзі, І.С.Бах, Г.Ф.Гендэль, А.Вівальдзі, Дж.Б.Пергалезі, ВА.М оцарт і інш., y 19— 20 ст. — Ф.Мендэльсон, К.Пендарэцкі, Р.Воан-Уільямс. Т.УЛіхт. МАГНІЦКІ Лявонцій Піліпавіч (19.6.1669, с. Асташкаўскае Цвярской вобл., Расія — 30.10.1739), расійскі педагог-матэматык. Скончыў Славянагрэка-лаціпскую акадэмію ў Маскве. 3 1701 выкладаў матэматыку ў Маскоўскай школе матэм. і навігацкіх навук. Схема магнітометра — цесламера з аптычнай напампоўкай: 1 — камера з рабочым рэчывам; 2 — паляроід; 3 — крыніца выпрамянення з зададзеным спектральным саставам; 4 — генератар уэбуджэння; 5 — фотадэтэктар; 6 — узмацняльнік; 7 — сінхронны дэтэкгар; 8 — мадуляцыйны генератар; 9 — высокачастотны генератар; 10 — частатамер; В — магнігнае поле, што вымяраецца; R.JC — рэзістар y лавдугу адваротнай сувязі.
Аўтар першага ў Расіі друкаванага курса матэматыкі і караблеваджэння «Арыфметыка» (1703), дапаможнікаў і даведнікаў па матэматыцы.
м а гр ы т
Тв:. Арлфметлка М апшцкого. М., 1914. Літ :. Д е я л с о в А П . Л .Ф .М апш цклй,
1669— 1739. М., 1967.
МАГНІЮ АКСІД, п а л е н а я магн е з і я, злучэнне магнію з кіслародам; асноўны аксід, MgO. У прыродзе рэдкі мінерал перыклаз. Бясколернае крцшт. рэчыва, tm 2827 °С, шчыльн. 3580 хг/м 3. Дрэнна раствараецца ў вадэе. Дробнакрышт. М.а. паглынае вуглякіслы газ і вадзяную пару, лёгка ўзаемадэейнічае з к-тамі. Атрымліваюць абпальваннем м а г н е з іт у і далам іт у. Выкарыстоўваюць y вытв-сці вогнетрывалых матэрыялаў, магнеэіяльнага цэменту (гл. М агн ію злуч эн н і), пры вулканізацыі гумы, для ачысткі нафтапрадукгаў, y медыцыне (сродак для зніжэння кіслотнасці страўнікавага соку, лёгкае слабіцельнае).
МАГНІЮ ЗЛУЧ^ННІ, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць магній. Найб. пашыраныя М.з. — магнію аксід, солі магнію і магнійарганічныя злучэнні. Солі магнію ў асн. крышт. рэчывы, многія добра раствараюцца ў вадзе, бязводныя вельмі гіграскапічныя, утвараюць крышталегідраты. М а г н і ю к а р б а н а т M gC 03 y прыродзе мінерал м агнезіт . Магнезіт і далам іт (змешаны карбанат CaCOj-MgCOj) выкарыстоўваюць для атрымання магнезіі, магнію і яго злучэнняў, як магніевыя ўгнаенні (напр., даламітавая мука). М а г н і ю перхлар a т Mg(C104)2 — вельмі гіграскапічнае рэчыва. Гідрат саставу Mg(C104)2-2H20 вырабляюць пад назвай a н г і д р о н, выкарыстоўваюць як асушальнік газаў. М a г н і ю с у л ь ф а т M gS04 раскладаецца пры т-ры 1100— 1200 °С. У прыродзе сустракаюцца мінералы кізеры т M gS04-H ,0 , эпсам іт MgS04-7H20 , к аініт KCl-MgS04-3H20 і інш. Выкарыстоўваюць як сыравіну для атрымання аксіду магнію, пратраву пры фарбаванні тканін, напаўняльнік паперы, y медыцыне (горкая соль). М а г н і ю х л а р ы д MgCl2 траплясцца ў выглядзе мінералаў біш аф іт у MgCl2'6H20 , карналіт у KCl-MgCl2-6H20 Выкарыстоўваюць для атрымання магнію, y вытв-сці м а г н е з і я л ь н а г а цэмент y — сумесь напаленага MgO, MgCl2 і вады; водны раствор — як холадагент, антыфрыз, сродак супраць абледзянення лётных палёў, чыг. рэек, як антыпірэн для драўніны, дэфаліянт і інш. А .П .Ч а р н я к о ва .
МАГН0ЛІЯ (Magnolia), род кветкавых раслін сям. магноліевых. Каля 80 відаў. Пашыраны ва Усх. і Паўд.-Усх. Азіі, Амерыцы. Культывуецца больш за 15 відаў (лістападныя ва ўмераных, вечназялёныя ў трапічных і су&грапічных зонах). Дрэвы і кусты з простым, часам буйным (да 1 м) лісцем. Лісце мае ў сабе алкалоіды, эфірны алей і гліказіды. Квеззсі верхавінкавыя, адзіночныя, двухполыя. Плод — спіральная шматлістоўка. Лек. і дэкар. расліны.
МАГНОЛІЯПСІДЫ (Magnoliales), парадак двухдольных раслін. Найб. прымітыўныя з існуючых кветкавых раслін. 8 сям., 174 роды, каля 3 тыс. відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных і субтрапічных паясах. На Беларусі 2 інтрадукаваныя віды з родаў магнолія і лірыядэндран (гл. Цюльпаннае дрэва) сям. магноліевых.
Магнолія буйнакветная. Вечназялёныя і лістападныя дрэвы і кусты. Лісце з прылісткамі або без іх. Кветкі спіральныя, спірацыклічныя, часта з доўгай воссю, адзіночныя ці ў суквеццях. Калякветнік просты або дыферэнцыраваны на чашачку і вяночак. Тычынкі пераважна шматлікія, часта стужкападобныя. Лек., дэкар., тэхн., харч. расліны. Л іт .: Жнзнь растеннй. Т. 5, ч. 1. Цветковые раетення. М., 1980.
МАГНУСА ЭФЕКТ, узнікненне папярочнай сілы, якая дзейнічае на цела, што верціцда ў патоку вадкасці або газу. Адкрыты ў 1892 ням. вучоным Г.Г.Магнусам. Напр., пры абцяханні бясконца доўгага кругавога цыліндра, які верціцца, безвіхравым патокам, накіраваным перпендыкулярна
?
Да арт. Магнуса эфект: V*— скорасць патоку вадкасці або газу; Ў — папярочная сіла.
да яго ўтваральных, з лрычыны вязкасці вадкасці скорасць цячэння з таго боку, дэе напрамкі скарасцей патоку і вярчэння цыліндра супадаюць, павялічваецда, a дзе яны процілеглыя — памяншаецца. У выніху ціск на адным баку ламянш аецца, a na другім павялічваецда, пгго прыводзіць да ўзнікнення папярочнай сілы. Аналагічная сіла ўзнікае і пры абцяканні латокам паветра шара, які верцііша, чым тлумачыцца непрамалінейны палёт закручанага тэніснага ці футбольнага мяча.
МАГ0ЛБСКАЯ ІМПЕРЫЯ, найбуйнейшая дзяржава на тэр. Індыі ў 16— 18 ст. Назва ад кіруючай дынастыі Вялікіх Маголаў. Заснаваў Бабур y 1527, фактычны стваральнік — падзішах Акбар [1556— 1605], які ўсталяваў сваю ўладу над Паўдн. Індыяй ад Гуджарата да Бенгаліі і ч. Афганістана. Пры ім М.і. дасягнула найб. росквіту. Джахангір [1605—27] і Шах-Джахан [1627— 58] прадоўжылі заваяванне Дэкана. Пры
485
Аўрангзебе [1658— 1707] М.і. значна пашырылася і ўключала амаль усю Індыю (без крайняга поўдня). 3 гэтага часу пачаўся заняпад дзяржавы. Цяжкія падатй і бясконцыя войны прывялі да паўстанняў сікхаў y Пенджабе, джатаў каля Дэлі, маратхаў на чале з Шываджы ў Дэкане, ппо падарвала ваен. магутнасць М.і. У 1739 іранскі шах Надзір разбіў армію Вял. Маголаў і разрабаваў Дэлі, пасля чаго М.і. канчаткова распалася. 3 яе вылучыліся дзяржавы Хайдарабад, Ауд, Бенгалія; амаль увесь Дэкан увайшоў y склад маратхскіх княстваў. У 1803 англічане авалодалі Дэлі і ператварылі падзішаха Шах-Алама II y пенсіянера Ост-Індскай кампаніі. Алошні магсшьскі падзішах Бахадур-шах II пазбаўлены свайто тытула пасля задушэння Індыйскага народнага паўстання 1857— 59. MATÔH Эрман Якаўлевіч (15.10.1899, Голвдынгенскі пав., Латвія — 11.8.1941), удзельнік абарончых баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-маёр (1941). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1928). Удзельнік грамадз. вайны на тэр. Беларусі. У Вял. Айч. вайну на чале 45-га стралк. корпуса 13-й арміі Зах. фронту 25 дзён вёў абарончыя баі на Дняпры, Проні, Сажы ў раёне Быхава, Прапойска (Слаўгарада), Крычава. 7—9 ліп. ў баі каля Быхава воіны пад яго камандаваннем знішчылі 8 танкаў, пераправіліся на правы бераг Дняпра, разграмілі праціўніка і прымусілі адступіць; y жн. пад Клімавічамі М. без страт вывеў свой корпус з акружэння. Загінуў y баі ў в. Малашкавічы Клімавіцкага р-на. Пахаваны ў Клімавічах. На месцы гібелі пастаўлены абеліск. МАГРЫБ (араб. захад), 1) уласна М. — агульная назва ў геагр. і гіст. л-ры з часоў Араб. халіфата групы краін y Паўн. Афрыды на 3 ад Лівіі (Туніс, Алжыр, Марока). 2) В я л і к і М., або Араб. Захад (у адрозненне ад Араб. Усходу — Машрык), уключае дадаткова тэр. Лівіі, Маўрытаніі і Зах. Сахары. У сярэднія вякі ў паняцце М. ўключаліся таксама мусульманская Іспанія (Андалусія) і інш. ўладанні былога Араб. халіфата ў зах. ч. Міжземнага мора. МАГРЬІТ (Magritte) Рэне (21.11.1898, г. Лесінь, Бельгія — 15.8.1967), бельгійскі жывапісец; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў сюррэалізму. Вучыўся ў Брусельскай AM (1916). Зазнаў уплыў Дж. Дэ Кірыка. 3 1927 y Парыжы. У ранні перыяд працаваў y рэчышчы фугурызму і кубізму («Конніда», 1922; «Жанчына», 1923, і інш.). Пазней выпрацаваў індывідуальны кірунак y сюррэалізме, y творах камбінаваў выявы з несупастаўляльных элементаў рэальных прадметаў, істот і краявідаў, u n o напаўняла іх таямнічасцю і містычным сэнсам і набліжала да метафіз. жывапісу. Ж ыBa rrie ная манера адметная гладкасцю
486
МАГУТНАСЦІ
МАГЎТНАСЦЬ І'ЎКУ, энергія, што пераносіцца гукавой хваляй праз дадзеную паверхню за адзінку часу. Сярэдняе па часе значэнне М.г., аднесенае да адзінкі плошчы, наз. інтэнсіўнасцю гуку.
пісьма, гарманічным спалучэннем чыстых ксшераў, строгім лінейным ладам: «Цяжкая працягласць» (1926), «Двайная МАГУТНАСЦЬ ЭЛЕКТРЬІЧНАЯ, фітаямніца» (1927), «Закаханыя» (1928), зічная велічыня, якая характарызуе «Чорная магія» (1935), «Прыступкі лескорасць пераўтварэння або перадачы та» (1937), «Настальгія па ўласнай краіэлектраэнергіі. У эл. ланцугах пастаянне» (1940), «Хлеб штодзённы» (1942), нага току магутнасць роўная здабытку «Балкон» (1950), «Царства святла» напружання і току; y ланцугах перамен(1954), «Урок цемры» (1955), «Замак y нага току адрозніваюць імгненную, акПірэнеях» (1959), «Вялікая вайна» (1964) і інш. Іл. гл. таксама да арт. Сюр- тыўную, рэактыўную і поўную магутнасць. рэалізм. В.Я.Буйвал. І м г н е н н а я М.э. (у дадаены момант часу) зменьваецца на працягу кожнага паўперыяду эл. ваганняў і роўная здабытку імгненных значэнняў напружання і току. Сярэдняе за паўперыяд значэнне імгненнай магугнасці наз. актыўнай магутнасцю, a велічыня, што харахтарызуе скорасць перадачы энергіі ад крыніцы да прыёмніха і назад — рэактыўнай магутнасцю. П о ў н a я М.э. роўная здабытку дзейных значэнняў перыядычнага эл. току ў ланцугу і напружання на яго клямарах. Поўная S, акгыўная Р і рэакгыўная Омагутнасці звяэаны суадносінамі: j +<Ў- Для 3-фазных ланцугоў магугнасці S, P i Q вызначаюцца як сума магугнасцей асобных фаз. Адзінкі М.э.: акгыўнай — earn, рзактыўнай вар (вольт-ампер рэактыўны), поўнай — вольт-ампер. М.А.Караткевіч.
Р.Магрыт. Настальгія па ўласнай краіне. 1940.
МАГЎТНАСЦІ КАЭФІЦЫЕНТ, к о с і н y с ф і, адносіны акгыўнай магутнасці пераменнага эл. току да поўнай магутнасці- У ландугах сінусаідальнага току роўны косінусу вугла зруху фаз паміж напружаннем і токам: c o s^ -R /Z , дзе R — актыўнае, Z — поўнае супраціўленне эл. ланцуга. Актыўная магутнасць Р эл. ланцуга прапарцыянальна М.к.: P=UIcos<p, дзе U — напружанне, I — ток. Для кампенсацыі зруху фаз і падтрымання значэння М.к. блізкім да 1 выкарыстоўваюць спец. прыстасаванні (сінхронныя кампенсатары, батарэі кандэнсатараў і інш.). Для прадпрыемстваў — спажыўцоў эл. энергіі дапускаецца М.к. не ніжэй за 0,9. МАГЎТНАСЦЬ, фізічная велічыня, што вымяраецца адносінамі работы да прамежку часу, за які яна выконваецца. Сярэдняя М. вызначаецца формулай: N=A/t, дзе A — работа, якая выконваецца за час t. У агульным выпадку N=dA/dt. У Cl М. вымяраецца ў ватах (часам выкарыстоўваюць пазасістэмную адзінку — конскую сілу). М. — найважнейшая энергет. характарыстыка розных сістэм і машын (рухавіхоў, генератараў, кампрэсараў і інш.).
Маіутнасць электрычвая пераменнЬга току. Р — актыўная; Q — рэакіьіўная; S — поўная; ср — вугал зруху фаз паміж напружаннем і токам. «МАГЎТНАЯ КЎЧКА», Бaлaкіраўскі гурток, «Новая руская музы чная ш к о л а » , творчая садружнасць расійскіх кампазітараў y 2-й пал. 19 ст., што ўзнікла ў Пецярбургу ў канцы 1850-х г. (канчаткова склалася ў 1862). Найб. інтэнсіўна дзейнічала ў 1860 — пач. 1870-х г., да сярэдзіны 1870-х г. перастала існаваць. У «М.к.» ўваходзілі М .Балакіраў (кіраўнік), Х.Барадзін, Ц .Кюі, Ы.Рымскі-Корсакаў, да яе прымыкалі АЛ'усакоўсхі, М.Ладыжанскі, М.Шчарбачоў Назву даў яе ідэолаг і натхняльнік У .Стасаў. Дзейнасць «М.к.» канцэнтравалася вакол Бясішатнай муз. школы, заснаванай ў 1862 Балакіравым і ГЛамакіным. Ідэйна-маст. імкненні «М.к.» склаліся пад уздзеяннем эстэт. прынцыпаў рус. рэв. дэмакратаў. Члены гургка выступалі супраць акад. рудіны, змагаліся эа народнасць, нац. й рунак y рус. му'зыцы. Апіраючыся на традыцыі М Глінкі, А.Даргамыжскага, яны развівалі нац. муз. стьшь, умацоўвалі сувязі з нар. песеннасцю, расшыралі вобразную сферу (выкарыстоўвалі над. гісторыю, л-ру, нар. лобыт і фальклор), стварылі выдатныя ўзоры опернага, сімф., фп. і камерна-вак. жанраў. Эстэт. лрынцьшы
«М.к.» значна лаўплывалі на далейшае развіццё рус. муз. культуры. Літ.: Г о р д е е в а Е.М. Компознторы «Могучей кучкн» 4 нзд. М., 1986. Т.А.Дубкоеа. «МАГУТНЫ Б0ЖА», міжнародны фестываль духоўнай музыкі. Праводзіцца з 1993 штогод y Магілёве. Засн. па ініцыятыве Бел. каталіцкага т-ва і рымскакаталідкай ларафіі. Назва ад духоўнага гімна М .Равенскага «Магутны Божа» на вершы Н.Арсенневай, які стаў муз. эмблемай фестывалю. Mae на мэце аб’яднанне пры дапамозе музыкі прадстаўнікоў розных хрысц. канфесій, захаванне і развіццё традыцый сусв. і бел. духоўнай музыкі. У фестывалі ўдзельнічаюць прафес. і аматарскія, прыходскія хар. калектывы і вак. ансамблі розных складаў, салісты. Праводзяцда конкурсы вакалістаў, y т.л. на лепшае выкананне гімна «Авэ Марыя», канцэрты хар., вак. і аріаннай музыкі і інш. У рэперзуары творы сусв. духоўнай класікі і бел. кампазітараў, y т.л. М.Шчаглова, В.СеляхаКачаноўскага, В.Панфілавай і інш. Сярод лаўрэатаў фестывалю: Дзярж. акад. нар. хор імя Г.І.Цітовіча, магілёўскі мужчынскі камерны хор «Унія», актэт «Чысты голас», камерны хор «Гродзенскай капэлы», Гомельскі дзіцячы хор правасл кафедральнага сабора Пятра і Паўла (Беларусь), Бранскі муніцыпальны акад. хор, Казанскі мудіцыпальны мужчынскі хор «Кафедра» (Расія); акад. Галідкі хор «Еўшан», салісткі Л.Дарэнская, І’.Хасцян (Украіна). Сярод чл. журы В.Роўда, Г.Каржанеўская, Л.Каспорская, В.СКорабагатаў. С.У.Вераценнікава. МАІЧЬІМ^ІСЦЬ I РЭЧАІСНАСЦЬ, узаемаэвязаныя катэгорыі дыялектыкі, якія характарызуюць працэс станаўлення і развіцця ўсіх прадметаў і з’яў з пункгу гледжання неабходнай паслядоўдасці яго пэўных момантаў (стадый, узроўняў). М а г ч ы м а с ц ь — такі ідэальны стан прадмета ці з’явы, калі ўласцівыя ім унутр. тэлдэнцыі ў сваім руху яшчэ не дасягнулі дастаткова яснай акрэсленасці і форм яе знешняга выражэння, каб самастойна існаваць y якасці новых прадметаў і з’яў, г.зн. не пераўтварыліся ў элементы існуючай рэчаіснасці. Пераход з ідэальнага стану ў рэчаіснасць адбываецца зю дда з логікай развіцця кожнага прадмета ці з ’явы і залежыць ад наступлення пэўных умоў. Р э ч а і с н а с ц ь — тое, што ўжо іскуе Усё існуючае ў кожны дадзены момант y вобразе пэўнай рэчаіснасді ў свой час драдстаўляла сабою магчымасць. Таму магчііімасдь з’яўляецца перадумовай рэчаіснасці, a працэс развідця прадметаў і з ’яў набывае выгляд бясконцых пераходаў магчымасці ў рэ~ чаіснасць і адначасова ўзнікнення ў рэчаіснасці новых магчымасцей, якія пракладваюць шлях да фарміравання новай рэчаіснасці. Філас. класіфікадыя магчымасці ўключае абстрактныя (фармальныя) і рэальныя (канкрэтныя) магчымасці. Абстрактная магчымасць не супярэчыць сутнасці прадмета або з ’явы і не адмаўляе аб’ектыўнай логікі іх
развіцця, але ў дадэсны час не можа пераўтварыцца ў рэальнасць, таму што адсугнічаюць неабходныя і дастатковыя ўмовы для такога пераходу. Рэальная магчымасць ужо ў дадзены момант абапіраецца на неабходную колькасць умоў, каб стаць элементам існуючай рэчаіснасці. Але фактычны пераход гэтай магчымасці ў рэчаіснасць часта залежыць ад наяўнасці некаторых дадатковых фактараў (напр., y грамадскім жыцці — ведаў, волі і г.д.). Абстрактная і рэальная магчымасць звязаны паміж сабой узаемапераходамі, г.зн., што абстрактная магчымасць дзякуючы змене ўмоў становіцца рэальнай магчымасцю, a апошняя можа перайсці ў разрад абстрактнай магчымасці (напр., y гісторыі, палітыцы). Сістэматычнае навук. асэнсаваннс М. і р. пачалося ў Сгараж. Грэцыі прадстаўніхамі элейсхай і мегарскай шхол. Дыялехтыху М. і р. распрацоўваў Арыстоцсль, погляды яхога панавалі ў філасофіі сярэдневяхоўя. Развіццё філас. ідэй аб М. і р. звязана з імёнамі Т.Гобса, Ж.Б.Ламарха, І.Канта, Г.Гегеля, К.Маркса, Ф.Энгельса, У.І.Леніна, Б.Расела, САКрыпхе, Я.Хінцікі. Літ.\ М a х о в к a Н.М. Проблема выбора в дмалехтнхе возможностн н действнтельнос та. Ростов н/Д, 1978; Матерналнсшчесхая дналехтаха: Кратхлй очерх теорнн. 2 нзд. М., 1985; Методологаческне фунхцнн фнлософсхнх хатегорнй. Саратов, 1985 В І.Боўш.
натараў назначае празідэнт, частку выбіраюць выбаршчыкі ад тэр. аб’яднанняў). Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам, выбраным Нац. сходам. Прырода. Цэнтр. і ўсх. часткі вострава займае Высокае. або Цэнтралькае, плато выш. 1000— 1800 м, складзенае з крышт. і метамарфічных парод. Найвыш. пункт — г. Марумукутру (2876 м) y вулканічным масіве Царатанана на Пн. Уздоўж усх. ўзбярэжжа — прыморская нізіна. Н а 3 ад плато — узгорыстыя раўніны, якія прыстутікамі паніжаюцца да зах. ўзбярэжжа. Ёсць патухлыя
МАДАГАСКАР___________ 487 Насельніцгва. 99% складаюць малагасійцы — народ малайска-палінезійскай моўнай групы. Падзяляюцца на некалькі этн. груп, якія адрвдніваюцца гіст. мінулым і спосабам вядзення гаспадаркі. Жывуш. таксама невял. групы французаў, выхадцаў з Індыі і Пакістана, кітайцы, арабы і інш. Сярод вернікаў пераважаюць прыхільнікі мясц. традыцыйных культаў (47%), католікі (26%), пратэстанты (23%); ёсць мусульмане і інш. Сярэднегадавы прырост 28,2% о
МАГЧЬІМЫХ ПЕРАМЯШЧФННЯЎ ПРЫНЦЫП, прынцып, які ўстанаўлівае агульныя ўмовы раўнавагі мех. сістэмы; адзін з варыяцыйных прынцыпаў механікі. Паводле М.п.п. для раўнавагі сістэм з ідэальнымі сувязямі (гл. Сувязі механічныя) неабходна і дастаткова, каб сума работ усіх актыўных сіл, прыкладзеных да сістэмы, пры любых магчымых перамяшчэннях сістэмы была роўная нулю (без разгляду невядомых рэакцый сувязей). І'л. таксама Д ’Аламбер а —Лагранжа прынцып.
Герб і сцяг Мадагаскара
МАДАГАСКАР (Madagascar), востраў y Індыйскім ак., каля 400 км на У ад Афрыкі. Асн. частка дзяржавы Мадагаскар.
МАДАГАСКАР (малагасійскае Madaga sikara, фр. Madagascar), Р э с п у б л і ка Мадагаскар (малагасійскае Repoblikan’i Madagasikara, франц. République de Madagascar), дзяржава на в-ве Мадагаскар і суседніх дробных а-вах y Індыйскім ак. на У ад Афрыкі. Пл. 595,8 тыс. k m 2, y т.л. в-ва Мадагаскар 590 тыс. км2 (чацвёрты па велічыні ў свеце). Нас. 14463 тыс. чал. (1998). Дзярж. мовы — малагасійская і французская. Сталіца — г. Лнтананарыву. Падзяляецца на 6 фарытані (правінцый). Нац. свята — Дэень абвяшчэнкя незалежнасці (26 чзрв.). Дзярж&ўны лад. М. — рэспубліка. Дзейнічае канстытудыя, іірынятая на рэферэндуме ў 1992. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, якога выбірае насельніцтва на ўсеагульных выбарах тэрмінам на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць парламенту, які складаецца з 2 палат: Нац. сходу (выбіраецца насельніцгвам на 4 гады) і Сената (частку се-
вулканы, бываюць землетрасенні. Карысныя выкапні; храміты, ірафіт, слюда, кварц, цырксн, берыл, руды нікелю i кобальту, каменны вугаль, баксіты, паўзсаштоўныя камякі і інш. Клімат трапічны, на ПнЗ экватарыяльных мусонаў. На нізінах сярэднямесячныя т-ры ад 13— 20 °С (у ліп.) да 27— 33 °С (у сгудз.). На Высокім плато клімат умераны, з мяккім летам. Ападкаў ад 3000 мм за год на ўсх. схілах гор да 1000— 500 мм на 3 і Пд. Найб. ападкаў летам. Рачная сетка густая. Расліннасць і жывёльны свет уключаюць шмат эндэмічных відаў. На ўсх. узбярэжжы трапічныя лясы, y цэнтр. раёнах і на 3 — ксерафітавыя лясы і саванны, на ПдЗ — паўпустыні. Пад лесам і хмызнякамі 40% тэрыторыі. 3 жывёл характэрны лемуры (35 відаў), насякомаедныя, дробныя драпежнікі, паўзуны і інш. Нац. паркі Ісалу, М акгань-д’Амбр, 32 запаведнікі. Аб’яднаны прыродны запаведнік Цынжы-дзю-Бемараха і раён Ананалава ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
(1997). Сярэдняя шчыльн. 24,3 чал. на 1 ю г , найб. — на Высокім плато (да 300 чал. на 1 км2), найменшая — на Пд (каля 5 чал. на 1 км2). У гарадах жыве 26% насельніцтва. Найб. г. Антананарыву — 1053 тыс. чал. (1997). Больш за 100 тыс. ж. y гарадах Туамасіна, Фіянаранцуа, Махадзанга. У сельскай гаспадарцы занята 86% эканамічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці і абслуговых галіяах — па 7%. Гісторыя. Эгнагенез нассльнііггва М. да какца не высвеглены. Паводле адной версіі, М. спачатху быў заселены афрыканцамі— банту, a з 2—4 ст. туг сталі сяліцца выхадцы з Індапезіі; паводле іншай, афрыканцы э’явіліся значна пазней, y выніху схлалася змешанае ў расавых адяосінах насельнііггва. Ранняя гісторыя М. малавядома. 3 7 ст. М. наведвалі арабы і суахілі. У 14 ст. ў цэнтр. ч. вострава схлалася дзярж. ўгварэнне народа мерына — Імерына. У 16—17 ст. заснаваны дзяржавы народаў сахалава (ііа здх. узбярэжжы), бецымасарака (на ўсх. узбярэжжы), бецыляў (у цэнзр. горнай ч.). Першымі еўрапейцамі.
488
МАДАГАСКАР
якія наведалі М., былі партуг. мараплаўцы Б.Дыяш (1500) і Ф.Суарыш (1506). У сярэдзіне 17 ст. на М. праніклі французы, з якімі сапернічалі англічане і галандцы. У канцы 18 ст. адзін з правадыроў мерына — Андрыянампуйнімерына [1787—1810] аб’яднаў б. частку М. ў адзіную дзяржаву. Яго сын Радама I [1810—28] абвясціў сябе каралём М. У 2-й пал. 19 ст. пад кіраўніцтвам прэм’ер-міністра Райнілаярывуні дзяржава рэарганізавана на еўрап. ўзор, створана рэгулярнае войска, адчынены школы з навучаннем на малагасійскай мове. У выніку франка-малагасійскіх войнаў (1883—85 і 1894—95) Францыя ліквідавала каралеўства М. і абвясціла яго ў 1896 франц. калоніяй. У 1946 засн. Дэмакр. рух малагасійскага адраджэння (ДРМА), які выступаў за самакіраванне. Антыхаланіяльнае паўстанне 1947—48 жорстка задушана, a ДРМА забаронены. 3 1956 дзейнічала Сацыял-дэмакр. партыя (СДП) на чале з Ф.Цырананам. У кастр. 1958 абвешчана аўт. Малагасійская рэспубліка (M P) y складзе франц. Супольнасці на чале з Цырананам. 26.6.1960 абвешчана яе незалежнасць. Урад Цырананы праводзіў палітыку супрацоўніцтва з Францыяй і ЗШ А і прыцягнення замежнага капіталу. Эканам. цяжкасці вясной 1972 вьшіліся ў масавыя бунты, што прымусіла
1992 прынята новая канстытуцыя, краіна перайменавана ў Рэспубліку М. На выбарах y сак. 1993 лідэр апазідыі А.3афі выбраны прэзідэнтам М. У выніку канфлікту паміж заканад. і выканаўчай уладамі ў чэрв. 1996 парламент аб’явіў імпічмент Зафі. На выбарах y лют. 1997 прэзідэнтам М. зноў выбраны Рацырака. М. — чл. ААН (з 1960), Арг-цыі афр. адзінства (з 1963). Дзейнічаюць паліт. рухі і партыі: Стоўп і апора для выратавання М., Эканам. лібералізм і дэмакр. дзеянне для нац. адраджэння, Партыя кангрэса незалежнасці М. — адноўленая. І'аспадарка. М. — эканамічна адсталая агр. краіна. Штогадовы даход на 1 чал. каля 700 дол. ЗША. Сельская гаспадарка дае 33% валавога нац. прадукту, прамысловасць — 15%, абслуговыя галіны — 52%. Для с.-г. выкарыстання прыдатныя каля 10 млн. га. Апрацоўваецца каля 3 млн. га. Пад пашу выкарыстоўваюцца прасторы саваннаў, рэдкастойных лясоў і хмызнякоў агульнай пл. больш за 34 млн. га. Пераважаюць дробныя сял. гаспадаркі, ёсць плантацыі замежных і мясц. кампаній. Гал. экспартныя культуры (1994, тыс. т): кава — 80, гваздзіка — 7, ваніль — 2,8 (1-е месца ў свеце), сізаль — 20, перац.
Лясная гаспадарка і рыбалоўства. У год вьшоўліваюць каля 100 тыс. ,т рыбы, крэветак, крабаў, вустрыц, лангустаў. Прам-сць прадстаўлена дробнымі і сярэднімі прадпрыемствамі, пераважна горназдабыўной і харч. прам-сці. Здабываюць храміты — 146 тыс. т, графіт — 14 тыс. т, слюду — 1 тыс. т. Невял. здабыча кварцу, цыркону, берылу, тангаліту, паўкаштоўных камянёў (аметыст, турмалін, тапаз). У харч. прам-сці пераважаюць прадпрыемствы: мукамольныя, рысаачышчальныя, цукр., тытунёвыя, мясакансервавыя, алейныя (перапрацоўка соі, арахісу, пальмавых ядраў). Вытв-сць электраэнергіі 595 млн. кВт гадз (1995), на невял. ЦЭС (працуюць на імпартнай нафце) і ГЭС. Іншыя галіны прам-сці прадстаўлены асобнымі прадпрыемствамі: з-ды нафтаперапр., па вытв-сці ўгнаенняў (Туамасіна), 2 аўтазборачныя (Ангайанарыву), 2 цэм. (Махадзанга і Анцырабе), суднабуд. (М анандзары), суднарамонтны (Андэранана), фармацэўтычны (Фіянаранцуа); ёсць прадпрыемствы радыё- і электратэхнічныя, лакафарбавыя, дрэваапр., гарбарна-абутковыя, тэхст., па вытв-сці пластмас. Развіты саматужныя промыслы — выраб тканін, адзення, абутку, мэблі, керамікі і інш. Асн.
Да арт. Мадагаскар. Панарама г. Антананарыву. Ўрад перадаць уладу ген. Г.Рамананцуа. Пасля некалькіх няўдалых спроб дзярж. пераваротаў y чэрв. 1975 улада перайшла да Вярх. рэв. савета (ВРС) на чале з }\.Рацыракам (са снеж. 1975 прэзідэнт). На рэферэндуме ў снеж. 1975 ухвалена хартыя Малагасійскай сацыяліст. рэвалюцыі і прынята канстытуцыя Дэмакр. рэспублікі М. Адзінай паліт. арг-цыяй застаўся створаны ў 1976 Нац. фронт абароны сацыяліст. рэвалюцыі. Быў нацыяналізаваны шэраг прыватных кампаній. У канцы 1980-х г. краіну ахапілі масавыя выступленні за дэмакратызацыю. У сак. 1990 дазволена шматпартыйнасць. На рэферэндуме ў жн.
На свае патрэбы вырошчваюць (1994, млн. т): рыс — 2,3, маніёк — 2,3, батат. — 0,5, кукурузу — 0,2, цукр. трыснег — 2, бульбу, фасолю, арахіс, бавоўнік, тытунь. Рыс вырошчваюць на арашальных землях на Высокім плато і ў суседніх раёнах, клубневыя культуры — пераважна на У. Развіты агародніцтва і садоўніцтва. На Высокім плато значныя плошчы пад яблынямі, грушамі, персікамі, абрыкосамі. Жывёлагадоўля характарызуецца нізкай прадукцыйнасцю. Пагалоўе: буйн. par. жывёлы — 10 млн. галоў (бсшьш за 90% складаюць зебу), коз і авечак — каля 3 млн. галоў, свіней — 1,4 млн. галоў. Птушкагадоўля.
Да арт. Мадагаскар. На рацэ ў раёне ўсходняга ўзбярэжжа. цэнтры прам-сці — гарады Антананарыву, Туамасіна, Фіянаранцуа, Махадзанга. Транспарт аўтамабільны, чыгуначны, марскі. Аўтадарог 49,8 тыс. км, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 5,7 тыс. k m , y краіне 48 тыс. легкавых і 34 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (1997). Даўж. чыгунак (каляя — 1 м) 883 км. Марскі флот адыгрывае вял ролю ва ўнутр. перавозках і знешнім гандлі. У краіне больш за 20 марскіх партоў, галоўныя — Туамасіна (больш за 40%
аб’ёму знешняга гандлю), Махадзанга, г. Анцэранана. Авіяц. транспарт баэіруецца на 105 аэрапортах (1996). Міжнар. аэрапорты каля г. Антананарыву і Махадзанга. У 1996 экспарт склаў 493 млн. дсш., імпарт — 612 млн. долараў. М. экспартуе каву (45% па кошце), ваніль (20%), гваздзіку, крэветкі, тэкстыль, храміты, графіт, слюду; імпартуе машыны і абсталяванне, паўфабрыкаты, нафту, тавары шырокага ўжытку, харч. прадухты. Асн. гандл. партнёры Францыя (41% экспарту, 40% імпарту), Японія, ЗША, Германія, Паўд.-Афр. Рэспубліка. М. атрымлівае фін. дапамогу ад Францыі і міжнар. арг-цый. Грашовая адэінка — малагасійскі франк. І.І.Пірожнік (прырода, насельніцгва, гаспадарка). МАДАГАСКАРСКАЕ Ц ЯЧЙ НН Е, црплае паверхневае цячэнне Індыйскага ак. каля ўсх. і паўд. берагоў в-ва Мадагаскар; галіна Паўд. Пасатнага цячэння. Накіравана на Пд і ПдЗ са скорасцю 2— 3 км/гадз. Сярэдняя т-ра вады на паверхні за год да 26 °С. Салёнасць вады больш за 35%о- На ПдЗ часткова злучаецца з цёплым цячэннем Ігольнага мыса. МАДАГАСКАРСКАЯ БІЯГЕАГРАФІЧНАЯ В 0БЛА СЦ Б Займае востраў
Мадагаскар і шэраг архіпелагаў і астравоў Індыйскага акіяна: Каморскія, Маскарэнскія, Сейшэльскія і інш. Уваходзіць y царства Палеагею (гл. Царствы біягеаграфічныя). У флоры больш за 8,5 тыс. відаў раслін. Найб. пашыраны архідныя (больш за 900 відаў), бамбукі, пальмы. Шмат эндэмікаў з кветкавых раслін (эндэмічных 6—9 сямействаў). Тыповыя віды-эндэміхі — «дрэва падарожнікаў», сейшэльская пальма. Фауна з ранняга неагену развівалася самастойна ад інш. біягеаграфічных абласцей, найб. звязана 3 фаунай Афрыхі, але некат. віды сведчаць пра стараж. сувязі з Паўд. Азіяй і Амерыкай. 4 атрады нелятаючых млекакормячых, усе віды якіх эндэмічныя: віверавыя, прыматы (лемуравыя, індры, ай-ай), тэнрэкі, хамякі мадагаскарскія. Астатяія млекакормячыя — перасяленцы з Афрыкі (кажаны, кісцявухія свінні, пацукі, мышы). 3 птушак 50% відаў — эндэмікі (вангавыя, курапаткі пастушковыя, філяпітавыя). 3 паўзуноў геконы, кракадзілы (нільскі), хамелеоны, чарапахі (сухапутныя і бакашыйныя). Усе эемнаводныя адносяцца да жаб (каля 150 відаў, болынасць эндэмічныя). 3 рыб трапляецца некалькі солетрывалых відаў (хромісы, карпазубыя і інш.). 3 беспазваночных большасць відаў паходзіць з Афрыкі, эндэміхаў мала (некаі. скарпіёны і інш). МАДАЛЬНАСЦЬ (ад лац. modus мера, спосаб), функцыянальна-семантычная катэгорыя мовы, якая паказвае на спосаб перадачы адносін гаворачай асобы
МАДЖАРСКІЯ
489
да выказвання і самога выказвання да рэчаіснасці. Той, хто гаворыць, ацэньвае факты і падзеі, пра якія ён гаворыць, рэальныя яны або нерэальныя, пажаданыя ці непажаданыя, магчымыя ці немагчымыя і г.д. Адрозніваюць М. аб’екіыўную (выражае адносіны выказвання да рэчаіснасці) і суб’ектыўную (выражае адносіны гаворачай асобы да зместу выказвання). У бел. мове вьіражаецца формамі дзеяслоўнага ладу (абвеснага, умоўнага, загаднага), асобнымі словамі («відаць», «магчыма», «напэўна» і інш.), інтанацыяй («Што за ноч!»), парадкам слоў y сказе («Так ён цябе і паслухае!» — са значэннем «наўрад ці паслухае») і інш. моўнымі сродкамі. Літ.: В н н о г р а д о в В.В. О категорлм модальностн н модальных словах в русском языке / / Тр. Нн-та рус. яз. AH СССР. М.; Л., 1950. Т. 2; Беларуская іраматыка. Ч. 1—2. Мн., 1985—86. П.П.Шуба. МАДЖАЁЎСКАЯ (Modrzejewska) Гелена [сапр. М і с э л ь (Misel) Ядвіга; 12.10.1840, г. Кракаў, Польшча — 8.4.1909], польская актрыса. Брала прыватныя ўрокі драм. мастацтва. 3 1861 выступала на сцэнах правінцыяльных т-раў. 3 1865 на сцэне Кракаўскага, з 1869 Варшаўскага т-раў. 3 1876 y ЗША, y 1877 дэбютавала ў Сан-Францыска. У 1880— 85 выступала ў Вялікабрытаніі. Творчасці ўласцівы рамант. адухоўленасць, арганічнасць і жыццёвая пераканаўчасць вобразаў. Сярод роляў: Джульета («Рамэо і Джульета»), Кардэлія («Кароль Лір»), Афелія («Гамлет»), Ганна («Рычард III»), лэдзі Макбет («Макбет»; усе У.Ш экспіра), Марыя Сцюарт («Марыя Сцюарт» Ф.Ш ылера), Федра («Федра» Ж.Расіна). Адна з лепшых выканаўцаў роляў y драмах С.Выспянскага: Марыі (-«Варшавянка»), Лаадаміі («Пратэсілай t Лаадамія») і інш. Аўтар кніг «Успаміны і ўражанні» (1910), «Пісьмы» (т. 1— 2, 1965). МАДЖАР Уладзімір Раманавіч (26.8.1921, в. Крукавічы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл. — 3.7.1985), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Балтыйскім флоце, Ленінградскім, 1-м Укр. франтах. Камандзір гарматы ст. сяржант М. вызначыўся ў студз. і сак. 1945 y баях на тэр. Полыпчы і Германіі. МАДЖАРСКІЯ, М а ж а р с к і я , М а д з ь я р с к і я , майстры-ткачы 18 — пач. 19 ст.; бацька і сын. Арандатары Слуцкай ф -кі кн. Радзівілаў, на якой вырабляліся слуцкія паясы. Я н (сапр. М а д ж а р а н ц Аванес; 1-я пал. 18 ст., Стамбул — каля 1800), Да арт. Мадагаскарская біягеаграфічная вобласць. Характэрныя прадстаўнікі фауны: 1 — лемур мьшхыны; 2 — лемур вары; 3 — ай-ай; 4 — голуб маўрыкійскі; 5 — лустальга маўрыкійская; 6 — пастушок мадагаскарскі; 7 — ілжэнектарніца драбнадзюбая; 8 — удаў ’драУляіш.
490
МАДЖАХЕДЫ
кіраўнік Нясвіжскай мануфактуры шаўковых паясоў і Слуцкай мануфактуры шаўковых паясоў, мастак-картаньер, ткач. Сын венгра і армянкі. Ткацкаму рамяству вучыўся ў Стамбуле. У Рэч Паспалітую прыехаў да 1757. Спачатку жыў y Станіславе (цяпер г. Івана-Франкоўск, Украіна). У 1758 запрошаны М.К.Радэівілам Рыбанькам y Нясвіж. У 1761 уцёк y Броды, дзе быў адшуканы і вернугы назад. Каля 1767 пераехаў y Слуцк, наладзіў мануфактуру, на якой y тым жа годзе выпусціў больш за 200 паясоў. Распрацаваў асн. тыпы дэкору канцоў паясоў: «карумфілевыя», «сухарыкавыя», «вянкова-медальённыя» і інш. Вырабленьш ў перыяд яго кіраўніцтва паясы пазначаны меткамі: y 1767—76 — Sluck, Me fecit/ Sluciae, Me fecit/ Slutiae, y 1776— 80 — Me fecit/ sluciae Joannes Madzaiski. Каля 1780 neрадаў пасаду сыну Лявону. Апошнія звесткі датуюцца 1796. Л я в о н (каля 1740— 1811), мастактэкстылыпчык і ткач. Ткацкай справе вучыўся ў бацькі. Каля 1780 стаў кіраўніком і арандатарам Слуцкай мануфактуры. Стварыў новую сістэму дэкар. аздаблення сярэдніх частак паясоў са складанай арнаменталізацыяй і яркай шматколернасцю і т.зв. «пазітыўкі» — сярэбрана-зялёныя паясы з аздабленнем канцоў гербамі ВКЛ. У 1780— 1807 паясы пазначаў меікамі СЛУЦК, ВТ> ГРАДЕ/СЛУЦКЕ ЛЕО МА/ЖАРСКІЙ ВЬ ГРАДЕ/СЛУЦКЕ. У канцы 1790 набілітаваны, y 1791 атрымаў герб «Дар». 3 1792 ротмістар Навагрудскага ваяводства і каралеўскі камергер. У 1807 адмовіўся ад арэнды мануфакгуры. Пахаваны ў Слуцкім касцёле бернардзінцаў. І.М.Каранеўская. МАДЖАХІДЫ, гл. ў арт. Муджахіды. МДДЖЎРА (Majuro), горад, сталіца дзяржавы Маршалавы Астравы. Знаходзіцда на аднайменным востраве ў групе а-воў Ратак. 30 тыс. ж. (1997). Порт. Аэрапорт. Прадпрыемствы харч. прам-сці. Цэятр рыбалоўства. Замежны турызм. МАДЖЫДАЎ Камандар Бафалі-аглы (н. 17.10.1961, г. Дманісі, Грузія), бел. слартсмен (грэка-рымская барацьба). Засл. майстар спорту СССР (1984). Скончыў БДУ (1989). 3 1994 гал. трэнер зборнай каманды Беларусі. Чэмпіён XXIV Алімп. гульняў (1988, Сеул) y лёгкай вазе. Чэмпіён свету (1986, 1989); сярэбраны прызёр (1987, 1993). Чэмпіён Еўропы (1984— 85, 1991); бронз. прызёр (1993). Уладальнік Кубка свету (1983, 1991). МАДЖ&ЎСК1-ФРЫЧ (Modrzewski Fiycz) Анджэй (каля 1503, в. Вольбуж Лодзінскага ваяв., Польшча — восень 1572), польскі публіцыст, асветнік-гуманіст, грамадска-паліт. дзеяч. У 1517—22 вучыўся ў Ягелонскім ун-це (Кракаў). Доўгі час жыў y Германіі, дзе сустракаўся з Ы.Лютэрам і Ф .Мелан-
хтанам. 3 1547 сакратар караля Жыгімонта II Аўгуста, з 1553 войт y Вольбужы. Асн. праца — грамадска-паліт. трактат на лац. мове «Аб удасканаленні Рэчы Паспалітай» (Кракаў, 1551; Базель, 1554), y якім абгрунтавана праірама антыфеад., дэмакр. развіцця краіны. М.-Ф. выступаў супраць падпарадкавання дзяржавы інтарэсам прывілеяваных саслоўяў, y абарону чалавечай годнасці асобы, за цярпімасць і свабоду мыслення, развіццё навукі і секулярызацыю асветы, стварэнне нац. царквы і інш. На польск. мову ўпершыню перакладзены Ц .Базылікам і выдадзены Я.Карцанам y 1577 y Лоскай друкарні з прадмовай A .Волана. У канцы жыцця М.-Ф. пісаў творы, прысвечаныя тэалагічнай тэматыцы, хрысц. этыцы і рэформе царквы. Яго погляды зрабілі ўплыў на развіццё польск. і еўрап. грамадска-паліт. і філас. думкі. Te.\ Wybôr pism. Warszawa, 1977. Літ:. Польскне мыслнтелн эпохн Возрождення. М., 1960; S t a r n a w s k i J. Andrzej Frycz Modrzewski: Éywot, dzielo, stawa. Lodi, 1981. В.СБолбас.
МАДЗІНІ (Mazzini) Джузепе (22.6.1805, г. Генуя, Італія — 10.3.1872), дзеяч італьян. рэв. і нац.-вызв. руху, правадыр рэсп. крыла Рысарджымента. Юрыст. Скончыў ун-т y Генуі. 3 1827 чл. т-ва карбанарыяў. У 1830 арыштаваны і высланы, знаходзіўся ў эміграцыі. Засн. тайную арг-цыю «Маладая Італія» (1831), мэтай якой было аб’яднанне Італіі на рэсп. пачатках, міжнар. рэв. арг-цыю «Маладая Еўропа* (1834) і «Інтэрнацыянальны саюз народаў» (1846). У час рэвалюцыі 1848— 49 выдаваў y г. Мілан рэсп. газ. «L’Italia del Popolo» («Італія Народа»), змагаўся ў атрадзе Дж Гарыбальдзі, узначальваў (сак.—ліп. 1849) рэв. ўрад Рым. рэспублікі. У 1853 заснаваў рэсл. «Партыю дзеяння». Садзейнічаў вызв. паходу Гарыбальдзі на Пд Італіі (1860). У 1860-я г. М. і яго прыхільнікі імкнуліся ўцягнуць італьян. рабочых y патрыят. рух за далучэнне Венецыі да Італіі, прапагандавалі мірны шлях дасягнення сац. роўнасці (праз стварэнне рабочымі спажывецка-вьггв. арг-цый), з 1867 узмацнілі агітацыю за ўстанаўленне рэсп. ладу. У 1870 пры спробе аказаць дапамогу рэсп. паўстанню на в-ве Сіцылія М. арыштаваны ўладамі і высланы з краіны. У 1872 вярнуўся ў Італію. Літ.: К н р о в а К.Э. Жнзнь Джузеппе Мадзннн (1805—1872). М., 1981.
МАДЛЕН, м а д л е н с к а я культ y р а, найболып позняя палеалітычная культура (15— 8 тыс. г. да н.э.), якая змяніла салютрэйскую і папярэднічала азільскай культуры ранняга меэаліту. Выяўлена франц. архесшагам Г. дэ Мартылье ў 1860. Назва ад пячоры Мадлен на беразе р. Везер (дэпартамент Дардонь, Францыя). Пашырана на тэр. Францыі, Іспаніі, Швейцарыі, Германіі і мае шэраг мясц. разнавіднас.цей. У М. пераважалі крамянёвыя разцы, праколкі, скрэблы, касцяныя гарпуны, наканечнікі коп’яў, дроцікі, кап’якідальнікі,
жэзлы, іголкі, шылы і інш. Характэрны разныя выявы на рогу і косці, скулыітура з рогу, косці, іклаў маманта, гравіраваныя, мона- і паліхромныя выявы на скляпеннях і сценах пячор. Насельніцгва займалася паляваннем, жыло ў пячорах і жытлах з касцей і шкур. М. адносіцца да эпохі мацярынскага роду. Тэрміны «M.» і «мадленская эпоха» ўжываюцца і ў шырокім сэнсе для пазначэння заключнага этапу развіцця познапалеалітычнай культуры еўрап. прыледавіковай вобласці ад Францыі да Урала.
МАДЛ0НСКАЕ ПАСЯЛЕННЕ, неалітычнае пасяленне на палях 2-й пал. 3-га тыс. да н.э. на р. Мадлона ў Валагодскай вобл. (Расія). Выяўлены рэшткі 4 дамоў на палях і кладкі, якія іх звязвалі. Знойдзены каменныя і касцяныя прылады працы, гліняны і драўляны (з разьбой і скульптурай) посуд, бурштынавыя, шыферныя і касцяныя падвескі. М.п. з ’яўляецца іншародным помнікам сярод неалітычных культур паўн.-еўрап. часткі Расіі. Аналагічныя пасяленні былі пашыраны ва ўсх. Латвіі, Пскоўскай вобл. Расіі і на Верхняй Волзе.
МАД0ННА (ііальян.
Madonna), тое,
што Багародзіца.
МАД0РАЎ Фёдар Аляксандравіч (27.2. 1890, г.п. Мсцёра Вязнікаўскага р-на Уладзімірскай вобл., Расія — 4.3.1967), расійскі і бел. жывапісец. Засл. дз. маст. Беларусі (1944). Нар. мастак Расіі (1965). Чл.-кар. AM СССР (1950). Вучыўся ў Петраградскай AM (1914— 18). Арганізатар і дырэкгар Мсцёрскага маст.-прамысл. вучылішча і маст. школы-камуны (1918— 22). Чл. Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі (з 1923). У 1948—62 рэкгар Маскоўскага ін-та імя Сурыкава. У 1938— 41 кіраўнік курсаў павышэння кваліфікацыі мастакоў y Мінску. Аўтар партрэтаў грамадскіх, паліт., ваен. дзеячаў (М А .С ямаш кі, 1924; Г.В.Чычэрына, 1926; Р.І.Пятроўскага, 1928; К.Я.Варашьшава, 1933, 1963 і інш.), удзельнікаў і кіраўнікоў партыэ. руху на Беларусі (У.З.Царука, 1942; дзеда Талаша, 1943; П.К.Панамарэнкі, В.І.Казлова, ІДз.Варвашэні, М.ГІ.Шмырова, усе 1944; САКаўпака, Р.Н .М ачульскага, абодва 1945; В .З.К арж а, 1947; ІСПАрлоўскага, 1956, і інш.), групавога партрэта «Героі Першай коннай арміі» (1938), тэматычных карцін «Свята 1 Мая ў сяле Колва. Комі АССР» (1927), «Магнітагорск. Будоўля камсамольскай домны» (1931), «Народны сход y Заходняй Беларусі» (1940), пейзажаў і надюрмортаў. Літ:. Г р о н с к н й Н.М. Ф.АМодоров. М., 1956; О с н п о в Д. Ф.АМодоров. М„ 1968.
МАДРАС, юрад, на ПдУ Індыі, на беразе Бенгальскага зал. Адм. цэнтр штата Тамшнад. Найважн. эканам. і культ. цэнтр Паўд. ІндЫі. Засн. ў 1639 англ. Ост-Індскай кампаніяй як факторыя каля рыбацкага пас. Мадраспатам. 6 млн. ж. (1997). Адзін з гал. партоў Індыі ў Бенгальскім зал. Вузел чыгунак і
авіяц. шляхоў; міжнар. аэрапорт. Прам-сць: тэкст. (баваўняная), маш.буд. і металаапр., харч., тытунёвая, гарбарная, трансп. і ваеннае машынабудаванне, нафтаапр., цэм. і паліграф. прадпрыемствы. АЭС (каля М.). Гал. навукова-культ. цэнтр тамілаў. 2 ун-ты, муз. акадэмія. Астр. абсерваторыя. Геагр. т-ва. Музеі, Нац. маст. галерэя.
м адры дскі
МАДРЫГАЛ (франц. madrigal, італьян. madrigale ад позналац. matricale песня на матчынай мове), 1 )у л і т а р а т у р ы — невялікі інтымна-жартоўны верш, іігго змяшчае ў сабе камплімент, найчасцей гірысвечаны жанчыне. Вытокі бярэ з нар. паэзіі, з песень італьян. пастухоў, з 14 ст. вядомы ў прафес. паэзіі (Ф.Петрарка, Дж.Бакачыо). Да 16 ст. М. прызначаліся для муз. выканання, y канцы 16 — пач. 17 ст. зблізіліся з канцэртнымі і драм. жанрамі, часам складалі аснову камедыі. У 18 — пач. 19 ст. пашыраны як жанр салоннай і альбомнай лірыкі. У бел. паэзіі адзнакі М. прыкметныя ў вершах М.Багдановіча, Ф.Багушэвіча, М.Танка. 2) У м у з ы ц ы — свеціб муз.-паэтычны жанр эпохі Адраджэння. Узнік y італьян нар. творчасці як 1-галосая лірычная песня на роднай мове (у адрозненне ад песнапенняў на лац. мове). У 14 ст. пашыраны ў форме 2— 3-галосай куплетнай песні (часам y інстр. сутіраваджэнні) з вядучым верхнім гсшасам. У 16— 17 ст. — 4— 5-галосы вак. твор a cappella, заснаваны на нормах поліфаніі «строгага стылю» (А.Віларт, Ф.Вердэло, К.Феста, Ф.Б.Картэча, Я.Аркадэльт, Дж.Палестрына, А Ласа). Ііашыраны таксама ў Англіі (Т.Морлі, Т.Уілкс, Дж Уілбі), Германіі (Г.Л.Гаслер, Г.Шуц) і інш. еўрап. краінах. У канцы 16 — пач. 17 ст. наблізіўся да канцэртных і драм. жанраў і стаў асновай мадрыгальнай камедыі. А.А.Майсейчык (літаратура).
Сгаражытны храм каля г. Мадрас. ны ў арабаў каралём Альфонсам VI і далучаны да Кастшіі. У 1118 за актыўны ўдзел y Рэканкісце атрымаў прывілеі горада. У 14—15 ст. рэзідэнцыя кастыльскіх каралёў і месца пасяджэнняў картжаў (з 1309). У 1520 гараджане ўдзельнічалі ў паўстанні камунерас. 3 1561 сталіца Іспаніі. 3 канца 17 ст. буйны культ. цэнтр, y 1774 засы. Каралеўская акадэмія мастацтваў. У 1808—12 акупіраваны франц. войскамі, тут пачалася нац. -вызв. Ісп. рэвалюцыя 1808—14; адзін з цэнтраў рэвалюцый 1820—23, 1834—43, 1854—56, 1868—74 (гл. Іспанскія рэвалюцыі 19 стагоддзя). У /спанскую рэвалюцыю 1931—39 y М размяшчаўся ўрад рэспубліханцаў, 28.3.1939 заняты франхістамі. Пасля 2-й сусв. вайны цэнтр выступленняў супраць дыкгатуры Ф.Франка. У 198! кансерватыўныя вайскоўцы намагаліся ажыццявіць y М. дзярж. пераварот. Цэнтр М. з параднай паркавай магістраллю размешчаны паміж плошчамі Пуэрта дэль Соль, Пласа Маёр і Пласа дэ Эспанья. Значная ч. арх. помніхаў страчана ў час рэканструхцыі горада ў 19—20 ст. Аблічча старога горада з сярэдневяковай нерэгулярнай плані-
МАДРЫД (Madrid), торад, сталіца Іспаніі. Адм. ц. аўтаномнай вобласці і нрав. Мадрыд. Знаходзідца ў цэнтры Пірэнейскага п-ва, на Новакастыльскім пласкагор’і, на р. М ансанарэс (бас. р. Taxa). 4072 тыс. ж., з прыгарадамі ўтварае гар. агламерацыю Вял. Мадрыд з насельніцгвам больш за 5 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт Барахас. Важны эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: маш.буд. (у т.л. аўтамабіле-, самалёта- і лакаматывабудаванне, вытв-сць электра- і радыёапаратуры, энергасілавога абсталявання, прыладабудаванне, ваеннае), хіміка-фармацэўтычная, вытв-сць пластмас, швейная, тэкст., абутковая, харч., дрэваапр., папяровая, палііраф., фарфора-фаянсавая, парфумерная, цэментная. Саматужныя промыслы (вытв-сць вышывак, карункаў, хустак, габеленаў, веераў, кастаньет, ювелірных вырабаў). Асн. прамысл. прадпрыемствы ў прадмесцях і гарадах-спадарожніках. Метрапалітэн. 6 ун-таў. Буйны цэнтр міжнар. турызму. Вядомы з 932, склаўся вакол араб. (маў рскай) крэпасці Маджырыг. У 1083 адваява-
491
роўкай захавалася толькі на ПдЗ ад пл. Пуэрта дэль Соль, ад якой адыходзяць 10 радыяльных вуліц. Помніхі 14—18 ст.: вежа Торэ дэ Сан-Ніхолас (14 ст., стыль мудэхар), біскулская калэла (1520, стыль платэрэсха), ансамбль Пласа Маёр (1619, X. дэ Мора; стыль эрэрэска), касцёлы Сан-Ісідра эль Рэаль (1626—61), Сан-Хінес (1645, y інтэр’еры жывапіс Эль Грэка, АКана і інш.; барока), Трыумфальная арка Пуэрта дэль Алькала (1764— 78, Ф.Сабаціні). У стылі класіцызму 18—19 ст. пабудаваны каралеўскі палац (1738—64, італьян. арх. Дж.Б.Сакеці і Сабаціні, арх. В.Радрыгес, паводле праехта Ф.Ювары; y інтэр’еры багаты збор жывапісу, скульптуры, габеленаў, мэблі і інш ), касцёлы Сан-Франсіска эль Грандэ (1776—85), Эрміта дэ СанАнтоніо дэ ла Фларыда (1792—98, фрэскі Ф.Гоі), будынак музея Прада У М. шмат парадных пабудоў y духу эклектыкі і стылі мадэрн, y т.л. палац ісп. картэсаў (1843—50, арх. Н.Паскуаль). Паводле генплана 1950-х г. (арх. Х.Л.Серт) М. забудоўваўся на Пн, ПдУ, створаны шэраг гарадоў-спадарожніхаў (Эскарыял, Эль-Парда). Новыя раёны рэгулярнай планіроўкі, з вял. паркамі, праспектамі і плошчамі забудоўваюцца добраўпарадкаванымі шматпавярховымі дамамі пераважна з чырв. цэглы. Сярод пабудоў y духу сучаснай архітэктуры; раён Сьюдад Хардзін («горадсад») з універсітэцкім гарадком (пачаты ў 1931, арх. М.Лопес Атзра, y 1939 зруйнаваны, адноўлены ў 1950-я г., арх. М.Фісак і інш.), іпадром Сарсуэла (1935), вежавыя дамы, т.зв. Белыя вежы (1969, арх. Ф.ХСаэнс дэ Ойса і інш.), Цэнтр рэстаўрацыйных работ (I960— 70-я г., арх. Ф.Ігерас, А.Міра). Паркі; Мадрыдскі (б. Буэн-Рэціра; 1868), Прада, Заходні, Каса дэ Кампа, фантаны 18 ст. Помнікі: М.Сервантэсу (1835, АСола, і 1927, арх. П.Мугуруса, скулыгг. К.Взлера), ХКалумбу (1885, АМеліда і Х.Суньёль), Д.Веласкесу (1899, АМарынас), Ф.Гоі (1905), Э.Кастэлару (1908, абодва арх. М.Бенльюрэ). У М. знаходзявда Каралеўская ісп. акадэмія (э 1713), 6 ун-таў, y т.л. Мадрыдскі універсітэт, Каталіцкі ун-т (з 1860), каралеўская акадэмія нрыгожых мастацгваў Сан-Фернанда, кансерваторыя (з 1830). Т-ры: «Рэаль», «Сарсуэда», «Лара», «Эспаньёль». 32 музеі, y т.л. Прада. Нац археал., ісп. народа, сучаснага мастацтва і інш. Літ:. Ч е р н ы ш е в В.П. Город вечерней івезды: (Очеркн о Мадрнде) М., 1990.
МАДРЬІДСКІ УНІВЕРСІТ^Т, найбуй-
Мадрыд. Трыумфальная арка Пуэрта дзль Алькала. 1764—78. Арх. Ф.Сабаціні.
Мадрыд Плошча Кібелы з фантанам.
нейшая вышэйшая навуч. ўстанова 1спаніі. Створаны ў 1836 аб’яднаннем ун-та ў г. Алькала-дэ-Энарэс (засн. ў 1508 y правінцыі Мадрыд) і Цэнтр. ун-та ў Мадрыдзе (з 1821). Меў назву Цэнтр. ун-т Мадрыда. 3 1850 — М.у. Дзярж. навуч. ўстанова. У 1994/95 навуч. г. больш за 127 тыс. студэнтаў; ф-ты: філасофіі і адукац. навук, геаграфіі і гісторыі, філал., матэм., фіз , геал., біял., права, мед., вет. навук, фармацэўтычны, эканомікі і кіравання, паліт. навук і сацыялогіі, інфарматыкі, выяўл. мастацтва, аданталогіі. Пры ун-це працуюць: ін-ты прыкладнога магнетызму, навук аб навакольным асяроддзі, эмбрыялогіі, судовай анатоміі, крыміналогіі, астраноміі і геадэзіі, пед. навук, сучасных моў і перакладу, гфавоў чалавека, наркалогіі, кампаратьіўнага права, феміністычных праблем, патэнцыялу чалавека і інш.; Цэнтр еўрап. дакумен-
492
цэс пэўнай інфармацыі (гл. Мадуляцыя ваганняў). М. інтэнсіўнасці электроннага пучка ў кінескопе ў адпаведнасці з пададзеным на кіравальны электрод (мадулятар) відэасігналам дазваляе ўзнавіць на экране перададзены відарыс. М. электронных патокаў па скарасцях y клістроне прыводзіць да групавання электронаў y згусткі з наступным пераўтварэннем іх кінетычнай энергіі ў энергію ЗВЧ-ваганняў.
м адры д
тацыі, 4 каледжы, 7 школ, 7 клінічных шпіталяў. Mae б-ку (больш за 1,5 млн. тамоў), музей, бат. сад. В.М.Навумчык. МАДРЬІД УРТАДА (Madrid Hurtado) Мігель дэла (н. 12.12.1934, г. Каліма, Мексіка), дзяржаўны дзеяч Мексікі. Скончыў Нац. аўт. ун-т Мексікі, Політэхнічны ін-т y Мехіка, Гарвардскі ун-т (ЗША). 3 1960 на кіруючых пасадах y вышэйшьіх фін. установах і дзярж. апараце, y т л . нам. міністра фінансаў (1972— 73 і 1978), міністр па праграміраванііі і бюджэце (1979— 81). Прэзідэнт Мексікі ў 1982— 88. Праводзіў палітыку аздараўлення нац. эканомікі, стрымлівання інфляцыі, барацьбы з беспрацоўем; y знеш няй палітыцы выступаў супраць іншаземнага ўмяшання ў справы лац.-амер. краін. Пры ім Мексіка ўваходзіла (з 1983) y «Кантадорскую групу» па мірным урэгуляванні ў Цэнтр. Амерыцы. MA ДУАНЬЛІНЬ (1228, прав. Цзянсі, Кітай — 1322?), кітайскі гісторык эпохі дынастыі Сун. Аўтар энцыклапедычнай працы «Вэньсянь тункао» («Сістэматызаваны збор пісьмовых помнікаў і меркаванняў»), якая побач з творамі сунскіх гісторыкаў Ч эн Чао і Сыма Гуана стала ўзорам ддя й т . гісторыкаў больш позняга часу. М.Д. імкнуўся даследаваць эвалюцьію шэрагу сац. і дзярж. ін-таў і выявіць прычынныя сувязі некаторых гіст. з ’яў. Лічыў, што для чыноўніка-канфуцыянца гіст. веды таксама важныя, як і канфуцыянская л-ра. МАДУЛЬЁН, м а д ы л ь ё н (франц. modillon ад італьян. modiglione), архітэктурная дэталь тыпу кранштэйна, якая падтрымлівае вынасную пліту ўвянчальнага карніза, пераважна ў ордэрнай архітэктуры (гл. Ордэр архітэктурны). Часам адыгрывае дэкар. ролю. МАДУЛЙТАР y р а д ы ё т э х н і ц ы і электрасувязі, складальная частка перадавальнай апаратуры, якая ажыцдяўляе кіраванне якім-н. параметрам вагальнага працэсу ў адпаведнасці з сігналам перададзенага паведамлення (гл. Мадуляцыя ваганняў). Mae нелінейныя эл. ланцугі на электронных лямпах, паўправадніковых прыладах, ячэйках Кера ці інш., здольныя змяняць які-н. з параметраў вагальнага працэсу і выбраныя ў адпаведнасці з прынцыпам дзеяння перадатчыка. Выкарыстоўваецца ў апаратуры радыёсувязі, тэлебачання, радыёвяшчання, аптычных гуказапісвальных, оптаэлектронных і інш. прыладах. МАДУЛЯЦЫЯ (ад лац. modulatio мернасць) y м y з ы ц ы, змена танальнасці з перамяшчэннем танальнага цэнтра — тонікі. Паняцце М. найб. часта звязваюць з гукавышыннымі адносінамі. Асн. віды М. — танальная (змена вышыннага становішча тонікі) і ладавая (змена нахілення). Сярод разнавіднасцей т a н а л ь н а й М. найб. пашырана фун-
кцыянальная М., калі пераход y новую танальнасць адбываецца праз пераасэнсаванне ступеневага значэння прамежкавага (агульнага) акорда, выбар якога рэгулюецца гарманічнай роднасцю танальнасцей. Новая танальнасць устанаўліваецца характэрным для яе гарманічным зваротам, які ўключае мадулюючы акорд з альтэрацыяй, адпаведнай новай танальнасці. У залежнасці ад месца ў форме і ступені замацавання новай тонікі вылучаюць М. дасканалую (з канчатковым ці адносным замацаваннем новай танальнасці) і недасканалую (замацоўваецца менш устойліва). Да недасканалай М. адносяцца адхіленне (са зваротам y асн. танальнасць) і праходная М. (з далейшым мадуляцыйным рухам). Спецыфічную выразнасць мае э н г а р м а н і ч н а я М., звязаная з лаканізмам мадуляцыйнага моманту і раптоўнасцю пераключэння ў новую танальнасць; пераход пры ёй адбываецца за кошт энгарманічнага пераасэнсавання структуры агульнага акорда. Ддя мелодыка-гарманічнай М. характэрна сувязь танальнасцей з дапамогай плаўнага голасавядзення без агульнага акорда, для меладычнай М. — праз аднагалосую звязку. Увядзенне новай танальнасці без падрыхтоўй, непасрэдным зацвярджэннем тонікі — якасць М.-супастаўлення. М. можна лічыць і ўсякую змену струкгуры сродкаў муз. выразнасці, y т л . формы, жанру, фактуры, метра і інш. М. — важны формаўтваральны сродак, які ўплывае на дынамічныя працэсы і цэласнасць формы, уэбагачае маляўніча-выразны бок гармоніі. Літ.: Р н м с к н й - К о р с а к о в Н.А Пракгаческлй учебннк гармошш (1886, 1893) / / Полн. собр. соч. М., 1960. Т. 4; Б е р ш а д с к а я Т.С. Лекцня по гармошш. 2 юд. Л., 1985. Т.С.Ляшчэня. МАДУЛЙЦЫЯ y ф і з і ц ы , змена ў часе па зададзеным законе параметраў, якія характарызуюць пэўны стацыянарны фіз. працэс. Выклікаецца знешнімі ўздзеяннямі, напр., М. гарманічнага вагання з мэтай унясення ў вагальны пра-
МАДУЛЯЦЫЯ ВАГАННЯЎ, змена амплітуды, частаты ці інш. параметраў ваганняў па зададзсным законе, павольная ў параўнанні з перыядам гэтых ваганняў. У тэхн. прыладах і сістэмах мадулядыя эл.-магн. ваганняў радыё- і аптычнага дыягйзонаў, a таксама акустычных хваль выкарыстоўвасцца для трансфармацыі частотнага спектра зыходнага вагання з мэтай павышэння эфекгыўнасці перадачы інфармацыі, для частотнага раздзялення розных сістэм і прылад, для забеспячэння іх адначасовай работы на розных нясучых частотах, змены часавых параметраў сігналаў і інш. Найб. пашыраны амплітудная мадуляцыя, фазавая мадуляцыя, частотная мадуляцыя, розныя віды імпульснай мадуляцыі, a таксама іх камбінацыі, напр., амплітудна-фаэавая. У залежнасці ад віду мадуляцыі ашілітуда, частата ці фаза высокачастотных ваганняў («носьбіт» інфармацыі), a таксама палярызацыя (у выпадку святла; гл. Мадуляцыя святла) змяняецца (мадулюецца) y адпаведнасці з нізкачастотным сігналам, хпто перадаецца. Выкарыстанне канкрэгнага віду М.в. залежыць ад параметраў ліній сувязі, пазрабаванняў да якасці перададзенай інфармацыі, характарысгык прыёмнай апаратуры і інш. Працэс, адваротны М.в., наз. дэмадуляцыяй і ажыццяўляецца ў прыёмнай апаратуры (гл. Дэтэктыраванне).
Амгшітудная (б) і частотная (в) мадуляцыя ваганняў пры пілападобнай мадулюючай функцыі (а). МАДУЛЯЦЫЯ СВЯТЛА, змена ў часе паводле зададзенага закону інтэнсіўнасці светлавога патоку. Неабходна для перадачы па светлавым прамяні інфармацыі (тэлевізійнага адлюстравання, гаворкі), для аптычнай лакацыі і далёкаметрыі. Бывае ўнуграная (ажыццяўляецца ўздзеяннем на крыніцу святла) і знешняя (уздзеяннем на светлавы паток). Для знешняй М.с. выкарыстоўваюць мадулятары, пераважна электрааптычныя (ячэйкі Кера, элементы Покельса). 3 паяўленнем магутных кагерэнтных патокаў святла ад лажраў пачала ажыццяўляцца фазавая М.с., пры якой паводле зададзенага закону зменьваецда зрух фазы светлавых ваганняў.
МАДЎРА (Madura), востраў y Малайскім архіпелагу, каля паўн.-ўсх. ўзбярэжжа Явы, паміж морамі Балі і Яванскім. Тэр. Інданезіі. Пл. каля 4,5 тыс. км2. Берагі расчлянёны слаба, месцамі акаймаваны каралавымі рыфамі і во дмелямі. Рэльеф узгорысты, выш. да 471 м. Складзены пераважна з мергеляў і вапнякоў, пашыраны карст. Клімат субэкватарыяльны, мусонны. Лістападныя трапічныя лясы, саванны, зараснікі хмызнякоў. Плантацыі рысу, кукурузы, тьггуню. Жывёлагадоўля. Рыбалоўства. Рамёствы. Радовішчы нафты, газу. На М. гарады Сампанг, Суменеп. МАДУРАЙ, М a д y р а, горад на Пд Індыі, на р. Вайгаі, y штаце Тамілнад. Вядомы з 2 ст. Каля 1,2 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог, y т л . чыг. сувязь з Шры-Ланкой. Аэрапорт. Адзін з буйнейшых тэкст. (баваўняная, шаўковая) цэнтраў краіны. Развіты металаапр., харч. (цукровая, тытунёвая, рысаачышчальная), цэм. прам-сць. Стараж. саматужнае ткацтва, разьбярства па дрэве. Ун-т. Грандыёзны комплекс храмаў Шывы (12— 17 ст.) і інш. арх. помнікі. Цэнгр турыаму.
МАДХ’Я-ПРАДЭШ, штат y цэнтр. ч. Індыі. Пл. 444 тыс. км2. Нас. каля 70 млн. чал. (1997), гарадскога каля 20%. Адм. ц. — г. Бхопал. Найбольшыя гарады Джабалпур, Дург-Бхіпаінагар, Індаур, Уджайн. Займае паўн. ч. Дэканскага пласкагор’я, на Пн заходзіць y межы Інда-Гангскай раўніны. Клімат трапічны, мусонны. Ападкаў ад 700 мм (на ПнЗ) да 1600 мм (на Пд і ПдУ)і дажджлівы сезон з чэрв. да кастрычніка. У натуральнай расліннасці пераважаюць лістападныя лясы. Сельскай гаспадаркай занята 75% насельніцтва. Вырошчваюць рыс, проса, пшаніцу, бавоўнік, алейныя культуры. Шаўкаводства. Здабыча марганцавай і жал. руд, баксітаў, каменнага вугалю, алмазаў. Прам-сць: баваўняная, металургічная, металаапр. і маш.-буд., буд. матэрЫялаў, харч., джутавая, папяровая, хімічная. МАДЫЛЬЯНІ (Modigliani) Амедэо (12.7.1884, г. Ліворна, Італія — 25.1.1920), італьянсй жывапісец і
скулыггар. Прадстаўнік парыжскай школы. Вучыўся ў AM y Фларэнцыі. 3 1906 y Парыжы. Зазнаў уплывы А. дэ ТулузЛатрэка, П.Сезана, П.Пікасо, афр. пластыкі, як скульптар — К.Брынкушы. У скулыпуры імкнуўся да спрошчаных геаметрызаваных форм і падоўжаных прапорцый («Галава», 1913, і інш). Жывапісная манера вызначаецца дэкар. плоскаснасцю, лаканічнасцю пераважна аднафігурных кампазіцый, музыкальнасцю сілуэтна-лінейных рытмаў, насычанасцю каларыту. Ствараў партрэты і ню, якім уласцівы інтымная індывідуальнасць і псіхалагізм вобразаў, паэтычнасць, якая часта спалучаецца з трагічным адчуваннем безабароннасці чалавека ў свеце: «М.Жакоб» (1916), «Л.Збароўскі», «Аголеная» (абодва 1917), «Маленькі селянін» (1918), «Вялікая аголеная», «Цыганка», «Хлопчык y сіняй куртцы», «Жоўты купальнік» (усе 1919) і інш. Л і т В н л е н к н н В.В. Амедео Модальянн. М., 1970.
МАДЫЛЬЯНІ (Modigliani) Франка (н. 18.6.1918, Рым), эканаміст ЗША. Д-р сац. н. (1944). Скончыў ун-т y Рыме (1939). Працаваў y амер. каледжах і ун-тах (Іліной скім , Ч ы кагскім, К арнегі-М елана, П аўн.-Заходнім , Гарвардскім), y Н овай школе сац. даследаванняў, М асачусецкім тэхн. ін-це. 3 1966 навук. кансультант С авета кіраўнікоў Ф едэральнай рэзервовай сістэмы , з 1971 — старш ы саветнік Брукінгскай камісіі па эканам . актыўнасці. Навук. працы ў галіне аналізу праблем збераж энняў і фін. ры нкаў; распрацаваў тэоры і асабістых ф інансаў і ф інансаў карпарацы й. Адзін з аўтараў кн. «Кошт капіталу, ф інансы карпарацы й і тэоры я інвестыцый» (1958). Н обелеўская прэм ія 1985. МАДЫСАН (Madison), горад на Пн ЗША. Адм. ц. штата Вісконсін. Засн. ў 1836. 194,6 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 400 тыс. ж. (1997). Важны трансп. вузел (чыгункі і аўтадарогі). Прам-сць: харч., палііраф., прыладабуд., эл.-тэхн., радыёэлектронная. Каляровая металургія. Вытв-сць с.-г. машын. Ун-т (з 1848). Неарэнесансавы
МАДЫФІКАЦЫЯ капітолій, унітарыянская (1947— 52, арх. Ф.Л.Райт).
493 царква
МАДЫФІКАВАННЕ м е т а л а ў , увядзенне ў расплавы металаў (сплаваў) невялікай колькасці (звычайна не больш за дзесятыя долі працэнта) спец. рэчываў — мадыфікатараў. Садзейнічае здрабненню струкгурных часцінак, якія ўтвараюцца ў працэсе крышталізацыі расплаву, іх раўнамернаму размеркаванню ў злітку, пгго паляпшае мех. ўласцівасці металаў. Выкарыстоўваюць пры вытв-сці высокатрывалага чыгуну і алюмініевых сплаваў. МАДЫФІКАЦЫІ ў б і я л о г і і , змена прыкмет арганізма (яго фенатыпў), што ўзнікае пад уплывам навакольнага асяроддзя і не звязана са зменай генатыпу. Фактары М. — асвятленне, вільготнасць, т-ра і інш. Напр., пігментацыя скуры ў чалавека (загар) пад уплывам ультрафіялетавых прамянёў, форма лісця ў стрэлкаліста (надводнае — стрэлападобнае, што гшавае — шырокае, падводнае — стужкападобнае). Узнікаюць М. ў межах нормы рэакцыі арганізма на змену асяроддзя і абмежаваны спадчыннымі задаткамі. Звычайна не перадаюцца наступным пакаленням, з ’яўляюцца адаптыўнай рэакцыяй (павялічваюць прыстасаванасць да ўмоў існавання). Адрозніваюць М. ўзроставыя, сезонныя і экалагічныя. Асн. ўласцівасць — масавасць (аднолькавыя фактары выклікаюць амаль аднолькавыя змены ў генатыпічна падобных асобін). Выкарыстоўваюцца ў агратэхніцы і заатэхніцы для павелічэння прадукдыйнасці раслін і жывёл. Прыватны выпадак М. — марфозы і фенакопіі. А. С.Леанцюк. МАДЫФІкАцЫЯ
(ад позналац. modificatio змяненне), 1) відазмяненне чаго-н., якое адзначаецца з’яўленнем новых уласцівасцей. 2) Адна з некалькіх форм рэчыва, якая характарыэуецца пэўнай структурай і ўласцівасцямі (гл. Алатропія, Полімарфізм).
МАДЫФІКАЦЫЯ ІІАЛІМЕРАЎ, мэтанакіраванае змяненне фіз.-хім. і хім. уласцівасцей палімераў. Ацрозніваюць хім. М.п. і фіз., ці струхтурную. X і м і ч н a я М.п. — увядзенне ў макрамалекулы нязначнай колькасці фрагментаў інш. хім. прыроды. Ажьпшяўляюць на стадыі сінтэзу палімера (напр., увядзенне звёнаў з гідраксільнымі, аміна- ці карбаксільнымі групамі паляпшае адгезію палімераў да палярных паверхвяў, іх здольнасць да афарбоўвання, павышае т-ру шхлавання і цвёрдасць палімераў). Ухлючае таксама хім. пераўгварэнні сінтэзаваных макрамалекул (напр., паверхневая М.п. — апрацоўка паверхні палімернага вырабу для надання ёй неабходных уласцівасцей — гідрафільнасці ці гідрафобнасці, устойлівасці да атм. уздзеянняў, антыстатычных і інш.). Ф і з і ч н a я М.п. — змяменне іх фіз.-мех. уласцівасцей пры захаванні хім. будовы макрамалекул ці пераўтварэнне надмалекулярнай структуры палімера. Яе ажыццяўляюць знешнімі мех. ўздзеяннямі на палімерныя плёнкі і валокны, зменай тэмпера-
494
МАДЭЙРА
туряа-часавага рзжыму струхтураўтварэння цвёрдага палімера з расплаву, зменай прыроды растваральніху і рэжыму яго выдалення пры ўгварэнні пахрыццяў, плёнах, валохнаў з раствораў палімераў, увядзеннем y палімер нязначнай колькасці струхтураўтваральшхаў, яхія ўплываюць на хінеіыку хрышталізацыі і М.Р Пракапчук. марфалогію палімера.
МАДФЙРА (Madeira), рака ў Балівіі і Бразіліі, найбуйнейшы правы прыток р. Амазонка. Даўж. 3230 км (з р. Мамарэ), пл. бас. 1391 тыс. км2. ГІачынаецца ў Андах ад зліцця рэк Бені і Мамарэ, y верхнім цячэнні агінае Бразільскае пласкагор’е, утварае парогі і вадаспады, ад г. Порту-Велью (Бразілія) цячэ пераважна па Амазонскай нізіне. Разводдзе ў кастр.— маі (сезон дажджоў і раставанне снеіу ў Андах). Сярэдні гадавы расход вады ў вусці 21 800 м3/с. Суднаходная (1060 км) ад вусця да г. ПортуВелью. Ha М. гарады Порту-Велью, Умайта, Манікарэ. МАДлШРА (Madeira), група астравоў y Аглантычным ак., на П нЗ ад Афрыкі. Тэр. Партугаліі. Пл. 797 км2. А-вы М. — вяршыні падводных вулканаў. Самы буйны з іх в-аў Мадэйра (выш. да 1860 м, вулкан Піку-Руйву). Клімат марскі міжземнаморскі. Зараснікі маквісу, гаі каштанавых, лаўровых дрэў, хвой. Трапічнае земляробства (цукр. трыснёг, садавіна), вінаградарства, вінаробства (мадэра), рыбалоўства. Рамёствы. Ha М. — зімовыя кліматычныя курорты і цэнтры турызму. Гал. горад і порт — Фуншал. МАДЙЛІ ў б і я л о r і і, структуры, з’явы, працэсы, якія ствараюцца і выкарыстоўваюцца для мадэліравання біял. утварэнняў, функцый і працэсаў на розных узроўнях арганізацыі жывога: ад малекулярнага да папуляцыйна-біяцэнатычнага. Ствараюцца таксама М. біял. феноменаў, умоў жыццядзейнасці арганізмаў, папуляцый і экасістэм. М. спрашчаюць біял. з ’явы і працэсы, але іх стварэнне і выкарыстанне мае вял. значэнне ў развіцді тэарэт. біялогіі, біёнікі, медыцыны і інш. Адрозніваюць М. біял., матэм (логіка-матэм., імітадыйныя) і фізіка-хімічныя. М. б і я л a г і ч н ы я ўзнаўляюць на лабараторных жывёлах пэўныя станы або захвор • ванні, якія сустрахаюцца ў чалавека ці жывёл, што дае магчымасць вывучаць y эксперыменце механізмы ўзніхнення, працякання і зыходу стану або хваробы, уздэейнічаць на арганізмы (напр., штучна выкліканыя генет. парушэнні, інфекц. працэсы, інтахсікацыі, злаякасныя новаўтварэнлі, гіпер- або гіпафункцыі некат. органаў, неўрозы і інш.). Выхарыстоўваюцца ў генетыцы, фіэіялогіі, фармакалогіі. М. м а т э м а т ы ч н ы я — магэм. і логіка: матэм. апісанні структуры, сувязей і заханамернасцей функдыянавання жывых сістэм, якія ўяўляюдь сабой ураўненні, што апісваюць працэс ці з’яву. Пры іх стварэнні ў асн. выкарыстоўваюць метады матэм. статыстыкі, сістэмы дыферэнцыяльных і інтэгральных ураўненняў. Яны будуюцца ла выніках эксперыменту або абстрактна, фармалізавана апісваюць гіпотэзу, тэорыю ці
заканамернасць біял. феномена, што патрабуе далейшай праверкі эксперыментам (прыклад матэм. М. — фізіял. з’явы — М. узбуджэння нерв. валахна). М. і м і r a il ы й н ы я — логіка-матэм. прадстаўленні сістэм, яхія запраграмаваны для рашэння з выхарыстаннем хамп’ютэрных тэхналогій. Тахія М. выкарыстоўваюць для мадэліравання ўмоўных рэфлексаў, распазнавання вобразаў, працэсаў навучання. М. ф і з і к а - х і м і ч н ы я ўзнаўляюць фіз. або хім. сродкамі біял. струхтуры, фунхцыі або працэсы і з’яўляюцца далёкім падабенствам біял. з’явы, што мадэліруецца. Болыш складаныя М. будуюцца на прынцыпах электратэхнікі і элехтронізсі, напр., электронныя схемы, якія мадэліруюць біяэл. пагэнцыялы ў нерв. хлетцы, мех. машыны з элехтронным хіраваннем, што мадэліруюць схладаныя акгы паводзін (угварэнне ўмоўнага рэфлексу, працэсы цэнтр. тармажэння і інш.). М. фіз.-хім. умоў існавання жывых арганізмаў або іх органаў ці хлетах імітуюць унутр. асяроддэе арганізма і падгрымліваюць існаванне ізаляваных органаў або клетак, культьшуемых па-эа арганізмам. М. біялагічных мембрая дазваляюць вы вучаць фіз.-хім. асновы працэсаў транспарту іонаў і ўздзеянне на іх розных фактараў. Л і т Процессы н струхтуры в открытых снстемах: Сб. науч. тр. М., 1992; Бномоделнрованне. М., 1993, М а т у с П.П., Р ы ч а г о в Г.П. Математнческое моделнрованне в бнологан н меднцмне: (Аннотац. справ.). Мн., 1997. МАДЙЛІ ЯДРАЎ, гл. ў арт. Ядзерныя мадэлі. МАДЭЛІЗМ СПАРТЫ ЎНЫ , адзін з тэхнічных відаў спорту, які ўключае канструяванне, стварэнне і спаборніцтвы дзеючых і стэндавых мадэляў аўтамабіляў, лакаматываў, лятальных апаратаў, суднаў і інш. Развівае канструктарскія здольнасці, тэхн. кругагляд. Сгіаборніцівы гграводзяцца на пяршынствы свету, каігтынента, краіны. Гл. таксама Авіямадэлізм, Аўтамадэлізм, Суднамадэльны спорт. МАДЭЛІРАВАННЕ, метад даследавання аб’екгаў пазнання на іх мадэлях.; пабудова і вывучэнне мадэлей рэальна існуючых прадметаў і з ’яў (арган. і неарган. сістэм, фіз., хім., біял., сац. працэсаў) і аб’екгаў канструявання. Выкарыстоўваецца для вызначэяня або паляпшэння іх харакларыстык, рацыяналізацыі спосабаў пабудовы, кіравання і інш. Як форма адлюетравання рэчаіснасці М. вядома з антычнасді, вял. пашырэнне атрымала ў эпоху Адраджэння. Выключную ролю ў развіцці М. як метаду навук. пазнання адыгралі працы Кельвіна, Дж.К.М аксвела, АКекуле, А М .Буглерава. Універсальную значнасць М. набыло з узнікненнем ЭВМ і фармуляваннем асн. прынцыпаў кібернетыкі. Па ўласцівасдях мадэлі робяць вывады пра ўласцівасыд аб’екга, яхі вывучаёцца. Уласцівасці, аналагічныя ў мадэлі і аб’екде і важныя для даследавання, наз. істотаымі. Падобнасць паміж аб’ектам, які мадэліруецца, і мадэллю бывае ф і з і ч н a я (аб’ект і мадэль маюць аднолькавую або падобную фіз. прыроду), с т р у к т у р н а я (у аб’екга і мадалі падобныя структуры), ф у н к ц ы я н а л ь н a я (падобнасць функцый, што выконваюць аб'ект і мадаль пры адпаведных уздзеяннях), д ы н а м і ч н а я (падобнасць паміж станамі, якія паслядоўна змяняюцца Ў аб’екга
і мадэлі), і м а в е р н а с н а я (падобнасць паміж працэсамі імавернаснага характару ' аб’екце і мадэлі), г е а м е т р ы ч н а я добнаець паміж прасторавымі характарысі камі аб’екга і мадэлі). Адпаведна адрозніваюць і тыіш мадэлей. М. бывае л р а д м е т н а е (даследаванне вядзецца на мадэлі, што ўзнаўляе пэўныя геам., фіз., дынамічныя, функцыян. харакгарыстыкі арыгінала) і з н а к а в а е (мадэлямі служаць схемы, чарцяжы, формулы, сказы ў некаторых алфавітах і інш., надр., матэматычнае мадэліраванне). Пры гэтым пабудова знакавых мадэлей замяняецца мысленна-наглядным уяўленнем знакаў ці аперацый над імі (м ы с л е н н a е М ). М. цесна звяэана з эксперыментам і ўяўляе сабой асобы яго від — м ад э л ь н ы э к с п е р ы м е н т (напр., y ходзе мадэльна-кібернетычдага эксперыменту замест «рэальнага» эксперым. аперыравання з аб’ектам знаходзяць апгарытм (лраграму) яго функцыянавання, які выступае ў якаеці мадэлі. Гл. таксама Мадэліраванне ў навуцы і тэхніцы, Мадэліраванне сацыяльнае, Мадэліраванне эканоміка матэматычнае. Л і т Р а к х т о в А.Н. Фшюсофмя компьютерной революцнн М., 1991 ; A б д е с в Р.Ф. Фнлософня ннформацнонной цнвнлязацнн. М., 1994; С т е п н н В.С, Горох ов В.Г., Р о з о в М.А Фнлософня наухп н технпіш. М., 1996. В.В.Філтава. МАДЭЛІРАВАННЕ ў н a в y ц ы і т э х н і ц ы, 1) даследаванне складаных фіз. лрацэсаў, з ’яў, аб’екгаў шляхам пабудовы і вывучэння іх мадэлей. Грунтуецца на падобнасці тэорыі і размернасцей аналізе. Мадзль аб’екта, геаметрычна падобная да арыгінала, мас паменшаны або павялічаны памер, a мадэль гірацэсу (з’явы) можа адрознівацца ад рэальнага працэсу колькаснымі фіз. характарыстыкамі (магутнасцю, энергіяй, ціскам, шчыльнасцю асяродгря, амплітудай ватанняў, сілай узаемадзеяння, скорасцю і інш.). Падобнымі наз. з’явы, y жюх усе працэсы (поўная падобнасць) ці найб. важнш пры пэўным даследаванні (лакальная падобнасць) адрозніваюцца ад параметраў другой з’яііы ў пэўную колькасць разоў. Найб. пашырана М. гідрааэрамех. э’яў, мех. уласцівасцей канструхцый і збулаванняў, цеплавых і аэрадынамічных працэсаў, натурішх умоў фунвдыянавання складаных тэхн. сісіэм. М. шырока карыстаюцца ў буд. справе, гідраўліцы і гідрагэхніцы, аяіяцыі, ракетнай і касм. тэхніцы, y судна-, прылада- і маівччіабудаванні, нафта- і газаздабычы, депла- і элехтратэхніцы (напр., М. электраэнергет. сістэм), навук. даследаванпях (фіз. эксперыментах) і іпш. 3 паяўленнем ЭВМ пашырьшася т.зв. аналагавае М. з выкарыстаннем спсцыяльна сканструяваных для гзтаіа аналаговьа вылічальных машын, якія мадзлірутоць суадаосіны паміж бесперапьтна змешшмі велічынямі (машыннымі перамешзымі) — аналагамі адпаведных зыходных пераменных. Вядучае месца сярод інш. мстадаў даследаванняў нзлежыць матэматычламу мадэліраванню з дапамогай лічбаеых эпеатронныж вылічальных машын, пры яхім даследаванне рэальных з’яў зводзідца да рашэння адпавсдных матэм. задач. Увядзенне ў пракзьжу ЭВМ і машыннае, або кібернетычнае, М. (жывых оіетэм, інж. сетак, працэсаў распазнаванчя, сістэмві «чалавех—машына» і інш.) дазваляе вывучаць складаныя сісгэмы і з’явв: без пабудовы іх фіз. мадэлей.
2) Выраб мадэлей новых прамысл. вырабаў, якія плануецца выпускаць, для адпрацоўкі іх агггымальнай канструкцыі і формы; адзін з асн. метадаў мастацкага канструявання. 3) Выраб мадэлей самалётаў, суднаў і інш. y спартыўных (гл. Мадэлізм спартыўны), доследных і навуч. мэтах (дэманстрацыйнае М.). Літ:. Ч а в ч а н н д з е В.В., Г е л ь м a н О.Я. Моделнрованне в науке к техннке М., 1966; П о л н с а р Г.Л. Моделнрованне. М., 1963; Н о в н к Й.Б. 0 моделнрованнн сложных снстем. М., 1965; С е д о в Л.Н. Методы подобня н размерностн в мсханнке. 10 нзд. М., 1987. У.М. Сацута. М А ДЭЛІРАВАННЕ
СА Ц Ы Я Л ЬН А Е ,
дзейнасць па вызначэнні аптымальных мадэлей сац. сістэм, іх асн. якасцей, крьтгэрыяў, параметраў, a таксама спосабу дзеяння, адносін, працэсаў і інш. Аб’екты М.с. — сац. супольнасці, працэсы, з ’явы, грамадскія сувязі, якія падлягаюць уздзеянню суб’екгаў мадэліравання (элеменггы і сіетэмы матэрыяльнай і духоўнай вытв-сці, сац. структуры грамадства, эканам., паліт. і інш. адносіны). Ажьіццяўляецца М.с. нетрадыцыйных сац. аб’ею аў — т.зв. «адкрьггых сістэм» (ладу жыцця, сістэм адукацыі, аховы здароўя і інш.). Адпаведна спосабу ўзнаўлення рэчаіснасці і сродкам пабудовы сац. мадэлі адрозніваюць іх асн. класы: м а т э р ы я л ь н ы я (заснаваны на ўдзеле ў іх людзей), і д э а л ь н ы я («машынныя мадэлі»), з м е ш а н ы я («чалавека-машынныя мадэлі»). Вылучаюць таксама тэарэт. і эмпірычныя, ігравыя і неііравыя, аналітычныя і машынныя, рэгрэсійныя, прычынныя і імітацыйныя, алгарытмічныя і аптымізацыйныя, з кіраваннем і без кіравання і інш. сац. мадэлі. М.с. ажыццяўляецца тэхн., матэм. і лагічнымі сродкамі, пры дапамозе якіх атрымліваюць, аналізуюць і перапрацоўваюць іыфармацыю аб стане сац. супольнасцей, працэсаў і з'яў, тэндэнцыях іх развіцця або непасрэдна распрацоўваюць сац. мадэлі. На Беларусі назапашаны пэўны вопыт М.с. гірацэсаў прац. актыўнасці, узнаўлення і размеркавання прац. рэсурсаў, паводзін вял. і малых сац. груп і інш. І.В.Катляроў М А Д ЭЛ ІРА В А Н Н Е Э К А Н 0М ІК А -М А -
ТЭМАТЫЧНАЕ, апісанне эканам. працэсаў і з ’яў y выглядзе эканоміка-матэм. мадэлей. Адной з першых y гісторыі эканам. навукі была мадэль узнаўлення, распрацаваная франц. вучоным Ф.Кенэ ў 18 ст. У 20 ст. першая агульная мадэль эканомікі сканструявана Дж. фон Нейманам. Значны вопыт пабудовы эканоміка-матэм. мадэлі назапашаны вучонымі былога СССР y развіцід нар. гаспадаркі краіны, асабліва — перспекгыўнага. Вылучаюць 2 асн. групы эканоміка-матэм. мадэлей; мадэлі, якія паказваюць пераважна сац. аспекты эканомікі (звязаны з прагназаваннем і планаваннем даходаў і спажывання насельніцтва, дэмаграфічных нрацэсаў), і мадэлі, йгго адлюстроўваюць пе-
раважна вытв. аспекг эканомікі (доўгатэрміновага прагнозу зводных паказчыкаў эканам. развіцця; міжгаліновыя мадэлі нар.-гасп. планавання, галіновыя аптымальнага планавання і размяшчэння вытв-сці, аптымізацыі струхтуры вытв-оці ў галінах). Адрозніваюць таксама мадэлі с т а т ы ч н ы я (апісваюць момантавы стан эканомікі) і д ы н а м і ч н ы я (паказваюць раэвіццё аб’ек іа мадэліравання). Паводле спосабу пабудовы адрозніваюць а н а літычныя (у выглядзе формул), л і к a в ы я (у выглядзе лікавых прыкладаў), м а т р ы ч н ы я (у выглядзе таблід), с е т к а в ы я (у форме графаў) і інш. М А Д Э Л ІР 0Ў К А (ад італьян. modellare ляпіць) y в ы я ў л е н ч ы м MacT a u т в е, перадача аб’ёмна-пластычных і прасторавых уласцівасцей прадметнага асяродцзя сродкамі святлоценявых градацый (жывапіс, графіка) або адпаведнай пластыкай трохвымерных форм (скулыітура) з мэтай ідэйна-вобразнай харакгарыстыкі прадмета, абагульнення, выяўлення і ўзмацнення істотнага і інш. У жывапісе ажыццяўляецца сродкамі колеру, перспекгывы, святлаценю, y скульптуры — пластыкай пэўнага матэрыялу. У скулыггуры М. — стварэнне твораў з мяккага пластычнага матэрыялу (гліна, пластылін, воск).
м адэрн
495
на), «Ашакан» (Арменія). «Анага» (Грузія), «Лучафзрул» (Малдова) К.В.Фамічэнка. МАД&РА (Madero) Франсіска Індалесіо
(30.10.1873, Парас, Мексіка — 22.2. 1913), дзяржаўны дзеяч Мексікі. Вучыўся ў Мексіцы, Францыі, ЗША. Лідэр лібершіьнага прадгрымальнідка-памешчыцкага руху супраць дыктатуры П Дыяса, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў (на 1-м этапе) Мексіканскай рэволюцыі 1910— 17. Прэзідэнт Мексікі з ліст 1911. Абараняў інтарэсы нац. прадпрымальніцтва і суверэнітэт краіны, абмя жоўваў уплыў замежнага капіталу, але, насуперак сваім абяцанням, выступіў супраць агр. рэформы. Скінуты і забіты ў выніку контррэв. мяцяжу ген. В.Уэрты. (франц moderne ад лац modernus новы, сучасны), стыль y архі тэктуры, выяўл. і дэкар. мастацтве канца 19 — пач. 20 ст. Вядомы таксама ііад назвамі «ар нуво» (Ьельгія і Францыя), югендстыль (Германія і Скандынавія), сецэсіён (Аўстрыя), ліберці (Італія). мадэрнізм (Іспанія). Узнік каля 1890 як М А Д& РН
М А Д ^Л Ь (франц. modèle узор ад лац.
modulus мера, узор, норма), 1) узор (эталон) якога-н. вырабу для серыйнай ці масавай вытв-сці. 2) Тып, марка, узор канструкцыі. 3) Прадмет маст. адлюстравання (натура); чалавек, які пазіруе мастаку (натуршчык). 4) Узнаўленне, імітацыя якога-н. прадмета, часцей уэм енш аіш м выглвдзе (напр., М. самалёта). Гл. таксама Макет. 5) Узор прадмета (звычайна з матэрыялу, што лёпса апрацоўваецца), з якога робіцца форма для ўзнаўлення ў інш. матэрыяле. Напр., ліцейная мадэль, з дапамогай якой робіцца рабочая поласць y ліцейнай форме. 6) Схема, апісанне якой-н. з’явы ці працэсаў y прыродзе і грамадстве. 7) Канструкцыя, якая перадае, імітуе (звычайна ў змекш аным маштабе) будову і дэеянне якога-н. інш. («сапоаўднага») аб’екта ў навук., вытв. (гл. Мадэліраванне) ці спарт. мэтах (гл. Мадэлізм спартыўны). МАДФРА (ад назвы астравоў Мадэйра), моцнае віно з белых ці ружовых сартоў вінаграду, прыгатаванае зброджваннем мязгі ці сусла. Mae 18— 20 аб’ёмных працэнтаў спіоту, 3— 7% цукру; калер ад светла-залацістага да колеру чырвонага золата. Асаблівасць атрьм аіш я — працэс мадэрызацыі: віно вытрымліваюць некалькі месядаў пры кантакце з паветрам y бочках на сонечных пляцоўках ці ў спец. памяшканнях, якія абаграюцца (напр., М. высокай якасці вытрымліваюць б мес. пры т-ры 40— 50°С). З’яўляецца аперытывам і аказвае працяглае танізоўнае дзеянне. Найлепшыя сарты: «Масандра» (Украі-
Дз арт. М&дэрн. Кафляная аеч y г Гродна. Канец 19 — пач. 20 ст.
496________________ МАДЭРН рэакцыя на эклектызм і гістарызм акад. мастацтва. Прадстаўнікі М. імкнуліся стварыдь стыль, свабодны ад гіст. запазычанняў, сінтэзаваць усе пластычныя мастацтвы, адрадзіць маст. адзінства прадметнага свету шляхам выкарыстання новых тэхн. магчымасцей. У a р х і т э к т у р ы найб. ярка М. выявіўся ў творах Ч.Макінташа (Ш атландыя), X. ван дэ Велдэ і В.Арта (Бельгія), А І ’аўдзі (Іспанія), Э.Гімара (Францьм), І.Гофмана і І.М.Ольбрыха (Аўстрыя), Ф.Ш эхтэля і Ф.Лідваля (Расія) і інш. Збудаванні ў стылі М. адметныя свабоднай, функдыянальна абгрунтаванай планіроўкай, якая вызначала маляўніча-сіметрычны і дынамічны характар аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі, садзейнічала стварэнню падкрэслена індывід. будынкаў, дзе ўсе элементы падпарадкаваны адзінай вобразна-сімвалічнай задуме. Прынцыпова новым y архітэктуры М. было адмаўленне ад ордэрнай ці эклектычна запазычанай з інш. стыляў сістэмы аздаблення фасада і інтэр’ера. У М. не было падзелу на канстр. і дэкар. алементы будынка; дэкаратыўнасць заключалася ў эстэт. асэнсаванні формы. Вызначальным y структуры будынка была пабудова ўнутр. прасторы, якая выяўлялася ў рытмічнай і пластычнай арганізацыі вонкавых форм. Фасады вылучаліся дынамічнасцю і цякучасцю форм, часам набліжаліся да форм скульптурных ці імітуючых прыродныя з’явы (пабудовы Гаўдзі, Арта, ван дэ Велдэ, Шэхтэля), часам з геам. выразнасцю выяўлялі асн. аб’ём збудавання (пабудовы Гофмана, Ольбрыха, Макінташа, сталыя работы Шэхтэля). Некат. архітэктары М. прадвызначалі функцыяналізм, імкнуліся выявіць каркасную структуру будынка, падкрэсліць тэктоніку мас і аб’ёмаў (О.Вагнер і Гофман y Аўстрыі, П.Берэнс y Германіі, А.Перэ ў Францыі). У выяўленчым м а с т а ц т в е М. падрыхтаваны ў Англіі творчасцю прэрафаэлітаў і групы Arts and Crafts, найб. поўна ўвасобіўся ў творах О.Бёрдслі. У Францыі рысы М. адлюстраваліся ў творах сімвалістаў, сінтэтыстаў, набістаў, А. дэ Тулуз-Латрэка. Стылістыка М. характарызуецца дамінаваннем дэкар. пачатку ў фармальнай, кампазіцыйнай і каларыстычнай пабудове твора, асіметрычнасцю выгнутых форм і ліній, стылізаванымі расл. матывамі, вытанчанасцю каларыту. У творах М. фантаст. выявы перапляталіся з рэальнымі матывамі, якія набывалі сімвалічны сэнс. У асобных творах відавочны ўплыў мастацтва Усходу, асабліва Кітая і Японіі. Адным з асн. выразных сродкаў y мастацтве М. быў арнамент крывалінейных абрысаў, часта пранізаны экспрэсіўным рытмам. Арнаментальны пачатак аб’ядноўвае ўсе віды мастацгва М. У інтэр’ерах вытанчаныя лінейныя пляценні, рухомыя расл. ўзоры, рассыііаныя па падлозе, столі, канцэнтраваліся ў месцах іх спалучэння; яны аб’яд-
Да арт. Мадэрв. Ч . М а к і н т а ш . Дзверы чайнага пакоя асабняка Вілаў y Глазга. 1904. Віграж, таніраванае шкло.
Да арт. Мадэра. Э.Г і м a р. Сганцыя метрапалігэна ў Парыжы.
ноўвалі арх. плоскасці, актывізавалі прастору. У майстроў венскага М. (Гофман, Ольбрых), работах шатл. групы «Чацвёра» на чале з Макінташам строга геам. арнамент вар’іраваў матывы круга і квадрата. Для М. характэрна ўзаемапранікненне станковых і дэкар,прыкладных форм мастацтва. У жывапісе пераважалі пано, y скульптуры — рэльефы. Мэтай архітэктара, мастака, скулытгара было стварыць сінт. цэльны твор мастаігіва. Для жывапісу характэрны спалучэнне дэкар. умоўнасці арнаментальных дывановых фонаў, сілуэтнасць, вял. колеравыя гшоскасці, тонка нюансіраваная манахромія. У творах
Да арт. Мадэрн. В.А р т а. Вестыбюль асабняка Таселя ў г. Брусель (Бельгія). 1893.
Да арт. Мадэрн. Л.Д а м е н і к - і - М а н т а н е р. Будынак бальніцы Сан-Пуа ў г. Барселона (Іспанія). 1902— 12.
Да арт. Мадэрн. Э.Г a л е. Фаянсавая чаіпа ў выглядзе сокала. 1885—89.
МАДЭРНА
П.Гагена і мастакоў групы *Набі» ў Францыі, Г.Клімта ў Аўстрыі, Ф .Кнопфа ў Бельгіі, Э.Мунка ў Нарвегіі, членаў «Свету мастацтва» стылістыка М. часта выкарыстоўвалася для ўвасаблення тэм і матываў, характэрных для сімвалізму. М. актыўна праявіўся ў графіцы (Бёрдслі, немцы Т.Т.Гейне і Г.Фогелер, швейцарац Ф.Валатон, Мунк, француз Э.Грасэ, чэх А.Муха, y Расіі — АМ .Бенуа, К.А Сомаў і інш.), гэта звя‘з ана з росквітам кніжнай справы. Скулытгура М. (Ж .М іне ў Белыіі, Г.Обрыст y Германіі) вылучаецца дынамікай і цякучасцю форм і сілуэта. Асабліва пашыраны быў y д э к а р а т ы ў н а прыкладным мастацтве. Яму ўласцівы тыя ж рысы, што і архітэкгуры і скульптуры, y т л . падабенства прадметаў і іх асобных дэталей натуральным формам (керамічныя і жал. вырабы Гаўдзі, метал. агароджы метро Парыжа Гімара, шкляныя вырабы Э.Гале, упрыгожанні Р.Лаліка ў Францыі; шкляныя пасудзіны Л.К.Тыфані ў ЗША, мэбля ван дэ Велдэ). Імкненне да канструкгыўнасці, чыстаты ліній, лаканізму форм выявілася ў мэблі Макінташа, Гофмана, y Расіі — y ІА.Фаміна. У архітэктуры Беларусі М. пашыраны з пач. 20 ст. Ён разгаліноўваўся на шэраг ярка выражаных стылёвых кірункаў: сецэсіён, неарускі стшь, неараманскі і неагатычны кірункі, неабарока, неакласіцызм, неарэнесанс і інш. Для М. характэрны багатая арнаментыка з уключэннем стылізаваных дэкар. элементаў готыкі, класіцызму, стараж.-рус. і інш. стыляў (жылыя дамы па вул. Савецкай y Гомелі, будынак б-кі імя Карскага ў Гродне, Віцебскага пазямельна-сялянскага банка будынак, праекг кінатэатра «Сатурн» y Гродне, чыг. вакзал y Маладзечне, будынак банка ў Слоніме). Манум.-дэкар. мастацтва М. стала не17. Зак. 456.
ад’емнай ч. арх. кампазіцыі будынкаў, шырока выкарыстоўваліся выяўл. элементы (герб кн. Святаполк-М ірскіх на Мірскай капліцы, мазаічныя пано-абразы на гал. фасадзе капліды ў Ляснянскім мемарыяльным комплексе). Імкненне да наўмыснай ускладненасці, інтэнсіўнага святлаценю фасадаў абумовіла шырокае выкарыстанне моцна высунутых эрке-
Да арт. Мадэрн. Кінатэатр «Сатурн» y г. Гродна. Праект пач. 20 ст.
497
раў, вуглавых лоджый, мансардавых, шатровых і інш. форм дахаў (сядзібны дом y г.п. Жалудок Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл., Лужаснянскай земляробчай школы будынак). Дзвярныя і аконныя праёмы, часам выцягнутыя на вышыню будынка, з мудрагеліста выгнутымі пераплётамі атрымалі абрысы падкоў, трапецый, парабалічных арак. Былі пашыраны выгнутыя ажурныя балконныя краты і казыркі дзвярных парталаў, аздобленыя скулыттурай, спалучэнне адкрытага муру і ляпных дэталей (б. даходны дом y Мінску на вул. Кірава). У драўлянай архітэктуры выкарыстоўваліся вежавыя кампазіцыі і дэкар. элементы нар. дойлідства (асабняк y г. Бабруйск Магілёўскай вобл.). У культавай архітэктуры М. праяўляецца ў пошуках зграбнай формы і сілуэта, вылучэнні дэталей і элементаў y агульнай кампазідыі (Крыжаўзвіжанская царква ў в. Амелянец Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.). У стылі М. на Беларусі працавалі арх. С.Шабунеўскі, В.Марконі, О.Краснапольскі, А.Альшалоўскі, БАстравумаў, К.Данцоў, К.Ш рэтэр, У.Срока і інш. Стыль М. меў уплыў на бел. выяўленчае, манум.-дэкар. і дэкар.-прыкладное мастацтва канца 19 — пач. 20 ст. Яго рысы адчуваюцца ў некат. творах Ф.Рушчыца, С.Богуш-Сестранцэвіча, А.Тычыны, Я.Мініна, ААстаповіча, С.Юдовіна, y карцінах і дыванах ЯДраздовіча. Захаваліся помнікі манум.-дэкар. мастацтва ў Гродне (вітражы касцёлаў бернардзінцаў і францысканцаў), Віцебску (маёлікавая мазаіка на будынку пазямельна-сял. банка). Цякучыя, прэтэнцыёзныя, са скругленымі гранямі формы шклянога посуду, якія спалучаліся з пышным дэкорам (размалёўка золатам, эмалямі, выкарыстанне метал. арматуры) уласцівы маст. шклу, што выраблялася на шклозаводзе «Нёман» і на Барысаўскім хрусталёвым заводзе. Асіметрычныя, хваліста-ламаныя рэльефныя малюнкі характэрны для копыскай кафлі; мудрагелістыя перапляценні геам. арнаменту, выцягнутыя сцёблы галінак і лісцяў, кветак аздаблялі віцебскія кафлі і дэкар. пліткі. Драўляную мэблю багата ўпрыгожвалі рэльефнай разьбой, такарнымі элементамі, інкрустацьіяй. М. праявіўся ў маст. ліцці і коўцы (аздабленне балконаў, парапетаў, ганкаў жылых і грамадскіх будынкаў y Гродне, Мінску, Віцебску, Магілёве, Псшацку, Гомелі і інш.
Літ.. К я р н ч е н к о Е.Н. Модерн: К юпросу об ястоках я тапологяя / / Сов. нскусствознанне. М., 1979. Вып. 1; T s с h u d i M a d s e n S. Art nouveau. Paris, 1967.
В.Я.Буйвал, А.М.Кулагін, М.М.Яніцкая.
т Да арт. Мадэрн. Асабняк y г. Бабруйск Магілёўскай вобл.
МАД&РНА (Madema) Карла (1556, Капалаго, каля г. Лугана, Ш вейцарыя — 30.1.1629), італьянскі архітэктар; прадстаўнік стылю барока. Працаваў y Рыме (з 1588). Творы М. адметныя пышнасцю дэкору і прасторавай пабудовы ін-
498________ МАДЭРНІЗАЦЫЯ тэр’ераў: царква Санта-Сусана (1596— 1603), палацца Матэа ды Джове (1606— 16) і Барберыні (з 1625, завяршылі Л.Берніні і Ф.Бараміні). Кіраваў буд-вам сабора св. Пятра (з 1603), змяніў план Мікеланджэла — падоўжыў гал. неф і збудаваў гал. фасад.
К.Мадэрна. Фасад царквы Санта-Сусана ў Рыме. 1596— 1603.
М АДЭРНІЗАЦЫЯ, змяненне, удасканаленне, якое адпавядае сучасным патрабаванням. Напр., М. абсталявання. М АДЭРНІЗМ (франц. modernisme ад лац. modernus новы, сучасны), агульная ўмоўная назва нерэаліст., авангардысцкіх літ., арх. і маст. кірункаў, творчасці асобных майстроў 20 ст. Да М. адносяць абстрактнае мастацтва, дадаізм, канструктывізм, кубізм, сімвалізм, сюррэалізм, ташызм, фавізм, футурызм, экспрэсіянізм, псіхалагічную школу, школу «плыні свядомасці» і інш. Проціпастаўляецца акадэмізму і рэалізму. Прадстаўнікі М. адмаўлялі класічныя традыц. формы мастацтва, лічылі фармальны эксперымент асновай свайго творчага метаду, прапагандавалі суб’екгывізм, разбурэнне міметычнай вобразнасці і логікі формы, міфа- і фарматворчасць, зварот да падсвядомасці, тэндэнцыі абсурдызму, каштоўнасць выпадковасці. Мэтай творчасці стала стварэнне прынцыпова арыгінальных твораў, якія нясуць унутр. свабоду і навізну сродкаў выяўл. мовы, з ’яўляюцца ўвасабленнем асаблівага бачання і разумення свету аўтарам. У 1960-я г. я к проціпастаўленне М. ўзнік постмадэрнізм. У л і т а р a т y р ы М. вызначаецца ўпэўненасцю ў глыбокім, непераадольным разыходжанні духоўнага вопыту чалавека і
асн. тэндэнцый развіцця грамадства, адчуваннем адзіноты, адчужанасці чала“века, абсурднасці яго існавання ў свеце, стратай ідэалаў (творчасць С.Бекета, В.Вулф, Г.Гесэ, ДжДжойса, Э.Іанеска, АКамю, Ф.Кафкі, Д.Г.Лорэнса, М.Пруста, Ж.П.Сартра, Т.С.Эліята і інш.). У в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е выявіўся праз фармальна-шіастычныя, кампазіцыйныя і каларыстычныя пошукі новых форм выразу, спробы адлюстравання падсвядомасці чалавека ў маст. творчасці (С Д алі, О.Дзікс, Р.Дэланэ, В.Кандзінскі, Дж. Дэ Кірыка, Ф.Купка, М.Ларыёнаў, А.Матыс, П.Пікасо, Дж.Полак і інш.). У некат. кірунках а р х і т э к т у р ы (канструкгывізм, тэхн. эстэтызм) атаясамліваў эстэт. каштоўнасць з сац. функцыянальнасцю. У м у з ы ц ы на пач. 20 ст. тэрмін «M.» абазначаў позні муз. рамантызм (М.Рэгер, Г.Малер, Р.Штраус) і імпрэсіянізм з тьшовай для іх дэструкцыяй танальнай гармоніі, класічных форм, традыц. метрыкі і рытму, тэматызму і інш. Гэта выяўлялася ў форме прадаўжэння рамант. традыцый адначасова з выпрацоўкай уласнай стылявой сістэмы. Пазней стаў сінонімам паняццяў «новая музыка» (тэрмін П.Бекера, 1919) і муз. авангардызм, якія прадугледжвалі прынцыловае адмаўленне традыцый. У сучасным сэнсе тэрмін «M.» вызначае паслядоўнасць навацый авангарду. У канцы 1970-х г. харакгэрная для М. паскораная змена фармальных метадаў і прыёмаў камлазіцыі прывяла да плыняў т.зв. «новай прастаты», якія парадаксальным чынам імкнуцца да аднаўлення рамантызму. Музыка ў эстэтыцы М. ацэньваецца як бы з пазіцыі будучага развідця. Нягледзячы на тое, што М. ігнаруе традыц. каштоўнасці, буйныя кампазітары, якія знаходзяцца пад яго ўплывам, ствараюць значныя муз. творы, дзе адлюстроўваюць складанасць і супярэчлівасць чалавечай свядомасці ва ўмовах сучаснай рэчаіснасці. На Беларусі ў л-ры М. выявіўся ў адлюстраванні нац. адраджэнскіх ідэй, паўплываў на творчасць Я.Купалы, Ядвігіна Ш., ВЛастоўскага, АЛуцкевіча, ФАляхновіча і інш. У архітэкгуры да М. адносяцца пабудовы канструктывістаў (комплекс БДУ, 1928— 31, арх. І.Запарожац, ГЛаўроў, часткова перабудаваны; Нац. б-ка Беларусі, 1932, арх. Лаўроў, пры кансультацыі А.Весніна, і інш.), y выяўл. мастацтве — творчасць М.Шагала, К.Малевіча і аб’яднання «Сцвярджальнікі новага мастацтва».
Літ:. Модернязм: Аналнз н крятака осн. направленнй. 4 нзд. М., 1987. А.У.Вострыкава (лігаратура).
МАДЙСТАЎ Аляксандр Фёдаравіч (9.3.1855, Разанская вобл., Расія — 30.8.1908), бел. вучоны ў галіне клінічнай медыцыны, грамадскі дзеяч. Д-р медыцыны (1888). Скончыў Пецярбургскую медыка-хірург. акадэмію (1881). Працаваў y г. Магілёў: з 1889 ардынатар губ. бальніды, з 1892 дырэктар фельчарскай школы. Навук. працы па спосабах увядзення лякарстваў y арганізм. Заснаваў т-ва Чырв. Крыжа ў Магілёве.
Те:. Внутрнгорловое распыленне (ннтратрахеальная пульверюацня) ках способ введеняя лекарств в органюм. СПб., 1888. МАЕР (Meyer) Конрад Фердынанд (11.10.1825, г. Цюрых, Швейцарыя — 28.11.1898), швейцарскі пісьменнік. Пісаў на ням. мове. Дэбютаваў зб. вершаў «Дваццаць балад» (1864). Прадуманай кампазіцыяй і лаканізмам вызначаюцца гіст. паэма «Апошнія дні Гутэна» (1871), навелы «Амулет» (1873), «Святы» (1880), «Паж Густава Адольфа» (1882), «Жанідьба манаха» (1884) і інш. У праблемным рамане «Юрг Енач» (1876) стварыў глыбокія рэаліст. вобразы. У зб. «Вершы» (1892) прыкметы сімвалізму.
Te:. Рус. пер. — Новеллы. Стнхотворення. М., 1958; Юрг Ненач. М., 1970.
Л.П.Баршчэўскі.
МАЕР, M е е р (Meyer) Эдуард (25.1.1855, г. Гамбург, Германія — 31.8.1930), нямецкі гісторык антычнасці. Праф. стараж. гісторыі ва ун-тах Лейпцыга (з 1884), Брэслаў (з 1885; цяпер г. Вроцлаў, Польшча), Гале (з 1889), Берліна (1902— 23). Даследаваў гісторыю Стараж. Усходу, Грэцыі і Рыма з пазідый мадэрнізму і цыклічнасці тэорыі, увёў y гіст. навуку паняцце «культ. комплекс», якое разумеў як вынік узаемадзеяння матэрыяльнай і духоўнай культуры народаў. Аўтар прац «Гісторыя Троі» (1877), «Гісторыя Пантыйскага царства» (1879), «Гісторыя старажытнасці» (т. 1— 5, 1884— 1902; асн. праца, y якой гіст. падзеі даведзены прыбл. да 336 да н.э.), «Гісторыя Старажытнага Егіпта» (1887), «Даследаванні па гісторыі Гракхаў» (1894), «Узнікненне іудзейства» (1896), «Да тэорыі і методыкі гісторыі» (1902), «Егіпецкая храналогія» (1904), «Манархія Цэзара і прынцыпат Пампея» (1918), «Паходжанне і пачаткі хрысціянства» (т. 1— 3, 1921—23) і інш. МАЕР (Mayer) Юліус Роберт (25.11. 1814, г. Гайльбран, Германія — 20.3. 1878), нямецкі ўрач і фізік, адзін з першаадкрывальнікаў закону захавання энергіі. Скончыў Цюбінгенскі ун-т (1838). У 1840— 41 y якасці карабельнага ўрача ўдзельнічаў y плаванні на в. Ява. Праводзячы фізіял. даследаванні ў час гэтага падарожжа, устанавіў сувязь паміж колькасцю акісленых прадуктаў y арганізме чалавека і выкананай ім рабогай. Сфармуляваў закон захавання энергіі (прынцып эквівалентнасці мех. энергіі і цеплаты) і тэарэтычна вызна-
чыў мех. эквівалент цеплаты (1842). Ідэі і прыярытэт М. ў адкрыцці закону захавання энергіі прызнаныя тсшькі ў 1860-х г. Першы выказаў думку аб тым, што выпрамяненне Сонца вядзе да памяншэння яго масы. Ta: Рус. пер. — Закон сохранення я превраіцення энерпін: Четыре нсслед., 1841— 1851. М.; Л., 1933. Літ: Л ь о ц ц я М. Нсторня фмзмкн: Пер. с нтал. М., 197.0. С. 232—234. А.І.Балсун. М А ЕРБЕ РГ (Meyeibeig) Аўгусцін (жн.
1612, Сілезія — 23.3.1688), аўстрыйскі дыпламат. Сапр. прозвішча фон Маерн, з 1666 меў тьпул барона М. У 1661 імператар Леапольд I адправіў яго паслом y Расію з мэтай садзейнічаць заключэнню міру з Рэччу Паспалітай (гл. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67). На зваротным шляху М. правёў каля 9 месяцаў y ВКЛ, праехаў па Дняпры ад Смаленска да Магілёва, адтуль праз Мінск і Барысаў y Вільню. У 1663 апублікаваў кн. «Падарожжа ў Масковію» з апісаннем свайго пасольства, падрабязным экскурсам y гісторыю Маскоўскай дзяржавы, y т л . яе ўэаемаадносін з ВКЛ і Рэччу Паспалітай. Прывёў звесткі пра забойства гетмана В.Гасеўскага, пра архітэкгуру, побыт жыхароў і прыроду Беларусі. Адзначаў, што пад Белай Руссю ў Расіі разумеюць «вобласці паміж Прыпяццю, Дняпром і Дзвіною, з гарадамі Навагрудкам, Мінскам, Мсці-
славам, Смаленскам, Віцебскам і Полацкам». А.В.Белы.
МАЁЛІКА
М АЁЎСКАЯ Ніна Васілеўна (н. 4.12.1938,
нула росквіту ў 15—17 ст. y Італіі, Іспаніі, Францыі, Германіі, y 17—18 ст. y Расіі. Значны ўклад y развіццё М. ў Рус. дзяржаве зрабілі майстры цаніннай справы — выхадцы з Беларусі С.Грыгор’еў, С.Іваноў (Палубес), І.Максімаў, старац Іпаліт, Ф.Чука, П.Забор-
г. Любань Мінскай вобл.), бел. пісьменніца. Скончыла БДУ (1963), Мінскую вышэйшую парт. школу пры ЦК К П Б (1980). Працавала ў час. «Промышленность Белорусснл» (1970— 78), y выд-ве «Юнацтва» (1980— 84), y 1985—92 y час. «Беларусь». Друкуецца з 1955. Асн. тэмы творчасці — жыццё сучаснага горада і вёскі, вайна і мір, праблемы абавязку, маралі, адказнасці, грамадз. свядомасці сучасніха. Аўтар зб-каў апавяданняў і аповесцей «Агата» (1970), «Такая позняя вясна» (1984), «Холад доннай вады» (1989), «Арніка» (1993), кнігі для дзяцей «Ляці, верабейка» (1969). Te: Надзеевіч. Мн., 1983; Трывожна шумяць ясакары. Мн., 1993. М А ЁЛ ІКА (італьян. шаіоііса ад старой назвы г. Мальёрка, праз які ў Італію ўвозілі іспана-маўрытанскую кераміку), вырабы з каляровай абпаленай гліны з буйнапорыстым чарапком, пакрытыя непразрыстай палівай (арх. абліцоўка, посуд, статуэткі); від керамікі. Дэкар. малюнак наносяць перад абпальваннем па сырой белай паліве. Дзякуючы абпальванню пры параўнальна невьісокай тэмпературы фарба захоўвае свой колер. М. вядома са старажытнасці ў Егілце, Вавілоніі, Іране, некат. інш. краінах Азіі. ДасягДа арт. Маёліка. Кафляная печ y асабняху г. Бабруйск Магілёўскай вобл. Пач. 20 ст.
' Й М
Ім Й м
М 1K#,, [ f
fil,,
ІЯ Й Й Й Й М ------
^ ;
Г »\
...
Да арт. Маёліка. Кафляная печ y Прастольнай палаце Церамнага палаца ў Маскве. 17 ст.
499
скі. На тэр. Беларусі рознакаляровую М. выраблялі з 12 ст. амаль ва ўсіх гарадах. Зберагліся фрагменты гродзенскага маёлікавага посуду, цацак і плітак 12— 13 ст., абліцовачных плітак 14— 15 ст., кафлі 15— 20 ст., посуду 18— 19 ст., мінскага маёлікавага посуду, полацкага, тураўскага, пінскага, мсціслаўскага посуду і плітак 12— 13 ст., посуд і кафля заслаўскія, віцебскія, копыскія 16— 20 ст. Найб. вядомы М. івянецкая (посуд, дробная пластыка, цацкі) і ракаўская (посуд, скулыпура, цацкі, попельніцы, чарніліцы) 19— 20 ст., барысаўская (посуд, цацкі, дробная пластыка, 18— 20 ст.), кафля заслаўская (17 ст.), копыская (16— 20 ст.), віцебская (15— 19 ст.), магілёўская (17— 19 ст.), мірская (16— 18 ст.), мсціслаўская (15— 18 ст.). У 1920-я г. М. развівалася пры Віцебскім маст. тэхнікуме, y 1950-я г. — пры Мінскім фаянсава-фарфоравым з-дзе, з 1960-х г. — пры Бел. тэатр.-маст. ін-це, Маст. фондзе Беларусі. 3 1970-х г. маёлікавыя вырабы выпускаюць аб’яднанне «Беларуская мастацкая кераміка»,
500
МАЁЛЬ
Гродзенскі камбінат буд. матэрыялаў, Аршанскі камбінат сілікатных вырабаў, нар. майстры. Сярод прафес. мастакоў маёлікавых вырабаў М.Байрачны, М.Бяляева, Г.Гаркуноў, Г.Гаўрылаў, ВДанчук, АДзятлава, Ф.Зільберт, А.Зіменка, В.Калтыгін, Т.Кіршчына, В.Кірыленка, А.Концуб, Ю.Конюх, Н.Кухарэнка, М.Міхалап, М.Несцярэўскі, Т.Паражняк, В.Прыешкін, Г.Пусеў, Т.Пятроўская, З.Раўюэ, Т.Сакалова, У.Угрыновіч, Я.Хамініч, М.Шаўцова, Ф.Шостак. Іх творам характэрны выразная вобразная дэкаратыўнасць, значнасць зместу, эксперыментатарскія пошукі ў галіне новых пластычных і жывапісных магчымасцей керамічнай масы, глазураў, эмаляў. Літ:. Е л а т о м ц е в а RM . Художественная керамнка Советской Белорусснн. Мн., 1966; Беларуская кераміка: [Альбом]. М.М.Яніцкая. Мн., 1984. МАЁЛЬ (МаШоІ) Арыстыд Жазеф Банавенцюр (8.12.1861, Баньюль-сюрМер, Францыя — 27.9.1944), французскі скульптар. Вучыўся жывапісу ў Школе прыгожых мастацтваў y Пары-
АМаёль. Іль-дэ-Франс. 1920—25.
жы (1882— 86). Зазнаў уплыў П.Гагена. Быў блізкі да групы *Набі». 3 1890-х г. займаўся скулыггурай (невял. станковыя творы ў стылі мадэрн). У сталы перыяд творчасці імкнуўся да абагульненасці вобразаў і архітэкланічнай яснасці аб’ёмна-пластычных мас, дасягаў велічнай гармоніі магутных форм і плаўнасці ліній сілуэта. Увасабляў пераважна аголеныя жаночыя фігуры як сімвал чалавечай прыгажосці і дасканаласці: «Міжземнамор’е» (1902— 05), «Ноч» (1902— 09), «Флора» (1911), «Іль-дэ-Франс» (1920— 25), «Венера з каралямі» (1930). Аўтар манументаў y гонар А.Бланкі (1906), П.Сезана (1912), К.Дэбюсі (1935) і інш. Майстар дробнай пластыкі, займаўся таксама гравюрай і літаграфіяй. М астаціва М. паўплывала на многіх скулытгараў 20 ст. Літ:. П е т р о ч у х О.К. АМайоль. М., 1977; А п ч н н с к а я Н.В. АМайоль. М., 1981. МАЁМАСНАЕ CTPAXABÂHHE, страхаванне, аб’ектам якога з ’яўляюцца матэрыяльныя каштоўнасці: будынкі, збудаванні, абсталяванне, жылыя памяшканні, хатняя маёмасць, ураджай с.-г. культур, жывёла і г.д. Адзін з відаў М.с. — трансп. страхаванне, аб’ектамі якога з ’яўляюцца трансп. сродкі і грузы, што імі перавозяцца. Гэта можа быць маёмасць, якая знаходзіцца ва ўласнасці або ў валоданні ці распараджэнні страхавальніка. Таму страхавальнікамі могуць быць не толькі ўласнікі, але і інш. юрыд. або фіз. асобы. У выпадку ўзнікнення шкоды пры М.с. выплачваецца не страхавая сума (як пры асабістым страхаванні), a страхавое пакрыццё. МАЁМАСНЫ НАЁМ, y цывільным праве дагавор, паводле якога наймадавец абавязваецца прадаставіць наймальніку маёмасць y часовае карыстанне за плату (гл. Арэнда). Дагавор М.н. паміж грамадзянамі на тэрмін больш за 1 год павінен заключацца ў пісьмовай форме. Тэрмін дагавору вызначаецца пагадненнем бакоў, калі заканадаўствам не ўстаноўлена іншае. Калі наймальнік працягвае карыстацца маёмасцю пасля сканчэння тэрміну дагавора пры адсутнасці пярэчанняў з боку наймадаўца, дагавор лічыцца адноўленым на няпэўны тэрмін. Правы і абавязкі бакоў дагавору М.н. вызначаны эаканадаўствам. Найб. пашыраным відам М.н. з ’яўляюцца бытавы пракат, наём жылля, a таксама арэнда зямельных участкаў (гл. Арэнда зямлі). Э.І.Кузьмянкова. МАЁМАСНЫЯ ПРАВЫ, суб’екгыўныя правы ўдзельнікаў праваадносін, звязаныя з валоданнем, карыстаннем і распараджэннем маёмасцю, a таксама з тымі матэрыяльнымі (маёмаснымі) патрабаваннямі, якія ўзнікаюць паміж удзельнікамі цывільнага абароту ў сувязі з размеркаваннем і абменам гэтай маёмасці (таварамі, паслугамі, работамі, каштоўнымі паперамі, грашамі і інш.). Да М.п. належаць правамоцгвы ўласніка, правы гасп. вядзення, аператыўнага
кіравання (рэчавыя М.п.) і абавязацельныя (у т.л. права на пакрыццё шкоды, нанесенай жыццю або здароўю грамадзяніна, a таксама шкоды, нанесенай маёмасці фіз. або юрыд. асобы), права аўтараў і вынаходнікаў на ўзнагароду за створаныя імі творы (зробленыя вынаходствы), спадчынныя правы. Э.І.Кузьмянкова. МАЁМАСЦЬ y п р а в е , 1) сукупнасць рэчаў і матэрыяльных каштоўнасцей, якія знаходзяцда ва ўласнасці фіз. або юрыд. асобы, дзяржавы, або належаць арг-цыі на правах гасп. вядзення ці аператыўнага кіравання. У склад М. ўваходзяць таксама грошы і каштоўныя паперы. 2) Маёмаснш правы на атрыманне рэчаў або маёмаснага задавальнення ад інш. асоб (акгыў). 3) Сукупнасць рэчаў, маёмасных правоў і абавязкаў, якія характарызуюць маёмаснае становішча іх носьбіта (актыў і пасіў). 3 гэтым разуменнем М. звязана універсальнае правапераемства (пераход ад адной асобы да другой актыву і пасіву — правоў і абавязкаў) пры атрыманні ў спадчыну і спыненні юрыд. асоб y выніку рэарганізацыі. МАЁН (Мауоп), вулкан на ПдУ в-ва Лусон y Ціхім ак. (тэр. Філіпін). Правільны конус выш. 2462 м, скпадзены пераважна з андэзітаў. Частыя вывяржэнні. Нац. парк Маён-Волькана. МАЁНТАК, агульная назва землеўладання з панскай гаспадаркай (жылыя і гасп. будынкі, прадпрыемствы і г.д.) y феад. і капіталіст. грамадствах. Гл. таксама Вотчына, ГІамесце, Латыфундыі. МАЁР (ад лац. major большы, старшы), воінскае званне старшых афіцэраў ва ўзбр. сілах многіх дзяржаў. Упершыню чын М. паявіўся ў 16 ст. ў Іспаніі і герм. дзяржавах; y рас. арміі існаваў y 17— 19 ст. Да канца 18 ст. званне б ш о ў арміі ВКЛ. У Сав. Арміі званне М. ўведзена ў 1935 і захавалася ва ўзбр. сілах Рэспублікі Беларусь і інш. дзяржаў. Гл. таксама Званні воінскія. МАЁРАЎ Генрых Аляксандравіч (н. 6.9.1936, г. Улан-Удэ, Расія), артыст балета, балетмайстар, педагог. Скончыў Кіеўскае харэаграфічнае вучылішча (1957), вучыўся ў Ленінградскай кансерваторыі ў 1.Бельскага (1967— 72). 3 1972 балетмайстар, з 1977 гал. балетмайстар Т-ра оперы і балета імя Шаўчэнкі (Кіеў), з 1979 гал. балетмайстар Дзярж. ансамбля танца Беларусі. У 1983— 86 y маскоўскім Муз. т-ры імя Станіслаўскага і Неміровіча-Данчанкі. 3 1988 заг. кафедры Маскоўскага харэаграфічнага ін-та. Балеты М. вылучаюцца танцавальнасцю, жыццярадаснасцю, даступнасцю харэаграфічнай драматургіі. Майстар харэаграфічнай мініяцюры. Сярод пастановак: «Паэма досвітку» В.Касенкі (1973), «Чыпаліна* К.Хачатурана (1974; Дзярж. прэмія СССР 1976), «Вяртанне» на муз. Б.Ляташынскага і «Беласнежка і сем гномаў» Б.Паўлоўскага (1975), «Дзяўчына і смерць» Г.Жукоўскага (1978), «Маленькі прынц» Я.Глебава (1983, Вял. т-р і
інш.), «Пунсовыя ветразі» У.Юроўскага (1984) і інш. У Дэярж. т-ры оперы і балета Беларусі паставіў «Курган» Глебава (1982), «Чыпаліна» (1985). 1-я прэмія Усесаюзнага конкурсу артыстаў балета і балетмайстраў y Маскве (1972).
МАЖА, рака ў Капыльскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Морач (бас. р. Прыпяць). Даўж. 40 км. Пл. вадазбору 319 км2. Пачынаецца за 3 км на У ад г. Капыль, цячэ праз горад (на pa lis і ўпадаючым y яе ручаі ў межах горада створаны сажалкі пл. 22 га i 11 га), y межах Капыльскай грады і па Клецкай раўніне. Даліна скрынкападобная, месцамі трапецападобная. Пойма пераважна двухбаковая. Шыр. рэчышча 2— 5 м. На рацэ створана Цімкавіцкае вадасховішча. МАЖАЕЎ Барыс Андрэевіч (1.6.1923, г.п. Піцеліна Разанскай вобл., Расія — 2.3.1996), расійсй пісьменнік. Скончыў Вышэйшае інж.-тэхн. вучылішча BMC y Ленінградзе (1948). Друхаваўся з 1953. Аповесці «Наледзь» (1956), «Саня», «Танкамер» (абедзве 1959) з жыцдя далёкаўсходнікаў. Пісаў пра вясковае жыццё: аповссць «3 жыцця Фёдара Кузькіна» (1966, наст. выд. «Жывы»), раман «Мужыкі і бабы» (кн. 1— 2, 1976—87; Дэярж. прэмія СССР 1989), y якіх паказаны моцныя нар. характары, вострая канфліктнасць спалучаецца з гумарам. Аўтар рамана «Ізгой» (ч. 1, 1993), кніг нарысаў «Самастойнасць» (1972), публіцыстыкі «Пах мяты і хлеб надзённы» (1982), п’ес, кінааповесці «Дзень без канца і без краю» (1973), сцэнарыяў і інш. Склаў і апрацаваў «Удэгейскія казкі» (1955). Тв.\ Собр. соч. Т. 1—4. М., 1989—90; Русскне детектнвные мсторнн, не лохожнс нн на что. Пушкнно, 1993. С.Ф.Кузьміна.
МАЖАЙСК,
горад У Расіі, раённы цэнтр y Маскоўскай вобл., y верхнім цячэнні р. Масква. Вядомы з 1231. 30,7 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прадпрыемствы швейнай і харч. прам-сці, паліграф. камбінат, медыка-інструментальны з-д. Арх. помнікі: Нікольскі сабор (1802— 14), цэрквы Петрапаўлаўская (1849— 52) і Іаакіма і Ганны (18 ст.), ансамбль Лужэцкага манастыра (засн. ў 1408). Каля М. ў в. Барадзіно Ваенна-
501
гіст. музей-запаведнік «Барадзіно» ў памяць аб Барадзінскай бітве 1812.
МАЖОР
МАЖАЙСКІ
крыніц, вядома з 16 ст. У сял. гаспадарках бытавала дыяхронна і не ўсюды, y некат. раёнах Падняпроўя і Цэнтр. Беларусі з пач. 20 ст. Паводле спосабу злучэння пярэдняй і задняй частак (ходаў) М. падзяляліся на развадныя (пярэдні і задні хады маглі раэводзідца на больш шырокую, неабходную адлегласць для транспарціроўкі лесу) і неразвадныя, якія мелі своеасаблівы кузаў, часта з высокімі бартамі (драбінамі; да 1 м і болей) і служылі для перавозкі снапоў, саломы, сена. На Палессі бытавалі вузкія М. (каля 0,8 м), зручныя пры яздзе па лясных дарогах. В.С.Цітоў.
Аляксандр Фёдаравіч (21.3.1825, г. Котка, Фінляндыя — 1.4.1890), расійскі вынаходнік y галіне лятальных апаратаў, цяжэйшых за паветра. Контр-адмірал (1886). Скончыў Марскі кадэцкі корпус (1841). У 1881 атрымаў прывілей на вынайдзены ім «паветралятальны снарад» (самалёт Ma ttarium). У 1882 пабудаваны лятальны апарат з 2 паравымі машынамі, аднак самастойны палёт на ім зрабіць не ўдалося.
МАЖАЙСКІЯ, малодшая лінія маскоўскіх вял. князёў. Паходзілі ад Андрэя Дзмітрыевіча (1382— 1432), сына вял. кн. маскоўскага Дзмітрыя Іванавіча Данскога. А н д р э й Дэмітрыев і ч атрымаў ва ўдзел Мажайск (адсюль прозвішча роду), Вераю, Калугу, Белавозера. Ад яго старэйшага сына Івана пайшоў род М., ад малодшага Міхаіла — род князёў Вярэйскіх. Найб. вядомыя: Іван Андрэевіч (? — да 1483), сын Андрэя Дзмітрыевіча. У час феад. вайны ў Расіі 1425— 53 уцёк y ВКЛ, прэтэндаваў на пасад вял. князя маскоўскага. Вял. князь ВКЛ Казімір падараваў яму Гомель, Бранск, Старадуб. А н д р э й Іванавіч (? — 1487), сын Івана Андрэевіча, валодаў пасля бацькі Бранскам і вёскамі ў Гомельскай воласці, выслужыў y Казіміра маёнтак Свержань. С я м ё н І в а н а в і ч (? — каля 1505), сын Івана Андрэевіча, трымаў пасля бацькі Гомель і Старадуб. У 1496 вял. князь ВКЛ Аляксандр падараваў яму Чарнігаў і Карачаў, пазней — Хоцімль. У час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1500— 03 перайшоў з усімі сваімі ўладаннямі на бок вял. кн. маскоўскага Івана III і ваяваў супраць ВКЛ. Захапіў Любеч. Празываўся таксама князем Старадубсйм. Васіль Сямёнавіч (? — да 1519), сын Сямёна Іванавіча, валодаў пасля бацькі Гомелем, Старадубам, Чарнігавам. МАЖАРА, y беларусаў грузавая 4-колавая павозка з бартавымі драбінамі (дошкамі або рашоткамі) для коннай ці валовай запрэжкі. Паводле пісьмовых
МАЖАР0ЎСКІ Валянцін Васілевіч (н. 4.4.1948, в. Пяшчаніца Жытомірскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне прыкладной механікі. Д-р тэхн. н. (1993), праф. (1994). Скончыў Львоўскі ун-т (1971). 3 1971 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі, з 1993 y Гомельскім ун-це імя Ф.Скарыны. Навук. працы па механіцы дэфармаванага цвёрдага цела, метадах разліку напружана-дэфармаванага стану канструкцый з кампазідыйных матэрыялаў, рашэння кантактных краявых задач пры ўзаемадзеянні дэфармаваных цвёрдых цел. Те.: Прнхладная механнка слонстых тел нз композлтов: Плоскме контактные задачн. Мн., 1988 (разам з В.Я.Сгаржынскім). МАЖАРЫТАРНАЯ СІСТЙМА (ад франц. majorité большасць), сістэма выбараў, пры якой выбранымі лічацца кандыдаты, якія атрымалі большасць галасоў выбаршчыкаў па выбарчай акрузе, дзе яны балаціраваліся. Адрозніваюць М.с. абсалютнай большасці (кандыдат лічыцца выбраным, калі ён атрымаў па акрузе больш за падову ўсіх галасоў), адноснай большасці (кандыдату, каб быць выбракым, дастаткова атрымаць адносную большасць галасоў па акрузе ў параўнанні з інш. кандыдатамі) і кваліфікаванай бсшьшасці (пераможца павінен атрымаць папярэдне выэначаную большасць, якая перавышае палавіну галасоў — 2/з, 3/4 і г.д.). Гл. таксама Выбарчая сістэма. МАЖВІДАС (Mazvydas) Марцінас (каля 1510—21.5.1563), літоўскі пісьменнік; пачынальнік літ. пісьменнасці. Скончыў Кёнігсбергскі ун-т (1548). Склаў і выдаў першую літ. кнігу «Простыя словы катэхізіса» (1547), якая акрамя катэхізіса ўключала буквар, некалыгі песнапенняў рэліг. характару, вершаваную прадмову М. пра становішча тагачаснага літ. сялянства. Складальнік кн. «Песні хрысціянскія» (ч. 1— 2, 1566— 70) і інш. выданняў рэліг. зместу.
МАЛС0Р (франц. majeur, італьян. maggiore ад лац. major большы), лад, y аснове якога ляжыць вялікае (мажорнае) трохгучча, a таксама яго ладавая афарбоўка (нахіленне). Mae светлую афарбоўку гучання, процілеглую афарбоўцы
502
МАЖОРА
мінору, што складае адзін з найб. важных кантрастаў y музыцы. Асн. віды М.: натуральны, гарманічны (з VI паніжанай ступенню) і меладычны (з VI i VII паніжанымі ступенямі). Эвалюцыя М. выявілася ва ўзбагачэнні 7-ступеннай асновы вытворнымі і варыянтнымі тонамі. М. — адна з асн. ладавых форм y музыцы 17—20 ст. Яго выяўл. якасці шырока выкарыстоўваюцца ў розных жанрах музыкі. Л і т М а з е л ь Л. Проблемы класснческой гармоннн М., 1972; Б е р ш а д с к а я Т.С. Лекцнн по гармоннн. 2 нзд. Л., 1985. Т. С.Ляшчэня.
МАЖ 0РА-МІН0Р,
мажора-мін о р н а я с і с т э м а , аб’яднанне мелодыка-гарманічных сродкаў, якія належадь ладам процілеглага нахілення, y межах адной сістэмы; адзін з прыёмаў расшырэння класічнай гарманічнай танальнасці. Асн. разнавіднасці: аднайменныя М.-м. (мажорны лад, узбагачаны мелодыка-гарманічнымі абаротамі аднайм. мінору) і м і н о р а - м а ж о р (мінор, узбагачаны элементамі аднайм. мажору); п а р а л е л ь н ы я М.-м. і м і н о р а - м а ж о р , пабудаваныя на ўзаемаабмене характэрных акордаў гарманічных форм паралельных ладатанальнасцей. Фарміраванне М.-м. — вынік працяглага ўзаемадзеяння мажору і мінору ад іх гарманічных і меладычных форм да ўтварэння поўнай мажорамінорнай сістэмы, якая спалучае сродкі аднайменнай і паралельнай. Выкарыстанне спецыфічных акордаў М.-м. (нізкіх і высокіх III i VI ступеняў y аднайменным, III мажорнай i VI мінорнай y паралельным), гарманічных абаротаў і танальных планаў на іх аснове абумовілі ўзбагачэнне маляўнічых магчымасцей гармоніі. Росквіт гарманічнага М.-м. звязваюць з класіка-рамантычным мастацтвам 18— 19 ст. Больш познія па часе фарміравання (канец 19 — пач. 20 ст.) а д н а т э р ц а в ы я М.-м. і мінора-мажор — сістэмы аб’яднання ладоў супрацьлеглага нахілення, якія будуюцца на ўзаемапранікненні сродкаў мажору і мінору, што знаходзяцца ва ўскладненых, храматызаваных суадносінах і маюць агульную тэрцыю (до мажор — до-дыез мінор, ля мінор — ля-бемоль мажор). Пры гэтым ладавую пераафарбоўку зазнае агульны для ўзаемадзейных тонік тэрцавы тон. Сродкі аб’яднаных мажора-мінорных сістэм накіраваны на выяўленне іх маляўніча-выразных і дынамічных магчымасцей: больш дыятанічныя аднайм. і паралельныя сістэмы атрымліваюць пераважна маляўнічую тракгоўку, y сродках аднатэрцавай сістэмы падкрэсліваецца лавышаная напружанасць, экспрэсіўнасць. Л і т С п о с о б н н Й.В. Лекднн по курсу гармонлн. М., 1969; Г р н г о р ь е в С.С. Теоретаческнй курс гармонян. М., 1981; Т н ф т н к н д н Н.Ф. Теорня однотерцовой н тональной хроматаческой снстем / / Вопросы теорнн музыкн: Сб. ст. М., 1970. Вып. 2. Т. С.Ляшчэня.
МАЖУЛЬ Уладзімір
Міхайлавіч (н. 24.12.1939, г. Адэса, Украіна), бел. вучоны ў галіне біяфізікі. Д-р біял. н. (1986) , праф. (1991). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1962). 3 1965 y Ін-це фотабіялогіі Нац. АН Беларусі (з 1989 заг. лабараторыі). Навук. працы па біяфатоніцы, малекулярнай, мембраннай і клетачнай біяфізіцы. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Тв.\ Межклеточные контахга. Мн., 1977 (разам з С.В.Коневым); Струхтурно-функцнональное состоянне мембран лнмфоцнтов пернфернческой кровв y больных снстемной красной волчанкой н ревматондным артрнтом (у сааўт.) / / Докл. Нац. АН Ееяарусл.
ляндарна-песенная культура Беларусі» (1985), працы «Народна-песенная культура Беларусі ў агульнаславянскім кантэксце» (выд. 1998; матэрыялы 12-га Міжнар. з’езда славістаў, 1998). Адзін з аўтараў і рэдаюгар кн. «Беларуская этнамузыкалогія: Нарысы гісторыі (XIX— XX стст.)» (1997). Падрыхтавала грампласцінкі аўтэнтычнага фальклору,
1998. Т. 42, № 3.
МАЖУРАНІЧ (Mazuranic) Іван (11.8.1814, Нові-Вінадольскі, Харватыя — 4.8.1890), харвацкі паэт. У 1833— 37 вывучаў філасофію і права ў Заграбе і Сомбатхеі (Венгрыя). Друкаваўся з 1835. У 1830— 40-я г. прымыкаў да ілірызму, ідэямі якога прасякнуты яго патрыят. вершы «Продкам славян», «Ілірыя ў вяках», праца «Харваты мадзьярам» (1848). Яго ліра-эпічная паэма «Смерць Смаіл-агі Чэнгііча» (1846) прысвечана барацьбе паўд. славян супраць асманскіх заваёўнікаў, услаўленню слав. адзінства і вольнасці. Падрыхтаваў і выдаў «Нямецка-ілірыйскі слоўнік» (1842, з Ё.Ужаравічам), «Слоўнік «Асмана» Гундуліча» (1844, з М.Мажуранічам). Тв.: Рус. пер. — y кн.: Поэты Югославнн XIX—XX вв. М., 1963. I.Â. Чарота. «МАЖ Ы Н б ЛІНІЯ», сістэма доўгатэрміновых фартыфікацыйных умацаванняў і загарод на паўн.-ўсх. граніцы Францыі. Пабудавана ў 1929— 36 (удасканальвалася да 1940) па інідыятыве ваен. міністра А.Мажыно. Агульная працягласць па фронце 400 км і на глыб. 6— 8 км. Мела з боку граніды паласу забеспячэння глыб. 4— 14 км. У час 2-й сусв. вайны ням. войскі ў маі 1940 ударам праз Бельгію прарвалі фронт франц. арміі на паўн. флангу, дзе буд-ва «М.л.» не было скончана, і выйшлі ў яе тыл. Пасля адыходу франц. палявых армій ад «М.л.», ням. войскі пераадсшелі яе на вузкім участку.
y т.л. «Музычны фальклор Беларускага Палесся» (Гран-пры Ю НЕСКА 1988). Чл. камісіі слав. фальклору пры Міжнар. к-це славістаў, Еўрап. семінару этнамузыколагаў, Міжнар. асацыяцыі па нар. творчасці і інш. Прэмія імя Б.Асаф’ева ў галіне музыказнаўства 1991 (Расія). Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Тв:. Проблемы методов сравннте.льных славяно-балканскнх нсследованнй в современной этномузыкологан / / Македонскв фолклор. Годана XIX, Ctconje, 1986. Bpoj 37; Белорусскнй песенный фольклор в европейском контексте / / WeiBniBland imd der Westen. Dresden, 1998. Л і т М у х а р ы н с к а я Л.С. Творчы шлях фалькларыста / / Мастацгва Беларусі. 1984. Ns 11; Я к і м е н к a Т. Песенная культура Беларусі ў ракурсах сістэмнай тьшалогіі і візуальнай культурнай антрапалогіі: Да пытання метаду нахірункаў даследчай дзейнасці З.Я.Мажэйка / / Музычная культура Беларусі: Дыялог часоў. Мн., 1997. А.А.Саламаха.
М АЖ^ЙКА Павел Вікгаравіч (28.12.1911, в. Сапажкі Кармянскага р-на Гомельскай вобл. — 19.1.1987), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ленінградскую ваенна-тэарэт. шксшу лётчыкаў (1933), Арэнбургскую школу лётчыкаў і лётчыкаў-назіральнікаў (1935). У Чырв. Арміі МАЖЙЙКА Зінаіда Якаўлеўна (н. 6.12. з 1931. У Вял. Айч. вайну з 1941 на 1933, г. Орша Віцебскай вобл.), бел. этПаўд.-Зах., Варонежскім, 1-м і 4-м Укр. намузыколаг. Засл. дз. маст. Беларусі франтах; ваенком авіяэскадрыллі, пал(1987) . Д-р мастацтвазнаўства (1992). ка, камандзір авіяэскадрыллі, нам. каСкончыла Бел. кансерваторыю (1961). мандзіра палка. Маёр М. вызначыўся ў Прадстаўнік навук. школы Я.Гіпіуса. 3 баях за Карпаты на тэр. Венгрыі, Чэ1966 y Ін-це мастацгвазнаўства, этнахаславакіі: зрабіў 112 вылетаў на штурграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. моўку жывой сілы і тэхнікі ворага. Да Працуе ў галіне тэарэт. этнамузыкалогіі 1950 y Сав. Арміі. і практычнай фалькларыстыкі. Асн. МАЖЙЙКА Фама Фаміч (н. 7.10.1936, даследаванні па сістэмнай тыпалогіі в. Скураты Івацэвідкага р-на Брэсцкай бел. песеннага фальклору, яго арэальвобл.), бел. хімік. Чл.-кар. Нац. АН Беным, сац. і экалагічным аспектах; муз. ларусі (1991), д-р хім. н. (1989). Сконкампаратывістыцы, гісторыі этнамузычыў БДУ (1959). 3 1959 y Ін-де агулькалагічнай навукі. Вядзе праграму аўнай і неарган. хіміі Нац. АН Беларусі (у дыёвізуальнай антрапалогіі (сцэнарыст і 1980— 89 нам. дырэктара). Навук. прапалявы рэж. 7 муз.-этнагр. фільмаў, цы ла калоіднай хіміі і фіз.-хім. механі1972—99; «Беларусьфільм»), Аўтар мацы. Устанавіў заканамернасці ўзаеманаграфій «Песенная культура беларусдзеяння лаверхнева-актыўных рэчываў кага Палесся» (1971), «Песні беларусказ гліністымі мінераламі ў канцэнтравага Паазер’я» (1981), «Песні Беларускага ных растворах электралітаў. Даследаваў Палесся» (вып. 1— 2, 1983— 84), «Ка-
механізм угварэння кандэнсацыйнаіфышталізацыйных структур y калійных угнаеннях. Распрацаваў новыя рэагенты, якія павышаюць эфектыўнасць флатацыйнага працэсу атрымання і паляпшаюць якасць калійных угнаенняў. Дзярж. прэмія Беларусі 1990.
Te.: Фнзяхохнмня селеюнвной флотацлн калнйных солей. Мн., 1983 (у сааўт.).
чаецца Варшаўская катлавіна. Ральеф нізінны з участкамі марэнных раўнін і шырокімі далінамі. Карысныя выкапні: буд. матэрыялы (гліны, пяскі, жвір, мел). Клімат умерана кантынентальны. Сярэднія т-ры студз. ад -4 °С да -2,5 °С, ліп. 18,5 °С, ападкаў 470— 600 мм за год. Гал. рэкі: Вісла, Буг, Нараў. Воз. Зягжынскае. Глебы пераважна падМАЗАВЕЦКАЕ & М ы ш ы І»й
ВАЯ ВО ДСТВ А Маштаб 1:5 200 000 1 Рэспубліка Беларусь
Свмяты чі »А Р Ш А Ў С ^
ТЛ А В ін/
П .В .М нж эйк».
Галомін 2 2 3 ■РШ АВАС
Ф .Ф М а ж э й к » . іазян іц ы
Пула.і
М А Ж М С К А Е BÔ3EPA . У Пастаўскім
р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мядзелка, за 4 км на П нЗ ад г. Паставы. Пл. 0,66 км2, даўж. больш за 1,4 км, найб. шыр. 660 м, найб. глыб. 3,9 м, даўж. берагавой лініі каля 3,2 км. Пл. вадазбору 10,7 км2. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, на ПнЗ і ПдУ пераходзяць y забалочаную нізіну. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, на Пн і Пд сплавінныя. На ПнЗ і У пойма шыр. да 200 м, забалочаная. Дно ілістае. Упадаюць некалькі меліярац. каналаў. МАЗ, марка грузавых аўтамабіляў, прычэпаў, паўпрычэпаў і інш. Мінскага аўтамабільнага завода. Выпускаюцца з 1947. Поўная маса аўтамабіляў і аўтапаяздоў ад 16 да 50 т, магугнасць дызель-
,і\янске ч—<
-у - -
Ц СтарахавТЦБгг
2С г°-СВЕНТАКШЫСКАЕ-
золістыя, балотньш, бурыя. Лясы займаюць 21% тэрыторыі. Гаспадарка прамысл.-агр. тыпу. Развіты машынабудаванне і металаапрацоўка (аўтамабіле- і трактарабудаванне, электратэхн., электронная прам-сць), нафтахім. і хім. (у т л . фармацэўгычная), парфумерная, цэлюлозна-папяровая, харч., лёгкая, паліграф. прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Пад с.-г. ўгоддэямі 67% тэрыторыі. Вырошчваюць жыта, бульбу, пшаніцу, цукр. буракі. Інтэнсіўнае садоўніцгва і агародніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, птушак. Турызм.
Трохвосевы седлавы цягач МАЗ.
нага рухавіка да 309 кВт. Асаблівасць 4-восевых поўнапрывадных мадэляў — тарсіённая незалежная падвеска колаў. МАЗАВЁЦКАЕ В А Я В 0Д С ТВ А (Wojewddztwo Mazowieckie), адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. ч. Полыпчы. Утворана 1.1.1999. Пл. 35 тыс. км2. Нас. 5068 тыс. чал. (1999), гарадскога 65%. Адм. цэнтр — г. Варшава. Найб. гарады: Радам, Плоцк, Седльцы, Астралэнка. Размешчана на Мазавецкай нізіне, y межах якой вылу-
М азаіка з выявай нацюрморта. Сгаражытны Рым. 2 ст.
н.э.
МАЗАІКА________________503 М А ЗА ВЕЦ КІ (Mazowiecki) Тадэвуш (н.
18.4.1927, г. Плоцк, Псшыпча), польскі дзярж. і паліт. дзеяч. Юрыст. У 1946— 55 чл. грамадска-паліт. арг-цыі свецкіх каталіцкіх дзеячаў «Рах» (з лац. «Мір»). У 1953— 55 гал. рэдактар штотыднёвіка «WTK» («ВТК»). Адзін з заснавальнікаў (1957) варшаўскага Клуба каталіцкай інтэлігенцыі і штомесячніка «Wiçz» («Сувязь»; y 1958— 81 яго гал. рэд.). У 1961— 71 дэпутат Сейма ад каталідкай групы «Знак». У 1981 і 1989 гал. рэд. «Tygodnika Solidamosc» («Штотыднёвіка Салідарнасць»), У 1981 інтэрніраваны. 3 1982 дарадчык П.Валенсы, з 1987 — Краёвай выканаўчай камісіі прафсаюза «Салідарнасць». У 1989—90 прэм’ер-міністр Полыпчы. У 1992— 95 спец. пасланнік Камісіі па правах чалавека ААН y б. Югаславіі. Аўтар успамінаў «Інтэрніраванне» (1982), публіцыст. нарысаў «Раздарожжы і вартасці» (1970), «Другі твар Еўропы» (1990). Н.К.Мазоўка. MA3ÂIKA (франц. mosaïque, італьян. mosaico ад лац. musivum літар. прысвечанае музам), выява ці ўзор, складзены з кавалачкаў розных форм рознакаляровых натуральных камянёў, смальты, керамікі, дрэва (гл. Маркетры) і інш. і замацаваны ў слоі вапны, цэменту, воску і інш.; від манументальнага мастацтва. М. выкарыстоўваецца для ўпрыгожвання твораў дэкар.-прыкладнога мастацтва, радзей для стварэння станковых карцін. Існуюць 2 тыпы мазаічных твораў: з маленькіх кубікаў смальты ці каменю (тэхніка, вядомая з часоў антычнасці, т.зв. рымская М.) і з тонкіх пластоў рознакаляровых мармураў і яшмы, выразаных і складзеных па контурах
Беларусі (1969, А.Бембель), «Беларусь партызанская» на фасадзе гасцініцы «Турыст» (1973, А.Кішчанка), y афармленні станцый метрапалітэна «Маскоўская» (У.Стальмашонак, В.Даўгала), «Інстытут культуры» (В.Чайка, С.Катовіч; абедзве 1984), на фасадзе царквы Усіх смуткуючых радасць (1998, В.Барабанцаў) — усе ў Мінску; на тарцах дамоў y мікрараёне Усход y Мінску (1977— 78, Кішчанка), г. Наваполацк Віцебскай вобл. (1981, У.Новак і інш.), Брэсце (1985) і г. Салігорск Мінскай вобл. (1986, 1997, усе У.Крываблоцкі), трыпціх на фасадзе індустр.-пед. тэхнікума ў г. П інск Брэсцкай вобл. (1984, У.Самсонаў) і інш. А.М.Пікулік.
504____________ МАЗАІЦЫЗМ выявы, т.зв. фларэнтыйская мазаіка. Набор М. можа быць простым (выяву адразу набіраюць на слой цэменту ці масцікі) і адваротным (кавалачкі М. наклейваюць пярэднім бокам уніз на малюнак, выкананы на тканіне, кардоне, заліваюць цэментам, потым блок пераносяць y патрэбнае месца паверхні, якая дэкарыруецца). Блізкія да М. інкрустацыя, інтарсія. Найб. стараж. М. вядомы з 3-га тыс. да н.э. ў краінах Сгараж. Усходу. Росквіту дасягнула ў ант. і візант. мастацгве, Італіі, Стараж. Русі і інш. У краінах ісламу з 13— 14 ст. развіваецца маёлікавая М., якой упрыгожвалі парталы пабудоў і купалы маўзалеяў. У 18 ст. ў Расіі М.Ламаносаў адрадзіў тэхніку смальтавай М. У 1870-я г. бел. мастак Н.Сілівановіч стварыў мазаічнае пано «Тайная вячэра» ў Ісакіеўскім саборы ў Пецярбургу. Шырока вядомы М. буйных мастакоў канца 19 — пач. 20 ст.: В.Васняцова, Р.Гутуза, АДайнекі, Г.Клімга, Ф.Лежэ, І.Рабіновіча, Д.Рыверы, Д.Сікейраса, Б.Тальберга, М.Урубеля, Х.Эрні, архітэктара А Гаўдзі і інш.
На Беларусі смальтавая М. вядома з 12 ст. (аздабленне пабудоў Верхняга замка і храма-пахавальні Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў г. Полацк Віцебскай вобл., Ніжняй царквы ў Гродне). М. пач. 20 ст. зберагліся ў Баранавіцкім Пакроўскім саборы, фшнільнай пахавальні князёў Святаполк-Мірскіх y г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл., будынку пазямельна-сял. банка ў Відебску. М. з розных матэрыялаў шырока выкарыстоўваецца з 1960-х г.: інтэр’еры Палаца культуры тэкстыльшчыкаў (1963, Г.Вашчанка), кінатэатра «Партызан» (1967, М Д анцыг, Б.Н япомняшчы), кампазіцыі на Кургане Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы
Да арт. Мазаіка. Дзмітрый Салунскі з Міхайлаўскага Залатаверхага сабора ў Кіеве. Фрагмент. Пач. 12 ст.
М А ЗА ІЦ Ы ЗМ , м а з а і ч н а с ц ь , прысутнасдь y аднаго мнагаклетачнага арганізма клетак рознага генатыпу (выключэнне — палавыя клеткі ў працэсе меёзу). Такія арганізмы наз. мазаікамі або хімерамі. Напр., стракаталістасць y раслін, розная пігментацыя радужнай абалонкі вачэй y чалавека (адно вока карае, другое — блакітнае). Асн. прычыны — мутацыі і рэкамбінацыі ў клетках, што дзеляцца шляхам мітозу. Адрозніваюць М. са зменай генатыпу, плазматыпу і фенатыпічны М., звязаны са зменай функцыі гена ці яго дозы. Да М. адносяць таксама штучнае аб’яднанне груп клетак або органаў: трансплантацыя, прышчэпкі ў раслін і інш. Выкарыстоўваюць для аналізу мутацый, асаблівасцей развіцця арганізмаў і інш. М АЗАІЧНАЯ Э В А Л І0 Ц Ы Я , гл. ЭвалюДа арт. Мазаіка. Сімяон Полацкі. Мазаічная выява ў Баранавідкім Пакроўскім саборы. Паводле кардона АМ.Васняцова. Пач. 20 ст.
цыя мазаічная. М А ЗА ІЧ Н Ы Я
Х ВА Р0БЫ
РА СЛ ІН ,
група вірусных хвароб, якая характарызуецца мазаічнай (стракатай) афарбоў-
В.Б а р а б а н ц а ў . Мазаіка над уваходам y царкву Усіх смупсуючых радасцей y Мінску. 1998.
МАЗАЛЕЎСКІ
1
505
Дубрава» А.Карнейчука (1952), «Даходнае месца» А.Астроўскага (1953), «Чайка» А Ч эхава (1954), «Пакуль вы маладыя» І.Мележа (1957); y т-ры юнага гледача «Мінулася кату масленіца» (1956) і «Свае людзі — паладзім» (1964)
Мазаічныя хваробы раслін: 1 — маршчьшістая мазаіка бульбы (а — пашкоджаны ліст, 6 — расліна, в — некроз жылак); 2 — жоўтая мазаіка фасолі; 3 — мазаіка азімай пшаніцы. кай пашкоджаных органаў, пераважна лісця і пладоў. У залежнасці ад малюнка адрозніваюць кальцавую мазаіку, палосчатую, рабую і інш. Змяняецца форма ліставой пласцінкі, расліны адстаюць y росце. Моцнае пашкоджанне вірусам выклікав некроз (адміранне) лісця, парасткаў, расліны. Хваробы перадаюцца праз насенне, пры пасынкаванні, сутыкненні здаровых і хворых раслін з іх узаемным траўміраваннем і інш. Пераносчыкі — тлі, клапы, глебав ш нематоды. Вірусы захоўваюцца ў раслінных рэштках, насенні. Найб. шкодныя М.х.р. — мазаіка тытуню і памідораў, зялёная мазаіка агуркоў і звычайная агурочная мазаіка, рабая і маршчыністая мазаіка бульбы, мазаіка буракоў, гароху, капусты, фассші і інш. Літ.: В л а с о в Ю.Й. Внрусные н мгасоплаэменные болезнн растеннй. М., 1992; Б л о ц к a я Ж.В. Внрусные болезнм картофеля. Мн., 1993. Ж.В.Блоцкая. МАЗАЛАВА, вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл., каля р. Белая Натапа, на аўтадарозе Магілёў— Мсціслаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км на ПдЗ ад г. Мсціслаў, 90 км ад Магілёва, 8 км ад чыг. ст. Ходасы. 686 ж., 229 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — царква (пач. 19 ст.). Каля вёскі гарадзішча мілаградскай культуры, зарубінецкай культуры і эпохі Кіеўскай Русі.
(1957). Скончыла Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). У 1926— 30 і 1936— 51 актрыса і рэжысёр Бел. т-ра імя Я.Коласа, y 1952— 55 рэжысёр-пастаноўшчык Бел. т-ра імя Я.Купалы. У 1930— 36 на кінастудыі «Савецкая Беларусь», y 1953— 59 выкладала ў Бел. тэатр.-маст. ін-це. Арганізатар і ў 1955— 61 і 1963— 64 гал. рэжысёр Бел. т-ра юнага гледача. Харакіарная актрыса, стварыла каларытныя псіхал. адметныя сцэн. партрэты: Караліна («Вайна вайне» Я.Коласа), Агата («Паўлінка» Я.Купалы), Сцепаніда («Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка), Любоў Яравая («Любоў Яравая» К.Транёва), фру Алвінг («Здані» Г.Ібсена). Я к рэжысёр дамагалася гарманічнага суладдзя аўтарскай задумы і яе сцэнічнага ўвасаблення. Паставіла: y т-ры імя Я.Коласа «Каварства і каханне» Ф.Ш ылера (1946, з Самбуравым), «Аксамітны сезон» М.Пагодзіна (1948), «Напярэдадні» паводде І.Тургенева (1950); y т-ры імя Я.Купалы «Макар
МАЗАЛАВА, вёска ў Віцебскім р-не, на р. ЛужасяКка, каля аўтадарогі Віцебск— Гарадок. Ц эш р сельсавета і калгаса. За 14 км на Пн ад Відебска, 4 км ад чыг. ст. Лужасна. 1458 ж., 605 двароў (1999). Дзярж. буд.-эксплуатацыйнае прадпрыемства меліярац. і во-' дагасп. сістэм. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МA3АЛКЎСКАЯ Любоў Іванаўна (25.1. 1903, в. Каўшова Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл. — 18.7.1964), бел. рэжысёр, акгрыса. Засл. дз. маст. Беларусі
АМазалёў. На кані-
кулах. 1966.
Астроўскага, «Папараць-кветка» (1957) і «Над хвалямі Серабранкі» (1961) І.Козела, «За лясамі дрымучымі» А.Вольскага і П.Макаля, «Не верце цішыні» І.Ш амякіна (абедзве 1958), «Рэвізор» М.Гогаля (1960, з Л.Біруковай). Здымалася ў кіно. Літ:. Майстры беларускай сцэны. Мн., 1960; Н я ф ё д У. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982. Б.І.Бур’ян. МАЗАЛЕЎСКІ Іван Герасімавіч (1894, в. Ванілавічы Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл. — 7.6.1984), бел. нар. казачнік. Меў y рэпертуары каля 35 чарадзейных казак, засвоеных вусна і з пісьмовых крыніц. Вельмі арбшнальна кантамінаваў вусныя і кніжныя сюжэты. Адна з лепшых яго казак «Разумны хлопчык» змешчана ў зб. «Чарадзейныя казкі» (ч. 1, 1973) і ў перакладзе на ням. мову ў зб. «Беларускія народныя казкі» (Берлін, 10-е выд. 1980). Літ:. Б а р а г Л.Р. Беларуская казка. Мн., 1969. С. 247. І.У.Саламевіч.
506
МАЗАЛЁЎ
МАЗАЛЁЎ Аляксандр Пятровіч (6.3.1910, г. Рудня Смаленскай вобл., Расія — 1.7.1970), бел. жывапісец і графік, педагог. Скончыў Ін-т жывапісу, скулыпуры і архітэктуры імя Рэпіна ў Ленінградзе (1938). Выкладаў y Віцебскім (1939—41) і Мінскім (1948— 52) маст. вучылішчах, Бел. тэатр.-маст. ін-це (1956— 70). Працаваў y гіст., быт., батальным жанрах, партрэце, пейзажы. Творам уласцівы выразная шіастыка форм, багаты каларыт, рэаліст. тракгоўка вобразаў. Сярод твораў: «Гродна. 1939» (1940), «Лагойскі тракт» (1945), «Восень» (1946), «Вясна», «Старая вёска» (абодва 1947), «Сенеж-возера. Вясна» (1957), «Ускраіна Мінска» (1959), «На канікулах» (1966), «Наташа» (1967) і інш. Дасканаласцю малюнка вызначаюцца графічныя работы «Салдат» (1952), «У партызанскім пггабе Бацькі Міная» (1953), «Атака» (1960), «Акупанты» (1967) і інш. Літ:. Д р о б а ў Л.Н. АП.Мазалёў. Мн., 1976.
Я.С.Мазалькоў.
МАЗАЛБК0Ў Яўген Сямёнавіч (30.9. 1909, г. Крычаў Магілёўскай вобл. — 15.12.1969), расійскі літ.-знавец, крытык, перакладчык. Засл. дз. культ. Беларусі (1968). Скончыў 1-ы Маскоўскі ун-т (1930). У Вял. Айч. вайну рэдактар выдання час. «Беларусь» (на рус. мове). У 1948—69 старшыня камісіі, потым савета па бел. л-ры пры праўленні Саюза пісьменнікаў СССР. Друкаваўся з 1924. Аўтар прац пра творчасць Я.Купалы, Я.Ксшаса, М.Багдановіча, З.Бядулі, К.Чорнага, М.Танка, П.Броўкі, А.Куляшова, К.Крапівы. На рус. мову пераклаў т'воры Я.Коласа, К.Чорнага, М.Лынькова, І.Мележа, А.Кулакоўскага, І.Навуменкі. Пад яго рэдакцыяй упершыню выдадзены ў рус. перакладах творы Багдановіча, Куляшова, М.Танка, збор твораў Я.Коласа, кнігі Я.Купалы. Выступаў з артыкуламі па праблемах гісторыі і ідэйна-эстэт. традыцый бел. л-ры. За кнігу «Янка Купала» (1949) Дзярж. прэмія СССР 1950. Тв:. Якуб Колас. М., 1960; Поюіцая земля: Лнт. очеркй н портреты. М., 1965. Б.І.Бур ’ян. МАЗАМБІК (Moçambique), Р э с п y б ліка Мазамбік (Repûblica de Moçambique), дзяржава на ПдУ Афрыкі. Мяжуе на Пн з Танзаніяй, на 3 з Малаві, Замбіяй і Зімбабве, на ПдЗ з Паўд.-
Афр. Рэспубліхай (ПАР), на У абмываецца Мазамбікскім пралівам Індыйскага ак. Пл. 802 тыс. км2. Нас. 18 641 тыс. чал. (1998). Дзярж. мова — партугальская. Сталіца — г. Мапуту. Падзяляецца на 10 правінцый. Нац. свята — Дзень незалежнасці (25 чэрвеня). Дзяржаўны лад. М. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1990. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, якога выбірае насельнідтва на ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — Сходу прадстаўнікоў, які складаецца з 250 дэпутатаў, выбраных насельніцгвам на 5 гадоў. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе прызначаны прэзідэнтам урад на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. Тэр. М. выцягнута ўздоўж узбярэжжа Індыйскага ак. на 3 тыс. км. Берагавая лінія на Пн ад г. Мазамбік расчлянёная, берагі невысокія, але скалістыя і стромкія, на Пд — нізкія, плоскія, забалочаныя, з пясчанымі пляжамі і мангравымі зараснікамі. Усх. частка краіны занята ўзгорыстай, месцамі забалочанай Мазамбікскай нізінай (шыр. ад 80 км на Пн да 400 км на Пд). На П н размешчана частка Усх.-Афр. пласкагор’я з плато Ньяса і Мазамбікскім (выш. да 2419 м), на 3 — гоіато Матабеле (г. Бінга, 2436 м — найвышэйшы пункт М.), складзеныя з гранітаў і гнейсаў, моцна парэзаныя рачнымі далінамі. Уздоўж мяжы з ПАР — вулканічныя горы Лебомба. Карысныя выкапні: каменны вугаль, жал., танталавыя, тытанавыя, медныя, берыліевыя, і літыевыя руды, баксіты, фасфарыты, золата, прыродны газ, азбест, вапнякі, мармур, каштоўныя камяні. Клімат на Пн субэкватарыяльны, на Пд трапічны. Сярэднія т-ры студз. на Мазамбікскай нізіне 26— 30 °С, ліп. 15— 20 °С, на пласкагор’і — ніжэй на 3— 5 °С. Ападкаў за год 750— 1000 мм на пласкагор’і і на ІТд Мазамбікскай нізіны, да 1500 мм на Пн. Вільготны сезон з ліст. да крас.— мая. Буйныя рэкі: Замбезі, Лімпопа, Саві, Рувума, парожыстыя на плато і суднаходныя на нізіне. У межах М. ўсх. бераг воз. Ньяса (Малаві). Вадасховішча Кабора-Баса. Пераважаюць чырвона-бурыя глебы саваннаў, на паўн. плато — карычнявата-чырвоныя глебы сухіх лясоў, y далінах рэк — алювіяльныя. Расліннасць — саванны, на Пн рэдкалессі, на высокіх участках плато горныя лясы, па берагах буйных рэк вечназялёныя галерэйныя лясы з каштоўнымі пародамі дрэў; шматлікія віды пальмаў. У жывёльным свеце сланы, антылопы, зебры, насарогі, львы, леапарды, гіены і інш. Нац. паркі: в-ваў Мазамбік (уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), Гарангоса, Баньіне, Зінаве, Базарута, некалькі рэзерватаў. Насельніцтва. 99,6% складаюць народы моўнай сям’і банту. на ГІнУ краіны жывуць макуа, на Пд ад ракі Саві — тсонга, y бас. р. Замбезі і ў раёне воз. Ньяса — малаві, y міжрэччы Саві і Замбезі — шона. Выхадцы з Еўропы і
Герб і сцяг Мазамбіка. Азіі жывуць пераважна ў гарадах (партугальцы, індыйцы, пакістанцы). Асн. частка афр. насельніцгва (50%) — прыхільнікі мясц. традыц. культаў, 30% — хрысціяне (католікі), 20% — мусульмане. Прырост насельніцгва 2,6%. Сярэдняя шчыдьн. 23 чал. на 1 к м . Найб. шчыльна заселены раёны на Пд і ўздоўж узбярэжжа. У гарадах жыве 35% населыііцтва (1997). Найб. гарады (тыс. ж.): Мапуту — бсшьш за 1200, Бейра — каля 350, Нампула — каля 250. Гісторыя. Найб. стараж. насельнідгва М. — бушмены і гатэнтоты, выцесненыя ў
5—8 ст. плямёнамі банту. 3 8 ст. сюды праніклі арабы, якія заснавалі на ўзбярэжжы М. шэраг гандл. цэнтраў. Да пач. 2-га тыс. ў міжрэччы Замбезі — Лімпопа склалася дзярж. ўтварэнне Манаматала (захаваліся рэшткі збудаванняў з вял. гранітных блокаў), якое адыірывала важную ролю ў араба-суахілійскім гандлі. У 1498 М. наведаў партут. мараплавец В. да Гама. Да сярэдзіны 16 ст. партугальцы захапілі шэраг апорных пунктаў на ўзбярэжжы М. Яны навязалі няроўныя дагаворы правіцелям Манаматапы, якая прыйшла ў заняпад і распалася ў пач. 18 ст.; y 16—19 ст. адсюль вёўся вываз рабоў на плантацыі ў Бразілію. У 1752 партуг. ўладанні ў паўд.-ўсх. Афрыцы аб’яднаны ў адзіную калонію М. На працягу 19 ст. партутальцы вялі ўпартую барацьбу з дзяржавай Ватуа ў міжрэччы Лімпопа — Пунгве, яхая была заваявана ў пач. 20 ст. У 1951 М. абвешчаны «заморскай правінцыяй» Партугаліі, y 1972 — яе «заморскім штатам». Грамадз. правамі карысталася толькі невял. грула т.зв. «асіміляваных» афрыканцаў. У 1962 на базе нац.-вызв. афр. арг-цый створаны Фронт вызвалення М. (ФРЭЛІМО) на чале з Э.Мандлане (з 1969 — С.Машэлам). У 1964 ФРЭЛІМО пачаў узбр. паўстанне супраць партуг. панавання і да 1974 кантраляваў значную ч. М. Пасля падзення дыктатуры ў Партугаліі ў вер. 1974 памілс новымі ўладамі і ФРЭЛІМО падпісаны дагавор аб стварэнні пераходнага ўрада М. 25.6.1975 абвешчана Нар. Рэспубліка М. (НРМ), прэзідэнтам якой стаў M a man. У 1977 ФРЭЛІМ О ператвораны ў партыю ФРЭЛІМ О — «авангардную марксісцка-ленінскую партыю». Быў заключаны дагавор аб дружбе з СССР (1977), узяты курс на пабудову ў М. сацыялізму, нацыяналізаваны прыватныя прадпрыемствы, створаны кааператывы. На практыцы гэта прывяло да пагаршэння эканам. становішча М. і росту незадаволенасці, што падштурхнула апазіцыю да стварэння на тэр. Паўд. Радэзіі (цяпер Зімбабве) Мазамбікскага нац. супраціўлення (РЭНАМО) на чале з А.Длакамам, якое пачало ўзбр. барацьбу супраць рэжыму ФРЭЛІМ О. У выніку ваен. дзеянняў 1977— 92 загінула больш за 1 млн. мазамбікцаў і каля 2 млн. сталі бежанцамі. Урад быў вымушаны пачаць рыначныя эканам. рэформы, якія паглыбіліся з прыходам да ўлады ў 1986 Ж.А.Чысана. У 1989 ФРЭЛІМО адмовілася ад ідэалогіі марксізму-ленінізму. 3 1990 дзейнічае новая канстытуцыя, паводле якой уведзена шматпартыйнасць, краіна перайменавана ў Рэспубліку М. У кастр. 1992 падпісана пагадненне з РЭНАМО пра спыненне агню і ператварэнне апошняй y паліт. партыю. На ўсеагульных выбарах перамагла ФРЭЛІМ О, Чысана зноў выбраны прэзідэнтам М. Дзейнічаюць паліт. партыі: партыя ФРЭЛІМО, М азамбікскае нац. супраціўленне (РЭНАМО), Дэмакр. саюз. М. — член ААН (з 1975), Арг-цыі афр. адзінства, Садружнасці (з 1995). Гаспадарка. М. — аграрная краіна. 3 1987 адбываецца пераход да рыначных адносін y эканоміцы. Праграма эканам. аднаўлення накіравана на развіццё сельскай гаспадаркі, перапрацоўчай і лёгкай прам-сці. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) на 1 чал. каля 670 дол. ЗШ А (1994). Аснова эканомікі — сельская
гаспадарка, якая дае 46% ВУП. У ёй занята каля 80% эканам. актыўнага насельнідтва. Апрацоўваецца каля 4% тэрыторыі, пераважае лядна-агнявое земляробства. Асн. экспартныя культуры: бавоўнік (вырошчваюць y правінцыях Замбезія, Нампула, Сафала, Кабу-Дэлгаду), арэх кэш ’ю (уздоўж узбярэжжа), цукр. трыснёг (даліна Замбезі), цытрусавыя, чай, какосавая пальма, сізаль, джут, тытунь. Для ўнутр. патрэб вырошчваюць кукурузу (збор 734 тыс. т, 1995), рыс (113), copra (243), батат (72), маніёк (4,2 млн. т), арахіс, сланечнік, бананы, памідоры, фасолю, садавіну. Асн. відамі харчавання краіна забяспечвае сябе тсшькі на 10%. Жывёлагадоўля развіта слаба, пераважна ў раёнах, дзе няма мухі цэцэ (Газа, Мапуту). Пагалоўе (млн. галоў, 1995): буйн. par. жывёлы — 1,28, авечак — 0,21, коз — 0,38, свіней — 0,16. Вытв-сць (тыс. т); ялавічыны — 38, свініны — 13, мяса птушкі — 29, каровінага малака — 59, казінага малака — 10. Марское, рачное і азёрнае рыбалоўства. Улоў рыбы і крэветак каля 30 тыс. т штогод. Развіта лясная гаспадарка, y т л . нарыхтоўка драўніны каштоўных парод дрэў (эбенавае, жалезнае, ружовае). На дсяю прам-сці прыпадае каля 27% ВУП. У сувязі са спадам вытв-сці большая ч. прадпрыемстваў працуе на 10— 40% магутнасці. Вядучая галіна — горназдабыўная. Вядзецца здабыча (тыс. т) каменнага вугалю — каля 30, баксітаў — каля 20, танталавай і жал. руды, каштоўных і паўкаштоўных камянёў (гранат, ізумруд, аквамарын, тапаз і інш.). Вытв-сць электраэнергіі 465 млн. кВт гадз пераважна на ГЭС. Больш за 50% электраэнергіі экспартуецца з ПАР. Харч. прам-сць (цукр., алейная, мукамольная, кансервавая, рыбная, мясная) працуе на мясц. сыравіне. Асн. цэнтры: Мапуту, Бейра, Шымойо. 3 галін лёгкай прам-сці вылучаюцца тэкст. (перапрацоўка і вытв-сць вырабаў з бавоўны,
МАЗАНІК
507
копры, сізалю, джуту), трыкат., абутковая. Прадпрыемствы ў Шымойо, Нампуле, Мапуту, Бейры, Накале. Хім. і нафтахім. прам-сць (вытв-сць угнаенняў, фарбавальнікаў, мыйных сродкаў, сернай к-ты, аўтапакрышак) y Мапуту і Бейры. Дрэваапр. прам-сць развіта ў Мапуту, Бейры, Нампуле (мэблевая) і ў Іньямінзе (цэлюлозна-папяровая). Есць невял. прадпрыемствы маш.-буд. і металаапр. прам-сці па вытв-сці і рамонце трансп. сродкаў. Вытв-сць буд. матэрыялаў (цэмент) y Мапуту, Накале і інш. Даўж. чыгунак 4 тыс. км, аўтадарог 36 тыс. km, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 5 тыс. км, водных шляхоў 3,8 тыс. км. Асн. трансп. магістралі служаць для транзітных перавозак паміж партамі М. і суседнімі краінамі. Гал. марскія парты: Мапуту, Бейра, Накала, Келімане. Міжнар. аэрапорты ў Мапуту і Бейры. Нафтаправод Бейра— Мутарэ (Зімбабве). Экспарт (150 млн. дол. ЗША, 1994): крэветкі, арэхі кэш ’ю, бавоўна, цукар, копра, чай, цытрусавыя, драўніна, каксавальны вугаль, танталавы канцэнтрат.
АР.М азанік.
Імпарт (1 млрд. дол. ЗША, 1994): нафта і нафтапрадукгы, машыны і абсталяванне, прамысл. сыравіна, тэкстыль, спажывецкія і харч. тавары. Асн. гандл. партнёры: ПАР, Вялікабрытанія, Партугалія, Іспанія. Важнай крыніцай валютных паступленняў з’яўляюцца пераводы ад мазамбікцаў, якія працуюць y ПАР, і зборы ад транзітных грузаў. Грашовая адзінка — метыкал. З.М.Шуканава (прырода, насельніцгва, гаспадарка). МАЗАМБІКСКАЕ ЦЯЧ^ННЕ, цёшіае паверхневае цячэнне ў Мазамбікскім праліве, y зах. ч. Індыйскага ак.; галіна Паўд. Пасатнага цячэння. Накіравана на Пд, уздоўж берагоў Афрыкі, дзе пераходзіць y цячэнне Ігольнага Мыса. Скорасць да 2,8 км/гадз (у перыяд з ліст. да крас.). Сярэдняя т-ра вады на паверхні за год да 25 °С.
МАЗАМБІКСКІ ІІРАЛІЎ, паміж в-вам Мадагаскар і Афрыкай y Індыйскім ак. Даўж. каля 1760 км, шыр. 422—925 км, глыб. на Пн і Пд больш за 3000 м, найменшая на фарватэры 17 м. Парты: Мазамбік, Бейра (Мазамбік), Мадхадзанга (Мадагаскар). Да арт Мазамбік. Цэнтральная частка г. Мапуту.
MA3ÂHIK Алена Рыгораўна (4.4.1914, в. Паддзягцярня Пухавідкага р-на Мінскай вобл. — 7.4.1996), удзельніца Мін-
508
МАЗАНІК
скага патрыятычнага падполля. Герой Сав. Саюза (1943). Засл. работнік культ. Беларусі (1980). Скончыла Рэсп. парт. шксшу пры Ц К КП(б)Б (1948), Мінскі пед. ін-т (1952). У ноч на 22.9.1943 выбухам міны, пастаўленай М. па заданні камандавання партыз. атрада «Дзіма», быў знішчаны ген. камісар Беларусі В.Кубэ. 3 вер. 1943 y партызанах, потым y Маскве. 3 1948 y Мін-ве дзярж. кантролю БССР. У 1952— 60 нам. дырэкгара цэнтр. навук. б-кі імя Я.Коласа АН БССР. Аўтар кн. «Помста» (2-е выд., 1988).
MA3ÂHIK Вячаслаў Вячаслававіч (н. 4.12.1954, Мінск), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі. Д-р тэхн. н. (1993). Скончыў Мінскае вышэйшае інж. зенітнае ракетнае вучылішча (1977). 3 1991 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёзлектронікі, з 1995 праф. Ін-та сучасных ведаў. Навук. працы па выліч. сетках і сістэмах рэальнага часу, перадачы даных па валаконна-аптычных лініях сувязі. Te.: Проблемноорментнрованные вычнслнтельные снстемы. Мн., 1993 (разам з І.У.Курэйчыкам). М.П. Саеік. МАЗАНЬЁЛА (Masaniello, скарочанае ад Т а м а з а А н ь е л а , Tommaso Aniello; чэрв. 1620, г. Пазітана, Італія — 16.7.1647), правадыр нар. паўстання ў Неапалі ў чэрв. 1647, накіраванага пераважна супраць ісп. панавання; рыбак. Зачэпкай да паўстання паслужыла ўвядзенне падатку на садавіну. Паўстанцы спалілі падатковыя дакументы, аблажьші палац віцэ-караля і абвясцілі М. капітанам народа Неапаля. Да іх далучыліся сяляне, жыхары mapa ry паўд. італьян. гарадоў. Віцэ-кароль пайшоў на перагаворы і адмяніў падатак, адначасова арганізаваў забойства М. Паўстанне было задушана толькі ў крас. 1648. МАЗАРЫНІ (італьян. Mazarini, франц. Mazarin) Джуліо (14.7.1602, Пешына, Італія — 9.3.1661), французскі дзярж. дзеяч. Д-р права (1622). Скончыў ун-т y Алькала-дэ-Энарэс (Іспанія, 1622). 3 1630 на дыпламат. службе ў папы рымскага. 3 1640 на франц. дыпламат. службе. 3 1641 кардынал. У 1643— 61 першы міністр Францыі, фактычньі кіраўнік знешняй і ўнутр. палітыкі маладога Людовіка X IV і яго маці (рэгенткі ў 1643— 51) каралевы Ганны Аўстрыйскай, з якой уступіў y тайны шлюб. Працягваў курс А.Э .Рышэльё на ўмацаванне франц. абсалютызму. задушана змова знаці (1643), шматлікія нар. паўстанні, выкліканыя павелічэннем падаткаў, атрымана перамога над Фрондай (1653). У знеш няй палітыды дамогся значных поспехаў (Вестфальскі мір 1648\ мірны і гандл. дагаворы з Англіяй y 1655, ваен. саюз з ёй y 1657; мірны дагавор з Іспаніяй y 1659 і інш.), эамацаваў паліт. гегемонію Францыі ў Еўропе.
МАЗАРЫ-ШАРЬІФ, горад на П н Афганістана. Адм. ц. правінцыі Балх. Вядомы з канца 15 ст. Каля 150 тыс. ж. (1997). Вузел аўгадарог. Аэрапорт. Прам-сць: тэкет., харч., металаапрацоўчая. Велазборачны і хім. з-ды. Рамёствы (дываны, скуры, метал. вырабы). Гандаль каракулем, збожжам, фруктамі. Музей «Бактар» (выяўл. мастацгва). Месца паломнідтва мусульман-шыітаў да мяркуемай магілы халіфа Алі з комплексам будынкаў 15 ст. (мячэць, медрэсэ, мінарэт, маўзалей; рэстаўрыраваны ў 19— 20 ст.).
МАЗАЎШАНЕ, заходнеславянскае племянное аб’яднанне. У 6— 7 ст. засялілі сярэдняе Павісленне. Межавалі на ПнУ з яцвягамі. У 12 ст. М. згадваюцца ў «Аповесці мінулых гадоў» і ў хроніцы Гала Ананіма. Паводле ўзроўню сац.эканам. становішча землі Мазовіі адставалі ад зямель Вялікай і Малой Польшчы. У 10 ст. пры Мешку I [960— 992] Мазовія ўвайшла ў склад Велікапольскай дзяржавы. Пры Баляславе II [1034— 37] мазавецкая знаць дамаглася поўнага аддзялення Мазовіі ад Польшчы, выбраўшы сваім князем Маіслава (Маслава, Мацлава). Казімір I, каб падпарадкаваць Мазовію, пайшоў на саюз з вял. кіеўскім кн. Яраславам Мудрым, які ў 1041, 1043, магчыма 1039, хадзіў на М. Да 1047 супраціўленне мазавецкай знаці задушана, Маіслаў забіты, Мазовія далучана да Польшчы. 3 1138 Мазовіяй валодаў Баляслаў Кучаравы, пазней яго брат Конрад. Нашчадкі апошняга валодалі Мазовіяй да 14 ст. На прадягу 13— 14 ст. вял. кн. ВКЛ неаднойчы хадзілі на М. У 1526 Мазовія канчаткова ўвайшла ў склад Псшьшчы. МАЗАХІЗМ [ад імя аўстр. пісьменніка Л. фон Захер-Мазаха (L.SacherMasoch), які апісаў гэту з ’яву], э р a т ы ч н ы п а с і в і з м , палавая ненармальнасць, пры якой для дасягнення палавога ўзбуджэння неабходна адчудь фіз. боль ці маральнае ўніжэнне з боку палавога партнёра. МАЗАЧЫО, М a з a ч a [Masaccio; уласнае Т а м а з а д ы Д ж а в а н і д ы С і м о н е К а с а і ( Г в ід з і) ; 21.12.1401, г. Сан-Джавані-Вальдарна, Італія — восень 1428], італьянскі жывапісец Ранняга Адраджэння; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў фларэнційскай школы жывапісу. Працаваў (часта з Мазаліна) y Фларэнцыі, Пізе і Рыме. У творчасці адышоў ад традыцый готыкі, працягваў маст. пошукі Джота ды Бандоне. У рэліг. кампазідыях увасабляў гуманіст. ўяўленні аб дасканалай асобе, надаваў ім надзвычайную жыццёвую пераканаўчасць. Творы вызначаюцца энергічнай святлоценявой лепкай, пластычнай трохвымернасцю фігур, імкненнем да манум. абагульнення форм: «Святыя Еранім і Іаан Хрысціцель» (1423?), «Мадонна са св. Ганнай» (разам з Мазаліна, каля 1424), паліпціх y царкве Санта-М арыя дэль Карміне ў Пізе (1426), размалёўкі капэлы Бранкачы ў
Мазачыо Святыя Еранім і Іаан Хрысціцель. 1423 (?). царкве Санта-М арыя дэль Карміне ў Фларэнцыі («Выгнанне з раю», «Цуд са етацірам», «Святыя Пётр і Іаан раздаюць міласціну», «Святы Пётр вылечвае хворых сваім ценем», паміж 1425 і 1428). У фрэсцы «Тройца» (каля 1426— 27, царква Санта-М арыя Навела ў Фларэнцыі) упершыню ў насценным жывапісе стварыў велічную цэнтральна-перспектыўную пабудову. Л і т З н а м е р о в с х а я Т.П. Проблемы кватроченто н творчество Мазаччо. Л., 1975.
МАЗГАВЫ ЎДАР, тое, што інсульт. МАЗГАВЫЯ АБАЛ0НКІ, злучальнатканкавыя плевачныя мембраны, якія пакрываюць галаўны мозг і спінны мозг y пазваночных жывёл і чалавека. Аднаслойную першасную М.а. маюць рыбы. У наземных пазваночных М.а. дыферэнцыруецца на цвёрдую (вонкавую) і мяккую (унутр.); мяккая падзяляецца на павуцінную і сасудзістую. Цвёрдая М.а. высцілае ўнутр. паверхню чэрапа і пазваночнага канала, утварае вянозныя сінусы, якія служаць для адцёку вянознай крыві ад галаўнога мозга. Павуцінная М.а. ў поласці чэрапа прылягае да
паверхні звілін кары вял. паўшар’яў. Сасудзістая М.а. непасрэдна пакрывае паверхню галаўнога і спіннога мозга, шчыльна злучана з ёю, багатая крывяноснымі сасудамі, якія забяспечваюць мозг і служаць для ўсмоктвання спіннамазгавой вадкасці (ліквара). Разам з павуціннай абалонкай утварае сасудзістыя спляценні жалудачкаў мозга. А.С.Леанцюк. МАЗГАВЫЯ П У ЗЫ РЫ , расшырэнні пярэдняга галаўнога аддзела нервовай трубкі ў зародку пазваночных жывёл і чалавека. Адрозніваюць 5 М.п., якія ў ходзе развіцця ператвараюцца ў пярэдні, прамежкавы, сярэдні, задні і прадаўгаваты мозг. А С.Леанцюк. М А ЗГ0 Уладзімір Мінавіч (н. 5.3.1959, г.п. Зэльва Гродзенскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1985). Працаваў y прэсе, на Бел. тэлебачанні, з 1984 y выд-ве «Юнацтва». Друкуецца з 1972. Адчуванне гісторыі і супярэчлівай сучаснасці, каханне, тэма адзінства чалавека і прыроды, добрае веданне роднага слова, яркасць метафар, напеўнасць — асн. ў яго творчасці: зб-кі «Пад спеў крынід» (1982), «Вершаліна» (1987), «Марафон» (1992). Аўтар зб-каў для дзяцей «Калі спрачаюцца маланкі» (1989), «Суседзі па сусвеце» (1994). «МАЗДА» (Mazda), аўтамабілі яп. фірмы «Мазда мотар карпарэйшэн». Груэавыя аўтамабілі выпускаюцца з 1930, легкавыя — 1960. Поўная маса грузавых аўтамабіляў да 2,8 т, прычэпаў — 1,55 т, магутнасць рухавіка да 90 кВт. Большасць мадэляў лепсавых аўтамабіляў «M.» 5-месныя, 4-дзверныя, магугнасць рухавіка да 147 кВт, найб. скорасць да 250 км/гадз. МАЗДАКІЦКІ РУХ, народны рух y дзяржаве Сасанідаў y 490 — канцы 520-х г. Ідэалогіяй М.р. было рэліг.-філас. вучэнне маздакізм, якое ўзнікла ў канцы 3 ст. Гал. змест вучэння — ідэі барацьбы Святла (Дабра) і Цемры (Зла), усеагульнай роўнасці, падзелу маёмасці. Рух узнік ва ўмовах эканам. і паліт. крызісу, росту ўплыву арыстакратыі і аслаблення царскай улады, разарэння іранскіх сялян, многія з якіх з-за жорсткага шлюбнага заканадаўства не маглі стварыдь сям’ю. Быў падтрыманы царом Кавадам 1 [488—496, 499— 531]. Прыхільнікі міздакідму занялі важныя дзярж. пасады, кіраўнік М.р. Маздак стаў адной з першых асоб дзяржавы. Маздакісты захоплівалі маёмасць знаці і аддавалі яе бедным, было палегчана шлюбнае заканадаўства. Аслабіўшы арыстакратыю, Кавад I y канцы 520-х г. парваў з маздакізмам, a яго сын Хасроў задушыў М.р. Маздак быў пакараны смерцю. MA3ÉI1A (Калядзінскі) Іван Сцяпанавіч (1644— 8.9.1709), украінскі дзярж. дзеяч. У 1669— 73 на службе ў гетмана Правабярэжнай Украіны (у складзе Польшчы) П.Дарашэнкі, y 1674—81 — y гетмана Левабярэжнай Украіны І.Самайловіча. У 1682— 86 ген.
есаул, y 1687— 1708 гетман Левабярэжнай Украіны. Адзін з найбуйнейшых землеўладальнікаў Украіны. У час Паўночнай вайны 1700— 21 узначальваў групоўку ўкр. старшыны, якая выношвала планы аддзялення Левабярэжнай Украіны ад Расіі і разлічвала на дапамогу Швецыі. Вёў тайныя перагаворы з каралём Рэчы Паспалітай (стаўленікам шведаў) Станіславам Ляшчынскім, пазней з каралём Ш вецыі Карлам XII. У 1708 разам з 5 тыс. казакоў перайшоў на бок Карла XII. Пасля паражэння швед. арміі ў Палтаўскай бітве 1709 М. разам з Карлам XII уцёк y тур. крэпасць Бендэр (цяпер y Малдове), дзе неўзабаве памёр. Літ.: К о с т о м а р о в Н.Н. Мазепа. М., 1992.
Да арг. «Мазда»: 1 — поўнапрыводны пікап «Мазда-В2600»; 2 — легкавы аўгамабіль «Мазда-323» малога класа. M Â3EP (ад пач. літар англ. слоў Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation узмацненне мікрахваль з дапамогай вымушанага выпрамянення), квантавы генератар або ўзмацняльнік звышвысокачастотнага дыяпазону, y якім незатухальныя ваганні падтрымліваюцца вымушаным выпрамяненнем уэбуджаных часцід. Найб. гіашыраны М. сантыметровага і дэцыметровага дыяпазонаў на аснове парамагнітных крышталёў (напр., рубіну; гл. Парамагнітны ўзмацняльнік) і малекулярныя генератары на пучках малекул вадароду, аміяку, атамаў цэзію, рубідыю і інш. Выкарыстоўваюцца ў радыёастраноміі, радыёлакацыі, y якасці стандартаў частаты (гл. Квантавы гадзіннік), узмацняльнікаў і прыёмнікаў з малым узроўнем шуму для сістэм звышдалёкай сувязі, y т л . касмічнай. Л.М.Арлоў. М АЗЖ АЧ0К, аддзел галаўнога мозга пазваночных жывёл і чалавека. Удзельнічае ў каардынаванні рухаў, рэгуляцыі вегетатыўных функдый, захаванні позы і раўнавагі цела. Размешчаны пад патылічнымі долямі вял. паўшар’яў, над прадаўгаватым мозгам, y задняй чарапной ямцы (іл. гл. да арт. Галаўны мозг). Складаецца з парных паўшар’яў (плошча звілін М. ў чалавека 1,5 тыс. см2),
МАЗіні
509
аб’яднаных сярэдняй часткай-чарвяком. Паверхня мае 3 слоі кары (малекулярны, гангліёзны, зярністы). Звязаны з мазгавым ствалом трыма парамі ножак. Парушэнні М. ў чалавека вядуць да расстройства раўнавагі, мышачнага тонусу і інш. А.С.Леанцюк. МАЗЖЎХІН Іван Ільіч (26.9.1889, Масква — 18.1.1939), расійскі кінаакцёр. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це. Працаваў y правінцыяльных т-рах, маскоўскім Увядзенскім нар. доме. 3 1911 здымаўся ў кіно. Буйнейшы акцёр рас. дарэв. кінематографа. Іграў рамант. герояў y меладрамах, здымаўся ў быт. камедыях, салонных і дэкадэнцкіх драмах. Сярод роляў: гвардзейскі афіцэр Маўрушка («Домік y Каломне» паводле А.Пушкіна, 1913), Стаўрогін («Мікалай Стаўрогін» паводле рамана Ф.Дастаеўскага «Д’яблы», 1915), Герман («Пікавая дама» паводле Пушкіна, 1916), князь Касацкі («Айцец Сергій» паводле Л.Талстога, 1918). 3 1920 y эміграцыі, здымаўся пераважна ў Францыі: «Дзіця карнавала» (1921, 1933, сцэнарыст і рэжысёр), «Дом таямнід» (1922), «Касцёр палае» (1923, сцэнарыст і рэжысёр), «Міхаіл Строгаў» (1926) і інш. Г.В.Ратнікаў. МАЗША (Masina) Джульета (сапр. імя Джулія Ганна; 22.2.1921, г. Сан-Джордж а-ды-П ’яна, Італія — 1994), італьянская актрыса. Вучылася ў Рымскім ун-це. У 1942 дэбютавала ў т-ры, y 1946 — y кіно. Сусв. вядомасць прынеслі ролі ў фільмах яе мужа рэжысёра Ф Феліні: «Агні вар’етэ» (1950), «Дарога» (1954, y сав. пракаце «Яны вандравалі па дарогах»), «Махлярства» (1955), «Ночы Кабірыі» (1957, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Канах), «Джульета і духі» (1965), «Джынджэр і Фрэд» (1986). Яе мастацтва вызначалася тонкім псіхалагізмам, спалучэннем лірызму і іратэску, уменнем яскрава і дакладна акрэсліць характар. Сярод інш. фільмаў: «Еўропа, 51» (1952), «Фартунела» (1958), «Шалёная з Шаё» (1969, англ.), «Фрау Холь» (1985). М АЗІНІ (Masini) Анджэла (28.11.1844, Тэра-дэль-Соле, Італія — 29.9.1926), італьянскі спявак (тэнар); адзін з буйнейшых прадстаўнікоў стылю бельканта 19 ст. 3 1867 выступаў на сцэнах буйнейшых т-раў Італіі і інш. еўрап. краін, y т.л. ў 1879— 1903 y Італьян. оперы ў Пецярбургу. У 1905 пакінуў сцэну. Валодаў голасам прыгожага тэмбру, бліскучай каларатурнай тэхнікай. Сярод партый: граф Альмавіва («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Немарына, Джэнара («Любоўны напітак», «Лукрэцыя Борджа» Г.Даніцэці), Радамес («Аіда» Дж.Вердзі), Турыду («Сельскі гонар» П.Масканьі), Лаэнррын («Лаэнгрын» Р.Вагнера), Фауст («Фауст» Ш.Гуно), Ленскі («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага) і інш.
510
МАЗЛУМАЎ
Літ:. Л а у р н - В о л ь п н Дж. Вокальные параллелл: Пер. с лтал. Л., 1972.
МАЗЛЎМАЎ Авядзікг Лук’янавіч (12.12.1896, г. Сімферопаль, Украіна — 30.9.1972), расійскі біёлаг-селекцыянер. Акад. УАСГНІЛ (1956). Герой Сац. Працы (1965). Скончыў Варонежскі с.-г. ін-т (1923, Расія). 3 1922 ва Усерас. НДІ цукр. буракоў і цукру (Варонежская вобл.). Навук. працы па біялогіі, селекцыі і агратэхніды цукр. буракоў. Вывеў 52 сарты і гібрыды цукр. буракоў. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1952. Ленінская прэмія 1965. Тв.: Селекцня сахарной свеклы. М., 1950; Методы селекцлн, созданне высокопродуктнвных соргов н гнбрндов сахарной свеклы н нх внедренне в пронзводство / / Тр. Всесоюз. НМЙ сахарной свеклы. 1965. Т. 2, вып. 2. MA3Ô Рахіль Эфраімаўна (н. 6.2.1910, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д -р мед. н. (1965), праф. (1966). Скончыла Маскоўскі ун-т (1930) і Мінскі мед. ін-т (1940). У 1949—80 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з 1969 заг. кафедры). Навук. працы п а кардыялогіі д э і ц я ч а г а ўзросту. Тв:. Пособне по педнатрнл для врачей. Мн., 1969 (разам з І.Н.Усавым); Пневмоння y детей раннего возраста. Мн., 1977. МА30ВІЯ (Mazowsze), гістарычная вобласць Польшчы, y сярэднім цячэнні Віслы і ніжнім цячэнні Нарава і Буга. У раннім сярэдневякоўі тэр. рассялення псшьскага племя мазаўшан. У склад польскай дзяржавы ўключана, верагодна, y час панавання Мешкі I, y 10 ст. цэнтр М. — г. Плоцк. У выніку падзелу ў 1138 Польшчы на ўдзелы (паводле завяшчання Баляслава I I I Крывавустага) узнікла Мазавецкае юіяства. якое ў 13 ст. распалася на больш дробныя ўдэелы. У 1351— 70 і 1388— 1526 мазавецкія князі ў леннай залежнасці ад Полыпчы. У выніку вымірання мясц. княжацкіх родаў асобныя ўдзелы М. ўключаны ў склад Кароны ў якасці ваяводстваў — Раўскага (Н 62), Плоцкага (1495), Мазавецкага (1526, цэнтр — г. Варшава). Да 1540 М. захоўвала ўласны сейм, да 1577 — асобнае заканадаўства. У 14— 17 ст. дробная шляхта і сяляне каланізавалі суседнія тэр. Прусіі (гл. Мазуры) і Падляшша, заснавалі пасяленні на бел., літ. і ўкр. землях. У выніку Люблінскай уніі 1569 М. стала цэнтр. рэгіёнам Рэчы Паспалітай, Варшава — месцам правядзення агульных сеймаў, з 1569 — сталіцай дзяржавы. У выніку 2-га і 3-га падзелаў Рэчы Паспалітай (1793, 1795) б.ч. М. адышла да Прусіі, меншая — да Аўстрыі. У 1807 і 1809 М. ў межах Варшаўскага герцагства, y 1815 — Каралеўства Польскага. У 1918 увайшла ў склад адноўленай Польскай дзяржавы ў межах Варшаўскага, часткова Беластоцкага і Люблінскага ваяводстваў, з 1999 — y межах Мазавецкага ваяводства. Л і т Dzieje Mazowsza do 1526 roku. Warszawa, 1994. Н.К.Мазоўка.
МА30ЛІСТАЕ ЦЁЛА, сукупнасць нервовых валокнаў, участак белага рэчыва галаўнога мозга плацэнтарных млекакормячых і чалавека. Размешчана ў глыбіні падоўжнай шчыліны паміж паўшар’ямі галаўнога мозга. Даўж. 7— 9 см. Уяўляе сабой сукупнасць папярочна размешчаных камісуральных нерв. валокнаў (колькасцю 200— 350 млн.), якія злучаюць сіметрычныя, рознаіменныя звіліны ці зоны новай кары абодвух паўшар’яў. Ажыццяўляе абмен нерв. імпульсацыяй паміж паўшар’ямі, што забяспечвае іх каардынаваную дзейнасць; з’яўляецца важнай сістэмай перапрацоўкі інфармацыі пры абучэнні. А. С.Леанцюк.
Неаднаразова выступаў на Беларусі. Дзярж. прэмія Польшчы 1951.
МАЗУР Вікгорьм Міхалаеўна (н. 4.8.1946, г. Магілёў), бел. спявачка (сапрана). Засл. арт. Беларусі (1982). Нар. арт. Беларусі (1998). Скончыла Бел. кансерваторыю (1971). 3 1970 салістка Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Валодае прыгожым моцным голасам. Творчасці характэрны эмацыянальнасць, выразнасць, артыстызм. Сярод роляў: Ірына, Алімпіяда, Паўлінка («Пяе «Жаваранак», «Тыдзень вечнага кахання», «Паўлінка» Ю .Семянякі), Сільва, Марыца,
МАЗбЛБ, лакальны балючы ўчастак празмернага патаўшчэння рагавога слоя эпідэрмісу скуры (гілеркератозу) чалавека. Узніхае як ахоўная прыстасавальная рэакцыя скуры на месцы працяглага мех. ўздзеяння, найчасцей на далонях, падэшвах і інш. Mae выгляд шчыльных жаўтаватых, брудна-шэрых ці карычневых патаўшчэнняў. Лячэнне тэрапеўтычнае. М. ёсць таксама ў некат. млекакормячых (вярблюдаў, прыматаў). М.З.Ягоўдзік.
MA3ÔH (Mazon) Андрэ (7.9.1881, Парыж — 13.7.1967), французскі філолагславіст. Чл. Акадэміі надпісаў і прыгожага пісьменства (1941). Замежны чл. AH СССР (1928), інш. замежных акадэмій. Вучыўся ў Сарбоне і Пражскім ун-це. Выкладчык франц. мовы Харкаўскага (1905—08), праф. слав. філалогіі Страсбурскага (1919— 23) ун-таў, Калеж дэ Франс (1924— 51). У 1909— 14 працаваў y Ін-це жывых усходніх моў. У 1937—59 ганаровы прэзідэнт Ін-та слав. даследаванняў Парыжскага ун-та. Аўтар прац па слав. філалогіі: «Марфалогія трыванняў рускага дзеяслова» (1908), «Граматыка чэшскай мовы» (1921), «Славянскія казкі паўднёва-заходняй Македоніі» (1923), «Парыжскія рукапісы Івана Тургенева» (1930), «Дакументы, славянскія казкі і песні паўднёвай Албаніі» (1936), «Слова аб палку Ігаравым» (1940), «Граматыка рускай мовы» (1943) і інш. Адзін з заснавальнікаў і рэдактар час. «Revue des études slaves» («Часопіс славянскіх даследаванняў», з 1921). У 1958—67 відэ-старшыня Міжнар. камітэта славістаў.
«МА30ЎША» («Mazowsze»), Д з я р жаўны ансамбль песні і тан ц а «Мазоўша» імя Т.Сыгетынскага Рэспублікі Польш ч а. Створаны ў 1949. Працуе ў в. Карсшін каля Варшавы. Арганізатар і першы кіраўнік Т.Сыгетынскі (з 1955 ансамбль яго імя), з 1955 кіраўнік М .Зімінская-Сыгетынская. У складзе калектыву хар. і балетная групы, інстр. ансамбль. У рэпертуары болып за 100 маст. апрацовак псшьскіх нар. песень і танцаў, пераважна цэнтр. Польшчы, арыгінальныя творы польскіх і інш. кампазітараў, y т.л. песні Сыгетынскага.
Віялета і Мадлен («Сільва», «Марыца», «Фіялка Манмартра» І.Кальмана), Ганна Главары, Зорыка і графіня Ілона, Фраскіта («Вясёлая ўдава», «Цыганскае каханне», «Фраскіта» Ф.Легара), Разалінда, Аніна («Лятучая мыш», «Ноч y Венецыі» І.Штрауса), Эліза Дулітл («Мая цудоўная лэдзі» Ф Л оу), Настасся Батманава («Халопка» М.Стральнікава), Чаніта і Анжэла («Пацалунак Чаніты» Ю.Мілюціна), Феніса («Хітрамудрая закаханая» А.Рабава), Насця («Бабскі бунт» Я .Пцічкіна), Пенелопа («Пенелопа» АЖ урбіна), Долі («Хэло, Долі!» Дж.Германа). А.Я.Ракава.
В.Мазур y ролі Мадлен.
МАЗУР (Masur) Курт (н. 18.7.1927, г. Брыг, Швейцарыя), нямецкі дырыжор. Чл. AM Германіі. Вучыўся ў Лейлцыгскай вышэйшай муз. школе (1946— 48). 3 1948 дырыжор о п ер н ш т-раў y Гале, Эрфурце, Лейпцыгу. У 1955— 72 генерал-музік-дырэкгар Дрэздэнскага філарманічнага аркестра, МекленбургсKa ra т-ра ў Шверыне, т-ра «Комішэопер», з 1970 гал. дырыжор^ аркестра «Гевандхаўза», з 1991 Нью-Йоркскага філарманічнага аркестра. Пад яго муз. кіраўніцгвам пастаўлены оперы «Хары Янаш» З.Кодая, «Рамэо і Юлія» Г.Зутэрмейстара, «3 мёртвага дома» Л.Яна-
дэрацыі барацьбітоў супраціўлення, з 1987 чл. ВЦСПС. Чл. Ц К y 1949—66, Бюро Ц К y вер. 1952 — снеж. 1962, Прэзідыума Ц К К.ПБ y снеж. 1962 — крас. 1965. Чл. Ц К y 1956— 81, канд. y чл. Прэзідыума Ц К з 1957, чл. Прэзідыума Ц К з 1965, чл. Палітбюро ЦК KJ1CC y 1966— 78. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—67, чл. Прэзідыума Вярх. Савета БССР y 1950— 53 і 1956—65. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1950— 79 і з 1989, чл. Прэзідыума Вярх. Савета СССР y 1958— 66. У 1956—65 чл. Ваен. савета БВА. Пахаваны на Новадзявочых могілках y Маскве. Тв:. О 20-летан со дня освобожденмя Советской Белорусснн от немецко-фашнстскях захватчнков. Мн., 1964; Незабываемое. 2 нзд. Мн., 1987.
МАЗУРУК
511
га), Андрэй Балконскі («Вайна і мір» С.Пракоф’ева), Валянцін («Фауст» Ш.Гуно), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Жэрмон, граф ды Луна, Радрыга, Рэната («Травіята», «Трубадур», «Дон Карлас», «Баль-маскарад» Дж.Вердзі), Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні). Лаўрэат Міжнар. і Усесаюзнага конкурсаў вакалістаў «Пражская вясна» (I960), імя Дж.Энеску (1961, Бухарэст), імя М.Глінкі (1962, Масква), y Манрэалі (1967).
МАЗЎРКА (польск. mazurek, mazur ад назвы жыхароў Мазовіі), польскі нар. танец. Mae своеасаблівую харэаграфічную (асн. элементы — хуткі бег пар з падскокам на 1-ю долю такта і вярчэнне) і метрарытмічную (тыповая рытма-
К.Мазур.
К.ТМазураў
чака, «Арабела» Р.Штрауса, «Атэла» Дж.Вердзі, «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага і інш. Вядомы я к інтэрпрэтатар сімфоній Л.Бетховена, А.Брукнера, Р.Шумана, Ф.Мендэльсона, П.Чайкоўскага. Нац. прэміі ГДР 1970, 1982. Прэмія імя Шумана 1981. МАЗЎРАЎ Кірыла Трафімавіч (7.4.1914, в. Рудня-Прыбыткоўская Гомельскага р-на — 19.12.1989), савецкі парт. і дзярж. дзеяч, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў патрыят. падполля і партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сац. Працы (1974). Скончыў Гомельскі аўтадарожны тэхнікум (1933), ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1947). 3 1933 тэхнік, нач. Камарынскага раённага дарожнага аддзела. У 1936— 39 y Чырв. Арміі, палітаддзеле Бел. чыгункі. 3 1939 заг. аддзела Гомельскага абкома, сакратар Гомельскага гаркома, 1-ы сакратар Брэсцкага абкома ЛКСМ Б. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце: палітрук роты, камандзір батальёна, інструктар палітаддзела 21-й арміі (падпалкоўнік). 3 вер. 1942 да канца 1943 М. на акупіраванай тэр. Беларусі: прадстаўнік ЦШ П Р y партыз. злучэннях Мінскай, Палескай, Пінскай, Баранавіцкай і Брэсцкай абл., чл. Мінскага падпольнага абкома КП(б)Б, сакратар Ц К ЛКСМ Б. У 1943—47 2-і, 1-ы сакратар Ц К ЛКСМБ. 3 кастр. 1947 y апараце Ц К КП(б)Б. 3 1949 2-і, 1-ы сакратар Мінскага гаркома, з 1950 1-ы сакратар абкома партыі. 3 ліп. 1953 Старшыня Савета Міністраў БССР. 3 ліп. 1956 1-ы сакратар ЦК. КПБ. У 1965— 78 1-ы нам. Старшыні Савета Міністраў СССР. 3 1986 Старшыня Усесаюзнага савета ветэранаў вайны і працы, чл. Міжнар. фе-
формула J~J J J Ці Л J J, трохдольнасць, капрызная акцэнтуацьы, рубатнасць) арганізацыю. Муз. памер 3/4 ці 3/8. Тэмп ад умеранага да хуткага. Найб. раннія запісы з мазуркавымі рытмамі (т.зв. польскі танец) выяўлены ў табулатурах і канцыяналах пач. 17 ст. 3 2-й чвэрці 19 ст. пашырана ў еўрап. краінах як бальны танец. Як муз. жанр дасягнула росквіту ў творчасці Ф.Ш апэна. На Беларусі вядома з сярэдзіны 19 ст. напачатку пры дварах знаці, y гарадах, потым і ў вясковым побыце. Захоўваецца ў рэпертуары сучасных музыкантаў. У прафес. бел. музыцы жанр М. распрацоўвалі ў 19 ст. Н.Орда, Міхал Клеафас Апнскі, М. і А.Ельскія, Ф.Міладоўскі, y 20 ст. А.Багатыроў, Г.Вагнер, Э.ТырІДз.Назіна. манд і інш. МАЗУРКЕВІЧ Язэп (Іосіф Ігнатавіч; 1887, в. Цялякава Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 1937), бел. пісьменнік, краязнавец. Скончыў Вышэйшыя курсы беларусазнаўства ў Мінску (1924). Настаўнічаў, выкладаў на Віцебскім вячэрнім рабфаку. У канцы 1920 — пач. 1930-х г. працаваў y Віцебскім краязнаўчым музеі, y школе. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Віцебскай філіі «Маладняка» і Віцебскай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў. Друкаваўся з 1922. Выступаў з апавяданнямі («Здзекі», 1924; «Бранявік», 1925), п’есамі («За калгас», 1930), нарысамі («Сустрэча», 1932), крытычнымі артыкуламі («400 гадоў беларускага друку», 1925; «Лігаратурны рух на Віцебшчыне», 1929). Рэпрэсіраваны ў 1937. Расстраляны. Рэабілігаваны ў 1957. М.Л.Зуеў.
М АЗУР0К Юрый Ангонавіч (н. 18.7.1931, г. Краснік, Полынча), расійскі спявак (барытон). Нар. арт. СССР (1976). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1960, клас С.Мігая). 3 1963 саліст Вял. т-ра ў Маскве. Сярод партый: Яўген Анегін, Ялецкі, Раберт («Яўген Анегін», «Пікавая дама», «Іаланта» П.Чайкоўска-
Ю.АМазурок.
І.П.Мазурук.
МАЗЎРСКІЯ АЗЁРЫ, група азёр на ПнУ Польшчы ў межах Мазурскага Паазер’я. Утвараюць сістэму, злучаную пратокамі і каналамі (19 ст.) з агульнай пл. 302 км2. Найб. азёры: Снярдвы (пл. 113,8 км2), Мамры (104,9 км2), Нягоцін (26 км2), Нідскае (17,3 км2). Сцёк y бас. рэк Вісла і П рэшля. Азёры ледавіковага паходжання. Размешчаны ў паніжэннях паміж канцова-марэннымі градамі. Se pari моцна парээаны, нізкія багністыя, высокія (да 4 м) залесеныя, са шматлікімі затокамі, астравамі і пляжамі. Суднаходства, рыбалоўства, турызм, зоны адпачынку, санаторыі. Шмат геал. (Фуледа), арніталагічных (Лукнайна) і расл. запаведнікаў. На воз. Снярдвы н.-д. станцыя Польскай АН. У час 1-й сусв. вайны 1914— 18 y раёне М.а. адбываліся кровапралітныя баі паміж рас. і герм. войскамі. Т.Каліцкі. МАЗУРЎК Ілья Паўлавіч (20.7.1906, г. Брэст — 2.1.1989), Герой Сав. Саюза (1937), ген.-маёр авіяцыі (1946), засл. палярны лётчык (1937). Скончыў Ваен. шксшу лётчыкаў (1929). У Чырв. Арміі з 1927. 3 1930 лётчык, камандзір атрада Грамадз. паветр. флоту, y 1938— —41 нач. Палярнай авіяцыі Галоўпаўночмаршляху (ГПМ Ш ). Вызначыўся ў 1937 y час дастаўкі Папанінскай навук. станцыі на Паўн. полюс. У Вял. Айч. вайну камандзір авіягрупы ВПС Паўн. флоту, з 1943 камандзір авіядывізіі і нач. асобай паветр. трасы ВПС Аляска— Краснаярск, арганізоўваў перапраўку на фронт баявых самалётаў. 3 1945 нач. упраўлення Палярнай авіяцыі, нам. нач. ГПМШ , нам. нач. НДІ. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1937— 50.
512
ІУІАЗУРЫ
МАЗЎРЫ (Mazury), гістарычна- геагр. раён y Псшьшчы, размешчаны пераважна ў Мазурскім Паазер’і, y складзе Вармінска-Мазурскага ваяв. У раннім сярэдневякоўі заселены прусамі, y 14— 17 ст. — польскімі сялянамі і дробнай шляхтай з Мазовіі. У 12 ст. — 1525 належалі Тэўтонскаму ордэну (з 1466 y леннай залежнасці ад Полыпчы). У 1525— 1701 y складзе Брандэнбургскапрускай дзяржавы (з 1657 незалежнай ад Польшчы), потым y каралеўстВе Прусія. Прускія ўлады вызначалі гэту тэр. як «польскія староствы». Назва «M.» замацавалася ў 1-й пал. 19 ст. Насельнідтва М. захавала польскую мову, звычаі, прьггрымлівалася пратэстантызму; з 1842 тут пачалі выдавацца польскія газеты, y 1896 засн. Мазурская нар. партыя. Паводле плебісцыту 1920 (праводзіўся ва ўмовах тэрору з боку ням. улад) М. ў складзе Германіі. Праследаванні польскіх дзеячаў і арг-цый узмацніліся ў 1928— 32 і пасля прыходу да ўлады А.Гітлера (1933). У студз. — лютым 1945 М. вызвалены войскамі 1-га і 2-га Бел. франтоў і ўключаны ў склад Польшчы. Непрыхільнае стаўленне камуніст. улад да польскага насельніцтва М. выклікала яго эміграцыю ў Германію. Значная частка М. заселена рэпатрыянтамі пераважна з Віленшчыны.
Н.К.Мазоўка.
МАЗУРЭНКА Анатоль Мітрафанавіч (21.3.1940, пас. Гарадок Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. — 30.3.1994), бел. вучоны ў галіне фізікі цвёрдага цела. Д-р тэхн. н. (1984), праф. (1987). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1961). 3 1963 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі. Навук. працы па фізіды і тэхніды высо"кага ціску, даследаванні фазавых пераўтварэнняў y нітрыдзе бору і вугляродзе, сінтэзе звышцвёрдых полікрышт. матэрыялаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Тв.: Алмазообразованне н взанмодействне в сястеме углерод-бор прн высокмх давленнях н температурах (у сааўт.) / / Неорганнческне матерналы. 1995. Т. 31, № 1.
Г.В.Гатальскі.
МАЗЎТ, астатак пасля атм. перагонкі нафты (адгонкі бензінавых, газавых і газойлевых фракдый). Густая вадкасць цёмна-рудога колеру, шчыльн. 890— 1000 кг/м , т-ра застывання 10— 40 °С, цеплата згарання 39,4—40,7 МДж/кг. Выхад М. складае 50% ад масы нафты. Выкарыстоўваюць я к вадкае кацельнае паліва, прадукгы вакуумнай дыстыляцыі М. — як сыравіну для атрымання маторнага паліва, змазачных масел. Гл. таксама Гудрон. МАЗЫНСКІ Валерый Яўгенавіч (н. 20.2.1947, в. Вялікае Стахава Барысаўскага р-на Мінскай вобл.), бел. рэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1984). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). 3 1974 рэжысёр, y 1976— 89 гал. рэжысёр
Бел. т-ра імя Я.Коласа, адзін з інідыятараў стварэння пры т-ры бел. т-ра «Лялька» (1986). Заснавальнік, з 1993 маст. кіраўнік Рэсп. тэатра бел. драматургіі. Паставіў спектаклі: y т-ры імя Я.Коласа — «Званы Віцебска» (1974) і «Кастусь Каліноўскі» (1978) У.Караткевіча, «Сымон-музыка» (1976, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1978) і «На дарозе жыцця» (1982) паводле Я.Коласа, «Блытаныя сцежкі» («На вастрыі»; 1983) К.Крапівы, «Парог» (1982),
«Вечар» (1983; Дзярж. прэмія Беларусі 1986), «Радавыя» (1984) і «Вежа» (1990; нап. з У.Някляевым) А.Дударава; y тэатры бел. драматургіі — «Галава» (1992) І.Сідарука, «Паваліўся нехта» (1992) Л.Родзевіча і У.Галубка, «Барбара Радзівіл» (1994) Р.Баравіковай, «Узлёт Артура Уі, які можна было спыніць...» (1997) Б.Брэхта. Работы М. адметныя метафарычнасцю, асацыятыўнасцю, гратэскавасцю, шматгоіанавасцю структуры, тонкім спалучэннем прыёмаў тэатра прадстаўлення і перажывання.
І.І.Чаркас.
МАЗЬІР, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Мазырскага р-на Гомельскай вобл. За 133 км ад Гомеля, 7 км ад чыг. станцыі на лініі Калінкавічы— Оўруч, на аўіадарозе Бабруйск— Оўруч. Найб. на Беларусі порт на Прыпяці. Аэрапорт. 109,2 тыс. ж. (1998). Мяркуецца, што слав. паселішча, ад якога бярэ пачатак М., узнікла ў 8 ст. У летапісах М. упершыню згадваецца пад 1155. 3 сярэдзіны 14 ст. ў складзе ВКЛ. 28.1.1577 кароль Стафан Баторый выдаў М. прывілей на магдэбургскае права (пацверджаны ў 1630 і 1670). Горад атрымаў герб: чорны арол, на яго грудзях
Мазыр. Жылыя дамы па вуліцы Савецкай.
змешчаны малы шчыт з гербам «'Громбы», пазней на малым шчыце літара S — манаірама Стафана Баторыя. У М. адбыліся Мазырскае паўстанне 1615 і Мазырскае паўстанне 1649. 3 1793 M. y Рас. імперыі, з 1795 цэнтр павета Мінскай губ., каля 2 тыс. ж. У 1796 атрымаў новы герб: y верхняй частцы ў залатым полі рас. двухгаловы арол з гербам М інска на грудзях, y ніжняй — y блакітным полі чорны арол. У сярэдзіне 19 ст. ў М. каля 6,5 тыс. ж., y 1878 — 7834 чал., 3 царквы, касцёл, сінагога. У 1879 заснавана тэлеграфная станцыя, y 1885 — запалкавая ф -ка «Маланка». У 1897 — 8067 ж. У 1901— 02 створаны Мазырскі сацыял-дэмакратычны камітэт Бунда, пасля — Мазырская арг-цыя РСДРП. У час Кастр. Усерас. паліі. стачкі 1905 існавала т.зв. Мазырская «рэспубліка». Напярэдадні 1-й сусв. вайны ў М. 11,4 тыс. ж., 1210 жылых будынкаў, 3 ф -й , 16 майстэрняў, 5 навуч. устаноў, земская бальніца, метэастандыя, друкарня, 2 кнігарні. 3 1924 цэнтр Мазырскага раёна (у 1926— 27 горад y Слабадскім р-не), y 1924— 30 і 1935—38 цэнтр Мазырскай акругі, y 1938—54 — Палескай вобласці. 3 27.9.1938 горад абл. падпарадкавання. У 1939 — 17,5 тыс. ж. У Вял. Айч. вайну з 22.8.1941 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія стварылі ў горадзе лагер смерці, загубілі 4,7 тыс. ж., больш за 1 тыс. чал. вывезлі на катаржныя работы ў Германію. Дзейнічала Мазырскае патрыятычнае падполле. Вызвалены 14.1.1944 воінамі 61-й арміі ў ходзе Мазырска-Калінкавіцкай аперацыі 1944. 3 1954 y Гомельскай вобл. У 1970 — 48,8 тыс. жыхароў. Цэнтр нафтаперапр. прам-сці (Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод). Прадпрыемствы маш.-буд. і металаапр. (Maзырскі завод сельскагаспадарчага машынабудаеання, Мазырскі завод меліярацыйных машын, Мазырскі кабельны завод), дрэваапр. (Мазырскі дрэваапрацоўчы камбінат, Мазырская мэблевая фабрыка), лёгкай (ф-кі трыкатажная, швейная і маст. вырабаў), харч. (Мазырскі солевыварны камбінат, малочны з-д, хлебазавод, піўзавод і інш.) прам-сці. Мазырскі завод кармавых дражджэй. Дзейнічаюць Мазырскі педагагічны інстытут, Мазырскі політэхнічны тэхнікум, музычнае вучылішча, Мазырскі краязнаўчы музей, Мазырскі драматычны тэатр імя І.Мележа. Брацкія могілкі сав. воінаў і партызан; брацкая магіла падпольшчыкаў, помнікі В.З.Харужай, сав. лётчыкам. Каля М. п ом н ій археалогіі — паселішчы эпохі неаліту, гарадзішча і селішча ранняга сярэдневякоўя. У пач. 16 ст. горад складаўся з 3 частак: цэнтр. (умацаванай астрогам), пасада (не ўмацаваны) і гандл. плошчы-рынку. Каля 1543 на месцы замка 14 ст. пабудаваны драўляны Мазырскі замак, які элучаўся з гандл. плошчай мостам на палях. У цэнтр. ч. горада перад замкам была Мікалаеўская царква. У 16—19 ст. М. развіваўся вакол умацаванага цэнтра ўздоўж правага берага р. Прьшяць. Яго радыяльна-кальцавую планіроўху выэначалі 3 асн. восі: уздоўж Прыпяці (з ПдУ на ПнЗ); ад гандл. плошчы на ПдЗ, да дарогі на г. Петрыхаў; з паўд.-ўсх. ч. горада да дарогі
на г. Оўруч. На гандл. плошчы былі: ратуша, 3 корпусы гандл. радоў, царква. У 1616 заюіадзены касцёл Ушэсця Маці Божай (адбудаваны пасля пажару 1757, не захаваўся). У 1648 засн. М а з ы р с к і к а с ц ё л і к л я ш т а р б е р н а р д з ін ц а ў, y 1-й пал. 18 ст. — базыльянскі манастыр і драўляная царква Параскевы Пятніцы. У 1744 ва ўрочышчы Кімбараўка засн. 2 кляштары ордэна цыстэрцыянцаў: мужчынскі (існаваў да 1864) і М а з ы р с к і к а с ц ё л і к л я ш т а р ц ы ст эр ц ы я н а к (гл. таксама К ім б а р а ў с к ія ц ы ст эр ц ы я н ск ія к л я ш т а р ы ). У 1752 пабудаваны касцёл і кляштар марыявітак (існаваў да 1856). У канцы 17 ст. ў М. дзейнічалі 5 драўляных цэркваў: Саборная архангела Міхаіла, св. Міколы, Раства Багародзіцы, Праабражэння гасподняга (Спаская) і св. Параскевы Пятніцы; y 1861 засталіся драўляныя цэрквы Мікольская, Параскевы Пятніцы і мураваны Міхайлаўскі сабор; пастаўлены касцёл і кляштар марыявітак (не захаваліся). Росту горада ў 1880-я г. садзейнічала буд-ва Палескіх чыгунак. Арх.-планіровачная структура сучаснага М. абумоўлена складаным рэльефам (р. Прыпяць з высокім і стромкім правым берагам і нізкім плоскім левым, шматлікія яры з розніцай вышынных адзнак 25—30 м). Генпланы М распрацаваны ў 1939, 1953, 1966 (з карэкціроўкай y 1975 і 1976), 1981. Асн. масіў жылой забудовы гістарычна склаўся на правым беразе Прыпяці, на левым — рачны вакзал, вытв. зона і жылы раён. Асн. кампазіцыйныя восі горада — вуліцы Ленінская (галоўная, забудавана 2—5-павярховымі дамамі), Савецкая (забудавана 3—5-павярховымі дамамі, захавалася забудова канца 19 — пач. 20 ст.), 17 Верасня, Чапаева, Пралетарская. На скрыжаванні вуліц Ленінскай і Савецкай размешчана пл. Леніна — адм.-грамадскі і культ. цэнтр (захаваўся помнік грамадз. архітэктуры — М а з ы р с к і к л у б -т э а т р ). Новы грамадскі цэнтр фарміруецца на верхнім плато каля Оўруцкай шашы, тут развіваецца і жылая зона. У раёне Бабры створаны навучальны цэнтр: навуч. карпусы і інтэрнаты палітэхнікума і медвучылішча, ПТВ будаўнікоў і геолагаў. Жылая забудова пераважна 9-павярховая з высокімі дамінантамі (адна з іх — будынак Мазырскага пед. ін-та) на вышэйшых адзнаках рэльефу. На левым беразе Прыпяці — унікальны лесапарк. Прадугледжваецца функцыян. заніраванне тэрыторыі, далейшае развіццё новага грамадскага цэнтра, удасканаленне трансп. сеткі, стварэнне аб’язной дарогі. Л іт :. Н н к п т н н А.С., З а л ь ц м а н Е.Е. Мозырь: Нст.-экон. очерк. Мн., 1973; Б о б р А.Г. Мой Мозырь: 14ст. очерк. Ч. 1. Мн., 1996; Памяць: Гіст.-дак. хроніка Маэыра і Мазырскага р-на. Мн., 1997. В .Л .Н а с е в іч , В. С .П а з д н я к о ў (гісторыя), Л .С .П а т а п а ў , Ю .А .Я к ім о в іч (архітэктура).
МАЗЫРСКАЕ ВЫ ТВ0РЧАЕ М ^ Б Л Е ВАЕ АБ’ЯДНАННЕ. Створана ў 1975 y г. Мазыр Гомельскай вобл., y складзе Мазырскага мэблевага камбіната (галаўное прадпрыемства), Хойніцкага дрэваапр. камбіната, лесапільных цэхаў в. Балажэвічы Мазырскага р-на і в. Бабічы Рэчыцкага р-на. Мазырскі мэблевы камбінат створаны ў 1945 як прамкамбінат на базе гаркамбіната, які ўключаў на той час цэхі: мукамольны, сталярны, слясарны, швейны, мастацкі, кавальскі і інш. У 1954 пабудаваны на новым месцы. Далучаны: y 1956 арцель «Чырвоны мэбелынчык», y 1963 Мазырскі райпрамкамбінат, y 1971 Калінкавіцкі прамкамбінат і Хойніцкі дрэваапр. камбінат. 3 1974 — Мазырскі мэблевы камбінат. У 1991 выйшаў з аб’яд-
нання Калінкавіцкі прамкамбінат. Асн. цэхі і адм. будынак пабудаваны ў 1976—94. Асн. прадукдыя (1999): мяккая, корпусная і кухонная мэбля, вырабы гасп. ўжытку.
МАЗЫРСКАЕ____________ 513
ў акупац. адміністрацыі, яны ўладкоўвалі на працу ва ўправу і інш. ўстановы падпольшчыкаў, якія ратавалі ад вывазу МАЗЫРСКАЕ ПАЛЁССЕ, фізіка-геаў Германію сав. грамадзян, зрывалі меграфічны раён Беларускага Палесся на рапрыемствы акупантаў, збіралі і пераПдЗ Гомельскай вобл. Мяжуе на 3 і Пн давалі партызанам зброю, харч. прадукз Лрыпяцкім Палессем, на У з Гомель- ты, медыкаменты, папярэджвалі іх пра скім Палессем, на Пд з Жытомірскім карныя аперацыі. У кастр. 1941 на чале Палессем (Украіна). Выш. 150— 160 м, з Дз.А.Казлоўскім створана група, якая падбірала для партызан людзей, зброю, найб. 221 м — найвыш. пункг на Бел. Палессі (на Мазырскай градзе). Пл. каля боепрыпасы, звесткі разведкі. У маі— 2,7 тыс. км2. Працягнулася з 3 на У ад жн. 1942 многія падполыпчыкі былі 40 да 120 км, з П н на Пд ад 25 да 60 арыштаваны і расстраляны акупантамі. 3 чэрв. 1943 пад кіраўніцтвам падп. Пакм. У тэктанічных адносінах прымеркавана да лескага абкома і Мазырскага райкома КП(б)Б дзейнічала група на чале з цэнтр. ч. Прыпяцкага прагіну. Крышт. фундамент перакрыты асадкавай тоўшчай верхняга К.В.Катлінскім, якая мела радыёперапратэразою, палеазою (асабліва развіта верхдатчык і перадавала камандаванню недэвонская саляносная тоўшча магутнасцю Чырв. Арміі эвесткі разведкі; y снеж. 3500 м) і кайнаэою. Антрапагенавая тоўшча 1943 гэта група расфарміравана, боль(магутнасць 40— 140 м) складэена з адкладаў шасць яе членаў пайшла ў партызаны. бярэзінскага і дняпроўскага зледзяненняў і У Мазыры на магіле падпольшчыкаў галацэнавых (алювіяльных, эолавых, балотпастаўлены абеліск. А .М .А д а с ь к а . ных). Сучасны рэльеф утварыўся пераважна МАЗЬІРСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1615, анў эпоху дняпроўскага эледзянення. тыфеадальнае выступленне гараджан М.П. — выразная раўніна, якая ўзвыМазыра, выкліканае ўзмацненнем экшаецца над навакольнай мясцовасцю сплуатацыі, самавольствам і ўціскам на 10—20 м. Большая ч. яе пласкахвастаросты, замкавай адміністрацыі і лістая водналедавіковая раўніна з асобнымі дэнудаванымі ўзгоркамі. Ваганні арандатараў. Насуперак магдэбургскаму праву з часткі мяшчан, якіх падпарададносных вышынь 3— 5, радзей 7 м. кавалі замку, спагналі незаконныя паВылучаюцца шырокія лагчыны з тарфядаткі. У адказ на гэта 3.10.1615 некалькі нікамі. У міжрэччы рэк Батыўля і Чэрсоцень узбр. гараджан на чале з бурцень участак азёрна-алювіяльнай нізімістрамі Ж.Мушам, І.Крыцкім, мяшчаны. У паўн.-ўсх. частцы М.П. на праванамі І.Ваўчком, АІІаўрыновічам і інш. бярэжжы р. Прыпяць захаваліся краяасадзілі замак. Яны расправіліся з невыя ледавіковыя ўтварэнні Мазырскай кат. прадстаўнікамі замкавай адмінісграды. Паверхня М.П. ўскладнена дзютрацыі, арыпггавалі мяшчан, якія паднамі, забалочанымі катлавінамі. Даліны трымлівалі ўлады, канфіскавалі іх маёрэк маюць нязначную глыбіню, забаломасць. Паўстанцы выбралі войта, пачаныя, месцамі з дзюннымі градамі. шырылі льготы магдэбургскага права на Карысныя выкапні: каменная ссшь, легўсіх мяшчан і інш. У выніку паўстання каплаўкія гліны, буд. пяскі, торф, Miўлада ў Мазыры перайшла да гар. магісHep. воды. Сярэдняя т-ра студз. -6,4 °С, трата. У 1622 каралеўскі суд мусіў прыліп. 18,8 °С, ападкаў 600 мм за год. Рачзнаць асобныя пераўтварэнні паўстанная сетка належыць да басейна р. Прыцаў. пяць, найб. р. Славечна з прытокамі Л іт .\ К о п ы с с к н й З.Ю. Нз нсторнн Батыўля і Чэрцень. Пераважаюць глебы обшественно-полмтнческой жмзнн городов дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падзоБелорусснн в XVI — первой половнне XVII лістыя забалочаныя супясчана-пясчавв. / / Тр. Нн-та нсторнн АН БССР. Мн., ныя, на лёсападобных адкладах — 1958. Вып. 3. дзярнова-палева-падзолістыя суглінісМАЗЫРСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1649, тыя. Лясістасць да 50% тэр. Пашыраны хваёвыя, шыракаліста-хваёвыя лясы, выступленне гараджан Мазыра і сялян дубровы. На забалочаных нізінах трап- наваксшьных вёсак y час антыфеадальляюцца бярозавыя і чорнаальховыя ля- най вайны 1648— 51 на Беларусі. Пачасы. У поймах дробных рэк — злакавыя лося ўлетку 1648. Выступленне ўзначалугі. Пераважаюць нізінныя балоты. ліў мазырскі рамеснік Іван Сталяр. Жыхары Мазыра склалі асобную харугПад ворывам 1 2 %, пад сенажацямі і пашай 11% тэрьпорыі. У межах М.П. ву на чале з мясц. седдавым майстрам Седляром. У жн. да гараджан далучыўся ландшафтны заказнік Мазырскія Яры. пасланы Б.Хмяльніцкім атрад Міхненкі. МАЗЬІРСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ 3 мэтай закрыць казацкім загонам шлях на Беларусь, y пач. студз. 1649 на Тураў П А Д П 0Л Л Е ў В я л і к у ю A й - і Мазыр рушыла 15-тысячнае войска ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з во- ВКЛ на чале з гетманам польным Я.Расені 1941 да студз. 1944 y Мазыры і Ма- дзівілам. Радзівіл паслаў да гараджан зырскім р-не. У вер. 1941 В.І.Крыцкі ганца з лістом, y якім прапанаваў здаць (працаваў бургамістрам горада) і горад без бою, за што абяцаў усім паўМ.Ю.Майсееў (працаваў нам. бургаміс- станцам права на свабодны выхад. Гатра па Мазырскім р-не) стварылі падп. раджане не прынялі прапановы. 19 групу. Карыстаючыся высокімі пасадамі студз. войска Радзівіла падышло да Ma-
514
МАЗЫРСКАЕ
зыра. Драгуны, пад прыкрыццём саней з дрывамі, падышлі да варог, выбілі іх бярвёнамі і ўварваліся ў горад. К канцу дня горад і замак былі захоплены, рэш ткі паўстанцаў адцеснены да Прыпяці і перабіты, горад разрабаваны, часткова спалены. Кіраўнік паўстання Сядляр прарваўся праз акружэнне і выратаваўся, Міхненка быў узяты ў палон і пакараны смерцю. МАЗЫРСКАЕ РА Д0ВІШ ЧА КАМЁННАЙ С 0 Л І У Гомельскай вобл., за 5 км на Пд ад г. Мазыр. Адкрыта ў 1963. Паклады звязаны з познадэвонскай саляноснай фармацыяй, прымеркаваны да скляпення Мазырскай саляна-купальнай струкгуры. Соль залягае шіастамі на глыб. 699— 734 м, мае ад 81 да 99,9% хлорыстага натрыю, ад 0,42 да 3,48% нерастваральных рэшткаў. Прамысл. запасы каля 600 млн. т. Ускрытая магутнасць ад 499 да 767 м. Распрацоўваецца метадам падземнага вышчалочвання. На базе радовішча працуе расолапромысел адкрытага акц. т-ва «Мазырсоль» па вытв-сці кухоннай солі гатунку «Палессе». Гл. таксама Мазырскі солевыварны камбінат. А.П.Шчураў. МАЗЫРСКАЯ АКРЎГА, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924— 30 і 1935— 38. Утворана 17.7.1924. Цэнтр — г. Мазыр. Пл. 16 268 км2, нас. 319,2 тыс. чал. (1924). Уключала 10 раёнаў: Азарыцй, Жыткавіцкі, Калінкавіцкі, Капаткевіцкі, Каралінскі, Лельчыцкі, Мазырскі, Нараўлянскі, Петрыкаўскі і Тураўскі; раёны падзяляліся на 128 сельсаветаў. У М.а. ўваходзілі 3 гарады (Калінкавічы, Мазыр, Петрыкаў), 4 мястэчкі (Жыткавічы, Капаткевічы, Нароўля, Тураў). 9.6.1927 да М.а. далучаны ІОравідкі р-н скасаванай Рэчыцкай акр. Н а 1.1.1930 y М.а. 10 раёнаў, 3 гарады, 5 мястэчак і 124 сельсаветы. Акруговая газ. «Чырвонае Палессе». 26.10.1930 акруга скасавана. Зноў утворана 21.6.1935, уключала 9 раёнаў: Даманавідкі, Ельскі, Жыткавіцкі, Капаткевідкі, Лельчыцкі, Мазырскі, Нараўлянскі, Петрыкаўскі, Тураўскі. Акруговая газ. «Бальшавік Палесся». 20.2.1938 М.а. скасавана, тэр. ўключана ў Палескую вобласць. МАЗЬІРСКАЯ 1’РАДА, краявое ледавіковае ўтварэнне ў межах Мазырскага Палесся на правабярэжжы ніжняга цячэння р. Прыпяць, y М азы рсйм р-не Гомельскай вобл. Працягваецца з ПнЗ (раён вусця р. Пціч) на ПдУ да в. Барбароў прыблізна на 50 км. Шыр. 3— 14 км. Выш. 160—200 м, найб. 221 м. Канчаткова ўтворана дняпроўскім ледавіком y час мазырскага стадыялу. Складзена з марэны (супескі, суглінкі, гліны, пяскі, жвірова-галечны матэрыял), якая перакрыта водна-ледавіковымі ляскамі з рэдкай галькай і жвірам (магутнасць 10 м), на паўн. і паўн.-ўсх. схілах — лёсападобнымі супескамі (магутнасць 11 м). Трапляюцца гляцыядысла-
кадыі з палеагенавых і неагенавых парод. М.г. мае выгляд слабавыгнутых y паўд.-зах. напрамку палос дробных град і ўзгоркаў. Перавышэнне над урэзам вады Прыпяці 94 м. Паўн. і ўсх. схілы звернуты да Прыпяці, стромкія, абрывістыя, адносныя выш. над урэзам вады 50— 70 м. Паўд. схілы пакатыя, паступова зліваюцца з водна-ледавіковай раўнінай. Града моцна расчлянёная (гушчыня 1000— 1800 м /км 2). Глыбіня яроў да 40—60 м (каля г. Мазыр, ландшафтны заказнік Мазырскія Яры). На схілах тэрмакарставыя і суфазійныя западзіны. Глебы пераважна дзярновападзолістыя і дзярнова-палева-падзсшістыя. Пад лесам 36% тэр., пераважна на ПдУ. Лясы хваёвыя, дубровы. Пад ворывам 22% тэр. Праводзяцца мерапрыемствы па ахове глеб ад воднай эрозіі. МАЗЫРСКАЯ ГРЎПА ВОЙСК З а ходняга ф р о н т у , аператыўнае аб’яднанне часцей і злучэнняў Чырв. Арміі ў савецка-польскую вайну 1920. Сфарміравана 20.5.1920 y складзе: 57-й стралк. дывізіі, 72-й і 139-й стралк. брыгад (адпаведна з 24-й і 47-й дывізій), Дняпроўскай ваеннай флатыліі, 17-й кав. дывізіі (з жн. 1920). Камандуючы Ц.С.Хвесін. Дзейнічала на левым фланіу Зах. фронту. У чэрв. 1920 фарсіравала Дняпро каля г. Рэчыца, заняла Мазыр і Калінкавічы, наступала ўздоўж чыг. палатна Мазыр— Брэст, удзельнічала ў баях за Лунінец, Пінск, Кобрын, Варшаву. У выніку контрнаступлення польск. арміі 16.8.1920 пачала адыход на тэр. Беларусі. 2.9.1920 расфарміравана. Войскі і штаб М.г.в. увайшлі ў склад 4-й арміі (2-га фарміравання) Зах. фронту. м а з ь і р с к а я з а п Ал к а в а я
Ф А БРЫ -
КА «МАЛАНКА». Дзейнічала ў 1895— 1920 y Кімбараўцы — прадмесці г. Мазыр Гомельскай вобл. У 1899 створана акц. т-ва «Маланка» з асн. капіталам 300 тыс. руб. Вырабляла запалкі шведскія. У 1910— 13 мела 3 паравыя машыны (75 к.с.), склады прадукцыі ў Гомелі, Кіеве, Краменчугу, Екацярынаславе, Кішынёве, Растове, Жытоміры. У 1911 працавала 625 чал. У 1910 прадукцыя ф -кі была прадстаўлена на выстаўцы ў Парыжы. Гл. таксама Мазырская мэблевая фабрыка. МАЗЫРСКАЯ м б Б Л Е В А Я Ф А БРЫ КА. Створана ў 1928 на базе Мазырскай
Мазырская града каля в. Бабры Мазырскага
раёна.
запалкавай фабрыкі *Маланка» ў г. Мазыр Гомельскай вобл. як мэблевая ф-ка «Прафінтэрн». У Вял. Айч. вайну ў будынку ф-кі размяшчаўся лагер сав. ваеннапалонных. Аднавіла дзейнасць y 1944 з сучаснай назвай. 3 1971 y складзе ВА «Мазырдрэў», з 1992 арэнднае ВА «Мазырдрэў», з 1997 адкрытае акд. т-ва «Мазырдрэў». Асн. прадукцыя (1999): тумбы для тэле- і радыёапаратуры, абутку, камоды, наборы мэблі для прыхожай і кухні. МАЗЫРСКАЯ «РЭСПЎБЛІКА », назва рэв. к-та, які дзейнічаў y Мазьіры пад кіраўніцгвам Мазырскай арг-цыі РСДРП y час Кастр. Усерас. паліт. стачкі 1905. 30.10.1905 на агульнагарадскім мітынгу выбраны рэўком, які меў баявую дружыну і 9 дзён праводзіў рэв. мерапрыемствы. Была зроблена спроба захапіць склады зброі і казначэйства, вызваліць палітвязняў. У сутычцы з царскімі войскамі 4 чал. забіты, 6 паранена. Усе члены рэўкома сасланы ў Сібір на вечнае пасяленне. МАЗЬІРСКІ ДРАМАТЬІЧНЫ ТЭАТР і м я I. М е л е ж а . Створаны ў 1990 y г. Мазыр Гомельскай вобл. на базе нар. т-ра гар. Дома культуры; да 1994 наз. Бел. эксперыментальны т-р «Верасень». Заснавальнік і першы кіраўнік М.Колас. 3 1992 дырэктар і маст. кіраўнік С.Кліменка, з 1994 маст. кіраўнік В.Ласоўскі. Т-р працуе ў будынку б. Дома культуры, мае вял. і малую сцэны. У рэпертуары пераважаюць спектаклі камед. жанру. Т-р плённа працуе з бел. драматургамі, эксперыментуе ў галіне муз. відовішча: «Несцерка» В.Вольскага, «Welcome ў нашу вёску» Г.Марчука, «Хачу быць мільянерам» АДзялендзіка, «Шкірдзюкі займаюць абарону» В.Ткачова, «Мар’я» А.Кудраўцава, «Купальская ноч» і «Гуляць дык гуляць» («Вяртаецца муж з камандзіроўкі») Ю.Куліка, «Трышчан ды Іжота» С.Кавалёва і інш. Значнае месца ў рэпертуары займаюць творы класічнай і сучаснай замежнай драматургіі: «Даходнае месца» А.Астроўскага, «Пад адным дахам» Л.Разумоўскай, «Ехай» Н.Садур, «Стваральніца цуда» і «Утаймаванне тырана» У.Гібсана, «Як пазнаёмідца з бацькам» («Хачу здымацца ў кіно») паводле Н.Саймана і інш. Сярод пастановак для дзяцей: «Прыгоды Люстрынкі, ці Несусветнае эладзейства» І.Сідарука, «Прынцэса і Янка» У.Ягоўдзіка, «Беласнежка і сем гномаў» Л.Усцінава і А.Табакова, «Птушка, што забыла сваю песню» паводле Г.Пракопа і інш. Лепшыя спектаклі т-ра вызначаюцца музычнасцю, дынамічным рытмам, сакавітым гумарам і рэжысёрскай фантазіяй. Тэатр — лаўрэат Міжнар. тэатр. фестывалю «Студыйныя каляды» ў Мінску (1991). В.А.Грыбайла. М АЗЫ РСКІ ДРЭВААПРАЦ0ЎЧЫ KAMBIHÂT. Пабудаваны ў 1915 y г. Мазыр Гомельскай вобл. як лесапільны з-д. У 1922— 23 пачаў перабудоўвацца, наз. «Пралетарый». У Вял. Айч. вайну
515
МАЗЫРСКІ
складзенай з гаршковай і каробчатай кафлі, упрыгожанай геам. арнаментам. МАЗЬІРСКІ КАБЕЛЬНЫ ЗА В0Д «Мазыркабель». Пабудаваны ў 1959 y г. Мазыр Гомельскай вобл. У 1972 уведзены ў эксплуатацыю цэх серабрэння меднага дроту, y 1975 — цэх мантажных правадоў, y 1982 — цэх тавараў нар. ўжытку. У 1976— 90 галаўное прадпрыемства ВА «Беларуськабель». 3 1990 наз. Мазырскі кабельны з-д «Беларуськабель», з 1997 адкрытае акц. т-ва «Беларуськабель». Асн. прадукцыя (1999): правады авіяцыйныя, мантажныя, злучальныя шнуры, кабелі сельскай і гар. тэлеф. сувязі, радыёчастотныя, сілавыя і кантрольныя. МАЗЫ РСКІ Мазырскі драматычны тэатр імя І.Меле-
жа. Сцэна са спектакля «Утаймаванне тьірана».
абсталяванне эвакуіравана ў г. Архангельск, разбураны. У 1945—49 адноўлены як М.д.к. У 1954— 63 уведзены ў эксплуатацыю цэхі: раскроечна-загатовачны з сушыльнай гаспадаркай, мэблевы па вытв-сці драўнянастружкавых пліт (ДСП). У 1971 на базе М.д.к. створана ВА «Мазырдрэў», y складзе якога Мазырская, Ельская і Калінкавіцкая мэблевыя ф-кі, a з 1978 — Ельскі і Тураўскі леспрамгасы. У 1992 ВА «Мазырдрэў» стала арэндным прадпрыемствам, ад яго аддзяліліся Тураўскі леспрамгас і Калінкавіцкая 'мэблевая ф-ка. 3 1997 адкрытае акц. т-ва «Мазырдрэў». Асн. прадукцыя (1999): корпусная і інш. мэбля, ДСП, піламатэрыялы, паркет, струганая шпона, вырабы дрэваапрацоўкі. МАЗЬІРСКІ ЗА В0Д КАРМАВЫХ ДРАЖДЖ Фй. Пабудаваны ў 1983 y г. Мазыр Гомельскай вобл. Выпускаў кармавыя дрожджы. У 1995 перапрафіляваны на выпуск спірту этылавага рэктыфікаванага і гарэлкі. Асн. прадукцыя (1999): спірт этылавы рэктыфікаваны, гарэлка, напіткі пладовыя моцныя і вінныя вінаградныя. МАЗЫРСКІ
ЗА В0Д
МЕЛІЯРА-
Ц Ы ЙНЫ Х М АШ Ы Н Дзейнічае з 1954 y г. Мазыр Гомельскай вобл. як рамонтна-экскаватарны з-д. На поўную магугнасць пачаў працаваць y 1957. Прадпрыемства мае цэхі: сталеліцейны, кавальскі, механазборачны, інструментальны, энергамех. і дробных серый. 3 1958 з-д меліярацыйных машын, з 1975 галаўное прадпрыемства Мазырскага ВА «Меліярмаш», з 1989 арэнднае прадпрыемства АП «МЗММ». Асн. прадукцыя (1999): касілкі ротарныя дарожныя, гідраманіпулятары, с.-г. пагрузчыкі, мантажныя пад’ёмнікі, навясное аб-
сталяванне бульдозера, карчавальніка, рыхліцеля, пагрузчыка на тракгары К-700, Т-170 і запасныя часткі да буддарожных машын. М АЗЫ РСКІ ЗА В0Д СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАІА МАШЫНАБУДАВА н НЯ « М а з ы р с е л ь м а ш». Створаны ў 1928 y г. Мазыр Гомельскай вобл. як арцель «Молат». У Вял. Айч. вайну абсталяванне часткова эвакуіравана, астатняе знішчана. У 1944 арцель адноўлена, y 1956 псрайменавана ў ліцейнамеханічны з-д. 3 1974 з-д машынабудавання для птушкагадоўчых комплексаў і ферм «Мазырптушкамаш». У 1980— 90 прадпрыемства поўнасцю рэканструявана. 3 1988 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): катлы быт. для ацяплення жылых дамоў, вадагрэйныя калонкі, цеплагенератары для паветр. ацяплення і вентыляцыі с.-г. і інш. аб’екгаў, воданагравальныя ўстаноўкі для вадзянога ацяплення будынкаў і для атрымання гарачай вады. М АЗЫ РСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 15— 18 ст. на гарадзішчы стараж. Мазыра. Пабудаваны на месцы ўмацаванага драўлянага замка 14 ст. Займаў мыс паміж шырокімі ярамі, якія праразалі высокі карэнны бераг Прыпяці. У 1520— 30-я г. зруйнаваны татарамі. Адноўлены ў 1543. Складаўся з 3 вежаў з гароднямі і некалькімі дамамі паміж імі, якія таксама выконвалі абарончую ролю. Пасля перабудовы ў 1576 меў 5 вежаў. У 1609 цалкам згарэў, y 1613 адноўлены. У ходзе ваен. дзеянняў 17 ст. замак неаднойчы быў разбураны і паступова прыйшоў y заняпад. У 18 ст. М.з. — парадны замкава-палацавы комплекс, які складаўся з драўлянага палаца ў цэнтры і гасп. зоны. Пры даследаванні на замчышчы выяўлены рэшткі жылой пабудовы 16 ст. з кафлянай печчу,
КАСЦЁЛ
I
КЛЯІІГГАР
БЕРНАРДЗІНЦАЎ, помнік архітэктуры барока ў г. Мазыр Гомельскай вобл. Пабудаваны ў 1648 па фундацыі палкоўніка С.Лозкі, перабудаваны ў 1760— 75 маршалкам мазырскім КАскіркам. У 1865 касцёл ператвораны ў Міхайлаўскі сабор, y 1876 адрамантаваны. Касцёл — 3-нефавая 2 -вежавая мураваная базіліка з пяцііраннай апсідай. Гал. 3-часткавы фасад — увагнута-пукатая арх. плоскасць, раскрапаваная звязкамі пілястраў, тонкапрафіляванымі карнізамі. Партал увахода завершаны фігурным крапаваным шчытом з прамавугольнай нішай для абраза па цэнтры. Трох’ярусныя (васьмярык на 2 чацверыках) шатровыя вежы (надбудаваны ў 1829) з элементамі класіцызму. Рытм бакавых фа-
Мазырскі касцёл і кляштар бернардзіяцаў. Будьшак касцёла.
516
МАЗЫРСКІ
садаў ствараюць лучковыя аконныя праёмы і лапаткі ў прасценках. Да касцёла з усх. боку прымыкае кляштарны корпус (арх. Вісконці) — 2-павярховы Г-падобны ў плане будынак. У 1832 кляштар скасаваны, y 1839 пасля пажару корпус прыстасаваны пад бальніцу ( 1 -ы паверх) і дзярж. ўстановы (2 -і паверх). А.М.Кулагін. Мазырскі касцёл і кляштар бернардзінцаў. 3
М АЗЫ РСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР ЦЫСТЭРЦЫЙНАК, помнік архітэктуры позняга барока. У г. Мазыр Гомельскай вобл. Пабудаваны ў 1744— 45 y б. урочышчы Кімбараўка па фундацыі Б.Ражакскага на правым беразе р. Прыпяць, y т.зв. Анёльскай даліне. У 1883 кляштар закрыты, y 1888 перададзены праваслаўным. Уключае мураваны касцёл Міхаіла і жылы корпус, абнесеныя мураванай агароджай. У 1893— 94 касцёл рэканструяваны пад царкву: прыбудаваны драўляная званіца, бакавая мураваная галерэя і інш. Касцёл — 1 -нефавы, накрыты высокім 2 -схільным дахам з увагнутымі вальмамі над 3-граннай апсідай. Mae моцную канструкцыю (таўшчыня сцен 1,5 м). Гал. фасад расчлянёны на 3 часткі высокімі пілястрамі, завершаны шырокім тонкапрафіляваным карнізным поясам і ступеньчатым атыкам (надбудаваны ў 1894). Бакавыя фасады дэкарыраваны 3 ярусамі фігурных і арачных ніш з конхамі ў верхнім ярусе. Гал. ўваход праз нізкі 5-гранны тамбур, дэкарыраваны буйнымі вуглавымі лапаткамі. Інтэр’ер быў аздоблены сюжэтнай фрэскавай размалёўкай пач. 18 ст. (не захавалася). Першапачаткова з касцёлам з ПнУ злучаўся крыты бляхай і чарапіцай П-падобны ў гшане 3-павярховы жылы корпус ( 1 -ы паверх мураваны, 2 -і і 3-і — з «прускага муру»), які ствараў унутр. двор. Захаваўся корпус прамавугольны ў плане, 2 -павярховы, наіфыты 2 -схільным дахам. Фасады рытмічна расчлянёны квадратнымі і прамавугольнымі аконнымі праёмамі і шырокімі лапаткамі ў прасценках. Іл. гл. да арт. Кімбараўскія цыстэрцыянскія кляштары. А.М.Кулагін. МАЗЫРСКІ КЛУБ-ТЭАТР, помнік архітэктуры канструкгывізму ў г. Мазыр Гомельскай вобл. Узведзены ў 1929— 32. 2-павярховы асіметрычны П-падобны ў плане мураваны будынак. Mae дакладна размежаваныя тэатр. і клубную часткі, кожная з асобным уваходам і вестыбюльнай групай, злучаныя паміж сабой папярочным крылом-пераходам. Маст. аблічча будынка вырашана лаканічнымі сродкамі. На гал. фасадзе вылучаецца паўкруглы з 6 калонамі аб’ём з уваходам y глядзельную частку. У будынку працавалі Мазырскія т-ры: рабочай моладзі (з 1935), калг.-саўгасны (1935— 38), Палескі абл. драматычны (1938— 41, 1944— 46). А.А.Воінаў
гравюры 1865.
М АЗЫ РСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ М УЗЕЙ Засн. ў 1948, адкрыты ў 1 9 4 9 y г. Мазыр Гомельскай вобл. Пл. экспазіцыі 273,2 м2, каля 23 тыс. адзінак асн. фонду (1999). Сярод экспанатаў жаночыя ўпрыгожанні бронзавага веку, амфара 1 2 ст., кафля і посуд 16— 18 ст. з археал. помнікаў на тэр. раёна; дакументы і матэрыялы пра рэв. рух 19 — пач. 20 ст., падзеі грамадз. вайны, пра дзейнасць падполля і партыз. руху на Мазыршчыне ў Вял. Айч. вайну, землякоў Герояў Сав. Саюза М.У .Барысава, М .П .Катлаўца, М.В.Мураўёва, пра Азарыцкія лагеры смерці, вызваленне раёна ад ням.-фаш . захопнікаў, гасп. і культ. жыцдё ў пасляваен. час. Аб’ядноўвае музеі дэкар.-прыкладнога мастацгва кераміста М.М.Пушкара, прыроды і археалогіі і «Палеская веда», цэнтр рамёстваў. І.І.Васількова. М АЗЫ РСКІ НАСІАЎНІЦКІ ІН С ТЫ ТЎТ. Існаваў y 1944— 52. Засн. на базе пераведзенага ў Мазыр Рагачоўскага настаўніцкага інстытута. Рыхтаваў настаўнікаў 5— 7-х кл. агульнаадук. школы. Тэрмін навучання 2 гады. Меў аддзяленні: фіз.-матэм., рус. і бел. мовы і л-ры , прыродазнаўча-геагр., гіст., завочнае і падрыхтоўчае. Працавалі кафедры бел. і рус. мовы і л-ры, гісторыі, педагогікі і псіхалогіі, прыродазнаўства і геаграфіі, фізікі і матэматыкі, фіз. выхавання. Рэарганізаваны ў Мазырскі педагагічны інстытут. М АЗЬІРСКІ НАФТАПЕРАПРАЦ0ЎЧ Ы ЗАВ0Д. Будаўніцтва пачата ў 1971 y г. Мазыр Гомельскай вобл. У 1975 пушчана першая ўстаноўка па перапрацоўцы нафты, y 1977 пачала працавадь бітумная ўстаноўка. 3 1994 адкрытае акц. т-ва ў складзе рас.-бел. адкрьггага акц. т-ва «Нафтагазавая кампанія «Слаўнафта». Працуе на бел. нафце і з нафтаправода «Дружба». Вядзецца рэканструкцыя для больш глыбокай перапрацоўкі нафты і павышэння якасці нафтапрадухтаў. Асн. прадукцыя (1999): аўтамаб. бензіны, рэактыўнае паліва, мазуг, дызельнае паліва, вакуумны газойль, пячное паліва, бітумы нафтавыя, звадкаваны газ, сера тэхнічная. МАЗЬІРСКІ ILABÉT, адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ, Рас. імперыі і БС СР y 16— 20 ст. Утвораны ў 1565 y складзе Кіеўска-
га, з 1569 — Мінскага ваяв. ВКЛ. Цэнтр — г. Мазыр. Асн. частку М.п. складалі дзярж. Мазырская, Бчыцкая (Пціцкая) і Уборцкая всшасці (з пач. 15 ст. належала Віленскаму каталіцкаму біскупству). У М.п. увайшла таксаш тэр. на паўн. беразе р. Прыпяць ад р. Пціч да р. Случ з маёнткамі Ленін, Жыткавічы і інш. Найб. значныя мястэчкі: Капаткевічы, Каралін, Лельчыцы, Ленін, Нароўля, Петрыкаў, Скрыгалаў. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай павет скасаваны. 3.5.1795 адноўлены ў складзе Мінскага намесніцтва, з 12.12.1796 — Мінскай губерні. Пл. 15,6 тыс. км2. У павеце было 8 мястэчак: Давыд-Гарадок, Ельск-Каралін, Капаткевічы, Лахва, Ленін, Петрыкаў, Скрыгалаў, Тураў; 6 каталіцкіх касцёлаў, 7 уніяцкіх і каля 50 правасл. цэркваў. У 1860 y М.п. 112 прыватных маёнткаў. У 1861 утворана 21 всшасць: Буйнавідкая, Бярозаўская, Грабаўская, Дзякавідкая, Жыткавіцкая, Камаровіцкая, Капаткевіцкая, Лахвенская, Лельчыцкая, Ленінская, Лучыцкая, Ляскавіцкая, Мялешкавіцкая, Міхайлаўская, Петрыкаўская, Скараднянская, Слабода-Скрыгалаўская (у 1913 падзелена на Слабадскую і Скрыгалаўскую), Тонежская, Тураўская, Хорская, Чучавідкая; пазней утворана Каралінская воласць. У 1878 — 95,3 тыс. чал. На 7.11.1917 y М.п. 23 воласці. 3 29.8.1919 да 10.8.1920 y Гомельскай губерні, потым зноў y Мінскай. 18.3.1921 Бярозаўская, Лахвенская, Хорская і Чучавіцкая вол. адышлі да Полыпчы, астатняя частка М.п. ўключана ў БССР. 17.12.1921 Ленінская вол. перададзена Слуцкаму пав. 3.3.1924 да М.п. далучана зах. частка Рэчыцкага пав. (7 валасцей цалкам і 3 часткова). 17.7.1924 М.п. скасаваны, тэр. ўключана ў Мазырскую акругу. В.Л.Насевіч. МАЗЫРСКІ ПЕДАГАІ'ІЧНЫ ІНСТЫТЎТ і м я H. К. К р у п с к а й . Засн. ў 1952 y г. Мазыр на базе Мазырскага настаўніцкага інстытута. Імя Крупскай прысвоена ў 1964. У 1998/99 навуч. г. 5,5 тыс. студэнтаў; ф-ты: фізікаматэм., філал., педагогікі і методыкі пач. навучання, агульнатэхн. дысцыплін і фізікі, абслуговай працы, інжынерна-пед., даінстытуцкай падрыхтоўкі. Навучанне дзённае і завочнае. Аспірантура з 1992; з 1993 працуе н.-д. Секгар. Mae музеі гісторыі ін-та і гісторыі тэхн. творчасці. В.С.Болбас. МАЗЫ РСКІ П ОЛІТЭХ НІЧНЫ T âxНІКУМ . Засн. ў Мазыры ў 1963. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; прамысл. і грамадзянскае буд-ва; вытв-сць буд. вырабаў і канструкцый; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. М АЗЫ РСКІ РАЁН. На Пд Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,6 тыс. км2. Нас. 21,1 тыс. чал. (1998, без г. Мазыр). Сярэдняя шчыльн. 13 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Мазыр. Уключае 93
МАЗЫРСКІ
517
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 43,6 тыс. га, з іх асушаных 11,2 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 13 калгасаў, 4 саўгасы, 14 фермерскіх гаспадарак, Мазырская агароднінная ф -ка (в. Каменка) і птушкафабрыка (в. Ляхаўцы), сортавьшрабавальная станцыя і эксперым. база «Крынічная», Палеская с.-г. доследная станцыя Акадэміі агр. навук. Асн. кірункі сельскай гаспадаркі: малочнамясная жывёлагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля, вырошчванне збожжа, бульбы, кармавых культур, рапсу, агародніны, насенняводства. Прадпрыемствы горназдабыўной, дрэваапр., буд. матэрыялаў, лёгкай і харч. прам-сці. Па тэр. раёна праходзіць чыг. Калінкавічы— Оўруч. Раённы цэнтр звязаны аў-
Аўтар нарты м.Ф.опірыдонау
сельскія населеныя пунклы, 10 сельсаветаў: Асавецкі, Барбароўскі, Каменкаўскі, Козенскі, Крынічны, Махнавіцкі, Міхалкаўскі, Прудкоўскі, Скрыгалаўскі, Слабадскі. Раён пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС.
Тэрыторыя раёна раэмешчана пераважна ў межах Мазырскага Палесся, паўн. ўскраіна — Прыпяцкага Палесся. Паверхня ўзгорыстараўнінная, 77% яе вышэй за 150 м, найвыш. гтункт 221 м на Мазырскай градзе (паміж вёскамі Бабры і Бабраняты). Агульны нахіл з ПнЗ на ПдУ, да даліны р. Прыпяць. Карысныя выкапні: каменная соль, торф, пяскі, гліны і суглінкі, мінер. фарбы, буры вугаль, крыніда мінер. вады. Сярэдняя т-ра студз. -6,4 °С, ліп. 18,8 °С. Ападкаў 600 мм за год. Вегетац. перыяд 197 суг. Найб. рэкі Прыпяць з прытокамі Трэмля, Іпа, Ненач, Мытва; р. Чэрцень (прыгок р. Славечна). Лешнеўскае вадасховішча. Пераважаюць глебы дзярновападэолістыя (48,2%), поймавыя (алювіяльныя, 22,4%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (18%), тарфяна-балотныя (7,2%). Пад лесам 53,3% тэрыторыі. Лясы пераважна хваёвыя, бярозавыя, дубовыя, чорнаальховыя. Найб. лясістасць на 3 раёна. Пл. балот 14,2 тыс. га, з іх асушана 11,2 тыс. га. Найб. балоты: Майсееўскае, Скалодзінскае, Махнавіцкае, Чэрцень. Ландшафтны заказнік рэсп. значэння Мазырскія Яры. Помнікі прыроды мясц. значэння: валуны «Камснныя быкі* каля пас. Крьшічны, дубровы ў Асавецкім, Слабадскім, дуброва і хвойнік y Мазырсхім лясніцтвах; бат. мікразаказнікі Белая, Сгрэльскі-2, Раманавічы, Качуры.
тадарогамі з Калінкавічамі, Оўручам, Нароўляй, Лельчыцамі, Петрыкавам, Ельскам, Хойнікамі. Суднаходства па р. Прыпяць. У раёне 11 сярэдніх, 9 базавых, 5 пач., 3 муз., дзіцячая спарт. школы, 21 дашкольная ўстанова, 34 дамы культуры і клубы, 33 б-кі, 4 бальніцы, паліклініка, амбулаторыя, 25 фельч.-ак. пунктаў. Філіял Бел. дзярж. маст. музея ў в. Гурыны. Арх. помнікі: сядзіба (19 ст.) y в. Барбароў; капліца (часткова разбурана) і абеліск (1897) y памяць аб Зйпрапаліде Макарыю ў в. Скрыгалаў. Выдаецца газ. «Жыццё Палесся».
Літ:. Памяць: Гіст.-дак. хроніка Мазыра і Мазырскага р-на. Мн., 1997. М.А.Капач, Г.С.Смалякоў.
М АЗЫ РСКІ СОЛЕВЫ ВАРНЫ КАМБІНАТ. Дзейнічае з 1982 y г. Мазыр Гомельскай вобл. на мясц. радовішчы каменнай солі, па тэхналогіі, заснаванай на выпарванні солі з ачышчанага расолу. У 1988 дасягнуў праектнай магутнасці 360 тыс. т солі за год. 3 1997 адкрытае акц. т-ва «Мазырсоль». Асн. прадукцыя (1999): кухонная соль «Палессе» з дадаткамі ёду і фтору, соль прафілактычная з дадаткамі розных мікраэлементаў, соль без дадаткаў. МАЗЬІРСКІ СТАДЫЯЛ, н а в а з ы б к а ў с к і с т а д ы я л , адзін з буйнейшых этапаў развіцця дняпроўскага зледзянення. Настаў пасля ўздзенскага інтэрстадыялу. Ледавіковае покрыва рухалася з Пд Швецыі, Балтыйскага м., Фінляндыі, дасягнула мяжы Рэчыцы,
518
МАЗЫРСКІ
Мазыра, Лагішына, Маларыты; утварыла 2 вял. лопасці ў міжрэччах Дняпра і Прыпяці, Мухаўца і Лясной. Найб. актыўны ледавік быў y раёне Мазыра, дзе ўтварыўся канцова-марэнны рэльеф Мазырскай грады. Марэнныя, водна-ледавіковыя і інш. адклады М.с. адрозніваюцца ад больш стараж. адкладаў дняпроўскага зледзянення шэрагам прыкмет (напр., мазырская марэна мае ў 3 разы менш устойлівых мінералаў, чым столінская, якая залягае ніжэй). МАЗЫРСКІ ФАНЁРНА-ДРЭВААПРАЦ 0Ў Ч Ы ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1912— 14 y Целепунах — прадмесці г. Мазыр Гомельскай вобл. Вырабляў дошкі, фанеру і інш. У 1910— 13 меў 2 паравыя рухавікі (150 к.с.), працавала да 200 рабочых; выраблена прадукцыі на 565,4 тыс. руб. МАЗЬІРСКІЯ ГІМ НАЗІІ. Існавалі ў сярэдзіне 19 — пач. 20 ст. Падпарадкоўваліся Віленскай навучальнай акрузе. Мазырская мужчынская г і м н a з і я адкрыта ў кастр. 1859. Напачатку мела 1 — 3-і класы, y 1860 адкрьггы 4— 6 -ы, y 1861 — 7-ы (выпускны) класы. Больш за 90% гімназіс-таў — дзеці дваран і чыноўнікаў. Выкладанне вялося на польск., з 1864 — на рус. мове. 3 1865 класічная гімназія. Выкладаліся: Закон Божы, рус. мова і славеснасць, лац., грэч., франц., ням. мовы, матэматыка, фізіка, прыродазнаўства, гісторыя, геаграфія, чыстапісанне і інш. Пры гімназіі з 1864 існавала нядзельная школа для навучання чытанню, пісьму і арыфметыцы ўсіх гараджан незалежна ад веравызнання і ўзросту. Да 1874 y падпарадкаванні дырэкцыі гімназіі быў 4-класны прыватны жаночы пансіён. У 1874 гімназія пераўтворана ў 4-класную, з 1876 — y 6 -класную прагімназію, якая ў 1910 рэарганізавана ў 8 -класную гімназію. Падрыхтавана больш за 1000 выпускнікоў. Існавала да 1918. М а з ы р с к а я жаночая г і м н а з і я адкрыта ў 1907 на базе жаночага вучыліпгча (засн. ў 1860). Да 1911 жаночая гімназія Е.Сапрыноўскай, 29.11.1911 пераўтворана ў 7-класную жаночую гімназію. Утрымлівалася за дзярж. кошт. За навуч. справай наглядаў дырэктар мужчынскай гімназіі. У ёй працавалі 3 законанастаўнікі і 1 2 выкладчыкаў Пецярбургскага і Ю р’еўскага ун-таў, Маскоўскіх вышэйшых жаночых курсаў і інш. Выкладаліся: рус. мова і л-ра, гісторыя, матэматыка, фізіка, геаграфія, прыродазнаўства, чыстапісанне, маляванне, ням. і франц. мовы, спевы. У 1915 было 269 навучэнак. Існавала да 1917; на яе базе створана 7-гадовая агульнаадук. шксша. М а з ы р с к а я прыватная жаночая праг і м н а з і я засн. 18.7.1908 на базе ігрыватнага жаночага вучылішча 1 -га эазраду, мела 5 асн. i 1 падрыхтоўчы
класы (у 1909 адкрьгты 6 -ы, y 1910 — 7-ы класы). Утрымлівалася А.Тадароўскай-Еўдакімавай за копгт платы за навучанне. Працавалі 3 законанастаўнікі і 9 выкладчыкаў з Беластоцкага ін-та, Мінскай духоўнай семінарыі, Гіецярбургскіх і Маскоўскіх вышэйшых жаночых курсаў. Выкладаліся: рус. мова і л-ра, матэматыка, чыстапісанне, прыродазнаўства, франц. і ням. мовы, рукадзелле, маляванне, спевы. У 1908 было 146 навучэнак. Закрыта ў 1913. Літ:. Сборнлк сведеннй о средннх учебных заведеннях Внленского учебного округа. Внльна, 1873; Ш п а к о в с к н й К. Нстормческая запнска о Мозырской прогнмназнн. 1859—1909. Мозырь, 1909; Б о б р А.Г. Мой Мозырь: Нст. очерк. Ч. 1. Мн., 1996. В. С.Болбас (мужчынская гімназія), A ф. Самусік. М АЗЫ РСКІЯ ЯРЬІ, ландшафтны заказнік рэсп. значэння ў г. Мазыр і Мазырскім р-не Гомельскай вобл. Засн. ў 1986 з мэтай захавання, рэкрэацыйнага выкарыстання і павышэння ўстойлівасці лагчынна-яравых утварэнняў. Пл. 1141,5 га. Размешчаны на ўзвышанай і расчлянёнай ч. Мазырскай грады на выш. 150— 200 м. Шчыльнасць яроў да 30 ш т /к м . Града складзена з пяскоў, пясчана-гравійнага матэрыялу, марэнных супескаў і суглінкаў. Лясы бярозавыя, хваёвыя, дубовыя, чорнаальховыя, грабавыя і кляновыя; ёсць бук і піхта. У флоры болып за 500 відаў сасудзістых раслін, y т.л. занесеных y Чырв. кнігу: венерын чаравічак сапраўдны, гусіная цыбуля пакрывальцавая, званочак сібірскі, клапагон еўрапейскі, кураслеп лясны, лілея кучаравая, мнаганожка звычайная. Шмат гаспадарча-карысных раслін, y т.л. ажына, барбарыс, маліна, каліна, шыпшына і інш.; y арнітафауне шмат драпежных птушак. П.ІЛабанок. МАІН, старажытнае племя і дзяржава на тэр. сучаснай Йеменскай Рэспублікі. Раннія помнікі дзяржавы М. адносяцца да 6 — 5 ст. да н.э. Яе сталіцай быў напачатку г. Іясіль, потым — Карнаву. Вял. ўплыў y кіраванні М. адыгрывалі жрацы і родаплемянная арыстакратыя. Асновай росквіту краіны быў транзітны гандаль пахучымі рэчывамі, яна кантралявала гандл. шляхі праз Аравію. 3 1 ст. да н.э. М. y залежнасці ад цароў Катабана, потым y складзе дзяржаў Саба і «Саба і зу-Райдан». МАІС, тое, што кукуруза. МАІСАВЫ АЛЕЙ, тое, пгго кукурузны алей. МАЙ (лац. Majus, магчыма, ад імя багіні зямлі Mai), пяты месяц каляндарнага года (31 дзень), апошні месяц вясны. Бел. нар. назва месяца, я к і ўкр., травень. 15 М. працягласць дня ў Мінску 15 гадз 58 мін, выш. Сонца над гарызонтам y поўдзень 54,8°. Сярэдняя сума сонечнай радыяцыі за месяц 567 М Дж/м2, радыяцыйны баланс дадатны (295 М Дж/м2). Сярэдняя т-ра паветра ў М. 13 °С. Ападкаў за месяц 50—60 мм. Для М. характэрна найменшая аднос-
ная вільготнасць (68—72%), часта ствараецца неспрыяльны рэжым увільгатнення, часам назіраецца высушванне ворнага і больш глыбокага слоя глебы. У М. цвітуць сады. Пачынаюць каласіцца жыта, азімая пшаніца, узыходзяць яравыя, вядзецца сяўба позніх яравых культур, лёну-даўгунцу, пасадка бульбы, агуркоў. Вырастаюць першыя веснавыя грыбы — смаржкі і страчкі. Заканчваецца веснавая лінька звяроў. Паяўляецца прыплод y аленяў, ласёў, казуль, тхароў, баброў, вожыкаў; другі прыплод y зайцоў. Нерастуе рыба ў рэках і азёрах, паяўляюцца маляўкі.
Г.І.Майбарада.
П.І.Майбарада.
МАЙБАРАДА Георгій Іларыёнавіч (1.12.1913, с. Пелехаўшчына Глобінскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна — 6.12.1992), украінскі кампазітар, педагог. Брат П.І .Майбарады. Нар. арт. СССР (1960). Скончыў Кіеўскую кансерваторыю (1941, клас Я.Равуцкага), y 1952— 58 выкладаў y ёй. У 1962—69 сакратар праўлення Саюза кампазітараў СССР, y 1967—69 — Саюза кампазітараў Украіны. Працаваў y розных муз. жанрах. Многія творы героіка-патрыят. тэматыкі. Сярод твораў: оперы «Мілана» (паст. 1957), «Арсенал» (паст. 1960), «Тарас Шаўчэнка» (паст. 1964), «Яраслаў Мудры» (паст. 1973); вак.-сімф. — кантата «Дружба народаў» (1948), паэма «Запарожцы» (1954); сімфоніі (1940, 1952, 1976, 1984); канцэрты для голасу (1969), для скрыпкі (1977) з арк.; сімф. паэмы «Лілея» (1939), «Каменяломы» (1941), «Гуцульская рапсодыя» (1949), сюіта «Кароль Лір» (1959); 30 хароў a cappella; вак. цыклы і рамансы (больш за 50), апрацоўкі нар. песень; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэміі Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1963, 1983. МАЙБАРАДА Платон Іларыёнавіч (1.12.1918, с. Пелехаўшчына Глобінскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна — 8.7.1989), украінскі кампазітар. Брат Г.І .Майбарады. Нар. арт. Украіны (1968). Нар. api. СССР (1979). Скончыў Кіеўскую кансерваторыю (1947, клас Л.Равуцкага). Працаваў пераважна ў песенным жанры. У творчасці выкарыстоўваў формы, блізкія да ўкр. фальклору. Аўтар «Гераічнай уверцюры» для сімф. арк. (1947), вак.-сімф. паэмы «Таполі» (1966), папулярных песень, y тл. «Ручнічок», «Родная маці мая», «Мы пойдзем, дзе травы паніклі», «Кіеўскі
вальс», апрацовак нар. песень, музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэмія СССР 1950. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1962. МАЙДАНАК (Majdanek), канцэнтрацыйны лагер, створаны ў прадмесці г. Люблін (Польшча) y 2-ю сусв. вайну восенню 1941 паводле загаду Г.Гімлера. Першапачаткова прызначаўся для сав. ваеннапалонных, y хуткім часе ператвораны ў лагер масавага знішчэння людзей. Меў 6 філіялаў. На тэр. лагера адначасова знаходзілася каля 35 тыс. вязняў. Дзейнічалі 7 спец. абсталяваных Тазавых камер для ўдушэння людзей. Усяго праз лагер прайшлі каля 500 тыс. чал. з 22 еўрап. краін, з іх загінулі каля 350 тыс. чал., y т л . 200 тыс. яўрэяў, 120 тыс. палякаў. У крас. 1944 пачата эвакуацыя вязняў y інш. лагеры. 23.7.1944 y М. увайшлі часці 1-га Бел. фронту. У 1947 на тэр. б. лагера створаны дзярж. музей, y 1969 адкрыты «Помнік барацьбы і пакутніцтва» (паводле праекта В.Толкіна) разам са «Шляхам пакланення і памяці», a таксама Маўзалейпантэон.
Літ.: Zeszyty Majdanka. T. 1— 15. Lublin, 1965—94; Majdanek 1941— 1944. Lublin, 1991. Н.К.Мазоўка.
МАЙЕР Мікалай Арцёмавіч (н. 9.1. 1932, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), бел. хімік-арганік. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1991), д-р хім. н. (1976), праф. (1989). Скончыў Горкаўскі дзярж. ун-т (1954). 3 1956 y Ін-це хіміі, з 1959 y Ін-це фіз.арган. хіміі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па сінтэзе і даследаванні пераўтварэнняў металаарган. злучэнняў. Адкрыў рэакцыю ініцыіраванага дэкарбаксіліравання дыацылатаў ртуці (1954, разам з Р.А.Разуваевым, Ю.А.Лльджопам). Распрацаваў метады сінтэзу ртутнаарган. злучэнняў і метады электрахім. сінтэзу металацэнавых і металакарбаранавых злучэнняў жалеза, кобальту і нікелю.
Тв:. Введенне в элементоорганнческую хнмню. Мн., 1973 (разам з Ю.А.Альдэкопам); Сннтез металлоорганнчесюіх соеданеннй декарбокснлнрованмем ацнлатов металлов. Мн., 1976 (з ім жа).
М АІІЗЛЕР Аляксандр Піліпавіч (4.10.1923, Масква — 12.7.1977), бел. ваенны дырыжор, педагог. Засл. арт. Беларусі (1961). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1946). Дырыжор y вайск. часцях Бел. і Маскоўскай ваен. акруг. 3 1951 дырыжор, з 1959 нач. аркестра штаба БВА, з 1968 выкладаў y Бел. кансерваторыі. Аўтар аранжыровак для духавога арк. твораў муз. класікі (у т л . 6 -я сімфонія і 2-я ч. 5-й сімфоніі П.Чайкоўскага, 40-я сімфонія ВА.М оцарта, фінал 9-й сімфоніі «3 Новага свету» АДворжака), бел. кампазітараў (сюіта з балета «Мара» Я.Глебава, музыка А.Багатырова да драмы М.Лермантава «Маскарад»), арыгінальных п’ес (маршаў, вальсаў, песень і інш.). Дз.М.Жураўлёў. MAilKÂHABA Сабіра (1.1.1914, г. Кзыл-Арда, Казахстан — 15.2.1995), казахская актрыса. Нар. арт. Казахстана
(1959). Нар. арт. С СС Р (1970). 3 1932 y трупе Каз. т-ра драмы імя МАўэзава (Алма-Ата). Стварыла вобразы жанчын, надзеленых моцным і валявым харакларам: Каклан («Кабланды» Аўэзава), Зейнеп («Чакан Валіханаў» С.Муканава), Талганай («Мацярынскае псше» паводле ЧАйтматава), Кабаніха («Навальніца» ААстроўскага), Любоў Яравая («Любоў Яравая» К.Транёва), Кацярына Іванаўна («Маці сваіх дзяцей» ААфінагенава). Дзярж. прэмія Казахстана 1967.
мАЙКАЎ Апалон Мікалаевіч (4.6.1821, Масква — 20.3.1897), рускі паэт. Чл.-
м айкі
519
Я м п о л ь с к н й М.Г. Поэты н прозанкн. Л., 1986. С. 110— 141.
МАЙКЕЛЬСАН, М а й к е л с а н (Міchelson) Альберт Абрахам (19.12.1852, г. Стшэльна, Польшча — 9.5.1931), амерыканскі фізік. Чл. Нац. AH ЗША (1882). Замежны ганаровы чл. АН СССР (1926). Скончыў Ваенна-марскую акадэмію ЗШ А (1873), дзе працаваў y 1875— 79. У 1883— 1929 y розных ВНУ ЗША. У 1923— 27 прэзідэнт Нац.
М АМ айер. АМ.Майкаў. ААМайкельсан.
кар. Пецярбургскай АН (з 1853). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1841). У 1842— 44 за мяжой, пераважна ў Італіі. 3 1844 пам. бібліятэкара Румянцаўскага музея, з 1852 y Пецярбургскім к-це замежнай цэнзуры (з 1875 яго старшыня). Друкаваўся з 1835. Першы зб. «Вершы» (1842), якім працягваў традыцыі анталагічнай лірыкі К.М.Бацюшкава і М.І.Гнедзіча. Уражанні ад Італіі, вобразы і тэмы антычнасці і сучаснасці ў зб. «Нарысы Рыма» (1847). Некат. празаічныя творы 1840-х г., паэмы «Два лёсы» (1845), «Машачка» (1846) і інш. напісаны ў духу натуральнай школы. У 1850-я г. перайшоў на кансерватыўныя пазіцыі, ідэі славянафільства і панславізму (паэма «Клермонцкі сабор», 1853). Часу ранняга хрысціянства, яго сутыкненням з язычніцтвам прысвечаны паэма «Тры смерці» (1857) і яе працяг «Смерць Люцыя» [1863; абедзве перапрадаваныя ўвайшлі ў драму «Два светы» (1872, 2-я рэд. 1881, Пушкінская прэмія АН 1882)]. У 1854— 56 напісаў шэраг вершаў, прысвечаных рус. прыродзе. Творчасці М. ўласцівы культ прыгажосці, арыентацыя на фальклорную паэтыку, традыцыі стараж.-рус. славеснасці (nasMa «Вандроўнік», 1867). Аўтар паэт. пералажэння «Слова аб палку Ігаравым» (1870), крытычных артыкулаў пра л-ру і выяўл. мастацтва. Перакладаў Фірдаўсі, стараж.-інд. эпас «Рамаяна», ант. паэтаў, І.В.Гётэ, Г.Гейнэ, Г.Лангфела, АМ іцкевіча, сербскія і бел. (7 твораў) нар. песні і інш. Асобныя вершы М. пакладзены на музыку П.Чайкоўскім, М.Рымскім-Корсакавым і інш. На бел. мову яго верш «Зсшата, зсшата падае з неба» пераклаў М.Багдановіч.
Тв.. Нзбр. пронзв. Л., 1977; Соч. T. 1—2. М., 1984; Сгахотворення м поэмы. Л., 1987. Літ:. А н н е н с к н й Н.Ф. Майков н педагогнческое значенне его лоээіш [1898] / / Анненсхлй Н.Ф. Кннгн отраженнй. М., 1979;
AH ЗША. Навук. працы па оптыцы і спектраскапіі. Сканструяваў дакладныя спектраскапічныя прылады (інтэрферометр М., эшалон М.), выканаў шэраг эксперыментаў па вызначэнні скорасці святла і залежнасці яе ад руху Зямлі (гл. Майкельсана дослед). Правёў дакладнае вызначэнне даўжыні метра ў даўжынях хваль чырвонай спекгральнай лініі кадмію, сканструяваў зорны інтэрферометр для вызначэння вуглавых дыяметраў зорак. Нобелеўская прэмія 1907.
Літ:. Д ж е ф ф Б. Майхельсон н скорость света: Пер. с англ. М., 1963.
МАЙКЕЛЬСАНА Д 0С Л Е Д , фізічны эксперымент, пастаўлены з мэтай выявіць уплыў руху Зямлі на скорасць распаўсюджвання святла. Праведзены ў 1881 А.А.Майкельсанам і паўтораны ў 1886— 87 (разам з амер. фізікам Э.У.Морлі). Даказаў незалежнасць скорасці святла ад руху Зямлі. Гэты факг не знайшоў тлумачэння ў класічнай фізіцы і даў падставу лічыць скорасць святла інварыянтнай велічынёй — аднолькавай ва ўсіх інерцыяльных сістэмах адліку, што з ’явілася адным з пастулатаў спец. адноснасці тэорыі. Вынікі М.д. з вялікай дакладнасцю пацверджаны амер. фізікамі ў 1964 y экеперыменце, праведзеным пры дапамозе лазерных крыніц святла. МАЙКІ (Меіоё), род жукоў сям. шпанак. Каля 130 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды, Аўстраліі і Паўд. Амерыкі. На Беларусі 5 відаў, найб. трапляюцца М. звычайная, або чорная (М. proscarabaeus), М. фіялетавая, або сіняя (М. violaceus), М. зменлівая, або стракатая (М. variegatus), эанесеная ў Чырв. кнігу Беларусі. Жывуць на палях, лугах, узлесках. Даўж. да 50 мм. Самцы меншыя за самак, самкі з шырокім брушкам. Афарбоўха звы-
520
м айкоп
чайна чорная або цёмна-сіняя, з метал. бляскам. Крылы неразвітыя. Лічынкі (трыунгуліны) маюць 3 стадыі, кормяцца мёдам, паразітуюць y гнёздах пчол, знішчаюць іх патомства, часам выклікаюць гібель свойскіх пчол. Жукі шкодзяць усходам палявых культур. Яйцы адкладваюць на зямлю. Ра'івіішс з гіперметамарфозам. Характэрная асаблівасць М. — наяўнасць y целе (асабліва ў крыві) ядавітага рэчыва кантарыдзіну, якое надае жукам непрыемны пах і едкі смак, таму большасць насякомаедных (акрамя курэй, ластавак, вожыкаў) іх не паядаюць. СЛ.Максімава.
валі 4 сярэбраныя шасты, якія заканчваліся літымі фігурамі быкоў з золата і серабра. Каля нябожчыка стаялі 2 залатыя і 14 сярэбраных пасудзін. На адной з іх выразаны малюнак, які нагадвае абрыс Каўказскага хрыбта. Знойдзены разнастайныя медныя прылады прады, сярэбраныя і залатыя ўпрыгожанні, сердалікавыя пацеркі, прывескі з бірузы, ляпіс-лазураку і інш. MÂÜMAH (Maimon) Саламон [сапр. X е й м a н (Heiman); 1753 або 1754, мяст. Мір, цяпер г.п. Карэлідкага р-на Гродзенскай вобл. — 22.11.1800], філо-
Майка фіялетавая. С.Майман.
М А Й К 0П , горад y Расіі, адм. ц. Адыгеі, на р. Белая (прыток р. Кубань). Чыг. станцыя, аэрапорт. Засн. ў 1858. 177,3 тыс. ж. (1996). Маш.-буд. і металаапр. (абсталяванне лесасплаўнае, для прадпрыемстваў сувязі, металарэзныя станкі і інш.), мэблева-дрэваапр., цэлюлозна-кардонная, харч. (мясакамбінаты, малочны, тытунёва-ферментны і інш. з-ды), лёгкая (шпагатна-вяровачная, канатная, абутковая, швейная ф-кі) прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў. ГЭС. Пед. і тэхнал. ін-ты. Адыгейскі НДІ эканомікі, мовы, л-ры і гісторыі. 2 драм. тэатры. 2 музеі. Філармонія. М АЙК0ПСКАЯ КУЛЬТУРА, археала гічная культура 2 -й пал. 3-га тыс. да н.э., пашыраная ў перадгор’ях Паўн. Каўказа. Назва ад Майкопскага кургана, даследаванага ў 1897 М.І.Весялоўскім. М.к. прадстаўлена шматлікімі курганамі. Насельніцтва займалася жывёлагадоўляй і земляробствам, на ганчарным крузе вырабляла кераміку (пераважна чырвоную, глянцаваную, зрэдку арнаментаваную), жыло на ўмацаваных паселішчах. На познім этапе з’явіліся каменныя грабніцы, y т.л. дальмены. Сустракаюцца прылады працы і зброя з каменю (сякеры, укладышы для нажоў і сярпоў, наканечнікі стрэл) і медзі (сякеры, матыкі, далаты, нажы, кінжалы, наканечнікі коп’яў). Распаўсюджаны ўпрыгожанні з Усходу. Існавала маёмасная дыферэнцыяцыя. М А Й К 0П С К І КУРГАН, помнік эпохі ранняй бронзы (канец 3-га тыс. да н.э.) y г. Майкоп (Расія). Даследаваны ў 1897 М.І.Весялоўскім. У кургане выяўлена багатае пахаванне племяннога правадыра і яго 2 жонак. Правадыр быў пахаваны пад балдахінам, расшытым залатымі бляшкамі ў выглядзе колцаў, фігурак ільвоў і быкоў. Яго падтрымлі-
Лж. Майнат
саф-асветнік. Вучыўся ў Івянецкай талмудычнай школе. 3 1777 y Германіі, дзе самастойна вывучаў філасофію, медыцыну, фізіку, матэматыку. У 1784 скончыў гімназію ў Алтане. Пасля знаёмства ў Берліне з ням. філосафам М.Мендэльсанам пераклаў яго філас. працу «Ранішнія часы», напісаў «Дапаможнік да прыродазнаўства і пачаткаў Ньютана». У «Аўтабіяграфіі» (1791) адлюстраваў гаротнае і бяспраўнае становішча сялян-беларусаў, сваіх землякоў-яўрэяў, жорсткасць і пагардлівыя адносіны да людзей з боку магнатаў і князёў. Быў прыхільнікам філасофіі яўр. тэолага Майманіда (таму і змяніў сваё прозвішча). У працы «Спроба трансцэндэнтальнай філасофіі» (1790) паказаў немагчымасць існавання незалежнай ад свядомасці кантаўскай «рэчы ў сабе». Лічыў, што існуе толькі адзіны свет — свет свядомасці і, як дадзенае, ён не можа быць растлумачаны («Аб прагрэсе філасофіі», 1793). У сваёй гнасеалогіі вылучаў 3 віды пазнання: апастэрыёрнае, апрыёрнае і чыста апрыёрнае (філасофія). Даследаваў тэарэт. праблемы логікі, эты й , эстэтыкі, выступаў за рэфармаванне існуючай сістэмы ўлады на прынцыпах гуманізму, свабоды і справядлівасці («Гісторыя жыцця», 1792; «Катэгорыі Арыстоцеля», 1794, і інш). Літ:. Мэ нсторнн фшюсофской н обіцественно-поллтнческой мыслн Белорусслн: Нзбр. проязв. XVI — начала XIX в. Мн., 1962; Б е л е н ь к я й М.С. Мудаязм. 2 нзд. М., 1974; Мсторня белорусской дооктябрьской лнтературы. Мн., 1977. С. Ф.Дубянецкі. МАЙМАШ Д (Maimonides) Майсей (Машэ бен Майман; 30.3.1135, г. Кордава, Іспанія — 13.12.1204), яўрэйскі ўрач, філосаф, тэолаг, кадыфікатар Галах (збору законаў). У 1148 з-за праследаванняў пакінуў Іспанію, жыў y Маро-
ка, Палесціне, з 1165 y Егіпце. У 1187 стаў прыдворным урачом каірскага султана Салах-ад-дзіна; рабін y Каіры. Упарадкаваў і растлумачыў паданні Талмуда. У 1190 y Егіпце на араб. мове апублікаваў свой гал. філас. твор «Даведнік для тых, хто сумняваецца», які неаднаразова перакладаўся і выдаваўся на іўрыце, лац., ням. і рус. мовах. У філас. творах М., як паслядоўнік Арыстоцеля, імкнуўся сінтэзаваць біблейскае адкрыццё і арабскі арыстацелізм. Яго творы паўплывалі на развіццё схаластый 13— 15 ст., асабліва на Альберта Вялікага і Фаму Аквінскага. Прыхільнікам М. быў С.Майман. Тв.\ Рус. пер. — Путеводлтель колеблюшяхся / / Грнгорян С.Н. Нз нсторнн фнлософнн Средней Азня н Нрана VII—XII вв. М., 1960. В.В.Краснова. МАЙН (Main), рака ў Германй, правы прыток р. Рэйн. Даўж. 524 км, пл. бас. 27,2 тыс. км2. Утвараецца ад сутокаў рэк Ротэр-М. і Вейсер-М., якія пачынаюцца адпаведна на схілах Франконскага Альба і ў гарах Фіхтэль. Цячэ па сярэднягор’ях і ўзгорыстых раўнінах паўд. ч. краіны. Найб. воднасць зімой і на пачатку вясны, летам — асобныя дажджавыя паводкі. Сярэдні расход вады ў вусці 170 м 2/с. Суднаходная на 400 км ад вусця. Басейн М. злучаны Людвігс-каналам з сістэмай водных шляхоў Дуная. Даліна М. густа заселена. На М. — гарады Вюрцбург, Франкфуріна-Майне. МАЙН РЫ Д (Mayne Reid) Томас, гл. Рыд Томас Майн. МАЙНАТ (Minot) Джордж Рычардс (2.12.1885, г. Бостан, штат Масачусетс, ЗШ А — 25.2.1950), амерыканскі гематсшаг і патафізіёлаг. Чл. Нац. АН ЗША і Амер. акадэміі навук і мастадгваў. Скончыў Гарвардскі ун-т (1912), з 1928 праф. гэтага ун-та. Навук. працы па паталаг. фізіялогіі і клініды анемічнш станаў. Распрацаваў метад «пячоначнай тэрапіі» злаякаснага малакроўя, што прывяло да адкрыцця вітаміну B 12. Нобелеўская прэмія 1934 (разам з У.Мёрфі і Дж.. Уіплам). М АЛНІК (Maianthenum), род кветкавых раслін сям. лілейных. 3 віды. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі і ГІаўн. Амерыкі. На Беларусі 1 від — М. двухлісты (М. bifolium). Трапляецца на сухой пясчанай глебе ў хваёвых і мяшаных лясах. Шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 40 см з тонкім паўзучым карэнішчам. Сэрцападобнае лісце (2 —3) y верхняй ч. сцябла, чаргаванае, збліжанае. Кветкі дробныя, белыя, духмяныя, y верхавінкавай гронцы. Плод — чырв. ягада, ядомая. Лек. расліны. М АЙНІНГЁНСКІ ТЭАТР, нямецкі драм. т-р 19 ст. ў г. Майнінген. Будынак т-ра ўзведзены ў 1831. Першапачаткова працавалі оперная і драм. трупы, з 1861 — драматычная. 3 1860 прыдворны т-р, з 1871 — гарадскі. Перыяд найвышэйшага творчага ўздыму звязаны з дзейнасцю герцага Георга II і рэж. Л.Кронека (1871—91 ). У рэпертуары
т-ра п ’есы ням. і замежных драматургаў: Ф.Шылера, ГЛесінга, У.Ш экспіра, Дж.Байрана, Мальера, Г.Ібсена і інш. Развіваў традыцыі т.зв. маляўнічай рэжысуры Ф .Дзінгельштэта і Я.Дэўрыента. Пастаноўкі вызначаліся зладжанасцю ўсіх элементаў спектакля, гіст. дакладнасцю вобразаў, дэкарацый, касцюмаў. 3 сярэдзіны 1890-х г. т-р страціў сваю значнасць. МАЙНЦ (Mainz), горад на 3 Германіі. Адм. ц. зямлі Рэйнланд-Пфальц. 185,5 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Рэйн. Прам-сць: трансп. машынабудаванне (вагона-, аўта- і суднабудаванне), радыёэлектронная, хім., інструментальная, буд. матэрыялаў, паліграфічная, тэкст., абутковая, гарбарная, харчасмакавая, y т.л. вінаробства. Акадэмія навук і л-ры. Ун-т. Рымскагерманскі цэнтр. Музей сусв. друкарства. Арх. помнікі 11— 18 ст., y т.л. раманскі сабор Санкт-М арцін-унд-СанктШтэфан, капэла, гатычныя цэрквы, барочныя цэйхгаўз і палац курфюрстаў. У старажытнасці на месцы М. існавала паселішча келыпаў, з канца 1 ст. да н.э. — умацаваны лагер рымлян, з канца 1 ст. н.э. цэнтр пагран. рымскай прав. Верхняя Германія. У 297 упершыню згадваецца як горад. У 8 ст. — 1798 рэзідэнцыя архіепіскапаў, y 13 — пач. 19 ст. цэнтр Майнцкага хурфюрства. У 1244—1462 самакіравальны горад, y 1254—57 узначальваў Рэйнскі саюз гарадоў. Каля 1450 тут пачаў друкавадь кнігі 1.Гутэнберг. У 1477 засн. ун-т. У аўстра-прускафранц. вайну 1792—95 акупіраваны франц. войскамі (1792—93 і з 1794), цэнтр Майнцкай камуны. У 1797 далучаны да Францыі, y 1801—14 адм. ц. франц. дэпартамента Донерсберг. 3 1816 y складэе ням. Вял. герцагства Гесен-Дармштат (гл. Гесен), крэпасць Герм. саюза, з 1866 y Прусіі. Пасля 1-й сусв. вайны акупіраваны франц. юйскамі (1918—30), пасля 2 -й сусв. вайны ў складзе франц. акупац. зоны. 3 1949 y складзе ФРГ, з 1950 адм. ц. зямлі Рэйнланд-Пфальц. У.Я.Калаткоў (гісторыя).
МАЙНЦКАЯ КАМЎНА. М а й н ц к а я р э с п у б л і к а , першая рэспубліка на тэр. Германіі, якая існавала ў час акупацыі Рэйнскай вобл. войскамі рэв. Францыі ў аўстра-пруска-франц. вайну 1792— 95. Абвешчана 18.3.1793 y г. Майнц Рэйнска-нямецкім нац. канвентам (першы дэмакр. парламент y герм. гісторыі), скліканым 17 сак. ням. якабінцамі (пераважна студэнты і прафесары) на чале з А.Гофманам і Г.Форстэрам, якія гуртаваліся ў засн. імі на ўзор франц. Якабінскага кяуба «Т-ве сяброў свабоды і роўнасці» (вядомы як Майнцкі клуб; «клубісты» лічацца пачынальнікамі рэсп. традыцыі ў Германіі). Канвент скасаваў феад. парадкі і прыняў рашэнне аб далучэнні М.к. да Францыі. Ліквідавана ў выніку заняцця Майнца 23.7.1793 прускімі і аўстр. войскамі і аднаўлення Майнцкага курфюрства. Літ:. М о ш к о в с к а я Ю.Я. Г.Форстер — немецюій просветнтель н революцяонер XVIII в. М., 1961; Die Mainzer Republik. Protokolle des Jakobinerklubs. Beilin, 1975. М А Й Р 0Н ІС (Maironis; сапр. M a ч y л і с Іонас; 2.11.1862, Пасандравіс Каўнаскага пав., Літва — 28.6.1932), літоўскі паэт; прадстаўнік рамантызму. Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію (1892), y 1894— 1909 праф. гэтай акадэміі. Друкаваўся з 1885. У зб. вершаў «Галасы вясны» (1895) — гіст. мінулае Літвы, хараство роднага краю, нац.-вызв. матывы, ідэі нац. адраджэння. Аўтар вершаў, паэм філас., інтымнай тэматыкі, вершаванай гіст. драм. трылогіі «Смерць Кейстута» (1921), «Вітаўг y крыжакоў» (паст. 1925), «Вітаўт — караль» (паст. 1930). Лірыка М. адметная эмацыянальнай напружанасцю, рамантычнай узнёсласцю, маст. завершанасцю вобразаў. На бел. мову асобныя творы М. пераклаў Р.Барадулін. Тв:. Рус. пер. — Йзбранное. М., 1962. MAÜCÉEBA Всшьга Мікалаеўна (н. 25.12.1928, С.-Пецярбург), расійская артыстка балета, педагог. Нар. арт. Расіі (1973). Нар. арт. СССР (1983). Скончыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1947, педагог A.Ваганава). У 1947— 17 салістка Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава. Яе творчасці характэрна экспрэсіўна-графічная манера выканання. Сярод партый: Нікія, Кітры і Вулічная танцоўшчыца («Баядэрка», «Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Адэта—Адылія, прынцэса Фларына («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Раймонда («Раймонда» АГлазунова), Лаўрэнсія («Лаўрэнсія» А.Крэйна), Зарэма («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Эгіна, Гаянэ («Спартак», «Гаянэ» А.Хачатурана), Сары («Сцежкаю грому» К.Караева), Крыўляка («Папялушка» С.Пракоф’ева), Вакханка («Вальпургіева ноч» з оперы «Фауст» ІІІ.Гуно), Мехменэ Бану («Легенда пра каханне» А.Мелікава). Яе творчасці прысвечаны тэлефільм-канцэрт «Танцуе Вольга Майсеева» (1971).
МАЙСЕЕНКА
521
МАЙСЁЕНКА Мікалай Сяргеевіч (н. 28.10.1941, г. Гомель), бел. спявак (барытон). Засл. арт. Расіі (1979). Скончыў Бел. кансерваторыю (1972, клас С.Асколкава). 3 1972 выкладаў y Гомельскім муз. вучылішчы. 3 1974 саліст Свярдлоўскага, з 1981 — Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Яго творчасці ўласцівы драм. асэнсаванасць сцэн. паводзін, вял. ўнутр. экспрэсія пры стрыманасці вонкавага сцэн. малюнка. Сярод партый: Міхал («Новая зямля» Ю .Семянякі), Вял. князь Міндоўг («Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі), Мастак («ВЬіт дамы» С.Каргэса), князь Ігар («Князь Ігар» А Барадзіна), Гразной («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Анегін, Томскі, Эбн Хакія («Яўген Анегін», «Пікавая дама», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Бартала («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні), Рыгалета, Жэрмон, Аманасра, Макбет і Яга («Рыгалета», «Травіята», «Аіда», «Ш экспір і Вердзі» паводле опер «Макбет», «Фальстаф» і «Атэла» Дж.Вердзі), Альфіо («Сельскі гонар» П.Масканьі), Ліндорф («Казкі Гофмана» Ж.Афенбаха), граф Альмавіва, Папагена («Вяселле Фігара», «Чароўная флейта» В.А.Моцарта), Дзянісаў і Напалеон, Стэньё («Вайна і мір», «Мадалена» С.Праюэф’ева). Удзельнічаў y радыёзапісах опер «Матухна Кураж» Картэса, «Францыск Скарына» Дз.Смольскага. B. I. Скорабагатаў. MAHCÉEHKA Фёдар Патапавіч (20.2.1894, в. Кругавец-Калініна Добрушскага р-на Гомельскай вобл. — 9.12.1979), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Д-р с.-г. н. (1966), праф. (1968). Засл. дз. нав. Беларусі (1974). Скончыў Бел. ін-т сельскай і лясной гаспадаркі (1925). У 1939— 71 заг. лабараторыі Бел. НДІ лясной гаспадаркі. Навук. працы па лясной таксацыі. Прапанаваў метад таксацыі лесасечнага фонду, склаў сартыментныя табліцы для лясгасаў. Те:. Таблнцы для сортлментного учета леса на корню. 4 нзд. Мн., 1972. MAHCÉEHKA Яўсей Яўсеевіч (28.8.1916, г.п. Уваравічы Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. — 29.11.1988), расійскі жывапісец. Нар. мастак СССР (1970). Правадз. чл. AM СССР (1973). Вучыўся ў AM y Ленінградзе (1936— 47). 3 1958 выкладаў y Ленінградскім ін-це жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна (з 1963 праф.). Працаваў пераважна ў батальным, пейзажным, партрэтным жанрах. Найб. значныя работы прысвечаны грамадз. і Вял. Айч. войнам: «Чырвоныя прыйшлі» (1961), «Таварышы» (1964), «Чарэшня», «Камісар» (абедзве 1969), «Перамога» (1972). Жывапіс адметны шырокай, экспрэсіўнай манерай пісьма, дынамікай кампазіцыйных рытмаў. Беларусі прысвяціў карціны «3 дзяцінства» (1977), «У вайну», «Жанчына ў
522
МАЙСЕЕЎ
рэдакцыі бел. нар. танца «Бульба»; паставіў танец «Юрачка» і вак.-харэаграфічную карцінку «Як той Зосі давялося» ў Дзярж. акад. нар. хоры Беларусі чорным» (абедзве 1978). Дзярж. прэмія (1952). Стваральнік (1966) і першы Расіі імя Рэпіна 1966. Ленінская прэмія маст. кіраўнік (да 1970) харэаграфічнага 1974. Дзярж. прэмія СССР 1983. канцэртнага ансамбля «Малады балет». Л і т К р н в е н х о Н.А Е.Е.Монсеенко. Л., 1960; К е к у ш е в а Г.В. Евсей МонсеенАўтар артыкулаў па пытаннях танц. ко: Жнвопнсь: [Альбом]. М., 1981. мастаіггва. Яго творчасці прысвечаны В .Я .Б уй в а л. дакумент. фільм «Вечны рух» («Perpetuum mobile», 1967), тэлефільм МАЛСЕЕЎ Іван Цімафеевіч (16.8.1910, в. Вялюнь Брэсцкага р-на — 12.2.1976), «Балет Ігара Майсеева» (1982). Ленінская прэмія 1967. Дзярж. праміі СССР Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы мал. лейтэнантаў (1938), «Выстрал» (1942). У Чырв. Арміі з 1928. 3 1943 на 2-м Укр. фронце. Удзельнік вызвалення Украіны, Румыніі, Чэхаславакіі. Капітан М. вызначыўся ў 1944 пры фарсіраванні р. Ціса на тэр. Венгрыі: 6 ліст. батальён на чале з М. пад варожым агнём пераправіўся цераз раку, выбіў праціўніка з траншэй, прайшоў з баямі 18 км, захапіў y палон 180 гітлераўцаў. МАЙСЁЕЎ Ігар Аляксандравіч (н. 21.1. 1906, Кіеў), расійскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Нар. арт. СССР (1953). Герой Сац. Працы (1976). Ганаровы чл. Акадэміі танца ў Парыжы (1955). Скончыў Маскоўскае харэаграфічнас вучылішча (1924). У 1924— 39 характарны танцоўшчык і балетмайстар Вял. т-ра ў Маскве. 3 1937 арганізатар, кіраўнік і пастаноўшчык усіх праграм Ансамбля народнага танца Расіі. Сярод пастановак: «Палавецкія танцы» і «Свята працы» (1978), «На катку» (1980, экранізацыя ТБ 1982), «Ноч на Лысай гары» на муз. М.Мусаргскага (1984), «Таверна» (1986), «Па краінах свету» (1960— 89), цыкл з 30 замежных танцаў (I960—91 ), «Грэчаская сюіта» на муз. М.Тэадаракіса (1991), «Яўрэйская сюіта» (1994) і інш. Аўтар харэаграфічнай
І.Ц.Майсееў.
І.АМайсееў.
1942, 1947, 1952, 1985. Дзярж. прэмія Расіі 1995. Незалежная прэмія «Трыумф» 1997. Літ. me: Я вспомннаю...: Гастроль длнною в жнзнь. М ., 1996. Літ: Л y ц к a я Е. Воплоіценне мечты / / Муз. жнзнь. 1986. № 1; А н д р о н в к о в Й. Торжество танца / / Андроннхов H. К музыке. М., 1977.
МАЙСЁЕЎШЧЫНА, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 37 км на П н ад горада і 42 км ад чыг. ст. Барысаў, 113 км ад Мінска. 488 ж., 152 двары (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат
быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МАЙСЕЙ, міфічны біблейскі персанаж, кіраўнік ізраільскіх плямён. Паводле паданняў, бог Яхве дапамог М. вывесці яўрэяў з фараонскага рабства ў Ханаан (Палесціну), даў яму на гары Сінай скрыжалі з 10 запаведзямі (дэкалог), y якіх рэгулююцца паводзіны чалавека перад Богам. М. прыпісваецца аўтарства Пяцікніжжа. У іудаістаў, мусульман і хрысціян М. — прарок. МАНСЁЙЧЫ К Аляксей Антонавіч (н. 4.10.1936, в. Гошчава Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл ), бел. літ.-знавец. Канд. філал. н. (1967). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1960). Настаўнічаў. 3 1966 y Брэсцкім ун-це. Друкуецца з 1961. Даследуе рамантызм сучаснай бел. паэзіі, пытанні выкладання л-ры ў школе і ВНУ. Аўтар метадычных і вучэбных дапаможнікаў «Тэорыя літаратуры» (1990), «Уводзіны ў літаратураэнаўства» (2 -е выд., 1992), адзін з аўтараў падручніха-хрэстаматыі для 7-га кл. «Родная літаратура» (з В.Ляшук, 4-е выд. 1994) і інш. Складальнік зб. «Паўлюк Багрым» (1994, з Ляшук). MÀftCEH, М е й с е н (Meissen), горад на У Германіі, зямля Саксонія. Засн. ў 929. Каля 40 тыс. ж. (1997). Порт на р. Эльба. Прам-сць: энергамаш.-буд., эл,тэхн., гарбарна-абутковая, тэкст., піваварная. Старэйшы ў Еўропе фарфоравы з-д (вытв-сць Майсенскага фарфору). Вытв-сць фарбаў для керамікі. У наваколлі — здабыча высакаякасных глін, y т л . кааліну. Музей фарфору. Комплекс гатычнага сабора (13— 15 ст.) і замка (15 ст.) на скале над Эльбай. МАЙСЕНСКІ Ф А Р Ф 0Р , м е й с е н скі ф а р ф о р , мастацкія вырабы першага ў Еўропе фарфоравага завода ў г. Майсен каля Дрэздэна, Германія. Завод засн. ў 1710. У 1710— 19 выпускаў посуд строгіх форм з каменнай масы і фарфору; y 1720— 35 (y «жывапісны» перыяд) пашырана паліхромная надглазуравая і кобальтавая падглазуравая размалёўка посуду; y 1735—63 («скульптурны» перыяд) набылі вядомасць багатыя сервізы, вазы, туалетныя і пісьмовыя прыборы, табакеркі ў стш і ракако, скульпт. фігуры і групы — жанравыя, галантныя, пастаральныя, персанажы «камедыі дэль артэ», жывёл (мадэльеры І.І.Кендлер, І.Г.Кірхнер, І.Ф.Эберлайн). М.ф. ўласцівы вьпанчанасць мадэліроўкі, мяккасць гшастыкі ў спалучэнні з размалёўкай. Традыцыі керамічнага мастацтва М.ф. захоўваюцца. Марка завода (з 1725) — сінія мячы, нанесеныя падглазуравай размалёўкай. Іл. гл. таксама да арт. Кераміка. Я .Ф .Ш унейка.
МАЙСКАЕ, вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл. Да 1924 наз. Шапілава. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 15 км на ПнУ ад г. Жлобін, 91 км ад Гомеля, 15 км ад чыг. ст. Хальч. 561 ж., 227 два-
роў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МАЙСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1920, наступальная аперацыя сав. войск Зах. фронту 14 мая — 8 чэрв. ў савецка-польскую вайну 1920. Праводзілася ва ўмовах, калі польск. войскі ў ходзе красавіцкага наступлення прасунуліся на 200 км на Украіне і занялі Кіеў. На пачатак аперацыі ў склад Зах. фронту (камандуючы М.М.Тухачэўскі) уваходзілі: Паўн. група, 15-я і 16-я арміі, якія налічвалі 75 тыс. штыкоў, 5 тыс. шабляў, 459 гармат, 1935 кулямётаў, 10 бронепаяздоў, 15 бронеаўтамабіляў і 67 самалётаў. Польскія войскі Паўн.-Усх. фронту (камандуючы ген. С.Шаітгыцкі) складаліся з 1-й і 4-й армій, мелі 52 тыс. штыкоў, 5,5 тыс. шабляў, 340 гармат, 1440 кулямётаў, 10 бронепаяздоў і 46 самалётаў. 3-за цяжкага становішча, якое склалася ў выніку наступлення польскіх войск на Украіне, Зах. фронт пачаў М.а. без дастатковай падрыхтоўкі. 14 мая войскі 15-й арміі перайшлі ў наступленне на Віленскім напрамку, прарвалі абарону праціўніка і 16 мая выйшлі на рубеж Дзісна— Зябкі— воз. Шо — воз. Манец. Вылучаная 15 мая з 15-й арміі Паўд. група 16 мая выйшла на лінію Пышна—Лепель—Стайск. Войскі Паўн. групы фарсіравалі Зах. Дзвіну на ўчастку Полацк—Дзісна і занялі плаццарм на левым беразе ракі. 3 14 па 18 мая войскі правага фланга і цэнтра прасунуліся ўглыб на 70— 80 км, левага — на 50 км. Аднак наступленне не атрымала далейшага развіцця з-за адсутнасці рэзерваў. Польскае камандаванне перакінула з
іншых участкаў фронту дадатковыя сілы і да 31 мая спыніпа прасоўванне сав. войск. У выніку М.а. на Зах. фронце лінія фронту скарацілася на 60 km y раёне Лепеля, расшыраны Полацкі плацдарм на левым беразе Зах. Дзвіны. М.а. дапамагла Паўд.-Зах. фронту: адцягнула частку сіл з Кіеўскага напрамку, дала магчымасць падрыхгаваць контрнаступленне на Кіеў (пачалося 20 мая) і вызваліць яго (12 чэрв.). ПА.Селіванаў. «м Ай с к а я н а в а л ь н і ц а » («Maigewitter»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. захопнікаў супраць партызан і мясц. насельніцтва ў Відебскім, Гарадоцкім, Суражскім і Лёзненскім р-нах Віцебскай вобл. (у трохвугольніку Віцебск— Гарадок— Сураж) y Вял. Айч. вайну. Праводзілася 17— 22.5.1943 сіламі 87-й пяхотнай, 4-й авіяпалявой дывізій, 8 -й танк. брыгады, 9 ахоўных батальёнаў, батальёна СС «Мёртвая галава», паліцыі Лёзненскага і Панізоўскага (Смаленскай вобл.) р-наў. Усяго ў аперацыі ўдзельнічала больш за 20 тыс. карнікаў. Захопнікам процістаялі партыз. брыгады 1-я і 2-я Бел. імя Панамарэнкі, дыверсійная Бел. імя Леніна, 1-я Відебская, імя А.Ф.Данукалава, імя Чырванасцяжнага Ленінскага камсамола агульнай колькасцю 2,5 тыс. чал. Праціўніку ўдалося выцесніць партызан з раёнаў іх дыслакацыі. Карнікі расстралялі бсшьш за 2400 чал., захапілі 350 кароў і коней, 150 ц збожжа. В.С.Лазебнікаў, У.С.Пасэ. MÂÜCKI ХРУШ Ч, м а й с к і жук (M elolontha), род жукоў сям. пласцініставусых. 36 відаў, пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 2 віды: М.х. заходні (М. melolontha) і М.х. усходні (М.
МАЙСТРЭНКА
523
hippocastani). Жывуць пераважна ў лясной зоне. Даўж. М.х. заходняга да 32 мм, М.х. усходні драбнейшы. Вонкавым выглядам і спосабам жыцця падобныя. Марфалагічна адрозніваюцца тым, што канец брушка ў М.х. заходняга звужаецца паступова і пераходзіць y доўгі вузкі адростак, a ў М.х. ўсходняга канец брушка звужаецца рззка і канчаецца тонкім адросткам, патоўшчаным на канцы. Цела пукатае, падоўжана-авальнае, чорнае або чырвона-бурае. Надкрылы чырвона- або жоўтабурыя. Вусікі 10-членікавюя; y самца вял. выгнугая булава з 7 пласцінак, y самкі — ма-
Майскія хрушчы: 1 — усходні (самец); 2 — заходні (самец); 3 — лічынха (падобная ў абодвух відаў).
ленькая з 6 пласцінак. Жукі кормяцца лісцем, лічынкі — каранямі раслін, чым шкодзяць дрэвам, кустам, с.-г. культурам. Лічынка даўж. да 60 мм, жаўгавата-белая з тоўстым выгнутым целам. С.Л.Максімава.
Б.А Майстрэнка.
Да арт. Майсенскі фарфор. Сервіз і дэкаратыўныя кампазідыі.
М АЙСТР^НКА Барыс Аляксандравіч (1.12.1924, г. Асіповічы Магілёўскай вобл. — 15.1.1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Харкаўскае танк. вучылішча (1943). 3 ліп. 1943 на Ленінградскім фронце. Камандзір танка лейт. М. вызначыўся ў чэрв. 1944 y час прарыву абароны праціўніка на Карэльскім перашыйку: y час бою прыняў на сябе камандаванне ротай, экіпаж яго танка знішчыў 11 дотаў і 8 дзотаў, 15 гармат, 20 кулямётаў, 10 мінамётаў. Памёр ад ран.
524
МАЙСТРЭНКА
МАЙСТРФНКА Ігар Анатолевіч (н. 21.11.1959, Мінск), бел. спартсмен (веславанне акадэмічнае). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1979). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1983). Бронз. прызёр XXII Алімп. гульняў (1980, Масква) на васьмёрцы. Чэмпіён свету (1981, г. Мюнхен, Германія), бронз. прызёр (1979, Югаславія) на васьмёрцы. Чэмпіён СССР (1980— 81, на васьмёрцы; 1980, на чацвёрцы з рулявым). 3 1994 y ЗША. М АЙСТЭРЗІНГЕРЫ (ням. Meisteisinger літар. майстар-спявак), нямецкія паэты-спевакі 14— 16 ст. з бюргерскага рамесна-цэхавага асяроддзя, якія прыйшлі на змену мінезінгерам. Заснавальнік паэзіі майстэрзангу паэт-вандроўнік Г.Фраўэнлаб з Майсена. Творчасць М. рэгламентавалася зводамі правіл (т.зв. табулатуры), якімі трэба было няўхільна кіравацца. Асн. тэмы — біблейскія, рэліг.-дыдактычныя, гіст. (14— 15 ст.), свецкія, кахання (16 ст.). Нярэдка выступалі аўтарамі фастнахтшпіляў. Для запісу мелодый выкарыстоўвалі мензуральную натацыю. Найб. вядома пеўчая школа-гільдыя ў Нюрнбергу (прадстаўнікі — Г.Фольц, Г.Сакс), дзейнасць якой увасоблена ў оперы «Нюрнбергскія майстэрзінгеры» Р.Вагнера (1867). У.Л. Сакалоўскі. «МАЙСТбРСТВА», штоквартальны навукова-практычны часопіс прафесіянальнай адукацыі. Выдаецца з 1993 y Мінску на бел. і рус. мовах Рэсп. ін-там прафес. адукацыі. Асвятляе стан, перспектывы, дасягненні сучаснай айч. і замежнай адукацыі. Скіраваны на фарміраванне канцэптуальна новых падыходаў y сферы адукацыі. Змяшчае тэарэт. і практычныя рэкамендацыі павышэння майстэрства і ўмельства ў розных відах дзейнасці, навук. распрацоўкі бел. вучоных. МАЙСЎР, дзяржава на Пд Індыі ў 14— 18 ст. Узнікла ў 1399 як княства — васал Віджаянагара. 3 1610 незалежная дзяржава на чале з дынастыяй Вадэяр. У 1761 фактычную ўладу ў М. захапіў военачальнік Хайдар Алі. Пры ім і яго сыне Тыпу Султане [1782—99] М. ператварыўся ў магутную дзяржаву Паўд. Індыі, якая займала ч. тэр. сучасных інд. штатаў Керала, Карнатака, АндхраПрадэш і Тамілнаду. У выніку 4 англамайсурскіх войнаў тэр. М. паменшала да памераў Майсурскага плато; адноўлена дынастыя Вадэяр, М. стаў васальным княствам Вялікабрытаніі. Пасля абвяшчэння ў 1947 незалежнасці Індыі М. — адзін з яе штатаў (з 1973 наз. Карнатака). МАЙСЎР, горад на Пд Індыі ў штаце Карнатака. Каля 550 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: тэкст. (баваўняная і шаўковая), харч., эл.-тэхн., хімічная. Вытв-сць сандалавага алею. Маст. рамёствы (вырабы з дрэва, металу, слановай косці,
ткацтва). Ун-т. Музей. Рэліг. цэнтр вернікаў-індуістаў. МАЙСЯЁНАК Авдрэй Георгіевіч (н. 1.6.1943, г. Глыбокае Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р біял. н., праф. (1997). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1965). 3 1981 заг. лабараторыі Ін-та біяхіміі Нац. АН Беларусі (з 1991 нам., y 1996— 98 в.а. дырэктара). Навук. працы па абмене вітамінаў і каферментаў, механізмах каферментнай рэгуляцыі метабалізму, вітаміназмяшчальных прафілакт. і лек. сродках, гісторыі медыцыны. 7в.: Пронзводные пантотеновой кнслоты: Разработка новых внгамнн м фармакотерапевт. средств. Мн., 1989 (у сааўт.); Водорастворнмые шпамнны в ннфекднонной патологан. Мн., 1991 (разам з В.І.Комарам, У.С.Васільевым).
філасофіі і права Нац. АН Беларусі (з 1994 дырэктар). Навуковые працы па праблемах філасофіі, этыкі, эстэтыкі, фарміравання нац. свядомасці, пра светапогляд і асветніцкую дзейнасць Ф.Багушэвіча, К.Каліноўскага, Я.Коласа, Я.Купалы і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1984 за цыкл работ па гісторыі філас. і грамадскай думкі Беларусі (апубл. ў 1973— 80). Te:. Э с т е т а ч е с к я е в з г л я д ы Я к у б а К о л ас а . М н ., 1970; Б е л о р у с с к н е р е в о л ю ц я о н н ы е д е м о к р а т ы : В аж н е й ш н е а с п е к т ы м я р о в о з з р е н я я . М н ., 1977; Я .К у п а л а н Я .К о л а с : В о п р . м н р о в о з з р е н н я . М н ., 1982; П о я с к н с т а н н о г о б ы т н я н ч е л о в е к а : Нз victoр н м ф п л о с о ф п н н к у л ь т у р ы Б е л а р у с н . М н ., 1992; Ягсі ё н , ш л я х Б ел а р у с і д а д э м а к р а т ы ч н а й д зя р ж а в ы ? М н ., 1996; С г а н о в л е н н е н р а в с т в е н н о г о с о зн а н н я : М э н с т о р н н д у х о в н о й к у л ь т у р ы Б ел ар у сн . М н ., 1997.
Сцяпан Казіміравіч (21.6.1908, в. Старэва Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 1.7.1981), бел. літ,знавец і крьггык. Канд. філал. н. (1959). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1941). У 1944— 48 дырэктар Дзярж. выд-ва Беларусі, y 1951— 54 гал. рэдакгар Вучэбнапед. ввд-ва Беларусі, y 1959—70 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Асн. працы прысвечаны бел. л-ры 19 ст., помнікам стараж. пісьменнасці, якія разглядаў y плане бел.-рус. і бел.-псшьскіх культ. кантактаў. Аўтар «Нарыса беларускай літаратуры XIX ст.» (1957), «Нарыса гісторыі старажытнай беларускай літаратуры ХГЎ—XVIII ст.» (1980), кніг, прысвечаных бел. культ.-асветным дзеячам і пісьменнікам. Te:. Я н к а Л у ч ы н а . М н ., 1952; В .І.Д у н ін М А Й Х Р 0В ІЧ
ЛМайтнер.
АС.Майхровіч.
М АЙТНЕР, М е й т н е р (Meitner) Лізе (7.11.1878, Вена — 27.10.1968), аўстрыйска-шведскі фізік, адна з пачынальнікаў даследавання радыеактыўнасці. Скончыла Венскі ун-т (1905). У 1917— 38 y Ін-це хіміі кайзера Вільгельма, адначасова з 1922 y Берлінскім ун-це (з 1926 праф.). 3 1938 y Швецыі ў Нобелеўскім ін-це, з 1947 y Вышэйшай тэхн. школе ў Стакгольме. 3 1960 жыла ў Англіі. Навук. працы па ядз. фізіцы і радыяхіміі. Адкрыла радыеактыўны элемент пратактыній (1917, разам з О.Ганам). Растлумачыла дзяленнем (тэрмін прапанаваны М.) ядраў урану вынікі доследаў Гана і Ф.Ш трасмана па бамбардзіроўцы урану нейтронамі (1939, разам з О.Фрышам), прадказала ланцуговую ядз. рэакцыю. У яе гонар па рэкамецдацыі Міжнар. саюза тэарэт. і прыкладной хіміі (1997) названы хім. элемент майтнерый. Прэмія імя Э.Фермі 1966 (разам з Ганам, Штрасманам). Літ.: Л ь о і і ц н М. Нсторня ф н з н к н : Пер. с нтал. М., 1970. С. 440. М А ЙТН ЁРЫ Й (лац. Meitnerium), Mt, штучны хім. элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 109. Адкрыты ў 1982 П.Армбрустэрам і Г.Мюнзенберам (г. Дармштат, Германія). Ізатоп Mt-266 атрыманы зліцйём атамаў жалеза-58 і вісмуту-209 y рэакцыі з вылучэннем нейтрона. Названы ў гонар Л .Майтнер. Б.В.Корзун. МАЙХР0ВГЧ Альфрэд Сцяпанавіч (н. 2.6.1937, Мінск), бел. філосаф. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1996). Д-р філас. н. (1984), праф. (1994). Сын С.К..Майхровіча. Скончыў БДУ (1959). 3 1969 y Ін-це
М а р ц ін к е в іч . М н ., 1955; М а к с ім Б агд ан о в іч : Ж ы ц ц ё і т в о р ч а с ц ь . М н ., 1958; Ж я з н ь н т в о р ч е с т в о Ф .Б о г у ш е в н ч а . М н ., 1961; Я н к а Б р ы л ь . М н ., 1961; Г е о р гій С к а р ы н а . М н ., 1966; С л о в а а б п а л к у Ігар а в ы м . М н ., 1968; П р ы к а з к і і п р ы м а ў к і: Г іст. н а р ы с . М н ., 1976; Ів а н Ш а м я к ін . М н ., 1978. А.С.Ліс.
МАЙЦЗІІІі Ан Ь (кіт . «Пшанічная ra pa»), будыйскі пячорны манастыр 5— 17 ст. каля г. Цяныпуй (прав. Ганьсу, Кітай). Складаецца са 194 пячор (галоўныя — «Пячора Нірваны», «Галерэя тысячы Будаў» даўж. 30 м, «Зала дзесяці тысяч Будаў» і інш.) з расфарбаванай скулыггурай з гліны і каменю (5— 17 ст.; выявы Буды і інш. божастваў будыйскага пантэона) і з насценнымі размалёўкамі (5 ст.). Для ранняй скульгггуры харахгэрны мязосасць, грацыёзнасць, адухоўленасць, для позняй — рысы натуральнай чалавечай прыгажосці. Цяпер музёй. індзейскі народ y Мексіцы, Гватэмале (п-аў Юкатан) і Белізе. 700 тыс. чал., y т.л. ў Мексіцы 670 тыс. (1992). Мова М. з галіны майя-кічэ. Вернікі — католікі. Продкі М. стварылі адну з найб. ралвітых цывілізацый дакалумбавай Амерыкі, якая існавала на тэр. сучасных паўд.-ўсх. Мексікі, Гватэмалы, Беліза і Гандураса. Узнікненне цывілізацыі М. звязана з культурай альмекаў. Умоўна стараж. гісторыю М. падзяляюць на «Стараж. царства» (1-е М А НЯ,
тыс. да н.э. — 8 —9 ст. н.э.) і «Новае царства» (11— 16 ст.). «Стараж. царства» — час найб. культ. росквіту цывілізацыі М., асн. цэнтры якой знаходэіліся ў даліне р. Усумасінта і на плато Петэн. 3 гэтых часоў захаваліся руіны болып як 40 гар. цэнтраў М.: Цікаля, Вашактуна, Капана, Паленке, Банампака і інш. Паводле апошніх даследаванняў, яны былі сапраўднымі гарадамі, a не толькі цырыманіяльнымі цэнтрамі, як лічылася раней. М. ведалі развітую сістэму земляробства («паднятыя палі», ірыгацыю, палі на тэрасах), якая дазваляла ім вырошчваць кукурузу, фасолю, гарбузы, памідоры, караняплоды, бавоўнік. 3 свойскіх жывёл гадавалі індыкоў і сабак. Займаліся паляваннем, рыбалоўствам і пчалярствам. Унутр. супярэчнасці і ўварванне інш. плямён пры-
МАЙЯ П ІС Ь М 0 , арыгінальнае пісьменства народа майя. Існавала з першых ст. н.э. да забароны ў 16 ст. ісп. царквой (кнігі майя былі знішчаны). Захаваліся 4 рукапісы: дрэздэнскі («Дрэздэнскі кодэкс», знойдзены ў Вене ў 1739), мадрыдскі («Кодэкс ТроКартэзіянус», урыўкі з 2 манускрыптаў, знойдзеных y 2-й пал. 19 ст. ў Мадрыдзе), парыжскі («Кодэкс Перэсіянус», 2 урыўхі, знойдзеныя ў Парыжы ў 1859), рукапіс Гралье (апубл. 1973) і значная колькасць надпісаў на камянях руін гарадоў майя (на многіх сляды наўмысных пашкоджанняў). Кнігі майя ўяўляюць сабой паласу паперы, вырабленую з расл. валакна і натуральнага клейкага
Да арт. Майя Рэшткі палацавых пабудоў y Паленке (Мексіха).
Пісьмо Майя Сгаронха дрэздэнскага рукапісу.
вялі да заняпаду і поўнага абязлюдзення гарадоў. 3 9 ст. пачаўся рост паселішчаў М. на п-ве Юкатан, якія да пач. 11 ст. былі заваяваны плямёнамі тальтэкаў з Мексікі. Узнікла змешаная майя-тальтэкская культура. Сталіцай тальтэкаў быў г. Чычэн-іца, які разбурылі паўстаўшыя М. ў пач. 13 ст. У 13— 15 ст. на Юкатане панавалі правіцелі г. Майяпан; значнымі цэнтрамі былі гарады Ушмаль, Тулум і інш. (захаваліся руіны). Пасля разбурэння ў сярэдзіне 15 ст. Майяпана на Юкатане ўзнікла мноства незалежных гарадоў-дзяржаў, што былі заваяваны іспанцамі (апошні з іх, Тайясаль, y 1697). М. неаднаразова паўставалі супраць іспанцаў і ўлад Мексікі (найб. працяглым было паўстанне 1847— 1904). Ад стараж. цывілізацыі М. захаваліся шматлікія рэшткі будынкаў — храмы на вял. 4-гранных ступеньчатых пірамідах («Храм Сонца» і «Храм надпісаў» y Паленке і інш.), шматпакаёвыя палацы, пляцоўкі для культавых гульняў. Значнае развідцё набыла скулыпура ў выглядзе рэльефаў на сценах храмаў і стэлах. Жывапіс прадстаўлены насценнымі размалёўкамі (Банампак). М. стварылі найб. дасканалую ў дакалумбавай Амерыцы сістэму пісьма (гл. Майя пісшо), валодалі ведамі ў матэматыцы і астраноміі, якія дазволілі ім стварыць дакладны сонечны каляндар. Літ.: Р у с А. Народ майя: Пер. с мсп. М., 1986; Г у л я е в В.Й. Города-государства
рэчыва і пакрытую з абодвух бакоў белай вапнай. Іерагліфічныя знакі выводзілі пэндзлікамі. Побач з пісьмёнамі размяшчаліся рознакаляровыя малюнкі. Да манускрыпта дадавалася драўляная ці скураная вокладка. Надпісы на камянях і ў рукапісах значна адрозніваліся. У М.п. ўжываліся фанет. знакі (алфавітныя і складовьм), ідэяграфічныя (абазначаюць цэлыя словы) і ключавыя (тлумачаць значэнні слоў, але не чытаюцца). Майя ведалі каля 800 знакаў. Мова іерагліфічных тэкстаў значна адрозніваецца (вымаўленне, слоўнік, граматыка) ад жывой мовы майя 16— 17 ст. Іерагліфічныя тэксты і надпісы майя перакладзены не цалкам (каля 85%). Першыя спробы расшыфроўкі — сярэдзіна 19 ст. У сярэдзіне 1950— 60-х г. вял. ўклад y дэшыфроўку М.п. зрабіў рас. вучоны Ю.Кнарозаў. Літ.: К н о р о э о в Ю.В. Снстема пнсьма древннх майя. М.; Л., 1955; Я г о ж. Нсро глнфнческне рукопмсн майя. Л., 1975; А л е к с а н д р о в с к н й Г. Майя. Мероглвфы н пнрамвды / / Науха н жнзнь. 1997. № 11. МАК (Papaver), род кветкавых раслін сям. макавых. Больш за 100 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 3 дзікарослыя віды М : аргемона (P. argemone), няпэўны (Р. dubium), самасейка, або відук (Р. rhoeas). Трапляюцца як пустазелле на палях, каля дарог. Культывуецца М. снатворны (Р. somniferum). 5 інтрадука-
майя. М., 1979; Я г о ж. Древнне майя: Загадкн погабшей цнвшшэацнл. М., 1983. В.У.Адзярыха.
МАКАВЕІ
525
ваных: М. амурскі (P. anomalum), ападаючы (Р. fugax), голасцябловы (Р. nudicaule), прыкветкавы (Р. bracteatum), усходні (Р. orientale). Адна- і шматгадовыя травяністыя, пераважна карэнішчавыя расліны з млечным сокам. Лісце перыстарассечанае або перыстараздэельнае. Кветкі буйныя, адзіночныя, на доўгіх кветаносах, чырв., белыя, светла-фіялетавыя ці жоўгыя. Плод — каробачка. 3 няспелых каробачак М. снатворнага атрымліваюць опіум (загусцелы млечны сок, які выкарыстоўваецца ў вьпв-сці лекаў, напр., кадэін, марфін, папаверын, і наркотыкаў), з насення — тэхн. алей. Лек., харч., алейныя, меданосныя і дэкар. расліны. У.П.Пярэднеў.
МАКАВЕІ, Х а с м а н е і , дынастыя першасвятароў іерусалімскага храма і цароў Іудзеі ў 2— 1 ст. да н.э. Заснавальнік — свяшчэннаслужыцель з в. Модзін Матафія Хасманей (п. y 166 да н.э.). У 167 да н.э. ён узначаліў паўстанне супраць правіцеля дзяржавы Селеўкідаў — Антыёха IV, які намагаўся забараніць іудаізм. Матафія разбіў войскі Антыёха і вызваліў Іерусалім. Яго сыны: Іуда Макавей (адсюль назва дынастыі); Іанатан (з 153/152 першасвятар іерусалімскага храма, y 143 да н.э. паланёны і забіты сірыйцамі); Сімон (143— 134 да н.э.), які дамогся поўнай незалежнасці Іудзеі. Сын апошняга Іаан Гіркан I (134— 104 да н.э.) заваяваў Самарыю і прымусіў ідуміцян прыняць іудаізм, яго сын Арыстобул I быў абвешчаны царом Іудзеі [104— 103 да н.э.]. Пры яго браце Александру Янаю [103— 79 да н.э.] Іудзейскае царства дасягнула найб. росквіту і ўключала тэр. Палесціны і раёны за р. Іардан. У 63 рымскі палкаводзец Пампей умяшаўся ў дынастыйныя спрэчкі М., заняў Іерусалім і прымусіў іх прызнаць уладу Рыма. Б.ч. М. была ў 37 знішчана Ірадам I. М.
526
МАКАВЕЛ ЬСКІ
прысвечаны «Кнігі Макавейскія» са Старога запавету, яны лічацца нац. героямі яўр. народа. Літ.: Й о с я ф Ф л а в н й . Нудейская война: Пер. с нем. Мн., 1991. МАКАВЁЛЬСКІ Аляксандр Восігіавіч (10.7.1884, г. Гродна — 16.12.1969), філосаф. Чл.-кар. AH СССР (1946), чл,кар. АН Азерб. ССР (1949). Засл. дз. нав. Азербайджана (1930). Скончыў Казанскі ун-т (1907) і працаваў там. 3 1918 праф. У 1913— 18 y навук. камандзіроўцы (Берлін, Мюнхен). 3 1920 y Бакінскіх ун-це і пед. ін-це. 3 1945 дырэктар, з 1950 навук. супрацоўнік Ін-та філасофіі і права АН Азерб. ССР. Асн. навук. працы па гісторыі ант. філасофіі (атамісты, сафісты), філасофіі народаў Б. Усходу, логіцы і псіхалогіі, па гісторыі філас. думкі Азербайджана, y т л . літ. помнікаў (Авеста) і спадчыны Нізамі Ганджэві. У перакладзе М. і з яго каментарыямі выдадзены шэраг прац стараж.-грэч. філосафаў. Тв:. Понятне о душе в Древней Греднн. Варшава, 1913; Досократнкн. Ч. 1—3. Казань, 1914—1919; Введенне в фнлософню. Ч. 1—5. Казань, 1915—1917; Софнсты. Вып. 1—2. Баку, 1940—41; Древнегреческне атомясты. Баку, 1946; Авеста. Баку, 1960; Нсторня логнкн. М., 1967. Літ.: АО.Маковельсклй: Бнблногр. Баку, 1964. А.Ф.Самусік. МАКАВЁЦКІ Генадзь Іосіфавіч (н. 21.9.1935, в. Навапольцы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізікі цвёрдаш цеяа. Д-р фіз.-матэм. н. (1989), праф. (1991). Скончыў БДУ (1957). 3 1958 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі (у 1976— 94 нам. дырэктара). Навук. працы па сінтэзе цвёрдых раствораў паўправадніковых сістэм на аснове складаных халькагенідаў пераходных металаў, даследаванні іх магн., эл., цеплавых і інш. фіз. уласцівасцей y шырокім дыяпазоне тэмператур і магн. палёў. Тв.\ Фазовая дааграмма магнятного состояішя снсгемы теллурнд хрома—селенад хрома / / Фнзнка твердого тела. 1986. Т. 28, № 3; Структурные, магнмтные н элехтрнческме свойства твердых растворов снстемы теллурвд хрома— теллурвд марганца (разам з АІ.Галясам, К.І.Янушкевічам) / / Там жа. 1997. Т. 39, № 2. МАКАЁНАК Андрэй Ягоравіч (12.11.1920, в. Борхаў Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 16.11.1982), бел. драматург. Нар. пісьменнік Беларусі (1977). Скончыў Рэсп. парт. школу пры Ц К КП(б)Б (1949). У Вял. Айч. вайну цяжка паранены. У 1944— 47 на камсамольскай і парт. рабоце. 3 1949 y час. «Вожык», y Саюзе пісьменнікаў Беларусі. У 1966— 77 гал. рэдактар час. «Нёман». Друкаваўся з 1946. Пісаў гумарэскі, фельетоны, нарысы. Першая п ’еса — аднаактовая драма «Добра, калі добра канчаецца» (1946). Аднаактоўкі «Перад сустрэчай», «Жыццё патрабуе» (1950), «Аксеніна цялушка» і «Крымінальная справа» (1951), «Першае пытанне» (1952) выз-
началіся актуальнасцю праблематыкі. Шматактовыя драмы «Ворагі», «Узыходы шчасця» (абедзве 1947), «Выйгрыш» (1948) пры жыцці аўтара не друкаваліся і не ставіліся. У 1952 на сцэне Бел. т-ра імя Я.Купалы пастаўлена яго паліт. драма «На досвітку» пра пасляваен. Францыю. У сатыр. камедыі «Выбачайце, калі ласка!» (паст. тамсама ў 1954) бескампрамісна крытыкуюцца заганныя метады кіраўніцтва нар. гаспадаркай, паказуха, фармалізм, казённае адміністраванне. Камедыі «Каб людзі не журыліся» (паст. тамсама ў 1959) і «Лявоніха
Камедыя «Верачка» напісана ў болын звыклых, хоць і не кананічных жанравых формах; y эмацыянальным ладзе яе дамінуе мяккая, сцішаная танальнасць. Лірычныя моманты ёсць і ў п’есах «Лявоніха на арбіце», «Таблетку пад язык», «Кашмар», але прысутнічаюць там пераважна ў аўтарскіх рэмарках-пралогах. Апошні закончаны твор М. — трагікамедыя «Дыхайце эканомна» (апубл. 1983) — п’еса-прытча, y якой аб’ею ам аўтарскага асэнсавання стала найважнейшая агульначалавечая праблема захавання Зямлі ад тэрмаядзернай катастрофы. Аўтар кінааповесці «Твой хлеб» (1956), сцэнарыяў фільмаў «Шчасце трэба берагчы» (1958), «Кандрат Крапіва» (1961), «Рагаты бастыён» (1975), тэлефільма «Пасля кірмашу» (1973). Імя М. прысвоена Гродзенскай цэнтр. гар. б-цы і Журавіцкай СШ Рагачоўскага р-на, y якой створаны муэей М. Тв.: 36. тв. Т. 1—5. Мн„ 1987—90; Выбр. тв. Т. 1—2. Мн., 1980. Літ:. В н ш н с в с к а я 14. Комедня на орбнте. М., 1979; С о х а р Ю.М. На пульсе хсыцця: Андрэй Макаёнак і бел. тэатр. Мн., 1979; У с і х a ў Я.К. Андрэй Макаёнак. Мн., 1984. С. СЛаўшук.
на арбіде» (паст. тамсама ў 1961; Літ. прэмія імя Я.Купалы 1962) прысвечаны жыццю пасляваен. вёскі. Сац.-паліт. накіраванасцю вызначаюцца наватарскія п ’есы «Зацюканы апостал» (паст. тамсама ў 1971) і «Трыбунал» (паст. Бел. т-рам Я.Коласа, 1970), якія засведчылі значную эвалюцыю ў выяўл. манеры аўтара. Сатыр. камедыя-памфлет «Зацюканы апостал», насычаная прыёмамі сцэнічнай умоўнасці, часам з падіфэсленым ігнараваннем праўдападобнасці, вызначаецца своеасаблівасцю маст. тыпізацыі, гранічнай абагульненасцю персанажаў, не трацячы пры гэтым маст. канкрэтнасці. У трагікамедыі «Трыбунал», блізкай да традыцый нар. драмы, М. спалучыў нізкае з узвышаным, фарсавае з трагедыйным. Упершыню ў бел. драматургіі высокая героіка ўвасоблена ў камедыйным жанры. У пошуках новых жанравых і структурнакампазіцыйных форм М. прыйшоў да камедыі-рэпартажу «Таблетку пад язык» (паст. т-рам імя Я.Купалы ў 1973; разам з «Трыбуналам» Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1974), да складанай y жанравых адносінах камедыі «Кашмар» (паст. тамсама пад назвай «Святая прастата» ў 1976), якая падкупляе клопатам пра ўсталяванне разумных сац.паліт. узаемаадносін, гуманіст. пафасам. У канцы 1970 — пач. 1980-х г. на сцэне з ’явіліся трагікамедыя «Пагарэльцы» (нап. 1966, апубл. 1980, паст. тамсама ў 1981) і камедыя «Верачка» [аўтарскае вызначэнне: сентыментальны фельетон, паст. Брэсцкім і Магілёўскім («Не сумуй, Верачка») абл. т-рамі ў 1979], якія адкрылі новыя грані драматургічнага таленту М. У «Пагарэльцах», прысвечаных выкрыццю прыстасавальніцгва, апалітычнасці, шкурніцтва, аўтар адмовіўся ад традыц. сюжэтна-кампазіцыйнай струкгуры твора, даў толькі «пралог і эпілог адной трагікамічнай гісторыі».
MAKAK1 (Масаса), род вузканосых малпаў сям. мартышкападобных. 1 2 (па інш. звестках 19— 20) відаў. Пашыракы ў Паўд. і Усх. Азіі, 1 від — магот (М. sylvanus) — y Паўн. Афрыцы і Еўропе (Гібралтар). Жывуць y трапічных лясах, лясах умеранага пояса (Кітай, Японія). Вядуць паўдрэвавы спосаб жыцця, трымаюцца статкамі. М. японскі (М. fuscata) зімой трапляецца сярод снежных сумётаў (п-аў Сімокіта). 3 віды ў Чырв. кнізе МСАП. Даўж. цела да 76 см, хваста да 70 см (у магота хваста няма), маса да 28 кг. Афарбоўка жаўгаваіая, рыжаватая, чорная, y нехат. уздоўж спіны цёмная паласа, на галаве «шапачка», на твары бакенбарды, вусы, барада. Канечнасці кароткія, дужыя. Усёедныя. Нараджаюць 1, зрэдку 2 дзіцяняці. Выкарыстоўваюцца ў мед. эксперыментах. Э.Р. Самусенка.
Макака рэзус.
МАКАЛУ, вяршыня ў Вял. Гімалаях, на мяжы Непала і Кітая, за 20 км на ПдУ ад г. Джамалунгма. Выш. 8470 м. Складзена пераважна з гранітаў. Ледавікі (даўж. да 15 км). На У ад М. — цясніна
р. Арун, якая перасякае Гімалаі. Глыбіня цясніны ад грэбеня да рэчышча ракі да 7300 м (найб. на Зямлі). Ha М. ўпершыню ўзышлі франц. альпіністы ў 1955. МАКАЛЬ Пятрусь (Пётр Міхайлавіч; 25.8.1932, в. Крушыняны Беластоцкага ваяв., Польшча — 31.8.1996), бел. паэт. Скончыў Гродзенскі пед. ін-т (1953), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1962). Працаваў y газ. «Гродэенская праўда*, штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва», час. «Маладосць» (1957—60, 1980—83). 3 1966 заг. літ. часткі Бел. рэсп. тэатра юнага гледача, з 1975 літ. кансультант Саюза пісьменнікаў Беларусі, y 1978— 80 y выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкаваўся з 1949. Імкненне раскрыць духоўную змястоўнасць і складанасць жыцця, багацце перажыванняў сучасніка — асноўнае ў паэзіі М. Ёй уласцівы метафарычна асацыятыўная вобразнасць, алегарычнасць, выкарыстанне сродкаў іроніі і сатыры: зб-кі «Першы след» (1955), «Вятрам насустрач» (1958), «Вечны агонь» (1960), «Круглы стол» (1964), «Акно» (1967), «Дотык да зямлі» (1975), «Поле» (1978; Літ. прэмія імя А.Куляшова 1980), «Смак яблыка» (1981; Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1984), «Калыска долі» (1984), «Асенняя пошта лістоты» (1987), «Азбука любві» (1989), «Лагода» (1992), «Твар і душа» (1995). Аўтар п ’ес «За лясамі дрымучымі» (з А.Вольскім, 1958), «Адчыніце, казляняткі!» (1970), «Дай вады, калодзеж!» (1971), «На ўсіх адна бяда» (1974; усе паст. Бел. рэсп. т-рам юнага гледача), «Марынка-крапіўніца» (з АВольскім, 1962, паст. Дзярж. т-рам лялек Беларусі). Выдаў кніжкі для дзяцей «Хлопчык будзіць сонца» (1966), «Песня згоды» (1983), «Чарадзейная скарбонка» (1987), «Я гатую абед» (1989). На бел. мову пераклаў анталогію сучаснай славацкай паэзіі «Татры пяюць» (1976), зб-к вершаў М.Валека «Крылы», АШ асцінскага «Помню і люблю» (абедзве 1978) і інш. Тв:. Выбр. тв. T. 1—2, Мн., 1982; Выбранае. Мн., 1994; Заручыны. Мн., 1979. Літ:. Г р а ч а н і к а ў A Адлегласць ад сяўбы да жніва... / / Полымя. 1976. № 4; Б a р а в і к о в а Р. Адчуванне часу і дарогі / / Маладосць. 1980. № 5. А.С.Гурская. МАКАНІН Уладэімір Сямёнавіч (н. 13.3.1937, г. Орск Арэнбургскай вобл., Расія), расійскі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1960), вучыўся на Вышэйшых курсах сцэнарыстаў і рэжысёраў y Маскве. У зб-ках аповесцей і апавяданняў «Аповесць пра Стары Пасёлак» (1974), «Галасы» (1982), «Рака з хуткім цячэннем» (1983), аповесці «Дзе сыходзілася неба з узгоркамі» (1984) і інш. пошукі асэнсаванага быцця, драматызм бескампраміснасці, псіхалогія няцэльнай асобы. Аўтар раманаў «Прамая лінія» (1967), «Партрэт і вакол» (1978), «Андэграўнд, ці Герой нашага часу» (1998), аповесцей «Адзін і адна» (1987), «Стол накрыты сукном і з графінам пасярэдзіне» (1993), «Каўказскі вя-
зень» (1995) і інш. У творах спалучэнне рэалйму і мадэрнізму, унутр. маналогі. Т в Нзбранное. М., 1987; Рассказы. М., 1990; Лаз. М., 1991. С.Ф.Кузьміна. MAKÂO, былая тэрыторыя Паргугаліі ва Усх. Азіі, з 1999 — тэр. Кітая; гл. Аамынь. MAKÂPABA Галіна Кліменцьеўна (27.12.1919, г.п. Старобін Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 28.9.1993), бел. акгрыса. Нар. арт. Беларусі (1967). Нар. арт. СССР (1980). Скончыла студыю Бел. т-ра імя Я.Купалы (1938), y якім і
П Макаль
Г.К Макарава
працавала. Яркая нац. актрыса. Яе мастацтва бьшо адметнае сакавітасцю сцэнічных фарбаў, праўдзівасцю, багатай моўнай харакгарыстыкай. Стварыла каларытныя, яркія індывідуальныя нар. характары. Талент М. як глыбока самабытнай актрысы найб. выявіўся ў нац. рэпертуары, найперш y п ’есах А.Макаёнка (многія ролі напісаны спецыяльна для М.): Марыя Кірылаўна («Выбачайце, калі ласка!»), Лушка («Лявоніха на арбіце»), Паліна («Трыбунал», сярэбраны медаль імя А П апова 1973; выступала ў гэтай ролі ў спектаклі Маскоўскага т-ра на Малой Броннай), Старая («Святая прастата»), Аксана Смятанкіна («Таблетку пад язык»); a таксама Агата («Паўлінка» Я.Купалы), Матруна («На крутым павароце» К.Губарэвіча), Дзятлічыха («Людзі на балоце» паводле І.Мележа), Ганна, Маці («Вечар», «Парог» А.Дударава). 3 інш. роляў: Кабаніха («Навальніца» А.Астроўскага), Квашня («На дне» М.Горкага), Лізавета («У
Г Макарава ў ролі Maui.
MAKAPABA
527
мяцеліду» Л.Лявонава), Гаспадыня зімоўя («Таня» А.Арбузава), Старая ўдава з Фларэнцыі («Канец — справе вянец» У.Ш экспіра). Здымалася ў кіна- і тэлефільмах: баба Шура («Удовы»), Ганна Іванаўна («Развітанне славянкі»), Драздова («Фруза»), мачаха Ганны («Завеі, снежань») і інш. Пра М. зняты дакумент. фільм «Каралеў я не іграла» (1983). Ю.М.Сохар. MAKÂPABA Іна Уладзіміраўна (н. 28.7.1928, г. Тайга Кемераўскай вобл., Расія), расійская кінаактрыса. Нар. арт. Расіі (1971). Нар. арт. СССР (1985). Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1948). У кіно дэбютавала ў ролі Любы Шаўцовай y фільме «Маладая гвардыя» (1948, паводле рамана АФадзеева; Дзярж. прэмія СССР 1949). Раннія гераіні М. вылучаюцца тэмпераментнасцю, непасрэднасцю, цэльнасцю натуры: Каця («Вышыня», 1957), геолаг Вара («Дарагі мой чалавек», 1958), Надзя («Дзяўчаты», 1962). Майстар вострахарактарных, камедыйных роляў: Нона («Справа Румянцава», 1956), Анфіса («Жанідьба Бальзамінава» паводле п’есы А.Астроўскага, 1965), Дунька («Любоў Яравая» паводле п ’есы А.Транёва, 1970). Знялася таксама ў фільмах: «Жанчыны» (1966), «Рускае поле» (1972), «Яшчэ не вечар» (1975), «Пашахонская даўніна» (1977), «Жывая вясёлка» (1983), «Мёргвыя душы» (1984), «Дзяцінства Бэмбі» (1985), «Лермантаў* (1986). MAKAPABA Наталія Раманаўна (н. 21.11.1940, С.-Пецярбург), артыстка балета. Засл. арт. Расіі (1969). Скончыла Ленінградскае харэаірафічнае вучылішча (1959). 3 1959 y Ленінградскім т-ры оперы і балета імя Кірава. 3 1970 y трупе «Амерыканскі тэатр балета» (НьюЙорк), y 1972— 89 адначасова ў Каралеўскім балеце Вялікабрытаніі і інш. Для яе творчасці харакгэрны унікальная пластычнасць, дасканалае майстэрства, вонкавая вытанчанасць і ўнутр. тэмперамент. Сярод паргый: Адэта^— Адылія, прынцэса Фларына і Аўрора
Н Макарава ў мініяцюры «Святло Месяца» на музыку Дэбюсі.
528
МАКАРАВА
(«Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Крыўляка і Папялушка, Джульета («Папялушка», «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Марыя («Бахчысарайскі фантан» Б А саф ’ева), Жар-птушка («Жар-птушка» І.Стравінскага), М анон («Манон Леско» на муз. Ж.М аснэ), Таццяна («Анегін» на муз. Чайкоўскага), y мініяцюры «Святло Месяца» на муз. К Дэбюсі. Выступае як балетмайстар, драм. актрыса, y т л . ў спекгаклі «Двое на арэлях» У.Гібсана ў Т-ры Р.Вікдюка. Ёй прысвечаны тэлефільмы «Асалюта» (1978), «Наташа» (1985), «Вяртанне Макаравай», «Ленінірадская легенда» (абодва 1989; усе Вялікабрытанія). 1-я прэмія Міжнар. конкурсу артыстаў балета (Варна, 1965), прэмія імя Ганны Паўлавай (Парыж, 1970). Аўтар прац па праблемах харэаграфічнага мастацтва, аўтабіяграфіі (1979). Л і т К р а с о в с к а я В. Н.Макарова / / Лешшградскяй балет сегодня. Л.; М., 1967. Вып. 1; Н.Макарова: Восемнадцать лет спустя. М„ 1993; C l a r k e М., C r i s p С. Ballerina: The art of women in classical ballet. London, 1987. MAKÂPABA Тамара Фёдараўна (13.8. 1907, С.-Пецярбург — 18.1.1997), расійская кінаакгрыса, педагог. Нар. арт. СССР (1950). Герой Сац. Працы (1982). Скончыла Ленінградскі ін-т сцэн. мастацтва (1930). 3 1943 выкладала ва Усесаюзным дзярж. ін-це кінематаграфіі (з 1968 праф.). У кіно з 1927. 3 1934 зд а малася пераважна ў фільмах С .Герасімава («Ці кахаю цябе?», 1934; «Сямёра смелых», 1936; «Камсамояьск», 1938; «Настаўнік», 1939, і інш.), y якіх стварыла вобразы маладых жанчын, натхнёных ідэаламі часу, здольных на глыбокія пачуцці. У фільмах «Маладая гвардыя» (1948), «Дарога праўды» (1956), «Памяць сэрца» (1958), «Людзі і звяры» (1962), «Журналіст» (1967), «Юнацгва Пятра» (1981), «Леў Талстой» (1984) пры прастаце і стрыманасці малюнка ролі раскрыла ўнутр. свет гераінь, іх багаты жыццёвы вопыт, мудрае бачанне складаных праяў рэчаіснасці. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1947. Літ:. Т у м а н о в а Н.П. Т.Макарова: Творч. портрет. М., 1982. Г.В.Ратнікаў. МАКАРАВА КАТЛАВІНА, падводная катлавіна ў цэнтр. ч. Паўн. Ледавітага ак., паміж падводнымі хр. Ламаносава і паднядцем Альфа. Аддзелена ад катлавіны Падводнікаў хр. Ламаносава. Пераважаюць глыб. каля 3000 м, найб. — 3940 м. Дно ўкрыта ілам. Адкрыта сав. даследчыкамі ў 1950. Названа ў гонар С.В.Макарава. МАКАРАНІЧНЫ ВЕРШ , м а к а р а нічная паэзія (італьян. poesia maccheronica ад maccheroni макароны), від жартоўнага ці сатыр. верша, камізм якога ствараецца перанасычанасцю тэксту варварызмамі, падпарадкаваньімі
марфал. законам роднай мовы. Узнік y старажытнасці, калі асобныя рым. паэты перамяжалі сваю мову грэч. словамі. У перыяд франкаманіі ў Расіі (18— 19 ст.) І.Мятлеў высмейваў сумесь «французскага з ніжагародскім» y мове пануючых класаў. У паэме І.Катлярэўскага «Энеіда» сатыр. гучанне набыло ўвядзенне лац. лексікі ва ўкр. моўны кантэкст. Аснова для з ’яўлення М.в. ў бел. паэзіі была яшчэ ў сярэдневякоўі, калі на Беларусі шырока ўжывалася лац., стараслав. і польск. мовы. Найб. раннія з такіх вершаў — «Плач пакінутага каханай» і «За пенкнай паненкай аж душа сумуе...» (апубл. А.Рыпінскім, 1840). М.в. зрэдку трапляецца ў сучаснай бел. паэзіі (К.Крапіва) і прозе (Я.Купала, Я.Колас). В.П.Рагойша.
Т.Ф.Макарава.
А.С Макаранка
MAKÂPAHKA Антон Сямёнавіч (13.3. 1888, г. Белапсшле Сумскай вобл., Украіна — 1.4.1939), савецкі педагог і пісьменнік. Скончыў Палтаўскі настаўніцкі ін-т (1917). Пед. дзейнасць пачаў y 1905. У 1920 стварыў пад г. Палтава і ўзначаліў прац. калонію для непаўналетніх правапарушальнікаў (з 1922 калонія імя М.Горкага). 3 1927 сумяшчаў работу ў калоніі з арганізацыяй дзіцячай прац. камуны імя Дзяржынскага пад Харкавам. 3 1935 нач., з 1937 нам. нач. аддзела прац. калоніі НКУС УССР. 3 1937 y Маскве, займаўся літ. і грамадска-пед. дзейнасцю. Распрацаваў методыку выхаваўчай работы з дзіцячым калектывам. У калоніі і камуне стварыў высокаарганізаваны дзіцячы калектыў, дзе выхаванцы набывалі адукацыю, спалучалі навучанне з вытв. працай, маральным і фіз. выхаваннем. Шырока ўкараняў прынцып самакіравання. Характэрная рыса выхаваўчага стылю М. — спалучэнне высокага даверу з вял. патрабавальнасцю. Ва ўмовах аўтарытарных тэндэнцый y жыцці грамадства, насуперак уціску з боку пед. чыноўнікаў, ён змагаўся за ўсталяванне гуманіст. педагогікі. Пісаў ановесці, апавяданні, п’есы, кінасцэнарыі, выступаў як крытык і публіцыст. Пед. вопыт і погляды М. адлюстраваны ў маст. творах: «Педагагічная паэма» (ч. 1— 3, 1933— 35), «Сцягі на вежах» (1938); «Кніга для бацькоў» (1937) і інш. Te:. Собр. соч. T. 1—7. 2 нзд. М., 1959— 60; Пед. соч. Т. 1—8. М., 1983—86; Нзбр. пед. соч. T. 1—2. М., 1978.
Літ.: АС.Макаренко: Указ. тр. н лят. о жнзнн уі деятельност М., 1988. MAKÂPAHKA Іван Раманавіч (19.6.1907, в. Гута Веткаўскага р -н а Гомельскай вобл. — 16.5.1971), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1943 на 1-м Укр., 1-м і 3-м Прыбалт., 1-м Бел. франтах. Удзельнік вызвалення Украіны, Беларусі, Полыпчы, баёў на тэр. Германіі. Пам. камандзіра сапёрнага ўзвода М. вызначыўся ў 1944 і 1945 y баях на тэр. Украіны, Беларусі і Герман іі.
MAKÂPAHKA Сяргей Лаўрэнцьевіч (н. 11.9.1937, г. Крывы Рог, Украіна), бел. спаргсмен і трэнер па веславанні на байдарках і каноэ. Засл. майстар спорту СССР (1960), майстар спорту СССР міжнар. класа (1965). Засл. трэнер Беларусі (1979). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1969). 3 1975 старшы трэнер РЬсп. школы вышэйшага спарт. майстэрства і зборнай каманды Беларусі, y 1995—99 старшы трэнер нац. каманды па веславанні на байдарках і каноэ. Чэмпіён XVII Алімп. гульняў (1960, Рым) на дыстанцыі 1000 м. Чэмпіён свету і Еўропы (1963, г. Яйцы, Югаславія), Еўропы (1961, г. Познань, Польшча) на дыстанцыі 10 тыс. м. Чэмпіён СССР (1959— 63, на дыстанцыях 1000 і 10 тыс. м; усюды на каноэ-двойды, разам з Л .Гейштарам). MAKÂPAÿ Алег Рыгоравіч (н. 6.1.1933, г. Удомля Цвярской вобл., Расія), савецкі касманаўг. Двойчы Герой Сав. Саюза (1973, 1978), лётчык-касманаўт СССР (1973). Канд. тэхн. н. (1980). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча імя М.Э.Баўмана (1957). 3 1966 y атрадзе касманаўтаў. 27— 29.9.1973 з В.Р.Лазаравым здзейсніў палёт на касм. караблі (К К ) «Саюз-12»; 5.4.1975 з Лазаравым — субарбітальны палёт на К К «Саюз 18-1»; 10— 16.1.1978 з У .К.Джанібекавым — палёт на КК «Саюз-27» і арбітальнай станцыі (АС) «Салют-6 » з прыстыкаваным да яе КК «Саюз-26», на якім вярнуўся на Зямлю; 27.11— 10.12.1980 з Л .Ц з.К Ь ім а м і Г.М .Стракалавым — палёт на КК «Саюз Т-3» i АС «Салют-6 ». У палётах удзельнічаў як бортінжынер. Правёў y космасе 20,74 сут. У.С.Ларыёнаў. МАКАРАЎ Аскольд Анатолевіч (н. 3.5.1925, в. Новамасальскае Зубцоўскага р-на Цвярской вобл., Расія), расійскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Нар. арт. СССР (1983). Канд. мастацтвазнаўства (1969). Праф. (1976). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1943). 3 1943 саліст Ленінірадскага т-ра оперы і балета імя Кірава. 3 1970 выкладае ў Санкг-Пецярбургскай кансерваторыі. 3 1976 адначасова маст. кіраўнік трупы «Харэаграфічныя мікіяцюры» ў С.-Пецярбургу. Для М.танцоўшчыка характэрны эпічнае абагульненне нар. характару ў канкрэтным персанажы, скульптурнасцв пластыкі, энергія, псіхалагізм. Сярод партый: Зігфрыд («Лебядзінае возера» П.Чайкоў-
скага), Базіль, Салор («Дон Кіхот», «Баядэрка» Л.Мінкуса), Вацлаў і Гірэй («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Жан дэ Брыен («Раймонда» А.Глазунова), Ma Лічэн («Чырвоны мак» Р.Гліэра), Прынц, Даніла («Папялушка», «Каменная кветка» С.Пракоф’ева), Алі Батыр («Шурале» Ф.Яруліна), Спартак («Спартак» А.Хачатурана). Аўтар прац па праблемах харэаірафіі. Дзярж. прэмія СССР 1951. Літ.. Н л ь н ч е в а М. АМакаров. Л., 1984.
МАКАРАЎ Барыс Паўлавіч (28.4.1915, г. Набярэжныя Чаўны, Татарстан — 9.12.1991), бел. спявак (тэнар). Засл. арг. Беларусі (1955). Скончыў Цэнтр. вучылішча тэатр. самадзейнасці ў Маскве (1936). У 1943—78 саліст Ансамбля песні і танца БВА. Творчую манеру М. вызначалі мяккая інтанацыя, шчырасць, сцэн. свабода. У рэпертуары песні сучасных, y т л . бел., кампазітараў. Валодаў таксама мастацгвам канферансу. Найб. значная работа — вобраз Васіля Цёркіна ў муз.-літ. камлазіцьіі «Цёркін y запасе» паводле паэмы АТвардоўскага «Васіль Цёркін».
МАКАРАЎ Валянцін Мікалаевіч (30.8. 1919, г. Севастопаль, Украіна — 20.5. 1978), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943), ген.-маёр авіяцыі (1954). Скончыў Качынскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1939), Ваен. акадэмію Генштаба (1956). 3 чэрв. 1941 на Паўд.-Зах., Зах., Сталінградскім, Данскім, Цэнтр., 1-м Бел. франтах. Удзельнік ліквідацыі бабруйскага *катла», вызвалення Бабруйска, Мінска, Баранавіч, Брэста, баёў y Полыіічы, Германіі. Камандзір знішчальнага авіяпалка маёр М. зрабіў 635 баявых вылетаў, удзельнічаў y 150 паветр. баях, асабіста збіў 30 і ў складзе групы 9 самалётаў праціўніка. Д а 1976 y Сав. Арміі.
МАКАРАЎ Васіль Емяльянавіч (27.2.1903, Масква — 1.9.1975), генерал-лейтэнант (1944). Скончыў Маскоўскі прамыслэканам. ін-т (1930). 3 1933 на выкладчыцкай і парт. рабоце ў Маскве. 3 жн. 1941 чл. ваен. савета Бранскага, нач. палітупраўлення Зах. франтоў, з крас. 1944 чл. ваен. савета 3-га Бел. фронту, які ўдзельнічаў y Беларускай аперацыі 1944. У 1945—46 чл. ваен. савета Баранавідкай ваен. акругі. Да 1962 на ваенна-паліт. рабоде ў Сав. Арміі.
МАКАРАЎ Ігар Міхайлавіч (н. 22.10. 1927, г. Саратаў, Расія), расійскі вучоны ў галіне аўтам. кіравання. Акад. Рас. АН (1987). Замежны чл. Вашынгтонскай АН (1997). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (1950). 3 1949 y Ін-це аўтаматы й і тэлемеханікі AH СССР, з 1962 y ЦК КПСС і CM СССР, y 1988— 96 гал. вучоны сакратар прэзідыума Рас. АН. Навук. працы па сродках аўтаматыкі лятальных апаратаў, мікраэлектроніцы, інфарматыцы, робататэхніцы, тэхніцы пггучнага інтэлекту. Дзярж. прэмія СССР 1984, Дзярж. прэмія Расіі 1995. 18. Зак. 456.
Тв:. Робототехнюса. М., 1984 (у сааўг.); Робототехннха н інбкме автоматлзнрованные пронзводсгва. (Кн.) 1. Снстемные прннцнпы создання гнбккх авгоматнзярованных прошводств. М., 1986; Время-нмпульсные снстемы авгоматаческого уііравлення. М., 1991 (у саІ.І.Леановіч. аўт.).
МАКАРАЎ Мікалай Фёдаравіч (22.5.1914, г. Сасава Разанскай вобл., Расія — 1988), расійскі канструктар аўтам. стралковай зброі. Герой Сац. Працы (1974). Скончыў Тульскі мех. ін-т (1941). 3 1941 на з-дае абароннай гтрам-сці. Стварыў 9-мм пісталет (П М -9), 23-мм авіяц. пушку (разам з інш.). Дзярж. прэміі СССР 1952, 1967. MAKÂPAÿ Сцяпан Восіпавіч (8.1.1849, г. Мікалаеў, Украіна — 13.4.1904), расійскі флатаводзец, акіянограф, палярны даследчык, вынаходнік. Віцэ-адмірал (1896). Скончыў марское вучылішча ў Нікалаеўску-на-Амуры (1865). 3 1869 на Ціхаакіянскім, з 1871 на Балтыйскім, з 1876 на Чарнаморскім флоце. 3 1881 даследаваў марскія цячэнні ў праліве Басфор. У 1886— 89 на карвеце «Відязь» і 1894— 96 ажыццявіў 2 кругасветныя падарожжы. У 1898—99 і 1901 на першым y свеце ледаксше «Ярмак», пабудаваным паводде яго праекта, вёў даследаванні ў Арктыцы. На пач. рус,яп. вайны 1904—05 камавдаваў Ціхаакіянскай эскадрай y Порт-Артуры, загінуў на браняносцы «Петрапаўлаўск», які падарваўся на міне. Аўтар прац па ваен.-марской тактыцы, караблебудаванні, артылерыі, міннай справе, гідраграфіі. За працу «Віцязь» і Ціхі акіян» (т. 1— 2, 1894) прэмія Пецярбургскай AH і залаты медаль Рус. геагр. т-ва. Літ.: Деятельность внце-адмнрала С.О.Макарова в судостроегаш: ІОчеркн]. Л., 1977; Ю.П. С.О.Макаров (1848— Потапов 1904). Л., 1982; С е м a н о в С.Н. Макаров. 2 нзд. М., 1988.
МАКАРАЎ Уладзімір Васілевіч (н. 21.11.1928, г. Цвер, Расія), бел. мовазнавец. Д -р філал. н. (1973), праф. (1974). Скончыў Калінінскі пед. ін-т (1949). 3 1964 працуе ў Мінскім лінгвістычным ун-це (у 1964— 70 прарэктар, y 1990—95 рэкгар). Аўтар прац па раманскім мовазнаўстве, франц. культуры: «Праблемы лексіка-семантычнай дыферэнцыяцыі раманскіх моў» (1972), «Аўтографы лёсу» (1993). У 1978— 84 Пастаянны прадстаўнік Беларусі пры ААН па пытаннях адукацыі, навукі і культуры (Ю НЕСКА). MAKÂPAÿCKAE BÔ3EPA. У Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 24 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,23 км2, даўж. 940 м, найб. шыр. 380 м, найб. глыб. 13,3 м, даўж. берагавой лініі каля 2,3 км. Пл. вадазбору 7,32 км2. Схілы катлавіны выш. да 22 м (на Пд 6 — 8 м), разараньм, y ніжняй ч. пад хмызняком. Берагі зліваюцца са схіламі, на У і 3 нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, на Пн часткова сплавінныя. На 3 забалочаная пойма шыр. да 70 м. Дно да глыб. 1,5 м пясчанае, ніжэй — сапрапелістае.
МАКАРОННЫЯ___________529 МАКАРАЎЦЫ, вёска ў Бераставіцкім р-не Гродэенскай вобл., каля р. Свіслач. Цэнтр сельсавета. За 24 км на ПнЗ ад г.п. Вял. Бераставіца, 41 км ад Гродна, 34 км ад чыг. ст. Бераставіца. 264 ж., 98 двароў (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Крыжаўзвіжанскі касцёл (канец 18 ст.). МАКАРАЧКІН Міхаіл Фёдаравіч (17.11. 1891, с. Галубкі Навасільскага р-на Арлоўскай вобл., Расія — 5.8.1963), pacifi era і бел. вучоны ў галіне груніазнаўства і фундаментабудавання. Чл.-кар. Акадэміі буд-ва і архітэктуры СССР (1957). Д-р тэхн. н., праф. (1945). Скончыў Тульскі настаўніцкі ін-т (1915), М аскаўсй ін-т шляхоў зносін (1927). Працаваў y праектных арг-цыях сістэмы шляхоў зносін. 3 1953 y БПІ. Навук. працы па пытаннях грунтазнаўства, праектавання і буд-ва фундаментаў з выкарыстаннем мясцовых буд. матэрыялаў. І.ІЛеановіч.
МАКАРОННАЯ ПРАМЬІСЛбВАСЦЬ, галіна харчовай прамысловасці, прадпрыемствы якой выпускаюць макаронныя вырабы. Каля 80% прадукцыі вырабляецца з мукі вышэйшых гатункаў, y некаторыя вырабы дадаюцца малочныя прадукты, яйкі і інш. Атрымала шырокае развідцё ў многіх краінах свету, паколькі макаронныя вырабы пажыўныя і высокакаларыйныя, добра зберагаюцца, хутка і проста гатуюцца. Найбуйнейшыя вытворцы макаронных вырабаў з’яўляюцца Італія (35 кг на 1 чал. за год), Японія (12 кг), Францыя (6 кг), Венгрыя, Германія, Расія, ЗША. На Беларусі да 1920-х г. вытв-сць махаронных вырабаў вялася пераважна саматужным спосабам. Толькі f Брэсце працавала паравая макаромная ф-ка (17 рабочых y 1908). Як самастойная галіна М.п. створана ў пач. 1920-х г. У 1931 y Барысаве, на базе дражджавога з-да пабудаваны макаронна-мукамольны камбінат (з 1944 макаронная ф-ка). На базе арцелі ўзніхла макаронная ф-ка ў Віцебсху. У 1940 выпушчана 13,5 тыс. т макаронных вырабаў. У 1963 на базе арцелі створана Слуцкая макаронная ф-ка. У 1977 дзейнічала 14 аўтаматычных, 18 механЬаваных паточных ліній, комплексна-механізаваны ўчастак; выпушчана 49,1 тыс. т макаронных вырабаў. У 1997 М.п. давала 0,9% валавой прадукцыі харч. прам-сці. У ёй занята 1,2% прамысл. персаналу харч. прам-сці. Вытв-сць макаронных вырабаў склала 41,5 тыс. т, іігго ў 1,5 pa33 менш, чым y 1990. Працуюць 57 прадпрыемстваў і вытв-сцей па выпуску макаронных вырабаў, найбуйнейшыя з іх Барысаўская макаронная фабрыка (адкрытае акц. т-ва «Барымак»), ф-кі ў Слуцку і Віцебску, цэх пры Магілёўскім хлебазаводзе. Сгвораны шэраг сумесных прадпрыемстваў, y т.л. чэшска-бел. прадпрыемства Pastaala y Нясвіжы, якое вырабляе 10 найменняў макаронных вырабаў. П.І.Рогач.
МАКАР0ННЫЯ ВЫРАБЫ харчовыя вырабы з прэснага, замешанага на вадзе і высушанага да вільготнасці 12,5— 13%
530
МАКАРСКАЯ
пшанічнага цеста. Да іх адносяцца макарона, вермішэль, локшына, фігурныя вырабы (ракавінкі, зорачкі) і інш. Вырабляюць з мукі вышэйшых гатункаў, якая багата пратэінамі. Вызначаюцца добрым смакам, высокай пажыўнасцю і каларыйнасцю (1,5 кДж на 100 г М.в.), лёгкасцю прыгатавання; доўга захоўваюцца без страты пажыўных і смакавых якасцей. Гл. таксама Макаронная прамысловасць. МАКАРСКАЯ (па мужу Л е г р э) Соф’я (1769?, в. Быцень Івацэвідкага р-на Брэсцкай вобл. — ?), танцоўшчыца. Прыгонная падскарбія надворнага літ. А.Тызенгаўза. Вучылася ў яго балетнай шксше ў Паставах (педагог Ле Ду). Паводле завяшчання Тызенгаўза стала ўласнасцю караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У 1785— 94 (з перапынкамі) y складзе балетнай трупы «Т-ва танцоўшчыкаў яго каралеўскай вялікасці» і ў Нац. т-ры ў Варшаве. У 1794— 97 y трупе С.Галніцкага і антрэпрызе Т.Трускаляскага. У 1797 па ініцыятыве і за кошт Станіслава Аўгуста Панятоўскага паступіла фігуранткай на імператарскую сцэну ў Пецярбургу (у дакументах за 1797— 99 пад імем Максерскай). Г.І.Барышаў. M ÀKÂPTHI (McCartney) Джэймс Пол
(н. 18.6.1942, г. Ліверпуль, Вялікабрытанія), англійскі эстрадны і рок-спявак, кампазітар. 3 1959 y квартэце «Бітлз* (бас-гітара, клавішныя, труба). Пасля 1970 выступаў і запісваў альбомы з групай «Уінгз» (1971— 81), Дж.Харысанам, Р.Старам, М.Джэксанам і інш. Сярод лепшых сольных альбомаў «Ансамбль y руху» (1973), «Уінгз» вакол Амерыкі» (1976), «Усё лепшае» (1986), «Зноў y СССР» (1987, 1989), «Па-над зямлёй» (1993). Яго музыцы ўласцівы выключны меладызм, найб. яскрава выяўлены ў песнях «Учора», «Няхай будзе так», «Мыс Кінтайр» і інш. Аўтар «Ліверпульскай араторыі» (1991, першы твор y жанры класічнай музыкі). У 1996 М. нададзены тытул рыцара. Літ:. Б а г н р о в А. «Блтлз» — любовь моя. Мн., 1993; B e n s o n R. Paul McCartney: Behind the Myth. London, 1992. Я.У.Новікаў.
МАКАРТУР (MacAithur) Дуглас (26.1. 1880, r. Літл-Рок, пггат Арканзас, ЗШ А — 5.4.1964), амерыканскі ваен. дзеяч. Ген. арміі (1944). Скончыў ваен. вучылішча ва Уэст-Пойнце (1903), якое ўзначальваў y 1919— 22. Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1930— 35 нач. штаба арміі ЗША, 1935— 37 ваен. саветнік на Філіпінах (у 1936— 37 фелвдмаршал філіпінскай арміі), потым y адстаўцы. У 2-ю сусв. вайну з ліп. 1941 зноў на B a eti. службе: камандуючы ўзбр. сіламі ЗШ А на Д. Усходзе. У 1942— 51 галоўнакамандуючы саюзнымі ўзбр. сіламі ў паўд.-зах. частцы Ціхага ак., прыняў капітуляцыю Японіі; адначасова ў 1945— 51 узначальваў акупацыйныя сілы ЗШ А ў Японіі. У 1950— 51 камандуючы ўзбр.
сіламі AAH y Карэйскую вайну 1950— 53, прыхільнік выкарыстання ядз. зброі. У крас. 1951 звольнены ў адстаўку.
МАКАРТЫЗМ,
палітычная кампанія праследавання Камуніст. партыі ЗША, бліэкіх да яе прафсаюзаў, дзярж. служачых, дзеячаў культуры і інш. y час «халоднай вайны». Ініцыіраваны і разгорнуты старшынёй (з 1953) пастаяннай сенацкай падкамісіі па расследаваннях Дж.Макарці (адсюль назва). У ходзе М. ў ЗШ А узмацніліся антыкамуністычныя, нацыяналіст. і антысеміцкія погляды, абвінавачанні ў «падрыўной дзейнасці» і шпіянажы на карысць СССР; з дзярж. службы звольнены каля 8,8 тыс. «ненадзейных элементаў». Ад паклёпу пацярпелі многія амерыканцы (пазбавіліся працы, незаконна асуджаны, y т л . пакараны смерцю муж і жонка Розенбергі), што прывяло да значнай дыскрэдытацыі ўлад краіны. 2.12.1954 сенат вынес ганьбаванне Макарці за перавышэнне ім улады, пасля чаго ён страціў паліт. ўплыў, a М. паступова згас.
МАКАРЫКАРЫ, упадзіна ў Паўд. Афрыцы, тое, што і Макгадыкгадзі. МАКАРЫЧАЎ
Міхаіл Іванавіч (2.6.1919, в. Гуляеўка Сурскага р-на Ульянаўскай вобл., Расія — 10.7.1991), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944), ген.-лейт. (1971). Скончыў Сумскае ap ram. вучылішча (1938), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1954). 3 1941 на Паўд.-Зах., Данскім, Варонежскім, 1-м і 2-м Прыбалт., Ленінградскім франтах. Камандзір процітанк. артыл. палка М. вызначыўся ў Віцебска-Аршанскай аперацыі 1944. Да 1976 y Сав. Арміі.
МАКАРЫЯС III
[Makarios; свецкае М y с к a с (Muskos) Міхаіл Хрыстодулас; 13.8.1913, Ана-Паная, Кіпр — 3.8.1977], царкоўны і дзярж. дзеяч Рэспублікі Кіпр. Скончыў багаслоўскія факультэты Афінскага (Грэцыя, 1943) і Бостанскага (ЗША, 1948) ун-таў. 3 1948 епіскап, з 1950 архіепіскап, кіраўнік аўтакефальнай Кіпрскай правасл. царквы і лідэр грэч. абшчыны вострава. Напачатку выступаў за далучэнне (энозіс) Кіпра да Грэцыі, за што ў 1956 высланы брыт. калан. ўладамі на Сейшэльскія а-вы. У 1957— 59 жыў y Грэцыі. Узначальваў дэлегацыю грэкаў-кіпрыётаў на перагаворах пра будучыню Кіпра ў Цюрыху і Лондане, афіцыйна адмовіўся ад энозіса. У 1959— 77 прэзідэнт Рэспублікі Кіпр. МАКАРФвіЧ Алесь (Аляксандр Антонавіч; 30.8.1918, в. Ш алягі Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 30.12.1967), бел. літ.-знавец і крытык. Канд. філал. н. (1954). Скончыў М інскі пед. ін-т (1939). Настаўнічаў. У 1949—67 выкладчык Магілёўскага пед. ін-та. Друкаваўся з 1951. Аўтар прац «Сатыра Кандрата Крапівы» (1962), «Кароткі літаратуразнаўчы слоўнік» (1963), «Ад песень і думак народных» (1965), «Фальклорныя
матывы ў драматургіі Янкі Купалы» (1969). Сааўгар дапаможнікаў для студэнтаў ВНУ «Беларуская вуснапаэтычная творчасць» і «Беларуская дзіцячая літаратура» (абодва 1966).
МАКАР&ВІЧ Аляксандр Эдуардавіч (н. 4.2.1952, Мінск), бел. вучоны ў галіне пульманалогіі. Д-р мед. н. (1994), праф. (1996). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1975), з 1982 працуе ў ім (з 1998 заг. кафедры). Навук. працы па патафізіялогіі хранічных захворванняў лёгкіх і іх лячэнні.
Te.: Коррекдня гемореологнческнх нарушенхй y больных хроннческнм обструктавным бронхятом (разам з І.П.Данілавым) / / Юшннч. меднцнна. 1985. Т. 63, № 7; Хроннческнй бронхнт. Мн., 1989 (з ім жа). МАКАРЗВІЧ Васіль Сцяпанавіч (н.
15.7.1939, в. Купленка Крупскага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1964). Працаваў y газ. «Чырвоная змена». 3 1979 на Бел. радыё. Друкуецца з 1956. Аўтар зб-каў вершаў і паэм «Вогненная камета» (1963), «Мерыдыяны і паралелі» (1966), «Ліставей» (1971), «Вечнае дрэва» (1974), «Радоўка» (1977), «Праталіна» (1983), «Відушчы посах» (1987), «Сумежжа» (1989) і інш., кніг нарысаў «Палын і медуніца» (1976), «Зямное сузор’е» (1980), «Старт y будучыню» (1982), вершаванай казкі «Лясныя вандраванні» (1967). Яго творы раскрываюць складаныя пошукі сучасніка, свет яго думак і пачуццяў, спалучаюць рэаліст. дакладнасць з рамант. узнёсласцю.
Te:. Везувій.
Мн., 1993.
МАКАРЙВІЧ Леанід Васілевіч (н. 5.4. 1939, в. Быцень Івацэвідхага р-на Брэсцкай вобл.), бел. архітэктар. Засл. архітэкгар Беларусі (1999). Скончыў БПІ (1969). 3 1969 працуе ў Баранавіцкім арх.-канструхтарскім аддзеле ін-та «Брэстірамадзянпраекг». Асн. работы: y г. Баранавічы — кшатэатр «Кастрычнік» (1970), Дом Саветаў (1973), шматкватэрныя жылыя дамы (1977, 1982, 1989), Дом піянераў, будынак упраўлення КДБ (абодва 1984), царква Аляксандра Неўскага (1996); школа ў пас. Жамчужны Баранавідкага р-на (1985), гасцініда Брэсцкага аблвыканкома (1986), цэрквы прападобнага Серафіма Сароўскага ў г. Белаазерск Бярозаўскага р-на, y в. Святая Воля Івацэвідкага р-на (абедзве 1992) і інш.
МАКАРЗВІЧ Мікалай Анатолевіч (н. 18.2.1942, в. Зялёная Талачынскага р-на
Відебскай вобл), бел. хімік. Д-р хім. н., праф. (1993). Чл. Нью-Й оркскай АН (1993). Скончыў Пермскі пед. ун-т (1964). 3 1988 y Ін-це агульнай і неарган. хіміі АН Беларусі, з 1992 y Ваеннай акадэміі Беларусі. Навук. працы па гетэрагенным каталізе, тэорыі флатацыйнага ўзбагачэння калійных руд, тэрмадынаміцы і дыфузійнай кінетыды адсарбцыйных працэсаў, тэорыі агрэгацыі раствораў, паверхнева актыўных рэчываў.
Тв.\ Запаленне лёгкіх y рагатай жывёлы. Мн., 1930; СУхоты свойскае жывёлы: (Пераважна ў быдла). Мн., 1930. МАКАСАР (Makasar), назва г. Уджунгпанданг на в-ве Сулавесі ў Інданезіі да 1970.
Тв:. Днфференцнальные теллоты в моделях полнмолекулярной адсорбцнн / / Журн. фнз. хнмнл. 1992. Т. 66, № 5. З.А.Валевач. МАКАР^НКА Іван Агеевіч (н. 5.1.1918, в. Кузьмінічы Чавускага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне акушэрства і гінекалогіі. Д-р мед. н. (1969), праф. (1971). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1950), працаваў y ім да 1988. Навук. працы па эфектыўнасці мясц. абязбольвання пры гінекалагічных аперацыях, люмінесцэнтнай цытадыягностыцы пры прафілакгыцы раку маткі.
Тв.\
Прнмененне люмннесцентно-ціп'ологаческой мнкроскопня прн массовых профнлактаческнх осмотрах женццш / / Здравоохраненне Белорусснн. 1966. № 6; Люмннесцентная цнтодаагностнка н ее значенне в профнлахтнке рака маткн. Мн., 1973.
МАКАРЭНКА Уладзімір Сцяпанавіч (н. 14.12.1929, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне паталагічнай фізіялогіі. Д-р мед. н. (1978), праф. (1981). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1952), працуе ў ім з 1955 (у 1969— 96 заг. кафедры). Навук. працы па патафізіялогіі нырак і печані.
Te.: Функцнональное состоянне н компенсаторные возможностн почек после продолжнтельной острой почечной ншемнн (разам з В.М.Гапановіч) / / Патологаческая фнзмологня н экспернмент. терапня. 1972. № 3; й н тенснвность перекнсного окнслення лшшдов в почках прн многемоглобннурнческой острой почечной недостаточностя (раэам з В.У.Тушкіным) / / Там жа. 1993. № 4. МАКАРФЎСЮ
Аляксандр Іванавіч (16.4.1904, с. Мушкавічы Ярцаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 11.5.1979), расійскі вучоны ў галіне самалётабудавання. Акад. AH СССР (1968, чл.-kap. з 1953). Герой Сац. Працы (1957). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1929). 3 1927 y Цэнтр. аэрагідрадынамічным ін-це (у 1950—60 нач. ін-та), з 1952 праф. Маскоўскага фіз.-тэхн. ін-та. Навук. працы па знешніх нагрузках на самалёт, што сталі асновай для стварэння норм трываласці самалётаў і інш. лятальных апаратаў. Даследаваў уплыў устойлівасці і манеўранасці самалёта на перагрузку. Дзярж. прэмія СССР 1943, Ленінская прэмія 1957.
МАКАРЭЎСКІ Аляксей Мікалаевіч (29.3.1863, Смаленская вобл., Расія — 15.10.1942), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Магістр вет. н. (1916), праф. (1920). Скончыў Харкаўскі вет. ін-т (1904). У 1925— 29 заг. кафедры ў Віцебскім вет. ін-це. Навук. працы па ўнутр. хваробах свойскай рагатай жывёлы, эпізааталогіі, гельмінталогіі.
АІ.Макарэўскі.
Ш Макбрайд.
MAKACÂPCKI ІІРАЛІЎ Паміж а-вамі Калімантан і Сулавесі. Злучае м. Сулавесі на Пн з Яванскім м. на Пд. Даўж. 710 км, найменшая шыр. 120 км, найменшая глыб. 930 м. Цячэнні мусоннага характару. Гіарты: Балікпапан (на в-ве Калімантан), Уджунгпанданг (на в-ве Сулавесі).
МАКАТЎН Віктар Несцеравіч (н. 10.6. 1941, в. Шунеўцы Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. фізікахімік. Д-р хім. н. (1987). Скончыў БДУ (1964). 3 1965 y Бел. тэхнал. ін-це. 3 1974 y Ін-це фізіка-арган. хіміі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па хіміі цвёрдага цела, хіміі неарган. гідратаў, гетэрагенным каталізе, прыкладной спекграскапіі кандэнсаваных фаз. Выявіў групы гідратаў, y якіх можа адбывацца дысацыяцыя каардынаваных малекул вады ў цвёрдым стане. Распрацаваў канцэпцыю ролі дынамікі пратоннай падрашоткі цвёрдых кіслот y іх каталітычнай актыўнасці, актыўныя асяроддзі для электра- і магнітарэалагічных суспензій.
Т»:. Хнмня
неорганнческях гадратов. Мн.,
1985.
МАКАЦЁР, y беларусаў ганчарны выраб; глыбокая гліняная пасудзіна са слабапрафіляваным тулавам і шырокім вусцем, якая служыла для расцірання маку і інш. прадуктаў, a таксама для гатавання ежы ў печы, заквашвання цеста
МАКГАДЫКГАДЗІ________ 5 31 і інш. Пасудэіны, падобныя формаю да М., вядомы па археал. раскопках з жал. веку. Быгаваў паўсюдна да сярэдзіны 20 ст. пад рознымі назвамі: макотра, макацёрка, цёрла, вярцеха, вярцянка, мяліца і інш. С-А.Мілючэнкаў. МАКАЧЫ, возера ў Полацкім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Палата, за 46 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,31 км2, даўж. 750 м, найб. шыр. 620 м, даўж. берагавой лініі каля 2,1 км. Пл. вадазбору 14,7 км2. Схілы катлавіны на У і Пд выш. да 8 м, параслі лесам. Берагі забалочаныя. Злучана пратокай з р. Палата. МАКБЕТ (Macbeth; ? — 15.8.1057), кароль Шатландыі [1040— 57]. Да ўлады прыйшоў праз забойства караля Дункана I, якога перамог y бітве пры Дунсінейне. Вёў барацьбу з феад. групоўкамі, якія імкнуліся перадаць (і перадалі) прастол сыну Дункана — Малькальму. Загінуў y бітве з Малькальмам. Легенды пра М. ляглі ў аснову сюжэта трагедыі У.Ш экепіра «Макбет».
МАКБРАЙД (MacBride) Шон (26.1.1904, Парыж — 15.1.1988), ірландскі паліт. дзеяч, дыпламат, праваабаронца. Пасля пакарання смерцю бацькі за ўдзел y Ірландскім паўстанні 1916 разам з маці пераехаў y Дублін. 3 1919 або 1921 да 1937 y Ірландскай рэспубліканскай арміі, потым адвакат. Заснавальнік (1946) і лідэр Рэсп. партыі Ірландыі. У 1948— 51 міністр замежных спраў. Дэп. парламента (1947— 58). Старшыня Амністыі міжнароднай (1961— 74) і Міжнароднага бюро міру (1968— 74). У 1963— 70 ген. сакратар Міжнар. камісіі юрыстаў (дзейнічала з 1952 y Зах. Берліне, наглядала за станам правоў чалавека ў Герм. Дэмаіф. Рэспубліцы і інш. усх.еўрап. краінах). Выступаў за вьпсананне правоў чалавека, раззбраенне і рух y абарону міру. У 1974— 76 камісар ААН па Намібіі. Нобелеўская прэмія міру 1974 (разам з Э.Сата).
м А к в іс , м a к і я
(ад франц. maquis гушчар, зарасніхі), згуртаванне кеерафітных вечназялёных цвердалістых ці калючых хмызнякоў і невысокіх дрэў (мірг, масліна, сунічнае дрэва, фісташка, ядловец, ладаннік і інш.) y краінах Міжземнамор’я. Трагаіяецца па схілах гор да выш. 700 м, месцамі стварае густыя цяжкапраходныя зараснікі. Шмат калючых ліян. Як фрыгана і шыбляк, фарміруецца звычайна на месцах высечаных лясоў. Аналагі М. ў Паўн. Амерыцы — чапараль, y Паўд. Амерыцы — эспіналь, y Аўстраліі — скрэб.
МАКІАДЫКІАДЗІ
----" Макжцёры.
(Makgadikgadi), М а к а р ы к а р ы , бяссцёкавая ўпадзіна ў Паўд. Афрыцы, на Пн Калахары, y Батсване, на выш. каля 900 м. Болыпая ч. занята салёнымі азёрамі Нтветве і Соа, якія ў сухі час года ператвараюцца ў саланчакі. Злакавыя саванны, шыракалістыя лясы. Аднайменны заказнік.
aè\
532
MAK-г р о Ў -х іл
МАК-ГРОЎ ХІЛ К0МПАНІ ІНКАРПАРЙЙТЭД (М с Graw-НШ Company Incorporated), адно з буйнейшых выдавеіггваў ЗША. Засн. ў 1809 y Нью-Йорку. Выдае навукова-тэхн. л-ру — энцыклапедыі, эндыклапедычныя даведнікі, падручнікі, кнігі па прыродазнаўчых, дакладных, грамадска-паліт. навуках, медыцыне, тэхніцы, a таксама па пытаннях арганізацыі і кіравання вытворчасцю. Найб. значныя выдацні — «Штогоднік навукі і тэхнікі» (т. 1— 9, 1982— 90), «Энцыклапедыя навукі і тэхнікі» (т. 1— 15, 7-е выд. 1992). Выпускае магнітафонныя і відэакасеты, кампакт-дыскі. Mae фірмы ў Паўн. і Паўд. Амерыцы, Еўропе, Азіі, Аўстраліі. 3 1980-х г. дзейнічае ў складзе амер. медыя-канцэрна «Мак-Гроў-Хіл».
МАКД0НАЛЬД (Macdonald) Браян (н. 14.5.1928, г. Манрэаль, Канада), канадскі артыст балета, балетмайстар. Скончыў Манрэальскі ун-т. 3 1958 балетмайстар y т-рах Канады, ЗША, трупах еўрап. краін. 3 1974 маст. кіраўнік калектыву Вял. канадскі балет. Зрабіў вял. ўклад y развіццё канадскага харэаграфічнага мастацтва, паставіў першы нац. балет «Ружа-Лацюліп» Х.Фрыдмена (1966, Каралеўскі Вініпегскі балет). Інш. пастаноўкі: «Прыцемак» на муз. Б.Брытэна, «Ці любіце вы Баха?» на муз І.С.Баха, «Ахтэт» і «Варыяцыі» на муз. Ф.Шуберта, «Жар-птушка» І.Стравінскага, «Чатыры апошнія песні» Р.Штрауса, «На заранку чалавецтва» П.Крэстана, «Гімн» і «Эпіталама» на муз. ФДыліуса, «Варыяцыі на простую тэму» на муз. Л.Бетховена і інш.
МАКДбНАЛЬД (Macdonald) Джэймс Рамсей (12.10.1866, г. Лосімут, Вялікабрытанія — 9.11.1937), дзяржаўны і паліт. дзеяч Вялікабрытаніі. У 1885 уступіў y С.-д. федэрацыю, y 1886 — y Фабіянскае т-ва. 3 1894 чл. Незалежнай рабочай партыі, y 1906— 09 яе старшыня. 3 1900 чл. Лейбарысцкай партыі Вялікабрытаніі (да 1906 наз. К -т рабочага прадстаўніцтва), y 1900— 12 яе сакратар, y 1912—24 — казначэй. 3 1906 дэп. палаты абшчын брыт. парламента. У час 1 -й сусв. вайны прытрымліваўся пацыфізму. У 1924 і 1929— 31 прэм’ер-міністр першых лейбарысцкіх урадаў Вялікабрытаніі, y 1931— 35 — яе кааліцыйнага ўрада (у сувязі з чым выйшаў з Лейбарысцкай партыі і заснаваў Нацыянал-лейбарысцкую партыю). Спрыяў прыняццю Даўэса плана ў адносінах да Германіі (1924). У лют. 1924 урад М. дэюрэ прызнаў СССР, восенню 1929 аднавіў з ім дыпламат. адносіны, разарваныя ў 1927 кансерватыўным урадам С.Болдуіна. МАКДбНЕЛ (MacdonneU), горы ў цэнтр. ч. Аўстраліі, на У Зах.-АўстралійсКага пласкагор’я. Цягнуцца некалькімі хрыбтамі з У на 3 больш як на 400 км. Выш. да 1510 м (г. Зіл.). У паўн. ч.
складзены з гранітаў, гнейсаў і кварцытаў, y паўд. — са сланцаў і пясчанікаў. Расчлянёны глыбокімі падоўжнымі сухімі далінамі і папярочнымі цяснінамі. На схілах — мальгаскрэб і злак спініфекс; y далінах — масівы эўкаліптаў, акацый і пальмаў.
МАК-Д0ЎЭЛ (Mac Dowell) Эдуард Александэр (18.12.1860, Н ью -Й орк — 23.1.1908), амерыканскі кампазітар, піяніст, педагог; адзін з заснавальнікаў амер. кампазітарскай школы. Паводле паходжання шатландзец. У 1876— 78 вучыўся ў кансерваторыях па класах фп. і кампазіцыі ў Парыжы і Франкфурцена-М айне. 3 1888 вёў пед. і канцэртную дзейнасць y г. Бостан. У 1896— 1904 праф. і кіраўнік першай y ЗШ А кафедры музыкі ў Калумбійскім ун-це (НьюЙорк). Сярод твораў: 3 сімф. паэмы (1885, 1888, 1889), 2 сюіты (1891, 1895) і інш. для аркестра; канцэрты для фп. з арк. (1885, 1890); 4 санаты (1893, 1895, 1900, 1901), 6 ідылій паводле І.В.Гётэ (1887), «Марскія сцэны» (1898), 12 віртуозных эцюдаў (1894) і інш. для фп.; хары, цыклы песень, y т л . на ўласныя словы, a таксама на словы Р.Бёрнса, Гётэ і інш. МАКЕД0НІЯ
Старажытная (грэч. Makedonia, лац. Macedonia), дзяржава ў 5— 2 ст. да н.э. на ПнУ Балканскага п-ва. Да ўтварэння макед. дзяржавы яе тэрьггорыю з пач. 1 -га тыс. да н.э. насялялі плямёны фракійцаў і шрыйцаў, якіх y 7 ст. да н.э. падпарадкавалі роднасныя стараж. грэкам макед. плямёны (паходзілі з тэрыторыі ў басейне р. Аліякман). У ходзе некалькіх
войнаў цар Пердыка I [правіў каля 700 да н.э.] і яго пераемнікі аб’ядналі макед. шіямёны і заснавалі самаст. царства. У 6 — 5 ст. да н.э. цары з дынастыі Аргеадаў пашырылі сваю ўладу на ўнутр. тэрыторыю п-ва, але былі адцеснены ад Эгейскага м. грэкамі. Ва ўмовах унутр. крызісу ў Стараж. Грэцыі Філіп I I заваяваў шэраг грэч. полісаў і пасля перамогі каля Херанеі (338 да н.э.) усталяваў свой пратэктарат над усёй Грэцыяй. Яго сын Аляксандр Македонскі працягваў заваяванні і стварыў вялізную дзяржаву з цэнтрам y М., што дало пачатак эпохі элінізму. Пасля смерці Аляксандра (323 да н.э.) М. падзелена паміж яго паплечнікамі, якія вялі бесперапынныя міжусобныя войны. Магутнасць М. адноўлена пры Антыгоне II Гонаце [277— 239 да н.э.], які заснаваў устойлівую дынастыю Антыганідаў. У 277— 168 да н.э. М. была адной з вядучых дэяржаў Міжземнамор’я, але сутыкненні са Стараж. Рымам (т.зв. Македонскія войны) прывялі да яе хуткага заняпаду. П р і. Філіпе V [221— 179 да н.э.] y выніку паражэння ў 2-й Макед. вайне (200— 196 да н.э.) М. страціла кантроль над Грэцыяй. 3-я Макед. BaftHa (171— 168 да н.э.) завяршылася разгромам македонцаў y бітве каля Підны (168 да н.э.). Апошні макед. цар Персей [179— 168 да н.э.] трапіў y палон і адпраўлены ў Рым, a М. падзелена на 4 рэспублікі пад пратэктаратам Рыма. Пасля ліквідацыі рымлянамі паўстання пад кіраўніцтвам Андрыска (148 да н.э.) М. канчаткова страціла незалежнасць і ператворана ў рым. правінцыю.
Літ.: Ш о ф м а н АС. Нсторня антачной Македонлл. Ч. 1—2. Казаль, 1960—63; А р -
I p н a н. Поход Александра: Пер. с др.-греч. М., 1993; Д р о й з е н Я.Г. Нсторня эл л у і ншма: Пер. с фр. T. 1 — 2. СПб., 1997.
МАКЕДОНІЯ_____________ 5 3 3
Я.У.Повікаў.
МАКЕД0НІЯ, гістарычная вобласць на Балканскім п-ве ў бас. р. Вардар і суседніх землях на 3, П н, У. Заселена чалавекам з часоў неаліту. Першае гістарычна вядомае насельнііггва — ілірыйцы і фракійцы. 3 5 ст. да н.э. на Пд М. існавала дзяржава Македонія Старажытная. 3 148 да н.э. рым. правінцыя, латынізавана. 3 395 н.э. ў складзе Усх.Рым. імперыі (Візантыі). У 6 — 7 ст. заселена слав. плямёнамі, роднаснымі плямёнамі, іпто засялілі Балгарыю. У 2-й чвэрці 9 ст. б.ч. М. ў складзе Першага Балг. царства. У 9 — 10 ст. тут пашыралася хрысціянства. У 970-я г. М. — цэнтр Зах.-Балг. царства. 3 1018 зноў y Візантыі, з 1230 y Другім Балг. царстве, з сярэдзіны 14 ст. ў складзе Сербіі. 3 1371 (канчаткова з 1392) да 1912 — 13 пад уладай Асманскай імперыі, тут сяліліся албанцы, туркі, грэкі і інш. Тур. панаванне выклікала нац.-вызв. паўстанні, y т.л. ў 1875 і Іліндзенскае паўстанне 1903. У выніку Балканскіх войнаў 1 9 1 2 — 1 3 падзелена паміж Сербіяй (Вардарская М., цяпер дзяржава Македонія), Грэцыяй (Эгейская М., цяпер прав. М.) і Балгарыяй (Пірынскі край). І.Я. Афнагель.
МАКЕД0Н1Я (Македонніа), Р э с п у б л і к а М а к е д о н і я (Републнка Македоніч'а), дзяржава ва ўнутр. ч. Балканскага п-ва. Мяжуе на Пн з Югаславіяй (часткова з б. аўт. краем Косава), на У з Балгарыяй, на Пд з Грэцыяй, на 3 з Албаніяй. Пл. 25,3 тыс. км2. Нас. 2009 тыс. чал. (1998). Дзярж. мова — македонская. Сталіца — г. Скоп’е. Падзяляецца на 34 абшчыны. Нац. свята — Дзень Рэспублікі (2 жн.). Дзяржаўны лад М. — рэспубшка. Дэейнічае канстьпуцыя 1991. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — Сходу, выканаўчая — ураду на чале з прэм’ерміністрам. Дзярж. герб не зацверджаны. Прырода. Большую ч. тэр. займаюць сярэдневышынныя горы (выш. да 2764 м, хр. Карабі на мяжы з Албаніяй). Горы падзелены тэктанічнымі паніжэннямі, занятымі азёрамі або далінамі рэк. Частыя землетрасенні (у 1963 дзесяцібальным землетрасеннем разбураны г. Скоп’е). Карысныя выкапні: храміты, свінцова-цынкавыя, марганцавыя, вальфрамавыя, нікелевыя, жал. руды, азбест, буры вугаль і інш. Клімат пераходны ад умеранага да міжземнаморскага. У далінах і катлавінах лета гарачае і сухое, зіма параўнальна цёплая і дажджлівая, сярэднямесячныя т-ры ў студз. 4 °С, y ліп. — 22— 25 °С. Ападкаў за год 900 мм на 3, 400 мм на У. У гарах халадней, зімой выпадае снег, ападкаў больш. Гал. рака Вардар. У катлавінах значныя азёры — Ахрыдскае (на мяжы з Албаніяй), Прэспа (на мяжы з Албаніяй і Грэцыяй), Дайранскае (на мяжы э Грэцыяй). Даліны і катлавіны асвоены, на схілах да выш. 2000
С ц я г Махедоніі.
м — мяшаны лес і хмызнякі, вышэй — горныя лугі. Пад лесам і хмызнякамі 39% тэрыторыі. 3 жывёл захаваліся ў rapax буры мядзведзь, рысь, дзік, воўк, алень, лань, сарны, дзікія козы і інііг. Нац. паркі: раён г. Охрыд (уключаны Ю НЕСКА ў спіс Сусветнай спадчыны), Маўрава, Галічыца, Пелістар. Насельніцтва 65% складаюць македонцы, нар. паўд.-слав. моўнай групы. Жывуць таксама албанцы (21%; найб. на ПнЗ), туркі (3%), цыганы, сербы і інш. Сярод вернікаў праваслаўных 67%, мусульман 30%. Сярэднегадавы прырост 0,68% (1997). Сярэдняя шчыльн. 79 чал. на 1 км . Найб. шчыльна (да 200 чал. на 1 км2) заселены даліны і катлавіны. У гарадах жыве 54% насельніцгва. Найб. горад Скоп’е — 541,3 тыс. ж. (1994). Каля 50 тыс. ж. y гарадах Куманава, Цітаў-Велес, Бітала, Охрыд. Каля 40% працоўных занята ў прам-сці, каля 35% — y сельскай гаспадарцы. Гісторыя. У антычнасці паўд. частка сучаснай М. ўваходзіла ў склад Macedo nii Старажытнай, y 5 — пач. 20 ст. ўсе тэр. (Вардарская М.) y складзе гіст. вобласці Македонія. Пасля 2-й Балк. вайны (гл. Балканскія войны 1912— 13), якая завяршылася Бухарэсцкім мірным дагаворам 1913, гіст. вобласць М., што раней была пад уладай Турцыі, падзелена паміж Сербіяй (большая ч. — Вардарская М.), Грэцыяй (Эгейсхая М.) і Балгарыяй (Пірынскі край). У 1918 Вардарская М. ў складзе Сербіі ўвайшла ў Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 Югаславія). У 2-ю сусв. вайну з часоў Балканскай кампаніі 1941 болыыай ч. Вардарскай М. валодала Балгарыя, зах. частку акупіравалі
італьян. войскі. На акупіраваных землях М. разгортваўся партыз. рух. Пасля вызвалення з 1945 Вардарская М. — адна з 6 рэспублік y складзе Федэратыўнай Нар. Рэспублій Югаславіі (з 1963 Сацыяліст. Федэратыўная Рэспубліка Югаславія). У час грамадз. вайны ў Грэцыі 1946— 49, y якой удзельнічалі і грэч. македонцы, камуніст. партыя Грэцыі намагалася далучыць да Югаславіі Эгейскую М.; частка македонцаў эмігрыравала ў Югаславію i СССР (каля 20 тыс. чал., пасяліліся пераважна ў г. Ташкент). У выніку распаду югасл. федэрацыі М. стала самаст. дзяржавай. У вер. 1991 на рэсп. рэферэндуме большасць выказалася за суверэнітэт і дзярж. самастойнасць М., 17.11.1991 прынята яе канстытуцыя. 3 1992 незалежнасць М. прызналі Рас. Федэрацыя, Турцыя, Балгарыя, Славенія, Харватыя, Філіпіны, Літва і інш. Незалежную М. не прызнае Грэцыя (у яе складзе ёсць вобласць М. з цэнтрам y г. Салонікі), кіраўніцтва якой патрабуе перайменаваць М. ў Рэспубліку С коп’е. М. — чл. ААН (з 1993), Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцгве ў Еўропе (з 1995). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў студз. 1993. У М. дзейнічаюць Унутр. макед. рэв. арг-цыя — Дэмахр. паргая за макед. нац. адзінства. Дэмакр. альтэрнатыва, Партыя дэмакр. працвітання, Дэмакр. паргыя албанцаў, С.-д. саюз М., Ліберальна-дэмакр. партыя, Сацыяліст. паршя, Саюз цыганоў М., прафс. аб’яднанне — Асацыяцыя прафсаюзаў М. Гаспадарка. М. — аграрна-індустр. краіна. Штогадовы даход на 1 чал. складае 1060 дол. ЗШ А (1998). У канцы 1990-х г. на эканоміку адмоўна ўплываюць; аслабленне эканам. сувязей з б. рэспублікамі Югаславіі, паліт. спрэчкі з Грэцыяй, ваен. дзеянні ў суседніх раёнах і вял. прыток бежанцаў з Косава. Гал. галіны прам-сці: маш.-буд., лёгкая (пераважна тэкстыльная), харчасмакавая (асабліва тытунёвая і кансервавая), горназдабыўная і энергетычная. Новыя галіны прам-сці: каляровая металургія, хім. і буд. матэрыялаў. Вытв-сць электраэнергіі 5,4 млрд. кВт гадз (1995),
Да арт. Македонія. Узбярэжжа Ахрыдскага возера.
\
534
МАКЕДОНІЯ
87% выпрацавана на ЦЭС (працуюць пераважна на імпартнай нафце). Ёсць некалькі ГЭС, найболыыая — «Маўрава» на р. Чорны Дрын. Найбольшыя прадпрыемствы машынабудавання ў Скоп’е, Бітале і інш., дзе вырабляюць станкі, аўтобусы, с.-г. машыны, халадзільнікі, электрапрьшады, аўтадэталі, інструмент. Асн. цэнгры тэксг. прам-сці — Цетава (камбінат шарсцяных вырабаў), Шціп (баваўняны камбінат), Цітаў-Велес (шаўкаткацкі камбінат). Тытунёвыя вырабы выпускаюць ф -кі ў Прылепе і Скоп’е. Харч. прам-сць (мукамольная, алейная, цукр., мясная, плодакансервавая, вінаробчая) пашырана ўсюды, гал. цэнтры Скоп’е, Куманава, Бітала, Прылеп. На базе лясных рэсурсаў сфарміравалася дрэваапр. і папяровая прам-сць (Прылеп, Кочані і інш.). Чорная (Скоп’е, Ягунаўцы, Куманава) і каляровая (Цітаў-Велес, Ягунаўцы, Скоп’е) металургія. Хім. гірам-сць (Скоп’е) дае пластмасы, сінт. валокны, сродкі аховы раслін і інш. Развіты прам-сць буд. матэрыялаў (цэмент, мармур, керамічныя вырабы, вогнетрывалыя матэрыялы) і горназдабыўная. Здабываюць свінцовацынкавыя (цэнтр Злетава), хромавыя (Скоп’е, Цетава, Куманава), жал., марганцавыя, сурмяныя, нікелевыя руды і буд. матэрыялы. Ёсць прадпрыемствы гарбарна-абутковай, мэблевай, паліграф., фармацэўтычнай і інш. галін прам-сці. Балыіі за палавіну прамысл. прадухцыі выпускаюць прадпрыемствы
Скоп’е. Развіты нар. промыслы і саматужныя рамёствы, асабліва выраб прадметаў хатняга ўжытку і сувеніраў, дыванаткацгва, вышыўка, разьба па дрэве, чаканка па серабры і інш. У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваецца каля 1,3 млн. га зямель, палавіна іх пад ворывам і шматгадовымі культурамі, палавіна пад пашай. Раслінаводства развіта ў далінах і катлавінах, жывёлагадоўля — пераважна на горных пашах. Са збожжавых вырошчваюць пшаніцу, кукурузу, рыс (83 тыс. га арашальных зямель), з тэхнічных — тьпунь (штогадовы збор 17— 20 тыс. т), цукр. буракі, бавоўну, опіумны мак, кунжут, арахіс, аніс і інш. Развіты агародніцтва (экспартнае значэнне маюць памідоры і перац), садоўнідтва (найб. яблыкі і слівы, на Пд аліўкі, інжыр, тутавае дрэва), вінаградарства (штогадовы збор каля 200 тыс. т). 3 галін жывёлагадоўлі лепш развіта авечкагадоўля. Пагалоўе (1997, тыс. гал.): авечак — 1800, буйн. par. жывёлы — 300, свіней — 200, коней — 66,5, буйвалаў — 1. Птушкагадоўля. Рыбалоўства на буйных азёрах. Лясная гаспадарка. Транспарт чыгуначны і аўтамабільны. Даўж. чыгунак 699 km , y т л . 232 км электрыфікавана, аўтадароі 8,5 тыс. km , y т.л. з цвёрдым пакрыццём 5,4 тыс. км. У краіне 263 тыс. легкавых, 23 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (1997). Важнае міжнар. значэнне маюць чыгунка і аўтамагістраль Бялград (Югаславія) — Скоп’е — Салонікі (Грэцыя). Амаль усе знешнегандл. сувязі праз грэч. порт Салонікі. У краіне 14 аэрапортаў, y т л . міжнар.
Да арт. Македонія. Удзельнікі нацыянальна-вызваленчага паўстання 1903.
каля Скоп’е і Охрыда (курортны і рыст. цэнтр). У 1996 экспарт складаў 900 млн. дол., імпарг — 1,4 млрд. долараў. У экспарце пераважаюць прамысл. тавары, харч. прадукты, віно і тытуні выя вырабы, y імпарце — машыны і трансп. сродкі, хімікаты, паліва. Гал гандл. партнёры — рэспублікі б. Ю: славіі, Балгарыя, Германія, Італія. Гандаль з Беларуссю (1997, млн. дол.): экспарт — 4,3, імпарт — 1,9. М. — краіна развітога міжнар. турызму. Грашовая адзінка — дэнар. Літаратура. Прыгожае пісьменства на макед. мове зарадзілася ў 19 ст. і звязана з дзейнасцю асветнікаў К. і Дз.Міладзінавых, П.Зографскага, К.Самард; ева і інш. У станаўленні новай макед. пісьменнасці і л-ры вял. роля належыць К.Місіркаву, які даў першы ўзор кадыфікацыі макед. літ. мовы. У рэчышчы рэв. і нар.-патрыят. традыцый разві лася паэзія (К.Нядзелкаўскі, В.Маркоўскі), рэаліст. тэндэнцыі выявіліся ў драматургіі (В.Ілёскі). Першы паэт. зб. на макед. мове — «Белыя досвіткі» К.Раціна (1939). Пасля 2-й сусв. вайны засн. Саюз макед. пісьменнікаў (1946), Т-ва макед. мовы і л-ры (1954), пачалі выха дзіць літ. перыяд. выданні. Найб. квіту дасягнула паэзія (С.Янеўскі, Б Koнескі, А.Шопаў, Г.Тадароўскі) і навеліс тыка (У.Малескі, І.Бошкаўскі, Г.Абаджыеў). Асновы новай драматургіі заклалі К.Чашуле і Ілёскі. У 1950—60-я г. вядучым літ. жанрам стаў раман («Вёска за сямю ясенямі» i «I боль, і гнеў» Янеўскага, «Тое, што б ш о небам» і «Ткацкі станок» Малескага, «Пабрацімы» і «Глухія досвіткі» І.Леава, «Зоркі падаюць самі» С.Дракула), зарадзілася аповесць (Дз.Солеў). Асн. тэмы твораў — нац.-вызв. барацьба, чалавекі рэвалюцыя, антыфаш. супраціўленне, сацыяліст. пераўтварэнні. У гэтыя гады ў л-ры адзначыўся т.зв. працэс дэдагматызацыі, адмаўлення ад лініі развіцця, вызначанай сав. ўзорамі, сацыяліст. рэалізмам; дэклараваліся ідэйна-эстэт. плюралізм, разнастайнасць творчай метадалогіі. У 1970-я г. ўзмацніліся рэаліст. тэндэнцыі. Найб. прыкметныя творчыя здабьпкі належалі паэтам Тадароўскаму, Р.Паўлоўскаму, АПопаўскаму, М.Матэўскаму, празаіхам Ж.Чьшгу, Дракулу, Т.Геаргіеўскаму, Дж.Абаджыеву, драматургам Ілёскаму, Т.Арсоўскаму. Для сучаснай л-ры М. характэрна суіснаванне разнастайнш ідэйна-эстэт. і маст. кірункаў. На бел. мове выдадзены макед. казкі ў зб. «Ці страшны страх?» (1970), «Югаславянскія казкі» (1999) і апавяданні ў зб. «Югаслаўскія апавяданні» (1975). На бел. мову паасобныя творы макед. пісьменнікаў перакладалі Н.Гілевіч, П.Кавалёў, М.Паслядовіч, А.Разанаў, М.Ракітны, І.Чарота. Архітэктура. Ад часоў неаліту і бронз. веку на тэр. М. захаваліся рэшткі кругавых паселішчаў, каменных і глінабітных дамоў, умацаванняў, складзеных насуха з неабчасанага каменю. Сярод помніхаў архітэктуры 5— 11 ст. рэшткі цыоапіч-
вага веку захаваліся керамічныя пасудзіны, мадэлі дамоў, фігуркі людзей і жывёл, помнікі мастацтва ілірыйцаў (залатыя маскі і інш. з Трэбенішце каля Охрыда, 6 ст. да н.э.), з 2 ст. да н.э. — рэшткі мазаік і фрэсак, скульптура. У 6 — 7 ст. развівалася культура стараж. славян. У мастацтве сярэдневякоўя важную ролю адыгрываў самабытны фрэскавы жывапіс, які дасягнуў росквіту ў 11— 14 ст.: размалёўкі ў храме св. Сафіі ў Охрыдзе (сярэдзіна 1 1 ст.), y царкве св. Панцеляймона ў Неразі (1164), y цэрквах св. Клімента ў Охрыдзе (пасля 1295) і св. Георгія ў СтараНагарычане (1317— 18, y абедзвюх майДа арт. Македонія. Царква святога Клімента стры Міхаіл і Яўціхій, малявалі таксама ў г. Охрыд. 13 ст. абразы), y царкве Маці Божай y Мацейчы (каля 1355) і інш. Высокага ных абарончых сцен Скоп’е (535), замўзроўню дасягнула разьба па дрэве, ка балг. цара Самуіла каля г. Охрыд, якая мела фалькл. характар (разныя крэпасці ў Струміцы (абодва 11 ст.). дзверы з плеценымі ўзорамі, фігурамі Найб. ранні тып культавай архітэктусвятых і ваяроў, выявамі звяроў, царква ры — 3-нефавая базіліка з купаламі і св. Міксшы Болнічкага ў Охрыдзе, 12— харамі, часам з трансептам (сабор св. 13 ст.). 17— 19 ст. — росквіт глыбокай і Сафіі ў Охрыдзе, каля 1037— 50). У ажурнай разьбы з расл. ўзорамі і рэа12— 14 ст. усталяваўся тып крыжова-куліст. фігуркамі жывёл і людзей (у т л . пальнага, звычайна квадратнага ў плане аўтапартрэтамі рэзчыкаў), y якой візант. храма з купалам (цэрквы св. Клімента ў і грэч. ўплывы, элементы барока і ракаОхрыдзе, 1295; Міхаіла і Гаўрыіла ў ко спалучаліся з рысамі наіўнага граЛеснаве, 1341) ці з 5 купаламі (царква тэску. У эпоху асманскага панавання св. Панцеляймона ў Неразі, 1164). Буразвіццё жывапісу запаволілася. Пастудавалі таксама 1 -нефавыя скляпеністыя повы адыход ад стараж. канонаў пачаўцэрквы (св. Міколы ў Варашы каля г. ся з 2 -й пал. 18 ст. пад уплывам масПрылеп, 1299). У перыяд тур. панавантацтва Зах. Еўропы і Расіі (сям’я ня ў Скоп’е, Бітале, Шціпе і інш. узвоФрчкосюх). У канцы 19 — пач. 20 ст. дзілі цагляныя і каменныя купальныя Дж.Зографскі і ДзА ндонаў уключалі ў мячэці, мінарэты, заезныя дамы («ан»), царк. жывапіс фалькл. і сатыр. матывы, крытыя базары («безістэн»), лазні патрыят. кампазіцыі, партрэты, пейза(«амам»), вежападобныя ўмацаваныя жы, сцэны нар. жыцця. У 1920— 30-я г. жытлы («кулы»), Да 18— 19 ст. належывапісцы Л.Лічэноскі, М .М арціноскі і жаць маляўнічыя ансамблі манастыроў інш. ў свабоднай дэкар. манеры ствара(Іаана Бігорскага), разнастайныя прылі нац. пейзажы, жанравыя кампазіцыі, клады нар. дойлідства: на раўнінах — партрэты і нацюрморты. Сярод першых 1 - павярховыя 2 -часткавыя дамы (стойпрафес. скулыггараў Дз.Тадароўскі, ла і жылы пакой з ачагом), y горных П.Хаджы-Бошкаў і інш. Вял. ўклад y раёнах — 2 -павярховыя (унЬе стойла і развіццё выяўл. мастацтва М. зрабілі кухня, наверсе — жыллё) з навесам-гажывапісцы РіАнастасаў, П.Мазеў, лерэяй, дамы тур. тыпу з сіметрычным скулыігар Б.Мітрычэўскі і інш. У размяшчэннем пакояў вакол сенцаў і ізаляваным ад вуліды дваром. У гарадах будавалі 2 — 3-павярховыя дамы з эркерамі, лоджыямі ці балконамі. Своеасаблівыя крытыя чарапіцай дамы Охрыда з драўлянымі каркаснымі верхнімі паверхамі, гладкія атынкаваныя сцены якіх навісаюць над ніжнім паверхам, складзеным з каменю. У канцы 19 — пач. 20 ст. ў буйных гарадах будавалі ў духу еўрап. эклектычнай архітэкгуры. Пасля 2 - й сусв. вайны разгарнулася рэканструкцыя гарадоў і сёл, пабудаваны буйныя прамысл. комплексы са зборнага жалезабетону, раёны 2 — 3-секцыйных і вежавых жалезабетонных жылых дамоў і грамадскіх будынкаў y ’сучасных стылях. У С коп’е пасля землетрасення 1963 паводле праекта яп. арх. Тангэ Кэндзо ўзведзены будынкі Гіст. архіва, Макед. нар. т-ра, акадэміі навук і мастацтваў і інш. Ствараюцца новыя жыДа арт. Македонія. лыя раёны. Раён г. Охрыд уключаны Аплакванне Хрыста. Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Размалёўка царгаы Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладсвятога Панцеляймона ў Нерэзі. 1164. ное мастацтва. 3 часоў неаліту і бронза-
МАКЕДОНСКАЯ
535
1960—80-я г. рэаліст. традыцыі часта спалучаліся з пошукамі новых сродкаў пластычнай выразнасці (жывапісцы Д.Кандоўскі, Г.Чэмерскі, С.Шэмаў, Т.Ш ыяк, графік Д.Перчынкаў, скульптар С.Манеўскі і інш.). Развіваюцца нар. промыслы (чаканка па серабру, вышыўка, выраб дываноў і інш.).
Г. С.Смалякоў (прырода, насельніцгва, гаспадарка), І.А. Чарота (літаратура).
МАКЕД0НСКАЯ ДЫНАСТЫЯ, дынастыя імператараў Візантыі ў 867— 1056. Засн. Васілём I [867— 886] — выхадцам з сялян Македоніі (адсюль назва). Гал. прадстаўнікі: Канстанцін VII Багранародны [913—959], Нікіфар I I Фака [963—969], Іаан I Цымісхій [969—976], Васілій II Балгарабойца [976— 1025], Пры імператарах М.д. скасаваны рэформы перыяду Іканаборства, узаконена феад. залежнасць сялян, завершана фарміраванне цэнтр. бюракратычнага апарата, значна пашырана тэр. Візантыі (захоп Балгарыі ў 968— 1018, б.ч. Сірыі ў 969— 975 і інш.). МАКЕД0НСКАЯ MÔBA, адна са славянскіх мсў (паўд.-слав. грула); афіц. мова Македоніі. Асн. дыялекгныя групы: зах., усх., паўночная. У фанетыцы — 5 галосных і 26 зычных фанем, складовае «р», зычныя j, іс, 'гд ^ м я к к ія , астатнія зычныя цвёрдыя; націск сілавы, фанетычна рухомы, не далей за 3 -і склад ад канда слова. Грамат. ладу ўласцівы т.зв. балканізмы — шэраг струкгурных рыс, якія аб’ядноўваюць яе з інш. мовамі балканскага моўнага саюза (балг., алб., рум., навагрэч. і арамунскай): адсутнасць інфінітыва і іменных склонавых форм, аналітычны спосаб утварэння форм будучага часу і ступеняў параўнання. У М.м. ўжываецца трайны постпазіцыйны артыкль («човекот — човеков — човекон»), падваенне
536
МАКЕЕЎ
займеннікаў («го ввдов него» — «я бачыў яго»), рэпрыза імя («го вндов човеков» — «я бачыў гэтага чалавека»). Зараджэнне слав. пісьменнасці ў Македоніі звязана з асветніцкай дзейнасцю Кірылы і Мяфодзія, якія палажылі македонскі дыялект г. Салуні ў аснову стараслав. кніжнай мовы. У 10 ст. г. Охрыд стаў адным з цэнтраў пісьменнасці на стараслав. мове (т.зв. Охрыдская школа). 3 16 ст. ў яе пранікаюць элементы нар. мовы. Літ. М.м. сфарміравалася ў сярэдзіне 1940-х г. на базе цэнтр. гаворак зах. дыялекту, блізкая да размоўнай. Графіка на аснове кіршіцы. Літ:. К о в а л е в Н.С. Македонскнй язык. Нваново, 1977. Г.А Цыхун.
В.П.Макееў.
МАКЕЕЎ Віктар Пягровіч (25.10.1924, Масква — 25.10.1985), расійскі вучоны ў галіне механікі. Акад. AH СССР (1986, чл.-кар. з 1968). Двойчы Герой Сац. Працы (1961, 1974). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (1948). Кіраваў н.-д. арг-цыяй. Асн. навук. працы па лятальных апаратах. Ленінская прэмія 1959, Дзярж. прэмія СССР 1968. МАКЕЕЎ Уладзімір Віктаравіч (н. 24.6. 1952, Мінск), бел. вучоны ў галіне кардыяхірургіі. Д-р мед. н. (1995). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1975). 3 1980 y Бел. НДІ кардыялогіі, з 1985 адначасова кіраўнік Рэсп. цэнтра хірург. лячэння складаных парушэнняў рытмаў сэрца і электракардыястымуляцыі. Навук. працы па хірург. лячэнні арытмій. Тв.: Опыт хнрургнческого лечення наджелудочковых тахнарнтмнй (у сааўт.) / / Ахтуальные вопросы карднолопш: Сб. науч. тр. Мн., 1997. Вып. 1. МАКЕЕЎКА, горад y Данецкай вобл., Украіна. Вядома з 1777, горад з 1925. 401 тыс. ж. (1997). Чыг. станцыя. Здабыча каменнага вугалю. Металургічны камбінат, трубаліцейны, коксахім. з-ды. Вытв-сць горна-шахтавага абсталявання, буд. матэрыялаў, прадпрыемствы лёгкай (бавоўнапрадзільная, абутковая ф-кі) і харч. прам-сці. Інж.-буд. ін-т. Тэатр. Краязнаўчы музей. МАКЁЙ Іван Юр’евіч (1882, в. Дзярэчын Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. — 7.7.1955), бел. нар. казачнік. Парабкаваў, працаваў y Беластоку на тэкстыльных ф-ках, y пякарні. 3 1904 жыў y в. Алексічы каля Зэльвы. Там y 1946 удзельнікі фальклорнай экспеды-
цыі БДУ пад кіраўнідтвам Л.Р.Барага запісалі ад яго каля 30 казак. М. «разыгрываў* казку ў асобах, па майстэрску перадаваў інтанацыі, міміку, рухі і паходку персанажаў, надаваў казкам асаблівую сюжэтную напружанасць, арыгінальна спалучаў камічныя і драм. сюжэты. Адна з лепшых чарадзейных казак рэпертуару М. «Кіёчак» апубл. ў зб. «Чарадзейныя казкі» (ч. 1, 1973) і ў перакладзе на ням. мову ў зб. «Беларускія народныя казкі» (10-е выд., Берлін, 1980). Літ.: Б а р а г Л.Р. Беларуская казка. Мн., 1969. С. 242—243. МАКЕНЗІ (Mackenzie), горная сістэма на П нЗ Канады, частка ўсх. пояса Кардыльер Паўн. Амерыкі. Абмежавана р. Піл на Пн і р. Саўт-Нахані на Пд. Даўж. каля 700 км. Выш. да 2469 м. Складзена пераважна з асадкавых парод. Ледавіковыя формы рэльефу. Характэрны востраканцовыя вяршыні і стромкія скалістыя схілы, расчлянёныя трогавымі далінамі. На схілах бяруць пачатак шматлікія прытокі р. Макензі. Расліннасць: таежныя яловыя лясы, рэдкалессе (да выш. 1200— 1500 м), горныя тундры. Нац. парк Нахані (пл. 476,5 тыс. га, засн. ў 1972), уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Названа ў гонар А. Макензі. МАКЕНЗІ (Mackenzie), нізіна на ПнЗ Канады, y бас. р. Макензі, ад воз. Атабаска да Паўн. Ледавітага ак. Мяжуе на 3 з гарамі М акензі і Рычардсан (сістэма Кардыльер), на У з Лаўрэнційскім пласкагор’ем. Выш. 150— 200 м. Пашыраны шырокія забалочаныя рачныя даліны і ледавікова-азёрныя раўніны, падзеленыя ступеньчатымі плато да 500 м. Месцамі над нізінай узвышаюцца адасобленыя горы (г. Франклін, 1400 м). Складзена пераважна з вапнякоў. Радовішча нафты. У чацвярцічны перыяд тэрыторыя пакрывалася ледавікамі. Пасля іх адступання значная ч. тэрыторыі была затоплена акіянам, потым занята азёрамі (рэлікгы — азёры Вял. Мядзведжае, Вял. Нявольнідкае, Атабаска і інш.). Клімат умераны, кантынентальны. Пашыраны шматгадовамёрзлыя горныя пароды. На рэках доўгі ледастаў (5— 7 месяцаў). Глебы пераважна балотныя, месцамі тундрава-глеевыя і падзолістыя. Вільготнатраўныя лугі і заліўныя лясы з чорнай елкі і мохавыя балоты. На водападзельных участках — хмызняковыя тундры і рэдкастойныя лясы з белай елкі, каменнай хвоі і асіны. Шчыльнасць насельніцтва вельмі малая. Карэннае насельніцтва — эскімосы і індзейцы. MAKÉH3I (Mackenzie), рака на ПнЗ Канады. Даўж. ўласна М. каля 1770 км, разам з р.Піс (ад вытокаў р. Фінлі) 4250 км. Пл. басейна (уключае сістэму рэк Нявольніцкая, Піс і Атабаска, якія належаць бас. Вял. Нявольніцкага воз.) 1804 тыс. км2. Пачынаецца з Вял. Нявольніцкага воз., цячэ па нізіне Макензі, упадае ў м. Бофарта Паўн. Ледавітага ак., утварае дэльту (пл. каля 1 2 тыс.
км2). Даліна М. складзена з тоўшчаў алювіяльных і водна-ледавіковых адкладаў, моцна забалочаная, укрытая яловымі лясамі. Гал. прытокі: Ліярд, Арктык-Рэд-Рывер, Піл (злева), Вял. Мядзведжая (справа). Жыўленне снегава-дажджавое. Вясенне-летняя паводка. Ледастаў з кастр. да мая. Сярэдні расход вады 11 тыс. м 3/с . Даўж. суднаходных шляхоў усёй сістэмы 2200 км (ад Уотэруэйса на р. Атабаска да порта Тактаяктук на ўзбярэжжы Паўн. Ледавітага ак.). Найб. населеныя пункды: Аклавік, Інувік, Норман-Уэлс, Форт-Норман, Форт-Провідэнс. Адкрыта і ўпершыню пройдзена ад вытокаў да вусця \.М акензі ў 1789, названа ў яго гонар. MAKÉH3I (Mackenzie) Александэр (1764, г. Інвернес, Вялікабрытанія — 12.3.1820), англійскі купец-падарожнік, агент канадскай Паўн.-Зах. (футравай) кампаніі. У 1788 заснаваў на воз. Атабаска гандл. факгорыю. У 1789 спусціўся па р. Нявольніцкая, даследаваў Вял. Нявольніцкае воз., адкрыў (ад вытоку да дэльты) р. Макензі, горы Макензі і Франклін. У 1792—93 перасек Паўн. Амерыку з У на 3, ад зал. Св. Лаўрэнція да зал. Каралевы Шарлоты, прасачыў цячэнне р. Піс, перасек Скалістыя горы і Берагавы хр., адкрыў паміж імі Унутранае плато з верхнім участкам р. Фрэйзер. У 1793— 94, вяртаючыся тым жа шляхам на У, паўторна перасек мацярык. MAKÉH3I (Mackenzie) Уільям Лаян (12.3.1795, г. Данды, Вялікабрытанія — 29 8.1861), канадскі паліт. дзеяч, публіцыст. 3 1820 y Канадзе. 3 1824 выдаваў тут газ. «Colonial Advocate» («Каланіяльны абаронца»), y якой крытыкаваў брыт. калан. рэжым, выступаў за правядзенне дэмакр. рэформ. У 1828— 36 чл. парламента, з 1834 мэр г. Таронта. Арганізатар і адзін з кіраўнікоў «Канадскага саюза» (засн. ў 1834). Узначальваў антыбрыт. паўстанне 1837— 38 y Верхняй Канадзе; пасля яго паражэння жыў y ЗШ А (да 1850). У 1851— 58 чл. Заканад. асамблеі прав. (калоніі) Канада. MAKÈH3I КІНГ (Mackenzie King) Уільям Лаян (17.12.1874, г. Кітчэнер, Канада — 22.7.1950), канадскі паліт. і дзярж. дзеяч. У 1909— 11 міністр працы. У 1919— 48 лідэр Ліберальнай партыі. У 1921—26, 1926—30 і 1935— 48 прэм’ерміністр Канады. У 2-ю сусв. вайну праводзіў курс на супрацоўнідтва Канады з дзяржавамі антыгітлераўскай кааліцыі, пасля вайны — на ажыццяўленне сац. рэформ y краіне, умацаванне яе міжнар. прэстыжу (у 1945 Канада была адной з дзяржаў-заснавальніц ААН) і адзінства кан. нацыі (у 1946 прыняты закон аб кан. грамадзянстве). MAKÈT (франц. maquette ад італьян. macchietta накід) y а р х і т э к т у р ы , аб'ёмна-прасторавае адлюстраванне будынка, арх. ансамбля, горада, якія будуюцца ці праектуюцца. Выконваецца з паперы, кардону, дрэва, пластмасы, гіпсу і інш. матэрыялаў y розных маш-
табах. Узнаўляе арыгінал ва ўсіх дэталях (наз. мадэллю) або набліжаны да яго. Служыць для праверкі і ўдасканалення арх. хсампазідыі. М. як адзін з метадаў распрацоўхсі арх. праекта вядомы са старажытнасці. На Беларусі пашыраны ў 18— 19 ст. Выкарыстоўваецца пры праектаванні ці рэканструхсцыі асобных жылых і грамадсхсіх будынхсаў, забудовы вулід, плошчаў, мікрараёнаў, генпланаў комплексаў, гарадоў. Макетны метад найб. пашыраны ў коюсурсным праектаванні і ў навуч. працэсе пры падрыхтоўцы арх. кадраў. З’яўляецца таксама важным элементам экспазіцыі музеяў.
шым y Рас. арміі знішчальным авіяатрадзе І.А. Арлова. За баявыя заслугі ўзнагароджаны многімі ордэнамі, атрымаў чын афідэра (1915). 3 1918 y Войсхсу Польскім, y складзе якога ўдзельнічаў y баях (1918—20). У 1919— 25 хсамандзір авіяэсхсадрыллі. Пасля вайны служыў y Варшаве, Вільні. У 1925— 29 камендант парку самалётаў авіяц. школы ў Быдгашчы. 3 1929 y адстаўцы ў званні маёра. Загінуў y хсанцлагеры Асвенцім.
MAKÉT y п а л і г р а ф і і , 1) папяровыя лісты ў фармаце будучага выдання з расклеенымі адбітхсамі гранак тэксту і ілюстрацый. Да іх дадаюцца ўказанні па правядзенні вёрсткі. 2 ) Пробны эхаэмпляр існігі, часопіса і г.д., параметры якіх (фармат, аб’ём, пераплётная наіфыўхса, папера) адпавядаюць эю эм плярам тыражу. 3) Эскізны праехсг маст. афармлення выдання.
MAKIËHAK Іван Андрэевіч (15.7.1914, в. Гарадзілавічы Верхнядзвінсхсага р-на Віцебскай вобл. — 28.3.1944), Герой Сав. Саюза (1945). У Чырв. Арміі з
В.Б.Ангелаў.
МАКІ (ад франц. maquis зараснію вечназялёнага калючага ідхжхсапраходнага хсустоўя), адна з назваў франц. партызан, яхсія ў час 2-й сусв. вайны ў 1940— 44 дзейнічалі супраць ням.-фаш. ахсупантаў; састаўная частіса Руху Супраціўлення Францыі. Базіраваліся пераважна ў лясах і горных раёнах. У некаторых атрадах М. змагаліся сав. ваеннапалонныя, што ўцяклі з ням. хсанцлагераў. МАКІЁНАК Данат Адамавіч (15.5.1891, в. Тамбоўхса Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. — 18.6.1941), адзін з першых расійсхсіх лётчыхсаў-асаў. Кавалер Георгіеўскіх іфыжоў 3 ступеней. Скончыў' Севастопальскую шксшу авіяцыі (1914). У арміі з 1911, пасля авіяшколы нахсіраваны ў авіяатрад 3-га корпуса ў Ліду. У 1-ю сусв. вайну на Зах. фронце. Вёў паветр. разведхсу, з 1916 — y пер-
Літ:. С о б о л е в Д. Воздушные асы — кто онхх? / / Крылья Родяны. 1994. № 8; P a w 1 a k J. Polskie eskadiy w latach 1918— 1939. Warszawa, 1989. Н.Г.Панасюк.
І.АМакіёнак.
1936. 3 1941 на Чарнаморскім флоце, удзельнік абароны Севастопаля, вызвалення Марыупаля, Новарасійска, Бярдзянсхса. Нам. хсамандзіра аддзялення аўтаматчыхсаў асобнага батальёна марской пяхоты старшына 2-й стацці М. вызначыўся ў час дэсантнай аперацыі ў г. Мікалаеў (Уіфаіна); y ноч на 26.3.1944 атрад дэсантніхаў (6 8 чал.), y сюіадзе якога быў М., па р. Паўд. Буг зайшоў y тыл ворага, высадзіўся ў порде, 2 сутак вёў з праціўніхсам няроўны бой (адбіта 18 кохпратак). Заіінуў y гэтым баі.
МАКІЯВЕЛІЗМ___________537 МАКІНТАШ (Mackintosh) Чарлз Рэні (7.6.1868, г. Глазга, Шатландыя — 10.12.1928), шатландскі архітэктар; прадстаўнік стылю мадэрн. Вучыўся ў Ш коле мастацтва ў Глазга (1885—92). Працаваў y Глазга і Лондане. Для работ характэрны пластычная выразнасць геаметрызаваных аб’ёмаў, фактурныя эфекты (будынак Школы мастацтва ў Глазга, 1898— 1909), функдыян. мэтазгоднасць кампазіцыі і дэкору. Афармляў інтэр’еры, канструяваў мэблю. Творчасць М. істотна паўплывала на развіццё нац.-рамант. плыней і фарміраванне функцыяналізму ў архітэктуры Вялікабрытаніі, Германіі і Аўстрыі. МАКІЯ, ксерафітныя міжземнаморскія хмызнякі; тое, што маквіс. МАКІЯВЁЛІ (Machiavelli) Нікало ды Бернарда (3.5.1469, г. Фларэнцыя, Італія — 22.6.1527), італьянскі мысліцель, дзярж. і паліт. дзеяч, гісторык, пісьменнік, ваенны тэарэтык. У 1498— 1512 сакратар Савета дзесяці Фларэнтыйскіх рэспублік, выконваў дыпламат. даручэнні. Асн. працы «Гасудар» (1513), «Разважанні на першую дэкаду Ціта Лівія» (1531), «Гісторыя Фларэнцыі» (1532). Аснова яго светапогляду — палажэнне аб спрадвечнай недасканаласці чалавечай прыроды, што абумоўлівае неабходнасць дзярж. улады. Дзяржава, паводле М., з ’яўляецца не актам Бога ці суб’ектыўнай волі людзей, a выніхсам аб’ехсгыўнага гіст. працэсу; з вопыту гісторыі трэба выкарыстоўваць ўсё тое, што спрыяе зберажэнню і ўмацаванню дэяржавы. Дэярж. ўлада павінна быць цвёрдай і рашучай; аўтарытэт дзяржавы непадзельны і канцэнтруецца ў руках улады. Т.ч., М. падышоў да разумення дзярж. суверэнітэту. У той жа час дэяржава павінна юіапаціцца і аб ірамадзянах, весці барацьбу са злачыннасцю, забяспечваць парадак y краіне, умацоўваць яе пазіцыі ў міжнар. адносінах. Паліт. ідэалам М. была стараж. Рымская рэспубліка. У яго творах праводзідца паралель паміж моцнай рэсп. дзяржавай y Рыме і паліт. раздробленасцю Італіі. Дзеля ўмацавання дзяржавы М. лічыў дапушчальнымі любыя сродхсі (гл. Макіявелізм).
Тв.: Рус. пер. — Мзбр. соч. М., 1982; Нсторня Флоренцнн. М., 1987; Государь. Рассуждення о первой декаде Тхгга Лнвня. О военном нсхсусстве. М., 1997. Літ:. Жнзнь Ннколо Маюхавеллн: Сб.: Пер. с англ. СПб., 1993; Б у р л а ц к н й Ф.М. Загадаа н урок Макххавеллн: Драматург., нст. н соцнол. новеллы. М., 1977.
В.І.Боўш.
Макет горадабудаўххічага вузла «Праспехсг Ф. Скарыны — вуліца Русіянава» ў Мінску.
МАКІЯВЫ гіЗМ, філасофія прыхільніхсаў тэарэт. спадчыны Н.Макіявелі. Тэрмін вядомы з 16 ст. (Т.Кампанела і інш.), азначаў палітыку, яхсая пагарджае законамі маралі. Ахоплівае асобныя палажэнні вучэння Махсіявелі, іх інтэрпрэтацыі, увасабленні і распрацоўкі ў творах вучоных з улікам запатрабаванняў дзярж. палітыхсі, a таксама ідэйныя
538
м а к ія ж
абгрунтаванні пэўнай сістэмы прыёмаў і метадаў рэалізацыі гэтай палітыкі. ідэйны змест М. раскрываецца ў яго асн. палажэннях: аб недасканаласці чазавечай прыроды, што мае вырашальны ўплыў на паліт. жыццё грамадства; вяршэнстве дзяржавы і яе інтарэсаў адносна грамадзян і іх правоў; аб гал. ролі фактару сілы ў палітыцы і звядзенні яе да барацьбы за ўладу; аб падзеле палітыкі і маралі, што выражаецца ў формуле «дасягненне мэты апраўдвае любыя сродкі». Літ:. С т е п а н о в Н.А. Макнавеллнзм н полнтнческая мысль СПІА. Мн., 1982.
1936 y Місурыйскім ун-тах, з 1941 y ін-це Карнегі ў Вашынгтоне. Навук. працы па цытагенетыцы. Апісала рад нястачы асобных локусаў y храмасомах кукурузы і яго генет. вынікі. Даказала наяўнасць абмену аднолькавымі гамалагічнымі ўчасткамі храмасом разам з лакалізаванымі ў іх генамі пры красін-
MAK-KÂJIEPC (McCullers) Карсан (19.2.1917, г. Калумбус, штат Джорджыя, ЗША — 29.9.1967), амерыканская пісьменніца. Першы раман «Cap ua — адзінокі паляўнічы» (1940, экранізацыя 1968). У рамане «Госць на вяселлі» (1946), аповесцях «Адлюстраванні ў залатым воку» (1941, экранізацыя 1967), «Балада пра сумнае кафэ» (1951), «Гадзіннік без стрэлак» (1961) тэма адзіноты асобы ў бездухоўным грамадстве, сац. і антырасісцкія матывы. Аўтар эсэ, апавяданняў, п’ес. На бел. мову яе аповесці пераклаў У.Шчасны. Te:. Бел. пер. — Балада пра сумнае кафэ. Мн., 1988; Рус. пер. — Часы без стрелох. М., 1966; Сердце — одннокнй охотннк. М., 1969. Літ:. Х м е л ь н н ц к а я Т. Пересеченне судеб / / Новый мнр. 1970. № 5. МАК-КАНДЛЕС (McCandless) Брус (н. 1937), касманаўт ЗША. 3 1966 y групе касманаўтаў НАСА. 3— 11.2.1984 з В Брандам, Р.Гібсанам, Р .Мак-Нэрам, Р.Сцюартам здзейсніў (як спецыяліст па аперацыях на арбіце) палёт на касм. караблі «Спейс шатл» («Чэленджэр»), y час якога ўпершыню ў свеце здзейсніў свабодны палёт y космасе пры дапамозе індывід. ранцавай рухальнай устаноўкі (аддаліўся ад касм. карабля на адлегласць каля 100 м); 24— 29 4.1990 — палёт y складзе экіпажа касм. карабля «Спейс шатл» («Дыскаверы»), У космасе правёў 13 сут. Гл. іл. да арт. Касманаўтыка. У.СЛарыёнаў. МАК-КІНЛІ (McKinley), вяршыня ў Аляскінскім хрыбце ў ЗША, найвыш. ў Паўн. Амерыцы. Выш. 6193 м. Складзена з гранітаў. Каля падножжа — хваёвыя лясы, вышэй 1300— 1500 м — вечныя снягі і ледавікі. Нац. парк Дэналі. МАК-КЛШТАК (McClintock) Барбара (16.6.1902, г. Хартфард, ЗШ А — 1992), амерыканскі генетык. Чл. Нац. АН ЗША, Амер. акадэміі навук і мастацтваў. Скончыла Бруклінскі і Корнелскі ун-ты (1927). 3 1927 y Корнелскім, з
М АКЛ0РЭНА Ш бРАГ, ступеневы шэраг, y які ў наваколлі нуля раскладаецца аналітычная функцыя; асобны выпадак Тэйлара шэрагу. Вывучаўся шатл. матэматыкам К.Маклорэнам (1742).
Б.Мак-Клікгак. Дж.Маклеад
В.І.Боўш.
МАКІЯЖ (ад франц. maquillage), 1) грыміраванне твару з дапамогай дэкаратыўнай касметыкі. Гл. таксама Грым. 2) Прыхарошванне, эамазванне фактаў і да т.п.; скажэнне праўды (напр., палітычны М.).
фіксуе і рэгіструе згоду брокераў на заключэнне здзелкі.
Э.Макмілан.
говеры. Вызначыла механізм сістэмы геннага кантролю на прыкладзе сістэмы «дысацыяцыя—асацыяцыя», адкрыла існаванне «кантралюючых элементаў», якія павялічваюць мутабільнасць. Нобелеўская прэмія 1983. МАК-КЛУР (McClure) Роберг Джон (28.1.1807, г. Уэксфард, Ірландыя — 17.10.1873), англійскі ваен. марак, даследчык Арктыкі. У 1848— 53 удзельнічаў y 3 экспедыцыях, накіраваных англ. урадам да Канадскага Арктычнага архіпелага на пошукі экспедыцыі Дж.Франкліна. У 1850— 52 на судне «Інвестыгейтар» прайшоў праз Берынгаў праліў y Паўн. Ледавіты ак., адкрыў паўд. і зах. берагі в-ва Банкс і пралівы, якія аддзяляюць яго ад а-воў Вікгорыя і Мелвіл. У 1853— 54 М .-К. і яго спадарожнікі сумесна з англ. экепедыцыяй Э.Белчэра выйшлі ў мора Бафіна і даказалі наяўнасць Паўн.-Зах. прахода. Імем М.-К. названы праліў паміж в-вам Банкс на Пд і а-вамі Прынс-П атрык і Мелвіл на Пн. МАКЛЕАД (M acleod) Джон Джэймс Рыкард (6.9.1876, Клюні, Вялікабрытанія — 16.3.1935), англійскі фізіёлаг. Вучыўся ва ун-тах г. Абердзін і г. Лейпцыг (Германія). У 1903— 18 y ЗША; з 1918 праф. ун-та г. Таронта (Канада). Вывучаў функцыі дыхальнага цэнтра мозга, эксперым. гліказурыю, утварэнне малочнай к-ты, колькасць цукру ў крыві. Адкрыў інсулін (разам з Ф .Г.Бантынгам і Ч.Г.Бестам), распрацаваў метад яго выкарыстання для лячэння цукр. дыябету. Нобелеўская прэмія 1923 (разам з Бантынгам). MÀKJIEP (ням . Makler ад нідэрл. makelaar), 1 ) асоба, якая прафесійна займаецца пасрэдніцтвам y сферы куплі і продажу тавараў, каштоўных папер, страхавання і інш. 2) Біржавы пасрэднік (дылер, джобер), які купляе і прадае за свой кошт (у адрозненне ад броксра, які заключае здзелкі для кліентаў і за іх кошт). Б і р ж а в ы М. — работнік, служачы біржы, які ўваходзіць y склад яе персаналу; вядзе таргі ў секцыях,
М А К Л Я Ц 0В А Наталля Мікалаеўна (8.10.1909, в. Мсціслаўская Слабодка Дарагабужскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 13.8.1993), бел. архітэктар. Канд. тэхн. н. (1954). Скончыла Ленінградскі інж.-буд. ін-т (1931). 3 1931 працавала ў ін-тах «Белдзяржпраекг», «Белпрампраект» (у 1944— 48 гал. архітэктар), адначасова выкладала ў БПІ (1938—41, 1945—75). Асн. работы: Min aci жылы дом спецыялістаў, 8 -павярховы дом на пл. Я.Коласа (1957, y сааўг.) і рэканструкцыя гал. корпуса БПІ (1937) y Мінску; жылыя дамы (1936) па вул. Першамайскай y Гомелі, тыпавы праект 24-кватэрнага дома (у 1932—38 пабудаваны ў Мінску, Гомелі, Магілёве, Барысаве і інш.). Навук. працы па тэарэт. метадалагічных асновах праектавання жылых будынкаў.
Te:. Архнтектура н градостронтельство Советской Белорусснн. Мн., 1957 (у сааўг.); Основы проектнровання жнлых здашй. Мн., 1960 (у сааўт ). А.А.Воінаў.
M A K-M A TÔ H (M ac-M ahon) Мары Эдм
Патрыс Марыс (13.6.1808, замак Сюлі, Францыя — 17.10.1893), дзяржаўны і ваен. дзеяч Францыі. Нашчадак стараж. ірл. роду. Маршал Францыі (1859). Скончыў Сен-Сірскую ваен. школу (1827). 3 1830 удзельнічаў y заваяванні Алжыра. У Крымскую вайну 1853— 56 дывізія М.-М. 8.9.1855 авалодала пад Севастопалем Малахавым курганам, што прадвызначыла падзенне горада. Удзельнік аўстра-італа-французскай вайны 1859. У 1864— 70 ген.-губернатар Алжыра. У час франка-прускай вайны 1870— 71 няўдала камандаваў арміяй, разам з якой трапіў y палон да герм. войск пасля паражэння пад Седанам (1870). Пасля вяртання з палону камандуючы арміяй, якая задушыла Парыжскую камуну 1871. Прэзідэнт франц. рэспублікі ў 1873— 79. У 1877 удзельнічаў y падрыхтоўцы няўдалай спробы манархічнага дзярж. перавароту. У студэ. 1879 датэрмінова пайшоў y адстаўку. M AKM Ü IAH (Macmillan) Гаральд (10.2.
1894, Лондан — 29.12.1986), дзяржаўны дзеяч Вялікабрытаніі. Адукацыю атры-
маў y Оксфардскім ун-це. Паліт. дзейнасць пачаў y 1924 як дэп. палаты абшчын брыт. парламента. У 1940— 45 займаў шэраг пасад ва ўрадзе У.Чэрчыля. 3 1951 на міністэрскіх пасадах y кансерватыўных урадах Чэрчыля і Э.Ідэна, y т л . міністр абароны (1954— 55), замежных спраў (1955), фінансаў (1955— 57). П рэм’ер-міністр Вялікабрытаніі і лідэр Кансерватыўнай партыі ў 1957— 63. Пры ім Вялікабрытанія дала незалежнасць Гане (1957), Нігерыі, Кіпру (1960), Ямайцы (1962), інш. краінам і тэрыторыям, падпісала дагавор аб забароне і абмежаванні выпрабаванняў атамнай зброі 1963. Саўладальнік выд-ва «Макмілан паблішэрз». Аўтар мемуараў (т. 1—6, 1966— 73). МАКМІЛАН, М a к М і л a н (Mac МШап) Кенет (11.12.1929, г. Данфермлін, Вялікабрытанія — 1992), англійскі аріыст балета і балетмайстар. Вучыўся ў балетнай школе трупы «Сэдлерс Уэлсбале» (Лондан). У 1946— 48 саліст гэтай трупы. 3 1950-х г. балетмайстар, y т л . ў Штутгарцкім балеце, Амер. т-ры балета (Нью-Йорк), Ням. гар. оперы (Зах. Берлін, 1966—69). У 1970—77 дырэктар, з 1977 маст. кіраўнік Каралеўскага балета Вялікабрьгтаніі. Паставіў балеты «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева (1965) і «Манон» на муз. Ж.М аснэ (1974), якія ў яго пастаноўцы ідуць на многіх сцэнах свету. 3 інш. пастановак: «Канцэртныя танцы» (на муз.), «Агон», «Пацалунак феі» і «Вясна свяшчэнная» І.Стравінскага, «ТрыяДа» на муз. Пракоф’ева, «Поры года» на муз. Дж.Вердзі, «Гларыяна» на муз. Б.Брытэна, «Сфінкс» Д.Міё, «Маерлінг» на муз. Ф.Ліста, «Канец дня» на муз. М.Равеля. М А КМ ІЛАН, М а к - М і л а н (McMfflan) Эдвін Матысан (18.9.1907, Рэдонда-Біч, ЗША — 7.9.1991), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗШ А (1947). Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т (1928). У 1933—73 y Каліфарнійскім ун-це ў Берклі (з 1946 праф.), адначасова ў Радыяцыйнай лабараторыі імя Э Лоўрэнса (у 1958— 71 дырэктар). Навук. працы па ядз. фізіды і тэхніцы паскарэння элементарных часціц. Адкрыў першы штучны трансуранавы элемент — нептуній (1940; разам з Ф.Эйблсанам) і плутоній (1940; разам з Г.Т. Сібаргам). Прапанаваў прынцып аўтафазіроўкі (1945) і пабудаваў электронны сінхратрон на 330 МэВ (1947). Нобелеўская прэмія 1951 (разам з Сібаргам).
токаў да сённяшніх дзён» (Гісен, 1977), арт. «Барока і асветніцтва на Беларусі. Да перагляду перыядызацыі беларускай літаратуры» (1984), «Русіфікацыя і яе апаненты ў сучаснай беларускай літаратуры», «Вехі і тэндэнцыі ў развіцці беларускай паэзіі» (абодва 1989). Напісаў прадмовы да зб. бел. паэзіі «Снуецца зданяў рой» (Лондан, 1982) і зб. вершаў Л.Геніюш. Пераклаў на англ. мову (з В.Рыч) паэму «Тарас на Парнасе» (1977). Даследаваў навук. дзейнасць Я.Ф.Карскага, Я.Чачота, творчасць Я.Купалы, Я.Ксшаса, М.Багдановіча, З.Бядулі, В.Быкава і інш. У 1991—92 пачаў курс лекцы й «Уводзіны ў беларускую культуру: мова, літаратура, гісторыя». Рэдактар «The Journal of byelorussian studies» («Часопіса беларускіх даследаванняў», 1966— 71), час. «Modem languages rewiew» («Агляд сучасных моў», 1979— 87), «Occasional papers in belamsian studies» («Неперыядычныя выданні беларускіх даследаванняў», 1995). Чл. Міжнар. к-та славістаў (1979— 88), з 1981 відэ-прэзідэнт Англа-бел. т-ва. УЛ.Сакалоўскі. М А К -Н Э Р (M cNair) Роналвд (1950—
28.1.1986), касманаўт ЗІІІА. 3— 11.2.1984 з В Брандам, Р.Гібсанам, Ь.Мак-Кандлесам, Р.Сцюартам здзейсніў (як спецыяліст па аперацыях на
МАКОЎСКІ______________ 539 арбіде) палёт на касм. караблі «Спейс шатл» («Чэленджэр»), У космасе правёў 8 суг. Загінуў y выніку выбуху пры старце касм. карабля «Чэленджэр». У. СЛарыёнаў. М А К 0 Л Е Й (Macaulay) Томас Бабінгтан
(25.10.1800, Ротлі-Тэмпл, Вялікабрытанія — 28.12.1859), брытанскі гісторык і паліт. дзеяч. Вучыўся ў Кембрыджскім ун-це. У 1833— 38 чл. Вярх. савета пры віцэ-каралю Індыі: кіраваў складаннем крымін. кодэкса, правёў рэформу асветы, накіраваную на пашырэнне сеткі школ і прымусовае ўкараненне англ. культуры і мовы. Ваен. міністр Вялікабрытаніі ў 1839— 41. Выступаў супраць ідэі ўсеагульнага выбарчага права, y якім бачыў пагрозу цывілізацыі. Аўтар «Гісторыі Англіі» з 1685 па 1702 (т. 1— 5, 1849— 61), a таксама папулярных ііст. твораў, дзе ў бліскучай літ. форме паказваў гісторыю Англіі як няспынны рух да росквіту пад кіраўніцтвам вігаў. Самай значнай падзеяй сусв. гісторыі лічыў англ. «Слаўную рэвалюцыю» (дзярж. пераварот 1688— 89). М А К 0Ў С К І Канстанцін Ягоравіч (2.7.
1839, Масква — 30.9.1915), расійскі
М А К М ІЛ ІН (МсМіІІіп) Арнольд Барат
(н. 21.6.1941, г. Нью-касл-эпон-Тайн, Вялікабрытанія), англійскі славіст. Д-р слав. філалогіі (1971). Скончыў Лонданскі ун-т (1964). У 1969— 76 выкладчык, з 1987 праф. рус. мовы і л-ры Школы слав. і ўсх.-еўрап. даследаванняў Лонданскага ун-та. У 1976— 87 заг. аддзялення рус. філалогіі Ліверпульскага ун-та. Аўтар даследаванняў па бел. мове і л-ры: «Слоўнік беларускай літаратурнай мовы XIX ст.» (Лондан, 1973), «Гісторыя беларускай літаратуры ад яе вы-
<0w
К. Макоўскі. Балгарскія пакутніцы. 1877.
540
МАКОЎСКІ
жывапісец. Брат У.Я .Макоўскага. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (з 1898). 3 1851 вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства ў С.Заранкі, з 1858 y Пецярбургскай AM. У 1863 пакінуў AM, адзін з членаў Арцелі мастакоў, член-заснавальнік Т-ва перасоўных маст. выставак (гл. Перасоўнікі). Зазнаў уплыў салоннага мастацтва. У канцы 1860 — пач. 1870-х г. звяртаўся да сюжэтаў з нар. жыцця («Балаганы на Адміралцейскай плошчы», 1869), партрэтаў. 3 сярэдзіны 1870-х г. схіляўся да акадэмізму («Вяртанне свяшчэннага дывана з Меюсі ў Каір», 1876; «Балгарскія пакутніцы», 1877). У 1883 парваў з перасоўнікамі і пісаў знешне эфектныя партрэты і жанрава-гіст. сцэны: «Пацалункавы абрад» (1895), «Мінін на Ніжагародскай плошчы» (1896) і інш.
ч з н к a М. Аўтарству стагоддзі не замінка: Невядомы партрэт з творчай спадчыны Тамаша Макоўскага / / Мастацтва Беларусі. 1990. № 12; A l e x a n d r o w i c z S. Rozwclj kartografii Wielldego Ksiçstwa Litewskiedo od XV do potowy XVIII wieku. 2 wyd. Poznan, 1989.
С.А.Акуліч, А.В.Белы.
М А К0ЎСКІ Уладзімір Ягоравіч (7.2.1846, Масква — 21.2.1920), расійскі жывапісец. Брат К .Я .Макоўскага. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (1893). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулыггуры і дойлідства (1861— 66) y С .Заранкі; выкладаў y ім (1882— 94) і ў Пецярбургскай AM (1894— 1918, з 1895 рэктар). 3 1872 чл. Т-ва перасоўных маст. выставак (гл. Перасоўнікі). У творчасці пераважалі тэмы гар. побыту, камерныя, часта двухфігурныя кампазіцыі сац.-крытычнага зместу: «У прыёмнай y доктара» (1870), «Наведванне бедных» (1874), «Чаканне» (1875), «Асуджаны» (1879), «Крах банка» (1881), «Спатканне» (1883), «На бульвары» (1887) і інш. У некаторых работах блізкі да пленэр-
М А К0ЎСКІ (Makowski) Юзаф Тадэвуш (29.1.1882, г. Асвенцім, Полыпча — 1.11.1932), польскі жывапісец. Вучыўся ў AM y Кракаве (1903— 08) y Я.Станіслаўскага і Ю.Мехофера і ў Парыжы (1908) y A. Ле Факанье. Жыў пераважна ў Францыі. У ранні перыяд пад утеіывам П.Пюві дэ Ш авана ствараў манум. сімвалічныя карціны («Хрышчэнне ў Іардані», 1909), пазней зазнаў уплыў кубізму («Партрэт мужчыны ў белым капелюшы», 1912). 3 1920-х г. рабіў геаметрызаваныя кампазіцыі, пераважна на тэмы з жыцця дзяцей, y якіх спалучаў рысы сімвалізму, кубізму і прымітывізму. Сярод твораў: «Дзіцячая капэла» (1922), «Дзеці і ліхтарыкі» (каля 1928), «Шавец» (1930), «Скнара» (1932), «Двое дзяцей з сабакам» (каля 1932) і інш. М АКПХ0, горад на ПдЗ Рэспублікі Карэя. Каля 300 тыс.ж. (1997). Трансп. вузел, порт на Жоўтым м. Прам-сць: тэкст., харч., машынабудаўнічая. Цэнтр
Т Макоўскі Панарама Вільні. 1600.
М АК0ЎСКІ Тамаш (1562 або 1575, г. Гданьск?, Польшча — 1630), бел. гравёр. У 1600— 11 працаваў пры двары кн. М.К.Радзівіла Сіроткі ў Нясвіжы, кіраваў друкарняй. Творы вызначаюцца высокім майстэрствам, уплывамі маньерызму і галандскіх майстроў. Выгравіраваў першую дакладную карту Вял. кн. Літоўскага (каля 1603, захавалася 2-е выд., 1613, Амстэрдам), да якой склаў тлумачальны тэкст, уключыў y яго важнейшыя звесткі пра Беларусь, даў агульную характарыстыку краю (захоўваецца ў б-цы Вільнюскага ун-та). Аўтар гравюр да кніг «Пэрэгрынацыя, або Паломніцтва ў Святую зямлю» Радзівіла (1601, Брунсберг), «Гіпіка» К Дарагастайскага (1603, Кракаў; 1620, Познань), да «Панегірыка братоў Скарульскіх — Яна, Захара і Мікалая» (1604, Нясвіж), «Панегірыка Казіміру» (1610, Вільня). Выканаў іравіраваныя партрэт Радзівіла, віды Нясвіжа, Масквы (каля 1600), Вільні, Гродна, Клецка, Коўна, Трокаў, некалькі гравюр пра падзеі вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй (серыя «Асада Смаленска», 1611; выява прадстаўлення сенату палонных братоў Шуйскіх, і інш.). Работы падпісваў Маковіус, Макоўскі, Т.М. У Нясвіжы ўстаноўлены бюст М.
Літ.: III м a т a ў В.Ф. Беларуская кніхсная гравюра XVI—XVIII стст. Мн., 1984; Т к a -
нага жывапісу («Тлумачэнне», 1889— 91, і інш.). Звяртаўся і да рэв. тэматыкі: «Догіыт рэвалюцыянеркі» (1904), «9 студзеня 1905 года на Васільеўскім востраве» (1905) і інш. Ствараў таксама партрэты і графічныя работы.
Літ Д р у ж е н к о в а Г.А В.Маковсклй. М., 1962.
Ю.Макоўскі. Двое дзядей з сабакам. Каля 1932.
У.Макоўскі. На бульвары. 1887.
марскога рыбалоўства. База ВМФ (з 1910). МАКРА... (ад грэч. makios вялікі, доўгі), першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнні словам «вялікі», «буйны» (супрацьлеглае мікра...), напр., макраклімат, макраструктура. МАКРАКАНТАРЫНХІ (ад макра... + грэч. akantha калючка + rhynhos хабаток), род гельмінтаў сям. алігакантарынхід кл. скрэбняў. 3 віды. Пашыраны ў Еўразіі і Амерыцы. На Беларусі найб. вядомы скрэбень-гігант (М. hinidinaceus), які паразітуе ў тонкім кішэчніку дзікіх і свойскіх свіней (асн. гаспадары). Узбуджальнік макракантарынхозу. Даўж. самцоў скрэбня-гіганта да 1S см, самак да 70 см. Цела верацёнападобнае або плясхатае э бакоў Хабаток яйцападобны або круглаваты са спіральнымі радамі кручкоў. Раэдаельнаполыя. Яйцы авальныя э трохслаёвай абалонкай. Развіваецца з удзелам пра межкавых гаспадароў — бронзавак, жукоўнасарогаў, майскіх хрушчоў і інш.
МАКРАКІНЁТЫКА (ад макра... + кінетыка), м а к р а с к а п і ч н а я кін е т ы к а, раздзел кінетыкі хімічнай, які вывучае хім. пераўтварэнні ў іх сувязі з пераносу з ’явамі. Вызначае ролю дыфузіі, канвекцыі і цеплаперадачы ў хім. працэсах на мяжы падзелу фаз (электрахім. рэакцыі, гетэрагенны каталіз, хемасорбцыя і інш.). Заканамернасці М. з’яўляюцца колькаснай асновай пры праектаванні рэактараў хімічных, адыгрываюць важную ралю ў працэсах гарэння. У М. хім. працэс разглядаецца, як сукупнасць з’яў пераносу і хім. пераўгварэнняў. Рэжым хім. працэсу наз. кінетычным, калі яго скорасць вызначаецца законамі хім. кінетыхі, і дыфузійным, калі стадыяй, якая лімітуе скорасць працэсу, з'яўляецца дыфузія рэагентаў. Для колькаснай ацэнкі дыфузійнага рэжыму карыстаюцца фактарам эфектыўнасці д (0<ч<1), які вызначаюць як адносіны назіраемай скорасці працэсу да сапраўднай скорасці хім рэакцыі ў дадзеных умовах. Макракінетычныя заканамернасці вызначаюць метадамі нераўнаважнай тэрмадынамікі, фіз.-хім. Дз.І.Мяцеліца. гідра- і газадынамікі.
MAKPAKÔCMAC 1 MIKPAKÔCMAC, адна з найб. старажытных філас. канцэпцый пра існаванне прыроднай сувязі паміж космасам, навакольным асяроддзем і чалавекам. У аснове М. і м. як вучэння ляжыць палажэнне аб паралельным існаванні і зменах y Сусвеце і чалавеку. Першай вядомай формай выражэння гэтай канцэпцыі з ’яўляецца міфалагема аб прачалавеку, якая знайшла адлюстраванне ў літ. і рэліг. творах стараж. Індыі, Егіпта, Кітая, Грэцыі і інш. Напр., паводле адной з стараж.грэч. міфалагем, стварэнне свету пачалося з пэўнага хаатычнага стану, y якім з’явілася багіня Гея і нарадзіла Урана (неба), Понта (мора), горы; потым з ’явіліся інШ. багі і людзі. Адносіны паміж багамі капіравалі адносіны ў грамадстве людзей; калі ж багі пераносіліся на неба, то забіралі з сабою і зямныя ўяўленні аб свеце. Адсутнасць яснага размежа-
вання паміж М. і м. мае адным з сваіх важных наступстваў і частыя шматлікія пераходы аднаго пачатку ў другі, і іх пэўную палярызацыю: вялікі свет — космас — або паглынае ў сабе малы свет — чалавека, або чалавек становіцца рухаючай сілай, душой космасу. Філас. тлумачэнне М. і м. дасягнула высокага ўзроўню ў ант. цывілізацыях (Анаксімен, Геракліт, Дэмакрыт, Платон, Сенека). Напр., Геракліт лічыў, што пазнанне свету і божаства ёсць самапазнанне чалавека. У наступныя гіст. перыяды асэнсаванне М. і м. адбывалася ў розных кірунках — ад класічнага да містычнага. Свой росквіт ідэя М. і м. перажывала ў эпоху Адраджэння (Т.Кампанела і Дж.Бруна, Мікалай Кузанскі, Я.Бёме і інш.). У перыяд панавання механіцызму ідэя М. і м. ўступіла ў канфлікт з рацыяналістычнымі ідэямі пабудовы Сусвету і апынулася па-за межамі навукі. 3 канца 18 і да пач. 20 ст. назіралася ажыўленне цікавасці да ідэі М. і м., якая знайшла свой адбітак y ням. неагуманізме (І.Гердэр, І.В.Гётэ), рамантызме, філас. поглядах А.Ш апенгаўэра, Ф.Ніцшэ, a таксама ў тэасофскіх канцэпцыях свету і чалавека. В.І.Боўш.
МАКРАНУКЛЕУС_________ 541 бялкоў і нуМ.Р.Пракапчук.
М. важнейшых біяпалімераў —
клеінавых кіслот.
МАКРАМАЛЁКУЛЫ тое, што біяпалімеры.
БІЯЛАГІЧНЫ Я,
M AKPAM à (араб. тасьма, карункі, махры), вырабы, створаныя ў тэхніцы вузельчыкавага ручнога пляцення; від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Для М. выкарыстоўваюць тоўстыя суровыя ніткі, сінт. або шаўковы шнур і інш., іх часам дапаўняюць драўлянымі, керамічнммі пацеркамі, зашчэпкамі, скуранымі і інш. дэкар. дэталямі. Асновай для пляцення могуць служыць драўляныя, метал., шіастмасавыя кольцы. Вырабляюць побытавыя і маст. рэчы: сумкі, кулоны, паясы, кашпо, абажуры, пано, абрусы, сурвэткі, кашалькі, футаралы і інш. Я к від маст. творчасці М. пашырана з 15 ст. ў Італіі, Паўн. Еўропе, з 18
МАКРАЛІТЫ (ад макра... + грэч. lithos камень), буйныя (у адрозненне ад дробных мікралітаў) прылады працы, якія выраблялі з крэменю ў эпоху палеаліту. Матэрыялам для М. служылі вял. (8 — 20 см) крамянёвыя абломкі, плітй, жаўлакі або нуклеусы, што апрацоўваліся спосабам грубага аббівання, нанясення буйной рэтушы. Сярод М. вылучаюць сякерападобныя прылады, цёслы, адбойнікі, грубыя скоблі і скрабкі, разцы, шырокія нажы, трохіранныя прылады тыпу пік. Вытворчасць М. панавала і ў эпоху мезаліту ў некат. абласцях Еўропы (Францыя, Паўн. Германія, паўд.-ўсх. і зах. Беларусь, паўн.-ўсх. Украіна, a таксама вярхоўі Дняпра і Волгі). У.Ф.Ісаенка. МАКРАМАЛЁКУЛА (ад макра... + малекула), малекула палімера. Складаецца з аднолькавых або розных структурных адзінак — састаўных звёнаў (атамаў ці груп атамаў), злучаных паміж сабой кавалентнымі сувязямі ў ланцуг, які характарызуецца колькасцю звёнаў (ступенню полімерызацыі) ці адноснай малекулярнай масай (гл. таксама Высокамалекулярныя злучэнні). Асн. стэрэахім. характарыстыкай М. з'яўляецца канфігурацыя. Пэўнай канфігурацыі М. адпавядае набор канфармацый, што ўзнікаюць з-за мікраброўнаўскага цешіавога руху ў выніку абмежаванага вярчэння атамаў (груп атамаў) адносна простых валентных сувяэей. Ступень свабоды гэтага вярчэння вызначае гібкасць М. — адну з асн. харахтарыстык, з яхой звязаны каўчухападобная эластычнасць, эдольнасць палімераў да ўгварэння надмалекулярных структур, многія фіз. і хім. ўласцівасці палімераў. Лінейныя М. схладанай будовы здольныя да ўгварэння другасных струхтур (упарадкаваны стан М., які ўзнікае ў выніку спецыфічных між- і ўнутрымалекулярных узаемадзеянняў), якія дасягаюць высокай ступені дасканаласці і спецыфічнасці ў
Макрамэ. Кулоны.
ст. ў Расіі. На Беларусі тэхнікай М. выраблялі ў 19 ст. карункі ручнікоў, паясы, галаўныя ўборы. Асаблівую папулярнасць М. набыло ў 1970— 80-я г. ў творчасці самадзейных майстроў і майстроў ф -к маст. вырабаў.
Літ.: С о к о л о в с к а я Мн., 1983.
М.М. Макраме.
Я.М.Сахута.
МАКРАН, горы ў Пакістане і Іране, тое, што Мекран. MAKPÂHKA, рака ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл., правы прыток р. Дняпро. Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 161 км2. Пачынаецца за 1,5 км на ПнУ ад в. Клятное. Асн. прыток — р. Забава (злева). Рэчышча каналізаванае. МАКРАНЎКЛЕУС (ад макра... + лац. nucleus ядро), вялікае саматычнае ядро ў інфузорыі ў адрозненне ад малога (генератыўнага) мікрануклеуса. Фізіялагіч-
542______________ м а к р а н ы на акгыўнае, звязана амаль з усімі працэсамі жыццядзейнасці інфузорыі. У ім фарміруюцца шматлікія ядзерцы. Пры палавым працэсе (кан'югацыі) разбураецца і замяняецца новым — з прадуктаў дзялення мікрануклеуса. А. С.Леанцюк. МАКРАНЫ, вёска ў Маларыцкім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Брэст— Ковель (Украіна). Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на У ад горада і чыг. ст. Маларыта, 41 км ад Брэста. 777 ж., 288 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Царква. Брацкія магілы сав. воінаў, партызан і ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. За 2 км на ПдУ ад вёскі Курган Славы. МАКРАРЭЛЬЕФ (ад макра... + рэльеф), буйныя формы рэльефу (горныя хрыбты, пласкагор ’і, раўніны, нізіны), што ўтвораны пераважна эндагеннымі працэсамі і вызначаюць асн. асаблівасці прыроды вял. рэгіёнаў. Для раўнінных ландшафтаў характэрна занальна-сектарная дыферэнцыяцыя, для горных — вышынная пояснасць. МАКРАСАЦЫЯЛ0ГІЯ, гл. ў арт. Мікрасацыялогія і макрасацыялогія. MAKPACBÉT I MIKPACBÉT, сферы аб’ектыўнай рэчаіснасці, якія адрозніваюцца структурным узроўнем матэрыі. Кожная сфера харакгарызуецца своеасаблівасцю будовы матэрыі, прасторава-часавых і прычынных адносін, заканамернасцей руху. М а к р а с в е т — гэта звычайны свет, дзе жыве і дзейнічае чалавек (планеты, зямныя целы, крышталі і інш.). Аб’екты макрасвету маюць рэзка выяўленую карпускулярную або хвалевую прыроду і іх рух падпарадкаваны дынамічным законам класічнай механікі. Сфера м і к р а с в е т y — аб’екты, недаступныя непасрэднаму назіранню (малекулы, атамы, ядры атамныя, элементарныя часціцы і інш.). Для з ’яў мікрасвету харакгэрна цесная сувязь карпускулярных і хвалевых уласцівасцей, што адлюстроўваецца ў статыстычных законах квантавай механікі. Своеасаблівая мяжа паміж М. і м. усталявана ў сувязі з адкрыццём пастаяннай Планка — кванта дзеяння. Спецыфіка кожнай сферы знаходзіць сваё адлюстраванне ў пазнанні, прыводзіць да абмежавання дастасоўнасці старых фіз. тэорый і ўзнікнення новых (адноснасці тэорьм, квантавая механіка, фізіка элементарных часціц). МАКРАСП0РА, тое, шго мегаспора. МАКРАФАГІ [ад макра... + фаг(і)], п а л і б л а с т ы , клеткі мезенхімнага, манацытарнага паходжання ў жывёльным арганізме, здольныя да актыўнага захопу і засваення бакгэрый, чужародных і таксічных для арганізма часцінак, рэііггкаў пашкоджаных клетак і інш. Тэрмін уведзены 11 Мечнікавым (1892).
М. — буйныя клеткі (20— 100 мкм) са зменлівай формай, псеўдаподыямі, маюць арганелы для ўнутрыклетачнага ператраўлення паглынутага матэрыялу (лізасомы, фагасомы, мультывезікулярньш рэшткавыя цельцы) і сінтэзу (эндаплазматычная сетка, мітахондрыі) антыбактэрыяльных і інш. біялагічна актыўных рэчываў. Адыгрываюць вядучую рсшю ў імунітэце, ажыццяўляюць фагацытоз. Знаходзяцца ў крыві (манацыты), злучальнай тканцы (гістыяцыты), крывятворных органах, печані (купфераўскія клеткі), сценках альвеол лёгкага (лёгачныя М.), брушной і плеўральнай псшасцях (перытаніяльныя і плеўральныя М.). У млекакормячых утвараюцца ў чырв. касцявым мозгу. Гл. таксама Мезенхіма, Рэтыкулацыты, Фагацыты. А. С.Леанцюк. МАКРАФАПЧНАЯ СІСТЭМА, м a нацытарна-фагацытарная сістэма, р э т ы к у л а - э н д а т э ліяльная с і с т э м а , сукупнасць клетак-фагацытаў тканак і органаў, якія маюць агульнае паходжанне ад манацытаў крыві. Mae 3 звяны: клеткі-папярэднікі (манабласты і праманацыты) чырв. касцявога мозгу; транспартная форма — манацыты крыві (6— 8% y лейкацытарнай формуле); клеткі-эфектары — мікрафагі ў тканках і органах, нашчадкі манацытаў, што пакінулі крывяное рэчышча. Клеткі М.с. выконваюць функцыі: выпрацоўкі біялагічна актыўных рэчываў, якія рэгулююць утварэнне імунакампетэнтных лімфоідных клетак; аховы арганізма ад чужародных мікраарганізмаў, таксінаў, інш. часцінак; удэелу ў рэакцыях залалення, рэарганізацыі тканак, загойванні ран, рэіуляцыі іфоваўтварэння і інш. Рэгуляцыя функдыянавання М.с. ажыццяўляецца пры дапамозе пасрэднікаў, якія ўтвараюцца макрафагамі, лімфоіднымі і інш. імунакампетэнтнымі клеткамі. Макрафагі ўзбуджаюцца антыгеннымі сігналамі праз комплекс антыген-антыцела, кааперацыя з лімфацытамі ажыццяўляецца пры дапамозе розных рэцэптараў і антыгенаў. А.С.Леанцюк. МАКРАФАУНА (ад макра... + фауна), сукупнасць жывёльных арганізмаў з памерамі цела больш за 10 мм (членістаногія, чэрві, малюскі, рыбы, земнаводныя, паўзуны, птушкі, млекакормячыя). МАКРАФІТЫ [ад макра... + ...фіт(ы)], раслінныя арганізмы, прыстасаваныя для жыцця ў вадзе, незалежна ад іх арганізацыі і сістэматычнага становішча. Растуць y вадаёмах, утвараюць палосы ўздоўж берагоў, вакол астравоў, падводных меляў. Існуе некалькі класіфікацый М. (біял., марфал., экалагічная, жыцдёвых форм і інш.), іх аснова — падзел водных раслін на 3 катэгорыі: паглыбленыя ў ваду (напр., харавыя водарасці, імхі), плаваючыя (наводныя, напр., гарлачыкі, рдзест) і што ўзвышаюцца над вадой (надводныя, напр., стрэлкаліст, трыснёг, чарот). Рэдкія віды занесены ў Чырв. кнігу Беларусі (напр., касач сібірскі, лабелія Дортмана, палушнік
азёрны). М. садзейнічаюць самаачышчэнню вадаёмаў, добра растуць y забруджаных водах, акумулююць мінер., баластныя і таксічныя рэчывы, выкарыстоўваюцца для ачысткі сцёкавых вод, y меліярацыі, 'як лек. расліны і інш. У зоне прыбярэжных М. кормяцца і нерастуюць рыбы, селяцца птушкі, млекакормячыя. Т.М.Міхеева. МАКРАЦЬІ (Ceratopogonidae), сямейства даўгавусых насякомых атр. двухкрылых. Каля 4 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя палярных і тундравых зон. М.-крывасмокі, што жывуць y тайзе, — адзін з кампанентаў гнюсу. Часо-
Макрэц пяхучы.
выя эктапаразіты і пераносчыкі ўзбуджальнікаў хвароб (анхацэркозаў, тулярэміі, філярыятозаў, гемаспарыдыёзу, японскага энцэфаліту і інш.). Расліннаедньм М. — апыляльнікі раслін. На Беларусі 28 відаў М.-крывасмокаў з роду Culicoides. Найб. трапляюцца М. аперанакрылы (С. fascipennis), М. звычайны (С. obsoletus), М. пякучы (С. pulicaris). Жывуць y забалочаных мясцінах і вільготных лясах. Даўж. цела да 4 мм. Крылы плямістыя або бясколерныя. Вочы вял., вусікі 13— 14-членікавыя. Ротавыя органы ў выглядзе колючага хабатка. Самцы кормяцца нектарам, самкі найчасцей крывасмокі. Развіццё з поўным ператварэннем.
МАКРАЭВАЛІ0ЦЫЯ (ад макра... + эвалюцыя), эвалюцыйныя пераўгварэнні, якія вядуць да фарміравання таксонаў больш высокага рангу, чым від (родаў, сямействаў, атрадаў, класаў і інш.). Тэрмін уведзены рас. біёлагам Ю.А.ФІліітчанкам (1927). М. ўяўляе сабой абагульненую карціну эвалюц. змяненняў, якая назіраецца ў шырокай гіст. перспектыве. На ўзроўні М. выяўляюцца агульныя тэндэнцыі, кірункі і заканамернасці эвалюцыі арган. свету. Паводле ўяўленняў эвалюцыяністаў, y М. адсутнічаюць спецыфічныя механізмы, яна ажыццяўляецца праз працэсы мікраэвалюцыі і з ’яўляецца іх інтэграваным вьыўленнем. Пры назапашванні мікраэвалюц. працэсы знешне праяўляюцца ў макраэвалюц. з ’явах. А.С. Леанцюк. МАКРАЭКАНбМІКА, раздзел эканам. навукі, які даследуе буйнамаштабныя з’явы і працэсы эканомікі краіны, яе гаспадаркі як адзінае цэлае. Аб’ектамі даследавання М. з’яўляюцца зводныя абаіульняльныя паказчыкі па гаспадарцы — нац. багацце, валавы нац. і валавы ўнутр. прадукг, нац. даход, сумарныя дзярж. і прыватныя інвестыцыі, агульная колькасць грошай y абарачэнні; вывучае таксама сярэднія па краіне паказчыкі (напр., сярэднія даходы, за-
рабогная плата, узровень інфляцыі, беспрацоўе, занятасць), абагульняльныя паказчыкі росту, тэмпы павелічэння або зніжэння велічынь, што характарызуюць эканоміку краіны і эканам. працэсы. Асноўнае кола паказчыкаў сучаснага макраэканамічнага аналізу склалася пад уплывам Дж.М.Хеішс. Гл. таксама Мікраэканоміка. І.Р. Залатагораў. МАКРАЭЛЕМЕНТЫ, хімічныя элементы, што ўтрымліваюцца ў тканках жывёльных і раслінных арганізмаў y адносна высокіх канцэнтрацыях (10"2% і вышэй). Да М. адносяцца кісларод, вадарод, вуглярод, азот, кальцый, фосфар, натрый, калій, сера, хлор, магній; з іх утвораны неарган. (мінер. солі, вада) і арган. (бялкі, нуклеінавыя к-ты, тлушчы, вугляводы) рэчывы. Неарган. рэчывы ўдзельнічаюць y фарміраванні цвёрдых тканак (косці, зубы), уваходзяць y склад ферментаў, гармонаў, вітамінаў, нуклеінавых к-т. Разам з вадой мінер. рэчывы фарміруюць y арганізме асяроддзе, y якім працякаюць хім. рэакцыі. Арган. рэчывы ўдзельнічаюць y пабудове мяккіх тканак і клетак крыві. М. паступаюць y арганізм з ежай, вадой, паветрам. М .ККфа. М А КРАЭРПЧН Ы Я ЗЛ У Ч ^Н Н І, в ы сокаэргічныя ці в ы с о к а энергетычныя злучэнні, арганічныя злучэнні жывых арганізмаў, якія маюць багатыя энергіяй (макраэргічныя) хім. сувязі. Удзельнічаюць y назапашванні і пераўтварэнні энергіі. Разрыў сувязей y малекулах М.з. суправаджаецца выдзяленнем энергіі, якая ідзе на біясінтэз і транспарт рэчываў, мышачнае скарачэнне, страваванне і інш. працэсы жыццядзейнасці арганізма. Да М.з. адносяцца адэназінфосфарныя кіслоты, найб. значная з іх — адэназінтрыфосфарная кіслата (АТФ). Звязаныя з АТФ М.з. адыгрываюць важную ролю ў фотасінтэзе, біясінтэзе бялкоў, тлушчаў, вугляводаў і інш. прыродных злучэнняў. М АК-Р0БЕРТСАНА ЗЯМЛЙ (MacRobertson ' Land), частка тэр. Антарктыды паміж 60 і 73° усх.д.; абмываецца на Пн морам Садружнасці. Магутнасць ледавіковага покрыва ў цэнтр. ч. больш за 2000 м. У прыбярэжнай паласе (бераг Моўсана) ёсць участкі, свабодныя ад лёду, на Пд — вялізны горны раён (re p u Прынс-Чарлз). Аўстрал. навук. станцыя Моўсан. Адкрыта ў 1930 Брытанска-аўстрала-новазеландскай экспедыцыяй Д .Моўсана. Названа ў гонар аўстрал. прадпрымальніка, які фінансаваў экспедыцыю. МАКРУХА (Gomphidius), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. макрухавых. 15 відаў. Пашыраны ў Зах. Еўропе і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 3 віды М.: пурпуровая (G. rutilus), ружовая (G. roseus) і яловая (G. glutinosus). Растуць на зямлі ў хвойных лясах. Пладаносяць y жн. — верасні. Пладовае цела — шапка на яожцы — буйное або сярэдніх памераў, пакрьггае сліззю,
мяккамясістае. Слізістае або валахністае пакрывала звязвае шапку з ножкай. Пласцінкі тоўстыя, рэдкія, зыходныя. Споры авальнападоўжаныя, гладкія. Ядомыя. С.С.Колас. МАКРЫЦА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Зоркаўка. М А КРЫ Ц Ы (Oniscoidea), падатрад раўнаногіх ракападобных. Каля 1000 відаў. Пашыраны ўсюды, найб. y стэпавай зоне. Большасць відаў жыве на сушы, пераважна ў месцах з павышанай вільготнасцю (адсюль назва), некат. — на марскіх берагах, y ручаях, крыніцах. Актыўныя ўначы. На Беларусі найб. пашыраны М. звычайная (Porcellio scaber), М. сценавая (Oniscus asellus). Даўж. да 5 см. Цела пляскатае, канечнасцей 12 пар. Некат. дыхаюць з дапамогай шчэлепных лісткоў, y інш. ёсць прыстасаванні для дыхання атм. паветрам (трахеі). Амаль усе расліннаедныя. Раздзельнаполыя, развідцё без метамарфозу. Глебаўтваральнікі; некат. шкодзяць с.-г. культурам. МАКР&ДЗІ (Macready) Уільям Чарлз (3.3.1793, Лондан — 27.4.1873), англійскі акцёр, рэжысёр. Дэбютаваў y 1810 y Бірмінгеме. 3 1816 y Лондане ў т-рах «Ковент-Гардэн» (у 1837— 39 кіраўнік), «Друры-Лейн» (у 1841—43 кіраўнік). Пастаноўшчык і выканаўца гал. роляў y п’есах: «Генрых V» У.Ш экспіра, «Два Фаскары» Дж.Байрана, «Страфард» Р.Браўнінга, «Ліёнская прыгажуня», «Рышэльё» Э.Дж.Булвер-Літана. Акцёр вял. драм. тэмпераменту. Яго мастацтву ўласціва яркая тэатральнасць, глыбокае пранікненне ў псіхал. сутнасць вобраза. Адзін з першых адрадзіў на сцэне сапраўдныя шэкепіраўскія тэксты. Сярод рсшяў: кароль Лір, Гамлет, Макбет (аднайм. п’есы Ш экспіра). М А К Р^Л Ь, рыба, тп.Скумбрыя. МАКРЙНКА Анатоль Ю р’евіч (н. 22.1. 1933, г.п. Цярны Недрыгайлаўскага р-на Сумскай вобл., Украіна), украінскі спявак (барытон). Нар. арт. Украіны (1973). Нар. арт. СССР (1976). Скончыў Кіеўскі політэхн. ін-т (1956), Кіеўскую кансерваторыю (1963). 3 1968 саліст Укр. т-ра оперы і балета (Кіеў). Валодае гсшасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону, драм. дараваннем. Сярод партый: Мікола, Астап («Наталка Палтаўка», «Тарас Бульба» М.Лысенкі), Максім («Арсенал» Г.Майбарады), Анегін («Яў-
Макруха
я л о в ая.
МАКСВЕЛ
543
ген Анегін» П.Чайкоўскага), Гразной («Царская нявеста» М .Рымскага-Корсакава), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Жэрмон, іраф ды Луна («Травіяла», «Трубадур» Дж.Вердзі), Скарпія («Тоска* Дж.Пучыні), Эскамільё, Зурга («Кармэн», «Шукальнікі жэмчугу» Ж .Быэ), Невер («Гугенопгы» Дж.Меербера), лорд Генрцх Эштан («Лючыя ды Ламермур» Г.Даніцэці), Мурман («Абесалом і Этэры» З.Паліяшвілі). Дзярж. прэмія Грузіі 1972. Дзярж. прэмія Украіны 1979.
М.П.Максшава.
Дж.К. Максвел.
MAKCÂKABA Марыя Пяіроўна (8.4.1902, г. Астрахань, Расія — 11.8.1974), расійская спявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. СССР (1971). Вучылася ў Астраханскім муз. вучылішчы, з 1921 y вак. педагога М.Максакава. У 1923— 53 (з перапынкам) y Вял. т-ры ў Маскве. Валодала высокім, гнуткім гопасам цёплага лірычнага тэмбру, яскравым тэмпераментам, майстэрствам фразіроўкі. Сярод партый: Марына Мнішак, Марфа («Барыс Гадуноў», «Хаваншчына» М.Мусаргскага), Любаша, Ганна, Лель («Царская нявеста», «Майская ноч», «Снягурачка» М.Рымскага-Корсакава), Кармэн (-«Кармэн» Ж .Бізэ), Амнерыс, Азучэна («Аіда», «Трубадур» Дж.Вердзі), Даліла («Самсон і Даліла» К.Сен-Санса), Артруда («Лаэнірын» Р.Вагнера), Кларычэ («Любоў да трох апельсінаў» С.Пракоф’ева), Алмаст («Алмаст» А.Спендыярава). Выступала таксама ў пастаноўках Дзярж. ансамбля оперы пад кіраўніцгвам І.Казлоўскага. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1949, 1951. Літ.. М.П.Максакова: Воспомннання. Статьн. М., 1985. МАКСВЕЛ (Maxwell) Джэймс Клерк (13.6.1831, г. Эдынбург, Вяліхабрытанія — 5.11.1879), англійскі фізік, стваральнік класічнай электрадынамікі, адзін з заснавальнікаў статыстычнай фізікі. Чл. Эдынбургскага (1855) і Лонданскага (1860) каралеўскіх т-ваў. Вучыўся ў Эдынбургскім (1847— 50) і Кембрыджскім (1850— 54) ун-тах. Праф. Абердзінскага (1856—60), Лонданскага (1860—65), Кембрыджскага (з 1871) ун-таў. Арганізатар і першы дырэкгар (з 1871) Кавендышскай лабараторыі. Навук. працы па электрадынаміцы,
544
МАКСВЕЛА
малекулярнай фізіцы, оптыцы, механіцы і тэорыі пругкасці, гісторыі фізікі і інш. Устанавіў статыстычны закон размеркавання малекул ідэальнага газу па скарасцях (1859; гл. Максвела размеркаванне), развіў тэорыю пераносу ў дастасаванні да працэсаў дыфузіі, цеплаправоднасці і ўнутр. трэння, увёў паняцце часу рэлаксацыі. Выявіў статыстычны характар другога закону тэрмадынамікі (1867) і ўвёў тэрмін «статыстычная механіка» (1868). Развіваючы ідэі М Фарадэя, стварыў тэорыю эл.-магн. поля (гл. Максвела ўраўненні), увёў паняцце току зрушэння, прадказаў існаванне эл.магн. хваль, выказаў ідэю аб эл.-магн. прыродзе святла, што дало маічымасць выявіць сувязь паміж аптычнымі і эл. з’явамі. Тэарэтычна вызначыў ціск святла (1873), устанавіў сувязь паміж асн. тэрмадынамічнымі параметрамі (суадносіны М ), развіў ідэю каляровага зроку, даследаваў устойлівасць ксшьцаў Сатурна. Алублікаваў рукапісы Т.Кавендыша па элекгрычнасці (1879). Тв.: Рус. пер. — Нзбр. соч. по теорнн электромапінтного поля. М., 1954; Статья н речн. М., 1968. Jlim:. К у д р я в ц е в П.С. Максвелл. М., 1976; Максвелл н ралвнтне фнзнкн XIX—XX вв.: [Сб. ст.]. М., 1985. А.І.Балсун. МАКСВЕЛА РАЗМЕРКАВАННЕ, статыстычная заканамернасць, якая вызначае размеркаванне па скарасцях (або імпульсах) малекул сістэмы, што знаходзідца ў стане тэрмадынамічнай раўнавагі (пры ўмове, што паступальны рух малекул падпарадкоўваецца законам класічнай механікі). Выведзена Дж. К. Максвелам (1859) для аднаатамных газаў і пашырана на мнагаатамныя газы рас. вучоным М.М.Піраговым (1885). М.р. па модулях скорасці малекул ідэальнага газу вызначаецца формулай dn = 4лА (m /ln kiy12 exp (-m J/lkTtJdv, дзе dn — сярэдняя колькасць малекул y адзінцы аб’ёму сістэмы, якія маюць модулі скорасці ў інтэрвале ад Vда v+rfv, п — поўная колькасць малекул y дтріншл аб'ёму сістэмы, m — маса адной малекулы, Т — абс. т-ра, к — 1,38-1(1 Д ж /К — пастаянная Больцмана. Паводле М.р. вызначаюцца сярэдняя арыфметычная <v> = сярэдняя квадратычная <v>ke =л/ш: s найб. m скорасці малекул газу. імаверная vjm = М.р. атрымала эксперым. пацвярджэнне ў доследах з малекулярнымі пучкамі, з’яўляецца асновай класічнай статыстыкі (гл. Больцмана статыстыка). 3 дапамогай М.р. пабудаваны тэорыі вязкасці, цеплаправоднасці, электраправоднасці і інш. малекулярна-кінетычных з’яў. А.І.Болсун
Максвела размеркаванне
МАКСВЕЛА ЎРАЎНЁННІ, асноўныя ўраўненні класічнай макраскапічнай электрадынамікі, што апісваюць эл.магн. з’явы ў адвсшьных асяроддзях і вакууме. Выведзены ў канцы 1860-х г. Д х К.Максвелам на падставе абагульнення эмпірычных законаў эл. і магн. з’яў. М.ў. звязваюць напружанасць эл. поля ïf, магн. індукцыю Ÿ , эл. індукцыі ІЎ і напружанасць магн. поля /Т з характарыстыкамі крыніц эл. і магн. палёў шчыльнасцю эл. зарадаў і шчыльнасцю току праводнасді ] . У дыферэнцыяльнай форме маюць. выгляд: rot Ÿ
( 1 ),
rot j d iv D
дзе
àD
=p
(3),
d i v ï t =0
(4),
— шчыльнасць току зрушэння. М.ў.
дапаўняюцца матэрыяльнымі ўраўненнямі: —^
^
—►
—ў
—)
—>
D = eoе Е , В = роцЯ, ] = у Е , дзе ео(цо) — эл. (магн.) пастаянная, е(р) — адносная дыалектрычная (магн.) пранікальнасць і y — эл. праводнасць асяроддзя. М.ў. (1) выяўляе непарыўную сувязь паміж эл. і магн. палямі і выражае закон электрамагнітнай шдукцыі, (2) паказвае, шго крыніцай магн. лоля э’яўляюцца токі праводнасці і токі зрушэння (гл. Поўнага току закон), (3) устанаўлівае, што крыніцай эл. поля з'яўляюцца эл. зарады (гл. Гаўса тэарэма), (4) паказвае на адсутнасць адасобленых крыніцы магн. поля (магн. зарадаў). М.ў. дазваляюць вызначыць асн. характарыстыкі эл.-магн. поля
D,
B , H y кожным пункце лрасторы і ў кожны —► момант часу, калі вядомыя Q, i, j як функцыі каардынат і часу. 3 М.ў. вынікае магчымасць існавання электрамагнітных хеаль, якія распаўсюджваюцца ў вакууме са скорасцю свяггла. М.ў. адлюстроўваюць глыбокую сувязь эл. і магн. з’яў і з'яўляюцца тэарэтычнай асновай класічнай і квантавай электрадынамізсі, фіз. опгыкі, тэорыі распаўсюджання эл.маі'н хваль і інш. раздзелаў электрамагнетызму. А.І.Балсун. MÂKCIM (Maxim) Хайрэм Стывенс (5.2.1840, Сангервіл, ЗШ А — 24.11.1916), амерыканскі канструктар аўтам. зброі і прадпрымальнік. У 1883 стварыў станковы кулямёт («Максім»), аўтам. вінтоўку і гармату. У 1888 y Германіі засн. э-д скарастрэльных гармат і кулямётаў. У 1889—90 распрацаваў тэхналогію вьггв-сці новых відаў бяздымнага пораху. Займаўся праблемамі авіяцыі. МАКСІМ ГРЭК (сапр. Т р ы в о л і с Міхаіл; каля 1470, г. Арта, Грэцыя — 12.12.1555), пісьменнік-публіцыст, перакладчык, багаслоў. Адукацыю атрымаў y Фларэнцыі. Пастрыгся ў манахі і жыў на Афоне, адкуль y 1516 па запраш энні вял. кн. Васіля III прыбыў y Маскву для выпраўлення і перакладу грэч. кніг. За збліжэнне з царк. апаэі-
цыяй асуджаны на саборах 1525 і 1531, y 1525— 51 вязень манастырскіх турмаў. Яго літ. спадчына — «словы», публіцыстычныя арпгыкулы, пропаведзі, філас. і багаслоўскія разважанні, пераклады. Яны вызначаюцца вобразным выкладаннем і эмацыянальнасцю стылю, іх мова кніжная, са складанымі сінтакс. зваротамі. Выступаў супраць хцівасці, бязлітаснасці і багацця царк. феадалаў («Аповесць страшная і варта памяці і пра дасканалае манаскае пражыванне», «Слова, якое падрабязней выкладае, з жалем, беспарадкі і бясчынствы дароў і ўлад апошняга жыція», «Размова розуму з душою», «Слова пра пакаянне» і інш.). Аўтар прац па фанетьіцы («Пра грэчаскія галосныя і зычныя, пра склады, пра надрадковыя знакі грэчаскія і славянскія»), прасодыі («Аб прасодыі»), ] граматыцы. Яго праца «Тлумачэнні імё- I нам па алфавіце» — гал. крыніца для бсшыіі позніх рус. азбукоўнікаў. Творы М.Г. былі шырока вядомы на Беларусі. «Канон малебен...» уваходзіў y кнігу Фікарыя «Вертаград душэўны» (Вільня, 1620). «Слова на лацінаў» і «Пахвальнае слова да святых апосталаў Пятра і Паў- j ла» выдадзены ў Магілёве (1625). Кананізаваны Рус. праваслаўнай царквою (1988).
Літ.-. Н н а н о в A 14. Лятературное наследне Макснма Грека. Л., 1969; Г р о м о в М.Н. Максмм Грек. М., 1983; А л е к с а н д р о п у л о с М. Сцены нз жнзнн Максяма Грека: Пер. с греч. М., 1983. Г.У.Грушаеы.
МАКСІМАВА, возера ў Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл., на мяжы з Латвіяй, y бас. р. Росіца, за 23 км на ПнЗ ад г. Верхнядзвінск. Пл. 0,4 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 600 м, даўж. берагавой лініі каля 3,5 км. Пл. вадазбору 2,71 км2. Схілы катлавіны выш. 2—4 м, параслі лесам, на П н разараныя. Берагі нізкія, месцамі забалочаныя, пад лесам і хмызняком. У цэнтры востраў пл. 0,8 га. Выцякае ручай y р. Росіца. МАКСІМАВА Кацярына Сяргееўна (н. 1.2.1939, Масква), расійская артыстка балета, педагог. Нар. арт. СССР (1973). Ж онка У Васільева. Скончыла Маскоўскае харэагр. вучылішча (1958, педагог Л.Герт), Дзярж. ін-т тэатр. мастацгва (1980). У 1958— 88 салістка Вял. т-ра ў Маскве. 3 1982 выкладае ў Рас. акадэміі тэатр. мастацтва. 3 1990 балетмайстаррэпетытар Т-ра балета Дзярж. Крамлёўскага палаца. Выступала ў спектаклях маскоўскага Дзярж. т-ра класічнага балета і інш., y т.л. замежных, трупах. Яе творчасць адметная віртуознай тэхнікай, вытанчанай мяккасцю ліній, глыбокім псіхалагізмам. Выканала партыі Машы, Аўроры, Адэты— А дш іі («Шчаўкунок», «Спячая прыгажуня», «Лебядэінае ввдера» П.Чайкоўскага), Фрыгіі («Спартак» А.Хачатурана), Эолы («Ікар» С.Сланімскага), Шуры Азаравай («Гусарская балада» Ц.Хрэннікава), Анюты («Анюта» на муз. В.Гаўрыліна), Кацярыны, Папялушкі, Джульеты («Каменная кветка», «Папялушка», «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Жызэль
і
(«Жыээль» ААдана), Кітры («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Музы («Паганіні» на муз. С.Рахманінава), Марыі («Бахчысарайскі фантан» Б А саф ’ева). Знялася ў тэлевізійных балетах, тэлефільмах-канцэртах, маст. фільме-оперы «Травіята» (1982) і інш. Як драм. акгрыса выступіла ў маст. фільме «Фуэтэ» (1986), монаспектаклі «Песня песняў* паводле «Бібліі» (1990, 1994) і інш. Творчасці М. і Васільева прысвечаны тэлефільмы «Дуэт» (1973), «I засталося, як заўсёды, недавыказанае штосьці...» (1990), франц. відэафільм «Каця і Валодзя» (1989). 1-я прэміі Усесаюэнага конкурсу артыстаў балета ў Маскве (1957), Міжнар. конкурсаў аргыстаў балета ў Вене
К.Мяжсімава ў ролі Папялушкі.
(1959) і Варне (1964). Прэміі Г.Паўлавай (1969) і М.Петыпа (1972; Парыж). Дзярж. прэмія СССР 1981. Дзярж. прэмія Расіі 1991. Літ.: Л ы о в - А н о х н н Б. Мастера Большого балета. М., 1976; К о н с т а н т н н о в a М. Е.Макснмова. М., 1982; Б е л о в a Е. Ракурсы танца: Телевнзлонный балет. М., 1991. Л.А.Сівалобчык. МАКСІМ АВА Ларыса Паўлаўна (н. 29.5.1939, г. Віцебск), бел. піяністка. Засл. арт. Беларусі (1982). Скончыла Бел. кансерваторыю (1964, клас Р.Шаршэўскага). 3 1964 канцэртмайстар Нац. тэлерадыёкампаніі Беларусі. Выступае з вядучымі інструменталістамі і вакалістамі рэспублікі, інстр. калектывамі, y т.л. з ансамблем «Кантабіле», асаблівую ўвагу аддае прапагандзе бел. музыкі. Зрабіла шмат запісаў для тэлебачання і радыё. Аўтар і вядучая цыклаў канцэртаў «Рамантычная песня 19 ст.» ў зале камернай музыкі Бел. філармоніі (1990— 94), праірамы «У пошуках гармоніі» на Бел. тэлебачанні (з 1997). У 1989—93 працавала ў артыстычным Oro po Р.Рааба ў Венскай дзярж. оперы.
Муз. кіраўнік праграмы «Вянок няэдзейсненых мар» на фестывалі, прысвечаным 170-годдэю з дня смерці Л.Бетховена (1997, Бон). Дзесанка (16.5.1898, Рабравіца, каля г. Валева, Сербія — 11.2.1993), сербская пісьменніца. Акад. Сербскай акадэміі навук і мастацтваў (з 1965). Скончыла Бялградскі ун-т (1924). Дэбютавала ў 1920. Ранняй лірыцы (зб-кі «Вершы», 1924; «Зялёны віцязь», 1930; «Баль на лузе», 1932) уласціва цэльнасць светаадчування, увасобленая праз глыбокія і шчырыя пачуцці і выказаная тонка, Натуральна і проста. У паэзіі пазнейшага часу (зб-кі «Паэт і родны край», 1946; «Водар эямлі», 1955; «Прашу памілавання», 1964; «Не маю больш часу», 1973; «Слова пра любоў», 1984; «Бузіновая дудка», 1993) узмацніліся грамадз. матывы; асн. тэмы твораў — гіст. лёс народа і Айчыны. Аўтар раманаў «Адчыненае акно» (1954), «Не забыдца» (1969), зб-каў апавяданняў, кніг для дзяцей, перакладаў. На бел. мову асобныя яе вершы перакладалі Э.Агняцвет, Н.Гілевіч, Я.Сіпакоў, І.Чарота. Тв.: Бел. пер. — y кн.: Па камянях, як па эорах: Выбр. старонкі сучаснай югасл. паэзіі. Мн., 1981; У кн.: Ідзе Кастрычнік па зямлі. Мн., 1987; У кн.: Сербская паээія. Мн., 1989; Рус. пер. — Сшхотворення. М., 1971; Нэбранное. М., 1977; Слово о любвн. М., 1988. І.А. Чарота. М А К С ІМ А В ІЧ
М А К С ІМ А Л ІС Т Ы , э с э р ы - м а к с і м a л і с т ы, палітычная плынь y рас. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў) y 1904— 12 і 1917— 20. Узніклі ў 1904, арганізацыйна аформіліся ў «Саюз сацыялістаў-рэвалюцыянераў максімалістаў» y кастр. 1906. Кіраўнікі Ф.Я.Святлоў, М.І.Сакалоў, М.І.Рыўкін і інш. У 1905— 07 — 2—2,5 тыс., y 1917 каля 3 тыс. чл. Друкаваныя органы — газеты «Вольный днскусснонный лнсток», «Трудовая республнка» і інш. Выступалі за неадкладны сац. пераварот, ажыццяўленне эсэраўскай праграмы-максімум (адсюль назва); сацыялізацыю зямель, фабрык, заводаў. Асн. тактыка — індывід. тэрор і экспрапрыяцыі. У рэвалюцыю 1905— 07 дзейнічалі арг-цыі М. y Віцебску, Гомелі, Гродне, Пінску, Слоніме. У 1912 М. часова спынілі дзейнасць, аднавілі яе пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917. Блакіраваліся з левымі эсэрамі. Удзельнічалі ў Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917, y працы 2— 7-га з’ездаў Саветаў і ВЦВК, але выступалі супраць дыктатуры пралетарыяту і Брэсцкага міру 1918. Частка іх удзелыгічала ў антыбалыпавіцкіх мяцяжах. У 1919 «Саюз» М. раскалоўся: болыпасць арг-цый выступіла за супрацоўніцгва з балыыавікамі, частка, y т.л. Аршанская арг-цыя, засталася на антыбальшавіцкіх пазіцыях. У маі 1920 арг-цыя М. самаліквідавалася, частка яе членаў уступіла ў РКП(б). Літ:. Ж у х о в АФ. Ндейно-поллтнческнй крах эсеровского махснмалмзма. Л., 1979; П a в л о в Д.Б. Эсеры-макснмалнсты в первой росснйской революціш. М., 1989. ЭА.Лтецкі.
м а к с ім а ў
545
М А КСІМ АЎ Аляксандр Аляксандравіч
(16.2.1874, С.-Пецярбург — 4.12.1928), расійскі гістолаг. Скончыў Ваен.-мед. акадэмію ў Пецярбургу (1896, y 1903— 22 праф.). 3 1928 праф. Чыкагскага ун-та (ЗША). Навук. працы па гісталогіі злучальнай тканкі і гістагенезе крыві. Стварыў тэорыю гістагенезу крыві, зрабіў класічнае абагульненне звестак па злучальных і крывятворных тканках. Правёў эксперым. даследаванні злучальнай тканкі пры запаленнях, паказаў значэнне свабодных макрафагаў (назваў іх палібластамі).
М.А.Максімаў.
М А КСІМ АЎ Ігнацій, бел. майстар-цаніннік 17 ст. Жыў і працаваў y г.п. Копысь Аршанскага р-на Віцебскай вобл. У 1654 (ці 1655) узяты патрыярхам Ніканам y Валдайскі Іверскі манастыр, Дзе наладзіў упершыню ў Расіі выраб паліхромнай кафлі. 3 1658 працаваў з Палубесам. 3 1666 майстар Маскоўскай Аружэйнай палаты. Удзельнічаў y аздабленні Васкрасенскага сабора ў 1змайлавё (да 1674), царквы Грыгорыя Неакесарыйскага (да 1672) y Маскве і інш. М А КСІМ А Ў (сапр. Л і п о в і ч ) Марк Давыдавіч (27.12.1918, г. Шчорс Чарнігаўскай вобл., Украіна — 20.11.1986), расійскі паэт. Скончыў Кіеўскі пед. ін-т (1940). Удзельнік партыз. руху на тэр. Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Асн. тэмы паэт. зб-каў «Спадчына» (1946), «Равеснікі» (1947), «Праз дзесяць гадоў* (1956), «Салдат» (1959), «Незапатрабаванае каханне» (1967), «Бясстрашныя» (1968), «Лірыка» (1976) і інш. — братэрства народаў, героіка падполля і партыз. барацьбы, пераемнасць пакаленняў. Аўтар п’есы «Ніколі не забудзем» («Назаўсёды», паст. 1954), сцэнарыя фільма «Асабіста вядомы» (1958). На бел. тэматыку напісаў паэмы «Блай тны я агні», «У краі маўклівасці», раздзел з аповесці «Грышынцы», вершы («Курган Бессмяротнасці», «Маці», «Ноч перад расстрэлам», «Балада пра палаючае сэрца», «Лістоўка», «3 партызанскага дзённіка», «Радзіма», «Балада пра маўклівасць», «Бярозка» і інш.). На бел. мову асобныя творы М. пераклалі К. Жук, М.Калачынскі, Г.Кляўко, Я.Семяжон. Тв:. Нзбранное. М., 1982. Г.Е.Барысаў.
Мікалай Аляксандравіч (21.3.1880, Масква — 9.5.1952), расійскі М А КСІМ АЎ
546
МАКСІМАЎ
батанік, адзін з заснавальнікаў экалагічнай фізіялогіі раслін. Акад. AH СССР (1946). Скончыў Пецярб. ун-т (1902). 3 1917 праф. ВНУ y гарадах Тбілісі, Краснадар, Петраград, Саратаў, Масква. 3 1939 y Ін-це фізіялогіі раслін AH СССР (з 1946 дырэкгар). Навук. працы па мароза- і засухаўстойлівасці, штучным асвятленні, фотасінтэзе, дыханні, развіцці і росце раслін. Прэмія імя У.І.Леніна 1930. Тв.\ Нзбранные работы по засухоустойчнвоста н знмостойкоста расгеннй. T. 1—2. М., 1952; Кратклй курс фнзнолопш растеннй. 9 нзд. М., 1958. Уладзімір Емяльянавіч (сапр. С а м с о н а ў Леў Аляксандравіч; 27.11.1930, Масква — 26.3.1995), расійскі пісьменнік, публіцыст. 3 1974 y эміграцыі. Жыў y Парыжы, Бруселі. Гал. рэдактар час. «Контннент» (1974— 92). Друкаваўся з 1952. Аповесць «Жывы чалавек» (1962; інсцэніроўка 1965) пра падлетка, які апынуўся пасля арышту бацькі па-за грамадствам. У раманах «Сем дзён тварэння» (1971), «Каранцін» (1973) драматызм штодзённага жыцця ва ўмовах сав. рэчаіснасці, зварот да хрысціянскага ідэалу. Раманы «Зазірнуць y бездань» пра адмірала Калчака, «Н аз воздам» (абодва 1986) пра лёс казакоў і Расіі. Аўтар зб-ка вершаў і паэм «Пакаленне на варце» (1956), апавяданняў і аповесцей «Мы абжываем зямлю» (1961), «Як y садзе пры даліне» (1993) , раманаў «Каўчэг для няпрошаных» (1976), «Качаванне да смерці» (1994) , п ’есы «Пазыўныя тваіх паралелей» (1964), аўтабіягр. кн. «Развітанне з ніадкуль» (кн. 1— 2, 1974— 82), літ.крытычных і публіцыстычных артыкулаў і інш. Тв:. Собр. соч. Т. 1—9. М., 1991—93; Нзбранное. М., 1994. С.Ф.Кузьміна. М А КСІМ АЎ
М А КСІМ АЎ Юрый Леанідавіч (н. 2.8.
1925, г. Ульянаўск, Расія), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р біял. н. (1970), праф. (1979). Засл. дз. нав. Беларусі (1995). Скончыў Ульянаўскі с.-г. ін-т (1950). 3 1973 y БСГА (у 1981— 84 прарэктар, да 1995 заг. кафедры). Навук. працы па біялогіі ўзнаўлення, штучнага апладнення і развядзення с.-г. хсывёл. Распрацаваў навук. абгрунтаванне падбору пар жывёл для атрымання эфекту гетэрозісу, імуналагічныя метады тэстыравання спалучальнасці вытворнікаў. Тв.: Влнянне окнсленного жнра н антаоксвдантов на продукгавность я воспромэводательные функцгш с.-х. жмвотных. Горкл, 1983 (разам з Н.І.Максімавай); Прогнознрованне сочетаемоста родательскнх пар прн ннднввдуальном подборе (у сааўг.) / / Доклады ВАСХНШІ. 1990. № 12. М А К С ІМ Ё Й Іван Васілевіч (н. 5.10.1935,
г. Стрый Львоўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне кібернетыкі і вы 7 ліч. тэхнікі. Д-р тэхн. н. (1989), праф. (1990). Скончыў Маскоўскі інж.-фізічны ін-т (1964). 3 1974 y Гомельскім
ун-це. Навук. працы па камп’ютаметрыцы, кіраванні выліч. працэсам y ЭВМ і выліч. сістэмах, тэхналогіі імітацыйнага эксперыменту на ЭВМ, праектным мадэліраванні тэхнал. працэсаў дыскрэтнай вытв-сці, чыг. транспарту і буд-ва. Тв:. Функцноннронанне вычнслнтельных снстем: (йзмеренне я аналнз). М., 1979; ймнтацнонное моделнрованне на ЭВМ. М., 1988. М А К С ІМ Ё Й К А Мікалай Аляксеевіч (17.6.1870, с. Валашноўка Роменскага р-на Сумскай вобл., Украіна — 14.4.1941), украінскі гісторык права. Чл.-кар. АН УССР (1925), д-р гісторыі права (1914). Скончыў Кіеўскі ун-т (1892). Дацэнт, праф. гісторыі рус. права Харкаўскага ун-та (1897— 1920) і інш. ВНУ Харкава (1920— 26), адначасова ў камісіі па вывучэнні гісторыі зах.-рус. і ўкр. права АН УССР, чл. reTaft камісіі да 1940. Вывучаў гісторыю права Стараж. Русі і ВКЛ, y т л . праблемы ўплыву норм польск. права на заканадаўства Беларусі, Літвы, Украіны 14— 16 ст. У працы «Крыніцы крымінальных законаў Літоўскага Статута» (1894) адзначаў кіруючую ролю «рускага права» ў фарміраванні прававых норм Статутаў ВКЛ 16 ст. Тв.: Сеймы Лнтовско-Русского государства до Люблннской ymm 1569 г. Харьков, 1902; Опыт крмтнческого нсследовання Русской Правды. Вып. 1. Харьков, 1914; Свстема Руськоі' Правдн в Гі пошнреній редакцй'. Кл1в, 1926; ІнтерполяціТ в тексгі пошвреноі' Руськоі Правдн. Кя'ів, 1929. Дз.У. Караў. M A K CIM ÉH K A Мікалай Васілевіч (н.
15.9.1942, в. Ліпень Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. фізік-тэарэтык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1994). Скончыў Гомельсй пед. ін-т (1965). 3 1974 y Гомельскім ун-це. Навук. працы па фізіцы эл.-магн. узаемадзеянняў адронаў y састаўных мадэлях рэлятывісцкай квантавай тэорыі поля. Распрацаваў падыход да апісання палярызавальнасці адронаў, атрымаў ураўненні для звязаных сістэм зараджаных часціц y эл.-магн. полі. Тв.\ Полярязуемость н гарацня алементарных частнц (разам з Л.Р.Марозам) / / Вопр. атомной наукн н техцнкн. Сер. Обідая н адерная фнзнка. 1979. Вып. 4 (10); Эффект релятавнстского «дрожання» хварков в электрнческой полярнзуемостн мезонов (разам 3 С.Р.Шульгой) / / Ядерная фнзнка. 1993. Т. 56, выл. 6. M A K C IM ÉH K A Сяргей Афанасьевіч (н.
13.8.1954, г.п. Крывічы Мядзельскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік-тэарэтык. Д-р фіз.-матэм. н. (1997). Скончыў БДУ (1976). 3 1980 y НДІ прыкладных фіз. праблем, з 1986 y НДІ ядз. праблем БДУ. Навук. працы па дыфракцыі эл.магн. хваль на прасторава перыядычных струкгурах, часовых эфектах пры распаўсюджванні і дыфракцыі хваль y лінейных асяроддзях, электрадынаміцы кіральных і біанізатропных асяроддзяў, нанаструкгурах на аснове вугляродных нанатрубак і квантавых пунктаў. Тв:. Light pulse dispersion under Laue diffraction from a spatial holographic grating (pa-
зам 3 У.Р.Барышэўскім) // Optics Communication. 1992. Vol. 94; Nonlinear electron transport effects in chiral carbon nanotube (y сааўг.) / / Physical Review Letters. 1997. Vol. 79. Іосіф Маркавіч (16.8.1912, в. Старына Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 15.8.1964), Герой Сав. Саюза (1940). У Чырв. Арміі з 1934. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. 5.3.1940 пад агнём праціўніка закідаў гранатамі варожы дот, заняў вышыню і 1,5 гадз утрымліваў яе да падыходу падраздзялення, 7 сак. адзін з першых фарсіраваў р. Вуокса і забяспечваў пераправу батальёна. У Вял. Айч. вайну камандзір узвода партыз. атрада брыгады імя М .Ш чорса Мінскай вобл. Пасля вайны на гасп. рабоце. М А К С ІМ Ё Н Я
М ак с ім іл ян
I.
Пар-
трэт работы АДзюрэра. 1519.
М А К С ІМ ІЛ Й Н I (Maximilian; 22.3.1459,
г. Вінер-Нойштат, Аўстрыя — 12.1.1519), германскі кароль (з 1486), імператар «Свяшчэннай Рымскай імперыі» [1493— 1519], эрцгерцаг Аўстрыі. 3 дынастыі Габсбургаў. Сын і пераемнік імператара Фрыдрыха III, бацька Філіпа I Прыгожага, дзед Карла V і Фердынанда I. У выніку дынастычнага шлюбу 1477 з Марыяй Бургундскай (дачка Карла Смелага, п. ў 1482) атрымаў ва ўладанне Нідэрланды і Франш-Кантэ. Сапернічаў з франц. каралём Людовікам XI. Заснаваў войска ландскнехтаў. Пацярпеў паражэнне ў т.зв. Ш вабскай вайне 1499 з швейцарцамі. Дынастычнымі шлюбамі забяспечыў сваім наследнікам ісп., венгерскі і чэш. прастолы. Пачаў фактычнае аб'яднанне аўстр. уладанняў Габсбургаў і цэнтралізацыю іх кіравання, намагаўся зрабіць Германію цэнтрам універсальнай дзяржавы Габсбургаў. Быў прыхільнікам гуманізму, спрыяў мастакам, y т л . А.Дзюрэру, і вучоным (найперш ням. гуманістам); сучаснікі называлі яго «апошнім рыцарам». Аўтар некалькіх літ.-аўтабіягр. твораў. M AKCIM ÔBI4 Карл Іванавіч (23.11.1827, г. Тула, Расія — 16.2.1891), расійскі батанік і падарожнік, адзін з першых даследчыкаў флоры Д. Усходу. Акад. Пецярб. АН (1868). Скончыў Дэрпцкі ун-т (1850). У 1853— 57 здзейсніў кругасветнае падарожжа, y 1859— 64 даследаваў Сібір, Д. Усход і Японію. 3 1870 дырэктар Бат. музея АН. Навук. працы.па сістэматыцы і геаграфіі кветкавых раслін. Літг. Л й п ш н ц С.Ю. К.Н.Макснмовнч / / Огечественные фнзнко-геоірафы я пугешественннкн М., 1959.
M AKCIM ÔBI4 Міхаіл Аляксандравіч (15.9.1804, с. Багуславец Залатаношскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна — 4.12.1873), украінскі прыродазнавец, гісторык, філолаг і фалькларыст. Чл.кар. Пецярбургскай АН (1871). Скончыў Маскоўскі ун-т (1823), э 1826 выкладаў y ім (з 1833 праф.). У 1834— 41 праф. Кіеўскага ун-та, адначасова ў 1834—35 яго першы рэктар. 3 1845 жыў і працаваў y маёнтку Міхайлава Гара (цяпер с. Прохараўка Палтаўскай вобл.). Працы па прыродазнаўстве, філалогіі, гіст. геаграфіі, гісторыі Украіны і Кіеўскай Русі. У творах «Адкуль пайшла Руская зямля» (1837), «Гісторыя старажытнай рускай славеснасці» (1839), «Пра паходжанне варага-русаў» (1841) крытыкаваў нарманскую тэорыю паходжання стараж.-рус. дзяржаўнасці, даказваў агульнасць паходжання рус., укр. і бел. народаў. Выдаў 3 зб-кі ўкр. нар. песень. MAKCIM ÔBI4 Уладзімір Васілевіч (н. 2.2.1940, в. Лань Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне вет. медыцыны. Д-р вет. н., праф. (1995). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1965). 3 1968 y Віцебскай акадэміі вет. медыцыны (з 1988 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні, метадах дыягностыкі, агульнай спецыфічнай прафілактыцы інфекц. захворванняў жывёл. Тв.\ Сальмонеллез свнней. Мн., 1994; Некробактерлоз сельскохозяйсгвенных жлвотных. Мозырь, 1999 (разам з Э.І. Верамеем). МАКСІМУМ I М 'ІНІМ УМ (лац. maxi mum і minimum літаральна найболыпае і найменшае), гранічныя велічыні, найб. і найменшая колькасць чаго-н., найвышэйшая і найніжэйшая ступень. У м а т э м а т ы ц ы — найб. і найменшае значэнне функцыі ў параўнанні з яе значэннямі ва ўсіх дастаткова блізкіх пунктах. Пункты М. і м. наз. таксама пункгамі экстрэмуму. Калі функцыя мае некалькі такіх пунктаў, то яны наз. лакальнымі, калі адрозніваюцца ад найб. і найменшага значэнняў функдыі ва ўсёй вобласці вызначэння. М А КСІМ Ц0Ў Канстанцін Іванавіч (н. 20.9.1919, г. Гомель), бел. жывапісец. Скончыў Відебскае маст. вучылішча
(1939). Працуе ў тэматычнай карціне, пейзажы, нацюрморце. Творы адметныя мяккім каларытам, гарманічным суладдзем кампазіцыі і колеравых суадносін, лірычным спакоем. Аўтар прац «Жнівень» (1950), «Сакавік» (1953), «Шэры дзень» (1959), «Зіма. Замяло» (1962), «Яблыні цвітуць» (1965), «Ранняя вясна» (1970), «Асенняя мелодыя» (1980), «Растае снеі» (1982), «Пара веснавая» (1983), «Веснавыя воды» (1989), «ГІяшчотная вясна» (1990), «Ветраны дзень» (1996 — 97), «Ціхая ноч» (1997). МАКСіМЧА Іван Васілевіч (14.9.1922, в. Нікалаеўка Міякінскага р-на, Башкортастан — 26.4.1985), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. Скончыў Тамбоўскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1943). У Вял. Айч. вайну з 1943 на Бранскім,
І.В.Максімча.
Ленінградскім, 2-м ГІрыбалт. франтах. Лётчык-цггурмавік, камандзір авіяэскадрыллі капітан М. зрабіў 136 баявых вылетаў, знішчыў 3 самалёты, шмат баявой тэхнікі і жывой сілы ворага. 3 1946 y грамадз. авіяцыі, на адм.-гасп. рабоце. МАКСЎІАВА Т Э Л Е С К 0П , люстраналінзавы тэлескоп, пабудаваны па схемах меніскавых сістэм. Вынайдзены ў 1941 Дз.Дз. Максутавым. У М.т. звычайна выпраўлены аберацыі: сферычная, храматычная і кома (гл. Аберацыі аптычньа сістэм). Увядзенне ў люстраныя тэлескопы меніска (роўна таўшчыннай выпукла-ўвагнутай лінзы) з простымі ў вырабе сферычнымі паверхнямі дало магчымасць павялічыць іх адносную адгуліну да 1:3 і поле зроку да 5°, спрасціць канструкцыю паўторных люстэркаў для тэлескопаў схем Касегрэна і Грэгары, герметызаваць трубу і засцерагчы паверхню гал. люстэрка, a таксама выка-
м акуха
547
рыстаць схему М.т. ў фатаірафічных аб’ектывах. Найбольшыя ў свеце М.т. з меніскамі дыям. па 700 мм (люстэркі дыям. каля 1000 мм) пабудаваны ў СССР і ўстаноўлены ў Абастуманскай астрафіз. абсерваторыі (Грузія) і Паўд. астр. абсерваторыі ЗША (Чылі) Розныя варыянты М.т. пашыраны сярод аматараў астраноміі. Я.У.Чайкоўскі. МАКСЎГАЎ Дзмітрый Дзмітрыевіч (23.4.1896, г. Адэса, Украіна — 12.8.1964), савецкі вучоны ў галіне астранамічнай оптыкі. Чл.-кар. AH СССР (1946). Скончыў Ваенна-інж. вучылішча ў Пецярбургу (1914). 3 1921 y Адэскім ун-це, з 1930 y Дзярж. аптычным ін-це (Ленішрад), з 1952 y Гал. астр. абсерваторыі AH СССР (Пулкава). Навук. працы па ўдасканаленні ценявых і інш. аптычных метадаў даследавання, тэхналогіі вырабу буйных аптычных прыбораў, тэорыі і практыцы вырабу асферычных паверхняў. Вынайшаў меніскавыя сістэмы аптычных прылад (гл. Максутава тэлескоп). Дзярж. прэміі СССР 1941, 1946. Тв.: Нэготовленне н нсследованне астрономнческой оптаюі. Л.; М., 1948; Астрономнческая опгака. 2 нзд. Л., 1979. МАКУЛАТЎРА (ням. Makulatur ад лац. maculare пэцкаць), друкарскі брак, пагаровы я адходы паліграф. прадпрыемстваў, непрыдатныя вырабы з паперы і кардону. Выкарыстоўваецца ў якасці другаснай сыравіны на папяровых ф-ках (1 т М. замяняе каля 4 м 3 драўніны). Гл. таксама Другасная сыравіна. МАКЎЛЬСКІ Сцяфан Сцяфанавіч (7.8.1896, Тбілісі — 25.1.1960), расійскі тэатразнавец, літ.-знавец; адзін з заснавальнікаў сав. тэатразнаўства. Д-р філал. н. (1937). Скончыў Кіеўскі ун-т (1918). 3 1923 выкладаў y Ленінградскім ун-це (з 1937 праф.), пед. ін-це імя Герцэна, працаваў y Ленінградскім тэатр. ін-це. 3 1943 y Маскве, выкладаў y Дзярж. ін-це тэатр. мастацгва (да 1948 дырэктар) і інш. Даследаваў італмн. і франц. мастацтва эпох Адраджэння і Асветніцгва, італьян. л-ру 13— 16 ст. і драматургію 18 ст., сучасны тэатр, кіно, сав. і замежную культуру. У працах пра Мальера, П.Карнеля, Н.Буало, Ж.Расіна, Вальтэра распрацоўваў канцэгіцыю франц. класідызму. Аўтар «Гісторыі заходнееўрапейскага тэатра» (т. 1 — 2 , 1936— 39), складальнік «Хрэстаматыі» па гісторыі зах.-еўрап. т-ра (т. 1 — 2 , 1937— 39). Тв.\ О театре. М., 1963; Нтальянская лнтература: Возрожденне н просвешенне. М., 1966. МАКУХА, пабочны прадукт алейнай вытворчасці, які застаецда пасля выціскання алею з насення алейных кулыпур. Mae ў сабе да 40% бялкоў, 8 — 10% тлушчу, 6 — 8 % мінер. рэчываў, шмат вітамінаў комплексу В. Канцэнтраваны корм для с.-г. жывёлы, таксама выкарыстоўваецца (як і шрот) y вытв-сці камбікармоў. Паводле амінакіслотнага складу і біяхім. каштоўнасці бялкоў,
548
м акуш ок
колькасці кальцыю і фосфару пераўзыходзіць злакавыя кармы. Найб. кармавая каштоўнасць ў сланечнікавай, ільняной, соевай М. Некаторыя віды М. маюць таксічныя рэчывы. М А К У Ш 0К Маркел Емяльянавіч (14.1.1881, с. Вярхнячка Уманскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна — 31.1.1952), бел. вучоны ў галіне заалогіі. Акад. АН Беларусі (1950, чл.-кар. 1947). Д-р біял. н. (1937), праф. (1918). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Кіеўскі ун-т
М.Е.Макушок.
(1910). 3 1918 праф. Маскоўскага ун-та, з 1927 заг. кафедры Казанскага ун-та, з 1931 y Акіянаграфічным ін-це. У 1937— 41 праф., y 1943— 52 заг. кафедры, y 1950—52 прарэктар БДУ. Навук. працы па параўнальнай анатоміі жывёл, іхтыялогіі, герпеталогіі. Даследаваў пытанні паходжання лёгкіх і плавальнага пузыра, развіцця галавы пазваночных жывёл, сістэматыкі губак воз. Байкал і Баранцава м., іхтыяфауны Беларусі. Заснаваў y БДУ шксшу засшагаў марфолага-экалагічнага кірунку. Тв:. Карлнковый сомяк, его хозяйственное іначенме м бнологнческме особенноста. Мн., 1951 М А К У Ш 0К Яўген Маркелавіч (н. 26.1.1928, Масква), бел. вучоны ў галіне металазнаўства. Д-р тэхн. н. (1968), праф. (1972). Сын М .Е.Макушка. Скончыў БПІ (1950). 3 1958 y Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі, з 1992 y БПА. Навук. працы па пытаннях апрацоўкі металаў ціскам, механіцы дэфармаванага двёрдага цела. Дзярж. прэмія Беларусі 1984. 71».: Механнка трення. Мн., 1974; Массолеренос в процессах трення. Мн., 1978 (разам з Т.В.Каліноўскай, АУ.Белым); Ннженерная теорня лластнчностн Мн., 1985 (у сааўг); Самоорганнзашія деформацнонных процессов. Мн., 1991.
(M acpheison) Джэймс (27.10.1736, Рутвен, каля г. Інвернес, Вялікабрытанія — 17.2.1796), шатлавдскі пісьменнік. Вучыўся ў Абердзінскім і Эдынбургскім ун-тах. Падрыхтаваў і выдаў «Урыўкі са старажытных вершаў, сабраныя ў горнай Шатландыі і перакладзеныя з гэльскай мовы» (1760). Паводле фальклору стварыў гераічныя паэмы «Фінгал» (1762) і «Тэмора» (1763), якія пазней аб’яднаў з урыўкамі ў «Паэмы Асіяна, сына Фінгала» (т. 1— 2, 1765). Свае апрацоўкі кельцкіх паданМ А КФ ЁРСА Н
няў і легенд прыпісваў легендарнаму воіну і барду Асіяну (3 ст.). Паэмы з рысамі перадрамантызму адметныя лірызмам, насычаны рытмізаванай прозай. Тв.: Рус. пер. — Поэмы Осснана. Л., 1983. Іван Якаўлевіч (н. 15.10.1924, с. Малое Ш чарбедзіна Раманаўскага р-на Саратаўскай вобл., Pa c k ), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н., праф. (1976). Скончыў Таджыкскі мед. ін-т (1950). 3 1961 y Гродзенскім мед. ін-це (у 1967— 94 заг. кафедры). Навук. працы па тромбааблітэрыруючых захворваннях артэрый ног, хірург. інфекцыях, рэзістэнтнасці арганізма, прафілактыцы аперацыйнай стрэс-рэакцыі, рэканструкцыйнай гастраэнтэралогіі. Тв.: Лечебные новоканновые блокады. Гродно, 1997 (разам з П.В.Гарэліхам); Врачебная деонтологня. Мн., 1998. МАЛ (паводле інш. крыніц, Н і с к і н, Н і с к і н я — маларослы чалавек; ? — 946), князь драўлян y 1-й пал. 10 ст. Паводле «Аповесці мінулых гадоў», уэначаліў паўстанне жыхароў г. Іскорасцень супраць спробы вял. кіеўскага князя Ігара паўторна сабраць даніну, y час якога Ігара забілі (945). Драўляне няўдала спрабавалі ажанідь М. з удавой Ігара кн. Вольгай. У 946 войска Вольгі захапіла Іскорасцень, М. паводле яе загаду пакараны смерцю. М АКШ АНАЎ
H A TÔ P’E На п-ве Малая Азш, y Турцыі. Даўж. каля 1200 км, шыр. каля 600 км, пераважаюць выш. 800— 1500 м. Пл. каля 550 тыс. км2. Унутр. ч. занята Анаталійскім пласкагор’ем, на Пн — Пантыйсюя горы, на Пд — горы Таўр. Выш. да 3916 м (г. Эрджыяс). На У паступова пераходзіць y Армянскае нагор’е; на 3 — y сістэму шыротных хрыбтоў і ўпадзін. Ва ўнутр. раёнах пераважаюць паўпустыні і стэпы, на знешніх схілах гор — лясы і міжземнагорсюя хмызнякі. М АЛААЗІЯЦКАЕ
МАЛАБА (Malabo), горад, сталіца Экватарыяльнай Гвінеі, на беразе в-ва Біёка. Адм. ц. правінцыі Біёка. Засн. ў 1827, да 1973 наз. Санта-Ісабель. Каля 70 тыс. ж. (1997). Марскі порт (вываз какавы, кавы, фруктаў). Міжнар. аэрапорч. Прам-сць харчасмакавая, лесапільная і дрэваапрацоўчая. Вытв-сць пальмавага алею, мыла. м а л а б Ар с к і BÉPAT, заходняе ўзбярэжжа п-ва Індастан y Індыі, на Пд ад Гоа. Даўж. каля 800 км. Цягнецца вузкай (да 80 км) нізіннай паласой паміж Зах. Гатамі і Аравійскім м. Густа заселены. Буйны порт Калікут (Кажыкодэ).
(чычэва Маіа&і, англ. Malawi), Р э с п у б л і к а Малаві (чычэва Mfuko la Malawi, англ. Republic o f Malawi), дзяржава ва ўнутр. частцы Усх. Афрыкі. Мяжуе на Пн з Танзаніяй, на 3 з Зам бкй, на ГІд з Мазамбікам; на У мяжа з Т анзанкй і Мазамбікам праходзіць па воз. Ньяса (Малаві). Пл. 118,5 тыс. km2, y т.л. водная паМАЛАВІ
верхня азёр 24,4 тыс. км2. Нас. У,8 млн. чал. (1998). Дзярж. мовы — чычэва (малаві) і англійская. Сталіда — г. Лілонгве. Падзяляецца на 3 правінцыі. Нац. свята — Дзень незалежнасці (6 ліп.). Дзяржаўны лад. М. — рэспубліка. Уваходзіць y Садружнасць на чале з Вялікабрытаніяй. Дзейнічае часовая канстытуцыя 1994. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — Народнаму сходу, дэпутаты якога выбіраюцца насельніцгвам на 5 гадоў. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад, які прызначаецца прэзідэнтам. Прырода. У рэльефе пераважае пласкагор’е, складзенае з дакембрыйскіх іф ш ш . парод. Характэрны вышыні 1000— 1500 м, найб. вышыня — г. Ca nnea (3002 м). На У ірабен (ч. Усходне-Афр. рыфавай сістэмы) з воз. Н м са (на выш. 472 м над узр. м.) і р. Шырэ, якая выцякае з возера і ўпадае ў р. Замбезі. У М. ёсць невял. радовішчы баксітаў, каменнага вугалю, уранавых руд, буд. матэрыялаў і інш. Клімат субэкватарыяльны з летнім дажджлівым (ліст.— май) і сухім (май—лістапад) сезонамі. Сярэднямесячныя т-ры ад 14— 19 °С (ліп.) да 23—27 °С (лістапад). Ападкаў 1500— 3000 мм за год. У расліннасці пераважаюць акацыевыя саванны з баабабамі, паркавая саванна э пальмамі; y rapax — лістападныя трапічныя лясы, участкі стэпаў, па далінах рэк — галерэйныя лясы. Пад лесам і хмызнякамі 39% тэр. краіны. Характэрныя прадстаўнікі жывёльнага свету: бегемсггы, кракадзілы, львы, леапарды, павіяны, зебры, антылопы. Ёсць малярыйныя камары і муха цэцэ. Воз. Ньяса багатае рыбай (асн. від тылапія). Нац. паркі: Касунгу, Ленгве, Лівондэ, Ньіка; некалькі ' паляўнічых рэзерватаў. Нац. парк воз. Малаві (Ньяса) уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Нассльніцтва. Каля 99% складаюць блізйя паміж сабой народы, што адносяцца да ўсх. групы банту. Найб. — малаві (каля 55% насельніцтва), асн. этнічная група чэва (гавораць на мове чычэва). На Пд жывуць макуа, ломве, ваяа, суахілі, нгоні. Выхадцы з краін Азіі і Еўропы (больш за 30 тыс. чал.) жывуць пераважна ,ў гарадах. Сярод вернікаў 55% пратэстантаў, па 20% католікаў і мусульман, астатнія прытрымліваюцца мясц. традыц. культаў. Сярэднегадавы прырост 1,5% (1997), y асобныя гады перавышае 3%. Сярэдняя шчыльн. 104 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна заселены паўд. раёны. У гарадах жыве 14% насельнііггва. Найб. гарады: Блантайр-Лімбе — каля 500 тыс. ж., Лілонгве — каля 400 тыс. ж. У сельскай гаспадарды занята 8 6 % эканамічна актыўнага насельнііггва, y прам-сці — каля 5%, y абслуговых галінах — каля 9%. Некалькі дзесяткаў тысяч жыхароў М. сезонна працуюць y Паўд.-Афр. Рэспубліцы (ПАР).
МАЛАВІ
Да арт. Малаві. Узбярэжжа возера Ньяса. Гісторыя. Сгараж. насельніцтва М. — бантумоўныя плямёны н’янджа (на Пд), чэва (у цэнтры) і тумбука (на Пн). У канцы 15 ст. каля воэ. Ньяса склалася Шіемянное аб’яднанне Малаві на чале з правадыром Каронгі. Пазней сюды перасяліліся народы нгоні і яо. У сярэдзіне 19 ст. тэр. М. наведваў Ц.Лівінгстан, y 1876 брьгг. місіянеры заснавалі пасяленне Блантайр. 3 1891 М. — брыт. пратэктарат Ньясаленд. У 1915 тут адбылося антыбрыт. паўстанне на чале з Дж.Чылембве, задушанае ўладамі. У 1920—30-я г. ўзніклі туземныя асацыяцыі, y 1944 створана першая афр. паліт. арг-цыя — Афр. Кангрэс Ньясаленда (АКН). У 1953—63 М. ўваходзіла ў Федэрацыю Радэзіі і Ньясаленда. Пасля забароны АКН на яго базе ў вер. 1959 сгворана партьш Канірэс М. (KM) на чале з ХБандам. У 1961 уведзена ў дзеянне канстытуцыя Ньясаленда. На першых усеагульных выбарах y Заканад. сход y 1961 перамог KM. У лют. 1963 Ньясаленд атрымаў унутр. самакіраванне, a Банда стаў прэм’ер-міністрам краіны. 6.7.1964 абвешчана незалежная дзяржава М. ў складзе Садружнасці. Паводле кансштуцыі 1966 М. — рэспубліха, прэзідэнт — Банда, адзіная легальная партыя — KM. У краіне ўсталяваўся рэжым асабістай улады Банды, яхі ў ліп. 1971 абвешчаны яе пажыццёвым прэзідэнтам. Жорстка душылася ўсяляхая апазідыя. Праводзілася палітыка спрыяння прыватнаму сектару, асабліва ў галіне эабеспячэння харчаваннем. У энешняй палігыцы кіраўніцгва М. падтрымлівала цесныя сувязі з краінамі Зах. Еўропы, ЗША і ПАР. 3 пач. 1990-х г. краіну ахапілі масавыя дэманстрацыі з патрабаваннем адраджэння дэмакратыі, якія ўзначальвала каталіцкае духавенства. Восенню 1992 створаны альянс за дэмахратыю і Аб’яднаны дэмакр. фронт (АДФ). У студз. 1993 урад быў вымушаны дазволіць
Да арт. Малаві. Краявід на Пд краіны.
549
шматпартыйнасць. У 1994 на першых свабодных выбарах прэзідэнтам М. выбраны лідэр АДФ Б.Мулузі. 3 мая 1995 набыла сілу новая канстытуцыя краіны. М. — чл. ААН і арг-цыі афр. адзінства (з 1964). Дзейнічаюць паліт. партыі: Аб’яднаны Дэмакр. фронт, Кангрэс М. Гаспадарка. М. — аграрная краіна са слаба развітой эканомікай. Па ўзроўні эканам. развідця адносідца да найменш развітых краін. Штогадовы даход на 1 чал. каля 180 дол. ЗША. Сельская гаспадарка дае 45% валавога нац. прадукту, прам-сць — 30%, абслуговыя галіны — 25%. Гал. сродак існавання для' большасці насельніцтва — земляробства. Апрацоўваецца каля 1,7 млн. га. Пад пашу выкарыстоўваюцца саванны і рэдкастойныя лясы агульнай іш. каля 2 млн. га. Пераважаюць дробныя сял. гаспадаркі, але асн. экспартную прадукцыю даюць гоіантацыі, якія належаць замежным кампаніям і еўрап. каланістам (каля 1 0 % апрацаваных зямель). Штогод збіраюць асн. экспартныя культуры (тыс. т): чай (займае 6 % с.-г. зямель) — каля 50, тытунь — каля 130. Меншае экспартнае значэнне маюць бавоўнік, тунг, цукр. трыснёг, арахіс, каўчуканосы. Харч. культуры (у сял. гаспадарках): кукуруза (займае 80% с.-г. зямель, штогадовы збор 1,5— 2 млн. т), афр. copra, проса, рыс, пшаніда, бабовыя, маніёк, батат. Агародніцгва, трапічнае садоўнііггва. Жывёлагадоўля абмежавана з-за распаўсюджання мухі цэцэ і нізкай якасці пашы. Пагалоўе (тыс. гал.): буйн. par. жывёлы — каля 10 0 0 , авечак і коз — каля 800. Птушкагадоўля. Азёрнае і рачное рыбалоўства — 65 тыс. т (1993). Лясная гаспадарка, нарыхтоўка драўніны капггоўных парод. Прам-сць развіта слаба, арыентавана йа перапрацоўку с.-г. прадукцыі, выгв-сць спажывецкіх тавараў. Вытв-сць электраэнергіі 782 млн. кВт гадз (1993), пераважна на невялікіх ЦЭС і ГЭС. Найб. ГЭС на р. Шырэ. Асн. прадпрыемствы звязаны з апрацоўкай тытуню і чаю (Блантайр-Лімбе, Лілонгве, Зомба). Есць бавоўнаачышчальныя, тэкст., швейныя, кансервавыя, пукр., па вытв-сці тунгавага алею, мукамольныя, цагельныя, лесапільныя, цэм. прадпрыемствы. Невял. здабыча мармуру, жал. руды, кіяніту, баксітаў, буд. матэрыялаў. Развіты разнастайныя саматужныя промыслы. Транспарт аўтамабільны, чыгуначны, унутр. водны. У М. 49,8 тыс. км аўтадарог, y т л . 5,7 тыс. км з цвёрдым пакрыццём, 15 тыс. легкавых, 19 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў. Даўж. чыгункі 789 км. Знешнегандл. сувязі пераважна па чыг. Блантайр-Лімбе— Бейра (Мазамбік). Унутр. водныя шляхі па воз. Ньяса і асобных участках р. Шырэ. У краіне 41 аэрапорт, y т.л. 2 міжнар. каля Блантайр-Лімбе і Лілонгве. У 1995 экспарт склаў 431 млн. дол., імпарт — 348 млн. долараў. М. экспартуе тытунь (40% па кошце), чай (35%), цукар, каву, арахіс, драўніну, імпартуе
550
МАЛАГА
харч. прадукты, нафту і нафтапрадукты, тавары шырокага ўжьгтку, трансп. сродкі. Асн. гандл. партнёры: ПАР, ЗША, Японія, Германія. Дадатковыя крыніцы даходаў насельнііггва — сезонная работа ў ПАР і замежны турызм. Эканоміка М. залежыць ад эканам. дапамогі МВФ, Сусв. банка і асобных краін-донараў (найб. — Вялікабрытаніі і ПАР). Грашовая адзінка — квача. К.А.Анціпава (прырода, насельнідгва, гаспадарка). МАЛАГА (Malaga), горад на Пд Іспаніі, y аўт. вобласці Андалусія. Адм. д. правінцыі Малага. 512 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог, рыбалоўны і нафтавы порт на Міжземным м. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. суднабудаванне, хім. і нафтахім., вінаробчая, алейная, кансервавая, мылаварная. Цэнтр вінаградарства. Ун-т. Музей. Руіны рым. тэатра. Помнікі араб. архітэктуры: Алькасба ( 8 — 12 ст.), замак-маяк «Хібральфара» (13 ст.). Сабор (16— 17 ст.), царква Нуэстра Сеньёра дэ ла Вікторыя (1487). Клімат. курорт. Засн. фінікійцамі пад назвай Малака пасля 1100 да н.э. Пазней належала Карфагену, Рыму (з 3 ст. да н.э.), вестготам (з 571 н.э.), Візантыі (554 — 624). Пры арабах (з 711) значны эканам. (вытв-сць шоўку, кераміхі) і адм. (з 11 ст.) цэнтр эмірата Гранада. У 1487 адваявана Кастыліяй. У 1501 і 1568—71 адзін з цэнтраў паўстання марыскаў. У 1810—12 акупіравана франц. войскамі. У Ісп. рэвалюцыю 1868—74 y горадзе адбылося кантанальнае паўсганне бахуністаў. У Іспанскую рэвалюцыю 1931—39 М. — база рэсп. флоту. «МАЛАДАЯ АНГЛІЯ» («Young England»), гурток кансерватыўных літаратараў і паліт. дзеячаў Вялікабрытаніі, якія складалі паліт. групоўку ў палаце абшчын брыт. парламента ў 1841— 45. Дзеячы «М.А.» (сярод іх быў Б .Дызраэлі) патрабавалі поўнага аднаўлення прывілеяў зямельнай арыстакратыі, з пазіцый т.зв. «феад. сацыялізму» крытыкавалі капіталіст. лад як антыіуманны і варожы нац. традыцыям, выступалі за паляпшэнне становішча рабочых. Як літ. гурток «М.А.» існавала да 1848. «м а л а д Д я б е л а р ў с ь », бел. грамадска-паліт. арг-цыя ў 1917— 19. Створана ў маі 1917 пры Мінскім настаўніцкім інстытуце, пераведзеным y г. Яраслаўль, на базе вучнёўскай арг-цыі эсэраўскага кірунку «Наш край». У пачатку дзейнасці арыентавалася на праграму Беларускай сацыялістычнай грамады, з чэрв. 1919 кіраўнік «М.Б.» У.М.Ігнатоўскі завочна выбраны ў склад яе ЦК. У 1917— 18 падтрымлівала сувязь з Яраслаўскай беларускай радай, праводзіла культ.-асв. работу сярод бел. бежанцаў. Пасля вяртання ін-та ў М інск y ліст. 1918 увайшла ў склад партыі бел. эсэраў (БПС-Р). Восенню 1919 выступала за ўзбр. барацьбу супраць польскіх акупантаў y саюзе з балыпавікамі. У снеж. 1919 болыпасць радыкальна настроеных членаў «М.Б.» выйшла з Б П С -Р і ў студз. 1920 стварыла Беларускую камуністычную арганізацыю.
б е л а р ў с ь », літаратурнамастацкі і грамадска-паліт. альманах. Выдаваўся ў 1912 (сш. 1 — 2) і 1913 (сш. 3) y Пецярбургу на бел. мове бел. выдавецкай суполкай «Загляне сонца і ў наша аконца». Друкаваўся кірылідай і лацінкай адначасова. Меў літ.-маст., сац.-паліт. і навук.-краязнаўчы аддзелы. Выступаў з ідэяй паш ырэння бел. нац. асветы, культуры, школьнай справы. Сваёй задачай абвясціў «патрапіць першы раз да сэрца несвядомага беларуса, каб... мець y ім беларуса-грамадзяніна» («Да чытачоў», cm. 1). У артыкулах «На дарозе да новага жыцця» (сш. 1), «К пытанню аб нацыянальных адносінах y Беларусі і Літве» (сш. 2) А.Навіны (АЛуцкевіч) абгрунтаваў адраджэнскую канцэпцыю бел. гісторыі. Упершыню апублікаваў многія маст. творы, y т.л. паэму Я.Купалы «Сон на кургане» (сш. 1), цыклы вершаў Ц.Гартнага з яго аўтабіяграфіяй (сш. 2 ), гіст.-літ. эцюд АЯнулайціса «Аб маладым паэце з Крошына» (пра П.Багрыма, сш. 3), вершаваныя творы «Батрак» і «Як Янка забагацеў» Я.Коласа, апавяданні «Асеннія лісты» і «Зялёнка» Цёткі, «Амерыканец» А Н овіча (АЦіхановіча), «Апошняе спатканне», «Парабкі» і «Шчырае каханне» У.Галубка, «Прывід» і «Сябра з каўбасой» Власта (В.Ластоўскага), першае апавяданне «Хутара-ра, Хутара!» Л.Гмырака, цыклы вершаў А.Паўловіча, Ф.Чарнышэвіча, А.Гурло, Я.Журбы, АПетрашкевіча. Інфармаваў пра дзейнасць бел. выдавецкай суполкі ў Пецярбургу, змяшчаў бел. бібліяграфію, рэцэнзіі, рэкламу бел. друку. У.М.Конан.
«м а л а д Ая
«МАЛАДАЯ БЕЛ А РЎ С Ь», літаратурнанавуковы альманах; орган Бюро бел. студэнцкіх арг-цый y Маскве. Выйшаў 1 нумар y 1922 y Мінску на бел. мове. Ініцыятар выдання Бел. культ.-навук. асацыяцыя пры Пятроўскай с.-г. акадэміі. Праводзіў ідэю беспартыйнасці бел. нац. студэнцкага руху і бел. адраджэнскай думкі. Змясціў артыкулы «На новы шлях» Г.Гарэцкага, «Беларуская культурна-нацыянальная справа ва Усходняй Беларусі» П Лю бецкага (П.Каравайчыка), «Стварэнне беларускай народнасці» А.Функа, «Беларуская мова ў святле яе навуковага пазнання» П.Растаргуева, «Шырэй крокі» З.Жылуновіча (Ц.Гартнага) і інш., маст. творы З.Бядулі, Ц.Гартнага, У.Дубоўкі, Я.Журбы, М.Чарота. Забаронены ў лют. 1923. Ю.Р.Васілеўскі. «МАЛАДАЯ БЕ Л А РЎ С Ь», заходнебеларускі літаратурна-грамадска-навуковы часопіс. Выйшаў 1 нумар y 1936 y Вільні на бел. мове. Рэдактар В.Тумаш. Меў на мэце кансалідацыю маладых ліг. і навук. сіл на грунце нац. ідэі. Ухваляў намаганні розных арг-цый (Т-ва бел. школы, Бел. ін-та гаспадаркі і культуры і інш.) y барацьбе за бел. школу, асвятляў стан і задачы нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі (арт. «Інтэлігенцыя ў беларускім культурна-грамадскім жыцці» М .Ш кялёнка, «Ці існуе крызіс беларускага руху?» В.Грышкввіча), знаёміў з
гісторыяй бел. летапісаў, y т л . з уключанымі ў іх аповесцямі і апавяданнямі (Я.Станкевіч). Змясціў артыкулы Р.Ш ырмы «Мастацкая песня ў Заходняй Беларусі» (пра творчасць кампазітара К.Галкоўскага), С.Станкевіча пра стан бел. паэзіі 1920-х г., маст. творы ААлександровіча, М.Васілька, П.Галавача, Х.Ільяшэвіча, М.Машары, М.Танка, a таксама хроніку культурнага жыцця ў Зах. Беларусі і БССР. А.С.Ліс.
I
КН ІЖ К^й
ВМ ЬН Я'1936 ГС2 Вокладка часопіса «М аладая Беларусь». 1936.
ГВАРДЬІЯ», падпольная камсамсшьска-маладзёжная арг-цыя, якая дзейнічала ў час Вял. Айч. вайны ў акупіраваным ням.-фаш. арміяй г. Краснадон (Луганская вобл., Украіна) y кастр. 1942 — лкгг. 1943. Аб’ядноўвала каля 100 чал. Мела штаб, які ўзначальвалі камандзір І.В.Туркеніч і камісар А.В.Кашавой. Маладагвардзейцы выпускалі і распаўсюджвалі лістоўкі, вызвалялі ваеннапалонных, што знаходзіліся ў кандлагеры і ў бальніцы, выратоўвалі краснадонцаў ад гвалтоўнага вывазу на работу ў Германію, удзельнічалі ў канфіскацыі і знішчэнні маёмасці акупантаў, рыхтавалі ўзбр. паўстанне да прыходу Чырв. Арміі і інш. У пач. 1943 акупантам і паліцыі ўдалося раскрыць арг-цыю. Загінула бальш за 80 чал., 5 з іх пасмяротна прысвоена званне Героя Сав. Саюза. Подзвіг герояў патрыятычнага падполля адлюстраваны ў рамане А.А.Фадзеева «Маладая гвардыя». «МАЛАДЛЯ
«МАЛАДДЯ Е Ў Р 0П А », тайнае міжнар. аб’яднанне рэв.-дэмакр. арг-цый некаторых краін Еўропы ў 1834— 36. Створана Д ж Мадзіні ў Швейцарыі ў крас.
1834 з мэтай спрыяння ўсталяванню рэсп. ладу ў еўрап. краінах. У аб’яднанне ўваходзілі пераважна паліт. эмігранты (рэспубліканцы розных кірункаў), якія прадстаўлялі тайныя саюзы «Маладая Італія», «Маладая Германія» і «Маладая Польшча». Асн. дзейнасць «М.Е.» была накіравана на стварэнне ва ўсіх краінах Еўропы рэсп. арг-цый: заснаваны саюзы «Маладая Францыя», «Маладая Іспанія», «Маладая Белыія». У 1836 улады Швейцарыі выслалі з краіны членаў «М.Е.», што прывяло да спынення яе дзейнасці.
«МАЛАДАя
ІРЛАНДЫЯ» («Young Ireland»), палітычная групоўка маладой ірл. інтэлігенцыі ў 1842— 48. Узнікла ў межах Асацыяцыі рыпілераў. Выступала за разгортванне руху за незалежнасць Ірландыі і аб’яднанне ўсіх ірландцаў y адзінай незалежнай дзяржаве, задавальненне патрабаванняў ірл. сялян, супраць кампрамісаў з англ. калан. ўладамі, прапагандавала ірл. нац. культуру. Лідэры — Ч.Дафі, Т.Дэвіс, Цж..Ф.Лалар, Дрч.Мітчэл і інш. 3 1842 выдавала час. «Nation» («Нацыя»). У канцы 1846 «М.І.» пакінулі леварадыкальныя члены, якія стварылі Ірландскую канфедэрацыю. Спыніла дзейнасць y сувязі з паражэннем ірл. нац.-вызв. паўстання 1848 і рэпрэсіямі з боку англічан. «МАЛАДАЯ ІТАЛІЯ» («Giovine Italia»), тайная паліт. арг-цыя ў Італіі перыяду Рысарджымента; першая агульнаітальян. рэв. арг-цыя. Засн. ў ліп. 1831 ўўк.Мадзіні ў асяродцзі італьян. эмігрантаў y г. Марсель (Францыя). Мела на мэце рэв. шляхам ліквідаваць раздробленасць Італіі і аб’яднаць яе ў адзіную (унітарную) дзяржаву са сталідай y Рыме. У 1831— 33 стварыла свае тайныя ячэйкі ва ўсіх тагачасных італьян. дзяржавах (найб. y Сардэінскім каралеўстве, Ламбардыі, Таскане і Папскай дзяржаве), нелегальна распаўсюджвала сярод італьянцаў час. «La Giovine Italia» («Маладая Італія», друкаваўся з 1831 y Марселі) і інш. рэв.-прапагандысцкія выданні. Пасля няўдалых спроб узняць паўстанні ў Сардзінскім каралеўстве (1833— 34) часова спыніла дзейнасць; адноўлена вясной 1840. У сак. 1848 y Парыжы рэарганізавана Мадзіні ў «Італьян. нац. асацыядыю». «МАЛАДДЯ П 0Л Ы ІІЧ А » («Mloda Polska»), польская эмігранцкая дэмакр. арг-цыя, якая існавала ў 1834— 36 y Швейцарыі. Засн. ў г. Берн групай польск. карбанарыяў, была звязана з арг-цыяй «Маладая Еўропа». Выступала супраць сістэмы Свяшчэннага саюза, з дапамогай сваіх эмісараў вяла прапагандысцкую дзейнасць y Польшчы пад лозунгамі незалежнасці краіны, надання паліт. правоў усім яе грамадзянам, ажыццяўлення радыкальных сац. рэформ. Пазней «М.П.» ўзначаліў І.Лялевель, сярод інш. дзеячаў Ш .Канарскі, К.Стольцман, Ф.Навасельскі, К.Залеўскі. Дзейнасцю арг-цыі ў Полыычы кіраваў створаны ў 1835 y Бруселі тайны
«Саюз дзяцей польскага народа». Пасля 1836 чл. «М.П.» перайшлі ў арг-цыю «Аб’яднанне польскай эміграцыі» і ў Польскае дэмакратычнае таварыства. Н.К.Мазоўка. «МАЛАДАЯ П 0Л Ы ІІЧ А » («Mloda Polska»), назва перыяду ў развіцці польскай л-ры і мастацтва 1890 — 1918. У дачыненні да л-ры ўжываюць таксама тэрміны «мадэрнізм», «неарамантызм», якія абагульняюць разнастайныя плыні і тэндэнцыі, харакдэрныя для гэтай эпохі (натуралізм, сімвалізм, імпрэсіянізм, экспрэсіянізм, неакласіцызм і інш.). Эстэтыка і паэтыка «М.П.» супрацьстаялі папярэдняму перыяду — пазітывізму і фарміраваліся пад уплывам філас. ідэй А.Шапенгаўэра, Ф.Ніцшэ, A. Бергсона, a таксама зах.-еўрап. нерэалістычнай л-ры канца 19 ст. і традыцыі нац. рамантыэму (пераважна Ю.Славацкага). 1-ы этап развіцця «М.П.» (1890 — 1907) вызначаецца з’яўленнем маніфестаў, y якіх сцвярджаюцца прынцылы дэкадэнцкага мастацгва (артыкулы 3. Пшасмыцкага, С.Пшыбышэўскага). Гэтыя праграмы падвяргаліся крытыцы, якая ўзмацнілася ў час 2 -га этапа (1907 — 18). Адметнай рысай літ. свядомасці пасля 1907 стаў культ жыцця (С.Выспянскі, Л.Стаф) y процівагу дэкадэнцкаму настрою адзіноты і бязвыхаднасці. Паэзія «М.П.» прадстаўлена творамі Я.Каспровіча, К.Тэтмаера, Т.Міцінскага, Стафа, БЛ есьм яна і інш., проза — Пшыбышэўскага, Міцінскага, С.Жаромскага, В.Рэйманта, B. Оркана і інш., драматургія Выспянскага, Г.Запольскай, В.Пежынскага, Т.Рытнера, К.Раствароўскага, Я Л ем анскага, А.Навачынскага, Т.Бой-Ж аленскага і інш. Развіццё пластычных мастацгваў y рэчышчы «М.П.» вызначалася суіснаваннем розных стылявых плыняў: імпрэсіянізму (жывапісцы Ю.Панкевіч, Л.Вычулкоўскі, Я.Станіслаўскі), сімвалізму (жывапісцы Ф.Рушчыц, Я.Мальчэўскі), мадэрну (жывапісцы і графікі Выспянскі, Ю.Мехофер, В.Вайткевіч, К.Фрыч). Архітэктура выкарыстоўвала матывы драўлянага дойлідства (С.Віткевіч), стыль мадэрн набываў y ёй нац,рамант. афарбоўку (Т.Стрыенскі, Ф.М анчынскі). Пад уплывам імпрэсіянізму і мадэрну адбываўся ўздым скульптуры (К Л яш ка, В.Шыманоўскі, К.Дунікоўскі). Агрымала развідцё дэкар.прыкладное мастацтва. Літ:. Mloda Polska: Antologia. 6 wyd. Warszawa, 1963; Literatura okresu Mtodej Polski. T. 1 — 3. Warszawa, 1967 — 73; W y k a K. Mloda Polska. T. 1 — 2. Krakow, 1977; M a k o w i e c k i AZ. Mloda Polska. Warszawa, 1981. С.Дз. Малюковіч. МАЛАДЗЕЧАНСКАЕ ВЫ ТВ0РЧАЕ АБ’ЯДНАННЕ «ЭЛЕКТРАМбДУЛЬ» Працуе з 1970 y г. Маладзечна Мінскай вобл. як з-д сілавых паўправадніковых вентыляў. У 1978 уведзена ў эксплуатацыю 2-я чарга. У 1986 на базе з-да, спец. канструкгарска-тэхнал. бюро нестандартызаванага абсталявання і асо-
МАЛАДЗЕЧАНСКАЕ
551
бага канструктарска-тэхнал. бюро гібрыдных інтэгральных схем створана ВА «Электрамодуль». У 1989 уведзена ў эксплуатацыю 3-я чарга. 3 1994 адкрытае акц. т-ва «Электрамодуль». Асн. прадукцыя (1999): дыёды паўправадніковыя выпрамляльныя, блокі агульнапрамысл. прызначэння, y т.л. зварачныя, блокі аўтамотатрактарныя выпрамляльныя, дыёда-транзістарныя модулі, спецгэхнал. абсталяванне, мэблевая фурнітура. МАЛАДЗЁЧАНСКАЕ МУЗЫЧНАЕ ВУЧЫ ЛІШ ЧА і м я М. К. А г і н с к а г а , сярэдняя спец. навучальная ўстанова ў г. Маладзечна Мінскай вобл. Засн. ў 1958. Размешчана ў будынку, y якім жыў Міхал Клеафас Агінскі (у 1993 вучылішчу прысвоена яго імя). Рыхтуе музыкантаў-інструменталістаў, спевакоў, дырыжораў, музыказнаўцаў, выкладчыкаў дзіцячых муз. школ. У 1999/2000 навуч. г. працуюць аддзяленні: фп.; баяна і акардэона; духавых і ўдарных інструментаў; нар. струнных;
Будьшак Малалзечанскага музычнага вучылішча імя М.К.Агінскага.
струнных смычковых інструментаў; спеваў; хар. дырыжыравання; тэорыі музыкі; дэкар.-прыкладнога мастацтва (з 1995). Пры вучылішчы працуе дзідячая муз. школа. Сярод творчых калектываў: Маладзечанскі гарадскі сімфанічны аркестр, нар. аркестры рус. нар. і духавых інструментаў (у 1975—96 дэейнічаў таксама нар. камерны аркестр нар. інструментаў); жаночы хор і хор студэнтаў тэарэт. аддзялення; вак. ансамбль «Аніма», камерныя ансамблі. У розны час y вучылішчы выкладалі: Л.Гуцін, Я.Дзягцярык, В.Іваноў, М.Казінец, В.Карэтнікаў, Т.Мдывані, Л.Свердэль, Ф.Севасцьянаў, І.Хадоска, Г.Цэпава; яго ўзначальвалі Р.Грышаеў, І.Сушкевіч, Л.Ш кольнікаў, А.Шунтаў, Ю.Шпадарук, Э.Кірыленка, Р.Сарока (з 1980 дырэктар). Сярод выпускнікоў: Ю.Антонаў, К.Елісеенкаў, _ Л.Колас, Л.Нікольскі, Т.Раеўская, A.Ціхановіч і інш. На будынку вучылішча ўстаноўлена мемар. дошка Агінскаму (скульпт. В.Янушкевіч). Літ:. Маладзечанскае музычнае вучылішча. Маладзечна, 1996. Л.ВЛяшчэвіч.
552
МАЛАДЗЕЧАНСКАЯ
МАЛАДЗЁЧАНСКАЯ В0БЛА СЦ Б, адм.-тэр. адзінка ў БССР ў 1944— 60. ц ЭНТр — г. Маладзечна. Створана 20.9.1944 з б. Вілейскай вобласці з далучэннем Валожынскага, Іўеўскага, Юрацішкаўскага р-наў Баранавідкай вобл. 8.1.1954 да М.в. далучаны Івянецкі р-н Баранавіцкай вобл., Іўеўскі р-н перададзены Гродзенскай вобл. У 1959 пл. вобласці 24,3 тыс. км2, нас. 848 тыс. чал., y т л . 767 тыс. сельскага; 10 гарадоў, 8 гар. пасёлкаў, 253 сельсаветы; 22 раёны: Астравецкі, Ашмянскі, Браслаўскі, Валожынскі, Відзскі, Вілейскі, Глыбоцкі, Дзісенскі, Докшыцкі, Дунілавіцкі, Івянецкі, Крывіцкі, Маладзечанскі, Міёрскі, Мядзельскі, Пастаўскі, Пліскі, Радашковіцкі, Свірскі, Смаргонскі, Шаркаўшчынскі, Юрацішкаўскі. 20.1.1960 вобласць скасавана. Раёны перададзены Віцебскай, Гродзенскай і Мінскай абл. МАЛАДЗЁЧАНСКАЯ ДЫ ВЕРСІЙ НА РАЗВЁДВАЛЬНАЯ ГРЎПА ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з лют. 1942 да ліп. 1944 на чыг. ст. Маладзечна ў складзе 7 чал. (кіраўнік Д.Я.Гярновіч). Са снеж. 1942 падтрымлівала сувязь з партыз. брыгадай імя Чкалава, пазней — са спецатрадам «Дзіма». Падпольшчыкі распаўсюджвалі лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, збіралі і перадавалі партызанам звесткі пра склад і ўзбраенне гарнізона, рух ням. войск і тэхнікі праз чыг. вуэел, правялі каля 20 буйных дыверсій, y т л . падарвалі сховішча гаруча-змазачных матэрыялаў, паваротны круг y дэпо, чыг. састаў y в. Шнуры, чым затрымалі рух на 1 2 гадзін, рабілі дыверсіі на шашэйных дарогах. МАЛАДЗЁЧАН СКАЯ
МАДАДЗ É4AH СКАЯ
ПАКР0ЎСКАЯ
ЦАРКВА, помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рус. стылю ў г. Маладзечна Мінскай вобл. Пабудаваны ў 1867— 71 з цэглы. У плане ўяўляе сабой традыц. 4- часткавую схему: званіца, трапезная, 3-нефавы квадратны асн. аб’ём і 5- гранная апсіда, абапал якой прыбудаваны рызніца і ахвярнік. Над асн. аб’ёмам — 8 -гранны светлавы барабан. У дэкоры выкарыстаны кілепадобныя какошнікі, лінітвы акон, шатровыя з макаўкай завярш энні і інш. Званіда і гал. светлавы барабан царквы маюць аднолькавую арх.-пластычную структуру: 8 -гранная ў сячэнні канструкцыя завяршаецца какошнікам і шатровым дахам з цыбулепадобнай галоўкай. Гэта надае кампазідыі будынка цэласнасць і аб’ёмнае адзінства. ГА.Лаўрэцкі.
М ЗЬЛЕВАЯ
ФАБРЫКА. Створана ў 1954 на базе цэха райпрамкамбіната. У 1964 далучана Вілейская мэблевая ф-ка. У 1972— 74 рэканструявана і расшырана. У 1977—91 y аб’яднанні «Мінскмэбля». 3 1992 Маладзечанскае арэнднае вытв. мэблевае аб’яднанне, з 1994 нар. аб’яднанне «Маладзечнамэбля». Асн. прадукцыя (1999): наборы мэблі корпуснай, для спальні, гасцінай, прыхожай, сталовай, шафы для адзення і бялізны і інш. МАЛАДЗЁЧАНСКАЯ
праходзілі практыку; была абсталявана метэаралагічная пляцоўка. У ёй выкладалі бел. этнографы-фалькларысты М .Я.Нікіфароўскі, Ю.Ф .Крачкоўскі. У 1915 пераведзена ў Смаленск. За 50 гадоў семінарыю скончылі 2 тыс. чал. Сярод навучэнцаў І А .Біч, Ф.І Валынец, А.Р. Капуцкі, П.В.Мятла, С .К Р ак-М іхайлоўскі, М.Чарот і інш.
НАСТАЎНІЦ-
КАЯ СЕМ ІНАРЫ Я, сярэдняя спед. навучальная ўстанова, якая рыхтавала насгаўнікаў пач. шксш. Існавала ў 1864— 1920. Засн. ў Маладзечне на базе Маладзечанскай прагімназіі. Тэрмін навучання 2, з 1870 — 3, з 1907 — 4 гады. Выкладаліся: Закон Божы, гісторыя правасл. царквы, заалогія, батаніка, арыфметыка, геаметрыя, царк.-слав. і рус. мовы і л-ра, гісторыя і геаірафія Расіі, методыка выкладання, асновы педагогікі і інш. Пры семінарыі існавала ўзорнае вучылішча, дзе семінарысты
Маладзечанская Пакроўская царква.
МАЛАДЗЕЧАНСКАЯ ПРАГІМНАЗІЯ, няпоўная сярэдняя навуч. ўстанова ў г. Маладзечна ў 1860— 64. Уваходзіла ў склад Віленскай навучальнай акругі. Кіраваў прагімназіяй інслектар. Мела 4 класы. Вучэбная лраграма была аддолькавай з адпаведнымі класамі гімназій. Выкладаліся: рус. мова і славеснасць, ням. і фрадц. мовы, гісторыя, матэматыка, фізіка, лрыродазнаўства, геаграфія, чысталісадне, гімнастыка, талцы. Асоб, якія скодчылі лрагімназію, лрымалі ў наступны клас гімназіі без экзаменаў. Рыхтавала таксама дастаўнікаў лрыходскіх школ. У 1864 зачынена, на яе базе створана Маладзечанская настаўніцкая семінарыя. Літ.: Я р у ш е в н ч А. Молодечно н его учебные заведення. Вшіьна, 1914. А.Ф. Самусік.
МАЛАДЗЁЧАНСКАЯ ФАБРЫКА МУЗЬІЧН Ы Х ІНСТРУМЕНТАЎ Створана ў 1948 y г. Маладзечна Мінскай вобл. на базе камбіната быт. абслугоўвання як арцель «Чырвоны партызан» па рамонце язычковых муз. інструментаў (баялы, акардэоны, гармонікі). 3 1950 лачала вырабляць гармонікі. 3 1954 — сучасная назва. У 1955 здадзены ў эксплуатацыю гал. вытв. корпус, цэх футляраў. У 1977— 85 y ВА «Белмузпрам». Асн. лрадукцыя (1999): баяны (тыпу «Юпітэр») канцэргныя і гармонікі, дзіцячая мэбля, кухні «Маладзечна», сталы, табурэткі, крэслы, рабочае месда камл’ютэра, камллект дзіцяча-юнацкага лакоя. МАЛАДЗЁЧАНСКІ
АЬЛАСНЫ
АН-
САМБЛЬ П ЕС Н І I ТАНЦА. Існаваў y 1945—62 y г. Маладзечна Мінскай вобл. Створады на базе агітатрада імя М.Горкага, які пасля вызвалення Беларусі ад ням.-фаш . захопнікаў працягваў дзейнасць пад назвай Партыз. ансамбль Вілейскай вобл. 3 1946 прафес. калектыў, y 1947 папоўнены артыстамі расфарміраванага Мазырскага (Палескага) ансамбля песні і танца. Кіраўнікі: А.С.Нікалаеў і Ф.Р.Ягадзінскі, з 1952 А .І.Білібін. Манера выканання акадэмічная. Выступаў y суправаджэнні баяністаў. У рэпергуары алрацоўкі бел. («Ой, ляцелі гусі з броду»), рус. і ўкр. нар. песень, творы муз. класікі, арыгінальныя вак.-харэаграфічныя кампазіцыі «Партызанскія танцы», «Ураджайная». Расфарміраваны. Літ:. Н н к о л а е в А.С., Я г о д н н с к н й Ф.Г. Лесные артасты / / Людн Нарочанского храя. Мн., 1975. Г.І.Цітовіч. МАЛАДЗЕЧАНСКІ БО Й 1812 Адбыў ся ў вайну 1812 лры вызваленні г. Маладзечна рус. войскамі ад французаў 4— 5 снежня. Пасля лераправы цераз р. Бярэзіна 26— 28 ліст. Напалеол з ген. штабам і гвардыяй адстуліў y налрамку Зембін— Плешчаніцы і 3 снеж. прыбыў y Маладзечна. Рус. войскі настулалі на Маладзечна з Пн праз Вілейку (авангард войск ген.-маёра П.В.ГалядішчаваКутузава) і з У (атрады войск ген. М.І.Платава і Я.І.Чалліца). 4 снеж. Налалеон адступіў y в. Беніца (Маладзечанскі р-н). 4 снеж. Платаў і Чалліц адцяснілі франдузаў y Маладзечна, дзе яны замацаваліся і ўзарвалі мост цераз р. Уша. У гэты час на дапамогу рус. войскам падышлі асн. сілы Дунайскай арміі П.В.Чычагова і войска ген. А.П.Ярмолава. Раніцай 5 снеж. яны ўварваліся ў горад і акружылі частку франц. ар’ергарда, якая здалася. 5 снеж. Напалеон прыбыў y Смаргонь, дзе лерадаў камандаванне арміяй маршалу I Мюрату, a сам накіраваўся ў Парыж. У гонар перамогі ў Маладзечне ў 1977 ластаўлены помнік. Ш.І.Бекцінееў. МАЛАДЗЁЧАНСКІ ГАРАДСЙ СІМФА Н ІЧНЫ APKÉCTP Створаны ў 1968 y г. Маладзечна Мінскай вобл. як вучэбны калектыў Маладзечанскага му-
МАЛАДЗЕЧАНСКІ________ 553 расліннай сыравіны; тэхналогія харч. вытв-сцей. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
Маладзечанскі гарадсюі сімфанічны аркестр.
зычнага вучылішча. 3 1985 гарадскі. У складзе аркестра студэнты, выкладчыкі і выпускнікі муз. вучылішча. У розныя гады калекгыў узначальвалі Л.Саламоніх, М.Казінец, Ю.Новікаў, З.Кафанава, В.Грыбкоў, Р.Фрыдман. 3 1979 маст. йраўнік і дырыжор Р.Сарока. У рэпертуары творы муз. класікі, сучасных, y т л . бел., кампазігараў: уверцюры «Карыялан» і «Эгмант», 5-я сімфонія Л.Бетховена, сімфоніі 40-я В А М о ц ар та, 1-я В.Каліннікава, 4-я і «Італьянскае капрычыо» П.Чайкоўскага; канцэрты для фп. з арк. Дж.Гершвіна, С.Рахманінава, Чайкоўскага, Э.Грыга; творы Я.Глебава, ВЛванова, У.Солтана і інш. 3 аркестрам выступаюць піяніст І.Алоўнікаў, спевакі М.Жылюк, Н.Залатарова, В.Кучынскі, В.Скорабагатаў і інш. Лаўрэат Усесаюзнага фестывалю нар. творчасці (1988). Л.В.Ляшчэвіч. МАЛАДЗЁЧАНСКІ 3ÀMAK Існаваў y 15— 18 ст. на правым беразе р. Уша, як цэнтр абароны сярэдневяковага Маладзечна. Умацаваны землянымі валамі, на якіх стаялі драўляныя сцены-гародні і вежы. У 17 ст. на вуглах замка пабудаваны бастыёны. Зведаў разбурэнні і пажары ў канцы 14 ст., y 1519 (двойчы), 1533. У 1708 умацаванні замка выкарыстоўваліся ў бітве паміж рус. атрадам і групоўкай шведскіх войск. У 17— 18 ст. y замку знаходзілася рээідэнцыя кн. Агінскіх. На яго тэрыторыі ў 16— 18 ст. быў мураваны храм. М.з. разбураны ў канцы 18 ст. Археал. даследаванні замка праводзіў МА.Ткачоў (1976, 1980). МАЛАДЗЕЧАНСКІ ЛАГЕР СМ ЕРЦ І (шталаг № 342)у Вялікую Айчынную вайну. Створаны ням.-фаш. захопнікамі ў г. Маладзечна ў ліп. 1941 для масавай загубы сав. ваеннапалонных, да 1942 тут трымалі і цывільнае насельніхггва. Меў 3 лагеры і 13 аддзяленняў на чыг. лініях, y якіх пастаянна ўтрымлівалася каля 30 тыс. чал. Тэр. лагера была абгароджана калючым дротам, вязні размяшчаліся ў
бараках без ацяплення. Ад голаду (за суткі на чалавека выдавалі 10 0 г эрзацхлеба i 1 л баланды), фіз. знясілення, эпідэміі тыфу і інш. хвароб y лагеры панавала масавая смярогнасць. Сістэматычна праводзіліся расстрэлы вязняў. Да чэрв. 1944 тут загублена 33 150 чал. На месцы лагера ў памяць аб ахвярах генацыду ў 1996 адкрыты мемар. комплекс. МАЛАДЗЕЧАНСКІ НАВУЧАЛЬНА-ВЫТВ 0РЧ Ы К0М ПЛЕКС «ПТВ-ТбХНІКУМ» Б е л к а а п с a ю з а. Засн. ў 1959 я к Маладзечанскі ўлікова-планавы тэхнікум. У 1986 пры тэхнікуме створана прафес.-тэхн. вучылішча. У 1993 тэхнікум і вучылішча аб’яднаны ў комплекс. У 1998/99 навуч. г. ў тэхнікуме спецыяльнасці: эканоміка і кіраванне вытв-сцю; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль; менеджмент. Прымае асоб з базавай (на платнай аснове) і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. Вучылішча на базе поўнай сярэдняй адукацыі рыхтуе прадаўцоў. Навучанне дзённае. МАЛАДЗЁЧАНСКІ ПАВЁТ, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 1927— 40. Цэнтр — г. Маладзечна. Створаны 1.4.1927 y складзе Віленскага ваяв. Польскай Рэспублікі. Падзяляўся на 8 гмін: Гарадоцкую, Красненскую, Лебедзеўскую, Малддзечанскую, Радашковідкую (вылучаны з Вілейскага пав.), Беніцкую (з Ашмянскага), Палачанскую (з Валожынскага), Ракаўскую (са Стаўбцоўскага). 3 4.12.1939 y Вілейскай вобл. БССР. 15.1.1940 скасаваны. МАЛАДЗЁЧАНСКІ ПОЛІТЭХНІЧНЫ ТЙХНІКУМ Засн. ў г. Маладзечна ў 1960. Спецыяльнасці (1998/99 навуч. г.): элекгратэхніка; вытв-сць радыёэлектронных сродкаў; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; машыны і апараты харч. вытв-сцей; тэхналогія захоўвання і перапрацоўкі
МАЛАДЗЁЧAH СКІ РАЁН. На ПнЗ Мінскай вобл. Утвораны 15.1.1940. Пл. 1,4 тыс. км2. Нас. 49,2 тыс. чал. (1998, без г. Маладзечна), гарадскога 11,8%. Сярэдняя шчыльн. 35 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Маладзечна. Уключае: г.п. Радашковічы, 278 сельскіх населеных пунктаў, Радашковіцкі пасялковы Савет і 14 сельсаветаў: Аляхновіцкі, Гарадзілаўскі, Гарадоцкі, Граніцкі, Красненскі, Лебедзеўскі, Маркаўскі, Мясоцкі, Палачанскі, Радашковідкі, Хажоўскі, Хоўхлаўскі, Цюрлёўскі, Чысцінскі. Большую частку тэр. раёна займаюць Ашмянскае ўзвышша і Мінскае ўзвышша, паўн. ч. ў межах Нарачана-Вілейскай нізіны. Паверхня ўзгорыста-раўнінная, месцамі ірадавы рэльеф. Агульны нахіл на ПнЗ. Пераважныя выш. 150—300 м, найвыш. пункт 320 м (каля в. Дубрава Аляхновіцкага с/с). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровая сумесь, буд. пяскі, гліны, мінер. вада. Сярэдняя т-ра студз. -6,4 °С, ліп. 18 °С. Ападкаў 602 мм за год. Вегетац. перыяд 189 сут. Найб. рэкі: Бя-
рэзіна (бас. р. Нёман), Уша з прытокамі Цна, Гадзея, Тур’я; Рыбчанка, Вілія. Васьхаўскае вадасховішча. На У галоўны канал ВілейскаМінскай воднай сістэмы. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя (57,6%), тарфяна-балотныя (18,1%) і дзярнова-падзолістыя забалочаныя (14,4%). Пад лесам 33% тэрьггорыі. Лясы хваёвыя, яловыя, бярозавыя, альховыя і інш., /4 з іх — штучныя насаджэнні. Найб. лясістасць на Пн, дзе вылучаецца вял. лясны масіў Ярэўская пушча. Балоты займаюць 18,4 тыс. га. Найб. балотныя масівы Бярэзінскае балота і Масцішча. Заказнікі мясц. значэння: бат. Арніка горная, біял. Боргаік. Помнікі прыроды мясц. значэння: хвойнік з возерам y Красненскім лясніцгве каля в. Раёўка, хвоя веймутава і звычайная ў Маладэечанскім лясніцгве; пархі — Беразінскае, Маліноўшчына (з алеяй хвоі веймутавай), Якімоўшчьша. Агульная гш. с.-г. угоддзяў 75,6 тыс. га, з іх асушаных 16,7 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 18 калгасаў, 39 фермерскіх гаспадарак, зверагаспадарка, Маладзечанская птушкафабрыка, адіфытае акц. т-ва «Маладзечанская аграхімія», рыбгас «Ізабеліна». Асн. кірункі сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, развітая збожжавая гаспадарка, бульбаводства, ільнаводства. Выро-
554
МАЛАДЗЕЧАНСКІ
шчваюць кармавыя культуры, агародніну. Прадпрыемствы лёгкай, харч., буд. матэрыялаў, паліўнай, першаснай апрацоўкі лёну і цэлюлозна-папяровай пра^-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі М інск— Вільнюс, Ліда— Псшацк, аўтадарогі Мінск— Вільнюс, Маладзечна— Вілейка— Мядзел, Маладзечна— Валожын. У раёне 17 сярэдніх, 14 базавых, 6 пач., 6 муз., маст. школы, 2 ПТВ, дом дзіцячай творчасці, дзіцячаюнацкі клуб фіз. падрыхтоўкі, 28 дашкольных устаноў, 31 дом культуры, 6 клубаў, 43 б-кі, 7 бальніц, 2 паліклінікі, 9 амбулаторый, 27 фельч.-ак. пунктаў, санаторый «Сасновы Бор». Купалаўскі мемарыяльны запаведнік «Вязынка» з філіялам літ. музея Я.Купалы ў в. Вязынка, філіял літ. муэея М.Багдановіча ў в. Ракуцёўшчына, літ.-краязнаўчыя музеі ў в. Гарадок і в. Плябань. Арх. помнікі: Троіцкі касцёл і брама (1701—04) і царква (1886) y в. Беніца; Феадосьеўская царква (1866) y в. Гарадзілава; вадзяны млын (канец 19 — пач. 20 ст.) і царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Гарадок; Петрапаўлаўская царква (1871) y в. Груздава; касцёл (1912) і Пакроўская царква (1889) y в. Краснае; капліца (пач. 20 ст.) і Крыжаўзвіжанская царква (1869) y в. Лебедзева; сядзіба (2-я пал.19 ст.) y в. Маліноўшчына; царква (1860) y в. Маркава; сядзібны дом (пач. 2 0 ст.) y в. Мясата; касцёл Роха (канец 18 ст.) і царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Палачаны; касцёл (пач. 20 ст.) y в. Плябань; капліца (1935) y в. Раёўка; капліца і касцёл Дзевы Марыі (2-я пал. 18 ст.) y в. Хоўхлава; сядзіба (канец 19 ст.) y в. Яхімоўшчына. Выдаецца «Маладзечанская газета». Г. С. Смалякоў. МАЛАДЗЁЧАНСКІ
СТАНКАБУДАЎ-
Н ІЧЫ ЗАВ0Д. Створаны ў 1947 y г. Маладзечна Мінскай вобл. я к ліцейнамеханічны, з 1959 станкабудаўнічы з-д. У 1957 здадзены ў эксплуатацыю механа-зборачны цэх, y 1964 — корпус з адм. памяшканнямі, мех. і зборачным цэхамі, тэрмічным і малярным участкамі, вымяральнай лабараторыяй, y 1977 — лідейны цэх. Асн. прадукцыя (1999): станкі вертыкальна-свідравальныя, настольна-свідравальныя, разьбанаразныя, для аўтасервісу (шынамантаж, балансіроўка, вулканізацыя), мэблевая фурнітура, скабяныя вырабы, плоскія каркасы для лёгкай прам-сці і інш.
Сярод удзельніхаў: Дзярж. аркестр сімф. і эстр. музыкі (дырыжор М .Фінберг), вак.-інстр., вак. і фальклорныя ансамблі «Песняры», «Верасы», «Сябры», «Камерата», «Карусель-2», «Бяседа*, «Раство», рок-гурты «Крама», «Мроя», «Новае неба», «Палац», «Уліс» і інш., вядучыя выканаўцы Беларусі, y т л . В.Вуячыч, В Дайнэка, Т.Раеўская, А Ярмоленка і інш. У рамках фестывалю праводзяцца творчыя вечары бел. кампазітараў, сольныя канцэрты бел. спевакоў, аўтарскія вечары і творчыя сустрэчы з бел. пісьменні&амі. Прайпші прэм’еры опер-песень І.Паліводы «Беларушчына» (на словы Я.Купалы) і «Матчын спеў» (паводле твораў А.Куляшова), канцэрты дзярж. акадэмічных нар. аркестра і нар. хору Беларусі. Л.В.Ляшчэвіч. МАЛАДЗЕЧНА, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Маладзечанскага р-на Мінскай вобл., на р. Уша. За 73 км ад Мінска. Вузел чыг. ліній на М інск (электрыфікаваная), Полацк, Вільню. Аўтадарогамі злучаны з Мінскам, Вільняй, Мядзелам, Валожыкам. 98 тыс. ж. (1998). Упершыню ўпамінаецца 16.12.1388. 3 1413 y Віленскім ваяв. ВКЛ. У 15 ст. пабудаваны Маладэечанскі замак. Належаў Заслаўскім, Мсціслаўскім, Сангушкам, Рагозам, Радзівілам, Агшскім, Тышкевічам. У 16 ст. неаднаразова спустошаны ў час войнаў Маскоўскай дэяржавы з ВКЛ (у 1511, 1519, 1533) і Лівонскай вайны 1558—83 (у 1567). Да 17 ст. горад меў каля 3 тыс. ж., уваходзіў y ліх 20 буйнейшых гарадоў Беларусі. У 1708 y Паўн. вайну 1700—21 захоплены шведскімі войскамі. У 1757 атрымаў прывілей на гандаль. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Вілейскага пав. Мінскай, з 1842 — Віленскай іуб. У вайну 1812 адбыўся Маладзечанскі бой 1812. 3 1860 працавала Маладзечанская прагімназія. У 1864 адкрыта Маладзечанская настаўніцкая семінарыя. У 1873 праэ М. пракладзена Лібава-Роменская чыгунка. У 1886 было 648 ж., 85 двароў, 3 царквы, паштовая станцыя, піваварня, 18 крам, штотыднёвыя кірмашы. У пач. 20 ст. ў М. 2393 ж., 6 прадпрыемстваў. У 1 -ю сусв. вайну ў прыфрантавой паласе. 3 18 лют. да 18 снеж. 1918 ахупіраваны герм., з ліп. 1919 да ліп. 1920 — польск. войскамі. 3 1921 y складэе Польшчы, цэнтр гміны Вілейскага пав. Віленскага ваяв., з 1927 цэнтр Маладзечанекага павета. У 1929 атрымаў сгатус горада, створаны магістрат. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр Маладзечанскага раёна Вілейскай вобл. У Вял. Айч. вайну 25.6.1941 акупіравана ням. фашыстамі, якія ў М. і раёне загубілі 34 718 чал., стварылі Маладзечанскі лагер смерці;
дзейнічала Маладэечанская дыверсійна-раэведеальная група. Выэвалена 5 ліп. ў ходзе Вільнюскай аперацыі 1944. 3 1944 цэнтр Маладзечанскай вобласці. У 1947—55 працаваў настаўніцкі ін-т. 3 1960 y Мінскай вобл. У 1972 — 56,1 тыс. жыхароў. Прадпрыемствы маш.-буд. і металаапр. (Маладзечанскі станкабудаўнічы завод, Маладзечанскае вытворчае а б’я днанне «Электрамодуль», радыёзавод, з-ды металаканструкцый, металавырабаў, парашховай металургіі), лёгкай (швейная і мужчынскага абутку ф-кі), харч. (мяса-, хлеба- і плодакансервавы камбінаты, малочны з-д, піўзавод, кандытарская ф-ка), буд. матэрыялаў, дрэваапр. (Маладзечанская мэблевая фабрыка) прам-сці. Маладзечанская фабрыка музычных інструментаў. Мінскі абласны краязнаўчы музей. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан, парт. і сав. работнікаў, магіла ахвяр фашызму. У 19 ст. ў М. былі 4 вуліцы, якія разыходзіліся крыжападобна. Хуткі рост М. пачаўся ў сувязі з буд-вам ЛібаваРоменскай чыгункі (1873). У 1907 пабудаваны мураваны чыг. вакзал. Генпланы М. распрацаваны ў 1949, 1965 і 1983. Горад развіваецца ў паўд. і ўсх. напрамках. Сетка вуліц прамавугольная. Чыгункі падзяляюць горад на 4 планіровачныя раёны: зах. (канцэнтрацыя прамысл. прадпрыемстваў), паўн. (індывід. жылая забудова), усх. (прамысл. раён; старая ч. горада з ші. Свабоды, б. гандлёвая, дзе захаваўся помнік архітэктуры — Маладзечанская Пакроўская царісва), паўд. (зона шматпавярховай капітальнай жылой забудовы, грамадскі цэнтр). Гал. магістралі — праспект Леніна, вуліды Прытыцкага, Савецкая, Валынца, Я.Купалы (у 1980-я г. ўзбоч яе пабудаваны мікрараён Шырокая Дуброва), М.Горкага (часткова захаваўся помнік архітэктуры 18 ст. — будынак б. Маладзечанскай настаўпідкай семінарыі, раней манастыр антытрынітарыяў), Жданава. На скрыжаванні вуліц Прытыцкага і Савецкай угворана пл. Леніна. Цэнгр. ч. горада забудавана 2— 9-павярховымі дамамі. Вышынныя дамінанты размешчаны групамі на больш высокіх адзнаках рэльефу, што стварае выразны сілуэт забудовы. Праекгам дэталёвай планіроўкі цэнтра 1986 прадугледжана яго развідцё ў паўн.-зах. напрамку, стварэнне пешаходнай зоны на вул. Прытыцкага з паслядоўным
МАЛАДЗЁЧАНСКІ ФЕСТЫВАЛЬ БЕЛАРЎСКАЙ П ЕСН І 1 ІТАЭЗІІ, рэспубліканскі фестываль бел. эстр. песні і паэзіі. Праводзіцца з 1993 штогод y г. Маладзечна Мінскай вобл. (у 1995 адбыўся ў Мінску). Mae на мэце выяўленне таленавігых маладых спевакоў і інструменталістаў, кампазітараў і паэтаў. У праграмах фестывалю конкурсы маладых выканаўцаў, канцэрты сучаснай бел. песні, джаза, non- і рок-музыкі.
Маладзечва. Цэнтр горада.
Будынак чыгуначнага вакзала ў Маладзечве 1907.
чляненнем яе на 4 планіровачныя комплексы рознага функцыян. прызначэння; азеляненне, стварэнне спарт. і расшырэнне паркавай зон. У М. — помнік y гонар перамогі рус. войск y вайну 1812, ахвярам фашызму на тэр. б. лагера смерці, мемар. комплекс y гонар вызваліделяў. У пач. 19 ст. ў шляхецкім павятовым вучылішчы па ініцыятыве Т.Зана і Л.Ходзькі створаны шксшьны т-р. Ставіліся камедыі Зана «Сталасць y сяброўстве», «Грэцкія піражкі» і інш., наладжваліся тэатралізаваныя імправізаваныя «школьныя гульні». Спектаклі адбываліся і ў прагімназіі. У канцы 1870 — 1911 дзейнічаў шксшьны т-р y настаўнідкай семінарыі, y якім ставіліся п’есы ААстроўскага, М.Гогаля, А.Чэхава. У 1913— 14 y М., верагодна, выступала Першая бел. трупа І.Буйніцкага. У канцы 1910-х — 1930-я г. дзейнічалі аматарскія драм. гурткі пад кіраўніцтвам Я.Давідовіча, К.Бубена, П.Мятлы, АКапуцкага і інш. Ставіліся п’есы «Паўлінка» Я.Купалы, «Пінская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча, «Збянтэжаны Саўка» Л.Родзевіча, «Кветкі шчасця» Ф.Аляхновіча, «Модны шляхцюк» К.Каганца. Адбываліся паказы батлейкі М.Капуцкага і А.Буські. 3 канца 1940-х г. працавалі самадзейныя драм. гурткі ў школах, на прадпрыемствах. У 1968 арганізаваны дзіцячы лялечны т-р (з 1973 Маладзечанскі ўзорны т-р лялек). 3 1991 y М. працуе Мінскі абласны тэатр лялек «Батлейка», з 1993 — Мінскі абласны драматычны тэатр. Муз. жыццё горада сканцэнтравана пераважна ваксш Маладзечанскага музычнага вучылішча. У М. працуюць Маладзечанскі гарадскі сімфанічны аркестр, Мінскі абласны камерны хор «Санорус», шматлікія калектывы муз. і маст. самадзейнасці, многія з якіх маюць званні народных і ўзорных; праводзяцца традыцыйны Маладзечанскі фестываль беларускай песні і паэзіі, рэсп. тэатр. фестываль «Маладзечанская сакавіца». Літ:. К а х а н о ў с к і Г.А Маладзечна: Гіст.-экан. нарыс. Мн., 1988; Я г о ж. Даследаванне пра заходнебеларусхі тэатр / / Полымя. 1971. № 2. Г.А.Каханоўскі (тэатр. жыццё), С.Ф.Самбук (архітэктура). МАЛАДЗІК, адна з фаз Месяца. «МАЛАДНЯК», аб'яднанне бел. пісьменнікаў y ліст. 1923 — ліст. 1928. Узнік як гурток маладых паэтаў пры час. «Маладняк». Заснавальнікі: М.Чарот, А.Всшьны, А.Дудар, ААлександровіч, А Бабарэка, Я.Пушча. Са стварэннем філіі ў Маскве (май 1924) і інідыятыўных груп y Віцебску і Магшёве прыняў назву Усебеларускае аб’яднанне паэтаў і пісьменнікаў. Меў філіі ў Мінску, Бабруйску, Барысаве, Віцебску, Гомелі, Клімавічах (Калінінская філія), Магілёве, Оршы, Псшацку, Слуцку, Смаленску, Ленінградзе, Празе, Рызе, студыі і гурткі ў многіх гарадах і мястэчках, a таксама нац. секцыі рус., літ., польск. і яўр. пісьменнікаў.
Членамі «M.» ў розны час былі М.Аляхновіч, З.Бандарына, І.Барашка, П.Броўка, З.Бядуля, У.Галубок, В.Гарбацэвіч, ІО.Гаўрук, П.Глебка, К.Губарэвіч, АГурло, У.Дубоўха, Я.Журба, У.Жылка, М.Зарэцкі, АЗвонак, В.Каваль, Т.Кляшторны, К.Крапіва, М.Лынькоў, В.Маракоў, Р.Мурашка, М.Ніхановіч, Л.Родзевіч, В.Сгашэўскі, П.Трус, У.Хадыка, Н.Чарнушэвіч, К.Чорны, С.Шушкевіч, АЯкімовіч і інш. Кіруючы орган — прэзідыум, з лют. 1925 Цэнтр. бюро, y розныя гады якое ўзначальвалі М.Чарот, АВольны, Дубоўка, П.Галавач. Друк. орган — час. «Маладняк», многія філіі мелі свае часопісы або альманахі. 3 мая 1925 «M.» выдаваў на свае сродкі бібліятэчку (кніжніцу) — невял. зборніхі твораў сваіх членаў (выйшла каля 60). Творчая праграма «M.» сфармулявана ў дэкларацыі (снеж. 1924): «...ідэі матэрыялізму, марксізма і ленінізма ажыццявіць y беларускай мастацкай творчасці...»; мастацкі вобраз павінен аб’ектыўна адпавядаць рэальнасці. Праграма ўдакладнялася новымі дэкларацыямі (1925, 1926) y кірунку размежавання творчай і культ.-масавай працы, барацьбы за развіццё марксісцкай крытыкі і інш. Праводзіў выхаваўчую работу сярод моладзі, садзейнічаў выяўленню талентаў, наладжваў сувязі з літ. арг-цыямі інш. рэспублік, кнігаабмен з зарубежнымі краінамі. Творчасць маладнякоўцаў прасякнута пафасам сцвярджэння сацыяліст. ладу, вызначалася пошукамі новых маст. форм і сродкаў. Аднак многія з іх абвяшчалі літ. спадчыну перажыткам старога грамадства, захапляліся арыгінальнічаннем, фармаліст. штукарствам (атрымала назву «бурапена»). У сваёй дзейнасці «M.» кіраваўся ўказаннямі КП(б)Б, быў цесна звязаны з камсамолам. У маі 1926 y выніку расколу многія члены (К.Чорны, К.Крапіва, Дубоўка, Бабарэка, Глебка, Пушча, М Л ужанін і інш.), a на мяжы 1927— 28 і асн. кіруючае ядро (М.Чарот, А .Волыш , А.Дудар, Сташэўскі і інш.) выйшлі з «М>. Рэарганізаваны ў Беларускую асацыяцыю пралетарскіх пісьменнікаў. Літ:. Г a р э ц к i М. «Маладняк» за пяць гадоў, 1923 — 1928. Мн., 1928; П ш ы р к о ў Ю.С. Беларуская савецкая проза (20-я — пачатак 30-х іт.). Мн., 1960; П е р к і н Н.С. Шляхі развіцця беларускай савецкай літаратуры 20—-30-х гг. Мн., 1960; Г і л е в і ч Н.С. Акрыленая рэвалюцыяй: (Паэзія «Маладняка»), Мн., 1962; М у ш ы н с к і М.І. Беларуская крьпыка і літаратуразнаўства, 20—30-я іт. Мн., 1975; Н а в у м о в і ч У.А Шляхамі арляняг: Проза «Маладняка». Мн., 1984; Ч ы г р ы н І.П. Проза «Маладняка»: Дарогамі сцвярдхсэння. Мн., 1985. К.Р.Хромчанка. «МАЛАДНЯК», штомесячны літ.-маст. і грамадска-паліт. часопіс. Выдаваўся ў 1923— 32 y Мінску на бел. мове. Рэдактары: М.Кудзелька (М.Чарот), А.Ажгірэй (А.Вольны), М.Арэхва, У.Ігнатоўскі, М.Зарэцкі, М.Адзінец, А.Дудар, І.Барашка, П.Галавач, А.Звонак, В.Каваль, А М оркаўка, А.Сянкевіч і інш. На 1-м этапе (1923 — сярэдзіна 1926) часопіс арыентаваўся на масавую камсамольска-маладзёхшую аўдыторыю, імкнуўся згургаваць маладых пісьменнікаў і публіцыстаў, дзеячаў мастацгва і навукі вакол праграхш сацыяліст. буд-ва і развіцця бел. культуры.
МАЛАДНЯК
555
Друкаваў творы старэйшых пісьменнікаў (Ц.Гартны, З.Бядуля, АГурло), маладнякоўцаў (М.Чарот, К.Чорны, А-Дудар, АВольны, ААлександровіч, АБабарэка, У.Дубоўка, К.Крапіва, Я.Пушча, П.Трус, АЯкімовіч), пачынаючых аўтараў, селькораў і рабкораў. Упершыню апубл. верш Я.Купалы «Арлянятам» (1923, № 1; 1924, № 2—3), алегарычную казку Я.Коласа «Што яны страцілі» (1924, № 2—3). Змяшчаў выступленні АЧарвяхова, М.Галадзеда, даследаванні і навук.-папулярныя нарысы вуіоных С.Вальфсона, М.Гарэцкага, Ю.Дрэйзіна, Ігнатоўскага, М.Каспяровіча, У.Пічэты, С.Скандракова, АШлюбскага і інш. Дапускаў пралеткультаўскае проціпастаўленне «матываў грамадзянскай барацьбы, матываў рабочых, матываў гарадскіх» і «новых камсамольскіх матываў* («маладнякізму») традыцыям бел. дэмакратычнай л-ры («адраджанізму»), Фармальна прапагандаваў ідэйна-эстзг. праграму аднайменнай літ. арг-цыі — ажыццяўленне ў бел. л-ры «ідэй матэрыялізму, марксізма і ленінізма>, па сутнасці развіваў нац.-адраджэнскую традыцыю ў л-ры. У арт. Бабарэхі «Вясну радзіла восень» (1925, № 7) абгрунтавана маладнякоўская канцэпцыя гісторыі бел. л-ры і яе тагачаснага стану. Пасля выхаду ў маі 1926 з яго складу ірупы «Узвышша» «M.» аб'ядноўваў пісьменнікаў другога «маладнякоўскага прыліву» (З.Бандарына, Барашка, Я.Бобрык, П.Броўка, А.Вечар, Галавач, К.Губарэвіч, І.Гурскі, У.Жьшка, А.Звонак, В.Каваль, А.Куляшоў, М.Лынькоў, Ю.Лявонны, Б.Мікуліч, Моркаўка, М.Нікановіч, А.Салагуб, Я.Скрыган, Ю.Таўбін, Я.Туміловіч, У.Хадыка, М.Хведаровіч, С.Хурсік, Н.Чарнушэвіч,
Вокладка часопіса «Маладняк» 1924.
556
МАЛАДОЕ
С.Шушкевіч). Кіруючую ролю ў «M.» захоўвалі М.Чарот, АДудар, Зарэцкі, якія ў канцы 1927 разам са старэйшымі пісьменнікамі стварылі аб’яднанне *Полымя». Часопіс адмовіўся ад ілюстрацый, увёў аддзелы паэзіі, прозы, крытыкі і публідыстыкі, друкаваў пераклады. Аднак яго крытычны аддзел прэтэндаваў на манаполію ў вызначэнні паліт. і эстэт. лініі бел. л-ры і дапускаў вульгарна-сацыялагічныя ацэнкі ў асвятленні бягучага літ. працэсу, асабліва ў арт. Т.Глыбоцкага (А.Дудара). 3 сярэдзіны 1928 «M.» (пераважна ў крытыкапубліцыстычнай частцы) перайшоў на спрошчаную пазіцыю Расійскай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў. У арт. АГародні, Галавача, Р.Мурашкі, Барашкі, У.Бухаркіна, С.Васілёнка беспадстаўна абвінавачваліся бел. пісьменнікі і літ.-знаўцы, асабліва тыя, хто прымыкаў да «Узвышша> і «Полымя». З’яўляліся і аб’ектыўныя арт. Я.Барычэўскага, П.Бузука, Гарэцкага, А Н ек рашэвіча, М.Піятуховіча і інш., вершы і паэмы Броўкі, Куляшова, В.Маракова, Хадыкі, апавяданні, аповесці і раманы ЗАстапенкі, Галавача, Ц.Гартнага, Мікуліча, Э.Самуйлёнка, нарысы Скрыгана. У 1932 як орган Аргкамітэта Саюза пісьменнікаў БССР дубліраваў функдыі Час. «Псшымя» і ў пэўнай ступені скампраметаваў сябе вульгарна-сацыялагічнай іфьггыкай (Л.Бэндэ, А.Кучар і ІДШ.). Літ.: Г і л е в і ч Н.С. Акрыленая рэвалюцыяй: (Паэзія «Маладняка»), Мн., 1962; К о н a н У.М. Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917—1934 іт.). Мн., 1968; Я г о ж. Алам Бабарэка: Крытыка-біягр. нарыс. Мн., 1976; М у ш ы н с к і М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 20—30-я гг. Мн., 1975. У.М.Конан. «МАЛАД0Е Ж Ы ЦЦ Ё», заходнебеларускі маладзёжны часопіс. Выдаваўся з лют. 1921 да студз. 1923 y Вільні на бел. мове; неперыядычна. Заклікаў мсшадзь да паліт. і сац. самаўсведамлення, салідарнасці з прагрэс. моладдзю інш. краін. Асаблівую ўвагу аддаваў прапагандзе духоўдай спадчыны бел. народа, выхаванню пашаны да яе. Асвятляў падзеі культ. жыцця Зах. Беларусі. Друкаваў вершы У.Жьілкі, І.Дварчаніна, У.Дубоўкі, М.Запольскага, М.Парашкевічанкі, Ю.Сергіевіча, В.Сталяронка, С.Глебава, апавяданні і замалёўкі Чурылы, Я.Драздовіча (псеўд. І.Разора), М.Ільяшэвіча, літ.-крытычныя артыкулы, нарысы пра творчасць Ф.Багушэвіча, ВДунінаМарцінкевіча, Я.Коласа. Змяшчаў пераклады твораў на бел. мову А.Герцэна, І.Тургенева, Г.Лангфела. Усяго выйшла 7 нумароў. А.С.Ліс. «МАЛАД0СЦЬ», штомесячны літ.маст. і грамадска-паліт. ілюстраваны маладзёжны часопіс. Выдаецца з крас. 1953 y Мінску на бел. мове. Гал. рэдактары: А.Кулакоўскі (1953— 58), П .Панчанка (1958—66), А.Асіпенка (1966— 72), Г.Бураўкін (1972— 78), В.Зуёнак
1 B 1 H H
Прут 30— 10 тыс. г. назад. Назва ад шматслойных стаянак каля в. Маладова ў Чарнавідкай вобл. Украіны. Насельніцтва займалася паляваннем на паўн. аленя, маманта, шарсцістага насарога і інш., збіральніцгвам. Жыло на стаянках y часовых буданападобных жытлах, вырабляла крамянёвыя вастрыі з краявой рэтушшу, скрабкі з двухбаковай апрацоўкаю, пласдінкі з прытупленым краем, касцяныя наканечнікі, дзяржанні, лашчылы, т.зв. «жэзлы начальнікаў». А.В.Іоў.
Вокладка часопіса «Маладоспь». 1999. (1978— 82), А.Грачанікаў (1982—91), Г.Далідовіч (з 1991). Друкуе творы бел. пісьменніхаў — раманы, аповесці, апавяданні, паэмы, вершы, п’есы, публіцыстычныя, крытычныя і літ.-знаўчыя артыкулы, рэцэнзіі, матэрыялы на навук., грамадска-паліт., гіст. тэмы, фотарэпартажы, нарысы пра работнікаў вытворчасці, дзеячаў навукі, культуры, л-ры і мастацгва, пераклады і інш. Змяшчае ілюстрацыі, рэпрадукцыі твораў выяўл. мастаіггва. Асвятляе пераважна жыццё, прац. і вытв. дзейнасць бел. моладзі. У часопісе друкаваліся ААдамовіч, С.Александровіч, Асіленка, В.Бечык, П.Броўка, Р.Бярозкін, В.Вітка, С.Гаўрусёў, Л.Геніюш, АГрачаніхаў, У.Дубоўка, У.Калеснік, У.Караткевіч, К.Юрэенха, Я.Колас, Кулакоўскі, АКуляшоў, М.Лынькоў, П.Макаль, Я.Маўр, І.Мележ, В.Палтаран, Панчанка, Б.Сачанка, М.Сгральцоў, М.Танк, І.Чыгрынаў, Я.Янішчыц і інш.; супрацоўнічаюць В Адамчык, С.Андраюк, М.Арочка, М.Аўрамчых, Р.Барадулін, Я.Брыль, Дз.Бугаёў, Бураўкін, В.Быкаў, АВасілевіч, Н.Гілевіч, С.Грахоўскі, У.Гніламёдаў, У.Дамашэвіч, АЖук, СЗаконнікаў, Зуёнак, М.Ермаловіч, В.Каваленка, К.Камейша, АКудравец, Я.Лецка, АЛойка, І.Навуменха, Г.Пашхоў, Я.Сіпакоў, І.Шамякін, У.Юрэвіч і інш.; бел. мастакі П.Драчоў, АКашкурэвіч, М.Купава, АМарачкін, В.Шаранговіч, Л.Шчамялёў і інш. Аўтарамі ў часопісе выступаюць таксама дзеячы культуры і навукі, працаўнікі вытворчасці і г.д. 3 1988 пры часопісе выходзідь штомесячны літ. дадатак «Бібліятэка часопіса «Маладосдь». Г.В.Далідовіч. МАЛАД0ЎСКАЯ
ВЕРХНЕПАЛЕАЛ1-
ТЬІЧНАЯ КУЛЬТЎРА, с я р э д н е д н я с т р о ў с к а я к у л ь т у р а , археалагічная культура насельніцтва, што жыло ў бас. сярэдняга Днястра і р.
МАЛАД0ЎСКАЯ МУСЦЬЁРСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура эпохі мусцье (каля 70— 60 тыс. г. назад) y сярэднім цячэнні Днястра. Назва ад стаянак каля в. Маладова ў Чарнавіцкай вобл. Украіны. Аснова гаспадаркі — паляванне на маманта і шарсцістага насарога. На помніках М.м.к. ўпершыню выяўлены рэшткі мусцьерскіх жытлаў — авальныя выкладкі спецыяльна падабраных вял. касцей мамантаў. У адным з жытлаў знойдзены сляды 15 вогнішчаў. Для М.м.к. характэрны крамянёвыя прылады, вырабленыя на пласцінах і пласцінкавых адшчэпах: скрэблы, скрэблы-нажы, вастрыі інш., апрацаваныя неглыбокай краявой рэтушшу. Пануе левалуазская тэхніка расшчаплення крэменю. А.В.Іоў. МАЛАДЎШЫНСКАЕ
РАД0ВІШ ЧА
НАФТЫ. У Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., каля в. Маладуша. Адкрыта ў 1977. Распрацоўваецца з 1982. Паклады нафты пл. 8 ,8 км 2 прымеркаваны да падсалявых адкладаў верхняга дэвону на ПнУ Прыпяцкага прагіну ў межах Маладушынскай зоны падняцдяў. Нафтаносны гарызонт залягае на глыб. 3100— 3550 м. Пароды-калектары — даламіты з праслоямі вапнякоў, слабагліністыя даламітызаваныя вапнякі. Нафта лёгкая, маласярністая, маласмалістая, парафінавая. А.П.ПІчураў. «МАЛАДЫ ЗМАГАР», нелегальная ra sera для моладзі Зах. Беларусі. Выдавалася ЦК КСМ ЗБ y 1930— 35 на бел. (асобныя нумары на польск.) мове. Асвятляла жыццё мсшадзі ў Зах. Беларусі, БССР і СССР. 3 бальшавіцкіх пазіцый крытыкавала дзейнасць бел. нац.-дэмакр. партый і арг-цый, унутр. і знешнюю палітыку польск. ўрада, заклікала моладзь да барадьбы за сац. і нац. вызваленне і ўз’яднаяне Зах. Беларусі э БССР. Выстулала з прапановамі лаляпш эння жыдця працоўных Зах. Беларусі, y т.л. за скарачэнне лрацоўнага дня, павыліэнне зарплаты, ахову прады, сац. страхаваняе, за выкладанне ў школе на бел. мове, y абарону палітвязняў. Яе пераемдіцай стала газ. «Голас моладзі».
П.І.ЗялШскі. «МАЛАДЬІ КАМУНІСТ», нелегальная газета; орган Ц К КСМ ЗБ. Выдавалася ў 1924— 37 на бел. і рус. (асобныя нумары на польск. і яўр.) мовах. Спачатку друкавалася ў Мінску, потым y Вільні. Арганізатар і лершы рэдактар В.З.Хару-
жая. Інфармавала пра рашэнні кіруючых органаў ВКП(б), КП(б)Б, ЛКСМ Б, КПП, КСМ ЗБ, КІМа, дзейнасць камсамольскіх арг-цый Зах. Беларусі. Асвятляла жыццё працоўнай моладзі. Выступала як арганізатар падп. барацьбы за вызваленне Зах. Беларусі і ўз’яднанне яе з БССР, давала канкрэтныя парады па падрыхтоўцы і правядзенні мітынгаў, дэманстрацый, забастовак. Займала прасталінскую пазіцыю ў адносінах да бел. нац.-дэмакр. партый, арг-цый і іх дзеячаў, выступала з крытыкай т.зв. трацкісцка-зіноўеўскага блока, правага ўхілу ў ВКП(б), заклікала змагацца з правым ухілам y КСМ ЗБ. Змяшчала асобныя вершы Я.Купалы, Я.Коласа, П.Пестрака, В.Таўлая, М.Засіма, рэв. песні, частушкі. Выйшла каля 50 нумароў. П.І.Зялінасі.
МАЛАЖАЙ Галіна Мікалаеўна (н. 15.3.1938, в. Кустын Брэсцкага р-на), бел. мовазнавец. Чл.-кар. Акадэміі адукацыі Беларусі (1998). Канд. філал. н. (1971), праф. (1988). Скончыла Брэсцкі пед. ін-т (1960). Працавала настаўніцай, з 1963 y Брэсцкім ун-це (з 1981 заг. кафедры бел. мовазнаўства). Даследуе бел. літ. фразеалогію і асаблівасці мовы маст. л-ры: «Беларуская перыфраза» (1974), «Сучасная беларуская мова: Перыфраза» (1980), «Сучасная беларуская мова: Слова. Перыфраза. Фразеалагізм» (1992) і інш. Аўтар вучэбных дапаможнікаў «Лінгвістычны аналіз тэксту: Заданні, тэксты, парады» (1982, 2-е выд. 1992), «Беларуская мова» (1986, y сааўт.), «Пазакласная праца па беларускай мове» (1990, з С.Рачэўскім), «Практыкум па беларускай мове» (1993, y са-
МАЛАІТА________________557 аўт.) сааўтар школьных падручнікаў па бел. мове для 6 -га і 7-га класаў і інш. МАЛАЖЫН, вёска ў Брагінскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 24 км на У ад г.п. Брагін, 154 км ад Гомеля, 50 км ад чыг. ст. Хойнікі. 582 ж ., 207 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувяэі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. MAJIÂ1TA (Malaita), вулканічны востраў y Ціхім ак., y складзе дзяржавы Саламонавы Астравы. Пл. 4,1 тыс. км2. Насельніцтва — меланезійцы, 86 тыс. ж. (1990). Выш. да 1303 м. Пакрыты вільготнатрапічным лесам. Плантацыі какосавай пальмы. Гал. горад — Аукі.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 9-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ
Галоўная рэдакцыя
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў
Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных нйвук П.Ц.Петрыкаў; намеснік галоўнага рэдактара В.Ц.Осіпаў; намеснік галоўнага рэдактара ГЛ.Фатыхава; намеснік гадоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; вядучьм мастацкія рэдактары Н.В.Барай, В.У.Мінько; мастацкія рэдактары В.Г.Загародні, Т.В.Шабунько, Л.С.Ш афрановіч; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава.
Група картаграфіі Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі
Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Рэдакцыя гісторыі Беларусі
Група тэхнічных рэдактараў
Заг. рэдакцыі — кандьшат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка, Дз.М.Чаркасаў; рэдактар Ю.Я.Гаева, І.В.Лабанок.
Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучыя навуковыя рэдактары Л.М.Драбовіч, М.Г.Нікіцін; навуковьш рэдактары кандыдат гістарычных навук В.У.Адзярыха, Н.АДзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандьшат філасофскіх навук Р.ЧЛянькевіч; навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу В.А.Юшкевіч.
Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч, B. В.Філіпава.
Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары кандьшат філалагічных навук І.У.Саламевіч, ЛА .С івалобчык; навуковыя рэдактары ВА.Войніч, Г.І.Дайлідава, Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, Т.С.Сівянок, А.В.Спрынчан.
М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель.
Рэдакцыя фотаздымкаў і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А.П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі С.АЖукавень, І.У.Каваленка.
Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — СА.М акаёнак; інжынеры М.В.Грышчанкова, І.В.Касцюкевіч, І.М.Кузьмянкова; аператары І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, Р.У.Дзявочка, Л.А.Мурашка, С.М.Хаустовіч.
Вытворчы аддзел Заг. аддзела — З.А.Талерчык; інжынеры-тэхнолагі Т.М.Грыцышьш, А.М.Красавіна. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, ФА.Юркевіч.
Карэктарская Заг. карэктарскай — А.В.Семенчукова; ст. карэктары Н.У.Бохан, С.В.Рабец, В.М.Чудакова; карэктар В.П.Спірыдонава.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка.
Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі
Машынапіснае бюро
Заг. рэдакцыі — кандьшат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова, А.М.Петрыкаў; навуковыя рэдактары Т.І.Жукоўская, Т.І.Малашэвіч; рэдактары C. С.Барыскевіч, А.С.Бельская, В.І.Кіцікаў.
Агульны аддзел
Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучы навуковы рэдактар І.Я.Афнагель; навуковыя рэдактары Ю.В.Бярэзіна, АА.Дабрыцкая, Л.В.Лоўчая, кандьшат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец.
ГЛ.Анісімава, ЛЛ.Шыбаева.
Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах Т.А.Кароткіна; вядучы навуковы рэдактар Л.М.Ш астакова; вядучы спецыяліст ВЛ.Падшывалаў; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна.
Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — С.У.Чахута; бухгалтары В.Ю.Васільева, Н.У.Дайлідава, ВА.Капыток, А.А.Конан, Н.Н.Статкевіч, А.У.Токарава.
Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук
Планава-эканамічны аддзел
Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук А І.Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацута; навуковьм рэдактары П.С.Габец, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч.
Заг. аддзела — Т.Я.Буракова; вядучы эканаміст ТЛ Л ук’янава.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К.Мазоўка, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Г.Т.Глушчанка, АА.М ааль, М.А.Маўзон, Т.І.Нішт, Т.П.Панчанка, М.В.Пятроўская, Л.А.Суднік, АА.Федасеева.
Аддзел маркетынгу Заг. аддзела — М.К.Раткевіч; СА.Акружко, АЛ.Кудраўцава, Ю.В.Жлановіч, В.ЭЛіпніцкі, ІЛ .М ірон, М.Ф.Пачэпка.
Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — АЛ.Бадылевіч.
БЕЛАРУСКАЯ Э Н Ц Ы К Л А П Е Д Ы Я TOM 9
КУЛІБІН — МАЛАІТА У томе змешчаны 1048 ілюстрацый, y т.л. 277 партрэтаў, 56 карт Мастацкае афармленне
Э .Э .Ж а к е в іч а , А .М .Х ількевіча
Мастацкія рэдактары: Н .В .Б арай , В .Г .Загародн і, В .У .М ін ько, Т .В .Ш абунько, Л .С .Ш аф ран овіч Тэхнічныя рэдактары:
М .І.Г ры невіч, Н .М .Ш эвель
Карэктары:
Н .У .Б охан , С .В .Р абец , А .В .С ем ен ч укова, В. П. С піры донава, B. М. Ч удакова
Падпісана да друку 05.11.99. Фармат 84x108 х/\ь. Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 58,8. Ум. фарб.-адб. 236,8. Ул.выд. арк. 104,03. Тыраж 10 000 экз. Заказ 456. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.97. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, вул. Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, вул. Каржанеўскага, 20.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — МаБ 4 3 лаіта / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. —
560 с.: іл. ISBN 985-11-0155-9 (т.9) ISBN 985-11-0035-8
i j 1
1 i
л F
( I в т г I A
в
ISBN 985-11-0155-9
i s
Р
9
789851 101555
УДК 03(476) ББК 92(4Бен)