Н.Н, Ш в a p e в B.B. Грунтоведенне Луны. узяўшыся за рукі выконваюць некалькі M., 1979; У л п л Ф.Л. Семья Солнца: Пер. с разоў запар блок рухаў: прыстаўныя англ. М., 1984; M a р о в В.Я. Планегы Сол- крокі ўправа, улева, плясканне ў далонечной снстемы. 2 нзд. М., 1986. ні, павароты дзяўчыны пад рукой y А.А.Шымбалёў. хлопца, вярчэнне ў вальсе і інш. МЁСЯЦ к а л я н д а р н ы , адзінка вымярэння прамежкаў часу ў розных ка- МЁСЯЦАВА-С0НЕЧНЫ КАЛЯНДАР гл. ў арт. Каляндар. ляндарных сістэмах. Адрозніваюць М.: с і н а д ы ч н ы (29,5306 МЁСЯЦАВЫ ГОД, іл. ў арт. Год. суг) — перыяд змен фаз Месяца; с і д э р ы ч н ы (27,3217 суг) — перыяд абарачэн- МЁСЯЦАВЫ КАЛЯНДАР, гл. ў арт. ня Месяца вакол Зямлі адносна зорак, т р a п і ч н ы (27,3216 сут) — перыяд вяртання Каляндар. Месяца да той самай даўгаты, a н a м a л і с МЁСЯЦАВЫ КАМЕНЬ, спажывецкая т ы ч н ы (27,5546 сут) — прамежак часу, за які Месяц паслядоўна праходзіць праз перы- назва некаторых разнавіднасцей светлагей сваёй арбіты; д р а к а н і ч н ы (27,2122 афарбаваных палявых шпатаў, якім суг) — прамежак часу паміж двума паслядоў- уласціва апалесцэнцыя або серабрыстанымі праходжаннямі Месяца праз адзін і той сіняватая ірызацыя. Эфектам М.к. важа вузел сваёй арбіты. Гл. таксама Год, Ка- лодаюць асобныя рознасці паўпразрысляндар і арт. пра асобныя месяцы года. тага адуляру, плагіяклазу (напр., т.зв. «МЁСЯЦ», серыя сав. аўтаматычных «беламарыт»), зрэдку мікракліну. Трапміжппанетных станцый (ÀMC) для дас- ляецца ў пегматытах. Лепшыя ўзоры ледавання Месяца і касм. ітрасторы, a ірызуючага плагіяклазу паходзяць са таксама праграма іх распрацоўкі і за- скальных агаленняў Кій-вострава на Белым моры. Каштоўны вырабны капускаў. Створаны для дасягнення памень. верхні Месяца і мяккай пасадкі на яе, вываду на калямесяцавую арбігу, транМЁСЯЦАВЫ САМАХ0ДНЫ A11APÂT, спарціроўкі месяцавых самаходных апам е с я ц а х о д , транспартная прылада, ратаў, вяртання на Зямлю і інш. якая можа кіравацца аўтаматычна ці «M.-1» (запуск 2.1.1959) — першая ў свеце касманаўтамі, для перамяшчэння па паАМС, запушчаная ў бок Месяца, першы верхні Месяца і правйдзення навук. штучны спадарожнік Сонца. «М.-2» (запуск 12.9.1959) упершыню ў свеце дасягнула па- даследаванняў. Першыя аўтам. М.с.а., кіравальныя з Зямверхні Месяца (14.9.1959). «М.-З» (запуск 4.10.1959) перадала на Зямлю фотаэдымкі ад- лі, «Месяцаход-1» і «Месядаход-2» створаны варогнага боку Месяца (7.10.1959). «М.-9» ў СССР і дастаўлены на паверхню Месяца 17.11.1970 аўтам. міжпланетнай станцыяй (запуск 31.1.1966) здзейсніла мяккую пасадку (АМС) «Месяц-17» і 16.1.1973 — АМС «Мена лаверхню Месяца (3.2.1966). «M.-10» (запуск 31.3.1966) — першы штучны спадарож- сяц-21* адпаведна. Месяцаходы складаліся з 2 асн. частак: герметычнага прыборна-агрэнік Месяца. «M.-16» (запуск 12.9.1970) дастагатнага адсека і колавага шасі. У адсеку развіла месяцавы грунт на Зямлю; гэта ж зрабілі «М.-20» i «М.-24». «M.-17» (запуск мяшчаліся сістэмы тэрмарэгулявання, элек10.11.1970) даставіла на Месяц месяцавы са- трасілкавання, радыёкомплексу, дыстанцыйнага кіравання і інш. Звонку знаходзіліся ТВмаходны апарат («Месяцаход-1»); гэта ж зрабіла «M.-21» з «Месяцаходам-2». Усяго ў камеры, антэны, навук. апаратура і інш. Электрасілхаванне забяспечвалася хім. і со1959—76 запушчаны 24 «М.». У.СЛарыёнаў. нечнымі батарэямі і ізатопнымі крыніцамі. Шасі (8 вядучых колаў) забяспечвала перамя«МЁСЯЦ», «М е с я ч ы к » , гарадскі бы- шчэнне па паверхні Месяца, рэжым руху тавы танец. Створаны на аснове песні выбіраўся на аснове ТВ-інфармацыі і тэле«Свеціць месяц». Муз. памер 4/4. Тэмп метрычных звестак. Працягласць актыўнага умерана хуткі. Вядомы з канда 19 ст. функцыянавання «Месяцахода-1» — 301,3 суг, пройдзена 10,54 км, даследавана 80 тыс. На Беларусі найб. пашыраны ў вясковым асяроддзі, дзе зазнаў уплыў нар. м2 месяцавай паверхні, атрымана больш за 200 панарам і больш за 20 тыс. здымхаў пахарэаграфіі. Mae мноства мясц. варыян- верхні Месяца. «Месяцаход-2» ва ўмовах таў. Найб. папулярны парны, калі вы- складанага рэльефу за 123 сут пераадолеў 37 км. канаўцы, стоячы парамі тварам y твар, Першы кіравальны месяцаход — амер. апарат Да арт. Месяцавы самаходны аларат Кампаноўка і габарытныя памеры (мм) «Месяцахода-1»; 1 — герметычны прыладны адсек; 2 — тэлекамеры; 3 — вугалковы адбівальнік; 4 — востранакіраваная і маланакіраваная антэны; 5 — радыятар-ахаладжальнік; 6 — сонечная батарэя; 7 — штыравая антэна; 8 — прылада для вызначэння фіэіка-механічных уласцівасцей грунту; 9 — тэлефотакамеры; 10 — блок колаў шасі.
МЕТА
301
«Ровер» (1971). У 1971—72 на Месяц дастаўлены касм. караблямі «Агіалон-15, -16, -17» 3 месяцаходы «Ровер» для перамяшчэння астранаўгаў Макс. маса (з 2 астранаўгамі і грузам) 725 кг, макс. пройдзеная адлегласць 36 км. Літ.: Передвнжная лабораторня на Луне — Луноход-1. T.1—2. М., 1971—78. У. СЛарыёнаў. МЁСЯЦАВЫЯ ЗАЦЬМЁННІ, гл. ў арг. Зацьменні. МЕСЯЦАХ0Д, гл. Месяцавы самаходны апарат.
МЁСЯЦЫ-РЫБЫ (Molidae), сямейства рыб атр. іголкабрухападобных. 3 роды (Masturus, Mola, Ranzania), 4 віды. Жывуць пераважна ў трапічных і субтрапічных водах адкрытага акіяна. Маларухомыя. Даўж. да 3 м і больш, маса да 1,4 т. Цела высокае, сціснугае з бакоў, без хваста; нагадвае дыск месяца (адсюль назва). Функцьпо хваста выконваюць заднія ч. спіннога і анальнага плаўнікоў. Скура тоўстая, эластычная, з касцянымі бугаркамі або пласцінкамі. Зубы злітыя ў пласціны. Кормяцца ракападобнымі, кальмарамі, дробнай рыбай і інш. МЕТА... (ад грэч. meta за, паміж, пасля), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае пераход да чагонебудзь інш., змену стану, ператварэнне (напр., метагенез, метамарфоза). META-, гл. ў арт. Орта-, мета-, пара- ў хіміі. META (Meta), рака ў Калумбіі (у нізоўях служыць мяжой паміж Калумбіяй і Венесуэлай), левы прыток р. Арынока. Даўж. больш за 1000 км, пл. басейна 104 тыс. км2. Вытокі ва Усх. Кардыльеры, цячэ пераважна па раўнінах Льянас-Арынока. Сярэдні расход вады 2500 м3/с. Бурныя летнія паводкі. Ніжэй г. Пуэрга-Лопес суднаходная. Найб. гарады: Пуэрта-Карэньё (у вусці) і Аракуэ.
302___________ МЕТАБАЛІЗМ МЕТАБАЛІЗМ, гл. ÿ арт. Лбмен рэчываў. МЕТАБАЛІТЫ, рэчывы, якія ўтвараюцда ў клетках, тканках і органах раслін, жывёл і чалавека ў выніку біяхім. рэакцый y працэсах абмену рэчываў. Утвараюцца пры ўдзеле слецыфічных ферментаў. Удзельнічаюць y драцэсах анабалізму і катабалізму. У ф і з і я л о г і і і м е д ы ц ы н е д а М . звычайна адносяць прадукты ўнутрыклетачнага абмену, падлеглыя канчатковаму разбурэнню і выдаленню з арганізма. Большасць М., якія паступаюць y кроў, удзельнічаюць y гумаральнай рэгуляцыі функцый, ажыццяўляюць уплыў на біяхім. і фізіял. працэсы. МЕТАГАл Ак ТЫКА, сукупнасць галактык, скопішчаў галактык і інш. пазагалактычных аб’ектаў; найб. з вядомых сістэм нябесных цел. Асн. структурнай адзінкай М. з’яўляюцца групы і скопішчы галактык, якія маюдь да некалькіх тысяч галактык, але могуць быць і асобныя галактыкі. Mae ячэістую структуру — галактыкі і скопішчы галактык знаходзяцца на мяжы вял. прасторавых ячэек, памеры якіх каля 100 Мпк, таўшчыня сценак 3—4 Мпк. Вял. скопішчы галакгык знаходзяцца ў вузлах такой структуры. У прасторы ламіж галактыкамі існуе міжгалактычны газ. Найважнейшая ўласцівасдь М. — яе расшырэнне. Усе скопішчы галактык адцаляюцца адно ад аднаго са скорасцю, прапарцыянальнай іх адлегласці ад назіральніка (гл. Расшырэнне Сусвету). Падяцце М. мае гіпатэтычны характар і часцей ужываецца для вызначэння часткі Сусвету, якую назіраюць. Гл. таксама Касмалогія. А.А.Шымбалёў. METATEHÉ3 (ад мета... + ...генез) y б і я л о г i і, адна з форм чаргавання пакаленняў, пры якой пакаленні асобін, што размнажаюцца палавым шляхам, змяняюцца на пакаленні асобін, якія раэмнажаюцца бясполым шляхам. Характэрны для кішачнаполасцевых, некат. плоскіх і кольчатых чарвей. Напр., y эхінакока ў кішэчніку асн. гаспадара адбываецца выспяванне яец (палавое размдажэнне), a ў целе прамежкавага гаспадара ўтвараецца лічынка (фіна), унутры якой пачкаваннем фарміруюцца даччыныя пузыры з галоўкамі чарвей (бяспсшае размнажэнне). Кожная галоўка ў кішэчніку асн. гаспадара дае пачатак новай стужачнай форме. Р.Г.Заяц. METATEHÉ3, сукупнасць працэсаў лераўтварэння асадкавых горных парод пры іх апусканні ў глыбокія гарызонты літасферы ва ўмовах нарастання ціску і т-ры; заключная стадыя літагенезу, якая апераджае працэсы метамарфізму. На стадыі М. працягваецца пераўтварэнне асадкавых парод, пачатае на стадыях дыягенезу і катагенеэу. У адрозненне ад катагенезу працэсы М. праця-
каюць пры болып высокай т-ры (300— 450 °С) і геастатычным ціску (400—600 МПа), сярод іх вял. роля стрэсавых дэфармацый і цвердафазавых рэакцый. На стадыі М. фарміруюцда бластычныя, шыпападобныя і катакластычныя структуры, тэкстуры кліважу і крышталізацыйнай сландаватасці. У выніку працэсаў М. ўтвараюцда кварцыта-пескавікі, квардыты, філітападобныя сладды, мармурызаваныя вапнякі і даламіты, графітызавадыя адтрацьггы. АА.Махнач. МЕТАД (ад грэч. methodos шлях даследавандя або лазнаддя, тэорыя, вучэдне), слосаб лазнання, сукулдасць лрыёмаў і алерацый лрактычдага і тэарэт. асваення рэчаіснасці. М. могуць быць лрыёмы давук. даследавалля і маст. творчасці, сістэмы алерацый y тэхдіцы, лрам-сці, сельскай гасладарцы і інш. У філасофіі лад М. разумеюць лэўды слосаб дабудовы і абгрудтаваддя сістэмы філас. і давук. ведаў. Зыходдыя ўяўледні аб М. сфарміравады ў антычнасці, але сістэмнае вывучэдне і раслрацоўка М. адносіцца да Новага часу і звязала з узнікнеддем і развіццём экслерым. давукі. Пачыдальнік метадалогіі доследнай давукі Ф.Бэкад лараўноўваў М. з лаходняй, якая асвятляе шлях y цемры. Выключдая роздатыповасць аб’ектаў навукі і чалавечай лрактыкі абумоўліваюць разнастайнасць М., таму слробы выпрацаваць універсальны, лрыдатны да лазнання ўсіх з’яў і аб’ектаў М. де лрывялі да поспеху. Адрозніваюць агульныя М., якія выкарыстоўваюцца ў лрацэсе як давук., так і звычайнага пазналня, a таксама ў лрактычнай дзейдасці, і давук. М., уласцівыя толькі навук. лаздаддю. Навук. М., y сваю чаріу, падзяляюцца на агульналавуковыя, якія выкарыстоўваюцца ў розных галінах навукі, і кадкрэтна-давук., або слецыяльдыя, якія ўжываюцца ў рамках асобных давук. дысцыллін. Тэддэнцыя штэграцыі навук. ведаў вядзе да лашыранага выкарыстадня М. адных навук y ілш. навуках, што актуалізуе лытадне лра М. міждысцылліннага даследавалдя. У залежнасці ад суадлясендя з волытам вылучаюць М. эмлірычныя і тэарэтычныя; адрозніваюць таксама лагічдыя М., звязаныя з абстракгдым, разумовым узроўнем лаздаддя (аналіз, сінтэз, іддукцыя, дэдухдыя, аналогія і інш.), і лрактычдыя М., деласрэдна звязадыя з матэрыяльдай, лрактычналрадметдай дзейдасцю (дазірадне, рэальды экслерымедт і інш.). Павялічваецца роля М. навук.-тэхн. творчасці, дзе давук. лошук слалучаецца з выдаходствам і дзе творца слалучае ў сабе якасці даследчыка і іджынера. У залежнасці ад мэты М. ладзяляюць на эўрыстычдыя (скіраваныя да адкрыццё новага) і алгарытмічдыя. Паводле характару дэтэрмідацыі адрозніваюць адназдачдадэтэрмінаваныя і імавернасныя М. Ужываецца таксама класіфікадыя М. на колькасдыя і якасныя. У залежнасці ад сферы выкарыстадня бываюць М. хім., фіз., біял., лінгвістычныя, сацыялагіч-
ныя і інш. Развіццё М., іх ускладненне 1 дыферэнцыяцыя абумовілі стварэнне вучэдля аб М. — метадалогіі. Літ.\ Б э к о н Ф. Новый Органон / / Соч. 2 нзд. М., 1978. Т. 2; Ст е п н н В.С., Е л с y к о в А.Н. Методы научного познання. Мн., 1974; К о ч е р г н н АН. Научное познанне: формы, методы, лодходы. М., 1991. С.А.Яцкевіч. МЕТАД МАСТАЦКІ, гістарычда абумоўлены слосаб адлюстравандя рэчаіснасці ў мастацтве; тыл маст. мыследдя, сукупдасць лрыдцылаў адбору, ідэйдаэстэт. ацэдкі і абагульнення жыццёвых з’яў з пазіцый грамадскіх ідэалаў. Суаддосіцца з маст. светалоглядам, кірудкам і стшем, з ’яўляецца адносна іх больш шырокім сінтээуючым ланяццем. Тэрмін «М.м.» ўзнік y сав. літ. крытыцы 1920 — лач. 1930-х г., але само лаляцце лад інш. назвамі распрацоўвалася даўно [тэорыя мімезісу ў ант. лаэтыцы, тры адзідствы ў класіцызме, лалярызацыя ідэалу і рэальнасці ў рамантызме, маст. тыпізацыя ў рэалйме, лрынцыл non finite (дезакончанасць) y мадэрнізме]. Гісторыі маст. культуры вядомы нарматыўныя і свабоддыя М.м.: лершыя арыентуюць творчасць да традыц. калоды, узоры, адзідства стылю дры разнастайнасці жанраў (ант. рэалізм, сярэдневяковае царк. мастацтва, класіцызм); другія далускаюць раздастайдасць стыляў і светалоглядных арыентацый (рэдесансавы і крытычны рэалізм, рамантызм, мадэрнізм). У гіст. развіцці маст. культуры Беларусі выявіліся М.м. і кірункі, вядомыя агульнаеўрал. мастацгву: кададічныя жадры л-ры, жывадісу, архітэктуры сярэддевякоўя, асветніцкі рэалЬм, сентыменталізм y л-ры, класіцызм і барока ў архітэюуры і тэатры, рамадтызм і крытычны рэалізм y нац.-адраджэнскай л-ры 19 — лач. 20 ст. У рамках дац. адраджэнскага руху ўзлік сдецыфічна беларускі М.м. — адраджанізм (гл. Адраджэнне нацыянальнае), дазней маладдякізм (гл. «Маладняк») і аквітызм (гл. «Узвышша») як лац.-маст. альтэрнатыва сацыяліст. рэалізму. У.М.Конан. МЕТАДАЛ0ГІЯ, 1) сукуішасць лрыёмаў даследавання, якія ўжываюцца ў якой-н. лавуцы. 2) Вучэнне дра метады давук. лазнання і дераўтварэнне свету, ужывадне навук. светадоглядных лрынцылаў да працэсу тэарэт. даздаддя і лрактыкі. Пытадді М. дазнаддя былі аб’ектам увагі яшчэ ў антычнасці, калі Арыстоцель раслрацаваў вучэнде аб катэгорыях як аргадізуючых формах лаздадня (сваю лагічдую сістэму ён дазываў «аргадодам» — удіверсальным сродкам ісціннага лазналня). У сярэддевякоўі драблемы М. де выходзілі за рамкі лагічдых лабудоў. У новьм часы М. набыла самастойды статус y сістэме навук. ведаў. Англ. філосаф Ф.Бэкан улершылю ўзброіў давуку расдрацоўкай іддукцыйдага метаду, шляхам абгрунтавандя ролі эмдірычных метадаў y пазнадді. Франц. вучоны РДэкарт ластавіў да дершы длад раслрацоўку рацыяналістычлых асноў М. даздаддя, выка-
рыстанне дэдуктыўнага метаду. Спроба пераадсшець абмежаванасць рацыяналістычнай і эмпірычнай плыней y М. была зроблена прадстаўнікамі ням. класічнай філасофіі І.Кантам, І.Фіхтэ, Ф.Шэлінгам, Г.Гегелем, якія ажыццявілі пераход да распрацоўкі дыялектычнай М. ў яе ідэаліст. форме. Пры гэтым дыялектыка разглядалася як усеагульны метад пазнання і духоўнай дзейнасці. Пераапрацаваныя на матэрыяліст. аснове дыялект. прынцыпы былі пакладзены ў аснову марксісцкай М. Дыялектычна-матэрыяліст. М. (К.Маркс, Ф.Энгельс, У.І.Ленін) зыходзіць з таго, што навук. пазнанне магчыма толькі тады, калі яно адлюстроўвае аб’ектыўныя законы прыроды і грамадства. Надаючы такой М. рысы ўсеагульнасці, марксізм разглядае яе таксама як сродак рэвалюцыйна-практычнага пераўгварэння рэчаіснасці. Патрэбы навукі і практыкі 20 ст. абумовілі ператварэнне М. ў спецыялізаваную галіну ведаў. У адрозненне ад тэорыі пазнання, аб’ектам якой з’яўляецца паэнавальная дзейнасць y цэлым, М. акцэнтуе ўвагу на струкгурнай арганізацыі і сродках пазнання, унутр. механізмах і логіды развідця ведаў. Змястоўны аспекг М. ўключае ў сябе такія праблемы, як: струкгура навук. ведаў увогуле і навук. тэорый y прыватнасці; струкгура і аперацыянальны склад метадаў навукі; крытэрыі навуковасці; заканамернасці нараджэння, функцыянавання і змены навук. тэорый; паняційны апарат навукі 1 прынятыя ў ёй спосабы тлумачэння; умовы і межы выкарыстання канкрэтных сродкаў М. і інш. Фармальны аспект М. ўключае фармалізаваныя і фармальныя метады даследавання; мову навукі; тыпалогіі сістэм ведаў і г.д. Істотны ўклад ў распрацоўку гэтага кірунку М. зрабілі прадсгаўнікі неапазітывізму, якія шырока выкарыстоўвалі метады фармальнай логікі ддя аналізу навук. ведаў. Л іт Б э к о н Ф. Новый Органон / / Соч. 2 нзд. М., 1978. Т. 2; Г о р с к л й Д.П. Проблемы обіцей методологнл наух н дналекгаческой лоппся. М., 1966; К ун Т. Сгруктура научных революцнй: Пер. с англ. 2 юд. М., 1977; Цдеалы н нормы научного нсследовання. Мн., 1981; Л о ў д з і Д. Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навукі: Пер. з англ. Мн., 1995. СА.Яцкевіч. МЕТАДАЛ0ПЯ I Т Э 0 Р Ы Я ЛІТАРА-
раздзел літаратуразнаўства. М е т а д а л о г і я выпрацоўвае метады і аіульныя прындыпы вывучэння л-ры. Т э о р ы я л і т а р а т у р ы даследуе прыроду і грамадскую функцыю літ. творчасці, асаблівасці вобразнага адлюстравання рэчаіснасці, струкгуру літ.-маст. твора, літаратурны працзс; аналізуе своеасаблівасць л-ры як асобнай формы духоўнай дзейнасці людзей; вывучае спецыфіку маст. л-ры (асаблівасді зместу і формы), прыроду жанравых форм і іх адметнасць; вызначае асаблівасці маст. метадаў, плыней і кірункаў; распрацоўвае пытанні стылістыкі, вершаскладання і інш. Некаторыя ТУРЫ,
даследчыкі разглядаюць метадалогію літ.-знаўства як асобную навук. дысцылліну. Пра развідцё М. і т. л., y т.л. на Беларусі, гл. ў арт. Літаратуразнаўства. МЕТАДЬІСТЫ, паслядоўнікі аднаго з
кірункаў пратэстантызму. Узніклі ў 1729 y межах англіканства (гл. Англіканская царква); афіцыйна вылучыліся з яго ў 1795. Заснавальнік — Дж.Уэслі (1703—91). М. лічылі сваёй гал. мэтай безумоўнае, метадычнае (адсюль назва) выкананне рэліг. запаветаў, увасабленне іх y жыццё шляхам місіянерскай дзейнасці і асабістым прыкладам. Аснову М. складалі студэнты Оксфардскага ун-та, якія ў перыяд прамысл. рэвалюцыі ў Англіі звярнуліся да «простага люду» з ідэямі цяргшівасці і пакорлівасці лёсу. На падставе рознага разумення ідэі выратавання М. падзяліліся на 2 плыні: адны набліжаліся да кальвінізму і адстойвалі прынцыпы абранасці, наканаванасці лёсу, асабістай веры, a другія падзялялі вучэнне Я.Армінія аб свабодзе волі. Суполкі («класы») М. складаліся з 12—20 чал. і падпарадкоўваліся «акругам», якія ўзначальваліся суперінтэндантамі. Вышэйшы кіруючы орган М. — штогодняя канферэнцыя. У 1881 створаны Сусв. савет М., які арганізуе сусв. канферэнцыі М. 3 1813 існуе місіянерскае т-ва М. 3 1943 М. ўдзельнічаюць y дзейнасці Сусв. савета цэркваў. М. спалучаюць 2 формы царк. арг-цыі: епіскапальную (ЗША) і прэсвітэрыянскую (Вялікабрытанія); y канцы 20 ст. прэсвітэрыянскія М. робяць захады да аб’яднання з англіканамі. У канцы 1990-х г. было больш за 32 млн. М. У Зах. Беларусі ў 1920-я г. амер. М. заснавалі сваю місію з цэнтрам y Вільні. Аддзяленні місіі дзейнічалі ў Клецку, Лідзе, Шчучыне і інш. У пропаведзях і спевах М. выкарыстоўвалі бел. мову, выпускалі на ёй сваю л-ру. У 1944 y Беларусі мелася 10 метадысцкіх суполак: y Клецку, Лідзе, Нясвіжы, Шчучыне, Юрацішках (Іўеўскі р-н), Лідскім (2), Маладзечанскім (2), Пінскім р-нах. Дзейнасць М. y Беларусі заняпала. А.А.Цітавец. METAKIHÉ3 (ад мета... + kinesis pyx),
п р а м е т а ф а з а , пачатковы перыяд адной са стадый дзялення клеткі — метафазы. Уключае разыходжанне палавінак храмасом y анафазе мітозу і ўваходжанне храмасом y экватарыяльную пласцінку. МЕТАКРЫЛАВАЯ K1CJ1ATÂ, 2-м е тылпрапэнавая кіслата, а-метылакрылавая кісл а т а , ненасычаная карбонавая к-та, СН2=С(СНз)СООН. Бясколерная вадкасць, 162—163 °С, шчыльн. 1015,3 кг/м3. Расгвараецца ў вадзе, спірце, эфіры. Лёгка полімерызуецда (нават пры захоўванні). Солі і эфіры М.к. наз. метакрылатамі. Выкарыстоўваюць y вытв-сш карбаксілатных каўчукоў, арган. шкла, іонаабменных смол, поліакрылавых кляёў, метакрылатаў. Раздражняе скуру і слізістую абалонку вачэй. ГДК y вадаёмах 1 мг/л. Я.Г.Міляшкевіч.
МЕТАЛААРГАНІЧНЫЯ
303
МЕТАКРЫЛАТЫ, вытворныя метакрылавай кіслаты, складаныя эфіры і солі. М. (солі) [СН2=С(СНз)СОО]„Ме (Me — метал са ступенню акіслення п) — крышт. рэчывы; М. (эфіры) СН 2=С(СНз)СОСЖ (R — арган. радыкал) — бясколерныя вадкасці; лёгка полімерызуюцца і суполімерызуюцца. У прам-сці выкарыстоўваюць пераважна эфіры: метылметакрылат, этыл- і бутылметаіфылат (гл. Поліметакрылаты). Аказваюць наркатычнае ўздзеянне, раздражняюць слйістыя абалонкі, ГДК 10— 50 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч. MEI AKCÂC (Metaxas) Іааніс (12.4.1871, в-аў Ітака, Грэцыя — 29.1.1941), грэчаскі ваен., паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1913 нач. Генпггаба. У 1917—20 y эміграцыі. У 1921 заснаваў манархічную Партыю свабодамысных. У 1935 ваен. міністр і віцэ-прэм’ер-міністр; садзейнічаў вяртанню на прастол караля Георга II (гл. Георг, грэч. каралі). 3 1936 прэм’ер-міністр і міністр замежных спраў; y выніку дзярж. перавароту 4.8.1936 устанавіў y краіне рэжым асабістай дыктатуры. Пры ім умацавана мяжа Грэцыі з Балгарыяй (лінія М.), Грэцыя адхіліла італьян. ультыматум ад 28.10.1940 і адбіла ўварванне войск фаш. Італіі. МЕТАЛААРГАНІЧНЫЯ ЗЛУЧЙННІ, злучэнні, y малекулах якіх ёсць сувязь метал—вуглярод (М—С); асн. група элементаарганічных злучэнняў. Паводле характару хім. сувязі М—С адрозніваюць 2 асн. тыпы М.з.: злучэнні з ст-сувяззю (пераважна М.з. непераходных металаў); злучэнні з я-сувязямі, якія ўзнікаюць паміж атамамі пераходных металаў і арган. ненасычанымі малекуламі, ці лігандамі. Фіз. ўласцівасці М.з. непераходных металаў залежаць ад харахтару сувязі метал—вуглярод. М.з. шчолачных і шчолачназямельных металаў (за выключэннем літыйарганічных мучэнняў і магнійарганічных зпучэнняў, злучэнні з іоннай сувяззю М—С) — солі металу з карбаніёнам (напр., C5H5Na цьпслапентадыенілнатрый), маюць высокія т-ры плаўлення, дрэнна раствараюцца ў непалярных растваральніках. Для злучэнняў з кавалентнай сувяззю (М.з. волава, свінцу, ртуцьарганічныя зпучзнні) характэрны ўласцівасці арган. рэчываў: яны ляіучыя, нізкаплаўкія, раствараюцца ў інертных арган. растваральніках; ніжэйшыя аліфатычныя (напр., тэтраэтшсвінец) — вадкасці, араматычныя — звычайна цвёрдыя рэчывы. Хім. ператварэнні (акісленне, узаемадзеянне з к-тамі, галагенамі, рэакцыі абмену і інш.) суправаджаюцца раэрывам сувязі метал—вуглярод. М.з. пераходных металаў (акрамя плаціны) толькі з а-сувязямі няўстойлівыя. М.э. пераходных металаў э’яўляюіша л-комплексамі, якія паводле тьту арган. ліганду падзяляюць на алкенавыя, алкінавыя, алільныя, дыенавыя (або поліенавыя), цыклапентадыенільныя (у т.л. дыцыклапентадыенільныя злучэнні — металацэны; гл. Ферацэн) і арэнавыя. Вядомыя бі- і поліядз. М.з. з сувязямі паміж атамамі металу (гл. Кластэры). Хім. ўласцівасці л-комплексньп М.з. вызначаюцца прыродай лігандаў і ў меншай ступені залежаць ад прыроды металу.
304
МЕТАЛАГЕНІЯ
Выкарысгоўваюць М.з. як каталізатары полімерызацыі ў вьггв-сці пластмас і каўчукоў, рэагенты ў арган. сінтээе, зыходныя рэчывы для атрымакня чыстых металаў і метал. плёнак, стабілізатары палімераў, антысептыкі, фунгіцьшы і інш. Літ.\ Методы элемеіггоорганнческой хнмнн. [T. 1—2). М., 1963—78; Металлоорганнческая хммля переходных металлов: Основы н прнмененне: Пер. с англ. Ч. 1—2. М., 1989. Я.Г.Мімшкевіч. МЕТАЛАГЕНІЯ (ад металы + грэч. genos нараджэнне), раздзел вучэння аб карысных выкапнях, які даследуе геал. і геахім. заканамернасці размяшчэння рудных радовішчаў y прасторы і часе. Тэрмін уведзены ў 1892 франц. геолагам Л. дэ Лане. Асн. задача М. — перспектыўная ацэнка руданоснасці геал. струкгур і эпох. М. падзяляецда на: э н д а г е н н у ю (даследуе радовішчы металічных руд, утварэнне якіх звязана з глыбіннымі працэсамі); э к з а г е н н y ю (радовішчы жалеза, нікелю, марганцу і інш., утвораныя ў паверхневых умовах пры выветрыванні горных парод і асадканамнажэнні ў водных басейнах); а г у л ь н у ю (тэарэт. асновы і агульныя заканамернасці пашырэння рудных фармацый); р э г і я н а л ь н у ю (руданосныя плошчы і рудныя радовішчы ў межах геал. рэгіёна, таксама адносна тэктанічных структур, тыпаў горных парод і інш.); с п е ц ы я л ь н у ю (заканамернасці пашырэння ў часе і прасторы арудзянення аднаго металу, напр., берылію, жалеза ді комплексу металаў, напр., медна-нікелевых сульфідных РУД)Рудлыя комллексы металаў пераважна прымеркаваны да асобных рэгіёнаў зямнога шара. якія наз. м е т а л а г е н і ч н ы м і п р а в і н ц ы я м і , узніхненне іх абумоўлена геал. будовай і геал. гісторыяй гэтых тэрьггорый. У геал. гісторыі Зямлі вылучаны м е т а л а г е н і ч н ы я э п о х і — пэўныя перыяды часу назапашвання металаў на асобных учаспсах зямной кары ў ныглядэе радовішчаў. Рэзка адроэніваюцца ў металагенічных адносінах геасінкліналі, для якіх характэрны эпохі глыбіннага рудаўгварэння, і платформы, што з’яўляюцца абласцямі лашырэння рудных радовішчаў паверхневага генезісу. У выніку правядзення металагенічных даследаванняў складаюцца металагенічныя і прагнозныя каргы. Я.І.Аношка. МЕТАЛАГРАФІЯ (ад металы + ...графія), раздзел металазнаўства, які вывучае струкгуру металаў і сплаваў з дапамогай аптычнай і электроннай мікраскапіі, дыфракцыі рэнтгенаўскіх прамянёў. ДаслеДуе заканамернасці ўтварэння структуры, яе змен пад уплывам знешніх уэдзеянняў. Вывучэнне Паверхні металу няўзброеным вокам, праз лупу або мікраскоп з павелічэннем да 10 разоў дазваляе выявіць макраструхтуру (крышталічную, хім. або мех. неаднастайнасць y выгляцзе буйных зярнят, дэфектаў і дамешкаў). Даследаванне паліраванай і траўленай паверхні пры дапамозе мікраскопа з павелічэннем y 50—1500 разоў дазваляе выявіць мікраструктуру (памеры і формы зярнягг, размеркаванне струкгурных фаз, уключэнняў і дэфармацый). Металаграфскае траў-
ленне (уздзеянне кіслогным і інш. актыўным рэагентам) дае магчымасць устанавіць унутр. струхтурную будову сплаву. 3 дапамогай трансмісійнага міхраскопа вядуць электронна-міхраскапічнае даследаванне (выяўляюць фрагменты структуры памерам y некалькі нанаметраў, назіраюць скопішчы дыслакацый і скажэнняў крышт. рашоткі); электроннага сканіруючага мікраскопа — атрымліваюць відарысы дэфехтаў структуры з вял. глыбінёй рэзкасці пры павелічэнні да 20 тыс. разоў (вывучаюць паверхні разбурэння, аб’ёмныя ўключэнні і інш.); рэнтгенаўскага дыфрактометра — атрымліваюць інфармацыю аб крышталеграфічных параметрах асобных фаз, унутр. напружаннях, раствораных y металах атамах. Адначасова з металаграфскімі даследаваннямі будовы металаў і сплаваў вывучаюць умовы, што выісліхаюць змену іх унугр. структуры (уэдэеянне награвання і ахаладжэння, пластычнай дэфармацыі, адпачыну, рэкрышталізацыі, спякання, насычэння хім. элементамі і інш ), a таксама даследуюць фіз. (мех.) уласцівасці. Даныя выкарыстоўваюць для вывучэння працэсаў атрымання метал. матэрыялаў з зададзенымі ўласцівасцямі. М. выхарыстоўваецца як адзін з метадаў кантролю якасці пры ліцці, тэрмаапрацоўцы, апрацоўцы ціскам, зварцы і інш. Першыя даследаванні структуры з выкарыстаннем аптычнага міхраскопа праведзены ў 1931 П.А.Аносавым. На Беларусі М. выкарыстоўваюць пры распрацоўды новых матэрыялаў y Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі, Бел. навукова-вытв. канцэрне парашковай металургіі, БПА, y металургічнай і металаапрацоўчай прам-сці. Літ:. С м о л м е н Р., А ш б я К. Современная металлографля: Пер. с англ. М, 1970; Л н ь ш н ц Б.Г. Металлографня. 3 нзд. М., 1990; Прнборы н методы фнзнческого металловедення: Пер. с англ. Вып. 1—2. М., 1973—74. Г.М.Гайдапёнак. МЕТАЛАЗНАу СТВА, навука пра састаў, будову і ўласдівасці металаў і сплаваў, пра іх залежнасць (заканамернасці змен) ад вонкавых уздзеянняў (целлавых, мех., хім. і інш.). Асн. практычная задача М. — пошук аптымальных саставаў і метадаў апрацоўкі сплаваў для атрымання патрэбных (зададзеных) уласцівасцей. М. ўмоўна падзяляюць на тэарэтычнае, якое разглядае агульныя заканамернасці будовы і працэсаў, што адбываюцца ў металах і сшіавах лры розных уздзеяннях, і прыкладное, якое вывучае тэхнал. лрацэсы апрацоўкі (тэрмічная апрацоўка, ліццё, апрацоўка металаў ціскам), a таксама канкрэтныя класы метал. матэрыялаў. Састаўной ч. М. з ’яўляецца металаграфія. М. развіваецца з 2-й пал. 19 ст. Яго заснавальніхамі лічацца Дз.К. Чарноў і П.П.Аносаў. Развіідяо М. спрыяла адкрыццё ў 1869 перыядычнага закону Дз.І.Мендзялеева, што дазваляе прадбачыць уласцівасці як чыстых металаў, так і сплаваў. Сганаўленню М. спрыялі працы Ф.Асмовша і АПартэвена (Францыя), Г.Тамана (Германія), У.Робертс-Аўстэна (Вялікабрыганія) Г.Хоу (ЗША) і інш. Значны ўклад y развіццё М. зрабілі рас. вучоныя Г.В.Курдзюмаў, ААБочвар, ААБайкоў і інш. На Беларусі работы ў галіне М. вядуцда ў Ін-це фізікі цвёрдага цела і лаўправаднікоў, Фізіка-тэхнал. ін-це Нац. АН, БПА, інш. ВНУ і галіновых НДІ. Распрацоўваюцца пытанні павышэння якасці металапрадукцыі, удасканалення
тэхналогіі яе апрацоўкі, укаранення новых слосабаў уздзеяння на струкгуру і ўласцівасці металаў і сплаваў, стварэння новых матэрыялаў і інш. Важкі ўклад y развіццё М. зрабіпі лрацы бел. вучоных ГА.Анісовіча, С.ААсталчыка, С.І.Губкіна, К.В.Горава, Я.Р.Канавалава, В.П.Севярдэнкі, А.В.Сцепаненкі, В.М.Чачына і інш. Літ.: Б о ч в a р АА Металловеденне. 5 нзд. М., 1956; Б о л х о в н т н н о в Н.Ф. Металловеденне н термнческая обработка. 6 нзд. М., 1965; Сгруктура н свойства металлов н сплавов. Мн., 1974. А.П.Ласкаўнёў. МЕТАЛАКЕРАМІКА, устарэлая назва (выкарыстоўвалася да 1980-х г.) цвёрдых сплаваў і спосабаў іх атрымання з ларашкоў металаў і неметал. дамешкаў шляхам апрацоўкі лад вял. ціскам і спякання пры высокіх т-рах. Цялер М. часам дазываюць спечаныя матэрыялы, якія атрымліваюць метадам парашковай металургіі. МЕТАЛА0ПТЫКА, раздзел фізікі, y якім вывучаецца ўэаемадзеянне металаў з эл.-магн. хвалямі аптычнага дыялазону. Аптычныя характарыстыкі металаў выкарыстоўваюцца ў вытв-сці метал. люстэркаў, святлодзялільных паверхняў, дыфракцыйных рашотак і інш.; метадамі М. выяўляюцца вокісныя ллёнкі на паверхні металаў, вызначаюцца іх алтычныя ўласцівасці і інш. Узаемадзеянне эл.-магн. хвалі з металам звяэана з наяўнасцю ў ім электронаў праводнасці і валентных электронаў. Аптычныя ўласцівасці металаў алісваюцца камплексным пакаэчыкам пераламлення, які ўстанаўлівае сувяэь паміж падаючай і пераломленай хвалямі праз каэфіцыент паглынання і характарызуе затуханне хвалі ўнутры металу. Значэнні каэфіцыентаў адбіцця і паглынання залежаць ад электроннай будовы металу і даўжыні ладаючай хвалі. Вял. каэфіцыент адбіцця (налр., y серабра да 99%) y шырокім дыялазоне частот абумоўлены вял. канцэнтрацыяй алектронаў праводнасці. Токі лраводнасці экраніруюць знешняе эл.-магн. поле і вядуць да затухання хвалі ўнутры металу (хваля затухае ў слоі металу таўшчынёй да 1 мкм). Элекгроны праводнасці могуць паглынаць надзвычай малыя кванты энергіі, што істотна ў радыёчастотнай і інфрачырвонай абласцях спектра. Валентныя электроны ўдзельнічаюць ва ўнутр. фотаэфекце, што вядзе да ўгварэння палос паглынання, яхія назіраюцца ў бачнай і бліжэйіпай ультрафіялетавай абласцях спектра. 3 павелічэннем частаты каэфідыент паглынання металаў змяншаецца і, напр., y рэнтгенаўскай вобласці, дзе аптычныя ўласцівасці металаў вызначаюцца электронамі ўнугр. абалонак атамаў, металы амаль не адрозніваюцца па аптычных уласцівасдях ад дыэлектрыкаў. Л і т С о к о л о в АВ. Опгаческне свойства металлов. М., 1961; Металлооптнка н сверхгіроводамость. М., 1988; С т е п а н о в Б.М. Введенме в современную оптаку. Мн., 1989. В.І.Рэзнікаў. МЕТАЛАПАЛІМЁРЫ, пластмасы з метйл. налаўняльнікамі. У якасці налаўняльнікаў выкарыстоўваюць практычна ўсе металы і іх сплавы ў выглядзе ларашкоў ці валокнаў. М. атрымліваюць на аснове тэрмапластаў, фенола-фармальдэгідных смол, лоліэфірных і эпаксідных смол, крэмнійарганічных палімераў, каўчукоў.
Уласцівасці М. вызначаюцца прыродай палімера і напаўняльніка, ступенню напаўнення і характарам размеркавання налаўняльніка. Напр., жалеза і яго сплавы надаюць палімерам ферамагн. ўласцівасці; алюміній, медзь, серабро — цепла- і элегараправоднасць; свінец, вальфрам, вісмуг, кадмій — здольнасць экраніраваць іанізавальныя выпрамяненні. Выкарыстоўваюць М. для вырабу ўкладышаў падшыпнікаў (замяняюць металы, маюць высокую цеплаправоднасць і нізкі тэмпературны каэф. расшырэння), y вытв-сці магн. стужак, прылад для адвядзення статычнай электрычнасці, экранаў для аховы ад эл.магн. палёў і інш. Гл. таксама Пластычныя масы. Літ:. Металлополнмерные матерналы н нзделня. М., 1979; П о м о г а й л о АД., С a востьянов В.С. Металлосодержайше мономеры н полкмеры на нх основе. М., 1988. МЕТАЛАПРАТЭІДЫ, м е т а л а п р а т э і н ы, складаныя бялкі, якія маюць y сабе іоны металаў (жалеза, медзь, цынк і інш.). У жывых арганізмах выконваюць функцыі каталізатараў біяхім. рэакцый, дыхальных пігментаў, пераносчыкаў кіслароду, металаў, ферментаў (металаферментаў). Напр., назапашванне і перанос жалеза (ферытын, трансферын), медзі (цэрулаплазмін), дынку (карбаангідраза, карбаксіпептыдаза) і інш. МЕТАЛАРФЗНЫ ІНСТРУМЁНТ, інструмент для апрацоўкі метал. загатовак рэзаннем з мэтай надання ім патрэбных форм, памераў і якасці. Mae рэжучую частку, калібравальную (пры неабходнасці надання апрацаванай паверхні высокай дакладнасці) і далучальную частку (у выглядзе стрыжня, хваставіка і інш.). Бывае лязовы і абразіўны, станочны і ручны. Л я з о в ы М.і. павінен мець характэрную геаметрыю рэжучага кліна і дастапсовую трываласць. Рэзалышмі элементамі абразіўнага інструменту з'яўляюцца часцінкі (зярняты) абразіўных матэрыялаў. С т а н о ч н ы М.і.: разцы такарныя, стругальныя і даўбёжныя; свердлы, зенкеры, разгорткі; фрззы агульнага прызначэння і фасонныя; працяжкіі прашыўкі', разьбанаразны інструмент, зубарэзны інструмент, абразіўны. P y ч н ы М.і.: нажоўкі, напільнш, шаберы, зубілы і інш. Канструхцыйна М.і. бывае хваставы (свердлы, працяжкі) і насадны, суцэльны (зроблены цалкам з рэжучага матэрыялу), састаўны (рэжучыя элементы злучаны з корпусам зваркай, паяннем, склейваннем) і зборны (рэжучыя элементы мацуюцца да корпуса механічна; найб. эканамічны ў серыйнай і масавай вьггв-сці), з нерухомым рэжучым кантам і вярчальныя (ратацыйныя). Паводле матэрыялу рэжучай часткі М.і. бывае стальны (з інсгр. вугляродзістай, нізкалегіраванай і хугкарэзальнай сталей), цвердасплаўны, металакерамічны, аснашчаны дысперсійна-цвярдзеючымі сплавамі і эвышцвёрдымі матэрыяламі (прыроднымі і штучнымі алмазамі, кампаэітамі на аснове кубічнага нітрыду бору і інш.). На Беларусі М.і. вырабляюць Мінскі, Барысаўскі, Аршанскі інструментальныя, Гомельскі і Мінскі з-ды спец. інструменту і тэхнал. аснасткі і інш. Спед. рэжучы інструмент для ўласных патрэб робяць буйныя маш.-буд. з-ды ва ўласных інстр. цэхах. Літ.: Металлорежуіцне ннструменззл. М., 1989; Р о д н н П.Р. Металлорежуідне нн-
струменты. 3 нзд. Кнев, 1986; Ш a г y н В.Н. Режуіцнй ннструмент: Основы теорня проектнровання. Мн., 1998. В.І.Шагун.
МЕТАЛІДЫ______________ 305
МЕТАЛАРФЗНЫ CTAHÔK, машына для размернай апрацоўкі рэзаннем (у асн. зняццем стружкі) пераважна метал. загатовак. Бываюць універсальныя (для выканання розных аперацый на дэталях многіх найменняў), шырокага прызначэння (для выканання пэўных аперацый на дэталях многіх найменняў), спецыялізаваныя (для апрацоўкі дэталей аднаго наймення, але розных памераў), спецыяльныя (для выканання асобных аперацый пры вырабе адной дэталі). У залежнасці ад мэтавага прызначэння, выканання адпаведных тэхнал. аперацый і металарззнага інструменту адрозніваюць: такарныя, свідравальныя, расгочныя, шліфавальныя, паліравальныя, даводачныя, заточныя, зубаапрацоўчыя, рэзьбаапрацоўчыя, фрэзерныя, стругальныя, даўбёжныя, працяжныя станкі (гл. адпаведныя арт.), a таксама разразныя, для фіз.-хім. апрацоўкі, балансіровачныя, мнагамэтавыя (апрацоўчыя цэнтры), агрэгатныя станкі. Паводле ступені аўтаматызацыі адрозніваюць М.с. з ручным кіраваннем, паўаўтаматычныя (апрацоўка адной дэталі ў аўгам. рэжыме), аўгаматычныя (апрацоўка і змена дэталей y аўгам. рэжыме). Паводле дасягальнай дакладнасці алрацоўкі адрозніваюць М.с. класаў дакладнасці: Н (нармальнага), П (павышанага), В (высокага), A (асабліва высокага), С (майстар-станкі з хібнасцю алрацоўкі 1 мкм), Т (з хібнасцю 0,3 мкм), К (з хібнасцю 0,1 мкм). Тэхн. ўзровень станкоў характарыэуецца паказчыхамі прызначэння, надзейнасці, эканомнага выкарыстання матэрыялаў і электраэнергіі, тэхналагічнасці, стандартызацыі і уніфікацыі, эрганамічнасці і патэнтна-прававымі. На Беларусі розныя тыпы М.с. выпускаюць прадпрыемствы станкабудаўнічай і інструментальнай прамысловасці. Пра развіццё вытв-сці М.с. на Беларусі гл. ў арт. Станкабудаванне. Літ:. Ч е р н о в Н.Н. Металлорежунше станхн. 4 нзд. М., 1987; К о ч е р гн н АЙ., Конструнрованне н расчет металлорежуіцнх станков н станочных комплексов. Мн., 1991; Сганочное оборудованне автоматнзнрованного пронзводства. Т. 2. М., 1994; Проектарованне металлорежуіцнх станков н станочных снстем: В 3 т. T. 1—2. М., 1994—95. А.І.Качаргін.
МЕТАЛАТЭРМІЯ (ад металы + грэч. thermë цяпло), адна з галін металургіі па вытв-сці чыстых металаў, сплаваў, ферасплаваў, лігатур, металідаў і інш. хім. злучэнняў металаў. Прынцып М. (аднаўленне металаў з іх аксідаў алюмініем і інш. элементамі) адкрыты ў 1865 М.М.Бякетавым. М. заснавана на аднаўленні аксідаў і інш. злучэнняў металаў элементамі, здолышмі ўтівараць аксіды тэрмадынамічна больш трывалыя, чым аксіды металаў, што аднаўляюцца; адбываецца з вылучэннем цяпла. У якасці аднаўляльнікаў звычайна выхарыстоўваюць магній (магніетэрмія), кальцый (кальцыетэрмія), алюміній (алюмінатэрмія\ найб. пашырана ў прам-сці), крэмній (сіліісатэрмія), бор (боратэрмія). На Беларусі даследаванні па М. праводзяцца з 1965 y БПА. Распрацаваны асновы новага кірунку ў М. — металатэрмічнага метаду стварэння сінт. парашковых асяроддзяў для хіміка-тэрмічнай апрацоўкі металаў і сплаваў. Літ.\ С а м с о н о в Г.В., П е р м н н о в В.П. Магннетермня. М., 1971; Алюмннотершія. М., 1978. Л.Р.Варашнін.
Металарэзны станок: a — асноўныя вузлы (зборачныя адзінкі; 1 — базавыя дэталі, 2 — галоўны прывод, 3 — прыводы падачы і пазіцыяніравання); б — струкгурная схема (Іу — уваходная інфармацыя ў выглядзе чарцяжа, кіроўнай праграмы і інш.; Ів — выхадная інфармацыя пра памеры апрацаванай дэталі; 3 — загатоўкі; Д — дэталі; Е — энергія; 1—4 — падсістэмы кіравання, кантролю, маніпуліравання загатоўкамі і рэзальнымі інструментамі, алрацоўкі).
МЕТАЛАФІЗІКА, раздзел фізікі цвёрдага цела, які вывучае структуру і ўласцівасці металаў і сплаваў; тэарэт. аснова металазнаўства. Вывучае механізм і кінетыку струкгурных і фазавых пераўтварэнняў пад уплывам мех., магн., тэрмічных, хім. і інш. уздзеянняў. Асн. раэдзелы М.: мікраскапічная тэорыя металаў (вывучае ўласцівасці на аснове асаблівасцей атамна-крышт. будовы); тэорыя дэфектаў і іх уплыў на ўласцівасці металаў (гл. Дэфекты металаў)\ тэорыя фаз (вывучае фазавую раўнавагу, пераўтварэнні, гетэрафазныя метал. матэрыялы — сплавы, цвёрдыя растворы; гл. Фаза ў тэрмадынамшы). Задача М. — стварэнне матэрыялаў з зададзенымі фіз.-мех. ўласцівасцямі на аснове фундаменталышх сувяэей састаў — структура — уласцівасці метал. матэрыялаў. На Беларусі даследаванні па праблемах М. праводзяцца з 1960-х г. y Фіз.тэхн. ін-це, Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН, БДУ, БПА. Літ:. Ума н с к н й Я.С., С к а к о в Ю.А Фазгаса металлов: Atom, строенне металлов н сплавов. М., 1978; Фнзнчесхое металловеденне. T. 1—3. М., 1987. А.ГАнісоеіч. МЕТАЛІДЬІ, м е т а л і ч н ы я з л у ч э н н і, хімічныя элучэнні металаў паміж сабой (інтэрметаліды), a таксама металаў (пераважна пераходных) з неметаламі (карбіды, нітрыды, сульфіды і інш.). Звычайна М. існуюць y пэўнай вобласці канцэнтрацый кампанентаў, т. зв. вобласці гамагеннасці. Іх састаў і структура абумоўлены становішчам элементаў y перыдд. сістэме, іх атамнымі радыусамі і электраадмоўнасцю; састаў звычайна не адпавядае фармальнай валентнасці элементаў. Для болыпасці М. характэрна пераважна металічная сувязь. Паводле колькасці элементаў адрозніваюць М. падвойныя (напр., CuAu, AlCu,, ТіС), патройныя (напр., CuInSe2, C'u,MoftS8) і склдданыя (напр., высохатэмперагурныя аксідныя звывіправаднікі BaYCiijO065+х пры 0,23 < х < 0,3). Інтэрметаліды ў параўнанні з чыстымі металамі маюць меншую электра- і цеплаправод-
306
МЕТАЛІЗАЦЫЯ
насць, больш высокія т-ры плаўлення і цвёрдасць; многія вызначаюцца нізкай пластычнасцю. Для злучэнняў металаў з неметаламі, як правіла, характэрны паўправадніховыя ўласцівасці. Выкарыстоўваюць М. як магнітныя і паўлравадыіковыя матэрыялы, звышлраваднікі, кампанеіггы высокатрывалых канстр. матэрыялаў і гарачатрывалых сплаваў. Б.В.Корзун. МЕТАЛІЗАЦЫЯ, пакрыццё паверхні пераважна неметалічных вырабаў слоем метал. рэчыва з мэтай надання вырабам новых уласцівасцей (электра- або цеплаправоднасці, адбівальнай здольнасці, цвердасці, хім. і тэрмічнай трываласці і інш.). М. без цеплавога ўздэеяння на паверхню вырабу ажыццяўляецца вакуумным (электрадугавым, магнетронным, катодным) і хім. (электрахім.) асаджэннем. Счапленне метал. слоя э асноваю адбываецца за кошт сіл адгезіі. Для паляпшэння счаплення робяць хім. або тэрмічную актывацыю паверхні, настулную тэрмічную апрацоўку. Такая М. выкарыстоўваецца для паляпшэння дэкар. уласцівасцей, нанясення слаёў металу ў элехтроннай і аптычнай прам-сці, для атрымання ахоўных пакрыццяў на тканінах, паперы, пласгыку і інш. М. э цеплавым уздзеяннем на паверхню вырабу робіцца напшеннем (расплаўленыя электрадугой, плазмавым патокам або полымем часціды металу пераносяцца газам), дыфузіяй метал. рэчыва з вонкавага асяродцзя пры высокай т-ры (гл. Дыфузійныя пакрыцці). Такая М. ныкарыстоўваецца для аховы вырабаў ад разбуральных мех., цеплавых і хім. уздзеянняў, для паляпшэння счаплення кампанентаў y кампазіцыйных матэрыялах. Для М. выкарыстоўваюць чыстыя металы (жалеза, медзь, алмміній, ніхель і інш.), сплавы (бронза, сталь і г.д.), злучэнні (аксіды, карбіды, барыды, нітрыды і да т.п.). Таўшчыня металізаванага слоя — ад некалькіх атамных дыяметраў да некалькіх міліметраў. Літ. : X a с y й А. Техннка напылення: Пер. с яп. М., 1975; Р о т р е к л Б., Д н т р нх 3., Т а м х н н а Н. Нанесеняе металлнчсскнх покрытнй на пластмассы: Пер. с чеш. Л., 1968; П о л я к М.С. Технологня упрочення. T. 1. М., 1995; Теорня н практака нанесення зашнтных покрыпій. Мн., 1998. Г.М.Гайдалёнак. МЕТАЛІЧНАЯ СЎВЯЗЬ, разнавіднасць хімічнай сувязі, якая ўтвараецца пры ўзаемадзеянні электроннага газу (аб’яднаных валентных электронаў металаў) з дадатна зараджанымі іонамі крышт. рашоткі. Харакгэрна для металаў, іх сплаваў і расплаваў, a таксама большасці металідаў. Вызначае ўласцівасці, характэрныя для металаў: высокія электра- і цеплаправоднасць, пластычнасць. МЕТАЛІЧНЫХ КАНСЛ РЎКЦЫЙ ВЫТВ0РЧАСЦЬ, падгаліна прам-сці машынабудавання і метаяаапрацоўкі, што выпускае маласерыйныя або адзінкавыя віды вырабаў вял. памераў з металу (металічныя канструкцыі). Найб. шырока такая прадукцыя выкарыстоўваецца ў будаўнштве, асабліва пры ўзвядзенні лёгкіх часовых збудаванняў, вырабе вентыляцыйных і цеплавых сістэм. На Беларусі падгаліна аб’ядноўвае 7 прадпрыемстваў, y тл . 3 з-ды металаканструкцый (у Віцебску, Гомелі, Магілё-
ве) спецыялізуюцца па вырабе металаканструкцый для с.-г. буд-ва (нестандартызаванае абсталяванне для ферм і жывёлагадоўчых комллексаў і інш.). У Мінску прадуюць арэндныя прадпрыемствы «Доследны завод металаканструкдый» і па праекіаванні буд. метал. канструкцый «Белпраектстальканструкцыя», y г. Маладзечна — з-д лёгкіх металаканструкцый. Л.А.Паўловіч. МЕТАЛІЧНЫЯ КАНСТРЎКЦЫІ, будаўнічыя канструкцыі, зробленыя з металаў. Найб. пашыраны стальныя канструкцыі, ‘ алюмініевыя канструкцыі\ эфектыўныя канструкдыі з лёгкіх сплаваў. Выкарыстоўваюцца як нясучыя канструкцыі ў каркасах будынкаў і інш. інж. збудаванняў (пераважна стальныя М.к.), y вялікапралётных пакрыццях, абшыўках сценавых і дахавых панэлей (алюмініевыя М.к.). МЕТАЛОГІКА (ад мета... + логіка), галіна логікі, y якой сродкамі метатэорыі вывучаюцца будова і ўласцівасці розных фармальна-лагічных сістэм і логікі ў цэлым. Узнікла ў сувязі з даследаваннямі асноў дэдуктыўных навук (асабліва матэматыкі). У вузкім сэнсе М. ўключае 3 часткі: лагічны сінтаксіс (гл. Сінтаксіс y логіды), y якім даследуюцца структурныя ўласцівасці фармальных тэорый, правілы пабудовы і пераўтварэння выразаў, што прыняты ў розных сістэмах злічэння; семантыка лагічная, y якой вывучаюцца сэнс і значэнне выразаў мовы і правілы інтэрпрэтацыі лагічных злічэнняў; лагічная прагматыка, што раскрывае спосабы і шляхі практычнага выкарыстання суб’ектамі фармальных тэорый. У шырокім сэнсе да М. адносяць усе патрабаванні да пабудовы фармальных сістэм (гл. Фармалізацыя) і ўжывання аксіяматычнага метаду, агульныя правілы дэдукцыі, вываду і доказу, тэорый вызначальнасці паняццяў, мадэлей, сапраўднасці ў фармалізаваных мовах і інш. У рамках М. вывучаюцца таксама праблемы ўзаемаадносін паміж т.зв. экстэнсіянальнымі і інтэнсіянальнымі мовамі (гл. Семіётыка), сэнсавыя адносіны і псіхал. аспекты звычайных змястоўных разважанняў, пытанні мадэліравання інтэлектуальнай дзейнасці чалавека. Ідэі і метады М. выкарыстоўваюць таксама ў даследаваннях законаў разважання, y прыродазнаўчых тэорыях. Праблемы М. распрацоўваюцца ў творах Г.Фрэге, Д.Гільберга, К.Гёдаля, А.Тарскага, А.Чорча, Р.Карнапа, П.С.Новікава і інш. С.ФДубянецкі. МЕТАЛУРГІЧНАЯ ПРАМ ЫСЛ0ВАСЦЬ, галіна цяжкай прамысловасці, якая спецыялізавана на атрыманні металаў з руды і інш. матэрыялаў, на змене хім. саставу, струкгуры і ўласцівасцей метал. сгшаваў. Уключае чорную металургію і каляровую металургію. Вядзе здабычу і абагачэнне няруднай сыравіны для чорнай металургіі, вырабляе чорныя і другасныя каляровыя металы, трубы, метызы вытв. прызначэння, дру-
гасную апрацоўку чорных металаў, цвёрдыя сплавы тугаплаўкіх і гарачатрывалых металаў. На Беларусі найб. прадпрыемствы — Беларускі металургічны завод, Магілёўскі металургічны завод, Бел. навукова-вьггв. аб'яднанне парашковай металургіі, Рэчыцкі метызны з-д. Сталь выплаўляюць таксама цэхі пераважна машынабуд. з-даў. У Мінску дзейнічае з-д па другаснай перапрацоўцы каляровых металаў. У 1997 М.п. уключала 19 прадпрыемстваў, на якіх занята 14 тыс. чал.; выраблена: чыгуннага ліцця 209 тыс. т, сталі 1220 тыс. т, гатовага пракату 1072 тыс. т, стальных труб 30,7 тыс. т (13 314 тыс. м), металакорду 40,4 тыс. т. МЕТАЛЎРГІЯ (ад грэч. metallurgeô здабываю руду, апрацоўваю металы), галіна навукі, тэхнікі і прам-сці, якая ахоплівае працэсы атрымання металаў з руд і інш. матэрыялаў, змены хім. саставу, 1 струкгуры і ўласцівасцей метал. сплаваў, надання металу пэўнай формы. Працэсы М.: падрыхтоўка руд (здрабненне, абагачэнне карысных выкапняў, абпал або сушка, агламерацыя, брыкетаванне і інш.); вылучэнне металаў з руд і інш. матэрыялаў, ачыстка іх ад непажаданых дамешкаў (рафінаванне металаў); вытв-сць металаў і сплаваў; тэрмічная апрацоўка, хіміка-тэрмічная апрацоўка, тэрмамеханічная апрацоўка, ліццё і апрацоўка металаў ціскам, зварка і паянне\ нанясенне ахоўных і дэкаратыўных пакрыццяў з інш. металаў і неметалаў на паверхні метал. вырабаў (металізацыя). М. падзяляецца на чорную металургію (атрыманне чыгуну, сталі, ферасплаваў, пракату і некат. вырабаў з чыгуну і сталі) і каляровую металургію (вытв-сць і апрацоўка каляровых металаў і сплаваў). У залежнасці ад метадаў атрымання металаў і сплаваў адрозніваюць вакуумную металургію, гідраметалургію, парашковую металургію, піраметалургію, плазменную металургію, электраметалургію. Важнай галіной М. з ’яўляецца металазнаўства. М. ўзнікла ў глыбокай старажьггнасці- Патодле археал. даных, медзь атрымлівалі ўжо ў 7—6-м тыс. да н.э., з 4—3-га тыс. да н.э. выкарыстоўвалі яе сплаў з волавам — бронзу. 3 сярэдзіны 2-га тыс. да н.э. пачалі выплаўляць жалеза (гл. Сырадутны працэс), з сярэдзіны 14 ет. — чыгун (гл. Доменны працэс), з 18 ст. — сталь, выкарыстоўваючы тыгельную плаўку, a потым бесемераўскі працэс, мартэнаўскі працэс, тамасаўскі працэс, кіслароднаканвертарны працэс. Найб. актыўна як галіна прам-сці і навукі М. развіваецца з 19 ст. дзякуючы вынаходствам і распрацоўкам Т.Бесемера і С.Дж. Томаса ЧАнглія), АМартэнса (Германія), П.Э.Мартэна (Франдыя), П.П.Дйоcaea і Дз.К. Чарнова (Расія) і інш. М. — адна з найважнейшых галін сучаснай прам-сці; маштабы вьггв-сці металаў (у першую чаргу сталі) характарызуюць тэхніха-эканам. ўэровень развіцця краіны. На Беларусі вытв-сць некаторых бронзавых рэчаў з прывазной сыравіны пачалася з сярэдзіны 2-га тыс. да н.э., чорная М. з ’явілася ў 7—6 ст. да н.э. Жалеза здабывалі з балотнай руды ў печах-домніцах (сырадутных горнах), пераплаўлялі ці награвалі для апрацоўкі ў
тыгельных, крычных і кавальскіх горнах (гл. Торан). Як навука М. на Беларусі развіваецца ў Фізіка-тэхнічным і інш. ін-тах Нац. AH, y БПА, галіновых НДІ, некаторых ВНУ. Асн. вытворца чорнага пракату для прам-сці краіны — Беларускі металургічны завод y Жлобіне, значная ч. прадукцыі якога ідзе на экспарт. Вытв-сць сталі і чыгунных вырабаў ёсць на з-дах «Цэнтраліт» (Гомель), МТЗ, МАЗ, станкабудаўнічым імя Кірава (Мінск), «Праммашрамонт» (Полацк), Мінскім механічным імя Вавілава і інш. Гл. таксама Металургічная прамысловасць. Літ.. Основы метаплурпш. T. 1—7. М., 1961—75; В о сх о бо й н н ко в В.Г., К у д р н н В.А., Я к у ш е в AM. Обшая металлургня. 4 нзд. М., 1985; В е н е ц х н й С.Н. От костра до плазмы: Рассказ о многовековом пута, пройденном металлургаей... М., 1986. А.ПЛаскаўнёў.
МЕТАЛЫ (лац.
metallum ад грэч. metallon шахта, руднік), простыя рэчывы, якія ў звычайных умовах маюць характэрныя, метал., уласцівасці — высоісую эл. праводнасць і цеплаправоднасць, адмоўны тэмпературны каэф. эл. праводнасці, здольнасць добра адбіваць эл.-магн. хвалі (бляск, непразрыстасць), пластычнасць. У цвёрдым стане М. — крьшгг. рэчывы з металічнай сувяззю. У тэхніцы да М. адносяць таксама сплавы на іх аснове (гл. Металазнаўства). Да М. адносяць 86 са 109 элеменгаў перыяд. сісгэмы. Паводле становішча ў перыад. сістэме адрозніваюць М. галоўных (a) і пабочных (6) падгруп, ці непераходныя і пераходныя. У нелераходных М. адбываецца запаўненне знеіпніх s- і р-электронных абалонак (напр., шчолачныя метапы), y пераходных — эапаўненне размешчаных бліжэй да ядра d- і /-абалонак (гл. Пераходныя элементы). Паводле тэхн. класіфікацыі адрозніваюць ч о р н ы я (жалеза і яго сплавы) і к а л я р о в ы я М., якія ўмоўна падзяляюць на некалькі груп: лёгкія металы, цяжкія (свінец, цьшк і ініп ), тугаплаўкія металы, высакародныя металы, рэдказямельныя М. (гл. Рэдказямельныя злементы), радыеахтыўныя М. (гл. Радыеактыўныя элементы) і інш. Хім. ўласцівасці М. абумоўлены электроннай будовай атамаў, якія лёгха аддаюць знешнія (валентныя) электроны, таму ў хім. рэакцыях яны звычайна з'яўляюцца аднаўляльнікамі. М. ўтвараюць асн. аксіды і гідраксіды, многія замяшчаюць вадарод y к-тах. У прыродзе ў свабодным сгане трапляюцца рэдка, звычайна ў выглядзе злучэнняў (аксідаў, сульфідаў і інш.). Здабычай М. з руд займаецца металургія. Сгупень выкарыстання М. абумоўлена прахтычнай каштоўнасцю яго ўласцівасцей, a таксама прыроднымі запасамі (распаўсюджанасцю ў зямной кары) і цяжкасцямі атрымання. Здольнасць М. да ўзаемнага расгварэння з утварэннем пры крышт&лізацыі цвёрдых раствораў і інтэрмсталідаў (гл. Металіды) дазваляе атрымліваць мноства сплаваў з разнастайным спалучэннем уласцівасцей. У тэхніцы М. выкарыстоўваюць выключна ў выглядзе сплаваў як найважнейшыя канстр. матэрыялы. Літ.: В е н е ц к н й С.Н. Рассказы о металлах. 4 язд. М., 1985; Г е л в н Ф.Д., H a ye AC. Металллческяе матерналы. Мн., 1999. Г.Г.Паніч.
МЕГАМАРФАГЕННЫЯ РАД0ВШІЧЫ, паклады карысных выкапняў, якія ўтварыліся ў выніку метамарфізму горных
парод і руд. Падзяляюцца на м е т а м а р ф і ч н ы я (узніклі з горных парод і руд, якія не мелі прамысл. каштоўнасці; напр., радовішчы дахавых сланцаў, кіяніту і сіліманіту па гліністых сланцах, мармуру па вапняках, наждаку па бедных баксітах) і м е т а м а р ф і з а в а н ы я радовішчы (узніклі з раней існуючых радовішчаў карысных выкапняў; напр., метамарфізаваныя радовішчы магаетытавых кварцытаў, графіту, марганцу, золата, урану). І.В.Найдзянкоў.
METАМАРФІЗМ (ад грэч. metamorphoomai ператвараюся), працэс змены струкгуры, мінер. і часткова хім. саставу асадкавых і магматычных горных парод пад уздзеяннем т-ры, ціску, хімічна актыўных флюідаў. Цесна звязаны з метасаматызмам. У выніку М. ўзнікаюць метамарфічныя горныя пароды і метамарфагенныя радовішчы. Пры М. адбываецца перакрышталізацыя зыходных мінералаў і ўтварэнне новых, больш устойлівых мінер. асацыяцый. Працэсы М. прадякаюць з нязначнымі зменамі хім. саставу зыходных парод ( і з а х і м і ч н ы М.) і з істотнымі ( а л а х і м і ч н ы М.). Падзяляецца на э н f l a r e н н ы (з удзелам унутрызямных т-р, ціску, флюідаў) і к а с м а г е н н ы (узнікае ў астраблемах пад уздзеяннем на пароды ўдарных хваль пры падзенні буйных метэарытаў). Адрозніваюць М.: рэгіянальны, кантактавы, дынаматэрмальны, гідратэрмальны, прагрэсіўны, рэгрэсіўны, дыслакацыйны і інш. Паводле складу мінер. асацыяцый, якія ўтвараліся ў залежнасці ад велічыні т-р і ціску, вылучаюць фацыі М.: зялёнасланцавая, амфібалітавая, гранулітавая і інш. На тэр. Беларусі працэсы М. шырока праяўлены ў дакембрыйскім крышт. фундаменце. І.В.Найдзянкоў. МЕТАМАРФІЧНЫЯ Г0РНЫЯ ПАР0ДЫ, пароды, якія ўтварыліся ў выніку метамарфізму. Адрозніваюць пара- і ортаметамарфічныя пароды, што ўзніклі адпаведна пры метамарфізме асадкавых і магматычных парод. М.г.п. падзяляюцца на р э г і я н а л ь н а - м е т а м а р ф і ч н ы я (утвараюцца вял. аб’ёмы парод, вызначаюцда фацыяльнымі адрозненнямі: гранулітавая і амфібалітавая фацыі пры высокіх т-рах і ціску, зялёнасланцавая — пры нізкіх т-рах, нязначных глыбінях і цісках; a таксама сланцавымі і слаістымі структурамі, напр., амфібаліты, крышталічныя сланцы, гнейсы) і к а н т а к т а в а - м е т а м а р ф і ч н ы я (малыя аб’ёмы, вакол магматычных цел, на невял. глыбінях, пры лакальна высокіх т-рах, канцэнтрычная занальнасць, характэрны рагавікі, мармуры, скарны, грэйзены, наждакі і інш.). Паводле хім. асаблівасцей М.г.п. падзяляюцца на вытворныя гліназёмістых (метапеліты), асноўных магматычных (метабазіты), асадкавых (парагаейсы, параамфібаліты) і карбанатных (кальцыфіры, мармуры) парод. Пры дыслакацыйным метамарфізме
МЕТАМАРФОЗ__________ 307 ўзнікаюць катаклазіты, міланіты, бластаміланіты і інш. І.В.Найдзянкоў.
МЕТАМАРФ03 (ад грэч. metamorphosis ператварэнне), м е т а б а л і я ў ж ы в ё л, глыбокае пераўтварэнне будовы арганізма, y выніку якога лічынка ператвараецца ў дарослую асобіну. Характэрны для большасці груп беспазваночных і некаторых пазваночных — міног, шэрагу рыб (напр., дваякадыхальных), земнаводных. Звычайна М. звязаны з рэзкай пераменай спосабу жыдця жывёлы ў антагенезе (напр., з пераходам ад свабоднаплаваючага да прымацаванага спосабу жыдця, ад воднага да наземнага, ад скрытага ў субстраце да адкрьггага паветранага і інш.). У жыццёвым цыкле жывёл, якія развіваюцца з М., бывае адна і болып лічыначныя стадыі. Пры развіцці з М. жывёлы на розных стадыях антагенезу выконваюць розныя функцыі, якія спрыяюць захаванню і працвітанню віду. Часам М. ускладняецца чаргаваннем пакаленняў (фаз развіцця), якія размнажаюцца бясполым або палавым шляхам. Выпадкі М., калі лічыначная стадыя нагадвае велігер марскіх форм і адбываедца ў яйды, наз. крыптаметабаліяй (напр., y вінаграднага смаўжа). Змены, звязаныя з павелічэннем колькасці сегментаў цела і членікаў вусікаў, наз. а н а м а р ф о з а м (напр., y мнаганожак і бязвусікавых насякомых). Развідцё без істотных змен, характэрнае для большасці прымітыўных насякомых, наз. п р о т а м е т а б а л і я (эпімарфоз). Развіццё крылаў y насякомых прывяло да змен y антагенезе. Няпоўнае ператварэнне, або г е м і м е т а б а л і я , адбываедца, калі лад жыцця ранніх стадый і імага падобныя, a лічынка (німфа) падобная на дарослую асобіну, і змены арганізацыі суправаджаюцца ў асн. паступовым ростам зачаткаў крылаў (характэрна для аўсянікаў, багамолавых, паўцвердакрылых, прамакрылых, раўнакрылых, стракоз, тараканавых, тэрмітаў). Поўнае ператварэнне, або г о л а м е т а б а л і я , настае, калі ў антагенезе адбываеода рэзкі падзел асн. функцый (напр., харчаванне ў стадыі лічынкі, a рассяленне і размнажэнне на дарослай стадыі); характэрна для двухкрылых, лускакрылых, перапончатакрылых, цвердакрылых і інш. атр. насякомых. У гэтым выпадку чэрвепадобная лічынка не падобна на дарослае насякомае, і пераход адбываецца на стадыі кукалкі. Сярод пазваноЧных М. рэзка праяўляецца ў міног, лічынкі якіх (пескарыйкі) жывуць y грунце, a дарослыя — паўпаразіты рыб; y земнаводных з яйца выходзіць лічынка — апалонік, які пазней страчвае лічынкавыя органы (шчэлепы, хвост і інш.) і замест іх з’яўляюцца органы дарослай жывёлы. Рэгуляцыя М. ажыццяўляецца гармонамі. А.М.Петрыкаў.
308
МЕТАМАРФОЗ
МЕТАМАРФ03 y р a с л і н, відазмяненне асн. органаў пры змене іх функцый або ўмоў функцыянавання. Выпрацоўваецца і замацоўваецца ў працэсе эвалюцыі. Напр., y многіх травяністых раслін парастак спачатку знаходзідца на паверхні глебы і мае зялёнае асімілюючае лісце, потым траціць яго, утварае прыдаткавыя карані, заглыбляецца ў глебу і ператвараецца ў падземны орган — карэнішча. Так адбываецца сапраўдны М. аднаго органа ў другі са зменай формы і функцыі. У большасці выпадкаў змяняюцда зачаткі, a не дарослыя органы. М. парасткаў — карэнішча, югубні, цыбуліны, мясістыя сцёблы кактусаў, кладодыі ў спаржы, вусікі ў вінаграду, калючкі ў глогу; лісця — утварэнне лускавінак (пупышкавых, цыбулькых, прыкветкавых); каранёў — паветраныя карані ў архідэй, клубні ў вяргіні і інш. МЕТАМАРФ03А, 1) ператварэнне, пераўтварэнне, перабудова каго- ці чагонебудзь. 2) У б і я л о г i і — гл. Метамарфоз. МЕТАМАТЭМАт ЫКА (ад мета... + матэматыка), раздзел матэматычнай логікі, y якім вывучаюцца асновы матэматыкі, структура і заканамернасці матэм. доказаў з дапамогай фармальных метадаў. Тэрмін «M.» ўвёў Ц,.Пльберт для абазначэння тэорыі, якая аналізуе структуру і ўласцівасці фармальных сістэм. У шырокім сэнсе — метатэорыя матэматыкі. Паводле Гільберта, фармалізаваная сістэма, што атрымліваецца ў выніку фармалізацыі навук. тэорыі, даследуецца (на прадмет высвятлення яе несупярэчлівасці, паўнаты, вырашальнасці і ўзаемасувязі з інш. тэорыямі, незалежнасці яе аксіём і інш.) змястоўнымі метадамі, якія не апелююць да сэнсу яе аб’ектаў (формул). Гэта канцэпцыя (наз. фінітыэм) прадугледжвае выкарыстанне канечных кан струкцый («наглядных» матэм. прадметаў, эфектыўна эдзяйсняльных працэсаў) і адмаўляе абстракцыю актуальнай бесканечнасці (гл. Абстракцыя). К.Гёдзль паказаў абмежаванасць фінітных (простых) метадаў для даследавання фармалізаваных тэорый; y 1931 ён даказаў тэарэму аб непаўнаце дастаткова багатых фармальных сістэм (у т.л. аксіяматычнай мностваў тэорыі і арыфметыкі натуральных лікаў) і аб немагчымасці доказу несупярэчлівасці сістэмы з дапамогай сродкаў, якія фармалізуюцца ў гэтай сістэме. Для доказу несупярэчлівасці фундаментальных матэм. тэорый сучасная М. выхарысгоўвае больш складаныя, нефінітныя метады. Састаўная частка прадмета М. — даследаванне фармалізаваных матэм. тэорый, выкладзеных y выглядзе сімвалічных моў, і вывучэнне саміх гэтых моў. Мноства канечных паслядоўнасцей з аперацыямі над імі таксама могуць быць аб’ектамі матэм. даследавання. Гэта абумоўлівае выкарыстанне ў М. метадаў алгебры (гл. Булева алгебра), тэорыі мностваў і тапалогіі. Шырока выкарыстоўваецца ў М. гёдэлеўскі метад арыфметызацыі метатэорыі і тэорыя рэкурсіўных функцый. У болыд вузкім
сэнсе да М. (у адрозненне ад металогікі) адносяць пытанні сінтаксісу, прадметнай матэм. тэорыі (гл. Сінтаксіс y логіцы); семантыку вылучаюць y якасці самаст. галіны даследавання (гл. Семантыка лагічная). Л і т К л н н н С.К. Введенне в метаматематнку: Пер. с англ. М., 1957; Р а с ё в а Е., С н к о р с к н й Р. Матемапоса метаматемагакл: Пер. с антл. М., 1972; Г н л ь б е р т Д., Б е р н a й с П. Основанмя математнкн: Теорня доказательств: Пер. с нем. М., 1982. С. Ф.Дубянецкі. МЕТАМЕРЫЯ (ад мета... + грэч. meros частка, доля), падзел цела ў некаторых груп арганізмаў на падобныя (або на тыя, што падобна закладваюцца) участкі (метамеры), размешчаныя ўздоўж падоўжнай восі або гаюскасці сіметрыі. Метамеры бываюць поўнасцю падобныя адзін да аднаго па ўсёй даўж. цела (гаманомія) або функдыянальна і структурна разнаякасныя (гетэраномія). Поўная М. (сегментацыя) ахоплівае ўсе сістэмы органаў, напр., y кольчатых чарвей. Няпоўная М. закранае асобныя сістэмЫ, напр., правільнае чаргаванне рэбраў, міжрэберных мышцаў і нерваў чалавека. Узнікае па розных біял. прычынах і рознымі спосабамі. Напр., y стужачных чарвей звязана з адаптацыяй к эндапаразітызму — наяўнасць палавых органаў y кожным сегменце павялічвае эфектыўнасць размнажэння. У вышэйшых шматклетачных жывёл М. звязана з упарадкаваннем унутр. арганізацыі, інтэнсіфікацыяй функцый арганізма або з удасканаленнем механізмаў руху. М. ёсць таксама ў раслін, метамеры якіх (фітамеры) меней упарадкаваныя і могуць утвараць лінейныя і разгалінаваныя сістэмы. А.С.Леанцюк. METAMÔBA, мова, сродкамі якой праводзідца апісанне структурных якасцей іншай (звычайна фармалізаванай) мовы, што з ’яўляецца прадметам вывучэння адпаведнай метатэорыі. Паняцце «M.» прыйшло з матэм. логікі, дзе яно ўжывалася ў сэнсе «фармалізаваная мова», зручная для дакладнага апісання некат. прадметных галін з улікам сістэмных суадносін паміж навук. тэрмінамі. Пры дапамозе М. апісваецда мова як аб’ект даследавання. Адзінкі М. могуць супадаць з адзінкамі мовы-аб’екта. Напр., бел. слова «маўленне» ў значэнні «вусны варьынт мовы» адносіхша да М. і з ’яўляецца лінгвістычным тэрмінам, y гутарковым выкарыстанні адносіцца да мовы-аб’екта. В.У.Мартынаў. МЕТАН, періды член гамалагічнага рада насычаных вуглевадародаў (алканаў), СН4. Газ без колеру i паху, tai -182,48 °С, -161,49 °С, шчыльн. 415 кг/м3 вадкага (пры т-ры -164 °С ). Раствараешіа ÿ этаноле, эфіры, вуглевадародах, дрэнна — y вадзе. Гарыць бясколерным полымем (т-ра ўзгарання -187,9 °С); сумесі з паветрам (5—15% М.) выбухованебяспечныя. У прыродзе ўгвараецца пры анаэробным раскладанні цэлюлозы (гл. Балотны газ)', асн. кампанент газаў прыродных гаручых і рудніковага газу, атмасферы некаторых пданет (Сатурна, Юпітэра і яго спадарожніка Тытана). У прам-сці вылучаюць
э прыроднага або крэкінг-газу нізкатэмпературнай дыстыляцыяй ці адсорбцыяй на цэалітах, a таксама гідрыравалнем аксіду і дыахсіду вугляроду на каталізатары пры 200— 300 °С. Выкарыстоўваюць для атрымання сінтэз-газу, вадароду, ацэтылену, сажы, хлараформу, фармальдэгіду, сінільнай к-ты, a таксама як паліва. Аказвае нязначнае наркатычнае ўздзеянне, ГДК 300 мг/м. МЕТАНІМІЯ (ад грэч. metônymia перайменаванне), перанос назвы аднаго прадмета ці з’явы на інш. прадмет ці з’яву на аснове пэўнай прычыннай сувязі паміж імі; від паэт. mpona. М. — ужыванне імя аўтара ў значэнні напісаных ім твораў («вывучаю Пушкіна», «купіў Багдановіча»), назвы краіны — y эначэнні насельніцгва, якое там жыве («Уся Беларусь узнялася супраць фашысцкіх захопнікаў»), назвы прылады дзеяння замест яго самога ці яго вынікаў («пяро Купалы», «пэндзаль Бялыніцкага-Бірулі»), назвы посуду замест таго, што ў ім звычайна знаходзіцца («выпіў кубак», «з’еў талерку»), перанос значэння ўнутр. уласцівасці рэчы на яе самую («смеласць гарады бярэ») і г.д. Адзін з відаў М. — сінекдаха. В.П.Рагойша. МЕТАН0Л, тое, што метылавы спірт. МЕТАНТ&НК, м е т а н т а н к (ад метан + англ. tank бак, цыстэрна), збудаванне для біялагічнай ачысткі сцёкавых вод з дапамогай анаэробных бакгэрый (без прысутнасці кіслароду, з утварэннем метану). Звычайна гэта рэзервуар значнай (да некалькіх тысяч кубічных метраў) умяшчальнасці для мінералізацыі арган. рэчываў, што збіраюцца ў адстойніках ачышчальных збудаванняў. МЕТАПЛАЗІЯ (ад грэч. metaplasis пераўтварэнне), 1) ператварэнне аднаго віду тканкі ў другі ў чалавека і пазваночных жывёл. Напр., пераход плазматычнага ці цыліндрычнага эпітэлію ў чалавека ў шматслойны плоскі ў бронхах, слізістай абалонцы страўніка і інш. У хвастатых земнаводных адбываецца пры рэгенерацыі хрусталіка і сятчаткі вока. Адрозніваюць М. прамую і непрамую. Пры прамой ідзе трансфармацыя тканак без размнажэння клетак; пры непрамой — разрастаюцца маладыя клеткі. Вылучаюдь 2 фазы непрамой М.: размнажэнне клетак (неапластычная фаза) і дыферэнцыроўка клетак з утварэннем новай тканкі (метапластычная фаза). Ачагі М. — перадпухлінны стан арганізма. 2) М., ці метаплазіс — перыяд росквіту ў індывід. развіцці асобіны і ў гісторыі некат. груповак арганізмаў (праяўляецца ў моцнай зменлівасці і мностве асобін). М.К.Недзьведзь. МЕТАСАМАТЫЗМ, м е т а с а м а т о з [ад мета... + грэч. soma (sômatos) цела], тірацэс замяшчэння адных мінералаў іншымі са зменай хім. саставу пароды (звычайна з захаваннем яе аб’ёму і цвёрдага стану) пад уздзеяннем раствораў (флюідаў) высокай хім. акгыўнасці. Адрозніваюць М. м а г м а т ы ч н а й с т a д ы і (напр., y сувязі з гранітыза-
цыяіТ) і постмагматычнай c т a д ы і (рудаўтварэнне метасаматычных радовішчаў). Са зменай хімізму раствораў, пры іх ахаладжэнні, вылучаюцца стадыі працякання М.: ранн я я ш ч о л а ч н а я высокатэмпературная (магнезіяльныя і вапняковыя скарны), к і с л о т н а я (грэйзены і другасныя кварцыты), позняя ш ч о л а ч н а я нізкатэмпературная (беразіты, лісцвяніты). Вылучаюць і н ф і л ь т р а ц ы й н ы М. (перанос хім. кампанентаў растворамі, якія фільтруюцца, праз горную пароду) і д ы ф у з і й к ы М. (дыфузія хім. кампанентаў y адносна нерухомым растворы). На мяжы 2 розных паводле хім. саставу асяроддзяў (напр., вапнякі і кварцыты) узнікае сустрэчная дыфузія, т.зв. б і м е т а с а м а т о з . У сувязі з дыферэнцыяльнай рухомасцю кампанентаў y растворах пры М. ўзнікае метасаматычная занальнасць з рэзкімі межамі паміж зонамі. 3 нарастаннем інтэнсіўнасці М. павышаная рухомасць хім. кампанентаў прыводзідь да ўтварэння монамінеральнай пароды. Пры р э г і я н а л ь н ы м М. ўтвараюцца вял. аб’ёмы метасаматычных парод, пры л а к а л ь н ы м М. на кантактах з руднымі целамі — калярудныя метасаматыты. На Беларусі метасаматычныя пароды тралляюіша: y крышт. фундаменце — альбітыт, біятыталіт, другасныя кварцьггы, піраксеналіты, мікраклініт і інш.; y асадкавым чахле — даламіты, ангідрыты і інш. Літ:. К о р ж х н с к н й Д.С. Теорня метасоматаческой зональноста. 2 нзд. М., 1982. І.В.Найдзянкоў. МЕТАСАМАТЫЧНЫЯ Г0РН Ы Я ПАР0ДЫ , пароды, якія ўтварыліся ў выніку метасаматызму. Тыповыя М.г.п. — магнезіяльныя і вапняковыя скарны, грэіізены, другасныя кварцыты, бераэіты, лісцвініты. Гл. таксама Метасаматычныя радовішчы. МЬТЛСАМАТЫЧНЫЯ РАД0ВІШЧЫ, паклады карысных выкапняў, якія ўзніклі пры метасаматызме. Утвараюцца пад уздзеяннем цыркулюючых на глыбіні гарачых мінер. водных раствораў, якія выносяць з месца ўтварэння М.р. радавыя элементы горных парод (шчолачы, шчолачна-зямельныя элементы, крэмній) і прыносядь каштоўныя элементы, y тл . металы. Залягаюць y выглядзе пакладаў складанай формы, часта занальныя. Найб. спрыяльнымі для ўтварэння М.р. з’яўляюцца лёгкарастваральныя карбанатныя пароды (вапнякі, даламіты). Паводле т-ры ўтварэння падзяляюцца на высокатэмпературныя (скарнавыя і грэйзенавыя радовішчы чорных і каляровых металаў), сярэднетэмпературныя (гідратэрмальныя раловішчы медзі, свінцу і цынку) і нізкатэмпературныя (інфільтрацыйныя радовішчы урану і медзі). І.В.Нойдзянкоў. МЕТАСЕКВ0Я (Metasequoia), род хвойных дрэў сям. таксодыевых. 1 від — М. рассечанашышкавая (М. glyptostroboides). Пашырана ў Цэнтр. і
Паўд.-Зах. Кітаі. Расце ў горных цяснінах, па берагах ручаёў. Рэдкая рэлізсгавая расліна, апісана па выкапнёвых знаходках і лічылася вымерлай, энойдзена жывая ў 1941—46. На Беларусі выкапнёвыя рэнггкі М. (пылок, шышкі, галінкі з іглідай) знойдзены ў адкладах алігацэну і міяцэну. Лістападныя дрэвы з пірамідальнай ажурнай кронай выш. да 40 м і дыям. ствала да 2 м. Кара чырванавата-карычневая, адслойваецца. Ігліца ярка-зялёная, мяккая, вузкалінейная, даўж. 1—3 см, ападае на зіму разам з ухарочанымі парасткамі. ІІІыіпкі вісячыя. Насенне з крылцам. Дэкар. расліна. Культывуецца ў Еўразіі і Амерыцы (на Беларусі вымярзае). У.І.Торчык. МЕТАСТАБІЛЬНЫ СТАН (ад мета... + лац. stabilis устойлівы), адносна ўстойлівы стан сістэмы, з якога яна можа перайсці ў больш устойлівы стан (напр., асн.) пад уздзеяннем знешніх узбурэнняў ці самаадвольна. 1) М.с. т э р м а дынамічных с і с т э м — стан няўстойлівай раўнавагі (гл. Раўнавага тэрмадынамічная). Існаванне М.с. абумоўлена асаблівасцямі кінетыкі фазавых пераходаў. У такім стане знаходзяцца, напр., перагрэтая вадкасць — вадкасць, т-ра якой большая за т-ру кіпення пры дадзеным ціску; перахалоджаная (перасычаная) пара — пара, т-ра якой ніжэйшая за т-ру кандэнсацыі пры дадзеным ціску; перанасычаны раствор — раствор, канцэнтрацыя якога перавышае канцэнтрацыю насычанага раствору пры дадзенай т-ры. 2) М.с. к в а н тавых сістэм — узбуджаны энергегычны стан атамнай сістэмы (атама, малекулы, атамнага ядра), y якім яна можа існаваць адносна працяглы час. Пераходы з такіх станаў y станы з меншай энергіяй, якія суправаджаюцца выпрамяненнем фатонаў, забаронены адбору правіламі. METACTÂ3 (ад грэч. metastasis перамяшчэнне), ачаг пухліннага ці запаленчага працэсу, які развіваецда ад пераносу па крыві ці лімфе паталагічнага матэрыялу (пухлінных клетак, мікраарганізмаў і інш.) з месцаў такога ж паталагічнага працэсу. Бывае адзіночны і множны. Лячэнне хірург., прамянёвае, хіміятэрапія. METACTÂ3IO (Metastasio; сапр. T р a пасі; Trapassi) П’етра (3.1.1698, Рым — 12.4.1782), італьянскі паэт і драматург. Вучыўся ў акадэміі Аркадыя. 3 1730 прыдворны паэт y Вене. Дэбютаваў паэт. зб. «Вершы» (1718). Залажыў асновы жанру лірычнай трагедыі на патэтычныя і любоўна-сентыментальныя сюжэты ў духу паэтыкі класіцызму і галантнай паэзіі ракако: «Пакінутая Дыдона» (1724), «Сірой» (1726), «Эцыо» (1728), «Пазнаная Семіраміда» (1729), «Артаксеркс» (1730). Сусв. вядомасць прынеслі гераічныя оперы-серыя: «Адрыян y Сірыі» (1731), «Алімпіяда» (1732), «Дэмафонт» (1733), «Міласэрнасць Ціта» (1734), «Фемістокл» (1736) і інш., y якіх спалучэнне традыцый грэч. трагедыі і італьян. пастаральнай драмы.
МЕТАСТРАНГІЛІДЫ
309
Аўтар ідылій, кантат, канцанет (зб. «Свабода», 1733; «Развітанне», 1746), эстэт. прац. Яго творы адметныя ўзвышанасцю маст. вобразаў, паэт. вытанчанасцю мовы і кампазідыйнай зладжанасцю, гарманічным спалучэннем музыкі і паэзіі. Музыку на лібрэта М. пісалі Г.Ф.Гендэль, К.В.Глюк, І.Гайдн, ВА.Моцарт, М.Беразоўскі і інш. МЕТАСТРАНГІЛЁЗ, інвазійная Хвароба дзікоў і свойскіх свіней, якая выклікаеіша метастрангыідамі. Пашыраны ўсюды. Зрэдку развіваецца ў жвачных, сабак і чалавека. Найб. пашкоджваюцца лёгкія. Часцей хварэе маладняк y летнеасенні перыяд. Жывёлы заражаюцца пры паяданні інвазаваных дажджавых чарвей. Прыкметы: кашаль, выдзяленні з носа, адсутнасць апетыту, адставанне ў росце і развідці, праявы гіпаксіі; часта ўскладняецца пнеўманіяй і інш. Пры значнай інвазіі жывёлы іінуць.
Да арт. Метастрангіліды. Метастронгілюс падоўжаны: 1 — агульны выглдд; 2 —3 — заднія канцы цела самца і самкі (адпаведна); 4 — пярэдні канец цела; 5 — яйцо з лічынкай. МЕТАСГРАНГІЛІДЫ (Metastrongylidae), сямейства круглых чарвей. 13 відаў. На Беларусі адзначаны метастронгілюсы падоўжаны (Metastrongylus elongatus), пакрыты, або сціплы (М. pudendotectus), і салёны (М. salmi). Паразітуюдь y бронхах і лёгкіх дзікоў, свойскіх свіней (асн. гаспадары), зрэдку жвачных, сабак, чалавека. Узбуджальнікі метастрангілёзу. Цела ніткападобнае, белае, y самцоў даўж. да 26 мм, y самак да 50 мм. Развіццё з прамежхавым гаспадаром (дажджавыя чэрві). Яйцы з лічынкамі адкладваюцца ў бронхах, выводзяцца праз стрававальны тракт y вонкавае асяроддзе. Заглынугыя дажджавым чарвяком лічынкі пранікаюць y яго крывяносную сістэму, дзе праз 10—20 сут становяцца інвазійнымі. Пасля паядання жывёлай інвазаваных чарвей лічынкі М. праніхаюць праз сценку кішэчніка ў лімфатычныя вузлы, адтуль з лімфай і крывёю — y лёіхія і бронхі, дзе праз 25—35 суг пасля інвазіі дасягаюць палавой спеласці.
310______________МЕТАТЭЗА МЕТАТ&ЗА (ад грэч. metathesis перастаноўка), узаемная перастаноўка гукаў або складоў y межах слова, адзін з відаў камбінаторных змяненняў гукаў. Адрозніваюць М. па сумежнасці, калі адбываецца перастаноўка суседніх элементаў (рус. «мрамор» з лац. marmor) і па адлегласці (бел. дыялектнае «суворы» з рус. «суровый»). М. ўзнікае ггры засваенні новых слоў (звязана з псіхал. асаблівасцю ўспрыняцця: колькасць і якасць элементаў, якія знаходзяцца адзін за адным, улоўліваюдца больш хутка і лёгка, чым іх узаемнае размяшчэнне), y дзіцячай мове, y запазычваннях (бел. «футляр» з ням. Futteral), y дыялекгах (з грэч. krabbation утварылася рус. «кровать» і ў выніку М. бел. дыялекгнае «карваць»), М. можа мець рэіулярны характар і быць прычынай з’яўлення ў мовах гукаспалучэнняў новага тыпу: М. плаўных y слав. мовах (напр., праслав. ог, оі паміж зычнымі -> польск. го, Io krowa, bloto). МЕТАТЭ0РЫЯ, тэорыя, аб’ектам даследавання якой з’яўляецца якая небудзь інш. тэорыя, якая аналізуе ўласцівасці, струкгуру, метады, лагічныя асновы (доказнасць, супярэчлівасць, строгасць і інш.) прадметнай тэорыі. М. ўстанаўлівае памеры тэорыі, спосабы ўвядзення новых паняццяў, дае магчымасць пабудаваць яе больш рацыянальным спосабам. Вынікі М. могуць фармалізавацца i вывучацца далей. Фармулюецца М. на метамове. Найб. пашырана М. логікі (металогіка) і матэматыкі (метаматэматыка). Задачай М. з’яўляецца даследаванне ўмоў фармалізацыі навук. тэорый, a таксама сінтакс. (лагічны сінтаксіс) і семантычных (семантыка лагічная) уласцівасцей фармалізаваных моў. Такія даследаванні набываюць асаблівае значэнне ў сувязі з развіццём хсібернетыю і выліч. тэхнікі. В.М.Пешкаў. МЕТАФАЗА (ад мета... + грэч. phasis паяўленне), сярэдняя фаза клетачнага дзялення (меёзу ці мітозу); адпавядае максімальнаму ўзроўню хсандэнсацыі храмасом. Адрозніваюць 2 перыяды М.: метакінез (храмасомы збіраюцца ў экватарыяльнай вобласці верацяна дзялення клеткі і ўтвараюць эісватарыяльную пласцінхсу) і ўласна М. (устанаўліваюцца сувязі паміж храмасамальнымі ніцямі верацяна і цэнтрамерамі і храмасомы раз’ядноўваюцца на храматыды). Працягласць М. 0,3—175 мін. А.С.Леанцюк. МЕТАФАРА (грэч. metaphora перанясенне), ужыванне слова ці выразу ў пераносным значэнні праз супастаўленне пэўнай з ’явы ці прадмета з інш. з’явай ці прадметам на аснове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей; від паэт. тропа. М. блізісая да параўнання, аднак адрозніваецца ад яго тым, што ў ёй прысутнічае толькі адзін член супастаўлення — тое, з чым супастаўляецца, і не
называецца (а падразумяваецца) тое, што супастаўляецца. М. звычайна перафразуецца ў параўнанне з дапамогай слоў «нібы», «як», «быццам» і г.д. М. істотна паглыбляе ўнутр. змест вобраза, надае яму новыя сэнсавыя адценні. Асн. сфера бытавання М. — літ. мова, паэзія. Вылучаюць простую М., калі яна складаецца з аднаго слова ці выразу («Замоўкнуў жураўліны скрып калысак і калаўротаў іул чмяліны змоўю». П.Панчанка), і разгорнутую або скразную, калі М. ахоплівае вял. адрэзак або ўвесь твор (бітва—жніво ў «Слове аб палісу Ігаравым», жыццё—акіян y паэме А.Куляшова «Цунамі»). Ужываедца таксама ў бытавой гаворцы («ідзе дождж», «цяжкі хараклар», «прыйшла зіма»). Блізхсія да М. тропы — алегорыя, сімвал. В.П.Рагойша. МЕТАФІЗІКА (ад грэч. «Meta ta phisica» пасля фізіхі), і) частка, галіна філасофіі, прысвечаная гал. абстрактным праблемам чалавечага быцця і пазнання. Тэрмін «M.» паходзіць ад назвы зборніка філас. прац Арыстоцеля, якія складалі «першую філасофію», г.зн. лічыліся ўласна філас. працамі і паводле свайго прадмета адрозніваліся ад «фізікі» як навукі аб свеце канкрэтных рэчаў і з’яў. У працэсе эвалюцыі М. паступова траціла сувязь з рэчаіснасцю і накіроўвала намаганні на абстрактны пошук нейкай агульнай першаснай асновы ўсяго існага незалежна ад аіфэсленых форм яго існавання ў прасторы і часе. Панаванне метафіз. поглядаў характэрна для сярэдневяковай філас. думкі, калі М. прэтэндавала на меода асобай «навукі» аб звышпачуццёвай сутнасці свету і абгрунтоўвала думку пра яго босхсае паходжанне. Адыход ад элементаў аб’ектыўных ведаў аб чалавеку і яго прыродным і сац. асяроддзі, a таксама канструяванне штучных уяўленняў аб свеце прывялі да ператварэння М, ў схаластыку. Зацікаўленасць грамадства ў навук. філас. асэнсаванні рэчаіснасці і дасягненнях прыродазнаўчых навук суправаджалася вызваленнем філасофіі ад метафіз. падыходаў. Аб’ект метафіз. разважанняў быў абмежаваны выключна з’явамі, яхсія былі недаступныя чалавечаму вопыту і атаясамліваліся з звышпрыродным пачаткам. Элементы М. ёсць y некат. кірунках сучаснай філасофіі, y сцвярджэішях пра існаванне «вышэйшай», г.зн. звышпачуццёвай рэчаіснасці, пра немэтазгоднасць і немагчымасць навук. пазнання сутнасці прыродных і грамадсісіх працэсаў. 2) Метад мыслення, які супрацьстаіць дыялектыцы. У гэтым сэнсе паняцце М. ўпершыню выступае ў філасофіі Г.Гегеля, дзе метафіз. падыход да рэчаў і з’яў y адрозненне ад дыялектычнага лічыцца абмежаваным і не дазваляе раскрыць іх супярэчнасці, a таксама паказаць працэс развіцця паняццяў, таму што абапіраецца на ісанчатковыя адназначныя высновы. Паводле Гегеля, М. з’яўляецца недастат-
ковай, але ў той жа час неабходнай умовай працэсу пазнанххя. Выкарыстанне ў навуцы метафіз. метаду з гіст. пункту гледжання было апраўданым y 17— 18 ст., хсалі навука займалася збіраннем фахсгаў і расшчапляла прыроду на асобныя частхсі. У 2-й пал. 19—20 ст. назіраецца негатыўнае стаўленне вучоных да М., што тлумачыцца пераходам навухсі да абагульнення набытых навук. звестак, пранікненнем y глыбіню аб’ектаў пазнання і даследаваннем захсанамерных сувязей паміж імі. Метафіз. метад абсалютызуе знешняе ўзаемадзеянне паміж аб’ектамі і ў той жа час недаацэньвае ўнутр, вытокі развіцця, y першую чаргу супярэчлівасць саміх аб’ектаў. На працягу 20 ст. М. як метад пазнання выступае ў некаторых ісірунках сучаснай філасофіі (фенаменалогія, эісзістэндыялізм, рэалізм), a таксама ў тэалогіі. Л і т А р н с т о т е л ь . Метафнзкка // Соч. М., 1976. T.1; Л е н і н У.І. Філасофсісія сшытхсі // Тв. Т. 38 (Полн. собр. соч. Т. 29); В а р т о ф с к к й М. Эврмстачесісая роль метафнзякл в науке: Пер. с англ. / / Сгруюура н развхггае науюх. М., 1978; Нсторнческме гхты фнлософнн. М., 1991; Мнр фнлософшх. Ч. 1—2. М„ 1991; B o e d e r H. Topologie der Metaphysik. Freibxirg-München, 1980. В.І.Боўш. «МЕТАФІЗІЧНАЯ UIKÔJIA», адна з асноўных (разам з «каралінскай школай») паэт. школ англ. барока 1-й пал. 17 ст. Яе пачатак ў лірыцы Дж.Дона. Названа метафізічнай за паглыблены філас. характар, імкненне асэнсаваць складаныя праблемы быцця (жыццё і смерць, час і вечнасць, Бог і чалавек), спасцігнуць трансцэндэнтнае. Творчасці паэтаў-метафізікаў (Дж. і Э.Херберты, Р.Крэша, Г.Воген, Э.Марвел) уласцівы напружанасць думкі і пачуцця, спалучэнне аналітызму мыслення і містычнай экзальтацыі, мудрагелістая метафарычнасць, зварот да тэм і вобразаў Свяшчэннага пісання. Найб. яскрава манера «М.ш.» выявілася ў творчасці Дж.Херберта (зб. «Храм духоўных вершаў», 1633). Г.В.Сініла. МЕТАФІЗІЧНЫ ЖЫВАПІС, ісірунак y італьян. жывапісе. Заснаваны ў 2-й пал. 1910 — пач. 1920-х г. Дж. Дэ Кірыка пад уплывам філасофіі А.Шапенгаўэра і Ф.Ніцшэ і стаў рэакцыяй на рацыяналістычную схему кубізму і дынамізм футурызму. Тэарэтык — паэт А.Савіньё. Прадстаўнікі М.ж. (К.Кара, М.Кампільі, Ф.Казараці, Дж.Марандзі, Ф. Дэ Пісіс) y карцінах з выявамі пустынных гарадоў з далёкай перспектывай, манекенаў, y нацюрмортах з дзіўным складам прадметаў імкнуліся вывесці рэальнасць за рамкі звычайнай логікі, стварыць таямнічы настрой і раскрыць містыхсу вобразаў, якія знаходзіліся па-за межамі адлюстравання рэчаіснасці. Значна паўшіываў на станаўленне сюррэалізму і часта разглядаецца як адзін з яго кірункаў. В.Я.Буйвал.
МЕТЛЮЖКАКВЁТНЫЯ (Poales), парадак аднадольных раслін. 1 сям., каля 650 родаў, 10 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Дамінанты травяністых груповак расліннасці стэпаў, лугоў, прэрый, пампасаў і саваннаў. На Беларусі 55 родаў. Найб. вядомыя авёс, брыца, вострыца, грэбнік, жытняк, зуброўка, каласнец, купкоўка, лісахвост, малінія, маннік, пырнік, трыснёг, цімафееўка, ячмень і інш. Вырошчваюцца шмат інтрадукаваных відаў з родаў жыта, кавыль, кукуруза, перлаўка, проса, пшаніца, райграс і інш. Рэдкія віды (напр. ячменеваласнец еўрапейскі) занесены ў Чырв. кнігу. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя, радзей дрэвападобныя (напр., бамбук) расліны. Цыліндрычныя сцёблы (саломіны) уэдутыя ў вузлах і падзеленыя на полыя межвуэеллі. Лісце пераважна з адкрытымі похвамі, лінейнае (да ніткападобнага) ці ланцэтнае, звычайна мае язычок. Кветкі дробныя, пераважна двухполыя ў элементарных сухвеццях (каласках), што ўгвараюць складаныя суквецці — мяцёлкі, каласы, гронкі або галоўкі. У каласку — 1—30 кветак. Апыленне звычайна ветрам. Плод — зярняўка. Да М. належань асн. харч. расліны: пшаніца, рыс, кукуруза, жыта, ячмень, авёс, проса, copra, цукр. трыснёг і інш.), што культывуюцца з глыбокай старажьггнасці, і кармавыя (мятліца, цімафееўка, аўсяніца, купкоўка, каласоўнік і інш). Выкарыстоўваюцца для засеву газонаў, аэрадромаў, стадыёнаў, замацавання пяскоў, насыпаў. 3 некат. М. атрымліваюць буд. ма-
МЕТОЛ
311
даў. Пашыраны ва ўмераных і халодных паясах, y горных раёнах тропікаў. На Беларусі 9 дзікарослых відаў. Найб. вядомыя М.: аднагадовы (Р. annua), балотны (Р. palustris), вузкалісты (Р. angustifolîa), звычайны (Р. trivialis), лугавы (Р. pratensis), лясны (Р. nemoralis), сплюшчаны (Р. compressa). Інтрадукаваны М. альпійскі (P. аіріпа). Трапляюода на лугах, узлесках, сярод хмызняку, абапал дарог. Адна- і шматгадовыя травянісгыя расліны вьші. да 100 см з паўзучымі падземнымі парасткамі ці без іх. Утвараюць дзярніны. Лісце вузкалінейнае, пляскатае. Каласкі з 2—5 (8) кветкамі ў раскідзістай і даволі густой мяцёлцы. Плод — зярняўка. Многія віды кармавыя расліны, уведзены ў культуру.
тэрыялы, паперу (напр., трыснёг, бамбук), ёсць шкоднае пустазелле (напр., аўсюк, брыца звычайная). Харч., кармавыя, тэхн., лек., дэкар. расліны. Літ.: Ц в е л е в Н.Н. Злакн СССР. Л., 1976. Жнзнь растеннй. Т.6. М., 1982. МЕТЛЮ Ж0К (Роа), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 300 ві-
MÉTHEP Мікалай Карлавіч (5.1.1880, Масква — 13.11.1951), расійскі кампазітар, піяніст. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1900), y 1909— 10 і 1915— 21 яе прафесар. Вучань A.Арэнскага і С.Танеева. 3 1921 за мяжой, з 1936 y Вялікабрытаніі. Канцэртаваў як саліст (вядомы выканаўца ўласных твораў) і акампаніятар. Буйны майстар рус. фп. музыкі пач. 20 ст. (побач з С.Рахманінавым і А.Скрабіным), стваральнік фп. лірыка-апавяд. жанру — казкі, аўтар санат (са свабоднай тракгоўкай санат-
нага цыкла) і інш. твораў для фп. У музыцы спалучаў класічныя і рамант. традыцыі. Сярод твораў: 3 канцэрты (1917, 1927; Канцэрт-балада, 1943) для фп. з арк.; фп. квінтэт (1949); санаты (у тл. «Санатная трыяда», «Саната-казка», «Саната-балада», «Рамантычная саната», «Навальнічная саната»), Казкі (10 опусаў), «Восем карцін настрояў» (1897), 3 цыклы п’ес «Забытыя матывы» (1918—20) і інш. для фп.; 3 санаты для скрыпкі і фп. (1910—38), рамансы і песні на вершы І.В.Гётэ, Г.Гейнэ, АПушкіна, Ф.Цютчава, А.Фета, В.Брусава і інш. Аўгар кн. «Муза і мода» (1935), «Штодзённая праца піяніста і кампазітара» (1963). Літ.: Д о л н н с к а я Е. Н.Метнер. М., 1966; Н.К.Метнер: Воспомллання. Сгатьн. Магерналы. М., 1981. Л.А.Сівалобчык.
Да арт. Метафізічны жываггіс Дж. Дэ К і р ы к а. 1950. Музы непакою.
МЕТ0Л, N-M е т ы л-л-а м і н a ф е н о л с у л ь ф а т , хімічнае арган. злучэнне з групы араматычных амінаў, CH 3NHCÉH4OH ■7 2 H2SO4. Бясколернае крышт. рэчыва (на паветры цямнее), гаіавіцца з раскладаннем (tM
312
МЕТОНАЎ
240—260 °С). Раствараецца ў вадзе, этаноле. Выкарыстоўваюць y фатаграфіі як праявіцель пераважна ў сінергічнай камбінацыі з гідрахінонам (метол-гідрахінонавыя праявіцелі). МЕТ0НАЎ ЦЫКЛ, 19-гадовы каляндарны цыкл (6940 сут), які служыць для ўзгаднення працягласці сінадычнага месяца і сонечнага года ў месяцава-солечных календарах. Праланаваны ў 433 да н.э. афінскім вучоным Метанам і лёг y аснову стараж.-грэч. календара. М.ц. звязаны з набліжанай (з дакладнасцю да некалькіх гадзін) роўнасцю: 19 трапічных гадоў = 235 сінадычным месяцам. Хібнасць y зруху фаз Месяца складае 1 суг за 219 гадоў М.ц. складаецца з 12 гадоў ла 12 месяцаў і 7 гадоў па 13 месяцаў (з устаўкым месяцам). 125 месяцаў «поўныя» — па 30 сут, a астатнія 110 «пустыя* — па 29 сут. М.ц. выкарыстоўваецца ў яўр. і інш. календарах.
Мстопы ў вытлядзе разетак на фасадзе храма Асклелія ў г. Эпідаўр. 4 ст.
Метопа з выявай антычнага шлема ў фрызе дома па вул. Замкавай y Гродне. 19 ст. МЕТ0ПА (грэч. metôpon літар. прастора паміж вачыма), прамавугольная або квадратная шііта паміж двума трыгліфамі ў фрызе дарычнага ордэра. З ’явілася ў архітэктуры Стараж. Грэцыі (напачатку як прамежкі паміж тардамі бэлек перакрыцця, якія выступалі на фасадзе, y мураванай архітэктуры набылі дэкар. эначэнне), аздаблялася рэльефамі або жывапісам. У бел. архітэктуры найб. пашырана ў стылі ампір (1-я трэць 19 ст.), часам аздаблялася геральдычнымі выявамі і ваен. атрыбугамі. МЕТР (франц. mètre ад грэч. metron мера), 1) адзінка даўжыні, адна з 7 асн. адзінак Міжнароднай сістэмы адзінак
(СІ). Абазначаецца м. 1 м = 100 см = 1000 мм. У CI М. з’яўляецца таксама адзінкай даўжыні хвалі, фокуснай адлегласці і інш. велічынь, што маюць фіз. сэнс даўжыні. 2) Мера даўжыні, што ўзнаўляе адзінку даўжыні — М. Паводле вызначэння, прынятага 17-й Ген. канферэнцыяй па мерах і вазе (1983), М. — даўжыня шляху, які праходзіць святло ў вакууме за 1/299792458 долю секунды. Першапачаткова (1791, Францыя) М. вызначаны як 1/10 000 000 частка 1/4 даўжыні зямнога мерыдыяна Для дакладнага вызначэння М. ў 1792—99 праведзены геад. вымярэнні дугі Парыжскага мерыдыяна. Першы эталон М. эроблены ў 1792 y выглядзе плацінавай лінейкі, адлегласць ламіж канцамі якой раўнялася 1 м. Ен перададзены на захоўванне ў Нац. архіў Францыі і атрымаў назву «архіўны М.», 3 1889 міжнар. прататыпам М. служыў плаціна-ірыдыевы брус з нанесенымі на адной з яго плоскасцей штрыхамі, які захоўваецца ў Міжнар. бюро мер і вагі ў г. Сеўр каля Парыжа. У 1960—83 М. вызначылі як даўжыгао, роўную 1 650 763,73 даўжыні хвалі ў вакууме эл.-магн. выпрамянення, ^кое а^павядае пераходу паміж узроўнямі 2 р u i 5сг атама крыптону-86. Натуральныя першасныя эталоны М., прьшятыя ў 1960 і 1983, даюць магчымасць узнаўляць меры даўжыні з хібнасцю да ±10 ®м. М. гіакладзены ў аснову метрычнай сістэмы мер. У пракгыцы вымярэнняў шырока выкарыстоўваюцца кратныя і дольныя адзінкі: кіламетр, дэцыметр, сантыметр, міліметр, мікраметр, нанаметр і інш. А.І.Балсун. METP, 1) y в е р ш а с к л а д а н н і — абазначэнне меры верша — стапы з яе варыяцыямі, рытмавы ўзор; ідэальная схема чаргавання доўгіх і кароткіх складоў y антычным вершы (гл. Метрычнае вершаскладанне), націскных і ненаціскных y сілаба-танічным (гл. Сілаба-танічнае вершаскладанне). Адрозніваюць М. 2-складовыя (харэй, ямб) і 3-складовыя (дактшь, амфібрахій, анапест). Могуць быць адхіленні ад прынятай схемы: пропуск ненаціскных складоў (спандэй) або іх лішак (пірыхій), але метрычны закон y цэлым вытрымліваецца. Тэрмінам М. абазначаюць і вершаваны памер — пэўную колькасць аднолькавых стоп y вершаваным радку і характар гэтых стоп (2-складовых і 3-складовых). Напр,, верш Я.Купалы «У вечным боры...» напісаны 4-стопным харэем (у кожным яго радку чатыры 2-складовыя стапы з націскам на 1-м складзе). У ант. вершы ў залежнасці ад колькасці паўтарэнняў пэўнага М. адрозніваюць манаметр (1 М.), дыяметр (2 М.), трыметр (3 М.), тэтраметр (4 М.), пентаметр (5 М.), гекзаметр (6 М.), геіггаметр (7 М.) і актаметр (8 М.). 2) У м у з ы ц ы — сістэма арганізацыі рытму, заснаваная на захаванні пэўнай меры ў адносінах велічыні рытмічных пабудоў. Гістарычна склаліся 2 асн. сістэмы М. — квантытатыўная (колькасная, складовалічыльная, часавымяральная), што будуецца на паўтарэнні пэўнай паслядоўнасці няроўных па часе долей (рытмаформулы), і акцэнтная (тактавая, якасная), заснаваная на заканамерным чаргаванні моцных і слабых (апорных і неапорных) аднолькавых па часавай працягласці долей.
Квантытатыўная сістэма харакіэрна для з’яў, дзе паэзія і музыка неаддзельныя; адзінка вымярэння тут — стапа. Акцэнтная вызначае распад пачатковага сінкрэтызму і ўсталяванне такта ў сучасным раэуменні — як адзінкі ўласна музычнага М. Акцэнтны, або тактавы, М. бывае просты (2 - і 3-дольны) і складаны (спалучэнне 2 -, 3-дольных метрычных груп y 4-, 6 -, 9-, 12-дольныя). Існуе і мяшаны М., створаны слалучэннем 2 і больш разнародных груп (5-, 7-дольны). Чаргаванне моцных і слабых долей фіксуецца такгавым Ьамерам — фармальнай рытмічнай схемай, якая ў творы напаўняецца разнастайнымі рытмічнымі малюнкамі, індывідуалізуецца. Просты М. вызначаюць памеры 2/4, 3/4, 3/8, складаны — 4/4, 6/4, 6 / 8 , 9/8, 12/8 і інш., мяшаны — 5/4, 7/4, 7/8 і інш. М, можа выяўляцца ў рэгулярнай і нерэгулярнай паслядоўнасці тактаў. Пры рэгулярным М. тактавая велічыня нязменна паўтараецца, што выяўлена ў пастаянным муз, памеры. Нерэгулярны М, бывае перыядычна-пераменны (з чаргаваннем тактаў 2/4, 3/4) і свабоднапераменны (без устаноўленага парадку). У бел. музыцы вуснай традыцыі квантытатыўная метрыка ў чыстым выглядзе ўласціва нар. песням найстараж. пласта, часткова карагодам і танцам, якія будуюцца на паўтарэнні розных для кожнага жанру пэўных рытмаформул. У фальклоры колькасная сістэма М. найб. устойлівая, звязана з асаблівасцямі нар. вершаскладання («Каля майго церама», «На нова лета», «Ці дома, дома сам пан гаспадар»), У познатрадыд. дар. творчасці квадтытатыўды М. даступова лератварыўся ў акцэдтды, што абумоўлела зменай інтанацыйдага строю налеваў, y якіх лавялічылася роля эмац. лачатку (выкрыкі, воклічы і інш.) і вырасла значэнне характэрных стылявых рыс канта. Адлачасова колькасная сістэма М. часткова захоўвае сваё ўздзеядне. Невыладкова ў сучасдых залісах фальклору такгавая сістэма М. набывае характар т.зв. «народных тактаў» (тэрмін ГІ.Сакальскага), тактавьш рысы якіх лаказваюць не месца акцэнту, a межы радкоў і такім чынам ладларадкоўваюцца закодам нар.-леседнага вершасклададня. У выніку ўзнікае свабодда-лерамедды М. На Беларусі фарміраванде акцэнтнай метрыкі адбывалася ў кантавай культуры (16— 17 ст.). У прафес. музыцы нашага часу пад уллывам нар. творчасці роздых гіст. пластоў на новым якасным узроўні адбываецца ўзаемалранікденне і ўзаемадзеянне абодвух тылаў метрыкі. У вак. творах строгая метрычнасць часам ларушаецда ў выніку гібкага руху за метрыкай лаэт. Taxcry. Падобдыя з’явы лашырады і ў інстр. музыцы, дзе свабодна-перамеллы М. дярэдка выяўляе асаблівую маст. задуму. У сучасдай бел. музыцы рытм можа быць і свабодным ад М. ( 1-я ч. канцэрта для габоя і камердага арк. «ІІлач» Г.Гарэлавай, і інш.). Літ.: Х о л о п о в а В. Вопросы рнтма в творчестве компознторов первой пол. XX в. М., 1971: Я е ж. Русская музыкальная рнт-
мнка. М., 1983; Х а р л а п М.Г. Рнтм н метр в музыке устной традгошн. М., 1986; Е л а т о в В.Н. Рнтмнческне основы белорусской народной музыкн. Мн., 1966. Т.А.Шчэрба, М.В.Шыманскі (музыка). ...МЕТР (ад грэч. metron мера, metreô вымяраю), друтая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае прыладу, прыбор для вымярэння таго, што паказана ў першай частцы слова (напр., барометр, тэрмометр), a таксама долевую ці кратную адзінку даўжыні ў метрычнай сістэме (напр., кіламетр, мікраметр). МЕТРАЛАГІЧНАЯ СЛЎЖБА. сетка арг-цый, на якія ўскладзена адказнасць за метралагічнае забеспячэнне, г.зн. за ўстанаўленне і выкарыстанне навук.-арганізац. асноў, тэхн. сродкаў, правіл і норм, неабходных для дасягнення адзінства і патрэбнай дакладнасці вымярэнняў. М.с. Беларусі ўключае дзярж. М.с. (у яе ўваходзяць Дзярж. к-т па стандартызацыі, метралогіі і сертыфікацыі — Дзяржстандарт, н.-д. ўстановы, рэгіянальныя органы Дзяржстандарту) і М.с. суб’ектаў гаспадарання (мін-ваў, ведамстваў, прадпрыемстваў, арг-цый, устаноў). Нарматыўнай асновай М.с. з’яўляюцца міжнар. і міждзярж. стандарты, стандарты Рэспублікі Беларусь, тэхн. ўмовы, стандарты прадпрыемстваў, метадычныя ўказанні, інструкцыі; тэхн. базай — эталоны, узорныя сродкі вымярэнняў, рабочыя сродкі вымярэнняў і інш. Для забеспячэння адеінства вымярэнняў М.с. распрацоўвае эталоны, метады і сродкі перадачы адзінак фіз. велічынь ад эталонаў да рабочых сродкаў вымярэнняў, ажыццяўляе вымярэнні на вытв-сці і ў навук. даследаваннях, распрацоўвае дзярж. стандарты, праводзіць акрэдытацыю выпрабавальных лабараторый і цэнтраў. Праваюй асновай М.с. Беларусі з’яўляюцца законы аб эабеспячэнні адзінства вымярэнняў, аб сертыфікацыі прадукцыі, работ і паслуг, аб ахове правоў спажыўца і інш. Уведзены ў дзеянне нац. эталоны адзінак часу, частаты, шкалы часу, адзінкі тэмгіературы, напружання пераменнага току. Створана лабараторыя дзярж. дазіметрычных эталонаў, зацверджаны і ўнесены ў Дзярж. рэестр сродкаў вымярэнняў Рэспубліхі Беларусь дзярж. стандартныя ўэоры саставу раствораў іонаў металаў, арган. рэчываў і пестывддаў, водных раствораў неметалаў. У.ІІ. Саламаха. МЕТРАЛ0ГІЯ (ад метр + ..логія), навука пра вымярэнні, метады і сродкі забеспячэння іх адзінства і патрэбнай дакладнасці. Адрозніваюць М. тэарэт. (распрацоўвае агульныя праблемы вымярэнняў і хібнасцей вымярэнняў), прыкладную (займаецца тэорыяй і практыкай забеспячэння гарантаванай дакладнасці канкрэтных вымярэнняў і вымяральных сістэм) і заканадаўчую (разглядае пытанні агульных правіл і норм, метралагічнай дзейнасці, якія патрабуюць рэгламентацыі і кантролю з боку дзяржавы). Асн. задачы М.: стварэнне агульнай тэорыі вымярэнняў; утварэнне адзінак фізічных велічынь і сістэм адзінак\ распрацоўка метадаў і сродкаў вымярэнняў, метадаў вызначэння дакладнасці вымярэнняў і аднастайнасці сродкаў вымярэнняў; стварэнне эталонаў і
ўзорных сродкаў вымярэнняў, праверка мер і сродкаў вымярэнняў. Акгуальныя праблемы М.: павышэнне дакладнасці вымярэнняў; пашырэнне дакладных вымярэнняў на вобласці вельмі малых і вельмі вял. эначэнняў велічынь; правядзенне гранічна дакладных вымярэнняў y асаблівых нестацыянарных умовах: пры дьшамічных рэжымах, вял. паскарэннях, высокіх і вельмі нізкіх т-рах; удасканаленне метадаў і сродкаў вымярэнняў, якія выкарыстоўваюцца ў розных галінах навукі і тэхнікі. М. ўзнікла ў глыбокай сгаражыгнасці як вучэнне аб мерах. Доўгі час была апісальнай навукай пра розныя меры і суадносіны паміж імі. Гіст. этапамі развіцця М. сталі: устанаўленне эталона метра (Францыя, канец 18 сг.), стварэнне абсалютных сістэм адзінак (К.Гаўс, 1832); падпісанне міжнар. Метрычнай канвенцыі (1875), распрацоўка і ўстанаўленне ў 1960 Міжнароднай сістэмы адзінак (CI); y Расіі — далучэнне да Метрычнай канвенцыі і стварэнне ў 1893 Дз.І.Мендзялеевым Гал. палаты мер і вагі. У 20 ст. метралагічныя даследаванні асобных краін каардынуюцца міжнароднымі метралагічньші арганізацыямі. На Беларусі арганізавана сетка арг-цый, адказных за метралагічнае забеспячэнне — метрапагічная служба. Пра развідцё М. на Беларусі гл. ў арт. Метралогія гістарычная. Л і т М а л н к о в С.Ф., Т ю р н н Н.Н. Введенне в метрологюо. 2 юд. М., 1966; Б у р д у н Г.Д., М а р к о в Б.Н. Основы метрологеш. 3 нзд. М., 1985; Ш о с т ь н н Н.А. Очеркн нсторпн русской метролопш, XI — начало XX в. 2 нзд. М., 1990. У.Л. Саламаха. МЕТРАЛ0ГІЯ ГІСТАРЬІЧНАЯ, спецыяльная гіст. навука, якая вывучае гіст. меры (даўжыні, масы, плошчы, аб’ёмаў сыпкіх і вадкіх рэчываў і інш. велічынь y іх развіцці. Задачы М.г. — вызначэнне суадносін адзінак розных велічынь паміж сабой і іх сувязі з адзінкамі метрычнай сістэмы мер. Распрацоўка М.г. y Зах. Еўропе пачалася з трактатаў юрыстаў і купцоў 14— 15 ст., y якіх сістэматызаваліся звесткі пра меры для патрэб гандлю. У трактатах землямераў выкладаліся спосабы вымярэння даўжыні і паверхні («Кульмская геаметрыя»). У 16 ст. з ’явіліся матэм. працы па метралогіі («Майстэрскае лічэнне» К.Рудольфа). Уласна М.г. прысвечана праца ГАгрыкалы «Пяць кніг пра меры і вагі рымлян і грэкаў» (1550). У цяперашні час дзейнічае міжнар. камісія па М.г., з 1975 склікаюцца кангрэсы па гэтай навуцы. На Беларусі метралагічныя працы з’явіліся ў 16 ст. ў сувязі з правядзеннем валочнай памеры. У 18 ст. пытанні М.г. распрацоўвалі гісторыкі Ф.Ф.Лойка, Т.Чацкі, С.Богуш-Сестранцэвіч. 3 прыняццем y канцы 18 ст. ў Францыі метрычнай сістэмы мер і паступовым яе пашырэннем па еўрап. краінах з ’явілася патрэба ў суаднясенні даўніх мер Рэчы Паспалітай з новымі. Гэтаму прысвечаны працы А.Сапегі -«Табліцы суадносін новых французскіх мер і вагі з літоўскімі і польскімі» (1802) і А.Хадкевіча «Табліцы суадносін даўніх мер і вагі французскіх і каронна-літоўска-польскіх з мерамі і вагамі новымі і прынятымі ў Францыі» (1811). У 19 ст. М.г. Рэчы Паспалітай распрацоўвалі ІЛялевель, Ф.Пекасінскі. У канцы 19 — пач. 20 ст. меры феад. Беларусі вывучалі А.М.Семянтоўскі, М.ВДоўнар-Запольс-
МЕТРАПАЛІТЭН
313
кі, У.І.Пічэта. Пытанням бел. М.г. прысвечаны працы Дз.Л.Пахілевіча, З.Ю.Капыскага, П.Р.Казлоўскаіа, АП.Грыцкевіча, Я.К.Анішчанкі, Л.А.Малчанавай, К.У.Скурата, польскіх даследчыкаў Л.ІСалянкоўскага, У.Пацехі, Р.Мяніцкага, В.Кулі, С.Александровіча, Г.ДунінВансовіч, Я.Юркевіча. Важныя працы па стараж.-рус. і рас. феад. метралогіі належаць П.Р.Буткову, Дз.І.Празароўскаму, Ф.І.Петрушэўскаму, АЛ.Нікіціну, І.І.Каўфману, Л.У.Чарапніну, ВЛ.Яніну, Б.А.Рыбакову, А.І.Каменцавай, М.А.Шасцьшу, І.Э.Клейненбергу. Даўнія бел. меры. Ме р ы д а ў жын і . Міля = 5 вёрст; вярсга = 798 сажняў = 1559,7 м; вярсга вяліхая = 1000 сажняў “ 1948,8 м; сажань = 194,88 см; шнур = 75 локцяў = 10 прутоў (прэнтаў) = 100 прэнцікаў = 48,7 м; локаць = 64,96 см; стапа = 12 цаляў = 32,5 см; цаля = 2,7 см; гоні (гон) = 80—100 м. Ме р ы п л о шч ы . Валока = 30 маргоў = 9000 кв. прутоў = 67 500 кв. локцяў = 21,36 га; морг = 3 кв. шнуры = 0,71 га; шнур = 100 кв. прутоў = 0,237 га; прэнцік — 0,237 м . Ме р ы а б ’ ёму. Бочка віленская = 4 чюрці = 8 асьмін = 72 вялікія гарцы = 144 малыя гарцы = 406,7 л (для сыпкіх рэчываў) і 406,54 л (для вадкасці); гарнец маіцл (шынковы) = 2,8237 л; гарнец вялікі (цэхавы) = 5,6474 л; чвэрць (карэц) = '/4 бочкі = 2 асьміны = 36 гарцаў = 102 л; кварта = /. гарца = 0,7057 л; мядніца = 12 гарцаў = 33,84 л. Ме р ы м а с ы (вагі). Беркавец = 5 камянёў = 200 фунтаў = 74,96 кг; камень = 40 фунтаў = 14,993 кг; фунт = 32 лоты = 374,8 г; пуд = 40—50 фунтаў; бязмен = 5—6 фунтаў = 1,87—2,24 кг; кантар = 100 фунтаў = 37,48 кг; грыўна = 195,5 г. А д з і н к і л і ч э н н я. Капа = 60; саха (валы, нарогі для сох) = 2; пасма (у ткацгве) = 30 нігак; лібра = 25 аркушаў паперы; рэз = 20 лібраў = 500 аркушаў паперы; тузін = 12; фаска = 500. У роэных мясцовасцях Беларусі ў розныя часы існавалі свае меры, якія адрозніваліся ад вышэй названых. Літ:. С к y р a т К.У. Даўнія беларускія меры (лексічцы аналіз). Мн., 1974; К а м е н ц е в а Е.Н. Нсторнческая метрологня. М., 1978. В. С.Пазднякоў. МЕТРАПАЛІтФн (франц. métropolitain ад грэч. metropolis галоўны горад, сталіца), м е т р о, від рэйкавага элекгрычнага пасаж. транспарту. У вял. гарадах з насычаным вулічным рухам пракладваецца пад зямлёй (у тунэлях), часам на паверхні і на эстакадах. Вызначаецца вял. правознай здольнасцю (да 60 тыс. пасажыраў за гадзіну ў адным напрамку), высокай эксплуатацыйнай скорасцю (да 100 км/гадз, з улікам прыпынкаў да 45—48 км/гадз), рэгулярнасцю руху. Асн. збудаванні і абсталяванне М.: станцыі (калоннага або пілоннага тыпаў, a таксама аднаскляпеністыя), якія ўключаюць пасаж. платформы, падземныя або надэемпыя вестыбюлі, пераходы, перасадачныя вузлы, эскалатары (часам пад’ёмнікі ліфтавага тыпу ўмяшчальнасцю да 130 чал.); перагонныя тунэлі неглыбокага (да 15 м ад паверхні зямлі) і глыбокага (да 30—35 м) залажэння з рэйкавымі пуцямі (y М. краін СНД шырынёй 1520 мм); рухомы састаў (поезд з 3—8 вагонаў умяшчальнасцю да 270 пасажыраў кожны); кабельная і кантактная сетка з цягавымі і паніжальнымі трансфарматарнымі падстанцыямі; венталяцыйныя, дрэнажныя і асвятляль-
314
МЕТРАПОЛІТЭН
ныя прыстасаванні; дэпо і інш. Паязды прыводзяцца ў pyx электрарухавікамі пастаяннага току, якія сілкуюіша праз слізгальныя токапрыёмнікі з кантактных рэек (напружанне ў кантактнай сетцы ад 600 да 1500 B, y М. краін СНД — 825 В). Будуюць М. закрышм і адкрыгым спосабамі. Пры закрыгам спосабе праходка тунэляў робіцца горным або шчьггавым метадам; пры адкрыгым расгірацоўваецца катлаван, y якім робяць тунэль са зборных жалеэабетонных або метал. элементаў (цюбінгаў), маналітнага бетону і жалезабетону. Выкарыстоўваюць спец. спосабы вядзення работ: штучнае замарожванне грунтоў, водапаніжэнне, метад «сцяна ў грунце» і інш. Каб y М. не трапляла вада, робяцца неабходная гідраізаляцыя і водаадвод. У замежнай практыды буд-ва М., за рэдкім выключэннем (напр., афармленне ўваходаў y парыжскі М. y стылі мадэрн, арх. Э.Гімар), пераважае утылітарны падыход да арх. вырашэння. 3 2-й пал. 20 ст. пачалі выкарыстоўваць новыя канструкцыі, буд. і аддзелачныя матэрыялы, сродкі рэкламы і візуальнай інфармацыі, станцыі набылі маст. афармленне. У б. сав. гарадах М. ствараўся як прасторава працяглы арх. комплекс манум. збудаванняў вял. грамадскай значнасці. Архітэкгары імкнуліся стварыць камфартабельныя ўмовы для пасажыраў, надаць кожнай станцыі індывід. аблічча. У афармленні станцый і наземных вестыбюляў М. (часта тэматычным) выкарыстоўвалі мазаіку, жывапіс, скулыпуру, дэкар.-прыкладное мастацтва. У 1950—60-я г. ў буд-ве М. ўкаранялася уніфікацыя аб’ёмна-прасторавых вырашэнняў і канструкцый; ін-
дывідуалізацыя дасягалася разнастайнасцю матэрыялаў, іх колеру і факгуры, розных сістэм асвятлення. У 1970—90-я г. на новай канструктыўнай аснове працягваюцца лепшыя традыцыі тэматычнага і маст. афармлення станцый М., пашыраны сінтэз мастацгваў. Першы М. (3,6 км) пабудаваны ў Лондане (1863), потым y Нью-Йорку (1868), Будапешце (1896), Вене (1898), Парыжы (1900), Берліне (1902), БуэнасАйрэсе (1913)u Мадрыдзе (1919), Токіо (1927) і інш. Першая лінія Маскоўскага М. пачала дзейнічаць y 1935. Пабудаваны і дзейнічаюць М. y Санкг-Пецярбургу (з 1955), Кіеве (з 1960), Тбілісі (з 1966), Баку (з 1967), Харкаве (з 1972), Ташкенце (з 1977), Ерэване (з 1981), Мінску (з 1984; гл. Мінскі метрапалітэн), Ніжнім Ноўгарадзе (з 1985), Новасібірску (з 1985), Самары (з 1987) і інш. Найб. працяглы (больш за 400 км) М. y Нью-Йорку (40 ліній; 490 станцый), самы заглыблены (больш за 100 м) — y Пхеньяне. М. маюць каля 50 гарадоў y больш чым 30 краінах. Літ:. Л н м a н о в Ю.А. Метрополкгены. 2 юд. М„ 1971; Тоннелн н метрополнтены. М., 1989. С.А. Сергачоў (архітэктура), В.А.Ярмоленка. МЕТРАП0ЛІТЭН-МУЗЕЙ (Metropoli tan Museum of Art) y Н ь ю - Й о р к у , найбуйнейшы ў ЗША і адзін з буйнейшых y свеце збор твораў мастацтва. Засн. ў 1870 на аснове падараваных прыватных калекцый. Адкрыты ў 1872. Калекцыі музея прадстаўляюць усе буйнейшыя маст. культуры свету. У складзе М.-м. раздзелы мастаіггва Амерыкі, Еўропы, краін Б.Усходу, Азіі, Афрыкі,
Да арт. Метрапалітэн. Сганцыя «Камсамольская-кальцавая» ў Маскве. 1952. Арх. АШчусеў і інш.
Метрапалітэн: a — станцыя пілоннага тыпу з абліцоўхай жалезабетоннымі цюбінгамі; 6 — станцыя калоннага тыпу з павялічаным пралётам сярэдняй залы; в - схема электрасілкавання кантактавай рэйкі (1 — кабелі сілкавання трэцяй рэйкі, 2 — цягавая падстанцыя, 3 — зваротны кабель ад хадавых рэек, 4 — сілавыя кабелі, 5 — трэцяя рэйка, 6 — хадавая рэйка).
Акіяніі і Стараж. Амерыкі, Стараж. Егіпта, Грэцыі і Рыма, мастацтва ісламу, мастаіхгва 20 ст., зброі, муз. інструментаў, музеі кнігі і дзіцячы, ін-т касцюма. Філіял — музей сярэдневяковага мастацтва «Клуатры» ў Нью-Йорку (засн. ў 1926, адкрыты ў 1938). Я.Ф.Шунейка.
Метраполітэн-музей.
«МЕТРАП0ЛІТЭН-0ПЕРА» (Metropo litan Opera), вядучы оперны тэатр ЗША. Адкрыты ў 1883 y Нью-Йорку акц. т-вам «Метраполітэн-опера хаўс компані». Адзіны ў ЗША пастаянны оперны т-р (працуе 7 месяцаў y год). Хор, аркестр і дапаможныя калектывы стабільныя; вядучыя салісты і дырыжоры працуюць на кантрактнай аснове. У рэпертуары ням., рус., франц., італьян., амер. оперы (з 1910-х г. на мове арыгінала). Важную ролю ў станаўленні т-ра адыграў першы дырыжор Л.Дамраш (маст. кіраўнік з 1884). У «М.-o.» выступалі леппшя прадстаўнікі сусв. вак. культуры, y тл. рас. Ф.Шаляпін, Г.Вішнеўская, ААбразцова, М.Касрашвілі, Ю.Мазурок, бел. М.Гулегіна, арм. П.Лісіцыян, малд. М.Біешу. СДрод кіраўнікоў т-ра: АТасканіні, Э.Джонсан, Р.Бінг; спектаклямі дырыжыравалі Г.Малер, Тасканіні, Л.Стакоўскі, Э.Ансермэ, Б.Вальтэр, Д.Мітропулас, К.Бём, Л.Бернстайн, Г.Караян, З.Мета, ДжЛівайн і інш. 3 1966 т-р працуе ў новым будынку ў «Лінкальн-цэнтры». МЕТРАП0ЛІЯ (грэч. metropolis ад me ter маці + polis горад), 1) y Стараж. Грэцыі горад-дзяржава (поліс) y адносінах да заснаваных ім паселішчаў (калоній) y інш. землях. 2) Ва урбаністыцы — гал. горад, цэнтр паліт., духоўнага і эканам. жыцдя краіны; буйная гарадская агламерацыя. 3) Дзяржава, якая мае ўладанні (калоніі, пратэктараты і інш.). МЕТРДАТ^ЛЬ (ад франц. maître d’hôtel літар. гаспадар гасдініцы), галоўны афіцыянт, распарадчык y рэстаране. METPÔ, гл. Метрапалітэн.
Да арт. Метрапалітэн. Сганцыя «Плошча Якуба Коласа» ў Мінску. 1984. Арх. М.Пірагоў, АЗензін, маст. В.Чурыла, С.Сакалоў.
МЕТРЫКА (польскае metryka ад лац. matricula спіс), пасведчанне аб нараджэнні, якое выдаецда на падставе адпаведнага запісу ў метрычнай кнізе
(кніга для афіц. рэгістрацыі актаў нараджэння, шлюбу, смерці). МЕТРЫКА (грэч. metrikë ад metron мера, памер), 1) y в е р ш а с к л а д а н н і — сістэма правіл, выпрацаваных на аснове ўзораў пабудовы верша, найб. прыдатных і ўласцівых пэўнай мове. Напр., М. антычнага верша, М. беларускага верша і г.д. М. называюць таксама раздзел вершазнаўства, які вывучае сукупнасць правіл вершаскладання ў пэўнай л-ры. 2) У м у з ы ц ы — сукупнасць усіх праяў метра ў муэыцы ці канкрэтным муз. творы. М. называюць таксама вучэнне пра муз. метр. МЁТРЫКА ў м а т э м а т ы ц ы , правіла вылічэння адлегласці паміж любымі пунктамі (элементамі) зададзенага мноства. Мноства з зададзенай на ім М. наз. м е т р ы ч н а й п р а с т о р а й . М. з’яўляецца сапраўднай лікавай фунхцыяй р{а,Ь), якая задавальняе ўмовы: р(а,Ь) 'г 0, пры птым р(а,Ь) = 0 толькі. калі a = Ь\ р(а,Ь)— = р(Ь,а)\ р(а,Ь) + р(Ь,с) 'г р(а,с). На адным і тым жа мностве М. можна задаць рознымі спосабамі. Напр., на плоскасці за адлегласць паміж пункгамі а(х, j>,) і можна пры няць звычайную эўхлідаву адлегласць p ,(a ,i)= V (x r x 2/+ ( y 1- y 2)i , Рг(а,Ь)-\хг х^\уг у2\
ці інш. У вектарных прасторах (функцыянальных і каардьшатных) М. задаецца нормай, a таксама з дабамогай скалярнага здабыпсу вектараў; y дыферэнцыяльнай геаметрыі — заданнем элемента даўжыні дугі з дапамогай дыферэнцыяльнай квадратычнай формы. МЁТРЫКА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА (недакладная скарочаная назва Л і т о ў с к а я м е т р ы к а ; ад лац. matricula спіс), збор спецыфічных матэрыялаў (сшыткаў, кніг) велікакня-
М ш д ю г о іГ м ы ь
жацкай канцылярыі Вялікага княства Літоўскага 15— 18 ст. з копіямі дакументаў, якія выдаваліся ад імя вялікага князя (гаспадара), Рады ВКЛ, сеймаў і падлягалі неабмежаванаму ў часе захаванню. У складзе Метрыкі знаходзяцда агульназемскія прывілеі, абласныя прывілеі, прывілеі гарадам, асобным групам насельнііггва, феадалам на валоданне маёнткамі, фінансавыя, судовыя і інш. льготы, на пабудгіву гарадоў і мястэчак, адкрыцце корчмаў, правядзенне таргоў, кірмашоў, пра наданне пасад, збор падаткаў і інш. Вял. месца займаюць судовыя дэкрэты па справах, што разглядаліся велікакняжацкім судом. У Метрыку заносіліся велікакняжацкія (каралеўскія) наказы, статуты, сеймавыя пастановы і г.д. У пасольскіх кнігах Метрыкі — матэрыялы знешняй палітыкі: лісты да кіраўнікоў замежных дзяржаў і ад іх, дагаворы, інструкцыі паслам і інш. У склад Метрыкі ўваходзілі таксама некаторыя важныя пабочныя матэрыялы (пераклады ярлыкоў крымскіх ханаў, спісы з маскоўскіх дыпламат. дакументаў і інш.), справаводчыя матэрыялы (рэестры актаў, інвентары Метрыкі і інш.). Метрыка стала асновай велікакняжацкага, a пазней гал. дзярж. архіва ВКЛ і выконвала нотафікацыйныя (юрыдычна-рэгістрацыйныя) функцыі. Выкарыстоўвалася ў юрьш. і даведачных мэтах усімі суб’ектамі права, найперш вярх. уладай, дзярж. ўстановамі, магістратамі, царквой, этнарэлігійнымі абшчынамі, прывілеяванымі саслоўямі, мяшчанамі. На аснове матэрыялаў Метрыкі паводле адпаведных запытаў вшаваліся юрыдычна завераныя дакументы (копіі з копій). Як асн. і самы багаты комплекс крыніц па гісторыі феад. Беларусі і ВКЛ y цэ-
МЕТРЫКА_______________315 лым, Метрыка дае магчымасць даследаваць вядучыя кірункі ўнутр. і знешняй палітыкі на працягу больш за тры стагоддзі, змены ў адм.-тэр. і судовай сістэмах, эаканадаўстве, рэальным эканам. і грамадскім жыцці, паліт., гандлёвыя, культ. і інш. сувязі з Польшчай, Расіяй, Латвіяй, Эстоніяй і інш. краінамі. Метрыка — найбольшы па памерах, значнасці і храналагічным axone збор помнікаў духоўнай культуры, старабел. («рускай»), польскай, лац. моў, пісьмовасці. Сшыткі і кнігі Метрыкі больш-менш сістэматычна вяліся з сярэдзіны 15 ст. Да пач. 16 ст. яны зберагаліся, як мяркуецца, y Трокскім замку пад наглядам гаспадарскага падскарбія, пазней захоўваліся ў велікакняжацкім скарбе ў асобных памяшканнях y Вільні. Загадваў кнігамі Метрыкі канцлер, a з 1566 — і падканцлер ВКЛ. Пасля размежавання канцылярый канцлера і падканцлера Метрыка стала падзяляцца на вялікую і меншую. Інтэнсіўнае выкарыстанне кніг Метрыкі ўжо да канца 16 ст. значна папсавала іх. Пад кіраўнідтвам канцлера Л.Caneri ў 1594— 1607 старыя кнігі былі перапісаны (у 17 ст. яны амаль усе загінулі). Новыя кнігі разам з пазнейшымі матэрыяламі Метрыкі выкарыстоўваліся ў гаспадарскай канцылярыі ў 17— 18 ст. Яны склалі аснову сучасных архіўных фондаў Метрыкі. Да сярэдзіны 18 ст. кнігі Метрыкі былі перавезены ў Варшаву. Пасля задушэння паўстання 1794 Метрыка вывезена ў Санкг-Пецярбург, болыпая яе частка перададзена ў Сенат. У 1835—37 кнігі Метрыкі разбіты на 12 аддзелаў: Кнігі
STANISLAUS
AUGUSTUS
««e
REX
MAGNI DUCATUS LITVANI. C
‘ьідшію
A C T A
T U a L I C A
n a js n v m t тт.якяшя
&
D U n tlB A СПШСІІ
-------- -------
І.АСТЯА INNOVAM CORROSA TRANSCRIBI
4<*O T“a v .... «te 7 -----—rvT / .T r T fr* 3 — 1 -------Т1Г'"У р< Гу-
i r g n
SJT Ю С О
S Q U A L L I D V
IS CONCLAVI EUIUM RKIPUBLIC * C O L I.O f.U I PROVIORNTIA AC ^ Х Ю ІС К Г ІА
SUA
PtfIT A .n
MDCCLXXXVL
CAKCKIJaARIATV A L I AANUBI PRINCIPI»
*AP|RHA
PtOCANCRI.I. ANIATL' Ю АСІІІ.МІ COMITIS < IIKKPTO VIC *
CUBA
U
I.ADOBK
ADAMI NAMLSZKVICS •7 Г ‘ -
-IO*’*
MAGNI DLCATU* UTVAWM NOTARII
Да арт. Метрыка Вялікжгя княства Літоўскага (злева направа): Устава Жыгімонта II Аўгуста ўраднікам гаспадарскіх двароў. 1529 (копія канца 16 ст. Кніга № 225); тытульны ліст кнігі з дакументамі 1540—43 (копія 1596. Кніга № 231); друкаваны тыгульны ліст 1786 да ўсіх кніг Метрыкі.
316
МЕТРЫЧНАЕ
запісаў; Кнігі судовых спраў; Кнігі публічных спраў; Кнігі перапісаў; Кнігі выпісаў; Сігілата; Кнігі Пастаяннай Рады і найноўшага справаводства; Інвентары (вопісы кніг Метрыкі); Новыя кнігі (пераплеценыя зборнікі арыгінальных актаў розных часоў, вывезеныя з Варшавы); Старажытныя акгы; Радаводы; Межавыя карты. У 1887— 88 б.ч. матэрыялаў Метрыкі пераведзена ў Маскоўскі архіў Мін-ва юстыцыі, цяпер зберагаецца ў Рас. дзярж. архіве стараж. актаў y Маскве (фонд 389, 662 адзінкі захоўвання; y Нац. гіст. архіве Беларусі ёсць іх мікрафільмы). Некаторыя кнігі і дакументы са складу Метрыкі цяпер захоўваюцца ў Гал. архіве стараж. актаў y Варшаве, Рас. Нац. б-цы ў Санкт-Пецярбургу, Нац. б-цы Украіны імя У.І.Вярнадскага ў Кіеве і некат. інш. зборах. Дакументы Метрыкі паслужылі крынідай для прац па гісторыі ВКЛ М.К.Любаўскага, М.В.Доўнар-Запольскага, М.А.Максімейкі, І.ІЛапы, У.І.Пічэты, ІА.Маліноўскага, Г.Лаўмянскага і інш. Значны ўклад y вывучэнне Метрыкі зрабілі СЛ.Пташыцкі, М.Г.Беражкоў, П.К.Грымстэд і інш. Шмат матэрыялаў Метрыкі апублікавана ў «Актах Заходняй Расіі», « Скарбніцы грамат», «Актах Літоўскай Метрыкі», «Актах Літоўска-Рускай дзяржавы», «Рускай гістарычнай бібліятэцы», «Беларускім архіве» і інш. выданнях. 11 кніг Метрыкі з матэрыяламі сярэдзіны 15—16 ст. y апошнія гады апублікаваны ў Літве. Літ.: П т а ш н ц к л й С.Л. Опнсанне кнга н ахтов Лнтовской метрнкн. СПб., 1887; Б е р е ж к о в Н.Г. Лнтовская метрнка как ясторнческнй ясточннк. Ч. 1. М.; Л., 1946; Нсследовання по нсторнм Лнтовской метрнкн: Сб. науч. тр. [Ч.] 1—2. М., 1989; Лнтовская Метрлка: Йсслед. 1988 г. Вшіьнюс, 1992; G г i m s t e d P.K. The «Lithuanian Metrica» in Moscow and Waisaw. Cambridge (Mass.), 1984. Г.Я.Галенчанка. МЕТРЫЧНАЕ ВЕРШАСКЛАДАННЕ, сістэма вершаскладання, заснаваная на раўнамерным чаргаванні доўгіх і кароткіх складоў y вершаваных радках. Уласціва тым мовам, y якіх галосныя адрозніваюцца па працягласці гучання. Найб. развіццё атрымала ў антычным вершаскладанні. У аснове М.в. — вымярэнне верша ўмоўнымі часавымі адзінкамі — морамі, якія аб’ядноўваюцда ў такты (стопы і групы стоп); звычайна кароткі склад лічыцца роўным адной моры, доўгі — дзвюм (радзей — некалькім) морам. Адрозніваюць чыста-метрычнае вершаскладанне, y якім зададзены толькі часавы аб’ём такха, што запаўняецца любымі спалучэннямі складоў, і сілабаметрычнае вершаскладанне, y якім унутры тактаў адрозніваюцца складовыя пазіцыі, што дапускаюць адны варыянты запаўнення і не дапускаюць іншых. МЕТРЫЧНАЯ СІСТФМА МЕР, д з е сятковая сістэма м е р , сукупнасць адзінак фізічных велічынь, y ас-
нову якой пакладзена адзінка даўжыні — метр. Распрацавана ў канцы 18 ст. ў Францыі з мэтай уніфікацыі вымярэнняў і сістэматызацыі адзінак розных фіз. велічынь. Памеры, найменні і вызначэнні адзінак, якія ўваходзілі ў М.с.м., выбраны так, каб яны мелі інтэрнац. характар і маглі быць прыняты ўсімі краінамі. Першалачаткова ў М.с.м., акрамя метра, уваходзілі адзінкі: плошчы — квадратны метр, аб’ёму — кубічны метр, масы — кілаграм (маса 1 дм3 вады пры 4 °С), a таксама ўмяшчальнасці — літр, плошчы зямельных дзялянак — ар, масы — тона. Важнай адметнай асаблівасцю М.с.м. э’яўляецда спосаб утварэння дзесятковых кратных адзінак і дольных адзінак. Міжнар. характар М.с.м пацверджаны Метрычнай канвенцыяй 1875, якую падпісалі 17 дзяржаў (у т.л. Расія); y 1925 М.с.м. прызнана ÿ СССР, y т.л. ў Беларусі. На аснове М.с.м. распрацавана Міжнародная сістэма адзінак. УЛ.Саламаха. МЕТРЫЧНЫ ВЕРШ, верш, y аснове якога ляжаць метрычныя прынцыпы арганізацыі вершаванага радка (гл. Метр y вершаскладанні). Да яго адносяцда ўсе віды вершаў ант. (метрычнай) і сілаба-танічнай сістэм вершаскладання. Як яго процілегласць існуе дысметрычны верш, што ўключае формы верша (сілабічны, танічны, свабодны), y якіх не вылучаюцца стопы. В.П.Рагойша. ...МЕТРЫЯ (ад грэч. metreô вымяраю), другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнні слову «вымярэнне» (напр., геаметрыя, стэрэаметрыя).
брытанія заняла пануючае месца ў знешнім гандлі з Партугаліяй, што зрабіла вінаробства вядучай галіной партуг. эканомікі і прывяло да заняпаду інш. галін прам-сці. Дагавор узмацніў залежнасць Партугаліі ад Вялікабрытаніі. Фармальна скасаваны ў 1836. МЕТЧЫК, металарэзны інструмент для наразання ўнутранай разьбы ў папярэдне прасвідраваных адтулінах. Бываюць станочныя і ручныя, гаечныя і інструментныя (матачныя і плашкавыя). Разьбу ў гайках і падобных дэталях наразаюць на гайканаразных аўтаматах з выкарыстаннем аўтаматных М. з адагнутым хваставіком. З об орм ая чостко \
К а л іб р у ю ч а я ч а с т к а
Метчык.
МЕТЙЛ, м е т ы л ь н а я група, вуглевадародны радыкал, аднавалентная група атамаў, СНз— .
МЕТСАНУРК (Metsanurk) Майт (сапр. Х у б е л ь Эдуард; 19.11.1879; в. Метсанука Тартускага пав., Эстонія — 21.8.1957), эстонскі пісьменнік. Скончыў гар. вучылішча ў Таліне (1900). Друкаваўся з 1904. Аўтар твораў сац.дыдактычнага харакгару, прасякнутых ідэяй маральнага самаўдасканалення чалавека (зб-кі навел «Боскія дзеці», 1910; «Апошні дзень», 1927; «Жыццё ўрьгваецда», 1931; «Зямное ярмо», 1933). У раманах — сац.-псіхал. «Вілем з Вахесаарэ» (1909), «Рабы» (1912), «Вось чалавек!» (1918), «Жыццё і смерць Таавета Сааверэ» (1922), дылогіі «Белае воблака» (1925) і «Чырвоны вецер» (1928), антыклерыкальнай накіраванасді «Званыя і выбраныя» (1937), гіст. «На рацэ Юмерэ» (1934), «Агонь, які тлее» (1939), «Летні сонцаварот» (1957) і інш. шырыня ахопу гіст. падзей, своеасаблівая трактоўка ідэйных канфлікгаў эпохі, надзённыя праблемы жыцця эст. вёскі і інтэлігенцыі, рэаліст. паказ сац. з ’яў, тонкі псіхалагізм. Выступаў як драматург. Те:. Рус. пер. — На реке Юмере. Таллнн, 1964; Красный ветер. 3 нзд. Таллнн, 1979.
МЕТЫЛАВЫ АРАНЖАВЫ, м е т ы л а р а н ж , г е л і я н ц і н , п-(п-д ы м е тыламінафенілаза)бензолсульфанат н а т р ы ю , вытворнае азабензолу. Аранжава-жоўтыя крышталі; раствараюцца ў вадзе. Водны раствор (0,04%-ны) выкарыстоўваюць y аналіт. хіміі як індыкатар для кіслотна-асн. цітравання (у шчолачным асяродцзі афарбаваны ў жоўты колер, y кіслым — y чырвоны). МЕТЫЛАВЫ СПІРТ, м е т a н о л, д р а ў н я н ы с п і р т , прасцейшы аднаатамны аліфатычны спірт, СНэОН. Упершыню вылучаны ў 1835 франц. хімікамі Ж.Б.Дзюма і Э.Пеліго з прадуктаў сухой перагонкі драўніны, сінтэзаваны ў 1857 П.Э.М.Бертло. Бясколерная вадкасць са слабым пахам этанолу, tf. 64,509 °С, шчыльн. 791 кг/м3 (20 °С). Добра раствараецца ў вадзе і арган. растваральніках. Спалучае хім. ўласіхівасці слабой асновы і вельмі слабой к-ты. Кіслародам паветра пры 500—600 °С y прысутнасці каталізатара акісляецца да фармальдэгіду. У прам-сці атрымліваюць пераважна каталітычнай рэакцыяй з сінтэз-газу (гл. Газіфікацыя паліва). Выкарыстоўваюць як сыравіну для арган. сінтазу (пераважпа фармальдэгіду), ях растваральнік. Моцны яд (уздзейнічае на нерв. і сасудзістую сістэмы), атручэнне магчыма пры прыёме ўнугр (смяротная доза для чалавека 30 г), удыханш пары і пранікненні праз скуру, ГДК 5 мг/м .
МЕТУЙНСКІ ДАГАВ0Р. Падпісаны ў снеж. 1703 паслом Вялікабрытаніі ў Партугаліі лордам Метуэнам (адсюль назва) і партуг. ўрадам. Паводле М.д., y абмен на значнае памяншэнне мытных падаткаў на сваё віно партуг. ўлады дазволілі свабодны ўвоз y Партугалію англ. шарсцяных вырабаў. У выніку Вяліка-
МЕТЫЛАМАНАДЫ (Methylomonadaсеае), сямейства бактэрый, здольных атрымліваць энергію толькі за кошт выкарыстання аднавугляродных арган. злучэнняў метану, метанолу або дыметылавага эфіру. Уключае роды Methylomonas i Methylococcus. ГІашыраны ў балотах, сцёкавых водах.
Палачка- або кокападобныя клеткі. Маюць складаную сістэму ўнутрыклетачных мембран. Аблігатныя аэробы, хемааўгатрофы. Выкарыстоўваюцца як прадуцэнты кармавога бялку.
МЕТЫЛАМШ, м о н а м е т ы л а м і н , першасны амін аліфатычнага рада, CH 3NH 2 . Бясколерны газ з рэзкім пахам аміяку, tKin -6,32 °С, шчыльн. 662,8 кг/м3. Раствараецда ў вадзе і арган. растваральніках. Паводле хім. уласцівасцей моцная аснова: з мінер. к-тамі ўтварае крышт. солі. У прам-сці каталітычным амінаваннем метанолу атрымліваюць сумесь метыламінаў — М., дыметыламін, трыметыламін (CH3)3N. Выкарыстоўваюць y вытв-сці інсектыцыдаў, растваральнікаў (напр., N -метылліралідону), лек. сродкаў, паверхнева-акгыўных і выбуховых рэчываў, фотаматэрыялаў (метол) і інш. МЕТЫЛБЕН30Л, тое, што талуол. МЕТЫЛЕНАВЫ СІНІ. м е т ы л е н а ва я сінь, м е т ы л е н а в ы б л а к і т н ы, вьгтворнае фенатыязіну; найважнейшы тыязінавы фарбавальнік. Крышт. рэчыва цёмна-зялёнага колеру з бронзавым бляскам. Раствараецца ў вадзе (растворы маюць цёмна-сіні колер), этаноле. Выкарыстоўваюць для афарбоўкі паперы, вырабу каляровых алоўкаў, паліграф. фарбаў, y мікрабіялогіі (для афарбоўкі прэпаратаў), аналіт. хіміі як акісляльна-аднаўляльны індыкатар (акісленая форма сіняга колеру, адноўленая — бясколерная), y медыцыне як антысептык (напр., пры апёках) і антыдот пры атручэнні цыянідамі, чадным газам, серавадародам.
с і -з н 2о
(СН3)2І
N(CH3)2
МЕТЫЛЕНХЛАРЫД, д ы х л о р м е тан, хлорысты метылен, хлорвытворнае метану, CHjCh. Бясколерная вадкасць з пахам хлараформу, tidn 40,1 °С, шчыльн. 1336 кг/м3. Добра раствараецда ў арган. растваральніках, дрэнна — y вадзе. Выкарыстоўваюць як растваральнік ацэтатаў цэлюлозы (пераважна для апрацоўкі фота- і кінагоіёнак, y вытв-сці ацэтатных валокнаў), як холадагент (хладон 30, фрэон 30). Аказвае слабае наркатычнае ўздзеянне, раздражняе скуру і слізістыя абалонкі дыхальных шляхоў і вачэй, ГДК 50 мг/м3. Гл. таксама Галагенавытворныя вугпевадародаў. МЕГЫЛМЕГАКРЫЛХТ, мегылавы эфір метакрылавай кіслаты, СН2С(СНз)СООСНз. Бясколерная празрыстая вадкасць, t^n 101 °С, шчыльн. 943 кг/м3. Неабмежавана раствараецда ў дыэтылавым эфіры, метаноле, абмежавана — y вадзе. Сумесь з паветрам (1,47—12,5% М. па аб’ёме) выбухованебяспечная. У прам-сці атрымліваюць дэгідратацыяй ацэтонцыянаніідрыду ў прысутнасці меганолу. Вы-
карыстоўваюць пераважна для вытв-сці поліметылметакрылату (гл. Шкло арганічнае). Гл. таксама Метакрылаты. МЕТЫЛТРАНСФЕРАЗЫ, трансм е т ы л а з ы , ферменты класа трансфераз, якія каталізуюць абарачальны перанос метыльнай групы (СНз-групы). Донар СНз-групы — пераважна метыянін, які разам з вьггворнымі вітаміну В 12 і фоліевай к-ты пры ўдзеле М. ўтварае сістэму пераметыліравання ў жывых арганізмах. МЕТЫЛФЕН0ЛЫ, тое, што крэзолы. МЕТЫЛХЛАРЬІД, х л о р м е т а н , х л о р ы с т ы м е т ы л , хлорвытворнае метану, СНзСІ. Бясколерны газ з саладкаватым пахам, Ып -23,76 °С, шчыльн. 912 кг/м3 (вадкага). Добра раствараецца ў арган. растваральніках, дрэнна — y вадзе. Сумесь з паветрам (7,6 — 19% М. па аб’ёме) выбухованебяспечная. Выкарыстоўваюць для метыліравання (увядзення метылу) y арган. сінтэзе (напр., y вытв-сці тэтраэтылсвінйу, метылцэлюлозы), як расхваральнік пры сінтэзе бутылкаўчуку. ГДК 5 мг/м3. Гл. таксама Галагенавытворныя вуглевадародаў. МЕТЬІСЫ (франц. mëtis ад позналац. misticius змяшаны ад лац. misceo змешваю), нашчадкі міжрасавых шлюбаў. У антрапалагічных адносінах займаюць прамежкавае становішча паміж расамі, якія змешваюцда (напр., y Амерыцы М. наз. нашчадкаў ад шлюбу белых і індзейцаў). Інтэнсіўнасць працэсу метысацыі ўвесь час павялічваехша. М. — болынасць насельніцгва Лад. Амерыкі, Новай Зеландыі, а-воў Акіяніі. МЕТЫЯНІН, а-а м і н а - у - м е т ы л тыямасляная к і с л а т а , незаменная серазмяшчальная амінакіслата, CH3S(CH 2)2CH(NH 2)COOH. Неабходны для падтрымання росту і азоцістай раўнавагі ў арганізме. Асн. крыніда: малочныя прадукты, яйкі, мяса, бабовыя расліны і інш. Уваходэіць y састаў болыдасці бялкоў расл. і жывёльнага паходжання. Выдзелены з бялкоў y 1922. Белы крышталічны парашок, мал. м. 149,2, раствараецца ў гарачай вадзе. Т-ра плаўлення 272—276 °С. З ’яўляецца донарам метыльных груп y арганізме млекакормячых жывёл і чалавека. Удаельнічае ў сінтэзе адрэналіну, халіну і інш. біялагічна актыўных злучэнняў. Актывізуе дзейнасць гармонаў, вітамінаў (Вц, фоліевай і аскарбінавай к-т), ферментау; шляхам метыліравання і трансульфіравання абеззаражвае таксічныя рэчывы ў арганізме. Недахоп y арганізме вядзе да парушэнняў абмену рэчываў. Выкарыстоўваецца ў медыцыМ.К.Кеўра. не.
МЕТЭА... (ад грэч. meteôra атмасферньм з ’явы), лершая састаўная частка складаных слоў, якая ла значэнні адлавядае слову «метэаралагічны», напр., метэаназіранне, метэастанцыя. «МЕТЭАРАЛАГІЧНАЯ ВАЙНА», к л і м а т ы ч н а я в а й н а , спосаб вядзендя баявых дзеянняў, y выніку якіх адбываюцца катастрафічныя метэарала-
МЕТЭАРАЛАГІЧНЫ
317
гічныя (кліматычныя) змены. Напр., над воблакамі раслыляюцца хім. сродкі і ўзнікаюць моцныя ліўні. Да тактыкі штучных паводак далучаецца выкарыстанне акісленага дажджу, каб зрабіць. ваенную тэхніку небаяздольнай. Вял. шкода прычыняецца мірнаму насельніцгву, жывёльнаму і расліннаму свету. Метады «М.в.» выкарысталі ЗША y 1963—67 y вайне супраць В’етнама. М ЕТЭАРАЛАПЧ НАЯ СІЎЖ БА дзяржаўная служба, якая складаецца з сеткі метэаралагічдых стадцый, навук. і алератыўных метэаралагічных устаноў і інш. Задачы М.с.: забеспячэнне інфармацыяй лра бягучае надвор’е, прагназіраванне надвор’я, звесткі пра кліматычныя ўмовы розных раёнаў і інш. Вылучаюць агульнадзяржаўныя М.с., таксама М.с. з абмежаванай сферай абслугоўвання, налр., y грамадз. авіяцыі, марскім флоце. На Беларусі існуе гідраметэаралагічная (аб’яднаная гідралагічдая і метэаралагічдая) служба. МЕТЭАРАЛАГІЧНАЯ СТАНЦЫЯ, установа, якая праводзіць рэгулярныя метэаралагічныя назіранні за станам атмасферы і атмасферлых лрацэсаў. Пры дапамозе метэаралагічных прылад вызначаюць сонечную радыяцыю, атм. діск, налрамак і скорасць ветру, тэмпературу і вільготнасць лаветра і глебы, атм. ападкі, снегавое локрыва, воблачнасдь, атм. з ’явы (раса, іней, шэрань, туман, мяцеліца, навальніца і інш.). Складаецца з метэаралагічнай пляцоўкі, дзе размешчаны метэаралагічдыя лрылады, і памяшканні, дзе ўстаноўлены аўтам. лрылады-рэгістратары і вядзецца апрацоўка даных назіранняў. У залежнасці ад аб’ёму назіранняў і работ ладраздзяляюцца на 3 разрады. М.с. 1-га разраду праводзіць і'апрацоўвае даныя, ажыццяўляе тэхн. кіраўніцтва станцыямі 2-га і 3-га разрадаў, a таксама абслугоўвае зацікаўленыя ўстановы і прадпрыемствы звесткамі аб метэаралагічных умовах і матэрыяламі ла клімаце. М.с. 2-га разраду лраводзіць назіранні, алрацоўвае і перадае даныя ла выніках назірадняў. М.с. 3-га разраду выконвае назіранні ла скарочанай праіраме. На некаторых станцыях дадаткова праводзяцца аэралагічныя, актынаметрычныя і градыентныя назіранні. На Беларусі першыя М.с. з’явіліся ў лач. 19 ст. (у 1809 y Магілёве, 1810 y Віцебску, 1834 y Брэсце, 1841 y Горках, y 1849 y Мінску). У 1999 назіранні па праграме М.с. лраводзіліся ў 51 пункце Беларусі (гл. карту-схему). П.А.Каўрыга. МЕТЭАРАЛАГІЧНЫ СПАДАР0ЖНІК, штучны сладарожнік Зямлі, прызначаны для аператыўнага назірання за размеркаваннем воблачнага, снегавога і лядовага покрываў, a таксама целлавога вылрамянення Зямлі ў мэтах атрымання метэаралагічных даных для прагнозу надвор’я. На арбіты вакол Зямлі выве-
318
МЕТЭАРАЛАГІЧНЫЯ
дзены рас. М.с. серый «Космас», «Метэор», амер. спадарожнікі серый «Цірас», «Нібус» і інш. На Беларусі пункт прыёму інфармацыі з М.с. працуе з 1970. МЕТЭАРАЛАГІЧН ЫЯ ПРЫЛАДЫ, прылады, якія служаць для рэгістрацыі і вымярэння разнастайных метэаралагічных элементаў. Існуюць М.п. з візуальным адлікам і з аўтам. рэгістрацыяй адпаведных метэаралагічных алементаў (самапісцы), таксама дыстанцыйныя М.п., y т.л. размешчаныя на метэаралагічных спадарожніках. Для даследавання свабоднай атмасферы (за межамі прыземнага слоя паветра) выкарыстоўваюцца дыстанцыйныя аэралагічныя прылады — радыёзонды, метэарографы і інш. М.п. выкарыстоўваюць таксама для вызначэння клімату памяшканняў, напр., y музеях, дзе істотнае значэнне мае т-ра і вільготнасць паветра. Т-ру паветра і глебы вымяраюць метэаралагічнымі тэрмометрамі розных тыпаў і тэрмографамі. Вільготнасць паветра вызначаюць псіхрометрамі, гігрометрамі, гігрографамі. Колькасць і інтэнсіўнасць атм. ападкаў вымяраюць дажджамерамі, або ападкамерамі, і плювіёграфамі. Вышыню снегавога покрыва звычайна вымяраюць з дапамогай пастаянных і пераносных снегамерных рэек, запасы вады ў ім — аб’ёмнымі і вагавымі снегамерамі. Для вызначэння атм. ціску выкарыстоўваюць рознага тыпу барометры і барографы. Самае простае прыстасаванне для вызначэння налрамку і скорасці ветру — флюгер. Болыц дасканалыя вынікі даюць анемо-
метры, анемарумбамеры, анемарумбографы. Шэраг прылад прызначаны для вымярэння прамой і рассеянай сонечнай радыяцыі, выпрамянення зямной паверхні і атмасферы (актынометры, альбедаметры, балансамеры, піранометры, піргеліёметры і інш.), працягласць сонечнага ззяння рэгіструецца геліёграфамі. Існуюць М.п., якія вызначаюць выпарэнне (выпаральнікі), колькасць расы (расографы) і інш. характарыстыкі. Г.Г.Катюк.
МЕТЭАРАЛ0ГІЯ (ад метэа... + ...логія), навука пра атмасферу Зямлі, фіз. працэсы і з’явы, якія ў ёй адбываюцца і ствараюць надвор’е і клімат. М. вывучае састаў і будову атмасферы, цеплаабарот і деплавы рэжым y атмасферы і на зямной паверхні, вільгацеабарот і фазавыя пераўтварэнні вады ў атмасферы, рух паветр. мас, эл. і акустычныя з ’явы ў атмасферы. Гал. задачы М.: забеспячэнне нар. гаспадаркі метэаралагічнай інфармацыяй з мэтай найб. поўнага і эфектыўнага выкарыстання спрыяльных умоў надвор’я і памяншэння страт ад небяспечных з’яў, удасканаленне метадаў прагнозу надвор’я, распрацоўка навук. асноў мэтанакіраванага ўздзеяння чалавека на атм. працэсы і кіравання імі. Падзяляецца на ф і з і к у aтм a с ф е р ы (уключае фізіку прыземнага слоя паветра, аэралогію, фізіку верхніх слаёў атмасферы, актынаметрыю, атм. оптыку і атм. акустыку), дынамічную М. (вывучае атм. працэсы ў трапасферы і ніжняй стратасферы, распрацоўвае лічбавыя метады прагнозаў надвор’я), сінаптычную метэаралогію. Раздзел М., які вывучае клімат, вылучаецца ў клшаталогію. Існуе шэраг прыкладных галін М. (с.-г., ляс-
СЕТКА СТАНЦЫЙ ДЗЯРЖАЎНАГА КАМІТЭТА ПА ГІДРАМЕТЭАРАЛОГЛ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ, ЯКІЯ ПРАВОДЗЯЦЬ МЕТЭАРАЛАГІЧНЫЯ НАЗІРАВНІ ^ Ш (§ ) □ ■
о ф
18 78
Цэнтры па гідраметэаралогіі Метэаралагічныя станцыі Станцыя фонавага маніторынгу Гідралагічныя станцыі Аграметэаралагічныя станцыі Авіяметэаралагічныя станцыі Балотная станцыя Азёрная станцыя Л ш мяны Дата пачатму назіранняў^ 1 ^ ^ 1 9 0 9
I
,
Касцю ковічы 1926*
ЧачэрскУ. Ж л о б ін
*>1885^
f t *
ная, авіяц., касм., марская, мед., ваенная і інш.). Асн. метад атрымання фактычных звестак пра атмасферу, надвор’е і клімат — назіранні, якія праводзядца метэаралагічнымі станцыямі на зямной паверхні і ў верхніх слаях атмасферы з дапамогай метэаралагічных \ спадарожнікаў, метэаралагічных ракет, радыёзондаў і інш. Дзейнасць метэаралагічных службаў розных краін аб’ядноўвае Сусветная метэаралагічная арганізацыя. Узнікла ў 17 ст., калі вынайдзены метэаралагічныя прылады — тэрмометр і барометр (Г.Галілеем з вучнямі). У 2-й пал. 18 ст. стала самаст. навукай. У 2-й пал. 19 ст. эакладзены асновы дынамічнай М. (вучоныя амер. У.Ферэль, ням. Г.Гельмгольц), узнік сінаптычны метад даследавання (вучоныя фравд. У.Левер'е, англ. Р.Фіцрой), пачаліся сістэм. аэралагічныя назіранні. Дасягненні М. ў 20 ст. звязаны з працамі вучоных нарв. В.Б'еркнеса, аўстр. М.Маргулеса і Г.Фікера, франц. Л.Тэйсеран дэ Бора, рас. АЛ.Ваейкава, ААФрыдмана, П.АМалчанава і інш.
На Беларусі метэаралагічныя назіранні лачаліся ў пач. 19 ст. Вял. ўклад y развіццё М. зрабіў A.1 .Кайгарадаў, даследаванні па зборы, аналізе і абагульненні матэрыялаў выканалі НА.Малішэўская, Я.Б.Фрыддянд, ІА.Савікоўскі, Г.В.Валабуева (Гідраметэацэлтр), А.Х. Шкляр (БДУ), У.Ф.Логінаў (Нац. АН Беларусі) і інш. Літ.\ Х р о м о в С.П., П е т р о с я н ц M A Метеорологня н клнматологая. 4 взд. М., 1994. П.А.Каўрыга.
МЕТЭАР0ГРАФ (ад метэа... + .лграф), самапісная аэралагічная прылада для рэгістрацыі ціску, т-ры і вільготнасці ў свабоднай атмасферы. Уключае барограф, тэрмограф і гігрограф y адной прыладзе. Паказчыкі метэаралагічных элементаў сінхронна запісваюцца на адной стужцы, надзетай на барабан, які прыводзіцца ў рух гадзіннікавым механізмам або ветраком ці прапелерам. Пры дапамозе бараметрычнай формулы з залісу ла стужцы вызначаюцца вьдлыні, якія адпавядаюць розным момантам пад’ёму, і лічбавыя значэнні метэаралагічных элемедтаў на гэтых вышынях. Падымаюць М. на шарах-зондах, самалётах, аэрастатах. М., які перадае свае паказанні ў час пад’ёму з дапамогай радыёсігналаў, наз. радыёзондам. МЕТЭАРЬІЗМ (ад грэч. meteorismos падняцце ўверх, уздуцце), залішняе збіранне газаў y страўнікава-кішачным тракце, якое выклікае ўздуцце жывата. Узнікае ад уэмоцненага ўтварэння газаў з ежы, пры парушэннях працэсаў стрававання і інш. Суправаджаецца схваткападобнымі болямі, абцяжарвае дзейнасць сэрца і дыхання. Лячэнне тэрапеўтычнае, дыета. МЕТЭАРЬІТЫ, малыя целы Сонечнай сістэмы, якія трапляюць на Зямлю з міжпланетнай прасторы; часткі метэорных цел, якія не паспелі згарэць y атмасферы (гл. Метэоры). У залежнасці ад канечнай масы і скорасці, a таксама характару грунту ў месцы падзення М. застаюцца ляжаць на паверхні ці пранікаюць y глебу на глыбіню да 6,5 м, утвараючы
лейкаладобную выемку. Адрозніваюць М.: каменныя (92% агульнай колькасці), жалезакаменныя (2%) і жалезныя (6%). Складаюцца пераважна з алюмінію, жалеза, кальцыю, кіслароду і ініп. і не маюць y сабе якіх-н. невядомых на Зямлі хім. элементаў. Форма ў асноўным няправільная абломкавая, радзей — арыентаваная (завостраная з аднаго боку і расшыраная і прыгупленая з другога). Звычайна М. з усіх бакоў пакрытыя тонкай коркай плаўлення таўшчынёй не болей за 1 мм; колер чорны (матавы ці бліскучы), радзей светлы і паўпразрысты. Ha М., якія доўга праляжалі ў зямлі, кара акісляецца і робіцца цёмнага чырвона-бурага колеру. Паверхня М. мае своеасаблівыя паглыбленні — рэгмагліпты. Колер унутр. рэчыва — светла-шэры, цёмна-шэры, зусім чорны ці амаль белы. Ma ca М. — ад доляў грама да дэесягкаў тон, самы буйны — М. Гоба (маса каля 60 т, Афрыка). Ha 1 млн. км2 паверхні Зямлі падаюць 3 М. ў год. У сусветны рэестр занесена больш за 2 тыс. М. На Беларусі вядома 5 М.: «Брагін», «Грэск», «Жмень», «Заброддзе», «Чорны Бор». Бел. калекцыя М. захоўваецца ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі. Гл. таксама Тунгускі метэарыт, Сіхатэ-Алінскі метэарыт. Літ.: К р н н о в Е.Л. Вестнгасн Вселенной. М.,1963; B y д ДжА Метеорнты н пронсхожденне солнечной снстемы: Пер. с англ. М., 1971; Б о р д о н В.Е., Д а в ы д о в М.Н. Рожденные в космосе. Мн., 1982. У.Я.Бардон. МЕТДКІ (грэч. metoikos літар. перасяленец, чужаземец), іншаземцы, якія перасяліліся ў стараж.-грэч. полісы. Сярод М. былі і адпушчаныя на волю рабы. Мелі асабістую свабоду, але былі пазбаўлены паліт. правоў, не маглі выступаць на судзе і не валодалі нерухомасцю. Кожны М. павінен быў мець апекуна — грамадзяніна поліса (прастата), штогод плаціць дзяржаве спец. даніну — метэкіён (мужчына 12, жанчына 6 драхм), несці вайсковую службу. Займаліся пераважна гандлем, рамёствамі, ліхвярствам. Сярод іх былі вельмі багатыя гараджане. У 5—4 ст. да н.э. адыгрывалі важную ролю ў эканоміды гарадоў. «МЕТЭ0Р», 1) расійская метэаралагічная касм. сістэма. Складаецца з ШСЗ «Космас» i «М.», пунктаў прыёму, апрацоўкі і распаўсюджвання метэаінфармацыі, службы кантрсшю і кіравання бартавымі сістэмамі ШСЗ. Прызначана для збору метэаінфармацыі, a таксама навук. даследаванняў. Распрацавана ў СССР, функцыянуе з 1967. 2) Серыя метэаралагічных ШСЗ. Тэлевізійная і інфрачырвоная апаратура, устаноўленая на «М.», дае магчымасць за 1 абарот вакол Зямлі атрымліваць інфармацыю з 20% плошчы зямнога шара. 3 сакавіка 1969 запушчана больш за 50 «М.». У С.Ларыёнаў. МЕТЭ0РНЫ ПАТ0К, сукупнасць метэораў y зямной атмасферы, якія маюць агульнае паходжанне. Траекторыі ўсіх метэораў патоку амаль паралельныя, але, з прычыны перспектывы, назіральніку здаецца, што ўсе яны выходзяць з аднаго пункта нябеснай сферы — радыянта. Назвы гал. М.п. паходзяць ад назваў сузор’яў, y якіх знаходзяцца іх радыянты (гл. табл.). Метэоры патокаў звычайна складаюцца з рэчыва
нізкай шчыльнасці, маюць вял. эксцэнтрысітэты і звязаны з каметамі. Распад ядра каметы суправаджаецца размеркаваннем рэчыва ўздоўж арбіты з утварэннем рою каметных часцінак. М.п. ўзнікаюць пры перасячэнні Зямлёй арбіты каметы. Пры размеркаванні рою па ўсёй арбіде М.п. назіраюцца кожны год y пэўную дату, пры размеркаванні рою па частцы арбіты — y гады збліжэння каметы з Сонцам. А.А.Шымбалёў. М ЕТЭ0РЫ (ад грэч. meteôra атмасферныя з’явы), з’явы, што ўзнікаюць y зямной атмасферы пры пранікненні ў яе часцінак касм. рэчыва — метэорных цел. Бел. народная назва М. — знічкі. Метэорныя целы ўваходзяць y атмасферу Зямлі з адноснымі скорасцямі ад 11 да 73 км/с. Пры ўзаемадзеянні з паветрам кінетычная энергія метэорных цел ідзе на награванне і выпарэнне цел, узбуджэнне і іанізацьто малекул паветра і пары метэорнага рэчыва. Некалькі працэнтаў энергіі пераходзіць y светлавую. Даўжыня шляху М. y атмасферы — каля 100 км, болыпасць метэорных цел згарае ў атмасферы на вышыні болып за 80 км. Вельмі яркія М. наз. балідамі, часам яны заканчваюцца выпадзеннем на паверхню Зямлі метэарытаў. Maca М. — ад 0,001 г да некалькіх грамаў. На ясным начным небе простым вокам можна бачыць звычайна каля 10 М. за гадзіну. За супсі ў атмасферу Зямлі пранікае некалькі мільярдаў метэорных цел, агульнай масай каля 100 т. Большасць метэорных цел -— камянісгыя прадукты распаду каметных ядраў, зрэдку — астэроідаў. У міжпланетнай прасторы метэорныя целы каметнага паходжання рухаюцца раямі, расцягну-
Метэор з метэорнага патоку Леаніды. 1966.
МЕТЭРЛІНК_____________ 319 тымі ўздоўж арбігы каметы. Трапляючы ў зямную атмасферу, яны ўгвараюць метэорныя патокі. Літ.: K a іц e е в Б.Л., Л е б е д н н е ц В.Н., Л а г у т я н М.Ф. Метеорные явленля в атмосфере Землн. М., 1967; Ц е с е в н ч В.П. Что н как наблюдать на небе. 6 нзд. М., 1984. АА.Шьмбалёў.
М.Метэрлінк.
МЁТЭРЛІНК (Maeterlinck) Марыс (29.8.1862, г. Гент, Бельгія — 5.5.1949), бельгійскі паэт і драматург; тэарэтык і пракгык сімвалісцкай драмы. Чл. Бельг. каралеўскай акадэміі л-ры і прыгожых мастацтваў. Скончыў Генцкі ун-т (1885), вывучаў права ў Парыжы, пра’цаваў адвакатам y Генце. 3 1896 жыў y Францыі. Старшыня Міжнар. ПЭНклуба (з 1947). Дэбютаваў y 1883. Пісаў на франц. мове. Першы зб. вершаў «Цяпліды» (1889), першая яго п’еса «Прындэса Мален» (1889, на сюжэт казкі братоў Грым). У аднаактоўках «Няпрошаная» і «Сляпыя» (абедзве 1890), драмах «Пелеас і МелЬанда» (1892), «Там, унутры» і «Смерць Тэнтажыля» (абедзве 1894) сцвярджаецца ўлада над чалавекам загадкавага Невядомага, што часам увасабляецца ў смерці, чалавек разглядаецца як ахвяра, як згублены ў варожым свеце «сляпы», як «марыянетка». Аўтар рамант. драм «Ar na вена і Селізета» (1896), «Арыяна і Сіняя Барада» (1896, на сюжэт казкі Ш.Перо), «Сястра Беатрыса» (1901), «Монна Ванна» (1902), «Цуд Святога T a бл іц a
Галоўныя метэорныя патокі Назва патоку Квадрантыды Лірыды у-Акварыды 8 -Акварыды (паўд.) Касіяпеіды Персеіды Арыяніды Андрамедыды Леаніды Гемініды
Сузор’е, y якім знаходзіцца радыянт
Дата максімуму
Макс. колькасць метэораў за гадз
На мяжы Валапаса і Дракона Ліра Вадаліў Вадаліў
3 студэ.
35
21 крас. 4 мая 28 ліп.
10 12 12
Касіяпея Персей Арыён Андрамеда Леў Блізняты
28 ліп. 11 жн. 22 кастр. 12 лісг. 17 ліст. 13 снеж.
18 60 45 ? 15 90
320
МЕТЭРНІХ
Антонія» (1903) і інш., кніг эсэ, мемуараў. Вяршыня яго творчасці — філас. п’еса-казка «Сіняя птушка» (1908, паст. К.С.Станіслаўскім y Маскоўскім маст. т-ры 1908). На сюжэт драмы «Пелеас і Мелізанда» напісаны аднайм. опера К.Дэбюсі (1902), сімф. паэма А.Шонберга, на сюжэт драмы «Арыяна і Сіняя Барада» — опера П.Дзюка (1907). Сімвалісцкая драма М. прадвызначыла авангардысцкі кірунак y драматургіі ў 2-й пал. 20 ст. — «тэатра абсурду», або «антытэатра». Нобелеўская прэмія 1911. Тв:. Рус. пер. — Нзбр. пронзв. М., 1996, Пьесы. М., 1962; Сокровгаце смнренных. Мудрость н судьба. Томск, 1994. Літ:. Ш к у н а е в а Н.Д. Бельгайская драма от Метерлннка до напшх дней. М., 1973. ЕА.Лявонава. МЁТЭРНІХ, Метэрніх-Вінеб y р г (Mettemich-Winneburg) Клеменс Вендэль фон (15.5.1773, г. Кобленц, Германія — 11.6.1859), аўстрыйскі дзярж. дзеяч, дыпламат. Князь (1803). Са стараж. дваранскага роду. 3 1801 аўстр. пасланнік y Саксоніі, з 1803 — y Пруcü, з 1806 — y Францыі. У 1809—21 міністр замежных спраў і фактычна кіраўнік аўстр. ўрада, y 1821—48 прыдворны і дзярж. канцлер. Напачатку праводзіў курс на збліжэнне з Францыяй. Пасля разгрому войск Напалеона I y Расіі заключыў y 1813 з Расіяй і Прусіяй Райхенбахскую канвенцыю аб саюзе. У час Венскага кангрэса 1814— 15 дамогся стварэння Герм. саюза на чале з Аўстрыяй; падпісаў y снеж. 1815 сакрэтны дагавор з прадстаўнікамі Вялікабрытаніі і Францыі супраць Расіі і Прусіі. М. — адзін з арганізатараў Свяшчэннага саюза 1815—33. Пасля рэвалюцыі 1848—49 y Аўстрыі эмігрыраваў y Вялікабрытанію, з 1849 y Бельгіі. У 1851 вярнуўся ў Аўстрыю. Еўрап. гісторыкі лічаць М. міратворцам, стваральнікам канцэпцыі дзярж. ладу Еўропы пасля напалеонаўскіх войнаў і сістэмы еўрап. раўнавагі (сістэма М.). METâXCKI 3ÂMAK, старажытная цытадэль і рэзідэнцыя груз. цароў. Пабудаваны ў 5 ст. ў Тбілісі, на левым беразе р. Кура. Неаднаразова быў разбураны і перабудаваны. У пач. 19 ст. старыя ўмацаванні разабраны і на іх месцы пабудаваны астрог для паліт. вязняў. У 1934—42 y М.з. размяшчаўся Дзярж. музей мастацтваў Груз. ССР. У 1959 пры добраўпарадкаванні Тбілісі знішчаны. Захаваўся Метэхскі храм 13 ст. МЕХАНА... (ад грэч. mëchanë прылада, машына), састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да мех. руху, механікі або механізма і азначае: дзейнічае пры дапамозе механізма, падобна механізму (напр., механатрон). МЕХАНАКАЛАРЫЧНЫ ЭФЁКТ, ахаладжэнне звышцякучага гелію пры працяканні яго праз каналы з вял. гідрадынамічным супраціўленнем, напр., праз капіляры. Вадкі гелій y зыходнай пасу-
дзіне пры гэтым награваецца. М.э. адкрыты ў 1938 англ. фізікамі Дж.Даўнтам і К.Мендэльсонам; тлумачыцда на аснове тэорыі звышцякучасці. Адваротная з’ява (цячэнне гелію, выкліканае падвядзеннем цеплаты) наз. тэрмамеханічным эфектам. М ЕХАНАРЭЦЭі ГГАРЫ сенсарныя струкгуры жывёл і чалавека, якія ўспрымаюць мех. раздражненні з навакольнага асяроддзя ці з унутр. органаў. Рэцэптары 1-га тыпу маюць спедыялізаваныя валаскова-раснічастыя структуры, што прымаюць удзел y першаснай рэцэпцыі (напр., валасковыя рэцэптары органаў слыху, бакавой лініі, вестыбулярнага апарата і інш.). Рэцэптары 2-га тыпу ўспрымаюць стымул непасрэдна мехадаадчувальнай мембранай нерв. канца (напр., ткадкавыя М. пазваночных). Важную рсшю ў развіоді, арганізацыі і дзейнасці М. адыгрываюць умовы існавадня арганізмаў. У жывёл, што карыстаюцца эхалакацыяй (напр., кажаны, дэльфіны) М. органаў слыху ўспрымаюць ультрагукі. Развідцё апорна-рухальнага апарата выклікала паяўленне прапрыярэцэптараў, развіцдё сардэчна-сасудзістай сістэмы — узнікненне М. сэрца, барарэцэптараў сасудаў і інш. А. С.Леанцюк.
MEXAHATPÔH [ад механа... + (элек)трон\, электравакуумная прылада, y якой кіраванне эл. токам ажыццяўляецца мех. перамяшчэннем яе электродаў. Прызначаны для пераўтварэння мех. велічынь (перамяшчэння, сілы, ласкарэндя ці інш .)1у эл. сігнал; выкарыстоўваецца ў якасці датчыка вымяральных прылад. МЕХАНАТЭРАШЯ (ад механа... + тэрапія), метад лячэння хворых лакалізаванымі і дазаванымі фіз. лрактыкаваннямі на спец. аларатах; састаўная частка лячэбнай фізічнай культуры. Распрацавана швед. урачом Г.Цандэрам (1857). Выкарыстоўваецца пры недастатковай рухомасці суставаў, рэабілітацыі пасля пераломаў і інш. 3 даламогай апаратаў можна лавялічваць ці змяншадь нагрузкі на суставы. МЕХАНАХІМІЯ п а л і м е р а ў , раздзел хіміі высокамалекулярных злучэнняў, y якім даследуюцца хім. ператварэдді, што адбываюцца ў выніку паглынання сістэмай мех. энергіі. Хім. лератварэнні, інідыіраваныя ці паскораныя мех. уздзеяннем, наз. м е х а н а х і м і ч н ы м і р э а к ц ы я м і . Механахім. рэакцыі (пераважна мех. дэструкцыя палімераў) ідуць пры перапрацоўцы палімерных матэрыялаў на вальцах, y экструдэрах, змешвальніках, пры ўздзеянні на палімеры ультрагуку, пры эксплуатацыі вырабаў ва ўмовах статычных і дынамічных мех. нагрузак, пры розных відах мех. апрацоўкі і ініа. М. вырашае шматлікія практычныя праблемы мадыфікацыі палімераў, удасканальвання тэхналогіі вытв-оці і мех. апрацоўкі палімерных матэрыялаў, заўчаснага выхаду са строю механіэмаў і асобных дэталей, якія працуюць ва ўмовах інтэнсіўных мех. нагрузак. М.Р.Пракапчук.
МЕХАНІЗАВАНЫЯ ВбЙСКІ, войскі, якія бкладаюцца з механізаваных злу-
чэнняў і часцей. Ва Узбр. Сілах СССР (1930—50) y сюіад М.в. уваходзілі матарызаваныя, мотастралк., танк., артыл., зенітна-артыл. злучэнні і часці, падраздзяленні слец. войск. Механізаваныя злучэнні, якія існуюць ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь, укдючаюць мотастралк., танк. і інш. ладраздзяленні (часці). Гл. таксама Мотастралковыя войскі, Танкавыя войскі. м е х а н із Ац ы і с е л ь с к а й г а с п а дЛРКІ БЕЛАРЎСКІ НДІ a к a д э м i і аграрных навук Рэспублік і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1947 y Мінску на базе Бел. н.-д. станцыі механізацыі сельскай гасладаркі (засн. ў 1933 на базе створанага ў 1930 Бел. філіяла Усесаюзнага НДІ механвацыі і электрыфікацыі сельскай гасцадаркі). У 1961—93 Цэнтр. НДІ механізацыі і алектрыфікацыі сельскай гаспадаркі Нечарназёмнай зоны СССР. 3 1994 сучасная назва. Асн. кірункі навук. даследаванняў: прагназіраванне развіцця механізацыі сельскай гасладаркі, раслрацоўка занальнай сістэмы машын і ацэнка эфектыўнасці выкарыстання с.-г. тэхнікі, матэрыяльных і энергет. рэсурсаў, раслрацоўка аўтаматызаваных энергазберагальных тэхналогій і тэхн. сродкаў для экалагічна бясцечнага выкарыстання ўгнаенняў і ядахімікатаў, механізацыі глебаапрацоўкі і лалялшэння с.-г. угоддзяў, для кормавытворчасці і жывёлагадоўлі, вырошчвання, уборкі і пасляўборачнай апрацоўкі асн. с.-г. культур. У складзе ін-та 13 н.-д. лабараторый і 3 дапаможныя аддзелы, спец. канструктарска-тэхнал. бюро, экслерыментальны завод, доследная вытв-сць y Ждановічах. Аслірадтура з 1948. Выдае міжведамасны тэматычны зб. «Механізацыя і электрыфіхацыя сельскай гаспадаркі». У ін-це ў розны час працавалі акад. АН БССР Ю А.Вейс, акад. УАСГНІЛ i АН БССР М.Я.Мацапура, акад. УАСГНІЛ C.J.Назараў, чл.-кар. УАСГНІЛ М.А.Сазонаў, чл.-кар. АН БССР ФА.Апейка, д-р тэхн. н. В.В.Кацыгід; працуюць акадэмікі Рас. акадэміі с.-г. навук і Акадэміі аграрных навук Рэспублікі Беларусь ММ.Севярнёў, І.С.Нагорскі і інш.
МЕХАНІЗАЦЫЯ вытворчасці, замена ручной працы машыннай, асабліва ў складаных і працаёмкіх працэсах. Адрозніваюць частковую М. (асобныя ручныя аперацыі выконваюць машыны або механізмы), комплексную (ахоплівае ўвесь комплекс работ па выкананні закончанага працэсу або стварэння пэўнага вырабу, пры гэтым работнік кіруе комплексам машын) і якасна больш высокую ступень М. — аўтаматызацыю (машынамі кіруюць механізмы, работнік наладжвае і кантралюе вытв. працэс; гл. Аўтаматызацыя вытворчасці). Ручная праца можа захоўвацца на асобных непрацаёмкіх аперацыях, механізацыя якіх не ўплывае на аблягчэнне працы і з'яўляецца эканамічна немэтазгоднай. М. спрыяе вызваленню чалавека ад выканання цяжкіх работ, росту
прадукцытасці працы, якасці прадукцыі, павышэнню кваліфікацыі рабочых і ўзроўню арганізацыі вытворчасці. Сацыяльна-эканам. вынікі М. абумоўліваюцца спосабам вытворчасці. МЕХАНІЗМ (ад грэч. mëchanë прылада, машына), 1) сістэма злучаных паміж сабой цел (звёнаў) для пераўтварэння (перадачы, узнаўлення) руху аднаго або некалькіх цел y патрэбныя рухі інш. цел; аснова машын, апаратаў, прылад, тэхн. прыстасаванняў. Звычайна ў М. ёсць уваходнае (вядучае)-звяно, што атрымлівае рух ад якога-н. рухавіка, і выхадное звяно, злучанае з нейкім рабочым органам.
»
г
Механіімы a — зубчастай перадачы 3 элііггычнымі коламі; б — крывашыпнакулісны для пераўгварэння вярчальнага руху ў паступальны (1 — куліса, 2 — крывашып, 3 — паўзун); « — мальтьгйскі для пераўтварэння неперарыўнага вярчальнага руху ў перарывісгы (1 — вядучы дыск, 2 — вядзёны дыск, т.зв. мальтыйсхі крыж); г — зубчастай рэйкі. 3 в я н о М. можа складацца э 1 або некалькіх нерухома злучаных дэталей. Спалучэнне 2 судатыкальных эвёнаў, якое дапускае іх адносны рух, наз. к і н е м а т ы ч н а й п a р a й. Найб. пашыраныя кінематычныя пары: вярчальная (шарнір), паступальная (паўзун і накіравальная), вінтавая (вінт і гайка), сферычная (шаравы шарнір). Перадатачныя М. — карданныя (гл. Карданны шарнір), a таксама зубчастыя, ланцуговыя і інш. перадачы\ пераўгваральныя (узнаўляльныя) — крывашыпныя механізмы, кулачковыя механізмы, кулісныя механізмы, шарнірныя механізмы, мальгыйскія. М. наз. гідраўл. або пнеўматычным, калі ў пераўгварэнні руху, акрамя цвёрдых цел (звёнаў), удзельнічаюць вадкасці або газы. Адрозніваюць тахсама М.: плоскія (траекгорыі руху пунктаў усіх звёнаў ляжаць y паралельных шюскасцях) і прасторавыя (траекторыі ляжаць y непаралельных плоскасцях або некат. з іх з'яўляюцца прасторавымі крывымі; прасторавымі з’яўляюцца, напр., чарвячныя перадачы, шарнірныя муфты, часткі некат. маніпулятараўу, М. рухавікоў, пераўтваральнікаў, прылад; кіроўныя, выканаўчыя механізмы і інш. Найб. пашыраны М. з 1 ступенню свабоды, y якіх для пэўнага руху ўсіх звёнаў трэба задаць закон руху аднаго (вядучага) звяна; ёсць і М. э 2 стуленямі свабоды 11. Зак. 558.
(напр., дыферэнцыялы ў трансп. сродках). Рухі МЕХАНІКА 321 М. і іх звёнаў, рэакцыі элементаў кінематычных nap вывучаюць кінематыка механізмаў, кінетастатыка механізмаў, дынаміка механізмаў і машын: метады даследавання і праекта- ніка). Закокы М. выкарыстоўваюцца вання М. складаюць ч. механізмаў і машын для разліку машын і механізмаў (тэарэтычная механіка, механізмаў і машын тэорыі. тэорыя, дэталі машын і інш.), збудаван2) Унутр. будова, сістэма чаго-н., па- няў (будаўнічая механіка, механіка грунрадак якога-н. віду дзейнасці (напр., тоў), трансп. сродкаў (гідрааэрамеханідзярж. М. кіравання, гасп. М.). 3) Су- ка, балістыка), руху нябссных цел (кякупнасць і паслядоўнасць станаў, ста- бесная механіка), для вывучэння мех. дый, працэсаў, з якіх складаецца якая-н. працэсаў y эямной кары (геамеханіка), y фіз., хім., фізіял. і падобная з ’ява жывых арганізмах (біямеханіка). На ас(напр., М. выпрамянення, М. хім. рэак- нове нелінейнай аналіт. М. развіваецца цыі, М. мыслення). сінергетыка, якая даследуе ўмовы самаЛіт.: К о ж е в н н к о в С.Н., Е с п п е н к о Я.Н., Р а с к н н Я.М. Механнзмы. 3 арганізацыі сістэм y дыяпазоне ад дэнзд. М., 1965; А р т о б о л е в с к н й М.Н. тэрмінаванага хаосу да рэгулярных стаМеханнзмы в современной техпнке. T. 1—2. наў. У залежпасці ад стану рэчыва, якое даслеМ., 1970—71; К о ж в в н н к о в С.Н. Основанмя структурного сннтеэа механнзмов. Kn дуецца, вылучаюць М.: цвёрдага цела; механіee, 1979. У.М. Сацута. ку суцэльных асяроддзяў (вадкасці і газу); плазмы; механіку сыпкіх асяроддзяў\ механіку МЕХАНІЗМАЎ I МАШЫН ТЭ0РЫЯ, цел пераменнай масы. У апошні час з’явіліся навука пра агульныя метады даследа- новыя раздзелы М.: фізіха-хім. М. (улічвае вання і праектавання механізмаў і ма- працяканне фіз. і хім. працэсаў пры мех. рушын. Уключае структурны, кінематыч- хах і ўзаемадзеяннях), біяробатамеханіха і інш. У М. выкарыстоўваюць 2 спосабы апіны і дынамічны аналіз механізмаў і ма- сання з’яў: фенаменалагічны, заснаваны на шын (тых, што існуюць) і сінтэз меха- фенаменалагічнай тэрмадынаміцы, і стагыснізмаў (праектаванне новых механізмаў тычны (струкгурны), заснаваны на стат. тэрдля ажыццяўлення зададзеных рухаў); мадынаміцы. Навук. аснову М. схладаюць вадынаміку механізмаў і машын, кінематы- рыяцыйныя прынцыльі механікі, з дапамогай ку механізмаў, кінетастатыку механіз- якіх апісваюцца мех. станы і сувязі механічныя маў, з ёю звязаны дэталі машын (як на- сісгэмы. Звеспсі з М. (напр., пра раўнавагу цел) вявук. дысцыпліна), матэрыялазнаўства, домы з глыбокай старажыгнасці (некалькі навука пра надзейнасць тэхн. сістэм і тыс. гадоў да н.э.). Антычныя веды М. абаінш. Займаецца таксама праектаваннем гульніў Арыстоцель, які ўвёў тэрмін «M.» (4 сістэм кіравання машын-аўтаматаў (гл. ст. да н.э.). Архімед дакладна сфармуляваў Аўтаматычнага кіравання тэорыя), дас- закон раўнавагі (на ім заснавана будова маледаваннем і праектаваннем маніпуля- шын і законы раўнавагі плаваючых цел). Г.Галілей даследаваў асн. заканамернасці рутараў і прамысл. робатаў. ху цел, на базе якіх І.Ньютан сфармуляваў Сфарміравалася ў канцы 18 — пач. 19 ст. вядомыя законы М. і надаў М. строгую форпад уплывам патрэб машынабудавання. Знач- му. Далейшае развіхшё М. звяэана з імёнамі ны ўклад y яе развіццё зрабілі Ж.В.Панселе і Л.Эйлера, Д.Бернулі, ЖД’Аламбера (асн. Г.Г.Карыяліс (Францыя), Ф.Рэло, О.Мор і працы па М. вадкасці і газу), Ж.Лагранжа Л.Бурместэр (Германія), Р.Віліс (Вялікабры- (варыяцыйнае вылічэнне, аналіт. М ). 3 прац танія), Дж.Бенафіт (ЗША), П.Л.Чабышоў, АЭйшатэйна пачаўся этап развіішя рэлятыМ.Я.Жукоўскі, М.І.Мярцалаў, І.І.Артабалеў- вісцкай, Л.Больцмана і ДжГібса — статысскі, М.Р.Бруевіч (Расія) і інш. М.Планка і Н.Бора — квантавай М. Літ:. Теорпя машіш п мехаппзмов. М., тычнай, Аэрамеханіка значнае развіццё атрымала ў 1976; Л е в п т с к а я О.Н., Л е в п і с к п й М.Я.Жукоўскага, О.Ліліенталя, Н.М. Курс теорпп механюмов п мапшн. 2 працах С.АЧаплыгіна і інш.; гапзд. М., 1985; Теорпя механпзмов п машпн. К.Э.Цыялкоўскага, завая дьшаміка — y працах Л.Пранділя. Мн., 1970. Дж.І.Тэйлара, Чаплыгіна, Л.І.Сядова, МЕХАНІКА [ад грэч. mëchanikë (technë) С.А.Хрысціяноніча, М.У. Келдыша і інш. пабудовы машын (майстэрства)], навука Значны ўклад y развіццё розных галін М. ў пра механічны рух матэрыяльных цел і 19—20 ст. зрабілі Л.М.АНаўе, Дж.Стокс, ШАКулон, Г.Р.Кірхгоф, АПуанкарэ, М.ВАсўзаемадэеянні, што пры гэтым адбыва- траградскі, АМ.Ляпуноў, АМ.Крылоў, юцца паміж імі. Разглядае рухі матэры- І.У.Мяшчэрскі, Г.П.Чарапанаў, Дз.Д.Іўлеў і яльных пункгаў, іх дыскрэтных сістэм і інш. суцэльных асяроддзяў. К л а с і ч н а я На Беларусі даследаванні ў галіне М. М. (ці проста М.), y аснове якой ля- пачаліся ў 1920—30-я г. і вядуцца ў жаць Ньютана законы механікі, падзя- ін-тах фізіка-тэхн., цепла- і масаабмеляецца на статыку (вывучае раўнавагу ну, механікі металапалімерных сістэм, цел), кінематыку (геам. ўласцівасці руху надзейнасці машын Нац. AH, y БДУ, без уліку мас і сіл) і дынаміку (рух з улі- БПА, Бел. тэхнал. ун-це і інш. Выканакам дзеяння сіл). Складаныя мех. сістэ- ны даследаванні па пластычнасці і мы (машыны, механізмы, сістэмы з вял. трываласці металаў (С.І.Губкін, В.П.Секолькасцю часціц), рух якіх абмежава- вярдэнка, Я.М.Макушок і інш.), іх ны мех. сувязямі, вывучаюцда аналі- апрацоўцы (В.М.Чачын, АУ.Белы, A,B.Cueтычнай механікай. У класічнай М. раз- ганенка, П.І.Яшчарыцьш), М. металаглядаюцца рухі макраскапічных цел са палімерных сістэм (Белы, АІ.Свірыдзёскарасцямі, эначна меншымі за ско- нак, Ю.М.Плескачэўскі), М. кампазірасць святла (рухі з калясветлавымі цыйных матэрыялаў на метал. аснове скарасцямі вывучае рэлятывісцкая меха- (А.У.Роман, ПА.Віцязь, Н.МДарожніка, a pyx мікрачасціц з улікам іх хва- кін), М. дэфармаванага цела (МДз.Марлевых уласцівасцей — квантавая меха- тыненка, ІАПрусаў, АУ.Чыгараў і
322
МЕХАНІКА
інш.), тэорыях дыслакацыі і пластычнасці, М. разбурэння (М.САкулаў, Севярдэнка, Губкін і інш.), М. дэталей машын, тэорыі надзейнасці (І.С.Цітовіч, А.В.Бераснеў), М. мабільных машын (М.С.Высоцкі, Л.Р.Краснеўскі), М. вадкасці і газу, тэрмамеханіцы (А.В.Лыкаў, Р.І.Салаухін, А.Р.Мартыненка, З.ІІ.Шульман, Б.А.Калавандзін і інш.). Літ.\ А р н о л ь д В.І4. Математнческне методы класснческой механнкн. 3 нзд. М., 1989; М a р к e е в АП . Теоретаческая механлка. М., 1990; Л о й ц я н с к в й Л.Г. Механнка жвдкостн н газа. 5 язд. М., 1978; Ч е р е п а н о в Г.П. Механнка хрупкого разрушення. М., 1974; Н в л е в Д.Д. Теорня ндеальной ііластачностл. М., 1966. А.У.Чыгараў.
MEXÀH1KA ГРУНТ0Ў, навуковая дысцыпліна, якая вывучае напружана-дэфармаваныя станы грунтоў, умовы іх трываласці і ўстойлівасці, змены іх уласцівасцей пад уплывам знешніх (пераважна механічных) уздзеянняў. Даследуе ўсе горныя пароды, йгго з’яўляюцца аб’екгам інж.-буд. дзейнасці. У аснове М.г. — залежнасці і рашэнні
пругкасці тэорыі, пластычнасці тэорыі, паўзучосці тэорыі, грунтазнаўства, гідрагеалогіі, інжынернай геалогіі, механікі суцэльных асяроддзяў і інш. У М.г. разглядаюцца залежнасці мех. уласцівасцей грунтоў ад іх будовы і фіз. стану, іх струхтурна-фазавая дэфармавальнасць, агульная сціскальнасць, кантактная супраціўляльнасць зруху. Вывадамі М.г. карыстаюцца пры праектаванні асноў і фундаментаў будынкаў, прамысл. і гідратэхн. збудаванняў, y дарожньш і аэрадромным буд-ве, пры адкрыгых горных работах, пракладцы падэемных камунікацый і інш. На Беларусі даследаванні па М.г. праводзяцца ў БПА, БДУ і інш. Літ:. С о б о л е в с к н й Ю.А Мехагапса грутх)В. Мн., 1986; Ц ы т о в н ч Н.А Механлка грунтов. 3 гад. М., 1979. Б.А.Багатаў.
MEXÀHIKA СУЦЭЛЬНЫХ АСЯР0ДДЗЯЎ, раздзел механікі, які вывучае паводзіны кантынуумаў матэрыяльных пункіаў, што неперарыўна запаўняюць аб’ёмы геам. прасторы. Падзяляецда на гідрааэрамеханіку, газавую дынаміку, механіку сыпкіх асяроддзяў, пругкасці тэорыю, пластычнасці тэорыю і інш. У М.с.а. рэчыва разгладаецца як неперарыўнае суцэльнае асяроддзе без уліху атамнамалекулярнай будовы; для яго ўводзяцца паняцці шчыльнасці, перамяшчэння, скорасці, т-ры, унутр. энергіі,.энтрапіі, патоку цяпла і інш. як нелерарьгўна дыферэнцавальных функцый. Адначасова лічыцца неперарыўным размеркаванне ўсіх характарыстых асяродцзя, што дае магчымасць выкарыстоўваць апарат вышэйшай матэмаіыкі для неперарыўных функцый. У М.с.а. зыходнымі для вывучэння любых асяроддзяў (напр., газаў, вадкасцей, плазмы, дэфармаваных цвёрдых цел) з ’яўляюцца ўраўненні руху (ці раўнавагі) асяроддзя, атрыманыя на аснове законаў механікі: ураўненні неразрыўнасці (суцэльнасці) асяродцзя як вынік закону захавання масы; закон захавання энергіі. Асаблівасці кожнага канкрэтнага асяродцзя ўлічваюцца ўраўненнем стану або рэалагічным ураўненнем, дзе ўстанаўліваецца эалежнасць паміж напружаннямі і дэфармацыямі (ці скарасцямі дэфармацый). Пры рашэнні кожнай задачы задаюцца па-
чатковыя і гранічныя ўмовы, выглад якіх залежыць ад асаблівасцей асяродцзя.
На Беларусі даследаванні па праблемах М.с.а. праводзяцца ў Нац. АН, БДУ, БПА і інш. Літ.: Л а н д а у Л.Д., Л н ф ш н ц Е.М. Механшса сплошных сред. 2 нзд. М., 1954; С е д о в Л.І4. Механнка сплошной среды. Т. 1—2. 4 нзд. М., 1983—84. А.У.Чыгараў.
MEXÀHIKA СЬІПКІХ АСЯР0ДЦЗЯЎ, раздзел механікі суцэльных асяроддзяў, дзе вывучаюцца раўнавага і рух сыпкіх асяроддзяў (напр., пясчаных грунтоў, здробненага вугалю, зерня). Найб. развіты раздзел М.с.а. — механіка грунтоў. Займае прамежкавае становішча паміж механіхай суцэльных асяроддзяў і механіхай сістэм матэрыяльных лунктаў, што абумоўлівае фенаменалагічны і статыстычны спосабы апісання руху асяроддзяў (налр., вызначэнне ціску асяродцзя на апорныя сценкі, магчымых форм паверхні асыпання адхонаў). Пры фенаменалагічным апісанні грануляваныя асяроддзі разглддаюцца як рэчывы з уласцівасцямі, прамежкавымі паміж уласцівасцямі цвёрдага цела і вадкасці. Пры статысгачным апісанні з дапамогай розных працэдур асярэднення міхраўласцівасцей часцінах атрымліваюць ураўненні, якія апісваюць макраўласцівасці грануляванага асяроддзя. А.У. Чыгараў.
MEXAHIKA ЦЕЛ ПЕРАМЕННАН MA СЫ, раздзел механікі, што вывучае рух цел, маса якіх змяняецца ў працэсе руху; тэарэт. аснова рашэння многіх задач авіяц. і ракетнай тэхнікі, a таксама тэарэт. і нябеснай механікі, касманаўтыкі і інш. Асноватворныя даследаванні па гэтых праблемах належаць І.У.Мяшчэрскаму і К.Э.Цыялкоўскаму. Змена масы цела адбываецца пры аддзяленні (адкідванні) часцінак рэчыва (напр., згарэлага паліва) або лры далучэнні (наліпанні) часцінак (напр., пры ўсмоктванні паветра рэактыўным рухавіком самалёта, наліпанні касм. пылу на метэарыт). Дыферэнцыяльнае ўраўненне руху цела (матэрыяльнага пункта) пераменнай масы т, выведзенае Мяшчэрскім
^
(1904): т ^ = 7
dl
dm.
dmйт»1 - -ф ц дзе ^
скорасць цела; t — час; Ÿ — раўнадзейная ўсіх знешніх сіл; — адносныя скорасці часцінак, якія аддзяляюцца і далучаюцца;
dm, dt
dm2 dt
—г1 і — ----- секундны расход і прыхоД масы адпаведна. Аддзяленне часцінак абумоўлівае
dmi
рэакгыўную цягу F, = —jj- й[ , a далучэнне — тармазную сілу F2 =
dmi й£ . Аналагічнае ўраў-
ненне пры ўмове F2 = 7 атрымана Мяшчэрскім y 1897. Літ.: М е і д е р с к н й 14.В. Работы по механлке тел переменной массы. 2 нзд. М., 1952; Д н о л к о в с к н й К.Э. Собр. соч. Т. 2. М ., 1954. А.І.Болсун.
М ЕХ АН ІЦЫ ЗМ , метад пазнання і светапогляд, заснаваныя на прызнанні механічнай формы руху матэрыі адзіна аб’ектыўнай. Адмаўляе якасную разнастайнасць з ’яў y прыродзе і грамадстве і лічыдь іх суб’ектыўнай ілюзіяй. У балып шырокім сэнсе М. — метад звядзення складаных з ’яў да болып простых, раскладання цэлага на часткі, неспецыфічныя для гэтага цэлага Снапр.,
на біял. адносіны пры разглядзе сац. з ’яў). Узнікненне і распаўсюджанне М. звязана з дасягненнямі класічнай механікі ў 16— 18 ст. (Г.Галілей, І.Ньютан, ПЛаплас, Т.Гобс, Ж.Ламетры, П.Гольбах), хоць асобныя яго рысы сустракаюцца ў ант. атамізме і сярэдневяковым наміналізме. У 19 ст. метады механікі распаўсюджваліся на грамадскія працэсы, сферу цеплавых з ’яў, электрычнасці і магнетызму (Л.Бюхнер, К.Фоп, Я.Молешот, Я.Дзюрынг). У 20 ст. М. час ад часу адраджаўся ў новых «энергетычных», «тэрмадынамічных» і інш. канцэпцыях (В.Оствальд, А.Барсело і інш.), аднак дасягненні навукі 19—20 ст. разбурылі механіст. карціну свету. М. крытыкавалі Б.Спіноза, ГЛейбніц, Д.Дзідро; як метад мыслення пераадолены Г.Гегелем (яму належыць тэрмін М.). М. зрабіў значны ўклад y развіццё навукі і філасофіі, прапанаваў прыродазнаўчанавук. разуменне многіх з’яў прыроды, выэваліў іх ад міфалагічнага і рэліг.- стахаст. тлумачэння. І.В.Катляроў. МЕХАНІЧНАЕ ЗАБРЎДЖВАННЕ н a вакольнага а с я р о д д з я , забруджванне навакольнага асяроддзя адносна інертнымі ў фіз.-хім. адносінах агентамі, якія аказваюць на яго пераважна мех. ўздзеянне. Найб. закранае зямную паверхню, глебу і водныя аб’екты. Адрозніваюць М.з. прыроднае (напр., выкліканае селевым патокам, паводкай) і антрапагеннае (выкліканае дзейнасцю чалавека), асн. крьгніцы якога — вытв. і бытавыя адходы (адвальныя пароды, шлакі, пыл, рэшткі драўніны, пластмасы, буд. смецце, адходы с.-г. і харч. вьгтв-сці, упаковачныя матэрыялы і інш.). Павялічваецца перав'ажна за кошт пашырэння адкрытай распрацоўкі карысных выкапняў, уцягвання ў эксгоіуатацыю бедных асн. рэчывамі парод, росту гарадоў і аб’ёмаў вытв-сці. Парушае натуральныя ўмовы існавання многіх арганізмаў, перашкаджае суднаходству, пагаршае эстэт. і рэкрэацыйньм вартасді асяроддзя, спрыяе развіццю другасных працэсаў яго фіз., хім. і біял. (у тл . мікрабіял.) забруджвання (гл. адпаведныя арт.). Вылучаюць таксама забруджванне космасу — вывад y каляземную і найбліжэйшую касм. прастору аб’ектаў з выпадковымі арбітамі, якія перашкаджаюць функцыянаванню наземных устройстваў (пераважна радыётэхн. і астранамічных). МЕХАШЧНАЯ ЭР03ІЯ ГЛЕБЫ, гл. ў арт. Эрозія глебы. МЕХАНІЧНЫ РУХ, змена ўзаемнага размяшчэння цел (ці іх частак) y прасторы з цягам часу; адна з самых простых форм руху. М.р. любога цела падпаражоўваецца Ньютана законам механікі; для цвёрдага цела зводзіцца да суперпазіцыі вярчальнага руху і паступальнага руху. Мерай М.р. з ’яўляюдца кінетычная энергія і імпульс (ці момант імпульсў).
МЕХАНІЧНЫ СКЛАД ГЛЕБЫ, тое, што гракуламетрычны склад глебы. МЕХАНІЧНЫЯ ВЫ М ЯР^ННІ, вымярэнні мех. велічынь (напр., перамяшчэння, масы, сілы, ціску) з дапамогай адпаведных вымяральных прылад. Бываюць прамыя (напр., вымярэнне масы на рычажных вагах) і ўскосныя (напр., змены даўжыні ўзору пры вымярэнні на дшатометры з дапамогай механатрона пераўтвараюцца ў эл. сігнал). Гл. таксама Вымяральная тэхніка. МЕХАНІЧНЫЯ ЎЛАСЦІВАСЦІ МАТЭРЫЙЛАЎ, сукупнасць паказчыкаў, якія харакгарызуюць супраціўленне матэрыялаў прыкладзеным нагрузкам, асаблівасці іх дэфармавання і разбурэння. Вызначаюцца пры м е х а н і ч ных в ы п р а б а в а н н я х : статычных (на расцяжэнне, сдісканне, выгін, кручэнне, цвёрдасць), дынамічных, або ударных (на ударную вязкасць), стомленасных (пры шматразовым прыкладанні нагрузкі), a таксама працяглых высокатэмпературных (на паўзучасць, прадяглую трываласць, рэлаксацыю).
Да арт. Механічныя ўласцівасці матэрыялаў. Тыповая дыяграма дэфармацыі пры расцяжэнні канструкцыйных матэрыялаў: о — напружанне; 6 — адносная дэфармацыя; ап — мяжа прапарцыянальнасці; <зе — мяжа пругкасці; ат — умоўная мяжа цякучасці; ств — мяжа трываласці; Р — нагруэка; F0 — пачатковая плошча папярочнага сячэння ўзору; e — пункт максімуму крывой расцяжэння пры раўнамерным дэфармаванні; в' — пункт абрыву; к — крывая дэфармавання пасля ўтварэння «шыйкі». Дэфармацыя цела пад уздзеяннем нагрузкі вызначаецца д ы я г р а м а й д э ф а р м а ц ы і, якая запісваецца на вьшрабавальнай машыне пры расцяжэнні (сцісканні) узору. Напружанне, пры якім парушаецца прапарцыянальны нагрузцы рост дэфармацыі, наз. м я жо й прапарцыянальнасці; найб. напружанне, якое вытрымлівае матэрыял без праяўлення астаткавай пластычнай дэфармацыі, наз. м я ж о й пругкасці; напружанне, пры якім астаткавая адносная дэфармацыя дасягае 0,2% (паводле Дзяржстандарту), наз. ў м о ў н а й м я ж о й ц я к y ч a с ц і; адносіны максімальнай нагрузкі, якую вытрымлівае матэрыял, да плошчы папярочнага сячэння наз. м я ж о й т р ы в а л а с ц і м а т э р ы я л у (харакгарызуе яго часовае супраціўленне пластычнай дэфарма-
цыі); тангенс вугла нахілу прамой, што апісвае суадносіны ламіж напружаннем і дэфармацьіяй, лікава роўны модулю пругкасці матэрыялу. Для ацэнкі сулраціўлення пластычнай дэфармацыі праводзяць таксама выпрабаванні на цвёрдасць уцісканнем шарыка, конуса або піраміды (гл. Брынеля метад, Роквела меmadj Вікерса метад). Пластычнасць канструкцыйных матэрыялаў пры расцяжэнні ацэньваюць падаўжэннем або звужэннем, пры сцісканні — ухарачэннем, пры кручэнні — найбольшым вуглом закручвання рабочай ч. ўзору. Літ:. Ф р н д м а н Я.Б, Механячсскне свойства металлов. 3 нзд. М., 1974. В.К.Грыбоўскі. MEXATPÔHIKA [ад меха(ніка) + (элек)троніка\, галіна навукі і тэхнікі, якая аб’вдноўвае дасягненні механікі, мікраэлектронікі, інфарматыкі і найноўшых тэхналогій для пабудавання складаных аўтам. сістэм. Узнікла ў 1980-я г. ў Японіі. Асн. мэта — камп’ютэрызацыя вытв-сці. Механізмы М. спалучаюць хуткадзеянне логіка-выліч. аперацый камп’ютэра з сілавымі характарыстыкамі мех. выканаўчых органаў машын і механізмаў. Машына (напр., аўтамабіль, робат, гібкі вьгтворчы модуль), прылада ці інш. тэхн. сістэма пры аснашчэнні мікракамп’ютэрам набывае «інтэлект». Адзін з асн. прыкладных аспекгаў М. — робататэхніка. У М. атрымалі далейшае развіцдё ідэі кібернетыкі аб запазычанні ў жывой прыроды кіроўных рухальных і лагічных функцый пры стварэнні складаных тэхн. сістэм. Мехатронныя сістэмы ўтвараюць неладзельнае адзінства мех. і электронных вузлоў, дзе ажыццяўляецца абмен энергіяй і інфармацыяй, a праграмнае забеспячэнне міхраЭВМ рэалізуе арыгінальныя алгарытмы кіравання, адаптацыі, сачэння і інш. Тыловыя прадукты М. — механізмы прыводу (драйверы) дыскаводаў ЭВМ, прыводу кампакт-дыскаў, счытвальных прылад, відэатэхнікі. На Беларусі работы па праблемах М. вядуцца ў Нац. АН (НДА «Кібернетыка», Навук. цэнтр праблем механікі машын), БПА, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі і інш. Літ. : Мехатроннка: Пер. с яп. М., 1988. А. ІДабралюбаў. MÉXAÿ (сапр. Н я х a м к і н) Уладзімір Львовіч (н. 25.3.1928, г. Рагачоў Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1950). 3 1946 працаваў y газ. «Літаратура і мастацтва», «Чырвоная змена», y 1960—62 і 1975—88 на Бел. радыё. Друкуецца з 1946. Піша пра гіст. мінулае Беларусі, рэв. рух, эпізоды з гісторыі бел. культуры, на маральнаэтычныя тэмы, пра Вял. Айч. вайну (кнігі апавяданняў, аповесцей, нарысаў «Сцяг над рэўкомам», 1958; «Алошняя яўка», 1959; «Помнік герою», 1961; «Станцыя паблізу Тамбова», 1964; «Добры вечар, камбат», 1970; «Слухаецца справа аб замаху...», 1972; «Старадаўняя гравюра», 1974; «Сустрэчы ў радыёстудыі», 1985; «...Пра якіх я вельмі клапачуся», 1988; «Далучэнне», 1992). Аўтар радыёп’ес «Гавайская легенда» (паст. 1966), «Паром на бурнай рацэ» (паст. 1982) і інш. п ’ес і інсцэніровак для радыё, п’ес для тэатра «Чырвоны губернатар» (паст. 1967) і «Палёт» (паст.
МЕХІКА
323
1969). Працуе ў дакумент. кіно. За сцэнарыі фільмаў (з Ю.Цвятковым) «Гісторыя адной тэлеграмы», «Чарвякову... спешна... Ленін» (абодва 1982), «Мост» (1984) , «Рэвалюцыя дае нам права» (1985) Дзярж. прэмія Беларусі 1986. Перакладае з інш. моў. І.У.Саламевіч.
У.Мехаў
МЕХАЎСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1935—58. Утвораны 12.2.1935. Пл. 1,3 тыс. км2 (на 1.1.1941). Цэнтр — ст. Езярышча. Уключаў 15 сельсаветаў. 3 20.2.1938 y складзе Віцебскай вобл. 18.3.1958 перайменаваны ў Езярышчанскі раён. МЁХЕЛЕН, М a л і н (флам. Mechelen, франц. Malines), горад на Пн Бельгіі. Каля 80 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Дыль. Прам-сць: тэкст. (стараж. вытв-сць дываноў, габеленаў, карункаў і інш.), мэблевая, маш.- буд. (вытв. трансп. сродкаў). Гарадсй музей. Арх. помнікі 13— 17 ст., y тл . гатычны сабор Сінт-Рамбаўтскерк (13— 16 ст.), сусветна вядомы сваім звонавым перазвонам (т.зв. малінавы перазвон). Міжнар. школа званароў. Рэліг. цэнтр краіны (рэзідэнцыя прымаса Бельгіі). MÉXIKA (México, Méjico), горад, сталіца Мексікі. Знаходзідца ў паўд. ч. Мексіканскага нагор’я, y міжгорнай катлавіне, на выш. 2240 м. Самастойная адм. адзінка (Федэральная акруга). Нас. 16,6 млн. ж., разам з суседнімі гарадамі ўтварае гар. агламерацыю — Вял. М. з насельніцгвам болып за 20 млн. чал. (1997). Найважнейшы вузел шашэйных і чыг. дарог, я й я вядуць да ўзбярэжжа Ціхага ак. і Мексіканскага зал.; на Панамерыканскай шашы. Міжнар. аэрапорт Беніта Хуарэс. М. — адзін з буйнейшых прамысл. і фін. цэнтраў Лац. Амерыкі, гал. эканам., навук. і культ. цэнтр краіны (y М. вырабляецца больш за 50% прамысл. прадукцыі Мексікі). Асн. галіны прам-сці — харчасмакавая (пераважна кансервавая, тытунёвая), тэкст. (у т.л. перапрацоўка хенекену), швейная, абутковая, фармацэўгычная, нафтаперапр., паліграфічная. Перапрацоўчая металургія. Развіты таксама эл.тэхн., металаапр., аўтазборачная, цэм. прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў. Метрапалітэн.
324
МЕХІКАЛІ
Засн. Э.Картэсам y 1521—22 на месцы зруйнаванага іспакцамі ацгэкскага горада Тэначтытлан. У 1535—1821 М. — сталіда каралеўства Нов. Іспанія. У 1624 і 1692 туг адбыліся антыісп. паўстанні. 3 1821 М. — сталіда незалежнай Мексікі. У амерыкана-мексіканскую вайну 1846—48 заняты войскамі ЗША, y мексіканскую экспедыцыю 1861—61 — франц. войскамі (1863—67). У 1967 y М. падпісаны дагавор аб стварэнні ў Лац. Амерыцы бяз’ядзернай зоны. 2.10.1968 на пл. Трох Культур адбылася студэнцкая дэманстрацыя, жорстка задушаная арміяй і паліцыяй. Горад неаднаразова раэбураўся землетрасеннямі (апошняе ў 1985).
Бібліятэка універсітэцкага гарадка ў Мехіка. Сгары горад размешчаны на месцы сгараж. г. Тэначтытлан (захаваліся рэпгпсі свяцілішчаў і храмаў, статуй багоў), мае прамавугольную сетку вулід. Туг энаходзяцца: на пл. Пласа дэ ла Канстытусьён (Сакала) — кафедральны сабор (1563—1667, арх. К. дэ Арсіньега, АПерэс дэ Кастаньеда і інш., дабудаваны ў пач. 19 ст., спалучэнне барока і хласіцызму), барочныя касцёл Саграрыо Метрапалітала (1749—68, арх. Л.Радрыгес) і Нац. Палац (1692—99, арх. Д. дэ Вальвердэ, дабудаваны ў 1929); шпіталь Хесус Насарэна (1524—35, арх. П.Васкес, дабудаваны ў 20 ст.), шмат кляштараў і палацаў 17—18 ст. У 1737 М. лерапланавана, y 1750 створаны план новага раёна; будаваліся касцёлы, калелумы, асабнякі. У 19 — пач. 20 ст. пракладзены новыя вуліцы, y т.л. гал. вул. Пасеа дэ ла Рэформа, на 3 узнік дзелавы цэнтр з праспектамі і паркамі, на 3 і ПдЗ размясціліся фешэ-
Помнік Карлу ГУ y Мехіка. 1803.
небельныя кварталы, на Пн і ПнУ — прамысл. і рабочыя раёны. У стылях класіцызму пабудавана Горная школа (1797—1813, арх. М.Тальса), эклекгыхі — Палац прыгожых мастацгваў (1904—34, арх. А-Баары і інш.). У 1-й пал. 20 сг. праведэены работы па рэкансгрукцыі М. (генплан 1932); y дзелавой ч. горада ўзведзены вышынныя будынкі, ун-т, стадыён і інш. Найб. значнае збудаванне 20 ст. — універсітэцкі гарадок (1949—54, кіраўнік буд-ва арх. К.Ласа; пл. 200 га), які ўключае болын за 40 будынкаў, аздобленых маэаікамі (Д.Сікейрас, Д.Рывера, ХЧавес Марада, ХО'Горман і інш.). Сярод лабудоў 2-й пал. 20 ст.: жылы комплекс «Беніта Хуарэс» (1950—52, арх. М.Пані, С.Артэга), Нац. аўдыторыум і стадыён «Ацгэка» (1963—67, абодва арх. П.Рамірэс Васкес), вілы ў раёне Педрэгаль (арх. Л.Бараган), Алімп. палац спорту (1966—68, арх. Ф.Кандэла) і інш. У прадмесці М. (цялер гар. раён Тлальлан) захавалася стараж. піраміда (каля 450 да н.э.), на паўн. ускраіне (Тэнаюка) — піраміда ацтэкаў. Помніхі: Карлу IV (1803, арх. Тальса), ХКалумбу (1852—92, М.Вілар, і 1876—77, Ш.Кардзье), Незалежнасці (1910, арх. А.Рывас Меркдда), С.Балівару (1946, М.Сентур’ён), 150 гадоў незалежнасці Мехсікі (1961, КАбрэгон Сантасілья) і інш. Гіст. цэнтр М. ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. У М. знаходзяцца 7 AH ( y тл . Нацыянальная), буйнейшыя ВНУ краіны; Нац. ун-т (з 1553, найстарэйшы ў краіне), Нац. політэхн. ін-т, ун-ты Амерыканскі, Ібераамерыканскі, Вышэйшая школа інжынераў, Нац. кансерваторыя і інш. Б-кі; Нац. б-ка Нац. AH і інш. Музеі: нац. музеі гісторыі, антрапалогіі, нар. мастацгваў і рамёстваў, пластычных мастацтваў, Галерэя жывапісу і скулыпуры Сан-Карлас, музей сучаснага мастацтва і інш. Тэатры: Нац. опера, драматычныя «Хіменес Руэда», «Хола», «Ідальга», «Інсурхентэс» і інш. Іл. гл. таксама да арт. Мексіка. MEXIKÂJII (Mexicali), горад на ПнЗ Мексікі, y бас. р. Каларада, на граніцы з ЗША. Адм. ц. штата Ніжняя Каліфорнія Паўночная. Каля 500 тыс. ж. (1997). Аэрапорт. Цэнтр буйнога раёна арашальнага земляробства (бавоўнік, пшаніца і інш.). Прам-сць: металаапр., харч., бавоўнаачышчальная. Шматлікія зборачныя прадпрыемствы амер. кампаній па вытв-сці эл.-тэхн., радыёэлектронных і спажывецкіх тавараў. Ун-т. МЕХМІІД II, М е х м е т II (Mehmet) Фатых (Заваёўнік) [30.3.1432, г. Эдырне, Турцыя — 3.4 (альбо 3.5). 1481], турэцкі султан [1444; 1451—81]. Ажыццяўляў шырокую заваёўніцкую палітыку. 28.5.1453 захапіў Канстанцінопаль (з гэтага часу наз. Стамбул), спыніўшы існаванне Вйант. імперыі. Заваяваў Сербію (1459), Марэю (1460), Трапезундскую імперыю (1461), Боснію (1463), в-аў Эўбея (1471), Албанію (1479), падпарадкаваў Крымскае ханства (1475). Пры ім складзены першы збор законаў Асманскай імперыі. Падтрымліваў развіцце гарадоў, будаўніцгва і мастацтва. МЕХТЫ ГУСЁЙН (сапр. Г у с е й н а ў Мехты Алі аглы; 17.4.1909, с. Шыхлы, Азербайджан — 10.3.1965), азербайджанскі пісьменнік. Нар. пісьменнік
Азербайджана (1964). Друкаваўся з 1927. У ранніх алавяданнях, аповесцях («Тарлан», 1940; рус. пер. «Схватка»,, 1956), раманах «Разводдзе» (1933—36), «Раніца», (ч. 1—2, 1950—53), «Падзем- 9 ныя воды цякуць y акіян» (выд. 1966) I адлюстраваў напружанасць і склада- I насць класавай барацьбы за перабудову *| азерб. вёскі ў пач. 20 ст. I іачынальнік Я жанру гіст. аповесці («Камісар», 1942), I тэмы рабочага класа ў нац. л-ры: дыло- I гія пра жыццё і працу нафтавікоў «An- I шэрон» (1947) і «Чорныя скалы» (1957). U У яго творах гіст. канкрэтнасць, дына- 1 мічнасць сюжэта спалучаны з даклад- I насцю бытавых і псіхал. замалёвак. Вядомы як драматург. На бел. мову яго асобныя творы пераклалі А.Васілевіч, | В.Рабкоў. Дзярж. прэмія СССР 1949. Тв.: Рус. пер. — Утро. М., 1970; Повеств. і Рассказы. Пьесы. М., 1971.
МЕЦ (Metz), горад на ПнУ Францыі. Адм. ц. дэпартамента Мазель. Засн. рымлянамі да н.э. на месцы гальскага паселішча. Каля 130 тыс. ж. (1997). Byзея чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Мозель. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., хім., харчовая. Ун-т. Руіны стараж.рым. пабудоў, шматлікія арх. помнікі 4— 18 ст., y т.л. гатычны сабор СентЭцьен (13— 16 ст.).
j I | I 1 I ! 1
У старажытнасці паселішча гальскага племя медамматрыкаў. Пры рымлянах важны адм. і гандл.-рамесны цэнтр. 3 4 ст. рэзідэн- I цыя епіскапаў. У пач. 6 ст. гал. горад фран- ] кскага каралеўства Аўстразіі. Важнейшы культ. цэнтр «Каралінгскага адраджэння% У 870 y складзе Усх.-франкскага каралеўства, эканам. і паліт. цэнтр Латарынгіі. 3 13 ст. імперскі горад. У 1552 далучаны да Францыі (замацаваны за ёй y 1648), ператвораны ў Bi en. крэпасць. Пасля франка-прус. вайны 1870—71 паводле Франкфурцкага мірнага дагавора 187Г .ідыійоў да Германіі, паводле Версальскага міру 1919 вернугы Францыі. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ням. войскамі (1940—44).
МÉLUIA-CA1IPÂHA (італьян. mezzosopraпо ад mezzo сярэдні), жаночы голас, сярэдні паміж сапрана і кантральта. Адрозніваюць высокае (лірычнае) М.-с., блізкае да сапрана, і нізкае, якое набліжаецца да кантральта. Дыяпазон — а(Ь)—а2(Ь2). Для М.-с. хараклэрны паўната гучання ў сярэднім рэгістры, наяўнасць ніжняга груднога рэгістра. Сярод оперных партый, напісаных для М.-с.: Марфа («Хаваншчына» М.Мусаргскага), Любаша («Царская нявеста> М.Рымскага-Корсакава), Амнерыс («Аіда» Дж.Вердзі), Кармэн («Кармэн» Ж.Бцэ), y бел. операх — Надзея Дурава (аднайм. опера А.Багатырова), Алеся («Алеся» Я.Цікоцкага), Марына («Яснае світанне» А.Туранкова), Квета («Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі). Сярод бел. спявачак М.-с.: СДанілюк, РАсіпенка, Г.Цэпава, В.Валчанецкая, Л.Галушкіна, К.Кудрашова, П.Дружына, Н.Галеева, Н.Руднева і інш. Асаблівая разнавіднасць М.-с. — каларатурнае М.-с. (партыя Разіны ў «Севільскім цырульніку» Дж.Расіні). У хоры М.-с. выконваюць партыі першых альтоў.
МЕЦЦА-ТЫНТА (ад італьян. mezzo сярэдні + tinto афарбаваны, таніраваны), « ч о р н а я м а н е р а » , від заглыбленай гравюры, y якім паверхні металічнай (часцей меднай) дошкі мех. або хім. спосабам надаецца шурпатасць (зярністасць), каб пры друкаванні атрымаць роўны чорны фон. Малюнак робіцца іголкай або алоўкам. Часткі дошкі, якія адпавядаюць светлым месцам малюнка, выскрабаюць, выпрасоўваюць, паліруюць, што стварае паступовыя пераходы ад ценю да святла. Гравюры М.-т. вылучаюцца глыбінёй і аксаміцістасцю тону, багацдем і тонкасцю святлоценявых эфектаў. Выкарыстоўваехша таксама для каляровага друку. Тэхніка М.-т. вынайдзена ў сярэдзіне 18 ст. ням. майстрам Л.Зігенам. У 18 — пач. 19 ст. была пашырана для рэпрадуцыравання карцін. Выкарыстоўваецца і ў наш час.
МЕЧ, від ударнай, сякучай або сякучаколючай зброі блізкага бою ў старажытнасці і сярэднявеччы ў пяхоце і кавалерыі. Складаецца з клінка (звычайна прамога і двухбаковавострага) і дзяржання (з навершам), 'адасобленага ад клінка крыжавінай.
пазней пашыраны ў Егіпце, Закаўказзі і Зах. Еўропе; жалезны — y пач. 1-га тыс. да н.э. У Еўропе М. спачапсу ныкарыстоўвалі ў Сгараж. Грэцыі ў 16— 12 сг. да н.э. (кароткія колючыя і выгнутыя, цяжкія сякучыя). Стараж. рымляне ўзбройвалі кароткімі М. (гладыусамі) пяхоту, доўгімі (спатамі) — конніцу. Найб. зьшовымі ўзорамі еўрап. М. былі: гальштацкі, латэнскі, саўрамата-сармацкі, франка-аламанскі, карапівгскі, раманскі. 3 13 ст. побач з адназахопнымі ўжываліся паўтарачныя, пазней двухзахотшя дзяржанні. Найб. ранняя лрыкмета выкарыстання М. на тэр. Беларусі — касцяная імітацыя крыжавіны гэтай эброі з гарадзішча Прудніхі (9 сг.). У Полацку, Гродне, Навагрудку, Друцку і інш. знойдзены цэлыя або фрагменты М. каралінгскага ўзору, y Друцку, Мінску, Ваўкавыску — раманскага ўзору, каля Сгарых Дарог і ў Мінску — гатычнага ўзору (знаходкі датуюцца 10— 14 ст.). Клеймы на клінхах М. 10 сг. сведчаць, пгго яны маюць зах.-еўрап. паходжанле (полацкі) і, верагодна, паўночнага (гродэенскі). Але даныя даследаванняў па гісторыі металургіі і металаапрацоўкі лаказваюць, што на Беларусі ўжо ў той час існавалі сыравіна і тэхнал. магчымасці для вытв-сці ўласных клінкоў. Пісьмовьш крыніцы згадваюць палоннага беларуса Ілью, якога прымусілі працаваць y канцы 14 — пач. 15 ст. ў зброевых майстэрнях тэўтонскіх рыцараў. Мечнікі сустракаюцца ў пераліку цэхавых спецыяльнасцей Беларусі ў 16 ст. і больш лознія часы. У 16 ст. ў сувязі з выкарысталлем агнястрэльнай зброі М. выйшаў з ужытку ў пяхоце, a ў кавалерыі эаменены на палаш, шаблю або шпагу. Як асн. від клінковай эброі М. выкарыстоўваўся ў Полыпчы і ВКЛ да 2-й пал. 16 ст. і быў заменены шабляй. Пазней М. захаваўся як цырымапіяльлая эброя. Літ.: Б е х a й м В. Энцнклопедля оружля: Пер. с нем. СПб., 1995; М а к у ш н і к а ў A Зброя нашчадкаў радзімічаў / / Спадчына. 1991. № 2; Л а с к а в ы й Г.В. К лсторлл оружля Белорусского Подвннья в VI—XIII вв. / / Полоцкнй летоплсец. 1993. № 1(2); К р а ў ц э в і ч A Комплекс зброі і рыштулку XIII ст. з-пад Гродна / / 3 глыбі вякоў: Наш край. Мн., 1992; Л е в к о О.Н. Средневековая Орша л ее округа. Орша, 1993. Г.ВЛаскавы.
Папярэднікі М. — клінхі на касцялой аснове, y якую ўстаўляліся крамянёвыя ўкладышы (вядомы па энаходках эпохі неаліту ў раёне воз. Байкал). Бронзавы М. з ’явіўся ў сярэдзіне 2-га тыс. да н.э. ў краінах Б.Усходу,
MÉ4AHHE ЖЫВЁЛ, пазначэнне жывёл ддя навуковых і гаспадарчых мэт. Выкарыстоўваецца для вывучэння міграцый, біял., экалагічных асаблівасцей,
МЕЦЭНАт Гай Цыльній (Gaius Cilnius Maecenas; паміж 74 i 64 — 8 да н.э.), рымскі дзярж. дзеяч, прыбліжаны імператара Аўгуста, прыхільніх манархіі. He займаючы афіц. пасад, выконваў для Аўгуста важныя паліт. і дыпламат. місіі, y т л . заключыў дагаворы з Маркам Антоніем y Брундызіі (40) і Тарэнце (37). У 31—30 замяшчаў y Рыме Актавіяна, які выехаў на Усход. Вядомы сваім уплывам на літ. жыццё Рыма, апекаваўся паэтамі Вергіліем, Гарацыем, Праперцыем і інш. Ад твораў М. захаваліся ўрыўкі. Прозвішча М. як апекуна дзеячаў навукі і мастацтва стала хадзячай (пераноснай) назвай.
Д а ар г. Меч: 1 — д р а ў л я н а я п а л іц а з зу бам і ак у л ы і 2 — к р а м я н ё в ы н о ж (л а п я р э д н ік і м я ч а ); 3 — бром завы меч сяр эд зін ы 2 ст. д а н .э .; 4 — с к іф с к і м е ч а к ін ак; 5 — р ы м скі м еч гл ады у с; 6 — д оўгі р ы м с к і м еч сп ата; 7 — д в у х л я зо в ы ж а л е зн ы м е ч са С к а н д ы н авіі; 8 — л а й с т а р аж ы гл ейп ш ты л еў р ап е й с к іх ж а л е зн ы х м я ч о ў (г а л ы п т а ц к а я ку л ь т у р а ); 9 — м еч л а т э н с к а й к у л ь ту р ы (5— 1 ст. д а н .э .) ; 10 — р у с к і м е ч 12—13 ст.; 11 — д в у х л я зо в ы м еч з Э ф іо п іі; 12 — п а ў д н ё в а н я м е ц к і п а ў г а р а р у ч н ы м е ч 16 с т .; 13 — ш а т л а н д с к і д в у х р у ч н ы м е ч с я р э д з ін ы 14 — п о л а ц к і м е ч 10 ст. (П о л а ц к і к р а я з л а ў ч ы м у з ей ).
16
ст.;
МЕЧАНОСЦЫ____________325 паводзін y натуральным асяроддзі, уліку колькасці, выяўлення прычын гібелі жывёл; таксама для ўліку паходжання, развідця, фізіял. стану, прадукцыйнасці с.-г. жывёл, вызначэння іх прыналежнасці да гаспадаркі і інш. Бывае індывід. і групавое, каротка- і доўгачасовае (пажыццевае). м.ж . каардынуе Міжнар. к-т па кальдаванні. Дзікіх жывёл мецяць мех. ородкамі (ампутацыя частак цела, татуіроўка, эамацаванне на целе кольцаў, скоб, завултід, ашыйнікаў і інш., увядзенне к а л с р y поласць цела, выстрыганне, афарбоўванне і ілш.), радыёакусты'шымі, радыеактыўлымі меткамі і інш. На доўгачасовых метках ставяць назву краіны (сталіцы), арг-цыі і нумар меткі. С.-г. жывёл мецяль татуіроўкай, вышчьшамі (прабоямі) на вушах, таўрэннем (клеймаваннем) на крыжы, лалатках, рагах; кольцамі, ашыйнікамі, крылавымі і вушнымі мепсамі: каляровымі, з нумарамі, умоўнымі знакамі. Гл. таксама Кальцаванне птушак ЛЛ.Гапубкова.
МЕЧАН0СЦЫ ( О р д э н мечан о с ц a ў), духоўна-рыцарскі ордэн, засн. ў 1202 рыжскім епіскапам Альбертам для абароны каталіцкай царквы ў Лівоніі і прымусовай хрысціянізацыі народаў Усх. Прыбалтыкі. Актыўныя ўдзельнікі крыжовых паходаў супраць славян і балтаў y 12— 15 cm. Афіц. назва Браты воінства Хрыстовага (Fratres militiae Christi). Назва М. ад апазнавальнага знака на белых плашчах рыцараў — мяча і крыжа. У 1205 папа рымскі Інакенцій III афіцыйна зацвердзіў ордэн і надаў яму статут на ўзор статута тампліераў. Паводле статута члены ордэна падзяляліся на братоў-рыцараў, братоў-святароў і братоў-службоўцаў. На чале ордэна стаяў выбарны магістр з рэзідэнцыяй y Рызе, які падпарадкоўваўся рыжскаму епіскапу. У 1-й трэці 13 ст. М., нягледзячы на процідзеянне Полацкага княства і Пскова, зламалі супраціўленне ліваў, земгалаў, латгалаў, эстаў, інш. прыбалтыйскіх плямён і авалодалі б.ч. тэр. сучасных Латвіі і Эстоніі, y т.л. падвасальнымі Полацку княствамі Кукенойс і Герцыке, нападалі на Літву. Паводле дагавораў з Рыжскім і інш. епіскапствамі ордэн М. атрымаў каля трэці заваяваных зямель і фактычна ператварыўся ў феад. каталіцкую дзяржаву. Мясц. ўладу ажыццяўлялі комтуры (начальнікі правінцыяльных замкаў) і фогты (адм. чыноўнікі). Браты аднаго замка складалі канвент, іх сход наз. капітулам, аіульны сход усіх ордэнскіх братоў — ген. капітулам. Гал. даходам ордэна была даніна з мясц. прымусова хрысціянізаванага насельніцтва, a таксама ваен. здабыча. У 1236 аб’яднаньм сілы літоўцаў і земгалаў каля сучаснага г. Шаўляй (Літва) разбілі М., рэшткі якіх y 1237 аб’ядналіся з Тэўтонскім ордэнам і ўтварылі залежны ад яго Лівонскі ордэн. Літ.: Mugurëviis Е. Die niilitSnsche Tâtigkeit des Schweitbrüderordens (1202— 1236) / / Onli nes militares. Torun, 1991. [T.] 6. Г.М.Сагановіч.
326
МЕЧАНЫЯ
МЕЧАНЫЯ АТАМЫ, тое, што ізатопныя індыкатары. МЁЧАНЫЯ ЗЛУЧбННІ, хімічныя злучэнні, y малекулах якіх ёсць стабільныя ці радыеактыўныя йатопы, што выкарыстоўваюцца як Ьатопныя індыкатары. Атрымліваюць хім. сінтэзам і біясінтэзам (адзін з зыходных рэагентаў мае радыеактыўныя ізатопы), ізатопным абменам і некаторымі інш. спец. метадамі. МЕЧАХВ0СТЫ (Xiphosura), атрад марскіх членістаногіх жывёл кл. мерастомавых. Вядомы з сілуру (каля 440 млн. гадоў назад). 12 выкапнёвых і 3 сучасныя роды; 5 сучасных відаў. 1 від пашыраны каля берагоў Паўн. і Цэнгр. Амерыкі, астатнія — y Паўд.-Усх. і Усх. Азіі. Жывуць на мелкаводдзі, плаваюць брухам дагары, закопваюцца ў грунт. Даўж. да 90 см. Цела сплошчанае, падзяляецца на ўкрыгыя злітным хіхцнавым шчытом галавагрудзі з 6 парамі канечнасцей (для перамяшчэння, захопу корму і яго драбнення) і брушка э хваставым шыпам (адсюль назва) і 6 парамі лістападобных канечнасцей са шматлікімі шчэлепнымі лісткамі. Пераважна драпелснікі, кормяцца малюскамі, бентасам, часам юдарасцямі. Раздзельнаполыя; развіццё з ператварэннем. У Амерыцы і Япоші аб’екг промыслу.
М еч а х в о с т ы
MÈ4HIK, м е ч н ы, пасада (урад) y ВКЛ y канцы 15— 18 ст. У час вял. урачыстасцей М. ВКЛ нёс перад манархам агодены меч, што сімвалізаваў вайск. ўладу. Існавалі таксама павятовыя М. У.М. Вяроўкін-Шэлюта. МЕЧНІКАЎ Ілья Ільіч (15.5.1845, в. Іванаўка Харкаўскай вобл., Украіна — 15.7.1916), расійскі біёлаг, адзін з заснавальнікаў эвалюц. эмбрыялогіі, ства-
ральнік параўнальнай паталогіі запалення і фагацытарнай тэорыі імунітэту. Ганаровы чл. Пецярбурпжай АН (1902), многіх замежных АН, навуковых т-ваў і ін-таў. Брат Л.І.Мечнікава. Скончыў Харкаўскі ун-т (1864). Працаваў y Германіі і Італіі. У 1870—82 праф. Новарасійскага ун-та ў г. Адэса. У 1886 арганізаваў першую ў Расіі бактэрыял. станцыю. 3 1887 y Пастэраўскім ін-це ў Парыжы (з 1905 нам. дырэктара). Навук. працы па праблемах старэння. Адначасова з
адростак (адсюль назва) даўж. да / } усёй рыбы. Драпежніх, корміцца кальмарамі, рыбай і інш. Аб’ект промыслу і спарт. лову. МЕЧ-TPABÂ (Cladium), род кветкавш раслін сям. асаковых. 3—4 віды. Пашыраны ва ўмераных, субтрапічных і трапічных паясах, акрамя Аўстраліі. На Беларусі 1 від М.-т. звычайная (С. mariscus). Атлантычна-еўрап. рэлікгавы від, занесены ў Чырв. кнігу. Расде ў прыбярэжнай паласе аэёр ландшафтна-
* А.А.Кавалеўскім вызначыў агульныя заканамернасці ў развіцці беспазваночных і пазваночных жывёл, залажыў асновы эвалюц. эмбрыялогіі. Даследаваў унутрыклетачнае страваванне і адкрыў фагацытоз. На аснове вывучэння запалення, патагенных уласцівасцей халерных і інш. мікробаў сфармуляваў агульную тэорыю запалення і фагацытарную тэорыю імунітэту. Стварыў рускую школу мікрабіёлагаў, імунолагаў і патолагаў. Нобелеўская прэмія 1908 (разам з П.Эрліхам). Te.: Академнческое собр. соч. T. 1—16. М., 1950—64; Этюды оптнмнзма. М., 1988. Літ:. Р е з н н к С.Е. Мечніпсов. М., 1973. МЁЧНІКАЎ Леў Ільіч (30.5.1838, С.-Пецярбург — 30.6.1888), расійскі географ і сацыёлаг. Брат І.І.Мечнікава. Адзін з аўтараў працы «Землеапісанне для нароДу» (Жэнева, 1868). У 1874—76 чытаў лекцыі па рус. мове ў Такійскім ун-це і вывучаў Японію. 3 1876 быў памочнікам Э.Рэклю па стварэнні працы «Усеаіульная геаграфія. Зямля і людзі». У 1881 апублікаваў даследаванне пра Японію, y 1889 — працу «Цывілізацыя і вялікія гістардчныя рэкі» (абодва на франц. мове), дзе выказаў тэорыю развіцця цывілізацый пад уплывам спрыяльных прыродных фактараў. МЕЧ-РЫБА (Xiphias gladius), адзіны від сям. мечарылых атр. акунепадобных. Пашыраны ва ўсіх акіянах, пераважна ў тропіках. Міірыруе на вял. адлегласці. Зрэдку трапляецца ў Азоўскім, Балтыйскім, Барандавым, Чорным, Японскім морах. Даўж. да 4,5 м, маса да 0,5 т. Цела без лускі. Верхняя сківіда выцягнута ў мечападобны
Меч-травй
звычайная. га заказніка Блакітныя Азёры на заглееным або затарфаваным грунце на глыб. 0,2—0,5 м. Шматгадовыя травы выш. да 1,5 м з тоўсгым паўзучым карэнішчам. Шэра-зялёныя сцёблы пустыя, тоўстыя, густааблісцелыя. Лісце лінейнае, трохграннае, вострапілаватае, рэжучае- (адсюль назвд). Суквецце — складаная мяцёлка. Каласкі дробныя, бурыя, кветкі без калякветніка. Плод — яйцападобны цёмна-карычневы бліскучы арэшах. МЕЧЫІСЎ Кязім Бекіевіч (1859, аул Illu xi, Кабардзіна-Балкарыя — 25.3.1945), балкарскі паэт; адзін з пачынальнікаў балкарскай л-ры. Вучыўся грамаце ў мулы. Авалодаў фарсі, араб. і цюрк. мовамі, вывучаў паэтаў Усходу. Вандраваў па араб. краінах. Рэпрэсіраваны. Рэабіпітаваны пасмяротна. Пісадь пачаў y 1890. У песнях-плачах «Скарга», «Нараканні дзяўчыны» і інш. матывы няшчаснага кахання, абумоўленага сац. няроўнасцю. Аўтар паэм «Паранены тур» (1907), «Бузжыгіт» (1910— 17), прасякнутых гуманіст. пафасам, зб. вершаў «Маё слова» (1939). У творах М. адлюстраваны жыццё і побыт горцаў, трагізм высялення балкарскага народа з родных мясцін y час рэпрэсій. Te.: Рус. пер. — Нзбранное: Сгахн н поэмы. М., 1976. В.А.Войніч. МЕЧЫЯР (Меёіаг) Уладзімір (н. 26.7.1942, г. Зволен, Славакія), славацкі паліт. і дзярж. дзеяч. Юрыст. Вучыўся ва ун-це імя Я.А.Каменскага ў Браціславе і Вышэйшай камсамольскай школе ў Маскве. За ўдзел y апаэіц. выступленнях 1968 выключаны з кампартыі (1970). Працаваў юрыстам на шкляной ф-цы. 3 ліст. 1989 чл. славацкага грамадз. руху «Грамадскасць супраць гвалту*, пасля яго расколу ў 1991 узначаліў
«Рух за дэмакр. Славакію». У 1990 міністр унутр. спраў і аховы наваксшьнага асяроддзя, y 1990—91 прэм’ер-міністр славацкага ўрада. Прыхільнік скасавання федэрацыі з Чэхіяй і незалежнасці Славакіі. У 1992—94 і пасля перамогі на парламенцкіх. выбарах (кастр. 1994) «Руху за дэмакр. Славакію» са снеж. 1994 да вер. 1998 прэм’ер-міністр Славакіі (з 1.1.1993 суверэнная Славацкая Рэспубліка). У сак.—вер. 1998 адначасова в.а. прэзідэнта Славакіі. М. С.Даўгяла. МЁШАЎКА, ручай, гл. Машоўка. МЕШКА I (Mieszko), М е ч ы с л а ў I (каля 935—25.5.992), першы гістарычна вядомы польскі князь (960—992); стваральнік польскай дзяржавы. 3 дынастыі Пястаў. Сын Земамысла. Заключыў саюз з Чэхіяй, ажаніўся з чэш. князёўнай Добравай (965) і прыняў хрысціянства ў яго зах. форме (966), даў пачатак будаўнідтву дарк. арг-цыі ў Польшчы. Ваяваў з люцічамі за Памор’е (967), y 979 адбіў нападзенне на Полынчу імператара «Свяшчэннай Рымскай імперыі» Агона II. Пасля смерці Добравы (977) і распаду польска-чэш. саюза каля 990 авалодаў Сілезіяй і Малапольшчай. Пры ім аб’яднаны карэнныя польскія землі (акрамя Кракаўскай). Перад смерцю падзяліў краіну паміж Баляславам I Храбрым (сынам Добравы) і малалетнімі сынамі ад другога шлюбу. Н.К.Мазоўка.
1 Мештравіч Маці. 1908.
МЕШКАШЧ&ЛЕПНЫЯ, клас ніжэйшых пазваночных жывёл, гл. Кругларотыя.
аб’яднання «Медуліч» (1908). У 1922— 42 выкладаў y AM y Заграбе. 3 1942 y эміграцыі, з 1947 y ЗША. Зазнаў утшыў А.Радэна, ЭА.Бурдэля, стылю мадэрн. Творам уласцівы суровасць і аскетычнасць формы ў спалучэнні з глыбокай героіка-драматычнай напружанасцю, імкненне стварыдь нац. стьшь. Сярод твораў: «Фантан жыдця» ў Заграбе (1905), «Успамін» (1908), скулыггура для непабудаванага храма на Косавым палі (1907— 12), «Маці» (1908), «Каралевіч Марко» (1909), «Мадонна з немаўлём» (1917). Захапляўся праблемамі сінтэзу мастацтваў; аўтар арх. аб’ектаў — помніка невядомаму салдату на гары Авала каля Бялграда, Дома мастацтваў y Заграбе (абодва 1934—38). У г. Спліт галерэя М., y Заграбе — доммузей. Я. Ф.Шунейка. МЕШХЁД, горад на ПнУ Ірана, y даліне р. Кешэфруд. Адм. ц. астана Харасан. Засн. ў 9 ст. Каля 1,5 млн. ж. (1997). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Аэрапорт. Гандл.-прамысл. цэнтр. Прам-сць: тэкст., дрэваапр., цэм., харчасмакавая (у т.л. цукр. і тытунёвая), гарбарная, металаапрацоўчая. Дыванаткацтва. Ун-т. Свяшчэнны горад мусульман-шыітаў. Культавы ансамбль (12—19 ст.) вакол магілы імама Рэзы, y тл. 5 медрэсэ, мячэць Гаўхар-шад (15 ст.). Паблізу М. — магіла перс. і тадж. паэта Фірдаўсі, мячэці і маўзалеі 14— 17 ст. МЕЯР0ЎСКІ Анатоль Сямёнавіч (17.4.1936, Мінск), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства. Д-р с.-г. н. (1991), праф. (1993). Скончыў БДУ (1958). 3 1958 y Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі, з 1993 y Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства (нам. дырэкгара). Навук. працы па меліярац. глебазнаўстве, урадлівасці меліяраваных глеб, лугаводстве. Дзярж. прэмія Беяарусі 1976. Т в Справочшпс по меляоратнвной географнн. Мн., 1981 (разам з В.С.Аношкам); СЙстема удобрення кульіурных сенокосов н пастбшц // Прнмененне удобренмй в гаггенснвном земледеліш. Мн., 1989. МЁБГУС (Môbius) Аўгуст Фердынанд (17.11.1790, г. Бад-Кёзен, Германія — 26.9.1868), нямецкі матэматык і астраном. Вучыўся ў Лейпцыгскім ун-це (1809—13), з 1816 праф. гэтага ун-та і дырэктар астр. абсерваторыі. Навук. працы па геаметрыі, алгебры і тэорыі лікаў. Увёў y праектыўную геаметрыю аналіт. метады даследавання, прапанаваў барыцэнтрычную сістэму каардынат. Стварыў новую класіфікацыю крывых і паверхняў. Устанавіў існаванне аднабаковай паверхні (гл. Мёбіуса ліст), што адыграла важную ролю ў тапалогіі. Літ.\ Ст р о й к Д.Я. Краткнй очерк нсторнн математаюі: Пер. с нем. 2 нзд. М., 1969. С. 224—227.
МЁШТРАВІЧ (MeStrovid) Іван (15.8.1883, Врполе — 16.1.1962), хар- МЁБГУСА ЛІСТ, найпрасцейшая з адвацкі скульптар і архітэктар; заснаваль- набаковых паверхняў. З ’яўляецца неарынік сучаснай харвацкай скульпт. шко- ентаванай паверхняй (гл. Арыентацыя ў лы. Вучыўся ў Венскай AM (1901—04). матэматыцы). Можна атрымаць з пра3 1903 удзельнічаў y выстаўках «Венска- мавугольніка ABCD склейваннем паміж га сецэсіёну». Заснавальнік творчага сабой старон AB i CD так, каб сумясці-
м ё з е р _________________
327
ліся процілеглыя (па дыяганалі) вяршыні прамавугсшьніка. Мяжой М.л. з'яўляецда адна замкнутая крывая і таму, калі яго разрэзаць уздоўж сярэдняй лініі, ён не распадаецца, a ператвараецца ў двойчы перакручанае цыліндрычнае кальцо. Разглядаўся незалежна ням. матэматыкамі А.Ф.Мёбіусам і ІЛістынгам. A
D
Да арт. Мёбіуса ліст: a — зыходны прамавугольнік; б — лісг Мёбіуса.
МЁД, салодкае, сіропападобнае рэчыва, якое тала меданосная выпрацоўвае з нектару кветак; прадукг харчавання, корм для пчол. Падзяляюць на натуральны (кветачны, падзевы мёд), экспрэсны, які пчолы выпрацоўваюць з цукр. сіропу ці натуральнага М. з лек. дабаўкамі) і штучны (без удзелу пчол; шляхам інвертавання цукрозы сернай к-той пры выпарванні соку кавуна, flu id, гарбуза, цукр. буракоў, вінаграду). У залежнасці ад меданосных раслін бывае ліпавы, грэчкавы, верасовы і інш. Каларыйнасць М. 315—335 ккал на 100 г. У спелым кветачным М. ў сярэднім да 20% вады, 75% вугляводаў (30—40% фрукгозы, 25—37% глюкозы, 0,4— 1,3% цукрозы) і каля 5% інш. рэчываў [амінакіслоты, ферменты, мінер. рэчывы, вітаміны (В2, PP, С, Вб і інш.), антыбактэрыяльныя рэчывы]. Пры захоўванні крышталізуецца, пры гэтым харч. і лек. якасці зберагаюцца. Бывае алергія да М.; магчымы атручэнні, калі пчолы сабралі нектар з кветак ядавітых раслін (напр., аканіту, багуну). Ужываецца ў лек. мэтах. М.К.Кеўра. МЁЗ, адна з назваў р. Маас. МЁЗЕР (Môser) Іаган Георг, архітэісгар і будаўнік 2-й пал. 18 ст. Немец. 3 1738 жыў і працаваў y г. Гродна, y 1765—74 на службе ў гродзенскага старосты АТызенгаўза. Паводле яго праектаў узведзены Гродзенскі палац Тызенгаўза (1760—70-я г.), корчмы «Галеча», «Выгода» (знесены ў канцы 19 ст.), «Раскоша» (усе 1770-я г., з арх. Дж.Сака; энішчана пад час рэканструкцыі вул. Ажэшкі), Гродзенскі тэатр Тызенгаўза (1780-я г.). Аўтар тыпавых праектаў жылых дамоў для майстроў (1760-я г., гл. Гарадніца), якія працавалі на мануфактурах Тызенгаўза, і вайсковай варты Гродзенскай каралеўскай эканоміі (пабудаваны ў 1768—73). Выкладаў y школе будаўнікоў на Гарадніцы ў Гродне. В. Ф.Марозаў.
328_________________
мёлер
МЁЛЕР, М а л е р (Muller) Герман Джоэеф (21.12.1890, Нью-Йорк — 5.4.1967), амерьпсанскі генетык, адзін з заснавальнікаў радыяцыйнай генетыкі. Скончыў Калумбійскі ун-т (1910). 3 1925 праф. ун-та штата Тэхас. 3 1933 y Ін-це генетыкі AH СССР. У 1937—40 y Эдынбургскім ун-це (Шатландыя). У 1945—64 праф. ун-та штата Індыяна. Навук. працы па храмасомнай тэорыі спадчыннасці, заканамернасцях мутацыйнага працэсу. Даказаў магчымасць штучнага выклікання мутацый пад уздзеяннем рэнтгенаўскага апрамянення. Нобелеўская прэмія 1946.
МЁНХЕНГЛАДБАХ (Mônchengladbach), горад на 3 Германіі, зямля Паўн. РэйнВестфалія. Гар. правы з 1356. 265,3 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр тэкст. прам-сці. Развіты машынабудаванне (тэкст., цяжкае, эл.-тэхн., станкабудаванне), вытв-сць металаканструкцый, швейная, дрэваапр. прам-сць. Оперны тэатр. Музеі, y т.л. арніталагічны. Штаб-кватэра ВПС НАТО. МЁРСКАЕ BÔ3EPA. У Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мёрыца, y межах г. Міёры. Пл. 1,15 км2, даўж. каля 3,5 км, найб. шыр. 630 м, найб. глыб. 13,2 м, даўж. берагавой лініі 8,8 км. Пл. вадазбору 63,6 км2. Схілы катлавіны выш. 6—9 м, стромкія, пераважна разараныя, участкамі пад хмызняком. Берагі пясчаныя, на Пд і 3 пад хмызняком, на ПдУ забалочаныя. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно ілістае. У зах. плёсе востраў пл. 4,4 га. Цэнтральны і зах. плёсы раздзелены дамбай. Злучана пратокай з воз. Асінаўка. Месца адпачынку. МЁРТВАГА MÔPA РЎКАПІСЫ, пісьмовыя помнікі на іўрыце, арамейскай, грэч. і інш. мовах, знойдэеныя каля зах. ўзбярэжжа Мёртвага мора. Першыя М.м.р. знайшлі пастухі-арабы ў 1947. У ходзе археал. раскопак y 1940—60-х г. адкрыты шматлікія сховішчы стараж. рукапісйў на папірусе, скуры, медзі і інш. матэрыялах. Большая іх частка знойдэена ў Вадзі-Кумране y 11 пячорах. Яны датуюцца 2 ст. да н.э. — 68 н.э. Рэшткі рукапісаў складаюцца з больш чым 40 тыс. фрагмектаў каля 800 твораў. Уключаюць дакананічныя спісы б.ч. кніг Старога Запавета, тлумачэнні біблейскіх тэкстаў, апакрыфічныя тво-
ры, a таксама дакументы гасп. дзейнасці, якія належалі радыкальнай іудзейскай секце — верагодна, секце есеяў. Найб. вядомыя помнікі: Статут, гімны, Дамаскі дакумент, скрутак вайны. Рукапісы пячораў Іудзейскай пустыні (Вадзі-Мурабаат і інш.) уяўляюць сабой дакументы гасп. дзейнасці канца 1 — пач. 2 ст. н.э. і архівы паўстання Бар-Кохбы 132— 135; рукапісы Масады — апошняга ўмадавання іудзейскіх паўстанцаў y час Зудзейскай вайны 66— 73 н.э. — уключаюць каля 800 надпісаў гасп. характару на чарапках (астраконах) на іўрыце і грэч. мове. Да М.м.р. адносядь таксама шэраг дакументаў ранневізант. і араб. перыядаў (4—8 ст.) на сірыйскапалесцінскай, грэч. і араб. мовах. Фрагментарнасць рэшткаў рукапісаў перашкаджае аднаўпенню першапачатковых тэкстаў, таму значная іх частка не апублікавана. Літ:. А м у с н н Н.Д. Рукопнсн Мертвого моря. М., 1960; Я г о ж. Находкн y Мертвого моря. М., 1965; Я го ж. Тексты Кумрана. М., 1971; Л н в ш н ц Г.М. Пронсхождеіше хрнсгнанства в свете рукопнсей Мертвого моря. Мн., 1967; С т а р к о в а К.Б. Лнтературные памяпшкн Кумранской обіцнны. Л., 1973. МЁРТВАЕ MÔPA, бяссцёкавае салёнае возера на мяжы Ізраіля і Іарданіі. Займае самую нізкую ч. самай глыбокай на сушы тэктанічнай катлавіны Гхор, узровень вады на 400 м ніжэй узроўню акіяна. Складаецца з 2 катлавін - больш глыбокай паўн. і мелкай паўд., якая падзелена дамбамі на басейны для выпарэння вады і наступнай здабычы мінеральных солей. Пл. 940 км2, даўж. 80 км, найб. шыр. 15 км. Найб. глыбіня 394 м. Становішча урэзу вады непастаяннае і вагаецца ў межах некалькіх метраў y залежнасці ад колькасці атм. ападкаў і адбору вады на арашэнне і водазабеспячэнне ў бас. р. Іардан — адзінай ракі, якая ўпадае ў М.м. Больш значныя ваганні ўзроўню назіраліся ў геал. мінулым: 23 тыс. гадоў назад узровень быў на 200 м вышэй, пазней апускаўся на 300 м ніжэй сучаснай адзнакі. Катлавіна возера тэктанічнага паходжання, угварылася 1,5—2 млн. гадоў назад. Т-ра вады да глыб. 40 м зменьваецца па сезонах і складае 16 °С зімой і 36 °С летам, ніжэй пастаянная — 21 °С. Кліматычныя ўмовы (сухі пустынны клімат, т-ры паветра ад 14 °С y студз. да 30 °С і больш y ліп.) спрыяюць вял. выпарэнню і выклікаюць высокую салёнасць вады — 322 %о (у кожным літры вады М.м. 322 г солей). Элементны склад солей y 1 л вады: хлору — 212 г, магнію — 41 г, натрыю — 39 г, кальцыю — 17 г, калію — 7 г, брому — 5 г, інш. элементаў — 1 г. У водах М.м. растворана 44 млрд. т солей. Высокая мінералізацыя вады М.м. з’явілася прычынай адсутнасці ў возеры арган. жьіцця (за выключэннем некаторых відаў анаэробных бактэрый). Берагі М.м. пустьшныя, з рэдкімі аазісамі. На ўэбярэжжы бальнеалагічныя курорты. У паўд. ч. — здабыча мінер. солей. А.М.Матужа.
МЁРТВАНАРАДЖАЛЬНАСЦЬ, нараджэнне мёртвага шіода, смерць якога надышла пасшя 28 тыдняў цяжарнасці жанчыны ці пры родах. Пры М. плод даўж. 35 см і больш, масай 1000 г і больш; пасля нараджэння не зрабіў ніводнага ўздыху. Плод з меншай масай і даўж. лічыцца познім выкідышам (гл. Аборт). Адрозніваюць М.: антэнатальную (гібель плода да родаў), інтранатальную (гібель y час родаў) і постнатальную (у народжанага плода ёсць сэрцабіццё, аднак адсутнічае дыханне, і ён гіне). Асн. прычыны М.: унутрывантробная гіпаксія плода, прыроджанш заганы развідця, інфекц. хваробы і інш. Як стат. паказчык М. — суадносіны колькасці мёртванароджаных да 1000 народжаных (на Беларусі 8— 10%). Ю.К.Малевіч.
МЁРТВАЯ ГАЛАВА [Acherontia (Man duca) atropos], матыль сям. бражнікаў. Пашыраны ў Афрыцы, Еўразіі. На Беларусі вельмі рэдкі, занесены ў Чырв. кнігу. Трапляецца на бульбяных палях, прысядзібных участках. Даўж. да 6 см, размах крылаў да 13 см. На пярэдняспінцы жоўты малюнак, падобны да чэрапа чалавека (адсюль назва). Брушка масіўнае. Вусені даўж. да 15 см, кормяціа пераважна лісцем паслёнавых расліп. Матылі кормяцца сокам дрэў, зрэдку мёдам. Пры раздражненні матыль, вусень і кукалка здольныя выдаваць гукі («піск»), СЛ.Максімава.
Мёртвая галава: 1 — матыль; 2, 2а — вусені;
3 — кукалка.
МЁРТВАЯ 3ÔHA р a д ы ё п р ы ё м у , з о н а м а ў ч а н н я , зона ў наваколлі радыёперадатчыка, дзе адсутнічае радыёпрыём. Шырыня М.з. залежыць ад магутнасці перадатчыка, вугла ўэвышэння максімуму яго выпрамянення адносна паверхні Зямлі і стану іанасферы. Найб. часта ўзніхае на дэкамезровых хвалях і тлумачыцца асаблівасцямі іх распаўсюджвання. Паверхневыя хвалі, якія распаўсюджваюцца ўэдоўж зямной паверхні, затухаюць на адносна невял. адлегласці (некалькі дэесяткаў кіламетраў) ад перадатчыка, a ацбггыя ад іанасферы вяртаюцца на паверхню Зямлі на значна большай адлегласці (сотні і тысячы кіламетраў), што вядзе да ўтварэння М.з. МЁРТВАЯ MÔBA, мова, якая выйшла з ужытку і вядомая толькі па пісьмовых помніках ці запісах, што дайшлі з часу, калі яна была жывой. Часта захоўваецца ў жывым ужыванні ў якасці мовы культу (копцкая мова як мова богаслужэння ў хрысціян-егіпцян, лацінская мова ў каталіцкай царкве, царкоўнаславянская
мова ў праваслаўнай царкве, класічная тпыбецкая мова ў ламаісцкай царкве ў манг. народнасцей). Больш рэдкім з’яўляецца адначасовае выкарыстанне М.м. ў якасці саслоўнай (каставай жрэцкай, што звяэана з яе культавай роляй) і літаратурнай, напр., санскрыт y стараж. і сярэдневяковай Індыі. М.м. можа выкарыстоўвацца ў навуцы (лац. мова). Лексіка М.м. характарызуецца ксшькаснай абмежаванасцю, лексемамі, значэнне якіх застаецца невядомым, і лексемамі, якія трапляюцца ў тэкстах толькі адзін раз. У выключных сац. умовах магчыма пераўтварэнне М.м. культу ў размоўную (напр., іўрыт). Многія з М.м. сталі набыткам навукі ў выніку дэшыфроўкі іх пісьмовых помнікаў. «МЁРТВАЯ ПЯТЛЯ» ў a в і я ц ы і, тое, што Несцерава пятля.
Скончыў Мюнхенскі тэхн. ун-т (1955), y 1964—72 і з 1977 праф. гэтага ун-та. У 1960—64 y Каліфарнійскім тахнал. ін-це (з 1961 праф.). У 1972—77 дырэкгар Ін-та Лаўэ—Ланжэвэна ў г. Грэнобль (Францыя). Навук. працы па гама-спектраскапіі, фізіцы цвёрдага цела, ядз. і нейтрыннай фізіды. У 1958 адкрыў з’яву ядз. гама-рэзанансу (гл. Мёсбаўэра эфект). Залаты медаль імя Ламаносава ÀH СССР (1985). Нобелеўская прэмія 1961 (разам з Р.Хофстэдтэрам). Тв:. Рус. пер. — Эффект RK н его значенне для точных нзмереннй / / Наука н человечество. М., 1962; Резонансная спекгроскоігая гамма-нзлучення: Лекдня. М., 1970. М.М.Касцнжовіч.
МЁРТВЫ КУЛТЎК, саланчак (шор) на ПнУ ад п-ва Бузачы, y межах Мангістаўскай вобл., y Казахстане. Утварыўся ў найб. паніжаных участках днішча высахлага зал. Камсамолец (Каспійскае м.). Саланчаковая раўніна з невял. (выш. да 2 м) пясчанымі ўзгоркамі. «МЁРТВЫ ЛЁД», маса нерухомага ледавіковага лёду, якая адарвалася ад крыніцы свайго жыўлення. Трапляедца каля ніжняга краю актыўнага ледавіковага языка і часта не мае выразнай мяжы з ім. Таўшчыня да некалькіх дзесяткаў метраў. У rapax «М л> эвычайна ўкрыты магутным слоем марэны, што служыць прычынай яго прадяглага захавання. Пры дэградацыі плейстацэнавых ледавікоў узнікалі значныя масы «Мл.». МЁРФІ (Murphy) Уільям Пары (6.2.1892, г. Стоўтан, цггат Вісконсін, ЗША — 9.10.1987), амерыканскі тэрапеўт-гематолаг. Скончыў вышэйшую школу ў Арэгоне (1914). 3 1922 y шпіталі г. Бостан, адначасова з 1923 y Гарвардскай мед. школе (з 1935 праф.). Навук. працы па лячэнні цукр. дыябету і захворванняў крыві. Распрадаваў дыету з сырой печані для лячэння перніцыёзнай анеміі, методыку лячэння анемій унутрымышачным увядзеннем пячоначнага экстракту. Нобелеўская прэмія 1934 (разам з Дж.Р .Майнатам і Дж.Х.Л/мод<). МЁРЫ, горад y Віцебскай вобл., гл. Міёры. МЁРЫЦА, рака ў Міёрскім р-не, левы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 31 км. Пл. вадазбору 224 км2. Выцякае з Мёрскага возера каля г. Міёры, цячэ ў межах Браслаўскай грады. Даліна выразная, скрынкападобная, на вял. працягу слабазвілістая, шыр. 200—400 м. Пойма перарывістая, чаргуецца па берагах, шыр. 50— 100 м. Рэчышча слабазвілістае, шыр. 5—7 м. МЁСБАЎЭР (Môssbauer) Рудольф Людвіг (н. 31.1.1929, г. Мюнхен, Германія), нямецкі фізік-эксперыментатар. Чл. Баварскай АН (1967), замежны чл. Нац. АН ЗША (1978), Рас. АН (1982) і інш.
У.Мёрфі.
РМёсбаўэр
МЁСБАЎЭРА ЭФЁКТ, рэзананснае выпрамяненне і паглынанне гама-квантаў атамнымі ядрамі. Адкрыты ў 1958 Р.Я.Мёсбаўэрам. Выкарыстоўваецца пры вывучэнні ўнутраных эл. і магн. палёў y крышталях, ваганняў атамаў крышт. рашоткі, пры правядзенні хім. аналізу і інш. 3 ’яўляецца самым дакладным метадам вымярэння энергіі эл.-магн. выпрамянення, напр., з дапамогай М.э. вызначана гравітацыйнае чырвонае зрушэнне частаты фатонаў, прадказанае адноснасці тэорыяй. Назіраецца для вдраў з малымі (да 150 кэВ) энергіямі ўэбуджэння, напр., для жалеэа-57, волава-119, цынку-67, ірыдыю-191; адпаведныя лініі выпрамянення маюць амаль натуральную шырыню. Пры выпрамяненні (ці пагльшанні) гама-кванта свабоднае ядро набывае пэўны імпульс 1 адпаведную энергію аддачы. Значэнне гэтай энергіі ісгогна перавышае шырыню лініі выпрамянення, a імавернасць рэзананснага паглынання малая. М.э. уэнікае, калі імпульс адаачы перадаецца ўсяму крышталю ях цэламу, y выніку чаго энергія на адцачу не выдаткоўваецца і энергетычны спектр выпрамянення (паглынання) мае вузкую лінію, энергія якой роўная энергіі адпаведнага пераходу. А.Л.Халмецкі. МІГАЙ Сяргей Іванавіч (30.5.1888, г. Магілёў — 8.12.1959), расійскі спявак (барытон), педагог. Нар. арт. Расіі (1939). Скончыў Адэскае муз. вучылішча (1911), вучыўся ў М.Батыстыні (1911— 13), y Опернай студыі пад кіраўніцтвам К.Станіслаўскага (1918—20). 3 1911 саліст Вял. т-ра, з 1924 y Ленінградскім т-ры оперы і балета. У 1927— 41 выступаў y Маскве і Ленінградзе, э 1941 саліст і кіраўнік вак. групы Усесаюзнага радыёкамітэта. 3 1948 выкладаў y Маскоўскай кансерваторыі (з 1952
МІГАННЕ
329
праф.). Меў насычаны голас цёплага тэмбру вял. дыяпазону (больш за 2 актавы), дасканала валодаў вак. тэхнікай. Сярод лепшых партый: Анегін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Мізгір, Гразной («Снягурачка», «Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Князь Ігар («Князь Ігар» А.Барадзіна), Дэман («Дэман» А.Рубшштэйна), Рыгйлета, Жэрмон, граф ды Луна («Рыгалета», «Травіята», -«Трубадур» Дж.Вердзі) і інш. Актыўна ўдзельнічаў y рабоце Магілёўскага літаратурна-музычна-драматычнага гуртка. У 1920-я г. часта спяваў з Л.Собінавым. Сярод яго вучняў Ю.Мазурок, К.Саўчанка. Аўтар метадычных прац па пытаннях вак. выканальніцгва. Літ.: Г y с е в П. С.Н.Млгай. Л., 1975. МІГАЛІК (Mihâlik) Войцех (н. 30.3.1926, Дольна-Стрэда, Славакія), славацкі паэт, перакладчык. Нар. пісьменнік Славакіі (1978). Скончыў Браціслаўскі ун-т (1949). У зб-ках «Анёлы» (1947), «Узброенае каханне» (1953), «Архімедавы кругі» (1960), паэме «Cap ua, якое спявае» (1952) этычныя і філас.-эстэт. праблемы. Лірызмам вызначаюцца зб-кі «Санеты пра тваю адзіноту» (1966), «Апошняе першае каханне» (1978), паэма «Апасіяната» (1964) і інш. Вядомы як перакладчык з рус., псшьск., ант. і інш. л-р. На бел. мову яго вершы пераклалі Х.Жычка, П.Макаль, Я.Семяжон. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Татры пяюць. Мн., 1976; У кн.: Семяжон Я. Сем цудаў свету. Мн., 1977; У кн.: Славацкая паэзія. Мн., 1990; Рус. пер. — Кругн Архнмеда: Нзбр. М., 1964. А.У.Вострыкава. МІГАЛЬНЫ ЭПІТ^ЛІЙ, р a с н і часты э п і т э л і й , эпітэліяльная тканка ў жывёл і чалавека, клеткі якой маюць рухомыя раснічкі (дыферэнцыраваныя вырасты пратаплазмы). Высцілае паветраносныя шляхі, канал спіннога і жалудачкі галаўнога мозга, матачныя трубы, ч. мочапалавога тракту і інш. ў большасці шматклетачных жывёл і чалавека. Адна мігальная клетка мае да 500 раснічак, на іх знаходзяцца рэцэптары для гістаміну, глюкакартыкоідаў, цытакінаў і інш., частата калыханняў рэгулюецца адрэнарэцэптарамі і халінарэцэптарамі. Сінхронны рух раснічак утварае на паверхні эпітэліяльнага пласта хвалі і спрыяе перамяшчэнню вадкага асяроддзя са шчыльнымі часцінкамі ў ім (напр., вывядзенне пылавых часцінак з паветранос-ных шляхоў, перамяшчэнне яйцаклеткі ў некат. аддзелах палавой сістэмы). А.С.Леанцюк. МІГАННЕ, ахоўны рэфлекс, я й выклікаецца раздражненнем рагавой або кан’юнктывальнай абалонкі вока. Змыканне вочнай шчыліны да пападання ў вока шкоднага агента — важнае біял. прыстасаванне. Разам з М. вочны яблык абмываецда слёзнай вадкасцю, што спрыяе выдаленню іншародных цел. Адбываецца М. ў выніку скарачэння
330
МІГДАЛ
кругавой мышцы вока, што інервуецца валокнамі нерва твару. Адсутнасць М. бш ае пры паралічы нерва твару або пашкоджанні трайчастага нерва, узмацненне, пачашчэнне — пры кан’юнкгывітах (часта са слёзацячэннем і светлабояззю). МІГДАЛ Аркадзь Бейнусавіч (11.3.1911, г. Ліда Гродзенскай вобл. — 1991), расійскі фізік. Акад. AH СССР (1966, чл.кар. з 1953). Скончыў Ленінградскі ун-т
АБ.Мігдал.
(1936). 3 1943 y Ін-це фіз. праблем, з 1945 y Ін-це атамнай энергіі, з 1971 y Ін-це тэарэт. фізікі AH СССР, адначасова з 1944 праф. Маскоўскага інж.-фіз. ін-та. Навук. працы па квантавай тэорыі поля, фізіцы атамнага ядра і элементарных часціц. Прыстасаваў метады квантавай тэорыі поля да задачы многіх дел і тэорыі атамнага ядра. Тв.: Теорня конечных фермн-снстем н свойства атомных ядер. М., 1965; Метод квазнчаспш в теорнн ядра. М., 1967; Качесгвенные методы в квантовой теорнн. М., 1975; Фермноны н бозоны в снльных полях. М., 1978. МІГЕЛІСЦКІЯ В0Й Н Ы 1823—34, грамадзянскія войны ў Партуталіі паміж прыхільнікамі захавання канстытуцыйнай манархіі (ліберальнае дваранства, буржуазія і інтэлігенцыя, частка сялянства) і паслядоўнікамі абсалютызму (феад. вярхі, падтрыманыя каталідкай царквой, і сяляне, якія былі пад іх уплывам). Пачаткам М.в. стаў мяцеж y Траз-уж-Монтыш (1823), узняты прыхільнікамі абсалютызму на чале з каралевай Жаакінай (жонкай караля Жуана VI) і прынцам Мігелам Браганскім. У крас. 1824 мігелісты захапілі ўладу, але не здсшелі яе ўтрымаць. У 1826 пасля смерці Жуана VI (10 сак.) на трон узышоў яго сын імператар Бразіліі Педру I (у Партугаліі кароль Педру IV), яы ў маі 1826 перадаў партугальскі прастол сваёй дачцэ Марыі да Глорыі, a рэгентам y ліп. 1827 прызначыў Мігела Браганскага. 30.6.1828 Мігел Браганскі дамогся ад картэсаў прызнання сябе каралём, пасля чаго картэсы распушчаны. Аднаўленне абсалютызму выклікала шэраг антыўрадавых выступленняў канстытуцыяналістаў пад кіраўнідтвам Педру, які ў крас. 1831 адрокся ад браз. прастсша і выехаў y Англію, дзе фарміраваў эмігранцкія атрады. 8—9.7.1832
эмігранты-канстытуцыяналісты высадзіліся ў Порту, y пач. 1833 — y Алгарві; іх падтрымалі брыт. і франц. эскадры. 24.7.1833 канстытуцыяналісты ўзялі Лісабон; неўзабаве мігелісты здаліся. 26.5.1834 y Эвары падпісана пагадненне, паводле якога каралевай зноў стала Марыя да Глорыя. Спроба мігелістаў арганізаваць новую антыўрадавую змову ў 1837 была няўдалай. МІГМАТЫТ (ад грэч. migma сумесь), горная парода, якая ўтвараецца пры пранікненні магмы ва ўмяшчальныя пароды або пры метамарфічнай дыферэнцыяцыі рэчыва. Для М. характэрна палосчатая, гоюйчатая, плямістая і інш. тэкстуры, якія адлюстроўваюць паасобную сканцэнтраванасць цемнаколернай ч. пароды (палеасомы) і светлаколернай (неасомы). Вядомы разнавіднасці М : артэрыты (паслойныя М.), агматыты (глыбавыя М.), веніты (жыльныя М.), небуліты (ценевыя М.) і інш. М. пашыраны ў крышт. фундаменце Беларусі. І.В.Найдзянкоў. МІГРАЦЫІ ЖЫВЁЛ, заканамерныя перамяшчэнні жывёл на значныя адлегласці, што выклікаюцца істотнымі зменамі ўмоў існавання або звязаны з цыкламі антагенезу найб. значныя і экалагічна ўсеабдымныя формы адаптацыі арганізмаў, фізіялагічна абумоўленыя фотаперыядычнасцю і інш. Адрозніваюць р э г у л я р н ы я (перыядычныя) і н е р э г у л я р н ы я (неперыядычныя) М.ж. Рэгулярныя бываюць сутачныя (звязаныя са зменай асветленасці, вільготнасці', т-ры, пошукам корму) і сезонныя (перамяшчэнні да месцаў кармлен-
Шляхі мі г р а ц ый — птушак: лятучых мышэй: I—бусла белага; 2-чаплі шэрай; начніцы вялікай; вячэрніцы 3—грака;4—шпака; 5-чарныша; гіганцкай, малой, рыжай; 6-мухалоўкі шэрай;7—кнігаўкі; нетапыра-карліка; кажана 8—крыжанкі двухколернага ----------- вугра еўрапейскага Інвазіі крыжадзюба
^ “
га,й,арс,,,а
ня, зімоўкі, лінькі, размнажэння, спячкі i інш.). Нерэгулярныя М.ж. (вымушаныя вандроўкі) абумоўліваюцца ўзнікненнем незвычайных абставін: засухі, паводкі, пажару, масавага размнажэння віду ці змены экалагічных умоў; маюць важнае значэнне ў расшырэнні арэала віду. Нерэгулярныя, з вял. інтэрваламі, высяленні жывёл па-за межы радзімы наз. эміграцыямі ці інвазіямі (напр., y амялушак, крыжадзюбаў); іх разглядаюць як пачатковы этап фарміравання міграцый. Адрозніваюць М.ж. г a р ы з а н т а л ь н ы я (на сушы, y вадзе) і в е р т ы к а л ь н ы я (у rapax, тоўшчы вады, глебы, па ярусах расліннасці), а к т ы ў н ы я (пры дапамозе органаў перамяшчэння) i п a с і ў н ы я (перанос воднымі цячэннямі, паветр. плынямі). Напрамкі М.ж., т.зв. міграцыйныя шляхі, вывучаюць з дапамогай мечання жывёл, кальцавання птушак і інш. Неабходная ўмова міграцый — наяўнасць біял. пачуцця часу, здольнасць жывёл вызначаць напрамак руху (біянавігацыя) пры дапамозе фіксацыі месцазнаходжання Сонца, Месяца, зорак, струменяў паветра, цячэнняў вады, характэрных рыс ландшафтаў, геахім. і акустычных асаблівасцей асяроддзя або напрамкаў магн. поля. У м л е к а к о р м я ч ы х найб. далёкія міграцыі характэрныя для дзікіх паўн. аленяў, кажаноў, кітоў, маржоў, цюленяў. Мясц. сезонныя міграцыі з адных біятопаў y другія робяць грызуны, дралежнікі, зубры, ласі і інш. Нерэгулярныя міграцыі адзначаны для андатры, вавёркі, вадзяной палёўкі, пацукоў і інш. Больш за інш. перамяшчаюцца ii т y ш к і (пералёты птушак найб. вывучаны). У з е м н а в о д н ы х і п а ў з у н о ў міграцыйныя паводзіны выяўлены слаба, эа выключэннем марскіх чарапах (эялёныя чарапахі пераадольваюць адлегласці да 2 тыс. км) і марскіх змей. Бясхвостыя амфібіі (panyxi) і хвастатыя (трыгоны) робяць сезонныя міграцыі да месцаў размнажэння на адлегласць да 5 км. У р ы б адбываюцца зімавальныя, кармавыя і нераставыя міграцыі. Для прахадных рыб харакгэрны нераставыя міграцыі: катадромныя (з прэсных вадаёмаў y мора, напр., y вугра еўранейскага) і анадромныя (з мора ў рэкі — y асятровых, ласасёвых, селядцовых). На Беларусі мясц. зімавальныя і нерасгавыя міграцыі робяць лешч, падуст, плотка, сазан, сом, стронга ручаёвая і інш. У н а с я к о м ы х 2 асн. тыпы міграцый: неперыядычныя — перамяшчэнне вял. колькасці асобін, якое звязана з рассяленнем віду (пералёты саранчы, матьіля данаіды), перыядычныя (сезонныя або сутачныя) — з аднаго біятопа ў другі ці ўнутры аднаго біятопа: вады, глебы, паветра, расліннага покрыва, паразітаў y целе або на целе гаспадара (лічынхі двухкрылых, жукоў і інш.). Сезонныя >шрацыі робяць божыя кароўкі, каларадскія жухі, клапы-чарапаішсі і інш. У в о д н ы х б е с п а з в а н о ч н ы х найб. паказальныя вертыкальныя сезонныя і сугачныя міграцыі, якія звязаны з асветленасцю, салёнасцю і аэрацыяй вады, т-рай (напр., дафнія, лептадора, лімнакалянус, мізіда і інш., асабліва планкгонныя арганізмы). Літ.: Электрнческне н акустаческне поля рыб: Сб. М., 1973; Б л о н Ж. Велнкме кочевья: Пер. с фр. М., 1975; К л а у д с л н Т о м п с о н Дж. Мнграцня жнвотных: Пер. с англ. М., 1982. МІГРАЦЫЙНАЯ ТЭ0РЫ Я, тэоры я за пазы ч ання , тэорыя
вандроўных с ю ж э т а ў , тэорыя, якая тлумачыла падабенства фальклору індаеўрап. народаў міграцыяй вусна-паэтычных твораў. Вял. пашырэнне мела ў 2-й пап. 19 ст. побач з міфалагічнай тэорыяй (гл. Міфапагічная шкрла). Пачатак М.т. паклаў ням. філолаг Т.Бенфей. Прыхільнікі яе — зах.-еўрал. даследчыкі Р.Кёлер, Г.Парыс, АКлоўстан, рускія АМ.Пыпін, У.В.Сгасаў, У.Ф.Мілер. Недахопам М.т. было тое, што яна разглядала фальклор y адрыве ад асяродцзя, y якім ён бытаваў. Аднак увяла ў навук. ўжьггак вял. фактычны матэрыял, пашырыла ўяўленне пра духоўную спадчыну індаеўрап. народаў. Бел. збіральнікі і даследчыкі фальклору ў 19 — пач. 20 ст. выявілі нямала фактаў фальклорнай міграцыі, узаемнага запаэычапня ÿ творчасці суседніх, асабліва слав. народаў (Р.С.Зянькевіч, Е.Р.Раманаў, Я.Ф.Карскі). Літ:. П ы п н н А.Н. Мсторня русской этнографнп T. 1—4. СПб., 1890—92; К о к к ь я р a Дж. Нсторня фольклорнстнкн в Европе: Пер с нтал. М., 1960; А э а д о в с к н й М.К. Мсторня русской фольклорнстакн. Т. 2. М., 1963; Б a р a г Л.Р. Сюжэты і матывы беларускіх народных казак. Мн., 1978. Л.М.Салавей. МІГРАЦЫЯ (лац. migratio ад migro пераходжу, перасяляюся), 1) перамяшчэнне насельнііггва, звязанае з пераменай месца жыхарства (гл. Міграцыя насельніцтва). 2) Перамяшчэнне жывых арганізмаў, выкліканае зменамі ўмоў існавання або ў сувязі з праходжаннем цыкла раэвіцця (гл. Міграцыі жывёл). 3) Перамяшчэнне, пераразмеркаванне хім. элементаў y зямной кары і на яе паверхні (гл. Міграцыя элементаў). 4) М. капіталу, гл. Вываэ капіталу. МІГРАцЫЯ НАСЕЛЬНІЦТВА (ад лац. migratio перасяленне), перамяшчэнне людзей, звязанае звычайна са зменай сталага месца жыхарства. Бывае беэзваротная (канчатковая змена пастаяннага месца жыхарства), часовая (перасяленне на даволі доўгі, але абмежаваны тэрмін) і сезонная (перамяшчэнне людзей y пэўны перыяд года), знепшяя (іміграцыя, эміграцыя) і ўнутраная (рух сельскага насельніцтва ў горад і наадварот, міжраённае перасяленне і інш.). Вылучаюць таксама спецыфічную маятнікавую міграцыю. Найб. уплывае на развіццё грамадства міграцыя рабочай сілы. Яна ахоплівае перамяшчэнне насельніцтва ў працаздольным узросце і часам называецца працоўнай міграцыяй. Паводле спосабу рэалізацыі М.н. падзяляецца на арганізаваную, якая ажыццяўляецца пры ўдзеле і з дапамогай дзярж. органаў, і неарганізаваную. Працэс М.н. складаецца з трох асн. фаз: фарміраванне патоку мігрантаў y месцах іх выхаду; перасяленне мігрантаў; адаптацыя да новага месца жыхарства. У 1990-я г. ў сувязі з распадам СССР на Беларусі адбывалася значная міграцыя насельнідтва. Колькасць беларусаў на тэрыторыі краіны гал.ч. з прычын міграцыі павялічылася (1999 ў параўнанні з 1989) на 3,2% пры агульным скарачэнні насельнііггва на 1%. Працягвалася перамяшчэнне насельнііггва з вёскі ў горад, аднак яго тэмпы за гэты перыяд скараціліся ў 5 разоў. Вялікія змены ў пато-
ках міграцыі выклікала таксама Чарнобыльская катастрофа. У выніку да 1999 насельніцтва Гомельскай вобл. скарацілася на 7,4%, Магілёўскай вобл. — на 5,2%, a кольскасць жыхароў Мінска павялічылася на 4,6% (у параўнанні з 1989). На Беларусі дамінуе ўнутрырэсп. перамяшчэнне насельніцтва з вёскі ў горад (за 1970—85 y гарадах асела 1,34 млн. чал.). На працягу года месца жыхарства ў рэспубліцы змяняюць болыы за 600 тыс. чал. МІГРАцЫ Я ЭЛЕМЁНТАЎ, перамяшчэнне і пераразмеркаванне хім. элементаў y зямной кары і на яе паверхні пры розных геахімічных працэсах. Адбываецца ў цвёрдай, вадкай і газападобнай фазах рэчыва, y выглядзе атамаў (ртуць), малекул (кісларод, азот і інш.), іонаў простых і комплексных, золей калоідных раствораў. М.э. вызначаецца ўласцівасцямі элементаў (атамаў, іх ядраў і інш.) і фіз.-хім. ўмовамі асяроддзя (т-рай, ціскам, акісляльна-аднаўленчымі працэсамі і інш.). Змена ўмоў асяроддзя — гал. прычына М.э., прыводзіць да рассеяння хім. элементаў або іх канцэнтрацыі з утварэннем прамысл. радовішчаў карысных выкапняў. Інтэнсіўная М.э. назіраецца пры працэсах метасаматызму, хім. дыферэнцыяцыі ў расплавах магмы, марскіх вадаёмах і інш. На заканамернасцях М.э. базіруюцца метады геахімічных пошукаў карысных выкапняў. У.Я.Бардон. МІГРАЦЫЯ ЭНЕРГІІ ў б і я л а г і ч н ы х п р а ц э с а х , пераход энергіі ад часціцы-донара (малекулы або яе часткі) на другую часціцу-акцэптар; вынік электрамагнітнага ўзаемадзеяння часціц. Прымае ўдзел y працэсах жыццядзейнасці, напр., y фотабіял. працэсах, якія з’яўляюцца асноватворнымі для біял. сістэм. У працэсе фотасінтэзу квант святла пераводзіць малекулу хларафілу або інш. пігменту ў электроннаўзбуджаны стан. Потым энергія мігрыруе ад адной малекулы пігменту да другой, пакуль не дасягне асобай малекулы, якая служыць цэнтрам пераўтварэння энергіі электроннай узбуджанасці ў хім. энергію (энергію хім. сувязей). Акрамя міжмалекулярнай М.э., магчымы і ўнутрымалекулярны перанос энергіі, напр., паміж асобнымі азоцістымі асновамі ў малекуле ДНК ці РНК, пасля паглынання гэтымі малекуламі кванта ультрафіялетавага выпрамянення. М ІГР^Н Ь (ад франц. migraine), прыступападобны галаўны боль (звычайна адной паловы галавы) з моташнасцю і рвотай. Назіраецда пры парушэнні мазгавога кровазвароту ад рээкай спазмы сасудаў і застою крыві. Часцей хварэюць жанчыны. Адрозніваюць М. сапраўдную і сімптаматычную. Прыкметы; галаўны боль звычайна ў лобна-скроневай вобласці, бывае пульсуючы, узмацняецца пры яркім святле, шуме, кашлі, халадзеюць канечнасці і інш. Пры М. развіваецца мігрэнозны статус (прысту-
м ід ____________________ 331 пы паўтараюцда адзін за адным з кароткімі інтэрваламі). Лячэнне тэрапеўт., фізіятэрапеўтычнае. МІГЎН Мікалай Пятровіч (н. 17.5.1951, г. Докшыцы Віцебскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў БДУ (1973). 3 1976 y Фізіка-тэхн. ін-це, з 1980 y Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі (з 1993 нам. дырэктара). Распрацаваў тэарэт. асновы гідрадынамікі неразбуральных метадаў кантролю пранікальнымі вадкасцямі, вызначыў асаблівасці працэсаў пераносу ў мікраструктурных вадкасцях. Te.: Глдродннамнха н теплообмен граднентных теченнй мнкроструктурной жвдкостн. Мн., 1984 (разам з П.П.Прахарэнкам); Введеняе в теорню капнллярного контроля. Мн., 1988 (з ім жа); Theoretical principles of liquid penetrant testing. Beilin, 1999 (разам з П.П.Прахарэнкам, М.Штатгаўзам). М.П.Савік. МІД (Mead), Г y в е р, вадасховішча на р. Каларада, на 3 ЗША (штаты Невада і Арызона). Пл. 631 км2, аб’ём 36,75 км3, даўж. 184 км. Створана ў 1935—36 для водазабеспячэння і барацьбы з паводкамі. МІД (Mead) Джордж Герберт (27.2.1863, г. Саўт-Хадлі, ЗІІІА — 26.4.1931), амерыканскі філосаф, сацыёлаг і сац. псіхолаг; прадстаўнік прагматызму і натуралізму. Скончыў Гарвардскі ун-т, вы* вучаў філасофію і псіхалоіію ў Германіі. 3 1894 праф. Чыкагскага ун-та. Стварыў тэорыю «сімвалічнага інтэракцыянізму», асн. ідэі якой выкладзены ў кн. «Розум, я і грамадства» (выд. 1934). Распрадаваў канцэпцыю «міжіндывідуальнага ўзаемадзеяння». Паводле М., паводзіны чалавека і станаўленне яго сац. якасцей абумоўлены структурай асобы, яго роляй і ўспрыманнем установак «абагульненага іншага» — усёй супольнасці. Дзейнасць індывіда ўяўляў сабе як сукупнасць сац. роляў, што выяўляюцца пры дапамозе сродкаў-сімвалаў (жэст, мова), міжасобасныя адносіны — як працэс «пераманьвання роляў», капіравання дзеянняў інш. сац. партнёраў, y выніку чаго адбываецца перадача канкрэтнай сацыяльна значнай інфармацыі ад аднаго чалавека да другога, пазнанне індывідам мноства роляў, значэнняў і каштоўнасцей, якімі валодаюць інш. людзі. Ідэі М. атрымалі пашырэнне ў педагогіцы, псіхалогіі, сац. этыцы, сац. фенаменалогіі і інш. І.В.Катляроў. МІД (Meade) Карл (н. 16.11.1950, Чанут, штат Ілінойс, ЗША), касманаўт ЗША. 3 1985 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў палёты (як спецыяліст па аперацыях на арбіце) y складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 15— 20.11.1990 — на КК «Атлантыс», 25.6— 9.7.1992 — на КК «Калумбія», 9— 20.9.1994 — на КК «Дыскаверы». У космасе правёў 31,04 сут. У.С.Ларыёнаў.
332____________________ МІДАС МІДАС (Midas), цар Фрыгіі (736—696 да н.э.]. Удзельнічаў y кааліцыі супраць цара Асірыі Саргана II, але ў 707 да н.э. прызнаў яго ўладу. 3 яго імем звязаны шматлікія стараж.-грэч. міфы. Паводле аднаго з іх, Дш ніс надаў М. здольнасць ператвараць y золата ўсё, да чаго ён дакранаўся, лаводле другога — самаўлэўнены невук М. прысудзіў перамогу Пану ў яго муз. спаборнідгве 3 Апалонам. У пакаранне за гэта Апалон надзяліў М. аслінымі вушамі, якія той дарэмна хаваў пад шапкай. Ад гэтага міфа пайшлі выразы «мідасаў суд» — суд невука і «вушы Мідаса» — невуцгва, якое не схаваеш. МІДЗАГЎЦІ Кэвдзі (16.5.1898, Токіо — 24.8.1956), японскі кінарэжысёр; адзін з заснавальнікаў яп. кінамастацгва. Скончыў маст. вучылішча ў Токіо. У ранні перыяд пад уплывам ням. экспрэсіянізму пасгавіў фільм «Кроў і душа», экранізаваў творы зах. л-ры («813» паводле М.Леблана, «Порт y тумане» паводле Ю.О’Ніла, усе 1923, і інш.). Пазней звяртаўся пераважна да сац. тэматыкі. Гал. тэмай яго творчасці стала сутыкненне традыц. яп. побыту і светаўяўлення з сучаснасцю, якое раскрываў праз лёс жанчын. Сярод лепшых фільмаў: «Элегія Наніва», «Гіёнскія сёстры» (абодва 1936), «Жанчына Сайкаку» (паводле І.Сайкаку, 1952, інш. назва «Жыццё О-Хару, куртызанкі», прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі 1952), «Месяц y тумане» (лаводле легенды АУэда, 1953, інш. назвы «Казкі туманнага месяца пасля дажджу», «Угэцу манагатары», прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі 1953), «Кіраўнік Сансё» (паводле АМоры, 1954, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі 1954), «Раён чырвоных ліхтароў» (1956) і інш. Літ.: М в а с а к н A Нсторня японского кмно: Пер. с яп. М., 1966. МІДЛСБРА (Middlesbrough), горад на У Вялікабрытаніі. Адм. ц. графства Кліўленд, гал. горад канурбацыі Тысайд. Каля 150 тыс. ж. (1997). Порт паблізу ад упадзення р. Тыс y Паўн. мора. М. і яго наваколле — адзін з буйнейшых раёнаў чорнай металургіі краіны. Вытв-сць суднавых машын, маставых канструкцый, хім. прам-сць. МІДУЭЙ (Midway), уладанне ЗША на аднайменных каралавых астравах y Ціхім ак., y паўн.-зах. групе Гавайскіх а-воў. Пл. 5,2 км2. Нас. каля 2,5 тыс. чал. (1999), пераважда амерыканды. Астравы ўзніклі на базальтавай аснове разбуранага вулкана, уздымаюцца над уэроўнем акіяна на некалькі метраў. Клімат субтрапічны пасатны. У раслідным покрыве пераважаюць какосавыя пальмы. Астравы абвешчаны запаведнікам, на іх гаяздзяцца рэдкія віды альбатросаў, фрэгатаў і інш. ггтушак. М. — прамежкавая база на паветр. шляху паміж ЗША і краінамі Азіі.
Агол адкрыты ў 1859. 3 1867 заяяты войскамі ЗІДА (у 1903 падпарадкаваны BMC). Да 2-й сусв. вайны пункт прамежхавай пасадкі для трансціхаакіянскага руху. У 2-ю сусв. вайну каля М. 4—6.6.1942 адбылася бітва паміж яп. ударным злучэннем (11 лінейных караблёў, 6 авіяносцаў з 293 самалётамі, 16 крэйсераў, 53 эскадраныя мінаносцы і інш.) і амер. флотам (3 авіяносцы з 243 самалётамі, 8 крэйсераў, 14 эсмінцаў), y выніку якой Японія страціла перавагу ў авіяносцах над ЗША У гэтых баях знішчаны 4 авіяносцы, 1 крэйсер і 253 яп. самалёты, 1 авіяносец, 1 эсмінец і 150 амер. самалётаў. Цяпер ваен. база ЗПІА Літ.\ Б а к у р с к н й В. Мндуэй — забытый атолл / / Крылья Роданы. 1994. № 3, 6. У.Я.Калаткоў (гісгорыя). МІДХАТ-ПАІІі А (Midhat Paça) Ахмет (18.10.1822, Стамбул — 10.4.1883, па інш. звестках 7 альбо 8.5.1884), турэцкі дзярж. дзеяч. Ген.-губернатар Дунайскага (1864—68) і Багдадскага (1869— 72) вілаетаў, праводзіў рэформы з мэтай пераадсшення эканам., паліт. і культ. адсталасці Асманскай імперыі пры захаванні тур. панавання над падняволенымі народамі. Вял. візір y 1872 і 1876— 77. У маі 1876 удзельнічаў y звяржэнні султана Абдул-Азіза. Супрацоўнічаў з «Новымі асманамі», распрадаваў сумесна з Намык Кемалем лершую тур. канстьггуцыю (прыдята 23.12.1876). У лют. 1877 адхіледы султалам Абдул-Хамідам I I ад ласады і высланы ў Еўролу. У 1878 вярнуўся, y 1881 арыштаваны ла абвілавачадді ў забойстве Абдул-Азіза і саслады ў Таіф (Аравія), дзе быў забіты.
МІДЫІ (Mytilus), род двухстворкавых малюскаў. Вядомы з алігацэну (трыяс, каля 230 млл. гадоў дазад). 3 віды. Пашыраны ў морах умерадых лаясоў, лераважла ла мелкаводдзі. У Паўн. лаўшар’і дайб. трапляецца ядомая М. (М. edulis), якая ўгварае ласелішчы — мідыевыя бадкі. Прымацоўваецца да субстрату з даламогай выдзялендяў бісусавай залозы. Камланент абрасталдя ладводдых ч. збудавадляў і суддаў. Ракавіна даўж. да 25 см, клінападобнаавальная. Фільтратары; праэ мантыйную поласць за сугкі праходзіць да 70 л вады. неабходнай для дыхання і паступлення корму (пераважна планктон, дэтрыт). Раздзельнаполыя, развіцдё з ператварэннем. Аб’ект промыслу і развядзення. Т.МЛаенка. МІДЬІЙЦЫ, індаеўралейскі народ, блізкі персам. Займаў гіст. вобласдь Мі-
дыя, лотым царства ў паўн.-зах. частцы Іранскага нагор’я. Улершыню ўламінаюцца ў асірыйскіх летапісах y 2-й пал. 9 ст. да н.э. Жылі ва ўмовах ваен. дэмакратыі, займаліся жывёлагадоўляй і земляробствам, былі развіты рамёствы. Веравызнадде М. — зараастрызм. Адыгралі значную рсшю ў этнагенезе азербайджанцаў. Знешні выгляд М. магчыма ўявіць па фрызах г. Перселаль. м і д ы я , гістарычная вобласць, лазней дзяржава ў лаўн.-зах. абласцях Ірадскага дагор’я. Летапісныя звесткі лра мідыйцаў адносяцца да 2-й лал. 9 ст. да н.э., калі яны вялі ўлартую барацьбу з Асірыяй, якая захаліла частку іх зямель. 3 770 да д.э. царства са сталіцай ў г. Экбатада. У часы лраўлелня Кіяксара (625 ці 624—584 да н.э.] — найвялікшая дзяржава Стараж. Усходу. Заваявала Мідейскае царства, y саюзе з Вавілодіяй разграміла Асірыйскую дзяржаву, ладларадкавала Урарту і інш. землі. У М. вялася шырокая здабыча меддай руды (слова «Медзь» y слав. мовах лаходзіць ад назвы гэтай краіны). У 550 ці 549 да н.э. заваявада персамі, y якасці сатраліі ўвайшла ў склад Ахеменідаў дзяржавы. У апошняй чвэрці 4 ст. да н.э. самастойнасць М. была адноўлена, але яна займала толькі частку б. тэрыторыі ў лаўд. Азербайджале і называлася Малой М. (Мідыйскай Адтралатэдай). М ІДЭНД0РФ Аляксаддр Фёдаравіч (18.8.1815, С.-Пецярбург — 28.1.1894), расійскі прыродазнавец і падарожнік. Акад. Пецярбургскай АН (1850). Скончыў Дэрпцкі (Тартускі) уд-т (1837). У 1842—45 здзейсліў ладарожжа ла Паўн. і Усх. Сібіры, Д.Усходзе, наведаў л-аў Таймыр, Удска-Тугурскае Прыахоцце і Прыамур’е, Шантарскія а-вы і ілш. Слраваздача М. была дайб. лоўдым лрыродна-гіст. алісаддем Сібіры. У 1870 даследаваў Барабінскі стэп, y 1878 — Фергалскую даліду. У 1883—85 уздачальваў экследыцыю па даследавадді жывёлагадоўлі ў цэдтр. і ўсх. губернях еўрал. ч. Расіі. Займаўся селекцыяй. Імем М. даз. мыс да паўн. в-ве Новая Зямля і заліў каля л-ва Таймыр. МІЕРЛАЎК (салр. Ф р ы д ф е л ь д ) Алексіс (15.4.1866, г. Ікшкіле, Латвія — 19.4.1943), латышскі тэатр. дзеяч, акцёр, рэжысёр; засдавальдік сучаснай лат. рэжысуры. 3 1886 удзельнічаў y аматарскіх спектаклях ў Рызе. 3 1890 акцёр, рэжысёр Рыжскага лат. т-ра. У 1909— 11 і з 1914 кіраўдік Новага рыжскага, э 1915 y летраградскім Новым лат. т-рах, з 1919 y Рабочым т-ры Сав. Латвіі, y 1919— 38 y Нац. т-ры (да 1921 дырэктар). Паставіў спектаклі: «Ворагі» М.Горкага і «Адзін і многія» АУліта (абодва 1919), «Іосіф і яго браты» (1920) і «Іграў я і скакаў» (1921) Я.Райдіса, «Кулалыдчыца Сусанна» Уліта (1922). Сцэд. вобразы адметныя эмацыянальнасцю, глыбокйй тыповасцю, смеласцю ў выбары сродкаў акцёрскай выразнасці: Кледга, Кадгар («У агді» Р.Блаўма-
на, «Агонь і ноч» Райніса), Атынгаўзен («Вільгельм Тэль» Ф.Шылера) і інш.
М ІЁРС К І
ГІСТ0РЫ КА-ЭТНАТРА-
ф'іЧНЫ МУЗЁЙ. Засн. ў 1983 y г. Міёры Віцебскай вобл. на базе музея на МІЁ (Milhaud) Дарыюс (4.9.1892, г. грамадскіх пачатках, адкрыты ў 1994. Экс-ан-Праванс, Францыя — 22.6.1974), Нл. экспазіцыі 131 м2, каля 2,5 тыс. экфранцузскі кампазітар, дырыжор, муз. спанатаў асн. фонду (1999), 6 залаў. У крытык. Чл. франц. Акадэміі прыгежых зале археалогіі сярод экспанатаў прыламастацтваў (1956). Вучыўся ў Парыж- ды працы, касцяныя грабеньчыкі, скай кансерваторыі ў Ш.М.Відора (кам- шпількі-амулеты, шкляныя пацеркі, пазіцыя), ПДзюка (дырыжыраванне), y спражкі, вітыя бранзалеты з заамор«Схола кантарум» y В.д’Эндзі. У 1916— фнымі выявамі з курганных могільнікаў 18 працаваў y Бразіліі. Адзін з чл. і гарадзішчаў Міёршчыны. У залах «Шасцёркі». Удзельнічаў y рабоце Нар. ткацгва, ганчарства і бандарства тканыя вырабы, вышыванкі, прылады працы для апрацоўкі лёну і воўны, гаршкі, гарлачыкі, бандарны посуд, вырабы мясц. майстроў. 2 залы прысвечаны гісторыі краю з пач. 19 ст., y т.л. падзеям вайны 1812, паўстанняў 1830—31, 1863—64, рэвалюцыі 1905, 1-й сусв. вайны, дзейнасці падполля і паргыз. руху ў Вял. Айч. вайну, развіддю сельскай гаспадаркі і прамысловасці ў пасляваенны час. У зале пляцення карабы і абутак з саломы, мэбля, кошыкі з лазы, маляваныя дываны мясц. мастакоў. Т.Л.Мішчышына. МІЁРСКІ РАЁН. На ПнЗ Віцебскай муз. федэрацыі- У 1939—45 y ЗПІА. У вобл. Утвораны 15.1.1940. Пл. 1,8 тыс. 1945—62 праф. Парыжскай кансерватокм2. Нас. 33,3 тыс. чал. (1998), гарадрыі. У творчасці напачатку захапляўся скога 36%. Сярэдняя шчыльн. 19 чал. фармальным наватарствам, праціўнік на 1 км2. Цэнтр — г. Міёры. Уключае г. рамантызму. Пазней прыйшоў да больш Дзісна, 497 сельскіх населеных пункгаў, ураўнаважанага стылю. У яго музыцы, 11 сельсаветаў: Даўгінаўскі, Дварнанярэдка політанальнай, рытмічна ім- сельскі, Завуццеўскі, Мікалаёўскі, Нопульсіўнай, дакладна прасочваецца вапагосцкі, Павяцкі, Перабродскі, Турфалысл. аснова. Сярод твораў: оперы коўскі, Узмёнскі, Чэраскі, Язненскі. «Эўменіды» (3-я частка трылогіі «АрэсБолывая ч. тэр. раёна размешчана ў межах тэя» паводле Эсхіла, нап. 1922, трылогія плоскай Полацкай нізіны, лаўн.-зах. ч. — на поўнасцю з муз. М. паст. ў 1963), «Ня- адгор’ях Браслаўскай грады. 80% тэрыторыі на шчасці Арфея» (паст. 1926), «Бедны выш. 120—140 м, найвыш. пункг 211 м (за 5 матрос» (паст. 1927), 3 оперы-мінут- км на ПнЗ ад в. Пераброддзе). Агульны нахіл паверхні з Пд на Пн да даліны р. Зах. Дзвіна. кі — «Выкраданне Еўропы» (паст. Карысныя выкапні: торф, сапрапелі, гліны і 1927), «Пакінутая Арыядна» і «Вызвасуглінкі, пясчана-жвіровы матэрыял, пяскі. ленне Тэсея» (паст. 1928), «Хрыстафор Сярэдняя т-ра студз. -7,2 °С, ліп. 17,5 °С. Калумб» (паст. 1930), «Максімілян» Ападкаў 586 мм .за год. Вегетац. перыяд 184 сут. Найб. рэкі: Зах. Дзвіна і яе прытокі Дзіс(паст. 1932), «Балівар» (паст. 1950), «Давід» (паст. 1955), «Злачынная маці» на з Авутай, Волта, Мёрыца, Вята, Друйка. (паст. 1966); балеты «Бык на даху» Шмат азёр. Найб. з іх: Абстэрна, Ельня, Набіста, Важа, Орцы, Вялікае Язна, Ілава, Мёр(паст. 1920), «Стварэнне свету» (паст. скае, Шчоўна, Чэрас. Пераважаюць глебы: 1923), «Блахітны экспрэс» (паст. 1924), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (49,9%), «Званы» (паст. 1946), «Галіна птушак» дзярнова-падзолістыя (34%), дзярновыя і (1959, паст. 1965); кантаты; хар. сімфо- дзярлова-карбанатныя забалочапыя (9,2%). нія «Мір на зямлі» (1963); 12 сімфоній Пад лесам 26,5% тэр. раёна. Лясныя ўчасткі (1939—61); канцэрты для інструментаў размеркаваны раўнамерна, лераважна з хвоі, з арк., камерна-інстр. ансамблі; п’есы елкі, бярозы, чорнай вольхі, трапляюцца асішэраальховыя, дубовыя, ясяпёвыя. для фп.; для аргана; для голасу і фп.; лавыя, Пад балотамі 16,6% тэр. раёпа. Найб. балотмузыка для т-ра і кіно. Аўтар кніг, y тл. ныя масівы Ельня, Мох, Сгрэчла, Буянава, мемуараў (1949). Кіслаўскае 2-е. Заказнікі гідралагічлыя рэсп. Літ.: Ф н л е н к о Г. Млйо / / Музыка XX злачэнля — Ельня і Балота Мох, мясц. здав.: Очеркл. М., 1984. Ч. 2, кн. 4; К о к о р е - чэння — Жада (Сгрэчла), Пожанькі, Жарва Л. Д.Млйо: Жлзяь л творчество. М., сцвянка, Крупаўшчыла, Лілаўка. Помліхі 1986. прыроды: рэсп. зяачэння — Дуброва чыстая МІЁМА [ад грэч. mys (myos) мышца + ў Язкенскім ляснідгве; мясц. злачэння — астравы Гарадзішча і Церанцейка, валул каля в. бша канчатак y назвах пухлін], дабра- Кубліпічына, крыпіца «Святая вада» каля в. якасная пухліна з мышачнай тканкі ў Вісяіы. чалавека і жывёл. М. з гладкіх мышцаў Агульная пл. с.-г. угоддзяў 84,3 тыс. (леяміёма) развіваецца ў матцы, страў- га, з іх асушаных 33,5 тыс. га. На ніку, кішэчніку; з папярочна-паласатых 1.1.1999 y раёне 23 калгасы, 3 саўгасы, (рабдаміёма) узнікае пры парушэннях 40 фермерскіх гаспадарак. Асн. кірункі развідця з эмбрыянальных клетак y мі- сельскай гаспадаркі: мяса-малочная якардзе і мышцах канечнасцей. Бывае жывёлагадоўля, свінагадоўля, збожжаадзіночная і множная. Гл. таксама Пух- вая і зернебабовая гаспадарка, ільнаЛІны. М.К.Недзьведзь. водства; вырошчваюць pane, кармавыя
м іё р с к і ________________
333
буракі, бульбу. Прадпрыемствы харч. (мясныя, каўбасныя, малочныя вырабы, кансервы садавіна-агароднінныя, рыбныя і інш.), буд. матэрыялаў (цэгла), пачатковай апрацоўкі лёну (ільновалакно), камбікормавай, дрэваапр. (піламатэрыялы) прам-сці. Па тэр.. раёна праходзяць: чыгунка Друя—Варапаева; аўтадарогі Браслаў— Полацк, Верхнядзвінск—Шаркаўшчына, Дзісна—Лужкі, Дзісна— Германавічы; нафта- і нафтапрадукгаправод Псшацк—Вентспілс (Латвія). Суднаходства па Зах. Дзвіне. У раёне 17 сярэдніх, 9 базавых, 9 пач. школ, школа-інтэрнат, вучэбна-вытворчы камбінат, 24 дашкольныя ўстановы, 35 дамоў культуры і клубаў, 42 б-кі, 4 бальніцы, амбулаторыя, 2 паліклінікі, 33 фельч.-ак. пункгы, санаторый. Гіст,этнагр. музей. Помнікі архітэкгуры: царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Галомысла; сядзіба (1810—20-я г.) y в. Дзедзіна, царква (сярэдзіна 19 ст.) і касцёл (1-я пал. 20 ст.) y в. Ідшгга, Мікалаеўская царква (канец 19 ст.) y в. Калінавая, сядзіба (19 — пач. 20 ст.) y в. Камянполле, Троіцкая царква (пач. 20 ст.) y в. Кублішчына, Троіцкая царква (1774) і сядзіба (2-я пал. 18 — пач. 19 ст.) y в. Лявонпаль, царква (пач. 20 ст.) y в. Ніўнікі, Мікалаеўская царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Новы Пагост, Пакроўская царква (сярэдзіна 19 ст.) y в. Сцефанполле,
Мікалаеўская царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Узмёны, Крыжаўзвіжанская царква (1864—67) y в. Цвеціна, Мікалаеўская царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Чэрасы, Праабражэнская царква (канец 19 — пач. 20 ст.) y в. Язна. За 0,8 км ад в. Лявонпаль па дарозе на г. Верхнядзвінск, помнік гісторыі — мемарыяльная калона ў гонар Канстытуцыі 3 мая 1791 — асн. закона Рэчы Паспалітай (канец 18 ст.). Выдаецца газ. «Сцяг працы». Г. С. Смалякоў. МІЁРСКІ УСПЁНСЫ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры неаготыкі ў г. Міёры Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1907 з цэглы на беразе Мёрскага воз. Манум. 3-нефавы 2-вежавы храм з 5-граннай
334
м іё р ы
апсідай, да якой з паўд. боку далучана сакрысція. Фасады будынка з высокім цокалем рытмічна расчлянёны ступеньчатымі контрфорсамі і стральчатымі аконнымі праёмамі. Вось сіметрыі гал. фасада падкрэслена ўваходным парталам і акном-ружай. 3-ярусныя вежы завершаны высокімі шпілямі, раскрапаваны вузкічі нішамі. Вежа-ліхтар завяршае цэнтр. аркатурны шчыт. Нефы перакрыты стражтггБГМі скляпеннямі. А.М.Кулагін.
Міёрскі Успенскі касцёл.
МІЁРЫ, М ё р ы, М і р ы, М е р ы, горад, цэнтр Міёрскага р-на Віцебскай вобл., на беразе Мёрскага возера; чыг. стандыя на лініі Друя—Варапаева. За 190 км ад Віцебска. Аўгадарогамі злучаны з Дзіснай, Верхнядзвінскам, Браславам, Шаркаўшчынай. 9,3 тыс. ж. (1998). Упершыню ўпамінаецца ў 1548 ях паселішча ў Браслаўскім пав. ВКЛ. У попісе войска ВКЛ 1567 згадваецца ях маёнтак Мёры (назва да 19 ст.). У 18 ст. існавала 5 маёнткаў пад назвай Мёры, якія належалі Мірскім, Перасвет-Солтанам, Беліковічам, Клотам, Зіновічам, Пуцягам. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалігай (1793) М. ў Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Дзісенскага пав. Мінскай, з 1842 Віленскай губ. У 1886 y М. 110 ж., y 1903 — 145 ж. 3 1922 М. ў складзе Полыпчы, мястэчка, цэнтр. гміны Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 вёска, цэнтр Міёрскага раёна Вілейскай вобл. У Вял. Айч. вайну 3.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў' М. 662 чал. Вызвалены 4.7.1944 войскамі 1-га Прыбалг. фрошу разам з партызанамі брыгады імя Калініна Вілейскага злучэння ў ходзе Полацкай аперацыі 1944. 3 1944 y Полацкай, з 1954 y Маладзечанскай, з 1960 y Віцебскай абл. 3 7.8.1957 гар. пасёлак, y 1959 — 1,9 тыс. ж., y 1970 — 5,7 тыс. ж. 3 7.8.1972 горад. Прадпрыемствы харч., камбікормавай, пач. апрацоўкі лёну прам-сці. Міёрскі гісторыка-этнаграфічны музей. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, курган Славы, помнік Вызвалення. Помнік архітэкгуры — Міёрскі Успенскі касцёл (1907). В.А.Ермалёнак.
МІЖАЗЁРНЫ, ландшафтны заказнік рэсп. значэння на тэр. Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Створаны ў 1977 (воз. Воласа ўключана ў заказнік y 1986) з мэтай захавання прыроднага комплексу Бел. Паазер’я і воз. Воласа з рэліктавымі відамі ракападобных. Пл. 982 га. 3 1995 y складзе нац. парку Браслаўскія азёры. Займае цэшр. ч. перашыйка паміж азёрамі Снуды, Воласа Паўн. і Воласа Паўд. Рэльеф з озавых, камавых і марэнных град і ўзгоркаў укрыты хваёвым лесам, растуць таксама бяроза, дуб, елка, y падлеску — брызгліна, ляшчына, рабіна, ядловец. Больш за 420 відаў вышэйшых сасудзістых раслін. У басейнах азёр расце хвошч стракаты, занесены ў Чырв. кнігу. Водная расліннасць займае каля 40% плошчы азёр, y асноўным харавыя водарасці да глыб. 7,5 м, прымешваюцца макрафіты — трыснёг, чарот, рдзест, эладэя к^надская, рагаліснік, разак. У фггапланктоне 44 віды водарасцяў, y зоапланктоне 69 відаў жывёл, y заабентасе 24 віды. У іхтыяфауне 20 відаў рыб, y т.л. снягок, ралушка, шчупак, лешч, лінь, ахунь і інш. 4 рэліктавыя віды ракападобных: лімнакалянус, понтапарэя, бакаплаў Паласа, мізіда, a таксама рак шыракапальцы, занесеныя ў Чырв. кнігу Беларусі. П.І.Лабанок. м і ж а м е р ы к Ан с к і б а н к р а з в і ц ЦЯ (МБР), міждзяржаўны рэгіянальны банк для крэдытавання праграм развіцця краін Лац. Амерыкі. Засн. ў 1959. Праўленне ў Вашынгтоне. 44 дзяржавычлены. Статутны капітал 34 млрд. дол. ЗША. 34,5% галасоў належыць ЗША. Крэдытныя рэсурсы МБР мабілізуюцца пераважна з міжнар. рынку капіталу.
МІЖАМЕРЫКАНСКІЯ КАНФЕРЙНЦЫІ, канферэнцыі амер. дзяржаў, якія склікаліся для вырашэння найважнейшых паліт. праблем кантьшента ў 1889— 1967. Да 1948 наз. Міжнар. канферэндыі амер. дзяржаў (Панамер. канферэнцыі). Адбылося 10 чарговых (1889, Вашынгтон; 1901—02, Мехіка; 1906, Рыо-дэ-Жанейра; 1910, БуэнасАйрэс; 1923, Сант’яга; 1928, Гавана; 1933, Мантэвідэо; 1938, Ліма; 1948, Багата; 1954, Каракас) і 3 надзвычайныя (1964, Вашынгтон; 1965, Рыо-дэ-Жанейра; 1967, Буэнас-Айрэс) М.к. У 1948—70 М.к. — вышэйшы орган Арганізацыі амерыканскіх дзяржаў. МІЖАСТРАЎН6 Е MÔPA, мора, размешчанае сярод астравоў, парогі і мелкаводдзі паміж якімі перашкаджаюць свабоднаму водаабмену з адкрытай часткай акіяна. Звычайна мелкаводныя. Амаль усе знаходзяцда сярод астравоў Малайскага архіпелага (найб. з іх Яванскае, Бавда, Сулавесі). м і ж б Ан к а ў с к і РЬІНАК, частка фін. рынку дзяржавы, куды прыцягваюцца і дзе размяркоўваюцца паміж банкамі часова свабодныя грашовыя рэсурсы іфэдытных устаноў. Ажыццяўляюдца аперацыі пераважна ў форме міжбанкаўскіх дэпазітаў на кароткі тэрмін (найчасцей на 1, 3 і 6 месяцаў, гранічныя — ад 1 да 2, часам да 5 гадоў). Сродкі М.р. выкарыстоўваюцца банкамі і для сярэдне- і доўгатэрміновых актыўных аперацый,
рэгулявання балансаў, выканання патрабаванняў рэгулюючых органаў. М.р. побач з уліковым рынкам, дзе абарачаецца значная маса кароткатэрміновых каштоўных папер, гал. характарыстыка якіх — высокая ліквіднасць і мабільнасць, і валютным, дзе на аснове попыту і прапановы адбываецца купля-продаж валют, складаюць аснову грашовага рынку як часткі рынку пазыковых капіталаў. Банкі ж з’яўляюцца пасрэднікамі паміж пазыковымі і функцыянуючымі пазычальнікамі, накопліваюць вял. свабодныя грашовыя сродкі і даюць крэдьггы прадпрымальнікам, дзяржаве, інш. юрыд. і фіз. асобам. У.Р.Залатагораў. МІЖБА н КАЎСКІЯ РАЗЛІКІ, плаця жы, якія звычайна ажыццяўляюцца шляхам пералічэння грашовых сродкаў на рахунак іх атрымальніка або шляхам заліку ўзаемных патрабаванняў. Ажыцдяўляюцца пры дапамозе банкаўскіх аперацый, гал. чынам крэдытных, якія выкарыстоўваюцца для замены наяўных грошай y пладежным абарачэнні безнаяўнымі разлікамі. Маюць важнае значэнне ў рэгуляванні грашовага абарачэння, стварэнні банкаўскіх рэсурсіў, ажыццяўленні кантролю за працай гасп. суб’ектаў, скарачэнні выдаткаў абарачэння. Асн. формамі разліку паміж пастаўшчыкамі і спажыўцамі за адгружаныя або адпушчаныя тавара-матэрыяльныя каштоўнасці, выкананыя работы або аказаныя паслугі з’яўляюцда таварны акрэдытыў, разлікі па інкаса, пераводы і інш. Гл. таксама Акцэпт, Міжнародныя разлікі. У.Р.Залатагораў. МІЖВУЗЁЛЛЕ ў б і я л о г і і, участак сцябла паміж двума сумежнымі вузламі парастка. У пупышцы М. не развітыя, вузлы цесна збліжаны. Пры росце парастка яны падаўжаюцца ў выніку дзейнасці ўставачных (інтэркалярных) мерыстэм (роставыя парасткі дрэў, кветаносныя парасткі траў). Застаюцца вельмі кароткімі ці адсутнічаюць М. ў некат. суквеццяў (кошык, парасонік), разетачных раслін (напр., дзьмухавец, трыпутнік), укарочанш парасткаў дрэў (бяроза, яблыня). МІЖГАЛАКТЫЧНАЕ АСЯР0ДДЗЕ, прастора паміж галактыкамі разам з матэрыяй, якая ў ёй знаходзіцца (разрэджаны газ, касмічныя прамяні, эл.-магн., y асноўным рэліктавае выпрамяненне і інш. У М.а. выяўлены вял. воблакі атамарнага вадароду, не звязаныя з галактьікамі, яны маюць форму дыскаў і змяшчаюць да 1014 сонечных мас газу. Магчыма, воблакі з’яўляюцца асяроддзем, y якім фарміруюцца скопішчы галактык. Ад шчыльнасці М.а. можа залежаць харакгар эвалюцыі Сусвету (гл. Касмалогія), але дакладнае значэнне шчыльнасці пакуль не вызначана (па некат. меркаваннях яно меншае за 10'29 г/см3). А.А.Шымбалёў. МІЖГАР0ДНЯЯ СЎВЯЗЬ, тое, што далёкая сувязь.
каапераванНЕ, гл. ў арт. Каапераванне вытворчасці. м іж г а с п а д л р ч а е
МІЖГ0РНАЯ ЎПАДЗІНА, міжгорная катлавіна, тэктанічная дэпрэсія ў гарах, з усіх або амаль з усіх бакоў абкружаная высокімі хрыбтамі. Цягнецда звычайна на дэесяткі, часам сотні кіламетраў пры шырыні ад некалькіх да дзесяткаў кіламетраў. Фарміруецца пры інтэнсіўных гораўтваральных рухах y межах прылеглых хрыбтоў на адносна кансалідаванай складкавай аснове, звычайна адпавядае міжгорным прагінам. Наяўнасць вялізных выраўнаваных паверхняў, дастатковае ўвільгатненне, урадлівыя глебы спрыялі развідцю земляробства, фарміраванню ва ўпадзінах ачагоў цывілізацыі (напр., Ферганская даліна). МІЖГ0РНЫ ПРАГІН, тэктанічная дэпрэсія паміж складкавымі горнымі збудаваннямі, утвораная ад прагінання зямной кары з адначасовым падыманнем навакольных хрыбтоў. Звычайна запоўнены магутнымі тоўшчамі абломкавых адкладаў. 3 М.п. часта звязаны радовішчы нафты, прыроднага газу, вугалю і інш. карысных выкапняў. МІЖЗЕМНАЕ MÔPA, міжмацерыковае мора Атлантычнага ак., паміж Еўропай, Азіяй і Афрыкай. На 3 Гібралтарскім пралівам злучана з Атлантычным ак., на ПнУ пралівам Дарданелы, Мармуровым м. і пралівам Басфор — з Чорным м., на У Суэцкім каналам — з Чырвоным м. У М.м. вылучаюць моры: Альбаран, Балеарскае, Лігурыйскае, Тырэнскае, Адрыятычнае, Іанічнае, Эгейскае. М.м. абмывае берагі 21 краіны: Іспаніі, Францыі, Манака, Італіі, Мальты, Славеніі, Харватыі, Югаславіі, Босніі і Герцагавіны, Албаніі, Грэцыі, Турцыі, Кіпра, Сірыі, Лівана, Ізраіля, Егіпта, Лівіі, Туніеа, Алжыра, Марока. Пл. 2505 тыс. км2. Сярэдняя глыб. 1541 м, найб. глыб. 5121 м. М.м. канчаткова ўтварылася ў эпоху альпійскага арагенезу ў выніку апускання часткі альпійскіх струкгур Паўд. Еўропы, Пярэдняй Азіі і платформенных утварэнняў Паўн. Аф-
рыкі. Паўн. берагі гарыстыя, берагавая лінія складаная, паўд. афр. бераг мала парэзаны. Шэльф М.м. вузкі, за выключэннем Адрыятычнага і Эгейскага мораў, берагоў Туніса, Лівіі, Егіпта. Прыбярэжная зона глыбокая, меляў і рыфаў мала. Рэльеф дна складаецца з Алжыра-Праванскай, Тырэнскай, Цэгар. і Левантыйскай катлавін. Найб. залівы: Валенсійскі, Ліёнскі, Генуэзскі, Таранта, Сідра, Габес. Найб. паўастравы: Пірэнейскі, Апенінскі, Балканскі, М.Азія; астравы: Балеарскія, Корсіка, Сардзінія, Сідылія, Крыт, Кіпр. Частыя землетрасенні, вывяржэнні вулканаў (в-аў Стромбалі). У М.м. ўпадаюць буйныя рэкі: Эбра, Рона, Тыбр, По, Ніл. Адна з асн. рыс воднага балансу М.м. — выпарэнне (3130 км3/год) — перавышае над ападкамі (1000 км ’/год) і рачным сцёкам (430 км3/год). Водны дэфіцЫт кампенсуецца паступленнем вады з Атлантычнага ак. (40 тыс. км3/год) і Чорнага м. (170 км3/год) y паверхневыя слаі. Існуе адток з прыдонных слаёў больш салёнай і шчыльнай вады М.м. ў Атлантычны ак. (38,5 тыс. км3/год) і Чорнае м, (170 км3/год). М.м. размешчана ў субтрапічных шыротах y зоне міжземнаморскага клімату з кароткай цёплай і дажджлівай зімой (т-ра студз. 5— 10 °С, ападкаў да 600 мм) і працяглым сухім гарачым летам (т-ра ліп. каля 28 °С, сума ападкаў за чэрв.—жнівень каля 50 мм). Зімой дзьмуць моцныя паўн. вятры — містраль (у раёне Ліёнскага зал.) і бара (на У Адрыятычнага м.). Летам частыя сухія вятры з Афрыкі — сірока. Сярэдняя т-ра вады ў М.м. на паверхні вады ў лютым ад 10— 12°С на Пн да 15— 16°С на Пд, жн. ад 21— 23°С да 27— 28°С адпаведна. Салёнасць вады (ад 36%о да 39,5%о) павялічваецца з 3 на У і дасягае макс. ў Левантыйскім басейне. Прылівы паўсутачныя да 1 м, найб. да 4 м. Цячэнні ў М.м. ў паўд. паласе з 3 на У, y паўн. — з У на 3, з цыкланальнымі кругаварстгамі ў морах гіаўн. часткі, з антыцыкланальнымі ў залівах Габес і Сідра. Біял. і рыбапрамысл. прадукцыйнасць М.м. невялікая,
МІЖЗЕМНАМОРСКАЯ
335
што звязана са слабым развіццём фітаі зоапланктону. Аднак адзначаецца вял. відавая разнастайнасць арганізмаў. Водзіцца 540 відаў рыб паўд.-барэальнага і трапічнага комплексаў (анчоўс, сардзіна, скумбрыя, стаўрыда, тунец). Каля 70 відаў рыб — эндэмікі, y тл. скаты, віды хамсы, бычкоў, губана, марскіх сабачак. Ёсць марскія чарапахі, дэльфіны. Шмат розных беспазваночных (галаваногія малюскі, ракападобныя, губкі, чырвоны карал). Улоў рыбы штогед каля 600 тыс. т. Каля Туніса здабываюць губкі і каралы. Штучнае развядзенне ў рыбніках вустрыц і мідый. На шэльфе здабываюць нафту і газ, магнійртутныя руды, солі. На берагах М.м. сканцэнтравана каля */з часткі ўсіх населеных пунктаў прыбярэжных краін, y тл. болыы за 300 партоў. Па М.м. ажыццяўляецда каля 20% сусв. знешнегандл. перавозак. Буйныя парты: Барселона (Іспанія), Марсель (Францыя), Генуя, Неапаль, Венецыя, Трыест (Італія), Бейрут (Ліван), Александрыя, Порт-Саід (Егіпет), Пірэй (Грэцыя), Ізмір (Турцыя), Хайфа (Ізраіль), Бенгазі, Трыпалі (Лівія), Туніс, Бізерта (Туніс) і інш. Міжземнамор’е — буйны раён адпачынку і турызму. Курорты: Лазурнага берага (Рыўера) y Францыі, Італіі і Манака, Левантыйскага ўзбярэжжа, Балеарскіх а-воў y Іспаніі. Буйной праблемай М.м. з ’яўляецда забруджванне вод. АА.Матузка. МІЖЗЕМНАМ0РСКАЯ АНТАНТА. гл. Антанта міжземнаморская. МІЖЗЕМНАМ0РСКАЯ 3ÔHA, прыродная геагр. зона (часам разглядаецца як падзона), уласцівая зах. прыакіянічнаму сектару субграпічнага пояса сушы. Для М.з. характэрны міжземнаморскі клімат, адметная сезоннасць сцёку рэк (з зімовымі паводкамі), перавага ў прыродным раслінным покрыве вечназялёных лясоў і ксерафітных цвердалістых хмызнякоў. Тэрыторыя М.з. ў значнай МІЖЗЕМНАЕ МОРА Маштаб 1:26 000 000
йЭНТРАЛЬНЫ ФРАНЦУЗСНІ
^ ° Р ЬІ Я Г
-'
1 Андора, 2 Манака, ' Сан- Марына, - Ватыкан. 5 Славенія. СМ алыа,? Палвсцінскія тэрыторыі І(3а1| 0Дні 6«Par ракі Іардан і сектар Газа)
V влн.Этнал
б.СІныят
Пелагскія а-вЬ а-выНвркена
. 6,6
КАСАБЛАНКА MAPAKÏIif . /f f f
ка т ла він а
<Зф )
Джэрба .(Туніс) БЕНГАЗІ
396
■<
ІАРДАНІЯ
МІЖЗЕМНАМОРСКІ
Нсторня военно-морского нскусства. Т. 3. М., 1963; Г а р м а ш П.Е. Штурм Корфу. М., 1990.
ступені асвоена і моцна зменена гасп. дзейнасцю. Тыповая ў Міжземнамор’і, пашырана таксама ў Каліфорніі (ЗША), Чылі, y Паўд. і Паўд.-Зах. Аўсграліі, на Паўд. беразе Крыма і Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа.
МІЖЗЕМНАМ0РСЮ Я ГЎЛЬНІ, рэгіянальныя спартыўныя гульні краін Міжземнаморскага басейна, што адбываюхвда пад апекай Міжнар. алімп. к-та. Першыя М.г. (1951, г. Александрыя, Егіпет) арганізаваны па ініцыятыве Францыі. Праводзяцца ў перадалімп. год Міжнар. к-там (засн. ў 1960; эмблема — белы сцяг з блакітным контурам Міжземнага мора; штаб-кватэра ў Афінах). Гульні атрымліваюць назву ад імя горада, y якім яны праводзяцца. У праграме М.г.: барацьба, баскетбсш, бокс, валейбол, веласпорт, веславанне, воднае пола, гандбол, гімнастыка, дзюдо, лёпсая атлетыка, ветразевы спорт, плаванне, скачкі ў ваду, стральба, цяжкая атлетыка, фехтаванне, футбол, хакей на траве і інш. (12 і болып відаў спорту).
336
МІЖЗЕМНАМ0РСКІ ГЕАСІНКЛІНАЛЬНЫ П 0ЯС, адзін з найбуйнейшых рухомых паясоў зямной кары, які раздзяляе Усх.-Еўрапейскую, Сібірскую, Кіт.-Карэйскую і Паўд.-Кітайскую платформы з аднаго боку і АфрыканаАравійскую і Індастанскую — з другога. М.г.п. цягнецца праз усю Еўразію ад Гібралтарскага праліва на 3, уключаючы б.ч. Зах. і Паўд. Еўропы, Міжземнае м., Паўн. Афрыку, Паўд.-Зах. Азію і Інданезійскі архіпелаг, дзе М.г.п. сучляняеіша з Ціхаакіянскім геасінклінальным поясам. Да М.г.п. адносяцца: герцынская (варысцыйская) складкавая вобласць Зах. і Цэнтр. Еўропы (гл. Герцынская складкавасць), Альпійская геасінюіінальная вобласць і Інданезійская складкавая вобласць. МІЖЗЕМНАМ0РСКІ КЛІМАТ, тып умерана цёплага субірапічнага клімату з гарачым летам і халаднаватай даждаслівай зімою. Уласдівасці яго абумоўлены перавагай летніх субграпічных антыцыклонаў і інтэнсіўнай цыкланічнай дзейнасцю ў халоднае паўгодцзе. Т-ра паветра летам 20—25 °С, зімою 5— 10 °С, ападкаў 400—600 мм за год, асобныя раёны паўзасушлівыя. М.к. тыповы для ўзбярэжжа Міжземнага мора. МІЖЗЕМНАМ0РСКІ ІІАХ0Д УІІІАKÔBA 1798—1800 Адбыўся ў час вайны Расіі ў складзе 2-й кааліцыі (Вялікабрытанія, Аўстрыя, Расія, Турцыя і Каралеўствы абедзвюх Сіцылій) супраць Францыі. 26.7.1798, пасля пачатку Егіпецкай экспедыцыі 1798— 1801 ген. Н.Банапарта, тур. ўрад звярнуўся да Вялікабрытаніі і Расіі з просьбай аб дапамозе. 24.8.1798 рас. эскадра Чарнаморскага флоту на чале з віцэ-адм. Ф.Ф.Ушаковым выйшла з Севастопаля; 20 вер. да яе далучылася тур. эскадра віцэ-адм. Кадыр-бея. Аб’яднаныя сілы (10 лінейных караблёў, 13 фрэгатаў, 21 інш. судна) пад агульным кіраўнідтвам Ушакова (ён прапанаваў гаіан баявых дзеянняў па вызваленні Іанічных а-воў) рушылі ў Міжземнае м. У ходзе баявых дзеянняў дэсанты аб’яднанай эскадры авалодалі шэрагам Іанічных а-воў, y т.л. Корфу (Керкіра). Пасля пачатку Італьянскага паходу Суворава 1799 эскадра Ушакова нанесла ўдары па франц. камунікацыях і базах y Паўд. Італіі, маракі і дэсантнікі сумесна з італьян. апалчэнцамі садзейнічалі поспеху сухапутных войск. Караблі эскадры ўдзельнічалі ў сумесных баях з англ. эскадрай Т.Нельсана. У кастр. 1800 рас. эскадра вярнулася ў Севастопаль. Літз Т а р л е Е.В. Адммрал Ушаков на Среднземном море (1798—1800 гг.). М., 1948;
МІЖ30РНАЕ АСЯР0ДДЗЕ, матэрыяльнае асяроддзе, якое запаўняе прастору паміж зоркамі, што належаць адной галактыцы. Паблізу межаў галактык М.а. пераходзіць y міжгалактычнае асяроддзе, a паблізу зорак — y міжпланетнае асяроддзе. М.а. складаецца з газу (асн. кампанента), пьілу, эл.-магн. выпрамянення, касмічных прамянёў і інш. відаў матэрыі. Сярэдняя шчыльнасць М.а. — 10 * —10’26 г/см3. Найб. канцэнтрацыя масы М.а. — y спіральных рукавах Галактыкі. Асн. кампаненты міжзорнага газу — вадарод (каля 90%) і гелій (каля 10%), выяўлены таксама кальцый, натрый, вада, аміяк, фармальдэгіды; т-ра газу 10— 100 К. Пыл складае каля 0,15% масы Галакгыкі і з’яўляецца прычынай міжзорнага паглынання. Паміж зоркамі і М.а. y Галактыцы бесперапынна адбываецца абмен рэчывам. Зоркі выкідваюць рэчыва на розных стадыях эвалюцыі, асабліва пры катастрофах (гл. Повыя зоркі, Звышновыя зоркі), a ў шчыльных газапылавых комплексах утвараюцца маладыя эоркі. Літ. : К а л л а я С. A , П н к е л ь н е р С.Б. Фшнка межзвездной среды. М., 1979. А.А.Шымбалёў. М ІЖ 30РНАЕ ПАГЛЫНАННЕ, аслабленне святла пры праходжанні ў міжзорным асяроддзі. Абумоўлена рассеяннем і паглынаннем святла пылавымі часцінкамі і ў бачнай вобласці спекгра залежыць ад даўжыні хвалі X прыкладна як УХ. Важная ўласцівасць М.п. — яго выбіральнасць (залежнасць паглынання ад даўжыні хвалі святла — паглынанне павялічваецца да сіняй часткі спектра). Таму далёкія зоркі выглядаюць болыіі чырвонымі. Пылавая матэрыя размеркавана нераўнамерна: канцэнтруецца да плоскасці Галаклыхі і асабліва да яе спіральных рукавоў. У галакгычнай плоскасці М.п. рознае ў розных напрамках і мяняецца ад некалькіх дзесяткаў да некавькіх зорных велічынь ад адлегласці ў 1 кпс. А.А.Шымбалёў. МІЖКЛЕТНІКІ, поласці або міжклетачныя прасторы, якія ўзнікаюць y органах раслін y працэсе гістагенезу пры раз’яднанні суседніх клетак, іх растварэнні або разрыве з наступным адмі-
раннем. Магчыма таксама змешанае ўзнікненне. Зліваючыся, М. ўтвараюць адзіную сістэму каналаў і сазлучаюцца з вонкавым асяроддзем праз вусцейкі. Спрыяюць паляпшэнню газаабмену ў клетках, y іх назапашваюцца прадукгы сакрэцыі (камедзі, млечны сок, смала, слізі, эфірны алей і інш.), паступаюць пары вады пры выпарванні. Парэнхімная тканка з буйнымі М., напоўненымі паветрам, наз. аэрэнхімай. МІЖЛЕДАВІК0ЎЕ, і н т э р г л я ц ы я л, адрэзак часу паміж 2 ледавікоўямі ў антрапагенавым перыядзе. Працягласць М. каля 10—30 тыс. гадоў. Пачаткам з’яўляецца канец рэгрэсіўнай фазы папярэдняга ледавікоўя, заканчэннем — пачатак трансгрэсіі наступнага ледавіка. Харакгарызуецца пацяпленнем клімату, вызваленнем тэрыторый умераных шырот ад ледавіковага покрыва і ў сувязі з гэтым падняццем тэрыторыі (працэсы гляцыяізастазіі, гл. Ізастазіяў ажыўленнем эразійных працэсаў, намнажэннем алювіяльных, азёрных і балотных адкладаў, развідцём расліннасці ад хвойных, мяшаных да шыракалістых лясоў (у перыяд кліматычнага оптымуму), a ў канцы М. — зноў хвойных. На тэр. Беларусі вылучаюць 4 М.: белавежскае (самае старажытнае), александроўскае, шклоўскае і муравінскае (гл. адпаведныя артыкулы). МІЖМАЛЕКУЛЯРНАЕ ЎЗАЕМАДЗЕЯННЕ, узаемадзеянне паміж малекуламі з насычанымі хім. сувязямі. Існаванне М.ў. ўпершыню ўлічыў Я.Д. Ван дэр Ваальс пры тлумачэнні ўласцівасцей рэальных газаў і вадкасцей (гл. Ван-дэрВаальса ўраўненне). Асобны выпадак М.ў. — вадародная сувязь. Характар М.ў. залежыць ад адлегласці паміж малехуламі (г). Пры вяліхіх г (г » I, дзе I — лінейныя памеры малекул, што ўзаемадзейнічаюць) электронныя абалонкі малекул не перакрываюіша, паміж малекуламі пераважаюць сілы прыдягнення (далёкадзейныя сілы), якія маюць зл. прыроду. Далёкадзейныя сілы падзяляюць на арыентацыйныя (сілы ўзаемадзеяння паміж палярнымі малекуламі), індукцыйныя (паміж палярнымі і непалярнымі малекуламі), дысперсійныя (паміж любымі малекуламі). Пры малых г (г~1), калі электронныя абалонкі малекул перакрываюцца, пераважаюць сілы адштурхоўвання, якія з’яўlUfrJ
Крывая залежнасці патэнцыяльнай энергіі U(r) міжмалекулярнага ўзаемадзеяння ад адлегласці г паміж малекуламі; r - a — найменшая магчымая адлегласць ламіж нерухомымі малекуламі; е — глыбіня патэнцыяльнай ямы (вызначае энергію сувязі малекул).
ляюцда каропсадэейнымі сіламі. Энергія адштурхоўвання залежыць ад г тах, ях y выпадку абменнага ўзаемадзеяння, што прыводэіць да ўтварэння хім. сувязі. М.ў. звычайна апісваецца патэнцыяльнай энергіяй узаемадзеяння Шг) (патэнцыялам M.ÿ.), a сіла ўзаемадзеяння / — функцыяй / = -dU(r)/dr. Тэарэт. вызначэнне залежнасці U(r) ці эксперым. вымярэнне /практтлчна немагчымыя з-за вельмі вял. колькасці малекул, што ўзаемадзейнічаюць, і малых значэнняў г. Звычайна эалежнасць U(r) падбіраюць эмпірычна так, каб праведзеныя з яе даламогай разлікі розных характарыстык рэчыва адпавядалі эксперым. даным. М. ў. вывучаюць рознымі фіз. метадамі, асн. э іх: метад малекулярных пучхоў і дыфракцыйныя метады. Пры даследаванні М.ў. усё часцей выкарыстоўваюць разліковыя метады квантавай хіміі. Л і т Межмолекулярные взанмодейстння: Or двухатомных молекул до блополнмеров: Пер. с англ. М., 1981. МІЖМАЦЕРЫК0ВАЕ MÔPA, мора, размешчанае паміж 2 або некалькіх мацерыкоў (напр., Міжземнае м., Чырвонае м.). Харакгэрны вял. глыбіні, самаст. сістэма цячэнняў, прыліваў і асаблівае вертыкальнае размеркаванне т-ры, салёнасці, шчыльнасці, газаў. МШНАР0ДНАЕ АГЕНЦТВА ПА ÂTAMНАЙ ЭН ЁРП І (МАГАТЭ; International Atomic Energy Agency), міжнародная міжурадавая арг-цыя. Засн. ў 1955. Дзейнічае ў сістэме ААН. У 1999 y МАГАТЭ 131 дзяржава, y т.л. Рэспубліка Беларусь — адна з заснавальніц арг-цыі. Мэты МАГАТЭ: заахвочванне і падтрымка вывучэння, развіцця і практычнага выкарыстання атамнай энергіі ва ўсім свеце ў грамадзянскіх мэтах; пасрэдніцтва ў абмене паслугамі і матэрыяламі паміж сваімі членамі па іх жаданні; забеспячэнне выкарыстання матэрыялаў, паслуг і абсталявання для развідця атамнай энергетьпсі ў мірных мэтах; заахвочванне абмену навук. і тэхн. інфармацыяй y сферы мірнага выкарыстання атамнай энергіі; прыняцце мер бяспекі для папярэджання выкарыстання ядз. матэрыялаў y ваен. мэтах; разам з^органамі і ін-тамі сістэмы ААН, якія адказваюць за гэтыя пытанні, вызначэнне і прыняцце норм y галіне бяспекі і аховы здароўя (у 1994 na nti* МАГАТЭ і Беларуссю, якая пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС, падпісана пагадненне аб гарантыях). У структуру МАГАТЭ уваходзяць: Ген. канферэнцыя, Савет кіраўнікоў, Сакратарыят. Ген. канферэнцыя, якая складаецда з прадстаўнікоў дзяржаў-членаў, збіраецца 1 раз на год. Савет кіраўнікоў (35 чл., y т.л. Рэспубліка Беларусь, якая выбрана ў 1999 на 2 гады) звычайна збіраецца 5 разоў на год. Ён мае шырокія паўнамоцтвы па кіраванні МАГАТЭ, a таксама права ствараць к-ты для вырашэння пэўных пытанняў. Сакратарыят кіруецца ген. дырэкгарам, які назначаецца Саветам кіраўніцтва на 4 гады і зацвярджаецца Ген. канферэнцыяй. Месцазнаходжанне — Вена. МІЖНАР0ДНАЕ Б Ю Р 0 МІРУ (МБМ; International Peace Bureau), міжнароднае
аб’яднанне міралюбівых сіл. Засн. ў снеж. 1891 y Берне (Швейцарыя) па ініцыятыве Ф.Баера. Напачатку мела на мэце «каардынаваць дзейнасць т-ваў міру і адстойваць ідэю мірнага вырашэння міжнар. спрэчак», арганізоўвала штогадовыя мірныя канферэнцыі. Пасля 1-й сусв. вайны каардынавала мірную і гуманітарную дзейнасць няўрадавых арг-цый, азнаямляла іх з ідэямі і прапановамі Лігі Нацый, праводзіла кангрэсы пацыфістаў (гл. Пацыфізм). 3 1924 штаб-кватэра ў Жэневе (Швейцарыя). У 2-ю сусв. вайну не функцыянавала. Пасля вайны да 1962 наз. Міжнар. к-т уэаемадзеяння арг-цый y барацьбе за мір. Імкнецца «садзейнічаць справе міру ўмацаваннем міжнар. супрацоўніцтва і негвалтоўных метадаў вырашэння канфлікгаў», y т л . праз супрацоўніцгва з ААН (мае кансультатыўны статус y Савеце па эканам. і сац. пытаннях ААН). Садзейнічала скліканню 1-й спец. сесіі Ген. Асамблеі ААН па раззбраенні (1978). Выступае за ўсеагульнае і поўнае раззбраенне, права чалавека на адмову ад ваен. службы (разглядае яго як «права адмовіцца забівадь») і інш., фарміруе адпаведную грамадскую думку. Выдае час. «Geneva Monitor» («Жэнеўскі назіральнік»), кнігі, памфлеты, справаздачы аб канферэнцыях. Нобелеўская прэмія міру 1910. Нобелеўскімі прэміямі міру ўзнаг. арганізатары і кіраўнікі МБМ Баер, Э .Дзюкамен, ХІ1.А..Габа, Б. фон Зутнер, А.М.Лафантэн, Ш.Макбрайд і інш. МІЖНАР0ДНАЕ ЗЛАЧЬІНСТВА, найцяжэйшае проціпраўнае дзеянне, якое замахваецца на асновы існавання дзяржаў і нацый, падрывае найважнейшыя прынцыпы міжнар. права, пагражае міжнар. міру і бяспецы. Аб’екгам М.з. могуць быць: усеагульны мір і міжнар. бяспека; добрасуседскія адносіны паміж народамі і дзяржавамі; правы народаў і нацый на самавызначэнне; законы і звычаі вайны. У адпаведнасці са Статутам Міжнароднага ваеннага трыбунала і інш. міжнар.-прававымі актамі да М.з. адносяцца: злачынствы супраць міру, ваен. злачынствы, злачынствы супраць чалавечнасці і чалавентва, y т.л. каланіялізм, генацыд, апартэід, масавае забруджванне атмасферы або мораў (экацыд). Суб’ектамі М.з. і суб’ектамі адказнасці за іх учыненне могуць быць дзяржавы, міжнар. арг-цыі і фіз. асобы. МІЖНАР0ДНАЕ ПРАВА п у б л і ч н a е, сукупнасдь юрыд. норм і прынцыпаў, якія рэгулююць адносіны паміж дзяржавамі і паліт. ўтварэннямі дзярж.прававога харакгару. Гал. суб’ектамі М.п. з’яўляюцда дзяржавы. М.п. як асобая сістэма прававых норм не ўваходзідь y якую-н. нац. сістэму права і не ўключае ў сябе нормы нац. права. Аднак пачынаючы з 1920-х г. шэраг дзяржаў абвясцілі прамое дзеянне агульнапрызнаных норм М.п. на іх тэрыторыі і прыярытэт такіх норм над нац. заканадаўствам. У іншых краінах нормы М.п. ўключаюцца апасродкавана. Крыніцамі
МІЖНАРОДНАЕ__________ 337 М.п. з’яўляюцца міжнар. дагаворы і міжнар.-прававыя звычаі, дапаможнымі крынідамі — акты міжнар. арг-цый, рашэнні міжнар. судовых і арбітражных органаў, міжнар.-прававая дактрына. Асн. прынцыпы М.п. замацаваны ў Статуце ААН. 25-я сесія Ген. Асамблеі AÀH (1970) прыняла Дэкларацыю аб прынцыпах М.п. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь (арт. 8) прызнала прыярыгэт агульнапрызнаных прынцыпаў М.п. і абвясціла, што адпаведнасць нац. заканадаўства нормам М.п. будзе забяспечана. Выкананне М.п. яго суб’ектамі забяспечваецца індывідуальным або калектыўным прымусам з боку ўсяго міжнар. супольніцгва, межы і формы якога вызначаюцца ў працэсе сумеснай нарматворчасці. Нормы М.п. рэгулююць адносіны дзяржаў ва ўмовах і ў сферы як супрацоўніцгва, так і барацьбы. Да гэтай галіны адносін належаць нормы і прынцыпы, якія рэгулююць парадак вырашэння спрэчак, паводзіны дзяржаў y час узбр. канфлікгаў, і ўстанаўліваюць формы і віды адказнасці за правапарушэнні, і да т.п. Гл. таксама Міжнароднае прыватнае права. МІЖНАР0ДНАЕ ПРЫВАТНАЕ ГІРАВА, сукупнасць норм, якія рэгулююць прыватна-прававыя адносіны міжнар. харакГару. У іх прымаюць удзел чужаземцы, замежныя юрыд. асобы і замежныя краіны; яны звязаны з тэрыторыяй дзвюх або некалькіх дзяржаў; аб’екгам праваадносін з’яўляедца рэч, якая знаходзіцца за мяжой. Да сфер дзейнасці М.п.п. адносяцца пытанні цывільнаправавога стану чужаземцаў, замежных юрыд. асоб і змешаных т-ваў, права ўласнасці, абавязацельнага, аўтарскага, вынаходнідкага, сямейнага, спадчыннага правоў і інш. Нормы М.п.п. ёсць як y двухбаковых, так і ў шматбаковых міжнар. дагаворах. Асаблівасцю цывільна-прававых адносін М.п.п. з ’яўляецца тое, што яго нормы, як правіла, не рэіулююць канкрэтна спрэчку, якая ўзніхла, a толькі ўказвадзць, заканадаўства якой краіны належыць выкарыстаць (гл. Калізійнае права). МІЖНАР0ДНАЕ САЦЫЯЛIСТЬІЧ НАЕ Б Ю Р 0 (МСБ), пастаянны выканаўча-інфармацыйны орган Інтэрнацыянала 2-га ў 1900—22. Створана ў вер. 1900 паводле рашэння Парыжскага кангрэса (1900). Знаходзілася ў Бруселі. Уваходзілі па 2 дэлегаты ад кожнай сацыяліст. партыі. Скліхалася некалькі разоў на год, паміж пасяджэннямі яго бягучай дзейнасцю кіраваў Выканком Бельг. сацыяліст. партыі. Старшыня МСБ — Э.Вандэрвельдэ, сакратар (з 1905) — К .Гюісманс. МСБ выконвала пераважна тэхн. функцыі: збор інфармацыі, рассылка дакументаў 2-га Інтэрнацыянала і інш. 3 пачаткам 1-й сусв. вайны фактычна спыніла дзейнасць. МІЖНАР0ДНАЕ ТАВАРЫСТВА МУЗЫКАЗн АЎСТВА (франц. Société inter nationale de musicologie; CIM), міжнародная арг-цыя музыказнаўцаў. Створана ў 1927 y Базелі (Швейцарыя), з 1949 y сістэме Міжнароднага музычнага саве-
338
МІЖНАРОДНАЕ ся ў Маскве, y 1937— 39 — y Парыжы.
ma пры ЮНЕСКА. Mae на мэце стымуляванне даследчай працы ў розных галінах муз. навукі, падтрымку буйных міжнар. музыказнаўчых мерапрыемстваў, устанаўленне кантакгаў паміж вучонымі розных краін свету. Праводзіць кангрэсы (з 1930, з 1967 праз кожныя 5 гадоў), выдае час. «Acta musicologica», з Міжнар. асацыяцыяй Муз. б-к выпускае бібліягр. выданні («Міжнародны каталог музычных крыніц», «Міжнародны каталог музычнай літаратуры» і «Міжнародны каталог музычнай іканаграфіі»). Дырэкторыя т-ва выбіраецЦа на кангрэсах ад краін, якія маюць не менш як 30 членаў т-ва. Рас. музыказнаўцы і вучоныя інш. краін СНД і Балтыі ўдзельнічаюць y рабоде т-ва з 1961. МІЖНАР0ДНАЕ ТАВАРЬІСТВА РАБ0ЧЫХ, гл. Інтэрнацшнал 1-ы. МІЖНАРОДНАЯ АМНІСТЫЯ (Am nesty International), міжнародная няўрадавая праваабарончая арг-цыя; гл. Амністыя міжнародная. М Ш Н АР0ДН АЯ АРГАНОАЦЫЯ ІРА
МАДЗЯНСКАЙ АВІЯЦЫІ (Internatio nal Civil Aviation Organization; IKAO), спецыялізаваная ўстанова AAH, якая займаецца арганізацыяй і каардынацыяй міжнар. супрацоўніцгва дзяржаў па ўсіх аспектах дзейнасці грамадзянскай авіяцыі. Створана паводле Канвенцыі аб міжнар. грамадзянскай авіядыі 1944, пачала дзейнічаць з 1947. На 1.1.1997 членамі ІКАО з'яўляліся 183 дзяржавы (у т.л. Рэспубліка Беларусь; з 1993). Мэты ІКАО: распрацоўка прынцыпаў і метадаў міжнар. аэранавігацыі, садзейнічанне планавадню і развіццю міжнар. паветранага транспарту, удасканаленне лётда-тэхд. правіл, забеспячэдне бяслекі палётаў. Сакратарыят ІКАО да чале з гал. сакратаром з’яўляецда дастаянным органам, які забяспечвае рабогу вышэйшага органа — Асамблеі і яе Савета. Месцазнаходжанне штаб-кватэры ІКАО — г. Манрэаль (Канада). М ІЖ Н А Р0Д Н А Я АРГАНІЗАЦЫЯ ДАп А м б п б а р а ц ь б і т Ам Р Э В А Л І0ЦЫІ (МОПР), М і ж н а р о д н а я Ч ы р в о н а я д а п а м о г а . Створана ў канцы 1922 паводле рашэддя 4-га кадгрэса Камуністычнага інтэрнацыянала. Аказвала матэрыяльную, юрыд., маральную падгрымку палітзняволеным, палітэмігрангам і іх сем’ям, сем’ям загінуўшых рэвалюцыянераў, дезалежна ад іх парт. лрыналежнасці, праводзіла масавыя кампаніі ў абарону ахвяр лаліт. рэпрэсій y Полылчы (у тл . ў Зах. Беларусі), на Балканах, y Кітаі і інш. краінах, супраць фашызму і вайны. Секцыі МОПРа ў 74 краідах налічвалі (1937) 15 млн. членаў, y тл . ў СССР — 9 млн. Кіруючыя органы — Выканком (да сак. 1923 — Цэнтр. бюро, y сак. 1923 — ліп. 1924 — ЦК), Прэзідыум і Сакратарыят (выбіраліся Выканкомам) — здаходзілі-
Орган Выканкома — час. «МОПР» (1923—38). У БССР секцыя МОПРа была адной з найбуйнейшых грамадскіх арг-цый. У Мінску быў створаны дом паліт. эмігрантаў, y Станькаве — дзіцячы дом. Секцыя МОПРа ў Зах. Беларусі наз. Міжнародная арганізацыя дапамогі рэвалюцыянерам Заходняй Беларусі, выдавала газету « Чырвоная дапамога». 3 пачаткам 2-й сусв. вайны дзейнасць МОПРа як міжнар. арг-цыі спынілася, яго секцыя ў СССР існавала да 1947. МІЖНАР0ДНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ДАПАМ0ГІ РЭВАЛЮЦЫЯНЕРАМ ЗАХ0ДНЯЙ БЕЛАРЎСІ, М О П Р З а ходняй Беларусі, Ч ы р в о д а я дапамога Заходняй Белар y с і, масавая грамадская арг-цыя ў Зах. Беларусі ў 1924—39, якая праводзіла шырркія кампаніі ў абарону дэмакр. правоў і свабод, аказвала маральную, матэрыяльную і юрьід. дапамогу палітвяздям рознай паліт. дрыналежнасці, змагалася за іх вызваленне. Створана ў выніку аб’яднання гурткоў Чырв. Крыжа, якія займаліся дапамогай палітздяволеным. Уваходзіла на правах аўганомнай арг-цыі ў склад МОПРа Польшчы. Працавала пераважна пад кіраўнідтвам Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. На 15.1.1925 налічвала 878 чл. Да кадца 1928 дзейнічала 6 акр., y студз. 1932 — 9 акр. і 48 раённых мопраўскіх к-таў, пры якіх працавалі мопраўекія тройкі, што ствараліся на прадпрыемствах, y прафсаюзах, Т-ве бел. школы, спарт. і інш. легальных арг-цыях. На чале МОПРа Зах. Беларусі стаяў ЦК (знаходзіўся ў Вільні), які выдаваў газ. «Чырвоная дапамога*, «Палітычды вязень», «Турмы клічуць да барацьбы». У 1927—28 сакратаром ЦК быў І.Жыўлюк, з 1937 Р.Пірышка. Члены МОПРа Зах. Беларусі ўдзельнічалі ў кампаніях y абарону Беларускай сялянска-работніцкай грамады ў час працэсу 56-і, y падтрымку рэсп. Іспаніі, супраць смяротдага прыгавору С.Прытыцкаму, за ліквідацыю Бяроза-Картузскага канцэнтрацыйнага лагера і інш. Пад іх націскам польскі ўрад y 1928 і 1936 быў вымушады аб’явіць амністыю і вызваліць частку палітзняволедых. Пасля неабгрунтаванага роспуску ў 1938 Кампартыі Полыдчы і яе састаўных частак КПЗБ і КПЗУ дзейдасць МОПРа Зах. Беларусі здачна аслабла. Літ:. Л а д ы с е в В.Ф. В борьбе за демократнческне права н свободы. Мн., 1988. Т.А.Лугачова. іупжнАРбднАя а рга ш з Ац ы я ж у р НАШСТАЎ (МАЖ; International Organi zation of Journalists). Ісдавала ў 1946— 92. Засд. на кангрэсе ў Капенгагене (Данія). Правадераемніца Міжнар. федэрацыі журналістаў саюздых і свабодных краін (засн. ў 1941). Аб’ядноўвала журналісцкія арг-цыі 34 краін, a таксама індывід. чледаў з 30 краін. Штабкватэра знаходзілася ў Празе. Мела друкаваны оргад «Le Journaliste démocra
tique» («Дэмакратычны журналіст») на рус., англ., франц., ісп. мовах. Саюз журналістаў СССР уваходзіў y МАЖ з 1959. У 1946 груда журдалістаў зах. краін выйшла з МАЖ і стварыла Міжнародную федэрацыю журналістаў. МІЖНАР0ДНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ПА СТАНДАРТЫЗАЦЫІ (MAC), міжнароддая няўрадавая арг-цыя, якая ажыц- I цяўляе распрацоўку міжнар. стандартаў і супрацоўліцтва ў галіне стаддартызацыі. Засн. ў 1946. Аб’ядноўвае нац. арг-цыі па стандартызацыі. Чл. MAC — 1 больш за 90 краін. Месцазнаходжан- I де — Лондад. МІЖНАРОДНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ІІРАЦЫ (МАП; International Labour Organi zation), спецыялізаваная ўстанова AAH. Створада ў 1919 лаводле рашэння Парыжскай мірнай канферэнцыі як аўг. арг-цыя Лігі нацый. У 1946 стала першай спецыялізаванай установай ААН. У 1999 y МАП болыд за 170 дзяржаў, y тл . Рэспубліка Беларусь. МАП аб’яд- I ноўвае на роўных правах урады, прад- I прымальнікаў і працоўных з мэтай вып- I рацоўкі мер да ахове і паляпшэдні ўмоў працы, забеспячэнні поўнай занятасці і росту ўзроўню жыцця, заахвочванні супрацоўніцтва паміж прадлрымальнікамі і працоўдымі. Оргады МАП: Адм. савет і Міжнар. бюро працы. Месцазнаходжанне — г. Жэнева (Швейцарыя). Нобелеўская прэмія міру 1969. м іж н а р Ь д н а я а р г а н із Ац ы я
спа-
ДАР0ЖНІКАВАЙ СЎВЯЗІ (ІНТЭЛСАТ). Створана ў 1973. Яе членамі з’яўляюцца болыд за 150 дзяржаў. Умова для ўдзелу ў яе рабоце — членства ў Міжнародным саюзе электрасувязі. Асд. мэта арг-цыі: драдастаўленне на камерцыйнай аснове карыстадня сладарожнікамі сувязі і звя- 1 заным з імі абсталяваннем, неабходным для забеспячэння высокай якасці і на- I дзейнасці паслуг міжнар. грамадскай карэспандэнцыі ва ўсіх раёнах свету. Кіруючыя органы ІНТЭЛСАТ — Асам- 1 блея бакоў, Нарада ўдзельдікаў, Савет кіраўніхоў і Выканаўчы орган. Штабкватэра ў Вашыдгтоне. МІЖНАР0ДНАЯ АСАЦЬІЯЦЫЯ БЕЛАРУСІСТАЎ (МАБ). Сгворана 21.5.1991 y Мідску. Вышэйшы оргад — Міжнар. кангрэс беларусістаў (раз y 4 гады). Выканаўчы орган — Міжнар. к-т беларусістаў, які лрацуе на базе Нацыянальнага навукова-асветнага цэнтра імя Ф.Скарыны. Аб’ядноўвае каля 600 беларусістаў, y т л . амаль 200 з 23 замежных краін. Прэзідэнт МАБ А.В.Мальдзіс. Падтрымлівае кантакты і сувязі з беларусістамі, абменьваецца з імі інфармацыяй, л-рай. Праводзіць міжнар. канферэнцыі, сімпозіумы, семінары, «круглш сталы». Выдае інфармацыйна-аналітычны і культуралагічны бюлегэнь «Кантакты і дыялогі» (з 1996, адсылаедца ў 19 краін свету) і штогоддік «Беларусіка = Albamthenika» (з 1993). Выдадзены кнігі: «Матэрыялы I Міждароднага кангрэса беларусістаў і Юбілейнай сесіі АН
1
! ] I
Беларусі, прысвечанай 500-годдзю з часу нараджэння Ф.Скарыны» (кн. 1, 1993), «Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў» (кн. 2, 1993), «Культура беларускага замежжа. Беларуска-амерыканскія гістарычна-культурныя ўзаемадачыненні» (кн. 5, 1995), «Беларусь паміж Усходам і Захадам» (кн. 6, ч. 1—2, 1997) і інш. З.В.Шыбека. МІЖНАР0ДНАЯ АСАЦЫЯЦЫЯ НАВЕЙШАЙ П СГ0РЫ І ЕЎР0ПЫ, М і ж народная асацыяцыя па сучаснай гісторыі Еўроп ы, міжнароднае аб’яднанне гісторыкаў, створанае для развідця выкладання і даследаванняў y галіне сучаснай гісторыі Еўропы (пасля 1789) і супрацоўнідтва з гэтай мэтай з нац. і міжнар. навук. арг-цыямі. Засн. 30.11.1968 y г. Страсбур (Францыя) як Еўрап. асацыяцыя па сучаснай гісторыі (сучасная назва .з 1980). Аб’ядноўвае (1999) вучоных больш як 30 краін. Членства ў Асацыяцыі індывід. і калектыўнае. Асн. форма дзейнасці — правядзенне канферэнцый (адбываюцца кожныя 2 гады), калоквіумаў і круглых сталоў. Штаб-кватэра асацыяцыі ў г. Жэнева (Швейцарыя). Друкаваныя органы — час. «Bulletin de liaison et d’information» («Бюлетэнь cyвяэі i інфармацыі») i «Guide de la re cherche en histoire contemporaine» («Гід y вывучэнні сучаснай гісторыі»), У.С.Кошалеў. МІЖНАР0ДНАЯ АСАЦЫЙЦЫЯ РАЗВІЦЦЙ (MAP; International Develop ment Association), філіял Міжнароднага банка рэканструкцыі і развіцця. Створана ў 1960 для прадастаўлення крэдытаў і пазык на льготных умовах краінам, якія сталі на шлях развідця. MAP мае свой статут, але факгычна кіруецца банкам. Структура MAP: савет кіраўнікоў, выканаўчы дырэктарат, прэзідэнт. Склад савета кіраўнікоў і выканаўчага дырэктарата той жа, што і ў банка. Адм. дзейнасць ажыцдяўляе па сумяшчальніцтве персаналам банка. Месцазнаходжанне — Вашынгтон. МІЖНАР0ДНАЯ АСАЦЫЙЦЫЯ ЮРЬІ СГАЎ-ДЭМАКРАТАЎ (МАЮД; Inter national Association of Democratic Lawy ers), міжнародная няўрадавая арг-цыя. Створана ў кастр. 1946 па ініцыятыве франц. юрыстаў — удзельнікаў руху Супраціўлення на Міжнар. канферэнцыі юрыстаў — удзельнікаў барацьбы з ням.-фаш. захопнікамі. Задачы МАЮД: спрыянне развідцю кантактаў паміж юрыстамі розных краін, вывучэнню і ажыццяўленню дэмакр. прынцыпаў y міжнар. адносінах, абарона дэмакр. правоў і свабод, выступленне супраць спроб абмежавання незалежнасці народаў, розных форм каланіяльнага прыгнёту. Членамі арг-цыі могуць быдь любая асацыядыя юрыстаў (нац. або міжнар.), любая асоба, якая мае юрыд. адукацыю, займае юрыд. пасаду, прымае і падзяляе мэты і задачы асацыяцыі.
МАЮД аб’ядноўвае арг-цыі юрыстаў з 85 краін, y тл. з Рэспублікі Беларусь. Mae кансультатыўны статус пры Эканамічным і сацыяльным савеце AAH і ЮНЕСКА. Вышэйшы орган — Кангрэс, y перыяд паміж кангрэсамі — Савет МАЮД, які збіраецца раз y год. Друкаваны орган — час. «Revue de droit contemporain» («Агляд сучаснага права», на англ. і франц. мовах). Штаб-кватэра ў Бруселі (Бельгія). Г.А.Маслыка. МІЖНАР0ДНАЯ ЫЯЛАПЧНАЯ ПРАГРАМА (МБП; International Biological Program), комплекс даследаванняў біял. прадукцыйнасці экалагічных сістэм, праблем аховы прыроды, адаптацыі чалавека да розных умоў жыцця і інш. Праведзена ў 1964—72 паводле зацверджаных Ген. асамблеяй МБП асн. кірункаў даследаванняў: прадукцыйнасць наземных, прэснаводных і марскіх згуртаванняў, прадукд. працэсы, выкарыстанне і ўзнаўленне біял. рэсурсаў, адаптацыя чалавека, ахова ўнутр. вадаёмаў, ахова і вывучэнне балот і тарфянікаў. У МБП удзельнічалі вучоныя больш як 100 краін, y тл . Беларусі (ін-ты Аддзялення біял. навук Нац. АН Беларусі, БДУ і інш.), якія правялі даследаванні па біяцэналогіі, экалагічнай энергетыцы, ахове прыроды і інш. Пераемніца МБП — праграма *Чалавек і біясфера». МІЖНAPÔДНАЯ ГАНДЛЁВАЯ ІІАЛАТА (МГП; International Chamber of Com merce), няўрадавая міжнар. арг-цыя. Засн. ў 1919. Аб’ядноўвае гандл. палаты каля 100 краін. Месцазнаходжанне — Парыж. Садзейнічае паляпшэншо эканам. адносін паміж краінамі, устанаўленню дзелавых кантакгаў і ўзаемаразумення, забяспечвае аднастайнае тлумачэнне асн. правіл міжнар. гандлю. Пры МГП дзейнічаюць Міжнар. арбітражны суд і Бюро сувязі з AAH і яе спецыялізаванымі ўстановамі. Рашэнні МГП носяць рэкамендацыйны характар. м і ж н а р о д н а я г р а м Ад с к а я с л а -
ВЙНСКАЯ АКАДбМІЯ н a в y к і, адукацыі, мастацтваў і к у л ь т у р ы (МГСА). Створана ў 1992 y Маскве па інідыятыве прадстаўнікоў краін СНД. Прэзідэнт Б.Іскакаў. Штабкватэра і кіруючыя органы МГСА y Маскве. Складаецца з 7 аддзяленняў прыродазнаўча-навук. і 13 гуманітарнасац. профілю. Mae рэгіянальныя прадстаўніцтвы і бел. аддзяленне, якое ўтворана ў 1993 (перарэгістравана ў 2000). Яго членамі з’яўляюцца дзеячы навукі і культуры: мастакі, пісьменнікі, кампазітары, акцёры, балетмайстры, дырыжоры, кінарэжысёры. Прэзідэнт Бел. аддзялення МГСА акад. Нац. АН Беларусі В.М.Гурын. Асн. кірункі дзейнасці MCA — вывучэнне міжслав. культ. сувязей, этнагенезу слав. народаў, арганізацыя і правядзенне сумесных навук. даследаванняў, канферэнцый і інш. МІЖНАР0ДНАЯ ДЭМАКРАІЬІЧНАЯ ФВДЭРАЦЫЯ ЖАНЧЫН (МДФЖ),
МІЖНАРОДНАЯ__________ 339 масавая дэмакратычная apr-цыя, якая аб’ядноўвае жанчын свету «для сумеснай барацьбы ў імя заваявання і абароны сваіх правоў грамадзян, маці, працоўных, y імя шчасця дзяцей, забеспячэння міру, дэмакратыі і нац. незалежнасці» (Статут МДФЖ). Створана 1.12.1945 y Парыжы на Міжнар. жаночым кангрэсе. У 1999 y МДФЖ уваходзілі больш за 130 нац. арг-цый болып як 100 дзяржаў. Актыўна ўдзельнічае ў руху прыхільнікаў міру. Вышэйшы орган — з’езд (у ліст. 1998 y Парыжы адбыўся XII з’езд МДФЖ). З ’езд выбірае прэзідэнта МДФЖ (з 1998 С.Жан, Францыя) і Кіруючы к-т, які кіруе арг-цыяй паміж з ’ездамі. Штаб-кватэра МДФЖ (Кіруючы к-т і Сакратарыят) знаходзідца ў Парыжы (да 1989 — y Берліне). МІЖНАР0ДНАЯ ІНФАРМАЦЬІЙ НАДАВБДАЧНАЯ СІСГЭМА ПА ІІРАБJIÉMAX АХ0ВЫ НАВАКбЛЬНАГА АСЯР0ДДЗЯ, I н ф a т э р а. Арганізавана ў 1972 y сістэме Міжнароднай праграмы ААН па навакольным асяроддзі (ЮНЕП) як глабальная сетка абмену аператыўнай інфармацыяй аб стане навакольнага асяроддзя, пошуку і выяўленні крыніц тэхн. і інш. інфармацыі па навакольным асяродцзі. Забяспечвае інфармацыяй пра атмасферу, клімат, хім. рэчывы, энергет. рэсурсы, чысціню вады, землекарыстанне, адходы вытв-сці, прыродаахоўнае заканадаўства і інш. Кіраванне сісгэмай ажыццяўляецца ЮНЕП (пггаб-кватэра ў Найробі, Кенія). У складзе сістэмы каардынацыйнае бюро пры штаб-кватэры і міжнар. сетка нац. цэнтраў (178 нац. цэнтраў, 11 цэнтраў рэгіянальнай службы і 34 спец. цэнтры рэгіянальных крыніц). Крыніцы інфармацыі размешчаны ў мін-вах і цэнтрах дакументацыі, НДІ, ун-тах, няўрадавых і грамадскіх арг-цыях, агенцтвах ААН, ЮНЕСКА і прыватных агенцтвах. На Беларусі цэнтр дзейнічае з 1982. Ў 1993 створаны Бел. рэгіянальны цэнтр супрацоўніцгва Інфатэра. У.Я.Рошчын. МІЖНАР0ДНАЯ КАНФЕДЭРАЦЫЯ СВАБ0ДНЫХ ПРАФСАІ03АЎ (МКСП; International Confederation of Free Trade Unions), міжнароднае прафс. аб’яднанне. Створана ў 1949 на ўстаноўчай канферэнцыі ў Лондане правымі прафс. лідэрамі ЗША і Вялікабрытаніі пасля расксшу Сусветнай федэрацыі прафсаюзаў. У пач. 1999 уключала 213 нац. прафс. арг-цый (124 млн. чл.). Вышэйшы орган МКСП — Кангрэс, які склікаецца раз y 4 гады. Кангрэс выбірае Выканком і ген. сакратара (Б.Джордан). Выканком выбірае прэзідэнта МКСП (Л.Трутман). Бягучую работу вядзе Сакратарыят (знаходзіцца ў Бруселі). Афіц. оріан МКСП — шготыднёвік «Free Labour World» («Свет свабоднай працы»).
Міжнар. к-там мер і вагі ў 1968 на аснове T 1 першасных узнаўляльных тэмпературных пунктаў (рэперных пунктаў; напр., трайны пункг вады, пункгы rei м іж н а р 0 д н а я к а н ф е д э р Ац ы я ne ння неону, зацвердзявання серабра), ХРЫСЦІЯНСКІХ ПРАФСАІ03АЎ кожнаму з якіх нададзена пэўнае зна(МКХП; International Confederation of чэнне т-ры. Адрозніваюць міжнар. пракChristian Trade Unions), міжнароднае тычныя т-ры Кельвіна (768) і Цэльсія аб’яднанне прафсаюзаў, заснаванае ў (t68), пры гэтым t68 = 768-273,15 K, 1 °С= 1920. 3 кастр. 1968 — Сусветная канфе= 1 К. Т-ра, вызначаная па МПТШ-68, дэрацыя працы. y межах хібнасцей вымярэнняў супадае МІЖНАР0ДНАЯ МАРСКАЯ АРГАНІ- з т-рай па тэрмадыдамічнай шкале, якая прынята ў фізіцы за асноўную. ЗАЦЫЯ (International Maritime Organi zation; IMO), спецыялізаваная ўстанова МІЖНАР0ДНАЯ РАБ0ЧАЯ ДАІІАAAH, міжнар. міжурадавая арг-цыя. Засн. ў 1959 як Міжурадавая марская М0ГА, М і ж р a б д a п , міжнародная кансультатыўная арг-цыя (да 1982) y арг-цыя рабочай салідарнасці ў 1921 — 35. Утворана ў вер. 1921 на Міжнар. мэтах садзейнічання міжнар. супрацоўканферэнцыі к-таў дапамогі насельніцніцгву ў галіне марскіх перавозак і марскому гандлю. Мэты ІМО: служыць тву галадаючых раёнаў Сав. Расіі, якая апаратам для супрацоўніцгва і абмену праходзіла ў Берліне. Ахазвала вял. дапамогу сав. працоўным харчаваннем, інфармацыяй паміж урадамі па тэхн. медыкаментамі, машынамі, a з 1922 гал. пытаннях, якія адносядца да міжнар. чынам вытв.-тэхн. дапамогу (у т л . сагандл. суднаходства; садзейнічаць адмедзейнічала перасяленню ў СССР груп не дыскрымінадыйных дзеянняў і зазамежных рабочых). Падтрымлівала лішніх абмежаванняў урадаў, закранаю- класавую і нац.-вызв. барацьбу працоўчых міжнар. гандл. суднаходства, a так- ных капіталіст. краін, дапамагала ахвясама прыняцце норм па забеспячэнні рам стыхійных бедстваў, удзельнічала ў бяспекі на моры і папярэджанні забру- змаганні з фашызмам. Сярод заснавальджвання мора з суднаў. Вышэйшы ор- нікаў і дзеячаў М.р.д. вядомыя паліт. ган ІМО — Асамблея, якая склікаецца дзеячы, вучоныя, пісьменнікі: К.Цэтраз y 2 гады. Паміж сесіямі Асамблеі кін, А.Эйнштэйн, Р.Ралан, A.Барбюс, работай ІМО кіруе Савет. Штаб-кватэра Ь.Шоу і інш. У М.р.д. ўваходзілі нац. ІМО размешчана ў Лондане (Вяліка- секцыі з індывід. і калект. членствам (у брытанія). тл . сав. прафсаюзы ў якасці калеісг. члена). Дзейнасць арг-цыі каардынаваў МІЖНАР0ДНАЯ п р а г р а м а а а н п а ЦК (да 1933 — y Берліне, потым y ПаНАВАКблЬНЫМ АСЯР0ДДЗІ (United рыжы), які выбіраўся на кангрэсах Nations Environment Program; ЮНЕП), (1921, 1922, 1925, 1927, 1929, 1931). міжурадавая праграма, створаная па іні- Спыніла існаванне ў 1935. цыятыве Стакгольмскай канферэнцыі М1ЖНАР0ДНАЯ СІСІЭМА АДЗІНАК ААН па праблемах навакольнага асяроддзя і рашэнні Ген. асамблеі ААН (франц. Système International d’Unitées; (1972). У праграме ўдзельнічаюць прад- CI), сістэма адзінак фізічных велічынь, стаўнікі 113 краін і 40 міжнар. арг-цый. прынятая 11-й Генеральнай канферэнЗабяспечвае і каардынуе ў міжнар. цыяй па мерах і вазе (1960). Створана маштабе мерапрыемствы па ахове і па- для уніфікацыі вымярэнняў фіз. велілятыэнні наваксшьнага асяроддзя. Асн. чынь і замены вял. колькасді сістэм кірункі дзейнасці: ахова сусв. акіяна і адзінак, што ўзніклі на аснове метрычпаветра ад забруджвання, ахова і рацы- най сістэмы мер. Складаецца з 7 асн. янальнае выкарыстанне глеб і павы- адзінак: даўжыні — метр, масы — кішэнне іх урадлівасці, перапрацоўка і лаграм, часу — секунда, сілы эл. току — утылізацыя прамысл. адходаў, распра- ампер, тэрмадынамічнай т-ры — кельцоўка метадаў назірання за біясферай він, сілы святла — кандэла, колькасці па ўплыве на яе гасп. дзейнасці (мані- рэчыва — моль; 2 дадатковых: плоскага торынг) і інш. Супрацоўнічае з Міжна- вугла — радыян, драсторавага вугла — родным саюзам аховы прыроды і прырод- стэрадыян. Ахоплівае ўсе галіны навукі і тэхнікі, устаных рэсурсаў, Навуковым камітэтам па наўлівае пэўную сувязь y вымярэннях мех., праблемах навакольнага асяроддзя, цеплавых, эл. і інш. велічынь. Асн. і дадапсоЮНЕСКА і інш. ЮНЕП каардынуецца выя адзінкі сістэмы даюць магчымасць пры адм. саветам, y склад якога ўваходзяць дапамозе вызначальных ураўненняў атрымаць прадстаўнікі болып як 60 краін. Штаб- неабходную колькасць кагерэнтаых (без увякватэра ў г. Найробі (Кенія). У 1984 дзення якіх-н. каэфіцыентаў прапарцыянальвыд-ва «Беларуская Эндыклапедыя» імя насці) выгворных адзінак. 18 вытворных адзімаюць спец. найменні: бекерзль, ват, веП.Броўкі ўзнагароджана сярэбраным нак бер, вольт, генры, герц, грэй, джоўль, зіверт, медалём ЮНЕП за прапаганду прыро- 'кулон, люкс, люмен, ньютан, ом, паскаль, сідаахоўнай дзейнасці і актыўнае пашы- менс, тэсла, фарад. Найменні інш. вьггворных рэнне прыродазнаўчых ведаў. адзінак утвараюцца праэ найменні асн., даМ.М.Пікулік. датховых і некаторых выгворных адзінак. Напр., адзінка шчыльнасці мае найменне к і МІЖНАРОДНАЯ ПРАКТЫЧНАЯ ТЭМ- л а г р а м на к у б і ч н ы метр, адзінка ўдзельнай цеплаёмістасці — д ж о ў л ь на ПЕРАТЎРНАЯ HIKAJIÂ (МПТШ-68), к і л а г р а м • к е л ь в і н. Перавахшая кольтэмпературная шкала, устаноўленая касць асн. і выгворных адзінак СІ сваімі па-
340__________МІЖНАРОДНАЯ
мерамі зручная для прагсгыкі. Выкарыстанне дольных адзінак і кратных адзінак дае магчымасць падабраць патрэбныя памеры адзінак пры вымярэнні кожнай фіз. велічыні. Большасць краін свету прыняла М.с.а. для абавязковага ці пераважнага выкарыстання. У б. СССР (у т.л. y Беларусі) з 1.1.1980 было ўстаноўлена абавязковае выкарыстанне М.с.а. ва ўсіх галінах навукі, тэхнікі і нар. гаспадаркі, a таксама пры выкладанні фізіка-тэхн. дысцыплін. Літ.\ Б y р д y н Г.Д. Справочннк по международной снстеме еданнц. 3 нзд. М., 1980; Б о л с у н А.Н., В о л ь ш т е й н С.Л. Едннмцы фнзнческлх велнчнн в школе. Мн., 1983; С т о ц к н й Л.Р. Фнзнческяе велнчнны н нх еднннцы: Слрав. М , 1984. А.І.Болсун. МІЖНАР0ДНАЯ ФВДЭРАЦЫЯ БАРАЦББІТ0Ў СУПРАЦІЎЛÉHНЯ (Fé dération Internationale des Résistants; ФІР), міжнароднае аб’ядданне нац. асадыядый б. удзельнікаў Руху Супраціўлення, партызан, вязняў фаш. канцлагераў, ахвяр фаш. рэжыму. Утворана ў 1951. Аб’яддоўвае 75 нац. арг-цый з 27 краін (1998). Вядзе барацьбу за мір, судраць адраджэння фашызму ва ўсіх яго формах, y абарону правоў і інтарэсаў барацьбітоў Супраціўлення. Вышэйшы орган — кангрэс, на якім выбіраюцца прээідэнт, відэ-прэзідэнты, члены Бюро і Ген. Савета. Выканаўчы орган — Сакратарыят. Штаб-кватэра ў Вене. ІМІЖНАР0ДНАЯ ФЕДЭРХЦЫЯ ЖУРНАЛІСТАЎ (МФЖ; International Fede ration of Journalists). Засн. ў 1952 як альтэрдатыва Міжнароднай арганізацыі журналістаў (МАЖ) журналісцкімі арг-цыямі дзяржаў, якія ў 1946 выйшлі з МАЖ. Яе мэты: абарона свабоды друку, лавышэнне прафесійдага ўзроўню журналістаў, збор, захавадне, публікацыя статыстычных і інш. дакументаў, што ўяўляюць цікавасць з лрафесійнага пункту погляду. Вышэйшы орган — кангрэс, паміж кангрэсамі — кіруючае бюро. Ш таб-оатэра ў Бруселі (Бельгія). Выдае дггоквартальны інфармацыйны бюлетэнь «IFJ Information» («Інфармацыя МФЖ») на англ., ням. і франц. мовах, a таксама неперыядычныя выданні пераважна прафес. характару. м іж н а р о д н а я ф е д э р Ац ы я па АСТРАНАЎТЫЦЫ, (МФА; Internatio nal Astronautical Federation), навуковая арганізацыя, якая займаецца лраблемамі даследавання і асваендя касм. прасторы ў мірных мэтах, уключаючы пытанні ракетнай тэхнікі і касм. драва. Засн. ў 1950. Аб’яддоўвае навук. арг-цыі больш як 40 краін, y тл . Расіі, Украіны, Казахстана. Mae кансультатыўны статус пры ЮНЕСКА і Міжнар. саюзе электрасувязі. Штаб-кватэра і Сакратарыят y Парыжы.
МІЖНАР0ДНАЯ ФЕДЭРАЦЫЯ ПА АЎТАМАТЬІЧНЫМ KIPABÂHHI (Inter national Federation of Automatic Control ІФАК), навуковая арганЬацыя, якая садэейнічае развіццю тэорыі аўтам. кіра-
нага алімп. руху. Створаны 23.6.1894 МІЖНАРОДНЫ__________ 341 вання і яе дастасаванняў. Засн. ў 1957. (Парыж) па ініцыятыве П. дэ КубертэАсн. мэты: абмен навук.-тэхн. інфармацыяй паміж вучонымі і спецыялістамі на. МАК арганізуе Алімпійскія гульні. У першы склад МАК выбраны прадстаў- Здаваць яму справаздачы аб выкарысрозных краін, каардынацыя навук. даснікі Аргенціны, Багеміі, Бельгіі, Венг- танні пазык. Сродкі МБРР ствараюцца ледаванняў, правядзенне міжнар. кангрэсаў і сімпозіумаў. На 1-м канірэсе рыі, Вялікабрытаніі, Грэцыі, ЗША, Іта- ў выніку ўзносаў удзельнікаў і размяІФАК (Масква, 1960) удзельнічала 29 ліі, Новай Зеландыі, Расіі, Франдыі і шчэння аблігацый на міжнар. рынках Швецыі; яны сталі арганізатарамі нац. пазыковага капіталу. Вышэйшы орган краін, на 14-м кангрэсе (Пекін, 1999) — 68 краін. Сакратарыят — y г. алімп. к-таў (НАК) y сваіх краінах. Ста- банка — савет кіраўніцтва. Праўленне Лаксенбург (Аўстрыя). Беларусь супра- тутны дакумент МАК — Алімпійская знаходзіцца ў Вашынгтоне. цоўнічае з ІФАК праз Над. асацыяцыю хартыя. У абавязкі МАК уваходзіць рэпа аўтам. кіраванні (з 1994). М.П.Савік. гулярнае правядзенне зімовых і летніх М ІЖ НАР0ДНЫ BÏ3HEC, прадпры Алімп. гульняў, іх пастаяннае ўдаскана- мальніцкая дзейнасць, якая ажыццяўля,М1ЖНАР0ДНАЯ ФЕДЭРАЦЫЯ ПА ленне, кіраванне развіццём аматарскага ецца з контрагентамі інш. краін. Перадумовы інтэрнадыяналізацыі эканам. ДАКУМЕНТАЦЫІ (МФД), міжнарод- слорту ў свеце. МАК лрымае рашэнні і фін. лрацэсаў склаліся ў пач. 20 ст. аб прызнанні НАК і міжнар. сдарт. фенае аб’яднанне навук. устаноў і міжнар. Пасля 2-й сусв. вайны развіццё інтэграарг-цый, інфарм. службаў і спецыяліс- дэрацый (МСФ); вызначае праграму дыйных лрацэсаў прывяло да з’яўлення таў. Засн. ў 1895. Чл. МФД — спецыя- Алімп. гульняў; з ’яўляецца вышэйшай лісты больш 70 краін міжнар. урадавых інстанцыяй пры вырашэнні пытанняў, і імклівага пашырэння якасна новай формы буйнога бізнесу — транснадыяі няўрадавых арг-цый. Mae кансульта- звязаных з іх арг-цыяй і правядзеннем; нальных карпарадый (ТНК), якія ўставыбірае алімпійскі горад; засноўвае і тыўны статус пры ЮНЕСКА і шэрагу міжнар. і рэгіянальных арг-цый. Мес- прысуджае алімп. ўзнагароды. Сесіі навілі кантроль над значнай доляй сусв. рынку і сёння адыгрываюць вядучую цазнаходжанне — г. Гаага (Нідэрлан- МАК збіраюхша штогод, y алімп. годзе двойчы — y час зімовых і летніх гуль- ролю ў сістэме міжнародных эканамічды). няў; праводзяцца алімп. кангрэсы. У ных адносін. Актыўнаму асваенню заМІЖНАР0ДНАЯ ФЕДЭРАЦЫЯ ФІЛАдерыяд ламіж сесіямі работай кіруе Вы- межных рынкаў нац. каліталам вядучых канком МАК. У яго складзе: прэзідэнт краін спрыяла лашырэнне сучасных С0ФСЫХ ТАВАРЬІСТВАЎ, (МФФТ), (выбіраедца на 8 гадоў), 3 відэ-прэзі- форм сувязі, паляпшэнне сусв. трансд. арганізацыя, якая аб’ядноўвае філасофшляхоў, фарміраванне сістэмы крэдытскія таварыствы і інстытуты. Створана ў дэнты і 5 членаў (на 4 гады). Для кож- на-грашовых сувязей, пгго ахоплівае 1948. Найвышэйшы кіруючы орган — най краіны выбіраедда звычайна 1 член ўвесь свет. Разам са знешнегандл. абмеМАК. У сістэме МАК ёсць пастаянныя генеральная асамблея і выбраны ёю какамісіі, якія займаюцца рознымі пытан- нам таварамі і паслугамі і вывазам капімітэт. Штаб-кватэра ў Парыжы. Дзейнямі алімпійскага руху (камісіі па допус- талу ў пазыковай форме значнае месца насць МФФТ звязана з распрацоўкай ку слартсменаў да ўдзелу ў Алімп. гуль- занялі прамыя фін., вытв. і тэхнаЛ. суфілас. вучэнняў і арганізацыяй даследавязі паміж прадпрыемствамі розных ванняў. Садзейнічае ўзаемаабмену ідэй і нях; фінансавая, юрыд., мед., узнагаро- краін, розныя формы навук.-тэхн., дная, па культ. праграме, лрэсе і інш.). поглядаў, развіццю творчых сувязей паБюджэт складаецца з даходаў ад прода- культ. і інш. супрацоўніцтва. Урады між філосафамі розных краін y духу гужу правоў паказу Алімл. гульняў ла тэ- прамыслова развітых краін (асабліва ў манізму і ўзаемнай павагі, пашырэнню лебачанні, ахвяраванняў і інш. Афіц. Зах. Еўропе) садзейнічаюць развіццю і кантакгаў паміж ін-тамі, т-вамі і перымовы МАК — франц. і англ. Выдае паглыбленню міжнар. эканам. сувязей ядычнымі выданнямі па праблемах фіштомесячны бюлетэнь-часопіс «Revue кампаній і капіталаў, ад чаго ў значнай ласофіі. У міжнар. філас. кангрэсах стулені залежыць стан нац. эканомікі, прымаюць удзел члены Беларускага фі- Olympique» («Алімпійскі аглвд») на загрузка вытв. магутнасцей, узровень франц., англ. і ісп. мовах, a таксама ласофскага таварыства. беспрацоўя і інш. У выніку капіталы афіц. даведачную і інш. л-ру. свабодна міірыруюць з адной краіны ў МІЖНАР0ДНАЯ ФІНАНСАВАЯ КАРМІЖНАР0ДНЫ АРБІТРАЖ, гл. Ар- друіую ў пошуках найб. спрыяльных ПАРАЦЫЯ (МФК; International Finance бітраж міжнародны. умоў для свайго выкарыстання. Corporation), спецыялізаваная ўстанова В.А.Дадалка. АСТРАНАМІЧН Ы AAH. Створана ў 1956 як філіял Міжна- МІЖНАР0ДНЫ М ІЖ НАР0ДНЫ ВАЁННЫ ТРЫБУроднага банка рэканструкцыі і развіцця CAIÔ3 (MAC; International Astronomical (МБРР) для капіталаўкладанняў y пры- Union), навуковая арганізацыя, якая са- НАЛ (МВТ), міжнародны суд. оріан па ватны сектар'краін, якія сталі на шлях дзейнічае развіццю астраноміі ва ўсіх яе праследаванні і пакаранні гал. ваен. развіцця. У 1995 y МФК уваходзіла 161 аспектах. Засн. ў 1919. Асн. мэты: каар- злачынцаў. Першы М.в.т. для пакарандзяржава (у тл . Рэспубліка Беларусь; з дынацыя ў міжнар. маштабе астр. дас- ня гал. ваен. злачынцаў еўрап. краін, 1992). Мэта МФК — садзейнічанне ледаванняў (астрафізіка, зорная астраякія змагаліся на баку фаш. Германіі, эканам. развіццю краін-членаў шляхам номія, радыёастраномія, планетныя сіс- створаны 8.8.1945 паводле Лонданскага заахвочвання інвестыцый прыватнага тэмы, фундаментальная астраномія і пагаднення паміж урадамі СССР, ЗША, капіталу за мяжой, пераважна ў краіны, інш.), афіцыйнае дрысваенне назваў і Вялікабрытаніі і Францыі. Да пагадненякія развіваюцца, a ў апошнія гады ва абазначэнняў астр. целам і дэталям іх ня далучыліся 19 краін. Месцазнахоўсходне-еўрап. краінах. Вышэйшы ор- паверхні і інш. Члены MAC 60 краін джанне — Берлін, месца правядзення ган МФК —• Савет кіраўнікоў, бягучую (1999). Сакратарыят — y Парыжы. суд. працэсу — г. Нюрнберг (гл. Нюрндзейнасць карпарацыі накіроўвае дыАА.Шымбалёў. бергскі працэс). М.в.т. для Д. Усходу рэктарат на чале з прэзідэнтам МФК. БАНК РЭКАН- створаны 19.1.1946 y выніку дагаднення Капітал карпарадыі складаецца з узно- МІЖНАР0ДНЫ паміж Кітаем, Францыяй, Нідэрландасаў краін-удзельніц; найб. ўзносы зроб- СТРЎКЦЫІ I РАЗВІЦЦЯ (МБРР; мі, Канадай, Новай Зеландыяй, ЗША, лены ЗША, Вялікабрытаніяй, Францы- International Bank for Reconstruction and Вялікабрытаніяй, СССР, Аўстраліяй яй і інш. развітымі краінамі. Да крыніц Development), спецыялізаваная ўстанова (пазней далучыліся Філіпіны і Індыя) з фінансавання МФК адносяцца таксама AAH. Створаны ў 1945 паводле рашэн- мэтай асуджэння яп. ваен. злачынцаў y крэдыты МБРР, адлічэнні ад прыбыт- няў канферэнцыі ў Брэтан-Вудсе 2-й сусв. вайне. Суд. працэс адбыўся ў каў, сродкі ад вернутых крэдытаў і пры- (ЗША, 1944). Асн. задачы: стымуляван1946—48 (гл. Такійскі працэс). цягнугыя на міжнар. рынках. не эканам. развіцця краін-удзельніц; МІЖНАР0ДНЫ ВАЛІ0ТНЫ ФОНД МІЖНАРОДНЫ АЛІМПІЙСКІ КАМІ- садзейнічанне развіццю міжнар. гандлю (МВФ; International Monetary Fund), і падтрыманне гаіацежных балансаў. ТЙТ(МАК; International Olympic Com Краіны — атрымальнікі крэдытаў абаспецыялізаваная ўстанова AAH, засн. ў mittee), вышэйшы кіруючы орган сучас- вязаны выконваць рэкамендацыі банка. 1947 паводле рашэнняў канферэнцыі ў
342__________
м іж н а р о д н ы
Брзтан-Вудсе (ЗША, 1944). Рэспубліка Беларусь з’яўляецца чл. МВФ з 1992. Мэты МВФ: садзейнічаць міжнар. супрацоўнідгву ў валютна-фін. галіне і развіццю сусв. гандлю, рэгуляваць валютныя адносіны краін-удзельніц. Фонд прадастаўляе кароткатэрміновыя і доўгатэрміновыя крэдыты, яго актывы ствараюдца пераважна за кошт узносаў (квот) дзяржаў-удзельнід. Праўленне МВФ знаходзідца ў Вашынгтоне (аддзяленне — y Парыжы). МІЖНАР0ДНЫ г Ан ДАЛЬ, сукупнасць знешняга гандлю розных краін свету; працэс сусв. гандлю. Зыходныя прынцыпы М.г. сфармуляваў y 1919 шведскі вучоны Э.Ф.Хекшэр, y 1930-я г. развіў яго вучань Б.Олін. Паглыбленне тэарэт. уяўленняў пра М.г. звязана з развіццем y пач. 1950-х г. пракгычнага эканоміка-матэм. мадэліравання (В.Лявонцьеў, М.Дуглас). На тэарэт. узроўні адрозніваюць a ў т a р к і ю (урад краіны стварае такую сістэму абмежаванняў, пгго знешні гандаль робіцца нявыгадным, настае ізаляцыя краіны ад знешняга свету), і с і с т э м у с в а б о д н а г а г а н д л ю (адсугнічаюць абмежаванні ў гандлі). Павелічэнне гандл. абмежаванняў, або палітыка пратэкцыянізму, забяспечвае ахову інтарэсаў унутр. вытворцы, a іх зняцце, або лібералізацыя, садзейнічае павелічэнню знешнегандл. абароту краіны і выцясненню неканкурэнтаздольнай прадукцыі імпартнымі таварамі. Выбар форм і спосабаў удзелу краін y М.г. вызначае стратэгію правядзення дзярж. інвестыцыйнай палітыкі. ВЛДадалка. МІЖНАР0ДНЫ ГЕАФІЗІЧНЫ ГОД (МГГ), перыяд з 1.7.1957 да 31.12.1958 (18 месяцаў), на працягу якога на зямным шары праводзіліся геафіз. назіранні за станам эямной кары, атмасферы, акіянаў паводле адзінай праграмы і адзінай методыкі. Праводзіўся пасля Міжнародных палярных гадоў y год макс. сонечнай акгыўнасці вучонымі 67 краін. Арганізаваны комплексныя экспедыцыі, y т.л. ў Арктыку, Антарктыку, высакагорныя раёны, акіяны, запушчаны штучныя спадарожнікі Зямлі і інш. Даследаванні прадоўжаны да 31.12.1959 y межах праграмы міжнар. геафіз. супрацоўніцтва. МІЖНАР0ДНЫ ДАГАВ0Р, гл. Дагавор міжнародны. МІЖНАР0ДНЫ ДЗЕНЬ АБАР0НЫ ДЗЯЦЁЙ, дзень мабілізацыі міжнар. сусв. грамадскасці ў абарону дзяцей ад пагрозы вайны, за захаванне іх здароўя, за іх выхаванне і адукацыю на дэмакр. аснове. Устаноўлены ў 1949 на Маскоўскай сесіі Савета Міжнар. дэмакр. федэрацыі жанчын y адпаведнасці з рашэннямі яе 2-га кангрэса. Адзначаецца штогод 1 чэрвеня. Упершыню адзначаны ў 1950 y 51 краіне.
МІЖНАР0ДНЫ ДЗЕНЬ СТУД^НТАЎ, дзень міжнар. салідарнасці студэнцтва. Устаноўлены ў 1941 y Лондане на міжнар. сустрэчы студэнтаў краін, якія змагаліся з фашызмам. Адзначаецца штогод 17 лістапада. Дата ўзята ў памяць студэнтаў Чэхаславакіі — герояў Супраціўлення: 17.11.1939 многія кіраўнікі Саюза студэнтаў Чэхаславакіі былі арыштаваны ням.-фаш. акупац. ўладамі і расстраляны, бсшьш за тысячу студэнтаў і выкладчыкаў ВНУ адпраўлены ў канцлагер, многія ВНУ закрыты. Упершыню адзначаны ў 1941. Правядзенню М.д.с. пагмрэднічае тыдзень барацьбы за мір і дружбу (10— 17 лістапада). МІЖНАР0ДНЫ ДЗЕНЬ T3ÂTPA, міжнароднае тэатр. свята. Асн. мэта — пашырэнне творчай садружнасці тэатр. дзеячаў і прапаганда ўсіх відаў тэатр. мастацтва. Устаноўлены ў 1961 y Вене 9-м кангрэсам Міжнар. ін-та т-ра па прапанове прэзідэнта Фінскага нац. цэнтра Ківімаа. 3 1962 адзначаецца штогод 27 сак. ў многіх краінах свету, y тл . на Беларусі. МІЖНАР0ДНЫ Ж АН0ЧЫ ДЗЕНЬ 8 САКАВІКА, дзень міжнар. салідарнасці жанчын y барацьбе за эканам., сац. і паліт. роўныя правы з мужчынамі. Рашэнне аб штогадовым свягкаванні М.ж.д. прынята ў 1910 на 2-й Міжнар. канферэнцыі жанчын-сацыялістак y Капенгагене (Данія) па прапанове К.Цэткін. Упершыню праводзіўся ў 1911 y Германіі, Аўстрыі, Швейцарыі і Даніі. У Расіі ўпершыню праведзены ў 1913, y Беларусі — y 1914. У СССР з 1965 паводле рашэння Вярх. Савета СССР непрацоўны дзень; захаваў такі статус пад інш. назвамі і ў многіх краінах СНД, y т.л. ў Рэспубліцы Беларусь. М ІЖ НАР0 ДН Ы ЗБОР СІГНАЛАЎ, зборнік сігналаў для сувязі паміж марскімі суднамі, a таксама паміж суднамі і берагавымі сігнальнымі станцыямі розных краін. Сігналы выкарыстоўваюцца ў выпадках, звязаных з бяспекай плавання, выратаваннем і аховай жыцця чалавека на морьі пры наяўнасці цяжкасцей моўных зносін. М.з.с. універсальны і дазваляе весці перагаворы з дапамогай сцяжкоў, семафора, пражэктара, тэлегр. і тэлеф. радыёсувязі і інш. Першы М.з.с., складзены ў 1885 y Вялікабрытаніі, меў каля 70 тыс. сігналаў (выкарыстоўвалася 18 сцяжкоў). У далейшым неаднаразова пераглядаўся, удакладняўся і ўхваляўся на спец. міжнар. канферэнцыях (1889, 1927, 1932, 1942, 1959, 1961). М.з.с., прыняты ў 1965, набыў сілу ў 1969, уключае каля 2 тыс. сігналаў, кожны з якіх мае пэўнае сэнсавае значэнне, пгго дазволіла значна спрасціць 1 скараціць аб’ём збору. М ІЖ НАР0 ДН Ы ЗВЫЧАЙ, правіла, якое склалася ў выніку працяглага выкарыстання ў адносінах паміж многімі або некаторымі дзяржавамі, але не замацаванае ў міжнар. дагаворах. З’яўляецца крыніцай права ў тых выпадках, калі адносіны не адрэгуляваны дагаворам міжнародным. Неабходнай умовай
прызнання М.з. крыніцай права з’яўляецца прызнанне яго ўсімі або некаторымі дзяржавамі. Звычаі, y аснову якіх пакладзены прынцыпы суверэнітэту і роўнасці, абавязковыя для ўсіх краін; іншыя М.з. дзейнічаюць для дзяржаў, якія іх прызналі. М1ЖНАР0ДНЫ КААІІЕ РАТЫЎН Ы АЛЬЯНС (МКА; International Co-opera tive Alliance), міжнародная няўрадавая арг-цыя, якая аб’ядноўвае нац. і рэгіянальныя саюзы кааператываў. Засн. ў 1895. Асн. мэты: развіццё каап. руху, супрацоўнштва паміж каап. арг-цыямі розных краін. Аб’ядноўвае apr-цыі каля 80 краін, больш за 540 млн. чл. Mae кансультатыўны статус пры Эканамічным і сацыяльным савеце ААН. Месцазнаходжанне — Жэнева. МІЖНАР0ДНЫ КАМІТЙТ ЧЫ РBÔHATA КРЬІЖА (МКЧК), міжнародная арг-цыя дапамогі ахвярам вайны і стыхійных бедстваў. Створаны ў кастр. 1863 на канферэнцыі прадстаўніхоў 16 краін па ініцыятыве К.Дзюнана. 3 гэтага часу пачалі ўзнікаць над. т-вы Чырв. Крыжа (у мусульм. краінах — Чырв. Паўмесяца). Для каардынацыі сваіх намаганняў y 1919 нац. т-вы стварылі Лігу т-ваў Чырв. Крыжа (цяпер Ліга т-ваў Чырв. Крыжа і Чырв. Паўмесяца). Сумесна з МКЧК яны склалі Міжнар. Чырв. Крыж (з 1986 — Міжнар. рух Чырв. Крыжа і Чырв. Паўмесяца). Пад уплывам і пры ўдзеле МКЧК распрацаваны і прыняты Гаагскія канвенцыі 190*7 пра законы і звычаі вайны, Канвенцыя пра ваеннапалонных 1929 і Жэнеўскія канвенцыі 1949 пра ахвяр вайны. Цэнтр. орган — Міжнар. камісія Чырв. Крыжа. Бел. т-ва Чырв. Крыжа ўваходзіць y МКЧК з 1995. Нобелеўскія прэміі міру 1917, 1945, 1963. МІЖНАР0ДНЫ КАМУНІСТЬІЧНЫ РУХ, пашыраная ў свеце леварадыкальная ідэйна-паліт. плынь, якая кіруецца ў сваёй дзейнасці поглядамі К.Маркса і У.І.Леніна на сацыялізм і камунізм і мае на мэце пабудову ў свеце камуніст. грамадства, першая фаза якога — сацыялізм. Аб’ядноўвае камуніст. і ідэйна блізкія да іх сацыяліст. і рабочыя партыі. Узнік y 1840—50-я г. амаль адначасова з марксізмам як састаўная частка міжнар. рабочага руху. Першай камуНіст. арг-цыяй быў створаны ў 1847 Co am камуністаў, які аб’ядноўваў камуніст. і карэспандэнцкія к-ты шэрагу зах.-еўрап. краін. У напісаным для Саюза Марксам і Ф.Энгельсам «Маніфесце Камуністычнай партыі» (1848) выкладзена праграма міжнар. рэв. рабочага руху і абгрунтавана неабходнасць стварэння паліт. партыі пралетарыяту. Камуніст. (марксісцкая) плынь дамінавала ў Інтэрнацыянале 1-м (1864—76), y с.-д. і сацыяліст. партыях, што стварылі Інтэрнацыянал 2-і (1889— 1922). Да канца 19 — пач. 20 ст. камуніст. рух і сацыял-дэмакратыя развіваліся на агульнай аснове марксізму як паралельныя гоіыні ў рамках с.-д. і сацыяліст. пар-
тый, потым адзіны сусв. сацыяліст. рух распаўся на 2 самаст. плыні — садыялдэмакр. і камуністычную, якія разышліся ў поглядах на стратэгію і такгыку эаваявання паліт. улады, сутнасць, шляхі і спосабы пабудовы сацыялізму. Сацыялдэмакраты (Э.Бернштэйн і інш.) прыйшлі да высновы, што асобныя палажэнні марксізму не пацвердзіліся часам або ўстарэлі. Прадстаўнікі камуніст. гшыні працягвалі адстойваць марксісцкія палажэнні аб выключна рэв. шляху дасягнення сацыялізму як першай стадыі камунізму праз класавую барацьбу і дыктатуру пралетарыяту ў якасці абранага гісторыяй класа. Найб. відным выразнікам гэтай плыні ў пач. 20 ст. стаў лідэр рас. бальшавікоў Ленін. Пасля 1-й сусв. вайны с.-д. і сацыяліст. партыі канчаткова раскалоліся, з іх выйшлі лрадстаўнікі рэв. марксізму, якія сталі называць сябе камуністамі і пачалі ствараць уласныя камуніст. партыі. Гэтаму працэсу снрыяла Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 y Расіі. Няўдалай спробай прымірыць і аб’яднаць сацыяліст. рух з камуністычным было стварэнне і непрацяглае існаванне т. зв. «Інтэрнацыянала 2 1/2» (1921—23). Але ў 1919, са стварэннем Камуністычнага Інтэрнацыянала (Камінтэрна), рашэнні кіруючых органаў якога былі абавязковымі для партыйчленаў, М.к.р. аформіўся ў самаст. паліт. сілу. У 1920—50-я г. факгычным цэнтрам усяго М.к.р. быў СССР. Грамадска-паліт. з’явы, якія мелі месца ў гэтай краіне (паліт. рэпрэсіі, культ асобы І.В. Сталіна, абмежаванасць паліт. правоў асобы, празмерная роля дзяржавы ў грамадстве і інш.) негатыўна адбіваліся на ўсім камуніст. руху. У 1920-я г. з М.к.р. вылучылася леваэкстрэмісцкая плынь — трацкЬм (ад імя ЛД.Троцкага), прадстаўнікі якога ў 1938 стварылі т. зв. *Інтэрнацыянал 4-ы». Станоўчая роля камуністаў y барацьбе супраць фашызму за свабоду і незалежнасць сваіх краін y гады 2-й сусв. вайны забяспечыла значны рост колькасці кампартый, узмацненне іх уплыву ў асобных краінах і ў свеце ў цэлым. У 14 краінах Еўропы, Азіі і Лац. Амерыкі (Куба) кампартыі заваявалі паліт. ўладу. Склалася Сусв. сацыяліст. сістэма. У 1980-я г. камуніст. і блізкія да іх рабочыя 'партыі дзейнічалі больш як y 90 краінах і аб’ядноўвалі больш за 80 млн. членаў. СССР пад кіраўніідвам КПСС дамогся поспехаў y развіцці эканомікі і культуры. У 1960—70-я г. СССР, насельніцтва якога складала 6% ад насельніцтва зямнога шара, даваў 1/5 сусв. прамысл. вытворчасді. Пасля роспуску Камінтэрна (1943) прадпрымаліся новыя спробы каардынацыі М.к.р. У 1947—56 y Бялградзе (да 1948) і Бухарэсце (з 1948) працавала Інфарм. бюро камуніст. і рабочых партый з правам каардынацыі іх дзейнасці (уваходзілі партыі 9 краін Еўропы). Вял. значэнне для згуртавання М.к.р. мелі нарады прадстаўнікоў камуністычных і рабочых партый (маскоўскія 1957, 1960, 1969, шматлікія рэгіянальныя). У 1958—90 y
Празе выдаваўся тэарэт. і інфарм. часопіс «Проблемы мдра д соцдалдзма». 3 канца 1940-х г. спробьі КПСС навязваць кампартыям інш. краін свой вопыт барацьбы за ўладу і сацыяліст. будаўніцтва сустракалі нарастаючае супраціўленне з іх боку. На гэтай глебе М.к.р. перажыў шэраг новых расксшаў. У 1948 адмовілася ад сав. мадэлі пабудовы сацыялізму і адасобілася ад М.к.р. Камуніст. партыя Югаславіі, y 1961 выступіла супраць крьгтыкі культу асобы Сталіна і факгычна выйшла з М.к.р. Албанская партыя працы. Найб. значны раскол y М.к.р. унесла ўзнікненне ў канцы 1950 — пач. 60-х г. мааізму (левадагматычны ўхіл y Кампартыі Кітая і шэрагу інш. партый y Азіі і дробных груповак y розных рэгіёнах свету, ад імя Мао Цзэдуна). У 2-й пал. 1970 — пач. 80-х г. y кампартыях Зах. Еўропы пашырыліся тэорыі «еўракамунізму». Іх прыхільнікі выступалі за мадэрнізацыю марксізму-ленінізму ў адпаведнасці з зах.-еўрап. эканам. і сац.-паліт. рэчаіснасцю, за плюралістычную мадэль сацыялізму. «Еўракамунпм» быў асуджаны КПСС і кампартыямі сацыяліст. іфаін. Зніжэнне тэарэт. ўзроўню дзейнасці камуніст. партый, дагматызацыя марксізму, недастатковая ўвага да распрацоўкі новых ідэй, акасцянеласць арганізац. структуры, форм і метадаў работы кампартый, адмова ад плюралізму ў меркаваннях, праследаванне іншадумства, адсутнасць шырокай сац. базы, сапраўднай сувязі з рабочым рухам, патрэбнага ўзаемадзеяння, a часта і варожасць да інш. левых сіл абумовілі іфызіс М.к.р. ў каяцы 1980 — пач. 90-х г., y выніку якога арганоаваны і каардынаваны М.к.р. факгычна перастаў існаваць. У выніку эканам. і паліт. крызісу (1989—91), абумоўленага пралікамі і дэфармацыямі ў дзейнасці КПСС і інш. камуніст. партый, камуністы страцілі ўладу ў краінах Усх. Еўропы i СССР. Распад СССР і забарона КПСС прывялі да спынення фін. падтрымкі, якую яна аказвала кампартыям многіх краін. У 1989—91 спынілі існаванне навук. і навуч. нац. і міжнар. цэнтры, што займаліся распрацоўкай камуніст. праблематыкі, перасталі выходзіць або пераймяноўваліся і змянілі накіраванасць камуніст. тэарэт. выданні. Ва ўсім свеце знізіўся ўплыў камуніст. партый, скарацілася іх колькасць і парушылася ўнутр. адзінства партый, рэзка зменшылася колькасць членаў. Асобныя кампартыі змянілі свае назвы, статуты, праграмы і ператварыліся ў сацыял-дэмаіфатычныя (у Італіі, Венгрыі, Польшчы, Славакіі, Балт. краінах). Кампартыя Францыі ўяўляе сабой гібрыд сацыял-дэмакратызму і камунізму. Камуніст. партыі Расіі, Украіны, Беларусі (гл. Камуністычная партыя Беларусі і Партыя камуністаў беларуская), Сербіі, з істотнымі агаворкамі таксама Румыніі і Чэхіі сталі на шлях абнаўлення пры захаванні вернасці марксізму-ленінізму. Кампартыі Вялікабрытаніі, Іспаніі, ЗША не адыгрываюць прыкметнай ролі ў жыцці сваіх
МІЖНАРОДНЫ
343
краін. Аднак камуніст. погляды не страцілі сваёй прыдягальнасці ў значнай часткі насельніцтва шэрагу краін свету. Кітай, Куба, В’етнам, Паўн. Карэя працятваюць ісці па шляху сацыялізму. Правячая Камуністычная партыя Кітая налічвае 58 млн. членаў (1997), Камуніст. партыя Рас. (КПРФ) — 530 тыс. членаў, аб’яднаных y 24 тыс. пярвічных арг-зацый. На прэзідэнцкіх выбарах 1996 яе кандыдат атрымаў каля 30 млн. галасоў выбаршчыкаў. На выбарах 1999 y Дзярж. думу Расіі камуністы атрымалі (па парт. спісах) найб. колькасць галасоў выбаршчыкаў (24,3% ад агульнай колькасці тых, хто галасаваў). М.к.р. імкнецца ісці па шляху абнаўлення, пераадолення лжэсацыялізму, развіцця марксісцка-ленінскай тэорыі ў новых умовах. У чэрв. 1999 на міжнар. сустрэчы прадстаўнікоў камуніст. і рабочых партый y Афінах (Грэцыя) былі прадстаўлены 55 партый з 50 краін. Л і т Парпш н партайные снстемы современной Европы. М., 1994; Соцяалвзм н демократня для XXI в. М., 1997; Е г о р о в АН. Есть лн y Республякн Беларусь соцналнстаческая перспекінва? / / Весн. Бел. дзярж. экан. ун-та. 1997. № 2; Коммунясты: А.М.Ягораў. право на власгь. М., 1998.
МІЖНАР0ДНЫ КОД TABÂPAŸ, гл. ў арт. Штрыхавы код. МІЖНАР0ДНЫ КРЭДЬІТ, форма міжнар. эканам. супрацоўніцгва, пры якой дзяржавы, банкі і фін. арг-цыі, a таксама інш. юрыд. і фіз. асобы адных краін выдзяляюць сродкі адпаведным контрагентам інш. краін. Сугнасць міжнар. крэдытных адносін заключаехада ў тым, што крэдытор прадастаўляе пазычальніку ў часовае карыстанне пэўныя рэсурсы ў таварнай або грашовай форме для развіцдя канкрэтных галін або на пэўныя мэты нац. эканомікі і для пашырэння ўзаемных гасп. сувязей. Асн. віды М.К.: міждзярж. (міжурадавы), банкаўскі, фірменны (камерцыйны.). У залежнасці ад тэрмінаў выдачы адрозніваюць кароткатэрміновыя, сярэднетэрміновыя і доўгатэрміновыя М.к. Паводле харакгару пазыкі бываюць таварныя, інвестыцыйныя і валютныя (грашовыя). Таварныя крэдыты характЗрны для сферы знешняга гандлю і выдзяляюцца ў выглядзе паставак прамысл., харч. і інш. тавараў. Іх пагашэнне і выплата на іх працэнтаў ажыішяўляюіада звычайна таварамі традыц. экспарту краіны-пазычальніцы. Інвестыцыйныя крэдыты выкарыстоўваюцца пры будаўніцгве, расшырэнні, рэканструкцыі прамысл., трансп., с.-г. і інш. аб’ектаў y выглядзе камплеюгных паставак машын, абсталявання або поўнага будаўнійтва за кошт сродкаў крэдытора. Такія пазыкі звычайна прадастаўляюцца на кампенсацыйнай аснове і пагашаюцда лрадукцыяй тых лрадпрыемстваў, на затраты якіх гэтыя пазыкі лрызначаліся. Валютныя крэдыты выдаюцца ў свабод-
3 4 4 __________ м іж н а р о д н ы на канверсаванай або інш. валюце, золаце. МІЖНАР0ДНЫ МАНІТ0РЫНГ, міжнародная сістэма сачэння за шырокамаштабнымі, y тл . агульнапланетарнымі, працэсамі і з ’явамі ў біясферы, уключаючы антрапагенныя ўздзеянні на прыроду і іх вынікі, якая ствараецца і развіваецца на базе міжнар. пагадненняў і праграм навук. даследаванняў. Складае арганізац. аснову глабальнага, a таксама базавага, біясфернага і рэгіянальнага маніторынгу (гл. адпаведныя арт.). Агульную ч. глабальнага маніторынгу ажыццяўляе Сусв. метэаралагічная арг-цыя, галіновыя раздзелы — Міжнар. агенцгва па атамнай энергіі (МАГАТЭ), Міжнар. саюз аховы прыроды і прыродных рэсурсаў (МСАП), Сусв. арг-цыя аховы здароўя, ЮНЕСКА (праграмы «Чалавек і біясфера», «ЮНЕСКА—Чарнобыль»), Міжнар. арг-цыя па пытаннях сельскай гаспадаркі і харчавання, міжнар. служба назіранняў за станам Сусв. акіяна і інш. Намаганні па стварэнні сістэмы М.м. каардынуе Міжнародная Праграма ААН па навакольным асяроддзі (ЮНЕП). МІЖНАР0ДНЫ МУЗЬІЧНЫ CABÉT (ММС; Conseil international de la musi que), міжнародная музычная арг-цыя. Створана ў 1949 пры ЮНЕСКА (Парыж). Аб’ядноўвае шэраг муз. прафес. і аматарскіх арг-цый і муз. дзеячаў. Mae на мэце ўстанаўленне і развіццё сувязей паміж нац. і міжнар. муз. арг-цыямі і каардынацыю іх дзейнасці; правядзенне кангрэсаў, конкурсаў, фестываляў, сімпозіумаў і інш. Раз y 2 гады збірае Ген. асамблеі. Штогед праводзіць т.зв. трыбуны кампазітараў і выканаўцаў, раз y 2 гады — форумы музыкі Азіі і Афрыкі. Выдае час. «The World of Music» («Свет музыкі»). У ММС уваходзяць нац. муз. к-ты каля 60 краін. У яго схладзе 16 міжнар. арг-цый, найб. буйныя — Міжнар. т-ва сучаснай музыкі, Міжнароднае таварыства музыказнаўства, Міжнар. федэрацыя муз. моладзі, Міжнар. савет муз. фальклору. МІЖНАР0ДНЫ НАВУК0ВА-ТЭХНІ ЧНЫ ЦЭНТР, (МНТЦ), міжурадавая арганізацыя, якая садзейнічае пераарыентацыі ведаў і вопыту вучоных, звязаных з распрацоўкай і вьпв-сцю зброі масавага знішчэння, на мірную дзейнасць. Засн. Еўрапейскім саюзам, Расіяй і ЗША (1992). Асн. мэты: фінансаванне грамадз. праектаў, заахвочванне і пашырэнне магчымасцей навук.-тэхн. супрацоўнііггва, a таксама фінансаванне і арганізацыя семінараў і навуч. курсаў. У 1994 да МНТЦ далучыліся з мэтай фінансавання Фінляндыя, Швецыя, Нарвегія, y 1998 — Карэя. Беларусь далучылася да МНТЦ y 1994, y 1996 адкрыта Бел. рэгіянальнае аддзяленне МНТЦ.
м іж н а р 0 д н ы
п а д зёл п р Ац ы , найвышэйшая форма грамадскага тэр. падзелу працы; спецыялізацыя асобных краін па вытв-сці пэўных відаў прадукцыі, якімі яны абменьваюцца. Неабходнасць абмену вынікамі вытв-сці абумовіла ўзнікненне міжнароднага гандлю. Да машыннай стадыі М.п.п. грунтаваўся на прыроднай аснове — розніцах y прыродна-кліматычных умовах краіны, геагр. становішчы, рэсурсах і энергіі; эканам. адносіны краін былі сканцэнтраваны пераважна на абмене прадуктамі, што не вырабляліся ў сваёй краіне. 3 усталяваннем буйной машыннай індустрыі дыфэренцыяцыя вытв-сці паглыбілася, пачаліся міжнац. спецыялізацыя і кааперацыя, таварны абмен паміж краінамі. Паступова М.п.п. ахапіў усе струкгурныя элементы грамадскага падзелу працы, a абмен, што ажыццяўляўся на міжнар. узроўні, і сам паспрыяў паглыбленню падзелу працы паміж буйнымі сферамі эканомікі, узмацніў прадметную, тэхнал. і падэтальную спецыялізацыю. Сучасны этап сусветнагасп. сувязей характарызуецца ўсё большым нарастаннем залежнасці, абумоўленай пераводам вытв-сці ў развітых эканам. сістэмах на новую тэхнал. базу. Новы якасны стан вытв. сіл стымуляваў інтэрнацыяналЬацыю ўзнаўленчых працэсаў, якая праяўляецца ў 2 асн. формах: інтеграцыі і транснацыяналізацыі (стварэнне міжнац. вытв. комплексаў). Гл. таксама Геаграфія сусветнай гаспадаркі, Знешнеэканамічныя сувязі, Падзел працы.
МІЖНАР0ДНЫ ПАЛЯРНЫ ГОД (МПГ), перыяд адначасовых геафіз. назіранняў y палярных абласцях і асобных герных ледавіковых раёнах Зямлі па агульнай праграме і адзінай методыцы. У 1-ы МПГ (жн. 1882 — жн. 1883) геафіз., метэаралагічныя і некаторыя біял. назіранні вяліся 12 краінамі ў 13 пунктах паўн. палярнай вобласці і ў 2 — паўд. палярнай вобласді. 2-і МПГ (жн. 1932 — жн. 1933) уключаў таксама першыя радыёзондавыя, радыёфіз. і акустычныя назіранні атмасферы, экспедыцыйныя назіранні з суднаў, вывучэнне горных ледавікоў. Назіранні праводзіліся 45 краінамі на больш як 100 станцыях. Пра 3-і МПГ (1957—58) гл. Міжнародны геафізічны год. М1ЖНАР0ДНЫ CABÉT АХ0ВЫ ПТЎШАК, (International Council for Bird Preservation), міжнародная асацыяцыя нацыянальных арніталагічных і прыродаахоўных арганізацый. Засн. ў 1922 (з 1993 Bird Libe International). Дамагаецца захавання біял. разнастайнасці і ўстойлівага карыстання прыроднымі рэсурсамі шляхам аховы птушак і іх месцапражыванняў, a таксама адукацыі насельніцгва. Mae партнёраў і прадстаўнікоў болып чым y 100 краінах. Афід. стратэгія і праграмы М.с.а.п. абмяркоўваюцца кожныя 4 гады на сусв. і рэгіянальных канферэнцыях. Кіруючы орган — Сусв. савет, каардынацыйны — сакратарыят. Самая аўтарытэтная ў свеце арг-цыя па
пьгганнях статуса птушак сусв. фауны і пагрозы іх існаванню. М.с.а.п. супра- ! цоўнічае з рэсп. т-вам «Ахова птушак Беларусі». А.Я.ВінчэўаА. | МІЖНАР0ДНЫ CABÉT НАВУК0ВЫХ САІ03АЎ (МСНС; International Council of Scientific Unions), навуковая арг-цыя, якая аб’ядноўвае міжнар. саюзы, нац. навук. ўстановы і асацыяцыі па прыродазнаўчых і дакладных навуках. Бярэ пачатак ад Міжнар. асацыяцыі I акадэмій (засн. ў 1899), y 1918— 19 рэарганізавана ў Міжнар. даследчы савет, з 1931 сучасная назва. Аб’ядноўвае больш за 20 міжнар. навук. і нац. навук. I устаноў розных краін. Садзейнічае правядзенню міжнар. навук. праграм, навук. кангрэсаў і інш. У сістэме савета дзейнічаюць навук. і спецыялізаваныя I к-ты па антарктычных і водных дасле- Г даваннях, праблемах навакольнага асяроддзя і інш. МІЖНАРОДНЫ САНІЗ А хбвы П РЫ Р0Д Ы I ПРЫ Р0ДНЫ Х РЭСЎРСАЎ (МСАП; International Union for Conservation of Nature and Natural Resources). Засн. ў 1948. Уключае больш за 500 устаноў з 130 дзяржаў і 24 міжнар. арг-цыі. Задачы МСАП: наладжванне міжнар. кантролю за станац аб’екгаў прыроды і выкарыстаннем прыродных рэсурсаў, улік і ахова рэдкіх і знікаючых відаў жывёл і раслін (Міжнар. Чырв. кніга), каардынацыя міжнар. супрацоўніцтва па ахове прыроды. Супрацоўнічае з ЮНЕСКА (праграма «Чалавек і біясфера»), Сусв. фондам аховы дзікай прыроды і інш. Вышэйшы орган МСАП — Ген. асамблея, якая склікаецда раз y 3 гады. Штаб-кватэра ў Швейцарыі (г. Моржэ). МСАП прыняў удзел y арганізацыі і правядзенні 1-га Міжнар. кангрэса па біясферных запаведніках y Мінску (1983). М.М.Пікулік. МІЖНАРОДНЫ САЮЗ БЫЛЬІХ MA JIA I É IH IX ВЙЗНЯЎ ФАШЬІЗМУ (МСБВФ) к р a і н С Н Д, грамадскапатрыят. арг-цыя. Створана ў 1986 на базе Сав. дзіцячага фонду імя У.ІЛеніна (да 1992 наз. «Дзеці вайны 1941— 45»). Уваходэяць саветы б. вязняў краін СНД і Прыбалтыкі, y тл . Беларуская асацыяцыя бшых непаўналетніх вязняў фашызму. Аб’ядноўвае больш за 450 000 малалетніх вязняў фашызму (1999). Асн. задача — сац. абарона б. малалетніх вязняў, якія пацярпелі ў гады 2-й сусв. вайны ў канцлагерах Германіі, Польшчы і інш. месцах прымусовага ўтрымання прафаш. рэжымаў дзяржаў Еўропы. У саюзе ёсць секцыя «Дзецівязні — інваліды Вял. Айч. вайны». Вышэйшы орган МСБВФ — з ’езд. Цэнтральны савет арг-цыі знаходзідца ў Маскве, пры падтрымцы германа-бел., -рас. і -ўкр. фовдаў «Узаемаразуменне і прымірэнне», з 1992 y Маскве на рус. мове выдаецца газ. «Судьба». Адбылося 8 з’ездаў МСБВФ, y т.л. 4-ы ў г. Брэст (22.6.1995).
; |
] ]
Літ.: Асколкі болю. Брэст, 1999; Л н т в н н о в В.В. Поезд нз ночн Клев, 1989. М.П.Клімец. МІЖНАР0ДНЫ CA1Ô3 ГЕАЛАПЧНЫХ НАВЎК (МСГН), навуковая арганізацыя, якая каардынуе даследаванні глабальных геал. праблем, садзейнічае міжнар. супрацоўніцтву ў галіне навук аб Зямлі. Засн. ў 1961. Членамі саюза з’яўляюцца нац. геал. арг-цыі больш як 110 краін. Mae пастаянныя камісіі, камітэты, кансультатыўныя саветы. Уваходзідь y склад Міжнар. савета навук. саюзаў. Сакратарыят знаходзіцца ў г. Тронхейм (Нарвегія). Разглядаюцца пытанні, звязаныя з выяўленнем і ацэнкай энергет. і мінер. рэсурсаў, небяспечных геал. працэсаў, з праблемамі глабальных змен y прьфодзе і ўплыву геал. працэсаў на навакольнае асяроддэе. Выконваюцца: міжнар. праграмы геал. карэляцыі, праекты па мадэліраванні радовішчаў карысных выкапняў, «Цыркум-Атлантык» і інш. Выдае геал. час. «Episodes» («Эпізоды»), 3 1997 y склад саюза ўваходзіць Бел. нац. камітэт геолагаў (штаб-кватэра ў Ін-це геал. навук Над. АН Беларусі). АЛМахнач. МІЖНАР0ДНЫ CAIÔ3 ТЭАРЭТЫЧНАЙ I ПРЫКЛАДНбЙ XÎMII (Inter national Union of Pure and Applied Chemistiy; ІЮПА.К), міжнародная няўрадавая арганізацыя, якая ўваходзіць y Міжнар. савет навук. саюзаў. Засн. ў 1919. Членамі саюза з’яўляюцца навук. ўстановы (АН, хім. т-вы, н.-д. саветы) 44 краін, 15 краін маюць статус назіральнікаў. Штаб-кватэра ў г. Оксфард (Вялікабрытанія). Асн. задача саюза — каардынацыя даследаванняў, якія патрабуюць міжнар. ўзгаднення, кантролю і стандартызацыі. Ажыццяўляе распрацоўкі агульных прынцыпаў і правіл наменклатуры рэчываў, тэрміналогіі, сімволікі, адзінак вымярэнняў, якія выкарыстоўваюць y хіміі; займаецца стварэннем эталонаў і стандартных метадаў для навук. даследаванняў, хім. вьггв-сцей, сельскай гаспадаркі, медыцыны, зборам, аналізам і публікацыяй дакладных колькасных даных y галіне хіміі і хім. тэхналогіі. Саюз выдае часопісы: «Chemistiy International» («Міжнародная хімія»), «Pure and Applied Chemistry» («Тэарэтычная i прыкладная хімія»), «International Newsletter on Chemical Education* («Міжнародныя навіны xiмічнай адукацыі»). Праводзіць штогадовыя навук. кангрэсы па актуальных праблемах сучаснай хіміі. Т.Т.Лахвіч. МІЖНАР0ДНЫ CAIÔ3 ЭЛЕКТРАСЎВЯЗІ (МСЭ; International Telecom munication Union), міжнародная спецыялізаваная арганізацыя, якая садзейнічае ўдасканаленню і рацыянальнаму выкарыстанню сродкаў электрасувязі (тэлегр., тэлеф. і радыё). Засн. ў 1865. Да 1932 наз. Міжнар. тэлеграфны саюз, з 1947 спецыялізаваная ўстанова ААН. Месцазнаходжанне — Жэкева. Асн. мэты: каардынацыя ў міжнар. маштабе дзейнасці краін і транснац. карпарацый
y галіне эксплуатацыі, мадэрнізацыі і стварэння новых тэлекамунікацый, размеркаванне паміж дзяржавамі радыёчастот і іх рэгістрацыя, распрацоўка мер па ліквідацыі перашкод пры рабоце радыёстанцый і інш. Члены МСЭ болып за 160 дзяржаў (1990), y tjt . Беларусь. МІЖНАР0ДНЫ СУД ААН, галоўны судовы орган ААН, адзін з 6 асн. органаў гэтай арг-цыі. Засн. ў 1945. Статут суда, які падпісаны 26.6.1945 і набыў сілу 24.10.1945, з ’яўляецца неад’емнай чаеткай Статута ААН. Дзяржавы — чл. ААН аўтаматычна становяцца ўдзельнікамі Статута М.с. ААН. Вырашае спрэчкі, перададзеныя яму дзяржавамі ў адпаведнасці з нормамі міжнар. права; дае кансультатыўныя заключэнні па прававых пытаннях пры запыде спецыяльна на гэта ўпаўнаважаных міжнар. органаў: Ген. Асамблеі ААН, Савета Бяспекі ААН або з дазволу Ген. Асамблеі ААН інш. органаў і ўстаноў ААН. Суд складаецца з 15 судцзяў, якія выбіраюцца на 9 гадоў Гей. Асамблеяй і Саветам Бяспекі ААН. Склад суда абнаўляецца на трэць кожныя 3 гады. Кандыдаты ў суддзі вылучаюцца нац. групамі Пастаяннай палаты Трацейскага суда. Сярод членаў М.с. не павінна быць 2 грамадзян з адной дзяржавы. Суддзі дзейнічаюць незалежна ад сваіх урадаў. Правілы разгляду спраў замацаваны ў Рэгламенце суда 1978. Бакамі ў суд. працэсах могуць быць толькі дзяржавы, што далі згоду на разгляд пэўнай справы. Бакі маюць права зрабіць заяву аб прызнанні імі юрысдыкцыі М.с. абавязковай па пэўных катэгорыях спраў або абумовіць выключэнне з кампетэнцыі суда некаторых прававых пытанняў. Працэдура суд. працэсу складаецца з 2 частак: пісьмовай, y якой удзельнікі прадстаўляюць дакументы і матэрыялы, і вуснай, дзе ў публічным пасяджэнні заслухоўваюцца прадстаўнікі дзяржаў, адвакаты, сведкі. Рашэнне суда, вынесенае большасцю галасоў суддзяў y закрытым пасяджэнні, з ’яўляецца абавязковым для бакоў. Месцазнаходжанне суда — Гаага (Нідэрланды). Г.М.Івановіч. МІЖНАР0ДНЫ ФОНД СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАГА РАЗВІЦЦЯ (Internati onal Fund for Agricultural Development; ІФАД), спецыялізаваная ўстанова AAH. Засн. ў 1977. Членамі ІФАД з ’яўляліся 139 дзяржаў (1985). Мэта ІФАД — мабілізацыя дадатковых сродкаў для развіцця сельскай гаспадаркі ў краінах, якія сталі на шлях развіцця, праз ажыццяўленне праекгаў і праграм, прызначаных для бяднейшага сельскага насельніцтва. 55% першапач. капіталу фонду складаюць узносы развітых краін. Вышэйшыя органы ІФАД: Савет кіраўнікоў (прадстаўнікі краін-членаў), Выканаўчы савет на чале з прэзідэнтам. Месцазнаходжанне — Рым. МІЖНАР0ДНЫ ЦЭНТР НАВУК0ВАЙ I ІЭХНІЧНАЙ ІНФАРМАЦЫІ (МЦНТІ), міжурадавая арг-цыя па са-
МІЖНАРОДНЫЯ_________ 345 дзейнічанні развіццю міжнар. сістэмы навук. і тэхн. інфармацыі. Створаны ў 1969 краінамі—членамі Саюза эканам. узаемадапамогі. Членамі (на 1.6.1999) з’яўляюцца 16 краін, y тл . Беларусь. Цэнтр ажыццяўляе даследаванні і распрадоўкі ў галіне інфарм. тэхналогіі, забяспечвае інфарм. абслутоўванне арг-цый краін, якія ўваходзяць y яго. Месцазнаходжанне цэнтра г. Масква. МІЖНАР0ДНЫ ЭКАЛАГІЧНЫ УНІВЕРСІТ^Т і м я АДз.С a х a р a в а. Засн. ў 1992 y Мінску як Міжнар. каледж па радыеэкалогіі імя А.Дз.Сахарава. 3 1994 Міжнар. ін-т па радьгеэкалогіі, з 1999 сучасная назва. У 1999/2000 навуч. г. ф-ты: радыеэкалогіі; радыебіялогіі і экалаг. медыцыны; павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў y галіне радыяцыйнай і экалагічнай бяспекі; дауніверсітэцкай падрыхтоўкі. Навучанне дзённае. Аспірантура з 1995. Савет па абароне дысертацый па экалогіі з 1999. 3 1994 працуе кафедра ЮНЕСКА. Mae: цэнтры Нац. па выпрабаванні біял. актыўнасці хім. злучэнняў, 2 рэсп. па радыяцыйнай і экалаг. бяспецы (інфармавання насельніцтва і навукова-навуч.), лінгвістычны; спец. аддзелы (інфарм.-выдавецкі, тэхн. сродкаў навучання, новых адукац. тэхналогій); н.-д. сектар, y складзе якога 12 лабараторый, y тл . лабараторыя гістэхналогій; лакальную камп’ютэрную сетку з выхадам y Інтэрнет; навукова-навучальную палявую станцыю ў Хойніхах. МІЖНАР0ДНЫ ю н А ц к і ДЗЕНЬ (МЮД), інтэрнацыянальнае свята моладзі, якое праводзілася ў 1915—45 паводле рашэння Бернскай міжнар. канферэндыі моладзі (крас. 1915) з мэтай мабілізаваць модадзь свету на барацьбу за мір, супраць захопніцкіх войнаў. Адзначаўся масавымі дэманстрацыямі і мітынгамі. 1-ы МЮД гграведэены 3.10.1915 (у Расіі ў вер. 1917). 3 1916 святкаваўся ў 1-ю нядзелю вер., з 1932 — 1 верасня. У 1919—43 праводзіўся пад кіраўніцтвам Камуністычнага інтэрнацыянала моладзі. 3 1945 замест МЮД штогод 10 ліст. адзначаецца Сусв. дзень моладзі. МІЖНАР0ДНЫЯ АДН0СІНЫ, сукупнасць эканамічных, палітычных, прававых, ваенных, дыпламатычных, інфармацыйных і інш. сувязей і ўзаемаадносін паміж народамі, дзяржавамі і саюзамі дзяржаў, a таксама міжнар. арганізацыямі, аб'яднаннямі і рухамі, якія выступаюць на міжнар. арэне. Фарміраванне і развіццё іх адбывалася ў старажытнасці на падставе кантактаў паміж плямёнамі і народамі і пад уплывам аб'екгыўных жыццёвых патрэбнасцей (сумеснае пакланенне агульным багам, барацьба з варожымі нашэсцямі, абарона правоў уласных грамадзян і іншаземцаў і г.д.). Вял. якасныя змены ў М.а. прыпадалі на пераломныя перыя-
346_________ МІЖНАРОДНЫЯ ды ў гісторыі (змены цывілізацый, рэвалюцыі, культ. ўздымы і інш.). Рэвалюцыі ў якасці ідэалаў М.а. паміж дзяржавамі дэкларавалі свабоду, роўнасць незалежна ад формы праўлення, правы народаў на самаст. паліт. і культ. развіццё, гуманіст. адзінства права і маралі, што не выключала ў далейшым барацьбу розных краін за падзел свету на сферы ўплыву. У 20 ст. М.а. развіваліся пад уплывам аб’ектыўных факгараў і падзей (1-я і 2-я сусв. войны, уздым нац.-вызв. руху, абмежаванне ўзбраенняў), a таксама працэсаў разрадкі міжнар. напружанасці і сцвярджэння прынцыпу мірнага суіснавання, умацавання калектыўнай бяспекі і міру. Распад СССР, a таксама сацьмльна-паліт. пераарыентацыя былых сацыяліст. краін Еўропы выклікалі змяненне раскладу міжнар. сіл і іх балансу. Напярэдадні 21 ст. М.а. захоўваюць тэндэнцыю ў кірунку паступовага дэмакр. і гуманіст. развіцця і ахопліваюць праблемы міжнар. і рэгіянальнай бяспекі, супрацоўніцтва ў галіне эканомікі, навукі і тэхнікі, аховы навакольнага асяроддзя, узаемадэеяння ў культ. і гуманіт. галінах. Рэспубліка Беларусь y сваіх адносінах з інш. краінамі і народамі свету зыходзідь з агульнапрынятых прынцыпаў і норм міжнар. права; яна мае дыпламат. адносіны з 124 краінамі, з ’яўляецца членам 49 міжнар. міжурадавых арг-цый, выступае за ўмацаванне ролі ААН і АБСЕ y справе забеспячэння міжнар. бяспекі і стабільнасці. В.І.Боўш.
Кожная з сістэм мае 24 штучныя спадарожнікі Зямлі (ШСЗ) на спец. арбітах і сетку наземных станцый вызначэння каардынат ШСЗ і інш. параметраў. Апаратура карыстальніка прымае навігацыйныя радыёсігналы ад 4 ШСЗ і аўтаматычна вызначае каардынаты, скорасць руху і дакладны час аб'екта на зямлі, моры ці ў паветры і на ўбудаваным дысплеі паказвае напрамак руху да зададзенага пункга на электроннай карце мясцовасці. Навігацыйная інфармацыя ад прыёмніка можа выкарыстоўвацца таксама для работы аўтапілота, радара ці інш. апарата. Другое прызначэнне М.існ.с. — аўтам. сачэнне за месцазнаходжаннем рухомых аб’екгаў (напр., з мэтай бяспекі руху). У гэтым выпадку рухомы аб’ект дадаткова мае спец. апаратуру для перадачы навігацыйнай інфармацыі на дыспетчарскі цэнтр, налр., авіяхамланіі, параходства, аўгамаб. ці аўгобуснага парку. А.П. Ткачэнка. МІЖНАР0ДНЫЯ ЛЁНІНСКІЯ П Р б МІІ МІРУ, ганаровыя ўзнагароды, якія прысуджаліся К-там па Міжнар. Ленінскіх прэміях міру (сгвораны ПрэзідЫумам Вярх. Савета СССР з удзелам прадстаўнікоў міралюбівых арг-цый інш. краін) грамадзянам любой краіны і міжнар. грамадскім арг-цыям за выдатныя заслугі ў барацьбе за мір і дружбу паміж народамі. Засн. ў 1949 як Міжнар. Сталінскія прэміі «За ўмацаванне міру і дружбы паміж народамі», y 1956—89 — Міжнар. Ленінскія прэміі «За ўмацаванне міру паміж народамі». Прысуджаліся да 1990. Сярод лаўрэатаў вядомыя палітыкі, вучоныя, дзеячы л-ры і мастацтва: Ф.Жалю-Кюры (1950), Ж .Амаду (1951), П.Робсан (1952), П.Нэруда (1953), Л.Кардэнас (1955), М.СХрушчоў (1958), Сукарна (1959), Д Сікейрас, Р.Кент (1966), С.Альендэ Госенс (1972), I.Гандзі (1985, пасмяротна) і інш.
МІЖНАР0ДНЫЯ АРГАНІЗАЦЫІ, пастаянныя аб’яднанні міжурадавага і МІЖНАР0ДНЫЯ МЕТРАЛАГІЧНЫЯ няўрадавага харакгару, якія ствараюцца на аснове міжнар. пагаднення (статута АРГАНІЗАЦЫІ, арганізацыі, створаныя або інш. ўстаноўчага дакумента) з мэтай на аснове міжнар. пагадненняў для садзейнічання вырашэнню міжнар. ажыццяўлення і захоўвання эталонаў праблем і развіццю ўсебаковага супра- асн. адзінак фізічных велічынь і забеспяцоўніцгва дзяржаў. Пачалі ўзнікаць y 19 чэння міжнар. адзінства мер і вымярэнст., найб. пашырыліся пасля 2-й сусв. няў. У адпаведнасці з Метрычнай канвайны. Маюць устаноўчы дакумент, які венцыяй (падпісана ў 1875 y Парыжы рэгламентуе структуру, асн. мэты і кі- 17 дзяржавамі) Генеральныя канферэнрункі дэейнасці, пастаянны або рэгу- цыі па мерах і вазе склікаюцца не менш лярны характар дзейнасці. У якасці асн. як 1 раз y 6 гадоў і з’яўляюцца найвыметаду дзейнасці выкарыстоўваюць шэйшым органам па ўстанаўленні адзішматбаковыя перагаворы і абмеркаван- нак фіз. велічынь. ні праблем. Рашэнні прымаюцца шляПершая Ген. канферэнцыя адбылася ў хам галасавання або кансенсусу. Іх ра- 1889. Работу па падрыхгоўцы рашэнняў каншэнні, як правіла, маюць сілу рэкамен- ферэнцый вядзе М і ж н а р о д н ы к а м і дацый. Адрозніваюдь міжнародныя між- т э т ме р і вагі , пры якім працуюць 7 урадавыя арганЬацыі і міжнародныя кансультатыўных камітэтаў (па электрычнac ui, фота- і радВіёметрыі, тэрмаметрыі, па вызняўрадавыя арганізацыі, a таксама сус- начэнні метра, секунды, па эталонах для выветныя і рэгіянальныя арг-цыі. мярэння іанізуючых выпрамяненняў, па адзінхах). Ён таксама кіруе работай М і ж М ІЖНАР0ДНЫЯ КАСМІЧНЫЯ НА- н а р о д н а г а б юр о м е р і в а г і — міжнар. навуковай метралагічнай арг-цыі, ВІГАЦЫЙНЫЯ СІСТ^М Ы , спадарож- створанай y 1875 (г. Сеўр, Францыя). У 1956 нікавыя сістэмы вызначэння каардынат створана М і ж н а р о д н а я а р г а н і з а рухомага аб’екта, аснашчанага адпавед- ц ы я па з а к а н а д а ў ч а й м е т р а най апаратурай. Рас. сістэма наз. ГЛА- л о г і і, якая раслрацоўвае мерапрыемствы па НАСС (ад ГЛАбальная НАвігацыйная ліквідацыі перашкод y міжнар. ганда. і навук.-тэхн. супрацоўніцгве, выкліканых няўСпадарожнікавая Сістэма), амерыкан- згодненасцю нармагыўных дакументаў роэская GPS (ад Global Positioning System ных краін. Пыганні метралогіі вывучаюць глабальная сістэма вызначэння каарды- Міжнар. злектратэхн. камісія (засн. ў 1906), нат). Міжнар. арг-цыя па стандартызацыі (засн. ў
1947) і ішп. Гл. тахсама Метрычная сістэма мер. УЛ. Саламаха. МІЖНАР0ДНЫЯ МІЖУРАДАВЫЯ АРГАНІЗАЦЫІ, пастаянныя аб’яднанні дзяржаў, створаныя на падставе распрацаванага і ўзгодненага імі міжнар. пагаднення або інш. ўстаноўчага акта з мэтай каардынацыі намаганняў урадаў па вырашэнні міжнар. праблем і садзейнічання развіццю ўсебаковага супрацоўнііхгва дзяржаў. Спецыфічныя рысы М.м.а.: пастаянны або рэгулярны характар дзейнасці, метад функцыянавання (шматбаковыя перагаворы, адкрытае абмеркаванне пытанняў), працэдура распрацоўкі і прыняцця рашэнняў (абмеркаванне і галасаванне) і характар прынятых рашэнняў, якія, як правіла, не маюць абавязковай сілы і заснаваны на прынцыпе «адна краіна — адзін голас» або на фін. узносе і эканам. становішчы адпаведных краін-удзельнід. Адрозніваюць М.м.а. сусветныя (ААН, ЮНЕСКА, МАГІ і інш.) і рэгіянальныя. МІЖНАР0ДНЫЯ М 0ВЫ , мовы міжнад. (міжэтнічных) і міждзярж. зносін. Падзяляюцца на мовы натуральныя, для якіх функцыя М.м. з’яўляецца рэальнай, але другаснай y адносінах да іх асн. выкарыстання ў ролі нацыянальнай мовы, і штучныя, для якіх функцыя М.м. з’яўляецца першаснай, але не заўсёды рэалізаванай, паколькі не ўсе такія мовы выкарыстоўваюцца ў практыцы міжнар. зносін. Склад М.м. з цягам часу мяняецца. У старажытнасці ў народаў Д. Усходу М.м. была вэньянь (стараж.-кіт. мова), y стараж. дзяржавах Заходняй Азіі ў роэныя эпохі выкарыстоўваліся шумерская, акадская і арамейская мовы. Стараж.-грэч. мова стала агульнай мовай эліністычнага свету, лац. мова — разнамоўнай Рым. імперыі; y сярэдневяковай Еўропе абедзве мовы выступалі ў функцыі М.м. У 16— 17 ст. найб. пашыраная ў свеце М.м. — партугальская, y 18 ст. — франц., y 2-й пал. 19 ст. — англійская. Найб. шырока ўжывальныя М.м., якія маюць статус афідыйных і рабочых моў ААН (англ., араб., ісп., кіт., рус., франц.), лічацца сусв. мовамі. Літ. : Б е л л Р.Т. Соцлолннгвлстшса: Целн, методы н пробл: Пер. с англ. М., 1980; Г о в а р д М. Сучасная культурная антрапалоідя. Мн., 1995; М е ч к о в с к а я Н.Б. Сойнальная ллнгвнстнка. 2 нзд. М., 1996. Н.Б.Мячкоўская. МІЖНАР0ДНЫЯ НЯЎРДДАВЫЯ АРГАНІЗАЦЫІ, міжнародныя аб’яднанні нац. груп, саюзаў і прыватных асоб няўрадавага характару, створаныя імі з мэтай спрыяння міжнар. супрацоўнідтву ў паліт., эканам., навук.-тэхн., культурнай, гуманітарнай і інш. галінах чалавечай дзейнасці. Такія аб’яднанні павінны адпавядаць наст. крытэрыям: ажыццяўляць сваю дзейнасць y больш чым 2 дзяржавах, быдь міжнароднымі паводле сваіх мэт, складу членаў, структуры і фін. падгрымды. У наш час y свеце існуе болыы за 3 тыс. М.н.а.
МІЖНАР0ДНЫЯ П РбМ ІІ МІРУ, ганаровыя ўэнагароды Сусветнага Савета Міру (ССМ). Прысуджаліся ў 1949—91 выдатным дзеячам сусв. навукі і культуры за найлепшыя творы л-ры і мастацтва, навук. працы і кінафідьмы, якія садзейнічалі ўмацаванню міру паміж народамі, a таксама асобным паліт. дзеячам і грамадска-паліт. арг-цыям розных краін за вял. ўклад y справу ўмацавання міру. Заснаваны на 1-м ПарыжскаПражскім Сусв. кангрэсе прыхільнікаў міру ў крас. 1949. Рэгламент М.п.м. зацверджаны на 2-й сесіі Пастаяннага к-та Сусв. кангрэса прыхільнікаў міру (Рым, 28—31 кастр. 1949). ССМ устанавіў (1951) тры формы прэмій: Ганаровыя міжнар. прэміі Міру, Міжнар. прэміі Міру і залатыя медалі Міру (з 1959 — залатыя медалі Міру імя Ф.Жаліо-Кюры). Сярод лаўрэатаў былі Ю.Фучык (1950, пасмяротна), Б .Бартак (1955, пасмяротна), Дз.Дз.ШастаковЫ (1953), Б.Палявой (1959, 1968), І.Р.Эрэнбург (1961), Дж.Нэру (1970, пасмяротна).
МІЖНАР0ДНЫЯ РЙКІ, гл. Рэкі міжнародныя. М1ЖНАР0ДНЫЯ СІЛЫ ААН ПА ПАДТРЫМАННІ МІРУ, гл. Узброеныя сілы ААН. МІЖНАР0ДНЫЯ СПАРТЫЎНЫЯ АБ’ЯДНАННІ, сусветныя і рэгіянальныя міжнар. арг-цыі ў галіне фіз. культуры і спорту. Іх членамі з ’яўляюцца міжнар. і нац. спарт. арг-цыі, асобныя ўстановы і асобы. Адрозніваюць М.с.а.: yн іверсaльныя і спецыяльныя агульнага характ a р y (напр., Міжнар. алімп. к-т, Міжнар. савет фіз. выхавання і спорту і інш.); п а відах с п о р т у ; па галінах ведаў і дзейнасці, якія маюць дачыненне да фіз. культуры і спорту (напр., міжнар. федэрацыі спарт. медыцыны, спарт. прэсы і інш.); а б ’я д н а н н і спартсменаў па прафесійнай прынал е ж н a с ц і (напр., Міжнар. федэрацыя універсітэцкага спорту, Міжнар. спарт. саюз чыгуначнікаў і інш.), рэлігійнай — Міжнар. каталідкі саюз фіз. выхавання і спорту і інш. Большасць М.с.а. кіруюць развіццём аматарскага спорту, некат. аб’ядноўваюць арг-цыі аматараў і прафесіяналаў (напр., міжнар. федэрацыі тэнісу, футбольных асацыяцый). Існуюць М.с.а. прафесійнага спорту (напр., Міжнар. федэрацыя барацьбы). Задачы М.с.а.: садзейнічанне спарт. арг-цыям асобных краін y стварэнні нац. федэрацый, іх прызнанне, устанаўленне і ўмацаванне сувязей з імі, пракгычная дапамога ў іх дзейнасці, кантроль за выкананнем гэтымі арг-цыямі прынятых статутаў; вывучэнне і распаўсюджанне міжнар. вопыту; утварэнне матэрыяльна-фін. базы развіцця фіз. культуры і спорту; удасканаленне, тлумачэнне афіц. міжнар. палажэнняў пэўнага віду спорту; планаванне і арг-цыя міжнар. спаборніцгваў (чэмпіянатаў свету, кантынентаў і інш.); рэгістрацыя і зацвярджэнне рэкордаў (свету, кантынентаў) і інш. Бюджэты М.с.а. складаюцца з членскіх узносаў нац. спарт. арг-цый, прыватных ахвяраванняў, субсідый урадаў і міжурадавых арг-цый, адлічэнняў ад даходаў пры правядзенні спаборніцтваў, ад выдавецкай дзейнасці, платы за права трансляцыі спаборніцтваў па тэлебачанні і інш. Першыя М.с.а. склаліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. (міжнар. федэрацыі веславання, гімнастыкі, міжнар. саюзы канькабежцаў і веласіпедыстаў, Міжнар. алімп. к-т і ішп.). Існуе больш за 200 М.с.а., y т.л. больш за 100 па асобных відах споргу. У 1960-я г. з мэтай кансалддацыі нац. спарт. арг-цый і М.с.а. створаны ў яхасці кансультатыўных арг-цый Ген. асацыяцыя Міжнар. спарт. федэрацый. Ген. асамблея нац. алімп. к-таў і Пасгаянная кансультатыўная канфедэрацыя нац. алімп. к-таў Еўропы.
МІЖНАР0ДНЫЯ РАЗЛІКІ, разлікі паміж дзяржавамі, арг-цьшмі, фірмамі і грамадзянамі, якія знаходзяцца на тэр. розных краін. Выкліканы развіццём міжнар. сувязей і рааліхаў па знешнім гандлі, крэдытах і інвестыцыях, трансп. паслугах, турызме, a таксама па ўтрыманні дьтяамат. прадстаўнііггваў за мяжой, камакдзіроўках, паездках розных дэлегацый і г.д. Бываюць двухбаковыя (ажыццяўляюцца паміж дзвюма краінамі) і шматбаковыя (сродкі ад рэалізацыі тавараў і паслуг выкарыстоўваюцца на пладяжы трэцім краінам). У гэтай сувязі буйнейшыя банкі розных краін падтрымліваюць узаемныя карэспандэнцкія сувязі, адкрываюць адзін аднаму бягучыя рахункі, захоўваюць на іх грашовыя сродкі ў адпаведнай замежнай валюце і выконваюць на аснове ўзаемнасці гоіацежныя і інш. даручэнні, што дазваляе частку плацяжоў рабідь y форме безнаяўных разлікаў. У практыцы М.р. паняцце наяўных разлікаў больш шырокае і часцей выкарыстоўваецца ва ўнугр. тавараабароце, чым y міжбанкаўскіх разліках. У сферы М.р. часта ўзнікаюць праблемы ўстанаўлення і рэгулявання суадносін абмену нац. грашовай адзінкі з замежнай і незбалансаванасці разлікаў з замежнымі краінамі. Увесь комплекс адносін, што ўзнікаюць y працэсе М.р., выяўляецца ў плацежных балансах краін, a іх незбалансаванасць патрабуе механізма выраўноўвання. На эфектыўнасць М.р. істотна ўплывае кан’юнктура на знешнім і ўнутр. рынках, ступень развійдя міжнар. гасп. сувязей і нац. эканомікі, абарачальнасць валют, узровень валюпгнага курса і інш. фактары. Стабільная сістэма М.р. станоўча ўплывае на эканоміку краіны і міжнар. эканам. адносіны. Парушэнне сістэмы М.р. (напр., y перыяд крызісаў, МІЖІIАРЛАМЕН ЦКАЯ АСАМБЛЁЯ эканам. і паліт. ускладненняў) стрымліСНД. Створана паводле Пагаднення аб вае развіццё знешняга гандлю, адмоўна Міжпарламенцкай асамблеі дзяржаў — адбіваецца. на развіцці нац. эканомікі. удзельнід Садружнасці Незалежных У.Р.Залатагораў. Дзяржаў ад 27.3.1992. Яе дзейнасць рэг-
МІЖПЛАНЕТНАЕ_________347 ламентуецца таксама Канвенцыяй аб Міжпарламенцкай асамблеі дзяржаў — удзельніц СНД (падпісана 26.5.1995 y Мінску). На 1.1.2000 y склад М.а. ўваходзілі: Азербайджан, Арменія, Беларусь, Грузія, Малдова, Казахстан, Кыргызстан, Расія, Таджыкістан, Уіфаіна. М.а. з’яўляецца міждзярж. органам СНД; складаецца з парламенцкіх дэлегацый краін-удзельнід, якія выбіраюцца ці прызначаюцца парламентам краіныўдзельніцы са сваіх членаў. М.а. збіраецца на чарговыя і пазачарговыя пленарныя пасяджэнні, якія праводзяцца не радзей як 2 разы на год. Задачамі М.а. з ’яўляюцца: абмеркаванне пытанняў супрацоўніцгва ў розных галінах і падача рэкамендацый па гэтых пытаннях Савету кіраўнікоў дзяржаў і (або) Савету кіраўнікоў урадаў, інш. органам Садружнасці; прыняцце тыповых заканадаўчых актаў і падача іх парламентам краін-удзельніц y якасці рэкамендацый; садзейнічанне ажыццяўленню абмену паміж краінамі-ўдзельніцамі інфармацыяй прававога харакгару. Арганізацыю дзейнасці М.а. ажыццяўляе Савет асамблеі, які складаецца з кіраўнікоў парламенцкіх дэлегацый краін-удзельніц. Пастаянна дзеючым адм. органам з’яўляеода Саіфатарыят. Месца знаходжання М.а. — г. Санкт-Пецярбург. В.В.Бараноўскі. МІЖПАРЛАМЕНЦКІ САЮЗ (МС), міжнародная няўрадавая арг-цыя, якая аб’ядноўвае нац. парламенцкія групы розных дзяржаў. Створаны ў 1889. Мэта М.с. — заахвочванне асабістых кантактаў паміж членамі ўсіх парламентаў і аб’яднанне іх для сумеснай дзейнасці ў справе ўмацавання міжнар. міру, супрацоўніцгва. М.с. мае кансультатыўны статус 1-й катэгорыі пры ААН, падтрымлівае кантакты з яе Сакратарыятам і спецыялізаванымі ўстановамі ААН, асабліва з ЮНЕСКА. У 1999 y саюз уваходзіла больш за 110 дзяржаў, y тл. Рэспубліка Беларусь. Сакратарыят М.с. на чале з ген. сакратаром знаходзідца ў Жэневе (Швейцарыя). МІЖПЛАНЁТНАЕ АСЯР0ДДЗЕ, матэрыяльнае асяроддзе, якое запаўняе прастору ўнутры планетных сістэм Сонца і інш. зорак. Склад і ўласцівасці М.а. вызначаюцца тыпам зоркі. М.а. складаецца з цвёрдых цел (памеры ад 103 м і менш), дробных часцінак і пылу, што ўтвараюцца пры сутыкненнях малых планет і распадзе ядраў камет, a таксама іонаў і элекіронаў, якія выкідваюцца з сонечнай кароны (сонечны вецер), і касмічных прамянёў. Газавая камланента М.а. з-за ўздэеяння сонечнага ветру малая; усюды выяўлены ў нсвял. колькасці нейтральны вадарод (паблізу ар^іты Зямлі яго канцэнтрацыя 0,01 атама y 1 см ). Большасць цвёрдьа цел М.а. рухаецца вакол Сонца паблізу плоскасці эклілтыкі (канцэнтрацыя іх павялічваецца ў налрамку да Сонца). Шчыльнасць часцінак пылу 2—8 г/см . Часцінхі памерам меней за 1 мхм вы-
348
МІЖРАДКОВАЯ
носяцца э Сонечнай сістэмы пад уэдэеяннем светлавога ціску сонечных прамянёў. Каля 16 тыс. т міжпланетных часцінак пылу асядаюць штогод на зямную паверхню. А-А.Шымбалёў. М1ЖРАДК0ВАЯ АПРАЦ0ЎКА IJIÉБЫ, агратэхнічны прыём догляду за раслінамі ў лерыяд іх вегетацыі — рыхленне глебы і падразанне пустазелля ў міжрадкоўях прапашных культур, пладова-ягадных і інш. насаджэнняў. Звычайна праводзяць культыватарамі. Колькасць, гльгбіня і характар апрацовак залежаць ад біял. асаблівасцей культуры, забруджанасці пасеваў, глебавакліматычных і метэаралагічных умоў. Можа спалучацца з акучваннем, падкормкай раслін, наразаннем барознаў для гіаліву, унясеннем пестыцыдаў, пасевам аднагадовш культур, сідэратаў і інш. y міжрадкоўях шматгадовых раслін. Паляпшае паветр. і водны рэжымы глебы, акгывізуе карысную мікрафлору глебы і жыўленне раслін, садзейнічае барацьбе з пустазеллем, шкоднікамі, хваробамі. МІЖРАЁННЫЯ П А ДІіблЬН Ы Я КА МІТЙТЫ КП(б)Б, м і ж р а й к о м ы К П ( б ) Б, кіруючыя парт. органы на акупіраванай ням. фашыстамі тэр. Беларусі ў 1942—44 (у Баранавіцкай і ч. Мінскай абл. называліся міжраённымі падпольнымі партыйнымі цэнтрамі). Ствараліся і дзейнічалі пад кіраўніцгвам ЦК КП(б)Б і абл. падп. к-таў КП(б)Б. Арганізоўвалі і ўзначальвалі ў замацаваных за імі раёнах падп. парт. органы, арг-цыі і групы, кіравалі патрыят. падполлем і парггыз. рухам, ажыццяўлялі паліт. і арганізатарскую работу сярод насельніцтва, наладжвалі выданне газет (гл. Друк падпольны). Адначасова дапамагалі абкомам падбірадь і рыхтаваць кадры для падп. гаркомаў і райкомаў y зонах сваёй дзейнасці. Дзейнічала 11 міжрайкомаў КП(б)Б: Аўгустоўскі (21.11.1943— 19.7.1944), Бабруйскі (11.8— 4.11.1942), Бранскі (снеж. 1943 — 17.7.1944) , Брэсцка-Жабінкаўскі (20.6— 21.7.1944) , Быценскі (24.9—4.11.1943), Жлобінскі (кастр. 1942 — май 1943), Лапскі (23.10.1943— 1.8.1944), Маларыцка-Дамачоўскі (19.6—20.7.1944), Мінскі (3.10.1942—18.9.1943), Слуцкі (жн. 1942 — ліп. 1943), Чыжаўскі (21.11.1943— 13.7.1944) . Ça стварэннем і арганізац. ўмадаваннем раённых падп. к-таў КП(б)Б міжрайкомы расфарміраваны. А.А.Кавалекя. МІЖРАЁННЫЯ ПАДП0ЛБНЫЯ КАМІТ&ТЫ ЛКСМБ, м і ж р а й к о м ы Л K С М Б, йруючыя камсам. органы на акуліраванай ням. фашыстамі тэр. Баранавіцкай, Гомельскай, Магілёўскай і Мінскай абл. y 1942—43. Ствараліся і дзейнічалі пад кіраўнідгвам ЦК ЛКСМБ, падл. парт. органаў і абкомаў ЛКСМБ. У сувязі з недахопам кіруючых камсам. кадраў y тыле ворага ў лач. сваёй дзейнасці міжрайкомы адначасова ўзначальвалі камсам. работу ў некалькіх
раёнах. Яны кіравалі дзейнасцю гарадскіх падп. к-таў ЛК.СМБ, тэрытарыяльнага камсам.-маладзёжнага падлолля, пярвічных камсам. арг-цый y партыз. фарміраваннях, праводзілі паліт. і арганізатарскую работу сярод моладзі, падымалі яе на барацьбу з акупантамі, дапамагалі абкомам ЛКСМБ падбіраць і рыхтаваць кадры для ладп. гаркомаў і райкомаў камсамола ў зонах сваёй дзейнасці. Прадавала 6 міжрайкомаў ЛКСМБ: Бабруйскі (24.8.1942— 1.6.1943), Барысаўскі (18.7.1942—30.7.1943), Жлобінскі (кастр. 1942 — май 1943), Мінскі (18.7.1942—22.11.1943), Наваірудскі (сак. 1943—28.2.1944) і Слуцкі (18.7.1942— 22.11.1943) . Пасля завяршэння камплектавання cend падп. гаркомаў і райкомаў ЛКСМБ, іх арганізацыйнага ўмацавандя М.п.К. ЛКСМБ скасаваны. Р.М.Шавяла. МІЖРАЁННЫЯ ПАДП0ЛБНЫЯ ІІАР ТЫЙНЫЯ ЦЙНТРЫ, міжрайп а р т ц э н т р ы , кіруючыя парт. органы на акудіраванай ням. фашыстамі тэр. Баранавіцкай і ч. Мінскай абл. y 1942—43. Ствараліся і працавалі пад кіраўніцтвам Ц К КП(б)Б і абл. ладл. к-таў КП(б)Б. У сувязі з недахопам парт. кадраў гар. і раённага звёнаў вялі работу адначасова ў замацавадых за імі раёнах. Выконвалі тыя ж задачы, іпто і міжраённыя падпольныя камітэты КП(б)Б. У Баранавідкай вобл. таксама ажыццяўлялі ларт. кіраўніцтва антыфашысцкімі арганізацыямі. Дзейнічала 6 міжрайлартцэнтраў: Івянецкі (14.4— 19.12.1943) , Лідскі (25.4—19.12.1943), Слонімскі (14.8 — снеж. 1943), Стаўбдоўскі (2.10— 19.12.1943), Шчучынскі (18.4 — снеж. 1943) Баранавідкай і Барысаўскі (6.10.1942 — ліп. 1943) Мінскай абл. Са стварэннем раённых падпольных камітэтаў КП(б)Б М.л.п.ц. расфарміроўваліся. АА.Кавсыеня. МІЖРАЁННЫЯ ПАДП0ЛБНЫЯ ЦЙНТРЫ ЛКСМБ, м і ж р а й ц э н тры Л К С М Б , кіруючыя камсам. органы ў 1943 на акупіраванай ням. фашыстамі тэр. Баранавіцкай вобл. Створаны Барадавіцкім падл. абкомам ЛКСМБ y сувязі з недахопам кіруючых гар. і раённых камсам. кадраў для работы ў тыле ворага (да 19 снеж.) пад яго і адпаведных міжраённых ладп. цэнтраў КП(б)Б кіраўніцтвам. Дзейнічалі Івянецкі, Лідскі, Шчучынскі (усе з 20 мая), Слонімскі (з 6 кастр.), Стаўбцоўскі (з 2 кастр.) міжрайцэнтры. Узначальвалі тэр. камсам.-маладзёжнае падполле, пярвічныя камсам. арг-цыі ў партыз. фарміраваннях, вялі паліт. і арганізатарскую работу сярод моладзі. Даламагалі абкому камсамола падбіраць і рыхтаваць кадры для падп. гаркомаў і райкомаў ЛКСМБ. Са стварэннем падп. гар. і раённых к-таў камсамола і іх арганізацыйным умацаваннем скасаваны; іх кіраўнікі да ліл. 1944 былі ўпаўнаважанымі Баранавіцкага падп. абкома ЛКСМБ па тых жа зонах. Р.М.Шавяла.
МІЖРФЧЧА, гл. М есапат ам ская нізіна.
МІЖЦЭНТРАМЕР, прылада для вымярэння міжцэнтравай (міжвосевай) адлегласці ў зубчастых колах. Mae вымяральную карэтку (рэйку) і вымяральнае кола, якое счалляецца з кантралюемым колам. М. наз. таксама прылада для вымярэння адлегласці паміж цэнтрамі адтулін або восямі валоў (напр., дггангенцыркуль-М.). МІЖЙВГЧЫ, вёска ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., каля р. Грыўда, на аўтадарозе Слонім—Ружаны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 24 км на ПдЗ ад г. Слонім, 172 км ад Гродна, 15 км ад чыг. ст. Азярніца. 659 ж., 271 двор (1999). Сярэдняя школа, Дом кулыуры, б-ка, бальніца, аптэка, Дом быту, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архігэктуры — царква Раства Багародзіцы (19 ст.). МІЖФРЫЧЫ, вёска ў Тулаўскім с/с Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. За 17 км на ПдЗ ад г.п. Зэльва, 19 км ад чыг. ст. Зэльва. 266 ж., 102 двары (1999). Вядомы з 2-й пал. 15 ст. як двор Межырэч (Міжрэчча), належаў Нацовічам (Нацам) і Іллінічам. У 16—18 ст. уласнасць Клочкаў, Дольскіх, Вішнявецкіх. У 1550 мястэчка Ваўкавыскага пав. Навагрудскага ваяв. ВКЛ. 3 1795 y Рас. імлерыі. У 19 — лач. 20 ст. сяло, цэнтр юласці Ваўкавыскага пав. Гродэенскай губ. У 1897 — 334 ж., 55 двароў. 3 1921 y Польшчы, y Ваўкавыскім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, э 1940 цэнтр Межырэцкага с/с Зэльвенскага р-на, з 1954 y Каралінскім, потым y Тулаўскім с/с. У 1962 — 66 y Ваўкавысхім, Слонімскім р-нах Гродзенскай вобл. У 1970-я г. ўдакладнена назва — М. замест Межырэчча. Сярэдняя дпсола, клуб, б-ка, аддз. сувязі, Дом бьпу. Помнік эемлякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: царква св. Ганны (1905), касцёл В.У.Шаблюк. Звеставання (1912). МІЗАНСЦФНА (франц. mise en scène размяшчэнне на сцэне), размяшчэнне на сцэне акцёраў y той ці інш. момант спектакля. Адзін з важных сродкаў вобразнага выяўлення ўнутр. зместу п’есы, з’яўляецца істотным момантам рэжысёрскай задумы спектакля. М. ў кіно мае агульную прыроду з тэатральнай, але яна залежыць ад становішча кінаапарата, выбару плана, оптыкі, пазбаўлена ўмоўнасці. Кінаглядач бачыць М. ў шматлікіх планах і ракурсах. У сучасным кіно існуюць разнастайныя дынамічныя М.: шматпланавыя — адначасовае дзеянне на пярэднім і заднім планах; глыбінныя — дзеянне арыентавана ўглыб кадра; панарамныя (або кругавыя) і інш. М ІЗАНТР0ПІЯ (грэч. misanthrôpia ад miseô ненавіджу + anthrôpos чалавек), нелюбоў да людзей, адчужэнне ад іх, чалавеканенавісніцгва. МІЗГАЙЛАЎ Уладзімір Мікалаевіч (н. 24.9.1936, г.д. Суземка Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне радыётэхнікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1990), лраф. (1991). Скончыў Навазыбкаўскі пед. ін-т (1959), Каэанскі авіяц. ін-т (1962). 3
1974 y Гомельскім ун-це, з 1991 y Бел. ун-це транспарту. Навук. працы па стварэнні дыскрэтных слабанакіраваных антэнных сістэм лятальных апаратаў. Распрацаваў аўтаматызаваныя сродкі і спосабы пабудавання звычайных і галаграфічных выпрамяняльных прылад, прапанаваў спосаб змяншэння эфектыўнай паверхні раесейвання аб’екгаў. Тв.\ Сннтез даскрегных антенных снстем н неоднородных лнннй для шнрокополосного согласовання с нспользованнем экспернментальных данных. Ч. 1. Гомель, 1978.
МІЗІДЫ (Mysidapea), атрад ракападобных жывёл тыпу членістаногіх. 4 падатр., 765 відаў. Вядомы з карбону (каля 350 млн. гадоў назад). Пашыраны ва ўсіх акіянах да глыб. 8,7 км; трапляюцца ў прэсных водах, вадаёмах пячор. Марскія віды могуць канцэнтравацца ў вял. колькасці. Жывуць y тоўшчы вады і на дне. На Беларусі (азёры Воласа, Дрысвяты, Браслаўскі р-н) — прэснаводная М. рэлікгавая (М. relicta) занесена ў Чырв. кнігу.
Мізіда прэснаводная.
Даўж. звычайна да 2,5 см (прэснаводнай да 2,2 см), глыбакаводных — да 37 см. Знешне нагадваюць маленькіх паўпразрыстых крэветак. Галавагрудны шчьггок зрослы з 3 груднымі сегментамі. Вочы сцябліністыя, вяліхія. Адна пара нагасківіц. Грудныя ногі (8 nap) двухгалінкавыя, бруійныя часткова рэдукаваныя, хваставыя добра развітыя, y многіх нясуць орган раўнавагі — статацыст. Кормяцца сестонам, водарасцямі, дэтрытам, ёсць драпежніхі. Яйцы выношваюць y вывадкавай сумцы. Развіццё прамое (без лічынкі). Ядомыя. Корм для рыб. ЛЛ.Нагорская.
МІЗЭРЙРЭ (лац. miserere злітуйся), царкоўнае каталіцкае песнапенне. Назва ад першага слова лац. тэксту 50-га псалма «Miserere mei Deus» — «Памілуй мяне, Божа» рымска-каталідкага царк. ўжытку. Шматгалосыя кампазіцыі на тэкст М. паявіліся на мяжы 15— 16 ст. Першы аўтарскі твор належыць К.Фесце (1517). Сярод найб. дасканалых увасабленняў — «Miserere» АЛаса («Сем пакаянных псалмоў», 1584) і Дж.Габрыэлі («Свяшчэнныя сімфоніі», 1597). Значная колькасць твораў на тэкст М. захавалася ў інстр. апрацоўках — лютневых і клавірных табулатурах эпохі Адраджэння. MIKA (Mikko), М і к Лепа (7.12.1911, Арукюла Вільяндзіскага пав., Эстонія — 6.12.1978), эстонскі жывапісец. Вучыўся ў Маст.-прамысл. вучылішчы (1927—30) y Таліне, y Вышэйшай маст. школе «Палас» (1931— 32, 1936—39) y Тарту. У 1941 выкладаў y Вышэйшай
маст. школе імя К.Мягі ў Тарту, з 1944 y Талінскім ін-це прыкладнога мастацтва, з 1951 y Маст. ін-це Эстоніі ў Таліне (з 1965 праф.). Творам уласцівы абагульнена-сімвалічныя вобразы, тэатр. сцэнічнасць, спалучэнні буйных, часам блізкіх да манахромных дэкар. паводле ксшеру плоскасцей: «Смалілыпчыцы лодак» (1939), «Мыццё авечак», «Вячэрні пейзаж» (абодва 1959); «Дзяўчаты шыюць» (1965), «Песні часоў» (1970), «Чалавек і космас» і «Кола часу» (абодва 1971). Дзярж. прэмія Эстоніі 1972. МІКАБАКТФРЫІ (Mycobacterium), род бактэрый, роднасных акгынаміцэтам. Каля 20 відаў. Пашыраны ў глебе, вадзе, харч. прадуктах. Палачхі (0,2—0,6 х 1— 10 мкм), часта злёгку скрыўленыя, галінастыя з уключэннямі ў выглядзе ружашгаў і гранул. Некат. віды ўтвараюць гіфы, якія распадаюцда на палачхі і кокі. Грамстаноўчыя, кіслотаўстойлівыя, нерухомыя. Маюць y сабе караціноіды, таму іх калоніі часта пігментаваныя (аранжавыя, жоўгыя, чырвоныя). Размнажаюцца дзяленнем клетак, спор не ўгвараюць. Сапрафігныя формы ўдзельнічаюць y мінералізацыі арган. рэшткаў, некат. акісляюць парафіны і вуглевадароды. Патагенныя віды выклікаюць хваробы чалавека (туберкулёэ, лепру), ясывёл і раслін.
М і к Ад А (яп ., літар. велічная брама), адзін з тытулаў японскага імператара. Паходзіць ад назвы імператарскага палаца. Выкарыстоўваўся пераважна іншаземцамі (еўрапейдамі), y Японіі ўжываецца пераважна тытул «тэна». МІКАЛА (Mikkola) Іосіф Юліус (6.7.1866, Волаярві, Фінляндыя — 28.9.1946), фінскі мовазнавец-славіст. Замежны чл.-кар. AH СССР (1925). Праф. слав. філалогіі ун-та ў г. Хельсінкі (1900— 34). Вучань П .Фартунатава. Навук. працы ў галіне параўн. граматыкі, акцэнтуацыі слав. моў, сувязей слав. моў з прыбалтыйска-фін., герм. і інш. мовамі. Асн. праца — «Праславянская граматыка» (т. 1—3, 1913— 50). Даследаваў стараж. гісторыю Паўн. і Усх. Еўропы. МІКАЛАЕВА, вёска ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., на правым беразе р. Зах. Дзвіна. Цэнгр сельсавета і Шумілінскага племптушкарэпрадуктара. За
МІКАЛАЕЎКА
349
25 км на ПдЗ ад г.п. Шуміліна, 6 9,км ад Віцебска, 15 км ад чыг. ст. Лоўжа. 569 Ж-, 248 двароў (1999). Цагельны з-д. Базавая школа, б-ка, бальніда, аптэка, аддз. сувязі. МІКАл Ае ВІЦКАЕ КАМСАМблЬСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала з 28.6.1941 да 13.6.1942 y в. Мікалаевічы Смалявідкага р-на Мінскай вобл. Налічвала 14 чал. (кіраўнік Я.Я.Васіленка). Падпольшчыкі праводзіді паліт. агітацыю сярод насельнідтва, распаўсюджвалі лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, арганізоўвалі сабатаж мерапрыемстваў акупантаў, двойчы разбурылі чыгунку на ўчастку Слабада— Смалявічы, падарвалі на ўчастку Загор’е—Смалявічы. Наладзілі сувяэь з партызанамі, здабывалі і перадавалі ім зброю, арганізавалі з імі ўцёкі ваеннапалонных. У чэрв. 1942 пайшлі ў партызаны. У барацьбе супраць ням.-фаш. захопнікаў загінула 5 падпольшчыкаў. МІКАЛАЕЎ, горад, цэнтр Мікалаеўскай вобл. Украіны. Знаходзіцца на Бугскім лімане Чорнага м., пры злідці р. Паўд. Буг і Інгул. Засн. ў 1788. 512 тыс. ж. (1991). Марскі і рачны порт. Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць; маш.-буд. (суднабуд., пад’ёмна-трансп. абсталявання, с.-г., тэхнал. аснасткі і інш.), лёгкая (трыкат., швейная, гарбарнаабутковая), харчасмакавая. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Гліназёмны з-д. 2 ВНУ. 3 тэатры. Музеі: краязнаўчы (адзін з яго аддзелаў — музей суднабудавання і флоту), мастацкі. Арх. помнікі 18— 19 ст. МІКАЛАЕЎКА, вёска ў Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 32 км на Пн ад г. Буда-Кашалёва, 80 км ад ГоКгеля, 26 км ад чыг. ст. Салтанаўка. 404 ж., 158 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МІКАЛАЕЎКА, вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі
350
МІКАЛАЕЎСКАЯ
Бабруйск—Мазыр. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 52 км на ПнЗ ад г. Светлагорск, 162 км ад Гомеля, 47 км ад чыг. ст. Светлагорск-на-Бярэзіне. 393 ж., 141 двор (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. МІКАЛАе ЎСКАЯ В0БЛАСЦЬ На Пд Украіны. Утворана 22.9.1937. Пл. 24,6 тыс. км2. Нас. 1,4 млн. чал. (1997), гарадскога 65%. Цэнтр — г. Мікалаеў. Найб. гарады: Первамайск, Вазнясенск, Ачакаў. П р ы р о д а. Бсшьшая ч. тэрыторыі вобласці размешчана ў межах Прычарнаморскай нізіны, на Пн — адгор’і Прыдняпроўскага ўэв. (выш. да 240 м), парэзаныя сеткай яроў, лагчын, далін. Карысныя выкапні: граніт, вапнякі, гнейсы, мергель, каалін, гіпс, графіт. Ёсць крыніцы мінер. вод і лек. гразі. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -4 °С, ліп. 23 °С. Ападкаў каля 400 мм за год. Гал. рака Паўд. Буг з прытокам Інгул, на У Інгулед (бас. Дняпра). Чарнаморскае ўзбярэжжа зрэзана ліманамі (Бугскі, Беразанскі, Тузлаўскі, Тылігульскі, Дняпроўскі). Глебы пераважна чарназёмныя і цёмна-каштанавыя. Карэнныя стэпы разараныя. Пад лесам і хмызнякамі каля 2% тэрыторыі (дуб, асіна, клён, чорная таполя). Частка Чарнаморскага запаведніка. Г а с п а д а р к а . Асн. галіны прам-сці: машынабудаванне (суднабудаванне, вытв-сць дызеляў, энергет. і пад’ёмнатрансп. абсталявання, дажджавальных установак, прэсавых вузлоў), хім. (вытв-сць пластмас, гліназёму), харч. (мясная, малочная, мукамольная, агародніна- і рыбакансервавая, цукр., вінаробная), лёгкая (трыкат., швейная, гарбарна-абутковая), парфумерна-касметычная. Вытв-сць буд. матэрыялаў (цэмент, жалезабетонныя вырабы, цэгла, чарапіца); кар’еры па здабычы граніту. Энергет. базай служаць ГЭС на р. Паўд. Буг (Аляксандраўская, Канстанцінаўская, Первамайская), ТЭЦ (г. Мікалаеў), Паўд.-Укр. АЭС. Сельская гаспа-
дарка спецыялізуецца на вырошчванні збожжавых, сланечніку, малочна-мясной жывёлагадоўлі. С.-г. ўгоддзі займаюць каля 2 млн. га, y т.л. пад пасяўнымі пл. 1,6 млн. га. Вял. масівы арашальных зямель. Сеюць збожжавыя (пшаніду, ячмень, кукурузу), тэхн. (сланечнік, цукр. буракі, каляндра, клешчавіна, соя) культуры. Агароддіцтва, садоўніцтва, на Пд вінаградарства. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свідей, авечак, коз, птушку. Трусагадоўля, пчалярства, сажалкавае. рыбаводства. Марское рыбалоўства. Даўж. чыгунак 766 км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 5 тыс. км. Чыг. вузлы: Міхалаеў, Вазнясенск, Первамайск, Снігіроўка. Марскія парты Мікалаеў і Ачакаў. Суднаходства па р. Паўд. Буг, y нізоўях рэк Інгул і Інгулец. Прыморскія кліматычныя курорты Коблева, Ачакаў. МІКАЛАЕЎСЮ ЦУКР0ВЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1852—67 y фальварку Мікалаеўка Рэчыцкага пав. (цяпер вёска ў Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл.). Размяшчаўся ў 3-павярховым будынку. У 1854 меў 2 паравыя катлы і паравую машыну, y 1859 — 3 паравыя машыны (60 к.с.), 4 гідрапрэсы, 3 цэнтрыфугі, 3 дыфракцыйныя катлы. У 1859 працавалі 200 рабочых і 2 майстры. МІКАЛАе ЎШЧЫНА, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., на правым беразе р. Нёман. Цэнтр сельсавета. За 8 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 86 км ад Мінска. 737 ж., 340 двароў (1999). Вядома з сярэдзіны 16 сг., уласнасць Осцікавічаў, Л.Свірскага, М.К.Радзівіла Сіроткі. У 1596 мела 17 двароў, карчму, бровар, прыстань. На мяжы 16— 17 ст. ператварылася ў мястэчка. У 1628 было 114 двароў, касцёл, ратуша, гасціны двор, рынак, .млын. верф (сточня), 13 складоў для тавараў. У 1664 y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай М. спалена. 3 1793 y Рас. імперыі ў Мінскім пав., y 19 ст. сяло Свержанскай вол. У 1882 каля М. ў засценку Акінчыцы нарадзіўся Я.Колас. У 1897 y М. 935 ж., 141 двор, царква, карчма, магазін. У ліп. 1906 тут адбыўся з'езд настаўнікаў Мінскай губерні 1906. 3 1921 y складзе Польшчы ў Сгаўбцоўскім пав. Навагрудскага ваяв., з 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Сгаўбцоўскага р-на.
Сярэдняя школа, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Колараўскі заказнік, Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял. Каля вёскі турбаза «Высокі бераі». Радзіма вучонага-мовазнаўца Я.Лёсіка. В.У.Шаблюк.
МІКАЛАЁВА, вёска ў Міёрскім р-не Відебскай вобл., на левым беразе р. Дзісна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 41 км на У ад г. Міёры, 160 км ад Віцебска, 21 км ад чыг. ст. Боркавічы. 431 ж., 171 двор (1999). Базавая цікола, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МІКАЛАЙ (у свеце М а ц у к е в і ч Міхаіл; н. 2.6.1917, хутар Суяцін Саратаўскай вобл., Расія), бел. рэлігійны і грамадскі дзеяч y эміграцыі. Бацькі па-
ходзілі з в. Моталь Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл., y 1-ю сусв. вайну выехалі ў Паволжа і ў 1921 вярнуліся на радзіму. Скончыў укр. духоўную семіна- ! рыю ў Вініпегу (Канада, 1954). У 1939 служыў y Войску Польскім. У час ням.фаш. акупацыі Беларусі ў крас. 1944 вьшезены на прымусовую працу ў Германію. 3 сак. 1945 y Англіі, адзін са стваральнікаў Згуртавання беларусаў Вя- ■I лікабрытаніі. Са жн. 1951 y Канадзе. У маі 1952 пасвячоны ў святара, з 1954 настаяцель прыхода св. Кірылы Тураўскага ў г. Таронта Беларускай аўтаке- I фальнай праваслаўнай царквы (БАПЦ) на эміграцыі. У 1966 прыняў манаства, y 1968 пасвячоны ў епіскапа турава-гшь скага і тарондкага. У маі 1983 на Надзвычайным Саборы БАПЦ выбраны яе першаіерархам. Адзін з ініцыятараў стварэння Бел. к-та дапамогі ахвярам радыядыі (1989, y эміграцыі). Выдаў «Праваслаўны малітоўнік» (1966) і «Службоўнік» (1980). Літ.: Беларускія рэлігійныя дзеячы XX сг. Мн.; Мюнхев, 1999. С. 124— 125. Л.У.Языковіч.
МІКАЛАЙ I (6.7.1796, Царскае Сяло, цялер г. Пушкін, Расія — 2.3.1855), расійскі імператар [1825—55]. 3 дынастыі Раманавых. Трэці сын Паўла I. Ганаровы чл. Пецярб. АН (1826). 3 1817 ген.інспекгар па інж. часці. Заняў трон пасля раптоўнай смерці свайго брата Аляксандра I. Задушыў паўстанне дзекабрыстаў. У 1826 стварыў «Трэцяе аддзяленне» асабістай яго імператарскай вялікасці канцылярыі, узмадніў цэдзуру. Праівёў рэформы кіраваддя дзярж. -сялядамі і фідадсавую, выдаў указ аб абавязаных сялянах, увёў інвентарныя лравілы ў зах. губердях (гл. Інвентарная рэформа 1840—50-х гадоў). Пры ім засдавады мдогія навуч. ўстановы, y т.л. Горы-Горацкая земляробчая школа (1840, з 1848 земляробчы ін-т), Ваен. (1832, лазней Гелдггаба), Артыл. і Ідж. акадэміі (1855). Разам з тым y час яго лраўлення зведалі ганенне мдогія дзеячы культуры, y тл . беларускай, абмяжоўвалася дзейнасць давуч. устаноў, зачыняліся «дедадзейныя», y т.л. ў 1832 Віленскі універсітэт. Афіцыйдую ідэалогію тагачаснай Расіі выздачыла т. зв. тэорыя афіцыйнай народдасці — «самадзяржаўе, лраваслаўе, народнасць». Пры М. I выдадзены «Збор законаў Расійскай імперыі», y 1837 адкрыты рух да лершай y Расіі Царскасельскай чыгунцы. Урадам М. I разгромлены рэв. арганізацыі петрашэўцаў, кірыла-мяфодзіеўскага таварыства, задушаны дац.-вызв. рух да Каўказе (рух Шаміля), лаўстанде 1830—31 y Польшчы, Беларусі і Літве; лраводзілася русіфікацыя нярускіх народаў, зроблены захады ла ўмацаванді сац. базы імлерыі на землях Беларусі. На Полацкім царкоўным саборы 1839 ліквідавана грэка-каталіцкая (уніяцкая) царква, a яе вернікі далучаны да рус. лраваслаўнай дарквы. У 1840 канчаткова адменена дзеянде законаў ВКЛ (Статут ВКЛ 1588) і ўведзена аіульнарас. заканадаўства. У знешняй лалітыцы М. I
імкнуўся да пашырэння ўплыву Расіі ў басейне Чорнага мора і на Балканах (гл. Руска-іранскія войны 19 cm., Рускатурэцкія войны 17— 19 cm.); змагаўся супраць рэвалюцый y Еўропе, жорстка задушыў рэвалюцыю 1848— 49 y Венгрыі. Крымская вайна 1853— 56 і паражэнне ў ёй Расіі прывяло да краху яго ўнутр. і знешняй палітыкі. Літ:. К о р н н л о в А.А. Курс нсторнн Росснв XIX в. М., 1993; П л а т о н о в С.Ф. Лекціга по русской нсторнн. Ч. I—2. М., 1994; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1. Мн., 1994. МІКАЛАМ II (18.5.1868, Царскае Сяло, цяпер г. Пушкін, Расія — 17.7.1918), апошні расійскі імператар [1894— 17]. 3 дынастыі Раманавых. Старэйшы сын Аляксандра III. Ганаровы чл. Пецярб. АН (1878). Палкоўнік. Яго праўленне супала з імклівым прамысл.-эканам.
Мікалай I.
Мікалай П.
развідцём краіны. Як прыхільнік непарушнасці самаўладдзя ва ўнутр. палітыцы рабіў стаўку на спалучэнне рэпрэсіўнай дзейнасці з «паліцэйскім сацыялізмам» (гл. Зубатаўшчына). Пры ім y 1895—97 праведзена грашовая рэформа (гл. ў арт. Вітэ С.Ю.), y 1897 — усерасійскі перапіс насельніцтва; y 1896 Pa c k атрымала канцэсію на буд-ва і эксшіуатацыю кітайскай усх. чыгункі, y 1898 — на 25 гадоў парты Порт-Артур, Таліенван. Рус.-яп. вайна 1904—05 скончылася паражэннем Расіі, што стала адной з прычын рэвалюцыі 1905— 07 y Расіі. У ходзе рэвалюцыі прыняты Маніфест 17 кастрычніка 1905, дзе былі абвешчаны паліт. свабоды, дазвалялася ствараць паліт. партыі. Былі ўтвораны заканадаўчая Дзяржаўная дума, урадавы орган — Савет Міністраў. М. II санкцыяніраваў правядзенне шэрагу рэформ, y тл . Сталыпінскай аграрнай рэформы. У 1911 y Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай іуб. і на Правабярэжнай Украіне ўведзены земствы (земская рэформа ў Віленскай і Гродзенскай іуб. адкладвалася з-за боязі ўзмацнення тут уплыву польскіх землеўладалыгікаў). Урад М. II не перашкаджаў распальванню нацыяналізму і шавінізму (гл. « Саюз рускага народа», «Саюз Міхаіла Архангела»). Знешняя палітыка арыентавалася на саюз з Германіяй (гл. Б ’ёркскі дагавор). У 1907 Расія стала чл. Антанты, y складзе якой уступіла ў 1-ю сусв. вайну 1914— 18. У жн. 1915 М. II узяў на сябе
вярх. галоўнакамандаванне ўзбр. сіламі Расіі і выехаў y Стаўку (размяшчалася ў Магілёве). У час Лютаўскай рэвалюцыі 1917 15 сак. М. II адрокся ад трона, 21 сак. арыштаваны Часовым урадам і адпраўлены ў Табольск, пасля Кастр. рэв. 1917 — y Екацярынбург. Паводле пастановы прэзідыума Уральскага абл. Савета ў ноч на 17.7.1918 разам з усёй сям’ёй і слугамі расстраляны чэкістамі. У 1998 астанкі М. II і яго сям’і перапахаваны ў Петрапаўлаўскім саборы Санкт-Пецярбурга. Літ. ; Б ь ю к е н е н Дж. Мемуары днпломата: Пер. с антл. 2 нзд. М., 1991; В о е й к о в В.Н. С царем м без царя: Воспомішання последнего дворцового коменданта государя нмператора Нгасолая II. М., 1995; О л ь д е н б у р г С.С. Царствованне нмлератора Ннколая II. М., 1992; Б о х а н о в А. Ннколай II. М., 1997. В.В.Сяргеенкава. МІКАЛАН ДАМАСКІ (Nikolaos Damaskênos; 64 да н.э., Дамаск — пач. 1 ст. н.э.), старажытнагрэчаскі гісторык і філосаф. Быў саветнікам цара Іудзеі Ірада I, пасля смерці якога жыў пры імператарскім двары ў Рыме. 3 твораў М.Д. захаваліся ў фрагментах «Гісторыя» (у 144 кнігах, першыя кцііі пра гісторыю і міфалогію краін Усхбду, апошнія пра падзеі 7 — 4 да н.э. ў Міжземнамор’і), «Жыццё Цэзара» (адзіная крыніца пра дзяцінства і юнацтва Аўгуста), «Збор выдатных звычаяў» (зВесткі пра побьгг і прававыя адносіны стараж. народаў). Творы М.Д. выкарыстоўвалі Страбон, Іосіф Флавій і інш.
МІКАЛАЙЦІС
351
ку — галоўнакамандуючым, пазней камандаваў палком, брыгадай і кав. дывізіяй. 3 1895 ген.-інспектар кавалерыі. У 1905—L4 каманд. войскамі гвардыі і Пецярбургскай ваен. акругі, адначасова (1905—08) старшыня Савета дзярж. абароны. У 1-ю сусв. вайну з 2.8.1914 да 5.9.1915 вярх. галоўнакаманд. ўзбр. сіламі Расіі (яго стаўка была спачатку ў Баранавічах, a э 21.8.1915 y Магілёве), са жн. 1915 галоўнакаманд. войскамі Каўк. фронту. 15.3.1917 прызначаны Мікалаем II, які адрокся ад прастола, вярх. галоўнакаманд., але пад націскам Часовага ўрада і Саветаў адмовіўся ад пасады. 3 сак. 1919 y эміграцыі, частка рас. эмігрантаў лічыла яго прэтэндэнтам на рас. прастол.
МІКАЛАЙЦІС-ПЎЦІНАС (MykolaitisPutinas) Вінцас (6.1.1893, в. Пілоцішкес Каўнаскага пав., Літва — 7.6.1967), літоўскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Літвы (1963). Акад. АН Літвы (1941). Скончыў Сейнскую духоўную семінарыю (1915) і Фрыбургскі ун-т (1922, Швейцарыя). 3 1923 выкладаў y Каўнаскім (з 1928 праф.) і Вільнюскім (1940—54) ун-тах. У 1935 афіцыйна зняў з сябе духоўны сан. Друкаваўся з 1911. У ранніх творах спалучаны рысы неарамантызму і сімвалізму, матывы адзіноты, пошук высокіх маральных ідэалаў: зб-кі вершаў «Князь Жвайніс» (1916), «Творы» (т. 1—2, 1921). У кнігах лірыкі «Паміж дзвюх зорак» (1927), «Шляхі і ростані» (1936), драмах «Пярсцёнак і жанчына» (1926), «Уладыка» (1930) філас. роздум над праблемамі чалавечага існавання, паглыблены псіхалагізм. Рэаліст. антыклерыкальны раман «У цені алтароў» (1933) адметны псіхал. аналітычнасцю, драматызмам. У пасляваен. кнігах вершаў «Вітаю зямлю» (1950), «Паэзія» (1956), «Акно» (1966), гіст. рамане «Паўстанцы» (т. 1— МІКАЛАЙ МІКАЛАЕВІЧ М а л о д - 2, 1957—67; за 1-ы том Дзярж. прэмія ш ы (18.11.1856, Пецярбург — 5.1.1929), Літвы 1958) асэнсаванне гіст. і сац. парасійскі вял. князь, военачальнік. Ген.- дзей 20 ст. Аўтар даследаванняў па л-ры ад’ютант (1894), ген. ад кавалерыі канца 19 — пач. 20 ст. На бел. мову (1901). 3 дынастыі Раманавых. Сын Мі- асобныя яго творы пераклалі Х.Жычка, калая Мікалаевіча Старэйшага. Скон- М.Навіцкі, П.Прыходзька, А.Разанаў. T. 1—10. Vilnius, 1959—69; Рус. чыў Мікалаеўскае інж. вучылішча пер.Te.\—RaStai. В генн алтарей. М., 1964; Дар быгая. (1873) і Акадэмію Генштаба (1876). У Внльнюс, 1966; Верпшны н бездны. М., 1985. рус.-тур. вайну 1877—78 знаходзіўся Літ:. Л а н к у т л с Й.В. Млколайтас-Пудля асобых даручэнняў пры сваім баць- тннас. М., 1967. АЛапінскене.
МІКАЛАН КУЗАНСКІ [Nicolaus Cusanus; сапр. К р э б с (Krebs); 1.8.1401, г. Бернкасгэль-Кус, Германія — 11.8.1464], нямецкі філосаф, багаслоў, царк. і паліт. дзеяч. Скончыў Падуанскі ун-т (1424). Манах-аўгусцінец. Удзельнік Базельскага і Ферара-Фларэнційскага сабораў. 3 1433 чл. папскай курыі, саветнік папы Пія II, кардынал (1448). Крыніцай пазнання лічыў вопыт. Зыходзячы з ідэй неаплатанічнай дыялектыкі і ням. містыкі, развіў вучэнне пра абсалют як супадзенне процілегласцей (канечнага і бясконцага, найменшага і найбольшага, адзінага і множнага і г.д.) і палажэнні аб ролі матэм. паняццяў для пазнання прыроды, існаванні бясконда малых велічынь і інш. Аўтар матэм. трактатаў, адзін з папярэднікаў касмалогіі Каперніка; сцвярджаў, пгго Зямля не з’яўляецца цэнтрам Сусвету і падобная на інш. планеты. Стварыў першыя геагр. карты Цэнтр. і Усх. Еўропы. Te.: Рус. пер. — Соч. T. 1—2. М., 1979— 80.
352
МІКАЛАЙЧЫК
МІКАЛАЙЧЫК (Mikolajczyk) Станіслаў (18.7.1901, Гольстэргаўзен, Германія — 13.12.1966), польскі паліт. і дзярж. дзеяч. Удзельнік Велікапольскага паўстання 1918 супраць прускага панавання, савецка-польскай вайны 1920. У 1920— 31 чл. партыі Польске стронніцтва людовэ-«Пяст» (у 1930—31 чл. Гал. рады), y 1931—39 чл. Гал. рады партыі Строннііггва людовэ. Адзін з заснавальнікаў (1927) Велікапольскага Саюза сял. моладзі. Дэпутат сейма (1930—35). За кіраўніцтва сял. забастоўкай 1937 быў зняволены. У 2-ю сусв. вайну ўдзельнік вераснёўскай кампаніі 1939. Пазней y эміграцыі. У 1940—43 віцэ-прэм’ер, y 1943—44 прэм'ер-міністр польскага эмігранцкага ўрада. 3 1946 віцэ-прэм’ер і міністр земляробства каалідыйнага Часовага ўрада нац. адзінства. У 1945 засн. партыю Псшьскае стронніцтва людою (ПСЛ, y 1945—47 яе сгаршыня). Дэпутат Краёвай рады нарадовай (1945—47), сейма (1947). Аргашзатар легальнай антыкамуніст. апазідыі ў Польшчы. Пад пагрозай арышту выехаў y ЗША. У 1947—66 старшыня ПСЛ y эміграцыі. Аўтар успамінаў «Згвалтаваная Полылча» (1948), прысвечаных падзеям 1939—47. Літ.. P a c z k o w s k i A Stanislaw Mikolajczyk, czyli KJçska realisty. Warszawa, 1991. П.К.Мазоўка.
МІКАЛ0ГІЯ (ад грэч. mykês грыб + ..логія), навука пра грыбы. Вывучае марфал., біял., фізіял., біяхім., экалагічныя асаблівасці грыбоў, іх геаграфію, сістэматыку, філагенію, значэнне ў жыцці чалавека. Уключае агульную, водную, глебавую, фітапаталаг., мед., вет., тэхн. М. і інш. Цесна звязана з фітапаталогіяй, ліхеналогіяй, мікрабіялогіяй. Mae важнае значэнне для медыцыны, ветэрынарыі, сельскай гаспадаркі, мікрабіял., харч. прам-сці і інш. Да сярэдзіны 19 ст. характэрны алісанне і спробы класіфікацыі грыбоў, пераважна макраскапічных (Н.АВейнман, К.Клаўзіус, Х.Персан, Э.М.Фрыс і інш.). У 2-й пал. 19 ст., з пачаззсам вывучэння патагенных грыбоў, М. вылучылася ў самаст. навуку (А.дэ Бары, М.С.Варонін, О.Брэфельд, Л.Р.Цюлан, Ш.Цюлан і інш.). 3 канца 19 ст. развіваюцца фізіялогія і біяхімія грыбоў, эксперым. метады даследаванняў (А.А.Ячэўскі, Г.АКлебс, Л.І.Курсанаў, М.АНавумаў, В.Г.Траншэль і інш.). На Беларусі даследаванні па М. пачалі ў канцы 19 ст. былыя супрацоўнікі Горы-Горацкага земляробчага ін-та, першыя спісы грыбоў апубл. ў канцы 19 — пач. 20 ст. (М.А .Дарожкін, B. Ф.Купрэвіч, Ф.Блонскі, Л.І.Лебедзева, C. І.Шэмбель). Мэтанакіраваныя даследаванні праводзіліся з 1931 y AH Беларусі (Дарожкін, Купрэвіч, С.М.Тупяневіч). Значны ўклад y развіццё М. зрабілі С.У.Горленка, 3.1 .Рамнёва, М.І.Фёдараў, A. С.Шуканаў, С.І.Бельская, АІ.Галаўко, B. С.Гапіенка, В.К.Гаравец, Э.П.Камарова, З.Н.Кудрашова, В.К.Неафітава, В.І.Нідіеўская, П.В.Пак, В.Я.Стрэльская, А.І.Сцефановіч, Г.І.Сяржаніна,
В.В.Фаміна, Н.І.Чакалінская і інш. Асн. н.-д. цэнтры: ін-ты эксперым. батанікі, мікрабіялогіі, лесу Нац. АН Беларусі, БелНДІ бульбаводства, БелНДІ агароднінтва, БелНДІ аховы раслін і БелНДІ земляробства і кармоў Акадэміі агр. навук Беларусі, БДУ, Бел. дзярж. пед. ун-т, БСГА, Гродзенскі с.-г. ін-т, Бел. дзярж. тэхнал. ун-т. С.І.Бельская. МІКАПЛАЗМ03Ы МОЧАПАЛАВЫХ 0РГАНАЎ, група інфекцыйных хвароб чалавека, якія выклікаюць патагенныя бакгэрыі мікаплазмы. Перадаюцца палавым, рэдка быт. шляхам. Інкубацыйны перыяд 7— 14 дзён. Імунітэт 5— 10 і болып гадоў. Крыніца — хворы чалавек ці носьбіт мікаплазмаў. Узбуджальнік укараняецда ў арганізм праз слізістую абалонку мочапалавьіх органаў і выклікае развіццё урэтрыту, прастатыту, вагініту і інш. хвароб. Спецыфічныя праявы мала адрозніваюцца ад ганарэі, трыхаманозу. Прадякаюць пераважна ў хранічнай форме, тарпідна (схавана). Выклікаюць y жанчын заўчасныя роды, ліхаманку (у час родаў і пасляродавы перыяд), y мужчын — марфал. змены ў сперматазоідах і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае. МІКАПЛАЗМЫ (Mollicutes), клас бактэрый, якія абмежаваны толькі цытаплазматычнай мембранай і не маюць клетачнай сценкі. Пашыраны ў вадаёмах і сцёкавых водах, часцей развіваюцца ў міжклетачных прасторах тканак шматклетачных арганізмаў. Клеткі дыям. 125—250 нм, зменлівай формы, нерухомыя, грамадмоўныя. 3-за адсутнасці клетачнай сценхі здольныя праходзіць праз бактэрыяльныя фільтры. Размнажаюцца дэяленнем, спор не ўгвараюць. Пераважна хемаарганатрофы, факультатыўныя анаэробы, некат. — строгія анаэробы. Многія віды патагенныя для чалавека (выхлікаюць захворванні дыхальных шляхоў, вачэй і інш ), жывёл (плеўрапнеўманія буйн. par. жывёлы), раслін (карлікавасць кухурузы, ведзьміны мётлы бульбы, люцэрны і інш.). Ж.В.Блоцкая. МІКАРЬІЗА (ад ірэч. mykës грыб + rhiza корань), сімбіятычнае спалучэнне сысучых каранёў вышэйшай расліны і міцэлію грыба. Вядома ў большасці наземных раслін, пераважна шматгадовых. Адрозніваюць М. эктатрофную (вонкавую), пры якой міцэлій аплятае корань і пранікае ў міжклетнікі вонкавых слаёў яго першаснай кары (каранёвыя валаскі адміраюць, карані відазмяняюдца); эндатрофную (унутраную), калі міцэлій развіваецда пераважна ў міжклетніках і клетках коравай парэнхімы кораня (корань знешне не мяняецца); эктаэндатрофную (пераходную). Эктатрофная і эктаэндатрофная (больш пашырана ў лясах) М. найб. харакгэрны для дрэў і шапкавых базідыяльных грыбоў (баравік, падасінавік, рыжык, мухаморы і інш.), многія з якіх без М. не ўтвараюць гшадовых цел; эндатрофная — для травяністых раслін і мікраскапічных грыбоў (найб. тыповая ў недасканалых грыбоў і раслін сям. ятрышнікавых, насенне якіх не развіваец-
да без сімбіёзу з грыбам). Пры М. грыб атрымлівае ад расліны вугляводы, амінакіслоты і біялагічна актыўныя рэчывы, павялічвае лагльінальную лаверхню і функцыян. актыўнасць каранёвай сістэмы, ахоўвае яе ад лашкоджадняў і патагенаў; расліна лепш засвойвае калій, арган. азоцістыя злучэнні і фасфаты, атрымлівае ад грыба вітамінападобныя рэчывы і актыватары росту.
Мікарыза: 1 — эктатрофная (пры павелічэнні); 2 — эндазрофная (папярочны разрэз кораня клёна); 3, 4 — участак кораня хвоі з экгатрофнай мікарызай і без яе.
МІКАСФЕР&ЛА (Mycosphaerella), род сумчатых грыбоў сям. мікасферэлавых. Каля 1000 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных шыротах. На Беларусі некалькі дзесягкаў відаў, большасць якіх выклікаюць плямістасці раслін, асабліва лісця. Найб. вядомыя М.: кролкаладобная (М. pmictiformis), малінавая (М. rubi), парэчкавая (М. ribis), смуродная (М. sentina), суніцавая (М. fragariae) і інш. Пладовыя целы (псеўдатэцыі) дыям. 0,5— 0,8 мм, шараладобныя ці пляскагыя, паглыблены ў субсграт і маюць простую адгуліну (порус). Сумкі (ад 4—6 да 70—100) цыліндрычныя або булавападобныя ў псеўдатэцыях. Сумхаспоры (па 8—16) бясколерныя ці жаўтаватыя. Найб. актыўная канідыяльная стадыя (адносідца да грыбоў родаў септорыя і цзркаспора). Сумчатая стадыя звычайна развіваецца на адмерлых і перазімавалых рэштках раслін. С.ІБельская. МІКАТАКСІКбЗЫ (ад грэч. mykës грыб + таксікоз), хваробы жывёл і чалавека, што выклікаюцца таксічнымі прадукгамі метабалізму мікраскапічных грыбоў — параэітаў раслін і сапрафітаў (мікатаксінамі); група атручэнняў. Вылучаюць М. кармавыя (харчовыя), або аліментарныя, калі мікатаксіны трапляюць y арганізм з ежай расліннага, радзей жывёльнага (малако, мяса, яйды, заражаныя грыбкамі або ад жывёл з мікатаксінамі ў арганізме) паходжання, рэспіраторныя, або пнеўмамікатаксіко-
зы, і дэрматамікатаксікозы (адпаведна праз слізістую абалонку дыхальных шляхоў і пашкоджанні скуры, напр., y людэей, якія працуюць з пашкоджанай грыбамі сыравінай). Характэрны кароткі інкубацыйны перыяд, раптоўнасць узнікнення, масавасць, адсутнасць заразнасці і імунітэту, затуханне пры змене кармоў. Праяўляюцца інтаксікацыяй з пашкоджаннем розных органаў і сістэм (у адрозненне ад мікозаў, грыбы ў іх не паразітуюць). Пашыраны ўсюды. На Беларусі адзначаюцца пераважна ў коней, свіней, авечак, шушак. Найб. пашыраны аліментарныя М. — фузарыятаксікозы. Д э н д р а д о х і я т а к с і к о з (часцей y коней) характарызуецца маланкавым цячэннем з пашкоджанлем сардэчна-сасудзістай сістэмы, унутр. органаў, некрозамі на скуры, слізістых абалонках і летальным вынікам. Пры м у к а р а т а к с і к о з е (у свіней, птушак) часам павыша ецца т-ра цела, пашкоджваюцца сграўнікавакішачны тракг і печань. Ахрамя гэтых органаў лры м і р а т э ц ы я т а к с і к о з е (у авечак) і пеніцылатаксікозах (часцей y свіней) найб. пашкоджваюцца ныркі і сэрца, пры р ы з о л у с а т а к с і к о з е (часцей y свіней) — лёпсія, пры а с п е р г і л а - (часцей y свіней, птушак), к л а в і ц э п с п а с п о л і т а к с і к о з е (часцей y коней, авечак, буйн. par. жывёлы) і э р г а т ы з м е (таксама ў чалавека) — ц.н.с. Эргатызм, або агонь святога Антонія, працякае ў вострай (канвульсіўнай) ці хранічлай (гангрэнознай) форме. Гл. таксама Афлатаксіны, Стахібатрыятаксікоз.
МІКАТРОФЫ [ад грэч. mykês грыб + ...троф(ы)], м і к а т р о ф н ы я р а с л і н ы, расліны, якія ўтвараюць мікарызу і атрымліваюць пажыўныя рэчывы з глебы з дапамогай гіфаў грыбоў, звязаных з каранямі. Да М. адносідца большасць відаў раслін — усе голанасенныя, большасць аднадольных (75%) і двухдольных (8.0—90%), за выключэннем некат. аднагадовых, асакі, дзеразы, хвашчоў і водных раслін. Адрозніваюць 3 групы М.: расліны, якія не развіваюцца з насення без спалучэння з грыбамсімбіёнтам (архідныя); расліны, якія могуць расці без мікарызы, але лепш развіваюцда пры спалучэнні з грыбам (многія дрэвы, кусты); расліны, што часта маюць мікарызу, але ў спрыяльных умовах жыўлення добра развіваюцца і без спалучэння з грыбам (напр., бяроза, ліпа, многія кусты). МІКАШЙВІЦКАЕ ПРАДПРЫЁМСТВА «ГРАНІТ* Пабудавана ў 1975 (1-я чарга) y рабочым пас. Мікашэвічы Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. як камбінат нярудных матэрыялаў «Мікашэвічы», на базе Мікашэвіцкага радовішча будаўнічага каменю. У 1976 здадзена ў эксплуатацыю 2-я чарга, y 1977 — 3-я чарга. Уключае кар’ер па здабычы граніту, дыярьпу, гранадыярыту і драбільна-сартавальны з-д. 3 1982 ВА «Граніт», з 1995 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): друз гранітны фракцый ад 5 да 60 мм, буд. пясок. МІКАШ^ВІЦКАЕ РАД0ВІІЛЧА БУДАЎНІЧАІА КАМЕНЮ. У Лунінецкім 12. Зак. 558.
р-не Брэсцкай вобл., каля р.п. Мікашэвічы, ва ўсх. ч. Мікашэвіцка-Жыткавіцкага выступу. Паклад звязаны з ніжнепратэразойскімі пародамі крышт. фундамента. Карысныя выкапні (дыярыты, гранадыярыты, граніты) светлашэрых адценняў, пераважна сярэднезярністыя, зверху трэшчынаватыя. Разведаныя запасы 373,3 млн. м3, перспектыўныя 147,2 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 82,8— 135,8 м, ускрышы (пяскі, гліны, алеўрыты, выветралыя крышт. пароды) 3,1— 59,4 м. Карысныя выкапні прьідатныя на выраб бутавага каменю, шчэбеню і штучнага пяску. Распрацоўваецда Мікашэвіцкім прадпрыемствам <гГраніт». А.П.Шчураў. МІКАШ^ВІЦКА-ЖЫТКАВІЦКІ ВЫСГУП, тэкганічная струхтура на Пд Беларусі. Адыходзіць ад Палескай седлавіны на У і ў выглядзе горставай структуры ўкліньваецца ў зах. ч. Прыпяцкага прагіну, якую падзяляе на Тураўскую і Старобінскую дэпрэсіі. Выцягнуты ў субшыротным напрамку на 80 км, шыр. да 10 км. На Пд абмежаваны буйным субшыротным разломам з амплітудай 1—3 км, на Пн — малаамплітудным (дзесяткі метраў). Папярочнымі дыяганальнымі разломамі выступ падзелены на Мікашэвіцкі і Жыткавіцкі горсты, паміж імі Слуцкі грабен. Фарміраванне выступу пачалося ў пратэразоі і адбывалася ў асн. y познім дэвоне, адначасова з гал. фазай рыфтагенезу Прыпяцкага грабена. М.-Ж.в. характарызуецца дадатнымі адзнакамі паверхні фундамента (+110 м над узр. мора) і адсутнасцю ў скляпеннай ч. даантрапагенавых адкладаў. Выступ складзены з крышт. парод ніжняга пратэразою (дыярыт, гранадыярыт, граніт, кварцыт і інш.). У паглыбленнях скляпеннай ч. трапляюцца верхнепратэразойскія кварцыта-пясчанікі і палеагенавыя адклады; на схілах сярэдне-верхнепратэразойскія, сярэдне-верхнедэвбнскія, верхнемелавыя, палеагенавыя і неагенавыя пароды. На Мікашэвіцкім падняоді здабыча парод крышт. фундамента для буд-ва (друз; Мікашэвіцкае прадпрыемства «Граніт»). І.В.Клімовіч. МІКАІПЭВІЦКАЯ ЖАЛЕЗААПРАЦ0ЎЧАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1796 y мяст. Мікашэвічы Мазырскага пав. (цяпер рабочы пасёлак y Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл.). Працавала каля 50 чал., выпусціла 500 пар жал. сашнікоў для сох. МІКАШ^ВІЦКІ КАМЕНЕАПРАЦ0ЎЧЫ ЗАВ0Д. Пабудаваны ў 1980 y р.п. Мікашэвічы Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. Рэканструяваны ў 1989. Уключае кар’ер па здабычы граніту ў в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. Карыстаецца сыравінай з Украіны і Расіі. Вырабляе (1999): пліты абліцовачныя з граніту, мармуру, арх.-буд. вырабы з прыроднага каменю, надмагільныя помнікі.
м ік а я н
353
МІКАШЙВІЦКІ KAHÂJ1, суднаходны канал y Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл. Злучае р. Прыпяць з рачным портам Мікашэвічы (ніжэй упадзення р. Лань, за 6 км на 3 ад р.п. Мікашэвічы). Даўж. 7 км. Праходзіць па забалочанай левабярэжнай пойме р. Прыпяць. Пабудаваны ў 1974—78, рэканструяваны ў 1979—80. Служыць для вывазу прадукцыі Мікашэвідкага прадпрыемства «Граніт» (друз, штучны пясок і інш.). МІКАШ ЛВІЦКІ ЛЕСАПІЛЬНА-ФАНЁРНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў з 1898 y мяст. Мікашэвічы Мазырскага пав. (цяпер рабочы пас. y Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл). Выпускаў дошкі, фанеру, гонту, сталярныя і буд. матэрыялы і інш. Меў паравую машыну (60 к.с.), з 1910 — 3 паравыя рухавікі (200 к.с.), склады ў Маскве, Харкаве, Адэсе, Лондане і Парыжы. У 1913 працавала 250 чал. У гады 1-й сусв. і Вял. Айч. войнаў быў разбураны. Пазней адноўлены, рэканструяваны і пашыраны. Цяпер цэх лесапілавання і дрэваапрацоўкі Мікашэвіцкага леспрамгаса. МІКАШЙВІЧЫ, рабочы пасёлак y Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Валхва; чыг. станцыя на лініі Лунінец— Калінкавічы. За 54 км ад Лунінца, 282 км ад Брэста. 14,7 тыс. ж. (1998). У 19 ст. в ё с к а Л е н ін с к а й в о л . М а з ы р с к а г а п ав . 3 ч а с у п р а к л а д к і П а л е с к іх ч ы гу л а к (1 8 8 0 -я г.) — м я с т э ч к а і б у й н а я с т а н ц ы я ; п а б у д а в а н ы Мікашэвіцкі лесапільна-фанерны завод. У 1 9 2 1 — 39 y П о л ь ш ч ы , м я с т э ч х а Л у н ін е ц к а г а п ав . П а л е с к а г а в а я в . 3 1939 y Б С С Р , з 1940 р а б о ч ы п а с ё л а к , ц э н т р с е л ь с а в е т а ў Ленінскім раёне. У В ял . А й ч . в а й н у з л іп . 1941 д а 9 .7 .1 9 4 4 а к у п ір а в а н ы н я м .- ф а ш . за х о п н іх а м і. 3 1950 ц э н т р Л е н ін с к а г а р -н а . 3 1960 y Л у н ін е ц к ім р -н е .
Прадпрыемствы буд. матэрыялаў (М кашэвіцкае прадпрыемства *Граніт», Мікашэвіцкі каменеапрацоўчы завод), харч. прам-сці. Рачны порт на Мікашэвіцкім канале. 3 сярэднія школы, гімназія, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, паліклініка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. МІКАЯН Анастас Іванавіч (25.11.1895, с. Санаін Туманянскага р-на, Арменія — 21.10.1978), савецкі дзярж. і парт. дзеяч. Герой Сац. Працы (1943). Брат КХ.Мікаяна. Скончыў арм. духоўную семінарыю ў Тбілісі. Чл. КПСС (з 1915), яе ЦК (1923—76), Палітбюро (Прэзідыума) ЦК (1936—66, канд. з 1926). У 1917—20 на кіруючай парт. рабоце ў Тбілісі і Баку (у. 1918 няўдала спрабаваў выратаваць бакінскіх камісараў), y 1920—26 — y Ніжнім Ноўгарадзе і Паўн.-Каўк. краі. 3 1926 ва ўрадзс СССР: нарком знешняга і ўнутр. гандлю (1926—30), забеспячэння (1930— 34), харч. прам-сці (1934—38), знешняга гандлю (1938— 46), нам. старшыні Саўнаркома (1937—46). Адначасова ў Вял. Айч. вайну чл. Дзярж. к-та абароны (1942—45). У 1946—64 нам., 1-ы
354
МІКАЯН
нам. (з 1955) старшыні CM СССР, адначасова міністр знешняга гандлю (да 1949), унутр. і знешняга гандлю (1953), гандлю (1953—55) СССР. У 1964—65 старшыня Прэзідыума Вярх. Савета СССР. М ІКА ЯН Арцём Іванавіч (5.8.1905, с. Санаін Туманянскага р-на, Арменія — 9.12.1970), савецкі авіяканструкгар. Брат АЛ.Мікаяна. Акад. AH СССР (1968). Д-р тэхн. н. (1959). Ген.-палкоўнік інж.-тэхн. службы (1967). Двойчы Герой Сац. Працы (1956, 1957). Скончыў Ваен.-паветр. акадэмію імя
М.Я.Жукоўскага (1936). 3 1940 гал. канструктар доследнага канструктарскага бюро па самалётабудаванні, з 1956 ген. канструкгар. У 1940 пад кіраўніцтвам М. (разам з М.І.Гурэвічам) спраектаваны знішчальнік МіГ-1, мадыфікаваны варыянт якога (МіГ-3) шырока выкарыстоўваўся ў Вял. Айч. вайну. Стварыў шэраг звышгукавых рэактыўных знішчальнікаў, y тл . МіГ-21, -23, -29. На рэакгыўным самалёце Е-266 яго канструкцыі ўстаноўлена некалькі сусв. рэкордаў. Ленінская прэмія 1962. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1947, 1948, 1949, 1952, 1953.
1498—99) і інш. У каласальнай статуі «Давід» (1501—04) і кардоне для размалёўкі Палацда Век’ё «Бітва пры Кашыне» (1504—06) М. ўвасобіў гераічны парыў і грамадз. доблесць фларэнційцаў, якія выступілі супраць тыраніі Медычы. Вяршыня яго творчасці — размалёўка скляпенняў Сіксцінскай капэлы ў Ватыкане (1508— 12). Жьшапісны цыкл, які ўключае сцэны з Кнігі Быцця ў цэнтр. ч. плафона, манум. фігуры прарокаў і сівіл на бакавых частках скляпення, выявы продкаў Хрыста і біблейскія эпізоды ў распалубках, ветразях і люнетах, стварае грандыёзна ўрачыстую кампазіцыю, што ўспрымаецца як гімн фізічнай і духоўнай прыгажосці, сцвярджае бязмежнасць творчых магчымасдей Бога і створанага па яго падабенству чалавека. Размалёўкі ў Сіксцінскай капэле, як і інш. жывапісныя творы М., вызначаюцца дакладнасцю пластычнай лепкі, напружанай выразнасцю малюнка і кампазіцыі, вьгганчанай гамай прыглушаных колераў. У 1505—45 працаваў над афармленнем пахавальні папы Юлія II y царкве СанП’етра ін Вінколі ў Рыме: статуі «Звязаны раб», «Раб памірае», «Раб абуджаецца», «Атлант» (усе 1513— 19), «Майсей» (1515— 16), a таксама 4 няскончаныя фігуры рабоў (1532—34), якія даюць уяўленне аб творчым працэсе мастака. 3 1520-х г. светаадчуванне М. набыло трагічны харакгар і глыбокі песімізм,
Мікеланджэла.
П ’ета. С а б о р св. П я т р а . К а л я
1498— 99.
Літ:. А р з у м а н я н A M . Г е н е р а л ь н ы й к о н с т р у к т о р А М .М н х о я н . М ., 1961.
МІКЕЛАНДЖЭЛА, М і к е л а н д ж э л а Б у а н а р о ц і (Michelangelo Buo narroti; 6.3.1475, Капрэзе-Мікеланджэла, Італія — 18.2.1564), італьянскі скульптар, жывапісец, архітэктар, паэт; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў Адраджэння. Вучыўся жывапісу ў Д.Гірландайо ў Фларэнцыі (1488), скулытгуры ў Бертольда ды Джавані ў маст. школе ў садзе К. Медычы пры манастыры Сан-Марка (1489-—92). Зазнаў уплывы Джота ды Бандоне, Данатэла, Мазачыо, Якопа дэла Кверчы, ант. скульптуры. Працаваў y Фларэнцыі, Балонні, Рыме. Ужо ў ранніх работах вызначыліся гал. рысы яго творчасці — манументальнасць, унутр. напружанасць і драматызм вобразаў, дынамічнасдь кампазіцыйнага вырашэння, майстэрскае выяўленне прыгажосці цела чалавека: рэльефы «Мадонна каля лесвіцы», «Бітва кентаўраў» (абодва каля 1490—92), статуя «Вакх» (1496—97), скульпт. група «Аплакванне Хрыста» («ІІ’ета») y саборы св. Пятра (каля
Мікеланджэла. Сгварэнне Адама. Фрагмент размалёўкі Сіксцінскай капэлы ў Ватыкане. 1508— 12.
абумоўленыя крушэннем ілюзій аб стварэнні адзінай моцнай дзяржавы, стратай y Італіі паліт. і грамадз. свабод, крызісам рэнесансавага гуманізму. Гэта ярка выявілася ў вобразным ладзе скульпт.-арх. ансамбля ў пахавальні роду Медычы ў Новай сакрьісціі царквы Сан-Ларэнца ў Фларэнцыі: прасякнутыя адчуваннем цяжкага роздуму, бязмэтавасді складаных рухаў, пазбаўленыя партрэтных рысаў статуі герцагаў Ларэнца і Джуліяна, фігуры «Раніца», «Дзень», «Вечар», «Ноч», якія сімвалізуюць незваротнасць руху часу (усе 1520—34). Сярод інш. твораў: фрэска «Страшны Суд» на алтарнай сцяне Сіксцінскай капэлы (1536—41), размалёўкі капэлы Пааліна ў Ватыкане (1542—50), бюст «Брут» (1537—38), скульпт. кампазіцыі «П’ета» (да 1550—55) для фларэнційскага сабора Санта-Марыя дэль Ф’ёрэ і няскончаная «П’ета Ранданіні» (1555—64), якая прызначалася для ўласнага надмагілля. У позні перыяд працаваў пераважна ў архітэктуры. Пабудовы М. вызначаюцда павышанай пластычнасцю, унутр. дынамізмам і напружанасцю арх. мас, вял. ролю маюць рэльефнае аздабленне сцен, акгыўная святлоценявая арганізацыя іх лаверхні лры дапамозе высокіх пілястраў, падкрэслена аб’ёмных карнізаў, аконных і дзвярных парталаў. Аўтар праектаў і кіраўнік буд-ва б-кі Лаўрэнцыяны ў Фларэнцыі (1523—34), сабора св. Пятра і ансамбля пл. Капітолія ў Рыме (з 1546, работы завершаны са зменамі пасля смерці М.). Як літаратар сфарміраваўся пад уплывам літ.-эстэт. і філас. ідэй фларэдційскіх лаэтаў 15 ст. (Л. Медычы, Л. Пульчы), неаплатонікаў і Дж. Саванаролы. Пісаў пераважна мадрыгалы і санеты. Лірыка М. адметная складанасцю формы, глыбінёй думкі. Тэмы прыгажосці, якую ён трактаваў як боскі пачатак y чалавеку, кахання, якое змагаецца са старасцю і смерцю, адзідоцтва мастака ў варожым да яго свеце, бацькаўшчыны лад уладай тырана набылі ў творах М. высокі грамадз. пафас і трагічнае гучанне. Літ. творы, высока ацэненыя сучаснікамі, пры жыцці М. не публікаваліся (лершае выданне — «Вершы», 1623). Творчасць М. падрыхтавала станаўленне маньерызму, зрабіла вял. ўплыў на развіццё прынцыпаў барока і ўсяго еўрап. мастацгва. Іл. гл. таксама да арт. Адраджэнне, Давід, Італія, Манументальнае мастацтва.
МІКЕНЫ
арх. Н.Бароні і інш.; таварная біржа ў Пістоі, 1949—50), складаныя камлазіцыйныя вырашэнні лаканічныя, пластычна выразныя (царква Сан-Джавані на Вія дэль Соль каля Фларэнцыі, 1964).
Ю.Мікенас. Скульптурпая грула помпіка «Перамога» ў Калінінградзе. 1945—46.
вета і калгаса. За 15 км на ПнУ ад г. Масты, 75 км ад Гродна, 12 км ад чыг. ст. Ражанка. 581 ж., 232 двары (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл. МІКЕЛЎЧЫ (Michelucci) Джавані (2.1.1891, г. Пістоя, Італія — 1990), італьянскі архітэктар. Вучыўся ў Фларэнцыі. Праф. ун-таў y Фларэнцыі (1932— 48) і Балонді (з 1948). 3 1946 дырэктар час. «La Nuova Città» («Новы горад»). У 1930—50-я г. прыхільнік рацыяналізму, пазней эвалюцыяніраваў да арганічнай архітэктуры. Арганічна спалучаў смелыя лаводле кадструкцыі сучасныя збудаванні з гіст. забудовай (цэнтр. вакзал y Фларэнцыі, 1930—36, з
Тв.. Рус. лер. — Нелзмернмы генля деянья: Сглхотворелля. М., 1997. Літ. : Л н б м а н М.Я. Млкеланджело Буонарротн. М., 1964; Мнкеланджело: Жвзнь. Творчество. М ., 1964; Мнкелалджело л его время. М., 1978; А л п а т о в М. Поэзля Млкеланджело / / Алпатов М. Эподы no нсторнн западноевролейского лскусства. М., 1963; Б а л д л п л У. Мюселанджело —- скульптор: Пер. с лтал. М., 1979; К р н с т о ф а н е л л л Р. Дневнлк Млкелалджело немстового: Пер. с лтал. М., 1985; Х о й з н н г е р Л. Мнкеланджело: Очерк творчества: Пер. с нем. М., 1996. Т.В.Пешына.
МІКЕЛЕЎШЧЫНА, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Масты — Шчучын. Цэнтр сельса-
355
Да арт. Мікены. Ільвіныя вароты. 14— 13 ст. да н.э.
MIKÉHAC (MikènaS) Юозас (12.2.1901, Скардупіс, Латвія — 24.10.1964), літоўскі скульптар; заснавальнік сучаснай ліб. скульптуры. Чл.-кар. AM СССР (1955). Нар. маст. Літвы (1960). Нар. маст. СССР (1961). Скончыў Каўнаскую маст. школу (1926). У 1926— 31 вучыўся ў лрыватных студыях і маст. ВНУ Парыжа. У 1932—34 удзельнік групы «Арс». 3 1931 выкладаў y Каўнаскай, з 1940 y Вільнюскай маст. школах, з 1941 y вільнюскай маст. акадэміі, з 1945 маст. ін-це, y Каўнаскім ін-це прыкладнога і дэкар. мастацгва, Маст. ін-це Літвы (з 1946 лраф.). Творам харакгэрны арыгінальнае спалучэнне традыцый прафес. і нар. літ. скулыггуры, лірызм, манументальнасць форм, выразны сілуэт. Аўтар партрэтаў А.Гудайціса (1934), скулытт. камлазіцый «Хлопчык з голубам» (1935), рэльефаў «Маці» (1935), «Жанчына з граблямі» (1936), помнікаў «Перамога» ў Калінінградзе (1945— 46), М.Мельнікайтэ ў г. Зарасай (1947), П.Цвірку ў Вільнюсе (1959), статуі «Літва» для лавільёна Літвы на Сусв. выстаўцы ў Нью-Йорку (1939), манум. твораў «Мір» (1960), «Першыя ластаўкі» (1964), скульптур «Танец» (1946), «Юная піяністка» (1958), мазаік «Галава юнака» (1931), «Рабочы» (1934), ілюстрацый да кніг. Дзярж. прэмія СССР 1947. Дэярж. прэмія Літвы 1966. Іл. гл. таксама да арт. Літва. Л і т Юозас Млкенас: [Альбом]. М., 1983.
МІКЁНСКАЯ КУЛЬТУРА, гл. Крытамікенская культура. МІКЁНЫ (Mykënai), старажьггнагрэчаскі горад y Аргалідзе (п-аў Пелапанес), буйны цэнтр Крыта-мікенскай культуры ў элоху бронзы. Заселены ў пач. 3-га тыс. да н.э. 3 17 ст. да н.э. сталіца адной з дзяржаў ахейцаў. У 14— 12 ст. да н.э. дасягнулі экалам. і лаліт. росквіту, лашырылі свой уплыў на ўвесь Пелаланес, авалодалі Кносам, замацавалі сувязі з Егілтам, хецкай дзяржавай, Кіпрам, Сірыяй. У канцы 12 ст. да н.э. разбураны дарыйцамі. У 1-м тыс. да н.э. невял. ласелішча, якое ў 468 да н.э. заваявалі і зруйнавалі аргосцы. У выніку раскопак (пачаты ў 1874—76 Т.Шліманам) адкрыты: шахтавыя грабніцы э багатым пахавальным інвентаром (17— 16 ст. да л.э.), цыклапічныя сцены крэпасці з т. за. Львінымі варотамі, палац з пралілеямі, лесвіцамі, дваром, гасп. і жылымі памяшканням , аздобленымі фрэскамі, статуямі і інш., жылыя дамы (усё 14— 13 ст. да н.э.), зернесховішча (12 ст. да н.э.) і інш. У ніжнім горадзе выяўлены жылыя дамы, цыстэрны, толасы (14— 13 ст. да л.э.). Him:. Б а р т о л е к А Златообнльные Млкены: Пер. с чеш. М., 1991.
356
МІКІТА
МІКІТА Віктар Васілевіч (н. 25.4.1955, г. Гродна), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979). У 1981—86 выкладаў y ім. Працуе пераважна ў станковай (творы па матывах паэм Я.Купалы «Курган», «Адвечная песня», 1982; серыі паводле зб. У.Караткевіча «Мая Іліяда», 1983; «Гродна — горад мой старажытны...», 1988 і інш.) і кніжнай (іл. да кніг «Мудрыя дарадцы», 1983; «Жывая вада», 1985, «Палескія легенды», 1986, А.Грачанікава; «Санеты і трагедыі» У.Шэкспіра, 1989; «Скарына на Градчанах» АЛойкі, 1990; «Чортаў скарб» У.Караткевіча, 1995; да серыі «Француэскія народныя казкі», 1997) графіцы, a таксама ў жывапісе («Падзенне Ікара», 1993; «Горад мой старажытны», 1995; «Легенда Свіцязі», «Край мой родны», абодва 1999, і інш.) і камбінаванай тэхніцы («Зніклыя цывілізацыі», 1994; «Графіка мора», «Графіка лесу», «Бацькаў кошык», усе 1999). Работы М. адметныя метафарычнасцю, сімволіка-алегарычнымі матывамі, асацыятыўнасцю.
Скончйў Харкаўскі мед. ін-т (1927). Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. Дэбютаваў вершамі ў 1922. Аўтар зб-каў апавяданняў «На сонечных гонях» (1926), аповесцей «Браты» (1927), «Вуркаганы» (1928), незакончанага рамана «Ранак» (1933). Драм. творы прасякнуты гуманізмам, вызначаюцца спалучэннем лірыкі, патэтыкі і сатыры: п’есы «Дыктатура» (1930, паст. БДТ-3 1930), «Справа годару» (1931), «Бастылія божай маці» (1934), лірычная камедыя «Дзяўчаты нашай краіны» (1933, паст. БДТ-3 1934), сатыр. камедыя «Сола на флейце» (1935), «Калі ўзыходзіла сонца» (1937, апубл. 1962) і інш. Літ. крытык, публіцыст (кнігі «Галубы міру», 1929; «Трынаццатая вясна», 1930). На бел. мову асобныя творы М. пераклалі В.Каваль, В.Сташэўскі. Тв.\ Творн. T. 1— 4. Кн'ів, 1982—83; Бел. пер. — Вуркаганы. Мн., 1932; Рус. пер. — Светате, звезды!: (Сб. пьес). М., 1971. В.А. Чабаненка.
МІКІЦІХА, вёска ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Віцебск— Полацк. Цэнтр Лаўжанскага с/с і саўгаса. За 10 км на 3 ад г.п. Шуміліна, 55 км ад Віцебска, 1,5 км ад чыг. ст.
В.Мікіта. Ілюстрацыя да кнігі АЛойкі «Скарына на Градчанах». 1990.
«МІКІТА», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп жвавы. Найб. тыповы варыянт танца апісаў Е.Раманаў: «Два хлопцы, узяўшыся за процілеглыя канцы палкі, пад музыку, y такт, то адну, то другую нагу спрытна перакідваюць над палкай, быццам бы пералазяць цераз яе. Гэты танец даволі ўтомны і патрабуе спрыту». У Брэсцкай вобл. танцор браў палку (ці качаргу) за адзін канец, a другі апускаў на падлогу і прыпяваючы скакаў цераэ яе туды і назад, a потым выконваў вакол качаргі імправізаваны танец. Часам на падлогу клалі 3 палкі паралельна, часам 2 накрыж, і скакалі, танцавалі над імі, стараючыся не зачапідь іх. Выконваецца пад прыпеўкі. Пашыраны па ўсёй Беларусі. МІКІТЭНКА Іван Кандратавіч (6.9.1897, с. Роўнае Кіраваградскай вобл., Украіна — 4.10.1937), украінскі пісьменнік.
1— 4, 1852—75), «Утварэнне славянскіх імён» (1860), «Цюркскія элементы ў паўднёва-ўсходніх і ўсходнееўрапейскіх мовах» (1884—90). Склаў «Слоўнік стараславянскай мовы», 1850; 2-е выд. 1862—65), «Этымалагічды слоўнік славянскіх моў» (1886). Выдаў стараж,слав. пісьмовыя помнікі, y тл . «Супрасльскі рукапіс*, «Шышатаўскі апостал» (1853), «Хроніку Нестара» (1860), крыніды па гісторыі славян («Monu menta seibica», 1858). У працах паслядоўна ўключаў бел. моўны матэрыял, хоць памылкова аб'ядноўваў бел. і ўкр. мовы як дыялекты адной мовы.
Лоўжа. 1028 ж., 380 двароў (1999). Цагельны з-д, мясаперапрацоўчы цэх. Сярэдняя школа, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэктуры — Успенская царква (канец 19 ст.). МІКЛАШЫЧ (Miklosic, Miklosich) Франьё (Франц; 20.11.1813, Радамершчак, каля г. Лютамер, Славенія — 7.3.1891), славенскі і аўстрыйскі мовазнавец. Заснавальнік слав. параўнальна-гіст. мовазнаўства. Акад. Венскай (з 1851), чл.кар. Пецярбургскай (з 1856) АН. Скончыў ун-т y Грацы (Аўстрыя). У 1850— 86 праф. Венскага ун-та. Даследаваў лексіку і граматыку слав. моў, узаемадзеянне слав. моў з алб., венг., рум. і інш., вывучаў слав. анамастыку і тапаніміку, л-ру і эпас. Аўтар прац «Параўнальная граматыка славянскіх моў» (т.
Я.В.Міклашэўскі.
М.М.Міклуха-Маклай.
МІКЛАШ^ЎСКІ Яўген Васілевіч (н. 9.8.1936, в. Лыскі Падляскага ваяв., Польшча), бел. пісьменнік і перакладчык. Скончыў Пінскае пед. вучылішча (1957). Вучыўся ў Мінскім пед. ін-це замежных моў (1962—66). Настаўнічаў. 3 1972 y час. «Родная прырода», «Маладосць», з 1981 літкансультант СП Беларусі, y 1991—98 y час. «Тэатральная Беларусь». Друкуецца з 1959 (да 1981 пад псеўд. Яўген Верабей). У лірыцы ўслаўляе прыгажосць роднага краю, каханне, адлюстроўвае духоўны свет чалавека, роздум над сэнсам жыцця (зб-кі «Свежасць», 1968; «Світальны водблісю», 1981; «У спрадвечным руху», 1985; «Зара-заранка, зара-вячэрніца», 1989). Прыхільнік паэт. прозы, вострасюжэтных псіхал. твораў. Маральна-этычныя праблемы, жыццё школы ў аповесці «Чатыры Дарогі» (1979). Аўтар аповесці пра лёс настаўніды «Мёртвая Крыніда» (1988), рамана-даследавання «Каханне і смерць, або Лёс Максіма Багдановіча» (1991, Літ. прэмія імя І.Мележа, 1996), п’ес «Чарга» (1992), «Натуршчыца, або Пр'эзентацыя відэатэатра» (1996). Кн. сатыры і гумару «Ганна з Пухавіч» (1976). На бел. мову пераклаў паасобныя творы АПушкіна, МЛермантава, С.Ясеніна, М.Забалоцкага, А.Міцкевіча, Р.Кіплінга, Э.Хемінгуэя і інш. І.У. Саламевіч
МІКЛЎХА-МАКЛАЙ Мікалай Мікалаевіч (17.7.1846, с. Раждзественскае Баравіцкага р-на Наўгародскай вобл., Расія — 14.4.1888), расійскі падарожнік, прыродазнавец, антраполаг, этнограф. У 1867—69 зрабіў падарожжы на Канарскія а-вы, y Марока, на ўзбярэжжа Чырвонага м. 3 1871 ажыдцявіў шэраг дадарожжаў на Новую Гвінею, д-аў
Малака, Філіліны, Малайскі архіпелаг, y Зах. Мікранезію, Аўстралію, дзе некалькі гадоў жыў сярод карэннага насельніцгва, вывучаў яго побыт, культуру, збіраў разнастайныя калекцыі. На аснове сабранага матэрыялу даказваў відавое адзінства і роднасць усіх рас, першы падрабязна апісаў меланезійскі антрапал. тып і яго пашырэнне. Яго імем названы бераг y Новай Гвінеі, заліў y Антарктыдзе. Тв:. Собр. соч. Т. 1—5. М.; Л„ 1950—54; Бел. пер. — Падарожжы. Мн., 1954. Літ:. К о л е с н н к о в М.С. МнклухоМаклай. М., 1965. м ік л ў х а - м а к л Ая
б ё р а г , участак паўн.-ўсх. ўзбярэжжа на в-ве Новая Гвінея, паміж зал. Астралейб і п-вам Хуен (дзяржава Папуа — Новая Гвінея). Даўж. каля 300 км. Трапічныя лясы, плантацыі каўчуканосаў. Названы ў гонар рас. вучонага М. М.Міклуха-Маклая, які праводзіў тут этнагр. даследаванні ў 1871—72, 1876—77 і 1883.
М ІК03Ы |ад грэч. mykês грыб + ...оз(ы)1, 1) інфскцыйныя хваробы жывёл і чалавека, якія выклікаюцца паразітычнымі грыбамі і акгынаміцэтамі. Пашыраны ўсюды. У жывёл хварэе пераважна маладняк. Большасць узбуджальнікаў аэробныя арганізмы, некат. маюць таксіны, якія выклікаюць атручэнні. Заражэнне адбываецца праз скуру, слізістыя абалонкі экзагенна (ад хворага непасрэдна ці праз паветра, прадметы, кармы, ежу) або эндагенна (пры актывацыі патагенаў y час інш. хвароб, парушэнняў абмену рэчываў, дысбактэрыёзаў). Пры лаверхневых М. пашкоджваюцца скура і яе вытворныя, пры глыбокіх — таксама слізістыя абалонкі, унутр. органы і тканкі, могуць утварацца пухліны. Большасць М. працякае хранічна, многія перадаюцца ад жывёл чалавеку. У людзей найчасцей бываюць грыбковыя хваробы скуры. У жывёл пашыраны актынабацылёз, актынамікоз, аспергіяёз, бластамікозы, какцыдыяідоз, кандыдамікозы, мікраспарыя, трыхафітыя, фавус, фікамікозы, эпізаатычны лімфангііт, крыптакакоз, споратрыхоз, стрэптатрыхоз і інш. 2) Тое. што грыбныя хваробы раслін. MIKÔJ1A, старадаўняе каляндарна-абрадавае свята ў беларусаў і інш. слав. народаў y гонар апекуна земляробства і нар. заступніка св. Міколы. Вытокі свята, якое спалучыла элементы язычніцкай персаніфікацыі дабрадзейных сіл прыроды з прынцыпамі хрысціянства, y шанаванні культу Вялеса. Адзначалі 2 разы ў год — вясною (9 мая с. ст.) і зімою (6 снежня с. ст.). Да веснавога М. заканчвалася сяўба, упершыню пасля зімы выводзілі коней на начлег, спраўлялі магічныя абрады, якія мелі ахоўны сэнс, пачыналі стрыгчы авечак; пасля М. забаранялася пасвіць статак на сенажацях. Да зімовага М. заканчвалася малацьба. МІКРА... (ад грэч. mikros малы), 1) дзесятковая прыстаўка для ўтварэння най-
менняў дольных адзінак, роўных 10'6 МІКРАБІЯЛОГІЯ_________ 357 эыходным адзінкам. Пазначаецца мк. Напр., 1 мкг (мікраграм) = 10'6 г, 1 мкКл (мікракулон) = 10'" Кл. 2) Пер- мікробамі, патагеннымі для чалавека, шая састаўная частка складаных слоў, жывёл і раслін або здольнымі пры пэўякая паказвае на малы памер чаго-не- ных умовах набываць патагенныя ўласбудзь (напр., мікраарганізм, мікрасхема), цівасці (сінягнойная, кішэчная палачка і a таксама слоў, звязаных з вывучэннем інш.). або вымярэннем малых велічынь МІКРАБІЯЛАГІЧН.АЯ ПРАМЫСЛ0(напр., мікраскоп, мікрабіялогія). ВАСЦЬ, галіна хімічнай прамысловасці, МІКРААРГАНІЗМЫ, м і к р о б ы , най- y якой вытв. прадэсы звязады з мікрадрабнейшыя арганізмы, бачныя толькі біял. сінтэзам нехарч. сыравіны. Выкапад мікраскопам. Адкрыты ў Г7 ст. А. рыстоўвае нафгу і дрыродды газ, гідраЛевенгукам. Да М. належаць пракарыё- лізаты драўніды, адходы лрамысл. петы (бактэрыі, сіне-зялёныя водарасці, рапрацоўкі с.-г. прадукцыі (збожжавых архебакгэрыі) і эўкарыёты (мікраскапіч- культур, сланечніку, цукр. буракоў і ныя грыбы, водарасці, прасцейшыя). інш.). Вырабляе бялкова-вітамінныя Большасць М. — аднаклетачныя арга- канцэнтраты, адтыбіётыкі, амінакіслонізмы. Характарызуюцца высокай ско- ты, бактэрыяльныя ўгнаенні, прэпараты расцю росту і размнажэння, якое адбы- для аховы раслін ад шкоднікаў і хвароб, ваецда часта шляхам простага дзялення a таксама прадукгы комплекснай леклеткі. Здольныя існавадь пры т-ры 7— рапрацоўкі расліннай сыравіны — ксі105 °С, павышаным узроўні радыяцыі, y літ, фурфурол і інш. Галіна развіта ў моцнакіслым (pH менш за 1) або шчо- большасці краін свету, найбольш — y лачным (pH 9 і болей) асяроддзі, пры ЗША, Германіі, Японіі, Расіі, Італіі, адсутнасці кіслароду, пераносіць вельмі Францыі. На Беларусі прадстаўлена кінізкую т-ру, высушванне і інш. экстрэ- рудкамі: вытв-сцю кармавых бялковых мальныя ўмовы. Пашыраны ўсюды ў рэчываў, кармавых вітамінаў, кармавых прыродзе і адыгрываюць важную ролю дражджэй і антыбіётыкаў немедыцынў кругавароце рэчываў y біясферы: за- скага прызначэння. Кармавы бялок выбяспечваюць мінералізацыю арган. злу- пускаюць Рэчыцкі доследна-прамысл. чэнняў, фіксуюць малекулярны азот, гідролізны і Бабруйскі гідролізны з-ды, удзельнічаюць y разбурэнні горных па- кармавыя вітаміны — Пінскі з-д кармарод, глебаўтварэнні, фарміраванні не- вых вітамінаў. Ветэрынарныя прэпаракат. карысных выкапняў і інш. Выка- ты вылускаюць з-ды ветэрынарных рыстоўваюцца ў сельскай гаспадарцы, прэпаратаў y Віцебску і Магілёве. Буйвытв-сці кармавога бялку, вінаробстве, нейшае прадлрыемства па вытв-сці хлебапячэнні, атрыманні малочнакіс- бялкова-вітаміндых канцэнтратаў — лых прадуктаў, антыбіётыкаў, вітамінаў, Наваполацкі бялкова-вітамінды з-д (у 1999 знаходзіцца ў стадыі рэарганізацыі амшакіслот і інш. Некат. М. патагенныя для чалавека, жывёл і раслін. Раз- ў сувязі з пераходам вытв-сці з вуглевавідцё шэрагу М. прыводзіць да збяд- дароднай сыравіны на с.-г. сыравіну). Л.А.ІІаўловіч. нення глебы на азот, псавання с.-г. прадукцыі, карозіі метал. абсталявання, разбурэння прамысл. вырабаў, будын- МІКРАБШЛ0ГІЯ (ад мікра... + біялокаў, выклікае цвіценне і забалочванне гія), навука пра мікраарганізмы; галіна вадаёмаў і назапашванне ў іх атрутных біялогіі. Вывучае марфалогію, фізіялорэчываў (серавадароду, нітрытаў і інш.). гію, біяхімію, генетыку, экалогію, філаВывучэнне М. прывяло да адкрыцця генію мікраарганомаў, іх пашырэнне, фундаментальных біял. заканамернас- ролю ў прыродзе (у кругавароце рэчыцей і стала асновай біятэхналогіі. Выву- ваў, забруджванні і ачыстцы наваксшьнага асяроддзя, глебаўгваральных, геачае М. мікрабіялогія. хім. і інш. лрацэсах), y жыцці і дзейнасЛіт:. С т е й н н е р Р . , Э д е л ь б е р г Э., ці чалавека (у развіцці хвароб чалавека, 14 н г р э м Дж. Мнр мнкробов: Пер. с англ. жывёл і раслін, страваванні, тэхнал. Т. 1—3. М., 1979; Н е й м а н Б.Я. Нндустрня ммкробов. М., 1983. лрацэсах с.-г. і лрамысл. вытв-сці, утылйацыі адходаў і інш.); распрацоўвае МІКРАБІЯЛАГІННАЕ ЗАЬРУДЖВАНметады выкарыстання карысных мікроНЕ н а в а к о л ь н а г а а с я р о д д з я , баў і барацьбы са шкоднымі (дыягноспрыўнясенне ў прыроднае асяроддзе тыкі, лячэння і лрафілактыкі інфекц. нехарактэрных для яго або надзвычайхвароб, сан. ацэнкі і ачысткі асяроддзя і нае павелічэнне колькасці пастаянна інш.). Уключае бактэрыялогію, вірусалопрысутных y ім відаў мікраарганізмаў; гію, пратысталогію. Паводле навук. і форма біялагічнага забруджвання. Вынік лрактычных задач падзяляецца на прыроднага пераносу мікраарганізмаў агульную, водную, глебавую мікрабіяло(паветр. гоіынямі, жывёламі, з насеннем гію, геал., касм., с.-г., мед. (у т.л. сан.), і інш.), масавага іх размнажэння на ан- вет. і тэхн., або прамысл., М. Тэхн. М. трапагенных (бытавыя адходы, сцёкавыя вывучае гаспадарча здачныя мікрааргаводы і інш.) ці змененых чалавекам нізмы, распрацоўвае навук. асновы і прыродных субстратах і інш. Часта спа- метады іх выкарыстання для вытв-сці дарожнічае біятычнаму (непажаданымі каштоўных рэчываў, y т.л. біялагічна біягенамі, напр., угнаеннямі, выдзялен- актыўных, і біямас (бактэрыяльныя нямі арганізмаў, трупамі) і механічнаму ўгнаенні, кармавыя і інш. дрожджы, забруджванню. Найб. небяспечнае М.з. высокаактыўныя штамы мікробаў і
358
МІКРАДЭНСІТОМЕТР
інш.), харч. прадукіаў, для атрымання металаў з бедных руд, ачысткі сцёкавых вод, апрацоўкі с.-г. прадукцыі, барацьбы з хваробамі і шкоднікамі, метады аховы сыравіны, буд. матэрыялаў, харч., с.-г. і інш. прадуктаў і вырабаў ад псавання мікробамі і інш. М. цесна звязана з альгалогіяй, протазаалогіяй, мікалогіяй, фітапаталогіяй, імуналогіяй, цыталогіяй, малекулярнай біялогіяй, генетыкай, біяхіміяй, эпідэміялогіяй, біятэхналогіяй і інш. Mae важнае значэнне для медыцыны, ветэрынарыі, сельскай гаспадаркі, мікрабіял., харч. прам-сці і інш.
Узнікненне апісальнай М. звязана з пачаткам назіранняў і апісання мікробаў (А.Левенгук, 1683), фарміравакне М. ях навукі (2-я пал. 19 ст.) — з устанаўленнем мікробнай прыроды браджэння, гніення, інфекц. хвароб (Л.Пастэр), з распрацоўхай методыкі атрымання чыстых культур мікраарганізмаў і крытэрыяў выяўлення ўзбуджальніхаў хвароб (Р. Кох). Вял. ўклад y развіццё М. зрабілі B.Л.Амялянскі, М.В .Беерынк, Э.А.Берынг, C. М Вінаградскі, С.М Вышалескі, Д.К.Забалотны, Дз.1 .Іваноўасі, Б.Л.Ісачэнка, С.ТХ.Костычаў, І.І.Мечнікаў, Л.С.Цанкоўскі, П.Эрліх, М.Ф.Гамалея, С.Кітазата, К.Б.НІЛ, Э. Ру і інш.
На Беларусі мікрабіял. даследаванні пачаліся з 1920—30-х г. y БДУ (мед, ф-т), Віцебскім вет. ін-це, сан.-бакгэрыял. НДІ (Віцебск, 1921), Бел. пастэраўскім НДІ (Мінск, 1924), ін-тах біялогіі (лабараторыя глебавай М., 1934) і хіміі АН Беларусі, Усесаюзным НДІ балотнай гаспадаркі УАСГНІЛ (з 1938), бел. н.-д. ін-тах мясц. прам-сці і харч. прам-сці. Вял. роля ў станаўленні М. належыць Х.М.Курбатаву, СЛ.Самцэвічу, ГА.Язубчык, Вышалескаму, К.І.Кудзіну, В.В.Первазванскаму, АЛ.Пескіну, АЛ.Рэут. У вырашэнне праблем агульнай і экалагічнай М. ўклад зрабілі П.А.Буланаў, ВЛ.Калешка і інш., генетыкі і селекцыі мікраарганізмаў — М.А.Троіцкі, Ю.К.Фамічоў і інш., мед. М. — А.А.Адарчанка, ЫЛ.Вальвачоў, ВЛ.Вацякоў, СЛ.Гельберг, Н.АІзраіцеяь, A. П. Красільнікаў, П.Р .Рыцік, ЬЯ.Зль.берт, САПаўловіч і інш., вет. М. — ДДэ.Буцышаў, Х.С.Гарагляд, В.А.Лянькова, ВА.Лянькоў, В.Ф.Пятроў, Р.У.Тузава і інш., тэхн. М. — НЛ.Астаповіч, B. Р.Бабіцкая, А.С.Вечар, М.В.Залашка, АА.Зінчанка, С.П.Кавазенка, А Г .Лабанок, А.С.Самсонава і інш. Н.-д. работа вядзецца ў ін-тах Нац. АН Беларусі (мікрабіялогіі, генетыкі і цыталогіі, эксперым. батанікі), н.-д. ін-тах Ахадэміі агр. навук Беларусі (эксперым. ветэрынарыі, жывёлагадоўлі, земляробства і кармоў, аховы раслін і інш.), Бел. НДІ эпідэміялогіі i М., інш. с.-г. і мед. н.-д. ін-тах і ўстановах, БДУ, БСГА, Бел. дзярж. тэхнал. ун-це, Віцебскай акадэміі вет. медыцыны, Мінскім мед. ін-це і інш. Літ.: К о л е ш к о О.Н. Мнкробнолошя. Мн., 1977; Медвдннская мнхробнологня, внрусологня, нммунологня. М., 1994; Міпсробнологня. М., 1998. Л.П.Цітоў.
МІКРАДЭНСІТ0МЕТР, разнавіднасць дэнсітометра, прызначаная для вымярэння аптычных шчыльнасцей на малых участках фатагр. відарысаў; тое, што мікрафатометр. МІКРАКАЛЬКУЛЯТАР, партатыўная мікра-ЭВМ індывідуальнага карыстання, якая выконвае арыфм. дзеянні і вылічвае элементарныя функцыі па зададзеных значэннях аргументаў; тое, што электронны калькулятар. МІКРАКАТАР, прылада для вымярэння лінейных памераў калібраў і дэталей машын адносным кантактным спосабам — параўнаннем з мерай. Асн. механізм — скручаная стужачная спружына, якая пераўтварае лінейныя перамяшчэнні вымяральнага стрыжня (у ніжняй ч. прылады) y вуглавыя адаіленні стрэлкі. Межы вымярэнняў ±(4—300) мкм.
і змены іх пад уплывам гасп. дзейнасці чалавека. Распрацоўвае метады і прыёмы аптымізацыі мікраклімату. Цесна звязана з метэаралогіяй, фізікай глебы, біяметрыяй раслін, экалогіяй. Мікракліматычныя даследаванні праводзяцца ў сельскай гаспадарцы. На аснове вывучэння радыяцыйнага, цегшавога і воднага балансу робідца ацэнка мікракліматычных рэсурсаў, цяпло- і вільгацезабеспячэння асобных палёў і гаспадарак. Складаюцца комплексныя мікракліматычныя карты, што дазваляе прыстасаваць с.-г. вытв-сць да мікракліматычных асаблівасцей кожнага поля, падабраць с.-г. культуры і меліярац. прыёмы (асушэнне, арашэнне, двухбаховае рэгуляванне воднага рэжыму і ігаіі.), устанавіць аптымальныя нормы і тэрміны агратэхн. мерапрыемстваў. Улік мікракліматычных асаблівасцей пры гар. буд-ве дазваляе правільна размяшчаць прамысл. прадпрыемствы і памяншаць шкодны ўплыў іх на жылыя раёны. Даследаванні праводзяцца таксама для абслугоўвання розных відаў транспарту, пры праектаванні і буд-ве ліній электраперадач і сувязі і інш. Вывучаецца мікраклімат на тэрыторыі і ў цэхах прамысл. прадпрыемстваў, музеях, збожжаі агароднінасховішчах, жывёлагадоўчых комплексах. Мікракліматычныя даследаванні праводзяцца аграметэаралагічнымі станцыямі, агранамічнай службай, навук; і праектнымі арг-цыямі. На Беларусі даследаванні па М. праводзяцца ў БДУ, БСГА, Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства, Гідраметэаслужбе і інш. Значны ўклад зрабілі МА.Гольберг, М.АГольчанка, ПА.Каўрыга, Т.С.Папова, Я.Б.Фрыдлянд, М.П.Хаміцкі, В.Ф.Шабека, АХ.Шкляр і інш. Л і т К о в р н г о П A М нкроклн м ат бол о т н ы х э к о с н с т е м н его о п т а м н з а ц н я . М н ., 1995. Ш е б е к о В .Ф . Н з м е н е н н е м н к р о к л н м а т а п о д в л я я н н е м м е л н о р а ц н н б о л о т . М н ., 1977. ПА.Каўрша.
МІКРАКЛІМАТ (ад мікра... + клімат), клімат прыземнага слоя паветра на параўнальна невял. тэрыторыі (лясная паляна, бераг ракі, плошча горада і інш.). Уласцівасці М. (у бсшыпай ступені, чым мясцовага клімату) залежаць ад рэльефу, расліннасці, стану глебы, наяўнасці вадаёмаў, характару забудовы (у гарадах) і інш.; найб. яю асаблівасді выяўляюцца пры ясным ціхім надвор’і і згладжваюцца пры пахмурным і ветраным. М. наз. таксама штучна створаныя кліматычныя ўмовы ў закрытых памяшканнях (жылых і вьггворчых) для аховы ад неспрыяльных знешніх уздзеянняў. МІКРАКЛІМАТАЛ0ГІЯ (ад мікра... + кліматалогія), раздзел кліматалогіі, які даследуе мікраклімат. Вывучае асаблівасці фіз. працэсаў y сістэме глеба — расліна —■прыземны слой паветра ў залежнасці ад неаднароднасці зямной паверхні, размеркаванне мікракліматаў па тэрьггорыі, колькасныя характарыстыкі
МІКРАКЛІН (ад мікра... + грэч. klinô нахіляюся), пародаўтваральны мінерал групы палявых шпатаў, алюмасілікат калію K [Al, SuOg], Крьшггалізуецца ў трыкліннай сінганіі. Крышталі прызматычныя, утварае таксама зярністыя агрэгаты. Крышталі і зерні складана здвоены. Колер белы, ружовы, бураватажоўты, чырвоны, блакітна-зялёны (амазаніт). Бляск шкляны, перламутравы. Празрыстыя і паўпразрыстыя бясколерныя М. з блакітнай ірызацыяй (эфект месяцавага каменю). Вядомы авантурынавыя М. (сонечны камень). Цв. 6—6,5. Шчьшьн. 2,55—2,6 г/см3. Трапляецца ў інтрузіўных пародах і пегматытах, гнейсах, аркозавых пясчаніках і інш. Выкарыстоўваецца ў шкляной, керамічнай (тонкі фарфор, эл. кераміка) прам-сці; амазаніт, месяцавы і сонечны камень — y ювелірнай справе. MIKPAKÔKI (Micrococcus), род
няспораўгваральных бакгэрый шарападобнай формы. Пашыраны ў вадзе, глебе, паветры, харч. прадуктах. Уваходзяць y склад нармальнай мікрафлоры чалавека.
Клеткі дыям. 1—2 мкм, нерухомыя, грамстаноўчыя. Размяшчаюцда пераважна паасобку або ÿ гронках няправільнай формы. Сірогія аэробы. Сапратрофы або факультатыўныя паразіты. Рачмнажаюцца дзяленнем. Прымаюць удзел y кругавароце азоту ў прыродзе: раскладаюць арган. рэшткі, y якіх ёсць бялхі, да аміяку, рэдукуюць нітраты і нітрыты да свабоднага азоту і інш.
MIKPAKÔCMAC, гл. ў арт. Макракосмас і мікракосмас. МІКРАЛІТЫ (ад мікра... + грэч. lithos камень), y а р х е а л о г і і дробныя дэталі складаных, састаўных прылад працы, якія вырабляліся з крэменю ў эпоху каменнага веку пераважна ў мезаліце. Матэрыялам для М. служылі невял. крамянёвыя абломкі тонкіх вузкіх пласцін або адшчэпаў, пгго апрацоўваліся спосабам стромкага рэтушавання іх краёў. Сярод М. вылучаюцца вастрыі некалькіх тыпаў і вырабы геаметрычна дакладных форм, мікраразцы, рэжучыя ўстаўкі з прытупленым рэтушшу краем і інш. М. звычайна ўстаўлялі ў пазы касцяных ці рэчавых алраў, y дрэўкі стрэл і наканечнікі дзідаў, з іх складалі лёзы кінжалаў, шыпы гарпуноў. Іх замацоўвалі ў прыладах з дапамогай смалы. Вытворчасць М. — характэрная рыса культур тардэнуаза, каморніцкай, кудлаеўскай, рудавостраўскай, яніславіцкай і інш. Пры раскопках трашіяюцца на ПдУ Беларусі. У.Ф.Ісаенка. МІКРАЛІТЫ ў г е а л о г і і , дробныя, мікраскапічныя прызматычныя крышталі пародаўгваральных мінералаў, якія ўваходзяць y паўшклаватую асн. масу вулканічных горных парод або складаюць яе цалкам. М. супрацьпастаўляюцца больш буйным і раннім украпінам вулканічных горных парод і крышталітам. МІКРАМАСТЫЯ (ад мікра... + грэч. mastos грудзі), недаразвіццё малочных залоз y жанчын. Назіраецца пры агульнай інфантылізацыі жанчыны, спыненні далейшага росту залозістай тканкі грудзей; можа развівацда пры зніжэнні функцыі яечнікаў, інш. залоз унутр. сакрэцыі, пры інфекцыях, пухлінах эндакрынных органаў і інш. MIKPAMÉTP (ад мікра... + метр), дольная адзінка даўжыні. Пазначаецца мкм. 1 мкм = 10‘6 м. МІКРАМ0ДУЛЬ (ад мікра... + модуль) y э л е к т р о н і ц ы , мініяцюрны уніфікаваны функцыянальны вузел электроннай апаратуры. Канструкцыйна афармляецца ў выглядзе пячатнай платы з ушчыльненай упакоўхай малых (па памерах) дыскрэтных электронных элементаў (транзістараў, рэзістараў, кандэнсатараў і інш.). У адрозненне ад модуляў (гл. Модуль y элекгроніцы) маюць большую шчыльнасць упакоўкі (дзесяткі і сотні дэталей на 1 см3). Выкарыстоўваюцца ў выліч. і вымяральнай тэхніцы, радыёэлектронных апаратах і інш.
целе пры адсутнасці знешніх сіл і ўзаемна ўраўнаважваюцца ў аб’ёмах, малых y параўнанні з аб’ёмам цела. Узнікаюць пры зацвердзяванні расплаву, тэрмічнай, мех. і інш. апрацоўцы. Звязаны з дэфектамі ў крышталях. МІКРАНЕЗІЯ, адна з асноўных астраўных груп y Акіяніі (каля 1500 дробных астравоў), y зах. ч. Ціхага ак., гал. ч. на Пн ад экватара. Уключае Марыянскія астравы, Каралінскія астравы, Маршалавы аспіравы, Гілберта астравы, а-вы Ошэн, Банаба, Науру і інш. Пл. 2,6 тыс. км2. Нас. каля 500 тыс. ж. (1998). Карэннае нас. — мікранезійды. Жывуць таксама амерыканды, англічане, філілінцы, кітайцы. Болыпая ч. а-воў — атолы, астатнія вулканічнага паходжання; самы буйны в-аў Гуам. На Марыянскіх а-вах ёсць дзеючыя вулканы. Клімат экватарыяльны і субэкватарыяльны. Сярэднія месячныя т-ры ад 26 °С да 28 °С. Ападкі ад 2000 да 6000 мм выпадаюць раўнамерна на прадягу ўсяго года. Частыя трапічныя цыклоны (раён Каралінскіх а-воў). Прыроднае покрыва на вулканічных астравах складаюць вечназялёныя трапічныя лясы, радзей — саванны. Расліннасць на каралавых астравах бедная. Буйныя млекакормячыя жывёлы на М. адсутнічаюць. Найбольш пашыраны пацукі, лятучыя мышы, розныя віды яшчарак, птушкі. Трапічнае земляробства; рыбалоўства. Плантацыі цукр. трыснягу, рысу. Радовішчы баксітаў, фасфарытаў (Каралінскія а-вы), здабыча фасфатаў (на в-ве Науру). На а-вах М. размешчаны дзяржавы: Маршалавы Астравы, Мікранезія (Федэратыўныя Штаты Мікранезіі), Науру, Палау, Паўночныя Марыянскія Астравы, асн. частка дзяржавы Кірыбаці (а-вы Гілберта), уладанне ЗША Гуам. МІКРАНЁЗІЯ (Micronesia), Ф е д э р а тыўныя Штаты Мікранез i і (Federated States of Micronesia), дзяржава ў цэнтр. і ўсх. ч. Каралінскіх астравоў y Ціхім акіяне; уключае таксама асобны атол Капінгамарангі. Займае частку фіз.-геагр. вобласці Мікранезія. Пл. 701,4 км2. Нас. 129,7 тыс. чал. (1999). Афід. мова — англійская. Сталіца — г. Палікір на в-ве Понапе. Падзяляецца на 4 штаты. Нац. свята — Дзень незалежнасці (3 ліст.).
МІКРАНЕЗІЯ
Дзяржаўны лад. М. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1979 са зменамі 1990. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца членамі парламента з яго складу на 4 гады. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму Нац. кангрэсу (14 сенатараў), які выбіраецца на ўсеагульных выбарах на 4 гады. Пытанні абароннай і знешняй палітыкі ў кампетэнцыі ЗША. Прырода. У М. 35 груп невял. вулканічных і каралавых а-воў (усяго 607). Астравы працягнуліся з 3 на У на 3 тыс. км, з Пн на Пд на 1 тыс. км, раскіданы ў зах. ч. Ціхага ак. на пл. болып за 3 млн. км2. Вулканічныя астравы (найб. Понапе, Кусаіе, Трук і Яп) горныя, абкружаны каралавымі рыфамі. Найвыш. пункг на в-ве Понапе — 791 м.
Герб і сцяг Мікранезіі.
На каралавых астравах выш. не перавышаюць 5 м. Клімат трапічны пасатны. Сярэднія месячныя т-ры паветра 27— 28 °С. Выпадае штогод 3000— 5000 мм ападкаў. Бываюць трапічныя цык-
М А Р ЫЯ Н С К І Я 150°
ФЕДЭРАТЫЎНЫЯ ШТАТЫ МІКРАНЕЗІІ Маштаб 1:35 000 000
Г y AМ(3UU) ^Аганья АсTPA
еів.Гаферут а т НІамануіша аш. . ат.Сарол Фара^в (■ % ы П) л ат.Пулап Нгулу _ -■'"Та-вы ^Аралун Палікір 1-^1а*?атрэн »Толч.ІРХ " _ в.ПонапеА' атЭаурыпіц, іт|ф(1лі> ^ат.Ласап .. ат. 'в ы в.Пулусун Нгатын^ J °^в/на ^ат.Нунуоро
•û.
МІКРАНАПРЎЖАННІ, унуграныя мех. напружанні, якія існуюць y цвёрдым
359
ат.Капінгамарангі
ат.Лінгелап Si, в.Кусаіе
360
МІКРАПІЛЕ
лоны (пераважна ў ліп.—снежні) і землетрасенні. Невял. рэкі і ручаі толькі на вулканічных астравах. На іх асобныя ўчасткі ўзбярэжжа заняты мангравымі зараснікамі, на горных схілах растуць бамбук, какосавыя і арэкавыя пальмы, месцамі лясід. або саванны. На каралавых астравах гаі какосавых пальмаў і панданусаў. Мора багатае рыбай, ракападобнымі, малюскамі. Насельніцтва. Мікранезійцы складаюць больш за 90 %. Падзяляюцца на 9 этнічных груп, кожная з якіх насяляе асобную частку архіпелага. На атоле Капінгамарангі жывуць палінезійцы, на найб. астравах ёсць амерыканцы і кітайцы. Вернікі пераважна католікі (50%) і пратэстанты (47%). Сярэднегадавы прырост 2,2%. Сярэдняя шчыльн. 185 чал. на 1 км2, на вулканічных астравах дасягае 300 чал. на 1 км2. У адзіным горадзе Палікір жыве 33,4 тыс. ж. (1994). Большасць насельніцтва занята сельскай гаспадаркай, рыбалоўствам, абслугоўваннем замежных турыстаў. Гісторыя. М. эаселена продкамі сучасных мікранезійцаў y 2— 1-м тыс. да н.э. Першыя еўрапейцы (ісп. мараплаўцы), якія наведалі ў 1527 М., назвалі астравы Каралінскімі ў гонар ісп. караля Карла II. У 1565 намінальна абвешчана ўладаннем Іспаніі. У 1898 Іспанія прадала астравы Германіі. У 1-ю сусв. вайну М. акупіравана Японіяй, якая атрымала ў 1921 ад Лігі Нацый мандат на кіраванне. У 2-ю сусв. вайну акупіравана амер. войскамі. У ліп. 1947 ААН зацвердзіла апеку ЗША над Каралінскімі, Марыянскімі і Маршалавымі а-вамі, якія аб’ядноўваліся ў падапечную тэрыторыю Ціхаакіянскія а-вы. У 1965 створаны мясц. парламент — Кангрэс М. 10.5.1979 прадстаўнікі штатаў Яп, Трук, Понапе і Кусаіе зацвердзілі канстытуцыю Федэратыўных штатаў М. (ФШМ). У кастр. 1983 усенар. плебісцыт адобрыў пагадненне пра свабодную асацыяцыю з ЗША, паводле яе ФШМ атрымалі незалежнасць пры захаванні амер. кантролю над іх абаронай. У ліст. 1986 амер. ўрад абвясціў пра спыненне рэжыму апекі над ФІІІМ, y снеж. 1990 гэта зацвердзіла ААН. У 1991 прэзідэнтам М. выбраны Б.Олтэр, y 1997 — Я.Нена. Член ААН з 1991. Гаспадяркя. М. — слабаразвітая краіна. Валавы нац. прадукт на 1 чал. складае каля 1700 дол. за год. Найб. развіта земляробсгва. Асн. таварныя культуры: какосавая пальма, какава, агародніна, садавіна (цытрусавыя, папайя, манга, ананасы), чорны перац. Харч. культуры: маніёк, ямс, батат, бананы, тара, ароут, хлебнае дрэва, панданус, рыс, кукуруза, соя, copra. Развіты свіна- і птушкагадоўля. Рыбалоўства задавальняе мясц. патрэбы. У рыбалоўнай зоне М. займаюцца ловам рыбы за вызначаную плату караблі ЗША, Аўстраліі, Японіі, Паўд. Карэі і інш. краін. Прамысл. прадпрыемствы заняты перапрацоўкай с.-г. сы-
равіны. Ёсць прадпрыемствы па перапрацоўцы какосавых арэхаў (вьггв-сць копры і какосавага алею), какавы, кансервавыя (з рыбы, агародніны, фруктаў), мукамольныя і інш. Працуюць лесапільні, верфі па буд-ве і рамонце невял. суднаў і лодак, дробныя прадпрыемствы па выйуску цэменту і цэглы. На в-ве Понапе вядзецца здабыча баксітаў. Вытв-сць элекзраэнергіі каля 70 млн. кВт • гадз за год. Кожны год М. наведвае каля 25 тыс. турыстаў (з Японіі, Аўстраліі, ЗША). Гал. від транспарту — марскі. Асн. групы астравоў звязаны паміж сабой і з інш. краінамі рэйсамі невял. суднаў. Працуюць 4 аэрапорты, y т.л. міжнародны на в-ве Понапе. У М. 226 км аўтадарог з цвёрдым пакрыццём. У 1994 экспарт склаў 29,1 млн. дол., імпарт — 141,1 млн. долараў. У экспарде пераважаюць копра (больш за 50% кошту), чорны перац, рыба і рыбапрадукгы, вырабы мясц. промыслаў, какосавы алей, y імпарце — разнастайныя прамысл. і харч. тавары. Гал. гандл. партнёры Японія (32% экспарту, 80 % імпарту) і ЗША (адпаведна 56% і 9%). Краіна атрымлівае значныя субсідыі і фін. дапамогу ад ЗША. Грашовая адзінка — долар ЗША. Літ.: М а л а х о в с к н й К.В. Последняя подопечная: (Нсторяя Мнкронезнн). М., 1977. І.Я.Афнагель (прырода, насельніцтва, гаспадарка). МІКРАШЛЕ (ад мікра... + грэч. руіё уваход, адтуліна), y ж ы в ё л — адгуліна ў шчыльных яйцавых абалонках, праз якую сперматазоід пранікае ў яйцо. Колькасць М. ад 1 да некалькіх дзесяткаў. Бывае ў насякомых, малюскаў, рыб і інш. У р а с л і н М. — вузкі канал y покрыве семязавязі, праз які пранікае пылковая трубка. МIКРАІIРАЦЭ CAP (англ. microproces sor), электронная прылада кіравання і апрацоўкі інфармацыі, якая праграмуецца і складаецца з мікрасхем (адной ці некалькіх) высокай ступені інтэграцыі (гл. Інтэгральная схема). Выкарыстоўваецца як цэнтр. працэсар, напр. y мікра-ЭВМ, як прылада кіравання і апрацоўкі інфармацыі для перыферыйных блокаў ЭВМ, a таксама ў сістэмах кіравання тэхнал. і кантрольна-выпрабавальнага абсталявання, трансп. сродкаў, касм. апаратаў і інш. Па функцыян. магчымасцях адпавядае працэсару ЭВМ, выкананаму на 20—40 мікрасхемах малой і сярэдняй ступені інтэграцыі, мае большае хупсадзеянне, істотна меншыя памеры, энергаспажыванне і інш. (у параўнанні з інш. выліч. прыладамі). Бываюць секцыянаваныя (з мікралраграмным кіраваннем; дазваляюць пашыраць разраднасць, функцыян. магчымасці і інш.) і аднакрыштальныя (маюнь фіксаваную разраднасць і пасгаянны набор камандаў). Паводле віду ўваходных сігналаў М. падзяляюць на лічбавыя (прызначаны для лічбавай апрацоўкі сігналаў) і аналагавыя (прызначаныя для работы ў даследчых выліч. комплексах; дадаткова маюць аналагава-лічбавыя і лічбава-аналагавыя пераўгваральнікі). Найб. пашыраны аднакрыштальныя маларазрадішя М. для выкарыстання ў простых сістэмах кіравання, a таксама 64разрадныя для прафес. ЭВМ. Першы М. Intel 4004 (1971) меў да 2250 транзістараў на ад-
ным крэмніевым крышталі, працаваў на частаце 750 кГц, пыконваў да 60 тыс. алерацый за секунду ў якасці цэнтр. працэсара 4-разраднай ЭВМ і быў логікавым блокам, канкрэтнае прызначэнне якога можна задаваць праграмаваннем. Сучасныя М. маюць на адным крышталі да дзесяпсаў мільёнаў транзістараў, працуюць на частотах y сотні мегагерц і выконваюць мільярды алсрацый за секунду. Літ:. К о р н е е в В.В., К н с е л е в АВ. Современные мнкропроцессоры. М., 1998. М. М.Далгіх. МІКРАПРЫЧЬІН НАСЦІ ЎМ0ВА ў ф і з і ц ы, пастулат, паводле якога прычыннасці прынцьіп выконваецца аж да самых малых адлегласцей і прамежкаў часу. Дзеянне М.ў. эксперыментальна пацверджана да адлегласцей т > 10'18 м і прамежкаў часу At ^ 10'26 с. МІКРАРАЁН, отруктурная адзінка сучаснай жыллёвай забудовы буйных населеных пункгаў. У вял. гарадах разлічаны на 12—20 тыс., y сярэдніх на 6— 12 тыс. жыхароў. Складаецца з комплексу жылых дамоў, паблізу якіх размяшчаюцца ўстановы культ.-быт. абслугоўвання (дзіцячыя сады, школы, крамы), спарт. пляцоўкі і зялёныя зоны. Планіроўка і забудова М. робіцца на аснове адзінай або расчлянёнай на групы жылых дамоў арх.-прасторавай арганізацыі тэр. з улікам прыродных і кліматычных умоў. На Беларусі першыя М. пабудаваны ў канды 1950 — пач. 1960-х г. Размяшчалі іх на свабодных тэрыторыях паблізу існуючай забудовы, на ўскраінах гара-
Мікрараён Бабры ў Мазыры.
”
7S 3
7.!
'.-
Мікрараён Зялёны Луг 5 y Мінску.
22*
доў, a таксама на месцы забудовы, якая патрабавала рэканструкцыі. 3 1970-х г. y вял. гарадах перайшлі да забудовы тэрыторый буйнымі струкгурнымі адзінкамі — жылымі раёнамі, y склад якіх уваходзяць М. Гэта дазволіла арганічна звязваць арх. вырашэнні з ландшафтам і трансп. камунікацыямі (Усход 1 y Мінску, Валатава ў Гомелі і інш.). Шматсекцыйныя, складанай канфігурацыі жылыя дамы ў спалучэнні з вышыннымі і малапавярховымі будынкамі культ.-быт. абслугоўвання ствараюць выразныя прасторавыя кампазіцыі. Сучасныя М. характарызуюцца большай разнастайнасцю пабудоў і іх каларыстычных вырашэнняў, добраўпарадкаванасцю тэрыторый, выкарыстаннем малых арх. форм (М. Зялёны Луг 5, Малінаўка ў Мінску, Поўдзень y Віцебску, Бабры ў Мазыры, № 12 y Салігорску і інш.). Л.С.Патапаў, С.А.Сергачоў. МІКРАРЭЛЬЁФ (ад мікра... + рэльеф), дробныя формы рэльефу, памеры якіх не перавышаюць некалькіх метраў. Утвораны пераважна экзагеннымі працэсамі, часта служаць дэталямі бсшьш буйных форм рэльефу (напр., западзіны, прырэчышчавыя валы, невял. варонкі, стэпавыя сподкі); зрэдку ўзнікаюць y выніку антрапагеннай дзейнасді. МІКРАСАЦЫЯЛ0ГІЯ і МАКРАСАЦЫЯЛ0ГІЯ, галіны сацыялагічных ведаў, якія вывучаюць адпаведна сферу непасрэднага сац. ўзаемадзеяння (міжасобасныя адносіны і працэсы сац. камунікацыі ў малых групах, сфера паўсядзённай рэчаіснасці, асобныя вузкія праблемы і інш.) і буйнамаштабныя сац. працэсы і з’явы (цывілізацыі, дэяржавы, надыі, сац. ін-ты)ч Мікрасацыялогія арыентуецца на вывучэнне індывідаў і іх бліжэйшага сац. акружэння, аналЬ сац. адносін ў параўнальна невялікіх сац. сістэмах, абмяжоўваецца эмдірычным апісаннем ізаляваных з’яў. Макрасацыялогія вывучае грамадскае жыццё і сац. працэсы як адзідае цэлае. У сучаснай сацыялогіі да мікрасацыялогіі аддосяць фёнаменалогію, этнаметадалогію, тэорыі сац. абмену, аналіз сац. сетак, сімвалічны інтэракцыянізм і інш. (Ч.Кулі, Дж.Мід, А.Шуц, Х.Гарфінкел, Дж.Хоманс і інш.), да макрасацыялогіі — струкгуралізм, структурны функцыяналізм, неаэвалюцыянізм, неамарксізм (А.К.ОНТ, К.Маркс, Г.Спенсер, П.Сарокін, Т.Парсанс і інш.). Макрасацыялагічдая арыентацыя пераважала ў 19 — пач. 20 ст. У 1930-я г. вял. пашырэнне атрымалі эмлірычныя даследаванні, што садзейнічала развіцхдо мікрасацыялогіі. Прадстаўнікі макрасацыялогіі разглядаюць y якасці асн. прадмета сацыялагічнага пазнання грамадства, яго структурныя ўтварэнні, адзначаюць якасную своеасаблівасць сац. з'яў і іх нязводнасць да сац.-псіхал. ўзроўню. У мікрасацыялогіі такія з’явы і працэсы разглядаюць як абстракцыі, рэальнасць якіх немагчыма даказаць эмлірычна; з-за выкарыстання эмпірычных лра-
цэдур, сацыяметрычных метадаў мікрасацыялогію часам атаясамліваюць з сацыяметрыяй. Спробы інтэграцыі М. і м. робяцца з сярэдзіны 1970-х г. І.В.Катляроў. МІКРАСЁЙСМЫ (ад мікра... + грэч. seismos ваганне, землетрасенне), пругкія ваганні зямной лаверхні. М. п е р шага роду (перыяд 2— 10 с), асабліва інтэнсіўныя на астравах і марскіх берагах, узнікаюць ад дзеяння тайфунаў і цыклонаў; д р у г о г а р о д у (лерыяд 0,1—0,001 с) — ад змены атмасфернага ціску, уздзеяння ветру на зямную паверхню, дэейнасці лрамысл. прадпрыемстваў, работы транспаргу, марскога прыбою і інш. Амплітуда М. ад доляў мікрона да соцень мікронаў, звычайда декалыгі мікронаў. МІКРАСКАПІЯ, агульная назва сукупнасці метадаў вывучэння дябачных вокам чалавека мікрааб’ектаў з дапамогай мікраскола, які павялічвае іх адлюстраванне. Метады М. залежаць ад тылу аптычнай сістэмы мікраскопа (налр., светлавая, люмінесцэнтная, палярызацыйная), характару аб’екта, слосабу яго падрыхтоўкі да назірання (прыжыццёвы, гістахімічны, аўтарадыёграфічны і інш.), дапаможных прылад (мікрафатаграфія, мікрафотаметрыя, сістэма аўтам. камп’ютэрнага аналізу і інш.). МІКРАСК0П (ад мікра... + ...скоп), аптычная прылада для атрымання лавялічанай выявы дробных аб’екгаў або дэталей іх структуры, не бачных простым вокам. Павелічэнне М. дасягае 1500— 2000 (яно абмежавана дыфракцыйнымі з’явамі); раздзяляльная здольнасць 0,25 мкм (чалавечае вока не адрознівае дэталей аб’екга, размешчаных бліжэй за 0,08 мм). Болыдага павелічэння дасягаюць y М., дзе выкарыстоўваецца святло
МІКРАСПАРЫЯ
361
з меншай (<390 нм) даўжынёй хвалі ці імерсійная сістэма (мяжа раздзялення электронных мікраскопаў 0,01—-0,1 нм). М. з’яўляецца камбінацыяй 2 аіггычных сісгэм — аб’ектыва і акуляра, кожная з якіх складаецца з адной ці некалькіх лінзаў. М. бываюць: палярыэацыйныя (для назірання аб’екгаў y палярызаваным свягле), люмінесцэнтныя (для аб’ектаў, якія вылраменьваюць люмінесцэнтнае святло), інтэрферэнцыйныя і фазава-кантрастныя (выкарыстоўваюць метады, заснаваныя на інтэрферэнцыі свягла), акустычныя (выяву аб’екта даюць y працэсе сканіравання яго пучком акустычных хваль сінхронна з растравай разгортхай праменя алектронна-прамянёвай прылады), галаграфічныя (прызначаны для запісу інфармацыі цра дынамічныя аб’ехты з выкарыстаннем лазера з паўтаральным імпульсным выпрамяненнем), тэрмахвалевыя (дзеянне заснавана на розных тэрмаалтычных эфектах), інфрачырвоныя, металаграфічныя, стэрэаскапічныя, праекцыйныя, рэнтгенаўскія, тэлсвізійныя і інш. Першы двухлінзавы М. пабудаваў З.Янсен (Нідэрланды, каля 1590), болыц дасканалы, падобны на сучасны, сканструяваў Р.Гук (Вялікабрытанія, 1665). У 1673—77 АЛевешук (Нідэрланды) з дапамогай М. адкрыў свет мікраарганізмаў. Тэарэт. разлік складаных М. даў ням. фізік Э.Абе ў 1872. У пач. 1930-х г. пабудаваны періпы электронны М. Літ:. Мнкроскопы. Л., 1969. У.М.Сацута. МІКРАСК0П (лац. Microscopium), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. У ім адсутнічаюць зоркі ярчэй 4,0 вйуальнай зорнай велічыні. Гл. Зорнае неба. МІКРАС0МЫ (ад мікра... + сома), дробныя гранулы (да 100 нм) субклетачнай фракцыі жывёльных і раслінных клетак. Фракцыя М. уяўляе сабой рыбасомы, абломкі мембран эндаплазматычнага рэтыкулума. У М. прысутнічаюць ферменты вугляводнага абмену, біясінтэзу лілідаў і стэроідаў. Атрымліваюць пры дыферэнцыяльным цэнтрыфугаванні клетачных гомагенатаў. МІКРАСПАРЬІДЫІ (Microsporidia), атрад (па інш. класіфікацыях тып, клас) прасцейшых кл. кнідаспарыдый. Болыд за 70 родаў, 900 відаў. Унутрыклетачныя паразіты жывёл, пераважна членістаногіх і рыб. У цытаплазме клеткі жывёлы-гаспадара размнажаюцца бясполым шляхам (простае дзяленне і шызаганія). Пасля лалавога працэсу (аўтагамія) утвараюцца споры (спораганія). Споры (даўж. да 10 мкм) пераважна авальныя, маюць спіральна скручаную трубку, якая забяспечвае лранікненне паразіта ў тканкі новага гаспадара. Выклікаюць захворванні — мікрасларыдыёзы (налр., М. роду назема). Больш за 300 відаў паразітуюць на шкодных для чалавека членістаногіх і могуць выкарыстоўвацца як біял. сродак барацьбы з імі.
Схема аптычнага мікраскопа: 1,2 — акуляры; 3 — прызма; 4 — аб’ектыў; 5 — прадметны столік; 6 — кандэнсар; 7, 9 — дыяфрагмы; 8 — люстэрка; 10 — лінза; 11 — крыніда святла (лямпа).
МІКРАСПАРЫЯ (ад мікра... + грэч. spora семя, пасеў), м і к р а с п а р о з , с т р ы г у ч ы л і ш а й , грыбковае захворванне скуры і валасоў чалавека і жывёл. Выклікаецца паразітычнымі
362
МІКРАСПОРА
грыбкамі роду мікраспорум. У ч а л а в е к a заражэнне адбываецца ад хворых катоў, сабак, людзей. На скуры валасістай ч. галавы з’яўляюцца буйныя (вотруб'епадобныя) ачагі акруглай формы з выразнымі межамі і абламанымі валасамі, абкружаныя белымі лусачкамі. На гладкай скуры — звычайна чырв. ачагі з прыўзнятым валікам па перыферыі. Лячэнне тэрапеўтычнае. У жывёл на М. хварэюць каты, сабакі, пушныя звяры, драпежнікі, коні, свінні, малпы, грызуны. М.З.Ягоўдзік. МІКРАСП0РА (ад мікра... + грэч. spora, семя, пасеў), дробная спора разнаспоравых папарацепадобных, дзеразападобных і насенных раслін. Утвараецца ў мікраспарангіях шляхам меёза, мае гагшоідны набор храмасом. У папарацей і дзеразы з М. прарастае моцна рэдукаваны мужчынскі гаметафіт (зарастак) з палавымі органамі — антэрыдыямі. У насенных раслін М. адпавядае пылковае зерне. МІКРАСХЕМА, тое, што інтэгральная схема. MIKPATPÔH, цыклічны рэзанансны паскаральнік элекгронаў. Паскарэнне часціц ажыцдяўляецда за кошт энергіі высокачастотнага эл. поля рэзанатара, дзе яны рухаюцца ў аднародным пастаянным магн. псші. Гл. таксама Паскаральнікі зараджаных часціц. МІКРАТЭЛЕФ0Н, вузел тэлефоннага anapama, y якім для зручнасці карыстання канструктыўна аб’яднаны мікрафон і тэлефон. Часта наз. тэлефоннай трубкай. МІКРАЎГНАЁННІ, мінеральныя ўгнаенні, якія маюць мікраэлементы, неабходныя раслінам y невял. колькасці. Пры дастатковай забяспечанасці раслін асн. пажыўнымі рэчывамі (азот, фосфар, калій) М. павышаюць ураджайнасць і ўстойлівасць раслін да захворванняў, a таксама паляпшаюць якасць с.-г. прадукцыі. Звычайна ў якасці М. выкарыстоўваюць солі мікраэлементаў, адходы прам-сці (шлакі, шламы), хелаты, іігго маюць мікраэлементы. Патрэбнасць с.-г. культур y М. вызначаецца іх біял. асаблівасцямі і колЫсасцю міхраэлементаў y глебе, якая залежыць ад кіслотнасці глебы і колькасці гумусу ў ёй. Асн. спосабы выкарыстання М.: унясенне ў глебу да сяўбы разам з макраўгнаеннямі, апрацоўка растюрамі М. раслін (апырскванне) і насення (перадпасяўное намочванне). Найб. пашыраныя М. — борныя ўгнаенні, медныя ўгнаенні, марганцавыя ўгнаенні, кобальтавыя ўгнаенні, цынкавыя ўгнаенні. Літ.\ Рекомендацнн по лспользованшо млкроудобренлй в земледеллл Белорусслл, Ллтвы, Латвлл, Эсгонті. Мн., 1987; Ф е д ю ш к л н Б.Ф. Мллеральные удобреняя с млкроэлементамл: Тсхнологня л прямененле. Л., 1989. Р.У.Васілюк. МІКРАФАГІ, адзін з тыпаў лейкацытаў, тое, што нейтрафілы.
МІКРАФАТ0МЕТР (ад мікра... + фатометр), мікрадэнсітометр, прылада для вымярэння ступені паглынання святла (аптычнай шчыльнасці) на малых участках праяўленых чорнабелых і каляровых фатаграфічных матэрыялаў. Выкарыстоўваецца для фотаметрычных вымярэнняў спекграграм, рэнтгенаўскіх плёнак і інш. фатагр. відарысаў. Спалучае дэнсітометр з аптычнай прыладай, якая павялічвае відарыс (звычайна ў 25—50 разоў). Да асобных тыпаў М. адносяць с п е к т р а м і к р а ф а т о м е т р ы для вымярэння залежнасці аптычлай шчыльнасці ад даўжыні хвалі выпрамянення i і з a м і к р a ф а т о м е т р ы для выяўлення пунктаў відарыса з аднолькавай шчыльнасцю. Існуюць М. дая вымярэння інтэнсіўнасці выпрамянення, якое падае на фатагр. матэрыял. МІКРАФІЛАМЁНТЫ (ад мікра... + позналац. filamentum ніткападобнае ўгварэнне, нітка), скарачальныя ніткі ўнутрыклетачнага апорна-рухальнага апарату эўкарыёт — цыташкілета. Дыям. 4—7 нм. Маюць пераважна бялок акгын, інш. скарачальныя бялкі (міязін, трбпаміязін, акгынін) і спец. бялкі (напр., вінкулін, фрагмін, філамін). Пад плазматычнай мембранай М. утвараюць суцэльнае спляценне, y цытаплазме клеткі фарміруюць пучкі з паралельна арыентаваных нітак або трохмерны гель. Забяспечваюць рухомасць нямышачных клетак (напр., нейтрафілаў, макрафагаў), удзельнічаюць y змене формы клёткі пры распластванні, прымацоўванні да субстрату, амёбападобным руху, эндамітозу, цыклозу (у раслінных клетках) і інш. А. С.Леанцюк. МІКРАФІЛЬМАВАННЕ, атрыманне фатагр. спосабам зменшаных y дзесяткі і сотні разоў копій (міхрафільмаў) тэкставых і графічных матэрыялаў; азін з працэсаў, што выкарыстоўваюцца ў аргтэхніцы. Дае магчымасць працягла захоўваць арыгіналы без іх пашкоджання пры частым выкарыстанні, аператыўна ўзнаўляць копіі мікрафільмаў і інш.; патрабуе фотаматэрыялаў з высокай раздзяляльнай здольнасцю і спец. аіггычных сродкаў пры здымцы і чытанні. Выкарыстоўваецца ў н.'-д. і праектнаканструкгарскіх установа>., архівах, б-ках і інш. МІКРАФІЛЬТРАЦЫЯ, м е м б р а н н а я ф і л ь т р а ц ы я , метад раздзялення вадкіх і газападобных дысперсных сістэм з памерамі часцінак 0,02— 10 мкм; адзін з мембранных метадаў раздзялення. Займае прамежкавае становішча паміж ультрафільтрацыяй і фільтраваннем. Пры М. ў якасці мембран выкарыстоўваюць пераважна палімерныя высакапорыстыя плёнкі. Рухальная сіла працэсу — градыент ціску; ажыццяўляюць М. пад ціскам 0,01—0,1 МПа. Пры М., y адрозненне ад інш. барамембранных працэсаў, на паверхні мембраны магчыма ўтварэнне цвёрдай фазы (асадку солей). Выкарыстоўваюць пераважна для стэрылізацыі паветра і раствораў, тонкай ачысткі тэхнал. асяроддзяў.
Л і т Б р о к Т.Д. Мембранная фнльтрацня: Пер. с англ. М., 1987. А.В.Більдзюкевіч. МІКРАФІЛ ЙРЫ I, лічынкі паразітычных круглых чарвей падкл. філярыін. Больш за 600 відаў. Жывуць y крывяносных і лімфатычных сасудах, галаўным і спінным мозгу, інш. тканках дэфінітыўнага гаспадара. Калі насякомыя — прамежкавыя гаспадары — (камары родаў Aedes, Culex, Mansonia i інш., мошкі роду Simulium) смокчуць кроў, М. пранікаюць y іх кішэчнік, потым y поласць цела, дзе і адбываецца развіццё. Дасягнуўшы інвазійнай стадыі, М. трапляюдь y арганізм дэфінітыўнага гаспадара і дасягаюць палавой спеласці. Гельмінтозы людзей, выкліканыя М. вухерэрыя Банкрафта (Wuchereria bancrofli), анхацэрка вольвулюс (Onchocerca volvulus) і бругія малайская (Brugia malayi), найб. небяспечныя; пашыраны ў Паўд.-Усх. Азіі, Цэнтр. і Паўд. Амерыцы, Афрыцы, на астравах Ціхага ак. МІКРАФП’Ы [ад мікра... + ...фіт(ы)], расліны (пераважна водарасці), якія маюць мікраскапічныя памеры і ўваходзяць y склад фітапланктону. М. — першае звяно агульнага харч. ланцуга экасістэмы вадаёма. На Беларусі пашыраны М. са складу дыятомавых, сіне-зялёных, зялёных і інш. водарасцей. МІКРАФЛ0РА (ад мікра... + флора), сукупнасць відаў мікраарганізмаў, што насяляюць пэўлае асяроддзе існавання (глеба, вада, паветра, горныя пароды і інш.). Па паходжанні адрозніваюць М., што пастаянна прысутнічае, і прыўнесеную; паводле тыпу жыўлення — аўтатрофную (мікраарганізмы, якія разбураюць арган. рэчывы), алігатрофную (завяршаюць мінералізацыю арган. рэчываў) і літатрофную (пераўтвараюць мінер. злучэнні горных парод, газы). Напр., y сульфідных рудах акісленне абумоўлена тыёнавымі бакгэрыямі, y рубцы жвачных жывёл — анаэробнай М., што ператраўлівае клятчатку. Скура, сліэістыя абалонкі, кішэчнік, інш. органы жывёл, паверхня раслін маюць пастаянную, т. зв. нармальную М., якая метабалізуе выдзяленні з тканак. МІКРАФ0Н (ад мікра... + фон), пераўтваральнік энергіі акустычных хваль y эл. сігаалы, прапарцыянальныя гукавому ціску. Харакгарызуецца адчувальнасцю, дыяйазонам рабочых частот, дынамічным дыяпазонам, накіраванасцю і інш. Выкарыстоўваецца ў тэлефаніі, тэлебачанні, радыёвяшчанні, гуказапісе, вымяральнай тэхніды і інш.
Схема дынамічнага мікрафона: 1 — магніт; 2 — шпуля; 3 — мембрана.
Mae адчувальны элемент (мембрану), які вагаецца пад уздзеяннем гукавога ціску. Паводле прынцьту дэеяння найб. пашыраны электрастаплчныя (кандэнсатарны і электрэтны), дынамічныя і п’езаэл. М. У кандэнсатарным М. рухомая мембрана і нерухомы электрод утвараюць кандэнсатар пераменнай ёмісгасці, да якога далучана знешняя крыніца сілкавання. У электрэпшх М. найб. пашыраны мембраны з металізаванай электрэтнай плёнкі (гл. Электрэт), якая адначасова з’яўляецца крыніцай эл. поля. У дыамічных М. з мембранай жорстка злучана шпуля, што вагаецца ў пастаянньш магн. полі і дзе ўэнікае эрс. У п'езаэл. М. да мембраны далучаны п’езаэлемент (гл. П’езаэлектрычнасць). В.І.ПІалатонін. МІКРАХВАЛЕВАЯ ІІЕЧ, награвальная прылада, y якой аб’ект тэрмічнай апрацоўкі награецца за кошт паглынання ім энергіі эл.-магн. вылрамядення ад ЗВЧ-генератара. Выкарыстоўваецца для хуткага награвання прамысл. вырабаў, матэрьіялаў і паўфабрыкатаў, прыгатавання ежы. МІКРАХВАЛЕВАЯ СПЕКТРАСКАІЙЯ, радыёспектраскапія ў дыяпазоне ЗВЧ. MIKPAXBÂJIEBAB ТЭРАПІЯ, метад фізіятэрапіі, заснаваны на ўздзеянні ультракароткіх хваль на арганізм чалавека. Выкарыстоўваюць пры хваробах мышцаў, перыферычнай нерв. сістэмы, органаў апоры і руху, стравававдя, як сродак процізапаленчага, абязбольваючага і слазмалітычнага ўплыву. МІКРАХІРУРГІЯ (ад мікра... + хірургія), метад выканання аперацый на вельмі малых аб’ектах з выкарыстаннем аптычных лрылад, мікраінструментаў і звыштонкага шоўнага матэрыялу. Пашырана ў афтальмалогіі, гінекалогіі, нейрахірургіі і інш, Дае магчымасць з дапамогай мікраскопаў, спец. інструментаў (мікраскальпелі, мікрасасудзістыя заціскачкі, мікрапіпеткі і інш.). і шоўных матэрыялаў (атраўматычныя іголкі таўшчынёй 70—130 мкм з сінх. ніткай 16—25 мкм) праводзіць трансплантацыі, аперадыі на сасудах дыяметрам 0,3—0,6 мм, рэплантацыі сегментаў канечнасдей (напр., пераоадку пальцаў стуіші на кісць) і ідш., удасканальваць рэканструкцыйдую і пластычную хірургію. І.В.Залуцкі. МІКРАЦЭФАЛІЯ (ад мікра... + грэч. kephalë галава), малая велічыня чэрала і галаўнога молга лры адносна лармальных ламерах ідшых частак цела чалавека; загана развіцця. Сулраваджаецца недаразвіццём і струкгурнымі парушэннямі будовы вял. паўшар’яў, разумовай яедаразвітасцю (гл. Алігафрэнія), затрымкай псіхічнага развіцця, мышачнай гшатаніяй і ідш. Бывае М. лершасная (спадчынная) і другасная (пашкоджанні галаўнога мозга, напр., родавая траўма, запаленне і ідш.). М. адроздіваюць ад гіпаплазіі галаўнога мозга (змяншэнне масы мозга без структурлых парушэнняў). М.К.Педзьведзь. МІКРАЭВАЛ10ЦЫЯ (ад мікра... + эвалюцыя), сукупнасць эвалюцыйных працэсаў, якія адбываюцца ў лалуляцыях
віду і вядуць да змены іх генафондаў і ўтварэння новых відаў. У сучасным сэлсе тэрмін «M.» ўведзеды рас. вучоным М.У.Цімафеевым-Расоўскім (1938). Мутацыі — адзіная крыніца з ’яўлення якасна новых прыкмет, адбор — адзіны творчы фактар М., які накіроўвае элементарныя эвалюц. змяненні па шляху фарміравання адаптацый арганізмаў да зменлівых умоў навакольнага асяроддзя. На характар працэсаў М. ўплываюць колькасныя ваганні лалуляцый, абмен генет. ілфармацыяй ламіж імі, іх ізаляцыя і дрэйф генаў. М. вядзе або да змены ўсяго гедафодду біял. віду як цэлага (філетычная эвалюцыя) або (калі палуляцыя ізаляваная) да яе адасаблення ад зыходнага віду ў якасці новай формы. Гл. таксама Відаўтварэнне, Макраэвалюцыя. МІКРА-ЭВМ, найбольш пашырадая малагабарытная электронная вшічальная машына, створаная на базе мікрапрацэсара. Бываюць убудавадыя, бартавыя, персанальныя, ластольныя, лартатыўныя, лрафесіядальдыя і бьггавыя. Акрамя мікралрацэсара, маюць блокі ламяці (пастаяннай і алератыўнай), сродкі сувязі з лерыферыйнымі лрыладамі (у т.л. ўводу-вываду інфармацыі), пульт кіравання (напр., дысплей з клавіятурай). Выкарыстоўваюдца ў сістэмах аўтам. і аўгаматызаванага кіравадня, налр., тэхнал. працэсамі, y якасці тэрміналаў для сувязі з выліч. цэнтрамі калекгыўнага карыстандя або камп ’ютэрнымі сеткамі, для абсталявання аўгаматызаваных рабочых месцаў, a таксама ў якасці персанальных ЭВМ. МІКРАЭКАН0МІКА, раздзел эканам. лавукі, аб’ектам даследавання якога з’яўляюцца адасобленыя эканам. адзінкі (прадпрыемствы, фірмы, аб’яднанні, хатдія гаспадаркі і да т.п.), a таксама асобныя рынкі, кадкрэтныя цэды, тавары і паслугі. У адрозненне ад макраэканомікі ў цэнтры ўвагі М. знаходзяівда вытворцы і спажыўцы, рыначныя паводзіны суб’ектаў, адаліз лопьпу і лраланавандя на асоблых рынках тавараў і паслуг, рабочай сілы і капіталу. На мікраўзроўді ажыццяўляецца деласрэднае выкарыстанне прац. рэзерваў краіны, іх уклад y эканоміку ў якасці рэсурсу і фактару вытв-сці. У.Р.Залатагораў. МІКРАЭЛЕКТР0НІКА, галіда лавукі і тэхнікі, якая забяспечвае стварэнне і сінтэз мікрамідіяцюрньгх вырабаў роздага функцьмнальнага прызначэння для радыёэлектроннай аларатуры (лініі затрымкі, фільтры, лрылады ўзмацнелня і апрацоўкі радыёэлектронных сігналаў і інш.); асн. раздэел электронікі. На аснове вырабаў М. створаны таксама высокададзейныя з вял. аб’ёмам памяці камп’ютэры і камл’ютэрныя сістэмы, вырашаюцца лраблемы стварэння штучнага інтэлекту. Грунтуецца на дасягненнях фізікі, хіміі, матэматыкі, матэрыялазнаўства і інш. Сярод вырабаў М. найб. пашыраны аналагавыя і лічбавыя інтэгральныя паўправадніковыя і гібрыдныя міхрасхемы (ІС; гл. Інтэгральныя
МІКРАЭ/1ЕМЕНТЫ
363
схемы), прыборы з зарадавай сувяззю (напр., ПЗС-матрыца). Вырабы М. бываюць y выглядзе матрыцы (ці некалькіх матрыц) аднатыпных элементаў мікронных і субмікронных памераў, напр., транзістараў розных тыпаў (біпалярных, МДП) і іх эл. злучэнняў; налр., вял. ІС маюць да 104 элементаў, звышвял. — да 106 і ультравял. — больш за 106 элементаў на крышталь. Вытв-сць паўправадніковых ІС ажыцдяўляецца з выкарыстаннем сукупнасці тэхнал. працэсаў, заснаваных на фіз.-хім. метадах апрайоўкі паўправадніковых, метал. і дыэл. матэрыялаў, якія складаюць аснову планарнай тэхналогіі\ сінтэз гібрыдных мікрасхем праюдзіцца на аснове плёначнай тэхналогіі. М. развіваецца ў кірунку змяншэння памераў элементаў (гл. Мініяцюрызацыя), павышэння ступені інтэграцыі (вызначаедца шчыльнасцю ўпакоўкі) і хуткадэеяння (вызначаешіа часам затрымкі сігналу) з абавязковай аптвімізацыяй логікі работы мікрасхем, удасканаленнем структуры і ўласцівасцей традыцыйных (германій, крэмній) і новых (арсенід галію і інш.) паўправадаіковых і дыэл,-матэрыялаў, тугаплаўкіх металаў. Асн. праблемы М. пры павышэнні стулені інтэграцыі звязаны з фундаментальнымі абмежаваннямі, абумоўленымі прыродай матэрыялаў і фіз. лрынцыпамі функцыянавання, a таксама праблемамі ўзроўню ўласных шумоў і адводу цяпла. На Беларусі даследаванді ла лраблемах М. вядуцца з сярэдзіны 1960-х г. y Фіз.-тэхн. ін-це, Ін-тах фізікі цвёрдага цела і лаўправаднікоў, электронікі Нац. АН, Бел. ун-це ідфарматыкі і радыёэлектронікі, БДУ, НВА «Інтэград» (у тл. вытв-сць вырабаў М.) і ідш. Літ:. Е ф й м о в Н.Е., К о з ы р ь Н.Я. Основы мнкроэлектроннкл. 2 нзд. М., 1985; В а л н е в К.А Мгасроэлектроннка: достаження н пута развнтая. М., 1986; Г y р с к н й Л.Н., С т en a н е ц В.Я. Проекзнрованне мюсросхем. Мн., 1991. Л.І.Гурскі. МІКРАЭЛЕМЁНТЫ, хімічдыя элементы, якія ёсць y жывых арганізмах y няздачнай колькасці (ІО'3 — 10"5 %). Знаходзяцца ў збаладсаваных суадносінах. Крыніца ластуплендя ў арганізм — ежа 1 літная вада. Вядома больш за 50 М. (бор, медзь, марганец, малібдэн, ёд, цыдк, кобальт, нікель, крэмній, стродцый, тытан, ванадый і ілш.). Уваходзяць y састаў ферментаў (дапр., цынк y карбаадгідразу), вітамінаў (напр., кобальт y впамід B12), гармодаў (налр., ёд y тыраксіл), таксама бялкоў, нуклеінавых к-т. Некат. М. ўдзельнічаюць y будове апордых ткадак арганізма (фтор, стронцый), абмене бялкоў, тлушчаў, вугляводаў, ткалкавым дыханні, росце і размнажэнні арганізмаў. Рэгулююць функцыі крывятворлых оргадаў, нерв., эндакрындай, сардэчна-сасудзістай, лалавой, імуннай сістэм; адалтацыю арганізма да змены фактараў навакольнага асяроддзя. Пры лястачы ці лішку М. ларушаецца абмед рэчываў, узнікаюць эндэмічныя захворванні (напр., на Беларусі — эндэмічны валляк пры нястачы ёду). Літ:. Хнмнческме элементы н амннокнслоты в жнзнн растеннй, жнвотных н человека. 2 юд. Кнев, 1979; К е в р a М.К. Растення прогав радааіцт. Мн., 1993. М.К.Кеўра.
364_______________ МІКРОБЫ М ІКР0БЫ , тое, што мікраарганізмы. MIKPÔMETP (ад мікра... + ...метр), інструмент з дакладным (мікраметрычным) вінтом ддя вымярэння лінейных памераў кантактным спосабам. Бывае некалькіх тыпапамераў для вымярэння даўжынь ад 0 да 25 мм, ад 25 да 50 мм і г.д. Цана дзялення ад 0,001 да 0,01 мм, мяжа вымярэння да 2000 мм. Адрозніваюць М.: гладкія — для вымярэння вонкавых памераў дэталей; ліставыя з цыферблатам — для вымярэння таўшчыні лістоў і стужак; трубныя — для вымярэння таўшчыні сценак і труб; зубамерныя — для вымярэння даўжыні агульнай нармалі зубчастых колаў. Ёсць М. з плоскімі, разьбовымі і шаравымі ўстаўкамі для вымярэння дэталей з мяккіх матэрыялаў, стандартных рэзьбаў, сферычных паверхняў і інш.
Гладкі мікрометр: 1 — скаба; 2 — пятка; 3 — мікраметрычны вінт; 4 — стопарнае прыстасаванне; 5 — сдябло; 6 — барабан; 7 — трашчотка. MIKPÔH, устарэлая назва дольнай адзінкі даўжыні, роўнай 10'6 м. Заменена мікраметрам. MIKCAMATÔ3, вострая кантагіёзная воспападобная вірусная хвароба трусоў. Зрэдку хварэюць зайцы. Пашкоджваюцца лімфатычныя вузлы, кроў, селязёнка, скура, слізістыя абалонкі. Пашыраны ў Паўд. Амерыцы, Аўстраліі; y Еўропу занесены ў 1952. На Беларусі з 1980. Узбуджальнік — ДНК-змяшчальны вірус. Заражэнне кантактнае, аэрагеннае, праз кармы і інш. Асн. пераносчыкі — насякомыякрывасмокі. Прыкметы: кан’юнктывіт, ацёчнае апуханне (інфільтрацыя) падскурнай клятчаткі ў вобласці галавы, вушэй, ануса і вонкавых палавых органаў; воспападобная вузельчыкавая высыпка на целе (пры вузельчыкавай форме). Ускладняецца архітам, пнеўманіяй. Звычайна мае лятальны вынік.
полым шляхам. Вегетатыўныя формы — рухомыя шмат’ядзерныя плазмодыі э вегетатыўнымі ядрамі і генератыўнымі клеткамі, што актыўна перамяшчаюцца ўнутры плазмодыя. 3 генератыўных клетак пасля дзяленняў (апошняе з якіх меёз) утвараюцца шматклетачныя споры (дыяметр да 25 мкм). Калі спора трапляе ў арганізм жывёлы-гаспадара, з яё вызваляецца амёбападобны зародак, які перамяшчаецца да месца паразітавання. У псанкавых М. плазмодыі нерухомыя, часта абкружаньм цыстай (дыяметр да 6 см), утворанай злучальнай тканкай гаспадара. МІКСАТ (Mikszâth) Кальман (16.1.1847, Склабання, Венгрыя — 28.5.1910), венгерскі пісьменнік. Ганаровы чл. Венгерскай АН (з 1889). Скончыў Будапешцкі ун-т. Літ. поспех прынеслі зб-кі апавяд. «Землякі-славакі» (1881) і «Добрыя палаўчане» (1882), напісаныя пад уплывам рамант. прозы М. Іокаі. Аўтар рэаліст. з элементамі сатыры раманаў «Выбары ў Венгрыі» (1893—97), «Аблога Бестэрце» (1896, экранізацыя 1948), «Дзіўны шлюб» (1900, экранізацыя 1951), гіст. «Чорны горад» (1910) і інш. Яго творам уласціва спалучэнне сатыр. завостранасці, сакавітага бытапісання анекдатычных сюжэтаў з тонкім і цёплым гумарам. На бел. мову асобныя апавяданні М. пераклаў Я.Васілёнак. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Венгерскія апавяданні. Мн., 1957; Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1—6. М„ 1966—69. МІКСАТР0ФЫ [ад грэч. mixis змяшэнне + ...троф(ы)], арганізмы са змяшаным харчаваннем, якое бывае аўтатрофнае — неарган. рэчывамі (хемасінтэз, фотасінтэз) і гетэратрофнае — арган. рэчывамі. М. — хларафіланосныя жгуцікавыя — аўтатрофныя арганізмы (гл. Аўтатрофы), якія ў забруджаных вадаёмах жывяцца арган. рэчывамі, што стымулюе іх рост і размнажэнне (некат. з іх могуць развівацца ў цемры, без фотасінтэзу). Некат. вышэйшыя зялёныя расліны (фотааўтатрофы) жывяцца таксама арган. рэчывамі (напр., расліныпаўпаразіты — званец, цяцюшнік і інш.). М. можна лічыць насякомаедныя расліны (расіца, тлушчанка і інш.), a таксама зялёныя мікатрофныя расліны (гл. Мікатрофы), якія засвойваюдь y клетках 'гіфы грыбоў (напр., архідныя).
М ІКС Б0РД ЭР (ад англ. шіх змешваць + border аблямоўка), шматрадковая мяшаная пасадка кветкава-дэкаратыўных раслін, падабраных так, каб іх цвіценне працягвалася з ранняй вясны да позняй восені. Ствараюць y выглядзе пшроюх (1,2— 4 м) палос уздоўж жывых агароджаў, кветнікаў, будынкаў, дарожак і інш. Адрозніваюць М. аднабаковыя (расліны задняга плана найб. высокія) і двухбаковыя (высокія расліны ў цэнтры). Выкарыстоўваюць y зялёным будаўніцтве. Расліны падбіраюць па тэрмінах аблісцення і цвінення, выш. (0,3—2 м), вонкавым выглядзе, спалучэнні колераў; высаджваюць палосамі ці ў выглядзе невял. груп, плям, геам. фігур. Дадаткова могудь выкарыстоўвацца малыя арх. формы (вазы, скульптуры, фантаны і інш.). Найб. эфектны М. з 2-га года пасадкі.
Міксбордэр.
МІКСВДбМА (ад грэч. myxa слізь + oidëma пухліна, ацёк), захворванне, якое абумоўлена зніжэннем функцыі
МІКСАМІЦФТЫ, тое, што слізевікі. МІКСАСІІАРЫДЫІ (Myxozoa), тып (па інш. класіфікацыях клас, атрад) прасцейшых. 2 класы (атр.): міксаспоравыя (Myxosporea) і актынаміксідыі, або актынаспоравыя (Actinosporea). Паразітуюць y поласцях, ткГанках або клетках беспазваночных і ніжэйшых пазваночных жывёл (пераважна рыб, радзей земнаводных і паўзуноў). Памеры ад 15 мхм да 11 мм. У жыццёвым цыкле 2 стадыі: паразітычная вегетатыўная (трафонт) і рассяляльная (спора). Трафонт мае 2 тыпы ядраў і 2 тыпы клетак — вегетатыўныя і генератыўныя; размнажаецца бяс-
Да арт. Міксаспарыдыі: A — плазмодыі са спорамі (1 — цэратамікса апендыкулята; 2 — лептатэка агіліс; 3 — хлараміксум лейдыгі); Б — спора (1 — зародак; 2 — ядры зародка; 3 — трубка; 4 — спіральная нітка).
шчытападобнай залозы; адна з праяў гіпатырэозу. Адрозніваюць першасную форму (пашкоджанне непасрэдна шчытападобнай залозы) і другасную (пашкоджанне ііпаталама-гілафізарнай сістэмы). Першасная М. бывае прыроджанай (напр., пры ўнутрывантробным назапашванні шчытападобнай залозай плода радыеактыўнага ёду) і набытай (пасля траўмаў ці вострага запалення шчытападобнай залозы). Прыкметы: слізісты ацёк скуры і падскурнай юіятчаткі, павышаная стамляльнасць, зніжэнне т-ры дела, крывянога ціску, выпадзенне валасоў, дяжкія функцыян. парушэнні ц. н. с., эндакрыннай, страўнікавай і інш. сістэм, дыстрафія. У дзіцячым узросце — карлікавы рост, замаруджанае акасцяненне, парушэнні псіхікі і інш. Лячэнне — гармонатэрапія, сімптаматычная тэрапія. М.І.Федзюковіч.
Металургічны міксер: 1 — носік для зліву чыгуну; 2 — гарлавіна для заліўкі чыгуну; 3 — механізм нахілу. МІКСЕР (англ. mixer змяшальнік), 1) апарат для прыгатавання каклэйляў, крэмаў, пюрэ, мусаў і інш. Прадукты змешваюдца, збіваюцца або здрабняюцца ў поліэтыленавай ці шкляной пасудзіне мяшалкамі або нажамі, што прыводзяцца ў вярчэнне электрарухавіком. 2) М. y м е т а л у р г і і — цыліндрычная або бочкападобная стальная пасудзіна, выкладзеная ўнутры вогнетрывалай цэглай і прызначаная для назапашвання і захоўвання вадкага доменнага чыгуну. У М. адбываецца выраўноўванне хім. саставу і т-ры чыгуну, выдаленне з яго серы. Бываюць актыўныя — з абагрэвам (што садзейнічае частковаму выдаленню дамешкаў) і неакгыўныя — без абагрэву. Умяшчальнасць да 2500 т. МІКСІНЫ (Мухіпі), падклас пазваночных кл. кругларотых. 1 атрад, 1 сям,, 4 роды, каля 20 відаў. Пашыраны ва ўмераных і субтрапічных марскіх водах. Даўж. да 1 м. Цела вуграладобнае, голае. Шкілет храстковы. Рот абкружаны некалькімі мясістымі вусікамі. Вочы зацягнуш скурай. Шчалепных адгулін ад 1 да 15 пар. Крывяносная сістэма незамкнёная. Сэрца 1 асноў-
Міксіна еўрапейская.
нае і 3 дадатковыя. Паразіты або драпежнікі, выядаюць унутранасці і мышцы ў рыб, утрызаюцца ў ахвяру з дапамогай моцнага языка з рагавымі зубамі; радэей кормяша чарвямі. Адкладваюць 20—30 яец. Развіццё без ператварэння. МІКСТУРА (лац. mixtura сумесь), вадкае лякарства; сумесь розных лек. сродкаў, якія раствораны ці суспензіраваны ў якой-н. вадкасці. Ужываюць унутр. МІКУЛА, князь y Полацкай зямлі ў 12 ст. Пра яго сведчыць імя па бацьку Усяслава Мікуліча, лагожскага (лагойскага) князя ў 1180. Даследчыкі мяркуюць, што М. мог быць сынам ізяслаўскага (заслаўскага) кн. Валодшы і валодаць удзелам y Ізяслаўскім (Заслаўскім) княстве (АМ.Рапаў) або быць сынам мінскага кн. Глеба Усяславіча (В.Л.Насевіч). На думку Э.М.Загарульскага, М. мог быць сынам не названага па імю брата лагежскага кн. Брачыслава, сынам ці ўнукам Глеба Усяславіча або гэта хрысціянскае імя Усевалада Глебавіча. МІКУЛАЕУ Фёдар, гравёр і ювелір 2-й пал. 17 ст. «Чаканнай і чэрневай справы жалаваны майстар». Выхадзец з Беларусі. 3 1663 працаваў y Сярэбранай палаце Маскоўскага Крамля. У 1669 зрабіў чаканныя абклады абразоў, посуд і інш. начынне для маскоўскіх храмаў. Сярод інш. работ: чаканныя арлы да панцыраў і посуд для царскага двара, гравіраваныя дзярж. пячаткі. МІКЎЛІК Мікалай Аляксандравіч (н. 26.3.1932, в. Зарэчча Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне прыкладной матэматыкі. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1991). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1995). Скончыў БДУ (1956). 3 1957 y БПА (з 1975 заг. кафедры). Навук. працы па матэм. мадэліраванні вагальных працэсаў складаных дынамічных сістэм з рэактыўнымі звёнамі і разліку іх нагрузачных рэжымаў. Аўтар вучэбных дапаможнікаў для ВНУ. Тв.\ ДЙнамнческне снстемы с реактнвнымн звеньямн. Мн., 1985; Решенне техннческнх задач по теорнн вероятностей н математнческой статастнке. Мн., 1991 (разам з Г.М.Рэйзінай); Прнкладная математака: В 2 ч. Ч. 1. Мн., 1998 (разам з Г.І.Лебедзевай). МІКУЛІН Аляксандр Аляксандравіч (14.2.1895, г. Уладзімір, Расія — 13.5.1985), расійскі вучоны, канструктар авіяд. рухавікоў. Акад. AH СССР (1943) . Ген.-м. інж.-тэхн. службы (1944) . Герой Сац. Працы (1940). Вучыўся ў Кіеўскім політэхн. ін-це (1913— 14), скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1922). 3 1923 канструкгар, з 1925 гал. канструктар y Навук.-аўтаматорным ін-це. Стварыў рухавікі АМ-34, АМ-35 і інш. Рухавік ÀM-35A (1200 к.с.) быў устаноўлены на знішчальніках канструкцыі А.І. Мікаяна. У Вял. Айч. вайну кіраваў распрацоўкай рухавіка АМ-38Ф для штурмавіка ІЛ-2 і ГАМ-35Ф для тарпедных катэраў і рачных бранякатэраў. 3 1943 ген. канструктар авіяц. рухавікоў. Распрацаваў першы айч. турбакампрэсар, удзельнічаў y стварэнні турбавінтавых і турба-
365
м ік у л іч
рэакгыўных рухавікоў. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1942, 1943, 1946. Літ:. П о н о м а р е ' Б АН. Советскяе авнацнонные конструкторы. 2 нзд. М., 1980. МІКЎЛІНСКАЕ МІЖЛЕДАВІК0ЎЕ (назва ад в. Мікуліна Руднянскага р-на Смаленскай вобл.), эпоха цёплага клімату паміж маскоўскім зледзяненнем (або маскоўскай стадыяй дняпроўскага зледзянення) і валдайскім зледзяненнем y пачатку позняга плейстацэну (ад 115 да 130 тыс. гадоў назад) на тэр. еўрапейскай ч. Расіі. На тэр. Зах. і сярэдняй Еўропы адпавядае рыс-вюрму, эемскаму, y Зах. Сібіры — казанцаўскаму міжледавікоўю, на тэр. Беларусі — муравінскаму міжледавікоўю. А.Ф.Санько.
ААМікулін.
АІ.Мікуліч.
МІКЎЛІЧ Аляксей Ігаатавіч (н. 19.12.1934, в. Жарабковічы Ляхавідкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне антрапалогіі, экалогіі і папуляцыйнай генетыкі чалавека. Д-р біял. н. (1991). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1963). 3 1969 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Навук. працы па міжпапуляцыйным генагеаграфічным размеркаванні спадчынных прыкмет, залежнасці генафонду і стану здароўя сучаснага насельніцтва ад экалагічнай сітуацыі, па этнагенезе і адаптыўных магчымасцях беларускага этнасу. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Te:. Наша генетаческая память. Мн., 1987; Геногеографня сельского населення Белоруссіш. Мн., 1989; Прырода чалавека, чалавек y прыродзе. Мн., 1992 (разам з І.СГусевай). МІКЎЛІЧ Барыс Міхайлавіч (19.8.1912, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 17.6.1954), бел. пісьменнік. Вучыўся на літ. курсах y Маскве (1934—35). 3 1929 працаваў y бабруйскай газ. «Камуніст», y 1930—36 — y Дзярж. выд-ве БССР і газ. «Літаратура і мастацгва». 26.11.1936 рэпрэсіраваны. Пакаранне адбываў y Новасібірскай вобл. і Краснаярскім краі. 3 1947 на Беларусі. Паўторна арыштаваны ў 1949 і высланы ў Краснаярскі край. Друкаваўся з 1927. Выдаў зб-кі апавяданняў «Удар» і «Чорная вірня» (1931), «Яхант» (1935), аповесці «Наша сонца» і «Ускраіна» (1932), «Дужасць» (1934), «Дружба» (1936). Вострасюжэтная, прасякнутая рамантыкай,
МІКУЛІЧ
Айч. вайну. Каля вёскі курганны могільнік (10— 12 ст.).
пафасам тагачаснага будаўніцтва проза М. адлюстравала многае з таго, чым жыла краіна. Аўтар п’есы «Rot Front» (1933). У творах, напісаных y 1945—48, выявілася імкненне заглыбідца ў мінулае бел. народа, асэнсаваць пройдзены ім шлях (1-я частка гіст. рамана «Адвечнае», y якім узнаўляюдца падзеі 1812 на Беларусі, апубл. 1972; аповесць «Жыццяпіс Вінцэся Шастака» і апавя-
МІКЎЛІШКІНСКІ ВАЛЎН, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1993). За 500 м на ПнУ ад в. Мікулішкі Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Валун граніту парфірападобнага з асобнымі крышталямі палявога шпату ў выглядзе таблічак ( 1 x 3 см), біярыту і эернямі ружовага кварцу. Даўж. 2,2 м, шыр. 1,1 м, выш. 2,7 м, y абводзе 6,2 м, аб’ём 6,5 мэ, маса каля 17 т. Mae форму кліна. Прынесены ледавіком каля 20 тыс. г. назад з тэр. Ленінградскай вобл. Расіі. В. Ф.Вінакураў.
366
Б.М.Мікуліч.
А.Л Мілаванаў
данне «Зорка»). У 1946—48 напісаў дакумент. «Аповесць дпя сябе» ў жанры дзённіка (выд. 1987—88). Адзін з першых звярнуўся да паказу гераічнай дзейнасці падполынчыкаў y час Вял. Айч. вайны (аповесць «Цяжкая гадзіна», апубл. 1959), пасляваен. адраджэння вёскі (аповесць «Зялёны луг», апубл. 1960). У аповесці «Развітанне» (апубл. 1959) расказаў пра апошнюю сустрэчу М.Багдановіча з Беларуссю. На бел. мову пераклаў раман А.Вясёлага «Краіна родная» (з Р. Бахтам), аповесць У.Лідзіна «Магіла невядомага салдата». Т в Выбранае. Мн., 1959; Аповесці. Мн., 1985; Палеская аповесць. Мн., 1991. Літ:. Б у г а ё ў Дз. Шматграннасць. Мн., 1970; Г р а м а д ч а н к а Т. Барыс Мікуліч // Беларускія пісьменнікі і літаратурны працэс 20—30-х іт. Мн., 1985; Г р а х о ў с к і С. Так і было. Мн., 1986. Т.К.Грамадчанка. МПСЎЛГЧ Уладзімір Анпрэевіч (14.10.1920, в. Палявая Смалявіцкага р-на Мінскай вобл. — 17.1.2000), паргыйны і дзярж. дзеяч БССР. Герой Сац. Працы (1958). Скончыў ВПШ пры ЦК КПСС (1957). 3 1945 на камсам. рабоце. 3 1954 1-ы сакратар Мінскага райкома КПБ. У 1963—77 1-ы сакратар Брэсцкага, y 1977—85 Мінскага абкомаў КПБ. У 1985—90 нам. Старшыні Прэзідыума Вярх. Савета БССР. Чл. ЦК КПСС y 1981—86. Чл. ЦК КПБ y 1960—90, Бюро ЦК КПБ y 1977—86. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1955—67, 1985—90, Вярх. Савета СССР y 1966—89. Я. С. Фалей. МІКУЛІЧЫ, вёска ў Брагінскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на ПнЗ ад г.п. Брагін, 133 км ад Гомеля, 19 км ад чыг. ст. Хойнікі. 228 ж., 90 двароў (1999). Сярэдняя школа, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял.
МІКЎЛЬСКІ Сямён Пятровіч (15.9.1896, в. Ківачына Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 8.5.1964), генерал-лейтэнант (1944). Скончыў Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1929, 1934) і Генштаба (1948). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. 1918—20 і сав.-фінл. 1939— 40 войнаў. У Вял. Айч. вайну на Ленінградскім, Волхаўскім, Карэльскім, 3-м Прыбалт. і 2-м Бел. франтах: камандзір дывізіі, нач. штаба, нам. камандуючага арміяй і войскамі Волхаўскай аператыўнай групы, камандзір корпуса, камендант г. Гданьск. У 1946 — 55 на выкладчыцкай рабоце. МІКЎЛЬЧЫК Аляксандр Андрэевіч (14.8.1882, в. Шацк Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — пасля 1918), бел. паэт. Пісаў на бел. і рус. мовах. Працаваў перапісчыкам, грузчыкам, матросам і інш. У снеж. 1905 — чэрв. 1906 зняволены ў Мінску па падазрэнні ў прыналежнасці да «анархістаў-камуністаў». У 1906—07 y Пецярбургу, потым працаваў y тэатры ў Кіеве. Быў знаёмы з М.Горкім, падтрымліваў творчыя сувязі з У.Дз. Бонч-Бруевічам. Друкаваўся ў газ. «Наша ніва», «Северо-Западный край», «Белорусское слово» (Кіеў), y калектыўным «Зборніку вершаў» (Кіеў, 1913, на рус. мове). Найб. вядомы яго верш «Ад веку мы епалі і нас разбудзілі...» (1905), вядомы таксама пад назвай «Беларуская марсельеза». Верш стаў папулярнай рэв. песняй, доўгі час лічыўся народным або ананімным творам, пазней памылкова прыпісаны У.Галубку. Te.: Песнн рабочего. СПб., 1906А.К.Каўка. МІКЎЦЫ Станіслаў Паўлавіч (7.11.1814, в. Ленкія, Беластодкая вобл. — 6.9.1890), бел. мовазнавец і фалькларыст. Д-р філал. н. (1878). Скончыў Маскоўскі ун-т (1851). Прадаваў на кафедры параўнальнага мовазнаўства Варшаўскага ун-та (1873—88). 3 1853 па даручэнні Пецярбургскай АН збіраў на Беларусі і ў Літве бел. гаворкі. 3 сабраных матэрыялаў y 1855 склаў слоўнік на 2010 слоў, якія растлумачыў і праілюстраваў прыкладамі з бел. нар. песень, прыказкамі і прымаўкамі. Частка зборніка (310 слоў) надрукавана ў «Нзвестнях нмп. Академнн наук по Отделешпо русского языка н словесностн» (т. 3, 1854), тут жа былі змешчаны яго філал. назіранні — параўнанне каранёў і слоў санскрыту і слав. моў. Збіраў таксама
бел. фальклор, апублікаваў «Беларускія песні і загадкі, запісаныя ў Віцебскай губерні, y маёнтку Зябкі Дрысенскага павета» (1853), y які ўвайшлі жніўныя, хрэсьбінныя, вясельныя і салдацкія песні, прыпеўкі. Аўгар прац «Абласныя словы беларускіх старцаў» (1853), «Беларускія словы» (1854). Літ.: Г у л і ц к і М. Беларускі слоўнік Сганіслава Мікуцкага / / Полымя. 1971. № 8. А.С.Фядосік. МІЛАВАНАЎ Аўгусцін Лазаравіч (н. 16.6.1937, г. Валгаград, Расія), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1989). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961). Працаваў y Бел. т-ры імя Я.Коласа. 3 1962 y Нац. акад. т-ры імя Я.Купалы, адначасова з 1970 выкладае ў Бел. AM. Выканаўда драм. і вострахарактарных роляў. Творчай манеры М. ўласцівы псіхал. дакладнасць характараў, выразны малюнак ролі, тонкае адчуванне стылю і жанравай прыроды твора. Найб. значныя ролі: Тата і Гаспадар («Зацюканы апостал» і
АМілаванаў y ролі Ромула. «Святая прастата» А.Макаёнка), Арэшкін («Крыніцы» паводле I. Шамякіна), Марцін Лютэр («Напісанае застаецца» А.Петрашкевіча), Восіп («Рэвізор» М.Гогаля), Кудраш («Навальніда» А.Астроўскага), Гэлі Гэй («Што той салдат, што гэты» Б.Брэхта), Арнхальм («Жанчына з мора» Г.Ібсена), Ромул («Ромул Вялікі» ФДзюрэнмата), Зурыко («Я, бабуля, Іліко і Іларыён» Н.Думбадзе і РЛордкіпанідзе), Герастрат, Тэўе-малочнік («...Забыць Герастрата!», «Памінальная малітва» Р.Горына), Шындзін («Мы, што ніжэй падпісаліся» А.Гельмана). Г.Г.Коваль. МІЛАВІДАЎ Аляксандр Іванавіч (1864 — пасля 1933), гісторык, археограф, біблі-
ёграф. Скончыў Маскоўскую духоўную акадэмію. Супрацоўнік Віленскай публічнай б-кі, дырэктар музея М.М.Мураўёва. Даследаваў помнікі кірылічнага пісьменства, гісторыю правасл. царквы, паўстання 1863— 1864, рэліг. сектаў, архіўнай справы. Стаяў на пазіцьіях заходнерусізму. Падрыхтаваў да выдання «Архіўныя матэрыялы Мураўёўскага музея, якія датьічацца польскага паўстання 1863—1864 гг. y межах Паўночна-Заходняга краю» (ч. 1—2, Вільня, 1913— 15; рукапіс 3-га т. ў Гіст. архіве Літвы). Выдаваў каталогі апісанняў старадрукаваных кніг са збораў Вільні. 3 1918 на архіўнай рабоце ў Петраградзе. Тв:. Оішсанне славяно-русскмх старопечатных кннг Внленской публнчной бнблнотекн (1491— 1800 гг.). Внльна, 1908; Старопечатные славяно-русскне нздання, вышедшне нз западно-русскнх тапографяй XVI—XVII вв. Внльна, 1908; Рукопнсное отделенне Вшіенской публнчной бнблнотекн. Его нсторня н состав. Внльна, 1910. Дз.У.Караў.
МІЛАВІДАЎ Ігар Мікалаевіч (18.4.1910, в. Падгароддзе Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. — 30.3.1984), генераллейтэнант арггылерыі (1966). Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1941) і Генштаба (1952). У Чырв. Арміі з 1927. Удзельнік баёў каля воз. Хасан y 1938. У Вял. Айч. вайну на Зах., Волхаўскім, 1-м і 2-м Укр. франтах: нач. штаба ap ram. дывізіі, камандзір артыл. палка, камандуючы артылерыяй дывізіі. Удзельнік Корсунь-Шаўчэнкаўскай, Уманскай, Яска-Кішынёўскай, Будапешцкай і Венскай аперацый. Да 1969 на камандных пасадах y Сав. Арміі. МІЛАВІДСКАЯ БІТВА 1863. Адбылася паміж паўстанцамі і рас. войскамі ў час паўстання 1863 — 64 y Польшчы, Беларусі і Літве. У сярэдзіне мая 1863 каля в. Мілавіды (цяпер Баранавідкі р-н) сканцэнтравалася некалькі паўстанцкіх атрадаў (каля 800 чал.), лагер якіх знаходзіўся ў лесе паблізу шашы Брэст — Бабруйск. Камандаваў аб’яднанымі сіламі К.Лянкевіч. На ліквідацыю гэтых атрадаў былі накіраваны царскія войскі са Слоніма і Нясвіжа. 3 чэрв. яны з розных бакоў атакавалі лагер. Бой працягваўся некалькі гадзін, паўстанцы вытрымалі ўсе атакі. Калі стала цямнець, царскія войскі, страціўшы 50 чал. забітымі і параненымі, адступілі на зыходныя пазіцыі. Назаўтра наступленне аднавілася, але паўстанцы да гэтага часу пакінулі лагер (іх страты — 18 чал.). На месцы пахавання рас. салдат устаноўлены чыгунны крыж, на месцы пахавання паўстанцаў — Мілавідская мемарыяльная капліца. У 1990 пастаўлены яшчэ адзін памятны знак — камень з мемарыяльнай плітой і надпісам па-беларуску. У 1993 мілавідскай школе прысвоена імя АЛянкевіча, памяць пра гэтыя падзеі захоўваецца тут і ў назве вуліцы Паўстанцаў. Літ.: Восстанне в Лнтве н Белорусслм 1863— 1864 гг.: Матерналы н док. М., 1965; С м н р н о в АФ. Восстанме 1863 г. в Ллтве н Белорусснн. М., 1963; С у п р у н В. Бітва пад Мілавідамі / / Беларусь. 1973. № 5. Г.ВКісялёў.
МІЛАВІДСКАЯ ЛЕСАШЛЬНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1890— 1914 y в. Мілавіды Слонімскага пав. (цяпер вёска ў Баранавідкім р-не Брэсцкай вобл.). Вырабляла дошкі. Мела паравую машыну (20 к.с.), з 1913 лакамабіль (17 к.с.). У 1900—02 працавала 89 чал., выраблена дошак на 6,5 тыс. руб. МІЛАВІДСКАЯ МЕМАРЫЙЛЬНАЯ КАПЛІЦА, помнік архітэктуры неакласіцызму на Брэсцкай шашы, за 1,5 км ад в. Мілавіды Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1930—33 y памяЦі) пра Мілавідскую бітву 1863 y час паўстання 1863—64. Кашііца — цэнтрьгчнае збудаванне: на квадратным y плане цокалі ўстаноўлены 4 калоны, якія нясуць пліту антаблемента; y завяршэнні сферычны гранёны купал з ажурным крыжам. Унутр. прастора абмежавана міжкалоннымі арачнымі прасценкамі. На цокалі і пастаменце — памятныя надпісы. А.М.Кулагін.
Мілавідская мемарыяльвая капліда.
МІЛАВІДЫ, вёска ў Баранавідкім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 37 км на ПдЗ ад г. Баранавічы, 208 км ад Брэста, 11 км ад чыг. ст. Лясная. 864 ж., 365 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, адцз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Маііла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Памятны знак y гонар 125-годдзя Мілавідскай бітвы 1863. Помнікі архітэктуры — Мілавідская мемарыяльная капліца і пашговая станцыя (1843). «МІЛАВІЦА», швейнае прадпрыемства. Засн. ў 1990 як швейная фірма на базе Мінскага вытв. швейнага аб’яднання «Камсамолка» (дзейнічала з 1970). 3 1991 закрытае акд. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): штодзённая і функцыянальная начная бялізна, купальныя касцюмы. У складзе «M.» гандл. дом і сетка фірменных магазінаў y абл. гарадах Беларусі. МІЛАГРАД, комплекс археал. помнікаў мілаградскай кулыпуры і зарубінецкай
МІЛАГРАДСКАЯ
367
культуры каля в. Мілаград Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. Гарадзішча 4 ст. да н.э. — 2 ст. н.э. Выяўлены рэшткі жьгглаў слупавой канструкцыі, слупавыя і гасп. ямы, фрагменты посуду, бронзавыя трохвугольныя падвескі, бранзалетападобныя кольцы, фібулы, званочкі, жал. сярпы, каменная зерняцёрка, гліняныя прасліцы, грузілы і інш. Ад гарадзішча атрымала назву мілаградская культура. На селішчы выяўлены рэшткі жытлаў, фрагменты познамілаградскай керамікі і адзінкавьш абломкі зарубінецкага посуду. МІЛАГРАДСКАЯ КУЛЫЎРА. археалагічная культура плямён, якія жылі ў бас. Дняпра паміж сярэднім цячэннем Бярэзіны на Пн і р. Рось на Пд, Зах. Бугам на 3 і р. Іпуць на У (тэр. Пд Беларусі і Укр. Палесся). Назва ад гарадзішча Мілаград. Датуецца 7—3 ст. да н.э. Характэрны 2 тыпы паселішчаў: умацаваныя (гарадзішчы) і неўмацаваныя (селішчы). У Падняпроўі і Пасожжы ўмацаванні рабілі ў выглядзе валоў і равоў з боку поля, a ў Палессі валы і равы ўмацоўвалі пляцоўкі гарадзішчаў з усіх бакоў. Селішчы вядомы ва ўсім арэале культуры. Асн. тып жытлаў — зямлянкі, паўзямлянкі і наземныя пабудовы прамавугольнай або круглаватай формы гоі. 12— 16 м2 слупавой канструкцыі, з выступам каля адной са сцен; былі разлічаны на адну сям’ю. Агнішчы адкрытыя, y круглых і авальных ямах паміж апорным слупам і сцяной. Пахавальныя помнікі — курганныя і бескурганныя (грунтавыя) могільнікі. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на пясчанай падсьшцы або на гарызонце ў драўляных зрубах, a таксама ў неглыбокіх мацерыковых ямах. Пахавальны інвентар складалі адзін або некалькі гаршкоў, радзей — зброя ці ўпрыгожанні. Бескурганныя (грунтавыя) могільнікі размяшчаліся на ўзвышшах або прымыкалі да гарадзішчаў. У іх пахавальны абрад — трупаспаленне па-за межамі могільніка. Пахавальны інвенгар — кавалкі гліняных пасудзін і зубы свойскіх жывёл. Радзей трапляюцца прылады працы, зброя, упрыгожанні. Для носьбітаў М.к. характэрны гліняны посуд з прамым адагнутым вонкі венчыкам і яйца- або шарападобным тулавам, a таксама паўсферычныя гаршкі без пазначанага венчыка. Частка посуду аздоблена ўцісканнямі круглай палачкі, насечкамі, пазногцевымі або пальцавымі ўцісканнямі, «жамчужынамі». Гліняныя прасліцы і грузікі часам дакладна капіруюць форму посуду. Ёсць знаходкі гліняных фііурак жывёл. Рэчавы комплекс разнастайны: прылады працы з жалеза, наканечнікі дзідаў, стрэлы, каменныя сякеры, зерняцёркі, таўкачы, бронзавыя і жал. ўпрыгожанні, шкляныя і бурштынавыя пацеркі і інш. Асн. формы гаспадаркі — земляробства і жывёлагадоўля; паляванне і рыбалоўства мелі дапаможны харакгар. Былі
368____________ МІЛАДОЎСКІ развіты дамашнія рамёствы: здабыча і апрацоўка жалеза, лідцё бронзы, прадзенне, ткацтва, выраб ляпнога посуду. Этнічная прыналежнасць «мілаградцаў» застаехша спрэчнай. Частка вучоных лічаць іх славянамі, інш. адносяць іх да балтаў. Л і т К у х а р е н к о Ю.В. Памятнлкн железного века на террлторнн Полесья. М., 1961; Т р е т ь я к о в П.Н. Фннно-угры, балты н славяне на Днепре н Волге. М.; Л., 1966; М е л ь н н к о в с к а я О.Н. Племена Южной Белоруссгоі в раннем желеэном веке. М., 1967; С е д о в В.В. Славяне Верхнего Поднепровья н Подвннья. М., 1970.
МІЛАД0ЎСКІ Вітольд Феафілавіч (18377, Навагрудскі пав. — ?), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Польшчы, Літве і Беларусі, інж.-прапаршчык рус. арміі. Належаў да ваен.-рэв. арг-цыі ў Пецярбургу. 3 сак. 1863 y Беларусі, y крас. ўзначаліў сфарміраваны ў Налібоцкай пушчы паўстанцкі атрад Навагрудскага пав. і на чале яго 3 чэрв. ўдзельнічаў y Мілавідскай бітве 1863 (Слонімскі пав.). Пазней атрад разбіты, М. арыштаваны і сасланы ў Сібір. МІЛАД0ЎСКІ Фларыян Станіслаў (4.5.1819, Мінск — 8.7.1889), кампазітар, піяніст, педагог. Муз. адукацыю атрымаў y бацькі, пазней вучыўся ў Вільні, Мінску (у Д. Стафановіча), Берліне, Вене. У 1829 даў y Вільні першы адкрыты канцэрт, на пач. 1830-х г. выступаў y Мінску і Слуцку. У 1855—62 жыў y сваім маёнтку Мацкі на Міншчыне. 3 1862 y Францыі. Меў асабісты кантакг з Ф.Мендэльсонам, Ф.Лістам, які ўключыў «Экспромт» М. ў складзены ім зб. «Das Pianoforte*. Сярод твораў: аперэта «Канкурэнты» (паст. 24.2.1861, Мінск, дырыжор М.), 2 месы, «Магніфікат», смыковы квартэт, 3 фп. трыо, 2 санаты для фп. ў 4 рукі, песні, мазуркі, паланэзы, накцюрны, багатэлі, выдадзеныя ў Парыжы, Вене, Варшаве, Мінску («Паланэз на 4 рукі для Міхася і Іяасі», урыўкі з «Канкурэнтаў», эб. «Польскія песні») і Вільні. Літ:. А х в е р д а в а А. Фларыян Міладоўскі / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1980. № 3. А.І.Ахвердава.
М іл Ае У Яўген Цімафеевіч (7.3.1910, Тбілісі — 1983), расійскі артыст цырка, эквілібрыст. Засл. арт. Беларусі (1954). Нар. арт. СССР (1969). Герой Сац. Працы (1979). У цырку з 1928. 3 сярэдзіны 1940-х г. выступаў як эквілібрыст, узначальваў групавы нумар з серыяй гімнастычных і акрабатычных трукаў пад агульным псеўд. Мілаевы. У 1959-— 61 маст. кіраўнік Бел. цыркавога калектыву. 3 1977 маст. кіраўнік і дырэктар Маскоўскага цырка на Ленінскіх гарах. МІЛАН (Milano), горад на Пн Італіі, y цэнтр. ч. Паданскай раўніны. Адм. ц. вобласці Ламбардыя і прав. Мілан. 1,5 млн. ж., з прыгарадамі каля 4,5 млн. ж. (1998); другі па колькасьці насельніцгва (пасля Рыма) горад краіны. Важны ву-
зел чыгунак і аўтадарог, злучаны суднаходнымі каналамі з р. По. 2 аэрапорты, y тл . міжнар. Гал. прамысл., важны навук. і культ. цэнтр краіны. Больш за 50% эканамічна актыўнага насеяьніцгва занята ў прам-сці (каля 10 % занятых ва ўсёй прам-сці краіны), якая мае шматгаліновы харакгар. Вядучая галіна — машынабудаванне: вытв-сць абсталявання для металургіі і інш. галін прамсці, аўтамаб., авіяц., трактарная прамсць, вытв-сць матацыклаў, веласіледаў, с.-г. машын, чыг. рухомага саставу і абсталявання, матора-, прылада- і станкабудаванне, электратэхн., радыёэлектронная, ваенная прам-сць. Развіты нафтаперапр., хім., гумавая прам-сць, металургія (асабліва вытв-сць якасных сталей). Прадпрыемствы тэкст., харч.,
Сабор y Мілане. 1386— 1856.
швейнай, гарбарна-абутковай і інш. галін. Найбуйнейшы цэнтр выдавецкай справы ў Італіі. Метрапалітэн. У М. знаходзяцца праўленні вядучых канцэрнаў краіны, банкі, гандл. і фондавая біржы. У М. — шэраг ВНУ, y т.л. 3 унты, кансерваторыя, акадэмія выяўл. мастаіггваў, і навук. устаноў, y тл . Акадэмія л-ры. Над. б-ка, б-ка Амбразіяна і інш. Міланская прамысл. выстаўка. Засн. ў 4 ст. да н.э. інсубрамі (адно з кельцкіх шіямён). 3 196 пад уладай Рыма, буйны эканам. цэнтр Рым. імперыі. У 313 ввдадзены Міланскі эдыкт. У 539 разбураны остготамі, y 569 заваяваны лангабардамі. 3 774 пад уладай Каралінгаў. 3 канца 10 ст. ўладанне архіепіскапа, буйны гандл. і рамесніцкі цэнтр (выраб зброі, шоўку, сукна). Вайна (патарыя) гараджан супраць архіепіскапа прывяла да ўгварэння ў М. камуны (1147). Горад падгрымаў вайну папства супраць ням. імператара Фрыдрыха I Барбаросы, y 1162 разбураны яго войскамі. Адбудаваны на сродкі Ламбардскай лігі. У 1176 гараджане ўдзельнічалі ў разгроме імперскіх войск пад Леньяна. Паводле Канстанцкага міру 1183 за М. замацаваны правы камуны. 3 1277 лад уладай •гыраніі Вісконці, з 1395 сталіца Міланскага герцагства. У 14 ст. адзін з гал. цэнтраў гандлю і вытв-сці ў Еўропе (вырабы з жалеза, тэксгыль), горад чаканіў сваю манету. 3 1450 уладанне роду Сфорца, пры двары якіх праца-
валі Д. Ерамантэ і Леанарда да Вінчы. Пасля смерці апошняга Сфорца (1535) М. захапіў імператар Карл V і аддаў горад свайму сыну Філіпу I I (каралю Іспаніі). У 1706 заваяваны Аўсгрыяй. У 1796 акупіраваны Напалеонам, з 1797 сталіца Цызальпінскай рэспубліхі, з 1802 — Італьян. рэспубліхі, з 1805 — Італьян. каралеўства. У 1815—59 y складзе Аўстрыі, цэнтр Ламбарда-Венецыянскага каралеўства. У 1859 вызвалены, разам з Ламбардыяй y складзе Сардзінскага каралеўства, з 1861 — адзінага Італьян. каралеўства. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. М. ператварыўся ў буйны гандл.-прамысл. і фінансавы цэнтр з моцным рабочым рухам. У 2-ю сусв. вайну значна разбураны. Аблічча сярэдневяковага М. вызначалася авальным планам з радыяльнай сеткай вулід і цэнтрам на пл. П ’яцца дэль Дуома. Захаваліся фрагмента стараж.-рым. пабудоў, помнікі раннехрысц. і раманскага дойлідства: касцёлы Сан-Ларэнца Маджорэ (пачаты ў 4 ст., перабудаваны ў 11 і 16 ст., мазаікі 4—5 ст.), Сшгг-Амброджа (9— 12 ст.; клуатры — з 1492, арх. Брамантэ), Сант-Эўсторджа (12— 13 ст.; капэла Партынары, 1462—68, арх. Мікелоца, фрэскі В.Фопы). У М. — гатычны сабор (1386— 1856, арх. A. і Ф. дэльі Аргані, С.Арсеніга, М.Фрызоне, К.Салары, П.Тыбальдзі і інш.), замак Кастэла Сфарцэска (пачаты ў 1450, арх. Дж. да Мілана, АФіларэтэ, Брамантэ, фрэскі паводле эскізаў Леанарда да Вінчы; y 1952—56 рэкансгруяваны пад муэей), рэнесансавыя касцёлы Санта-Марыя дэле Грацые (1466—97, арх. Г.Салары, Брамантэ; y трапезнай размалёўка «Тайная вячэра» Леанарда да Вінчы), Санта-Марыя прэса Сан-Сатыра (1479—83, арх. Брамантэ, фасад 19 ст.); шэраг збудаванпяў y стылях барока і класіцызму, y т.л. т-р *Ла Скала» (1778, арх. Дж. П ’ермарыні). Сярод пабудоў y сучасных стылях: вышынныя будынкі Пірэлі (1956— 60, арх. ДжПонці, А.Раселі; выш. 130 м), To pa Веласка (1956—58) і інш. Муэеі: Нац. навукі і тэхнікі Лсанарда да Вінчы, марскі, карцінныя галерэі Брэра, Амбразіяна. Тэатры «Ла Скала», «Пікала-тэатр» і інш.
МІЛАНЕГ Пётр, бел. дойлід 12 ст. Прадстаўнік Гродзенскай школы дойлідства. Ім узведзены шараг манум. будынкаў y Гродне (верагодна, Ніжняя, Барысаглебская і Прачысценская цэрквы, княжацкія палаты і мураваныя абарончыя сцены). У пач. 12 ст. быў асабістым дойлідам кіеўскага кн. Рурыка. Яго прозвішча зафіксавана ў Іпацьеўскім летапісе пад 1119 пры сведчанні пра ўзвядзенне ў Выдубіцкім манастыры пад Кіевам мураванай падпорнай сценкі з боку р. Дняпро (адначасова з’яўлялася агляднай пляцоўкай). На заказ князя М. пабудаваў цэрквы св. Васіля ў Оўручы, св. Апосталаў y Белгарадзе і Пятніцкую ў Чарнігаве. У гэтых помніках відавочны традыцыі гродзенскай архітэктуры, што дазваляе даследчыкам меркаваць пра аўтарства М.: y сцены ўмураваны каляровыя шліфаваныя камяні і паліваныя керамічныя гоііткі, скошаныя вонкавыя вуглы, аналагічньм падпорныя і аглядныя сцены Выдубідкага манастыра і на мысе Гродзенскага дзядзінца. Літ.: Р а п а п о р т П. Пётр Міланег — гродзенскі дойлід XII ст. / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1987. Ns 4.
МІЛАНІТ (ад грэч. mylôn млын), зборная назва розных паводле саставу і генеэісу горных парод, раздробленых y
зонах тэктанічяых парушэнняў. Першасныя горныя пароды пры перамяшчэнні па разломе пераціраюцца, сціскаюцца, робяцца больш шчыльныя, дробназярністыя; мінералы ў іх набываюць лінейнае арыенгаванне, утвараючы характэрную міланітавую (тонкаслаістую) струкгуру. У выніку працэсаў дынамаметамарфізму, якія часта ўзнікаюць пры такіх абставінах, М. ператвараехада ў сланцаватую метамарфічную пароду (бластаміланіт). На Беларусі зоны міланітызацыі часта трапляюцца ў пародах крышт. фундамента.
МІЛАНСКІ ЭДЫКТ, назва праграмы рэліг. палітыкі ў адносінах да хрысціянства, узгодненай y Мілане ў 313 стараж.рым. імператарамі Канстанцінам 1 і Ліцыніем Красам (правілі адпаведна зах. і ўсх. часткамі Рым. імперыі). Прызнаваў за хрысціянствам роўныя правы з дзярж. язычнідкімі культамі. Дазваляў хрысціянам свабоду веравызнання, вяртаў ім раней адабраную маёмасць. Выданне М.э. было важным этапам y ператварэнні хрысціянства ў пануючую рэлігію Рым. імперыі. МІЛАРАд АВГЧ Міхаіл Андрэевіч (12.10.1771, Пецярбург — 27.12.1825), расійскі ваен. дзеяч. Ген. ад інфантэрыі (1809), граф (1813). Вучыўся ва ун-тах Кёнігсберга, Гётынгена, Страсбурга. Удзельнік рус.-швед. вайны 1788—90, Італьянскага і Швейцарскага паходаў 1799 А.В.Суворава, кампаній супраць Францыі 1805—07, рус.-тур. вайны 1805— 12, замежных паходаў рас. арміі 1813— 14. Найб. выэначыўся ў вайну 1812 y Барадзінскай бітве (камандаваў правым крылом 1-й рас. арміі, на чале ар’ергарда прыкрываў яе адыход ад Масквы і забяспечваў яе флангавы марш на Старую Калужскую дарогу). У час праследавання французаў па Старой Смаленскай дарозе (камандаваў авангардам y складзе 2-га і 7-га пяхотных, 2-га кав. карпусоў і 4 казацкіх палкоў) вызначыўся ў баях пад Вязьмай, Дарагабужам і інш.; на тэр. Беларусі заняў мяст. Гараны, пасля пераправы цераз Дняпро ішоў з войскам праз населеныя пункты Стараселле, Маляўку, Талачын, Крупкі, Барысаў, Лагойск, Ракаў, Радашковічы, Гальшаны і інш. У час замежных паходаў удзельнічаў ва ўсіх гал. бітвах, y т.л. ў Лейпцыгскай бітве 1813. 3 1818 ваен. губернатар Пецярбурга. Смяротна паранены на Сенацкай плошчы П.Р.Кахоўскім y час паўстання дзекабрыстаў. МІЛАСЛАв іЦКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. У Клімавіцкім р-не Магілёўскай вобл., каля в. Мілаславічы. Створана на р. Іпуць y 1981. Пл. 1,43 км2, даўж. 5 км, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 2,6 м, аб’ём вады 1,8 млн. м3. Ваганні ўзроўню на працягу года 0,6 м. Выкарыстоўваецда для ўвільгатнення с.-г. угодцзяў, рыбагадоўлі, адпачынку.
МІЛАСЛАВІЦКІ
РАЁН, адм.-тэр. адзінка y БССР 1924—27. Утвораны 17.7.1924 y Калінінскай акрузе. Цэнтр —
мяст. Мілаславічы. 20.8.1924 падзелены на 8 сельсаветаў. 3 9.6.1927 y Магілёўскай акрузе. 4.8.1927 скасаваны, тэр. далучана да Клшавіцкага р-на Магілёўскай акруіі.
МІЛАСЛАВІЧЫ, вёска ў Клімавідкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Іпуць, каля Мілаславіцкага вадасховішча. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 23 км на ПнУ ад г. Клімавічы, 136 км ад Магілёва, 10 км ад чыг. ст. Шасцёраўка. 775 ж., 285 двароў (1999). Вядома з 1604. У 1727 мястэчка М. (яно ж Скрылінава) y Крычаўскім старостве ВКЛ. 3 1772 y складзе Рас. імперыі. 3 1773 пав. горад Мсціслаўскай правінцыі. У 1779 мястэчка ў Крычаўскім старостве Клімавіцкага пав., 382 ж., 51 двор. У 1830 цэнтр воласці, працавалі 3 вадзяныя млыны, маслабойня, 4 карчмы, хлебазапасны магазін. У 1897 — 1403 ж., 205 двароў, 2-хласная і царк.-прыходская школы, хлебазапасны магазін, 23 крамы, карчма, царква, малітоўны дом. 3 1924 цэнтр Мілаславіцкага раёна і сельсавета Калінінскай, з 1927 Магілёўскай акруг. У 1926 — 119 ж., 224 двары. 3 1927 y Клімавіцкім р-не. У 1940 —553 ж., 121 двор. У Вял. Айч. вайну гітлераўцы знішчылі ў М. 116 *с, спалілі 88 двароў. Лясніцгва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія могілкі сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэкгуры — Святапакроўская царква (2-я пал. 19 ст.). У.У.Бянько.
МІЛАСЭРНАСЦЬ. схільнасць да спагады іншым, да лггасці над кім-небудзь. У паняцці «M.» спалучаюцца духоўнаэмацыянальны аспекг (перажыванне чужога болю як свайго) і канкрэтнапрактычны (імкненне да дапамогі). Вытокі М. як рэальнага прынцыпу ляжадь y архаічнай радавой салідарнасці, якая абавязвала цаной любых ахвяр дапамагаць родзічам. М. прапаведуюць сусв. рэлігіі, перш за ўсё будызм і хрысціянства. Будызм разумее жыдцё ўвогуле як пакуты, a таму М. тракгуецца як універсальны прынцып адносін да ўсяго жывога. Хрысціянства ўносідь спецыфічную матывацыю М. — асабістую любоў да Хрыста. У выпадку маёмаснай і інш. няроўнасці застаецда адзінота, старасць і інш. пакуты, якія патрабуюць грамадскіх клопатаў і індывід. М.
МІЛАШ (Milloss; сапр. М і л a ш д э М і х a й; Milloss de Micholy) Аўрэл (12.5.1906, г. Уздзін, Сербія — 21.9.1988), італьянскі танцоўшчык, балетмайстар. Па нацыянальнасці венгр. Вучыўся ў Р.Лабана, В.Праабражэнскай, Э.Чэкеці і інш. 3 1928 першы танцоўшчык Берлінскай дзярж. оперы, танцаваў і ў інш. т-рах Германіі. 3 1932 выступаў як балетмайстар. Вывучаў і выкарыстоўваў y сваіх пастаноўках танц. фальклор. 3 1936 пераважна ў Італіі. У 1938—45 гал. балетмайстар Т-ра оперы ў Рыме, y 1942—75 — y «Ла Скала» (у 1946—50 маст. кіраўнік). Кіраўнік створанай ім трупы «Балет чатырох стагоддзяў Сан-Паўлу», y 1963—66 і 1971— 74 — балетнай трупы Венскай дзярж. оперы, з 1974 — Рымскай оперы. Ся-
МІЛАШ_________________ 369 род пастановак балеты І.Стравінскага («Апалон Мусагет», 1941; «Гульня ў карты» і «Арфей», 1948), Б.Бартака («Цудоўны мандарын», 1942; «Драўляны прынц», 1951), С.Пракоф’ева («Блудны сын», 1942) і інш., на музыку сучасных італьян. кампазітараў, y т л . «Дама з камеліямі» (1945) і «Рычэркар» (1968) Р.Влада, «Народныя забавы» на муз. АКазелы (1948), «Твар» на муз. Л.Берыо (1973) і інш. Яго пастаноўкі адмётныя драм. выразнасцю, дакладнасцю мізансцэн, экспрэсіўнасцю, спалучэннем пластыкі танца мадэрн і класічнага танца. Аўтар даследаванняў па пытаннях харэаграфіі.
Ч.Мілаш.
МІЛАШ (Milosz) Чэслаў (н. 30.6.1911, Шацейняй, Літва), польскі паэт, эсэіст, перакладчык. Чл. Польскай AH y Кракаве (з 1992). Скончыў Віленскую гімназію (1929) і Віленскі ун-т (1934), вывучаў л-ру ў Парыжы (1934—35). Працаваў на польск. радыё ў Вільні і Варшаве. У 1945—51 на дыпламат. рабоце ў ЗША і Францыі, застаўся ў эміграцыі. 3 1960 жыве ў ЗША. Праф. славістыкі Каліфарнійскага ун-та ў Берклі (1961— 78). Дэбютаваў як паэт y 1930. Піша на польск., англ., франц. мовах. У «Паэме пра застылы час» (1933), зб. «Тры зімы» (1936) прадчуванне катастрофы, здольнай знішчыць прыроду і чалавечую цывілізацыю, y зб. «Вырагаванне» (1945) матыў маральнай адказнасці і еднасці паэта з лёсам нацыі. Яго паэзіі ўласцівы інтэлектуальнае багацце, філас. абагульненне, пошук нетрадыц. форм. Спалучэнне сімвалічна-эстэт. бачання свету з канкрэтна-пачуццёвай вобразнасцю, разумовасці з лірызмам, пафасу з іроніяй y паэт. зб-ках «Дзённае святло» (1953), «Горад без імя» (1969), «Дзе ўзыходзіць сонца і дзе садзіцца» (1974), «Неабдымная зямля» (1984), «На беразе ракі» (1994) і інш. Аўтар кн. эсэ «Зняволены розум» (1951—53), «Кантыненты» (1958; уключаны вершы і пераклады), «Радзіма — Еўропа» (1959), «Зямля Ульра» (1977), успамінаў «Год паляўнічага» (1990), паліт. рамана «Здабыццё ўлады» (1953), аповесці «Даліна Ісы» (1955, экранізацыя 1982) і інш. Кн. эсэ «Пошук бацькаўшчыны» (1992) звязана з гісторыяй зямель Літвы, Беларусі, Украіны і Польшчы. Перакладаў на польск. мову англ., франц., ісп. паэзію (зб. «Вершаваная форма», 1986), кнігі
370
МІЛАШ
Старога і Новага запаветаў, a таксама польск. паэзію на англ. мову. Аўтар «Гісторыі польскай літаратуры» (1969). На бел. мову асобныя творы М. пераклалі Ю.Бушлякоў, А.Мінкін, А.Разанаў, АХадановіч, Я.Чыквін. Нобелеўская прэмія 1980. Тв:. Бел. пер. — Вершы / / Далягляды, 92. Мн., 1992; Сведчанне паэзіі: Паэты і сям’я людзей; Лекцыя біялогіі; Вершы / / Крыніца. 1997. № 7. Jlim:. Go. r c z yi i s ka R. ( C z a r n i e c k a Е.) PodrdZny swiata: Rozmowy z Czeslawem Mitoszem: Komentarze. Krakow, 1992; F i u t A Moment wieczny: Poezja Czeslawa Milosza. Warszawa, 1993. СДз.Ма/іюковіч.
МІЛАШ АБРгІНАВІЧ. M i л a ш T э а д о р а в і ч (7.3.1780, Сярэдня-Дабрыня, Сербія — 14.9.1860), князь Сербіі [1815—39, 1858—60], заснавальнік дынастыі Абрэнавічаў. Удзельнік 1-га сербскага паўстання 1804— 13 супраць тур. няволі. Пасля яго паражэння дамогся ад тур. султана прызначэння кнезам (князем) Паўд.-Зах. Сербіі. Узначаліў 2-е сербскае паўстанне 1815, y выніку якога паводле пагаднення з тур. ўладамі стаў вярх. кнезам усёй Сербіі. Арганізаваў забойства Т.Карагеоргія (1817). У 1826 дамогся аўтаноміі для Сербіі, a для сябе ў 1830 спадчыннага тытула кнеза. Імкнуўся да аб’яднання паўд.-слав. зямель пад эгідай Сербіі, стварыў бюракратычна-палідэйскую сістэму праўлення, цалкам ігнаруючы Скупшчыну (парламент). У 1839 пацярлеў паражэнне ў барацьбе з апазіцыяй (падпісаў канстытуцыю, якая абмяжоўвала яго ўладу), адрокся ад прастола на карысць свайго сына Міхаіла і эмігрыраваў. У 1858 Скупшчына Сербіі скінула кн. А.Карагеоргіевіча і вярнула прастол MA. МІЛАШАВІЧЫ, вёска ў Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл., каля р. Убарць, на аўтадарозе Лельчыцы — в. Глушкавічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 35 км на ПдЗ ад г.п. Лельчыцы, 242 км ад Гомеля, 130 км ад чыг. ст. Калінкавічы. 1230 ж., 440 двароў (1999). Лясніцгва, лясгас. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Царква. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі стаянка, селішчы каменнага і жал. вякоў, эпохі Кіеўскай Русі.
MIJIÂUJKIHA Тамара Андрэеўна (н. 13.9.1934, г. Астрахань, Расія), расійская спявачка (лірыка-драм. сапрана). Нар. арт. СССР (1973). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1959, клас К.Кагпульскай). У 1958— 89 салістка Вял. т-ра. Валодае голасам прыгожага цёплага тэмбру вял, дыяпазону (больш за 2 акгавы), роўным ва ўсіх рэгістрах, сцэн. абаяльнасцю. Выкананню ўласцівы шчырасць y перадачы пачуццяў, глыбокі псіхалагізм. Сярод партый: Ліза, Таццяна, Марыя, Іаланта («Пікавая дама», «Яўген Анегін», «Мазепа», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Аіда, Лізавета,
Леанора, Дэздэмона («Аіда», «Дон Карлас», «Трубадур», <Атэла» Дж.Вердзі), Валхава, Фяўроння («Садко», «Казанне пра нябачны горад Кіцеж...» М.Рымскага-Корсакава), Яраслаўна («Князь Ігар» А.Барадзіна), Донна Анна («Каменны госць» АДаргамыжскага), Маргарыта («Фауст» Ш.Гуно), Тоска («Тоока» Дж.Пучыні), Наташа Растова, Любка («Вайна і мір», «Сямён Катко» С.Пра-
Т-Мілаппгіна ў ролі Таццяны. коф’ева), Катарына («Утаймаванне свавольніцы» В.ІІІабаліна). Выступала ў «Ла Скала» і інш. замежных т-рах, выконвала партыю драм. сапрана ў «Рэквіеме» Вердзі. Яе творчасці прысвечаны фільм «Чараўніда з горада Кідежа» (1966). Дзярж. прэмія Расіі 1978. Л і т Г р о ш е в а Е. Тамара Мллашкнна / / Певцы Большого театра СССР. М., 1978. МІЛДЭНХАЛСКІ СКАРБ 1942, рэчавы скарб, знойдзены ў г. Мілдэнхал y графстве Сафалк (Вялікабрытанія). Ухаваны ў 4—5 ст. Уключаў сярэбраны по-
суд заможнай рымскай сям’і. Асаблівай увагі заслугоўвае (вял. 0,6 м y дыяметры) блюда вагой 8,1 кг, упрыгожанае рэльефам з выяваю Вакха і яго спадарожнікаў. МІЛЁ (Millet) Жан Франсуа (4.10.1814, Грушы, каля г. Шэрбур, Францыя — 20.1.1875), французскі жывапісец і графік. У 1837—38 вучыўся ў Парыжы ў ПДэлароша. Працаваў y Парыжы, Шэрбуры, Барбізоне. У 1840-я г. пісаў тонкія па настроі партрэты, міфалагічныя кампазідыі, галантныя сцэны ў духу Ф.Бушэ. У канцы 1840-х г. зблізіўся з мастакамі барбізонскай школы і звярнуўся да выяўлення паўсядзённага сял. жыдця на фоне пейзажу. Яго творам уласцівы ўрачыстая лапідарнасць манум. кампазіцыі, багаты валёрамі зямлісты каларыт: «Зборшчыцы каласоў» (1857), «Анжэлюс» (1859), «Жанчына стрыжэ авечку» (1860), «Пасадка бульбы» (1861—62), «Чалавек з матыкай» (1863), «Вялікая пастушка» (18І63—64). Пасля 1860 звярнуўся да пейзажа («Царква ў Грэвілі», 1871—74). Аўтар шматлікіх малюнкаў, афортаў, пастэляў. Літ.: Ж.-Ф. Мнлле: [Альбом]. М.; Л., 1962. МІЛЁВІЧ Ільдафонс Юр’евіч (каля 1835, Віленскі пав. — ?), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Польшчы, Беларусі і Літве. 3 1860 каморнік y Гродзенскай губ. 3 1861 y Гродзенскай рэв.-дэмакр. арг-цыі, створанай К.Каліноўскім. У 1863 сакратар паўстанцкага цывільнага начальніха Гродзенскай губ. 3 лета 1863 y Вільні, адзін з бліжэйшых памочнікаў Каліноўскага па кіраўніцтве паўстаннем, член Выканаўчага аддзела Літвы. У студз. 1864 арыштаваны, прыгавораны да 6 гадоў катаргі. Далейшы лёс невядомы. Г.В.Кісялёў. МІЛЁВІЧЫ, вёска ў Жыткавідкім р-не Гомельскай вобл., на р. Случ. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 74 км на ПнЗ ад г. Жыткавічы, 307 км ад Гомеля, 33 км ад чыг. ст. Мікашэвічы. 810 ж., 320 двароў (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму.
МІЛЕР (Miller) Артур (н. 17.10.1915, Нью-Йорк), амерыканскі драматург. Скончыў Мічыганскі ун-т (1938). Дэбютаваў кн. нарысаў «Становішча нармальнае» (1944). У п’есах «Чалавек, якому гэтак шанцавала» (1944), «Усе мае сыны» (1947), рамане «Фокус» (1945) праблемы асобы, сям’і і грамадства, расавых і над. узаемаадносін. Сусв. вядомасць прынесла драма «Смерць коміваяжора» (1949) — своеасаблівая інтэрпрэтацыя «амерыканскай мары» і «амерыканскай трагедыі». Аўтар п’ес «Цяжкае выпрабаванне» (1953, гіст. хроніка), «Від з моста» і «Успаміны пра два панядзелкі» (абедзве 1955), «інтэлекгуальных» антынацысцкіх драм «Пасля грэхападзення» (1964) і «Гэта здарылася ў Вішы» (1965), камедыі «Стварэнне свету і іншыя справы» Сярэбранае блюда з Мідлэнхалскага скарбу (1972), сац.-філас. драмы «Амерыканскі хранограф» (1980), кінасцэнарыя і ад1942
найм. аповесці «Непрыкаяныя» (1961). У яго рэаліст. творах адчувальны ўплыў экзістэнцыялізму, «плыні свядомасці». Паводле яго п’есы «Цяжкае выпрабаванне» Бабруйскі вандроўны бел. драм. т-р (1957) і Гродзенскі абл. драм. т-р (1996) паставілі п’есу «Салемскія ведзьмы», Брэсцкі абл. драм. т-р — «Від з моста» (1959). Тв.: Рус. пер. — Пьесы. М., 1960. Е.А.Лявонава. МІЛЕР (МШег) Генры Валенштайн (26.12.1891, Нью-Йорк — 7.6.1980), амерыканскі пісьменнік. Вучыўся ў Сіці-каледжы (1909). Дэбютаваў y 1922. Сусв. вядомасць прынёс першы раман «Тропік Рака» (1934, эіфанізацыя 1970). Раманы «Чорная вясна» (1936), «Тропік Каэярога» (1939), трылогія «Дабратворны крыж» («Сексус», «Плексус», «Нексус», 1949—60) адметныя ўвагай да інтымна-прыватнага, «начнога» боку чалавечага жыцця; эротыка ў іх узнята на гратэскава-міфалагічны ўзровень, мае абагульнена-сімвалічны характар. Паэтыка М. спалучае ў сабе натуралізм, шарж, экстравагантнасць з глыбокім лірызмам і філасафічнасцю. Аўтар аўтабіягр. кн. «Маё жыццё і мая эпоха» (1971), кніг апавяданняў, эсэ, публіцыстыкі, п’ес, вершаў y прозе. Пра жыццё і творчасць М. зняты кінафільмы «Адысея Генры Мілера» (1969), «Генры і Джун» (1990). На бел. мову частку яго эсэ «Час забойцаў» пераклаў Дз.Серабракоў. Тв.: Бел. пер. — «Час забойцаў» / / Крыніца. 1999. № 1; Рус. пер. — Мзбранное. Внльнюс; М., 1995; Роза Распягая: Трнлогня: Сексус. Плексус. Нексус. T. 1—2. М., 1999. Літ:. А л я к р н н с к м й О. Абеляр ю Брукллна: Жмзнь н кннга Генрн Мшілера // Всемнр. лнт. 1997. № 9; Л я в о н а в а Е.А. Чалавечае, надга чалавечае: (Эстэт. абрыс Генры Мілера) / / Крыніца. 1999. № 1. ЕА.Лявонава. МІЛЕР Герард Фрыдрых (29.10.1705, г. Герфард, Германія — 22.10.1783), расійскі гісторык, археограф. Чл. Пецярбургскай АН (1731). У 1725 прыехаў y Расію. 3 1725 ад’юнкг, з 1731 праф. гісторыі, y 1728—30 і 1754—65 канферэнц-саіфатар АН. У 1733—43 удзельнічаў y экспедыцыі па вывучэнні Сібіры, даследаваў і апісаў архівы больш чым 20 яе гарадоў, сабраў вял. колькасць копій дакументаў па гісторыі Сібіры і еўрап. ч. Расіі (т. зв. паріфелі М.). Аўтар прац па гісторыі і геаграфіі Расіі са старажытнасці да сярэдзіны 18 ст., гал. э якіх — «Гісторыя Сібіры» (апубл. ў 1750). Прыхільнік нарманскай тэорыі. Апублікаваў шэраг крыніц і прац па рас. гісторыі, y тл . Судзебнік 1550 з каментарьммі В.М.Тацішчава, лісты Пятра I да Б.П.Шарамецева, «Гісторыю Расійскую» Тацішчава. Тв.\ Сочннеішя по нстормн Росснн: Нзбр. М„ 1996. МІЛЕР (МШег) Глен (1.3.1904, г. Кларында, ЗША — 16.12.1944), амерыканскі трамбаніст, аранжыроўшчык, кіраўнік джаз-аркестраў. У 1924—26 вучыўся ва ун-це Каларада, y 1932—35 удаска-
нальваўся ў Дж. Шылінгера (кампазіцыя, аранжыроўка). 3 1921 іграў y джазаркестрах. У 1935 разам з Р.Ноўблам арганізаваў аркестр, вядомы т.зв. мілераўскім гучаннем (увёў кларнет і тэнарсаксафон y актаву, паміж партыямі якіх размешчаны партыі інш. інструментаў групы язычковых духавых). У 1938 стварыў уласны аркестр, сусветна вядомы пасля ўдзелу ў кінафільме «Серэнада сонечнай даліны» (1941) з яго музыкай. 3 1942 з арганізаваным ім Аркестрам ВПС выступаў на фронце і па радыё. Яго творчасці прысвечаны фільм «Гісторыя Глена Мілера» (1954). МІЛЕР (Miller) Мёртан Хоўард (н. 1923), амерыканскі эканаміст. Скончыў Гарвардскі ун-т. Праф. Лонданскай школы эканомікі, Ін-та тэхналогіі імя Карнегі, Вышэйшай шксшы бізнесу Чыкагскага ун-та. Працаваў y амер. дзярж. эканам. установах. У 1976 прэзідэнт Амер. фін. асацыяцыі. Даследаваў праблемы функцыянавання фін. рынкаў (тэорыя партфельнага выбару, фінансы карпарацый і інш.). Асн. праца «Кошт капіталу, фінансы прыватных карпарацый і тэорыя інвестыцый» (1958, разам з Ф.Мадыльяні). Нобелеўская прэмія 1990 (разам з Г. Маркавіцам і У.Ф.Шарпам). МІЛЕР Саламон Танхелевіч (22.12.1889, г. Кнышын Падляскага ваяв., Польшча — 1.9.1937), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. У рэвалюцьпо 1905—07 камандзір атрада самаабароны ў Беластоку, погым y арміі. У 1910 арьшггаваны за арганізацыю салдацкага бунту. 3 турмы ўдёк, эмігрыраваў y ЗІІІА, дзе ўдзельнічаў y левым прафс. руху. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y Чырв. гвардыі, потым y Чырв. Арміі. 3 1919 чл. РКП(б), заг. секцыі па рабоце сярод яўр. насельніцтва Смаленскага гаркома РКП(б). 3 1921 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі, сакратар Беластоцкага акруговага к-та КПРП. Удзельнік 6-га кангрэса Камінтэрна. 3 1923 чл. ЦК, з 1926 чл. Бюро ЦК КПЗБ. У 1932—33 узначальваў Краявы сакратарыят ЦК КПЗБ. 3 1933 на парт. рабоце ў БССР, з 1936 — y Омскай вобл. Аўтар брашуры «Першыя гады Кампартыі Заходняй Беларусі» (1935, пад псеўд. І.Р.Валевіч). Скончыў самагубствам. М.С.Сташкевіч. МІЛЕР Усевалад Фёдаравіч (19.4.1848, Масква — 18.11.1913), рускі мовазнавец, фалькларыст, этнограф і археолаг; прадстаўнік гістарычнай школы ў рус. фалькларыстьвды. Акад. Пецярбургскай АН (1911). Скончыў Маскоўскі ун-т (1870), праф. y ім (з 1884). Старшыня этнагр. аддзела Таварыства аматараў прыродазнаўства (з 1881), адзін э заснавальнікаў час. «Этнографнческое обозренме» (1889— 1916). 3 1884 хавальнік Дашкаўскага этнагр. музея, y 1897— 1911 дырэкгар Лазараўскага ін-та ўсх. моў. Даследаваў мовы і л-ру народаў Б. Усходу, Каўказа, нар. эпас, л-ру і мову стараж. Русі. Аўтар прац: «Погляд на «Слова пра паход Ігаравы» (1877), «Асецінскія эцюды» (ч. 1—3, 1881—87),
МІЛЕТ__________________ 371 «Зборнік матэрыялаў па этнаграфіі» (вып. 1—3, 1885—88), «Экскурсы ў галіну рускага народнага эпасу» (1892), «Нарысы рускай народнай славеснасці» (т. 1—3, 1897— 1924), «Гістарычныя песні рускага народа XVI — XVII стст.» (1915) і інш.
К.Мілес. Чалавек і Пегас. 1949.
МІЛЕС (MiUes) Карл (23.6.1875, Лага, каля г. Упсала, Швецыя — 19.9.1955), шведскі скулыпар. Вучыўся ў Каралеўскім тэхнал. ін-це і вячэрніх класах тэхнікума разьбы па дрэве (1892—97), Парыжы ў акадэміі Каларосі (1897— 1904), Мюнхене (1905—06). У 1920—31 праф. Каралеўскай AM y Стакгольме. У 1931—51 працаваў y ЗША. Зазнаў уплывы А.Радэна, сярэдневяковай пластыкі, грэч. архаікі. 3 канца 1910-х г. звярнуўся да манумент.-дэкар. скульптуры, якую імкнуўся звязаць з арх. і прыродным асяроддзем. Фантанныя кампазідыі вылучаюцца складанасцю пабудовы, пышнасцю форм, маляўнічасцю, y стварэнні якой вял. ролю адыгрываюць вадзяныя струмені: «Водбліск сонца» (1918), «Арфей» (1936), «Чалавек і Пегас» (1949; усе ў Стакгальме), «Пасейдон» (1930, г. Гётэборг), «Сустрэча вод» (1940, г. Сент-Луіс, ЗША). Аўтар манумента «Рука бога» (1954, Стакгольм). МІЛЕТ (Milëtos), старажытнагрэчаскі горад y Іоніі, каля вусця р. Меандр y М. Азіі. Першыя тут паселішчы грэкаў вядомы з 16 ст. да н.э. У 14 ст. да н.э. буйны ахейскі горад-крэпасць. На мяжы 2— 1-га тыс. да н.э. ў М. перасялі-
372
МІЛЕЦКАЯ
лася новая хваля ірэкаў — іанійцы (жыхары Атыкі, паводле інш. звестак — выхадцы з Піласа пасля ўварвання на Пелапанес дарыйцаў). У 8—6 ст. да н.э. буйны горад-дзяржава, гандл. (пасрэднік паміж еўрап. Грэцыяй і дзяржавамі Усходу), рамесніцкі (апрацоўка воўны, чаканка манет) і культ. цэнтр; адыгрываў вядучую ролю ў грэч. каланізадыі (засн. больш эа 80 калоній, y тл . Абідас, Кардыя, Сінопа, Ольвія, Пантыкапей і інш.). Росквіту дасягнуў y час тыраніі Фрасібула (каля 610—600 да н.э.). Тут была засн. Мілецкая школа. У сярэдзіне 6 ст. да н.э. пад уладай персаў, y 500 да н.э. ўзначаліў антыперс. паўстанне іанійскіх гарадоў, пасля задушэння якога (494 да н.э.) разбураны персамі, з 479 адбудоўваўся. У 478 увайшоў y Дэлоскі саюз. Пасля Пелапанескай вайны 431— 404 да н.э. зноў залежаў ад персаў, y 334 да н.э. заваяваны Аляксандрам Македонскім, з 129 да н.э. пад уладай Рыма.
і змяняецца. Дзякуючы вывучэнню прыроды і ўвядзенню ва ўжытак гэтага паняцця зроблена спроба адмежавання навукі ад міфа. Вучоныя М.ш. зрабілі цікавьія адкрыцці ў галіне матэматыкі, геаграфіі, астраноміі, метэаралогіі і ў той жа час займаліся касмаграфіяй і касмалогіяй, не адмаўляючыся ад традыц. міфалагічных струкгур. Міфалагічныя карані можна знайсці ў параўнанні поглядаў прадстаўнікоў М.ш. на касмалагічны пачатак і касмалагічную перыферыю з поглядамі болып стараж. перыяду, калі гэтыя аб’екты думкі атаясамліваліся, a таксама ў супастаўленні разумення працэсаў касмалаЬчнай, геал. і біял. эвалюцыі. Аднак, нягледзячы на існаванне некат. агульных падыходаў, касмалогія М.ш. не мае адзінай сістэмы поглядаў і стылю. Ідэі М.ш. і яе традыхші зрабілі значны ўплыў на развіццё стараж.-грэч. філасофіі (Геракліт, Піфагор і інш.). В.І.Боўш. МІЛІ... (ад лац. mille тысяча), дзесятковая прысгаўка для ўтварэння найменняў дольных адзінак, роўных 10'3 зыходным адзінкам. Пазначаеіша м. Напр., 1 мВт (міліват) = 10'3 Вт, 1 мКл (мілікулон) = 10'3 Кл. МІЛІГРАм (ад мілі... + грам), дольная адзінка масы. Пазначаецца мг. 1 мг = = 10'3 г, = 10*6 кг.
Руіны тэатра ў Мілеце. 2 ст. У канцы 5 ст. да н.э. М. набыў рэгулярную планіроўку паводле т. зв. сістэмы Ппадама, якая ўяўляла сабой адзін з лепшых узораў ант. горадабудаўніцгва. Археал. раскопкі выявілі, што ў эліністычна-рым. час цэнтр горада складалі 3 плошчы-агоры (рынкі): паўночная (забудоўвалася з канца 4 ст. да н.э.; каля яе дом для сходаў — булеўтэрый, свяцілішча Апалона Дэльфінія, будынак гімнасіі, тэрмы Фаўсціны і інш.), паўднёвая (забудоўвалася з 3 ст. да н.э.; манум. варстгы), заходняя (позні элінізм; каля яе храм Афіны, тэатр на 45 тас. чал.). У М. — візант. сабор 5—6 ст. н.э., гал. ломнік мусульм. перыяду — мячэць Ільясбея (1403). Літ.: К о б ы л н н а М.М. Мнлет. М., 1965. МІЛЁЦКАЯ Ш К0ЛА (i a н і й с к a я ), старажытнагрэчаская філасофская школа ў 6 ст. да н.э. ў г. Мілет. Аб’ядноўвала прыродазнаўцаў і філосафаў на падставе агульнай прыхільнасці да навук.філас. традыцыі. Існавала да 494 г. да н.э., калі г. Мілет разбураны персамі. У яе ўваходзілі Фалес, Анаксімандр, Анаксімен, вучоны-географ і гісторык Гекатэй Мілецкі. Прадстаўнікі школы прытрымліваліся матэрыяліст. поглядаў на свет і былі стыхійнымі дыялектыкамі. Яны лічылі, напр., пгго ў аснове бясконцага мноства прыродных з ’яў знаходзіцца нецгга матэрыяльнае — вада, паветра і г.д., a свет рэчаў рухаецца
МІЛІГЎЛА Мікалай Паўлавіч (н. 7.11.1936, Мінск), бел. спартсмен і трэнер (спарт. гімнастыка). Засл. майстар спорту СССР (1968). Засл. трэнер Беларусі (1979). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1959). У 1954—86 спартсменінструктар ЦСКА, выкладчык Вышэйшага інж.-зенітнага ракетнага вучылішча (Мінск); y 1986—91 трэнер нац. каманды Беларусі па спарт. гімнастыцы. У 1977—80 старшыня Федэрацыі гімнастыкі Беларусі. Сярэбраны прызёр XVII Алімп. гульняў (1960, Рым) y камандным першынстве. Чэмпіён СССР (1960) y практыкаваннях на брусах. Шматраэовы чэмпіён Беларусі (1955— 67). Сярод выхаванцаў — Н.Кім, А.Малееў (сярэбраны прызёр XX Алімп. гульняў, 1972). 3 1991 y ЗША, трэнер па гімнастыцы. МІЛІДАЎСКАЯ ГАРА. На паўн. ускраіне в. Мілідаўшчына Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл.; найвышэйшы пункт Ашмянскага ўзвышша. Выш. 320 м. Складзена з марэннага суглінку, валуннага галечніку і пяскоў, y ніжняй і сярэдняй ч. покрыва з пылаватых суглінкаў. Вяршыня з выпуклымі східамі, стромкасць якіх на ПнЗ да 35°, на Пд — да 10°. Глебы дзярнова-падзолістыя. Прывяршынная ч. ўкрыта лесам, сярэдняя і ніжняя пад ворывам. МІЛІКБН (Millikan) Роберт Эвдрус (22.3.1868, г. Морысан, штат Ілінойс, ЗША — 19.12.1953), амерыканскі фізікэксперыментатар. Чл. Нац. АН ЗША (1915). Замежны чл.-кар. AH СССР (1924). Вучыўся ў Калумбійскім і Чыкагскім ун-тах (д-р філасофіі, 1895). 3
1896 y Чыкагскім ун-це (з 1910 праф.), y 1921—45 y Каліфарнійскім тэхй ін-це. Навук. працы па атамнай фізііі спектраскапіі і фізіцы касм. прамянёў. 3 вял. дакладнасцю вызначыў зарад элекгрона (1910— 13), эксперыменталь-1 на праверыў квантавую тэорыю фотаэфекту і ўпершыню вызначыў пастаянную Планка (1914). Выканаў грунтоўныя даследаванні па высвятленні прыроды касм. прамянёў (1921—22). Адкрыў незалежна ад С.М.Вярнова шыротны эфекг касм. прамянёў y стратагферы. Нобелеўская прэмія 1923.
Р.Міігікен.
Te:. Рус. пер. — Элехзроны (+ н -), протоны, фотоны, нейтроны н космнчесюіе лучя. М.; Л., 1939. Літ.: К у д р я в ц е в П.С. Мсторня фювкм. 2 нзд. М., 1971. Т. 3. С. 121—126. А.І.Болсун.
МІЛІМЕТР (ад мілі... + метр), дольная адзінка даўжыні. Пазначаехада мм. 1 мм = = 10‘3 м. МІЛІМЕТР ВАДЗЯНбГА СЛУПА, устарэлая пазасістэмная адзінка ціску, роўная гідрастатычнаму ціску слупа вады вышынёй 1 мм на плоскую аснову пры т-ры 0 °С. Пазначаецца мм вадз. сл. 1 мм вадз. сл. = 9,80665 Па = = 7,3556 • 10'2 мм рт. сл. Выкарыстоўвалася пры вымярэнні ціску вадзянымі манометрамі. МІЛІМЁТР РТЎТНАГА СЛУІІА, устарэлая пазасістэмная адзінка ціску, роўная гідрастатычнаму ціску слупа ртуці вышынёй 1 мм на плоскую аснову пры т-ры 0 °С. Пазначаедда мм рт. сл. 1 мм рт. сш. = 133,322 Па = 13,5951 мм вадз. сл. Выкарыстоўвалася для вымярэння атм. ціску. М ІЛІМ ІКР0Н, устарэлая назва дольнай адзінкі даўжыні, роўнай 10'9 м. Заменена нанаметр'ам. МІЛІТАРЫЗАЦЫЯ, падпарадкаванне эканам., паліт. і грамадскага жыцця краіны мэтам мілітарызму. МІЛІТАРЫЗМ (ад лац. militaris ваенны), сістэма палітычных, эканамічных і ідэалагічных сродкаў, арыентаваных на нарошчванне ваен. моцы дзяржавы, стварэнне ваен.-паліт. блокаў, узмацненне ў грамадстве рсші ўзбр. сіл, ваен.прамысл. комплексаў (ВПК) і звязаных з імі ін-таў і арг-цый. Як сацыяльная з’ява М. узнік ва ўмовах пераходу першабытнаабшчыннага ладу ў рабаўладальніцкі. 3 цягам часу паліт., эканам. і
інш. грамадскія адносіны ўсё болып замацоўваліся насіллем, y т.л. ўэброеным, расло значэнне мілітарысцкай палггьасі ў міжнар. адносінах (тэрмін «M.» з'явіуся ў сярэдзіне 19 ст.). Мілігарысцхая палітыка шэрагу даяржаў прывяла ў 20 ст. да 2 eyes, і балып як 300 лакальных войнаў, y час якіх загінула каля 100 млн. чал. Да 1970-х г. y выніку гонкі ўэбраенняў ядзерныя арсеналы вядучых дзяржаў свеіу шматразова перасяшулі т.зв. ўзровень «нелрымальнай шкоды» (сукупная ядзерная магутаасць 400 Мт дастатковая для знішчэння 7 з насельніцтва і '/ 2 прамысл. патэнцыялу буйной краіны). Новая стратэг. сітуацыя, якая атрымала назву «ўэаемнага гарантаванага знішчэкня», a таксама шэраг інш. вынікаў мілігарызацыі, звязаных гал. чынам з узмацненнем яе негатыўных сац. бакоў (разбурэнне эканоміхі, ускладненне экалагічных лраблем, пагроза псіхіцы чалавека і інш.) прымусілі найб. моцныя ядзерныя дзяржавы да заюпочэння шэрагу пагадненняў (датавораў) пра абмежаванне стратэг. наступальных уэбраенняў, сістэм проціракетнай абароны і інш., a таксама па лалярэдзкванні развіцця М. ў грамадстве. У сучасных умовах ядро М. ў большасці дзяржаў складаюць іх узбр. сілы з адпаведнай інфраструктурай, базай камплекгавання, сістэмай кіравання і ідэалаг. забеспячэння. Суб’ектамі мілітарызацыі з’яўляюцца таксама ваен.-паліт. блокі і іх органы кіравання. Вахсным звяном М. з’яўляюцца навук. і даследчыя цэнтры, грамадскія арг-цыі, якія дзейнічаюць y інтарэсах ВПК, і інш. М. ўпасціва гонка ўзбраенняў, рост ваен. бюджэтаў, нарошчванне ваен. прысутнасці па-за межамі сваіх краін, стварэнне і пашырэнле ваен.-паліт. блокаў, агрэсіўныя лаводзіны ў адносінах да інш. дзяржаў, a таксама ўзмацненне ўплыву ВПК на эканоміку, палігыку, ідэалогію, выкарыстанне ўзбр. сіл y інтарэсах груловак, якім належыць улада, і інш. М. з’яўляецца апорнай базай аўгарытарных і таталітарных паліт. рэжымаў. Да пач. 1990-х г. y сувяэі з шэрагам геапалітычных фактараў (ваен.-паліт. процістаянне СССР і ЗША і інш.), a таксама з прычыны вываду шэрагу часцей, злучэнняў і аб’яднанняў Узбр. Сіл СССР з Германіі, Польшчы, Вешрыі і Чэхаславакіі ў зах. рэгіёны СССР мілітарызацыя тэр. Беларусі значна павялічылася. Пасля атрымання незалежнасці Рэспубліка Беларусь пачала раззбраенне, канверсію, рэфармаванне Узбр. Сіл і ваенна-прамысл. комплексу. Упершыню ў сусв. гісторыі бяз’ядзерны статус атрымала краіна, на тэр. якой знаходзіўся вял. ядзерны арсенал і значны патэнцыял М. Літ.\ Р ы б к н к Е.М. Война н полнтнка в современную эпоху. М., 1973; Д е н л с о в В.В. Соцнолопія наснлня. М., 1975; Космнческое оружле: Дллемма безопасносгл. М., 1986; Нсторля войн. T. 1—3. Ростов н/Д, 1997; К а у р л н М.Н. Налі орнентнр — профессноналы / / Армля. 1996. № 1. Р. Ч.Лянькевіч, В.М.Пташнік. МІЛІЦЬІЙНАЯ АРМІЯ, 1) армія, якая ствараецца на аснове тэрытарыяльнамілідыйнай сістэмы буд-ва ўзброеных сіл; y мірны час на службу прызываецца невял. колькасць кадравых ваеннаслужачых (пераважна каманлны склад), a ваеннаабавязаныя, y т.л. радавы склад, якія прыпісаны да часцей (па месцы жыхарства), праходзяць ваен. навучанне паводле метаду пазавайсковай падрыхтоўкі і кароткатэрміновых вучэбных збораў.
Прататвш М.а. — апалчэнні, яхія існавалі ў шэрагу рабаўладальнілкіх дзяржаў (Сірыі, Егіпце, Урарту і ішп.), пазней — сярэдневяковыя rap. апалчэнні шэрагу еўрап. краін (у ВКЛ мелі назву Паспалітае рушэнт), з 19 ст. нац. гвардыя ў Францыі і інлі. У СССР y 1920—30 былі часці і злучэнні М.а., y т.л. на тэр. Беларусі 2-я Бел. дывізія, a таксама 16-ы стралк. корпус, 27, 29, 33, 37-я дывізіі Бел. ваен. акругі. 3 1935 Узбр. Сілы СССР, y т.л. часці, што дыслацыраваліся на тэр. Беларусі, пераведзены на адзіную кадравую сісгэму іх буд-ва, якая замацавана ў 1939 Законам аб усеагульным воінскім абавязку. У сувязі са значнымі зменамі, якія адбыліся ў ваен. справе, класічны прынцып арганізацыі М.а. сёння практычна не выкарыстоўваецца. У некат. краінах М.а. (у ЗША — частка нац. гвардыі, y Вялікабрытаніі — войскі графстваў і інш.) з’яўляецца тсшькі дадаткам і рэзервам пастаяннай рэіулярнай кадравай арміі. Як асн. ваенная арг-цыя М.а. існуе толькі ў Швейцарыі (гл. таксама Тэрытарыяльныя войскі). У Рэспубліцы Беларусь камплектаванне арміі салдатамі і сяржантамі ажыццяўляецца ў асн. па тэрытарыяльнай, a ў паіран. і ўнутр. войсках — па экстэрытарыяльнай прыкмеце. 2) У пераносным сэнсе міліцыйныя злучэнні, часці і падраздзяленні. У пач. 1920-х г. існавалі ў Расіі (СССР) — 9 дывізій і адна міліцыйная брыгада, якія ў 1923 перафарміраваны ў тэр.-міліцыйныя дывізіі. У 1966 міліцыйныя часці адноўлены з мэтай нясення патрульна-паставой службы ў буйных гарадах, y тл . ў Мінску (асобны спец. матарызаваны батальён мілідыі, з 1989 — полк, з 1993 — асобная міліцыйная брыгада). У 1990 на ea se часцей 43-й канвойнай дывізіі сфарміраваны батальёны міліцыі ў абласных цэнтрах і буйных гарадах Беларусі. У 1995 створаны корпус аховы грамадскага парадку, y склад якога ўвайшлі міліцыйныя і інш. часці (падраздзяленні) Унутр. войск. І.М.Вяроўка, Р.Ч.Лянькевіч. МІЛІЦЫЯ (ад лац. nùlitia войска), 1) апалчэнне ў магаацкіх гарадах ВКЛ y 16— 18 ст. Прызначалася для абароны горада пры аблозе. 2) Апалчэнне ў Рас. імперыі ў 1806—07, скліканае ў сувязі з пачаткам вайны-з Францыяй і пагрозай уварвання напалеонаўскіх войск y межы краіны. 3) М. ў Рэспубліды Беларусь — дзярж. ўзброены праваахоўны орган, прызначаны абараняць жыццё, здароўе, правы, свабоды і законныя інтарэсы грамадзян, грамадства і дзяржавы ад злачынных і інш. проціпраўных замахаў. Як афіц. орган створана ў студз. 1919 [першы атрад М. створаны ў Мінску 4(17).3.1917; узначальваў М.В. Фрунзе]. Арг-цыя, парадак дзейнасці, правы і абавязкі М. вызначаны Законам Рэспублікі Беларусь «Аб мілідыі* ад 26.2.1991. Задачы М.: ахова грамадскага парадку; забеспячэнне асабістай і маёмаснай бяспекі грамадзян і грамадскай бяспекі; прадухіленне і спыненне злачынстваў і інш. правапарушэнняў; выяўленне і раскрыццё злачынстваў, вышук асоб, якія іх учынілі; абарона ўсіх форм уласнасці ад проціпраўных зама-
МІЛОЕВІЧ
373
хаў; аказанне дапамогі грамадзянам, дзярж. органам і юрыд. асобам y абароне іх правоў і рэалізацыі ўскладзеных на іх абавязкаў; выкананне крымін. пакаранняў і адм. спагнанняў y межах сваёй кампетэнцыі. Дзейнасць М. заснавана на прынцыпах законнасці, гуманізму, павагі да правоў чалавека, галоснасці, цеснай сувязі з насельніцтвам. Складаецца з крымінальнай'М., М. грамадскай бяспекі і спец. М. Арганізац. структура, штатная колькасць і пералік пасад М. вызначаюцца ў парадку, што ўстанаўліваецца ўрадам. М. ўваходзіць y сістэму органаў МУС. Кантроль за дзейнасцю М. ажыццяўляюць органы, якія ўтварылі яе, і вышэйстаячыя органы МУС. Нагляд за законнасцю ў дзейнасці М. ажыццяўляе Пракурор Рэспублікі Беларусь і падпарадкаваныя яму пракуроры. ГАМаслыка. МІЛІЯРЫСІЙ (ад лац. miliarense тысячны), 1) познарымская сярэбраная манета 4—5 ст. (лігатурная маса 4,5 г). 2) Візантыйская сярэбраная манета 6 — 11 ст. (лігатурная маса 3—2,50 г). У канцы 10 — 1 -й пал. 11 ст. невял. колькасць М. трапіла на рынкі Русі. На Беларусі трапляецда ў адзінкавых экзэмплярах y скарбах. МІЛН (Milne) Ален Александэр (18.1.1882, Лондан — 31.1.1956), англійскі пісьменнік. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1903). Вядомасць прынеслі эб-кі вершаў і кнігі для дзяцей «Віні-Пух» (1926) і «Домік Пуха» (1928) пра лядечных звяркоў Віні-Пуха, Пятачка, Кенге і Ру. Аўтар камедый, y тл . «Містэр Пім праходзідь міма» (1919), дэтэктыўнага рамана «Тайна чырвонага дома» (1922), кн. ўспамінаў «Зараз ужо вельмі позна» (1939) і інш. У 1984 Магілёўскі абл. т-р лялек паставіў п’есу «Віні-Пух і ўсеўсе-ўсе». Te:. Рус. пер. — Вшлш-Пух л все-все-все. Мн., 1995. МІЛ0ЕВІЧ (Milqjeviô) Мілое (28.10.1884, Бялград — 16.6.1946), сербскі кампазітар, музыказнавец, педашг; адзін са стваральнікаў сучаснай сербскай кампазітарскай школы. Вучань С.Мокраняца (кампазіцыя), З.Неедлы (музыказнаўства). Выкладаў y ун-це (1925 — 39) і Муз. акадэміі (з 1941 праф.) y Бялградзе. Стваральнік і кіраўнік вак.-інстр. ансамбляў педагогаў Сербскай муз. школы (1911) і ун-та (Collegium musicum, 1925), рэдакгар час. «Muzika» (1928). У творчасці апіраўся на муз. фальклор. Сярод твораў: сімф. паэма «Смерць маці Юговічаў» (1921), лірычная сімфонія для голасу з арк. «Баль на лузе» (1939), уверцюра «Даніла і Сіманіда» (1913); камерна-інстр. ансамблі; фп. п’есы, y тл . «Мелодыі і рытмы Балкан», хары, рамансы. Аўтар муз.-тэарэт. прац пра Б.Сметану, Р.Вагнера, Р.Штрауса, Г.Малера, Мокраняца, сербскі муз. фальклор і інш.
ж., з прыгарадамі 1,7 тыс. ж. (1998). Порт на воз. Мічыган, лры ўпадзенні р. Мілуокі. Вузел чыгунак і аўтадарог. АэМІЛ0Ш АВІЧ Слабадан (н. 20.8.1941, г. рапорт. Буйны цэнтр маш.-буд. і метаПажаравад, Сербія), дзяржаўны і паліт. лаапр. лрам-сці. Вытв-сць рухавікоў, дзеяч Югаславіі. Скончыў Бялградскі станкоў, кавальска-прэсавага абсталяун-т (1964). 3 1966 y rap. адМіністрацыі вання, элекзраматораў, трансфарматаБялграда, прам-сці і сістэме фінансаў, y раў, с.-г., дарожна-буд. машын, горнага тл . старшыня Аб’яднанага банка Бял- абсталявання і інш. металаёмістай лраграда. 3 1984 старшыня Бялградскага дукцыі; аўтамаб. (вьггв-сць вузлоў і дэк-та Саюза камуністаў Югаславіі, з талей), прыладабуд., ваенная прам-сць. 1986 — чл. ЦК, Прэзідыума ЦК СКЮ, Чорная і каляровая металургія. Хім., старшыня Прэзідыума ЦК Саюза каму- лафтахім., харчасмакавая, паліграф. ністаў Сербіі. Заснавальнік і лідэр (з лрам-сць. 2 ун-ты, кансерваторыя. 1990) Сацыяліст. партыі Сербіі. Стар- МІЛЬ (МШ) Джод Сцюарт (20.5.1806, шыня Прэзідыума (1989—90), прэзідэнт Лондан — 8.5.1873), англійскі філосаф, Сербіі (1990—95). Прэзідэнт Югаславіі логік, эканаміст, грамадскі дзеяч лібе(з 1996). Праводзідь палітыку ўмацаван- ральна-дэмакр. кірунку. Яго філас., эканя дзярж. адзінства Югаславіі, узна- нам. погляды сфарміраваліся пад уплычальваў барацьбу супраць агрэсіі НАТО вам ідэй Дж. Берклі, Д.Юма, А.Конта, і бамбардзіровак Югаславіі (сак.—чэрв. Д.Рыкарда, І.Бедтама. У «Аглядзе філа1999). І.А.Чарота софіі сэра Вільяма Гамільтона...» (1865) М. з пазіцый феламеналістычнага лазітывізму рабіў слробу пераадолець «метафізічныя» іфайнасці матэрыялізму і ідэалізму шляхам абвяшчэння вопыту чалавека крыніцай ведаў, a іх прадметам — пачуцці. Матэрыя ў М. атаясамлівалася са сталай магчымасцю леражывання пачуццяў; сцвярджалася існаванне рэчаў y лрацэсе іх услрыманля суб’екгам пазнавальнай дзейнасці і дастулнасць пазладдю выюлочна «з’яў», межы якіх яно де ў стане лераадолець. Навук. ўклад М. — індуісгывісцкая тракгоўка логікі як агульнай метадалогіі С.Мілошавіч М.Л.Міль. навук і раслрацоўка метадаў індукгыўнага даследаваддя лрычыннай сувязі. Этычныя логляды М. абаліраліся на МІЛС (МіШ)Чарлз Райт (28.8.1916, г. утылізатарысцкую этыку Бедтама і слуУэйка, штат Тэхас, ЗША — 20.3.1962), жылі яе развіццём y кірунку лрызнання амерыканскі сацыёлаг і публіцыст. ірамадскай каштоўдасці бескарыслівых Скончыў Тэхаскі ун-т (1939). 3 1956 імклелдяў асобы, неабходнасці ўлічваць праф. Калумбійскага ун-та. Паслядоў- разнастайныя інтарэсы, што стрымліванік М.Вебера і К.Мангейма, зведаў уп- юць эгаізм («Утылітарызм», 1863). У палыў ідэй К.Маркса, аднак лічыў яго тэ- літ. эканоміі выступаў супраць класічорыю «ўстарэлай». Распрацаваў тэорыю най экалам. тэорыі А.Сміта, абгрунтоўсац. канфлікту, y якой вызначыў асн. ваў канцэпцыю вытв. затрат, абараняў праблемы, вырашэнне якіх будзе са- тэорыю народанасельліцгва Мальтуса дзейнічаць стабілізацыі грамадства. У («Падставы палііычдай экадоміі...», т. продівагу марксізму вылучыў канцэп1—2, 1848). цыю «падуючай эліты», да якой аддосіў Тв.\ Рус. пер. — Обзор фнлософнн сэра Внльяма Гамшіьтона н главных фнлософскнх лаліт., экадам. і ваен. колы, якія вопросов... СПб., 1869; Основання поллтнўдзельнічаюць y прыняцді важнейшых ческой экономнн. СПб., 1909; Слстема логнрашэнняў і ўтвараюць адзіную «карлакн сшілогастпческой н нндуктавной. 2 над. рацыю багацця» ў амер. грамадстве. М., 1914. В.І.Боўш. Пастаянная цэнтралізацыя ўлады і мэМІЛЬ (Mill) Джэймс (6.4.1773, Нартуотанакіраванае лавелічэдне ваен. расходаў даюць магчымасць, лаводле М., га- тэр-Брыдж, Вялікабрытанія — 23.6.1836), англійскі філосаф, гісторык, эканаміст. варыдь аб «ваенным дэтэрмінізме», Бацька Дж.С.Л/іяя. Скончыў Эдынбургідто, да яго думку, болыд правільна, чым «эканамічлы дэтэрмідізм» Маркса. скі ун-т (1798). Быў ластарам, займаўся Надзею на гуманізацыю грамадства журналісцкай дзейнасцю. Пасля алублізвязваў з інтэлігенцыяй, якая здольна кавання «Гісторыі Брытанскай Індыі» валодаць «сацыялагічным уяўленнем» (т. 1—3, 1817— 18) y Ост-Іддскай кам(здольнасцю разумець працэсы, дгго ад- ланіі. У філасофіі зведаў уплыў утылібываюцца ў грамадстве). Крытыкаваў тарызму, ласлядоўнік вучэння Д. Юма эмдірызм амер. сацыялогіі і т.зв. «высо- («Аналіз феноменаў чалавечага духу», кую тэорыю» Т.Парсадса, заклікаў да 1829). У сацыялогіі адмаўляў канцэлстварэння довай сацыялогіі. Зрабіў цыю натуральнага права, змест і струкзначны ўплыў на фарміраванне ідэалогіі туру сац. ін-таў тлумачыў, зыходзячы з «новых левых» y ЗІІІА. І.В.Катляроў. прынцылу карыснасці. Паслядоўнік вучэння Д.Рыкарда, якое лічыў тэарэт. М ІЛУ0Ы (Milwaukee), горад на Пн зброяй y барацьбе з рэшткамі феадалізЗША, y штаце Вісконсін. Каля 630 тыс. му ў эканоміцы («Элементы палітычнай
3 7 4 _____________ м іл о ш а в іч
экадоміі», 1821); паклаў лачатак распаду рыкардыянскай школы. Адзін з аўтараў тэорыі «фодду заработнай платы». МІЛЬ Міхаіл Ляводавіч (22.11.1909, г. Іркуцк, Расія — 31.1.1970), расійскі вучоны і канструкгар верталётаў. Д-р тэхн. н. (1945), лраф. (1967). Герой Сац. Працы (1966). Скончыў Новачаркасй авіяц. ін-т (1931). Працаваў y Цэнтр. аэрагідрадынамічным ін-це (ЦАГІ) імя М.Я.Жукоўскага. У 1936 інжынер КБ па вінтакрылых аларатах, лотым нам. гал. канструктара M.1 .Камава. У 1943—47 навук. сулрацоўнік, дач. лабараторыі ў ЦАГІ. Са снеж. 1947 гал. канструкгар КБ верталётабудаўнііггва, з 1964 ген. канструктар. Пад яго кіраўніцтвам y 1951 створады лершы сав. серыйны 3-месны верталёт Мі-1; y далейшым вергалёты Мі-2, -4, -6 , - 8 , -10, -10K, В-12 і інш. На верталётах канструкцыі М. ўстаноўледа 60 афіц. сусв. рэкордаў. Ле- ! дінская лрэмія 1958, Дзярж. лрэмія СССР 1968. Літ. : П о н о м а р е в АН. Советскне | авнацаонные конструкторы. 2 нзд. М., 1980. МІЛЬЕРА н (Millerand) Аляксандр (10.2.1859, Парыж — 6.4.1943), французскі дзярж. і паліт. дзеяч, адвакат. Набыў вядомасць абародай рабочых і забастоўшчыкаў на судовых лрацэсах 1880-х г. 3 1885 неаднаразова выбіраўся членам палаты дэпутатаў. 3 пач. 1890-х г. y сацыяліст. руху, лрыхільнік рэфармісцкай лалітыкі. У 1899 увайшоў як міністр гандлю і прам-сці ў кабінет Р. Вальдэка-Русо (лершы ў гісторыі вьтадак удзелу сацыяліста ва ўрадзе). Удзел М. ва ўрадзе лрывёў да кадфлікгу ў Фрадц. сацыяліст. партыі і еўрал. сацыяліст. руху, уздікледля ў ім рэфармісцкай плылі, якая адмаўлялася ад рэв. мэт і метадаў (т.зв. мільеранізм). У 1904 выключады з Франц. сацыяліст. партыі. У 1909—20 займаў шэраг высокіх урадавых пасад. У студз.—вер. 1920 прэм’ер-міністр і міністр замеждых слраў, падтрымліваў Польшчу ў савецка-польскай вайне 1920, афіцыйна прызнаваў урад П.М.Урангеля як прадстаўніка Расіі. У 1920—24 прэзідэнт Францыі (падаў y адстаўку лад даціскам правых). У 1925 і 1927 выбіраўся ў Сенат. МІЛЬЁН (франц. million), т ы с я ч a т ы с я ч, лік, які ў дзесятковым запісе 'мае выгляд адзінкі з 6 нулямі (лік 106). МІЛЬЁНШЧЫКАЎ Міхаіл Дзмітрыевіч (16.1.1913, г. Грозны, Расія — 27.5.1973), расійскі вучоны ў галіне механікі і прыкладной фізікі. Акад. АН СССР (1962, чл.-кар. 1953). Герой Сац. Працы (1967). Скодчыў Грозненскі нафтавы ін-т (1932). 3 1934 y Маскоў- I скім авіяц. ін-це, з 1944 y Ід-це механікі, з 1949 y Ід-це атамнай энергіі АН СССР. 3 1962 відэ-прэзідэнт AH СССР. Навук. лрацы па механіцы, ядз. энергетыцы, газавай дынаміцы і фізіцы плазмы. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1954. Ленінская прэмія 1961. МІЛЬТАН, М і л т а н (Milton) Джон (9.12.1608, Лондан — 8.11.1674), англій-
скі паэт, публіцыст, грамадскі дзеяч. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1632). Пісаў на англ., ггальян. і лац. мовах. Раннія творы (цыклы вершаў, санетаў, п’еса-маска «Комус», 1634; элегія «Лісідас», 1638, і інш.) адзначаны эстэтыкай, пераходнай ад Рэнесансу да Новага часу, y цэнтры — праблемы выбару шляху, прызначэння чалавека. У абарону рэсп. ідэалаў, свабоды слова і сумлення стварыў шматлікія тракгаты і памфлеты: «Арэапагітыка» (1644), «Іканаборца» (1649) , «Абарона англійскага народа» (1650) і інш. Вяршыня яго творчасці — эпічныя паэмы на біблейскія сюжэты «Страчаны рай» (1667) і «Вернуты рай» (1671), y якіх узняты праблемы пазнання Дабра і Зла, іх процістаяння і дыялекг. адзінства, сэнсу жыцця і гіст. лёсу чалавецгва. Паэмы з рысамі барока і класіцызму адзначаны маштабнасцю вобразаў, складанай метафарычнасцю,
пав., Літва — 1994), літоўскі акцёр, рэжысёр. Нар. арт. СССР (1973). Скончыў тэатр. вучылішча ў Каўнасе (1931), тэатр. студыю ў Парыжы y ШДзюлена (1937). У 1937—38 вучыўся ў Лондане. У 1931—37 акцёр Шаўляйскага драм. т-ра, з 1938 кіраўнік тэатр. студыі ў Каўнасе, y 1940—80 (з перапынкам) маст. кіраўнік, гал. рэжысёр Панявежскага драм. т-ра. У 1954—59 рэжысёр Літ. кінастудыі. Творчасці ўласцівы імкненне да філас. інтэлектуальнай трактоўкі п’есы. Сярод пастановак: «Вальпоне» Б.Джонсана (1941, іграў роль Вальпоне), «Рэвізор» М.Гогаля (1946, 1978), «Прытворна хворы» Мальера (1950, роль Аргана), «Смерць коміваяжора» АМілера (1958), «Іванаў» А.Чэхава (1960), «Макбет» У.Шэкспіра (1961), «Франк У» Ф.Дзюрэнмата (1969), «Плюс не быў разумны» Ю.Грушаса (1974), «Цар Эдып» Сафокла (1977).
М.Дз.Мільёншчыкаў. Дж.Мільтан. С.Мілыіггэйн.
сімволіхай і алегарычнасцю. Аўтар трагедыі «Самсон-змагар» (1671), гіст. прац. «Гісторыя Брытаніі» (1670), «Кароткая гісторыя Масковіі» (1682). Т в Рус. пер. — Потерянный рай. Сгахотворення. Самсон-борец. М., 1976. Літ:. Ч а м е е в A A Джон М нльтон н его поэма «Потерянный рай». Л., 1986. Г.В. Сініла.
МІЛЬТЫЯД (Miltiades; каля 550— 489 да н.э.), старажытнагрэчаскі дзярж. дзеяч, палкаводзец. Са знатнага афінскага роду Філаідаў. Бацька Кімана. Паміж 523—513 да н.э. сасланы тыранам Гіпіем на Херсанес Фракійскі, дзе атрымаў y спадчыну ўладу свайго брата Стэсагора і стаў тыранам. Удзельнік паходу супраць скіфаў (514—513 да н.э.). Падпарадкаваў Афінам Лемнас і інш. Кікладскія а-вы. Падтрымліваў грэч. гарады М. Азіі ў час іх паўстання супраць Персіі (500—494 да н.э.). Пасля задушэння паўстання гарадоў уцёк y Афіны, дзе прыцягваўся да суда як б. тыран, але быў апраўданы. У 490 да н.э. выбраны адным са стратэгаў і ўзначаліў грэч. войска ў час Марафонскай бітвы, y якой атрымаў перамогу. У 489 да н.э. ўдзельнічаў y экспедыцыі супраць астравоў, urro адасобіліся ад Афін; за няўдалыя ваен. дзеянні на в-ве Парас прыгавораны да грашовага штрафу, які перавышаў яго маёмасдь. Памёр y турме; паводле інш. звестак, памёр раней ад ран. МІЛЬЦІНІС (Miltinis) Юозас (16.9.1907, в. Дабікіне, Шаўляйскага
МІЛЬЧА, вёска ў Вілейскім р-не Мінскай вобл., каля р. Вілія. Цэнтр калгаса. За 57 км на ПнУ ад г. Вілейка, 160 км ад Мінска, 30 км ад чыг. ст. Будслаў. 390 ж., 145 двароў (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. М ІЛЫ ІІТ^Й Н (Milstein) Сезар (н. 8.10.1927, г. Баія-Бланка, Аргенціна), аргенцінскі біяхімік. Чл. Нац. АН ЗША, Амер. акадэміі навук і мастацгваў. Скончыў Буэнас-Айрэскі ун-т (1952), працаваў y ім. У 1958—61 і з 1963 y Кембрыджскім ун-це. Навук. працы па імунахіміі. Распрацаваў методыку вырабу монакланальных антыцел. Нобелеўская прэмія 1984 (разам з Н.К.Ерне і Т.Кёлерам). МІЛЬЙРД (франц. milliard), т ы с я ч a м і л ь ё н a ў, лік, які ў дзесятковым запісе мае выгляд адзінкі з 9 нулямі (лік 109). У рус., франц. і амер. л-ры М. іншы раз наз. більёнам. МІЛЮ К0Ў Павел Мікалаевіч (27.1.1859, Масква — 31.3.1943), расійскі гісторык і паліт. дзеяч. Скончыў Маскоўскі ун-т (1882). Чытаў лекцыі ў Маскоўскім, Сафійскім і Чыкагскім ун-тах. Адзін з заснавальнікаў Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі, з 1907 старшыня яе ЦК і рэдактар газ. «Речь». Дэпутат Дзярж. думы 3-га і 4-га скліканняў. Пасля Лют. рэв. 1917 міністр замежных спраў y Часовым урадзе (да 2.5.1917). У грамадз. вайну адзін з арганізатараў Добраахвогніцкай арміі на Доне, пазней y Камітэ-
МІЛЮЦІН
375
це вызвалення Расіі ў Лондане. 3 1920 y Парыжы, з 1921 рэдактар газ. «Последнне новостн» (друкаваліся І.А.Бунін, М.І.Цвятаева, У.У.Набокаў і інш.). У 2 -ю сусв. вайну выступаў супраць супрацоўнідтва рус. эміграцыі з Германіяй, вітаў перамогі Сав. Арміі. Даследаваў гісторыю рус. эканомікі 15—18 ст., гісторыю грамадска-паліт. думкі, культуры, гістарыяграфію. Аўтар прац «Галоўныя плыні рускай гістарычнай думкі» (1898), «3 гісторыі рускай інтэлігенцыі» (1902), «Расія на пераломе» (т. 1—2, 1927) і інш. Te.: Воспомннання. М., 1991; Очеркв по нсторлм русской культуры. Т. 1 — 3. М., 1993—95. Літ.'. Д у м о в а Н.Г., Т р у х а н о в сккй В.Г. Черчнлль н Ммлюков протяв Советской Росснн. М., 1989; Д у м о в а H. Г. Лнберал в Росснн: трагедня несовместамостн: Мст. портрет П.Н.Мнлюкова. 4.1. М., 1993.
МІЛЮЦБНКА Дзмітрый Емяльянавіч (21.2.1899, г. Славянск Данецкай вобл., Украіна — 25.1.1966), украінскі акцёр. Нар. арт. СССР (1960). Сцэн. дзейнасць пачаў y аматарскіх гуртках. 3 1923 і з 1936 акцёр Драм. т-ра імя І.Франко ў Харкаве, y 1927— 36 — Харкаўскага драм. т-ра імя Т.Шаўчэнкі. Творчасць вызначалася псіхал. распрацоўкай вобразаў, пластычнай выразнасцю і эмацыянальнасцю выканання роляў: Пузыр, Калітка («Гаспадар», «Сто тысяч» I. Карпенкі-Карага), Мікола Задарожны («Выкрадзенае шчасце» Франко), Часнок («У стэпах Украіны» АКарнейчука), Ваявода («Вяселле Свічкі» І.Качаргі), Шуйскі («Барыс Гадуноў» А.Пушкіна), Блазан («Кароль Лір» У.Шэкспіра) і інш. Здымаўся ў кіно: «Багдан Хмяльніцкі» (1941), «Подзвіг разведчыка», (1947), «Тарас Шаўчэнка» (1951), «Сон» (1964), «Наш сумленны хлеб» (1965) і інш. м і л к Ьц і н Аляксандр Антонавіч (н. 2.8.1950, г.п. Свеса Ямпальскага р-на Сумскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне біяфізікі і радыебіялогіі. Д-р біял. н. (1993). Скончыў БДУ (1972). 3 1994 y Міжнар. экалагічным ун-це (заг. кафедры, з 1996 прарэкгар, з 1998 рэктар). Навук. працы па мембранных механізмах эксіраклетачнай рэгуляцыі колькасці кальцыю, пошуку малекулярных і клетачных маркёраў уздзеяння адмоўных факгараў навакольнага асяроддзя на арганізм, малекулярных механізмах рознай радыеадчувальнасці органаў і тканак пры радыяцыйным уздзеянні.
Te.: Нейрогуморальная регуляцня м двнгательная акгавность прн стареннн. Мн., 1984 (у сааўг.); Гормоны н старенле: Мембранные механнзмы гормон. регуляцнн. Мн., 1991 (разам э Я.Ф.Канаплёй, Г.Р.Гацко).
М ІЛІ0ЦІН Андрэй Сцяпанавіч (15.2.1924, в. Царковішча Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. — 12.7.1985), Герой Сав. Саюза (1946). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1943. Камандзір ку-
376
МІЛЮЦІН
лямётнага ўзвода зенітнага артыл. палка старшы сяржант М. вызначыўся ў снеж. 1944 — студз. 1945 y баях на вулідах Будапешта (Венгрыя). Да 1961 на гасп. і сав. рабоце. МІЛ10ЦІН Дзмітрый Аляксеевіч (10.7.1817, Масква — 7.2.1912), расійскі ваен. і дзярж. дзеяч. Ген.-фельдмаршал (1898), граф (1878). Чл.-кар. (1853) і ганаровы чл. (1866) Пецярбургскай АН. Брат MA. Мілюціна і УЛ.Міяюціна. Скончыў Шляхетны пансіён пры Маскоўскім ун-це (1833) î Ваен. акадэмію (1836). У арміі з 1833. Удзельнік Каўк. вайны 1817—64 (баі 1839—45 супраць Шаміля). У 1845—56 праф. Ваен. акадэміі. У 1856—59 нач. Гал. штаба Каўк. арміі; пры яго ўдзеле распрацаваны план дзеянняў па далучэнні Усх. Каўказа да Рас. імперыі. У 1860 таварыш (нам.) ваен. міністра, y 1861—81 ваен.
міністр Расіі, кіраваў правядзеннем Ваенных рэформаў 1860— 70-х г. y Расіі, пры ім сфарміраваны Ген. штаб. У рус.тур. вайну 1877—78 адзін з ініцыятараў паспяховай аблогі Плеўны (гл. Плевен). Пасля Берлінскага кангрэса 1878 фактычна кіраваў знешняй палітыкай Расіі. Ганаровы чл. шэрагу ваен. акадэмій. Аўтар работ па ваен. геаграфіі, гісторыі, статыстыцы. Літ:. К о р н н л о в А А Курс нсторнм Росснн XDC в. М„ 1993. С. 297—304.
М ІЛІ0ЦІН Мікалай Аляксеевіч (18.6.1818, Масква — 7.2.1872), расійскі дзярж. дзеяч. Брат Дз.А. Мілюцінц і У.А.Мілюціна. Скончыў Шляхетны пансіён пры Маскоўскім ун-це. 3 1835 y Мін-ве ўнутр. спраў. У 1859—61 таварыш (нам.) міністра ўнутр. спраў, фактычны кіраўнік работ па падрыхтоўцы Сялянскай рэформы 1861 (у рэдакцыйных камісіях прадстаўляў ліберальную апазіцыю прыгоннікам). Узначальваў камісію па распрацоўцы праекга Земскай рэформы 1864. У час паўстання 1863— 64 накіраваны восенню 1863 y Царства Польскае, дзе кіраваў ажыццяўленнем сял. рэформы. 3 1864 статс-сакратар па справах Полыпчы і кіраўнік цывільнай часткі канцылярыі ген.-губернатара ў Варшаве; праводзіў палітыку русіфікацыі. 3 1865 чл. Дзярж. савета, гал. нач. Канцылярыі па справах Царства Польскага ў Пецярбургу і член Гал. к-та па ўладкаванні маёмасці сялян. Аўтар прац
па эканоміцы і статыстыцы, успамінаў, дзённіка. МІЛЮЦІН Уладзімір Аляксеевіч (16.12.1826, Пецярбург — 17.8.1855), расійскі . эканаміст, публідыст. Брат Д зА .Мілюціна і Ы.К.Мілюціна. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1847), з 1850 ад’юнкг-праф., з 1853 праф. гэтага ун-та. Удзельнік рэв. гуртка петрашэўцаў. Сац. погляды М. сфарміраваліся пад уплывам ідэй А.І.Герцэна i В.Р.Бялінскага. Друкаваў y часопісах «Современнмк» і «Отечественные запмскн» артыкулы па эканоміцы, якія прысвячаў іфытыцы капіталізму і вульгарнай паліт. эканоміі. М. — аўтар першых y Расіі прац, дзе крытыкуецца тэорыя Т.Р.Мальтуса (гл. Мальтузіянства) і аналізуецца гісторыя эканам. думкі. Будучае бяскласавае, гарманічнае грамадства бачыў y аб’яднанні дзяржаўнай дробнай уласнай маёмасці вытворцаў; выступаў за сацыялізм з пункгу гледжання інтарэсаў сялян. Тв.\ Мзбр. пронзв. М., 1946.
МІЛЮ ЦЬ Алесь (Аляксандр Макаравіч; 6.10.1908, в. Скорычы Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. — 26.10.1944), бел. паэт. Удзельнік Айч. вайны, загінуў на фронце ва Усх. Прусіі. Друкаваўся з 1928 y зах.-бел. прэсе. Асн. матывы творчасці — пратэст супраць сац. і нац. несправядлівасці, заклік да грамадзян. актыўнасці і салідарнасці прыгнечаных, паэтызацыя маральнага самаўдасканалення чалавека, апяванне хараства роднага краю. Пасля 1939 y вершах і артыкулах услаўляў новае жыццё. Тв.\ У кн.: Мы іх не забудзем. Мн., 1949; У кн.: Сцягі і паходні. Мн., 1965; У кн.: Крывёю сэрца. Мн., 1967. Ліш.: Б а г д а н о в і ч I. Лёс, апалены вайной: Бел. пазг Алесь Мілюць, ураджэнец вёскі Скорычы / / Першыя і Другія карэлідкія краяэнаўчыя чыганні: Да 600-годдзя Карэліч і Міра. Карэлічы; Мн., 1995.
МІЛЮЧ&НКАЎ Сяргей Аляксеевіч (н. 5.11.1949, Мінск), бел. этнограф. Канд. гіст. н. (1982). Скончыў БДУ (1973). Працаваў y філіяле Дзярж. музея Беларусі ў Заслаўі (1975—77), y 1977—91 y Ін-це мастайтвазнаўства этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Даследуе матэрыяльную і духоўную культуру, промыслы і рамёствы беларусаў, сучасную прац. абраднасць, грамадскі побыт насельніцгва, музейныя калекцыі Беларусі. Аўгар манаграфіі «Беларускае народнае ганчарства» (1984), сааўтар прац «Помнікі этнаграфіі» (1981), «Промыслы і рамёствы Беларусі» (1984). Удзель-
нічаў y распрацоўцы навукова-метадычных прынцыпаў сгварэння Бел. дзярж. музея нар. архітэктуры і побьпу. Л.А. Суднік. МІЛЯ (англ. mile), пазасістэмная адзінка даўжыні ў неметрычных сістэмах адзінак. Назва паходзідь ад лац. milia passum — «тысяча крокаў». У Стараж. Рыме М. вызначалі як «тысячу падвойных крокаў узбр. воіна (легіянера)» і лічылі яе роўнай 1481 м (пазней 1483,5 м). У сярэднія вякі ў краінах Еўропы прымяняліся розныя па лікавых значэннях нац. М. (напр., старая рус. М. раўнялася 7,468 км). У навігацыі выкарыстоўваюцца: міжнародная марская М. — даўж. 1 градуса дугі зямнога сфероіда на шыраце 44,5°, прынята роўнай 1,852 км, с у х а п у т ная (статутная, законная) М. — роўная 1609,344 м і б р ы т а н ская марская (адміралц е й с к а я ) М. — роўная 1853,184 м (ужываюцца ў англамоўных краінах); э к в а т а р ы я л ь н а я М. — 'даўж. 1 градуса дугі зямнога экватара, роўная 1855,1 м; г е а г р а ф і ч н а я , або н я м е ц к а я М. — даўж. 4 градусаў дугі зямнога экватара, роўная 7420,4 м і інш. А.І.Болсун. М ІЛЯНК0Ў Станча Міленкавіч (20.2.1899, с. Паляна каля г. Варна, Балгарыя — 17.10.1969), бел. вучоны ў галіне гісталогіі. Д-р мед. н. (1937), праф. (1940). Скончыў Сярэднеазіяцкі ун-т (1929). 3 1940 y Іркуцкім, Ташкенцкім, з 1952 y Мінскім мед. ін-це (заг. кафедраў). Навук. працы па будове скуры ў норме і паталогіі, развіцці і будове органаў эндакрыннай сістэмы, кампенсатарных і прыстасавальных рэакцыях нерв. сістэмы, будове нейрасакраторных клетак. 71».: Анатомня, эмбрнологня н гвстологая эндокрннной снстемы / / Основы эндокрннологнн. 2 нзд. Мн., 1967.
МІЛЯШКЁВІЧ Яраслаў Генрыхавіч (н. 4.1.1939, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. хімік-арганік. Канд. хім. н. (1976), дац. (1978). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1961). 3 1961 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па хіміі драўніны, праблемах бел. хім. тэрміналогіі. Даследаваў асаблівасді хім. будовы і рэакцыйнай здольнасці лігніну таполі пры хім. перапрацоўцы драўніны, прапанаваў сістэму ўтварэння бел. назваў хім. элементаў. Аўтар навуч. дапаможнікаў для ВНУ. Te.: Арганічная хімія. Ч. 1. Мн., 1991; Этапы станаўлення беларускай хімічнай тэрміналогіі / / Хімія: прабл. выкладання. 1996. Вып.
5. А.І.Болсун. МІМ (ад грэч. mimos пераймальнік, перайманне), 1 ) камедыйны жанр y ант. нар. т-ры; кароткія імправізаваныя сцэнкі сатыр. ці быт. зместу з выкарыстаннем мімікі, жэстаў, акрабатыкі, танца, песні, імправізаванага тэксту. Узнік y Стараж. Грэцыі ў 5 ст. да н.э., y эліністычную эпоху (4— 3 ст. да н.э.) пашырыўся на Б. Усход, y 1 ст. да н.э. вядомы ў Стараж. Рыме. Першую літ. апрацоўку атрымаў y творчасці паэта Саф-
рона і яго сына Ксенарха, росквіту дасягнуў y творчасці Дэцыма Лаберыя і Публілія Сіра. Паўплываў на л-ру (дыялогі Платона, ідыліі Феакрьгга), сярэдневяковыя фарсы і італьян. камедыю дэль артэ. 2) Акцёр ці акгрыса, выканаўцы М. 3) У сучасным т-ры — акцёр пантамімы. МІМАС, спадарожнік планеты Сатурн. Дыяметр каля 390 км. Адлегласць ад Сатурна 186 тыс. км. Сідэрычны перыяд абарачэння 22 гадз 36,5 мін. Адкрыты У.Гершэлем (1789). МІМІКА (ад грэч. mimikos пераймальны), выразныя рухі мышцаў твару; адна з форм выяўлення пачуццяў, настрою чалавека. Адрозніваюць М. міжвольную і свядомую (М. акцёра). У тэатры М. — важны элемент акцёрскага мастацтва; дапамагае акцёру стварыць сцэн. вобраз, выявідь псіхал. характарыстыку, фізічны і душэўны стан персанажа. На М. пабудавана мастацгва пантамімы. МІМІКРЫЯ (англ. mimicry ад грэч. mimikos пераймальны), адзін з тыпаў ахоўнай афарбоўкі, формы і паводзін; імітацыйнае падабенства неабароненага арганізма да абароненага або неядомага. Узнікненне М. шляхам натуральнага адбору звязана з выбіральным знішчэннем арганізмаў інш. арганізмамі, якія ў пошуках корму карыстаюцца зрокам. У ж ы в ё л М. выяўляецца ў знешнім падабенстве неабароненых жывёл з прадметамі навакольнага асяродцзя і раслінамі (м і м е э і я), або з неядомымі ці абароненымі жывёламі (м і м е т ы з м). Адрозніваюць 2 формы М., названых па прозвішчах вучоных, што далі іх апісанне: Г Бейтса (1862) і ням. заолага Ф.Мюлера (1864). Пры бейтсаўскай М. ядомыя і неядомыя для драпежнікаў жывёлы маюць падобную афарбоўку, як, напр., матылі бялянкі Dismorphia astynome i Perrhybris pyrrtia падобны да невдомых ярка афарбаваных матылёў сям. геліканід, што маюць непрыемлы пах і смак. Пры мюлераўскай М. некалькі абароненых відаў жывёл маюць падобны выгляд, імітуюць адэін аднаго па афарбоўцы і форме і ўгвараюць «кольца» М. (напр., восы, ядавітыя жукі і інш.). У р a с л і н М. служыць пераважна для прываблівання або адлужвання жывёл і звычайна тычыцца асобных органаў, a не расліны цалкам.
М. створана найб. цэнтралізаваная сістэма кіравання ў параўнанні з папярэднімі дынастыямі. Пры Чжу Дзі (Чэнцзу) [1402^—24] сталіца краіны перанесена ў Пекін, арганізаваны шэраг марскіх экспедыцый y Індыйскі ак. на чале з Чжэн Хэ. 3 пач. 16 ст. ўсталяваны гандл. адносіны з еўрапейцамі (партугальцамі). Да пач. 17 ст. ўлада імператараў М. падарвана барацьбой розных груповак кіруючых вярхоў, ваен. знаці і дварцовых еўнухаў. Хуткі рост наеельніцтва, недахоп зямлі вялі да голаду і масавага жабрацтва, што пагаршалася карупцыяй мясц. улад. Масавая незадаволенасць прывяла ў 1620-я г. да нар. паўстання, адзін з кіраўнікоў якога — Лі Цзычэн — заняў y 1644 Пекін і скінуў дынастыю М. МІНА (ад франд. mine руднік, шахта, падкоп), 1 ) боепрыпас, які выкарыстоўваюць для ўзрыўных загарод на сушы і моры. Першапачаткова М. называлі
падкоп пад крапасную сцяну; y фартыфікацыі — мінную галерэю (падземны пггучны ход да ўмацавання праціўніка); пазней — зарад выбуховага рэчыва, закладзены на пэўнай глыбіні. У канцы 18 ст. створаны плаваючыя, якарныя, y 2-й пал. 19 ст. самарушныя марскія М. (гл. Тарпеда) і палявыя самавыбухевыя фугасы — прататыпы сучасных проціпяхотных М. Адрозніваюць М. інжынерныя і марскія. Да інж. М. адносяць: проціпяхотныя, процітанкавыя, процідэсантныя, процітранспартныя, аб’ектныя, спецыяльныя і інш. Марскія М. бываюць донныя, плаваючыя, якарныя і інш. 2) Боепрыпас для стральбы з мінамётаў і гладкаствольных безадкатных гармат. Такія М. падзяляюцца на асколачныя, асколачна-фугасныя і фугасныя; запальныя, асвятляльныя, вучэбна-трэніровачныя і інш. С.У.Чарных.
Да арт. Міміхрыя: A — бугай, непрыкметны ў чароце (мімезія); Б — таракан прозаплекга семперы (1), падобны на божую кароўку (2; міметазм).
Да арт. Міва: a — артылерыйская; 6 — марская; « — інжынерная; 1 — корпус; 2 — зарад; 3 — узрывальнік; 4 — сгабілізатар; 5 — мінрэп (трос); 6 — націскная накрыўка.
MIMÔ3A (Mimosa), род кветкавых раслін сям. бабовых. 400—500 відаў. Пашыраны ў тропіках і субтропіках Амерыкі, некат. віды — y Афрыцы і Азіі. На Беларусі — y аранжарэях. Шматгадовыя травы, кусты (часам ліяны), дрэвы, часта э калючкамі. Лісце двойчыперыстае. У некат. відаў |напр., вечназялёнага кусціка М. сарамлівай (М. pudica)] лісце здольнае да рухаў (настый)-. пры дакрананні ці наступленні цемнаты складваецца і апускаецца. Кветкі дробныя, y галоўчатых або коласападобных суквеццях. Плод — боб, пры выспяванні распадаецца на членікі М. няправільна называюць акацыю серабрысгую. МІН, дынастыя кіт. імператараў y 1368— 1644. Заснавана Чжу Юаньчжанам (Тайцзу) [1368—98], адным з кіраўнікоў нар. паўстання, якое скінула манг. дынастыю Юань. У час праўлення
міНА_____________________ 377
Мімоза сарамлівая.
МІНА (Mina) С т а р э й ш ы , Э с п а с - і - М і н а (Espoz y Mina) Франсіска (17.6.1781, Ідосін, Іспанія — 13.12.1836), іспанскі паліт. і ваен. дзеяч, удзельнік Іспанскіх рэвалюцый 19 стагоддзя. Генерал (1813). У рэвалюцыю 1808— 14 адзін з кіраўнікоў партыз. руху (герыльі) супраць агрэсіі напалеонаўскай Францыі. У вер. 1814, пасля рэстаўрацыі ў Іспаніі абсалютызму, разам з пляменнікам ген. Ф.Х.Мінай Малодшым, узняў паўстанне ў г. Памплона з мэтай аднавіць дзеянне Кадыскай канстытуцыі 1812, але пацярпеў паражэнне і ўцёк y Францыю. У рэвалюцыю 1820—23 кіраваў барадьбой з контррэв. мяцяжом y Каталоніі і супраціўленнем франц. інтэрвенцыі (1823). Пасля паражэння рэвалюцыі зноў y эміхрацыі. У
378
МІНАЕЎ
1830—32 спрабаваў узняць антыабсалютысцкія паўстанні на Пн Іспаніі. У рэвалюцыю 1834—43 на чале Паўн. ісп. арміі змагаўся з карлістамі, камандаваў войскамі ў Каталоніі (з 1835). У 1836, незадоўга да смерці, выступіў супраць рэгенткі Марыі Крысціны і абвясціў асн. законам Іспаніі канстыТуцыю 1812. МІНАЕЎ Іван ГІаўлавіч (21.10.1840, г. Тамбоў, Расія — 13.6.1890), расійскі ўсходазнавец, індолаг. Д-р гіст. н. (1872). Праф. (1873). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1861). Чл. Рус. геаграфічнага т-ва (з 1873). Ажыццявіў 3 падарожжы ў Індыю (1874—75, 1880, 1885— 86 ). Вывучаў гісторыю і культуру краін Паўд. Азіі (л-ра, філасофія, лінгвістыка, геаграфія, этнаграфія, фальклор). Даў пачатак даследаванням будызму ў Расіі. Сабраў вял. калекцыю санскрыцкіх і палійскіх рукапісаў, пераклаў і выдаў шэраг будысцкіх пісьмовых помнікаў. Тв:. Дневннк пугешествмй в Нндаю н Бнрму, 1880 в 1885—1886. М., 1955; Ннднйскпе сказкв н легенлы, собранные в Камаоне в 1875 г. М„ 1966. МІНАК0Ў Анатоль Пятровіч (н. 5.4.1936, г. Запарожжа, Украіна), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1998). Скончыў Запарожскі машынабуд. ін-т (1958). Працаваў на з-дах Украіны, з 1965 на Магілёўскім аўгамаб. з-дзе, з 1981 y Магілёўскім машынабуд. ін-це (з 1998 праф.). Навук. працы па фінішнай абразіўнай і ўмацавальнай пнеўмавібрадынамічнай апрацоўцы загатовак. Тв:. Упрочняюшая обработка нежесткнх деталей в машнностроеннн. Мн., 1986 (разам з П.І.Яшчарыцыным); Технологнческне основы пневмовнбродннамнческой обработкв нежестюіх деталей. Мн., 1995 (разам з ААБунасам). МІНАМЁТ, артылерыйская безадкатная гармата, якая страляе мінамі. Прызначаны для навясной стральбы па адкрытых цэлях і з-за ўкрыдця, a таксама для разбурэння інж. збудаванняў. Mae высокую скарастрэльнасць і дакладнасць стральбы, малую масу і простую канструкцыю. Адрозніваюць дульна- і казназарадныя; гладкаствольныя (большасць) і наразныя; пераносныя, перавозныя, буксіровачныя, самаходныя і інш. Створаны і выкарыстаны пры абароне Порт-Артура ў рус.-яп. вайне 1904—05. Знаходзяцца на ўзбраенні армій шэрагу дзяржаў, y т.л. Рэспублікі Беларусь. МШАМ0ТА, 1-я дынастыя сёгунаў — правіцеляў Японіі ў 12— 14 ст. Заснавана Ёрытома М., які перамог y 1185 князёў на чале з Тайра Кіёморы і ў 1192 прыняў тытул сёгуна (вярх. военачальніка). Усталяванне ўлады М. азначала ўзвышэнне новай ваен. арыстакратыі над старой на чале з імператарам, б.ч. зямель якой Ёрытома размеркаваў паміж сваімі прыхільнікамі. Быў створаны сёгунскі ўрад — бакуфу. Але ўлада імператараў намінальна захоўвалася, і сё-
82-мм аўтаматычны мінамёт 269-й сістэмы 2K21 пры стральбе прамой наводкай. мі мінамі, якія выкарыстоўваліся ў грамадз. вайну 1861—65 y ЗША і рус.-тур. вайну 1877—78, і мінаноскі — невял. караблі для дзеянняў каля берагоў, узброеныя самарушнымі мінамі — тарпедамі. Удасканальванне М. прывяло да стварэння мінных крэйсераў (канец 19 ст.), эскадраных мінаносцаў (перад 1-й сусв. вайной). Р.К.Паўловіч. МІНАРбТ (араб., літар. маяк), вежа каля мячэці, з якой мусульман заклікаюць да малітвы (намазу). Узводзяць каля мячэді ці ўключаюць ў яе кампазіцыю. Бываюдь круглыя, квадратныя, шматгранныя, са спіралепадобным ландусам, з лесвіцай звонку ці ўнутры, адрозніваюцца арх. формамі і дэкорам (узорыстая муроўка, разьба, паліваная кераміка, ажурныя балконы). У 18 ст. ў еўрап. парках будавалі павільёны, якім надавалі формы М. На Беларусі М. уключаецца ў склад драўляных мячэцей (в. Даўбучкі Смаргонскага р-на, 18 ст.; г.п. Мір Карэліцкага р-на, 18— 19 ст.; г.п. Іўе Гродзенскай вобл., 19 ст.). СЛ.Сергачоў.
Да арт. Мінамёт: 1 — дульназарадны мінамёт (у краінах СНД); 2 — самаходны мінамёт XM106 (ЗША). гуны фармальна дзейнічалі ад іх імя. 3 пач. 12 ст. рэальная ўлада апынулася ў руках роднаснага М. клана Ходзё, прадстаўнікі якога кіравалі краінай ў якасці рэгентаў (сікэдаў). У 1333 Ніта Ёсісада скінуў апошняга сёіуна М., і да ўлады прыйшла дынастыя сёгунаў Асікага. МІНАН0СЕЦ, клас баявых надводных караблёў, прызначаных для знішчэння суднаў мінна-тарпеднай зброяй. Меў для самаабароны дробнакаліберныя гарматы або мітральезы (карцечніцы). Папярэднікі М. — катэры з жэрдкавы-
МІНАС (Minos), легендарны цар Кноса (на в-ве Крыт), герой шматлікіх ірэч. міфаў, y т.л. пра Тэсея і Мінатаўра, Дэдала і Ікара і інш. Лічыўся сынам Зеўса і Еўропы. Стараж.-грэч. гіст. традыцыя прыпісвае яму стварэнне першага на Крыце заканадаўства і магутнай марской дзяржавы, якая ў 17— 15 ст. да н.э. панавала на Эгейскім м. Сучасная гістарыяграфія ўмоўна падэяляе стараж. гісторыю Крыта на 3 мінойскія дерьіяды (ад імя М.). МІНАС-ЖЭРАЙС (Minas Gerais), 1 ) буйнейшы жалезарудны раён y паўд,ўсх. ч. Бразіліі (штат Мінас-Жэрайс). Руды — жалезістыя кварцыты (ітабірыты) і гёматытавыя. Адкрыты ў 1910, распрацоўваецца з 1934 . Пл. каля 7 тыс. км2. Уключае 125 радовішчаў. Агульныя запасы гематытавых руд (з сярэдняй
МІНДАЛЬ
379
жэйка, УДамашэвіч. Дзярж. прэмія Чэхаславакіі 1955. Тв.\ Бел. лер. — y кн.: Чэшскія і славацкія апавяданні. Мн., 1958; Жывыя і мёртвыя. Мн., 1961; Рус. пер. — Поколенне: Трнлогня. М., 1974; Нзбранное. М., 1982. А.У.Вострыкава.
Мінарэт аль-Мальвія мячэці Мутавакіля ў г. Самара (Ірак). 846—852.
МІНАШУКАЛЬНІК, прылада для пошуку мін. Выкарыстоўваеіша для разведкі міннаўзрыўных загарод, стварэння праходаў y мінных палях і пры размініраванні мясцовасці. Найб. пашыраны пераносныя індукцыйныя М., якія рэагуюць на метал. дэталі мін. Існуюць М. для пошуку мін, y якіх адсутнічаюць метал. дэталі, a таксама дарожныя М., прызначаныя для размініравання, разведкі дарог, аэрадромаў і інш., напр., браніраваная машына ÀARDVARK (Вялікабрытанія), якая спец. механізмам дэтануе міны. Выкарыстоўваюцца ва ўзбр. сілах і інш. сілавых струкгурах шэрагу краін свету, y тл . — Рэспублікі Беларусь. С.У. Чарных.
колькасцю жалеза больш за 64%) — 4,5 млрд. т, ітабірытаў (45%) — каля 23,5 млрд. т. Гал. радовішчы ў раёнах Ітабіра, Пірасікаба, y даліне р. Параалеба. 2) Рэдкаметальны рудны раён y Бразіліі, на Пн штата Мінас-Жэрайс. Гал. радовішчы Араша, Тапіра. Латэрытныя коры выветрывання. Запасы ніобіевых руд на радовішчы Араша (пл. 16 км2) — 462 млн. т, пры сярэднім змяшчэнні Nb 20 5 2,5%. Распрацоўваецца з 19 ст.
Міварэт мячэці Азхар y Каіры. 8 ст.
МІНАТАЎР, y старажытнагрэчаскай міфалогіі пачвара-людаед з галавой быка і целам чалавека. Яго ўласнае імя — Астэрый («Зорны»). Народжаны жонкай крыцкага цара Мінаса (дачкой Геліяса) Пасіфаяй ад свяшчэннага быка бога Пасейдона або ад самога Пасейдона. Мінас пасяліў М. ў падземным лабірынце, куды яму прыносілі ў ахвяру (штогод або некалькі разоў на год) па сем юнакоў і дзяўчат з падуладных Мінасу Афін. Забіты героем Тэсеем. MÎHA-XACÂH-TÂHI, горад y Марока, гл. Кенітра.
Міварэт Кутб-Мінар y Дэлі. П ст.
МІНАЧ (Minâë) Уладзімір (н. 10.8.1922, г. Кленавец, Славакія), славацкі пісьменнік. Засл. пісьменнік Чэхаславакіі (1970). Скончыў Браціслаўскі ун-т. Удзельнік Славацкага нац. паўстання 1944, падзеі якога адлюстраваў y рамане «Смерць блукае na rapax» (1948) і эпічнай трылогіі «Пакаленне» (1958—61). Жыццё пасляваен. Чэхаславакіі ў цэнтры аповесцей «Учора і заўтра» (1949), «Блакітныя хвалі» (1951), зб. апавяд. «На пераломе» (1954). Аўгар рамана пра моладзь «Ты ніксші не адна» (1962), сатыр. «Вытворца шчасця» (1965), зб-каў фшас.-публіцыстычных апавяд. «Мядзведжы куток» (1960) і літ.-крытычных артыкулаў «Парадоксы» (1966), «Партрэты і лёсы» (1976), кінасцэнарыяў, рэпартажаў і інш. На бел. мову асобныя творы М. перахлалі Я.Бяганская, А.Ма-
Да арт. Мінашукальнік. Дарожны браніраваны мінашукальніх AARDVARK (Вялікабрытанія). МІНГРЙЛІЯ, гістарычная вобласць y Зах. Грузіі, гл. Мегрэлія. МІНДАЛІНЫ, вялікая колькасць лімфоіднай тканкі ў слізістай абалонцы верхніх дыхальных шляхоў і пачатковш аддзелах страўнікавага тракту наземных пазваночных жывёл і чалавека; органы лімфоіднай сістэмы. У млекакормячых жывёл і чалавека М. кальцом абкружаюць ўваход y глотку, уключаюць М. парныя паднябенныя (паміж паднябеннымі дужкамі), трубныя (паміж адгулінамі еўстахіевых труб і мяккім паднябеннем), няпарныя языковую (каля кораня языка), глотачную (пасярэдэіне задняй ч. верхняй сценкі глоткі). Выконваюць ахоўную ролю арганізма ад мікробаў, удзельнічаюць y выпрацоўцы імунітэту. Захворванне М. — востры танзіліт, або ангіна. Ў многіх птушак і млекакормячых ёсдь страваводная М. (у сценцы задняга аддзела стрававода). А. С.Леанцюк. МІНДАЛЬ (Amygdalus), род кветкавых раслін сям. ружавых. Каля 40 відаў. Пашыраны ва ўмераным і субтрапічным паясах Паўн. паўшар’я. Растуць y пус-
380_______________ МІНДОРА тынных месцах, на сухіх камяністых схілах гор. У культуры М. звычайны (А. communis) з 2 ст. да н.э. На Беларусі інтрадукавана 5 відаў, найб. вядомыя М.: Ледэбура (A. ledebouriana), нізкі (А. nana), трохлопасцевы (A. triloba). Лістападныя кусты і дрэвы выш. 8—10 м з шэрай, бурай або карычневай карой. Лісце чаргаванае, ланцэтнае, пілаватае з залозкамі па краі. Кветкі правільныя, адзіночныя або ў шчыгках, белыя, ружовыя. Плод — касцянка з сухім апушаным каляплоднікам. Костачка (міндальны арэх) з цвёрдай тоўстай абалонкай. Семя мае да 50% алею, салодкае выкарыстоўваецца ў кандытарскай прам-сці і медыцыне, з горкага атрымліваюць эфірны алей для парфумерыі. Харч., эфіраалейныя, меданосныя, тэхн., дэкар. расліны.
аднак гэта не пацвярджаецца болып раннімі крыніцамі. Каля 1249 М. захапіў уладанні сваіх пляменнікаў Эдзівіда і Таўцівіла, пгго выклікала іх мяцеж, да якога далучыліся жамойцкі кн. Выкінт, Даніла Раманавіч, Лівонскі ордэн і Рыжскае арцыбіскупства. Каб разбурыць гэту небяспечную кааліцыю, М. пайшоў на прамыя зносіны з Рымам, y канцы 1250 або пач. 1251 прыняў каталіцтва, a ў 1252 (паводде інш. звестак 1253) каранаваўся ў Навагрудку каралеўскай каронай, якую прыслаў рымскі папа Інакенцій IV. Гэта дазволіла М. выйсці з вайны з мінімальнымі стратамі, хоць ён быў вымушаны часова аддаць крыжакам частку Жамойці, a сыну Данілы Раману — Навагрудак (на ўмовах васальнай залежнасці ад М.). Каля
МІНЕАПАЛІС (Minneapolis), горад на Пн ЗША, y штаце Мінесота. Каля 380 тыс. ж., з г. Сент-Пол і агульнымі прыгарадамі 2,5 млн. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўгадарог. Буйны порт на р. Місісіпі. Міжнар. аэрапорт. Гал. гандл.-фін. цэнтр с.-г. раёна паміж воз. Мічыган і Скалістымі гарамі. Буйнейшая ў свеце збожжавая біржа. Цэнтр машынабудавання і металаапрадоўкі. Прам-сць: радыёэлекгронная (вытв-сць ЭВМ, сродкаў сувязі, электронных кампанентаў, быт. радыё- і тэлевізійнай апаратуры і інш.), эл.-тэхн., прылабуд., аўтазборачная. Вытв-сдь дарожна-буд., с.-г. машын, рознага прамысл. абсталявання. Ваенная, нафтаперапр., хім., папяровая, паліграф., харчасмакавая прам-сць. Ун-т. Планетарый. Музеі і маст. галерэі, y тл. Ін-т мастадтва (з багатай калекцыяй еўрап. жывапісу j дакалумбавага мастацтва). Сімф. аркестр Мінесоты (з 1903). МІНЕЗІНГЕРЫ (ням. Minnesinger ад Міппе каханне + Singer спявак), нямецкія рыцарскія даэты-спевакі. Мастацгва М. узнікла ў 2-й пал. 12 ст. пад уплывам лірыкі правансальскіх трубадураў. Апявалі рыцарскае каханне, служэнне прыгожай даме, Богу і сюзерэну, ваен. жыццё рыцараў і крыжовыя паходы. Найб. вядомыя паэты-М. — Вольфрам фон Эшэнбах, Гартман фон Аўэ, Вальтэр фон дэр Фогельвайдэ. 3 крызісам рыцарскай культуры і ўзнікненнем т.зв. сельскага мінезангу паэзія М. заняпала і ў 14 ст. на змену ёй прыйшоў бюргерскі майстэрзанг (гл. Майстэрзінгеры). Вобраз М. ўвасоблены ў оперы Р.Вагнера «Тангейзер і спаборнідтва спевакоў y Вартбургу» (1845).
Міндаль звычайны.
М ІНД0РА (Mindoro), востраў y сярэдняй ч. Філіпінскага архіпелага. Пл. 9,8 тыс. км2. Нас. 700 тыс. ж. (1995). Пераважаюць горы (выш. да 2585 м), каля берагоў — узгорыстыя раўніны. Вільютныя трапічныя і мусонныя лясы. Вырошчванне какосавай пальмы, рысу, цукр. трыснягу; рыбалоўства. Асн. гарады: Калапан, Мамбурао. МІНД0ЎГ ( М е н д о г ; 11957— 1263), заснавальнік і першы вял. князь Вялікага княства Літоўскага. Упершыню ўпамінаецца ў 1219 разам са старэйшым братам Даўспрункам сярод «старшых князёў» Літвы, якія падпісалі дагавор з Уладзіміра-Валынскім княствам. Да сярэдзіны 1230-х r. М. дасягнуў аднаасобнай улады ў Літве або значнай яе частцы. У 1236 «Лмтва Мендога» знаходзілася ў саюзных або васальных адносінах з галіцка-валынскім кн. Данілам Раманавічам. Далучыў да сваіх уладанняў Новагародскую (Навагрудскую) зямлю і ўладкаваў свайго стаўленіка ў Полацку, што факгычна дало пачатак утварэнню ВКЛ. Пасля гэтага адносіны М. з Данілам сталі варожымі. У познім Густынскім летапісе (17 ст.) паведамляецца пра хрышчэнне М. ў праваслаўе ў 1246,
Мілдоўг.
1254 М. выдаў сваю дачку замуж за Шварна, другога сына Данілы. Каля 1257 супраць Літвы быў арганізаваны паход мангола-татарскага ваяводы Бурундая і галіцка-валынскіх князёў, аднак М. здолеў не толькі захаваць уладу, але і аднавіць поўны кантроль над Навагрудскай зямлёй. У 1261 ён разарваў мір з Лівонскім ордэнам і адмовіўся ад каталідтва. У канцы жыцця карыстаўся неабмежаванай уладай y Літве, што выклікала змову супраць яго князёў жамойцкага Траняты, полацкага Таўцівіла, налыпчанскага Даўмонта. У выніку М. быў эабіты разам з сынамі Рупекам і Руклем. В.Л.Насевіч. МШДЭЛЬСКАЕ ЗЛВДЗЯНЕННЕ, м і н д э л ь (назва ад р. Міндэль, прытока Дуная, на тэр. Германіі), раннеплейстацэнавае зледзяненне ў Альпах. Уюдочае 2 зледзяненні. Тэрмін М.з. пашыраны і для скандынаўскага зледзянення. На тэр. Зах. і Сярэдняй Еўропы адпавядае англійскаму і эльстэрскаму, Польшчы — санскаму, Расіі — окскаму, Паўд. Амерыкі — канзаскаму зледзяненням, на тэр. Беларусі — бярэзінскаму зледзяненню. А. Ф. Санько.
«МІНЁІ-ЧФЦЦІ» (ад грэч. mënaios месячны + стараж.-рус. чытанне), « Шт о м е с я ч н ы я ч ы т а н н і » , царкоўнарэлігійныя зборнікі твораў павучальнага зместу. Уключалі жыціі святых, лавучанні, словы, каэанні, легенды, складзеньы да месяцах y адпаведнасці з днямі ўшанавання царквою памяці кожнага святога. Прызначаліся для штодзённага чытання. Узніхлі ў Візантыі ў 9 ст. На Русі вядомы з 11 ст., найб. пашыраны ў 16 ст. ў сувязі з умацаваннем ідэалаг. асноў самадзяржаўя і сгварэння культу агульнарасійскіх святых. У 1530—40-я г. складзены «Вялікія Чэцці-Мінеі» ў 12 т., y якіх сабраны творы царкоўнаапавядальнай і духоўна-павучальнай л-ры Русі ад пачатку хрысціянства, уключаны шэраг помніхаў сгараж.-рус. л-ры. Амаль пасля кожнага жыція або казання змешчана «слова» айцоў царквы ці твор свецкага зместу. У складэе «M.-Ч.» дайшлі спісы каштоўнейпшх помніхаў стараж.-рус. л-ры. На Беларусі вядомы «M.-Ч.» камянецкая і жыровіцкая (15 ст.), слуцкая (16 ст.), сулрасльская рукапісная і друкаваная «Мінея агульная», віленская рукапісная (усе 17 ст.). Публ:. Велнхпе Мннен-Четнн, собранные Всеросснйскнм мнтрополнгом Макаряем. Вып. 1—14. СПб., 1868—1917. Літ:. К л ю ч е в с к н й В.О. Велнкне Мянен-Четан, собранные Всеросснйскнм мнтрополятом Макарнем / / Ключевскнй В.О. Огзывы н отаета. Пг., 1918; Г у д з н й Н.К.
Нсторля древнерусской лнтературы. 7 нзд. М., 1966. А.Ф.Коршунаў.
МІНЁЙСКАЕ L1ÂPCTBA, старажытная дзяржава ў Паўд. Аравіі, гл. Маін.
МІНЕРАЛОГІЯ
МІНЕЙКА Зыгмунт (М і н е й к a Г a з д a в a Сігіэмунд Станіслававіч, псеўд. Б а р а в ы , 1840, в. Зялёны Бор Ашмянскага р-на Гродзенскай вобл., паводле інш. звестак Вільня — 27.12.1925), удзельнік паўстання 1863— 64. Скончыў Акадэмію Генштаба ў Парыжы (1868). У 1861 вёў рэв. агітацыю сярод сялян Ашмянскага пав., y 1863 y атрадах М. Лянгевіча, паўстанцкі ваен. начальнік Ашмянскага пав., камандзір атрада. 3.6.1863 атрад разбіты пад Расолішкамі, М. схоплены і прыгавораны да 12 гадоў катаргі. У Сібіры адзін з кіраўнікоў рэв. арг-дыі ссыльных. У 1865 уцёк за мяжу. 3 1891 y Грэцыі, удзельнічаў y вайне з Турцыяй за Крыт. Ганаровы грамадзянін Грэцыі. Т.В.Кісялёў.
МІН ЕРАГРАФІЯ (ад позналац. minera руда + ...графія), раздзел мінералогіі, які вывучае руды і рудныя мінералы мікраскапічным даследаваннем іх паліраваных паверхняў (аншліфаў) y адбітым святле. Задачай М. з’яўляецца вывучэнне марфалагічных асаблівасцей руд (будовы рудных мас і асобных крышт. зярнят), іх рэчыўнага саставу, узроставых суадносін мінер. агрэгатаў, паслядоўнасці ўтварэння асобных мінералаў, з ’яў метамарфізму ў рудах. Выкарыстоўваюцца метады: фіз. (вывучэнне адбівальнай здольнасці мінералу, дысперсіі паглынання і праламлення святла, з’явы палярызацыі, вымярэнне мікрацвёрдасці, магнітнасці і інш.) і хім. (кропельны мікрахім., лазерны спектраграфічны, мікрарэнтгенаспекгральны і інш.). М. ў комплексе з інш. геал. даследаваннямі дапамагае высветліць гісторыю працэсаў рудаўтварэння і выявіць заканамернасці ў фарміраванні радовішчаў карысных выкапняў. Я.ІМошка.
пранікаюць y шчыліны ўмяшчальных парод і садзейнічаюць утварэнню новш мінералаў з карыснымі кампанентамі.
У.Мівейка. Мая маці. 1974.
МІНЕЙКА Уладзімір Андрэевіч (н. 19.8.1925, г. Растоў-на-Доне, Расія), бел. жывапісец. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1952), y 1951—56 вучыўся ў В.Волкава. Працуе ў жанрах тэматычнай карціны, партрэта, пейзажа, нацюрморта. Змястоўнасцю вызначаюцца палотны «У школу» (1960), «На сваёй зямлі» (1967), «Трывожнае юнацтва» (1970), «Сейбіты» (1972), «Мая маці» (1974), «Ленінград. 1942» (1980), «На Палессі» (1981), «Мінск. 1946 год» (1984), «Зорка Венера», «Вяртанне» (абодва 1987), «Памяці брата. Блакада Ленінграда. 1942» (1994). Унутранай энергіяй пры вонкавай стрыманасці адметныя партрэты Ю.Сушко, В.Барысевіча (абодва 1973), Б.Крэпака (1974), А.Чарвякова (1980), Я.Купалы (1985), «В.Волкаў і яго вучні» (1992), серыя партрэтаў «Мастай Беларусі» (1990— 94). Аўтар лірычных пейзажаў «Вясна» (1960), «Фарбы восені» (1970), «Каля возера» (1983), і інш., серый «Васілевіцкая ДРЭС» (1960), «Радзіма Я.Коласа» (1965), «Мая Міншчына» (1970), «Маё Палессе» (1973), «Пейзажы Беларусі» (1997), нацюрмортаў. П.В.Масленікаў.
МІНЕРАЛАКАРТЫК0ІДЫ, гармоны кары наднырачнікаў, якія рэгулююць водна-салявы абмен y арганізме чалавека і жывёл. Па хім. прыродзе — кортыкастэроіды. Да М. адносяць альдастэрон (найб. актыўны) і 11 -дэзоксікортыкастэрон. Пад уплывам М. затрымліваецца выдзяленне іонаў натрыю, хлору і вады ныркамі, павялічваецца выдзяленне іонаў калію і кальцыю з мачой, узмацняюцца анабалічныя працэсы. Пры павышанай прадукцыі М. y арганізме з’яўляюцца ацёкі, павышаецца артэрыяльны ціск, узнікае гіпакаліямія і інш. Пры недахопе М. павялічваецца выдзяленне натрью і вады, што вядзе да абязводжвання арганізма. Сінт. прэпарат М. — дэзоксікортыкастэрону ацэтат выкарыстоўваюць для лячэння наднырачнай недастатковасці. М.К.Кеўра. МІНЕРАЛІЗАТАРЫ, 1) жывыя арганіэмы (пераважна гетэратрофныя бакгэрыі), якія раскладаюць мёртвыя арган. злучэнні да асобных хім. рэчываў і элементаў (азот, калій, кальцый, фосфар, вуглякіслы газ і інш.). Адыгрываюць важную ролю (разам з прадуцэнтамі і кансументамі) y біяцэнозе. 2) Газа- і парападобныя рэчывы — вадарод, бор, фтор, вуглярод, фосфар, сера, хлор, вада і інш., раствораныя ў магме. М. зніжаюць вязкасць магмы і т-ру яе крышталізацыі, змяняюць парадак вылучэння мінералаў, уплываюць на дыферэнцыяцыю магмы. Зрэдку дзейнічаюць як каталізатары, могуць уваходзіць y састаў пародаўтваральных мінералаў або заставацца ў іх як газападобныя ці вадкія ўключэнні. Асабліва багатыя М. пнеўматалітавыя (лятучыя) вылучэнні і гідратэрмальныя растворы, якія ўзнікаюць пры метамарфізме горных парод. Пры ўзгонцы М. нясуць многія металы і ўтвараюць з імі лятучыя злучэнні, якія ўдзельнічаюць y крышталізацыі астаткавага расплаву магмы (гл. Пегматыт) ці
381
МІНЕРАЛІз Ац ЫЯ ВОД, 1) агульная канцэнтрацыя мінер. рэчываў (солей) y прыродных водах. Выражаецца ў грамах на літр або ў праміле (%о). Залежыць ад геахім. і геафіз. асаблівасцей тэр. вадазбору, літалагічнага складу ваданосных пластоў, кліматычных умоў і антрапагенных фактараў. 3 павелічэннем сухасці клімату павышаюцца М.в. і ўдзельная колькасць натрыю, сульфатаў і хларыдаў, памяншаецца ўдзельная колькасць кальцыю і карбанатаў. Паводле М.в. адрозніваюць воды прэсныя (да 1 г/л) і мінералізаваныя (больш за 1 г/л). Гл. таксама Мінеральныя воды. 2) Перавышэнне звычайнай канцэнтрацыі солей y прыродных водах пад уплывам прыродных або антрапагенных прычын (засаленне вод); від хімічнага забруджвання вод (пераважна паверхневых). Як і засаленне глебы, прычыняе гасп. і экалагічную шкоду. МІНЕРАЛ0ГІЯ (ад позналац. minera руда + ..логія), навука аб прыродных хім. злучэннях — мінералах. Вывучае састаў, уласцівасці, марфалогію, структуру, прадэсы ўтварэння і змянення мінералаў, заканамернасці сумеснага знаходжання ў прыродзе, a таксама ўмовы і метады штучнага атрымання з мэтай іх пракгычнага выкарыстання. Уваходзіць y комплекс геал. навук і цесна звязана з петраграфіяй, крышталяграфіяй, геахіміяй, вучэннем аб карысных выкапнях і інш. Аб’ект даследавання ў М. — асобныя крышталі, іх агрэгаты, генетычныя сукупнасці і інш. У 2-й пал. 20 ст. сфарміраваліся раздзелы М. касмічнай і М. мантыі. Вял. значэнне мае эксперыментальная М., якая займаецца мадэліраваннем фіз.-хім. працэсаў утварэння мінералаў, іх сінтэзам. М. — найстаражытнейшая з навук геал. цыкла. Тэрмін «M.» ўведоены ў 1636 італьян. натуралістам Б.Цззіем. М. развівалася паралельна з горнай справай і металургіяй. Элементы мінер. ведаў трапляюцда ў натурфілосафаў (з сярэдзіны 4 ст. да н.э.). Арыстоцель вылучаў y мінер. свеце 2 класы: камяні і руды. Класіфікацыяй мінералаў займаліся Тэафраст, Пліній Сгарэйшы, y 10—12 ст. Біруні, Ібн Сіна, Альберт Вялікі. Накапленне ведаў аб мінералах (у 17 ст. ў працах дацкіх вучо^ ных Э.Баргаліна, Н.Сгэна, англ. Р.Бойля, Р.Гука, галандскага К.Гюйгенса, y 18—19 ст. — франц. Ж.Б.Рамэ дэ Ліля, Р.Ж.Гаюі, англ. У.Воластана, ням. АГ.Вернера, рус. М.В.Ламаносава, В.М.Севергіна і інш.) прывяло да дыферэнцыяцыі М. і вылучэння з яе крышталяграфіі (18 сг.), петраірафіі (19 ст.), вучэння аб карысных выкапнях, геахіміі і металагеніі (канец 19 — пач. 20 ст.), вучэння аб каўстабіялітах (20 ст.), крышталяхіміі (сярэдзіна 20 ст.). Вял. ўклад y развіішё М. зрабілі рус. вучоныя М.І.Какшараў, П.У.Ерамееў, АП.Карпінскі, Я.С.Фёдараў, сав. вучоныя АГ.Бяцехцін, АК.Болдыраў, У.І.Вярнадскі, АМ.Заварыцкі, У.М.Лодачнікаў, С.С.Смірноў, АЯ.Ферсман і ішп.
382
МІНЕРАЛЫ
На Беларусі мінералагічныя даследаванні праводзяцда паралельна з літалагічнымі, петраграфічнымі, з вывучэннем карысных выкапняў і стратыграфіі. Імі займаюцца ў ВА «Белгеалогія», Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-де, Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі і інш. Я.І.Аношка. МІНЕРАЛЫ (ад позналац. minera руда), прыродныя хім. злучэнні, радзей самародныя элементы, пераважна цвёрдыя целы крышталічнай і аморфнай будовы, прыкладна аднародныя паводле хім. саставу і фіз. уласцівасцей, угвораныя ў выніку фіз.-хім. працэсаў y нетрах і на паверхні Зямлі або інш. планет, устойлівыя ў пэўных фіз.-хім. межах; састаўная ч. горных парод і руд. Гэта самародныя элементы, сульфіды, галагеніды, аксіды і гідраксіды, кіслародныя солі. Да М. часам адносяць некаторыя арган. злучэнні і ваду. М., якія складаюць горныя пароды, наз. п а р о д а ў т в а р а л ь н ы м і , тыя, urro прысутнічаюць y пародзе ў нязначнай кшіькасці — а к ц э с о р н ы м і .
Да арт. Мівералы. 1. Мікраклін, карлсбадскі двайнік. 2. Купраа дамін. 3. Селеніт. 4. Галіт з крышталямі гіпсу. 5. Папіршпат. 6. Кракаіт. 7. Гётыг — «бурая шкляная галава» ў ліманітавай жэодзе. 8. Азурыт. 9. Шэрл y кварцы. 10. Кальцыг.
Фіз. і хім. ўласцівасці пераважнай большасці М. залежаць ад хім. сасгаву і структуры крышт. рашоткі. Вылучаюць і з a м о р ф н ы я разнавіднасці мінералаў (пры аднолькавай форме пераменны хім. састаў) і п a л і м о р ф н ы я аднаго хім. сасгаву (напр., алмаз і графіт). Вядома каля 2 тыс. М. Найб. пашыраны М. класа сілікатаў (34% ад агульнай колькасці), аксіды і гідраксіды (каля 25%), сульфідныя злучэнні і іх аналагі (каля 20%). Колер, бляск, празрыстасць, цвёрдасць, шчыльнасць, спайнасць, злом, аптычныя характарысгакі, магнітнасць, элекгралраводнасць, радыеактыўнасць і інш. ўласцівасці М. цесна звязаны з хім. саставам і струкзурай. Колер М. разнастайны і залежыць ад храмафорных (афарбоўваючых) элементаў, змены аптычнай аднароднасці крышт. рашоткі, мех. дамешкаў і інш. Бляск М. шкляны, алмазны, паўметалічны і металічны. М. падзяляюцца на празрыстыя (напр., тапаз, горны хрусталь), паўпразрыстыя (напр., кінавар, сфалерыт), непразрыстыя (напр., магнетыт, графіт). Цвёрдасць М. вызначаецца пераважна паводле шкалы Моаса (ад 1 да 10, напр., тальк — цв. 1, алмаз — цв. 10). Пры вызначэнні М. і ўмоў іх утварэння вял. значэнне мае марфалогія (вонкавы выгляд крышталяў — прызматпчныя, таблігчастыя, ігольчастыя, слупковыя, ліставатыя, лускавінкавыя і інш. ; характар агрэгатаў — друзы, жэоды, сакрэцыі і інш.). Тэрыторыі з пэўным комплексам М. наз. м і н е р а л а г і ч н ы м і п р а в і н ц ы я м і ; лрамежкі часу, спрыяль-
ныя ўгварэнню пэўнага комплексу М., наэ. мінералагічнымі эпохамі. Вывучэнне ўзаемасувязі паміж хім., фіз. і марфал. асаблівасцямі М. і ўмовамі іх утварэння ўзнаўляе гісгорызо фарміравання радовішчаў, што складае навух. аснову пошукаў і разведкі карысных выкапняў. У аснове сучаснай класіфікацыі М. ляжыць крышталехім. прынцып, які адлюсгроўвае тып хім. злучэння і тып. хім. сувязі паміж сгрукгурнымі адзінкамі. Паводле класіфіхацыі АГ.Бяцехціна, усе М. падзяляюцца на арганічныя і неарганічныя, неарганічныя — на 6 раздэелаў, унутры іх вылучаюцца класы, падкласы і групы. На Беларусі вядома некалькі соцень М. У крышт. фундаменце трапляюдца акцэсорныя М.: самародныя элементы (плаціна, ірыдый, золата, ртуць), сульфіды (кінавар, барніт, кавелін), групы гранатаў (андрадыт, альмандын, піроп), піраксены (аўгіт, дыяпсід, саліт, ферасаліт, гіперстэн, эгірын, энстатыт), амфіболы (рагавая падманка, актыналіт, трэмаліг і інш.). У асадкавай тоўшчы трапляюцца самародная медзь, спадарожнік алмазу — піроп, з групы гідраксідаў — дыяспор і інш. Мінеральную сыравіну, што здабываюць y Беларусі, выкарыстоўваюць y прам-сці буд. матэрыялаў, хім., керамічнай, як агранамічныя руды, аблідовачныя матэрыялы і інш.
Літ:. Б е т е х т н н AT. Мннералотя. М., 1950; Л а з а р е н к о Е.К. Курс мннералопш. 2 нзд. М., 1971; Я р ц е в В.Н., А н о ш ко Я.Я. Мннералогая. Мн., 1998. Я.І.Аношка. МІНЕРАЛЫ ШТУЧНЫЯ (сідтэтычныя), мінералы, створаныя на аснове сучасных прамысл. тэхналогій (фіз. і хім. метадамі), паводле хім. саставу, фіз. уласцівасцей і крышт. струкгуры адлавядаюць прыродным прататыпам. У 1837 штучна быў зроблены першы сінт. рубін масай y 1 карат франц. хімікам М.Гадэнам. У 1892 франц. даследчык А.Вернейль распрацаваў першую прамысл. тэхналогію атрымання рубінаў y шырокім маштабе. Існуюць 2 віды М.ш.: сінг. мінералы, што маюць прыродныя аналагі (александрыт, алмаз, апал, біруза, ізумруд, кварц, рубін, рут ш , сапфір, шпінель і інш.); штучныя мінералы, якія не маюць прыродных аналагаў (фабуліт-тытаніт стронцыю, ніабат літыю і Ьші.) У.Я.Бардон. МІНЕРАЛЬНАЕ ЖЫЎЛЕННЕ РАСЛІН, сукупнасць працэсаў паглынання з раствораў мінер. ссшей, лерамяшчэння і ўключэння ў абмен рэчываў раслінамі хім. элементаў, неабходных для іх нармальнай жыццядзейнасці. Разам з фотасінтээам складае адзіны прадэс жыўлення раслін. Да элементаў М.ж.р. адносяцда макрйэлементы (азот, фосфар, сера, калій, кальцый, магній, жалеза) і мікраэлементы (бор, кобальт, медзь, цынк, марганец, малібдэн і інш.). Паглынаюцца ў форме іонаў (NoS", n h 4+, р о і , Н2 РО4 , s o i , К+, Са2+, Mg2+' і інш.), y аднаклетачных i водных раслін — усёй паверхняй, y наземных вышэйшых — паверхняй маладых каранёў (лераважна каранёвымі валаскамі) і, часам, лістоў. Аніёны трапляюць y клетку акгыўна (энергаёмісты ферментатыўны працэс), катыёны — звычайна пасіўна (працэсы адсорбцыі, дыфузіі). Элементы ў клетцы перамяшчаюцца пры кругавым руху цытаплазмы (цыклозе), ад клеткі да клеткі — праз злучальныя цытаплазматычныя перамычкі (гоіазмадэсмы) і па аб’яднаных клетачных абалонках (апапласце), y цэлай расліне — з узыходдай плынню Ba lm па праводных элементах ксілемы. Элементы М.ж.р. уваходзяць y склад усіх арган. злучэнняў, каталізуюць біяхім. рэакцыі, рэгулююць тургар, інтэнсіўнасць фотасінтэзу, пранікальнасць мембран, забяспечваюць стабільнасць клетачных струкгур і інш. Пры іх недахопе выкарыстоўваюцца мінеральнш ўгнаенні. МІНЕРАЛЬНАЕ нафтавае масла.
MÀC1A,
тое,
што
МІНЕРАЛЬНА-СЫРАВІННЫЯ РЭСЎРСЫ д р у г а с н ы я , адходы перапрацоўкі цвёрдых карысных выкапняў, якія могуць выкарыстоўвацца ў розных галінах. нар. гаспадаркі. Адходы горназдабыўной, хім. прам-сці, сланцапера-
працоўкі, буравугальнай вытв-сці, чорнай і каляровай металургіі — каштоўная сыравіна для прам-сці буд. матэрыялаў, мінер. угааенняў і інш. Напр., пры перапрацоўцы сільвінітавых руд Старобінскага радовішча калійных і каменнай солей штогод утвараецца каля 30 млн. т цвёрдых галітавых адходаў і 2,5 млн. т вадкіх глініста-салявых дшамаў, якія могуць выкарыстоўвацца ў дарожна-эксплуатацыйнай, гарнаруднай прам-сці, пасля дадатковай алрацоўкі — для вытв-сці кухоннай, кармавой і тэхн. солей, хлору, соды. Гл. таксама Мінеральныя рэсурсы, Мінеральная сыравіна. В.А.Ярмоленка. МІНЕРАЛЬНАЯ СЫРАВІНА, здабытыя карысныя выкапні, падвергнутыя апрацоўцы, неабходнай для іх гасп. выкарыстання; таварная прадукцыя горназдабыўной прамысловасці. М.с. падзяляецца на р y д н y ю (руды ўсіх металаў), н я р у д н у ю (гл. Нярудныя карысныя выкапні) і г a р y ч y ю (гл. Каўстабіяліты). Для атрымання таварнай лрадукцыі некат. віды здабытых карысных выкапняў (нафта, газ, баксіты, маргандавыя і хромавыя руды, мінер. буд. матэрыялы, прэсныя і мінер. падземныя воды і інш.) патрабуюць нязначнай апрацоўкі (абясссшьванне, абязводжванне, ачыстка, сушка, фільтраванне, драбленне і інш.). Для інш. відаў карысных выкапняў з-за невысокай канцэнтрацыі карысных кампанентаў, фы. і інш. асаблівасцей, каб атрымаць тэхналагічна капггоўныя таварныя лрадукты, якія б задавальнялі патрабаванні прам-сці да сыравіны, неабходна глыбокая перапрацоўка (гл. Абагачэнне карысных выкапняў). На Беларусі здабываюць такую М.с., як каменная і калійныя солі, нафту, розныя мінеральныя будаўнічыя матэрыялы, торф, сапрапель, прэсныя і мінер. падземныя воды. П.З.Хоміч. м і н е р Ал ь н ы а б м ё н , сукупнасць працэсаў ужывання, усмоктвання, размеркавання і выдзялення неарганічных рэчываў з арганізма жывёл і чалавека. Разам з водным абменам М.а. забяспечвае пастаянства асматычнай канцэнтрацыі, іоннага складу, кіслотна-шчолачнай раўнавагі, аб’ёму вадкасцей унутр. асяроддзя арганізма (гл. Гамеастаз). Харакгар фіз.-хім. прадэсаў y тканках вызначаюць іоны (Na+, К+, Са2+, Mg2+,
C l S Oi , HCOS" і інш.) і мікраэлементы. Пазаклетачная вадкасць мае шмат Na+, Са2+, Q унутрьооіегачдая — К+, Mg2+, фасфаты. Іодная асіметрыя забяслечваецца дзейдасдю плазматычных мембрад, звязваннем декат. іонаў хім. камланедтамі клетак, дазалашваннем y органах (далр., y касцявой тканцы дэпадіруецца Са2+, Mg2+, Si2+). У млекакормячых жывёл і чалавека солі выводзяцца лраз кішэчнік і лыркі (экскрэцыя ўзмацняецца пры іх лішку і памяншаедда лры дедахоле). Сутачдая латрэба чалавека ў асобдых хім. элементах залежыць ад узросту, лолу, клі-
МІНЕРАЛЬНЫЯ__________ 383 мату, роду дзейнасці, радыёду харчаваддя. Канцэнтрацыя асобдых іолаў ладтрымліваецца слец. сістэмамі рэгуляцыі (далр., N a+ і К+ — гармонамі кары наддырачнікаў, Са2+ — гармодамі шчыталадобнай і каляшчыталадобдай залоз) і каардыдуецца ц.н.с. Парушэнне М.а. лрыводзіць да латалаг. з’яў (налр., лавышэдде кадцэлтрацыі К + y плазме крыві ларушае сардэчную дзейнасць, ланіжэнне — выклікае мышачную слабасць, парушэнне функцый лырак і страўнікава-кішачдага тракту). Літ:. Г н н е ц н н с к н й АГ. Фнзнологнческне механнзмы водно-солевого равновесня. М.; Л., 1963; К р а в ч н н с к н й Б.Д. Фнзнолошя водно-солевого обмена жвдкостей тела. Л., 1963. С.С.Ермакова. МІНЕРАЛЬНЫЯ АЗЁРЫ, с a л ё л ы я a з ё р ы, азёры, вада якіх моцда мінералізавана (змяшчае вял. ксшькасць солей). Пры салёнасці вады да 1 г/л азёры прэсдыя, ад 1 да 24,7 г/л саладаватыя або слабамілералізаваныя, болыд за 24,7 г/л — салёлыя або мідеральдыя. Пры высокіх калцэдтрацыях солей bo um М.а. з’яўляюцца дасычадымі растворамі або блізкімі да насычэддя, адбываецца крышталізацыя солей і іх выладзенде ў асадак (самасадачдыя М.а.), вада ў іх — pana. М.а. — характэрны камланенг засушлівых ладдшафтаў. Намнажэнне солей адбываецца за кошт даносаў y бяссцёкавыя катлавіны раствораных солей, газаў, біягеддых элементаў рэкамі, ладземнымі водамі і атм. ападкамі, інтэнсіўнага выларэння вады з лаверхні азёр. М.а. бываюць таксама марскога лаходжання (лімады, адасобленыя залівы і інш.). Паводле хім. саставу ладзяляюцца на карбадатныя (содавыя), сульфатныя (горка-салёлыя) і хларыдныя (салёныя). 3 М.а. здабываюць кухолную соль, соду, злучэнні брому, ёду, бору і інш. хім. элементаў; декаторыя іх донныя адклады (мінер., лераважна серавадародныя гразі) выкарыстоўваюцца ў лекавых мэтах. МІНЕРАЛЬНЫЯ БУДАЎНІЧЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ, здабытыя карысныя выкапні, якія выкарыстоўваюцца ў натуральлым выглядзе або пасля тэхнал. лералрацоўкі ў якасці буд. матэрыялаў; разнавіднасць мінеральнай сыравіны. На Беларусі здабываюць М.б.м.: цэмедтную сыравіну (мел, мергель, гліна), гліны і суглінкі для вытв-сці цэглы, керамікі і лёгкіх залаўдяльнікаў, ляскі буд. і шкловыя, пясчада-гравійныя матэрыялы, камень буд. і аблідовачны і інш. Буйнейшымі вытвордамі М.б.м. з’яўляюцца Мікашэвіцкае прадпрыемства *Граніт», раслрацоўвае Мікашэвідкае радовішча буд. каменю, Віцебскае акцыянернае таварыства *Даламіт» лрацуе на радовішчы даламіту Гралева, лрадпрыемства «Беларускі цэменгны завод» (пас. Камунары Магілёўскай вобл.) раслрацоўвае Камунарскае радовішча мергелю для цэмедтнай сыравілы, кар'ера-
384
МІНЕРАЛЬНЫЯ
ўпраўленне «Гайдукоўка» (пас. Гайдукоўка Мінскай вобл.) вядзе распрацоўку гаін на аднайм. радовішчы. П.З.Хоміч. МІНЕРАЛЬНЫЯ В0ДЫ, прыродныя воды з мінералізацыяй бсшьш за 1 г/л, a таксама воды любой мінералЬацыі са спецыфічнымі ўласцівасцямі (радыеактыўнасць, pH, т-ра) або біялагічна актыўнымі мікракампанентамі (бром Вг, жалеза Fe, вуглякіслы газ СОі, серавадарод H 2S, радон Rn і інш.). Падзяляюцца на воды слабай (да 2 г/л), малой (2—5 г/л), сярэдняй (5—15 г/л) і высокай (15—35 г/л) мінералізацыі і расолы (>35 г/л). У бальнеатэрапіі М.в. ўжываюць на ванны, піццё, інгаляцыі, арашэнні. На Беларусі М.в. выяўлены ва ўсіх гідрагеал. басейнах: Аршанскім, Брэсцкім, Прыбалтыйскім, Прыпяцкім, y межах Беларускага і Варонежскага гідрагеал. масіваў, дзе прымеркаваны да адкладаў юры, трыясу, пярмі, карбону, дэвону, кембрыю, верхняга пратэразою, a таксама трэшчынаватай зоны парод крышт. фундамента; на глыбінях ад 200—300 м да 600—800 м і бальш. Магутнасць гарызонтаў ад некалькіх метраў да 260—530 м. Водаўмяшчальныя пароды — пяскі, пясчанікі, трэшчынавата-закарставаныя даламіты, мергелі, гіпсы, ангідрыты, трэшчынаватыя і выветралыя покрыўна-лававыя, метамарфічныя і інтрузіўныя. Бальш пашыраны М.в., лячэбнае ўздэеянне якіх адбываецца за кошт макракампанентаў хім. саставу і мінералізацыі. Паводле хім. саставу воды хларыдна-натрыевыя, хларыдна-сульфатныя, кальцыева-натрыевыя, гідракарбанатна-хларыдныя натрыевыя, сульфатныя рознага катыённага саставу і інш. Са спецыфічнымі кампанентамі вылучаюцца радонавыя, серавадародныя, бромныя, борныя і воды з вял. колькасцю гумусавых рэчываў. Разведаны 103 радовішчы М.в. Эксплуатацыйныя пэсурсы складаюць больш за 20 тыс. мг/сут; выкарыстоўваюцца санаторыямі, прафілакгорыямі, водалячэбніцамі («Беларусь», «Бярэсце», «Васільеўка», «Крыніда», «Лётцы», «Нарач», «Прыдняпроўскі», «Радон» і інш.). Выпускаюцца пітныя лячэбнасталовыя воды больш як 60 найменняў («Мінская», «Бабруйская», «Усмешка», «Дарыда», «Рэчыцкая», «Фрост», «Ільдзінка», «Барысаўская», «Бярэзінская», «Брэсцкая» і інш.). Бліжэйшымі аналагамі бел. М.в. з’яўляюцца: «Міргарадская», «КрымскаЯ» (Украіна), «Іжэўская», «Кашынская», «Омская» (Расія), «Друскінінкайская» (Літва), «Вярска> (Эстонія). М.С.Капора. МІНЕРАЛЬНЫЯ В0ДЫ , горад ў Стаўрапольскім краі Расіі, цэнтр Мінералаводскага р-на, за 170 км на ПдУ ад Стаўрапаля. Размешчаны ў Перадкаўказзі, на паўд.-ўсх. ускраіне Стаўрапольскага ўзв., y даліне р. Кума. Засн. ў 1878 y сувязі з буд-вам Растова-Уладзі-
каўказскай чыгункі як пас. Султанаўскі. 3 1920 горад. Нас. 75,1 тыс. ж. (1996). Трансп. вузел. Чыг. станцыя (электрыфікаваныя чыгункі на куроргы Пяцігорск, Есентукі, Кіславодск, Жалезнаводск). Аэрапорт, які абслугоўвае курорты Каўказскіх Мінеральных Вод. Прадпрыемствы па абслугоўванні чыг. транспарту, грамадз. авіяцыі, быт. абслугоўванні насельніцтва. Харч. прам-сць (маслазавод, з-д па вьггв-сці жэлаціну, спіртзавод, мясакамбінат); вытв-сць буд. матэрыялаў. МІНЕРА л ЬНЫЯ КАРМЫ, м і н е р а л ь н ы я п а д к о р м к і , састаўная частка рацыёнаў жывёл, якая забяспечвае іх неабходнымі мінер. рэчывамі. Выкарыстоўваюць y якасці кармавых дабавак y здробненым стане, вырабляюць сыпкія салявыя сумесі, брыкетылізунцы, таблеткі. Найб. важная — кухонная соль (мае натрый і хлор, якіх мала ў расл. кармах). Кальцыевыя дабаўкі: вапнякі (мергель, траверцін, гарныш, даламітызаваны вапняк, y якім шмат і магнію), гіпс (ёсць i сера), мел, сапрапель, гашаная вапна, драўнінны попел (мае таксамд натрый, калій, магній, фосфар, мікразлементы)\ яечная шкарлупіна, ракавінкі малюскаў (для птушак) і інш. Фосфарныя дабаўкі: мона- і дынатрыйфасфат, мона- і дыамонійфасфат (таксама крьшіца азоту). Фосфарнакальцыевыя дабаўкі: касцявая мука, рыбная мука, касцявы прэцыпітат (дыкальцыйфасфат), абясфтораныя фасфарьггы, касцявыя попел і вугаль, свежадраблёная косць (для пушных звяроў) і інш. Крыніцы магнію: аксід, карбанат і сульфат магнію; калію — хларьвд калію; серы — чыстая сера, сульфаты натрыю і амонію, тыясульфат натрыю; міхраэлементаў металаў — іх сульфаты і інш. солі, аксіды (жалеза — тахсама чырв. гліна), ёду — ёдэістыя калій і натрый, селену — селенат і селеніт натрыю. МШЕРАЛЬНЫЯ РЭСУРСЫ, сукупнасць карысных выкапняў, выяўленых y нетрах асобных рэгіёнаў, краін, кантынентаў, прыдатных і даступных для асваення. З’яўляюцца сыравіннай асновай для развіцця найважнейшых галін прамысл. вытв-сці (энергетыка, паліўная прам-сць, чорная і каляровая металургія, хім. прам-сць, буд-ва і інш.), a таксама аб’ектам міжнар. супрацоўніцтва. Паводле сферы выкарыстання М.р. падзяляюода: на п а л і ў н а - э н е р г е т ы ч н ы я (нафта, прыродны газ, вуглі, гаручыя сланцы, торф, уранавыя руды); р у д ы ч о р н ы х м е т а л а ў (жалезныя, марганцавыя, хромавыя і і н ш. ) ; р у д ы к а л я р о в ы х і л е г і р у ю ч ы х м е т а л а ў (алюмінію, медзі, свінцу, цынку, нікелю, кобальту, вальфраму, малібдэну, волава, сурмы, ргуці і ікш.); р y д ы р э д к і х і в ы с а к а р о д н ы х металаў; г о р н а х і м і ч н ы я (фасфарыты, апатыты, каменная, калійныя і магнезіяльныя солі, сера, борныя руды, бром і ёдазмяшчальныя растворы, барыт, флюарыт і інш.); к а ш т о ў н ы я в ы р а б н ы я камяні, . н ярудн ая індуст р ы я л ь н а я с ы р а в і н а (слюда, графіт, азбест, тальк, кварц і інш.); нярудныя буд. м а т э р ы я л ы
(цэментная і шкловая сыравіна, мармур, базальт, граніт, гліны, пяскі); г і д р а м і н е р а л ь н ы я (падземныя прэсныя, мінер. і тэрмальныя воды). Паняцце «М.р> мяняецца з часам y залежнасці ад узроўню развіцця грамадства, патрэб вытв-сці, узроўню тэхн. прагрэсу і магчымасцей эканомікі. Напр., каменны вугаль стаў карысным выкапнем прамысл. значэння толькі ў канцы 17 ст., нафта — y сярэдзіне 19 ст., руды алюмінію, магнію, хрому рэдкіх элементаў, калійныя солі — y канцы 19 — пач. 20 ст., уранавыя руды — y сярэдзіне 20 ст. М.р. колькасна ацэньваюцца запасамі карысных выкапняў і прагнознымі рэсурсамі, якія размеркаваны ў нетрах Зямлі вельмі нераўнамерна. Напр., больш за 80% запасаў вугалю сканцэнтравана ў нетрах ЗІДА, ФРГ, Вялікабрытаніі, Аўстраліі і Паўднёва-Афр. Рэспублікі, 87% марганцавых руд — y Паўднёва-Афр. Рэспубліцы і Аўстраліі, 8<j% калійных солей — y Канадзе. Гл. таксама табл. Частка М.р., падрыхтаваная гесшагаразведачнымі работамі да асваення, наз. м і н е р а л ь н а - с ы р а в і н н а й баз а й . Прамысл. асваенне М.р. уключае іх ацэнку (навукова-доследныя, пошукавыя і геолагаразведачныя работы) і ўласна асваенне (здабыча, абагачэнне і перапрацоўка). М.р. з’яўляюцца неўзнаўляльнымі прыроднымі рэсурсамі, што абумоўлівае неабходнасць рацыянальнага іх выкарыстання, уліку эколага-эканам. Падыходаў пры распрДцоўцы, скарачэння страт пры здабычы, перапрацоўцы і транспарціроўцы, a таксама утылізацыі другаснай сыравіны. П.З.Хоміч. МІНЕРАЛЬНЫЯ ЎГНАЁННІ, неарганічныя рэчывы, пераважна солі, якія маюць неабходныя раслінам хім. элементы. Павышаюць ураджайнасць с.-г. культур і паляпшаюць якасць прадукцыі. Узровень забяспечанасці пасеваў М.ў. — адзін з асн. паказчыкаў інтэнсіфікацыі земляробства. М.ў. падзяляюць на м а к р а ў г н а е н н і , якія маюць хоць адзів з 3 макраэлемснтаў: азот, фосфар, калій (гал. элементы мінер. жыўлення раслін), мікраўгнаенні, неабходныя для нармальнага развіцця раслін, і вапнавыя ўгнаенні, што паляпшаюць уласцівасці глебы. Паводле колькасці макраэлементаў М.ў. падзяляюць на п р о с т ы я, якія маюць адзін макраэлемент (азотныя ўгнаенні, фосфарныя ўгнаенні, калійныя ўгнаенні), і комплексныя ўгнаенні, якія маюць 2—3 гал. лажыўныя элементы; паводле агрэгатнага стану — на цвёрдыя (парашкападобныя і грануляваныя) і вадкія ўгнаенні. Грануляваныя найб. зручныя для выкарыстання (малагіграскапічныя, менш злежваюцца і лепш раскідваюцца ў параўнанні з парашкападобнымі). Каштоўнасць М.у. вызначаецца канцэнтрацыяй пажыўных элементаў y іх (у пераліку на дэеючае рэчыва); найб. каштоўнымі з'яўляюцца канцэнтраваныя і высокаканцэнтраваныя М.ў., якія маюць адпаведна 25—60% і больш за 60% пажыўных элементаў (напр.. амафос, падвойны суперфасфат). М.ў. ўносяць y глебу перад сяўбою (асн. ўгнаенне), y час сяўбы, вегетацыі (падкормка раслін). Эфектыўнасць М.ў. павышаецца пры ўнясенні іх разам з арганічнымі ўгнаеннямі.
Літ.: Справочннк агрохнмнха. 2 нзд. Мн., 1985; П о з н н М.Е. Технологня млнеральных удобреннй. 6 нзд. Л., 1989. Р.У.ВасілюК.
чыг., аўтамаб., унутр. водны. Рачны порт Мінеапаліс, азёрны (на Верхнім воз.) — Дулуг.
MIHÉPBA, y старажытнарымскай міфалогіі баііня, апякунка рамёстваў і мастацгваў. Разам з Юпітэрам і Юнонай складала Капіталійскую трыяду. 3 канца 3 ст. да н.э. М., атаясамленая з грэч. Афінай, шанавалася таксама як багіня дзярж. мудрасці і вайны, апякунка пісьменнікаў, акцёраў, музыкантаў, урачоў і настаўнікаў. MIHECÔTA (Minnesota), пггат на Пн ЗША, на 3 ад Вялікіх азёр. Пл. 218 тыс. км2. Нас. 4658 тыс. чал. (1996), y тл . каля 70% гарадскога. ,Адм. ц. — г. Сент-Пол. Паверхня — хвалістая раўніна, на ПнУ — узгоркі да 701 м. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -10 °С да -15 °С. Ападкаў да 700 мм за год. Асн. рака — Місісіпі; каля 10 тыс. азёр. Паводле вядомага бел. кліматолага АХ.Шкляра, па прыродных асаблівасцях М. з’яўляецца бліжэйшым. аналагам Беларусі ў Паўн. Амерыцы. На ПнУ захаваліся хваёвыя лясы. Гал. галіна эканомікі — прамысловасць. Здабываюць жал. руду (больш за 50% усёй здабычы ЗША). У апрацоўчай прам-сці вылучаюцца мукамольная, масласыраробная, гарбарная. Развіты таксама маш.-буд., ваенная, металургічная (выплаўка чыгуну і сталі), суднабудаўнічая. Гал. прамысл. цэнтры Мінеа-
385
м ін ж ы л к іе ў
МІНЕЎСЮ Андрэй Пятровіч (н. 16.7.1969), бел. спартсмен (гандбол). Майстар спорту міжнар. класа (1992). Чэмпіён XXV Алімп. гульняў (1992, г. Барселона, Іспанія). У складзе камакды СКА (Мінск) уладальнік Кубка еўрап. чэмпіёнаў (1990). 3 1993 y Германіі (гандбольны клуб «Ленцынггаўзен»).
паліс, Сент-Пол, Дулут. У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваюць каля 70% тэрыторыі. Пераважае жывёлагадоўля. Разводзяць малочную і мясную буйн. par. жывёлу, свіней, авечак. Птушкагадоўля. Штат займае адно з першых месцаў y ЗША па вытв-сці сметанковага масла, сухога малака, 'сыру, адкорму індыкоў. Вырошчваюць пшаніцу, кукурузу, жыта, цукр. буракі, бабовыя, лёнкудраш. Вял. плошчы пад кармавымі культурамі і сеянай травой. Транспарт
МІНЖЫЛКІЕЎ Булат Абдулаевіч (23.4.1940, Бішкек — 16.8.1997), кіргізскі спявак (бас). Нар. арт. СССР (1976). Скончыў Ташкенцкую кансерваторыю (1966). 3 1966 саліст Кіргізскага т-ра оперы і балета (Бішкек); з 1992 y Марыінскім т-ры (С.-Педярбург). Валодаў моцным гнуткім гсшасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону. Сярод партый; Канурбай («Манас» У.Уласава, АМалдыбаева і У.Ферэ), Барыс Гадуноў і Пімен («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Млынар («Русалка» АДаргамыжскага), Грэмін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Філіп II («Дон Карлас» Дж.Вердзі), Мефістофель («Мефістофель» А.Бойта і «Фауст» Ш.Гуно), Пётр I («Пётр I» АПятрова). Лаўрэат Міжнар. конкурсаў вакалістаў y Тулузе (Франдыя, 1971), Taбл іц a
Размеркаванне асноўных відаў мінеральных рэсурсаў, 1997
Карысныя выкапні
Еўропа Азія (без (без Расіі) Расіі)
Нафта, уключна з газавым кандэнсатам, млн.т Прыродны газ, млрд. м3 Вугаль, млн.т Уран, тыс.т Жалезная руда, млн.т Маргандавая руда, млн.т Хромавыя руды, млн.т Баксіты, млн.т Вальфрамавыя руды (у пераліху на аксід), тыс.т Медныя руды (у пераліку на метал), тыс.т
2964,5 6425,4 676002 969,84 52042 2560 132,7 2098 350 80002
97220,7 61108,8 1323605 5675,44 54309 1383 1322,4 8284 2332 226699
Малібдэнавыя руды (у пераліку на метал), тыс.т
10
3861
Нікелевыя руды (у пераліху на метал), тыс.т Алавяныя руды (у пераліку на метал), тыс.т Свінцовыя руды ( y пераліку на метал), тыс.т Цынкавыя руды (у пераліку на метал), тыс.т
8420 285 28983 66636
28400 4850 79307 182790
Калійныя солі (у пераліку на аксід), млн.т
3296
2780
1647,1 156700
17996,1 194100
2532
14212
няма звестак
52
Фасфатныя руды (апатыты і фасфарыты), млн.т Серабро, т Золата, т Алмазы, млн. каратаў
13. Зак. 558.
Расія
Афрыка
Амерыка
Акіянія і Усяго Аўстралія сусветных запасаў
21252,9 47380 279582 1586 100909 152 310,28 674 420 няма звестак няма звестак 7300 300 14150 няма звестак 19118
10252,3 9302,2 178138 2079,77 52499 5139 13051,5 26459 62 83348
22822,4 14571 1894884 5606,66 88056 889 553 14802 903 509028
560,6 618,3 879700 895 33440 267 127 9903 34 33509
155073,4 139405,7 5231911 16812,71 381255 10390 15496,88 62220 4101 932586
19
9706
109
13705
17730 680 16850 35470
39295 3555 55675 139650
31010 400 24400 65000
132155 10070 219365 489546
179
14915
40288
4827,5 няма звестак няма звестак няма звестак
20715,3 53600
23509,5 339000
няма звестак 927,6 55400
69623,1 798800
43328
24913
6365
91350
3243,1
817
705
4817,1
m ih i
скі фізік Ж.Плато. Прыклады М.п.: плоскасць, вінтавая паверхня, катэноід.
маладых оперных спевакоў (Сафія, 1973). Дзярж. прэмія Кыргызстана імя Тактагула 1976. Дзярж. прэмія СССР 1985.
M IHIM ÉTP (ад мінімум + ...метр), рычажная стрэлачная прылада для вымярэнняў адносным кантактным спосабам лінейных памераў калібраў, дэталей машын і інш. вырабаў. Вымяральны стрыжань пры дапамозе рычагоў звязаны са стрэлкай, якая паказвае велічыню памеру на шкале. Межы вымярэння ад 20 да 600 мкм. Больш дасканалыя за М. — мікракатары.
386
МІНІ (Меапу) Джордж (16.8.1894, НьюЙорк — 10.1.1980), прафсаюзны дзеяч ЗІІІА. У 1910—22 рабочы-водаправодчык. У прафс. руху з 1915. 3 1922 адзін з кіраўнікоў аддзялення прафсаюза водаправодчыкаў y Нью-Йорку. У 1934— 39 старшыня філіяла Лмерыканскай федэрацыі працы (АФП) y штаце НьюЙорк. 3 1940 сакратар-скарбнік, з 1952 старшыня АФП. У 1955—79 старшыня Амерыканскай федэрацыі працы — Кангрэса вытворчых прафсаюзаў, якая пад яго ўплывам выйшла з Міжнар. канфедэрацыі свабодных прафсаюзаў (1969). 3 1948 чл. грамадскага дарадчага апякунскага савета за «эканам. кааперацыю адміністрацыі». MIHIMÂJIb-APT (англ. minimal art), м і н і м а л ь н а е м а с т а ц т в а , кірунак авангардызму. Узнік y 1960-я г. ў ЗША пад уплывам ідэй гештальтпсіхалогіі. Тэрмін «М.-a.» увёў y 1965 крытык Р.Вольхейм. Творы вызначаюцда звядзеннем трохмерных маст. форм да прасцейшых геам. аб’ёмаў буйных памераў, якія выконваюцца на заводах паводле эскіза мастака (вял. пластмасавыя ці метал. скрынкі, конусы, кубы, рашэцістыя структуры, роўна афарбаваныя прамавугольныя планшэты, лісты бляхі і інш.). Агляд вял. аб’екга з розных пунктаў абумоўлівае непарыўную зменлівасць ракурсаў, асвятлення, перспектыўных скарачэнняў і інш., y выніку геам. вобразы візуальна губляюць сваю ўстойлівую форму і ствараецца супярэчнасць паміж успрыняццем твора і рэальным пачуццёвым вопытам гледача. Падкрэсленая канструкгыўнасць форм прызначана адвяргаць суб’ектыўныя асадыяцыі з каніфэтнымі рэчамі і вобразамі і ствараць вобраз арганізаванага, фармальна дакладнага свету, канструкцыю свядомасці, увасобленай y матэрыяле. Сярод прадстаўнікоў М.-а.: К.Андрэ, Р.Бладэн, Д.Джад, С.Ле Віт, Р.Морыс, Ф.Стэла, Д.Флейвін, Д.Юд і інш. Я. Ф.Шунейка.
М ІН І м Ал ЬНАЯ ЗАРАБ0ТНАЯ 1IJIÂ TA, гл. ў арт. Заработная плата. МІНІМАЛЬНАЯ ПАВЕРХНЯ, паверхня, сярэдняя крывізна якой ва ўсіх пунктах роўная нулю.' Выяўляецца пры рашэнні варыяцыйнай задачы знаходжання такой прасторавай паверхні, якая мае найменшую (мінімальную, адсюль назва) гоюшчу сярод блізкіх паверхняў з той жа зададзенай мяжой. Тэорыя М.п. цесна звязана з тэорыяй аналітычных функцый і варыяцыйным злічэннем, развівалася ў працах Ж.Л. Лагранжа, Т.Монжа і інш. Эксперыментальны спосаб адшукання М.п. з дапамогай мыльнай плёнкі, нацягаутай на драцяны каркас, лрапанаваў белыій-
3
МІНІМУМ (лац. minimum найменшае), 1) найменшая колькасць, найменшае значэнне якой-н. велічыні ў шэрагу даных. 2) Сукупнасць ведаў па навуч. прадметах, абавязковых для спецыяліста, a таксама экзамены па гэтых прадметах. МІНІМУМ y м а т э м а т ы ц ы , найменшае значэнне велічыні. Гл. ў арт. Максімум і мінімум, Экстрэмум. МШІМУМУ 3AKÔH y а г р а х і м і і , папаўненне недахопу ў глебе пэўных мінер. рэчываў або злучэнняў да ўзроўню, мінімальна неабходнага для ўрадлівасці глебы. Сфармуляваны Ю.Лібіхам (1840). Асн. палажэнне закону — y глебу павінны 'быць вернуты ў першую чаргу тьм рэчывы, запасы якіх найб. спустошаны; унясенне любых інш. рэчываў не дае прыросту ўраджаю, пакуль не будзе ліквідаваны недахоп рэчыва ці злучэння да ўзроўню наяўнасці яго ў глебе ў пэўнай мінімальнай колькасці. У болып агульнай сучаснай форме М.з., які дапоўніў амер. заолаг В. Шэлфард (1877— 1968) — «закон талерантнасці» — сведчыць, што прысугнасць або працвітанне арганізма ў пэўным месцапражыванні залежыць ад комплексу экалагічных факгараў. Па кожнаму фахтару ёсць дыяпазон талерантнасці, па-за межамі якога арганізм не здолыш існаваць. Немагчымасць працвітання або адсугнасць арганізма вызначаецца тымі фактарамі, значэнні якіх набліжаюцца або выходзяць за межы талерантнасці.
МІНІН Аляксандр Аляксандравіч (н. 28.8.1924, в. Арлея Псшацкага р-на Віцебскай вобл.), Герой Сав. Саюэа
(1945). Скончыў Вышэйшую парт. школу пры ЦК КПСС (1963). У Вял. Айч. вайну ў 1942—43 разведчык 3-й Бел. партыз. брыгады, з ліст. 1943 на 3-м Бел. фронце. Камандзір аддзялення разведкі палка М. вызначыўся ў Бел. аперацыі 1944 26 чэрв.— 14 ліп. на тэр. Беларусі і Літвы. 3 1948 на парт. і прафс. рабоце. МІНІН, З а х ар ’ е ў - С у х а р у к, Кузьма Мініч (?— 1616), арганізатар і кіраўнік (разам з кн. Дз.М.Пажарскім) нар. апалчэння, якое вызваліла Маскву ў час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18. Ніжагародскі пасадскі чалавек, гандляр мясам і рыбай. 1.9.1611 выбраны земскім старастам. Ахвяраваў уласныя зберажэнні і ўзначаліў збор сродкаў на арганізацыю ніжагародскага нар. апалчэння, праз паслоў запрасіў Пажарскага стаць ваен. кіраўніком апалчэння. У пач. вясны 1612 апалчэнне на чале з М. і Пажарскім рушыла да Яраслаўля, дзе М. увайшоў y склад пераходнага ўрада — «Савета ўсёй зямлі» (дзейнічаў y 1612— 13). Вызначыўся ў баях за MacKBy 22—24.8.1612 як ваен. арганізатар і храбры воін. У 1613 уведзены ў- Баярскую думу з чынам думнага двараніна. М. — адзін з найб. папулярных нац. герояў рус. народа. Яму ўстаноўлены помнікі ў Ніжнім Ноўгарадзе — y Крамлі (1826, скульпг. АІ.Мельнікаў) і на плошчы яго імя (1943, скульпт. АІ.Колабаў); y Macrae на Краснай плошчы ўстаноўлены помнік М. і Пажарскаму (1818, скулытг. І.П.Мартас). Літ.: С к р ы н н н к о в Р.Г. Mmom н Пожарсклй: Хроннка Смугного временп. М., 1981; Ш н ш о в АВ. Мшшн н Пожарскнй. М., 1990.
МІНІН Руслан Яўгенавіч (н. 16.5.1974, г. Львоў, Украіна), бел. артыст балета. Засл. арт. Беларусі (1999). Скончыў Бел. харэаграфічнае вучылішча (1991, педагог A.Калядэнка). 3 1992 саліст Нац. акад. т-ра балета Рэспублікі Беларусь. Яго творчасці ўласцівы тэхнічнасць, схільнасць да выразнай выяўл. пластыкі. Сярод партый: Князь Уладзімір («Страсці» А.Мдывані), Зігфрыд і Рсггбарт, Прьшц і Драсельмеер («Лебядзінае возера», «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Базіль («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Конрад і Ланкедэм («Карсар» ААдана), Актэон («Эсмеральда» Ц.Пуні), Юнак («Балеро» М.Равеля), Кашчэй, Юнак («Жар-птушка», «Вясна свяшчэнная» І.Стравінскага), Спартак і Крас («Спартак» АХачатурана), Абдэрахман («Раймонда» АГлазунова), Тэрэніо («Ундзіна» Г.Генцэ), Хазэ і Тарэра («Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ — Р.Шчадрына), Тыбалвд («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Д'ябал («Стварэнне свету» АПятрова). МІНІН Уладзімір Мікалаевіч (н. 10.1.1929, С.-Пецярбург), расійскі харавы дырыжор, педагог. Засл. дз. маст. Малдовы (1961). Нар. арт. Расіі (1978). Нар. арт. СССР (1988). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1950). Вучань У.Сакалова, А. Свешнікава. У 1949—50 і
1954—57 хормайстар Дэярж. хору СССР, y 1958—63 — малд. хар. капэлы <Дойна», y 1965—67 — Ленінградскай акад. капэлы. Арганізатар і кіраўнік Маскоўскага акад. камернага хору, з 1987 адначасова гал. дырыжор і маст. кіраўнік Дзяржаўнага акадэмічнага рускага хору. Выкладаў y Маскоўскай і Новасібірскай кансерваторыях, кішынёўскім Ін-це масгацтваў, з 1967 выкладае ў Рас. акадэміі музьпсі (з 1978 праф., y 1971—79 рэктар). Дзярж. прэмія СССР 1982.
МІНІН Яўхім Сямёнавіч (8.10.1894 або 21.10.1897, г. Відебск — 29.12.1937), бел. графік. Вучыўся ў Політэхн. ін-це ў Петраградзе (1916— 18), Віцебскай шксше-майстэрні Ю.Пэна (1920—21). Выкладаў y Віцебскім маст. вучылішчы (1920— 37). У 1937 рэпрэсіраваны, y 1958 рэабілітаваны. Працаваў пераважна ў тэхніды дрэварыта. Стварыў шмат краявідаў Відебска, жанравых сцэн, партрэтаў, экслібрысаў. Творы вызначаюцца дасканаласцю штрыхоўкі, дакладнасцю форм, багатай танальнасцю, эмацыянальнасцю маст. вобразаў. Сярод твораў: серыі дрэварытаў «Стары Віцебск» (1926—28), «Помнікі драўлянага дойлідства Беларусі» (1927—28), «Вайна» (1932), партрэты старога (1928), Гамера (1935), серыя акварэлей «Віцебск» (1932), жывапіснае палатно «Цэх Відебскай фабрыкі акуляраў» (1935), экслібрысы і інш. Л і т Ш м a т a ў В.Ф. Беларуская графіка 1917— 1941 гг. Мн., 1975. П.М.Герасімовіч.
А.А.МІНІН.
Я.К.Мівін.
МІНІН Якаў Кірэевіч (22.4.1922, в. Шарсцін Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. — 15.6.1985), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Тамбоўскую лётную школу (1942), школу вышэйшай лётнай падрыхтоўхі (1945, 1960). У Вял. Айч. вайну з 1942 на Паўн.-Зах., Калінінскім, Варонежскім, Сцяпньм, 2-м Укр. франтах. Лётчык-штурмавік лейтэнант М. зрабіў 104 баявыя вылеты, удзельнічаў y 19 паветр. баях, асабіста збіў 3 самалёты, знішчыў шмат баявой тэхнікі і ўмацаванняў ворага. Да 1978 y грамадз. паветр. флоце. У 1960 y складзе экіпажа самалёта ТУ-104Е устанавіў 6 сусв. рэкордаў.
МІНІНА Раўза Хамідаўна (23.12.1907, в. Мусіна Арэнбургскай вобл., Расія — 15.6.1991), бел. вучоны ў галіне траўматалогіі і артапедыі. Д-р мед. н. (1950), праф. (1952). Скончыла 1-ы Ленінградскі мед. ін-т (1930). У 1950— 12 дырэктар Бел. НДІ траўматалогіі і артапедыі. Навук. працы па арганізацыі артапедатраўматалагічнай дапамогі, рэгенерацыі касцявой тканкі, прьгроджаных вывіхах бядра. Тв.: Органвзацня травматологнческой н ортопеднческой помоіцм в Белорусской ССР / / Тр. I Всесоюз. сьезда травматологов-ортопедов. М., 1965.
МІНІРУЮЧЫЯ МУШКІ (Agromyzidae), сямейства насякомых атр. двухіфш ых. Каля 2000 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі найб. трапляюцца М.м. (мінёры): шмат’едная (Phytomyza atricomis, або Ph. hoiticola), калусная (Ph. rufipes), заразіхавая (Ph. oroban-
МІНІСТЭРСТВА
387
y парэнхіме лісця, радзей y сцёблах; y некат. развіваюцца ў камбіі маладых дрэў, y суквеццях ці насенні складанакветных, угвараюць галы. Большасць манафагі і алігафагі, некат. паліфагі. Каля 150 відаў — шкоднікі с.-г. хультур.
МІНІСТЙРСТВА (ад лац. ministro служу, кірую), родавая назва найб. важных цэнтр. органаў дзярж. кіравання, якія ўваходзяць y структуру ўрада. Упершыню створаны ў Зах. Еўропе ў 16— 17 ст. У Расіі ўведзены ў 1802, y СССР — y 1946 (адпаведна і ў Беларусі), да гэтага — наркаматы. Кіраўнік М. (міністр) — звычайна дзеяч, што ўваходзіць y схлад урада. У некат. краінах М. ствараюцца на аснове акгаў вышэйшых заканад. органаў (напр., ЗША) ці кіраўніка дзяржавы (напр., y Францыі) або на аснове законаў (актаў) урада. Колькасць М., іх структура і размеркаванне кампетэнцыі паміж імі вызначаюцца кіраўніком урада або выканаўчай улады (прэм’ер-міністрам, y Рэспубліды Беларусь — прэзідэнтам). Для выканання ўскладзеных на іх задач М. надзяляюцца паўнамоцгвамі дзярж.-ўладнага характару і маюць права выдаваць юрыд. акгы, абавязковыя для выканання падведамнымі арг-цыямі. Унутраная структура М. разнастайная (нават y межах адной краіны) і залежыць ад памераў М., аб’ёму і характару яго дзейнасці. М. маюць цэнтр. апарат, часам таксама рэгіянальныя і мясц. органы. Пры М. існуюць розныя дапаможныя органы. У М. Рэспублікі Беларусь утвараецца калегія ў складзе міністра (старшыні, які назначаецца Прэзідэнтам), яго намеснікаў, інш. кіраўнікоў. Члены калегіі зацвярджаюцца ўрадам. У 1999 y Рэспубліцы Беларусь існавалі М.: архітэктуры і будаўніцтва; унутраных спраў; жыллёвакамунальнай гаспадаркі; аховы здароўя; замежных спраў; культуры; лясной гаспадаркі; абароны; адукацыі; па кіраванні дзярж. маёмасцю і прыватызацыі; па надзвычайных сітуацыях; прадпрымальніцтва і інвестыцый; прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя; прамысловасці; сувязі; сельскай гаспадаркі і харчавання; сац. абароны, спорту 1 турызму; статыстыкі і аналізу; паліва і энергетыкі; гандлю; транспарту і каінунікацый; працы; фінансаў; эканомікі; юстыцыі. Гл. таксама Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь.
t. r'
Да арт. Мініруючыя мушкі Мінёр шмат’едны (І — дарослы, 2 — лічынка і кокан, 3 — пашкоджаны ліст); 4 — мінёр рысавы.
chia), злакавыя (з роду Agromyza), падкорнікі (з роду Phytobia).
Я.С.Міяін. Успенскі сабор y Віцебску. 1927.
Даўж. 0,9— 4 мм. Цела і ногі кароткія, грудэі масіўныя, брушка шырокае. Крылы роўныя з целам або крыху даўжэйшыя. Спінка звычайна светлая, ногі і бакі грудзей жоўтыя. 1—2 генерацыі за год. Зімуюць y фаэе кукалкі. Лічынкі расліннаедныя, выгрызаюць шчылінападобныя поласці — міны (адсюль назва)
МІНІСТЭРСТВА БЕЛАРУСКІХ СПРАЎ ЛІТВЫ, орган выканаўчай улады ў літ. урадзе ў 1918—23. Створаны ў выніку перагавораў паміж Віленскай беларускай радай і Прэзідыумам Літоўскай Тарыбы ад 27.11.1918. Беларусам адводзілася 25% з агульнай колькасці месц y літ. урадзе, дзейнічала на тэр. Гродзеншчыны і Віленшчыны. Мін-ва ўзначальвалі Я.Варонка (1.12.1918— 12.3.1919; 12.4.1919— 19.6.1920) і Д.Сямашка (19.6.1920— 2.2.1922). Сфарміравала 1-ы бел. пешы полк, які дыслацыраваўся ў Гродне. Пры
388
m ih i
ўдзеле прадсгаўнікоў М.б.сЛ. створаны іродзснскія пав. рада, бел. краёвая ўправа і к-т сувязі культ.-нац. адраджэння Беларусі. Мела на мэце папярэдзіць акупацьпо бел. зах. зямель Польшчай шляхам стварэння супсшьнай бел.-літ. дзяржавы. У 1923, пасля канчатковага далучэння Віленшчыны да Палылчы, адносіны з літ. урадам пашріішліся і мін-ва спыніла сваю дзейнасць. У.ФЛадысеў. М ІНІ-ФУТБ0Л, спартыўная камандная гульня з мячом. Гуляюць 2 каманды па 5 чалавек, y тл. варатар. Мэта камандаў — забіць як мага больш мячоў y вароты саперніка. Прадягласць гульні — 2 таймы па 20 мін «чыстага часу». Гульня ідзе на пляцоўцы даўж. 24—42 м і шыр. 14—22 м. Пакрыцдё шіяцоўкі пад адкрытым небам — земляны грунт, дзёран, сінт. дыван, y памяшканні — сінт. ці драўлянае. Памеры варот 3 х 2 м. У Еўропе пачаў развівацца ў Аўстрыі (1958). 3 1980-х г. пашырыўся ў Бельгіі, Бразіліі, Венгрыі, ЗІПА, Іспаніі, Італіі, Нідэрландах, Расіі і інш. Першы чэмпіён Еўропы — каманда Ісланіі (1996, г. Кордава, Іспанія), першы чэмпіён свету — каманда Бразіліі (1996, Нідэрланды). На Бёларусі папулярны з канца 1980-х г. Створаны 2 лігі. Першы чэмпіянат рэспублікі адбыўся ў 1990, гульні на Кубак Беларусі праводзяцца з 1991. МІНІХ Бурхард Крыстоф (Хрыстафор Антонавіч; 9.5.1683, г. Олвдэнбург, Германія —ч 27.10.1767), расійскі ваен. і дзярж. дзеяч. Ген.-фельдмаршал (1732), граф (1728). Да 1721 інжынер y арміях шэрагу краін Зах. Еўропы, y тл . ў польска-саксонскай арміі. 3 1721 на рас. службе, інж.-генерал. Па даручэнні Пятра I кіраваў буд-вам шлюза на р. Тосна, Абводнага і Ладажскага каналаў. 3 1728 ген.-губернатар Інгерманландыі, Карэліі і Фінляндыі. У час біронаўшчыны прэзідэнт (з 1732) Ваен. калегіі. У 1734 кіраваў аблогай і ўзяццем Гданьска, дзе знаходзіўся прэтэндэнт на прастол Рэчы Паспалітай Станіслаў Ляшчынскі. У рус.-тур. вайну 1735—39 камандаваў рас. войскамі ў Крыме і Бесарабіі. Дамагаўся адмены аўтаноміі Левабярэжнай Украіны (меў там буйныя маёнткі), імкнуўся стаць «кіраўніком Маларосіі». Дапамог фаварьгту імлератрыцы Ганны Іванаўны герцагу Э.І. Бірону стаць рэгентам (да ліст. 1740). Аднак y ліст. 1740 М. са згоды «правіцельніцы» Рас. імперыі Ганны Леапольдаўны арыштаваў Бірона і саслаў y Пялым (Зах. Сібір). У 1742 адпраўлены імператрыцай Лізаветай Пятроўнай y ссылку, дзе правёў 20 гадоў. Літ.: А н н с н м о в Е.В. Россня в середане XVIII в.: Борьба за наследне Петра. М., 1986. МІНІЧЫ, вадасховішча ў Ляхавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Мінічы. Створана на р. Шчара ў 1985. Пл. 5,4 км2, даўж. 7 км, найб. шыр. 1 км, найб. глыб. 5 м, аб’ём вады 7,5 млн. м3. Ва-
ганні ўзроўню вады на працягу года да 2 "м. Выкарыстоўваецца для водазабеспячэння г. Баранавічы, рыбагадоўлі, адпачынку. М ІНІЯЦІ0РА (франц. miniature, італьян. miniatura ад лац. minium кінавар, сурык, якімі ў старажытнасці размалёўвалі рукапісныя кнігі), мастацкі твор малых памераў. Увыяўленчым маотацтве адну з асн. галін складае кйіжная М. (ілюмінацыйнае мастацгва) — выкананыя ад рукі ілюстрацыі і элементы дэкар. афармлення (ініцыялы, застаўкі і інш.) y рукапісных кнігах.
$
m * * * 9 i f u r v 4 * 0 > r A b i f • ( * > * '* • •
Да арт. Мініяцюра. Бігва паміж войскамі Святаполка Яраполчыча і Яраслава Мудрага на р. Альта. Іл. да «Радзівілаўскага'летапісу». Канец 15 ст. Кніжная М. вядома са старажытнасці ў Егіпце («Кніга мёртвых», 2-е тыс. да н.э.), Іране (Ісфаханская школа мініяцюры і інш), Індыі (Магольская школа мініяцюры і інш.). Вьггокі еўрал. ілюмінацыйнага мастацтва адносяцца да позняй антычнасці («Іліэда» Гамера, каля 500). Найб. росквіту дасягнула ў эпоху сярэдневякоўя (візант. рукапісы 13—14 ст., арм. евангеллі кілікійскай школы мініяцюры, М. братоў Лімбург y Францыі, пач. 15 ст., і інш.). Пасля вынаходнідтва кнігадрукавання кніжная М. змянілася гравюрай. На Беларусі кніжная М. вядома з 10—13 ст. (аздобы Супрасльскага рукапісу, Аршанскага, Тураўскага евангелляў і інш.). У 14 ст. развіваўся тэратала-
Мівіяцюра з Журовіцкага евангелля. 15 ст.
гічны стьшь, найб. выразны ў ініцыялах Мсціжскага евангелля і ў Полацкім евангеллі. У 2-й пал. 14— 16 ст. ўзмацніўся зах.-еўрап. ўплыў, з ’явіліся свецкія сюжэты, гіст. і быт. сцэны (Лаўрышаўскае, Жыровідкае, Шарашоўскае евангеллі і Радзівілаўскі летапіс). У 17 ст. на М. ўплывала гравюра друкаваных кніг. Вядомы імёны перапісчыкаў кніг і мастакоў Паповіча Бярозкі з Навагрудка, Юрыя Алелькі (ці Алелькавіча) са Слуцка, Стэфана Кахановіча з Супрасля, Васіля Амельяненскага з Віцебска, Яўстафія з Гродна, Парфёна з Пінска. М. ў жывапісе развівалася пераважна партрэтная. Яна адметная асабліва тонкай манерай выканання. Партрэты на пергаміне, слановай косці, метале ці фарфоры часта эмяшчаліся на медальёнах, табакерках, ордэнах і інш. Паводле стылю і тэхнікі звязаны з кніжнай М. і з аіульным развіццём рэаліст. мастацтва. Ях асобны жанр жывапісу склалася ў элоху Адраджэння. Вял. майстэрствам вызначаюцца партрзгныя М. 16 ст. ДжКловіо (Італія), Ф.Клуэ (Францыя), Г.Гольбейн Малодшы (Германія), Н.Хіліярд, АОлівер (Англія), y 17 ст. — Ж.Петыто (Швейцарыя), СКупер (Англія) і інш. Дасягнула росквіту ў 18 — пач. 19 ст. (творчасць Р.Кар’еры ў Італіі, Ж.АФраганара, Ж.Б.Ізабэ ў Францыі, Г.Ф.Фюгера ў Аўстрыі, У.Баравікоўскага, A Рьгга ў Padi і інш.). У 20 ст. пашырылася дакавая мініяцюра (гл. Лакі мастацкія, Мсцёрская мініяцюра, Палехская мініяцюра, Холуйская мініяцюра).
Вядомы мініяцюрныя партрэты Пягра I, рус. імператрыц Ганны Іванаўны і Кацярыны I, выкананыя выхадцам з Беларусі Р.Мусікійскім, a таксама шргрэты АМіцкевіча, A Ca neri. На Беларусі ÿ 19 ст. партрэтныя М. рабіў В.М.Ваньковіч. У наш час y лакавай М. працуюць Г. і АОсіпавы, В. і АРажховы і інш. У скульптуры М. — поўнааб’ёмныя або рэльефныя выявы з косці, металу, цвёрдых парод дрэва, каменю і інш. Гл. Гліптыка, Гема, Інталія, Камея, Нэцке. У л і т а р а т у р ы — невялікі кампазідыйна завершаны твор, y якім кандэнсуецца значны змест, выяўляецца тэндэндыя да сцісласці і шырыні абагульнення. М., асабліва паэтычная, блокая да афарыстычнага выказвання. Напр., y М. Танка: «Ад гора — усё ў свеце няміла, / / Ад шчасця — час хутка мінае, / / Ад хмелю — марнуюцца сілы, / / Ад славы — сяброў убывае... / / Вось тут і спыніся на нечым / / У гэтым жыцці, чалавеча!». Жанравыя прыкметы выразна змешваюцца ў празаічных М.— лірычных замалёўках, абразках, паэт. рэфлексіях y прозе (творы М.Гарэцкага, З.Бядулі, Я.Брыля, Ф.Янкоўскага, Б.Сачанкі). Эмацыянальны, суб’екгыўна-лірычны пачатак тут арганічна ўзаемадзейнічае з эпічна-каніфэтным (напр., y А.Карпюка). Такія М. маюць жанравыя рысы эсэ. Вершаваныя М. — пераважна лірычныя творы, складаюцца звычайна з 2—6 радкоў. Сустракаюцца ў М.Багдановіча, У.Дубоўкі, Л.Геніюш, Р.Барадуліна, Я.Сіпакова, Ю.Свіркі, Р.Тармолы, А.Разанава і інш. Да М. адносядь і такія ўстойлівыя формы паэзіі, як карацелька, рубаі, прыпеўкі, каламыйкі, фрашкі. Драматур-
гічная М. — сціслая сцэнка, найчасцей камедыйна-сатыр. твор, y якім дзейнічаюць 2 — 3 персанажы. У м у з ы ц ы — невялікая муз. п’еса для фп. (пераважна) і інш. інструментаў ці выканальнідкіх складаў. Харакгэрныя рысы: малы маштаб, лаканічнасць формы (звычайна простыя 1-, 2- і 3часткавыя), тонкая дэталізацыя прыёмаў пісьма, аб’яднанне асобных п’ес y цыклы. У творчасці бел. кампазітараў шырока прадстаўлена ў вак., інсгр., харавой, арк. і камернай музыцы: «24 прэлюдыі» для фп. П.Падкавырава, фп. цыкл «Фрэскі» ЛАбеліёвіча, «Сгупень-
м
& k
*
^
w
"
w
Да арт. Мівіядюра. Р.М y с і к і й с к і. Партрэт Пятра I. 17?3.
кі* (дзіцячы альбом для скрыпкі з фп.) Г.Вагнера, сюіты «Казка» і «Кантрасты» С.Картэса, «Мікракосм» і «Дзіцячы куток» Л.Шлег, a таксама мініяцюры Я.Глебава, Я.Дзягцярыка, І.Лучанка, Р.Суруса, Э.Тырманд і інш. Бел. кампазітары, выкарыстоўваючы традыцыі муз. рамантызму, т якім звязаны рос-
квіт жанру М. (Ф.Шуберт, Р.Шуман, Ф.Мендэльсон, Ф.Шапэн), a таксама рус. і сав. класікаў (П.Чайкоўскі, А Лядаў, АСкрабін, С.Пракоф’еў, Дз.Шастаковіч), уносяць y развідцё жанру М. рысы нац. своеасаблівасці («Лубок» для фп. А.Друкга, хар. цыклы на нар. тэксты <Дажынкі» Г.Гаралавай і «Снапочак», «Вясельныя» АМдывані, «Скамарохі* для баяна А.Залётнева). Нярэдка муз. М. імкнецца да апасродкаванай сувязі з жывапісам («Акварэль» для цымбалаў В. Войціка, фп. цыкл «Вясковыя замалёўкі» В. Куэняцова і інш.). У т э а т р ы , цырку, на э с т р а д з e М. — кароткая п’еса, вадэвіль, інтэрмедыя, скетч, размоўная, харэагр. ці муз. сцэнка, эстрадная ці клоўнская рэпрыза і інш. На Беларусі ў галіне М. працуюць мінскія т-р «Хрыстафор», нар. т-р эстрадных мініяцюр «Карусель». Л.Ф.Сапавей (выяўл. мастацгва), А.М.Пяткевіч (лггаратура), Т.А. Шчэрба (йузыка). МІНІЯЦЮРЫЗАцЫЯ (франц. mini aturisation ад miniature нешта вельмі маленькае), сукупнасць метадаў значнага змяншэння габарытаў, масы і энергаспажывання радыёэлекгронных апаратаў з адначасовым павелічэннем іх надзейнасці; кірунак y канструяванні прылад, механізмаў, машын і інш. (пераважна ў электроніцы, электратэхніцы і прьшадабудаванні). Абумоўлена пашырэннем функцый і галін выкарыстання электронных сродкаў аўгаматызацыі выгв-сці, выліч. і вымяральнай тэхнікі, радыётэхніхі і інш., пгго звязана з ускладненнем электроннай апаратуры і павелічэннем колькасці яе элементаў. Грунтуецца на рацыянальным канструяванні і вырабе вузлоў і элементаў апаратуры з выкарысганнем пячатных плат, мікрамодуляў, інтэгральных схем і інш. Ахсыццяўляецца змяншэннем памераў вузлоў і элементаў прылад, павелічэннем шчыльнасці іх упакоўкі, скарачэннем колькасці і памераў міжэлементных злучэнняў, выхарыстаннем новых канструкцыйнатэхнал. рашэнняў э мэтай змяншэкня колькасці асобных дэталей і іх габарытных памераў. Л.І.Гурскі.
MIHKÉBI4 Альберт Вітольдавіч (н. 13.3.1941, Мінск), бел. фізік-тэарэтык. Д-р фіз.-матэм. н. (1986), праф. (1988). Скончыў БДУ (1963), дзе і працуе. Навук. працы па гравітацыі і касмалогіі. Развіў калібровачны падыход пры даследаванні праблем рэлятывісцкай астрафізікі і касмалогіі, прапанаваў рашэнне праблемы гравітацыйных сінгулярнасцей агульнай тэорыі адноснасці, атрымаў вывад пра магчымае існаванне ў прцродзе гранічнай шчыльнасці масы, эфекту вакуумнага гравітацыйнага адштурхоўвання, звышшчыльных гравігавальных аб’екгаў. Тв.\ Generalized cosmological Friedmann equations without gravitational singularity Ц Physics Letters. 1980. Vol. 80A, Ns 4; Гравнтаруюіцне снстемы в экстремальных условнях н калнбровочные теорнн тяготення / / Весці АН Беларусі. Сер. фіз.-мат. навук. 1995. № 4. Да арт. Мініяцюр» Партрэт Накіб-хана, Індыя. Магольская школа. Пач. 17 ст.
MIHKÉBI4 Франц Адольфавіч (1.8.1904, г. Мінск — 17.1.1988), Герой Сав. Саюза (1942). Скончыў Маскоўскую артыл.
мінкіНА
389
школу (1930), Харкаўскую школу марскіх лётчыкаў-назіральнікаў (1933). У Чырв. Арміі з 1924. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Штурман далёкабамбардзіровачнага авіяпалка маёр М. зрабіў 97 баявых вылетаў, y тл . са студз. 1942 удзельнічаў y налётах на Берлін, y маі 1942 група бамбардзіроўшчыкаў на чале з ім бамбіла ваен. аб’екты і чыг. станцыі ў акупіраваным Мінску. Да 1947 y Сав. Арміі, да 1962 на гасп. рабоце.
Ф.АМінкевіч.
МІНКІН Алег Гаўрылавіч (н. 31.3.1952, в. Чарняўка Хоцімскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэт, перакладчык. Скончыў Маскоўскі ін-т інжынераў с.-г. вытв-сці (1975). Працаваў электрамантажнікам, майстрам па буд-ве электрападстанцый, інжынерам y сістэме «Галоўтранснафта». 3 1981 y Брэсце. 3 1991 y Вільнюсе. 3 1998 рэдакгар газ. беларусаў Літвы «Рунь». Друкуецца з 1980. Аўтар зб-каў паэзіі «Сурма» (1985), «Расколіна» (1991), «Пенаты» (1999), кніжкі для дзяцей «За месяцам месяц» (1994), кн. прозы (антыутопіі) «Праўдзівая гісторыя Краіны Хлудаў» (1994). Паводле бел. нар. казкі напісаў п’есу «Як Лыска ваўком быў» (1985). 3 польскай пераклаў на бел. мову кнігі паэзіі «Ідзі за мною» Ц.Норвіда (1993), «Пан Блішчынскі» Б. Лесьмяна, «Высокія дрэвы» Л.Стафа (абедзве 1994). І.У.Саламевіч. МІНКІН Яфім Львовіч (н. 22.1.1922, г. Магілёў), поўны кавалер ордэна Славы. Д-р геолага-мінералагічных н. (1968). Скончыў Маскоўскі геолагаразведачны ін-т (1950). У Вял. Айч. вайну з 1942 на Сталінградскім, Зах., 1-м, 2-м У.кр. франтах. Разведчык яфрэйтар М. вызначыўся ў 1944 y баях на тэр. Румыніі і Венгрыі, y 1945 — Аўстрыі. Да 1987 y ін-це водных праблем Расійскай АН. МІНКІНА Валянціна Рыгораўна (н. 29.5.1952, Мінск), бел. вучоны ў галіне цепламасаабмену. Д-р тэхн. н. (1994). Скончыла БДУ (1974). 3 1974 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену» Нац. АН Беларусі. Навук. працы па тэорыі сумесна працякаючых працэсаў цепла- і масапераносу і хім. кінетыцы газафазнага асаджэння. Распрацавала новы метад вызначэння эфекгыўнай скорасці тэрмічнага раскладання элементаарган. злучэнняў.
390
МІНКО
Тв:. Макрокянетака процесса хнмнческого осаждення нз газовой фазы, сопровождаюіцегося гомогеннымн реаюшямн // Теоретач. основы хнм. технолопш. 1999. Т. 33, № 1.
MIHKÔ Васіль Пятровіч (14.1.1902, с. Мінкаўка Харкаўскай вобл., Украіна — 30.1.1989), украінскі пісьменнік. Вучыўся ў Харкаўскім ун-це нар. адукацыі (1929—31). Дэбютаваў y 1924. Пісаў апавяданні, нарысы (зб-кі «Улада на месцах», 1928; «Поўная чаша», 1950), аповесці («Ярына Чаркас», 1936; «Над Харол-ракой», 1949) і інш. Актуальнасцю тэматыкі вызначаліся сатыр. камедыі «Не назьгааючы прадвішчаў» (1953), «Маўчаць забаронена» (1955), «На хутары ля Дзіканькі» (1958), «Жаніх з Аргендіны» (1960), «Камедыя з двума інфаркгамі» (1967), «Яго вялікасць — каравай» (1979) і інш. Аўтар драм, аўтабіягр. аповесці «Мая Мінкаўка» (ч. 1—2, 1962—70), мемуараў «3 пяром, як з ружжом» (1981). Тв: Внбрані творн. T. 1—2. Кзп'в, 1981; Рус. пер. — Драма н комедан. М., 1963. В.А. Чабаненка.
МІНК0ЎСКАГА ПРАСТ0РА-ЧАС, прастора М і н к о ў с к а г а , чатырохмерная прастора, што аб’ядноўвае фіз. 3-мерную прастору і час. Уведзены Г.Мінкоўскім (1908). Пункты М.п.-ч. адпавядаюць падзеям спец. адноснасці тэорыі і вызначаюцца 4 каардынатамі: х{ = х, = y, jCj = z, Xq= et, дзе х, y, z — прамавуголышя дэкартавы каардынаты падзеі ў некаторай інерцыяльнай сістэме адліку (ІСА), с — скорасць святла ў вакууме, I — час пацзеі. Геам. ўласцівасці М.п.-ч. вызначаюцца выразам квадрата інтзрвала (адлегласці паміж 2 ладэеямі): dx = Xdr-dX-dy-dz, дзе dx, dy, dz — элементарны зрух каардынат х, y, z, dt = dxj c — элементарны зрух паміж падэеямі ў часе. Інтэрвал з’яўляецца інварыянтам пры пераходэе ад адной ІСА да другой. Траекгорыя руху часціцы (матэрыяльнага пункга) y М.п.-ч. наз. с у с в е т н а й л і н і я й (СЛ). Участкі траекгорыі, дзе d / > 0, наз. часаладобнымі. дзе dx < 0 — прасторавападобнымі, дзе dx = 0 — нулявымі. Рэальныя часціцы рухаюцца ўздоўж часападобных СЛ, светлавы прамень — уэдоўж нулявой СЛ. Геаметрыя М.п.-ч. ляжыць y аснове матэм. апарата спец. тэорыі адноснасці і дазваляе даць нагладную інтэрпрэтацыю яе кінематычных эфектаў. А.І.Болсун.
МІНКбЎСКІ (Minkowski) Герман (22.6.1864, в. Алексоты Каўнаскага пав., Літва — 12.1.1909), нямецкі матэматык і фізік, адзін з заснавальнікаў спец. ад-
носнасці тэорыі. Праф. ун-таў y Боне (з 1892), Кёнігсбергу (з 1895), Цюрыху (з 1896), Гётынгене (з 1902); прадстаўнік гётынгенскай матэм. шксшы. Навук. працы па граметрыі, геам. метадах y тэорыі лікаў, матэм. фізіцы, гідрадынаміцы. Даў геам. інтэрпрэтацыю кінематыкі спец. тэорыі адноснасці (гл. Мінкоўскага прастора-час). Тв: Рус. пер. — Пространство н время // Прннцші относнтелыюстн: Г.АЛоренц. АПуанкаре. АЭйнштейн. Г.Мннковскнй. Л., 1935. Літ: Д е л о н е Б.Н. Герман Мннковскнй // Успехн мат. наук. 1936. Вып. 2. МІНКУС (Minkus) Людвіг Фёдаравіч (сапр. імя Алаізій Людвіг; 23.3.1826, Вена — 7.12.1917), аўстрыйскі скрыпач, кампазітар, педагог. Па нацыянальнасці чэх (паводле інш. звестак — паляк). Муз. адукацыю атрымаў y Вене. Працаваў пераважна ў Расіі. У 1853—55 капельмайстар хатняга аркестра кн. М.Б.Юсупава ў Пецярбургу, y 1861— 12 саліст аркестра Вял. т-ра ў Маскве, з 1862 адначасова інспектар балетнай музыкі маскоўскіх т-раў, y 1872—90 кампазітар балетнай музыкі пры Дырэкцыі імператарскіх т-раў y Пецярбургу. У 1866—72 праф. Маскоўскай кансерваторыі. Пасля 1890 жыў y Вене. Аўтар каля 20 балетаў, y тл . «Фіямета, або Перамога кахання» (паст. 1864), «Пахіта» (паст. 1864, разам з Э.Дэльдэвезам), «Ручай» (паст. 1866, з Л-Дэлібам), «Дон Кіхот» (паст. 1869), «Камарго» (паст. 1872), «Баядэрка» (паст. 1877), «Млада» і «Дачка снягоў» (паст. абодва 1879), «12 эцюдаў» і інш. п’ес для скрыпкі. Яго лепшыя балеты вызначаюцца меладычнай, ясіфава танцавальнай, рытмічнай музыкай. «Вялікае класічнае па» з «Пахіты», «Дон Кіхот», «Баядэрка» і класічны акг «Цені» з яе неаднаразова ставіліся ў Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі. МІННАЎЗРЫЎНЫЯ ЗАГАР0ДЫ, сістэма мінных палёў, адзіночных мін і загарод выбуховага рэчьша, якія размяшчаюцца на мясцовасці. Выкарыстоўваюдца з мэтай перашкоды праціўніку ў прасоўванні і манеўры (гл. Загароды). Па прызначэнні падзяляюцда на процітанк., проціпяхотныя, процідэсангныя, змешаныя, паводле спосабу прывядзен« я ў дзеянне — на кіроўныя і некіроўныя. Устанаўліваюць уручную, з дапамогай сродкаў механізацыі, y тл . сама* лётаў, верталётаў, a таксама ракетамі і арггылерыяй. На Беларусі пасля Вял. Айч. вайны выяўлена і абясшкоджана каля 27 млн. мін і інш. выбуховых рэчываў. У некат. раёнах размініраванне працягваецца. Л і т В а р е н ы ш е в Б.В. Преодоленне ннженерных загражденнй н препятствнй М., 1976. С.У. Чарных. МІННАЯ ВАЙНА. 1) спосаб вядзення баявых дзеянняў з выкарыстаннем заглыбленых зарадаў выбуховага рэчыва (падземных мін) і падкопаў пад крапасныя сцены і мінныя галерэі, каб разбурыць іх. Элементы М.в. выкарыстоўваліся пры аблозе рус. войскамі Казані
(1552), пры абароне Севастопаля (1854— 55), y рус.-яп. 1904—05 і 1-й сусв. войнах. У 2-ю сусв. вайну такгыка М.в. ўжывалася, напр., y баях за Сталінград, партызанамі і падпольшчыкамі Беларусі, якія ўзарвалі больш за 11 тыс. фаш. эшалонаў, каля 1 тыс. складоў з боепрыпасамі і інш. (гл. Партызанскі рух). 2) Сукупнасць баявых дзеянняў флатоў па ўстаноўцы мінных загарод. У 2-й пал. 20 ст. такія дзеянні наз. «мінназагараджальнымі дзеяннямі» ці «процімінным забеспячэннем». 3) У арміях некаторых дзяржаў (напр., ЗША) пад тэрмінам «М.в.» разумееіша выкарыстанне наземных мін, спосабы процідзеяння выкарыстанню мін праціўнікам і пераадсшенне міннаўзрыўных загарод. Тактыка М.в. шырока выкарыстоўваецца ў шэрагу краін пры вядзенні баявых дзеянняў узбр. сіламі і тэрарыстамі. С.У.Чарных. МІННЫ ЗАГАРАДЖАл ЬНІК, 1) баявы карабель, прызначаны для пастаноўкі мінных загарод. Падзяляюцца на надводныя і падводныя. Надводныя бываюць марскія, рачныя, спец. пабудовы і пераабсталяваныя з караблёў, трансп. і дапаможных суднаў. Водазмяшчэнне да 3200 т, скорасць да 20 вузлоў (37 км/гадз). Узбраенне — марскія (рачныя) міны, для самаабароны — зенітна-артыл. зброя. Шырока выкарыстоўваліся ў 1-ю і 2-ю сусв. войны. На Беларусі ў 1940—41 y складзе Пінскай ваеннай флатыліі быў рачны М.з. «Піна» (б. колавы буксірны параход), які ў пач. Вял. Айч. вайны ўдзельнічаў y баях на Дняпроўска-Бугскім канале і Прыпяці. Патануў 28.8.1941. 2) Сродак інж. ўзбраення для хуткай мех. устаноўкі мін y ірунт. Літ.: Ш е р ш о в АП. йсгорня тоенного кораблестроення: С древнейшнх времен до напшх дней. СПб., 1994; Л о к т н о н о в Н.Н. Пннская н Днепровская флотнлнн в Веллкой Огечесгвенной юйне. М., 1958. Р.К.Паўловіч. М ІН 0П (Petromyzones), падклас (атрад) пазваночных кл. кругларотых. 3 сям., 7 родаў, каля 30 відаў. Пашыраны ва ўмераных марскіх і прэсных водах. Прахадныя М. жывуць y моры, на нераст мігрыруюць y рэкі; y жылых ручаёвых М. жыццёвы цыкл адбываецца ў прэснай вадзе. На Беларусі 3 віды: М. рачная (Lampetra fluviatilis), М. ручаёвая еўрапейская (L. ріапегі) — y бас. рэк Зах. Буг, Зах. Дзвіна, Нёман; М. ўкраінская (L. manae, або Eudontomyzon ma nae) — y бас. рэк Дняпро і Нёман. Бел.
3 Міногі: 1 — рачная; 2 — украінская; 3 — ручаёвая.
мясц. назвы: верацёнка, відун, вугрыца, вярцёлка, мянёга і інш. Даўж. да 1 м, маса да 3 кг. Цела вуграладобнае, голае. Шкілет храспсовы. Спінных плаўнікоў 1 або 2. Шчалепных адтулін па 7 з кожнага боку. Вочы развітыя, ёсць цемянное вока, здольнае рэагаваць на святло. Рот лейкападобны, на дне прысмоктвальнага дыска; на языку і дыску рагавыя зубы. Сэрца двуххамернае. Многія віды — эктапаразіты рыб. Угрызаюцца ў цела рыбы, смохчуць кроў, выядаюць мышцы і вантробы. Кормяцца таксама беспазваночнымі, лічьшкі — водарасцямі, дэтрьггам. Пасля нерасту гінуць. 3 ікры вылупляецца пескарыйка, якая праз 3—4 гады ператвараецца ў дарослую М. Ядомыя. Другарадны аб’ект промыслу.
М ІН0ЙЦЫ , народ, які насяляў в-аў Крыт y бронзавым веку. Назва ад імя легендарнага цара Мінаса, прапанавана англ. археолагам А. Эвансам. М. — першыя цывілізаваныя еўрапейцы, якія характарызаваліся высокім узроўнем развіцця прадукцыйных сіл. Як культ. група М. паявіліся каля 2500 да н.э. і, магчыма, уяўлялі сабой сінтэз імігрантаў з Анатсшіі і мясц. неаліг. насельніцтва. Каля 2000 да н.э. на Крыде пачаўся працэс урбанізацыі, раслі гарады, будаваліся палацы (Кнос, Малія і Фест). Пашыраўся заморскі гандаль. Пасля 1450 да н.э. М. трапілі пад кантроль Мікенаў (гл. таксама Крыта-мікенская культура). Тэрмін М. мае строга культурнае эначэнне. MIHÔP (італьян. minore ад лац. minor меншы; таксама moll ад лац. mollis мяre xi), музычны лад, y аснове якога ляжыць малое (мінорнае) трохгучча, a таксама яго ладавая афарбоўка (нахіленне). Mae цёмную афарбоўку гучання, процілеглую афарбоўцы мажору (выяўляецца паняццем мінорнасці), што складае адзін з найб. важных эстэт. хантрастаў y музыцы. Асн. віды М.: натуральны, гарманічны і меладычны. Ускладненне 7-ступеннага гукарада М. звязана з вытворнымі і варыянтнымі тонамі. М. — адна з найб. пашыраных ладавых форм y музыцы 17—20 ст. Яго выяўл. якасці шырока выкарыстоўваюцца ў розных жанрах музыкі. Літ:. М а э е л ь Л. Проблемы класснческой гармоют. М., 1972. Т.СЛяшчэня.
Да арт. Мінск. Плошча Перамогі.
M IHÔP k - г а п а р а д к у м а т р ы ц ы А, дэтэрмінант /fc-ra парадку, які складаецца з элементаў, што стаяць на перасячэнні любых k радкоў i k калонак матрыцы А. M IHÔP Восіп (Іосіф) Саламонавіч (12.11.1861, г. Мінск— 1934), дзеяч рэв. руху, адзін з кіраўнікоў партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (ПСР). 3 сям'і яўр. пісьменніка С.Залкінда (псеўданім Мінор). Вучыўся ў Маскоўскім ун-це, Яраслаўскім юрыд. ліцэі. 3 1884 чл. групы «Народная воля». У 1886 арыштаваны, y ссылцы і на катарзе ва Усх. Сібіры (Якуцк, Чыта). 3 1900 y Вільні. 3 1902 эсэр. У 1902—05 y Жэневе (Швейцарыя). Дэлегат 1-га і 2-га з’ездаў ПСР, распрацаваў агр. праграму партыі. У 1907—08 y Парыжы, y 1909 y выніху правакацыі Е.Ф. Азефа арыштаваны і ў 1910 асуджаны на 10 гадоў катаргі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 вызвалены, з сак. 1917 y Маскве, адзін з рэдакгараў эсэраўскай газ. «Труд», чл. Маск. к-та ПСР, дэлегат 3-га з’езда ПСР, чл. яе ЦК. 3 ліп. 1917 старшыня Маск. гар. думы. Кастр. рэвалюцыю 1917 не прыняў. У вер. 1918 выехаў y Сімбірск, Уфу і Уладзівасток, адкуль пераехаў y Парыж. У эміграцыі працягваў парт. работу, з вер. 1920 чл. рэдакдыі газ. «Воля Росснл». 16.5.1921 разам з А.Ф.Керанскім, МДзАўксенцьевым і інш. падпісаў маніфест правай групы ПСР з заклікам новай інтэрвенцыі супраць Сав. Расіі. Тв.\ Эго было давно...: (Воспомннання солдата революішв). Парнж, 1933. А.М.Карлюкевіч, Э.А.Ліпецкі.
MIHÔPKA, парода курэй яечнага кірунку. Выведзена ў Іспаніі (в-аў Менорка, адсюль назва). Разнавіднасці: чорная (крыху буйнейшая) і белая. Пашыраны М. англ., амер. і ням. тыпаў. Гадуюць пераважна ў міжземнаморскіх краінах, на Беларусі — аматары. Тулава і шыя падоўжаныя, спіна прамая, грудэі шырокія, глыбокія. Галава сярэдніх ламераў, грэбень ліста- (у пеўняў прамастойны) або ружападобны; вушныя мочкі белыя. Махавыя і рулявыя пёры моцна развітыя, y пеўняў коскі доўгія. Ногі высокія. У белых М. дзюба і ногі цялеснага колеру, y чорных —
МІНСК
391
чорнага колеру, апярэнне бліскучае, з зялёным адлівам. Сярэдняя маса пеўняў 3—3,5 кг, курэй 2,5—3 кг. Яйцаноскасць 150— 180 яец за год. Маса яйца 60—65 г.
Мінорка (чорная): 1 — певень; 2 — курыца.
МІНСК, малая планета № 3012. Сярэдні дыяметр 20 км, сярэдняя адлегласць ад Сонца 482,3 млн. км, перыяд абарачэння 5,8 гада. Адкрыта ў 1979 y Крымскай астрафіз. абсерваторыі. Названа ў гонар горада-героя Мінска. Літ.\ К о р о т ц е в О., Д а х л е М. Созвездне памятн: Косм. меморнал героев Вел. Отеч. войны. СПб., 1995.
МІНСК, сталіда Рэспублікі Беларусь, горад рэсп. падпарадкавання, цэнтр Мінскай вобл. і раёна. Паліт., эканам., навук. і культ. цэнтр Беларусі. Вузел чыгунак на Брэст, Маскву, Вільнюс, Гомель, аўтадарог на Оршу, Відебск, Даўгінава, Лагойск, Маладзечна, Ашмяны, Брэст, Слуцк, Гомель, Магілёў і інш. 2 аэрапорты. 1729 тыс. ж. (1999). Тэр. 255,8 км . Падзяляецца на 9 адм. раёнаў: Заводскі, Кастрычніцкі, Ленінскі, Маскоўскі, Партызанскі, Першамайскі, Савецкі, Фрунзенскі, Цэнтральны. М. размешчаны на паўд.-ўсх. схілах Мінскага ўзвышша. Клімат умерана кантьшентальны са значным уплывам атл. марскога паветра (з частымі цыклонамі). Сярэднегадавая т-ра паветра 5,4 °С. Значныя ваганні сярэдняй т-ры па сезонах: ад -7,3 °С y 3-й дэкадзе студз. да 18 °С y 2—3-й дэкадах ліпеня. У сярэд-
Да арт. Мінск. Плошча імя Я.Коласа.
Гомель.Магілёў
ЧГ X LU I
с
5 £a 5- гт
в
ï 9- o
OC <
=ГІ
3 X
зa
S й і £. S. 5 ï5 ï a üQ, is. is a e j n— 5ei 5 іenг !
'o to Homi/ia,1
п о Ж 7$У ' П0Ь\>
111 Ш Г / 0
У
ш
:M /W*
»
т ^ Ж
ю
Ш
^ўмаўЦі
}gj0£3
EHhâcWlfBW "зшняйіа
BHVodj 'этняігід
нім за год выпадае 646 мм ападкаў, з якіх прыкладна */з прыпадае на халодны, 2/з на цёплы перыяд. 12% ападкаў цвёрдьы, 13% — мяшаныя, 75% — вадкія. Праз М. працякае р. Свіслач (прыток р. Бярэзіна), y горадзе прымае прыток — р. Няміга (цячэ ў калектары). Вадасховішчы: Дразды, Крыніца, Чыжоўскае, Камсамольскае возера і інш.; Вілейска-Мінская водная сістэма, Сляпянская водная сістэма. Гісторыя. На думку некат. даследчыкаў (А.М.Ясінскі, Г.В.Штыхаў і інш.), стараж. М. узнік за 16 км на 3 ад Мінскага замка, на беразе .цяпер амаль высахлай р. Менка (адсюль назва горада), дзе захаваўся комплекс археал. помнікаў (каля Гарадзішча Мінскага р-на), a ў канцы 11 ст. перанесены на сучаснае месца. Упершыню М. (летапісны М е н ь с к, М е н е с к) упамінаецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 1067 y сувязі з падзеямі, што адбываліся ў Кіеўскай Русі. У 1065 поладкі князь Усяслаў Брачыславіч напаў на Пскоў, праз год захапіў Ноўгарад, вывез з Сафійскага сабора званы і інш. рэчы, a частку горада спаліў. У адказ кіеўскі вял. кн. Ізяслаў Яраславіч разам з братамі пераяслаўскім кн. Усеваладам і чарнігаўскім кн. Святаславам з’явіліся пад М, які знаходзіўся ў Полацкім княстве. Яго жыхары зачыніліся ва ўмацаванай частцы горада, але Яраславічы захапілі М. да прыходу войска Усяслава. Горад быў разрабаваны, дасельдідтва ўзята ў палон, часткова знішчана. 3 прыходам войска Усяслава на берагах р. Няміга 3 сак. адбылася Нямігская бітва 1067. Войска Усяслава было разбіта, a сам князь вымушаны ўцячы. Ha М. неаднаразова рабілі паходы паўд.-рус. князі, y т.л. кіеўскі кн. Уладзімір Усеваладавіч Манамах, бо полацкія і інш. князі імкнуліся адасобідца ад Кіева. У 2-й пал. 11 ст. М., знаходзячыся пад уладай Полацка, меў сваё веча і гар. апалчэнне. У канды 11 — пач. 12 ст. М. стаў цэнтрам удзельнага Мінскага княства, дзе княжыў Глеб Усяславіч. У сярэдзіне і 2-й пал. 12 ст. мінскія князі сапернічалі з полацкімі і друцкімі за паліт. гегемонію ў Полацкай зямлі. Паліт. ўзвышэнне і зручнае геагр. становішча садзейнічалі эканам. росту М., ператварэнню яго ў 2-й пал. 11— 13 ст. y рамесна-гандл. цэнтр. Абставіны і дакладны час уваходжання Мінскага княства ў ВКЛ не вызначаны. Гэты працэс, верагодна, адбываўся ў 2-й пал. 13 ■ — пач. 14 ст. Пасля Гарадзельскай уніі 1413 М. y складзе Віленскага ваяв., праз 5 гадоў ён перайшоў да вял. кн. ВКЛ Вітаўга. Хроніка Быхаўца паведамляе, што ў час міжкняжадкіх усобіц горад y 1433 быў захоллены Свідрыгайлам. 3 сярэдзіды 15 ст. ў М. лравілі дамесдікі — лрадстаўнікі вял. князя ВКЛ, горад стаў цэнтрам Мінскага павета. У каралеўскай грамаце 1444 М. назвады ў ліку 15 дайб. развітых гарадоў ВКЛ. Разам з гаддлем аснову экадам. жыцця горада складала рамяство (у 15 ст. ў М. наліч-
МІНСК
Да арт. Мінск. Пячатка-пломба з выявай князя Глеба.
Замчышча Мівска. Здымак пач. 20 ст.
393
17 ст. М. стаў буйным цэнтрам рамяства і гандлю. Гар. рамесдікі былі аб’яднаны ў цэхі, лершае ўламінанне лра якія аддосіцца да 1522. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 М. разбурады, частка жыхароў загідула, астатдія пакідулі горад; y Паўн. вайну 1700—21 y маі 1707 ён задяты арміяй Карла XII. У 1710—11 горад леражыў моцдую элідэмію чумы. Пасля такіх слусташэнняў М. адрадзіўся толькі да сярэдзілы 18 ст. У гэты час рамесдікі 50 слецйяльнасцей складалі болыд за лалавіну гар. дасельдіцтва. У 1790-я г. ў М. было 89 крам, традыцыйдымі ў горадзе сталі 2 штогадовыя кірмашы — летні і веснавы, якія лрацягваліся каля 2 тыдняў. У 1775 y М. болыд за 400 двароў, y 1790 — болыд за 40 вуліц і завулкаў, насельдідгва складала амаль 6 тыс. чал. У 1793 М. далучаны да Рас. імперыі і стаў цэтрам Мідскага намеслідгва, з 1796 —
Залаты бранзалет 12 ст. з раскопак замчышча ў Мінску
валася каля 20 рамесдых слецыяльдасцей). У час дападу да М. y 1505 войска крымскага хана Медглі-Гірэя горад слаледы, але замак татары ўзяць де змаглі. Паводле даравальдай граматы вялікага кд. ВКЛ ад 14.3.1499 М. атрымаў самакіраванне ла магдэбургскаму праву. Кіраўдідгва горадам лерайшло да магістрата, y склад якога ўваходзілі 12 раддаў на чале з войтам і 2 бурмістрамі. У пач. 16 ст. ў горадзе склаліся 2 адм. цэнтры: частка жыхароў была ладначалена велікакняжацкаму дамесдіку, які жыў y замку, другая, болылая, падларадкоўвалася ўладзе гар. магістрата. У гэты лерыяд насельлідтва горада де леравышала 3—4 тыс. чал. У сярэдзіне 16 ст. ў М. было 35 вуліц і завулкаў, 300 двароў, каля 2 тыс. ж. Паводле адм. рэформы ВКЛ 1565—66 М. стаў цэдтрам Мінскага ваяводства, y якое ўваходзіла 60 гарадоў і мястэчак. 3 1580-х г. y М. лраз кожлыя 2 гады лраводзіў свае ласяджэнні Трыбунал Вялікага княства Літоўскага. 12.1.1591 горад атрымаў герб: y блакітдым лолі жадочая лостаць ламіж двума анёламі і херувімамі. У 16—
План Мінска. 1797.
цэнтрам Мінскай губерні. 29.12.1796 М. дададзены новы герб: на грудзях двухгаловага рас. арла шчыт з выявай — ла блакітным лолі прасвятая Дзева Марыя ў зіхацедді, абкружаная 6 адёламі. У 1797 y М. 5797 ж., y 1800— 1009 дамоў, з іх 39 муравадых. 3 1793 М. — цэнтр Мінскай праваслаўнай епархіі, з 1798 — Мінскай рымска-каталіцкай епархіі. У вайду 1812 М. 8 ліл. задялі франц. войскі маршала Л.Н.Даву,’27 ліл. тут створада адмідістрадыя Мідскага дэпартамедта, які ладпарадкоўваўся арганізаванаму фрадц. камаддавандем Часоваму ўраду Вялікага княства Літоўскага. 16.11.1812 М. узяты рус. атрадам 3-й арміі П.В.Чычагова. У выніку вайны гораду данесены вял. страты: яго насельніцтва скарацілася з 11 200 чал. y 1811 да 3480 y кадцы 1812. Да сярэдзіды 19 ст.
394
МІНСК
разбураная вайной гаспадарка горада адноўлена. У 1860 y М. было 26 760 ж. Жыхары горада актыўна ўдзельнічалі ў паўстанні 1863—64 (гл. Мінская паўстанцкая арганізацыя 1863, Мінскія паўстанцкія атрады 1863). У 1873 y горадзе пачаў дзейнічаць Мінскі камерцыйны банк. Да канца 19 ст. свае аддзяленні
Гістарычны цэнтр Мінска Вуліца Ракаўская.
Вуліда Захар’еўская. (цяпер праспект Ф.Скарыны) y Мінску. Здымаак пач. 20 ст.
вайскоўцаў і бежанцаў вырасла да 250 тыс. чал. Дзейнічалі Мінскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, Мінская абшчына сясцёр міласэрнасці Чырвонага Крыжа і інш. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 тут створаны Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Гар. міліцыю з 4 сак. 1917 узначаліў М.В.Фрунзе. М. стаў цэнтрам Заходняй вобласці (з чэрв. 1917). Рэвалюцыя садзейнічала ажыўленню бел. над. руху, дзейнасці розных партый. У крас.—ліл. 1917 y М. адбыліся з ’езд беларускіх нацыяналшых арганізацый, Першы з ’езд ваенных і рабочых дэпутатаў армій і т ш у Заходняга фронту, з'езд беларускіх нацыянальных арганізацый і партый. У ліст. 1917 y М. ўтвораны каардынацыйны цэнтр бел. нац.-вызв. руху — Вялікая беларуская рада. Пасля Кастр. ўзбр. паўстання 1917 y Петраградзе ўся ўлада ў М. перайшла 8 ліст. ў рукі Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У канцы снежня ў горадзе праходзіў Усебеларускі з'езд 1917, распушчаны СНК Зах. вобласці і фронту. У сак. 1918 y М. абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка. 3 21.2 да 10.12.1918 горад акупіраваны герм., з 8.8.1919 да 11.7.1920 — польск. войскамі. У канцы 1918 y М. створаны надзвычайныя органы — Мінскі ваенны саeem і Мінскі губернскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт, якія займаліся ўстанаўленнем сав. улады на Міншчыне. 3 утварэннем Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР, 1.1.1919) М. — яе сталіца, y пач. студз. 1919 сюды прыехаў са Смаленска Часовы рабоча-сял. сав. ўрад Беларусі. 2—3.2.1919 y М. адбыўся Першы Усебеларускі з ’езд Саветаў, які прыняў першую Канстытуцыю БССР. 3 17.7.1924 М. — цэнтр Мінскай акругі, з 29.6.1934 — Мінскага прыгараднага р-на, з 15.1.1938 — Мінскага раёна, з 20.2.1938 — Мінскай воб-
тут адкрылі Дзярж., Азоўска-Данскі, Пецярбургска-Азоўскі, Віленскі банкі. У 1897 y М. 90,9 тыс. ж., 140 вуліц і завулкаў, 7476 будынкаў, з іх 2110 мураваныя; дзейнічалі 18 культавых устаноў (цэрквы, касцёлы, сінагогі, мячэць). У 1870—80-я г. ў горадзе дзейнічалі мінскія народніцкія гурткі, арг-цыі «Чорнага перадзелу», «Народнай валі». У сярэдзіне 1880-х г. y М. створаны першыя марксісдкія іурткі. Узніклі Мінская рабочая арганізацыя 1894—97 і с.-д. арг-цыя, адбыліся першыя забастоўкі рабочых чыг. майстэрняў (1895). У 1898 y М. адбыўся Першы з'езд РСДРП, y пач. 1900 на аб’яднаўчым з ’ездзе створана Сацыял- Від на Мінск з Саборнай плошчы. Фота пач. дэмакратыя Каралеўства Польскага і 20 ст. Літвы. Рабочыя і рамеснікі горада актыўна ўдзельнічалі ў рэвалюцыі 1905— 07 (гл. таксама Курлоўскі расстрэл 1905). 3 1911 пачала прадаваць Мінская балотная доследная станцыя. У 1913 y М. 106,7 тыс. ж., 305 вуліц і завулкаў; з 10 300 будынкаў 15% былі мураваныя. У горадзе працавалі 104 ф-кі, з-ды і мануфактуры, на якіх было занята 5,1 тыс. рабочых; y дробнай вытв-сці было занята 7,2 тыс. рамеснікаў. У 1-ю сусв. вайну з кастр. 1915 М. — прыфрантавы горад, y ім размяшчаліся штаб Зах. фронту, інш. франтавыя арг-цыі і ўстановы, Від на вуліду Леніна з боку плошчы Свабоды шпіталі. Насельніцгва горада за кошт ў Мінску. 1930.
ласці. 3 17.9.1938 М. — горад абл. падпарадкавання. У 1929 пушчаны трамвай (у 1940 даўж. ліній 36,7 км), наладжаны рэгулярны аўтобусны рух. Да 1940 y М. 332 дзярж. і каап. прадпрыемствы (23,8 тыс. рабочых), прамысл. прадукцыя ў параўнанні з 1913 вырасла ў 40 разоў. На 17.1.1939 y М. 238,8 тыс. ж., на 17.1.1941 — 270,4 тыс. ж. У лершыя дні Вял. Айч. вайны ў выніку масіраванш налётаў ням. авіядыі ў М. знішчана больш за 20% гар. забудовы, загінулі тысячы жыхароў. У сувязі з буйнымі пралікамі ў кіраўніцгве войскамі Зах. фронту (гл. Мінска абарона 1941) М. 28.6.1941 акуліраваны ням.-фаш. захолнікамі. Ён стаў цэнтрам Генеральнага камісарыята Беларусь. Гітлераўцы ўстанавілі ў горадзе жорсткі акупац. рэжым, стварылі ў М. і наваколлі 9 лагераў смерці з аддзяленнямі і філіяламі, y т.л. Масюкоўшчынскі лагер смерці, Ірасцянецкі лагер смерці, a таксама яўр. гета, y якім знаходзілася больш за 100 тыс. чал. Захопнікі знішчылі ў М. і яго ваколіцах больш за 400 тыс. чал., з іх болыы за 70 тыс. мінчан, горад ператварылі ў руіны. На момант вызвалення ў М. было 80—90 тыс. чал. 3 першых дзён акупацыі жыхары М. разгарнулі барацьбу з ворагам. Дзейнічалі Мінскае патрыятычнае падполле, Мінскія ладп. гаркомы КП(б)Б і ЛКСМБ, гар. падп. райкомы КП(б)Б (Варашылаўскі, Чыгуначны, Сталінскі, Кастрычніцкі, Тэльманаўскі) і ЛКСМБ (Варашылаўскі, Кастрычніцкі, Сталінскі) і інш. Горад вызвалены 3.7.1944 y выніку Мінскай аперацыі 1944. У Мінскім «катле» знішчана бсшьш за 70 тыс. і ўзята ў палон каля 35 тыс. салдат і афіцэраў ворага. 53 вайсковым фарміраванням, якія вызначыліся ў аперадыі, нададзена ганаровае найменне «Мінскіх». 3 14.5.1946 М. — горад рэсп. падпарадкавання. Да сярэдзіны 1950-х г. y асн. пераадолены наступствы вайны. На 1.8.1950 y М. 273,6 тыс. ж., y 1959 — 509,5, y 1970 — 916,6, y 1980 — 1308,6 тыс. ж.; y 1950—70-я г. М. быў 5-м (ласля Масквы, Ленінграда, Кіева і Ташкента) горадам СССР па абсалютным прыросце насельнідтва. У 1953 пушчаны тралейбус. За 1951—58 пабудавана 1248,6 тыс. м2 жылой плошчы, за 1959—65 — 2400 тыс. м . У 1962 уведзены ў дзеянне першы ў рэслубліцы атамны рэакгар, y 1963 пушчана першая электрычка (да ст. Аляхновічы). 3 1968 пачала дзейнічаць Выстаўка дасягаенняў нар. гаспадаркі БССР (гл. Рэспубліканскі выставачны цэнтр). У студз. 1972 М. стаў 11-м горадам СССР з насельнідтвам больш за 1 млн. чал. Пачалося буд-ва Мінскага метрапалітэна (1977). 26.6.1974 Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР М. нададзена ганаровае званне «Горад-герой». У 1989 y М. 1607 тыс. ж. У выніку крызісных з ’яў y эканам. і грамадска-паліт. жыцці, распаду СССР запаволіліся тэмпы прыросту прамысл. прадукцыі, знізіўся ўзровень жыдця гараджан, што вылілася ў Красавіцкія выступленні працоўных 1991. У М. пачалі ўзнікаць т.зв. нефар-
мальныя аб’яднанні, якія выступалі супраць афід. сав. ідэалогіі, за захаванне і развіццё бел. мовы і культуры. Узніклі шматлікія грамадскія арг-цыі, паліт. партыі і рухі, адбываліся мітынгі і дэманстрацыі, скіраваныя супраць палітыкі афіц. улад, пачалі выходзіць 'першыя бел. бесцэнзурныя выданні. У 1991 М. стаў сталіцай суверэннай дзяржавы Рэспублікі Беларусь. 3 1993 y М. размяшчаецца Выканаўчы сакратарыят СНД,
Цэнтральная частка Мінска, разбураная нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў 1941.
Вуліца Няміга ў Мінску. 1948.
з 1994 — рэзідэнцыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. У 1993 y М. адбыўся Першы з ’езд беларусаў свету (2-і — y 1997), y 1994 — 1-я сустрэча бел. моладзі свету. На 1.1.2000 y М. дзейнічаюць кіруючыя органы і прадстаўнінтвы болып як 200 грамадскіх аб’яднанняў і паліт. партый розных кірункаў, 29 канфесій, 117 рэліг. абшчын і інш. Гаспадарка. Здаўна М. быў важным эканам. цэнтрам Беларусі. У 2-й пал. 19 ст. моцны штуршок развідцю горада дала пабудова Маскоўска-Брэсцкай (1869—78) і Лібава-Роменскай (1871— 74) чыгунак, якія перакрыжаваліся ў М. і звязалі яго з цэнтрам Расіі, Полыпчай, Прыбалтыкай і Украінай. Яны ў многім прадвызначылі з ’яўленне шматлікіх выгв-сцей па перапрацоўцы мясц. сыравіны. Рост попьггу на с.-г. прылады, абсталяванне для лесапільных, гарбарных, шкляных, цагельных з-даў абумовіў узнікненне ў М. прадпрыемстваў па іх вытв-сці. Узведзены ў 1883 машынабудаўнічы завод (цяпер Мінскі станкабудаўнічы завод імя C.M.Kipaea), y 1884 гарбарная ф-ка, y 1891 спіртзавод (цяпер дрожджавы камбінат), y 1893 дрожджа-
вінакурны з-д, y 1908 металаапрацоўчы з-д «Гігант» (цяпер Мінскі стапкабудаўнічы завод імя Кастрычніцкай рэвалюцыг) і інш. Пабудаваны вакзалы і дэпо Маскоўска-Брэсцкай і Лібава-Роменскай чыгунак, чыг. майстэрні (1871, гл. Min aci вагонарамонтны завод), помпавая станцыя (1873), водаправод (1874), з ’явіліся тэлефон (1890), конка (1892), электрастанцыя (1894). У 1895 y М. было 36 прадпрыемстваў, працавала 1,4 тыс. рабочых. У дробнай вытв-сці пераважалі рамеснікі (у 1895 — 5 тыс. чал.), якія выраблялі пераважна прадукгы харчавання, адзенне, абутак. У 1890 працавалі 583 гандл. ўстановы з тавараабаротам 3,6 млн. руб. У 1913 y М. дзейнічалі 104 ф-кі, з-ды і мануфакгуры, на якіх было занята 5,1 тыс. рабочых, y дробнай вытв-сці — 7,2 тыс. рамеснікаў; працавалі 1333 гандл. прадпрыемствы. М. значна пацярпеў y час 1-й сусв. і грамадз. войнаў. Узровень 1913 y галіне прам-сці дасятуты ў 1925—26. У 1920-я г. пачалі выпускаць прадукцьпо з-ды станкабуд. «Энергія», маш.-буд. «Метал», чыгуналідейны, y 1930-я г. — ф-кі швейная «Кастрычнік» і кандытарская «Камунарка», з-ды электраматорны, азбестабетонны і кяінкер-
мінск
395
1999 y ім дзейнічала бальш за 300 буйных і сярэдніх прадпрыемстваў. У М. сканцэнтраваны ўвесь рэсп. выпуск трактароў, матацыюіаў, веласіпедаў, халадзільнікаў, радыёпрыёмнікаў, наручных гадзіннікаў, значная частка выпуску грузавых аўгамабіляў, станкоў і аўтам. ліній, ЭВМ, прылад і інш. відаў прамысл. прадукдыі. Развіта таксама вытв-сць шарсцяных тканін, абутку, швейных вырабаў, харч. тавараў. У галіновай структуры прамысл. прадукцыі (1997) машынабудаванне і металаапрадоўка складаюць 54,5%, элекграэнергетыка — 14,7%, харч. прам-сць — 10,7%, лёгкая прам-сць — 6,6%, прам-сць буд. матэрыялаў — 4,5%, хім. і дрэваапр. — па 2,6%. Найб. прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі: Беларускае вытворчае аб’яднанне радыётэхнікі, вытв. аб’яднанне «Гарызонт», Мінскі авіярамонтны завод, Мінскі аўтамабільны завод, Мінскі гадзіннікавы завод, Мінскі доследны завод «Эталон», Мінскі завод аўтаматычных ліній, Мінскае вытворчае аб’яднанне вылічальнай тэхнікі, Мінскі завод колавых цяга-
Панарама Мівска. 3 гравюры 19 сг.
ны; электрастанцыя магутнасцю 6,4 тыс. кВт і інш. У Вял. Айч. вайну эканоміка горада была разбурана, ням.фаш. захопнікі знішчылі 313 прадпрыемстваў. У 1945 y М. выраблялася 24,4% даваен. аб’ёму прамысл. прадукцыі. У 1946—50 уведзены ў дзеянне шэраг новых прадпрыемстваў, y тл . Мінскія трактарны, аўтамаб., мотавеласіпедны і гіпсавы з-ды, тонкасуконны камбінат. У 1950 y М. дзейнічала 500 прадпрыемстваў; аб’ём валавой прамысл. прадукцыі на 95% перавысіў даваен. ўзровень. У 1950—70-я г. ўведзены ў дзеянне з-ды падшыпнікавы (1951), гадзіннікавы (1955), халадзільнікаў (1959), маторны, радыёзавод, запасных трактарных дэталей, аўтам. ліній, электрамех., выліч. машын, камбінаты камвольны (1955), паліграфічны (1956). Крызісныя з ’явы ў эканам. жыцці 1990-х г., дапоўненыя наступствамі катастрофы на Чарнобыльскай АЭС y 1986, моцна адбіліся і на М. Знізіўся выпуск прамысл. прадукцыі, парушыліся сувязі з многімі прадпрыемствамі па-за межамі Беларусі. Але М. застаецца найбуйнейшым прамысл. цэнтрам рэспублікі. На пач.
чоў, Мінскі трактарны завод, Мінскі завод «Ударнік», Мінскі завод халадзільнікаў, Мінскі завод шасцерняў, Мінскі інструментальны завод, Мінскі матацыклетны і веласіпедны завод, Мінскі маторны завод, Мінскі падшыпнікавы завод, станкабудаўнічыя заводы і інш. Электрычную і цеплавую энергію М. пастаўляюць Мінскія ЦЭЦ. Электраэнергія дадаткова паступае ад інш. электрастанцый рэспублікі па Беларускай энергетычнай сістэме. Гал. прадпрыемствы харч. і харчасмакавай прам-сці: камбінат хлебапрадуктаў, хлебазаводы, Мінская кандытарская фабрыка «Камунарка», Мінскі гарадскі малочны завод № 2, Мінскі завод безалкагольных напіткаў, піўзаводы і інш., Мінскі завод шампанскіх він, Мінскі вінна-гарэлачны завод *Крышталь», Мінскі мясакамбінат, Min em мясаперапрацоўчы завод. Лёпсая прам-сць прадстаўлена вытв. аб’яднаннем «Мілавіца», Мінскай скургалантарэйнай фабрыкай, Мінскай трыкатажнай фабрыкай, Мінскай фабрыкай мастацкіх вырабаў «Мастра», Мінскім абугковым аб’яднаннем «Прамень», Мінскім вытворчым гарбарным аб'ядпан-
396
мінск
нем, Мінскім камвольным камбінатам, Мінскім тонкасуконным камбінатам і інш. У М. працуюць прадпрыемствы буд., паліграф., хім., фармацэўтычнай, мэблевай і інш. галін прам-сці. Архітэктура і горадабудаўніцтва. Стараж. цэнтр М. — дзядзінец узнік на правым беразе р. Свіслач, пры ўпадзенні ў яе р. Няміга (раён сучаснай пл. 8 Сакавіка і Машэрава праспекта), дзе ў 2-й пал. 11 ст. пабудаваны Мінскі замак. На яго тэр. ў пач. 12 ст. (паводде інш. звестак, y канцы 11 ст.) пачалі будаваць Мінскую замкавую царкву. У 12—13 ст. на Пд, ПдЗ, ПдУ ад замка сфарміраваўся рамесны пасад з гандл. плошчай Нізкі, або Стары Рынак, вуліцы якога, вымашчаныя драўляным насцілам, шчыльна забудоўваліся зрубнымі дамамі (з 16 ст. Ніжні горад). Да плошчы сыходзіліся асн. знешнія гандл. шляхі; з 3 падыходзіў гасцінец з Ракава і Койданава, з Пд — з Лошыцы, на У цераз мост на р. Свіслач сыходзіліся дарогі з Вільні, Полацка, Лагойска, Барысава, Смаленска. Гал. вуліца Ніжняга горада — Нямігская, або Няміга (самая стараж. вуліца М., 12 ст.) — ішла ўздоўж р. Няміга, з ПнЗ падыходзіла да Нізкага рынку і далей да моста цераз Свіслач. У гэты час узніклі пасады на левым беразе Свіслачы каля Траецкай гары і на ПнЗ ад замчышча Пятніцкі канец (сучасны раён на 3 ад праспекга Машэрава, некалі тут была Пятніцкая царква; з 16 ст. наз. Татарская слабада, бо была заселена крымскімі татарамі, узятымі ў палон y 1506 пад Клецкам). У 16 ст. ў асноўным сфарміравалася забудова Мінскага Траецкага прадмесця і Ракаўскага прадмесця, узнік новы, Верхні горад з гандл. цэнтрам — Высокі рынак (сучасная пл. Свабоды) з 2-павярховай драўлянай ратушай, культавымі і жылымі будынкамі. У Верхнім горадзе асн. вуліды сыходзіліся на Высокім рынку (гл. ў арг. Мінскі Верхні горад). Пажары 1547, 1552, 1569 знішчылі амаль усе драўляныя гар. будынкі, на іх месцы ўзніклі мураваныя пабудовы. Замак канчаткова страціў сваё значэнне як адм. і планіровачны цэнтр М. Новым цэнтрам сталі гшошчы Ныкага і Высокага рынкаў. На Высокім рынку фарміраваўся рэнесансна-барочны ансамбль найб. значных культавых будынкаў: Мінскі касцёл і кляштар дамініканцаў, Мінская царква Святога Духа і базыльянскія манастыры, Мінскі Святадухаўскі манастыр базыльянак, Мінскі касцёл і кляштар бернардзінак. Канчаткова ён сфарміраваўся да сярэдзіны 18 ст. пасля ўзвядзення на зах. баку плошчы будынкаў Мінскага езуіцкага калегіума. У 2-й пал. 17 ст. на Зборавай вул. (сучасная Інтэрнацыянальная) на месцы драўлянага кляштара 1633 пабудаваны мураваны Мінскі кляштар бенедыкцінак, на рагу вуліды Францысканскай (сучасная Леніна) — будынкі Мінскага кляштара францысканцаў. У раёне вул. Ракаўскай y пач. 17 ст. правасл. брацтвам засн. Мінская
Петрапаўлаўская царква. У 1630 на Траецкай гары пры драўлянай Троіцкай царкве (вядома з 15 ст.) узведзены драўляны Троіцкі манастыр базыльянак. У 18 ст. тут пабудаваны кляпггары з касцёламі бенедыкцінцаў (1700), баніфратараў, Мінскі касцёл і кляштар кармелітаў (абодва 1703), марыявітак (1771, усе не захаваліся). У 1799—1800 на месцы драўлянага Троіцкага манастыра базыльянак пабудаваны мураваны (гл. Мінскі Троіцкі манастыр базыльянак).-У 1-й пал. 17 ст. на месцы драўлянай узведзена мураваная Мінская ратуша. У 18 ст. ў раёне Высокага рынку і навакольных вуліц узніклі мураваныя будынкі ў стылі класідызму, y т.л. будынак Мінскага гасцінага двара. У 1797— 1800 складзены 1-ы план горада (губ. арх. Ф.Крамер). У 1800, 1809, 1817, 1858 ‘распрацаваны рэгулярныя планы забудовы горада, паводле якіх вяліся забудова і ўларадкаванне тэр. М. Узнікла новая вуліца — Захар'еўская (назва ад
пастаўлены мураваныя будынкі духоўнай семінарыі (перабудаваны ў 1950— 53 пад Сувораўскае ваен. вучылішча, вул. М.Багдановіча), жаночага епархіяльнага вучылішча. У 19 ст. вялася забудова Мінскага Новага месца (цяпер раён Кастрычнідкай пл.). У вёсках, што прылягалі да М., ствараліся сядзібнапаркавыя комплексы, y тл . Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс, y прыгарадзе М. Вял. Сляпянка — сядзіба Ваньковічаў (гл. ў арт. Мінскія сядзібы Ваньковічаў). У 2-й пал. 19 ст. на арх.-планіровачную структуру горада ўплывалі пракладка чыгункі і ўзнікненне новых прамысл. прадпрыемстваў. У паўд.-зах. ч. горада пракладзены 2 чыг. лініі з вакзаламі: Маскоўска-Брэсцкая (1871) з Брэсцкім вакзалам (цяпер Мінск-Таварны) і Лібава-Роменская (1873) з Віленскім вакзалам [цяпер пасаж. станцыя Мінск, напачатку драўляная, з 1890 мураваная, разбурана ў Вял. Айч. вайну, адноўлена ў 1946, вядзецда (2000) рэ-
Да арт. Мінск. Будынкі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.
імя першага цывільнага губернатара Захарыя Карнеева; сучасны Скарыны праспект). Пасля пажару 1835 цэнтр горада забудоўваўся мураванымі 2- і 3-павярховымі дамамі. Да сярэдзіны 19 ст. тэр. М. вырасла больш як y 2 разы ў параўнанні з 18 ст., чвэрць будынкаў былі мураваныя, забрукаваны 22 вуліцы. Забудова развівалася ў паўн.-ўсх. напрамку ўздоўж асн. трансп. магістралей: Віленскага, Лагойскага і Барысаўскага трактаў. На ўскраінах горада (Камароўка, Ляхаўка, Кальварыя, Старажоўка, Серабранка) захоўвалася драўляная жылая забудова і нерэгулярная планіроўка. У 19 ст. ансамбль Саборнай пл. (да 1860 Высокага рынку) фарміравалі дом губернатара, кафедральны касцёл, будынак дзярж. устаноў, дваранская школа, Мінскага тэатра будынак, Петрапаўлаўскі кафедральны сабор (да 1795 Святадухаўская царква базыльянскага манастыра, перабудавана ў псеўдарус. стылі). У Ніжнім горадзе засталася радыяльна-веерная планіровачная струкгура, што склалася іістарычна. Зарэчная ч. (б. Траецкае прадмесце) значна пашырылася ў паўн. напрамку. На прамавугольнай y плане Троіцкай пл.
канструкцыя]. Вакол Віленскага вакзала склалася новая сетка вулід, якія падыходзілі да Прывакзальнай плошчы. За чыг. лініяй на 3 і Пд узніклі новыя жылыя раёны (Залінейны, Грушаўскі, Ляхаўскі). У канцы 19 — пач. 20 ст. вял. тэмпамі развівалася прамысл. буд-ва. Асн. прадпрыёмствы размяшчаліся ў раёне Ляхаўкі, каля лініі чыгункі і р. Свіслач (цяпер вул. Кастрьгчніцкая). У архітэктуры М. 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. панавалі неаготыка, рэтраспекгыўны стыль, неабарока, неакласіцызм і інш. Да помнікаў неаготыкі належаць Мінскі касцёл Сымона і Алены, Мінскі кальварыйскі касцёл і брама, Мінскі Пішчалаўскі замак, Мінскі Троіцкі Залатагорскі касцёл. 3 рысамі неакласіцызму ўзведзены будынак аддзялення Дзярж. банка Расіі (цяпер y ім Нацыянальны музей гісторыі і кулыпуры Беларусі), з рысамі эклектыкі — Мінскай жаночай гімназіі будынак, Мінская царква Аляксандра Неўскага, y стылі мадэрн — гасцініца «Еўропа» (1906—09, не захавалася), будынак царк.-археал. музея (цяпер Дом работнікаў мастацтваў), дом Кастравідкай (на 1-м паверсе Упраўленне Лібава-Роменскай чыгункі; 1910, арх.
О.Краснапольскі). У 1920—30-я г. адначасова з прамысл. прадпрыемствамі будавалі жылыя пасёлкі: Беларуская слабада (раён Ляхаўкі), Камінтэрн, Грушаўскі, кварталы па вул. Брылёўскай. У 1926—27 складзена схема шіаніроўкі М. (арх. У.Сямёнаў, Н.Палякоў). Значна змянілі аблічча горада шматпавярховыя жылыя дамы па вулідах Валадарскага і Кірава (інж. Г.Кавокін), К.Маркса (арх. С.Гейдукевіч), Маскоўскай (арх. А.П.Воінаў, К.Гіляраў, А.Крылоў). Сярод буйных грамадскіх збудаванняў y стылі канструкгывізму: Дзяржбанк па вул. Савецкай (арх. Г.Гольц, М.Паруснікаў), клуб харчавікоў (абодва 1927— 29, не захаваліся), Дом друку (1935), Мінскай гідраметэаралагічнай абсерваторыі будынак. Пачалі будаваць арх. комллексы — універсітэцкі гарадок (арх. І.Запарожац, ГЛаўроў), клінічны гарадок (абодва 1928—31 арх. Лаўроў; сучасная 1-я гар. бальніца). У 1931 y раёне парку Чэлюскінцаў пабудаваны
Да арт. Мінск. Забудова праспекта Скарыны.
комплекс 1-й Усебел. с.-г. і прамысл. выстаўкі (арх. І.Валадзько, Воінаў, М.Гіляраў, Крылоў, А.Дзянісаў, Лаўроў і інш.). На аснове генплана рэканструкцыі і развіцця М. 1932—36 (зацверджаны ў 1938, карэкціроўка ў 1939—41, ін-т «Белдзяржпраект») ствараліся праекгы асобных горадабудаўнічых вузлоў: плошчаў Леніна (цяпер Незалежнасці плошча), Свабоды, Круглай (цяпер Перамогі плошча з Манументам Перамогі), Парыжскай камуны, Прывакзальнай і інш. У 1939 пачалі ўзводзіць Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі будынкі. Да 1941 y М. пабудаваны: Дом урада Рэспублікі Беларусь, Бібліятэка нацыянальная Беларусі, будынкі Бел. політэхн. ін-та (цяпер Беларуская політэхнічная акадэмія; абодва 1932, арх. Лаўроў), Дзярж. т-ра оперы і балета (1934—38, арх. ІЛангбард), Дома афіцэраў, Мінскі жшы дом спецыялістаў, фабрыка-кухня (1936), гасцініца «Беларусь» (1938, з 1987 «Свіслач»), гал. корпус Бел. ін-та фіз. культуры (цяпер Акадэмія фіз. выхавання і спорту; 1939, арх. Воінаў, А.Брэгман), створана Камсамольскае возера. У канцы 1930-х г. горад развіваўся ў паўн.-ўсх. напрамку ўздоўж Лагойскага (цяпер вул. Я.Коласа) і Барысаўскага (цяпер праспекг Скарыны) трактаў. У Вял. Айч. вайну цэнтр амаль далкам зруйнаваны. У 1944 распрацаваны «Эскіз-ідэя
планіроўкі Мінска» (арх. А.Шчусеў, Сямёнаў, А.Мардвінаў, М.Колі, Б.Рубаненка, Ланібард, Н.Трахтэнберг), які стаў асновай генплана аднаўлення і развіцця М. (1946, ін-т «Мінскпраект», арх. МАндросаў, Трахтэнберг, інж. К.Іванаў, РАбразцова, В.Талмачоў, пры кансультацыі Сямёнава, Палякова). У 1951—52 і 1958 план скарэкціраваны і ўдасканалены. У пасляваен. буд-ве пашыраны стварэнне арх. ансамбляў, цэласная здбудова вулід, плошчаў, кварталаў. Створаны адзін з лепшых ансамбляў праспекта Скарыны з плошчамі Незалежнасці, Кастрычніцкай, Перамогі, Я.Коласа і зялёнымі масівамі ўздоўж р. Свіслач. Найб. значныя збудаванні: Мінскі галоўны паштамт, М нскі гарадскі універмаг, Палац культуры Белсаўпрофа (цяпер Рэспубліканскі палац культуры прафсаюзаў), Мінскі цырк, стадыён «Дынама», адм. будынак на рагу Вул. Камсамольскай 1 праспекта Скарыны. Выкарыстанне індустр. метадаў буд-ва
мінск______________ 397
нены зоны жыллёвага і прамысл. буд-ва. Пачалася забудова буйных масіваў — жылых раёнаў Усход, Зялёны Луг, Серабранка, Чыжоўка). Створаны серыі тыпавых праекгаў і буд-ва паводле іх аб’екгаў сац.-быт. і культ. прызначэння. Асн. тып забудовы — 5-павярховы жылы дом, з 1966 распрацоўваліся серыйныя праекты 9-павярховых дамоў. Паводле індьшід. праектаў пабудаваны кінатэатры «Піянер» (1965, арх. Г.Заборскі), «Партызан» (1967, арх. Ю.Шпіг) і інш. Паводле карэкціроўкі генплана 1965 (1971—73, арх. Я.Дзятлаў, Заслаўскі, Трахгэнберг, Ю.Патапаў, Гафо, Г.Фадзеева, Л.Есьман, ЭАфанасьева, В.Шыльнікоўская, Р.Заікін, інж. Л.Кантаровіч, АСтазаева, Ю.Айзенпггат, Дз.Краўцоў, В.Вараксін) распрацаваны перспектывы развіцця М. і прыгараднай зоны да 2000 года. Паралельна з карэктурай генплана распрацаваны і зацверджаны праект дэталёвай планіроўкі цэнтра (1969—74, арх. Дзятлаў, Ю.Градаў, ЛЛевін, Г.Горына, В.Сярогіна, І.Кароль, Брэгман, НЛяцко, Афанасьева, інж. Краўцоў, З.Тсшсцікава), эсюз забудовы водна-зялёнага дыяметра. У 1970-я г. ішло акгыўнае буд-ва на найб. перспектыўных напрамках развіцця горада: паўд. (уздоўж Слуцкай шашы), паўн.-зах. (уздоўж праспекта Газеты «Правда»), зах. (уэдоўж вул. Прытыцкага). 3 1972 будуюцца мікрараёны Сярова 1 (арх. У.Крывашэеў, У.Данілаў, К.Сакалова, А.Сабалеўскі), Сярова 2 Да арт. Мінск. Кандэргаая зала «Мінск*. (арх. Горына, Афанасьева, І.Жураўлёў, A. Навумаў, Сярова 3 (арх. Крывашэеў, дало магчымасць забудоўваць жылыя B. Нефдах), якія вылучаюцда выкарыскомплексы вял. масівамі — мікрараёна- таннем маляўнічага рэльефу і арыгімі. У 1965 зацверджаны 2-і пасляваен. нальнай колеравай гамай. 3 1976 забугенплан М. (арх. Л.Гафо, Я.Заслаўскі, доўваюцца жылыя раёны Масюкоўшчына (арх. БЛарчанка, ВЛатышаў і АНаканечны, ІЛюблінскі, М.Кудзінаў, інш.), Паўднёвы Захад. Ствараюіша анТрахтэнберг), y ім вызначаны і ўдаклад- самблі грамадска-дзелавых комплексаў і жылых раёнаў на асн. радыяльных напрамках: вуліцах Няміга, М.Багдановіча, Я.Коласа, Прытыцкага, праспектах Машэрава і Партызанскім. У 1960—70-я г. ўзведзены Мінскі палац спорту, Палац культуры і спорту чыгуначнікаў (арх. ЛАнікіна), кінатэатр «Кастрычнік» (арх. В.Малышаў), гал. корпўс БДУ (арх. М.Бакланаў, АДухан), Дом літаратара, Водна-спартыўны камбінат. Ін-т тэхн. юбернетыкі Нац. АН (арх. Ю.Грыгор’еў, АБеразоўскі), гал. корпус Беларускага эканамічнага універсітэта, будынак ін-та «Мінскпраект» (арх. П.Кракалёў, Л.Пагарэлаў), Палац мастацтваў (цяпер рэсп. Мастацкая acmepan), гасцініца «Турыст» (арх. Пагарэлаў). Арх. аблічча М. ўзбагацілі прамысл. аб’екгы, y т л . з-ды: гадзіннікавы «Прамень», халадзільнікаў. Арыгінальна вырашаны адм.-грамадскія будынкі, узведзеныя ў 1970—80-я г. на праспекце Машэрава, карпусы мед. ін-та на праспекце Газеты «Правда» (арх. Ю.Бічан, Э.Гальдштэйн), гал. корпус арх. і буд. факультэтаў БПА (арх. І.Есьман, ВАніДа арт Мінск. Панарама плошчы Перамогі.
398
МІНСК
кін), крыты рынак «Камароўскі» (арх. В.Аладаў, А.Жалдакоў, Крывашэеў, М.Ткачук), Мінскі аўтавакзал «Усходні», канцэртная зала «Мінск» (да 1991 Дом паліт. асветы; 1987, арх. Пагаралаў, Ю.Кустоў, Л.Кустова, А.Чадовіч), кінатэатр «Масква», т-р музкамедыі (арх. А.Ткачук, У.Тарноўскі), гасцініцы «Кастрычніцкая», «Планета». У 1984 здадзена ў эксплуатацыю 1-я чарга 1-й лініі Мінскага метрапалітэна. Выразным сілуэтам вызначаецца арх.-скульпт. комплекс «Мінск — горад-герой». Водна-зялёны дыяметр дапаўняюць дэкар. вадаёмы, каналы, набярэжныя, каскады Сляпянскай воднай сістэмы (гл. Сляпянскае водна-паркавае паўкальцо). У 1980 пачаліся рэстаўрацыйныя работы ў квартале б. Траецкага прадмесця. У 1982 y ін-це «Мінскпраект» (арх. Ю.Пурэцкі, І.Кароль, Ю.Грыгор’еў, Я.Ліневіч, Дзятлаў, Г.Белікаў, Гафо, Л.Есьман і інш.) завершаны новы генплан М., які прадугледжваў развідцё горада да 2000 года. У ім закладзены прынцыпы арх.-планіровачнай арганізацыі тэр. горада (планіровачныя зоны — планіровачныя раёны — жылыя і прамысл. раёны), якія вызначылі ступеньчатую сістэму арганізацыі культ.-быт. абслугоўвання насельніцгва; прадугледжана стварэнне цэласнай і непарыўнай сістэмы азелянення горада і прыгарадаў, дзе аснову планіровачна-ландшафтнай структуры ўтвараюць водна-зялёны дыяметр, 7 зялёных кліноў і 2 водна-зялёныя паўколы на аснове Сляпянскай і Лошыцкай водных сістэм; планавалася буд-ва новых і рэканструкцыя існуючых магістралей. Радыяльна-кальцавая сістэма вулічна-дарожнай сеткі па-за межамі
Панарама Мінска.
Да арт. Мімск. Помнж Ефрасінні Полацкай. 1999. Скульптар І.Голубеў.
2-га кальца пераўтвараецца ў лінейнапрамавугольную і дапаўняецца хордавымі напрамкамі магістралей бесперапыннага руху і скарасных дарог для выключэння з цэнтр. ч. горада транзітнага руху. Паралельна з генгаіанам 1982 y ін-це «Мінскпраект» распрацаваны новы варыянт праекга дэталёвай планіроўкі цэнтра М. (1978—84; арх. Белікаў, Грыгор’еў, Ліневіч, М.Гардзеенка, Дзятлаў, Пурэцкі, У.Часноў, І.Кароль,
Ш.Хасьянаў, Л.Есьман, В.Гутман, У.Куртанідзе, А.Кочашава, І.Пілатовіч, інж. М.Сакалоўскі, Стазаева), які прадугледжваў буд-ва шэрагу буйных жылых і грамадскіх будынкаў, y т.л. 16-павярховых жылых дамоў па вул. В.Харужай (1983, арх. У.Пушкін), Палаца моладзі і школьнікаў на Камсамольскім воз. (1986, арх. В.Бялянкін, Т.Розава, Л.Селівончык, І.Новік, В.Чарназёмаў), гасцініды «Беларусь», павільёна міжнар. выставак (цяпер Нацыянальны выставачны цэнтр «БелЭкспа»). Найб. значныя паводле аб’ёму жыллёвага буд-ва жылыя раёны Малінаўка, Сухарава, Кунцаўшчына, Захад 2. 3 сярэдзіны 1980-х г. забудоўваюцца жылыя раёны Вяснянка, Уручча, Чырвоны Бор. Новыя тыпы грамадскіх будынкаў (банкі, офісы і інш.), жылля (катэджы, шматпавярховыя і малапавярховыя цагляныя дамы), культавых збудаванняў (цэрквы, малельныя дамы) распрадоўваюдца персанальнымі творчымі майстэрнямі (з 1989). У 1997 для вырашэння пытанняў горадабуд. палітыкі створаны галаўны ін-т «Мінскграда». Пабудовы паводле індывід. праектаў з’яўляюцца пераважна ў кварталах, якія рэканструююцца ці на свабодных тэрыторыях забудаваных раёнаў (буд-ва катэджаў y раёнах Сляпянкі, Цны, Малінаўкі і інш.). Завяршаецца буд-ва Палаца Рэспублікі на Кастрычніцкай пл. (2000). У 1990-я г. ўзведзены: Міжнар. адукацыйны цэнтр па праспекце Газеты «Правда» (арх. А.Вараб’ёў, ням. арх. Дз.Піршке), адм. будынак з комплексам культ.-быт. абслугоўвання (рэстаран, сауна, тэнісныя корты і інш.) бел.-аўстр. кампаніі «Лукойл— Беларусь» па вул. Няміга, Мінскі аўтавакзал «Маскоўскі», Мінскі лядовы палац спорту, жыллёвы комплекс для бел. спартсменаў па вул. Радужнай y раёне Вяснянкі і інш. Паводле «Плана размяшчэння правасл. храмаў на тэр. Мінска» (творчая майстэрня Пурэцкага, арх. Л.Есьман, З.Забароўская) будуюцца храмавы комплекс памяці ахвяр Чарнобыльскай катастрофы па вул. Прытыцкага, храм-помнік y гонар Усіх Святых і памяці бязвінна забітых y мікрараёне Усход па вул. Каліноўскага, царква пры Доме міласэрнасці па Старабарысаўскім тракце (абодва арх. Пагарэлаў), мемар. храм-помнік y на Востраве мужнасці і смутку ў Траецкім прадмесці «Сынам Айчыны, -што загінулі за яе межамі» (1996, аўтары М.Каралёў, Т.КаралёваПаўлава, ВЛапцэвіч, Г.Паўлава, А.Паўлаў, Д.Хамякоў) і інш. У ін-це «Мінскграда» распрацаваны План функцыян. выкарыстання тэр. М. з рэжымамі развідця і забудовы (1996, кіраўнік А.Калантай). Помнікі: Я.Купалу ў парку яго імя (1972, скулыгг. А.Анікейчык, Л.Гумілеўскі, А.Заспіцкі, арх. Ю.Градаў, ЛЛевін), Я.Коласу на пл. яго імя (1972, скулытг. ЗАзгур, арх. Г.Заборскі, Градаў, Левін), М.Багдановічу ў скверы на пл. Парыжскай Камуны перад т-рам оперы і балета (1981, скульпт. С.Вакар, арх. Ю.Казакоў, Л.Маскалевіч), М.Горкаму ў пар-
ку яго імя (1981, скулытг. Заспідкі, І.Міско, М.Рыжанкоў, арх. АТрафімчук), Я.Драздовічу ў Траецкім прадмесці (1993, скульпт. І.Голубеў), Ефрасінні Полацкай y двары БДУ (скулыгт. І.Голубеў, арх. В.Ягадніцкі), А.С.ІІушкіну на набярэжнай р. Свіслач па праспекце Машэрава (абодва 1999, скулыгг. Ю.Арэхаў, арх. Ю.Грыгор’еў, А.Чадовіч), вучоным Я.Б.Зяльдовічу перад будынкам Ін-та тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі (скульпт. Л.Крэмнева), С.І.Вавілаву на тэр. з-да імя Вавілава (абодва 1978, скульпт. У.Булыга, арх. Казакоў); надмагільныя помнікі на Вайсковых могілках — Я.Купалу (1970, скульпт. У.Ананька, М.Якавенка), Я.Коласу (1971, скулыгг. Анікейчык, Заспіцкі), на могілках па Маскоўскай шашы — М.М.Чуркіну (1971, скульпт. Г.Мурамцаў), П.Глебку (1974, скулыгг. Азгур), С.В.Прытыцкаму (1975, скулытг. Анікейчык, арх. Левін, Градаў), П.М.Машэраву (1984, скульпт. Адікейчык, арх. Градаў, Левін), В.Тураву (1999, скулытг. Якавенка) і інш. Асвета. Першыя школы ў М. ствараліся пры цэрквах і манастырах. У 16— 17 ст. пэўную рсшю ў развіхвді асветы адыгралі брацкія школы. У 1592 адкрыта шксша пры саборнай царкве, дзе выкладаліся бел. і грэч. мовы. 3 1613 дзейнічала школа пры Петрапаўлаўскім брацкім манастыры, y якой манахі выкладалі бел., грэч., лац. мовы, матэматыку, астраномію, музыку і інш. У 17 ст. пачатковая і сярэдняя адукацыя канцэнтравалася ў розных каталіцкіх ордэнах. 3 1617 пры Кузьмадзям’янаўскім уніяцкім манастыры існавала школа, y якой вывучаліся бел., грэч., лац., царк.-слав., польск. мовы і інш. У 1727 засн. школа пры кляштары дамініканцаў, y 1771 — пры кляштары марыявітак, дзе выкладалі агульналрыдятыя на той час прадметы, a таксама арыфметыку і дамаводства. У 1714—1773 y М. існаваў езуіцкі калегіум — прывілеяваная школа ддя дзядей шляхты, дзе выкладаліся мовы, рыторыка, паэзія, тэалогія, этыка, логіка, матэматыка, фізіка і інш. У 1773 y сувязі з ліквідацыяй ордэна езуігаў і рэформай асветы ў Рэчы Паспалітай школы перададзены Адукацыйнай камісіі. У 1803 замест Мінскай губ. школы створана Мінская мужчынская гімназія. Да сярэдзіны 19 ст. ў М. працавалі: 4-класнае гар. вучылішча (з 1819), 2-класная прыходская шксша, правасл. (гл. Мінская вышэйшая духоўная семінарыя) і каталіцкая духоўныя семінарыі, духоўнае мужчынскае вучылішча (з 1834). У 1867 адкрыта духоўнае жаночае вучылішча, y 1868 — прыватны жаночы пансіён. У 1880 засн. Мінскае рэальнае вучылішча, y 1896 — вучылішча рамесных вучняў. У 1897 y 32 пач. і сярэдніх навуч. установах М. 4,1 тыс. навучэнцаў. У 1899 створаны Мінская жаночая гімназія і Мінская жаночая марыінская гімназія. 3 1904 адкрыта яшчэ 8 прыватных гімназій. У 1901 засн. Мінскае мужчынскае камерцыйнае вучылішча. 3 1907 працавалі Мінскае музычнае вучылішча, Мінская
МІНСК
Да арт. Мінск Жылы дом па вуліцы Варва-
шэні.
Да арт. Мінск. Жыллёвы комплекс для беларускіх спаргсменаў.
зубаўрачэбная школа, з 1908 — Мінская фельчарска-акушэрская школа. У 1834— 1918 дзейнічалі 22 вучылішчы, y тл . 2 прыватныя і вучылішча для сляпых. У 1913/14 навуч. г. ў 62 навуч. установах М., y т л . гімназіях, вучылася каля 12,5 тыс. чалавек. У 1914 пачаў працаваць Мінскі настаўніцкі інстытут (гл. Мінскі беларускі педагагічны інстытут, Мінскі інстытут народнай адукацыі). Ддя зіуртавання нацыянальна-свядомых настаўнікаў і дзеячаў нар. адукацыі, якія лічылі неабходным стварэнне беларускамоўных школ, вядзенне выкладання на бел. мове ў ВНУ y 1917 створаны Беларускі вучыцельскі хаўрус, y 1919 — Беларуская школьная рада Меншчыны і Цэнтральная беларуская школьная рада. У 1919—20 прадавала Мінская беларуская гімназія. У 1921 засн. Беларускі дзяржаўны універсітэт — найбуйнейшая ВНУ Бела-
Да арт. Мінск. Храмавы комплекс памяці axsap Чарнобыльскай катастрофы па вуліцы Прытыцкага.
399
русі, адкрыты буд. тэхнікум (гл. Мінскі архітэктурна-будаўнічы тэхнікум), бел. ледтэхнікум (гл. Беларускія педагагічныя тэхнікумы). У 1922 засн. Інстытут беларускай культуры — першая на Беларусі вышэйшая шматгаліновая н.-д. ўстанова, якая ў 1929 лератворада ў Акадэмію навук Беларусі (з 1997 Нац. акадэмія навук Беларусі; лра інш. н.-д. ўстановы М. гл. ў арт. Беларусь, a такеама асобныя арт.). У 1924 адкрыты муз. тэхнікум (гл. Мінскае музычнае вучылішча імя М.І.Глінкі), y 1928 — Мінскі палітэхнічны тэхнікум, y 1930 — Мінскі электратэхнікум сувяэі (гл. Вышэйшы каледж сувязі). На базе ф-таў БДУ створаны ў 1930 Мінскі медыцынскі інстытут, y 1931 — Бел. дзярж. вышэйшы лед. ін-т (з 1935 Мінскі лед. ін-т, з 1993 Беларускі педагагічны універсітэт), Мінскі ін-т сав. будаўдідгва і права (у 1932—54 Мінскі юрыдычны інстытут). У 1931 адкрыты таксама фід.-экалам. тэхнікум (гл. Мінскі фінансава-эканамічны каледж), y 1932 створада Бел. дзярж. кансерваторыя (гл. Беларуская акадэмія музыкі), y 1933 — Бел. лолітэхнічны ін-т (гл. Беларуская палітэхнічная акадэмія), да базе эканам. аддзяледдя БДУ — Бел. ін-т дар. гаспадаркі (гл. Беларускі эканамічны універсітэт). У 1940 y М. працавала 49 агульнаадук. школ (33 тыс. вучняў), 17 сярэдніх слец. (5 тыс. студэнтаў), 10 вышэйшых (9,8 тыс. студэлтаў) давуч. устаноў, 80 дзіцячых дашксшьных устаноў. Дзейдічалі 81 б-ка, 78 клубаў і дамоў культуры, 4 музеі. У гады Вял. Айч. вайны амаль усе навуч. і культ.-асв. ўстановы разрабаваны і разбураны. У 1944—45 аднавілі работу БДУ, лед., псшітэхн., мед., юрыд., нар. гасладаркі, фіз. культуры ін-ты, кадсерваторыя, 25 школ. У 1944 адкрыты Бел. тэхлікум буд. матэрыялаў (гл. Мінскі індустрыяльны тэхнікум будаўнічых матэрыялаў). У 1945 з Гомеля пераведзеды лесатэхн. ін-т (гл. Беларускі тэхналагічны універсітэт), засн. Бел. тэатр. ін-т (з 1953 тэатр.-мастацкі; гл. Беларуская акадэмія мастацтваў), Мінскі аўтамеханічны тэхнікум, тэхнікум лёгкай лрам-сці (гл. Мінскі тэхнікум-прадпрыемства лёгкай прамысловасці). У 1947 засн. Мінскае мастацкае вучылішча, іддустр.-пед. тэхнікум (гл. Мінскі індустрыяльна-педагагічны каледж), y 1948 — Мінскі лед. ін-т замежных моў (гл. Мінскі лінгвістычны універсітэт). У 1950/51 давуч. г. ў агульдаадук. школах — 39 тыс. вучляў, y сярэддіх спец. навуч. ўстановах — 7,6 тыс. навучэнцаў, y ВНУ — 14 тыс. студэнтаў. Працавалі 5 музеяў, 31 клуб. У 1953 адкрыты тэхнал. тэхдікум (гл. Мінскі тэхналагічны каледж) і Мінскае сувораўскае ваеннае вучылішча, y 1954 — Бел. ін-т мехадізацыі сельскай гаспадаркі (гл. Беларускі аграрны тэхнічны універсітэт) і машынабуд. тэхнікум (гл. Мінскі машынабудаўнічы каледж), y 1957 — тэхнікум сав. гандлю (гл. Мінскі
400
МІНСК
каледж гандлю) і каап. тэхнікум (гл. Мінскі навучальна-вытворчы комплекс *ПТВ-тэхнікум»), y 1960 — радыётэхн. тэхнікум (гл. Мінскі вышэйшы радыётэхнічны каледж), y 1964 на базе радыётэхн. ф-та Бел. політэхн. ін-та — радыётэхн. ін-т (гл. Беларускі універсітэт інфарматыкі і радыёэлектронікі). У 1970/71 навуч. г. ў М. ў 161 агульнаадук. школе 156,6 тыс. вучняў, y 22 сярэдніх спец. навуч. установах 30,6 тыс. навучэндаў, y 13 ВНУ 81,6 тыс. студэнтаў. У НДІ і ВНУ працавалі больш за 200 д-роў і каля 2,4 тыс. канд. навук. Дзейнічала 185 б-к, 8 музеяў. У 1971 адкрыты Мінскі энергетычны тэхнікум, y 1974 — авіяцыйна-тэхн. вучылішча грамадз. авіяцыі (гл. Мінскі вышэйшы лётна-тэхнічны каледж), y 1975 — культ.асв. вучылішча (гл. Мінскае вучылішча мастацтваў). У 1975 на базе ф-та бібліятэказнаўства і бібліяграфіі Мінскага пед. ін-та і ф-та культ.-асв. работы Бел. тэатр.-маст. ін-та засн. Мінскі ін-т культуры (гл. Беларускі універсітэт культуры). У 1976 засн. Вышэйшая школа міліцыі (гл. Акадэмія міліцыі). У 1982—83 створаны пед. вучылішчы № 1 і № 2 (гл. Мінскі педагагічны каледж імя М.Танка і Мінскі педагагічны каледж), y 1989 — Мінскае духоўнае вучылішча (гл. таксама Духоўныя навучальныя ўстановы). 3 1989 дзейнічае Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны, з 1990 — Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр, з 1991 — Нацыянальны навукова-асветны цэнтр імя Ф.Скарыны, Акадэмія кіравання (з 1995 пры Прэзідэнце Беларусі), y 1992 засн. Міжнародны экалагічны універсітэт імя АДз.Сахарава, Вышэйшае пажарна-тэхнічнае вучшішча. На базе Мінскага вышэйшага ваеннага інжынернага вучылішча і Мінскага вышэйшага ваеннага каманднага вучылішча ў 1995 створана Ваенная акадэмія Рэспублікі Беларусь. У 1999/2000 навуч. г. ў М. 489 дашкольных устаноў (каля 80 тыс. дзяцей), y тл . 12 санаторных, 10 спецыялізаваных, 13 кампенсуючага і камбінаванага прызначэння, 6 для дзяцей з парушэннем маўлення, 6 з парушэннем інтэлекту, 2 з парушэннем апорна-рухальнага
Помнік А.С.Пушкшу ў Мінску.
апарату; 235 аіульнаадук. школ (больш за 260 тыс. вучняў), y тл . 197 сярэдніх (каля 240 тыс. вучняў), 13 гімназій (каля 15 тыс. навучэндаў), 5 ліцэяў (больш за 4 тыс.), 1 каледж (больш за 1 тыс.), 10 школ для дзяцей з недахопамі развіцдя (2,6 тыс. вучняў); 35 навуч. устаноў прафес.-тэхн. адукацыі (каля 22 тыс. навучэнцаў), y тл . 2 цэнтры. Дзейнічае 21 дзярж. сярэдняя спец. навуч. ўстанова (больш за 26 тыс. студэнтаў), y тл . 2 мед. вучылішчы; 2 недзярж. ўстановы — тэхнікум прадпрымальніцтва (з 1993) і тэхнікум бізнесу і права (з 1995). У М. 18 дзярж. ВНУ і 12 недзярж., y тл . Гуманітарна-эканамічны недзярж. ін-т (з 1994), Еўрапейскі гуманітарны універсітэт, Інстытут сучасных ведаў, Беларускі інстытут правазнаўства, Міжнар. ін-т працоўных і сац. адносін (з 1992) і інш. У М. ў сістэме Мін-ва культуры 40 б-к, y тл . 1 абласная і 16 дзідячых, акрамя таго, існуюць б-кі навуч. устаноў, прафсаюзныя, спец. і ведамасныя. Буйнейшыя б-кі: Бібліятэка нацыянальная Беларусі, Мінская абласная бібліятэка імя А.С.Пушкіна, Бібліятэка цэнтральная навуковая імя Я.Коласа, Бібліятэка фундаментальная БДУ, Бібліятэка прэзідэнцкая Рэспублікі Беларусь, Бібліятэка беларуская сельскагаспадарчая імя І.СЛупіновіча і інш. Дзейнічаюць 11 музеяў, y тл . Нацыянальны мастацкі музей Беларусі (мае 3 філіялы ў
Да арт. Мінск. Востраў мужнасці і смугку з храмам-помнікам «Сынам Айчыны, што загінулі за яе межамі» (злева), справа — фрагмент забудовы Траецкага прадмесця.
М.), Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі, Купалы Янкі літаратурны музей, Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльны музей, Багдановіча М. літаратурны музей, Броўкі Петруся літаратурны музей, Музей гісторыі беларускай літаратуры, Музей прыроды і экалогіі Рэспублікі Беларусь, Музей гісторыі тэатр. і муз. культуры Беларусі і інш. Ахова здароўя. Першы шпіталь y М. для бяздомных і бедных адкрыты ў 1513. 3 1911 дзейнічае хуткая мед. дапамога. У 1913 былі 23 бальнічныя ўстановы на 835 ложкаў, 109 урачоў. У 1921 y М. адкрыты процітуберкулёзны, y 1923 — скурна-венералагічны дыспансеры. У 1928 створаны Пульманалогіі і фтызіятрыі НДІ, y 1930 — Траўматалогіі і артапедыі НДІ, на базе ф-та БДУ адкрыты Мінскі медыцынскі інстытут. 3 1977 працуе Кардыялогіі Беларускі НДІ, пасля катастрофы 1986 на Чарнобыльскай АЭС з 1988 — Радыяцыйнай медыцыны НДІ. У М. (1998): 34 стацыянарныя бальнічныя ўстановы на 20,8 тыс. ложкаў, урачоў розных спецыяльнасцей 11,6 тыс., сярэдняга медперсаналу 20,4 тыс.; 115 амбулаторна-паліклінічных устаноў, y тл . 12 дыспансераў, 90 аптэк, 54 аптэчныя пункты. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын — 64,5, жанчын — 75,7 гадоў (1998). Узровень нараджальнасці — 7,9 на 1 тыс. нас., смяротнасць — 9 на 1 тыс. насельніцгва, натуральны прырост адмоўны (-1,1). У М. працуюць: Анкалогіі і медыцынскай радыялогіі НДІ, Аховы мацярынства і дзяцінства Беларускі НДІ, Гематалогіі і пералівання крыві навукова-даследчы інстытут, Неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі Беларускі НДІ, Санітарна-гігіенічны НДІ, Спадчынных і прыроджаных захворванняў НДІ, Эпідэміялогіі і мікрабіялогіі Беларускі НДІ, Удасканалення ўрачоў Беларускі інстытут, цэнтр мед. тэхналогій; 2 мед. вучылішчы, 1 мед. вучылішча павышэння кваліфікацыі. Па пытаннях аховы здароўя выдаюцца часопісы «Здравоохраненне», «Меднцннскме новостн», «Меднцнна» і інш., штотыднёвая газ. «Меднцлнскнй вестнмк». Экалогія. Своеасаблівасць экалагічных умоў, y якіх знаходзіцца М., вызначаецца спалучэннем прыродных і антрапагенных фактараў. Да фіз.-геагр. фактараў належаць: раўніннае размяшчэнне горада (перапад вышьгнь ад 280,4 м на ПнЗ да 181,1 м m ПдУ, павышэнні маюць лакальны характар); умерана кантынентальны клімат; невял. плошча прыродных вадаёмаў; глебы пераважна дзярнова-падзолістыя; элементы расліннасці і жывёльнага свету, харакгэрныя для зоны мяшаных лясоў; перавага паўн.-зах. вятроў і інш. Антрапагенныя фактары: значная канцэнтрацыя насельніцгва, прам-сці, транспарту. Становішча М. як сталіцы вызначыла сканцэнтраванне ў ім адм., культ., навук., аздараўленчых, спарт. устаноў і цэнтраў, арх. і інш. помнікаў, мемар.
комплексаў з адпаведнымі сферамі абслугоўвання, перакрыжаванне трансп. магістраляў і інш. У выніку хуткага дэмаграфічнага росту насельнштва ў 2-й пал. 20 ст. (з 50 тыс. y 1944 да 1,7 млн. y канцы 1990-х г.) і павелічэння прамысл. прадпрыемстваў, забудова горада праводзідца пераважна з улікам сучаснай тэндэнцыі планіроўкі, хоць ёсць і няўдалыя выпадкі ў выбары прамысл. аб’екгаў і іх памераў, размяшчэнні спальных раёнаў y адносна забруджаных зонах (напр., Чыжоўка, Шабаны). Да неспрыяльных экалагічных умоў адносяцца выкіды шкодных рэчываў прамысл. прадпрыемстваў y атмасферу (каля 40,5 тыс. т y год, каля 24 кг на аднаго жыхара, 1998). 52% выкідаў улоўліваецца, 25% утылізуецца. Асн. крыніца забруджвання паветра (да 75%; каля 160 тыс. т) — выхлапныя газы аўтамабіляў. Выкіды шкодных рэчываў y вадаёмы складаюць каля 40 тыс. т y год. Да фіз. факгараў забруджвання далучаюцца таксама шумы, вібрацыя, інфрагукавое і эл.-магн. выпрамяненне і інш. Сан.ахоўныя зоны складаюць 16% тэр. горада. Водакарыстанне М. — каля 350 млн. м3 y год (1997), y тл . з падземных крыніц больш за 200 млн. м , прамысд. патрэбы складаюць каля 55 мдн. м , гасп.-пітныя — каля 230 млн. м3 (каля 136 м3 вады ў год на аднаго жыхара). Сцёкавыя воды ў аб’ёме каля 280 млн. м3 y год скідваюцца ў паверхневыя вадаёмы і падземныя гарызонты. Спрыяльным для М. з’яўляецца водна-зялёны ландшафт y пойме р. Свіслач і яе прытокаў, 'што перасякаюць горад з ПнЗ на ПдУ. На працягу амаль 20 км ён мае шэраг вадаёмаў (вадасх. Чыжоўскае, Дразды, Камсамольскае воз., заказнік «Лебядзіны» і інш.) і паркаў (Перамогі, імя Я.Купалы, імя М.Горкага і інш.), зялёныя зоны, сектары прыватнай забудовы. У М. 6 агульнагар. і 11 раённых паркаў, каля 175 сквераў, 30 бульвараў, каля 90 зялёных масіваў; агульная плошча зялёных масіваў і насаджэнняў — 5,7 тыс. га (1998). Плошча зялёных насаджэнняў на аднаго жыхара складае ад 6—7 м2 (Фрунзенскі і Маскоўскі р-ны) да 41 м2 (Цэнтральны р-н), y сярэднім па горадзе — каля 13 м2. Захаваліся ўчасткі б. прыродных лясных масіваў (паркі імя Чэлюскінцаў, 50-годдзя Кастрычніка, раёны Уручча, Дразды, Сляпянка), дзе ў дрэвавым складзе пераважае хвоя. Растуць таксама бяроза, вольха, вярба, елка. У штучных насаджэннях выкарыстоўваюцца каштан, клён, ліпа, таполя, бяроза, елка і інш. У наваколлях М. адзначана 58 відаў жывёл, y т.л. бабры, выдры, казулі, ласі і больш за 100 відаў птушак, y тл. занесеныя ў Чырв. кнігу вераб’іны і дамавы сычыкі, гагара чорнаваллёвая, крахаль вялікі, лебедзь-шыпун і інш. Работы па азеляненні М. і ваколід вядуць зелянгас, лясгас, Цэнтр. бат. сад і інш. ўстановы і арганізацыі. Існуе заапарк. Стан навакольнага асяроддзя кантралюецца сан. і экалагічнымі службамі, экалагічнай міліцыяй.
Друк, радыё, тэлебачанне. Першыя друкаваныя кнігі ў М. пачалі выдаваць y канцы 16 ст. Мяркуюць, што ў 1596 y rap. друкарні на бел. мове выйшаў палемічны трактат М. Сматрыцкага, накіраваны супраць твора «Унія...» епіскапа І.Пацея. 3 1616 працавала друкарня пры Святадухаўскім мужчынскім манастыры, з 1790 — друкарня уніяцкага ордэна базыльян. У 1797 пачала працаваць Мінская губернская друкарня (існавала да 1917, выйшла больш за 170 выданняў). У ёй друкаваліся афіц. матэрыялы, паведамленні, даведачная л-ра, y тл . «Памятная кніжка Мінскай губерні» (1860— 1916), «Агляд Мінскай губерні за ... год» (1882— 1914), працы па гісторыі, археалогіі, архітэктуры, этнаграфіі, асвеце, маст. творы, a таксама першая афід. газета «Мйнскйе губернскйе ведомостй» (э 1838). У вайну 1812 y акупіраваным М. выходзіла першае перыяд. выданне на польск. мове «Tymczasowa gazeta Mirfska» («Мінская часовая газета»). У 1826 засн. першая прыватная друкарня І.Дворжаца, y якой друкаваліся творы на бел., рус. і польск. мовах. У 1840-я г. ў М. было некалькі прыватных друкарняў і літаграфій; выходзілі выданні пераважна на рус. мове. У 1863 выдаваўся першы мінскі ілюстраваны час. «Фотографнческне юілюстрацмн». У 1869 пачало выходзідь афіц. царк. выданне <гМйнскйе епархйальные ведомостй» (у 1989 адноўлена). З’явілася першая прыватная газ. сМйнскйй лйсток» (з 1886, y 1902 ператворана ў газ. «СевероЗападный край», з 1888 мела навук.-папулярны і літ.-публіцыстычны дадатак «Северо-западный календарь»); пачалі выходзіць штодзённыя грамадска-паліт. і літ. газеты розных паліт. кірункаў і арыентацыі, y т л . «Окранна», «Голос провынцйй», «Мйнскйе ведомостй», 1
МІНСК__________________ 401 «Мйнскйе ежедневные ведомостй», *Мйнская речь», «Мйнскйй курьер», «Мйнская газета», «Мйнское эхо», *Мйнскйй голо о , «Мйнское слово», «Мйнчанйн». Народнідкая арг-цыя «Чорны перадзел» мела ў М. ўласную друкарню, дзе выходзілі нелегальны час. «Черный передел», газ. «Зерно», лістоўкі. У 1910 y М. было 15 друкарняў і літаграфічных прадпрыемстваў. y 1906 y М. выдавалася 11 газет, y 1914— 15 — 24 газеты і часопісы, сярод якіх першыя часопісы на бел. мове — с.-г. *Саха» (з 1913 y М.) і часопіс для моладзі «Лучынка», навук.-мед. і пракгычны час. «Мннскме врачебные нзвестня», навук. «Болотоведенне» (да 1915 y М.). АктывЬацыі выпуску выдавецкай прадукцыі садзейнічалі кніжнае т-ва «Мінчук», выд-ва «Саха». Напярэдадні Кастр. рэвалюцыі 1917 і пасля яе выходзіла легальная масавая газета «Звязда» (спачатку на рус. мове, пад назвамі «Молот», «Буревестнш»), «Лзвестйя Мтского Совета рабочйх й солдатскйх депутатов», «Бедняк» (з 1919 y М.), «Мйнскйй пролетарйй», «Советская правда», «Чырвоная змена», «Молодежь Белорусснл», «Сельская газета», «Савецкая Беларусь» (з ліп. 1920 y М.), часопісы: палітыка-эканам. «Экономмческая жнзнь» (з 1919 y М.) і «Сацыялістычнае будаўніцгва» (у 1926—29 на рус., з 1931 на бел. мове), навук.-пед. і даведачна-афіц. «Школа н культура Советской Белорусснн» (у 1919 і 1921), літ.-маст. і грамадска-паліт. «Маладняк», «Полымя», «Узвышша», навук.-метадычны «Народная асвета», грамадска-паліт. і літ.-маст. для жанчын «Работніца і сялянка» (з 1924; з 1995 наз. «Алеся»), навук.-папулярны края2
4 5 6 Да арт. Мінск. 1 — панарама ў раёне праспекта П.Машэрава; 2, 3 — набярэжная р. Свіслач y раёне парку імя Я.Купалы; 4 — галоўіш ўваход y Цэнтральны батанічны сад Нац. АН Беларусі; 5 — y адным з кветнікаў Цэнтральнага батанічнага сада; 6 — штучны вадаём y адным з кугкоў Цэнтральнага батанічнага сада.
402 ______________мінск знаўчы «Наш край» (з 1930 наз. «Савецкая краіна») і інш. У пач. 1930-х г. створаны шматлікія выд-вы і выдавецкая справа ў М. набыла болып масавы, шматгранны харахтар. Выходзяць газеты і часопісы на бел. і рус. мовах *Советская Белоруссйя» (да 1937 наз. «Рабочдй»), «Піянер Беларусі» (з 1929; з 1994 наз. «Радіда»), «Літаратура і мастацтва» (з 1932), час. «Бярозка» (з 1924), «Беларусь» (з 1930). У Вял. Айч. вайну y М. падпольна выдаваліся газ. «Звязда», «Патрдот Роднны», перыяд. лісток «Вестндк Роднны». У пасляваенны перыяд пытанні грамадска-паліт., эканам., культ., спарт. жыцця М. і рэспублікі асвятляюць рэсп., абл., гар., раённыя, на прадпрыемствах — шматгыражныя газеты, часопісы, a таксама бюлетэні «На экранах Беларусі» (з 1957, з 1996 час. «На экранах», на бел. і рус. мовах), «Тэатральны Мінск» (з 1961), «Научно-техннческая длформацдя по сельскому хозяйству» (з 1967), «Служба бьпу Беларусі» (з 1969), «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі» (з 1970, з 1990 час. *Спадчына»), «Рабочая смена» (з 1972), «Родная прырода» (з 1972, з 1977 аднайм. часопіс) і інш.; серыйныя выданні «Веснік Бел. дзярж. ун-та» (з 1969), «Весці Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі» (з 1940). У М. працуюць (2000): 11 дзярж. выдавецтваў, выдаюцца 292 часопісы, 737 газет на бел. і рус. мовах, y тл . дзярж. і недзяржаўныя. Выходзяць: «Звязда», «Советская Белоруссдя», «Мінская праўда», «ВечерМйнск», «Народная газета», «Народная воля», «Рэспубліка», «Белорусская нйва», «Белорусская деловая газета», «Музыкальная газета», часопісы «Беларусь», «Вясёлка», «Беларускі гістарычны часопіс», «Крыніца», «Полымя», *Маладосць», «Нёман», «Культура», «Беларуская думка» і інш. Радыёвяшчанне з 1925 (1-я і 2-я праграмы ў мона- і стэрэаварыянце, радыёстанцыя «Сталіда»). Працуюць таксама незалежныя камерцыйныя станцыі «Радыё 101,2», «Радыё Бі Эй», «Радыё Рокс». Тэлебачанне з 1956, каляровае з 1974. Дзейнічае Рэсп. студыя тэлебачання. 3 1991 развіваюцда недзярж. эфірныя і кабельныя сеткі тэлебачання. У 1995 створана Тэлевізійная вяшчальная сетка (ТВС), якая аб’ядноўвае 12 недзярж. тэлестанцый. Трансліруюцца перадачы і праграмы розных тэматычных кірункаў: інфарм., грамадскія, сац.-эканам.,- для моладзі, дзіцячыя, навук.-папулярныя, навуч., літ.-драм., муз., забаўляльныя, a таксама спекгаклі, пастаноўкі бел. драматургаў і пісьменнікаў, канцэртныя праграмы, асветныя па праблемах гісторыі, культуры, экалогіі і інш. Акрамя праграм бел. тэлебачання трансліруюцца праграмы Грамадскага Расійскага тэлебачання, Расійскага тэлебачання, Незалежнага тэлебачання, канал «Культура», існуе таксама камерцыйнае тэлебачанне. h u ù
Літаратурнас жыццё. Першы вядомы ў М. літ. гурток існаваў пры ваяводскай школе (гімназіі) y 2-й пал. 18 ст. Выкладчык паэтыкі і рьгторыкі ў шксшах М., прадстаўнік класіцызму і сентыменталізму ў шматмоўнай л-ры Беларусі 18 ст. М.Дудзінсй выдаў y 1782 y Вільні зборнік гэтага гуртка пад назвай «Паэтычныя забаўкі моладзі ў мінскіх школах» і сваю апісальна-дыдактычную паэму пра сядзібу мінскага кашталяна А.Хмары «Палац y Сёмкаве». 3 1790 y горадзе працавала базыльянская друкарня, дзе былі надрукаваны перс. аповесдь К.Фларыяна «Батмендзі» ў перакладзе на польск. мову мінчаніна І.Быкоўскага, яго філас.-эстэт. тракгат «Праблёма, прапанаваная ддя вырашэння...» (1790) і сатыр. камедыя В.Капніста «Паклёп» (1808) y перакладзе М.Тамашэўскага. У прыватных дамах збіраліся аматары л-ры, мастацгва, мясц. аўтары. У 1812—20 выпускнікі Мінскай гімназіі, што вучыліся ў Віленскім ун-це, арганізавалі навук.-літ. гурток, y якім удзельнічалі А.Мідкевіч і Т.Зан. У 1812 y М. напісана на польск. мове, выдадзена і пастаўлена аматарамі аднаактовая вершаваная камедыя Я.Ходзькі «Вызваленая Літва, або Пераход Нёмана». У 1830-я г. ў кватэры мастака і паэта Ч.Манюшкі (бацькі кампазітара С.Манюшкі) наладжваліся літ.-маст. вечары, на якія прыходзілі музыкант П.КарафаКорбут, мастакі В.Ваньковіч (y М. ў 1832— 39) і Я.Дамель (y М. з 1822). Падобныд вечары адбываліся ў доме Ваньковіча, y польск. артыста і паэта А.Макрэцкага. У 1845 y М. заснавана губ. б-ка. Ажыўленне літ. жыцця горада ў 1840—-50-я г. звязана з імем бел. драматурга, паэта і артыста В.І.Дуніна-Марцінкевіча. У яго доме збіралася мясц. інтэлігенцыя: аўтар зб. вершаў «Нашы песні» доктар А.Пянкевіч, мастак і пісьменнік А.Шэмеш, белетрыст Ю.Гарайн, выкладчык іімназіі, бібліёграф і паэт ІЛегатовіч, кампазітар і музыкант К.Кжыжаноўскі, рэдакгар «Мднскдх губернскнх ведомостей» П.Малышэвіч, кнігар АВаліцкі, калекцыянер карцін, старых кніг і рукапісаў Ю.Кабылінскі, крытык і гісторык польскай л-ры А.Тышынскі і інш. 3 Вільні і Варшавы ў М. прыязджалі С.Манюшка, У.Сыракомля, A. Плуг, 'В.Каратынскі, з Лагойска — К.Тышкевіч, з Ііуменшчыны — А.Ельскі. У М. надрукаваны зб-кі паэт. твораў Дуніна-Марцінкевіча «Гапон» і «Вечарніцы» (абодва 1855), «Цікавішся? — Прачытай!» (1856), «Дудар беларусй, або Усяго патроху» (1857). Зімой 1854 і летам 1855 сюды прыязджаў Сыракомля збіраць матэрыялы для гісторыка-краязнаўчага нарыса «Мінск» (1857); 2.6.1855 ён быў на вечары, наладжаным y яго гонар y доме Дуніна-Марцінкевіча, і прысвяціў яму верш «Тост y доме B. Марцінкевіча»; y 1859 тут надрукавана яго паэма «Стэла Фарнарына». У жалобных маніфестаныях y М. (вер. 1862) з выпадку смерці Сыракомлі удзельнічала дэмакр. інтэлігенцыя і больш за 600 гімназістаў. У 1856 дом Дуніна-
Марцінкевіча наведаў А.Плуг, дзе напісаў верш «Да В.Марцінкевіча, аўтара твораў на беларускай гаворцы», які ўвайшоў y зб. «Голас з Літвы», выдадзены ў М. ў 1859. 3 1859 y мінскай прэсе выступаў паэт-рэвалюцыянер І.ГольцМілер. Як тэатр. рэцэнзент y М. друкаваўся і яго бацька І.Гольц-Мілер. У 1860 выдаў зб. вершаў «Кветкі мараў» мінчанін Л.Вечар (Л.Шчарбовіч). Напярэдадні паўстання 1863—64 y М. царскія ўлады затрымалі бел. ананімны вершаваны твор «Гутарка старога дзеда». 3 1864 y Рас. імперыі забаронена друхаванне бел. кніг. Літ. жыццё горада ажывілася ў 1880-я г. з ростам рэв. руху нарадавольцаў, развіццём правінцыяльнай прэсы. Пэўную ролю адыгралі календары, выдадзеныя пад рэд. М.Доўнар-Запольскага і АСлупскага. 3 М. цесна звязана ж ы ццё і літ. творчасць ЯЛучыны, дзе ён нарадзіўся, вучыўся і працаваў. Ён выдаў брашуру «3 крывавых дзён. Эпізод паўстання 1863 на Міншчыне» (1889, Кракаў). У мінскім «Паўночна-Заходнім календары» на 1892 і 1893 апубл. яго вершы на бел. мове, вольныя наследаванні і пераклады з Сыракомлі. Пад уражаннем ад выступлення y М. ў 1887 укр. трупы ЯЛучына напісаў вершы «Усёй трупе дабрадзея Старыцкага беларускае слова» і «Дабрадзею артысту Манько». Літ. жыццё М. прыкметна ажывілася з пачаткам выдання газ. «Ммнскмй лнсток». На яе старонках з артыкуламі па гісторыі, этнаграфіі, фальклоры, мове і культуры Беларусі выступалі ДоўнарЗапольскі, А.Слупскі (у 1895 надрукаваў нарыс «Стары Мінск»)' М.Янчу> Я.Ляцкі, У.Завітневіч і інш.; друкавалі свае творы ЯЛучына, К.Каганец (у т.л. апавяд. «Бывалы Юр y Мінску», 1902), Д.Бохан (у 1901 выдаў кн. «Мінскія паданні і легенды», y 1902 — нарыс «Мінск і мінчане»), Я.Чырыкаў і інш. 16.5.1889 упершыню ў газ. надрукавана ананімная паэма «Тарас на Парнасе». У 1899 шырока адзначалася 100-годдзе А.Пушкіна. Святкаваліся юбілеі Л.Талстога, І.Тургенева, А.Чэхава і інш. рус. пісьменнікаў. Пасля стварэння ў 1898 Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў літ. жыццё сканцэнтравалася ў яго літ. секцыі. У М. жылі літаратары В.Гадлеўскі, Ю.Вяржбіцкі і інш., якія пісалі на польскай мове. Летам 1904 y М. быў Я.Купала (тут ён жыў з бадькамі ў 1890—91). Яго вершы раслаўсюджваліся ў рукалісах, іх дэкламавалі ў час спектакляў, y тл. ў лрыгарадлай в. Пятроўшчына вясною 1906. У жн. 1906 М. наведаў Я.Колас, лрысугнічаў ла делегальным сходзе. Газ. «Северб-Заладдый край» сістэматычна інфармавала лра літ. ж ы ц цё горада, на бел. мове друкавала казкі, легедды, песні. 15.5.1905 газета змясціла лершы на бел. мове верш Я.Купалы «Мужык». У газету дасылаў карэсладдэнцыі Мікола Камароўскі (М.М.Верасаў), з 1908 — свае творы У.Галубок. У віледскай «Нашай діве» друкаваў гумарыстычдыя і сатыр. творы мінчанід А.Паўловіч. На яго кватэры збіраліся ўдзельдікі бел.
•;
I I I
нац.-культ. руху. Газ. «Ммнское эхо» друкавала творы мясц. аўтараў, 9.7.1908 y ёй змешчана першая рэцэнзія на зб. «Жалейка» Я.Купалы (аўтар Ядвігін Ш.). У газ. «Ммнскмй курьер» з вершамі і артыкуламі выступаў адзін з яе рэдактараў У.Самойла. 13.4.1908 ён змясціў y «Мннском курьере» свой пераклад на рус. мову верша Я.Купалы «Хоць ты, сэрца, лопні, трэсні» (над назваю «Беларусу») — першы пераклад на рус. мову вершаў песняра. 23.8.1908 y газеце апубл. рэцэнзія Самойлы на зб. «Жалейка» Я.Купалы пад назваю «Вялікае свята». У 1906—09 дзейнічала Мінскае літаратурна-артыстычнае таварыства. У 1909 выйшаў альманах «Туманы», y 1910 — «Зямныя сны» пераважна з творамі сімвалісцка-дэкадэнцкага кірунку. У канцы 1913 y М. прыехала Цётка рэдагаваць час. для дзяцей і мсшадзі «Лучынка». 3 восені 1915 y М. жыў З.Бядуля. У 1915 выйшлі зб. «Беларускія жарты» (выд-ва «Вясёлка») і альманах «Правінцыяльны месяц». У кастр. 1916 — лют. 1917 y М. жыў М.Багдановіч. На літ. вечарах y «Беларускай хатцы» збіраліся Багдановіч, Ядвігін Ш., З.Верас, Я.Фарботка, Паўловіч, Ф.Шантыр, У.Галубок, У.Фальскі, Ф.Ждановіч, АЗязюля, В.Лявіцкая і інш. На старонках газ. «Вольная Беларусь», што выходзіла з 28.5.1917, друкаваліся вершы Я.Коласа, Багдановіча, З.Бядулі, Ф.Чарнышэвіча, Ф.Калінкі, Паўловіча, Я.Журбы, А.Гаруна, І.Піліпава, ІДварчаніна, апавяданні Я.Коласа, З.Верас, З.Бядулі, У.Галубка, К.Каганца, Вясёлкі (ВДявіцкай), М.Гарэцкага, артыкулы Я.Лёсіка і інш. 3 8.8.1917 газ. пачала друкаваць паэму Я.Коласа «Сымон-музыка». У жн. 1917 выйшаў «Літаратурны зборнік «Вольнай Беларусі», y якім змешчаны творы Я.Коласа, Вясёлкі, З.Верас, З.Бядулі, У.Галубка, Я.Шпэта, А.Зязюлі, І.Сербава. У 1917 выдадзена ілюстраваная «Дзіцячая чытанка» (вершы, апавяданні, казкі Я.Коласа, З.Бядулі, Ядвігіна Ш.), «Тарас на Парнасе», зборнік Т.Гушчы (Я.Коласа) «Сцэнічныя творы». Пасля ўтварэння БССР М. стаў сталіцай рэспублікі і цэнтрам культ. жыцця. У М. знаходзілася Цэнтр. бюро літ. арг-цыі «Маладняк», літ. аб’яднанні «Узвышша», «Полымя», Беларуская асацыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў (БелАПП), Мінская філія «Маладняка» і Мінская асацыяцыя пралетарскіх пісьменніхаў. 3 лют. 1932 выдаецца газ. «Лігаратура і мастацтва». У чэрвені 1934 Усебел. з’езд пісьменнікаў y М. аформіў стварэнне Саюза пісьменнікаў Беларусі. У горадзе прайшлі сустрэчы з пісьменнікамі Мардовіі, Украіны (1933), Грузіі (1933, 1935), Зах. вобласці (1934), Арменіі (1935, 1936), польскімі пісьменнікамі (1940). У 1931 y М. адбыўся 1-ы Усесаюзны з’езд польскіх пралетарскіх пісьменнікаў, y 1936 — пленум праўлення Саюза пісьменнікаў СССР, прысвечаны бел. і башк. л-рам, пытанням паэзіі. Рэгулярна праводзіліся сходы і вечары, прысвечаныя літ. дзейнас-
ці бел. пісьменнікаў, класікаў рус. і сусв. л-р. Адбываліся дыскусіі пра вобраз станоўчага героя і вобраз бальшавіка y л-ры (1932), пра фармалізм і натуралізм (1936), пра паэзію (1940), прозу (1941) і інш. У М. адбыліся 2-і (1949), 3-і (1954), 4-ы (1959), 5-ы (1966), 6-ы (1971), 7-ы (1976), 8-ы (1981), 9-ы (1986), 10-ы (1990), 11-ы (1994), 12-ы (1998) з ’езды пісьменнікаў Беларусі, нарады дзіцячых пісьменнікаў (1948, 1952) , маладых пісьменнікаў (1948, 1953) і крытыкаў (1983), нарада па дзідячай л-ры (1970), сімпозіум перакладчыкаў бел, л-ры (1973), навук. канферэнцыя «Сучасныя праблемы ваеннай прозы» (1983). Шырока адзначаліся дэкады, тыдні і дні л-рьі і мастацтва розных народаў. Важнымі падзеямі ў літ. жыцці горада былі святкаванні 100-годдзя з дня нараджэння Я.Купалы і Я.Коласа (1982), Цёткі (1976), М.Багдановіча (1991), М.Гарэцкага (1993), 500-годдзя Міколы Гусоўскага (1980), Ф.Скарыны (1990) і інш. Творчасць пісьменнікаўмінчан атрымала ўсеагульнае прызнанне. Мастацкае жыццё. У 11— 15 ст. y М. развіваліся кавальства, ліццё, ювелірнае мастацгва, разьба па дрэве і косці, ганчарства (гл. Мінская кераміка, Мінская кафля), шкларобства. Высокім узроўнем вызначалася апрацоўка скуры і вырабы з яе абутку, адзення, утылітарных рэчаў. У аздабленні шырока выкарыстоўваліся разьба, паліхромная размалёўка, інкрустацыя. У 16—18 ст. больш за 20 цэхаў М. аб’ядноўвалі майстроў 41 прафесіі; y 1591 зацверджаны статуг аб’яднання злотнікаў, кавалёў, меднікаў, слесараў, гадзіншчыкаў, мечнікаў. У 16— 17 ст. з’явіліся творы жывапісу, звязаныя з мясц. маст. школай («Маці боская Мінская», 1-я пал. 16 ст.; «Нараджэнне Хрыста», 17 ст., і інш.). 3 16 ст. мастакі — выхадцы з М. працавалі і ў інш. гарадах (напр., Іеранім y Варшаве). У 17—18 ст. y аздабленні інтэр’ераў і фасадаў грамадз. і культавых будынкаў мінскія мастакі выкарыстоўвалі паліхромную размалёўку, драўляную і стукавую скулыпуру, каваныя вырабы (Петрапаўлаўская і Святадухаўская цэрквы, касцёлы дамініканцаў, езуітаў, бернардзінак, пазалочаныя флюгеры на доме Я.Гегера і інш.). Мясц. майстры ўдзельнічалі ў стварэнні манум. алтарных кампазіцый y храмах горада. У 18 ст. ў М. працавалі мастакі ААнташэўскі, М.Бейтнік, Я.Брэтцар, ІДарэці, Я.Шэферс і інш., y канцы 18 — пач. 19 сг. — АГлавацю, Ю.Г.Главацкі, Ю.Пешка (выканаў шэраг партрэтаў жыхароў М. і акварэльных краявідаў горада). У 19 ст. ў М. жылі і працавалі Я.Дамель, В.Ваньковіч, І.Герасімовіч, Ч.Манюшка, С.Цімафееў, А.Шэмеш. У М. і ваколідах працаваў Ф.Смуглевіч, замалёўкі краявідаў горада рабілі І.Трутнеў, Дз.Струкаў; шэраг пейзажаў y ваксшіцах М., y т.л. «Вечар y Мінскай губерні» стварыў А.Гараўскі. Развіваліся тэатр.дэкарацыйнае мастацтва (афармленне тэатр. залы ў будынку ратушы і дэкара-
МІНСК__________________ 403 цыі да спектакляў, Я. Кураткевіч), мастацтва кнігі (гравюры Э.Адамовіча да выдадзенай ім y М. Бібліі, пач. 1860-х г.). 3 ростам эканам. значэння горада ў канцы 19 ст. актывізавалася яго маст. жыццё. У 1898— 1906 маст. секцыя Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў арганізоўвала выстаўкі жывапісу, графікі, скульптуры, фатаграфіі. У 1890-я г. ў М. існавалі маст. майстэрні, дзе працавалі Г.Віер, МДубчык, М.Кордаш, Л.Красоўскі, П.Курбатаў, МЛазарчык, АМаксіменка і інш. У 1891 адбылася 1-я маст. выстаўка (экспанаваліся творы АБартэльса, Э.Сукоўскага, Я.Тышынскага і інш.). У 1899 тут адбылася выстаўка мастакоў-перасоўнікаў. 3 М. канца 19 — пач. 20 ст. звязана творчасць БАдамовіча, Л.Альпяровіча, С.Богуш-Сестранцэвіча, Г.Вейсенгофа, І.Івашкевіча, К.Каганца, З.Ленскага, П.Мрачкоўскай, Л.Пігулеўскага, Сукоўскага. У 1904 Я.Кругер арганізаваў y М. курсы малявання, рэарганізаваныя ў 1906 y школу-студыю малявання (існавала да 1914). На маст. выстаўках 1902, 1904, 1907, 1908 экспанаваліся творы Альпяровіча, Дамеля, Я.Кругера, Ф.Рушчыца, Трутнева, І.Хруцкага, І.Яроменкі. Буйной для свайго часу была арганізаваная мінскім скулып. Тышынскім і мастаком Рушчыцам выстаўка 1911, дзе экспанаваліся творы бел., рус., літ., польскіх, укр. мастакоў. Уплывам дэкадэнцтва былі пазначаны творы, экспанаваныя на мінскай выстаўцы 1912. Сярод мастакоў, якія працавалі ў М. ў пач. 20 ст., Ф.Бабеш, В.Калашнікаў, К.Карсалін, Ф.Кулік, АХавіцкі, М.Сляпян, В.Струеў, І.Умецкі, К.Чэмка, А.Шчокатаў, I. і Ф.Ягоравы і інш. У 1919 y М. адкрыўся Бел. дзярж. музей (дзейнічаў да 1941), дзе экспанаваліся і творы мастацгва; прыняты першыя пастановы аб ахове помнікаў мастацгва, створаны маст.вытв. майстэрні пры адцзеле Наркамасветы Беларусі. У 1920 працавалі маст. студыі. У гады грамадз. вайны і ваен. інтэрвенцыі пашырылася мастацгва плаката і карыкатуры (дзейнасць Мінскага бюро РОСТА). Гар. маст. выстаўка 1921 засведчыла шырокі спектр развідця кірункаў y мастацгве — ад рэалізму да абстракцыянізму і супрэматызму (удзельнічалі І.Ахрэмчык, С.Блох, І.Валадзько, І.Гембіцкі, А.Гефтэр, П.Гуткоўскі, К.Елісееў, М.Кавязін, С.Каўроўскі, Кругер, А.Маневіч, І.Мільчын, І.Пляшчынсй, М.Русецкі, Сляпян, М.Станюта, Б.Ульпі, М.Філіповіч, К.Ціханаў і інш.). Вял. ролю ў маст. жыдці М. адыгрывала творчая дзейнасць А.Вало, Я.Васілеўскага, В.Дваракоўскага, Я.Драздовіча, Г.Змудзінскага, А.Марыкса, АПузынкевіча, А.Тычьшы і інш. У 1921— 25 адбыўся шэраг маст. выставак, найб. значная з іх — персанальная Філіповіча (1922). У 1925 пры Ін-
мінск
пейзажа (1951), персанальныя А.Гугеля, М.Дучыца, Кудрэвіча, А.Мазалёва, У.Хрусталёва (усе 1954), Б.Звінагродбелкульце створана маст. секцыя, што скага (1956), Волкава, А.Шыбнёва (абезаймалася вывучэннем і прапагандай дзве 1958), Я.Зайцава, А.Волкава (абемастацгва, апісаднем і вывучэннем дзве 1959). У канцы 1950-х г. y бел. вымаст. збораў Дзярж. музея. Ёю арганіза- яўл. мастаціва прыйшла першая група вана 1-я Усебел. маст. выстаўка (1925), выпускнікоў Бел. тэатр.-маст. ін-та якая паклала пачатак сістэматычным (ААнікейчык, ЛА сецй, БАракчэеў, рэсп. маст. выстаўкам і садзейнічала Ф.Бараноўскі, В.Грамыка, Л.Гумілеўскі, стварэнню Усебеларускага аб’яднання М.Залозны, В.Пратасеня, І.Рэй, мастакоў. У 1926 наладжана выстаўка Ю.Тышкевіч, І.Ціханаў, Л.Шчамялёў і краязнаўчага малюнка і фатаграфіі, дзе інш.), выпускнікі маст. ВНУ Масквы і побач з творамі Драздовіча, Кругера, Ленінграда (МДанцыг, М.Савіцкі, Я.Мініна, Ф.Пархоменкі, Тычыны, Фі- І.Стасевіч, У.Стальмашонак), што ў ліповіча дэманстраваліся стараж. пар- значнай ступені спрыяла росквігу маст. трэты, шкло. У 1927 Усебел. аб’яднанне жыцця М. мастакоў арганізавала 2-ю Усебел. маст. У 1960-я г. сістэматычна наладжвалівыстаўку, дзе экспанавалася каля 1000 ся рэспубліканскія (1960, 1962, 1963, твораў жывапісу, графікі, скульптуры, 1965—69), a таксама юбілейныя, групанар. мастацгва, y т.л. карціны В.Бялы- выя (мастакоў кіно, 1961; твораў мастанідкага-Бірулі, В.Волкава, У.Кудрэвіча, коў час. «Вожык», 1966), перасоўныя, Ю.Пэна, Станюты, М.Эндэ і інш. усесаюзныя, замежнага мастацгва, перМаст. выстаўкі адбыліся ў 1928 (3-я санальныя выстаўкі А.Глебава, С.НікаУсебел.), 1929. У 1929 y М. дзейнічала лаева (1960), М.Даўгялы, В.Ціхановіча Т-ва прыхільнікаў выяўл. мастацгва, (1961), І.Давідовіча, С.Геруса, М Тарасіякое мела на мэце вывучэнне і папуля- кава, В.Цвіркі (усе 1963), М.Гурло, рызацыю мастадгва, дапамогу дзеячам Х.Ліўшыца, П.Масленікава, Гугеля (усе мастацтва. 1965), Н.Воранава, А.Бархаткова, Ф.ЗільПасля пастановы ЦК ВКП(б) «Аб пе- берта, Тычыны (усе' 1967), М.Манасзорабудове літаратурна-мастацкіх аргані- на, У.Кульваноўскага (абедзве 1968) \ зацый» (1932) адзіным дазволеным кі- інш. рункам y мастацтве стаў сацрэалізм. Акгывізацыі маст. жыдця М. садзейЧастка мінскіх мастакоў была рэпрэсі- нічала адкрыццё ў 1973 Палаца мастацравана. Сярод найб. значных маст. выс- тваў (з 1991 рэспубліканская Маст. гатавак 1930-х г. — 4-я і 5-я Усебел. лерэя). Значнымі з’явамі маст. жыцця (1931, 1932), юбілейная «Мастакі БССР горада 1970-х г. сталі рэсп. выстаўкі, да за 15 гадоў», персанальныя ААстапові- 25-годдзя Перамогі сав. народа ў Вял. ча, Я.Красоўскага, Кругера (усе 1934), Айч. вайне (1970), 90-годцзя з дня нара«БССР за 20 год» (1937), «Перамога», да джэння Я.Купалы і Я.Коласа (1972), 2-я 22-й гадавіны Кастр. рэвалюцыі і рэсп. выстаўка плаката (1973), рэтрас20-годдзя ВЛКСМ, да 20-годдзя вызва- пектыўная выстаўка твораў бел. масталення Беларусі ад белапалякаў (усе коў (1974), «30 год Вялікай Перамогі», 1938). 3 1932 y М. выходзіў час. «Mac- усесаюзная і 4-я рэсп. выстаўкі акварэтацтва і рэвалюцыя». У 1933 створаны лі, «Вобраз жанчыны ў савецкім выяўаргкамітэт Саюза мастакоў Беларусі, y ленчым мастацтве» (усе 1975), «Мала1938 адбыўся яго 1-ы з’езд. Дзейнічалі досць краіны», да 100-годдзя з дня наДом мастака і студыі выяўл. мастацтва. раджэння Цёткі (А.Пашкевіч; абедзве У 1939 адкрыта Дзярж. карцінная гале- 1976), міжнар. «Сатыра ў барацьбе за рэя БССР, y фондах якой сабраны тво- мір» (1977), усесаюзныя «Краіна родры майстроў рус. і замежнага мастацгва, ная», «60 гераічных гадоў», 2-я рэсп. творы сав., y т.л. бел. мастакоў. У пач. выстаўка кніжнай графікі (усе 1978), «У 1941 адбылася 1-я бел., рэсп. выстаўка сям’і адзінай», да 35-годдзя вызвалення жанчын-мастакоў. Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў, «НяУ гады Вял. Айч. вайны ням.-фаш. хай заўжды будзе сонца» (усе 1979), акупанты знішчылі маст. ўстановы го- персанальныя Р.Кудрэвіч і Марыкса рада, вывезлі каштоўнасці Дзярж. кар- (1970), З.Азгура, К.Касмачова, П.Крадіннай галерэі. Пасля вызвалення М. ў халёва (усе 1971), Станюты, С.Каткова творчасці мастакоў пераважала ваен. тэ- (абедзве 1972), Л.Рана (1973), А.Маліматыка. Прайшлі выстаўкі «Барацьба шэўскага, Шчамялёва, В.Жолтак, Сабеларускага народа з нямецкай агрэсі- відкага, Г.Ісаевіч (усе 1974), Л.Баразны, яй» (1944), да 2-й і 4-й гадавін вызва- П.Дурчына (абедзве 1975), М.Чэпіка, лення Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў У.Мінейкі, С.Лі, Грамыкі (усе 1976), (1946 і 1948) і інш. У 1944 адкрыта нанава створаная карцінная галерэя (з В.Васільева, А.Бяловай, У.Мудрогіна (усе 1977), Г.Вашчанкі, Геруса (абедзве 1957 Дзярж. маст. музей, з 1993 Нацыя1978), Зайцава, У.Гоманава (усе 1979). нальны мастацкі музей Рэспублікі БелаУ 1980-я г. ў творчасці мінскіх мастарусь). У 1947 створана Мінскае маст. коў пашырылася асветніцкая тэматыка, вучылішча, y 1953 адкрыты маст. фапіхо засведчылі выстаўкі «Мікола Гукультэт пры Бел. тэатр. ін-це, які перайменаваны ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (з соўскі і яго час» (1980), да 90-годцзя з 1991 Беларуская акадэмія мастацтваў). дня нараджэння М.Багдановіча (1981), «Песняры зямлі беларускай» да 100-шдУ 1950-я г. адбыліся Усебел. маст.-выстаўкі (1951, 1957, 1959), выстаўкі тэатр,- дзя з дня нараджэння Я.Купалы і Я.Кодэкарацыйнага мастацтва (1959), бел. ласа (1982), да 175-годцзя з дня нара-
404
джэння В.Дуніна-Маріднкевіча (1983), да 150-годдзя з дня нараджэння К.Каліноўскага і 125-й гадавіны паўстання 1863—64. Адбыліся выстаўкі твораў Бялынідкага-Бірулі да 110-годдзя з дня яго нараджэння, «Другое нараджэнне партрэтаў з Нясвіжа і Гродна» (усе 1982) , твораў Гараўскага, да 110-годцзя з дня нараджэння І.Шышкіна (абедзве 1983) , рэсп. самадз. мастакоў і майстроў нар. творчасці, «40 гадоў Вялікай Перамогі», выстаўка плаката «Мір — надзея планеты», 3-я рэсп. кніжнай графікі, групавыя выстаўкі акварэлі, твораў маладых мастакоў, прысвечаныя 12-му Сусв. фестывалю мсшадзі, твораў В.Пярова да 150-годдзя з дня яш нараджэння, Хруцкага да 175-годдзя з дня яго нараджэння, франтавых малюнкаў бел. мастакоў, фатаграфіі (усе 1985), «Не зарасце народная сцежка», прысвечаная памяді АПушкіна, «Мастадтва Веткі», твораў З.Серабраковай да 100-годдзя з дня яе нараджэння, «Беларускі савецкі жывапіс і скулыггура 1977—87 г.» (усе 1987), твораў Ахрэмчыка да 85-годдзя з дня яго нараджэння, Драздовіча да 100-годдзя з дня яго нараджэння (абедзве 1988), «Пераемнасць» (выстаўка дынастыі бел. майстроў саломапляцення В. Гаўрылюк, Т.Агафоненка, Т.Паўлоўскай, 1989), персанальныя М.Сеўрука і Кудрэвіч (1980), Л.Дударэнкі, Г.Мурамцава, М.Карпука, Л.Мягковай, У.Мурахвера (усе 1981), Г.Бржазоўскага, У.Пасюкевіча, Г.Паплаўскага, Манасзона, Тычыны (усе 1982), Я.Ціхановіча, Цвіркі, Шчамялёва, Стальмашонка (усе 1983), А.Кішчадкі, Масленікава, Л.Паляковай, А.Кроля, І.Дмухайлы (усе 1984) , ЛАсядоўскага, АБембеля, Гугеля, Гурло, Залознага, У.Лагуна, Мудрогіна (усе 1985), Савіцкага (1987), Азгура, С.Вакара, Зайцава (1988), Астаповіча (1989) і інш. У 1970— 80-я г. ў М. адбыліся выстаўкі «Мастацтва Савецкай Літвы» (1974), «Выяўленчае мастацтва Казахстана» (1975), «Латвійскі экслібрыс» (1977), «Творы ўкраінскіх мастакоў» (1980), «Жывапіс Савецкай Малдавіі», «Графіка Савецкай Літвы», «Народнае мастацтва Гуцулыдчыны» (усе 1984), «Сучасная народная творчасць Літвы», «Латышскі габелен», «Космас на службе Ntipy» (усе 1985). АрганЬоўваліся перасоўныя выстаўкі твораў з музеяў СССР — Траццякоўскай галерэі (1965), Эрмітажа (1966, 1985), Аружэйнай палаты (1978), AM СССР (выстаўкі твораў М. і С.Рэрыхаў, Б.Кустодзіева, С.Герасімава, Ф.Рашэтнікава, Б.Угарава і інш.), нар. мастакоў Літвы С.Красаўскаса (1987) і Азербайджана Бахлулзадэ С. (1989). Экспанаваліся выстаўкі замежнага мастацтва: сучаснай італьянскай (1957) і фінскай (1970) графікі, сучаснага жывапісу Югаславіі (1973—74), жывалісу з калекцыі А.Хамера (ЗША) і польскага жывапісу з музеяў Варшавы і Кракава (1974), шэдэўраў Дрэздэнскай карціннай галерэі (1975), зах.-еўрап. і амер. жывапісу з музеяў ЗІПА (1976), польскага партрэта 17—18 ст. (1977), шэдэўраў зах.-еўрап. жывапісу 17—18 ст. са збору Нац. галерэі ў Празе,
«К.Кольвіц і нямецкая графіка яе часу» (з музея г. Альтэнбург, Германія), амер. жывапісу 2-й пал. 19—20 ст. (са збору Метраполітэн-музея, ЗША; усе 1979), нар. мастацтва Ніжняй Аўстрыі і ліёнскіх тканін 17—20 ст. (з музеяў Францыі; 1981), балгарскага мастака У.Дзімітрава-Майсторы (1983), твораў маладых мастакоў Чэхаславакіі, сучаснага выяўл. мастацгва Кітая, выстаўка японскага кімано (з г. Сендай; усе 1984), традыц. мастацтва Эфіопіі, графікі, дзіцячага малюнка і нар. рамёстваў Славеніі, сумесная выстаўка твораў мастакоў Беларусі і Зах. Берліна (усе 1985), інд. жывапісу 1900—47 (са збору Нац. галерэі сучаснага мастацгва ў Нью-Дэлі; 1987), «Новыя гарызонты амерыканскага жывапісу 1840—1910 г> (са збору Над. галерэі мастадтва ЗША), сучаснага мастадтва Канады (з калекцыі Фаерстоўна, г. Таронта; абедзве 1988), зах.еўрап. прыкладнога мастацтва 11—20 ст. (са збораў Эрмітажа), сучаснага польскага партрэта і аўтапартрэта ў жывапісе (абедзве 1989), «40 год брытанскай скулыггуры» (1993). У 1979 створаны Музей старажытнабеларускай культуры Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, Музей беларускага народнага мастацтва ў Раўбічах. 3 1983 y М. выдаецца час. «Мастацтва». У фарміраванні эстэт. аблічча горада акгыўна ўдзельнічалі мастакі Мінскага мастацка-вытворчага камбіната. Вялікая работа праводзідца мастакамі па афармленні станцый Мінскага метрапалітэна. Маст. жыццё М. 1990-х г. узбагацілася разнастайнасцю стылявых кірункаў і канцэпцый, пашырылася галерэйная справа. Разам з трад. выставачнай дзейнасцю развіваюцца новыя формы ўзаемадзеяння мастака з гледачом (пленэр, перформанс, інвайрэнмент і інш.). 3 1991 выдаецца газ. «Культура». У 1995 створаны Музей сучаснай беларускай скульптуры, y 1997 — Музей сучаснага выяўленчага мастацтва. Арганізаваліся маст. суполкі «Пагоня», «Няміга-17», «Верасень», «Сонечны квадрат» 1 інш., грамадская Беларуская акадэмія выяўленчага мастацтва. Сярод найб. значных выставак: тэматычныя «Да 150-годдзя Ф.Багушэвіча>, «Ганчарны круг», «45 год Вялікай Перамогі», «Праекты помніка ахвярам рэпрэсій», «Мастацтва старажытных гарадоў Беларусі», «Мастаіхгва рэнесансу ў Беларусі», да 500-х угодкаў нараджэння Ф.Скарыны (усе 1990), «Пошук і эксперымент», «Беларуская скулытгура», «Мастацтва габелена», «Мастацгва барока на Беларусі», да 100-годдзя з дня нараджэння Багдановіча (усе 1991), «Выстаўка графікі», да 110-й гадавіны з дня нараджэння Я.Купалы і Я.Коласа (усе 1992), «Жыве Беларусь» (1991—98), «Гуманізм і вера», «Мастацтва Брэстчыны 16— 18 ст.» (абедзве 1993), «Малюнак», «Мясціны старога Мінска», мастакоў тэатра, кіно, тэлебачання, «Дарогамі Вялікай Перамогі», «Слава табе, Беларусь!», «Аршанскай бітве 1514 года прысвяча-
ецца», «Беларуская палітра 20 ст.» (усе 1995), «Чарнобыль, боль, надзея», «Беларуская акварэль», «Спорт y выяўленчым мастацтве», «Асоба і сучаснае асяроддзе», «Беларускі эстамп», «Мастакі Прынямоння» (усе 1996), «Мастакі і горад» (1997), «Панарама мастацтваў», «Малюнак», «Час, прастора, асоба», «Зямля Палесся», «Спорт y нашым жыцці» (усе 1998), «На мяжы тысячагоддзяў», «Беларускі друкаваны гаіакат», маст. акцыя С.Войчанкі і У.Цэслера «Праект стагоддзя» (усе 1999), персанальныя В.Вярсоцкага, Крахалёва (абедзве 1990), Ю.Карачуна, Паплаўскага, Шчамялёва (усе 1991), С.Давідовіча, А.Марачкіна, Г.Русак (ЗША; усе 1992), І.Белановіча, В.Кубарава, Малішэўскага, В.Целеша (Рыга), НАнісімавай (Аўстралія), В.Маркаўца, Цвіркі (усе 1993), К.Камала, А.Ксяндзова, АЛось, У.Маскоўскіх, А.Мятліцкага, У.Тоўсціка (усе 1994) , МАпіёка, Дударэнкі (абедзве 1995) , Аракчэева, Л.Дробава, Дурчына, А.Кузьміча, Э.Куфко, Г.Лойкі, М.Раманюка (усе 1996), Бржазоўскага, Савіцкага, Ціхановіча (усе 1997), Кашкурэвіча, Літвінавай, Вашчанкі (усе 1999), рэтраспектыўныя выстаўкі П.Гаўрыленкі, Тычыны (абедзве 1992), Кудрэвіча (1994), Анікейчыка, Малішэўскага (абедзве 1997) і інш.; выстаўкі твораў дэкар.-прыкладнога мастацтва «Гармонія і асяроддзе» (1986) і інш., Нац. выстаўкі нар. творчасці «Вечназялёнае дрэва рамёстваў» (1996), «Жывыя крыніды» (1998) і інш.
м ін с к
405
інструментаў на плошчах горада ў час свят і кірмашоў. У арганізацыі канцэртнага жыцця і муз. адукацыі вял. роля належала братам Дамініку і Вікенцію Стафановічам (Вікенцій на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў быў дыгрыжорам Мінскага гар. аркестра, Дамінік праводзіў сімф. канцэрты, кіраваў фп. класамі). 3 М. звязана дзейнасць ЬА.Ельскага (адзін з арганізатараў Мтскага музычналітаратурнага таварыства), Ф.Міладоўскага, аўтара аперэты «Канкурэнгы» (паст. ў 1861), П.Карафы-Корбута, К.Кжыжаноўскага, К.Марцінкевіч (вучылася ў Мінскім пансіёне Мантэірандзі), піяніста і спевака Ф.Паўлоўскага, скрыпачкі Б.Крыгер. Значны ўклад y муз. культуру М. зрабіў С.Манюшка. У канцы 1850—пач. 1860-х г. y М. працавалі фартэпіянныя ф -й І.Бяляўскага, Ю.Качкоўскага і Фотха, ф-ка па вытв-схд клавікордаў, магазін А.Валідкага па продажы нот і муз. інструментаў. У 1870-я г. бел. муз. фальклор прапагандавалі ў мінскім друку А.Васільева, Р.Ігаацьеў, П.Шэйн. 3 1865 музыка гучала ў зале дваранскага сходу, дзе ставіліся і оперы. У 1872 адкрыта Мінскае вучылішча арганістаў. У 1890 пачаў дзейнічаць гар. т-р (мясц. оперную трупу ў 1890—91 узначальваў В.Сук). 3 1880 пачалі ўзнікаць аматарскія маст. т-вы, y тл . муз. т-ва (з 1880), Мінскае таварыства аматараў прыгожых мас-
Да арт. Мінск. Цымбальны ансамбль Мінскага музычнага вучылішча імя М.І.Гліню.
Музычнае жыццё. Ужо ў 14-—15 ст. ў М. існавалі школы царк. спеваў. Пры Петрапаўлаўскім правасл. брацгве (з 1592) былі арганізаваны навучанне спевам па 5-лінейнай нотнай сістэме і хар. выканальніцгва, існавала спец. школа па падрыхтоўцы царк. пеўчых. У канцы 17 ст. хар. спевы і ігра на аргане дасягнулі значнага прафес. ўзроўню. На мяжы 17—18 ст. пры двары мінскага ваяводы К.Завішы створаны аркестр, які выконваў духоўныя творы і бел. нар. песні і танцы. У канцы 18 — пач. 19 ст. ў М. і Мінскай губ. папулярнасцю карыстаўся прыдворны аркестр М.Ракіцкага. 3 сярэдзіны 19 ст. развівалася аматарскае музіцыраванне, наладжваліся камерныя канцэрты мясц. музыкантаў (скрыпачы П.Бяляўскі, Каржанеўская, В.Нядзведскі), пастаноўкі муз. спектакляў, выступленні ансамбляў бел. нар.
тацтваў, Мінскае літаратурна-артыстычнае таварыства, Мінскае таварыства сяброў музыкі, муз.-драм. т-ва (з 1893), муз. гурток (1896), прыватныя муз. ўстановы: Мінская музычная школа Шацкінай, Мінская вакальная студыя Муранскай, муз. вучылішча П.Маўшовіч, Мінскае музычнае вучылішча Н.Рубінштэйна, курсы спеваў Ю.Багуслаўскага (з 1907), Мінскія музычныя курсы ГЛьвовай і інш. У 19 — пач. 20 ст. ў М. гастраліравалі: спевакі Л.Собінаў, Ф.Шаляпін, М.Фігнер, М.Батыстыні, АМазіні, піяністы Г.Есіпава, А.Зілоці, І.Падарэўскі, С.Рахманінаў, А.Скрабін, скрыпачы ЛАўэр, С.Барцэвіч, А.Вільгельмі, Г.Вяняўскі, І.Гржымалі, Э.ізаі, А.Концкі, КЛіпінскі, П.Сарасатэ, М.Эрдэнка; віяланчэлісты К.Давыдаў, А.Вержбіловіч і інш. М. стаў цэнтрам бел. муз. культуры. У першыя паслярэв.
406
МІНСК
гады тут працаваў У. Тэраўскі — арганізатар і кіраўнік Бел. нар. хору і муз. часткі Першага таварыства беларускай драмы і камедыі. У 1919 адкрыта нар. кансерваторыя, праводзіліся вечары камернай музыкі. У 1920-я г. створаны хор Галоўпалітасветы пад кіраўніцтвам В.'Яфімава, Бел. капэла на чале з А.Ягоравым, ансамбль цымбалістаў, Беларускі вакальны квартэт, т-ва «Музыка — масам». Цэнтрам муз. культуры М. стаў БДТ, які меў хор, сімф. аркестр і балетную трупу; на яго сцэне праводзіліся сімф. канцэрты, ставіліся муз. спектаклі, y тл . «На Купалле» М.Чарота, балет «Капелія» Л.Даліба. У 1924 адкрыты Бел. муз. тэхнікум (з 1937 муз. вучылішча, гл. Мінскае музычнае вучшішча імя М.І.Глінкі), педагогі і студэнты якога займаліся канцэртнай дзейнасцю. У 1927 на аснове аркестраў Бел. муз. тэхнікума і БДТ-1 створаны Дзяржаўны акадэмічны сімфанічны аркестр Рэспублікі Беларусь, y 1930 на базе опернага і балетнага класаў муз. тэхнікума — Беларуская студыя оперы і балета, на аснове ансамбля нар. інструментаў — Дзяржаўны акадэмічны народны аркестр Рэспублікі Беларусь. У памяшканні БДТ-1 опернай студыяй пастаўлены оперы «Залаты пеўнік* М.Рымскага-Корсакава (1931), «Кармэн» Ж.Бізэ (1932). 3 1931 працаваў хор пры Бел. радыёкамітэце (гл. Хор акадэмічны Беларускага тэлебачання і радыё). Вял. значэнне для падрыхтоўкі нац. кампазітарскіх і выканальнідкіх кадраў і ўзбагачэння культ. жыдця мела адкрыццё ў 1932 Бел. кансерваторыі (гл. Беларуская акадэмія музыкі). У 1932 пры Саюзе сав. пісьменнікаў БССР створана секцыя кампазітараў (з 1938 Саюз кампазітараў БССР, гл. Саюз кампазітараў Беларусі). У 1936 адкрыты Дзярж. т-р оперы і балета БССР (гл. Нацыянальны акадэмічны maamp оперы Рэспублікі Беларусь і Нацыянальны акадэмічны тэатр балета Рэспублікі Беларусь). У 1934 адбылася 1-я Усебел. канферэнцыя кампазітараў. Вял. значэнне для развіддя кандэртнага жыдця мела адкрыдцё ў М. Беларускай філармоніі (1937), дзе выступалі І.Мусін, К.Сімяонаў, адбыліся аўтарскія канцэрты М.Аладава, В.Залатарова, А.Туранкова, Я.Цікоцкага, М.Чуркіна і інш. ВыдатнЫмі падзеямі ў культ. жыцці горада і рэспублікі былі пастаноўкі ў 1939—40 бел. нац. опер «Міхась Падгорны» Цікоцкага, «У пушчах Палесся» А.Багатырова, «Кветка шчасця» Туранкова, балета «Салавей» М.Крошнера, якія заклалі аснову нац. рэпертуару т-ра оперы і балета, засведчылі рост майстэрства выканаўцаў, пастановачнай культуры т-ра. У Вял. Айч. вайну ў акупіраваным М. працягвалі творчую дзейнасць Туранкоў, М.Шчаглоў, оперы якога «Лясное возера» і «Усяслаў-Чарадзей» на лібрэта Н.Арсенневай пастаўлены ў 1942 і 1943. Пасля вызваленнч М. ў 1944 аднавіла дзейнасць большасдь муз. арг-цый, калектываў і навуч.
устаноў. Вял. значэнне для развіцця бел. балетнага мастацтва мела адкрыццё ў М. ў 1945 Бел. харэаграфічнага вучылішча (гл. Дзяржаўны харэаграфічны каледж Рэспублікі Беларусь). У т-ры оперы і балета пастаўлены оперы «Алеся» Цікоцкага (1944) і «Кастусь Каліноўскі» Дз.Лукаса (1947), балет «Князь-возера» Залатарова (1949). У рабоце 1-га Усесаюзнага з’езда кампазітараў (1948) удзельнічалі бел. кампазітары Аладаў, Багатыроў, Лукас, П.Падкавыраў, Р.Пукст, Цікоцкі, Яфімаў, музыказнавец Б.Смольскі. У 1949 y М. пераведзены Ансамбль песні і танца Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь. У 1950-я г. ў М.
Да арт. Мінск. Танцавальнае трыо студэнтак Дзяржаўнага харэаграфічнага каледжа Беларусі.
выступалі творчыя калекгывы з Расіі, Украіны, Латвіі, Туркменіі, Грузіі, Германіі, Польшчы і інш.; адбыліся Дні балг., рум., чэш., венг., кар. музыкі; гастролі салістаў Вял. т-ра І.Казлоўскага, С.Лемешава, В.Давыдавай, Г.Уланавай, М.Плісецкай, a таксама С.Рыхтэра, Дз.Узунава; аўтарскія канцэрты Р.Гліэра, Дз.Шастаховіча, А.Хачатурана, Ц.Хрэннікава і інш. У оперным тэатры пастаўлены новыя муз.-сцэн. творы бел. кампазітараў Пукста, Багатырова, Туранкова, оперы С.Гулак-Арцямоўскага,
С.Манюшкі, Ю.Мейтуса, Б.Сметаны. 3 1952 y М. працуе Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла Рэспублікі Беларусь. Створаны шэраг новых арг-цый і калектываў, y тл. Ваенны аркестр Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь (1950), Дзяржаўны акадэмічны народны хор Рэспублікі Беларусь (1952), Сімфанічны аркестр Беларускага тэлебачання і радыё (1958), Дзяржаўны ансамбль танца Рэспублікі Беларусь (1959), Дзяржаўны камерны аркестр Рэспублікі Беларусь (1968), вак.-інстр. ансамблі *Песнярш, «Верасы», эстр.-харэаграфічны «Чараўніцы», харэаграфічны ансамбль «Харошкі» (1974), Дзяржаўны тэатр музычнай камедыі Рэспублікі Беларусь (1971; з 1999 Дзярж. муз. т-р Рэспублікі Беларусь), «Беларуская капэла», Мінскі абласны камерны хор «Санорус», Дзярж. маладзёжны т-р эстрады Рэспублікі Беларусь (1995). У 1960—90-я г. значны ўклад y развіцдё розных жанраў муэ. мастацтва зрабілі кампазітары Л.Абеліёвіч, Багатыроў, С.Бельцюкоў, У.Буднік, Г.BarHep, В.Войцік, Г.Гарэлава, Я.Глебаў, УДамарацкі, УДарохін, А.Елісеенкаў, A. 3алёгнеў, Л.Захлеўны, В.Іваноў, У.Кандрусевіч, В.Капыцько, У.Каральчук, С.Картэс, В.Кузняцоў, І.Кузняцоў, У.Кур’ян, АЛігвіноўскі, ІЛучанок, АМдывані, У.Мулявін, Я.Паллаўскі, В.Помазаў, У.Прохараў, B.Раінчык, Ф.Пыгалеў, Ю.Семяняка, Дз.Смсшьсй, У.Ссштан, Р.Сурус, Э.Ханок, C. Хвашчынскі, К.Цесакоў, Л.Шлег і інш. У т-ры оперы і балета пастаўлены оперы Аладава, Семянякі, Смольскага, Картэса, Вагнера, Глебава, АБандарэнкі, Солтана, балеты Глебава, Вагнера, Залётнева, Кандрусевіча, Мдывані, адметныя разнастайнасцю харэаграфічных сродкаў і фарбаў, пошукамі новых сродкаў маст. выразнасці, свежасцю гаіастычнай мовы, філас. накіраванасдю. Дзярж. т-р муз. камедыі паставіў шэраг новых спекгакляў, y тл. разнастайныя па жанрах творы Семянякі, Суруса, Мдывані, Глебава, Кандрусевіча, Войціка, сучасных рас. кампазітараў, класічныя аперэты, a таксама балетныя пастаноўкі. У 1984 y будынку касцёла
Да арт. Мівск. Дзяржаўны маладэёжны тэатр эстрады.
св. Poxa адкрыта зала камернай музыкі Бел. філармоніі (у першых канцэртах выступалі ІАрхіпава, А.Янчанка і інш.). У М. гастраліруюць вядомыя калектывы і асобныя выканаўцы замежных краін. 3 1992 y М. працуе Дзяржаўнае аб’яднанне *Белканцэрт». У горадзе праходзяць фестывалі, y тл . «Беларуская музычная восень», «Мінская вясна», «Я люблю балет», «Адраджэнне «Беларускай капэлы», конкурсы маладых музыкантаў-выканаўцаў, y т.л. з 1987 Рэсп. конкурс вакалістаў імя Л.Александроўскай, агляды, конкурсы, фестывалі самадз. маст. творчасці. Працуюць шматлікія калектывы маст. самадзейнасці
бернскме ведомостн». Значнай падзеяй тэатр. жыцця М. стала пастаноўка Дуніна-Марцінкевіча тэатрам y 1852 п’есы «Сялянка» (муз. С.Манюшкі, К.Кжыжаноўскага). У 1911 y М. выступала Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага. У 19 ст. тэатр. паказы адбываліся ў залах мужчынскай гімназіі, дома Гайдукевіча, y будынках Мінскага гарадскога тэатра, y ратушы (гл. Мінскі ратушны тэатр), y 1864—77 y Доме дваранскага сходу. 3 1890 усе тэатр. выступленні адбываліся ў Мінскім гар. т-ры. Тэатр. сезон (зімовы) звычайна прадаўжаўся з вер. — кастр. да лютага, на гэты час і фарміраваліся мясц. трупы. Наладжва-
(больш за 90 з іх маюць найменні народных і ўзорных). Акгыўна прапагандуюць бел. музыку Дзяржаўны аркестр сімфанічнай і эстраднай музыкі Рэспублікі Беларусь на чале з М.Фінбергам, вак.інстр. ансамбль «Сябры», мінскі духавы аркестр «Няміга», духавы аркестр «Фанфары Беларусі», фалькл. ансамблі «Ліцвіны», «Неруш», «Свята», «Бяседа», «Крэсіва» і інш. Муз. кадры ў горадзе рыхтуюдь Бел. акадэмія музыкі і Рэсп. вучэбны комплекс гімназія-каледж пры ёй, муз. вучылішча імя М.Глінкі, Бел. пед. ун-т, Бел. ун-т культуры, шматлікія муз. і агульнаадук. школы з муз. ухілам, артыстаў балета — Дзярж. харэаграфічны каледж, педагогаў, харэографаў і гісторыкаў балета — кафедра харэаграфіі Бел. акадэміі музыкі (з 1994).
ліся летнія сезоны (у 1884—90 пастаянна), паказы адбываліся ў гар. садзе, летнім т-ры Сакалова і Фідэрфона, сямейным садзе «Цівалі». У 1-й пал. 19 ст. ў М. працавалі польск. антрэпрызы А.Руткоўскага, Кажынскага, К.Скібінскага, ВАшпергера, Я.Хелмікоўскага, В.Драздоўскага, y 2-й пал. 19 ст. — шматлікія рас. трупы. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. гастраліравалі вядомыя рус. акцёры: В.Каратыгін, І.Гарбуноў, Ф.Камісаржэўскі, М.Дарскі, Г.Фядотава, браты Адэльгеймы, К.Варламаў, А.Яблачкіна, В.Камісаржэўская, Ю.Юр’еў, М.Дальскі, ПАрленеў і інш.; трупы т-раў пад кіраўніцтвам М.Ходатава, У.Меерхольда і Р.Унгерна, П.Гайдабурава і Н.Скарскай, эстрадны т-р «Крывое люстэрка», акцёры маскоўскіх
Тэатральнае жыццё. Першыя звесткі пра тэатр. жыццё горада адносяцца да 1692 (паводле інш. звестак, да 1656), калі пры езуідкім калегіуме існаваў Мінскі школьны тэатр. На людных месцах y М. наладжвалі паказы батлейкі. 3 1770-х г. М. наведвалі польск., з 1840-х г. — пераважна рас. гастрольныя тэатр. калектывы. У канцы 18 ст. ў М. дзейнічалі прафес. трупы, y тл . «Камедыйны тэатр» К.Жулкеўскага і Л.Марсанта, трупа А.Ш.Жукоўскага (у 1811—32 узначальваў мінскую антрэпрызу) і А.Главацкага, y 1802—05 — пастаянная оперна-драм. трупа, створаная М.Кажынскім. 3 1845 тэатр. жыццё М. рэгулярна асвятлялася ў газ. «Мннскне гу-
Да арт. Мінск. Спектакль «П’ерэта» ў Дзяржаўным акадэмічным рускім драматычным тэатры Беларусі.
мінск
407
т-раў Нязлобіна, Корша і інш. Са сваім нац. рэпертуарам выступалі ўкр. трупы пад кіраўніцгвам М.Старыцкага, М.Крапіўніцкага, П.Саксаганскага і інш., y пач. 20 ст. — яўр. вандроўныя трупы. У М. дэбютавалі польск. акцёры І.Вяроўскі (1802) і Ашпергер (1808), рўс. М.Савіна (Страмлянава) і ВДалматаў (Чудзін; сезон 1869/70) і інш. Ставіліся творы рус. (ААстроўскі, АГрыбаедаў, АПушкін, А.Талстой, АЧэхаў, М.Горкі і інш.) і замежнай (У.Шэкспір, Ф.Шылер, Мальер і інш.) драматургіі. Наладжваліся і аматарскія спектаклі, y арганізацыі якіх прымаў актыўны ўдзел Я.Ходзька-Барэйка. 3 канца 1850-х г. прыкметнае месца ў тэатр. жыцці М. займаў аматарскі т-р. Працавалі драм. секцыі пры Мінскім муз.-літ. т-ве, Мінскім літ.-артыстычным т-ве, Мінскім т-ве аматараў прыгожых мастацтваў. Рабіліся захады да стварэння бел. нац. т-ра. 3 пач. 1-й сусв. вайны тэатр. жыццё М. заняпала. У 1915 наладжваліся паказы батлейкі з удзелам батлеечнікаўшаўцоў Муравіцкага і Дамбіцкага. У 1916—21 асяродкам тэатр. жыцдя быў клуб «Беларуская хатка». У лют. 1917 пачаўся масавы культ.-асв. рух, для кіраўнідтва якім y маі 1917 засн. Т-ва бел. культуры, рэарганізаванае ў бел. культ,асв. т-ва «Бацькаўшчына». Шырокую дзейнасць разгарнула агульнанац. т-ва «Бел. вучнёўская ірамада» (напачатку існавала як гурток бел. мсшадэі «Вянок»); з арганізаваных ёю гурткоў y М. найб. акгыўна дзейнічалі ў 1919—20 драм. і харавы (гл. Драматычная секцыя беларускай вучнёўскай грамады). У крас. 1917 y rap. т-ры адкрылася Першае таварыства беларускай драмы і камедыі (узначаліў Ф.Ждановіч), рэарганізаванае ў маі 1918 y Бел. дзярж. т-р БНР на чале са Ждановічам, У.Галубком і У.Фальскім. У чэрв. 1918 y М. прыехаў з Вільні і арганізаваў сваю трупу Ф.Аляхновіч. У 1918 з гэтых калектываў утвораны Беларускі савецкі тэатр. У жн. 1919 — ліп. 1920 дзейнічалі 2 бел. т-ры: Мінскае таварыства працаўнікоў мастацтва і Бел. нац. т-р (былы Бел. дзярж. т-р БНР) пад кіраўнішвам Тэатр. камісіі Бел. нац. к-та. Культ.-асв. работу праводзіў Беларускі рабочы клуб,
408
мінск
дзе 10.8.1920 пачала сваю дзейнасць Трупа Галубка (гл. Беларускі трэці дзяржаўны тэатр). У вер. 1920 y М. адкрыўся Бел. дзярж. т-р (гл. Нацыянстьны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы), які стаў цэнтрам тэатр. жыцця горада. У 1920—30-я г. ў М. арганізаваны Мінскі тэатр рэвалюцыйнай сатыры, Дзяржаўны яўрэйскі тэатр БССР, Беларускі рабочы тэатр імя ЦСПСБ, ТРАМ беларускі, Тэатпр юнага гледача БССР. У М. знаходзілася асн. база вандроўных т-раў — Польскага дзяржаўнага вандроўнага тэатра БССР, Тэатра саўгасрабочых (1927—33). У 1930—32 працаваў Беларускі тэхнікум сцэнічнага мастацтва. У 1938 створана рэсп. Тэатральнае вучылішча. У пач. 1920-х г. y М. набылі размах агітац. формы самадз. мастацтва: наладжваліся масавыя дзействы з удзелам вял. колькасді прафес. і
Да арт. Мінск. Спектакль «Інтымны тэатр Еўсцігнея Міровіча» ў Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Я.Купалы.
самадз. акцёраў, рабочых, чырвонаармейцаў («Праца і капітал», «Гапонаўшчына»); створаны калекгывы «Сіняй блузы» — Цэнтр. савета прафсаюзаў Беларусі, клубаў К.Маркса і Р.Люксембург, даюза друкароў. Для кіраўнідтва маст. самадзейнасцю ў М. створаны дамы нар. творчасці — рэсп. ў 1937 і абласны ў 1939. 3 пач. Вял. Айч. вайны т-ры М. спынілі сваё існаванне. Бел. першы дзярж. т-р і Дзярж. яўр. т-р БССР знаходзіліся ў эвакуадыі. Працаваў Мінскі гар. т-р, аргадізаваны з акцёраў розных т-раў. Пасля вызвалення
М. ад ням.-фаш. захолнікаў аднавілі дзейнасць тэатр. калекгывы, што вярнуліся з эвакуацыі. Вядучае месца ў тэатр. жыцці М. належыдь Нац. акад. т-ру імя Я.КупаЛы (аднавіў дзейнасць y снеж. 1944). У 1946—49 лрацаваў Дзярж. яўр. т-р БССР, y 1949— 56 — Тэатр драмы і камедыі пры Белдзяржэстрадзе. У 1947 з Гродна пераведзены Дзяржаўны акадэмічны рускі драматычны тэатр Беларусі (з 1999 Нац. акад. драм. т-р імя М. Горкага). У 1950 y М. аддавіў сваю дзейнасць Дзяржаўны тэатр лялек Беларусі. У 1956 адкрыты Бел. рэсл. т-р юнага гледача (гл. Тэатр юнага гледача Рэспублікі Беларусь). У 1980—90-я г. створаны Тэатр-студыя кінаакцёра кінастудыі «Беларусьфільм», Дзяржаўны маладзёжны тэатр Рэспублікі Беларусь, т-р сатыры і гумару «Хрыстафор», Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі, Мінскі малы тэатр, Мінскі драматычны тэатр «Дзе-ЯЬ>, бел. лаэт. т-р аднаго акцёра «Зьніч», Альтэрнатыўны т-р, т-р пластычнага гратэску «Жэст». Дзейнічаюць антрэпрызы «Тэатральныя зоркі», «Віртуозы сцэны» і інш. Кадры для т-раў рэспубліхі рыхтуе Бел. акадэмія мастацтваў. 3 1946 працуе рэсп. творчая арг-цыя Саюз тэатральных дзеячаў Беларусі, з 1963— клуб тэатр. дзеячаў Дом работнікаў мастацтваў. У М. дзейнічаюць шматлікія самадз. калектывы, y т.л. народныя. У 1980-я — лач. 1990-х г. працавалі т-рыстудыі (гл. Тэатр-студыя). Праводзіліся рэсп. агляды, дэкады, фестывалі самадз. і лрафес. мастацтва, y тл . міжрэсл. Прыбалтыкі і Беларусі «Тэатральная вясна-87», міжнар. «Славянскія тэатральныя сустрэчы» (1991), «Фестываль сяброў» т-ра імя Я.Купалы і польск. Беластоцкага т-ра імя А.Венгеркі (1993), фестывалі т-раў лялек рэсл. (1-ы ў 1981), міжрэсл. Прыбалтыкі і Беларусі (1974) і міжнар. (1990, 1993, 1996, 1999), міжнар. фестывалі монаслекгакляў «Я» (1993, 1996 і 1998). У М. адбываюцца гастролі т-раў інш. краін. Фізічная культура і спорт. Першыя сларт. т-вы ў М. створаны ў канцы 19 — лач. 20 ст.: Мінскае т-ва аматараў слорту (1892), філіялы т-ваў «Сокал» (1911), «Санітас» (1913). Першыя спарт. спаборніцтвы лраведзены ла веласіпедным спорце (1896), барацьбе і ладьіманні цяжару (1913— 14). У 1924 y М. праведзена 1-е Усебел. свята фізкультуры, y 1945 — 1-я Усебел. спартакіяда. У 1929 засн. тэхнікум фіз. культуры (з 1937 Бел. ін-т фіз. культуры, з 1993 Акадэмія фізічнага выхавання і спорту). Дзідяча-юнацкія сларт. школы працуюць з 1945. М. — адзін з гарадоў Алімліяды-80. Кіраўніцтва развіццём фіз. культуры і споргу ажыццяўляецца Мін-вам спорту і турызму Беларусі, Нацыянальным алімпійскім камітэтам (створаны ў 1991), рэсп. федэрацыямі (болыд за 90) ла асобных відах спорту. У горадзе і прыгарадах пабудаваны і эксплуатуюцца буйныя спарт. комплексы: алімп. база «Стайкі» (1947), стадыёны «Дынака» (1934), «Тракдар» (1968),
спарт.-стралковы (1971) і інш., Мінскі палац спорту (1966), воднаспартыўны камбінат (1967), конна-спарт. комплекс «Ратамка» (1970), рэсл. спарт. комплекс «Раўбічы» (1974), крыты каток «Юнацтва» (1976), Палац лёгкай атлетыкі (1977), Палац тэніса (1978), сларт. комплекс «Дынама» (1978), рэсл. Палац шахмат і шашак (1985), Лядовы палац слорту (1998) і інш. У М. праводзяцца чэмпіянаты свету, Еўропы, інш. буйный міжнар. слаборніцтвы. 3 1967 лрацуе Рэсп. навук.-метадычная б-ка па фіз. культуры. Выдаецца шмат спарт. перыядычных выданняў, y т.л. «Прессбол», «Спортнвная ланорама» і інш. Літ.: Гісторыя Мінска. М., 1967; Мннск Краткая хронлка (ноябрь 1917— 1966). Мв., 1967; Мннск я окрестностн: Справ.-путеводлтель. Мн., 1979; Мннск: Энцнкл. справ. 2 язд. Мн., 1983; ' З а г о р у л ь с к н й Э.М. Возншшовенне Мннска. Мн., 1982; Мінск на старых паштоўках (канец XIX — пачатак XX ст.). Мн., 1984; Збор помнікаў гісгорыі і культуры Беларусі: Мінск. Мн., 1988; С ы р а к о м л я У. Мінск: Беглы агляд сучаснага стану Мінска. Мн., 1992; Ш ы б е к а З.В., Ш ы б е к a С.Ф. Мінск: Сгаронкі жыцця дарэв. горада: Пер. з рус. Мн., 1994; П a з н я к З.С. Рэха даўняга часу. Мн., 1985; Л а к о т к a А.І. Сілуэты старога Мінска: Нарысы драўлянай архітэктуры. Мн., 1991; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; R i c a л ё ў Г. Героі і музы. Мн., 1982; Гісторыя беларускага тэатра. T. 1—3. Мн., 1983—87; Ч y р к о Ю.М. Белорусскнй балетный театр. Мн., 1983; Я е ж. Белорусскнй балет в лнцах. Мн., 1988; Музыкальный театр Белорусснн: Доокг. пернод. Мн., 1990; Музычны тэатр Беларусі. Мн., 1993—97; Белорусская музыка 1960— 1980 гг. Мн., 1997; П а ш к н н Ю А Русскнй драматнческнй театр в БелоpvccHvi XIX в. Мн., 1980; Тэатры Мінска: [Альбом). Мн., 1973; Л н с н е в с к м й М.Е. В театр вду, как в храм. Мн., 1997; Тэатры Беларусі. Мн., 1998; К а л у б о в і ч A На крыжовай дарозе: Творы з эміграцыі. М н , 1994. С. 178—261. ІЯ.Афнагель (гаспадарка), Э.Р.Самусенка (экалогія), А.В.Скараход (гісторыя), Т.І.Чарняўская, Л.А.Есьман (архітэктура і горадабудаўнідтва), Э.А.Вальчук (ахова здароўя), ГІ.Дайлідава (друк, радыё, тэлебачанне), І.У.Саламевіч, М.І.Мушынскі (літаратурнае жыццё), Л.Дз.Налівайка, Л.Ф.СалавеРі (мастацкае жыдцё), А.Л.Капілаў, Б.С.Смольскі (музычнае жыццё), Дз.У.Стэлшах (тэатральнае жыццё), А.М.Петрыкаў (фізічная культура і спорт).
«МІНСК», 1) лідэр эскадраных мінаносцаў Балт. флоту, экілаж якога вызначыўся ў Вял. Айч. вайну. Пабудаваны ў 1934—39 на Балт. з-дзе ў Ленінградзе; спушчаны на ваду ў 1935 y прысутнасці дэлегацыі з Мінска, якая ўзяла шэфства над караблём. Меў на ўзбраенні гарматы розных калібраў, зеніткі, кулямёты, тарледныя алараты, бомбакідальнікі, міны; экіпаж 343 чал. Удзельнічаў y баях y сав.-фінл. вайну 1939—40, y абароне Таліна ў пач. Вял. Айч. вайны. 28— 29.8.1941 пры прарыве караблёў Балт. флоту з Таліна ў Кранштат быў флагманскім караблём атрада лрыкрыцдя, адбіў некалькі атак герм. тарледных катэраў, падарваўся на міне, але экіпаж ліквідаваў пашкоджанні і дайшоў да Кранштата. 23.9.1941 патоплены ням. авіяцыяй. У 1942 ладняты і зноў уведзены ў строй. 3 1959 быў вучэбным ка-
Аўтар У.Ф.Ісаенка
410_________________МІНСКА раблём. 2) Былы авіянясучы процілодачны крэйсер Ціхаакіянскага флоту, адзін з найбуйнейшых сав. баявых караблёў. Пабудаваны на верфі ў г. Мікалаеў (Украіна), уступіў y строй y 1978. Меў на ўзбраенні 21 карабельны верталёт, 12 самалётаў-штурмавікоў з верт. узлётам і пасадкай, процікарабельныя і зенітныя ракеты, водазмяшчэнне каля 40 тыс. т, экіпаж каля 1 тыс. чал. (разам з лётным персаналам; значную ч. экіпажа складалі ўраджэнцы Беларусі, y т.л. Мінска). 3 сак. 1989 y рамонце. У 1993 карабель выключаны са складу флату, потым з яго энята баявое і навігацыйнае абсгаляванне, y 1999 ён прададзены Расіяй Кітаю. Былі аднатыпныя з «M.» крэйсеры «Кіеў» (на Паўн. флоце) і «Новарасійск» (на Чарнаморскім флоце). Іл. гл. пры арт. Крэйсер. Літ:. Р о з а н о в М. Лндер «Млнск»: (Матерналы к нсторня лндера «Мннск» эскадры КБФ). Таллнн, 1946; Г ы ц к к х В. На крейсере «Мннск»: Заметкн нз дальнего похода // Звезда. 1985. № 5; П о л ю х о в А. Авнаносный металлолом / / Новое время. 1993. № 7. Р.К.Паўловіч, У.Я.Калаткоў. МІНСКА АБАР0НА 1941 y В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Вялася 25—28 чэрв., складалася з кароткачасовых жорсткіх баёў вакол Мінскага ўмацаванага раёна. Абарону на 3 ад горада трымалі войскі 44-га (камдыў В.А.Юшкевіч), на Пн — 2-га (ген.-м. АМ.Ермакоў) стралк. карпусоў 13-й арміі (ген.-лейт. П.М.Філатаў) Зах. фронту, a таксама 16-ы Дзяржынскі пагранатрад (маёр А.А.Аляксееў). Іх падмацоўвалі 151-ы карпусны і 301-ы гаўбічны артпалкі, 7-я брыгада ППА, 42-я далёкабамбардзіровачная дывізія і інш. 23— 24 чэрв. варожы паветр. дэсант захапіў ст. Аляхновічы, атрады 3-й танк. групы (ген.-палк. Г.Гот) занялі Радашковічы, 25 чэрв. — Валожын і Ракаў. 23 чэрв. ням. самалёты бамбілі аэрадром y Лошыцы, чыг. вакзал, інш. аб’екгы; раніцай 24 чэрв. пачаліся масіраваныя налёты. За 3 дні ням. самалёты, якія пастаянна віселі над горадам, знішчылі 21% (4 км2) гар. забудовы, эагінулі сотні жыхароў. Пачаўся масавы адыход насельніцтва з Мінска. Ранідай 26 чэрв. пад Астрашыцкім Гарадком і Смалявічамі немцы скінулі буйны паветр. дэсант, ад Радашковіч y гэтым напрамку пачаліся атакі ням. танкаў і мотапяхоты. Ад Маладзечна войскі ням. 39-га (ген. Р.Шміт) танк. корпуса рушылі на У, элучыліся з дэсантам і захапілі Астрашыцкі Гарадок. Для ліквідацыі пагрозы сюды былі накіраваны 100-я (ген.м. І.М.Русіянаў) і 161-я (палк. А.В.МІхайлаў) стралк. дывізіі; амаль без гармат воіны бутэлькамі з бензінам здолелі адбіць некалькі атак варожых танкаў і ліквідаваць прарывы. Асобныя ням. атрады 7-й танк. дывізіі (ген. X. фон Функ) абышлі правы фланг абароны і вечарам 26 чэрв. захапілі Смалявічы, перарэзалі Маскоўскую шашу і перапынілі паток бежанцаў. На ПнЗ ад горада
абарону ўтрымлівала 64-я стралк. дывізія (палк. С.І.Іаўлеў), y т.л. 30-ы стралк. полк (палк. А.І.Яфрэмаў). Да 28 чэрв. не спыняліся баі ў Заслаўі, дзе контратакаваў 159-ы стралк. полк (падпалк. А.І.Бялоў), Ранідай 27 чэрв. рух на Магілёўскай шашы перапыніў ням. паветр. дэсант, на Баранавіцкім напрамку моцны ўдар ад Стоўбцаў нанесла 17-я танк. дывізія 17-га танк. корпуса 2-й танк. групы ген.-палк. Г.В.Гудэрыяна. Вечарам 27 чэрв. дям. моталяхота выбіла частку 108-й стралк. дывізіі (ген.-м. A. І.Маўрычаў, Н.І.Арлоў) з Фаніпаля. Баявыя дзеянні сав. войск на Пн ад Мінска спачатку разгортваліся паспяхова: былі стрыманы атакі на Ракаўскай шашы, вораг адкінуты на 10 км да в. Беларучы, заняты Астрашыцкі Гарадок. Але вечарам 27 чэрв. сустрэчнымі ўдарамі ням. войскі адрэзалі ад асн. сіл 5 сав. батальёнаў, з 3 нанеслі ўдар на Сёмкаў Гарадок, прарвалі пазіцыі 30-га стралк. палка, стварылі пагрозу для левага фланга 2-га стралк. корпуса. У выніку масіраваных удараў авіяцыі, дзеяндяў варожых дэсантаў, нападу ворага на штабы 13-й арміі, 44-га стралк. корпуса і інш. было страчана кіраванне значнай часткай войск, што абаранялі Мінск, прарвана апошняя лінія абароны ўздоўж р. Пціч. Таму ў ноч на 28 чэрв. лачалося адступленне сав. войск за р. Волма і Ратамка. Раніцай 28 чэрв. з Пд y горад увайшлі атрады ням. 17-й, з Пн — 20-й (ген. Штумпф) танк. дывізій, якія элучыліся і стварылі знешняе кальцо акружэння вакол асн. масы войск Зах. фронту (гл. ў арт. Навагрудскі «кацёл»), На досвітку 2 ліп. абаронцы Мінскага ўмацаванага раёна трыма калонамі пад агульным камандаваннем ген.-лейт. B. І.Кузняцова і Іаўлева прарваліся на У ад Дзяржынска, на наступны дзедь — рэшткі 603-га стралк. палка з Астрашыцкага Гарадка. М.а., як і ўсе абарончыя дзеянні войск Зах. фронту, стала катастрофай для Чырв. Арміі (паводле рашэння Ваен. калегіі Вярх. суда СССР Дз.Р.Паўлаў і ідш. кіраўнікі фронту прыгавораны 22 ліп. да пакарання смерцю), a таксама для насельніцтва Беларусі, y тл . жыхароў Мінска, значная частка якіх загінула або пакінула горад. Разам з тым герм. армія страціла пад Мінскам некалькі тысяч салдат, больш за 300 танкаў і 4 дні часу. Сав. войскі панеслі значна большыя страты ў жывой сіле, але захавалі асн. баяздольнасць. У вер. 1941 за ўдзел y абароне Мінска і пераможныя баі пад Ельняй найменні гвардзейскіх нададзены дывізіям 100-й (стала 1-й), 161-й (стала 4-й), 64-й (стала 7-й). Літ:. А к а л о в н ч Н.М. Онн зашшдалн Мннск. 2 нзд. Мн., 1987; й в а н о в С.П. Штаб армейсклй, штаб фронтовой. М., 1990. У. Ф.Ісаенка. МІНСКАГА T3ÂTPA б у д ы н а к Існаваў y Мінску на Высокім рынку (цяпер пл. Свабоды) y 18 ст. — 1980-я г. Пабудаваны ў канцы 18 ст. ў стылі класіцызму як жылы дом. Спачатку 2-павярховы мураваны будынак, меў сім. камлазі-
цыю з рызалітам і франтонам y цэнтры гал. фасада, з высокім вальмавым дахам. Дом належаў Я.Байкову (набыў y 1815—18), некат. час y доме была карчма, y 1825 перабудаваны пад т-р. У 1835 y час дажару значна пашкоджаны, потым адноўлены. Гэта быў 3-павярховы прамавугольны ў плане будынак, накрыты 2-схільным дахам. Сіметрычны па кампазіцыі гал. фасад з цэнтр. рызалітам падзелены карнізным поясам на 2 ярусы (ніжні апрацаваны рустам). ■0------- — -------- 0-
0 0 0|Р"0!^Г!ВШІ 0 Е 0 і Ц Мінскага тэатра будынак. Галоўны фасад (чарцёж). Рэканструкцыя. Рызаліт з шырокай праязной аркай аформлены 6-калонным порцікам, завершаным франтонам з лучковым акном y тымпане. На 1-м паверсе знаходзіліся карчма і крамы, на 2-м — 3-ярусная 2-светлавая тэатр. зала, на 3-м — службовыя тэатр. памяшканні і жылыя пакоі. У будынку адбываліся тэатр. паказы (рэгулярныя з 1825). У 1852 на сцэне т-ра адбылася прэм’ера 1-й нац. олеры «Ідылія» («Сялянка») С.Манюшкі і К.Кжыжаноўскага на лібрэта В.Дуніна-Марцінкевіча. Пасля пажару 1884 будынак перабудаваны. У 1895 y ім размяшчаўся Паўн. банк. У 1920—30-я г. дабудаваны 4-ы паверх. Пасля Вял. Айч. вайны ў будынку размяшчаліся банк, муз. вучылішча. У 1984 разбураны. Захаваліся падмуркі і падвальныя памяшканні. У.М.Дзянісаў. МІНСКАЕ АР&НДНАЕ ПРАДПРЫÉMCTBA ПА ВЫРАБЕ ПІВА I БЕЗАЛКАГ0ЛБНЫХ НАІПТКАЎ «КРЫНІЦА». Засн. ў 1975 y Мінску як вытв. аб’яддадне «Мінскпіўпрам» (Мінскі піўзавод № 2). 3 1989 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): піва, газіраваг ныя безалкагольныя даліткі, сухія напіткі і дэсерты. Вытв. магутнасць: піва — да 7 млн. дэкалітраў за год, сухія напіткі — больш за 1 тыс. т, безалкагольныя напіткі — больш за 1 млн. дэкалітраў. МІНСКАЕ BAÉHHAE ВУЧЫЛІШЧА і м я M. I. K a л і н і н а. Засн. ў 1937 на базе А б’яднанай беларускай вайсковай школы імя ЦВК БССР y сувязі з тэхн. пераўзбраеннем і рэфармаваннем Чырв. Арміі. Рыхтавала кадры каманднага саставу. Тэрмід навучання 2 і 3 гады. Выпускнікам прысвойвалася званне лейтэнанта. 3 1940 Мінскае пях. вучылішча імя М.І.Калініна. У чэрв. 1941 эвакуіравана. Пасля вайны не аддаўлялася. В.М.Герасімаў.
МІНСКАЕ ВАЯВОДСТВА. Менскае ваяводства, адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ y 16— 18 ст. Утворана ў 1565 y складзе Мінскага павета і Рэчыцкага павета, y 1569 са складу Кіеўскага ваяв. далучаны Мазырскі павет. Мела харугву чырвонага («гваздзіковага») колеру з выявай герба «Пагоня» ў белым полі. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай y 1772 усх. землі ваяводства адышлі да Расіі. Скасавана пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай y 1793, яго тэр. ўвайшла ў Мінскую губерню. В.Л.Насевіч.
1967 з-д элекіронных выліч. машын, з 1974 галаўное прадпрыемства гэтага аб’яднання. У 1974 уведзены ў дзеянне Мінскі з-д выліч. тэхнікі, y 1979 — Мінскі з-д вузлоў (па вытв-сці шматслойных друкаваных плат). Асн. прадукцыя (1999): элекгронныя АТС сям’і «Бэта», персаналышя камп’ютэры ВМ2002, універсальныя ЭВМ «Мінск9000», лічыльнікі ўліку цяпла і вады, касавыя апараты, быт. святлотэхн. прылады і інш.
МІНСКАЕ BÔ3EPA, другая назва Камсамольскага возера. МІНСКАЕ ВУЧЬІЛІШЧА АРГАНІСТАЎ. Існавала ў 1872—97 y Мінску. Засн. па ініцыятыве каталіцкага свяшчэнніка Ф.Я.Сенчыкоўскага. Было адзіным на Беларусі, карысталася папулярнасцю. Вучыліся пераважна дзеці сялян і мяшчан, прымаліся пасля заканчэння нар. вучылішча (у 1881 былі 22 навучэнцы). Праграма заняткаў па спец. муз. дысцыплінах была разлічана на 5 гадоў з вывучэннем агульнаадук. прадметаў і кравецкай справы. Навучалі ігры на аргане, фп. (педагогі Г.Стафановіч, Клейнішэн), скрыпцы (Позняк), спевам (Г.Глінскі, Марошкін) і муз.-тэарэт. дысцыплінам. Літ:. П р а к а п ц о в а В.П. Мастацкая адукацыя ў Беларусі. Мн., 1999. С. 132— 137.
В.П.Пракапцова. МІНСКАЕ ВУЧЫЛІШЧА МАСТАЦТВАЎ. Засн. ў 1975 y Мінску як Мінскае культ.-асв. вучылішча. 3 1990 Мінскае вучылішча мастацтваў і культуры. 3 1992 сучасная назва. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): інструментальнае выкананне (фартэпіяна, баян, акардэон, цымбалы, гітара); тэатр. мастацтва (акцёр тэатра лялек); дэкаратыўна-прыкладное масгадтва (маст. апрацоўка дрэва, кераміка); харавое дырыжыраванне; харэаграфія; харавая музыка (народная); народныя абрады і святы; танец; інструментальная музыка (народная). Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. МІНСКАЕ ВУЧЫЛІШЧА PAMÉCНЫХ ВЎЧНЯЎ. Існавала ў 1896— 1918 y Мінску пры гар. кіраўнінтве. Утрымлівалася за кошт казны і платы за навучанне. Мела 3 аддзяленні: слясарна-кавальскае, сталярна-такарнае і лідейнае. Алрача слясарнага, сталярнага, чыгуналіцейнага майстэрства вывучаліся рус. і лац. мовы, законавучэнне правасл. і каталіцкага веравызнання, матэматыка, геаграфія, гісторыя, чыстапісанне, спевы, геаметрыя, фізіка, чарчэнне, маляванне. У 1915 вучылася 108 юнакоў. Восенню 1915 эвакуіравана ў Тулу. МІНСКАЕ ВЫТВ0РЧАЕ АБ'ЯДНАНн е в ы л іч а л ь н а й т Л х н і к і Засн. ў 1974 y Мінску на базе Мінскага з-да электронных вьіліч. машын (пабудаваны ў 1956—59 як з-д матэм. машын). 3
МІНСКАЕ
411
равіны, цэхаў: зольна-дубільнага, фарбавальна-апрацоўчага, перапрацоўкі адходаў вытв-сці і дапаможных. Асн. прадукцыя (1999): хромавы скуртавар для верху абутку, галантарэі, мэблі і лёгкадрапіравальны (для адзення); з адходаў вьгтв-сці: клей мяздровы, малярны, мыла гаспадарчае. МІНСКАЕ ВЫШАЙШАЕ BAÉHHAE ІНЖЫНЕРНАЕ ВУЧЬШШЧА (МВВІВ). Засн. ў 1953 y Гомелі на базе Гомельскага пях. вучылішча як вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча. 3 1954 y Мінску. 3 1955 Мінскае вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча проціпаветранай абароны, з 1968 — Мінскае вышэйшае інж. зенітнае ракетнае вучылішча проціпаветранай абароны. 3 1988 дактаранзура (ад’юнкгура з 1955). 3 1992 МВВІВ. Падрыхтавала больш за 14 тыс. ваен. інжынераў, y т.л. каля 3 тыс. спецыялістаў для краін Еўропы, Азіі, Б.Усходу, Афрыкі і Лац. Амерыкі. У 1995 на базе МВВІВ і Мінскага вышэйшага ваеннага каманднага вучылішча створана Ваенная акадэмія Рэспублікі Беларусь. Літ:. МВНЗРУ ПВО — МВВНУ: Нст. очерк, 1978— 1993 гг. Мн., 1993. В.ЦОсіпаў, В.В.Старыкаў.
Цэх наладкі ЭВМ на Мінскім вытворчым аб’яднанні вылічальнай тэхніяз.
МІНСКАЕ ВЫТВ0РЧАЕ АБ’ЯДНАННЕ ПА ВЬІПУСКУ ЦАЦАК «МІР». Створана ў 1966. Уключала галаўное прадпрыемства (Мінская ф-ка метал. цацак), філіялы № 1 (Баранавіцкая ф-ка «Адраджэнне»), № 2 (Магілёўская ф-ка дзіцячых цацак), № 3 (Мінская ф-ка «Культпром») і Гомельскую ф-ку мякканабіўных цацак. У 1992 філіялы сталі даччынымі прадпрыемствамі. 3 1997 адкрытае акц. т-ва «Актамір». На 1.1.1999 y аб’яднанне ўваходзяць даччыныя прадпрыемствы: ф-ка «Іграмед» (Мінск), на базе якой генеральнае ўпраўленне «Актамір»; ф-кі «Світанак» (г. Магілёў), «Брыг» (г. Баранавічы), «Ветла» (в. Астрашыцкі Гарадок). Асн. прадукцыя (1999): цадкі метал., y тл. мех., драўляныя, поліэтыленавыя, мякканабіўныя і інш.
МІНСКАЕ ВЫШДЙШАЕ BAÉHHAE КАМАНДНАЕ ВУЧЫЛІШЧА (МВВКВ). Засн. ў 1992 на базе Мінскага ваен.-паліт. агульнавайсковага вучылішча (з 1980). Рыхтавала афідэраў-камандзіраў для мотастралк., танк., артыл., паветр.дэсантных, інж. войск, a таксама пагран. і ўнутр. войск МУС, y т.л. афіцэраў-псіхолагаў. 3 1994 ад’юнктура. У 1995 на базе МВВКВ і Мінскага вышэйшага ваеннага інжынернага вучылішча заснавана Ваенная акадэмія Рэспублікі Беларусь. У.І.Грьшюк. МІНСКАЕ В Ы Ш М Ш А Е ІНЖЫНЁРНАЕ ЗЕНІТНАЕ PAKÉTHAE ВУЧЫЛІШЧА ПРОЦІПАВЕТРАНАЙ АБАР0НЫ (гл. Ваенная акадэмія Рэспублікі Беларусь, a таксама Мінскае вышэйшае ваеннае інжынернае вучылішча).
МІНСКАЕ ВЫШЙЙШАЕ ПРАФЕСІЙНАЕ ВУЧЬІЛІШЧА ІАНДЛЮ Засн. ў 1994 y Мінску на базе Мінскага МІНСКАЕ ВЫТВ0РЧАЕ ГАРБАРНАЕ сярэдняга прафес.-тэхн. вучылішча АБ’ЯДНАННЕ. Створана ў 1970 y Мін- № 222 гандлю. На 1-й ступені навучанску на базе галаўнога прадпрыемства ня рыхтуе прадаўцоў і касіраў-кантралёМінскага гарбарнага з-да «Бальшавік» раў. Прымаюдца асобы з базавай (тэр(засн. ў 1895 як гарбарныя майстэрні), мін навучання 3 гады) і сярэдняй (8— Мінскага скурсыравіннага і Смілавіцка- 10 мес. навучання) адукацыяй. На 2-й га гарбарнага з-даў. У 1927—70 гарбар- ступені (тэрмін навучання 1 год 6 мес.) ны з-д «Бальшавік». У 1962 уведзены ў рыхтуе эканамістаў і камерсантаў. Надзеянне клеяварны цэх, y 1963 — 3-я вучанне на абедзвюх ступенях дзённае. хромавая вытв-сць, У 1970 рэканструяваны і перааснашчаны. 3 1992 арэнднае МІНСКАЕ ГEHEPÀJI - ГУБ EPHÂTAPпрадпрыемсгва, з 1994 адкрытае акц. т-ва СТВА, адм.-тэр. адзінка ў Рас. імперыі «М.в.г.а.». У 1988 прадпрыемства пера- ў 1831—34 з цэнтрам ў Мінску. У сувяэі ведзена ў пас. Гатава Мінскага р-на на з паўстаннем 1830— 31 y Польшчы Min новыя вытв. пляцоўкі; складаецца з ctam губерня паводле ўкаэа Сената ад вытв-сці першаснай апрацоўкі скурсы- 8.1.1831 была далучана да Беларускага
412
______________МІНСКАЕ
генерал-губернатарства. Пасля таго, як паўстанне пашырьілася на Беларусь і Літву (сак.—крас. 1831), Мінская губ. паводле ўказа Сената ад 8.4.1831 вылучана ў самаст. генерал-губернатарства; y 1834 М. г.-г. скасавана. МІНСКАЕ Д0СЛЕДНАЕ РЫБАПЕРАІІРАЦ0ЎЧАЕ К0МПЛЕКСНАЕ ПРАДПРЫЁМСТВА. Засн. ў 1973 y Мінску. 3 1988 наз. Мінскі холадакамбінат па захаванні, перапрацоўцы і рэалізацыі рыбных тавараў, з 1990 арэнднае прадпрыемства, з 1995 адкрытае акд. т-ва «Рыбакомплекс». Працуюць асн. цэхі: вяндлярны, кулінарны, прэсерва-марынадны, сыравінны і дапаможныя, халадзільныя камеры. Выпускае (1999) больш за 100 найменняў рыбапрадукцыі, y т л . з марской капусты 7, прэсерваў больш за 30, рыбы халоднага і гарачага вэнджання болыл за 50, салёнай рыбы больш за 10 найменняў. Сыравіна завозіцда ў асн. з краін Балтыі і Расіі. МІНСКАЕ ДУХ0ЎНАЕ ВУЧЬІЛІШЧА, спецыяльная навуч. ўстанова, якая дае пач. духоўную адукацыю. Засн. ў 1989 y Мінску. Рыхтуе спецыялістаў царк. спеваў (пеўчых, псаломшчыкаў, рэгентаў) для прыходаў Бел. правасл. дарквы. Выкладаюцда (1999): біблейская гісторыя, царк. статут, катэхізіс, Святое пісанне, гісторыя царквы, літургіка, псіхалогія царк. зносін, царк.-слав. мова, тэорыя музыкі, сальфеджыо, дырыжыраванне, царк. хар. спевы, чытанне хар. партытур і інш. Прымаюцца асобы ва ўзросце да 35 гадоў з сярэдняй і вышэйшай адукацыяй. Навучанне дзённае. МІНСКАЕ ЖАН0ЧАЕ КАМЕРЦЬІЙНАЕ ВУЧЬІЛІШЧА 1.1. С а м о й л ы. Існавала ў 1905 — 13 y Мінску як прыватная ўстанова. Падпарадкоўвалася Мін-ву гандлю і прам-сці. Навучанне платнае. Тэрмін навучання — 7 гадоў. Вьівучаліся: Закон Божы, рус., франц., ням. мовы, арыфметыка, алгебра, геаметрыя, трыганаметрыя, фізіка, заалогія, батаніка, мінералогія, анатомія і фізіялогія, прыродазнаўства, геаграфія, гісторыя, хімія, таваразнаўства, камерц. арыфметыка і геаграфія, бухгалтэрыя, паліт. эканомія, законазнаўства, маляванне, рукадзелле. Закрыта ў 1913. ІУПНСКАЕ, і з я с л Аў с к а е і б р Ац ЛАЎСКАЕ ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТАРСТВА, адм.-тэр. адзінка ў Рас. імперыі ў 1793—96. Створана наземлях, далучаных y выніку 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793). Уключала Мінскую губерню, Ізяслаўскую і Брацлаўскую губ. (паўн.-зах. Украіна). Гал. задачай адміністрацыі былі ўвядзенне рас. грамадзянскага праўлення. На тэр. ген.-губернатарства была ўтворана Мінская, Ізяслаўская і Брацлаўская правасл.
епархія (гл. Мінская праваслаўная епархія). Скасавана ў сувязі з новым адм,тэр. упарадкаваннем пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай. А.М.Фіпатава. МІНСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКА-МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ, гл. ў арт. Мінскае патрыятычнае падполле. МІНСКАЕ КАПІШЧА, старажытнаславянскае язычніцкае свяцілішча ў Мінску. Праіснавала да пач. 20 ст. У 2-й пал. 19 ст. ўяўляла сабой абгароджаную з 3 бакоў прамавугольную пляцоўку на беразе р. Свіслач, дзе знаходзіліся 4 культавыя прадметы: гранітны валун Дзед (лічыўся галоўным), вял. дуб Волат, выкладзенае з невял. камянёў вогнішча-зніч Жыжа (агонь), крынічка каля валуна (вада з яе лічылася цудадзейнай). Мясд. жыхары, дягледзячы да афіц. вызнанне хрысціядства, ушаноўвалі М.к. як святое месца. Валуну Дзеду ахвяравалі мёд, малако, віно, палатдо; дубу Волату — лераважна ручнікі і стужкі, якія развешвалі да ім да 33 дді (жалуды Волата лічьшіся лекавымі), агню (Жыжу) лрыдосілі жывёльную ахвяру. М.к. абслугоўвалі т.зв. чараўнікі (апошдімі былі бацька і сыд Севасцеі), якія лрадказвалі лёс, лячылі ад хвароб, налівалі святую ваду з крыдічкі, давалі амулеты-абярэгі і г.д. У канцы 1880-х г. y сувязі са святкаваддем 900-годдзя хрысціянства на Русі гар. ўлады ласлрабавалі закрыць М.к. як алошнюю апору язычнідтва (было латушада і разбурана вогдішча, спілаваны дуб), але канчаткова гэта зроблена ў пач. 20 ст. Валул Дзед захоўваецца ў Парку камядёў. МІНСКАЕ КНЙСТВА, М е д с к a е к н я с т в а, удзельнае кляства Полацкай зямлі ў бас. р. Свіслач, Друць, Бярэзіда. Цэнтр — г. Мінск (Мелск). Узлікла ў канцы 11 — лач. 12 ст„ вядома з 1104. Першы кдязь Глеб Усяславіч імкнуўся расшырыць кдяства за кошт суседніх зямель. У 1104 ён адбіў дапад кааліцыі лаўд.-рус. князёў, сярод якіх быў і яго брат Давыд Усяславіч. Пазней аб’яддаў вакол Мідска Оршу, Друцк, Колысь. Пасля нападу Глеба Усяславіча да Слуцк y 1116 сулраць яго выступіла довая кааліцыя кдязёў на чале з кіеўскім кд. Уладзімірам Мадамахам, якія адабралі частку заваяваных гарадоў, y 1119 далучылі Мінск да кіеўскіх уладанляў. У 1140-я г. кляжанне ў Мідску адноўлена. У сярэдзіле і 2-й лал. 12 ст. мінскія кдязі сапернічалі з лолацкімі і друцкімі за лаліт. гегемонію ў Полацкай зямлі. У 1151 на лолацкае княжадле залрошалы мідскі кн. Расціслаў Глебавіч (княжыў 7 гадоў). 3 1158 Расціслаў, лаздей яго брат Валадар Глебавіч ваявалі з лолацкім кн. Рагвалодам. У 1161 Валадар разграміў Рагвалода і яшчэ болыд умацаваў дезалеждасць М.к. У кадцы 13 ст. М.к. траліла лад уллыў літ. клязёў. У складзе пасольства вял. князя ВКЛ Гедзіміна ў Ноўгарад y 1326 уламідаецца мінскі кл. Васіль. У далейшым y Мідску правілі велікакняжацкія дамесдікі.
Літ.. А л е к с е е в Л.В. Полоцкая земля в IX—XIII вв.: (Очеркя нсторнн Северной Белорусснн). М., 1966; З а г о р у л ь с к в й Э.М. Вознлкловенне Млнска. Мн., 1982. Э.М. Загарульскі. МІНСКАЕ ЛІТАРАТЎРНА-АРТЫСТЫЧНАЕ ТАВАРЬІСТВА, грамадская літ.-маст. і асветдіцкая арг-цыя ліберальда-дэмакр. кірудку. Існавала ў Мінску ў 1906—09. Створана членамі забароненага Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў. Кіраўнікі: В.Чавусаў, К.Фальковіч, В.Аляксаддрава, ААляксандраў, Д.Мейчык, В.Сушчыдскі, К.Урсыновіч і інш. Мела драм., літ., маст. і муз. секцыі. Аматары ластавілі болыы за 60 слектакляў, y т.л.: «Гора ад розуму» А.Грыбаедава, «Вішдёвы сад», «Дзядзька Ваня» і «Іванаў» А.Чэхава, «Плады асветы» Л.Талстога і «Ганна Карэдіда» лаводле яго аднайм. рамана, «Ідыёт» паводле Ф.Дастаеўскага, «Мар’я Івадаўна» і «Яўрэі» Я.Чырыкава, «Рэвізор» М.Гогаля і інш. Літ. секцыя т-ва аргадізавала шэраг лекцый і літ. чытанняў: «Драматургія Ібсена» і «Морыс Метэрлінк» Ю.Айхенвальда, «Маладая руская лаэзія» і «Алошнія парасткі рускай паэзіі» Я.Анічкава, «Талстой і Алдрэеў: ларалельдая харакгарьгсгыка» У.Самойлы, «Паходжанне лрава і яго сутнасць» Мейчыка, «Санін» М.Арцыбашава» У.Майстраха і ідш. Маст. секцыя наладзіла 4-ю выстаўку жывалісу і графікі ў Мінску (1908). Муз. секцыя аб’яддоўвала каля 400 прафес. музыкадтаў і аматараў, лаладжвала лекцыі і калцэрты. Слыліла дзейнасць y выдіку фід. бадкруцтва. У.М.Конан. МІНСКАЕ МАСТАЦКАЕ ВУЧЫЛІШЧА і м я А.К. Г л е б а в а лры Б е л а р у с к а й а к а д э м і і маст а ц т в а ў . Засл. ў 1947 y Мінску. 3 1969 імя Глебава. 3 1992 сучасная дазва. Рыхтуе скульптараў-выканаўцаў-выкладчыкаў, мастакоў-выкладчыкаў, мастакоў-майстроў (рэзчыкаў па дрэве), дызайнераў (мастакоў-афарміцеляў). Слецыяльдасці (1999/2000 навуч. г.): жываліс; скульптура; дэкаратыўналрыкладдое мастацтва; дызайн. Тэрмін навучання 3 гады 10 месяцаў. ГІрымае асоб з базавай і сярэддяй адукацыяй. Навучадне дзёндае. МІНСКАЕ MACIÂHKAL ПРАДПРЫЕМСТВА «СКУЛЬПТЎРНЫ КАМБІНАТ» Беларускага саюза м а с т а к о ў . Створада ў 1991 y Мінску на базе Мінскага мастацка-вытворчага камбіната. Выкодвае заказы на стварэдне манум. і стадковай скулыггуры, y т.л. помлікаў, манумелтаў, эмблем, гербаў, мемар. дошак і ідш. Сярод работ помдікі Ф.Скарыде ў Празе (ЭАстаф’еў, 1991—92), y г. Ліда (В.Ялушкевіч, 1992—93), воідам-інтэрнацыяналістам y Мінску (Ю.Паўлаў, 1995—96), y г. Светлагорск (У.Жбанаў, А.Каструкоў), М.Шагалу ў Віцебску (В.Магучы; абодва 1997), А.Пушкіну ў г. Мазыр (Ю.Вараб’ёў) і Мінску
(ЮАрэхаў), «Святая Соф’я — князёўна слуцкая» ў г. Слуцк (М.Інькоў), воінам, што загінулі ў гады Вял. Айч. вайны, y Магілёве (Паўлаў; усе 1999), Скарыне (А.Дранец, 1999—2000); бюсты М.В.Доўнар-Запольскага ў г. Рэчыца (Э.Агуновіч, 1995), УЛ.Бядулі ў г. Камянец (С.Гарбунова, 1997) і інш.; гербы Беларусі на рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (У.Папсуеў, 1996), на будынках Дома ўрада (В.Мурашоў, 1997), Нац. банка (Жбанаў, 1998); на гар. ратушы ў Віцебску (Магучы, 1997); паркавая скулыггура ў Нясвіжокім парку (У.Слабодчыкаў, Г.Гаравая і інш., 1992) і інш. Л.Ф.Салавей. МІНСКАЕ MÔPA, другая назва Заслаўскага вадасховішча. МІНСКАЕ ІУІУЖЧЫНСКАЕ КАМЕРЦЫЙНАЕ ВУЧЬІЛІШЧА. Існавала ў 1901—17. Падпарадкоўвалася вучэбнаму аддзелу Мін-ва фінансаў. Утрымлівалася за кошт гар. думы, збораў за навучанне, прыватных ахвяраванняў. Me na падрыхтоўчы, 5 агульных і 2 спец. класы. Прымаліся дзеці ўсіх саслоўяў з пач. адукацыяй. Выпускнікі атрымлівалі званне ганаровага грамадзяніна, лепшыя — дыпломы кандыдата камерцыі. У 1912 — 451 навучэнец. Выкладаліся: рус., ням. і франц. мовы, гісторыя, геаграфія, камерцыя, бухгалтэрыя, палітэканомія, гісторыя гандлю, таваразнаўства і інш. Мела б-ку, фіз. кабінет, хім. лабараторыю, музей. Восенню 1915 эвакуіравана ў Маскву. А.Ф.Самусік. МІНСКАЕ МУЗЫЧНАЕ ВУЧЬІЛІШЧА. Існавала ў 1907—15 y Мінску. Засн. па ініцыятыве скрыгіача Н.Рубінііггэйна. Працавалі класы фп. (педагогі І.Гянко, В.Сварыка, Р.Пінкус, Г.Бах, Занцэвіч), спеваў (Я.Марачнік), скрыпкі, тэорыі музыкі, гармоніі і сальфеджыо (Рубінштэйн), віялалчэлі (М.Пестрыкаў, Л. фон Зіберштэйн). У 1913 y вучылілічы адкрылася бібліятэка-чытальня Мінскага таварыства сяброў музыкі. Вучылішча стала цэнтрам муз. жыцця горада. Выкладчыкі і навучэнцы сістэматычна наладжвалі канцэрты (5— 6 камерных і сімф. канцэртаў на навуч. год са складанымі праграмамі з твораў І.Гайдна, Л.Бетховена, Р.Шумана, Ф.Мендэльсона, П.Чайкоўскага). Літ.: П р а к а п ц о в а В.П. Мастацкая адукацыя ў Беларусі. Мн., 1999. С. 137—138. В. П. Пракапцова. МІНСКАЕ МУЗЫЧНАЕ ВУЧЫЛІШЧА і м я М. I. Г л і н к і, сярэдняя спецыяльная навуч. ўстанова ў сістэме музычнай адукацыі. Засн. ў 1924 y Мінску, да 1937 наз. Бел. дзярж. муз. тэхнікум. 3 1957 імя Глінкі. Рыхтуе музыкантаў-інструменталістаў, спевакоў, дырыжораў, музыказнаўцаў, артыстаў эстрады і цырка, выкладчыкаў. Навучанне дзённае. Выкладчыкі і навучэнцы М.м.в. вялі актыўную канцэртную дзейнасць. Напр., y 1924/25 навуч. г. яны правялі 2 цыхлы ч 15 гіст. канцэртаў, y якіх выконвалі творы бел. кампачітараў, рус. і замежнай класікі. 3 1925 выступаў і сімф. аркестр, яго рэпертуар ук-
лючаў творы муз. класікі, бел. кампаэітараў Р.Пукста, Я.Цікоцкага, М.Чуркіна і інш. У 1928 оперны клас паставіў пад кіраўнііггвам В.Цвяткова і І.Гітгарца олеру «Фауст» ІІІ.Гуно ў перакладзе на бел. мову Ю.Дрэйзіна. Гал. партыі выканалі навучэнцы Л.Александроўская, П.Валадзько, М.Цюрэмнаў, удзельнічалі хор, аркестр, балет. Пастаўлены таксама оперы «Русалка* АДаргамыжскага (1929) і «Севільскі цырульнік» Дж.Расіні (1930). У 1930 на базе опернага і балетнага класаў вучылішча створана Беларуская студыя оперы і балета (з 1933 Дзярж. т-р оперы і балета БССР). М.м.в. адыграла значную ролю ў станаўленні і развіцці бел. муз. культуры. Ў розныя гады ў ім выкладалі нар. арт. СССР І.Жьшовіч, нар. арт. Беларусі М.Аладаў, засл. дзеячы маст. Беларусі М.Браценнікаў, І.Гіггарц, М.Маслаў, Л.Мухарынская, Г.Папавіцкі, Г.Пягроў, Б.Смольскі, Р.Шаршэўскі, засл. артысты Беларусі ААмітон, М.Бергер, АБяссмертны, С.Навіцкі, засл. дзеяч культуры Беларусі М.Мінянкова, a таксама Э.Азарэвіч, АБаначыч, І.Бары, І.Варэнікаў, АВіўен, Ю.Дрэйзін, Я.Жыў, Г.Жыхараў, АКраўзе, Ю.Ляцецкі, С.Маркоўскі, В.Несцярэнка, СНісневіч, Б.Паграбняк, Я.Прохараў, І.Салодчанка, Я.Сцягенны, В.Сямашка, Н.Фалейчык, Б. і І.Фідлоны, В.Цвяткоў, Я.Цымбал, Л.Шварц, Т.Шнітман, Я.Штэйман, Б.Яўзераў.
Будынак Мінскага музычнага вучылішча імя М.І.Глінхі.
У 1999/2000 навуч. г. спецыяльнасці: фп., струнныя, духавыя і ўдарныя, нар., эстр. інструменты, спевы, хар. дырыжыраванне, тэорыя музыкі, муэыказнаўства, аргыст эстрады, артыст цырка. Працуюць творчыя калектывы: камерны, духавы, эстр. аркестры, 2 аркестры нар. інструментаў (бел. і рускіх), акад. і нар. хары, шматлікія камерныя ансамблі, y т.л. цымбалыіы. Сярод выкладчыкаў засл. настаўніца Беларусі Л.Ліхачэўская, засл. арт. Беларусі Т.Сцяпанава, засл. дзеячы культуры Беларусі АКаландзёнак, А.Мурэіч. За час існавання вучылішча падрыхтавала больш за 7 тыс. спецыялістаў. Сярод выпускнікоў: І.Абраміс, Л.Алехсандроўская, У.Алоўнікаў, С.Асновіч, Б.Афанасьеў, АБагагароў, І.Балоцін, М.Бергер, В.Бурковіч, В.Вуячыч, Л.Ганестава, М.Дзянісаў, С.Друкер, Я.Еўдакімаў, І.Жьшовіч, А Кавалёў, А.Кагадзееў, У.Кіняеў, АКузняцоў, І.Любан, Л.Масленіхава, С.Навіцкі, М.Пігулеўскі, Г.Пятровіч, Т.Раеўская, АРусак, Н.Сакалоўскі, Б.Смольскі, Р.Сурус, Г.Халшчанкова, Э.Ханок, Б.Шангін, Х.ПІмелысін і інш. У розныя гады вучылішча ўзначальвалі: Бяссмертны, Каландзёнак, Р.Грышаеў, І.Мысліўчык, Я.Бароўскі, В.Аўраменка, М.Прашко, У.Рылатка, У.Зарэцкі, В.Башура (з 1991). Н.ІІ.ІІракапцова, Л.Я.Школьнікаў.
МІНСКАЕ________________413 МІНСКАЕ МУЗЬІЧНА-ЛІТАРАТЎРНАЕ ТАВАРЬріСТВА. Існавала ў 1-й пал. 1880-х г. ў Мінску. Арганізатар АСакалоў, старшыня К.Дзіберг. Аб’ядноўвала аматараў музыкі і л-ры. Статут (зацверджаны 24.9.1880) прадугледжваў пашырэнне муз. адукацыі, адкрыццё муз. школ, развідцё муз. мастацгва, падгрымку кампазітараў і выканаўцаў і інш. Т-ва ўключала літ., хар., арк. і драм. секцыі. Наладжвала кандэрты, y якіх сімф. аркестр выконваў творы І.Гайдна, Л.Бетховена, Дж.Расіні, ФАбера і інш., муз. вечарыны, лекцыі. Грашовыя сродкі складаліся з узносаў правадзейных членаў т-ва і членаў-наведвальнікаў. У рабоце т-ва ўдзельнічалі музыканты: скрыпачы М.Ельскі, В.Нядзведскі, Л.Ступель, піяністы А.Марбург, К.Пелегрыні і інш. Дзейнасць т-ва асвятлялася ў «Мннскнх губернскнх ведомостях», y польскім перыяд. друку, y т.л. ў час. «Echo Muzyczne» («Музычнае рэха»), Літ:. K a п і л a ў АЛ. Музычнае таварыства ў Мінску / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1980. № 4. АЛ.Капілаў. МІНСКАЕ НАВУКОВАЕ ПЕДАГАГІЧНАЕ ТАВАРЬІСТВА. Дзейнічала ў Мінску ў 1919—23. Утворана 15.4.1919 пры Мінскім бел. пед. ін-це. У час польскай акупацыі не дзейнічала. Т-ва праводзіла пед. і навук.-папулярныя лекцыі ў навуч. установах Мінска і сярод насельніцгва. У 1922 ім вьвдадзены «Элементарная матэматыка» К.М.Гадыцкага-Цвіркі, «Асновы алгебры» У.КДыдыркі і інш. Кіруючы орган т-ва — агульны сход, які збіраўся 2 разы на год, выбіраў праўленне і рэвізійную камісію. У розны час y склад т-ва ўваходзіла каля 110 чал., сярод якіх Дыдырка, Гадыцкі-Цвірка, У.М Ігнатоўскі, Я.П.Карнеўскі, М.Г.Маслаковец і інш. Ганаровы старшыня Я.Ф.Карскі. МІНСКАЕ HÔBAE МЁСЦА, помнік горадабудаўнідтва канда 18— 19 ст. ў Мінску (сучасная Кастрычніцкая пл.). Створана паводле першага праектнага плана Мінска 1797— 1800 (арх. Ф.Крамер). У яго аснове — планіровачныя прындыпы класіцызму. Паводле лраекта планавалася разбурэнне гар. умацаванняў 17 ст. і пашырэнне гар. тэрыторыі на ПдУ уздоўж р. Свіслач амаль да яе поймы. На тэр. М.Н.м стваралася геам. сетка вуліц і фарміраваліся жылыя кварталы лрамавугольнай формы. Прадугледжвалася пладіроўка асн. гар. вуліц: Захар’еўскай (сучаслы праслект Скарыны), Падгорнай (К.Маркса), Магазіндай (Кірава), Вясёлай (Ульянаўская), Паліцэйскай (Я.Купалы), Кашарнай (Чырвонаармейская), Дамінікадскай (Энгельса), Францысканскай (Леніна), Феліцыянаўскай (Камсамольская) і інш. Адначасова на ПдУ за гар. мяжой лабудаваны рэгулярны комллекс вайсковых казарм (арх. Крамер). Цэн-
(М.Ф.Малаковіч, М .Б.Осіпава, А.А.Сакалова). Падполле фарміравалася ва ўмовах жорсткага акупацыйнага рэжытрам кампазіцыі М.Н.м стала вял. праму. Патрыёты вялі агітацыю сярод намавушльная гандл. плошча — Навамессельніцтва, распаўсюджвалі газеты, што цкая (Новы рынак). У канцы 18 — пач. паступалі з тылу, выводзілі са строю аб19 ст. на плошчы ўзведзены мураваныя сталяванне на вытворчасці, зрывалі мебудынкі, y т.л. комплекс т.зв. Архірэйрапрыемствы акупац. улад. Восенню скага дома, Лютэранская кірха, губ. 1941 пры аклыўным удзеле ўпаўнаважапаштовая кантора, паштовая станцыя, a нага ЦК КП(б)Б І.К.Кавалёва створаны таксама драўляныя жылыя дамы з краМінскі падп. гарком КП(б)Б і Ваен. самамі. Пасля пажару 1835, y 1840—50-я вет партыз. руху (ВСПР). У склад гарг. па перыметры плошчы створаны кома ўваходзілі Кавалёў (сакратар), бульвар, пабудаваны гасцініца «ПаГрыгор’еў, Жудро, Заяц, Казінец, Коцірыж», будынкі дваранскага дэпутацкага каў, Нікіфараў, І.І.Рогаў, Сямёнаў. сходу з тэатр. залай, духоўнай кансістоСтварэнне гаркома завяршыла аб’ядрыі, дом краязнаўца М.Гаўсмана (1857), рэканструяваны комплекс Архірэйскага нанне падп. груп і арг-цый горада ў аддома (усе арх. К.Хршчановіч). У 1872 но арганізац. цэлае. У кастр.— снеж. 1941 гарком даў- жыццё першым на гшошча перапланавана ў рэгулярны Міншчыне партыз. атрадам «Дзядзькі Аляксандраўскі сквер (цяпер ЦэнтральВасі», Сяргеева, Пакроўскага. Па яго ны) з перыметральнымі і дыяганальнымі алеямі, фантанам, упрыгожаным дэ- заданнях збіраліся звесткі пра размяшчэнне ў горадзе і наваколлі ваен. кар. скульптурай «Хлопчык з лебедзем». На тэр. сквера пабудаваны кагшіца св. аб’ектаў, штабоў, складоў, бензабаз ворага, наладжваліся сувязі з надзейнымі Аляксандра Неўскага (1869, знесена ў людзьмі на перыферыі, арганізоўваліся 1930-я г.), воданапорная вежа (1874), ўладкаванне б. ваеннаслужачых на раМінскага гарадскога тэатра будынак. боту, матэрыяльная дапамога падпольТэр. сквера мела напачатку драўляную, шчыкам. Найб. важныя звесткі перапз 1912 металічную агароджу ў стылі ма- раўляліся ў партыз. атрады, адтуль — дэрн (знесена ў 1950-я г.). Кварталы за лінію фронту. У пач. 1942 ВСПР М.Н.м. спачатку забудоўваліся драўля- аб’ядноўваў больш за 300 чал., ажыцнымі жылымі дамамі паводле ўзорных цяўляў кантакты з партыз. атрадамі, праектаў, распрацаваных арх. Краме- што дзейнічалі ў Дзяржынскім, Заслаўрам, пасля пажару 1835 — мураванымі і скім, Лагойскім, Плешчаніцкім і Рудраўлянымі дамамі. Паводле плана дзенскім р-нах; з яго ўдзелам створана Мінска 1858 Захар’еўская вул ператва- некалькі атрадаў, куды савет накіроўваў рьілася ў гал. гар. дыяметр, М.Н.м. за- камандзіраў і палітработнікаў. У канцы будоўвалася 2—3-павярховымі жылымі 1941 гарком і ВСПР арганізавалі пері грамадскімі будынкамі. У канцы 19— шую падп. друкарню, дзе выпускаўся пач. 20 ст. пабудаваны Успенская цар- перыяд. лісток «Вестнйк Родйны», зводква і Мінскі царкоўна-археалагічны му- кі Саўінфармбюро, лістоўкі; y маі 1942 зей. У Вял. Айч. вайну асн. частка забу- выйшаў 1-ы нумар падп. газ. «Звязда» довы М.Н.м. пашкоджана, y 1940—50-я (рэд. У.Амельянюк, 2—4-га нумароў — г. знесена ці перабудавана. Я.М.Савіцкая). У 1941 y Мінску і наваЛіт.: Д з я н і с а ў У. Туг б’ецца сэрца го- коллі дзейнічала каля 50 падп. груп і рада / / Мастантва Беларусі. 1989. № 12. У.М.Дзянісаў. арг-цый (болып за 2 тыс. чал.): на Балотнай станцыі, плодаагародніннай базе МІНСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАД- № 1, цагельным з-дзе № 1, ст. МінскП0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н - Таварная, y гаражы Мінгаруправы, y в. н у ю в а й н у . Дзейнічала з ліп. 1941 Прылепы, група студэнтаў і выкладчыда ліп. 1944 y Мінску і яго наваколлі. каў юрыд. ін-та, y паравозным дэпо, на Узнікла і развівалася па інідыятыве ка- вагонарамонтным з-дзе, на ЦЭЦ-2, муністаў, камсамольцаў, рабочых, 1TP, Старажоўскай хлебапякарні, цагельных студэнтаў, прадстаўнікоў інтэлігенцыі. з-дах № 2 і 3, на Грушаўсйм пасёлку, Станоўчую ролю ў стварэнні падп. груп цвіковым з-дзе, y інфекц. бальніцы, і арг-цый адыграла дзейнасць Л Я.Адзін- «Вера», на гарбарным і станкабуд. цова, У.С.Амельянюка, І.Дз.Будаева, з-дах, y медпункце і на чыг. ст. МінскС.І.Зайца, I.К .Каяалёва, Цз.А.Каратке- Пасажырскі, y Доме друку, Доме ўрада, віча, АЛ.Коцікава, Ф.С. Кузняцова, на Пугачоўскім зав., y аптэцы № 1, на С.В.Сержановіча, І.Г.Сцяпуры, б. вай- піўзаводзе, на чыг. вузле, y в. Ліпкі, васкоўцаў Я.К.Горыцы, П.П.Суравягіна. ен. гарадку Сцяпянка, y раёне вуліц У ліху першых утварыліся групы на чыг. Калгаснай, Маладзечанскай, Саўгаснай вузле (А.Дз.Балашоў, Ф.К.Жавалёў, і Старавіленскай, на хлебзаводзе «АўтаІ.І.Івашчонак, Кузняцоў, В.С.Купрыяна- мат», y друкарні Дома друку, на малочва, К.А.Паўлечка, Сцяпура і інш.), y раё- ным з-дзе, хімфармзаводзе, на дрожне Камароўкі (С.К. і У.С. Амельянюкі, джа-патачным з-дзе, «Красворд», на В.С.Жудро, Заяц, А.В.Каліноўскі, А.П.Ма- мэблевай ф-цы па вул. Апанскага, грукаранка, І.М.Цімчук, М.А.Шугаеў), y па настаўнікаў, на складзе бухгалтарскіх Кастрычніцкім раёне з б. работнікаў бланкаў, група Лагойскага пддп. райкорэсп. канторы Белнафтазбыту (К.Дз. ма КП(б)Б, y раёне вуліц Р.Люксембург Грыгор’еў, А.Л.Зубкоўскі, І.П.Казінец, і КЛібкнехта, на радыёзаводзе, y гараВ.К.Нікіфараў, Г.М.Сямёнаў і інш.), э жы гаруправы, «Каўказ», медработнікаў, выкладчыкаў і студэнтаў юрыд. ін-та арг-цыя «Андруша». У складзе М.п.п. з
414 _______________ МІНСКАЕ
ліп. 1941 дзейнічала камсам.-маладзёжнае падполле (кіраўнік С.А.Благаразумаў), створанае гаркомам КП(б)Б і структурнымі органамі ЛКСМБ: на радыёзаводзе, вагонарамонтным, гарбарным, цвіковым з-дах, на Балотнай станцыі, на чыг. вузле, арг-цыя «Андруша» (больш за 60 чал.). У снеж. 1942 пасля арышту і пакарання смерцю Благаразумава Мінскі падп. міжрайком ЛКСМБ стварыў Мінскі падп. гарком ЛКСМБ (дыслацыраваўся ў Заслаўскім р-не), які праз сувязных узначаліў маладзёжны падп. рух y Мінску. У першыя месяцы пасля стварэння гета (19.7.1941) яго вязні стварылі «дзесяткі» і інш. групы, якія адыгралі важную ролю ў наладжванні сувязі з гар. падполлем, арганізацыі матэрыльнай і фінансавай дапамогі падполлю і партызанам, зборы сакрэтнай інфармацыі, перапраўцы вязняў y партызаны. Гарком і ВСПР сваю дэейнасць накіроўвалі ў адпаведнасці з падзеямі на фронце: y снеж. 1941, y час бітвы пад Масквой, група падпольшчыкаў учыніла дыверсію, y выніку якой на 10 дэён спыніўся рух ням. эшалонаў на фронт; на ЦЭЦ-2 зрывалі падачу элеюраэнергіі на ваен. аб’екты ворага (выводзілі са строю абсталяванне, зацягвалі яго рамонт, сапсавалі прылады гал. пульта). Недастатковая канспірацыя ў арганізацыі некаторых аперацый прывяла ў сак. 1942 да арышту і гі белі кіраўнікоў (П.І.Антохін, Рогаў) і многіх членаў ВСПР і да спынення дзейнасці гэтай арг-цыі. У сак.—крас. ахвярамі ням. рэпрэсій сталі члены apr-цый і груп падполля, вязні гета. Пасля катаванняў 7.5.1942 публічна пакараны смерцю 28 кіраўнікоў і актывістаў, y т.л. чл. гаркома Казінец, Заяц, Сямёнаў, рассграляны 251 падпольшчык. Але акгыўная барацьба з акупантамі працягвалася. У пач. мая на канспіратыўнай кватэры М.П.Дразда адбылася нарада актыву падполля з 14 чал., на якой вырашаліся пытанні ўдасканалення арганізац. струкгуры і канспірацыі падполля. У склад гаркома давыбраны У.Амельянкж (пасля яго гібелі К.І ХмялеўскІ) і Караткевіч, выйшаў са складу Грыюр’еў. Былі створаны 5 падп. гар. райкомаў КП(б)Б: Варашылаўскі (сакратар Шугаеў), Кастрычніцкі (Хмялеўскі, з вер. М. К. Каржанеўскі), Сгалінскі (Н.Я Герасіменка), Тэльманаўскі (раён гета, М.Л./ёбелеў), Чьпуначны (Коцікаў, з вер. I I Матусевіч). Пад кіраўнідгвам і пры ўдзеле гаркома адноўлена і пашырана сетка падп. арг-цый. 3 удзелам падпольшчыкаў да 1943 створана каля 20 партыз. атрадаў, брыгады «Дзядзькі Колі», «Сгары», «Штурмавая». У выніку прапагандысцкай работы падпольшчыкаў 357 чал. з укр. ахоўных батальснаў, больш за 150 салдат-антыфашыстаў (бельгійцы, немцы, палякі, сербы, славакі і інш.) перайшлі да партызан. Падпольшчыкі сістэматычна адпраўлялі партызанам зброю, выбуховыя прылады, радыёпрыёмнікі, пішучыя машынкі, паперу, соль, вопратку, бінты і інш., y т.л. члены падп. арг-цыі на Грушаўскім пас. і хлебазаводзе «Аўгамат» адвезлі брыгадзе Нікідіна машыну з хлебам; з хімзавода ў 11 атрадаў перадалі медыкаменты і перавязачныя матэрыялы; з гарбарнага э-да тром азрадам — болыд за 100 кажухоў, футравых безрукавак, некалькі соцень аўчынных шапак, рукавіц, 13 шавецкіх машын; са станкабуд. з-да вывозілі сакрэтную тэхн. дакумснтацыю; па заданні гаркома ў бюро пропускаў гар. камісарыята каля 2 гадоў лрацаваў З.З.Гала, які забяспечваў нелегалаў блацкамі пропускаў, узорамі ням. пячатак, подпісаў, папярэджваў лра аблавы і інш. карныя мерапрыемсзвы акупалтаў; прафесар ЯУ.Клумаў разам з інш. меды-
камі лячыў параненых патрыстаў, забяспечваў падполле і партызан медыкаментамі, хірург. інструментам, поўнасцю абсталяваў 2 партыз. шпіталі. Ва ўзаемадэеянні з партыэанамі падпольшчыкі правялі шэраг дыверсій y авіямайстэрнях, на станкабуд. і хіміха-фармацэўтычным з-дах, чыг. вузле, прыводзілі ў непрыгоднасць на складах акупантаў харч. прадукты, парушалі тэлефонную сувязь і інш. Пад уплывам гаркома дзейнічалі Дзяржынскае патрыятычнае падпалле, Тарасава-Ратамскае патрыятычнае падполле. У канцы 1942 — пач. 1943 пасля жорсткіх допытаў загінулі сакратар гаркома Кавалёў, чл. гаркома Караткевіч, Хмялеўскі, Нікіфараў, сакратары гаррайкомаў Герасіменка, Каржанеўскі, Матусевіч, Шугаеў, шмат актывісгаў падлолля. 3 вер. 1942 (час арышту кіраўнікоў падполля) да вер. 1943 y Мінску не існавала адзінага падп. кіруючага цэнтра. Партызаны выходзілі на падполле праз сувязных. У крас. 1943 акупанты правялі карную аперацыю «Чароўная флейта», y адказ на якую падпольшчыкі ўчынілі шэраг дыверсій на прадпрыемствах горада. У час Курскай бітвы 1943 чыгуначнікі затрымалі і пашкодзілі 155 паравозаў. Пасля вял. страт y антыфаш. руху Мінска ў 1943 ЦК КП(б)Б, падп. Мінскі абком, Мінскі і Слуцкі міжрайкомы, Барысаўскі міжрайпартцэнтр, Дзяржынскі, Заслаўскі, Лагойскі, Мінскі, Рудзенскі, Смалявіцкі, Чэрвеньскі райхомы, камандаванне партыз. фарміраванняў, што былі звязаны з М.п.п., прынялі дадатковыя меры дпя працягу антыфаш. барацьбы. 29.9.1943 ДК КП(б)Б зацвердзіў прапанову Мінскага падп. абкома пра стварэнне Мінскага падп. гаркома КП(б)Б (сакратары С.К.Ляшчэня, Г.М.Машхоў, І.П.Паромчык, базіраваўся ў паргыз. зоне пры спецатрадзе НКДБ СССР «Мясцовыя»), які накіроўваў дзейнасць падполля ў горадзе праз спец. партыз. сувязных. 22.9.1943 падпольшчыцы А.Р.Мазанік, Осіпава, Н.В. Траян здзейснілі падрыхтаванае падполлем энішчэнне ген. камісара Беларусі В.Кубэ. Восенню 1943 акупанты правялі ў горадзе новыя карныя мерапрыемствы, y т.л. амаль поўнасцю знішчылі гета. Да канца 1943 сетка падп. угварэішяў ахапіла амаль увесь горад. Узніклі падп. групы на хлебазаводзе «Аўтамат», y Кастрычніцкім р-не, чыг. упраўленні па вул. Апанскага, на вул. Грушаўскай, з работнікаў грабянёвай ф-кі, гаруправы, хлебазавода № 1, Бел. тэатра, на чыг. вузле, «Першыя», «Суседзі», «Чацвёртыя», «Родныя», «Юрый*, «Мсцівец», «Акгыўныя», «Артур*, apr-цыі «Танюша» на радыёзаводзе, вул. Грунтавая, «Зубілкін», «Галя», «Тамара», «Таццяна», «Роберт», «Адам», «Крылоў», «Вырві вока», «Віктар», «Уладзімір». Толькі ў 1944 y горадзе было зарэгістравана больш за 60 дыверсій, учыненых падпольшчыкамі. За час акутіацыі ў горадзе дзейнічала больш за 90 падп. груп і арг-цый (6355 чал.), існавала болып эа 200 канспіратыўных кватэр; падполыпчыкі правялі больш за 1500 баявых агіерацый. У перыяд адступлення захопніхаў падпольшчыкі перайікаджалі ім y знішчэнні прамысл. і адм. будынкаў, вывазе і знішчэнні нарабаванай маёмасці і харч. прадуктаў. За гераізм і мужнасць y барацьбе супраць ням.фаш. акупацыі У.С.Амельянюку, І.П.Казінцу, Я.У.Клумаву, І.К.Кабуітсіну, М.А.Кедышку, АР.Мазанік, М.Б.Осіпавай, Н.В.Траян прысвоена званне Героя Сав. Саюза, каля 600 чал. узнагароджаны ордэнамі і медалямі СССР. 26.6.1974 Мінску нададзена ганаровае званне «Горад-герой». Імёнамі падпольшчыкаў Адзінцова, Амельянюка, Гала, Герасіменкі, Дразда, Жудро, І.К.Кабушкіна, Кавалёва, Казінца, Караткевіча, Каржанеўскага, М.А.Кедышкі, Клумава, А.М.Ляўкова, Матусевіча, Сямёнава, Хмялеўскага, р.Д.Шацько названы вуліцы Мінска. Месцы, звязаныя з дзейнасцю падполля і гібеллю падлольшчыкаў, адзйачаны мемар. знакамі.
Літ:. О партнйном подполье в Мннске в годы Велнкой Отечественной войны (нюнь 1941 — нюль 1944 гг.). Мн., 1961; С а в н ц к a я Я.М. Бойцы подлольного фронта. Мн., 1982; В непокоренном Мннске: Док. н матерналы о подпол. борьбе сов. патрнотов в годы Велякой Отечесгвенной войны (нюнь 1941 — нюль 1944). Мн., 1987; Л е іц е н я С.К. С паролем горкома. 2 нзд. Мн., 1988; Д о м о р a д К.Н. Партайное подлолье н партазанское двнженне в Мннской областн, 1941—1944. Мн., 1992; Мінскае антыфашысцкае падполле. Мн., 1995. Я.І.Бараноўскі, І.М.Ігнаценка.
МІНСКАЕ_______________ 415 паміж вёскамі Вяча, Бяларучы, Карбачоўка, Галіда. Пластападобны паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі сожскага зледзянення. Пясчана-жвіровы матэрыял ад шаравата-жоўтых да бураватых адценняў, месцамі гліністы, абжалезнены. Пяскі палевашпатавакварцавыя, розназярністыя, залягаюць y разрэзе вышэй за жвір. Разведаныя запасы 57,1 млн. м3, перспектыўныя 41,7 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,3— 32,8 м, ускрышы (супескі, пяскі гліністыя) 0,2— 12,5 м. Пясчана-жвіровая сумесь і пяскі првдатныя для дарожнага буд-ва, вытв-сці бетону і буд. раствораў. А.П.Шчураў. м і н с к а е р э Ал ь н а е
Да арі. Мінскае патрыятычнае падполле Помнік падпольшчыкам y Цэнтральным скверы.
* Н
<ё а
э т о м
м е с т е
н а х о д н л с я
д ом
М Г І .В О Р О Н О В А Н Е Г 0 С Ы Н А М Н Х А Н А А З
B MAE
д е с ь
1942 Г 0 Д А
Б Ы Л 0 Т П Е Ч А Т А Н П Е Р В Ы ІІ Н О М Е Р ГА ЗЕТЫ „З В Я З Д А " 0Р Г А Н А М Н Н С К 0 Г 0 П О Д П ОА ЬН О ГО ГОРКОМА К . П . ( С ) Б . М .П .н М . М В
о ро н о вы
В ФАШ НСТШ М В К 0Н Ц Е
П О ГН В А Н
ЗА СТЕН КЕ
1942 г.
Да арт. Мінскае патрыятычнае падполле. Мемарыяльная дошха на вул. Караля. МІНСКАЕ ПРАДПРЫЁМСТВА «ЗАВ 0Д ГАРЫ30НТ». Засн. ў 1950 y Мінску як радыёзавод. 3 1997 сучасная назва. У 1951 была выпушчана першая радыёла «Мінск Р-7», y 1955 — першыя тэлевЬары «Беларусь», з 1968 — тэлевізары сям’і «Гарызонт». 3 1972 галаўное прадпрыемства Мінскага вытв. аб’яднання «Гарызонт». У склад ВА «Гарызонт» уваходзяць таксама «3-д Альмагор», навук.-вытв. комплекс «Сігнал», НДІ лічбавага тэлебачання, спецыялізаванае прадпрыемства «Кабельнага і спадарожнікавага тэлебачання», з-д «Беліт», дзярж. выпрабавальны цэнтр «Белліс» і інш. Асн. прадукцыя (1999): тэлевізары каляровага адлюстравання з памерамі экрана па дыяганалі 37, 50, 61, 63, 70 см. МІНСКАЕ РАД0В1ШЧА ПЯСЧАНАЖВІР0ВАГА МАГЭРЫЙЛУ У Мінскім і Лагойскім р-нах Мінскай вобл.,
ВУЧЬІЛІШЧА. Існавала ў 1880— 1917. Засн. 1.7.1880 на ахвяраванні жыхароў горада. Утрымлівалася за кошт платы за навучанне і дапамогі з казны. Спачатку мела 2 класы, пазней пераўтворана ў 7-класнае. Пры 7-м класе было механіка-тэхн. аддз., якое 1.7.1891 рэарганізавана ў аддзяленне для падрыхтоўкі выхаванцаў да пастутаення ў спецыялізаваныя ВНУ Рас. імперыі (пераважна ў тэхнал. ін-ты). 5-ы і 6-ы класы мелі асн. і камерцыйнае аддзяленні. Выкладаліся рус. мова і славеснасць, польск., ням. і франд. мовы, гісторыя, геаграфія, заканазнаўства, матэматыка, фізіка, касмаграфія, прыродазнаўства, маляванне, чарчэнне, чыстапісанне, музыка, спевы, гімнастыка. Пры вучылішчы існавалі б-ка, лабараторыя, фіз., мех., прыродазнаўча-гіст. і інш. кабінеты. У 1883 вучылася 67, y 1907 — 264, y 1911 — 268, y 1915 — 304 юнакі. Сярод выхаванцаў вучылішча нар. артыст СССР Ь.В.Ллатонаў. Літ.: Памягная кннжка Внленского учебного округа на 1915 г. Вшіыіа, 1915. А. Ф. Самусік. МІНСКАЕ СУВ0РАЎСКАЕ BAÉHHAE ВУЧЫЛІШЧА. Засн. ў 1953 y Мінску як сярэдняя ваен. навуч. ўстанова. 3 1998 тэрмін навучання 6 гадоў. Выхаванцы знаходзяцца на дзярж. забеспячэнні, носяць спец. ваенную форму. Навучанне вядзецца па праграмах сярэдняй агульнаадук. школы (асаблівая ўвага аддаецца замежным мовам, ваен. і фіз. падрыхтоўцы, этычнаму і эстэт. выхаванню). Рыхтуе юнакоў да паступлення ў ваен. ВНУ і інш. спец. вучэбныя ўстановы. В.А.Барысевіч. МІНСКАЕ ТАВАРЫСГВА АМЛТАРАЎ ПРЫ Г0Ж Ы Х МАСТАЦТВАЎ, грамадская культ.-асв. і літ.-маст. арг-цыя. Існавала ў 1898— 1906 y Мінску. Створана на аснове муз.-драм. т-ва (1888—98) па ініцыятыве Я.Чырыкава, А.Аляксандрава, В.Чавусава і інш. Т-вам кіраваў савет старэйшын з 10 чал. У розны час y яго ўваходзілі Д.Мейчык, С.Мядзведзеў, А.Хсшмскі, К.Какоўцаў, К.Фальковіч, М.Мысаўской, С.Нейфах, С.Камінскі, В.Сушчынскі і інш. Паводле статута (зацверджаны 19.11.1899) мела
4 1 6 ________________МІНСКАЕ
дзейнасць y сувязі з падзеямі 1-й сусв. вайны. З.В.Шыбека.
на мэце раэвіццё і папулярызацыю прафес. і аматарскага мастацтва, маст. адукадыі. Мела літ., тэатр.-драм., муз. і маст. секцыі, б-ку, тэатр. залу. Літ. секцыя наладжвала лекцыі, дыспуты, чытанне рэфератаў пра творчасць Э.По, М.Метэрлінка, В.Бялінскага, А.Чэхава, ЛАндрэева, М.Горкага, абмеркаванне новых літ. плыней. У рэпертуары аматарскага т-ра былі п’есы «Багна», «Лес», «Не ў свае сані не садзіся» А.Астроўскага, «Рэвізор» М.Гогаля, «Улада цемры» Л.Талстога, «На дне» і «Фама Гардзееў» М.Горкага, «У двары, y флігелі» Чырыкава, «Дзядзька Ваня» Чэхава, «Маскарад» М.Лермантава, «Нора» ГЛбсена, «Злачынства і кара», «Ідыёт» паводле Ф.Дастаеўскага, «Патанулы звон» Г.Гаўптмана і інш. Маст. секцыя арганізавала выстаўкі жывапісу, графікі, фатаграфіі (1901, 1902, 1904). Муз\ секцыя мела аркестр, клас па тэорыі харавых спеваў. Дзейнасць т-ва развівалася ў кантэксце рус. літ. і культ. традыцыі. Пад уплывам рэв. руху 1905—06 масавыя мерапрыемствы т-ва перараслі ў антыўрадавыя дэманстрацыі пад лозунгамі «Далоў самадзяржаўе!», «Няхай жыве Рэспубліка!». Паводле данясення мінскага паліцмайстра і губернатара П.Курлова, члены т-ва падазраваліся ў нядобранадзейнасці. 8.2.1906 дзейнасць т-ва была прыпынена. Па просьбе савета старэйшын т-ву было дазволена самаліквідавацца рашэннем агульнага сходу (25.7.1906), маёмасць і даўгі перададзены новаўтворанаму Мінскаму літаратурна-артыстычнаму таварыству. Літ:. Д о р о ш е в н ч Э., К о н о н В. Очерк нсторнн эстетнческой мыслн Белорусснн. М., 1972. У.М.Конан.
МІНСКАЕ ТАВАРЬІСТВА АХОВЫ ЖАНЧЫН. Існавала ў 1901— 14 y Мінску. Засн. гар. галавой К.Э.Чапскім. Знаходзілася пад уплывам дзеячаў ліберальна-апазіцыйнага руху. У рабоце т-ва ўдзельнічалі пераважна жонкі чыноўнікаў і прадпрымальнікаў. Мела юрыд. аддзел, прысяжныя павераныя якога давалі бясплатныя юрыд. кансультацыі, бюро па арганізацыі лекцый. Жанчыны-ўрачы вялі курс жаночай гігіены, выкладчыкі гімназіі К.В.Фальковіча чыталі лекцыі па астраноміі, гісторыі і л-ры. У 1904—05, 1912— 13 пры т-ве дзейнічалі нядзельньм школы, быў адкрыты прытулак для дзяцей рабочых. Спыніла дзейнасць з пачаткам 1-й сусв. ваЙНЫ. З.В.Шыбека.
МІНСКАЕ ТАВАРЬІСТВА ГІСТ0РЫ І I СТАРАЖЫТНАСЦІ, навуковая і культ.-асв. арг-цыя ў Мінску ў 1919— 25. Утворана 29.6.1919 пры Мінскім пед. ін-це. Ставіла за мэту вывучэнне гісторыі і археалогіі Беларусі, ахову яе помнікаў гісторыі і культуры, стварэнне гісторыка-археал. музея, прапаганду гіст. ведаў сярод насельнідтва. У 1921— 23 y т-ва ўваходзіла каля 50 правадз. членаў; y склад праўлення ў розны час уваходзілі: В.}\.Дружчыц, М.М.Гуткоўскі, У.М .Ігнатоўскі, М.І. Каспяровіч, М.В.Мялешка, У.І.Пічэта (старшыня), І.П.Поляк, А.А.Савіч, АА.Шлюбскі і інш.; ганаровымі членамі т-ва былі акад. Я.Ф.Карскі, Ф.Ф.Турук, М.А.Янчук і інш. Правяло каля 40 агульных пасяджэнняў, на якіх абмяркоўваліся навук. даклады па гісторыі, культуры, адукацыі, гістарыяграфіі Беларусі і інш. Частка дакладаў апублікавана ў час. МІНСКАЕ ТАВАРЫСТВА АМАТАРАЎ «Вольны сцяг», «Працы БДУ», «Вестннк Народного комнссарната просвеПРЫРОДАЗНАЎСТВА, ЭТНАГРАФІІ шення». інфармацыю пра пасяджэнні I АРХЕАЛ0ГІІ. Існавала ў 1912— 15 y т-ва давала газ. «Савецкая Беларусь». У вер. 1921 т-ва арганізавала археал. расМінску. Яго праграма прадугледжвала копкі стараж. курганоў y Заслаўі, супранавук. вывучэнне прыроды краю, гістоцоўнічала з Мінскім навук. пед. т-вам, рыка-археал. даследаванні, ахову помніБеларускім вольна-эканамічным таварыскаў прыроды, пашырэнне прыродазнаўтвам, з краязнаўчымі арг-цыямі Белача-гіст. і геагр. ведаў на тэр. Мінскай русі і Расіі, y снеж. 1921 удзельнічала ва губ. Размяшчалася ў памяшканні МінУсерас. канферэнцыі краязн. т-ваў. У скай губ. земскай управы і гімназіі К.В.Фальковіча, з 1913 — y Мінскім гастудз. 1922 пры т-ве ўтворана Часовае радскім музеі. Кіравалася радай з 6 чал. бюро краязнаўства, y валасныя цэнтры Мінскага пав. разасданы анкеты для 1-ы старшыня — дырэктар Мінскай базбору інфармацыі пра помнікі гісторыі і лотнай доследнай станцыі А.Ф.Флёраў, члены: урачы А.П.Грацыянскі і культуры, старадрукі і архіўныя зборы. С.М.Урванцоў, інж.-тэхнолаг, чл. гар. Мінскі ін-т нар. адукацыі перадаў т-ву управы Ф.Цывінскі, кіраўнік Упраўленгіст., этнагр. і археал. часткі б. музея ня земляробства і дзярж. маёмасцей Мінскага таварыства аматараў прыроМінскай губ. І.М.Шэмішнаў, старшыня дазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. У губ. казённай палаты Ф.М.Ястрэмскі і 1923 з-за пераходу большасці членаў y інш. Члены т-ва займаліся навух. рабоінш. навук. ўстановы (Інбелкульт, БДУ) тай, чыталі даклады гіа медыцыне, геаактыўнасць т-ва зменшылася. 3 мая логіі, глебазнаўстве, флоры і фауне Бе1924 перасталі праводзіць пасяджэнні ларусі, праблемах зберажэння нар. бат-ва, і яно практычна спыніла сваю гаццяў. Т-ва падтрымлівала сувязі з шэдзейнасць. А.М.Гесь, У.В.Ляхоўскі. рагам ун-таў і т-ваў. У 1914 выдала навук. зб. «Весці». Сабрала калекцыі МІНСКАЕ ТАВАРЫСТВА ДДІІАМ0ГІ стараж. кніг, манет, мінералаў, бел. нац. НАВУЧЭНЦАМ Засн. ў 1875 y Мінску адзення, гербарыі, якія захоўваліся ў створаным т-вам гар. музеі. Спыніла для аказання матэрыяльнай дапамогі
выхаванцам навуч. устаноў горада з мэ- Ш тай падтрымкі выпускнікоў гімназій, I вучылішчаў і студэнтаў ВНУ. Кіравалася статутам; калегіяльны орган — ■ агульны сход, які выбіраў праўленне, 1 апошняе — старшыню, сакратара і каз- I начэя. Старшынёй т-ва працяглы час быў І.І.Самойла. Сярод ганаровых чл. т-ва быў мастак І.К.Айвазоўскі. У 1900 y т-ве было 275 чл. Сродкі т-ва склада- I ліся з членскіх узносаў, ахвяраванняў, I працэнтаў з капіталу і прыбыткаў ад дабрачынных мерапрыемстваў і лата- I рэй. Прадстаўнікі т-ва збіралі ахвяра- I ванні па прыватных дамах, праводзілі I вечарыны на карысць студэнтаў. Сродкі ] ад іх складалі фонд дапамогі (4—5 тыс. I руб. за год)., якая ішла на аднаразовыя субсідыі, нлату за навучанне і падручні- I кі. Дапамогай т-ва карысталіся пера- 1 важна навучэнцы мінскіх мужчынскай і ] жаночай гімназій, рэальнага вучылішча і гарадскога 4-класнага вучылішча. Да ! 1907 т-ва спыніла сваё існаванне. МІНСКАЕ ТАВАРЫСТВА ІІРАЦАЎН1К0Ў МАСТАЦТВА, аб’яднанне тэатр. дзеячаў г. Мінска ў 1919—20. Пачало дзейнасць 14.8.1919 спектаклем «Паў- 1 лінка» Я.Купалы ў памяшканні «Беларускай хаткі». Складалася з удзельнікаў Першага таварыства беларускай драмы і камедыі, Беларускага савецкага тэатра і інш. Арганізатар і кіраўнік У.Фальскі. Ставіліся пераважна творы бел. драматургй: «Бязродны» і «Праменьчык шчасця» У.Галубка, «Мікітаў лапаць» і «Жаніх без шлюбу» М.Чарота. У спектаклях удзельнічаў хор У.Тэраўскага. Сярод акцёраў Б.Бусел, П.Валасевіч, Галубок, М.Зароская, М.Кудзелька (М.Чарот). МІНСКАЕ ТАВАРЫСТВА СЁЛЬСКАЙ ГАСІІАДАРКІ, арганізацыя буйных землеўласнікаў y 1876— 1914. Працавалі 4 секцыі: агранамічная, жывёлагадоўлі, конегадоўлі і лясная. У распараджэнні т-ва знаходзілася туганавіцкае доследнае поле. Ддя даследаванняў выкарыстоўваліся гаспадаркі членаў т-ва, y маёнтках вывучаліся перадавыя с.-г. дасягненні. Вмнікі практычнай работы абагульняліся ў навук. дакладах. Т-ва займалася нарыхтоўкамі і гіастаўкамі збожжа ваен. ведамству і продажам ячменю піваварным з-дам Пецярбурга і Масквы. У 1896 пры т-ве створана лесаўпарадкавальнае бюро з аддзелам ляснога гандлю, y 1897 — камерцыйнае аддзяленне. Т-ва пастаўляла лясныя матэрыялы данецкім каменнавугальным шахтам, экспартавала лес, наладзіла гандл. зносіны з Варшавай па збыце масла і малочных прадуктаў, займалася ўпарадкаваннем мінскіх конскіх кірмашоў, стварэннем узорнага кірмашу на Залатой Горцы па продажы коней і інш. жывёлы. Па ініцыятыве т-ва арганізавана Мінскае земляробчае т-ва ўзаемнага страхавання, створаны суполка вінакурных заводчыкаў, акц. т-ва крухмалапатачнага з-да «Сокал» і лясная біржа. Т-ва наладзіла юбілейную с.-г. і
саматужна-прамысл. выстаўкі ў 1901, выстаўкі-кірмашы жывёлагадоўлі ў 1912. З.В.Шыбека. МІНСКАЕ ТАВАРЫСТВА СЯБР0Ў МЎЗЫКІ Існавала ў 1910-я г. ў Мінску. Засн. ў ліст. 1912 з мэтай аб’яднання муз. дзеячаў Мінска, развіцця муз. мастацтва і муз. адукацыі. У склад праўлення ўваходзілі Г.Бах, І.Гянко, Л. фон Зіберштэйн, І.Патулаў, Н.Рубінштэйн. Т-ва наладжвала сімф. (дырыжор Рубінштэйн) і камерныя канцэрты, муз. вечары, заснавала бібліятэку-чытальню пры Мінскім муз. вучылішчы, выплачвала стыпендыі мінчанам — студэнтам Пецярбургскай кансерваторыі. Гал. дасяшенне т-ва — арганізацыя канцэртаў, якія карысталіся вял. поспехам, y тл. ў рабочых кварталах. Звычайна канцэртам папярэднічалі лекцыі пра творчасць вядомых кампазітараў. Значную ролю ў дзейнасці т-ва адыгрываў смыковы квартэт (1-я скрыпка — Рубінштэйн, 2-я — І.Ягудкін, І.Гапенка, В.Васільеў, альт — М.Фідэльман і А,Магілевіч, віяланчэль — фон Зіберштэйн і Н.Качаровіч), які выконваў творы рус. і зарубежных кампазітараўкласікаў. У час 1-й сусв. вайны наладжваліся выступленні ў вайск. часцях, шпіталях, дзіцячым прытулку. Апошнія звесткі ў друку пра дзейнасць т-ва адносяцца да 1917. А.Л.Капілаў, В.П.Пракапцова. МІНСКАЕ ТАВАРЬІСТВА ЎРАЧ0Ў, Таварыства мінскіх урач о ў. Створана ў 1862 па ініцыятыве губ. ўрачэбнага інспектара Дз.В.Спасовіча з мэтай сан. вывучэння губерні, барацьбы з эпідэміямі, арг-цыі ўрачэбнай дадамогі насельніцтву, сан. асветы. У 1863 зачынена. У 1867 дзейнасць адноўлена намаганнямі докгара М.К.Берга. Т-ва праводзіла медыка-тапаграфічнае і сан.-стат. апісанне гарадоў і мястэчак Мінскай губ., лабараторныя сан.-гігіенічныя даследаванні вады і прадуктаў харчавання, арганізавала дэзінфекцыйную камеру, сан.-бактэрыялагічную лабараторыю. Засн. мед. б-ку (1867), метэаралагічную станцыю (1869), бясгшатную лячэбніцу для бедных (1879), гар. бальніцу сан. к-та (1898), гар. амбулаторыю (1899), дачу-калонію для хворых на туберкулёз (1912). Т-ва выдавала свае «Пратаколы» і «Працы», y 1910— 15 штомесячны час. «Мннскне врачебные нзвестмя»; удзельнічала ў стварэнні ў Мінску б-к — імя А.С.Пушкіна (1899), чыгуначнай (1902), імя Л.М.Талстога (1911). У 1919—21 і 1941—44 дэейнасць т-ва перапынялася. У 1929 пераўтворана ў навук. асацыяцыю, y 1933 — y профільныя т-вы, y 1940 — ва Усебел. мед. т-ва. У 1944 створаны шэраг спецыялізаваных мед. т-ваў. Літ:. М о л ч а н о в АП. К нсторнн научных медніданскмх обвдеств в Белорусслн / / Научные медацннскне обідества БССР Сб. справ. сведеннй. Мн., 1981. А.П.Малчанаў. МІНСКАЕ ТРАЕЦКАЕ ПРАДМЕСЦЕ, адзін з гіст. цэнтраў Мінска. Знаходзідца на левым беразе р. Свіслач. Да канца 14. Зак. 558.
18 ст. наз. Траецкая гара. ІІершапачаткова М.Т.п. — гар. пасад, што ўзнік y 12—13 ст. на левым беразе р. Свіслач для абслугоўвання перавозу (пераправы) цераз раку і транзітных шляхоў на Барысаў, Полацк і Вільню. Аснову планіровачнай струкгуры стварылі дарогі, на перакрыжаванні якіх узнікла невял. трохвугольная гандл. плошча (з 17 ст. — Траецкі рынак), што была звязана з перавозам (пераправай) па вул. Вялікай або Траецкай (вядома па крыніцах 16 ст.). Паводле крыніц 15— 16 ст., y прадмесці знаходзіліся Міхайлаўская і Барысаглебская цэрквы, на гандд. плошчы — каталіцкі храм (засн. каля 1508)
МІНСКАЕ
417
ст. — пач. 20 ст. пабудаваны шэраг прамысл. прадпрыемстваў, y т.л. піўзавод «Багемія» (цяпер «Аліварыя»), У 1933—39 y цэнтры ганд. гшошчы пастаўлены будынак т-ра оперы і балета. У 1980-я г. праведзена комплексная рэгенерацыя гіст. забудовы квартала, абмежаванага сучаснымі вуліцамі М.Багдановіча, Я.Купалы, Старавіленскай, Камунальнай набярэжнай (б. Сянная пл.), адначасова была знішчана драўляная гіст. забудова 19 ст., часткова парушана шіаніровачная структура. У.М.Дзянісаў.
Мінскас Траецкае прадмесце. Фота 1998.
і Траецкая дарква (у 1630 пры ёй заснаваны Мінскі Троіцкі манастыр базыльянак). На перакрыжаванні сучасных вуліц Камуністычнай і Куйбышава быў Ушэсценскі правасл. манастыр-(у 1-й пал. 17 ст. пры ім пабудавана мураваная царква). У 1-й пал. 17 ст. вакол прадмесця ўзведзены гар. ўмацаванні з валамі, бастыёнамі і брамамі (Барысаўскай і Віленскай ?). У 16— 18 ст. М.Т.п. было звязана з асн. ч. горада 3 мастамі і грэбляй, на якой стаялі плябанскія і базыльянскія млыны. Пасля пажару 1809, які амаль цалкам знішчыў драўляную забудову прадмесця, зроблена новая рэгулярная шіаніроўка (праектны план 1817), тэрыторыя значна пашырана на ПнУ. Новыя кварталы набылі геам. абрысы. Галоўнай стала вул. Аляксандраўская (сучасная М.Багдановіча), кампазіцыйным цэнтрам — вял. гандл. плошча (сучасная пл. Парыжскай камуны). На 3 ад яе ў 1811 пачалося буд-ва касцёла і шпіталя мар’явітак (арх. М.Чахоўскі; y 1840-я г. перабудаваны пад духоўную семінарыю, пасля Вял. Айч. вайны рэканструяваны пад сувораўскае вучылішча, арх. Г.Заборскі). На Пд плошчы паводле праекта арх. Чахоўскага ўзведзены будынкі комгшексу парафіяльнага касцёла св. Тройцы (праект ажыццёўлены часткова). Першапачаткова квартап забудоўваўся паводле ўзорных праектаў 1—2-павярховымі жылымі дамамі. У 1840-я г. будынй манастыра базыльянак і комплексу парафіяльнага касцёла рэканструяваны пад комплекс гар. бальніцы (сучасная 2-я клінічная бальніца). У 1860-я г. на месцы Ушэсценскага манастыра пабудавана жаночае епархіяльнае вучылішча з мураванай царквой. У 2-й пал. 19
МШСКАЕ ЎЗВЫШША, фізіка-геаграфічны раён Беларуска-Валдайскай правінцыі, найвыш. ч. Беларусі і Беларускай грады. Займае паўн.-зах. і цэнтр. ч. Мінскай вобл. Мяжуе з Ашмянскім узвышшам на 3, Нарачана-Вілейскай нізінай і Верхнебярэзінскай нізінай на ПнЗ і Пн, Аршанскім узвышшам на У, Цэнтральнабярэзінскай раўнінай на ПдУ, Капыльскай градой і Верхнянёманскай нізінай на Пд і ПдЗ. Далінай р. Сэрвач (прыток р. Вілія) аддзелена ад Свянцянскіх град. Працягнулася з ПдЗ на ІІнУ больш як на 180 км, з 3 на У на 143 км, пл. 7,5 тыс. км2. Найб. вышыні: самая высокая на Беларусі Дзяржынская гара
418
МІНСКАЕ
(345 м) на Пд, Лысая гара (342 м) і Маяк (335 м) y цэнтр. частцы. Адносныя перавышэнні над суседнімі раўнінамі больш за 150 м. Частка ЧарнаморскаБалтыйскага водападзелу. М.ў. прымеркавана да паўн.-ўсх. ч. Беларускай антэклізы. Паверхню даантрапагенавых адкладаў, яхсія залягаюць y цокалі, угвараюць пароды верхняга пратэразою, сярэдняга дэвону, мелу, палеагену і неагену. Антрапагенавыя адклады ўтвораны нараўскім, бярэзінскім, дняпроўскім, сожскім і паазерскім зледзяненнямі, a таксама ў міжледавіковыя перыяды (белавежскі, александрыйскі, шклоўскі, муравінскі; гл. адгіаведныя арг.), вызначаюцца літалагічнай стракатасцю, нявыгрыманай магутнасцю (100—300 м). М.ў. — складаны вузел краявых ледавіковых утварэнняў. Асн. роля ў фарміраванні рэльефу належыць сожскаму ледавіку. Карысныя выкапні: гліны легкаплаўкія, пясчана-жвіровы матэрыял, пяскі сілікатныя і будаўнічыя, торф, мінер. воды. Рэльеф градавы і буйнаўзгорысты. Вылучаюцца больш дробныя ўзвышшы: Івянецкае, Радашковідкае (уключае Аляхновідкае), Лагойскае, Плешчаніцкае (гл. адпаведныя арт.), Докшыцкае, Валожынскае; Івянецка-Мінскі вуглавы (лёдападзельны) масіў і ВаложьінскаЛагойска-Докшыцкі франтальны пояс краявых ледавіковых утварэнняў. Пашы'раны стараж. лагчыны сдёку расталых ледавіковых вод (даўж. некалькі дзесяткаў кіламетраў, карытападобныя). Частка з іх выкарыстана далінамі рэк Бярэзіна, Іслач, Усяжа, Цда, Уса, Пціч, Свіслач, Гайна, Вілія, Ілія, Уша, Рыбчадка і інш. Скраздыя даліны рэк Ілія—Гайна, Вілія—Поня злучаюдь бас. Балтыйскага і Чордага мораў. Трапляюцца стараж. лагчыды, якія не ўдаследаваны сучаснай гідрасеткай, т.зв. «мёртвыя» даліды. Да міжградавых дэпрэсій, лагчыд сцёку, схілаў град дрымеркаваны камы, камавыя масівы, озы і озавыя грады. Рачная сетка належыць да бас. р. Нёман (р. Вілія з прытокамі Сэрвач, Дзвінаса, Ілія; Бярэзіна, Іслач, Сула, Уса і інш.) і р. Дняпро (Бярэзіда з Поняй, Гайдай, Плісой, Свіслаччу; Пціч). Вадасховішчы на Свіслачы (Заслаўскае вадасховішча, Крыніца, Дразды), на Вячы (Вяча), Пцічы (Воўчкавіцкае вадасховішча). У межах М.ў. праходзіць гал. кадал ВілейскаМінскай воднай сістэмы. Сярэдняя т-ра
Мінскае ў.звышша каля в. Ратамка Мінскага раёна.
студз. -6,9 °С, ліл. 17,8 °С. Аладкаў 646 мм за год. Пераважаюць глебы дзярнова-палева-падзолістыя і дзярнова-ладзолістыя. Пад лесам 10— 20% тэрыторыі на Пд і 40— 50% на Пн (буйныя масівы хваёвых лішайнікава-кусцікавых лясоў). У далінах рэк яловыя паўднёватаежныя лясы (шыракаліста-яловыя асацыяцыі з дубам, клёнам, ліпай і густым ладлескам з ляшчыны, рабіны і ідш.). Уздоўж рэк і ручаёў вольха чордая. Асн. частка балот асушана. Пад ворывам каля 50% тэрыторыі. На М.у. ландшафтды заказнік рэсл. значэндя — Прылуцкі. М.А.Вальчык.
Фасады (акрамя дваровага) насычаны дэкар. дэталямі, выканадымі цаглядай муроўкай. Асобныя лялныя элементы (руставадыя пілястры, калітэлі, ліштвы акон, карнізы, картушы і інш.) былі лакрыты белай тынкоўкай. Па лерыметры будынка (ламіж 3-м і 4-м лаверхамі) лраходзіць аркатурды фрыз, я й быў размалявады фрэскамі (не захаваліся). Т.І.Чарняўская.
МІНСКАЕ Ш КЛЯН0Е ПРАДПРЫÉMCTBA. Дзейнічала з 1906 y Мідску як шкляная мануфактура. Вырабляла розныя бутэлькі і чарділіцы. У 1908— 10 ідгогод выпускала лрадукцыі да 15 тыс. руб. У 1913 працавала 167 чал. У 1922— 41 наз. з-д «Пралетарьій». МІНСКАЕ ЯЎР&ЙСКАЕ РЭАЛЬНАЕ ВУЧЬІЛІШЧА Э. М. X a й к і д а. Існавала ў 1907— 18 y Мінску лрыватная ўстанова. Мела лрыходскі і 7 асд. класаў. Навучанне платнае. Вывучаліся: законы яўр. веры, рус., ням., франц. мовы, гісторыя, геаграфія, прыродазнаўства, хімія, матэматыка, закодазнаўства, чарчэнде, чыстапісанне, ваен. гімнастыка, спевы. У 1915 вучылася 325 юнакоў. У 1915 эвакуіравана ў Пензу. Закрыта ў 1918. МІНСКАЙ ГІДРАМЕТЭАРАЛАГІЧ НАЙ АБСЕРВАТ0РЫІ БУДЫНАК Пабудаваны ў 1934 (арх. І.Валадзько) на лраслекце Ф.Скарылы ў Мідску. Mae рысы стылю канструкгывізму. Трохдавярховы прамавугольны ў ллане муравады будынак на высокім цокальным паверсе, арыентаваны фасадамі па баках свету. У кампазіцыі вылучаны аб’ёмы 2 лесвічных клетак (выступаюць y плане i ўзвышаюцца над дахам), верхнія пляцоўкі выкарыстоўваюдца для правядзення натурных гідраметэаралагічных відмярэлляў і маюць епец. абсталявадде. Фасады вырашаны ў строгіх лаканічных формах. Паўд. фасад мае балконы на ўсю даўжыню будыдка да ўзроўді 2-га і 3-га паверхаў. Іл. гл. да арт. Канструктывізм. В. Б.Ангелаў. МШСКАЙ ЖАН0ЧАЙ ГІМНАЗІІ БУДЫНАК, помнік архітэктуры эхслехсгыкі ў Мінсхсу. Пабудаваны ў канцы 19 — пач. 20 ст. на рагу вулід Педярбургскай і Міхайлаўскай (цялер вул. Кірава і Міхайлаўсю зав.) як прыватны жылы дом (3-павярховы). 3 1910 y ім знаходзілася прыватная жаночая гімназія Я.Рэймана (надбудаваны 4-ы паверх, змедеда пладіроўка). Цагляды тралецаладобны ў пладе 4-павярховы будынак з 2 уваходамі (першы ві>шучаны манум. парталам, другі просты на дваровым фасадзе). Гал. фасад вылучады цэнтр. рызалітам і бакавымі зрэзанымі вугламі з трохвугольнымі атыкамі, якія маюць паўцырісульныя завяршэнні ў цэнтры.
Мінскай жаночай гімнааіі будынак.
МІНСКАЯ АБЛАСНАЯ БІБЛІЯТ^КА A. С. П y ш к і н а. Засд. ў 1899 y Мідсхсу ў сувязі са 100-годдзем з дня нараджэння А.С.Пушкіна. Адкрілта 25.12.1900. У 1909 гадаровым членам б-кі выбраны Л.М.Талстой. У 1938 атрымала статус абласной. У 1941 мела. 150 тыс. экз. кніг. У Вял. Айч. вайну разрабавана ням. фашыстамі, y 1944 адноўлена. На 1.1.1999 мае: 12 аддзелаў, 4 сектары, 2 актавыя залы, 6 чыталі,ных, разлічаных на 650 чытачоў (агульдая, перыяд. выдаддяў, л-ры ла мастадгве, бел. і краязнаўчай л-ры, тэхн. і с.-г. л-ры, замеждай л-ры), a таксама філіял — дзіцячую б-ку імя Я.Маўра; універсальны фонд сюіадае 713 тыс. эісз., y тл . кніг, нот, карт, 710 назваў перыяд. выданняў, выяўл. матэрыялаў, аўдыёвізуальных дакументаў і інш.; больш за 50 тыс. чытачоў. 3 1993 дзейнічае электронны каталог. Сярод рэдкіх выданняў ісамплекты часолісаў «йстордчесхсдй вестндк», «Совремснндк», «Русская мысль», прыжыццёвыя поўныя зборы твораў АС.Пушкіна, В.АЖукоўскага, С.М.Салаўёва і інш. Выпускае штоквартальна інфарм. зб. «Бібліятэчны веснік». Супрацоўнічае з культ. цэнтрамі замежных краін на Беларусі. Пры б-цы адкрыта франка-бел. зала інфармацыі, сумесна з ін-там Гётэ (ФРГ) праводзяцца дні ням. ісультуры, створаны клуб «Кніга і мы». 3 1999 працуе Пушкінскі інфарм.-асв. цэнтр, фарміруецца база даных «Пушхсініяна», фонд аўдыёвізуальных дакументаў, ствараецца зводны каталог дарэв. выданняў і публікацый Пушкіна і л-ры пра яго. Сумесна з Нац. навук.асв. цэнтрам імя Ф.Скарыны падрыхта-
ваны зб. (1999).
«А.С.ІІушкін
і
Беларусь» Н.С.Чуева.
МІНСКАЯ АБУТК0ВАЯ ФАЬРЫКА «АРОЛ». Дзейнічала ў 1910— 15 y Мінску. Мела мех. рухавікі (99 к.с.) і спец. абутковыя машыны. У 1910— 13 працавала 160 чал., вылускала, каля 800 пар абутку за суткі. У 1-ю сусв. вайну выгіускала абутак для рас. арміі. МІНСКАЯ АБУТК0ВАЯ OÀBPbIKA «ПРАЦА». Дзейнічала з 1911 y Мінску. Належала Маскоўскаму акц. т-ву скуры і мех. абутку «Шаўрахром». Мела ішравы рухавік. ГТрацавала больш за 50 чал.
ка». 9.6.1927 да М.а. далучаны Барысаўскі, Бягомльскі, Бярэзінскі, Зембінскі (27.9.1927 скасаваны), Крупскі (18.6. 1927 перададзены Аршанскай акр.), Плешчаніцкі і Халопенідкі р-ны скасаванай Барысаўскай акр., Грэскі і Капыльскі р-ны ліквідаванай Слуцкай акр. 26.7.1930 М.а. скасавана.
МІНСКАЯ
419
сіл 9-й армій групы армій «Цэнтр» апынуліся ў паўкальцы сав. войск. Рухомыя злучэнні франтоў, якія дзейнічалі ў раёнах Барысава і Асіповіч, знаходзіліся за 100 км ад Мінска, y той час як гал. сілы праціўніка, што адыходзілі да Мінска, за 130— 150 км ад яго. Задача
МІНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 29 чэрвеня—4 ліпеня 1944 г. L )j^\ - Крывічы Hr) ■'
\
Е \\ і м Ч і Бягомль ) —_/ V/ 0 A
І - Ы П Р Ы Б А Л Т Ы Й С К І ІФ Р О Н Т
\ \
зпа
<
В в о і .Л у к о м с к а е
3 - | Ь Е Л А Р У С К І Ф РО Н Т
МІНСКАЯ АБУТК0ВАЯ ФАБРЫКА «СКАРАХОД». Дзейнічала ў 1911— 15 y Мінску. Належала Маскоўскаму акц. т-ву скуры і мех. абутку «Шаўрахром». Вырабляла абутак для рас. арміі. Мела паравы рухавік. Працавала каля 50 чап. У 2-й пал. 1915 эвакуіравана ў Маскву. МІНСКАЯ АБШЧЫНА СЯСЦЁР М1ЛАСЙРНАСЦІ Ч Ы РВ 0Н А ІA КРЫЖА Засн. ў 1889 Мінскім упраўленнем Расійскага т-ва Чырв. Крыжа. У абшчыну ўваходзілі 15 членаў. Пасведчанне сястры міласэрнасці атрымлівалі пасля гадавога выпрабавання і 2 гадоў працы ў абшчыне (праца не аплачвалася, абшчына давала інтэрнат, харчаванне, вопратку, абутак і невялікую грашовую дапамогу). У 1903 пры абшчыне адчынены гадавыя курсы, на якіх выкладалі фізіялогію, хірургію і дэсмургію, гігіену, анатомію, унутр. хваробы, псіхіятрыю, фармакалогію, догляд і пач. дапамогу і інш. Да 1915 падрыхтаваны 143 сястры міласэрнасці. Сёстры абшчыны ўдзельнічалі ў дапамозе параненым y рус.-яіт. вайне 1904—05, y барацьбе з тыфам, шкарлятынай, воспай y Мінскай губ. (1900), з халерай y Мазырскім пав. (1908), дапамагалі галадаючым Акмолінскай, Табольскай, Закаспійскай губ. (1911). У 1910 абшчына адчыніла лячэбніду на 14 ложкаў, y 1914 — на 40. 3 пач. 1-й сусв. вайны накіравала на фронт шпіталь на 200 ложкаў (пазней пашыраны да 800). 3 1921 y складзе Т-ва Чырв. Крыжа Беларусі. Літ. : X о р о в Г. К м с т о р ю і п о д г о т о в к я м е д н ц н н с к м х с ес т е р в Б е л о р у с с н н / / В о п р о сы н ст о р н м м е д н іш н ы н э д р а в о о х р а н е н н я . М н ., 1968; К р ю ч о к Г Р. О ч е р к я н с т о р н я м е д г а ш н ы Б е л о р у с с ю і. М н ., 1976.
Т.П.Раэуменка.
МІНСКАЯ АКРЎГА, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924—30. УтВорана 17.7.1924. Цэнтр — г. Мінск. ГІл. акругі 10 888 км2, нас. 498,6 тыс. чал. (1924); пасля ўзбуйнення пл. 21 421 км , нас. 879,7 тыс. чал. (1927). Уключала 11 раёнаў: Астрашыцка-Гарадоцкі, Заслаўскі, Койданаўскі, Лагойскі, Пухавідкі, Самахвалавідкі, Смалявіцкі, Смілавіцкі, Уздзенскі, Чэрвеньскі, Шацкі (4.8.1927 ліквідаваны), 2 гарады (Мінск, Чэрвень), 8 мястэчак (Заслаўе, Койданава, Лагойск, Пухавічы, Смалявічы, Смілавічы, Узда, Шацк). Акруговая газ. «Беларуская вёс-
с тл ТалачынГ^ ^ йурша Ч |Г ™ // Маладз&М.оКРаснае ' / »{ Чу,.г a V- гр.Арм т , / пЖ р .мэнтр П І 6 ПФ ( V y i/SZuts, ІБеразікб*■': V~ УіД Il ^ /h,fW. і й л 'Ч х ’ йЧЗрвень \ ^ 3.7 <==e \\\ IV » . seb Маріш ---- I Г \ іігд.7 Ііу \\9Клецк % 4,7 Uv.
С <=, а
ч / F 48 ^ [[/СС; д л üэ А 28 A Любаньх\ 306
I
' ' Ь| BES4.pï CKI ФР0НТ ( / Г Vv 16 ПA NÆ^-n J [ПРагачоў oSAyCK \
МІНСКАЯ АІІЕРАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя войск 3-га (ген. арміі І.Д.Чарняхоўскі), 2-га (ген.-палк. Г.Ф.Захараў), 1-га (Маршал Сав. Саюза К.К.Ракасоўскі) Бел. франтоў пры садзеянні 1-га Прыбалгыйскага фронту (ген. арміі І.Х.Баграмян) 29 чэрв. — 4 ліл.; састаўная частка Беларускай аперацыі 1944 y Вял. Айч. вайну. Удзельнічалі: 5, 11, 31, 5-я гвардз. танк., 1-я паветр. арміі, конна-механізаваная група, 2-і гвардз. танк. корпус 3-га Бел. фронту; 33, 49, 50, 4-я паветр. арміі 2-га Бел. фронту; 3, 48, 16-я паветр. арміі, коннамеханізаваная група 1-га Бел. фронту. У выніку ажыццяўлення Віцебска-Аршанскай, Магілёўскай і Бабруйскай аперацый 1944 (гл. адпаведныя арт.) ням. 4-я і частка
^**^лЖлобін
Лінія фронту да зыходу 28 чэрвеня
—
Напрамкі ўдараў злучэнняў савецкіх войсн: 3 агульнавайсновых танкавых ф нонна-механізаваных
^ ---
агульнавайсновых,таннавых і нонна-механізаваных пры сумесных дзеяннях Удар авіяцыі Раёны найбольш антыўных дзеянняў партызан
^
Нонтрудары і адыход нямецна-фашысцкіх войсн Абарончыя рубяжы нямецна - фашысцкіх войсн
.
Анружэнне і знішчэнне групоўні нямецна-фашысцміх войсн
3-7 --------
Даты вызвалення н а се леных пуннтаў 4 ліпеня
М.а.: імклівымі ўдарамі войск левага крыла 3-га Бел. фронту і часпсі сіл правага крыла 1-га Бел. фронту па збежных напрамках на Мінск ва ўзаемадзеянні з 2-м Бел. фронтам завяршыдь акружэнне групоўкі войск праціўніка і вызваліць М і б с к . Адначасова войскі 1-га Прыбалт. фронту і правага крыла 3-га Бел. фронту і частка сіл 1-га Бел. фронту павінны былі працягваць імклівае наступленне на 3, знішчыць падыходзячыя рэзервы праціўніка і стварыць умовы для развідця наступлення на шаўляйскім, каўнаскім і варшаўскім напрамках. Франты без паўзы пачалі выкананне пастаўленых задач. Войскі 3-га Бел. фронту 30 чэрв. гал. сіламі фарсіравалі Бярэзіну, разбілі барысаўскую грулоўку гітлераўцаў, 1 ліп. вызвалілі Барысаў, Бягомль, 2 ліп. — Лагойск, Смалявічы, Вілейку, Краснае, перарэзалі чыгунку Мінск—Вільнюс. Войскі 1-га Бел. фронту 30 чэрв. вызвалілі
і
420
м ін с к а я
Любань, Слуцк, 2 ліп. Сгоўбцы, Гарадзею, пераразалі чыгунху Мінск—Баранавічы. Адначасова ў напрамху Мінска наступалі войскі 2-га Бел. фронту, якія 29 чэрв. вызвапілі Бяльшічы, 2 Ліп. — Чэрвень, 3 ліп. — Беразіно. Перадавыя злучэнні 1-га Бел. фронту ў ноч на 3 ліл. абышлі Мінск з Пд і выйшлі да паўд.-ўсх. ускраіны горада, дзе злучыліся з войскамі 3-га Бел. фронту. Вырашальны ўдар па варожым гарніэоне ў Мінску, які складаўся з 3 пях. i 1 танк. дывізій, 3 палкоў СС і розных спец. падраздзяленняў быў нанесены на досвггку 3 ліпеня. 3 У і ПнУ y горад уварваўся 2-і гвардз. танк. корпус. 3 Пн увайшлі часці 5-й гвардз. танк. арміі, падраэдзяленні 11-й гвардз. і 31-й армій 3-га Бел. фронту, э ПдУ — 1-ы гвардз. танк. корпус і часці 3-й арміі 1-га Бел. фронту. У 2-й пал. дня 3.7.1944 Мінск быў поўнасцю вызвалены. На У ад горада былі акружаны гал. сілы 4-й і асобныя злучэнні 9-й ням. армій. Утварыўся мінскі скацёл», y які трапілі 105 тыс. салдат і афіцэраў праціўніка. Да 11 ліп. гэтая групоўка праціўніка была разгромлена. У час М.а. сав. авіяцыя наносіла па ворагу ўдары, перашкаджала падыходу яго рэзерваў, дэзарганізоўвала планамернае адступленне яго войск. 4 ліп. войскі 3-га і 1-га Бел. франтоў дасягнулі рубяжа воэ. Нарач—Малэдзечна, вызвалілі Нясвіж. Войскі 1-га Прыбалт. фронту надзейна ізалявалі групу армій «Поўнач» і не далі ёй магчымасці прыйсці на дапамогу групе армій «Цэнтр», 4 ліп. выйшлі на 3 ад лініі Варапаева — воз. Мядзел. У ажыццяўленні аперацыі вял. дапамогу сав. войскам аказвалі партызаны. 53 злучэнням і часцям, якія вызначмліся ў алерацыі, нададзена ганаровае найменне «Мінскіх*, 13 — «Барысаўскіх», 8 — «Слуцкіх». У.І.Лемяшонак.
МІНСКАЯ БАЛОТНАЯ Д0СЛЕДНАЯ СТАНЦЫЯ, гіершая навук. ўстанова па культуры балот y Расіі і Беларусі. Засн. 21.8.1911 y Мінску паводле рашэння балотнай камісіі Мінскага губ. земства. 1-ы дырэктар А.Ф.Флёраў. Праводзіла навук. даследаванні ў галіне земляробства, раслінаводства, лугаводства, меліярацыі, глебазнаўства, геабатанікі, аграхіміі і агратэхнікі. Мела доследную гаспадарку (7,5 дзесяціны балотнай глебы каля прыпынку Лахва Палескай чыг.). У 1912— 17 выдавала час. «Болотоведенне» (з 1915 выходзіў y Маскве), які публікаваў справаздачы пра дзейнасць станцыі, навук. артыкулы, паведамленні аб новых машынах па асушэнні балодістых глеб і здабычы торфу, агляды айч. і замежнай л-ры па балотнай справе. У 1912 удзеяьнічала ў юбілейнай с.-г. і саматужнай выстаўцы, арганізаванай Смаленскім т-вам сельскай гаспадаркі, y нарадзе па кармавых раслінах, лугаводстве і асушэнні балот Беларусі і Літвы. У 1913 пераўтворана ў раённую. У зону яе дзейнасці ўваходзілі Мінская, Валынская, Гродэенская, Чарнігаўская і Магілёўская іўб. У 1930 на базе станцыі і аддзела асушэння і культуры балот Бел. дзярж. ін-та сельскай і лясной гаспадаркі арганізаваны Усесаюзны НДІ балотнай гаспадаркі. З.В.Шыбека. МІНСКАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ПМНАЗІЯ, першая сярэдняя беларускамоўная навуч. ўстанова ў Мінску ў 1919—20. Створана 5.9.1919 на базе 3-га Мінскага
пач. вучылішча. Дзейнічалі 4 класы. Выкладаліся бел. мова і л-ра, лац., рус., франц., ням: і польск. мовы, гісторыя Беларусі, прыродазнаўства, матэматыка, геаграфія, спевы, маляванне, ручная праца і інш. Існавалі фіз. кабінет, хім. лабараторыя; працавалі гурткі тэатр., прыгожага мастацтва. Многія навучэнды былі чл. Мінскай бел. вучнёўскай грамады. Навучанне платнае. Дзеці бедных бацькоў і сіроты вызваляліся ад платы. Фінансавую дапамогу аказваў Часовы бел. нац. к-т. Дзейнасць гімназіі праходзіла пад наглядам лольск. адміністрацыі. Сярод навучэнцаў паэты А.Александровіч, К.І.Жылка, матэматык Б.П.Дземідовіч, тэатр. дзеяч Я.Рамановіч. У 1920 пераўтворана ў 13-ю Мінскую сярэднюю школу 2-й ступені. Ў.В.Ляхоўскі.
МІНСКАЯ БЕТ0ННАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейдічала ў 1899— 1914 y г. Мінску (з 1913 наз. ф-ка «Мазаіка»). Выпускала цэментныя пліты для падлогі, тратуараў, лесвіц са штучнага каменю, мазаічныя вырабы. У 1913 працавала 50 чал., выраблена гірадукцыі на 20 тыс. руб.
лася ў Мінску. Аб’яднана разам з Баранавіцкай ваен. акругай y Бел. ваен. акругу. А.М.Лукашэвіч. МІНСКАЯ ВАКАЛЬНАЯ СТЎДЫЯ. прыватная навучальная ўстанова канца 19 ст. ў Мінску. Існавала ў 1890—93 (?). Арганізатар і педагог Н.Муранская. Мела на мэце падрыхтоўку оперных і камерных спевакоў. Праграма навучання складалася з 2 курсаў: малодшага (пастаноўка гсшасу, развіццё дыхання, выраўноўванне рэгістраў, вакалізацыя і тэорыя музыкі) і старшага (вывучэнне класічнай і сучаснай вак. музыкі, дэкламацыя і фразіроўка, спец. падрыхтоўка да сцэны: фарміравадде рэпертуару, вывучэнне роляў, сцэн. прыёмаў і інш.). У зімовы сезон студыйцы наладжвалі публічныя канцэрты. Літ.: П р а к а п ц о в а В.П. МастаДкая адукацыя ў Беларусі. Мн., 1999. С. 125— 126.
В.П.Пракапцова. МІНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ, адм.-тэр. адзінка Рэспублікі Беларусь. Размешчана ў цэнтры Беларусі, мяжуе з усімі абласцямі рэслублікі. Утворана 15.1.1938. Пл. 39,96 тыс. км2. Нас. 1554,6 тыс. чал. (без Мінска, на 1.1.1999). Цэнтр — горад рэсп. падпарадкавання Мінск. У МІНСКАЯ БІСКВІТНАЯ ФАБРЫКА. вобласці 22 раёны: Барысаўскі, БярэзінЗасн. ў 1930 y Мінску як цэх Мінскай скі, Валожынскі, Вілейскі, Дзяржынскі, кандытарскай фабрыкі «Камунарка»\ y Капыльскі, Клецкі, Крупскі, Лагойскі, 1936—71 бісквітная ф-ка. У Вял. Айч. Любанскі, Маладзечанскі, Мінскі, Мявайну часткова разбурана. Адноўлена ў дзельскі, Нясвіжскі, Пухавіцкі, Салігор1944—45, рэканструявана і расшырана. скі, Слуцкі, Смалявіцкі, Старадарожскі, У 1971—80 y складзе Мінскага вытв. Стаўбцоўскі, Уэдэенскі, Чэрвеньскі (гл. аб’яднання кандытарскай прам-сці «Ка- адпаведныя арт.), 20 гарадоў, y тл. 7 абмунарка». 3 1980 бісквігна-паліграф. ф-ка. ласнога падпарадкавання — Барысаў, У 1991 пабудавана нанава. У 1991—93 Вілеііка, Жодзіна, Заслаўе, Маладзечна, кандытарская ф-ка № 2 y складзе ф-кі Салігорск, Слуцк, 23 гар. пасёлкі, 307 «Камунарка». 3 1993 дзярж. прадпрыем- сельсаветаў, 5248 сельскіх населеных ства каддытарская ф-ка «Слодыч». Асн. пунктаў. прадукцыя (1999) — пячэнне. Прырода. ГІаверхня вобласці характарызуедда чаргаваннем узгорыста-марэнных узвышшаў з раўніннымі і нізінМІНСКАЯ ВАЕННАЯ АКРЎГА, 1) ва нымі ўчасткамі. На ПнЗ — Мінскае енна-адм. адзінка рас. арміі ў 1-ю сусв. ўзвышша, дзе знаходзіцца самы высокі вайну. Створана ў ліп. 1914 замест ска- пункт Беларусі — Дзяржынская гара саванай Віленскай ваеннай акругі; ты- (345 м) і Ашмянская града, на ПнУ — лавы раён Паўночна-Заходняга фронту, адгор’і Аршанскага ўзвышша. Крайні з 1915 — Заходняга фронту 1915— IS. У ПнЗ займае Нарачана-Вілейская нізіна, 1917 уключала Магілёўскую, Смален- ПнУ — Верхнебярэзінская нізіна, усх. ч. — скую, Калужскую губ., часткі Віцеб- Цэнтральнабярэзінская раўніна, паўд. — скай, Мінскай і Чарнігаўскай губ. На Стаўбцоўская раўніна, Капшьская града тэр. акругі знаходзілася Стаўка Вярхоў- і ўскраіла Палескай нізіны. Пераважанага галоўнакамандуючага (г. Бараяаві- юць выш. 150—200 м, найб. нізкая чы, Магілёў). Узначальваў акругу гал. адзнака М.в. — 130 м (урэз р. Арэса начальнік, пры якім дзейнічаў дгтаб пры выхадзе за межы вобласці). Карыс(дыслацыраваўся ў Мінску, потым y ныя выкапні: калійныя і каменная ссші Смаленску). Камандаванне акругі зай- (гл. Старобінскае радовішча калійных і малася камплектаваннем і размяшчэн- каменнай солей), торф (1277 радовішчаў; нем вайск. часцей, нарыхтоўкамі для 1-е месца па запасах на Беларусі), буд. дзеючай арміі, эвакуацыяй параненых і матэрыялы (мел, пясок, пясчана-жвіроцывільнага насельнідтва, пытаннямі вы матэрыял, гліна), сапрапелі. Выяўлецэнзуры, кодтрразведкі і інш. Штаб ак- ны Аколаўскае радовішча жалезных руругі расфарміраваны ў пач. 1918. 2) даў, Любанскае радовішча гаручых сланНазва з 28 ліст. да 14 снеж. 1918 Бела- цаў. Ёсць мінер. воды (Ждановідкая, рускаіі ваеннай акругі. 3) Ваенна-адм. Мідская і Нарачанская мінер. крыніаб’яднадде вайск. часцей, злучэнняў, цы). Клімат умерана-кантынентальны. ваен. навуч. і інш. устаноў Сав. Арміі Зіма мяккая, лета цёплае. Сярэднямеласля Вял. Айч. вайны. Існавала з сячдая т-ра паветра ў студз. ад -6,2 °С 9.7.1945 да 4.2.1946 на тэр. Мінскай. Ві- на ПдЗ да -7,5 °С на ПнУ, y ліп. ад цебскай, Магілёўскай, Маладзечанскай 18,4 °С на Пд да 17,3 °С на Пн. Вегеі Полацкай Ьбл. ; улраўленне размяшча- тац. перыяд 186— 195 дзён. Гадавая
МІНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ ' ЛІТВА »
С лабада' Д з я г іл І
С п о н д ы (%
П а д о л ь ц ь і\
яд зел
f e V
'к а л а /п ь і
^ •••^ Н а р б ч і іа н с т а н ц ін а в а іі,
L
/Ю р н а ў ш ч ы м а І
c r - - ^
I
k/*a*c*«
'
Л В ярхоў*
ЮКШЫЦЫ
С т арТабы % '* £ ,
П а р а ф ’я н а в а П у зы р ы <ры пул!
i (рывічы-
•С лаба да <Ц Д абрам ы с;
ір б а т к і
(Д о м ж а р ы ц ы
Іун о м л ь
Ь гр э зін с
\
НОВАЛУКбМЛЬШ с н а л у н ііу ^ Лат ы і
•?>
Л ю б а н ь) т ўяп Н а р а ч І
В о йст ам \
У З адор^.
гГ^Р эчні \ іу р а н е ц ' Р абуі
-, y \ ^
^
X
I 1 Мемарыяпь»
М АЛ АД ЗЕЧН А®^ о ^ У зй д о а п 'ч - Л « ў ,
—
— .,..Д
^ \/о ў х л а в а
ю гданоУ З а і
чг«ая
«ГГ" / айна.
7
u Ч>
WШ ваl
ВАЛОЖЫІ
^ Ж О Д З ІН А ^ .„ ^ Г * к HoPbi J t e o j ^ J
:
■tf.laKcоЛ \ЛЯЛЯЦЫЬІ>Л
\ ^ ^ а Ра ^ о н \ ^ Д л я х ^ ю і ч ы І
,£абро&^м оЛоры
ІД а я у д Ь і
VQ С ->
ч^АРЬІСА^^^^вял.Ухалода^Ь I
. Лага5
■анаўш чы ні *Э 0зерды
Г
о = ^ ~ \ Ігруш н* фачысцег. \ ”
(/ С т а р а б а р ы с а у ^ І
"Лагой»
РадашновЬ^
\
J
/ Х а ц ю Х овеЛ /
Іе с я л о в а у > Н а с т р ы ц а L с \..1Я у Н а в а с ё л н Ір Лош Ш цЖ .
rj $ Х а ц е н ч ы ц ы ' i
y y cî глаягова \ H p à c H O ffK
1
9 \ К іш ч ы н а і \С л а б а д ш ( j y 1
/
Н ам ена1
С ін ькІ М а р к а в а у ^
(р э е а J * ‘ Л е б е д э е в а \ .* 1 В я л .С я л о б w y f ' / ‘ Г а р а д зіл а в а >
Iз я н іс а в іч ы В ы дры цаі
,
Ч -^ ЬіН Хбрсні
ЗАСЛАЎЕ1
Х^Забаш авЫ ы ^Р .
-^Зялены Б о р<
(з*/трав/чь/\
Забалацш ўН урдуны
: 'Г а ( Ш ^ У
/ /
Мрмарыя/іыіы яомпленс i Дзяр*ынава«вС«а<
Н а л іб а н іс і
іы
Й ^ м ін с к '
ч
В ы сонаяХ Гара
1
Е 3 & « /& 5 Г 7
й іч р м ы с л /ц і
Л яжынр
'^
Iв а н іч ы і
с . - г ^ РуДі' ч .Г рабён на
' б е р а з іі ІП р а ў д а
Й' ^ 4С0&ы*І^’™^ІЧЬІ*$п \Нов.Деюр>^ЛугаёііЬvjr*+
Д зям ідавІчы Р / ^ j t
\
ў»№ ^^Н ал одзМ
Пемаліц у ’ ’
Н аваселле і
'Ів я н е ц .^
V
Б а ра ньі Х а ў х о л іц о
Плешчаніцы"~>" Вязы ні
наўш чы на
іў ш ч ы н а і
Vcmatf*7*>=
А с іп а д /ч ьі,
^ ^ ^ З а с н а в іч ы * .Д
'
\ ' М с ц ін Л / v\ Г а н ц а в і
М Ж аррзяШ т п \А н а л о в і ьА л ько вічы 0 -.О Н р а й с к ІВ я л .Н я с т а н а в Іч ы С
l^-^t'amaea- °^Q 6g(?Q ^-
I ^ п а р а п о д л е ^ У зл^ Л я х а в іч ы
р Б а г у ш э в іч ы
вЧЭРВЕН Ь Н лінон
Н егарэл;
М амет
'Н а л о д э е ж Ы.
'^рміркав^ {~ Ôш^івй
ДЗЯРЖЫНСІ
\
^ /
3
х л»а Д ф нш ы ц і
Н оўбча
:^ Г р а б я н е ч
[ч , а ^ Р у д ^ н с н Ц Л е п ле н ь П р a ў д зТнсн і
г Г aр^ З я н н а д Т ^
c .b jf r y p b w
.іГ ў
у НАСЕЛЕНЫ Я П УН КТЫ П А В О Д Л Е ТЫ ПУ П А С Е Л ІШ Ч А I Н О ЛЬН А С Ц І Ж Ы ХАРОЎ
ДубраўнсКХьл) t m t Ш ац н гР арэлец - • С л а М а о \ 0 м „ ьІ а ,
Намсамолец ° ry y o ÿ L
П ал анэч м а' В ольмаі
•—./Р в ш н я в е ц
араДЭвя
В е ц я р э в іч ы \і- я
о Воймава
Ж С ейлавЫ ы ■Вабоўня, С л а б а д а ^Нучы нна іС т а ры ц а Ю шавЫ ы ?*L
Н а зл ы с
~
Г.
'мсамольснаі
П ацейні
ЧВЧылпкавЫы ‘ ГсуіЬчычы А м г ов ічы .
J r Н о& 'Д о н т а ра вічьі
'П а д л е с с е
V 4 -
------
w
' Л ен ін а
J
7
7
Галы нна
с
//
(
/Ы^З^асфраввчча о4;/
'J
j Ç
б а р ы с а ў
ф
СЛУЦК
“
'°.р о °0 0 л * 5 0 0 0 0 0
5 0 0 0 0 да 1 0 0 0 0 0
(§) БЕРАЗІНО
ад 1 0 0 0 0 да 5 0 0 0 0 жыхароў
О
менш за 10 0 0 0 жыхароў
КРУПКІ
Н о в .Д а р о г і
Х а л о п е н іч ы менш эа 10 0 0 0 жыхароў
С елііа
tyW O m r
т Н в З ІЦ Ш в
©
больш sa 16 0 0 ООО жыхароў
П а сел н і га р ад сн о га тыпу
j З о п олле
(?я,
V
Г арады
МІНСН
\л
П ят ровічы
Н ір а іа Л H o 3 j
Н аселены я пунмты с в л ь с к а га тыпу
П асе на)
'P a n d e * #
Сталіца Рэспубліні Беларусь. цэнтр вобласці
?ціна( 9 П е р ш а м а й с (Г А кц я Л р 1 Іа г о с т 1-ы
\f
і цэнтры раенаў вылучаны чырвоным колерам
Ч . f ^ ,і С лa eaüaTfpZSîiJ ^ А Л ІГ О Р С Н / / С т а р р б і^
‘ТАНЦАВІЧІ
‘З а ж э в іч ы
о ш а н \,
БярбраўксГ^
МЕЖ Ы дэяржаўныя
Рачэнь ,
Н р в а п р л в с н іу ' Вял/чмавічы
Х а т ы н іч ы В ял.Ч уч ав /ч ы
у іььч чы цыы ц ы ^ х х
I
М а х н а в іч ы
Н ануна
*М у ;
абласцей
гСосны \\
раенаў і горада Мінска запаведніна
т - 7 ' — Л|^ал/ноўяа| [Лсяавічы.
Б^равінІ
г„ Хораст ава^
С наўш ы н i i/f •Д а м а н а в іч ы
^ у з ь л а /у ь /5^
•
М а л .Г а р а д з я ц Ы ы ў
Ш Л Я Х І З Н О С ІН
А Ў ТАМ АБІЛЬН Ы Я Д А Р О Г І
аўтастрады удасманалвная
Лунінец
МАШТАБ 1:1400 000
•— ■■ _______
шаша грунтовыя
422
м ін с к а я
колькасць ападкаў 580—670 мм. 70% ападкаў бывае ў цёплую палавіну года (крас,-—кастр.). Болыпая ч. тэр. вобласці адносідца да бас. р. Дняпро. На ПнУ працякае р. Бярэзіна з прытокамі Сха, Бобр з Можай і Начай, Клява (злева), Гайна з Цной і Усяжай, Пліса, Уша, Уса, Свіслач з Волмай (справа), на ГІд — Пціч і Случ з прытокамі (бас. р. Прыпяць). 3 і ПнЗ вобласці адносяцца да бас. р. Нёман. На 3 бярэ пачатак Нёман з прытокамі Лоша, Уса, Сула, Уша, Бярэзіна з Іслаччу. На ПнЗ цячэ р. Вілія з прытокамі. Частка вады з Віліі перакідваецда ў р. Свіслач па ВілейскаМінскай воднай сістэме. Найб. азёры: на ПнЗ — Нарач, Мядзел, Мястра, Свір, на ПнУ — Сялява і Палік. Вадасховішчы: Вілейскае, Заслаўскае, Любанскае, Салігорскае, Чырвонаслабодскае і інш. Глебы сельгасугоддзяў пераважна дзярнова-падзолістыя (44,1 %), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (26,4%), тарфяна-балотныя (18,5%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя (8%) і інш. Паводле мех. складу пераважаюць супясчаныя (53,4%) і сугліністыя (35,2%) глебы. Асушаньм землі займаюць каля 27% с.-г. угоддзяў, найб. y Любанскім, Салігорскім і Слуцкім р-нах. Пад лесам 36% тэр. вобласці, найб. (да 49—51%) y Барысаўскім, Лагойскім, Старадарожскім і Бярэзінскім р-нах. Гіераважаюць хвойныя (75,5%) і драбнапістыя (22,7%) лясы. Пад лугамі каля 14%, больш за палавіну іх нізінныя. Пад балотамі 14,3% тэрыторыі, амаль усе асушаны. На тэр. вобласці частка Бярэзінскага біясфернага запаведніка, лрыродньі нац. парк Нарачанскі і шэраг іншых асабліва ахаваных прыродных тэрыторый рэсп. значэння: Купалаўскі мемарыяльны запаведнік «Вязынка»\ заказнікі: біялагічныя — Рудакова, Некасецкі; гідралагічныя — Прошыцкія Балоты, Чарэмшыца; ландшафтны — Блакітныя Азёры; заалагічныя — Антонава, Лебядзіны; лясны — Прылуцкі; паляўнічы — Налібоцкі (частка); журавіннікі — Амяльнянскі, Дзянісавіцкі, Копыш, Мадеевіцкае, Фаліцкі Мох, Чэрнеўскі, 32 помнікі прыроды рэсп. значэння. У выніку катастрофы на Чарнобьшьскай АЭС 1,67 тыс. км2 тэр. вобласці забруджана радыенуклідамі з працяглымі тэрмінамі распаду (найб. — тэр. Валожынскага і Бярэзінскага р-наў). Нассльніцтва. Асн. насельніцтва беларусы (88,8%), жывуць таксама рускія (6,9%), лалякі (2%), украінды (1,3%). Гарадскога насельніцтва (без г. Мінска) 52%. Сярэдняя шчыльн. 38,9 чал. на 1 км (з Мінскам — 82,2 чал. на 1 кхг), сельскага — 18,4 чал. на 1 км2. Найб. гарады (тыс. чал., 1998): Барысаў (154, Салігорск (102), Маладзечна (99), Слуцк (63), Жодзіна (60). Для вобласці характэрна зніжэнне натуральнага лрыросту насельнідтва (з 1991 ён стаў адмоўным), з 1995 адбываецца абсалютнае зніжэнне колькасці насельнідтва.
І'аспадарка. Вядучымі галінамі гасп. комплексу вобласці з ’яўляюцца сельская гаспадарка (занята 27,8% працуючых) і прам-сць (занята 26,2%). П р а м ы с л о в а с ц ь мае развітую галіновую струкгуру і цесныя вытв. сувязі з драмысл. комплексам Мінска. На тэр. вобласці размешчаны філіялы і падраздзяленні буйнейшых мінскіх прадлрыемстваў і аб’яднанняў. Прамысл. спецыялізацыю вызначаюць машынабудаванне і металаапрацоўка (23,2% агульнага аб’ёму прамысл. прадукцыі), хім. (28,2%), харч. (21,5%), дрэваапр. (7,5%) і лёгкая прам-сць. Развіта вытв-сць буд. матэрыялаў. За 1991—99 удзельная вага машынабудавання і металаапрацоўкі крыху здізілася, паменшала доля лёгкай лрам-сці, павялічылася доля хімічнай. У вобласці вырабляецца (1997, y % да рэсп. вытв-сці): мінер. угнаенняў 83,8, y т.л. калійных 100; грузавых аўтамабіляў
Да арт. Мінская вобласць. Краявід y Клецкім раёне.
8,4, фотаапаратаў 96,7, металарэзных станкоў 7,3, піяніна 100, бялізнавага трыкатажу 72,6, верхняга трыкатажу 13,5, цукру-пяску 45,8, макаронных вырабаў 64, мяса 20,7, калбасных вырабаў 17,5, масла 17,2. Асн. прамысл. патэнцыял сканцэнтраваны ў Барысаве, Салігорску, Маладзечне, Слуцку, Жодзіне, Вілейцы. Найб. прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі: Бел. аўтамабільны з-д (кар’ерныя самазвалы) і з-ды цяжкіх кавальскіх дпамповак y Жодзіне, «Аўтагідраўзмацняльнік», аўтатрактарнага электраабсталявання, інструментальны, аўтаагрэгатаў y Барысаве, станкабудаўнічы, сілавых паўправадніковых вентыляў, лёгкіх металаканструкцый y Маладзечне, з-д фотаапаратаў «Зеніт» y Вілейцы. Хім. прам-сць прадстаўлена вытв. аб’яднаннем «Беларуськалій» y Салігорску, з-дамі хіміка-фармацэўтычным, гумаватэхн. вырабаў, пластмасавых вырабаў y Барысаве. Асн. прадпрыемствы лясной, дрэваапр., і цэлюлозна-папяровай прам-сці ў Барысаве (дрэваапр., папя-
рова-лесахім. і фанерна-запалкавы камбінаты, ф-ка піяніна і інш.), мэблевыя ф-кі ў Маладзечне, Вілейцы, Слуцку. Вытв-сць буд. матэрыялаў прадстаўлена з-дамі жалезабетонных вырабаў, зборнага жалезабетону, буд. дэталяў, цагельнымі і асфальтавымі, аб’яднаннем па здабычы пяску і гравію. Найб. буйнымі прадпрыемствамі лёгкай прам-сці з’яўляюцца трыкатажныя ф-кі ў Салігорску і Жодзіне, тэкст. аб’яднанне ў Слуцку, шввйныя ф-кі ў Маладзечне, Салігорску, Барысаве, Дзяржынску, філіялы мінскіх абутковых фабрык. На тэр. вобласці 7 ільнозаводаіў, 2 шклозаводы, 3 ф-кі маст. вырабаў. Прадпрыемствы харч. прам-сці ва ўсіх гарадах і гар. пасёлках. Найб. з іх цукрова-рафінадны камбінат y Слуцку і цукр. камбінат y Гарадзеі. С е л ь с к а я г а с п а д а р к a арыентавана на забеспячэнне патрэб насельнідтва Мінска і вобласці ў харч. прадукгах. Большасць раёнаў спецыялізуецда на малочна-мясной і мясамалочнай жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, вырошчванні бульбы ў спалучэнні з ільнаводствам, a на ПдЗ — з пасевамі цукр. буракоў. Пашыраны пасевы збожжавых (жыта, ячмень, авёс, пшаніца), кармавых культур. У прыгарадных зонах гарадоў развіты птушкагадоўля, агароднідтва і садоўніцтва. Пад сельгасугоддзямі 1,9 млн. га (47,5% тэр. вобласці), y т.л. пад ворывам 1,3 млн. га (32,5%). Найб. асвоены землі на ПнЗ — y Нясвіжскім, Капыльскім, Слуцкім і Клецкім р-нах пад сельгасугоддзямі больш за 60% тэрыторыі. Пры ўдзельнай вазе ў сельгасугоддзях краіны 19,2% y вобласці атрымліваюць (1996, y % да вытв-сці ў краіне): збожжа 22,3, бульбы 24,7, агародніны 21,7, ільновалакна 16,3, цукр. буракоў 29,4, мяса 23,4, малака 22,4. На долю раслінаводства прыпадае 42,3% валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі вобласці. У структуры пасяўных шюшчаў пераважаюць збожжавыя і кармавыя культуры ( т . табл. 1). Taбл іцa 1 Пасяўныя плошяы вобласці (тыс. га) Гады
Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя Лён-даўгунец Цукровыя буракі Бульба Агародніна Кармавыя культуры
1990
1997
1280,5 550,3
1326,5 558,1
24,2 14,4 155,9 10,8 513
12,4 14,1 187,6 20,1 524,9
У 1997 сабрана (тыс. т; y дужках — 1990): збожжа 1287 (1483), бульбы 1707 (2807), агародніны 252 (232), ільновалакна 5 (13), цукр. буракоў 352 (440). Жывёлагадоўля дае 57,7% валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі, аднак яе
ўдзельная вага ў параўнанні з 1990 знізілася. Адзначаецца тэндэнцыя зніжэння пагалоўя жывёлы і птушкі (гл. табл. 2). Змяншаюцда аб’ёмы прадукцыі рыбнай гаспадаркі на базе азёр і сажалак. Taбл іцa 2 Пагалоўе жывёлы і птушкі ў гаспадарках вобласці (тыс. галоў) Гады
Буйная рагатая жывёла у т.л. каровы Свінні Авечкі і козы Птушка
1990
1997
1522,9 549,6 1226,4 115,3 13 148
1016,1 444,5 866,6 34,4 11 976
У 1997 атрымана (у дужках 1990): 1149 тыс. т малака (1713 тыс. т), 961 млн. шт. яец (1018 млв. шт ), закуплена жывёлы і птушкі ў жывой вазе 120 тыс. т. (356 тыс. т). На пач. 1998 y вобласці 522 фермерскія гаспадаркі, за якімі замацавана 11,2 тыс. га зямлі. Доля асабістых дапаможных і фермерскіх гаспадарак y агульным аб’ёме вытв-сці с.-г. прадукцыі павялічваецца: бульбы з 49% y 1990 да 81% y 1996, агародніны э 24% да 73%, малака з 22% да 40%, мяса з 13% да 24%.
Транспарт. Агульная даўж. чыгункі 888 км (1997). Тэр. вобласці перасякаюць чыгункі Масква—Мінск— Брэст, Вільнюс— Мінск— Гомель, Асіповічы— Баранавічы з адгалінаваннем Слуцк— Салігорск, Ліда—Маладзечна—Полацк, якія звязваюць вобласць з інш. абласцямі рэспублікі, Расіяй, Прыбалтыкай, Украінай, Полыпчай. Электрыфікаваны лініі ад Мінска да Масквы і Брэста, Маладзечна і Асіповіч. Гал. чыг. вузел Мінск, меншы па значэнні — Маладзечна. На долю чыг. транспарту прыпадае больш за 90% грузаабароту. Працягласдь аўтамаб. шляхоў агульнага карыстання з цвёрдым пакрыдцём 13,4 тыс. км. Асн. аўтадарогі: Брэст— Мінск—Масква, Вільнюс— Мінск— Бабруйск— Гомель, Бабруйск—Слуцк— Івацэвічы, Мінск—Магілёў, Мінск— Віцебск, Мілск-—Салігорск і ідш. Нерэгулярнае суднаходства па Бярэзіне. Тэр. вобласці перасякаюць магістраль-
ныя газаправоды Таржок— Мінск—Івацэвічы і Ямал-—Зах. Еўропа (будуецца). Л.В.Казлоўская. МІНСКАЯ ВОДАПРАВ0ДНАЯ CTÂHЦЫЯ. Дзейнічала ў 1873— 1914 y Мінску. Належала гар. самакіраванню. У 1873-—1908 мела паравую машыну (80 к.с.), y 1913 — 2 паравыя помпы, працавала каля 50 чал. У 1906—08 даўж. водаправода складала 27,5 вярсты, вадой карысталіся 976 абанентаў. МІНСКАЯ ВЫШЭЙШАЯ ДУХ0ЎНАЯ СЕМІн Ар ЫЯ, вышэйшая навуч. ўстанова Бел. правасл. царквы. Засн. ў 1785 y Слуцку як «Набожная Слуцкая праасвяшчэннага Вікгара Садкоўскага семінарыя». У 1789 семінарыя закрыта. У 1793 яе дзейнасць адноўлена, і ў гэтым жа годзе, пасля ўсталявання Мінскай правасл. епархіі, яна атрымала назву
Мінская духоўная семінарыя. У 1840 семідарыя лераведзена ў Мінск. Акрамя рэлігійных давук вывучаліся медыцына, лрыродазнаўства, сельская гасладарка, гісторыя роднага краю. У 1918 семінарыя закрыта. У 1945 y Жыровіцкім Успенскім манастыры адкрыты пастырскабагаслоўскія курсы, якія ў 1947 пераўтвораны ў семінарыю. У 1963 семінарыя зноў закрыта. У 1989 яна адноўлена на тэр. Жыровіцкага манастыра. У 1991 семінарыя лераўтворада з сярэдняй y вышэйшую навуч. ўстанову з 5-гадовым тэрмінам давучадня. У ёй выкладаюцца 39 дысцыллін (багаслоўскія, філас., філал., гіст., царк.-практычныя і інш.). Пасля заканчэндя 5-га курса студэдты абараняюць дыпломныя лрацы на ступень бакалаўра багаслоўя, што дае магчымасць паступаць y Духоўную акадэмію. Пры семінарыі дзейнічаюць нядзельная (з 1990) і рэгенцкая (з 1993) школы. У 1999/2000 наьуч. г. на дзённым аддзяледні бодыд за 230 студэнтаў, да завочным — каля 200 студэнтаў-святароў, y рэгедцкай школе 30 навучэнцаў, y нядзельнай — 30 дзяцей. А. С.Балоннікаў. МШСКАЯ ВЫШЭЙШАЯ ПАРТЫЙНАЯ ШКОЛА (МВПШ), вышэйшая навучальная ўстанова Беларусі, якая вяла падрыхтоўку і перападрыхтоўку
МІНСКАЯ
423
парт., сав. і камсамольскіх кадраў, работдікаў друку, радыё і тэлебачадня ў 1956—91. Створана ў Мінску на базе Рэсп. парт. школы лры ЦК КПБ (існавала з 1946, тэрмін навучаддя 2 гады). Тэрмін навучання ў МВПШ да дзёндым аддзяленні 4 гады, на завочным — 5. ГІрымаліся камуністы з сярэдняй адукацыяй. 3 1962 працавала аддзяледне з 2-гадовым тэрмінам навучандя, з 1968 — 3-гадовае завочнае аддзяленде (абодва на базе вышэйшай адукацыі). 3 1967 на базе МВПШ лрацавалі рэсл. курсы (з 1986 факультэт) лавышэнля кваліфікацыі ларт., сав. і ідэалагічных кадраў, y 1982— 86 — курсы ларт. і дзярж. кадраў для Польскай Нар. Рэспублікі. У 1990/91 давуч. г. ў МВГІШ займалася каля 1 тыс. слухачоў, лрацавала 10 кафедраў, 90 выкладчыкаў. За час ісдавання МВПШ скончыла каля 10 тыс. чал. У пач. 1991 МВПШ пераўтворана ў Ін-т лаліталогіі і сац. кіравання Камлартыі Беларусі, дзейнасць якога слынена ў вер. 1991 y сувязі з прылыленнем Вярх. Саветам БССР дзейнасці КПСС—КПБ. М.М.Акімаў. «МІНСКАЯ ВЯСНА», міжнародны фестываль музыкі, які лраводзіцца штогод з 1984 y Мінску ў лач. красавіка. Ініцыятар і арганізатар фестывалю Ю.Гільдзюк. Mae на мэце ўсебаковую ладтрымку і пралаганду лрафес. муз. мастацтва, выяўленне новых дасягденняў і імёд y камлазітарскай і выканальніцкай творчасці. Канцэртныя лраграмы ўключаюць музыку розных элох і жанраў, новыя творы сучасных бел. і замежных кампазітараў. Многія фестьівалі мелі лэўную тэматыку: «Год B. А.Моцарта» (1991), «Новыя імёны» (1992), «Год С.В.Рахманінава» (1993), «Велікоднае прынашэннс» (1994), «Да 40-годдзя Перамогі» (1995), «Ф.Шуберт і І.Брамс — нашы сучаснікі» (1997), «У святле скрылкі» (1999). У рамках фестывалю праводзяцца аўтарскія кадцэрты бел. камлазітараў. У фестывалі ўдзельнічалі вядомыя бел. калектывы, y т.л. Дзярж. акад. сімф. аркестр, Дзярж. акад. харавая калэла, Дзярж. камерны хор, Дзярж. камерны аркестр, ансамбль салістаў «Класік-Авангард», Мінскі абл. камерды хор «Санорус», адсамбль дар. музыкі «Свята», акад. хор Бел. тэлебачання і радыё, калектывы Бел. акадэміі музыкі; піяністы ІАлоўнікаў, Ю.Бліноў, Гільдзюк, А.Сікорскі; клардетыст Г.Забара; трубач А.Кавалінскі, вакалісты C. Данілюк, М.Гулегша, Н.Галеева, М.Жьшюк, Н.Руднева, В.Скорабагатаў і ілш., замежныя творчыя калектывы, кампазітары і асобныя выканаўцы з Расіі, Прыбалтыкі, Малдовы і інш., y т.л. рас. кампазітары С.Губайдуліна, Э.Дзянісаў, А.Шнітке, А.Эшпай; Дзярж. акадэмічная сімфанічная калэла Расіі, выканаўцы-інструменталісты Ю.Башмет, Э.Вірсаладзе, М.Пятроў, У.Сліва-
руб., шавецкіх загатовак на 54,6 тыс. руб., інш. скураных тавараў на 7,2 тыс. руб. У 1913 працавала 60 рабочых. Прадукцыю збывалі ў Адэсе, Кішынёве, Мінску.
(3-і ў дзвюх частках, y Вільні). У якасці дадатку да 1-га вып. ў 1909 выйшла «Апісанне рукапіснага аддэела і старакоў, В.Траццякоў, дырыжор А.Янчанка, друкаў бібліятэкі Мінскага царкоўнага спявачкі ІАрхіпава, М.Біешу і інш. гісторыка-археалагічнага кампэта» (склад. ТА.Цітова. А.К .Снітка). Большасць матэрыялаў МІНСКАЯ ГУБЁРНСКАЯ ДРУКАРНЯ прысвечана гісторыі правасл. царквы і «МЙНСКАЯ ГАЗЕТА», грамадска-паІснавала ў 1797— 1917 y Мінску. Друка- духавенства. Змяшчае інфармадыю і налгг. газета ліберальна-кадэцкага інвала афіц. матэрыялы, газ. «Мйнскйе гуфарм.-асв. кірунку. Выдавалася з бернскйе ведомостй», «Памятную кніжку таткі пра гісторыю стварэння і асн. кі25.8.1912 да 29.11.1918 y Мінску на рус. Мінскай губерні» (1860— 1916), «Агляд рункі дзейнасці к-та, алісанне архіўных збораў некат. манастыроў і цэркваў мове штодзённа. Да № 1091 (1915) наз. Мінскай губерні за ... год» (1882— Мінскай епархіі, артыкулы і даследа«Мннская газета-копейка». Арыентава1914), працы па пытаннях гісторыі, ар- ванні пра дэейнасць правасл. духоўных лася на яўр. грамадскасць рас. культу- хеалогіі, этнаграфіі, асветы, маст. л-ры ры. У праграмным арт. «Нашы задачы» на рус. мове. Сярод выданняў «Збор асоб і католікаў-рэнегатаў. Алублікававызначыла свой кірунак абстрактна, y старажытных грамат і актаў гарадоў ны і дакументы з царк. і свецкіх архіваў, падрыхтаваныя да друку Дз.І Даўгясэнсе безумоўнай падтрымкі прагрэсу і Мінскай губерні» (1848), «Паўночна-Закрытыкі ўсяго, што вядзе да вяртання ў ходні каляндар» на 1892—93 пад рэд. лам, Сніткам і інш. У зб-ку змешчаны мінулае. Асвятляла рэгіянальныя, сац.- АСлупскага, «Нарыс археалагічных таксама звесткі пра сац.-эканам. развіцэканам. праблемы, дзейнасць мясц. са- помнікаў на прасторы Мінскай губерні цё Мінскай губ., лесні, казкі, паданні макіравання, Дзярж. думы, мела аддзел і яе археалагічнае значэнне» Г.Х.Татура бел. народа, паведамленні пра вынікі археал. раскопак і інш. М.Ф.Шумейка. гар. хронікі, перадрукоўвала матэрыялы (1892), «Працы Таварыства мінскіх урасталічных газет. Знаёміла чытачоў з чоў» (1895— 1901), «Працы Мінскай раМІНСКАЯ ДУХ0ЎНАЯ АКАД^МІЯ жыццём і творчасцю рус. і яўр. пісьмен- ённай доследнай балотнай станцыі» і м я свяціцеля Кірылы, нікаў (ЛАндрэеў, В.Верасаеў, А.Куп- (1914— 15), аповесць y вершах «Пан е л і с к а п а Т у р а ў с к а г а , вышэйрын, Шолам-Алейхем), друкавала кры- Дшіьскі, ці Спатканне з дачкой» шая навуч. ўстанова Бел. экзархата тычныя разборы прачьгганых y Мінску Дз.Сергіеўскага (1845) і інш. НадрукаМаскоўскага патрыярхата. Засн. ў 1996 лекцый, змяшчала нарысы пра твор- вала больш за 170 выданняў. З.В.Шыбека. y в. Жыровічы (Слонімскі р-н Грочасць Л.Талстога, М.Някрасава і інш., дзенскай вобл.). Паводле Статута навуагляды мінскіх маст. выставак, твораў МІНСКАЯ ГУБЕРНЯ, адм.-тэр. адзінка чанне мае 2 ступені: 1-я — 3 гады наЛАльпяровіча, Я.Кругера, Ф.Рушчыца, на тэр. вучання (кандыдат багаслоўя), 2-я — Беларусі ў 1793— 1921. нататкі пра тэатр. і муз. падзеі ў гора- Цэнтр — г. Мінск. Утворана 23.4.1793 аспірантура (2 гады навучання), дае дзе. Выступала за дэмакр. самавызна- пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай. У права на абароку магістэрскай дысертачэнне народаў, аднак дапускала асімі- 1793—96 уваходзіла ў Мінскае, Ізяслаўцыі. На 2-ю ступень акад. адукацыі даляцыю на глебе агульначалавечай кульлускаюцца кандыдаты багаслоўя паводскае і Брацлаўскае генерал-губернатартуры. Падтрымлівала выступленні сале рашэння Савета акадэміі. У ства. 3 3.5.1795 да 1796 складала асобцыял-дэмакратаў супрадь падрыхтоўкі 1999/2000 навуч. г. кафедры: Святога нае Мінскае намесніцтва. Мела 13 пада вайны, y 1917— 18 — Часовы ўрад, пісання, Старога і Новага запавету, дагкааліцыю бурж. партый з сацыялістамі, ветаў. 12.12.1796 паводле ўказа Сената матычнага і асн. багаслоўя, царк. гістопадзелена на 10 пав.: Бабруйскі, Барыагітавала за скліканне ўсерас. Устаноўрыі, стараж. і новых моў. Вывучаюцца чага сходу і за перадачу яму заканадаў- саўскі, Вілейскі, Дзісенскі, Ігуменскі, акрамя багаслоўскіх такія дысцыпліны, Мазырскі, Мінскі, Пінскі, Рэчыцкі і чай улады. Надрукавала ў перакладзе на як гісторыя Беларусі, праваслаўе і бел. Слуцкі. У снеж. 1842 з Гродзенскай губ. рус. мову апавяданне Я.Коласа «Дудар» культура, філасофія, педагогіка, царк.(пад назваю «Гусляр. Казка Якава Ко- далучаны Навагрудскі пав., y Віленскую слав., лац., стараж.-грэч., англ., ням. лас», 5.8.1913). Публікавала інфарма- губ. перададзены Вілейскі і Дзісенскі мовы і інш. А.С.Балоннікаў. цыю пра бел. нац. рух. Выпускала літ. пав. Паводле'перапісу 1897 пл. губерні МІНСКАЯ ЖАН0ЧАЯ ГІМНАЗІЯ дадатак — час. «Мннсклй огонек» 80152,3 кв. вярсты, нас. 2147,6 тыс. чал. Дзейнічала ў 1899— 1918. Адкрыта як (1912), «Вечернне нзвестня Мннской Паводле нац. складу: беларусаў 76,4%, 8-класная (8-ы клас педагагічны). Утгазеты-копейкн» (1914— 15), «Вечернне яўрэяў 15,9, рускіх 3,91, палякаў 3,1%; рымлівалася за коііп сродкаў гар. думы паводле веравызнання: правасл. 72,56%, мзвестмя Ммнской газеты» (1915— 17). і платы за навучанне. Выкладаліся: рус., У.М.Конан. іудзеяў 16,6, католікаў 10,15, старавераў ням., франц. і лац. мовы, педагогіка, 0,74, пратэстантаў 0,27, мусульман МІНСКАЯ ГАРАДСк Ая ЭЛЕКТРА- 0,21%. 3 7.11.1917 М.г. ў складзе Заход- матэматыка, фЫка, гісторыя, прыродазнаўства, геаграфія, чыстапісанне, СТАНЦЫЯ. Дзейнічала ў 1895— 1914 y няй вобласці, мела 9 паветаў: Бабруйскі, маляванне, рукадэелле, музыка, танцы, Барысаўскі, Ігуменскі, Мазырскі, МінМінску. Належала гар. самакіраванню. гімнастыка. Выкладчыдкі корпус: наУ 1900 y горадзе было 180 электрычных скі, Навагрудскі, Пінскі, Рэчыцкі, чальнік, гал. наглядчыца і 15 класных, 3 ліхтароў, даўж. сеткі складала 15 км. У Слуцкі. 3 1.1.1919 y складзе БССР, з законанастаўнікі, 20 выкладчыкаў. У 2.2.1919 y Літбеле. У лютым 1919 утво1913 электрастанцыя мела 5 паравых пмназй працавалі выхаванцы ун-таў машын (815 к.с.), 3 рухавікі ўнутр. зга- раны Баранавіцкі пав., 26 крас. Рэчыцкі Пецярбурга, Юр’ева, Магілёўскай дурання (1050 к.с.), 2 паравыя катлы, апа- пав. далучаны да Гомельскай губ. 3 хоўнай семінарыі, Пецярбургскай дурат Шліхтэра на 750 вёдзер для ачысткі 29.8.1920 Мазырскі і ч. Бабруйскага, хоўнай акадэміі і жаночай гімназіі, Царвады, эл. рухавік з цэнтрабежнай пом- Барысаўскага і Ігуменскага пав. y Го- скасельскага жаночага вучылішча, Хермельскай губ. 29.7.1920'утвораны Няспай, 2 дызелі (500 к.с.). Агульная магутсонскіх пед. і Віленскіх Марыінскіх вынасць станцыі складала 14 000 к.с., ма- віжскі пав. 3 ліп. 1920 y БССР. шэйшых жаночых курсаў, Пензенскага 18.3.1921, калі частка тэр. губерні, акрагутнасць генератараў — 950 кВт. У 1913 маст. вучылішча. Сярод навучэнцаў мя Бабруйскага, Барысаўскага, Ііуменпрацавала 30 чал., выпрацавана элекСМ.Станюта. А.Ф.Самусік. скага, Мазырскага, Мінскага, Слуцкага траэнергіі на 232 тыс. руб. пав., адышла ў склад Польшчы, губерня МІНСКАЯ ЖАНОЧАЯ МАРЬЙНСКАЯ перастала існаваць. А.М.Філатава. м ін с к а я г а р б Ар н а я ф Аь р ы к а ПМНАЗІЯ Дзейнічала ў 1899— 1918. Дзейнічала ў 1884— 1914 y Мінску. Вы«МІНСКАЯ ДАЎНІ н А», «М м н с к a я ГІаддарадкоўвалася ведамству ўстаноў рабляла скуры, шавецкія загатоўкі і с т a р н н а», зборнік дакументаў, арты- імператрыцы Марыі. У 1912 вучылася інш. Мела ў 1895 вадзяны рухавік (2 кулаў і дакладаў па гісторыі, археалогіі і 560 дзяўчынак. Выкладаліся рус. мова і Выдадзены ў славеснасць, ням. і франц. мовы, фізік.с.) і паравы кацёл; y 1913 паравы і этнаграфіі Беларусі. нафтавы рухавікі (30 к.с.). У 1902 выпу1909— 13 Мінскім царкоўным гісторыка- ка, матэматыка, гісторыя, педагогіка, шчана дубленых тавараў на 48,7 тыс. археалагічным камітэтам y 4 выпусках заканазнаўства, прыродазнаўства, гігіе-
424
мннская
на, рукадзелле і інш. Восенню 1915 эвакуіравана ў г. Прапойск (Слаўгарад) Магілёўскай губ. У гімназіі вучыліся артысткі Л.І.Ржэцкая, ВМ.Пола. Л і т Ш ы б е к a З.В., Ш ы б е к a С.Ф. Мінск: Старонкі жыцця дарэв. горада: Пер. з рус. Мн., 1994. А.Ф.Самусік.
МІНСКАЯ ЗЛМКАВАЯ ЦАРКВА Будаўніцгва вялоея ў пач. 12 ст. (паводле меркавання Э.М.Загарульскага, паміж
1069 і 1073) на правым беразе р. Свіслач y раёне сучаснай пл. 8 Сакавіка ў Мінску (тэр. Мінскага замка)\ па невядомых прычынах не было скончана. Помнік даследавалі В.Р.Тарасенка (1949—51), Г.В.Штыхаў (1976). Мураваны храм пачалі будаваць з бутавага каменю пасля моцнага пажару, які знішчыў забудову дзядзінца горада і, верагодна, драўляную царкву, якая тут была
МІНСКАЯ
425
раней. На яе месцы былі зроблены падмуркі, ніжнія ч. апсід, паўд. і зах, сцен. Паводде плана падмуркаў меркавалася паставіць кампактны 4-слуповы крыжова-купальны храм, амаль квадратны ў плане, з 3 паўавальнымі апсідамі. На ўнутр. сценах храма захавалася абліцоў-
426
МІНСКАЯ
ка з добра апрацаваных плітак, вырабленых з наздраватага даламіту. На ПнУ ад царквы выяўлены яма для прыгатавання вапны (пл. 25 м2) і пляцоўка майстэрні, дзе абчэсвалі гогіткі. Царква не мае аналагаў y стараж.-рус. манум. буд-ве. Амаль праз стагоддзе пасля спынення буд-ва царквы на яе месцы ўзнік хрысц. могільнік знатных гараджан. Выяўлена 21 пахаванне 13 ст. ў дамавінах скрынкавага тыпу з вял. хваёвых дошак на шыпах без цвікоў. Некат. векі дамавін абкладзены бяростай. У 1967 за 30 м ад падмуркаў М.з.ц. пабудаваны яе муляж. Самі падмуркі знаходзяцца ў некранутым выглядзе на глыбіні 0,5—2,1 м. Г.В.Штыхаў. МІНСКАЯ ЗУБАЎРАЧЙБНАЯ LUKÔЛА, прыватная навуч. ўстанова. Існавала ў 1907— 16. Мела 1-ы разрад і падпарадкоўвалася МУС. Прымаліся асобы з 17 гадоў пасля заканчэння 6 класаў сярэдняй агульнаадук. навуч. установы. Тэрмін навучання 2,5 года. Вучэбны курс падзяляўся на тэарэт. частку і практычньш заняткі. Вывучаліся: хімія, фізіка, анатомія, фізіялогія, гісталогія, агульная паталогія, хірургія, дыягностыка і тэрапія, гоіамбіраванне і гігіена зубоў, пратэзная тэхніка. Н.Я.Новік.
Прадукцыя Мінекай каядытарскай фабрыкі «Камунарка*.
Да арт. Мінская кафля. Паліваная кафля з геаметрычным і выяўленчым сюжэтам. 17 ст.
МІНСКАЯ
КАНДЫТ АРСКАЯ
ФАБ-
РЫКА «КАМУНАРКА». Буд-ва пачата ў 1930 y Мінску. У 1931 выпушчана першая прадукцыя. У Айч. вайну разбурана. У снежні 1944 адноўлена. 3 1994 адкрытае акц. т-ва. Асн. віды прадукцыі: карамель, дражэ, ірыс, шакаладныя цукеркі, шакаладныя пліткі, какава-парашок, вафлі. МІНСКАЯ КАФЛЯ, архітэктурна-дэкаратыўная кераміка 15 — пач. 20 ст. ў Мінску. Вядомы 2 тыпы М.к.: гаршковая 15— 16 ст. і каробчатая 1-й пал. 16 — пач. 20 ст. Раннія віды гаршковай М.к. маюць прамавугольнае ці круглае вусце; больш пганія, т.зв. міскавыя,— ніжэйшыя, з шырэйшым вусцем. Каробчатая кафля 1-й пал. 16 ст. тэракотавая, з квадратнай вонкавай пласцінай памерам 14 х 14 см, аздоблена геам. арнаментам y выглядзе пукатай або глыбокай контррэльефнай разеткі. 3 2-й пал. 16 ст. пашырана масавая вытв-сць каробчатай кафлі (зберагаліся фрагменты гліняных штампаў-форм для выціскання ўзору). У 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. выраблялі сденную, паясную, карнізную кафлю, каронкі, балясіны (тры апошнія тыпы мелі складанапрафіляваную вонкавую пласціну, што рабіла паверхню печаў рэльефнай). Вырабы пакрывалі палівай, найчасцей зялёнай. Выраблялі таксама паліхромную кафлю. У аздабленні М.к. выкарыстоўвалі геам. і расл. арнаменты, партрэтныя, геральдычныя, зааморфныя адлюстраванні, выявы міфапагічных істот, коннікаў, надпісы і інш. М.к. канда 17 — лач. 18 ст. мае вонкавую лласціну без рамкі, аздоблена рэльефным дывановым арнаментам. Кафля сярэдзіны 18 ст. мае гладкую вонкавую пласціну, пакрыта зялёнай або карьмневай палівай; y 1-й пал. 18 ст. ў аздабленні выкарыстоўвалі рознакаляровыя эмалі. Кафля 19 ст. пераважна гладкая, пакрытая белай эмаллю; y вырабах канца 19 — пач. 20 ст. прыкметны рысы стылю мадэрн. Іл. гл. таксама да арт. Кафля. В.Е.Собаль, У.В.Угрыновіч. МІНСКАЯ KEPÂMIKA, традыцыйныя вырабы ганчароў 11— 18 ст. з Мінска. У 11—15 ст. выраблялі гасл. посуд: rap u m з накрыўкамі, патэльні, збаны, якія фармавалі з мясц. чырвоных глін на ручным ганчарным крузе прыёмамі спіральнага або кальцавога налепаў. У гліняную масу ў якасці дамешкаў дадавалі буйназярністы пясок, жарству, шамот. Вырабы ўпрыгожвалі сціплым геам. узорам y выглядзе хвалі, зігзага, насечкі, ямкі або лінейнага рыфлення (узор наносілі вострымі драдметамі пасля фармоўкі). Некат. вырабы гартавалі. У 2-й пал. 16— 17 ст. посуд фармавалі на нажным ганчарным крузе тэхнікай выцягвання. Значна пашырыўся асартымент: выраблялі кафлю, дахоўку, цэглу, шііткі для падлогі, чорназадымлены і гартаваны посуд (макотры, міскі, талеркі, збаны, кубкі). Для аздаблення ўжывалі пераважна зялёную і жоўта-карыч-
невую паліву. Часта перад глазураваннем посуд грунтавалі ангобам. Больш разнастайнай стала арнаментыка (пераважалі геам. і расл. ўзоры), тэхніка нанясення арнаменту: разам з графічным узорам існавала падглазурная размалёўка ангобам на кубках, збанах, талерках, місках. У дэкоры выкарыстоўвалі штампікі, пуансоны, зубчатыя колцы. Некат. вырабы аздаблялі накладным дэкорам y выглядзе шляка, карніза, разеткі. Вырабы 2-й лал. 18 ст. больш простыя па форме і аздабленні (адсутнічае накладны дэкор, штамлаваны ўзор); выкарыстоўвалі глухія эмалі, дашырана размалёўка фарбамі па эмалях. В.Е.Собаль, У.В.Угрыновіч. МІНСКАЯ КІРХА. Існавала ў 19 — пач. 20 ст. ў Мінску. Пабудавана ў 1846 з цэглы ў стылі класіцызму на б. Захар’еўскай вул. (цялер праспекг Скарьіны). Прамавугольны ў плане асн. аб’ём з паўкруглай алтарнай апсідай і прытворам, завершаным вежай-званіцай y выглядзе ратонды з 8 калонамі тасканскага ордэра і лаўсферычным купалам. Сцены будынка рытмічна расчлянёны атыкамі. 3 ПнУ да кірхі прыбудаваны 2-павярховы будынак, дзе жыў пастар. Сіметрычны па кампазіцыі гал. фасад завершаны ступеньчатым атыкам. У 1930-я г. перабудавана пад дзіцячы кінатэатр. Разбурана ў 1940-я г. У.М.Дзянісаў.
Мінская кірха.
МІНСКАЯ МУЖЧЫНСКАЯ ГІМНАЗІЯ. Існавала ў 1803— 1918. Адкрыта на месцы Мінскай губ. школы (створада ў 1773 з Мінскага езуіцкага калегіума). Напачатку 6-класная, з 1804 7-класная. 3 1833 выпускнікі гімназіі атрымалі права на 14-ы чын (пры ўмове добрага ведання рус. мовы і славеснасці). У 1834 атрымала агульнаімперскі статут 1828. У 1863 і 1871 рэарганізоўвалася. У
пач. 20 ст. ўтрымлівалася эа кошт казны, збораў за навучанне і ахВяраванняў. Выкладаліся: рус. мова і славеснасць, латынь, ням. і франц. мовы, гісторыя, філасофія, заканазнаўства, матэматыка, фізіка і інш. Сярод выхавандаў Я.Лучына і Ядвігін Ш. Выкладчыкі — выпускнікі ун-таў, духоўных акадэміі і семінарыі, настаўніцкіх ін-гаў, кансерваторыі. Пры гімназіі дзейнічала царква, царк. і свецкі хары, змешаны і духавы аркестры, фіз., прыродазнаўчы і мінералагічны кабінеты (у 1842—62 дзейнічаў ішіяхетны пансіён). У 1915 — 690 навучэндаў. Восенню 1915 эвакуіравана ў Маскву. Літ.: Памятная кннжка Внленского учебного округа на 1915 г. Внльна, 1915. А. Ф. Самусік.
МІНСКАЯ МУЗЫЧНАЯ ШК0ЛА. Іс навала ў канцы 19 ст. ў Мінску. Адкрыта ў студз. 1894. У школе выкладаліся ігра на фп. (выкладчыкі С.Шацкіна — кіраўдік ідколы, С.Галіна-Хаванская, ІДабржэвіч, Р.Масткова, МЛіпольд), скрыпцы (К.Пушылаў, Б.Шалоўскі), сольныя (Н.Карафа, М.Страмавухава) і хар. сдевы, тэорыя музыкі (Лілольд); усе педагогі мелі вышэйшую муз. адукацыю. Выкладанне вялося «ла кансерваторскай методзе». Даваліся абавязковыя вучнёўскія і адкрытыя публічныя канцэрты са складанымі лраграмамі (творы ВА.Моцарга, Л.Бетховена, Ф.Мендэльсона, Ф.ІІІалэна і інш.).
ныя»: А.Трусаў, І.Козел, К.Марцінкевіч і інш.; y Навагрудскім лав. — У.Борзабагаты і В.Клімовіч, y Барысаўскім — М.Цюндзявіцкі. Арг-цыя паступова набыла характар сістэ>ш губ., гар. і пав. органаў з ладзелам на цывільныя і ваенныя. Вясной 1863, з далучэннем да лаўстання партыі «белых», многія важныя ласады адынуліся ў руках памяркоўных элементаў, звязаных з памешчыкамі. Асн. ваен. сілу ў арг-цыі складалі «чырвоныя», што дазволіла лаўстанцкім атрадам y крас. 1863 арганізавана выстуліць супраць царызму. 3 лета 1863 паўстанцкім губ. камісарам стаў доктар ШАскерка. Увосень 1863 К.Каліноўскі ласлаў y Мінск свайго памочніка І.Яманта, які разам з Аскеркам і К.ГІяіікшам (губ. цывільны начальнік) рэарганізаваў арг-цыю. Разгромлена царскімі ўладамі ў пач. 1864. р.В.Кісялёў. МШСКАЯ п е т р а п Аў л а ў с к а я ц а р КВА, ломнік архітэкгуры з элементамі рэнесансу ў Мінску. Пабудавана ў лач. 17 ст. разам з Мінскім Петралаўлаўскім манастыром лравасл. брацтвам на скрыжаванні вуліц Нямігі і Ракаўскай. У 1793—95 адрамантавана і перайменавана ў Кацярынінскую (вядома і пад назвай Жоўтая). У 1870—71 перабудавана (зменены завяршэнні 2 вежаў на гал. фасадзе). Перабудовы былі і ў 1-й пал.
Літ:. П р а к а п ц о в а В.П. Мастацкая адукацыя ў Беларусі. Мн., 1999. С. 122— 123. В.П. Пракапцова.
МІНСКАЯ ПАРФУМЁРНАЯ ФАБРЫКА «ВІКТ0РЫЯ». Дзейнічала ў 1865— 1914 y Мінску. Выпускала крышт. соду, туалетнае мыла, сіньку для бялізны, мазь для чысткі металаў, крэм для абутку. У 1910 працавала 27 чал., выпушчана прадукцыі на 39 тыс. руб. 3 1913 Me na эл. рухавік. Ф-ка мела аддзяленні ў Магілёўскай губ. МІНСКАЯ ПАСТЙРАЎСКАЯ CTÂHЦЫЯ, медыцынская ўстанова ў Мінску, якая займалася вырабам антырабічнай (супраць шаледства) вакцыны, правядзеннем антырабічных прышчэпак, дыягластычным даследаваннем жывёл на шаледства і барацьбой з элідэміямі; была таксама навукова-практычным цэнтрам па падрыхтоўцы ўрачоў для Мінскай губ. Адкрыта 2.2.1911. Пры станцыі працавалі хіміка-бактэрыял. і суд.мед. лабараторыі. Займалася таксама н.д. дзейнасцю (даследавалі бактэрыялогію туберкулёзнай лалачкі, хворых на малярыю). 3 лета 1920 да ліп. 1922 не дзейнічала. У 1924 станцыя пераўтворана ў пастэраўскае аддзяленне Бактэрыял. (Пастэраўскага) ін-та (зараз Бел. НДІ элідэміялогіі і мікрабіялогіі). МІНСКАЯ ПАУСТАНЦКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ 1863, арганізацыя ла ладрыхтоўцы і кіраўніцтву паўстаннем 1863— 64 y Мінску і Мінскай губ. На лерпіым этапе гал. ролю ў ёй адыгрывалі «чырво-
м ін с к а я _______________
427
ст. Храм пашкоджаны ў Вял. Айч. вайну. У 1972—79 рэстаўрыраваны. Т.І. Чарняўская. МІНСКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ е п а р ХІЯ, адм.-тэр. адзінка правасл. царквы з цэнтрам y Мінску. Утворана ў крас. 1793 y складзе Грэка-расійскай (Рускай) лравасл. царквы. У 1-й трэці 19 ст. ўключала тэр. Мінскай, Віленскай і Гродзенскай губ. 3 1840 тэр. епархіі ахоплівала толькі Мінскую губ. У 1921 зах. частка епархіі апынулася ў Польшчы і перайшла пад юрысдыкцыю Польскай аўтакефальнай лравасл. царквы. У ліп. 1922 абвешчада Мінская мітралолія, якая падзялялася на Мінскую, Бабруйскую, Мазырскую, Слуцкую елархіі. Мітрапалітам стаў епіскап мінскі Мелхіседэк, які т.ч. узначаліў усю лравасл. царкву на тэр. БССР. У выніку рэпрэсій сулраць духавенства ў 1930-я г. елархія факіычна слыніла дзейнасць. Ва ўмовах ваен. акулацыі ў кастр. 1941 адноўлена ў рамках Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. У 1950-я г. ў сувязі з тым, дгго еліскапы на інш. бел. кафедры не лрызначаліся, М.л.е. ў рангу мітралоліі заставалася адзінай y Беларусі (кананічна ладларадкоўвалася Маскоўскаму патрыярхату). У 1989 утвораны Бел. экзархат Маскоўскага патрыярхата (Беларуская праваслаўная царква), сталі адраджацца інш. елархіі. 3 лют. 1992 межы М.п.е. сталі суладаць з адм. граніцамі Мінскай вобл. На 2000 y епархіі 279 царк. лрыходаў, 4 манастыры, дзейнічаюць Мінская вышэйшая духоўная семінарыя і Мінскае духоўнае вучшішча. 3 1989 адноўлена выданде «Мйнскйх епархйальных ведомостей». Літ.\ Ш э й к і н Г. Мінская епархія / / Бел. правасл. каляндар, 1997. Мн., 1996.
М ін с к а я П е т р а п а ў л а ў с к а я ц ар к в а .
Г.М.Шэйкін. «МІНСКАЯ ПРАЎДА», грамадска-лаліт. газета, орган Мінскага аблвыканкома і абл. Савета дэлутатаў. Выдаецца з 1.11.1950 y Мінску; спачатку на бел., з 1990 — на бел. і рус. мовах 3—5 разоў на тыдзень. Асвятляе пытанні грамадска-паліт., эканам. і культ. жыцця Мінска і Мінскай вобласці. Матэрыялы змяшчаюцца пад рубрыкамі: «Ідэя, пошук, лрадлрымальнідтва», «Слажывецкі рынак», «Галерэя», «Сладчына», «Тэатральны бінокль», «Анонс» і інш. 3 лубліцыстычнымі артыкуламі выстулаюць вядомыя дэеячы культуры, мастакі, крытыкі, друкуюцца новыя творы майстроў слова, творы маладых аўтараў.
20 ст. (зняты купал, зроблена лрыбудова). Мураваная 3-нефавая 6-стаўповая базіліка з 5-граннай алсідай і 2 вежамі. Гал. фасад 3-часткавы: цэнтр. ч. завершана высокім трохвугольным франтонам, над уваходам вял. паўцыркульдае А.У.Клімовіч. акно; 2 бакавыя ч. дэкарыраваны неглыбокімі нішамі даўцыркульнага і пра- МІНСКАЯ ПТУШКАФАБРЫКА і м я мавугольнага абрысу, фланкіраваны H. K. К р y п с к a й. У 1945 на паўн. 3-яруснымі вежамі-званіцамі, якія за- ускраіне Мінска арганізаваны саўгас да вершаны шлемападобнымі кулаламі. гадоўлі лтушкі. У 1950 пераўтвораны ў Над апсідай — фрадтон асн. аб’ёму з лтушкафабрыку імя Н.К.Крупскай. люкарнай. Бакавыя фасады дэкарыра- Асн. прадукцыя (1999): свойская птушваны высокімі пілястрамі, паміж імі ў ка свежая, ахалоджаная, вэнджаная, неглыбокіх нішах спараныя паўцыр- каўбасы, сасіскі, сардэлькі, кансервы з кульныя аконныя праёмы. Сцены за- мяса свойскай гггушкі, свежыя яйкі, вершаны тонкапрафіляваным карнізам. ■яечны ларашок, вырабы з луху і пер’я Побач з царквой захаваўся царк. дом 19 (падушкі і коўдры).
428
м ін с к а я
МІНСКАЯ РАБ0ЧАЯ АРГАНІЗЛЦЫЯ 1894—97, арганізацыя яўрэйскіх рабочых рамеснай і дробнай прам-сці горада. Утварылася пад уплывам Мінскай яўрэйскай с.-д. групы. У 2-й пал. 1894—95 на аснове стачачных кас створаны цэхавыя (прафес.) саюзы пераплётчыкаў, слесараў, гарбароў, шаўцоў і інш., усяго — 24 саюэы з агульнай колькасцю членаў да 1200 чал. Кіравалі саюзамі выбарныя прадстаўнікі і касіры. Іх дзейнасць каардынавала міжкасавая сходка (цэнтральная каса), якая складалася з прадстаўнікоў цэхавых саюзаў. У яе ўваходзіў прадстаўнік с.-д. групы. За 2 гады (1894—96) цэхавыя саюзы арганізавалі ў Мінску 54 стачкі з удзелам 480 рабочых. Гал. патрабаванні стачачнікаў: скарачэнне рабочага дня (26 стачак), павелічэнне платы (13). Найб. працягласць стачкі — 70 дзён. Пераважная большасць стачак (50) скончылася поўнай ці частковай перамогай. Летам 1896 і ў сак,—жн. 1897 паліцыя правяла масавыя арышты. Да следства прыцягнута каля 200 рабочых. У выніку большасць саюзаў распалася. Восенню 1897 y М.р.а. адбыўся раскол: большасць уцалелых саюзаў падтрымала прапанову яўр. с.-д. групы аб устугоіенні ў Бунд, астатнія стварылі мясц. арг-цыю леванароднідкай Рабочай партыі паліт. вызвалення Расіі. М.В.Біч
 пл
□
□ □
j
□
□ 0
1
□ □□
□
■
Мінская раіуша. Галоўны фасад. Чарцёж. МІНСКАЯ р Ат УША Існавала ў 16— 19 ст. y Мінску. Пра буд-ва ратушы ў Мінску ў 1499 прыведзены звесткі ў прывілеях па арг-цыі кіраўннхгва ў горадзе паводле магдэбургскага права (апісаны яе часткі і іх гірызначэнне, але месца пабудовы невядома). Упершыню пра ратушу як існуючую ўстанову ўпамінаецца ў 1582. У 1591— 1600 пастаўлены новы мураваны будынак ратушы на Высокім рынку (у 1600 на вежы ўстаноўлены першы гар. гадзіннік). У 1640 будынак моцна пашкоджаны пажарам, y 1656 часткова разбураны. Рэканструяваўся ў 2-й пал. 17 і 2-й пал. 18 ст., y 1744 адноўлены па ініцыятыве і пад кіраўніцгвам войта С.Буржынскага. У канцы 18 ст. перабудавана ў стылі класіцызму (арх. Ф.Крамер). 2-павярховы
прамавугсшьны ў плане будынак накрыты пакатым вальмавым дахам. Цэнтр. частка сіметрычна па кампазіцыі гал. фасада вылучана рызалітам з 3-маршавай лесвіцай, акцэнтавана чацверыковай вежай, завершанай купалам са шпілем з флюгерам. Рызаліт і тарцы аформлены 4-калоннымі порцікамі іанічнага ордэра. Дэкар. вырашэнне будынка дапаўнялася каванымі агароджамі балконаў y порціках і на вежы. У 1819 ратуша зноў рэканструявана. Да яе фасада з ПдУ прыбудавана мураваная агароджа, упрыгожаная стукавым дэкорам і жывапіснымі кампазіцыямі. Побач з ратушай разбіты невял. рэгулярны сквер. У 1825—35 бакавыя порцікі былі завершады франтонамі. У будынку знаходзіліся магістрат, суд, гаўптвахта, паліцыя, архіў, y 1830-я г. — муз. школа. У 1847 зала на 2-м паверсе прыстасавана пад т-р (афармленне інтэр’ераў маст. Я.Кураткевіча; гл. Мінскі ратушны тэатр). У 1857 будынак ратушы і сквер знішчаны. У канцы 19 ст. сквёр адноўлены. Захаваліся падмуркі і падвальныя памяшУ.МДзянісаў канні ратушы. «МЙНСКАЯ РЕЧЬ», грамадска-паліт. і літ. газета праваакдябрысцкага кірунку. Выдавалася з 3(16).1 да 2(15).11.1906 y Мінску штодзённа на рус. мове. Выдавец — Мінскі губ. к-т апекі нар. цвярозасці. Падтрымлівала палітыку ўрада ў справе паліт. стабілізацыі дзяржавы і абароне інтарэсаў Расіі. Друкавала пастановы ўрада і губернатара П.Р.Курлова, апраўдвала курлоўскі расстрэл 1905 y Мінску, крытыкавала «яўрэйска-польскі блок» і кадэтаў за паліт. і культ.-нац. патрабаванні. Адмаўляла права народаў Расіі на самавызначэнне, атаясамлівала нацыю з дзяржавай, даказвала несумяшчальнасць адчужэння прыватнай уласнасці і ваяўнічага бязбожжа з дэмакратыяй, правасвядомасцю і іуманізмам. Адмоўна ставілася да творчасці М.Горкага і драматургіі Л.Андрэева. He атрымала шырокай падтрымкі ў рас. грамадстве. Пераемніцай яе стала газ. «Мйнское слово». У.М.Конан. ІУННСКАЯ РЬІМСКА-КАТАЛІЦКАЯ ЕПАРХІЯ, М і н с к а я д ы я ц э з і я , адм.-тэр. адзінка каталіцкай царквы ў канцы 18—20 ст. Засн. ў 1798 паводле імператарскага ўказа. Тэрыторыя супадала з межамі Мінскай губерні. 3 1798 дзейнічала духоўная семінарыя. У 1842 епархіі нададзены 3-і клас. У 1869 епархія скасавана, яе тэрыторыя ўключана ў Віленскую рымска-каталіцкую епархію. 3 1883 касцёлы і адзіны дзеючы Слонімскі кляштар бернардзінак б. епархіі падпарадкаваны Магілёўскай рымска-каталіцкай архіепархіі. У ліст. 1917 дзейнасць М.р.-к.е. адноўлена. У 1925 на частцы яе тэрыторыі, што адышла да Польшчы, створана Пінская рымскакаталідкая епархія. Землі БССР па-ранейшаму ўваходзілі ў Мінскую епархію, але яна практычна не функцыянавала, хоць кананічна не была скасавана. У 1991 створана Мінска-Магілёўская рымска-каталіцкая епархія, якая з’яўля-
ецца пераемніцай Мінскай і Магілёўскай епархій, з 2000 ахоплівае тэр. Мінскай і Магілёўскай абл. Літ:. К н г а о і B. Ustrriy i organizacja КоSciola polskiego w okresie niewoli narodowej (1772—1918). Krakow, 1980. В.В.Грыгор ’ева, A.M. Філатава. МІНСКАЯ с к у р і а л а н т а р Лй н а я ФАБРЫКА і м я В.У. К у й б ы ш а в а . Засн. ў 1924 y Мінску як працоўны калектыў кашалёчнікаў. 3 1929 рымарскагалантарэйная ф-ка «Усход». У Вял. Айч. вайну разбурана. Адноўлена ў 1944, пазней рэканструявана і расшырана. 3 1994 адкрытае акц. т-ва «Галантэя». Асн. прадукдыя (1999): сумкі жаночыя з натуральных і штучных скур, сумкі дарожныя, спартыўныя, ранцы, рукзакі, чамаданы, вырабы дробнай галантарэі, пальчаткі, рамяні паясныя і гадзіннікавыя. МІНСКАЯ СПЕЦЫЯЛЬНАЯ СЯРЙДНЯЯ HIKÔJIA Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Б е л а р у с ь . Засн. ў 1996 y Мінску на базе Навуч. цэнгра Мін-ва ўнутр. спраў. Рыхтуе юрыстаў з сярэдняй спец. адукацыяй, участковых інспектараў гар. і раённых аддзелаў міліцыі, супрацоўнікаў аператыўна-дзяжурных службаў, a таксама для сістэмы папраўча-працоўных устаноў і спец. камендатур. Спецыяльнасць (1999/2000 навуч. г.): правазнаўства. Навучанне дзённае і завочнае. Прымаюцца асобы з сярэдняй адукацыяй. МІНСКАЯ СТЎДЫЯ K1HAXPÔHIK1. Існавала ў 1935— 41 y Мінску. Створана на базе сектара кінахронікі кінаарганізацыі Белдзяржкіно. Выпускала кіначасопіс «Савецкая Беларусь», дакумент., навук.-папулярныя і навуч. фільмы, здымала сюжэты пра жыццё рэспублікі для ўсесаюзных кіначасопісаў. Сярод лепшых фільмаў: «Пушкін», «Асваенне балот y БССР» (абодва 1939), «Права на працу», «ГІрава на адукадыю», «Права да адпачынак» (усе 1938), «Ардэнаносная БССР» (1939), «3 хутароў — y калгасныя сядзібы» (1940), «Адроджанае Палессе» (1941) і інш. В.І.Смаль. МІНСКАЯ СТЎДЫЯ НАВУК0ВА-ПАi х р а н ік Ал ь н а -д а к у МЕНТАЛЬНЫХ ФІЛЬМАЎ. Існавала ў 1961—68 y Мінску. Створана на базе сектара кінаперыёдыкі і даумент. фільмаў кінастудыі «Беларусьфільм», з якой аб’ядналася і існавала як яе вытворчатворчае аб’яднанне «Летапіс». Выпускала кінаперыёдыку, дакумент., навук.папулярдыя і навуч. фільмы. Рэгулярна выходзілі кіначасопісы «Савецкая Беларусь», «Піянер Беларусі», «Сдартыўны агляд», «Мастацтва Беларусі», асобныя выпускі кіначасопісаў «Навука і тэхніка БССР» і «Сельская гаспадарка Беларусі». Сярод лепшых фільмаў: «Янка Купала» і «Якуб Колас» (1962), «Горад становіцца святлейшым» (1963), «Есць такая зямля» (1964), «Веснавыя галасы» (1965), «Шчырая размова» (1966), «Папулйрны х
караны смерцю ў 41-м» (1967), «Першыя ноты» (1968) і інш. В.І.Смаль. МІНСКАЯ ТРЫКАІЛЖНЛЯ ФАБРЫКА. Створана ў 1962 y Мінску на базе камбіната мясц. прам-сці. У 1967—71 пабудавана нанава. 3 1974 галаўное прадпрыемства Мінскага вытв. трыкат. аб’яднання «Прагрэс». У 1986—91 Рэсп. Дом мадэлей. 3 1991 Мінская прамысл.-гандл. трыкат. фірма «Алеся». Асн. прадукцыя (1999): верхні трыкатаж з паўшарсцяной, сінт. і штучнай пражы (жаночыя, спарт., дзіцячыя касцюмы, жаночыя і мужчынскія жакеты, джэмперы, світэры і інш.). У складзе прадпрыемства фірменныя магазін «Мара», салон-магазін «Талісман», гандд. дом «Кросны».
спадніцы, штаны), да 60 мадэлей трыкат. вырабаў (дзіцячыя, падлеткавыя, жаночыя), вырабы дзярж. сімволікі (флагі, сцягі, пггандарты і інш.). МІНСКАЯ ФАБРЫКА МЯККАЙ М&БЛІ. Засн. ў 1927 y Мінску як арцель. У Вял. Айч. вайну разбурана. Адноўлена ў 1945. 3 1956 мэблевая ф-ка № 2, y 1965—70 доследная ф-ка мяккай мэблі. 3 1970 y складзе выгв. мзблевага аб’яднання. У 1973—77 і 1996—97 ф-ка мяккай мэблі. У 1977—96 галаўное прадпрыемсгва вытв. аб’яднання «Мінскмэбля». 3 1997 адкрытае ахц. т-ва «Мінскмэбля». Асн. прадукцыя (1999): мэбля хатняя (для гасдінай, сталовай, спальні, хола) і мяккая (канапы, кушэткі, ложкі, крэслы), матрацы, падушкі канапныя.
МІНСКАЯ ФАБРЫКА КАЛЯР0ВАГА ДРЎКУ Засн. ў 1984 y Мінску. Адно з буйнейшых прадпрыемстваў паліграф. прам-сці Беларусі. Спецыялізуецца на друкаванні шматколернай прадукцыі на розных мовах. Асн. прадукцыя (1999): кнігі (у т.л. шматтомныя выданні, напр. Беларуская Энцыклапедыя), буклеты, каталогі, праспекты, плакаты, альбомы, запісныя кніжкі, папкі, бланкі, ярлыкі, календары, фоташпалеры. Вытв-сць фотаформ, упакоўкі з кардону, набор і вёрстка тэкСту, друкаванне каштоўных папер, электронны маігТаж і рэтуш, колерадзяленне.
МШСКАЯ ФЕЛЬЧАРСКА-АКУШ&РСКАЯ ШК0ЛА, прыватная навуч. ўстанова. Засн. ў Мінску ў ліст. 1908. Заснавальнік доктар Л.З.Гутцайг. Пачала дзейнічаць са студз. 1909. Прымаліся асобы жаночага і мужчынскага полу (пераважалі жанчыны). У 1909 было 200 навучэнцаў, y 1910 — 39 (пераважна яўрэі). Працавалі 9 выкладчыкаў. Курс навучання падзяляўся на тэарэт. і практычную часткі. Пракгычныя заняткі праводзіліся ў Мінскай яўр. бальніцы. У 1920-я г. на базе школы створана мед. вучылішча № 1, якое дзейнічае і цяпер.
Мінская фабрыка каляровага друку. Формны цэх.
Мінская царква Аляксавдра Неўскага.
МІНСКАЯ ФАЬРЫКА МАСТАЦКІХ ВЫРАБАЎ «MÀCTPA». Засн. ў 1939 y Мінску як арцель «20-годдзе Кастрычніка». У Вял. Айч. вайну разбурана, пасля вайны адноўлена. У 1960 перайменавана ў Мінскую ф-ку маст. вырабаў. 3 1979 галаўное прадпрыемства Мінскага ВА маст. вырабаў, y склад якога ўваходзілі Маладзечанская і Барысаўская ф-кі маст. вырабаў. У 1988 аб’яднанне расфарміравана. 3 1990 арэнднае прадпрыемства «Мінская ф-ка маст. вырабаў», з 1992 акц. т-ва, з 1996 адкрьггае акц. т-ва «Мастра». Асн. прадукцыя (1999): да 150 мадэлей жаночага адзення (блузкі, сукенкі, касцюмы,
Н.Я.Повік.
і
м ін с к а я _______________
429
МІНСКАЯ ЦАРКВА АЛЯКСАНДРА НЕУСКАГА, помнік архітэкгуры рэтраспектыўна-рус. стылю ў Мінску. Пабудавана ў 1898 на Вайсковых могілках як храм-помнік y гонар перамогі ў рус,тур. вайне 1877—78. Мураваны крыжова-купальны 4-стаўповы 3-нефавы храм з 3-граннай апсідай. Mae асіметрычную аб’ёмна-прасторавую кампазіцыю, над сяродкрыжжам якой уэвышаецца масіўны купал на 8-гранным светлавым барабане, завершаны цыбулепадобнай галоўкай. Дамінанта кампазідыі — 2-ярусная вежа-званіца з шатровым пакрыццём — размешчана над прытворам. Пластыку фасадаў узбагачаюць аркатурныя паясы, складаныя дэкар. арачкі над аконнымі і дзвярнымі праёмамі, разеткі, складана-прафіляваны карніз, арнаментальны фрыз. Інтэр’ер багата дэкарыраваны. У прытворы — мемар. дошка з імёнамі воінаў-беларусаў 30-й артыл. брыгады і 119-га Каломенскага палка, якія загінулі пад Плеўнай (Балгарыя). Літ:. Церковь Святого Благоверного Велнг кого Князя Александра Невского, 1898— 1998 / Авгор текста Г.Шейкнн. Мн., 1997. Т .І . Чарняўская.
МІНСКАЯ ЦАРКВА МАРЫІ МАГДАЛІНЫ, помнік архггэктуры класіцызму ў Мінску. Пабудавана ў 1847 на б. Старажоўскіх могілках. Мураваны аднакупальны сім. па кампазіцыі 3-нефавы аднаапсідны храм. Да асн. прамавугольнага ў плане аб’ёму далучаны з усх. боку прамавугольная апсіда з 2 рызніцамі, з зах. — прытвор з высокай васьміграннай шатровай вежай-званіцай на 2-м ярусе. У цэнтры асн. аб’ёму на светлавым цыліндрычным барабане ўзвышаўся вял. купал. Сцены фасадаў расчлянёны высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі і дэкарыраваны пілястрамі. Па перыметры будынка праходзідь тонкапрафіляваны карніз. У канды 19 ст. перад царквой дабудавана брама з цэглы (захавалася з ч. агароджы), дэкарыраваная пілястрамі, арачнымі нішамі (у іх знаходзіліся скульптуры), валютамі, завершана развітым шматпрафіляваным карнізам. Над арачным праёмам узвышаецца дэкар. атык, завершады фігурным франтонам з невял. лучковай галоўкай. У 1946—86 y будынку царквы размяшчаўся Цэнтр. дзярж. архіў кінафотафонадакументаў Беларусі. У сувязі з гэтым перабудавана: знесены купал і званіца, да апсіды прыбудаваны порцік, зменены інтэр’ер. 3 1990 царква дзейнічае, адноўлена ў лершапачатковым выглядзе. У 1998 скончана даліхромная размалёўка інтэр’ера. У 1992 побач з царквой узведзены невял. мураваны храм — Свята-Прачысценская царква. Т.І. Чарняўская.
Мінская царква Марыі Магдаліны.
МШСКАЯ ЦАРКВА СВЯТ0ГА ДЎХА I БАЗЫЛЬЯНСКІЯ МАНАСТЫРЫ, помнік архітэктуры рэнесансу ў Мінску.
430 _______________ МІНСКАЯ Засн. ў 1616 на Высокім рынку (цяпер пл. Свабоды). Комплекс уюлочаў будынак царквы, жылыя карпусы мужчынскага і жан. манастыроў, гасп. лабудовы, быў абнесены мураванай сцяной; выкарыстоўваўся таксама ў абарончых мэтах. Ц а р к в а С в я т о г а Д у х а (закладзена пасля 1636) — 1-нефавы бязвежавы храм, накрыты высокім 2-схільным дахам (тарцы закрыты аднолькавымі па вышыні і канфігурацыі шчытамі) з 5-граннай алтарнай апсідай.
сядзібе на вул. Грушаўскай. Штогод y школе навучалася 25—30 падпольшчыкаў парт. і камсам. профілю. Вучоба працягвалася 9— 10 месяцаў па спец. праграме. Задяткі праводзілі выкладчыкі з БДУ, інш. ВНУ Мінска, дзеячы рэв. і над.-вызв. руху Зах. Беларусі; з дакладамі выступалі кіруючыя работнікі КПП і КПЗБ, сакратары ЦК КП(б)Б і старшыні СНК БССР. Усе слухачы і выкладчыкі, звязаныя з падполлем, карысталіея псеўданімамі. Сярод выпускцікоў школы дзеячы рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі С.Р.Анісаў, А.Р.Бергман, С.В. Прытыцкі і інш. Перастала існаваць y 1937 y сувязі з рэпрэсіямі ў
«МІНСК — Г0РАД-ГЕР0Й », архітэктурна-скультурны комплекс y Мінску. Адкрыты 8.5.1985 на Машэрава праспекце на невял. пагорку побач з паркам Перамогі. Аўтары: скульпт.-арх. В.Занковіч, арх. В.Крамарэнка, В.Яўсееў, У.Раманенка. Кампазіцыйны акцэнт — абеліск (выш. 45 м), на грані якога ў верхняй ч. выявы зоркі і лаўровай галінкі; y ніжняй ч. на выступе-блоку дошка з інфарм. тэкстам аб прысваенні Мінску ганаровага звання «Горад-герой». Справа ад абеліска, на невысокім пастаменце, фігура жанчыны (5,5 м) — абагульнены вобраз маці-Радзімы, сім-
!
Мінская царква Святога Духа і базыльянскія манастыры.
Рэканструкцыя. Гал. фасад падзелены 4 пілястрамі карынфскага ордэра на 3 часткі. У цэнтр. ч. знаходзіўся лартал, над ім — паўцыркульнае акно з ляпнымі ліштвамі, абапал яго плоскія дішы аналагічнай формы. Інтэр’еры царквы ўпрыгожаны 5 драўлянымі і мураванымі разнымі алтарамі з жывапіснымі кампазіцыямі. На хорах быў арган (майстар Л.Клімовіч, 1779). У 2-й пал. 18 ст. інтэр’еры рэканструяваны (майстры: муляр Р.Сніджнецкі, мазаічнік Я.Будрэвіч). 3 1795 вядома як Петрапаўлаўскі сабор. Пасля пажару 1835 перабудавана ў псеўдарус. стылі (1846—50, арх. Г.Валерт). Новы іканастас зроблены І.Ягоравым, абразы — Ф.Бруні і Г.Зубковым. Рэканструяваны ў 1895—97 (арх. Я.Марозаў, В.Струеў). На ПдУ комплексу знаходзіўся Мінскі Святадухаўскі манастыр базыльянак, які злучаўся з царквой крытай галерэяй, y 1650 да паўн.-зах. фасады царквы прыбудавана капліца манастыра. 3 ПдУ да царквы прымыкаў 3-павярховы прамавугольны ў плане корпус мужчынскага манастыра. 3 1795 y ім знаходзілася рэзідэнцыя правасл. архіепіскапа, y 1799 перабудаваны ў дваранскае вучылішча (арх. Ф.Крамер; дабудаваны 3-павярховы флігель з 2-светлавой тэатр. залай, існавала ў 1799— 1817), якое ў 1803 ператворана ў мужчынскую гімназію. У 1852 корпус перабудаваны і прыстасаваны пад адм. будынак. Царква ўзарвана ў 1936. У.М.Дзянісаў, Л.У.Іванова, В.Р.Кукуня. МІНСКАЯ ШК0ЛА КПЗБ, П а д польная школа КПЗБ y М і н с к y, навучальная ўстанова, y якой y 1925—37 праходзілі падрыхтоўку падпалыдчыкі Зах. Беларусі. Створана паводле пастановы ЦК КПЗБ ад 17.7.1924. Пачала дзейнічаць y пач. 1925 y в. Лошыца (цяпер y межах Мінска); пазней размяшчалася ў б. памешчыцкай
адносінах да ўдзельнікаў рэв.-вызв. руху Зах. Беларусі. Літ: О р е х в о Н.С. Дела н люда КПЗБ: Воспомннання. Мн., 1983. У.ФЛадысеў. МІНСКАЯ ШПАЛЁРНАЯ ФАБРЫКА Засн. ў 1910 y Мінску. У Вял. Айч. вайну разбурана. Адноўлена ў 1946. У 1965 рэканструявана і расшырана. 3 1968 y складзе вытв. аб’яднання «Белпаперапрам», з 1989 яго галаўное прадпрыемства. 3 1994 адкрытае акц. т-ва «Беларускія шпалеры». Асн. прадукцыя (1999): шпалеры (ціснёныя, столевыя, воданепранікальныя, дэкаратыўныя, глыбокага спосабу друку, дуплексныя, пенашпалеры). МІНСКАЯ ШЧАЦІННА-ШЧ0ТАЧНАЯ ФАБРЫКА Засн. ў 1920 y Мінску. У Вял. Айч. вайну разбурана. Аднавіла работу ў 1946. 3 1994 адкрытае акц. т-ва «Шчотка». Асн. прадукцыя (1999): шчоткі (для адзення і абугку, мед., падлогавыя, швабры і інш.), пэндзлі (малярныя, флейды, для фарбаў і лакаў), яршы рознага прызначэння. «МІНСКБУД», вьггворчы канцэрн, асн. генпадрадная ўстанова па забудове Мінска. Створаны ў 1969. Уключае Мінскае арэнднае прадпрыемства індустрыяльнага домабудаўніцтва, Мінскае арэнднае прадпрыемства аб’ёмнаблочнага домабудаўніцтва, буд. трэсты № 1, 4, 7, 15, 35, калеюгыўнае вытворчае прадпрыемства «Мінскпрамбуд», арэнднае праектна-прамысл. прадпрыемства «Маналіт», прамысл.-буд. акц. таварыствы трэст «Прамбуд», «Мінскдрэў», акц. прадпрыемства «Мінскжале забетон», з-д аблідовачнай шііткі з натуральнага каменю, з-д эфекгыўных прамысл. канструкцый і інш. Будуе жылыя дамы, аб’екгы сац. і культ.-быт. прызначэння, прамысл. прадпрыемствы, будынкі н.-д. арганізацый.
«Мінск — горал-герой». вал ГІерамогі і славы. Комплекс размешчаны на аблідаванай светла-шэрымі шіітамі агляднай лляцоўцы, ад якой зроблены 3 лесвічныя бетонныя сходы. / ’.М- Ярмоленка. «МІН СКГРАМАДЗЯН ПРАЕКТ» Засн. ў 1969 y Мідску да базе майстэрді лраектнага ін-та «Белдзяржпраект» як ін-т комллекснага праектавання грамадзядскага буд-ва «Мінскграмадзяялраект». 3 1995 адкрытае акц. т-ва «Ідстытут «Мінскграмадзянпраект». Асл. кірункі дзейдасці: раслрацоўка праекгаў мікрараёнаў і жылых кварталаў; комллекснае праекДаванне аб’ектаў жыллёва-грамадз. лрызначэдля; дызайд-кадцэпцыі; інтэр’еры'; аказадне інж.-кадсалтылгавых ласлуг; кадсультацыі ла стварэнні і ўкараденні сістэм якасці на базе міжнар. стаддартаў серыі ISO—9000; натурныя ўзоры маст. вырабаў; ілфарм. дзейдасць і інш. А.М.Быкоўскі.
МІНСКІ, зімовы сорт яблыні селекцыі Бел. НДІ пладаводства. РаЯнаваны па рэспубліцы з 1967. Дрэва сярэднярослае 'і разгалістай і рэдкай кронай. Пладаносіць пасля пасадкі на насенных прышчэпах на 4—6-ы, на клонавых — на 2—3-і год. Зімаўстойлівы, устойлівы да шкоднікаў і грыбных захворванняў. Плады буйныя (каля 200 г), правільнай круглавагаканічнай формы. Афарбоўка зеленавата-жоўтая з чырв. румянцам y выглядзе палос і штрыхоў. Мякаць светла-жоўтая, дробназярністая, сакаўная, кісла-салодкая. Захоўваюцца да 3 меснцаў З.А.Казяоўская. МШ СКІ (сапр. В і л е н к і н) Мікалай Максімавіч (27.1.1885, г. Глубокае Віцебскай вобл. — 2.7.1937), рускі пісьменнік, філосаф, перакладчык. Вучыўся ў Мінскай гімназіі. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1879). Адзін з арганізатараў рэлігійна-філас. сходаў 1901—03 з мэтай зблізіць рас. інтэлігенцыю з царквой. У 1905 арыштаваны за выданне бальшавіцкай газ. «Новая жнзнь», y якой надрукаваў «Гімн рабочых» («Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!»). У 1906 выехаў за мяжу, вярнуўся ў Расію насля амністыі ў 1913. Пасля 1917 жыў y Берліне, Лондане (працаваў y сав. паўпрэдстве), ГІарыжы. Друкаваўся з 1876. Першы зб. «Вершы» (1883) канфіскаваны цэнзурай. Арт. «Старадаўняя спрэчка» (1884) — першы ў Расіі літ. маніфест дэкадэнцтва. У рэлігійна-філас. працы «У святле сумлення» (1890) распрацаваў тэорыю меанізму, якая харакгарызуе накіраванасць да неіснуючага (Абсалюта, святыні) як сродка знаходжання сэнсу жыцця і пазбаўлення ад пакут. Ідэі меанізму спрабаваў увасобіць y творах розных жанраў: y лірыцы («Два шляхі», 1900), драматургіі («Альма», 1900), крытыцы і публіцыстыцы («Пра два шляхі дабра», 1903, і інш.). Аўтар зб-каў вершаў «Новыя песні» (1901), «3 цемры да святла» (1922), паэм «Гефсіманская ноч» (1884, апубл. 1900), «Горад смерці» (1894), драм. трылогіі «Жалезны прывід» (1909), «Малая спакуса» (1910), «Хаос» (1912), кніг «Генрых Ібсен» (1897), «Рэлігія будучыні» (1905), «Ад Дантэ да Блока» (1922) і інш. Пераклаў «Іліяду» Гамера, творы П.Верлена, П.Б.Шэлі, Дж.Байрана, І’.Флабера і інш. МІНСКІ АБЛАСНЫ ДРАМАТЬІЧНЫ ТЭАТР. Створаны ў 1991 y г. Маладзечна Мінскай вобл. на аснове Маладзечанската нар. т-ра гар. Дома культуры. Працуе на бел. мове. Першы спектакль — «Зямля» паводле паэмы Я.Коласа «Новая зямля» (1993). Вял. ўвага аддаецца фарміраванню бел. рэпертуару: «Прымакі» і «Час, Сымоне, час...» («Раскіданае гняздо») Я.Купалы, «Пан міністар» Ф.Аляхновіча, «Адцуранне» і «Прынц Мамабук» А.Дударава, «Саламея і яе амараты» С.Кавалёва, «Камедыя» У.Рудава паводле твораў К.Марашэўскага і Аляхновіча. Значную частку складаюць спектаклі па п’есах замежных аўтараў: сцэны з трагедыі «ГамЛет» У.Шэкспіра, «Пры зачыненых дзвярах» Ж.П.Сартра, «Непаразуменне» А.Камю,
«Караль» С.Мрожака, «Двое на арэлях» У.Гібсана, «Гер Паўль» Т.Дорста, «Чорная нявеста» Ж.Ануя, «Восем жанчын» Р.Тама, «Вар’яцкі дзень, -ці Два плюс два» М.Меё і М.Энекена, «Без мянё мяне ажанілі» Ф.Кроца. Пастаўлены п’есы рус. драматургаў: «Апошняя ахвяра» і «Жаніцьба Бальзамінава» ААстроўскага, «Любоў — кніга залатая» А.Талстога, «Правінцыяльныя анекдоты» А.Вампілава, «Я стаю ля рэстарана» Э.Радзінскага, «Дыяген» Б.Рацара і У.Канстанцінава. Спектаклі для дзяцей: «Тата» («Залатое кураня») У.Арлова, «Чарадзейства ў краіне Оз» Г.Булыкі,
мінскі_____________
431
Асобныя спекгаклі паставілі рэжысёры ААндросік, Р.Баравік, У.Забела, У.Караткевіч, В.Раеўскі, Р.Таліпаў, y спектаклях прымаюць удзел актрысы з Мінска. М.Захарэвіч вядзе «майстар-клас», a таксама рэжысёр-пастаноўшчык спектакля «Апошняя ахвяра». 3 1994 штогод праводзіцда рэсп. тэатр. фестываль «Маладзечанская сакавша». Маст. кіраўнік і гал. рэжысёр т-ра М.Мацкевіч, гал. мастакі У.Жданаў (з 1992), Я.Волкаў (з 1994). М.В.Шабовіч.
Мівскі абласны драматычны таатр Сцэна са спекгакля «Чарадзейства ÿ краіне Оз» Г.Булыкі. «Драўляны рыцар» Кавалёва, «Парася, якое спявае, ці Нельга нам без сябра» і «Па блакітных хвалях васількоў» С.Казлова, «Адчыніде, казляняткі» П.Макаля, «Буслік супраць Кадука» Г.Марчука і інш. Большасць дзіцячых спекгакляў пастаўлены рэж. В.Растрыжэнкавым. Вял. месца сярод іх займаюць муз. спектаклі і спектаклі-мюзіклы (кампазітары А.Атрашкевіч, А.Елісеенкаў, А.3алётнеў). Рэпертуар т-ра вызначаецца жанравай разнастайнасцю спектакляў і для дарослых (ірэальная драма, трагіфарс, сямейны дэтэктыў, балада пра каханне, меладрама, драм. клаунада) і для дзяцей (казка-канцэрт, трылер для дзяцей, добрая казка, казка нашых мар).
Мінскі абласны драматычны тэатр. Сцэна са спекгакля «Караль» СМрожака.
МІНСЮ АБЛАСНЫ КАМЕРНЫ ХОР «САН0РУС». Створаны ў 1992 y г. Маладзечна Мінскай вобл., з 1994 працуе ў Мінску. Арганізатар, маст. кіраўнік — дырэктар і гал. дырыжор А.ПІут. У складзе калектыву камерныя хор, аркестр (з 1996) і група салістаў, што набліжае яго да сімф. капэл 17— 18 ст. У рэпертуары болыл за 20 праграм, больш за 200 твораў розных эпох і жанраў, y т.л. творы духоўнай музыкі бел. кампазітараў мінулага (С.Манюшкі, М.Равенскага, М.Шчаглова, М.Анцава, А.Туранкова) і сучасных (С.Бельцюкова, АЗалётнева, АЛітвіноўскага, АМдывані, А.Рашчынскага, АХадоскі, Л.Шлег і інш.); духоўныя канцэрты Дз.Бартнянскага, А.Ведаля, В.Казлоўскага, С.Рахманінава, П.Чайкоўскага, П.Часнакова, месы І.Гайдна, ВА.Моцарта, Ф.Шуберта, АДыябелі, рэквіемы Л.Керубіні, М.Дзюруфле і інш. Хор — пастаянны ўдзельнік фестываляў «Мінская вясна», «Беларуская музычная восень», «Адраджэнне Беларускай капэлы», «Музы Нясвіжа» і інш. Лаўрэат Міжнар. фестываляў духоўнай і сучаснай хар. музыкі «Магутны Божа» (1993, 1997, Магілёў), «Сакрасонг-93», «Гайнаўка-94» і «Мендзыздрое-95» (усе Польшча). ТЛ.Цітова. МІНСКІ АБЛАСНЫ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ. Засн. ў ліп. 1959 y г. Маладзечна як Маладзечанскі абл. краязн. музей, з 1960 сучасная назва, адкрыты ў
432
МІНСКІ
1964. Пл. экспазіцыі 240 м2, 41,6 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Mae 5 экспазід. залаў, 1 выставачную. Сярод экспанатаў залатое скроневае кольца 12—13 ст., дакументы 17 ст. на старабел. мове «лацінкай», манетныя скарбы ВКЛ, Рэчы Паспалітай, старадрукі 17— 18 ст., слуцкі пояс 18 ст., матэрыялы пра адну з першых y Рас. імперыі Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю і яе энакамітых выпускнікоў, y тл . М.ЗабэйдуСуміцкага, М.Чарота. У музеі сабраны ўзоры нар. ткацгва і адзення вілейскага, капыльска-клецкага і слуцкага строяў, ганчарныя вырабы радашковіцкай і івянецкай керамікі, творы майстроў разьбы па дрэве, з бяросты. Захоўваюцца матэрыялы пра вядомых землякоў — удзельнікаў рэв. падзей пач. 20 ст., нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі СЛ.РакМіхайлоўскага, Б.А. Тарашкевіча, партыз. руху ў Вял. Айч. вайну, пра сучаснае паліт., эканам. і культ. жыццё вобласці. Дэманструюцца творы прафес. і самадз. мастакоў Міншчыны, узоры флоры і фауны рэгіёна. ТЛЛянкевіч. МІНСКГ АБЛАСНЬІ T3ÂTP ЛЙЛЕК «БАТЛЁЙКА». Створаны ў 1990 y г. Маладзечна Мінскай вобл. Заснавальнік і маст. кіраўнік y 1990—92 рэжысёр-лялечнік С.Юркевіч. 3 1992 маст. кіраўнік Г.Карбаўнічая, y 1994—95 — Ю.Сарычаў. Т-р арыентуецца на стараж. бел. мастацтва башейкі, y падмурку якога традыцыі хрысц. духоўнасці. Працуе з рознымі сістэмамі лялек (марыянетка, трысцінавая, пальчаткавая, планшэтная, тантамарэска, шпянёвая), a таксама ў «жывым плане». У спектаклях выкарыстоўваюцца дэкарацыі, стылізаваныя ў адпаведнасці з афармленнем традыц. бел. батлейкі, a таксама
куфэрка» А.Жугжды, «Пакінуты ўсімі» АЛяляўскага, «Казкі Несцеркі» і «Сіняя світа» А.Туравай, «Доктар Айбаліт» У.Карастылёва і інш. У розны час y т-ры працавалі рэжысёры М.Андрэеў, Жутжда, В.Калядзіч, Ляляўскі, В.Шылкоўскі; гал. мастак — В.Рачкоўскі. Т-р удзельнічаў y міжнар. фестывалях т-раў лялек Беларусі (1993, 1995, 1999), y Германіі (1992, 1993), Італіі (1996, 1997), Польшчы (1999). С.Ф.Юркевіч.
Мінскі абласны тэатр лялек «Батлейка» (Маладзечна). Сцэна са спектакля «Доктар Айбаліг» У.Карастьшёва.
Мшскі абласны тэатр лялек «Батлейка» (Маладзечна). Сцэна са спектакля «Хохлік» СКавалёва.
нар., аўтэнтычныя сродкі выразнасці. Т-р імкнецца стварыць свой адметны, нац. рэпертуар. Сярод найб. значных пастановак: «Дзівосныя авантуры паноў Кубліцкага ды Заблоцкага» П.Васючэнкі і С.Кавалёва, «Піліпка і Ведзьма» і «Хохлік» Кавалёва, «Меч Анёла» І.Сідарука, «Чароўны камены» ВЛукшы, «Мая Іліада» У.Караткевіча, «Казкі з
МІНСКІ АВІЯРАМ0НТНЫ ЗАВ0Д Засн. ў 1953 y Мінску як авіярамонтная база, з 1964 — завод № 407 грамадзянскай авіяцыі. 3 канца 1996 сучасная назва. Спецыялізаваўся на рамонце самалётаў грамадз. авіяцыі (Лі-2, Іл-14, Ту-124). 3 1980-х г. рамантуе самалёты Ту-134, Як-40, Як-42 і іх мадыфікацыі авіякампаній Беларусі, краін СНД, замежных. Аказвае паслугі на рынку авіятэхнікі; мае банк даных, распрацоўвае авіяц. дакументацыю. Выпускае таксама складаную бьгг. тэхніку — пральныя машыны, мікрахвалевыя печы, электрадеплавентылятары, пластмасавыя рэчы і інш. МІНСКІ АВІЯЦЫЙНЫ КАЛЁДЖ, гл Мінскі вышэйшы лётна-тэхнічны каледж. МІНСКІ АГРАРНА-КАМЕРЦЫЙНЫ КАЛЕДЖ, сярэдняя спец. навуч. ўстанова. Засн. ў 1978 y в. Сеніца (Мінскі р-н) як Бел. с.-г. тэхнікум па падрыхтоўцы кіруючых кадраў калгасаў і саўгасаў. 3 1993 сучасная назва. Рыхтуе тэхнолагаў па перапрацоўцы прадукцыі раслінаводства, эканамістаў па камерцыйнай дзейнасці. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч.г.): камерцыйная дзейнасць y аграпрамысл. комплексе; маркетынг; вытв-сць, захаванне і перапрацоўка прадукцыі раслінаводства. Прымае асоб з сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. МІНСКІ АДДЗЁЛ БЕЛАРЁСКАГА ТАВАРЬІСТВА ДАПАМ0ГІ ПАЦЯРПЕЛЫМ АД ВАЙНЫ, дабрачынная арг-цыя для дапамогі бежанцам 1-й сусв. вайны; адзін з цэнтраў бел. нац. руху. Існаваў y Мінску ў ліп. 1915 — 17 як аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, створанага ў Вільні ў крас. 1915. Налічваў каля 50 чал. (снеж. 1916). У к-т праўлення аддзела ўваходзілі: В.І.Чавусаў (старшыня), АІ.Лявіцкі (Ядвігін Ш., нам. старшыні), У.І.Голуб (У.Галубок, сакратар), А.С.Астрамовіч (А.Зязюля), В.АЛявіцкая, Л.А.Сівіцкая (3 Верас), ЭЛ.Сівіцкая, У.С.Фальскі. Адіфыў некалькі начных прытулкаў для бежанцаў, дзіцячы прытулак y Ратамцы (каля Мінска), 2 бясплатныя сталовыя і 1 платную — *Беларускую хатку», заснаваў 2 майстэрні — ткацкую і па рамонце ваен. абмундэіравання. У крас.— маі 1916 дзейнічалі курсы па садаводстве, агародніцтве і пчалярстве. Пасля Лют. рэв. 1917 аб’явіў сябе Часовым Бел. нац. к-там і пачаў арганізац. і прапагандысцкую працу ў новых умовах.
ў адзінае цэлае інтэр’ераў будынка і экстэр’ера ўнутр. дворыка. С.А.Сергачоў.
МІНСКІ___________________ 433
ЧЫ тбхН ІК У М Засн. ў 1921 y Мінску як буд. тэхнікум. 3 1966 сучасная назва. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): прамысл. і грамадз. буд-ва; архітэктура; водаадвядзенне, водазабеспячэнне, ачыстка прыроднай сцёкавай вады; санітарна-тэхн. абсталяванне будынкаў; эканоміка і кіраванне прадпрыемствам; камерцыййая дзейнасць; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
МІНСКІ АЎТАВАКЗАЛ «УСХ0ДН1». Пабудаваны ў 1983 y паўд.-ўсх. ч. Мінска (арх. Л.Пагаралаў, Л.Кустова, В.Ягадніцкі). Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя вырашана ў выглядзе 3-павярховага дугападобнага ў плане аб’ёму з вынесенымі за межы плана пандусамі ў 2 узроўнях. Пластыку будынка з суцэльным зашкленнем фасадаў, расчлянёных метал. аконнымі пераплётамі, узбагачаюць гарыз. парапеты, 2 магутныя крывалінейныя ў плане пілоны, якія акцэнтуюць гал. ўваход, невял. аб’ём з процілеглага ад гал. ўвахода боку. Фасады і інтэр’еры апрацаваны дэкар. тынкоўкай з выкарыстаннем белага мармуру. Сцяна залы чакання ўпрыгожана мазаічным пано «Юнадгва Беларусі» (мастак В.Карнееў). Планіровачная струкгура вакзала падпарадкавана тэхнал. сістэме абслугоўвання пасажыраў. Іл. гл. да арт. Аўтавакзал. В.Б.Ангелаў.
MÏHCKI АЎТАВАКЗАЛ «МАСК0ЎСКІ». Пабудаваны ў 1999 y Мінску на рагу прасгіекта Скарыны і вул. Філімонава (арх. М.Навумаў, інж. Л.Валчэцкі, Ю.Рушаў, маст. афармленне У.Папсуе-
МІНСКІ АЎТАМАБІЛЬНЫ ЗАВбД (МАЗ). Засн. ў 1944 y Мінску, з 1975 галаўное прадпрыемства вытв. аб’яднання па выпуску велікагрузных аўтамабіляў «БелаўтаМАЗ». Першы аўтамабіль
МАЗ-205 сышоў з канвеерД ў 1947. За час існавання з-да асвоена вытв-сць 5 сем’яў аўтамабіляў — МАЗ-200, МАЗ-500, МАЗ-500А, MA3-5335, МАЗ-6422. У 1996 пачаты выпуск аўтамабіляў серыі МАЗ-64221, a з 1997 аўтамабіляў сям’і МАЗ-6430,якія адпавядаюць сучасным міжнар. патрабаванням. Асн. прадукцыя (1999): бартавыя трансп. аўтамабілі, седлавыя цягачы, поўнапрывадныя грузавыя і лесавозныя аўтамабілі, самазвалы, аўтамабілі-шасі. Імпарцёрамі прадукцыі прадпрыемства з ’яўляюцца каля 80 краін. Пры з-дзе заснаваны філіялы па вытв-сці аўтобусаў («МАЗ») і прычэпаў («Белаўтапрычэп»), МАЗ стаў родапачынальнікам Беларускага аўтамабільнага завода, Магілёўскага аўтамабільнага завода, мінскіх з-даў колавых цягачоў і рысорнага, Баранавіцкага і Асіповіцкага аўтаагрэгатных з-даў, прадпрыемства «Туртранс» па выпуску прычэпаў-дач і гандл. кузаваў. На міжнар. выстаўках і кірмашах (у Бруселі, 1958; Лейпцыгу, 1980; Плоўдзіве, 1985) аўтамабілі МАЗа адзначаны вышэйшымі ўзнагародамі.
Яго прадстаўнік П.ААляксюк увайшоў y склад Выканаўчага к-та грамадскай бяспекі г. Мінска, бьіў выбраны нам. старшыні К-та прапаганды на вёсцы асноў новага грамадскага ладу. У час агульнагар. маніфестацыі 6.3.1917 адбылося першае выступленне членаў Бел. к-та з паліт. лозунгамі. 25—27.3.1917 склікаў y Мінску з ’езд бел. над. арг-цый, які выбраў Беларускі нацыянальны камітэт. В.У.Скалабан. М ІН С К І
А Р Х П З К Т Ў Р Н А -Б У Д А Ў Ш -
Мінскі аўтавшзал «Маскоўскі»
ва, В.Хацкевіча). Прызначаны для міжнар., міжгар. і мясц. перавозак. Важны горадабуд. акцэнт усх. часткі горада. Архітэюгура комплексу заснавана на стварэнні шматузроўневай прасторы, удалым выкарыстанні рэльефу мясцовасці, лесвіц, пандусаў з мэтай выключэння перасячэнняў трансп. і людскіх патокаў. Комплекс уключае прамавугольны ў плане 3-павярховы будынак, дзе размешчаны білетныя касы, залы чакання, гандл. ўстановы, гасцініца, адм. памяшканні. Кампазіцыйным цэнтрам аўтавакзала э’яўляецца адкрытая прастора атрыумнага тыпу з касавым вестыбюлем і прадпрыемствамі абслугоўвання ўнізе і адкрытымі галерэямі (вядуць на пероны) на 2-м паверсе. У аздабленні інтэр'ера выкарыстаны размалёўкі, скулыттура, вітражы. Над пасадачнымі платформамі створаны падковападобны навес на вантавых канструкцыях, замацаваных на вежы (выш. 42 м), якая з'яўляецца вышыннай дамінантай комплексу і наваколля. У вырашэнні ўнутр. прасторы комплексу закладзены прынцып зрокавага аб’яднання
Узоры прадукцыі Мінсшга аўпшабільнага завода: 1 — аўгамабільны трохвосевы лрычэп МАЗ-ЗРР59; 2 — седлавы цягач MA3-54329; 3 — цягач лесавозны МАЗ-64255; 4 — аўгамабіль бартаны МАЗ-63172; 5 — аўгамабільны двухвосевы паўнрычэп-самазвал МАЗ-9506; 6 — аўгамабіль-сартыментавоз MA3-6303-26.
434
мінскі
МШСЮ АЎТАМЕХАНІЧНЫ ТЭХНІКУМ. Засн. ў 1945 y Мінску. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): вытв-сць трансп. сродкаў; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; тэхн. абслугоўванне тэхнал. абсталявання; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызадыя ліцейнай вытв-сці; тэхн. эксплуатацыя і рамонт аўгатрансп. сродкаў. Прымаюцца асобы з базавай, сярэдняй адукацыяй і пасля заканчэння прафес.-тэхн. вучылішчаў на скарочаны тэрмін навучання (1 год 10 мес.). Навучанне дзённае і завочнае. МІНСКІ БЕЛАРЎСКІ [ІЕДАГАІІЧНЫ ІНСТЫТЎТ, вышэйшая навуч. ўстанова ў Мінску, якая рыхтавала настаўнікаў сярэдніх школ. Засн. 30.12.1918 на базе Мінскага настаўніцкага інстытута. Навучалася 150 схудэнтаў. Тэрмін навучання 4 гады. Сярод выкладчыкаў Я.Ф.Карскі, В.Л.Іваноўскі (з сак. 1920 рэкгар), УМ.Ігнатоўскі, Б.А. Тарашкевіч, М.І.Гарэцкі, І.У.Канчэўскі. Ф-ты: літ.-маст., сац.-гіст., прыродазнаўчы, геагр., фіз.-хім., фіз.-матэматычны. У навуч. працэсе асн. ўвага аддавалася пед. дысцыплінам, беларусазнаўству. У час польск. акупацыі ў навуч. праграму ўводзіліся польск. мова і л-ра, гісторыя Польшчы і польск. культуры. У 1919/20 навуч. ,г. выкладанне пераведзена на бел. мову, 6 ф-таў рэарганізаваны ў літ.гіст. і геагр.-прыродазнаўчы з фіз.-хім. і фіз.-матэм. аддзяленнямі. Меў фіз. і пед. кабінеты, хім. лабараторыю, б-ку (5 тыс. тамоў), a таксама лабараторыі, метэастанцыю, доследнае поле, дапаможную гаспадарку пад Мінскам. У яго падпарадкаванні была Мінская балотная доследная станцыя. Пры ін-це створана аспірантура, спец. камісія па выпрацоўды бел. навук. тэрміналогіі (падрыхтавала «Арыфметычную тэрміналогію; выдадзена ў Вільні ў 1921). У жн. 1920 пераўтвораны ў Мінскі інстытут народнай адукацыі. У.В.Ляхоўскі.
веты. На вызваленай тэр. вёў работу па стварэнні рэўкомаў, органаў сав. улады, батрацкіх к-таў. Склаў паўнамоцтвы 6.1.1919, створаныя ім ваен. і цывільныя органы былі падпарадкаваны Мінскаму губепнскаму ваенна-рэвалюцыйнаму камітэту. М.І.Камінскі. «МШСКІ ВАРЫЯНТ» КАНСТЫТЎЦЫІ М.М.МУРАЎЁВА, першы з трох варыянтаў праекта канстытуцыі для Рас. дзяржавы, распрацаваны ў 1821— 22 y Мінску дзекабрыстам М.М.Мураўёвым. Тэкст захаваўся ў копіі 1822, перапісанай дзекабрыстам С.П.Трубяцкім і знойдзенай y яго пры вобыску. Лічыдда найб. самаст. y аўтарскіх адносінах праектам стварэння ў Расіі бурж. дзяржавы, заснаванай на прынцыпах эканам. і грамадз. свабод, выбарнасці пасад і падзелу функцый заканад., выканаўчай і суд. улад. У аснове праекга — супастаўленне і творчая перапрацоўка канстытуцый краін Зах. Еўропы і ЗША з прыцягненнем рас. прававых актаў. Праект прадугледжваў адмену прыгоннага пра-
М.А. Тарасава.
МІНСКІ BÉPXHI Г0РАД, горадабудаўнічы ансамбль 16— 19 ст. y Мінску. Пачаў фарміравацца ў пач. 16 ст. як новы цэнтр горада на тэр. сучаснай пл. Свабоды і прылеглых да яе кварталаў, абмежаваны р. Свісдач (У) і вуліцамі Рэспубліканскай (3), Нямігай (Пн) і Інтэрнацыянальнай (Пд). Быў абкружаны земляным валам (існаваў да канца 18 ст). У 17— 18 ст. тут, пераважна на цэнтр. плошчы — Высокім рынку (з 1860-х г. Саборная, з 1917 гоі. Свабоды) склаўся барочны ансамбль мураваных жылых, культавых і грамадскіх будынкаў. Да гоіошчы з 3 і У прымыкалі пра-
Мінскі Верхні горад. Рэканструкцыя.
ва, паліт. свабоды грамадзян, суверэнітэт народаў, вяршэнства канстытуцыі і роўнасць усіх перад законам, недатыкальнасць правоў асобы, прыватнай уласнасці, свабоду слова, адмену са-
МІНСКІ ВАГОНАРАМ0НТНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1871 y Мінску як чыгуначныя майстэрні. 3 1927 з-д «Полымя рэвалюцыі», з 1931 вагонарамонтны з-д. У Вял. Айч. вайну частка абсталявання эвакуіравана ў Куйбышаўскую вобл. Аднавіў гірацу ў 1945, y 1953—54 рэканструяваны і пашыраны. Завод рамантуе пасажырскія взгоны, фарміруе колавыя пары пасажырскіх і грузавых паяздоў, вырабляе запчастй для рухомага саставу чыгунак. IY1IHCKI ВАЁННЫ CABÉT, вышэйшы часовы надзвычайны орган сав. улады на тэр. Мінскай губ. ў канды 1918 — пач. 1919. Створаны 15.11.1918 паводле пастановы РВС Зах. арміі ў сувязі з эвакуацыяй ням. войск з тэр. Беларусі. Старшыня С.І.Берсан, члены: ваен. кіраўнік Барзінскі, паліт. камісар І.Ф.Скуратовіч. М.в.с. падпарадкоўваліся Бабруйскі і Маладзечанскі ваен. са-
слоўяў, увядзенне суда прысяжных. Правы грамадзян абмяжоўваліся высой м маёмасным цэнзам, узростам (не менш за 21 год), цэнзам аселасці, абавязковым веданнем рус. мовы. Праект выклікаў сур’ёзную крытыку ў членаў Паўн. т-ва, што паслужыла падставай для напісання Мураўёвым y 1824—25 2-га і 3-га варыяіггаў канстытуцыі.
Мінскі Верхні горад. Выгляд Высокага рынху з Траецкай гары. Малюнак Я.Драздовіча.
1919.
мавугольныя кварталы мураванай забудовы. Захавалася першапачатковая прамавугольная сістэма планіроўкі і мураваная забудова на пл. Свабодьі і прылеглых да яе вуліцах: з У — Кірылы і Мяфодзія (назва з 1990, б. Вял. Бернардзінская, з 19 ст. Манастырская, з 1922 Бакуніна), Гандлёвая (б. Зыбійкая), Герцэна (назва з 1922, б. Малая Бернардзінская, пасля 1863 Стараманастырская), Дзям’яна Беднага (назва з 1933;- б. Школьная, Козьмадзям’янская), Муэычны зав. (б. Манастырскі зав.), Энгельса (б. Петрапаўлаўская); з 3 — вуліцы Рэвалюцыйная (назва з 1922, б. Койданаўская), Няміга, Камсамольская (назва з 1922, б. Феліцыянская, з 19 ст. Богаяўленская), Рэспубліканская (назва з 1922, былыя Раманаўскі зав., вуліцы Старараманаўская, Новараманаўская); з Пд — вул. Інтэрнацыянальная (з 1919 назва яе паўд.-зах. часткі — б. Зборавая, y 17 ст. Праабражэнская; з 1919 яе паўд.-ўсх. частка наз. Кастрычніцкай — б. Валоцкая, y 19 ст. Хрышчэнская). У ансамбль М.В.г. ўваходзілі: Мінская ратуша, Мінскі гасціны двор, Мінскі касцел і кляштар бернардзінцаў, Мінскі касцёл і кляштар бернар ' дзінак, Мінскі езуіцкі калегіум, Мінскі касцёл і кляштар францысканцаў, Мінскі касцёл і кляштар дамініканцаў, Мінскі кляштар бенедыкцінак, адм. будынак.
rap. сядзіба Ваньковіча (гл. ў арт. Min acia сядзібы Ваньковічаў), Мінская царква Святога Духа і базыпьянскія манастыры, Мінскага тэатра будынак, жылыя будынкі 17—19 ст. і інш. У 1979 зацверджана ахоўная зона М.В.г. У 1988 ён y межах вулід Нямігі, Інтэрнацыянальная, Гарадскога вала, набярэжнай р. Свіслач абвешчаны помнікам археалогіі, горадабудаўніцтва і архітэкгуры рэсп. значэння. Літ.: Д е н н с о в В.Н. Плоіцадь Свободы в Мннске. Мн., 1985. Т.І.Чарняўская. МІНСКІ ВІННА-ГАРФЛАЧНЫ ЗАВ0Д «КРЫШТАЛЬ». Засн. ў 1893 y Мінску як дрожджа-вінакурны з-д; выпускаў сухія дрожджы і спірт. У 1917—24 дзярж. спіртавы склад № 1 і гарэлачны з-д, y 1925—37 спірта-гарэлачны, y 1937—41 лікёра-гарэлачны з-д. У Вял. Айч. вайну разбураны, пасля вайны адноўлены як лікёра-гарэлачны з-д. 3 далучэннем y 1958 віннага і ў 1959 дражджавога з-даў — дрожджа-вінны камбінат. У 1964—70 галаўное прадпрыемства вытв. аб’яднання «Крышталь», y 1972—76 спірта-гарэлачны камбінат «Крышталь». 3 1986 уваходзіць y вытв. аб’яднанне «Мінсккрухмалпрам». Асн. прадукцыя (1999): гарэлка збожжавая, каньяк, лікёр, аперытывы, настойкі горкія, крухмал. Mae 7 філіялаў і 23 фірменныя магазіны. МІНСКІ В Ы Ш М іП Ы ЛЁТНА-ТЭХНІЧНЫ КАЛЁДЖ. Засн. ў 1974 як Мінскае авіяц.-тэхн. вучылішча грамадз. авіяцыі. 3 1991 каледж. 3 1994 Мінскі дзярж. авіяцыйны каледж. 3 1995 сучасная назва. Рыхтуе спецыялістаў з вышэйшай і сярэдняй спец. адукацыяй: інжынераў і дыспетчараў па кіраванні рухам на паветр. транспарце, інжынераў-механікаў, інжынераў-электрамеханікаў, радыёінжынераў, авіяц. тэхнікаў-электрыкаў, радыётэхнікаў, тэхнікаў-механікаў, тэхнікаў-элекгрыкаў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): арганізацыя руху і кіраванне на транспарце; тэхн. эксплуатацыя лятальных апаратаў і рухавікоў, авіяц. прыбораў, сістэм і комплексаў, авіяц. радыёабсталявання, авіяц. элекгрыфікаваных і пілатажна-навігацыйных комплексаў; выліч. машыны, сістэмы і сеткі; кіраванне рухам на паветр. транспарце і інш. Прымаюцца асобы з сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МШСКІ ВЫ Ш ^ЙШ Ы РАДЫЁТЭХНІЧНЫ КАЛЁДЖ Засн. ў 1960 як Мінскі радыётэхн. тэхнікум. 3 1991 каледж. 3 1994 сучасная назва. Падрыхтоўка спецыялістаў вядзедца па 3 уэроўнях (1-ы ўзровень дае сярэднюю спец. адукадыю, 2-і — паглыбленую сярэднюю, 3-і — вышэйшую). Слецыяльнасці на 1-м і 2-м узроўнях (1999/2000 навуч. г.): камерцыйная дзейнасць; мікраэлекгроніка; вьггв-сць элекгронных выліч. сродкаў; эксплуатацыя і рамонт радыёабсталявання; вытв-сць радыёэлекгронных сродкаў; праграмнае за-
беспячэнне інфарм. тэхналогій. На 3-м узроўні прафес. навучанне. Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МІНСКІ ГАДЗШНІКАВЫ ЗАВ0Д. Дзейнічае з 1955 y Мінску. 3 1992 адкрытае акц. т-ва. Першая прадукцыя — жаночыя наручныя гадзіннікі «Зара», з 1963—64 выпускаў мужчынскія і жаночыя наручныя гадзіннікі «Прамедь», з 1973 — аўтамаб. і электронна-мех. мужчынскія наручныя гадзіннікі, з 1981 — мініяцюрныя будзільнікі, з 1986 — мужчьінскія кварцавыя, з сігналам, жаночыя кварцавыя. Працуюць вытв-сці: зборачная, механазборачная, электронікі; цэхі: знешніх афармленняў гадзіннікаў, інструментальны; аддзел станкабудавання і аўтаматызадыі. Асн. прадукцыя (1999): наручныя гадзіннікі ў 330 знешніх афармленнях, мужчынскія і жаночыя мех. і кварцавыя ў пазалочаным, храміраваным выкананні, з пакрыццём нітрыд-тытанам; будзільнікі, аўгамаб. гадзіннікі, тэхн. манометры.
Узоры прадукцыі Мінскага гадзіннікавага завода. МШ СКІ ГАЛ0ЎНЫ IIA1UTÂMT. Пабудаваны ў 1949—53 y Мінску (арх. У.Кароль). Складаецца з 2 злучаных na i l ^ сабой аб’ёмаў — асноўнага 4-павярховага П-падобнага ў плане, пастаўленага ўздоўж чырвонай лініі праспекта Скарыны, і прыбудаванага да яго тыльнага фасада (круглы ў плане, y выглядзе ратонды з купалам; дыяметр 30 м), дзе размешчана вял. алерацыйная зала. Гал. фасад будынка, арыентаваны на праспекг Скарыны, мае сіметрычную камлазідыю. Размешчаныя ла ўсім фасадзе трохчвэртныя калоны вял. карынфскага брдэра, масіўныя формы цэнтр. аркі ўвахода з апорамі, якія значна выступа-
Мінскі галоўны паштамт.
МІНСКІ
435
юць за межы плана і высокі раскрапаваны атык надаюць будынку манум. харакгар. У аздабленні фасадаў і інтэр’ераў выкарыстаны прыродны камень, высакаякасная тынкоўка, ляпныя дэталі, вітражы з выявамі помнікаў архітэктуры Беларусі (1980, В.Позняк). Будынак — характэрны прыклад выкарыстання элементаў класічнай спадчыны ў архітэкгуры Беларусі 1940—50-х г. А.А.Воінаў. МІНСКІ І АРАДСКІ APKÉCTP. Існаваў y 1803— 1917 (з перапынкамі) y Мінску. Напачатку іграў па нядзелях і на святы ў кафедральным саборы (летам — і ў Губернатарскім садзе) ці суправаджаў тэатр. паказы. У 1820—60-я г. пры ім існавала муз. школа, якая рыхтавала для яго музыкантаў. У розны час аркестр узначальвалі В.Стафановіч (1820—60-я г.; гл. ў арт. Стафановічы), Л.Скрабецкі, Р.Пілеман (з 1880), Г.Мерц (з 1886), Л.Ступель (1890—96), H. Рубінштэйн (з 1909; наладжваў сімф. канцэрты, арганізоўваў дыклы агульнадаступных гіст. канцэртаў). 3 аркестрам выступалі мясц. музыканты і гастралёры, y тл . скрыпачы і піяністы К.Ліпінскі, Апалінарый і Антон Концкія, М Ельскі В.Пшыбора, Я.Чыжэўскі, I. Гянко, Г.Бах, Л. фон Зіберйгіэйн, М.Палякін, спявачка А.Мейчык. У рэпертуары былі творы І.Гайдна, Л.Бетховена, В.А.Моцарта, Дж.Расіні, ФАбера, Ф.Мендэльсона, Ф.Шуберта, Р.Вагнера, М.Глінкі, А.Барадзіна, П.Чайкоўскага і інш. 3 1880-х г. дзейнасць М.г.а. звязана з муз.-грамадскімі арг-цыямі горада, y т.л. муз. т-вам, муз. гуртком, т-вамі аматараў прыгожых мастацтваў і сяброў музыкі. А.Л.Капілаў МІНСКІ ГАРАДСКІ М АЛ0ЧНЫ ЗАВ0Д № 2. Засн. ў 1965 y Мінску. 3 1996 адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): малако, вяршкі, тварог, сыры мяккія і гоіаўленыя, маянэз, сокі фруктовьм і ягадныя. МІНСКІ ГАРАДСКІ МУЗЁЙ Дзейнічаў y 1912— 15 y Мінску. Створаны Шнскім таварыствам аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. Размяшчаўся ў доме Е.С.Федаровіч (цяпер на яго месцы будынак Галоўпаштамта). Меў аддзелы: гіст., археал., этнагр., прыродазнаўчы, маст.-прамысловы. Экспанаваліся ўзоры глебы, мінералаў, чучалы звяроў і птушак, шкілеты даііст. жывёл, стараж. прылады працы і манеты, узоры нар. ткацтва і інш. У спец. сховішчы зберагаліся старадрукі, карты, рукапісы, гравюры і інш. каштоўнасці. Музей наладжваў тэматычныя выстаўкі, складаў школьныя калекцыі, розныя дапаможній і інш. У сувязі з 1-й сусв. вайной спыніў публічную дзейнасць. У 1920 частка экспанатаў перададзена Мінскаму абл. музею. Літ/. Ш ы б е к а З.В., Ш ы б е к а С.Ф. Мінск: Сгаронкі жыцця дарэв. горада: Пер. з рус. Мн., 1994. С. 275. З.В.Шыбека.
4 36
МІНСКІ
MÎHCKI ГАРАДСЫ ТЭАТР Пабудаваны ў 1890 y Мінску паводле праекта арх. К.Казлоўскага, інж. К.Увядзенскага і В.Мандражы; інтэр’еры — арх. В.Мааса, тэхнал. аснашчэнне сцэны — С.Цыранкевіча. У архітэктуры будынка — стылізацыя ў стылі барока. Гал. фасад м’еў цэнтр.-восевую кампазіцьпо, быў аформлены рустам, пілястрамі, карнізамі, люкарнамі, сандрыкамі над аконнымі праёмамі, завяршаўся высокім фігурным атыкам з радам нішаў, што стваралі рытм аркатурнага фрыза
Мінскі гарадскі тэатр.
Дэкор бакавых фасадаў больш сціплы. Цэнтр. ч. вылучана 2-павярховым рызалітам, які завяршаўся лучковым франтонам; да рызаліта прылягалі 1-гіавярховыя крылы — касавыя вестыбюлі. Глядзельная зала падковападобная ў плане, 3-ярусная, месцы размяшчаліся амфітэатрам, мела партэр, ложы, бельэтаж і балкон. Плафон глядзельнай залы ўпрыгожаны размалёўкамі (арх. Маас) з партрэтамі А.Пушкіна, М.Гогаля, А.Астроўскага, М.Глінкі. Размалёўкі інтэр’ераў выконвалі маст. Ю.Рэйнберг, Р.Веніг, В.Біцілеў, СЛебядзінскі, К.Ульрых. На партале сцэны — ляпны герб Мінскай губ. У 1949 рэканструкцыя інтэр’ераў выканана паводле праекга арх. Г.Заборскага. У 1956—58 будынак т-ра рэканструяваны (арх. АДухан). На гал. фасадзе надбудаваны бакавыя крылы да 2-га паверха, перапланаваны шэраг дапаможных памяшканняў. 3 1920 y будынку М.г.т. працуе Нацшнальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы.
выкарыстаны і ў інтэр’ерах. Ha 1—3-м паверхах размешчаны гандл. залы, злучаныя паміж сабой цэнтр. трохмаршавай параднай і 2 бакавымі лесвіцамі, на 4-м і ў падвалах — складскія і інш. службовыя памяшканні. А.А.Воінаў. M1HCKI ГАРБАРНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1908—20 y Мінску. Выпускаў гамбургскі і шчыгрынавы скураны тавар і шавецкія загатоўкі. Меў мех. рухавік. У 1913 працавала 50 рабочых, выпушчана прадукцыі на 190 тыс. руб. МІНСКІ ГАСЦІНЫ ДВОР, помнік архітэктуры 18 — 20 ст. y Мінску. У пач. 18 ст. існаваў як комплекс мураваных 2- і 3-павярховых будынкаў y цэнтры Высокага рынку (цяпер пл. Свабоды) ■насупраць ратушы; С-падобны ў плане. У канцы 18 ст. рэканструяваны ў стылі класідызму (арх. Ф.Крамер): паўн.-ўсх. крылы комплексу былі злучаны сім. па кампазідыі 2-павярховым аб’ёмам з 4калонным порцікам y цэнтры і ўтварылі замкнёны двор. У 1909 Г-падобная ў плане паўн.-зах. частка перабудавана пад Азова-Данскі камерцыйны банк і купецкі клуб з вял. канцэртна-тэатр. залай (разбурана пасля пажару ў 1946), эменена планіроўка, надбудаваны 3-і паверх, фасады апрацаваны ў стылі мадэрн, накрыты вальмавым дахам. На сім. па кампазідыі гал. паўд.-зах. фасадзе вылучаліся цэнтральная і бакавыя часткі; цэнтральная акцэнтавана кілепадобным франтонам з 3 вузкімі паўцыркульна завершанымі аконнымі праёмамі, тымпан франтона завершаны расл. арнаментам. Бакавыя ч. завершаны купаламі са шпілямі (не захаваліся). Рытм фасадаў утвараюць прамавугольныя аконныя праёмы і лапаткі; пластыку ўзбагачаюць ляпньм элементы', балконы. У інтэр’еры каваная лесвічная
У.М.Діянісаў.
МІНСКІ ГУБЁРНСКІ BAÉHHA-РЭВАЛЮЦЫЙНЫ КАМІТЙТ, вышэйшы надзвычайны орган сав. улады на тэр. Мінскай губ. ў 1918—20. Сгвораны 10.12.1918 y Мінску па ініцыятыве Паўн.-Зах. абл. к-та РКП(б). Старшыня І.І.Рэйнгольд. Меў аддзелы: ваенны, фінансаў, зямельны, СНГ, працы, харчавання, асветы, аховы здароўя, сац. забеспячэння, хм;тыдыі, ЧК і інш. Вёў работу па стварэнні на вызваленай ад герм. акупантаў тэр. губерні рэўкомаў і Саветаў, устанаўліваў і падгрымліваў рэв. парадак і законнасць. 7.1.1919 скасаваны ў сувязі э утварэннем БССР, аддзелы зліліся з камісарыятамі рэспублЬсі. 25.2.1919 адйоўлены паводле пасгановы ЦВК БССР y сувязі з утварэннем Ліг.-Бел. ССР. Дзейнасць пашырыў і на Вілейскі пав. Віленскай губ. Сгаршыня І.С.Саваціеў. Рыхтаваў скліканне з ’езда Саветаў Мінскай губ. 29.4.1919 скасаваны ў сувязі э пераездам урада Ліг.-Бел. ССР з Вільні ў Мінск, аддзелы зліліся з наркаматамі, функцыі перайшлі да Савета абароны, СНК і інш. цэнтр. органаў рэспубліхі. 26.7.1919 зноў адноўлены y Бабруйску ў сувязі з акупацыяй большасці тэр. Беларусі польск. войскамі, скасаваннем Савета абароны і згортваннем работы СНК Літ.-Бел. ССР. Сгаршыня Р.В.Пікель. У жн. 1919 спыніў дзейнасць y сувязі з акупацыяй губерні польскімі войскамі. Сгвораны зноў 9.7.1920 y сувязі з пачагкам вызвалсння Мінскай губ. ад польск. войск. Сгаршыня АР.Чарвякоў. Вёў работу па сгварэнні органаў сав. улады на вызваленай тэр., забеспячэнні харчаваннем і абмундзіраваннем Чырв. Арміі, аднаўленні прам-сці і сельскай гаспадаркі, па нарыхгоўцы і размеркаванні харчавання, аказанні дапамогі сем’ям чырвонаармейцаў, рабіў захады да адкрыцця школ, наладжвання аховы здароўя. Спыніў існаванне ў сувязі з прьшяццем 31.7.1920 Джларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь і ўтварэннем Ваен.-рэв. к-та БССР. На базе аддзелаў рэўкома створаны камісарыяты ВРК БССР. М.І.Камінскі.
МІНСЮ Д0СЛВДНЫ ЗАВ0Д «ЭТАJ1ÔH». Засн. ў 1944 y Мінску як цэнтр. вагарамонтныя майстэрні. У 1959—68 з-д «Рампрылада», з 1968 эксперым., з 1976 доследны з-д «Эталон». 3 1996 дзярж. прадпрыемства доследны з-д «Эталон». Асн. прадукцыя (1999): вагавымяральная тэхніка, тавары нар. ўжытку. Робідь рамонт і сэрвіснае абслугоўванне прылад.
В.М. Чарнатаў.
МІНСКІ ГАРАДСЮ УНІВЕРМАГ Пабудаваны ў 1951 y Мінску (арх. Л.Mine ri, Р.Гегарт). У аснове кампактнага Г-падобнага ў нлане 4-павярховага будынка жалезабетонны каркас. На сіметрычна вырашаным фасадзе, арыентаваным на праспект Скарыны, на 1-м паверсе вылучаны 3 арачныя праёмы, якія ўтвараюць парадны ўваход. Для арх.маст. аблічча характэрна наяўнасць вял. зашклёных праёмаў розных памераў, a таксама складанага дэкору — шматлікіх франтончыкаў, ліштваў, уставак, re pan ьдычных паяскоў, прафіляваных цяг, маёлікавых дэталей, парапета. Дэкар. элементы класічнай спадчыны (лялныя дэталі, вітражы і інш.) шырока
агароджа, кафляныя печы. Пасля 1920 y будынках знаходзіліся Мінскі акруговн выканком, y 1930-я г. — Дом селяніна, y 1944— 50 — Мін-ва дзярж. бяспекі.
Мінскі гарадскі універмаг
Мінскі гасціны двор. Здымак 1999.
МІНСКІ ДРАМАТЬІЧНЫ ТЭАТР «ДЗЁ-Я?». Засн. ў 1987 y Мінску як тэатр-студыя пад кіраўнііггвам М.Трухана і В.Баркоўскага. 3 1992 сучасная назва. Маст. кіраўнік Трухан (да 1999). У рэпертуары т-ра студыйнага перыяду драма «Шрамы» Я.Шабана, казка «Кот y ботах» паводле Ш.Перо, камедыі «Андантэ» і «Кватэра Каламбіны» Л.Петрушэўскай, драм. трылогія «Эцюды памяці зямЛі Беларускай» («Роспач») паводле твораў У.Караткевіча, «Імжа» паводле п’есы І.Кофты «Халопская вайна», «Рагнеда» Н.Рапы — своеасаблівы творчы маніфест калектыву, які абвясціў яго маст. і грамадз. заклапочанасць
вывучэннем і творчым адлюстраваннем менталітэту бел. народа. Значнай маст. з’явай жыцця т-ра 1990-х г. сталі пастаноўкі твораў Ф.Аляхновіча: «Здань» — псіхал. кантамінацыя сімволіка-містычных драм «Страхі жгыцця» і «Цені», фальк. камедыя «Чорт і баба», спектакль «Круці...» паводде сцэн. гратэску «Круці не круці — трэба памярці» і кн. «У капцюрох ГПУ». 3 інш. пастановак найб. значныя: філас. драма-малітва «Распад» паводле п’ес У.Шэкспіра, камедыя «Жаніцьба» М.Гогаля і сцэн. паэма «Мёртвьм душы» паводле яго аднайм. рамана, камедыя «Каханне — кніга залатая» АТалстога, біблейскі
фарс «Дзевяты прапаведнік» Е.Юрандота, казкі-прыпавесці «Барановы каролы» Трухана, «Дзіва-казка» В. Острава і інш. Сярод акцёраў т-ра: Л.Баталава, Г.Гатоўчыц, Т.Міронава, І.Падлшальчаў, Т.Папова, А.Сушко, Г.Чарнабаева і інш. Спекгаклі ставілі Трухан, Баркоўскі, МДзінаў, І.Мацкевіч і інш. Л.А.Лявонава. M1HCKJ ДУХАВЫ APKÉCTP «НЯМІГА». Створаны ў 1990 y Мінску. Кіраўнікі: А.Берын (арганізатар і гал. дырыжор да 1995), Г.Праватораў (з 1995), з 1996 з аркестрам працуюць дырыжоры П.Вандзіяоўскі, В.Бартноўскі, В.Міхно-
МІНСКІ_________________ 437 выя падараванні мінскім езуітам рабілі T. i Е. Улоўскія, Ц.П. i К.К. Бжастоўскія, МАгінскі і інш., былі атрыманы прывілеі ад каралёў Рэчы Паспалітай Міхала Вішнявецкага і Аўгуста III. Да канда 17 ст. пабудавана школа, y 1700— 10 — касцёл Ісуса, Марыі і Барбары. У 1733 пачаў будавацца мураваны корпус калегіума (законЧаны ў 2-й пал. 18 сг.). 3 1678 былі адкрыты класы граматыкі, з 1729 чытаўся курс філасофіі. Для бедных вучняў існавала бурса (інтэрнат); не пазней 1737 дзейнічала ап-
Мінскі духавы аркестр «Няміга».
Мівскі Драматычны тэатр «Дзе-Я?» Сцэна са спектакля «Чорт і баба» Ф.Аляхновіча.
віч. У рэпертуары творы муз. класікі (Р.Вагаер, І.Штраус, Г.Берліёз, М.Равель, М.Глінка, М.Мусаргсй, М.Рымскі-Корсакаў, П.Чайкоўскі, С.Рахманінаў, С.Пракоф’еў), бел. (Г.Вагнер, ІЛучанок, Э.Казачкоў) і інш. сучасных кампазітараў (Б.Брьпэн, ЧАйвз, Л.Бернстайн, А.Рэспігі, М.Брух, В.Персікеці). Калектыў творча супрацоўнічае з бел. выканаўцамі І.Алоўнікавым, АІсаевым, В.Мазур і інш., замежнымі музыкантамі. Здзейсніў шмат запісаў ддя фондаў Бел. тэлебачання і радыё. Сярод артыстаў прафесары Бел. акадэміі музыкі В.Волкаў, РЛагонда, Б.Пянчук. На базе аркестра працуюць дыксіленд, ацсамбль старадаўняй і сучаснай музьпсі, брасквінтэт. Пра аркестр зняты дакум. фільм (1991). ТА.Цітова. МІНСКІ ЕЗУІЦКІ КАЛЕГГУМ, уста нова ордэна езуітаў y Мінску ў 1657— 1773. У 1657—86 місія, y 1686— 1714 рээідэнцыя, y 1714—73 калегіум. Засн. смаленскім біскупам Г.Сангушкам. У 2-й пал. 17— 18 ст. зямельныя і грашо-
Мівск) Драматычны тзатр «Дзе-Я?» Сцэна са спекгакля «Жаніньба» М.Гогаля.
Мінскі жылы дом спецыялістаў. Галоўны фасад. Чарцёж.
тэка. У 1773 y сувязі са скасаваннем ордэна езуітаў калегіум закрыты і перададзены Адукацыйнай камісіі. Касцёл пераўтвораны ў парафіяльны, y 1798— 1869 быў кафедральным саборам Мінскай рымска-каталіцкай епархіі, y 1951 пераабсталяваны пад будынак ДСТ «Спартаю», y 1997 зноў адкрыты пасля рэстаўрацыі як кафедральны касцёл Дзевы Марыі. Вучэбныя і жылыя карпусы значна перабудаваны ддя грамадскіх патрэб. Т.Б.Блінова. МІНСКІ ЖЫЛЬІ ДОМ СПЕЦЫЯЛІСТАЎ. Існаваў y 1934— 41 y Мінску (арх. Н.Макляцова). Сіметрычны са складанай канфігурацыяй шіана секцыйны будынак заснаваны на спалучэнні розных па вышыні аб’ёмаў: цэнтр. 6-павярховага, адсунутага ў глыбіню за чырвоную лінію забудовы, і 4-павярховых бакавых крылаў, якія ўтваралі курданёр. Па восі будынка на выш. 1—2-га паверхаў знаходзіўся скразны нарадны праём y двор. Выразнасць фасадаў дасягалася верт. зашкленнем лесвічных кле-
мінскі
тачніцы) і пячное ліццё. Праводзіць устаноўку, абслугоўванне і рамонт катлоў.
так на вышыню будынка, рытмічнай групоўкай квадратных аконных npaçмаў, балконаў. Дом складаўся з вуглавых і радавых секцый, створаных паводле індывід. праекта: на лесвічную пляцоўку выходзілі 2 кватэры, y якіх пакоі звязаны паміж сабой шырокім калідорам і мелі ўбудаванае абсталяванне. На 1-м паверсе размяшчаліся магазін, дзіцячы садок. А.А.Воінаў.
МІНСКІ ЗАВОД БЕЗАЛКАГ0ЛЬНЫХ НАПІТКАЎ. Засн. ў 1966 y Мінску. 3 1994 закрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): мінер. і газіраваныя воды, ліманады, сокі фруктовьм, сіропы, джын-тонікі, сліртавыя напіткі.
438
МІНСКІ ЗААІІАРК. Засн. як заасад y 1984 y Мінску ў пойме р. Свіслач аматарамі прыроды Мінскага аўтамабільнага з-да (інідыятар Ф.І.Рэўзін). 3 1995 сучасная назва. 3 1997 дзярж. прадпрыемства. Пл. 17,5 га. Прадуюдь секцыі: млекакормячых, птушак, паўзуноў, кармлення, вет.; гурток юннатаў. Трымае больш за 600 экз. жывёл каля 110 відаў (1999). Сярод іх: тупайя, мартышка, макака-рэзус, лама, высакародны алень, дзік, дзікабраз, шыншыла, буры мядзведзь, воўк, ліса, пясец, рысь, насуха, тхор, чаротавы кот, султанка, паўлін, асаед, беркут, пустальга, філін, удаў, браз. вуж, жаба-ваданос, квакша, экзатычныя беспазваночныя і інш.; жывёлы, занесеныя ў Чырв. кнігу МСАП: еўрап. муфлон, аліўкавы агуці, даўгахвосты сурок, караткавухі слановы скакунчык, каралеўскі і залаты фазаны, мандарынка, арлан-белахвост, цёмны тыгравы пітон і інш. Многія жывёлы размнажаюцца. Ю.В.Рабаў.
MÎHCKI ЗАВ0Д ГІПСУ 1 ГІПСАВЫХ БУДДЭТАЛЕЙ. Засн. ў 1944 y Мінску. Прадукцыю выпускае з 1948. У 1950— 52 рэканструяваны і расшыраны. 3 1999 вьггв. рэсп. унітарнае прадпрыемства сучаснай назвы. Асн. прадукцыя (1999):
гіпс, гіпсакардонныя лісты, пліты гіпсавыя перагародачныя, дэкар. і акустыч-' ныя. МІНСКІ ЗАВ0Д «КІНАДЭТАЛЬ». Засн. ў 1951 y Мінску. Спецыялізаваўся па выпуску фільматары і абсталявання для кінакаліравальных фабрык і кінапракату. Выпускаў фільмастаты для ўвільгатнедня фільмакопій, бабіны для кіналедт, сулрацьпажарныя засланкі, склеечныя лрэсы. Выконваў мантаж, наладку, рамонт і тэхн. абслугоўванне кінаабсталявання. У 1995—96 з-д перапрафшяваны, наз. «Светакон». Выпускае асвятляльную і светарэгуляваль-
МІНСКІ ЗАВ0Д АБЛІЦОВАЧНЫХ ГІЛІТ 3 НАТУРАЛЬНАГА КАМЕНЮ Створаны ў 1976 y Мінску. 3 1991 арэнднае прадпрыемства. Асн. прадукдыя (1999): гранітныя, мармуровыя, вапняковыя пліты для абліцоўкі знешніх бакоў сцен будынкаў, надмагільныя лліты, падлогавыя пліты і падаконнікі з датуральнага каменю, гранітная і мазаічная плітка. Вырабляе элементы гар. добраўпарадкавання з бетону: тратуарныя і дарожныя барты, тратуарную плітку. МІНСКІ ЗАВ0Д АЎТАМАТЫЧНЫХ ЛІНІЙ. Буд-ва пачата ў 1954 y Мінску. Першы станок вылушчаны ў 1957, аўтаматычная лінія — y 1959. Асн. прадукцыя: аўтаматычныя лініі з металарэзных станкоў, станкі такарныя з вертыкальным шпіндэлем і з лічбава-праграмным кіраваннем, станкі для наразання разьбы, рэзкі труб, паўаўтам. шматшпіндэльныя станкі ддя дакладных тэхналогій і інш. Выпускае таксама разнастайныя замкі, ключы, адліўкі з чыгуну і інш. Частка прадукцыі экспартуецца. МІНСКІ ЗАВ0Д АЦЯГІЛЙЛЬНАІА АБСТАЛЯВАННЯ. Засн. ў 1953 y Мінску, лрадукцыю вылускае з 1954. Асн. прадукцыя (1999): катлы чыгунныя, ацяпляльныя радыятары з літога чыгуну, злучэнні і фітынгі з чыгуну, мацаванні для радыятарных полак, дэкаратыўна-мастацкае (рашоткі, лаўкі, кве-
Узоры прадукцыі Мінскага завода колавых цягаяоў: 1 — шасі колавае МЗКТ-7917 са стратэгічнай ракетай «Таполя»; 2 — аўгамабіль-самазвал МЗКТ-6525; 3 — спецыяльнае шасі МЗКТ-79191; 4 — аўгапоезд y складэе цягача седлавога МЗКТ-7429 і гіаўпрычэпа M3KT-9378.
ную апаратуру для тэатральна-канцэртных устаноў і клубаў. MIHCK1 ЗАВ0Д К0ЛАВЫХ ЦЯГАЧ0Ў. Засн. y Мінску на базе цэха доследнай вытв-сці Мінскага аўтамабільнага завода (1959). 3 1991 самастойнае прадпрыемства. Выпускае седлавыя цягачы вял. магутнасці, паўпрычэпы да іх, бартавыя аўтамабілі і прычэпы да іх, дарожныя і пазадарожныя аўтамабілі-самазвалы, аўтапаязды для перавозкі труб вял. дыяметра, спец. колавыя шасі пад пад’ёмныя краны падымальнасцю да 50 т і больш, пад мантаж экскаватарнага абсталявання і абсталявання для нафтагазавай прам-сці. Праводзіць абслугоўванне сваёй прадукцыі, гандаль запчасткамі, вузламі і інш.
(1999): пагрузчыкі франтальныя аднакаўшовыя, пагрузчыкі-экскаватары, пагрузчыкі бесперапыннага дзеяння (для снегу і сыпучых матэрыялаў), шнэкаротарныя снегаачышчальнікі, навясное абсталяванне рознага прызначэння і інш. МІНСКІ ЗАВ0Д ХАЛАДЗІЛЬНІКАЎ. Засн. ў 1959 y Мінску на базе майстэрняў па вырабе тавараў хатняга ўжытку; з 1977 галаўное прадпрыемства вытв. аб’яднання «Атлант», з 1993 акд. т-ва «Апыант» закрытага тыпу. У 1962 выпусціў першы халадзільнік «Мінск-1», з 1964 пачалася серыйная вьггв-сць хала-
МШСКІ ЗАВ0Д МЕДЫЦЫНСКІХ ПРЭПАРАТАЎ. Створаны ў 1929 y Мінску як хім.-фармацэўтычны з-д, з 1947 пенідылінавы з-д, з 1949 з-д № 495, з 1954 з-д медпрэпаратаў, з 1977 галаўное прадпрыемства ВА «Мінмедпрэпараты» (з 1986 «Белмедпрэпараты»). У 1949 даў першую партыю пеніцыліну, y 1951 — стрэптаміцыну, заменнікаў крыві: y 1959 — поліглюкіну, y 1964 — фераглюкіну, y 1971 — рэаполіглюкіну. Асн. прадукцыя (1999): антыбіётыкі, кровазаменнікі, ферментныя, гарманальныя і антыгарманальныя прэпараты, вітаміны, антысептыкі, імунастымулятары, сродкі для наркозу, анкапрэпараты і інш. МІНСКІ ЗАВ0Д «СПЕЦАЎТАМАТЫКА». Засн. ў 1975 y Мінску. 3 1996 адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): тэхн. сродкі пажарна-ахоўнай сігналізацыі, спец. тэхнал. аснастка (штампы, прэс-формы і інш.), тавары нар. ўжытку (помпы ручныя, эл. званкі і шчыткі і інш.). Выконвае работы па праектаванні, мантажу, наладцы, тэхн. абслугоўванні пажарна-ахоўнай сігналізадыі; грузаперавозкі. за в 0 д «т э р м а п л Ас т » Створаны ў 1944 y Мінску як кіслародны з-д. 3 1966 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): камплекгуючыя ддя радыётэхн., элекгроннай і прыладабуд. прам-сці (злучальнікі, пераключальнікі, раздымы і інш.), вырабы з пластмасы для аўтамаб., тракгарнай і электратэхн. прам-сці: дапаможны інструмент для металаапр. станкоў, тавары быт. прызначэння на аснове ішастмас і электрабыт. тавары (малагабарытныя пральныя машыны, міксеры, фены, фільтры для вады, энергазберагальныя свяцілыіікі).
м ін с к і
МІНСКІ ЗАВ0Д «УДАРНІК» Засн. ў 1927 y Мінску як ф-ка «Адраджэнне» па выпуску металавырабаў, дзіцячых цацак і інш. 3 1930 вагавы з-д «Ударнік». У Вял. Айч. вайну разбураны. У 1948—67 адноўлены на новай пляцоўцы. 3 1975 y складзе Мінскага НВА «Дармаш», з 1991 — адкрытага акц. т-ва «Амкадор», з 1996 — прадпрыемства «Завод «Ударнік» ААТ «Амкадор». Асн. прадукцыя
мінскі_____________
439
дрычныя і канічныя зубчастыя колы і валы (шасцерні і валы-шасцерні) з прамым, касым і спіральным зубам, зорачкі, шківы, чарвячныя перадачы; стальныя і штампаваныя пакоўкі, вырабы з метал. парашкоў, тавары нар. ўжытку, інструмент, спарт. інвентар. 3 1994 наладжаны выпуск трактарных плутоў (20 мадэлей, ад 2- да 10-корпусных). Mae філіял y г. Смалявічы. V1IHCK1 ЗАВ0Д ЭНДАКРЫННЫХ ІІРЭПАРАТАЎ. Засн. ў 1959 y Мінску. 3 1970 працуе цэх па вытв-сці шпрыцаў аднаразовага карыстання з ін’екцыйнымі растворамі, з 1976 — аміячна-кампрэсарнае аддзяленне, з 1996 — аддзяленне па вытв-сці гатовых форм інсуліну. Mae 5 цэхаў. 3 1977 y ВА «Мінмедпрэпараты» (AT «Белмедпрэпараты») як вьггв-сць эндакрынных прэпаратаў. Асн. прадукцыя (1999): прэпараты групы інсуліну, гепарын, андэкамін, лідаза, тэмалін, адыдзін-пепсін, тырэаідзін і інш. МІНСКІ ЗАВ0Д ЭФЕКТЬГЎНЫХ ПРАМЫСЛ0ВЫХ КАНСТРЎКЦЫЙ. Створады ў 1987 y Мінску. В.ыпускае вырабы з бетону і жалезабетону (1999): бэлькі, пакрыцці і перакрыцці, сценавыя ланэлі для каркасных будынкаў, калоны, рыгелі, пёлі для фундаментаў, пліту пакрыідмў рабрыстьш, пліты перакрыцііяў шматпустотныя, экраны агароджы лоджый, бэлькі керамзіта-бетонныя з тэрмаўкладышам, бэлькі-лаўкі для тэнісных кортаў, лрамысл. лерагародкі, бэлькі бетонныя для сцен ладвалаў і інш.
Вьггворчы корпус і зборачны цэх Мінскага
завода халадзільнікаў
дзільнікаў маркі «Мінск». 3 1978 пачаўся выпуск быт. маразільнікаў. Халадзільнік «М-12» адзначаны Вял. залатым медалём міжнар. кірмашу ў Лейпцыгу (1977), шэраг інш. відаў — прызам Залаты «Трафей якасці» (1992, 1993, 1994). Асн. прадукцыя (1999): быт. халадзільнікі, маразільнікі і прамысл. абсталяванне. Больш за 80% прадукцыі экспартуецца. м і н с к і з а в 0 д ш а м п Ан с к і х в ін Дзейнічае з 1978 y Мінску. Выпускае Савецкае шампанскае (каля 900 тыс. дэкалітраў штогод). Сыравіну атрымлівае з Малдовы, Украіны, Краснадарскага краю (Расія) і інш.
МІНСКІ ЗАВ0Д ШАСЦЁРНЯЎ Засн. ў 1952 y Мінску. Першую прадукцыю даў y 1956. Асвоены выпуск больш як 1000 найменняў дэталей для гусенічных і колавых тракіароў, аўтамашын, с.-г. машын, рухавікоў, помпаў, рэдукгараў і інш. Асн. прадукцыя (1999): цылін-
МІНСКІ ЗАМАК, старажытная крэпасць, на аснове якой узнік г. Мінск. У стараж.-рус. летапісах вядомы пад назвай «град», «горад», y актах 15— 17 ст. — замак, пазней — Стары горад, Старое места, Стары замак, Замкавая гара, Замчышча. Пабудаваны ў 2-й пал. 11 ст. на правым беразе р. Свіслач пры ўпадзенні ў яе Нямігі для абароны паўд. межаў Полацкага княства. Быў абнесены валам выш. каля 8 м, на грэбені якога ластаўлены драўляныя сцены, з паўд. боку — брама тыпу вежы. Замак меў форму няправільнага прамавугольніка (даўж. ад Свіслачы да процілеглага зах. краю 300 м, шыр. 120— 150 м, пл. 3 га). Абкружаны з усіх бакоў вадой, меў выгляд умацаванага вострава. Гал. вуліца замка шыр. 4 м перасякала дзядзінец з У на 3, ад яе адыходзілі вузкія завулкі. Шырыня астатніх вуліц была 3 м, праезная іх частка масцілася драўлянымі насціламі. Паміж вуліцамі размяшчаліся двары гараджал. Яны ўключалі 1—2 жылыя пабудовы, хлявы, клеці, майстэрні. Двор абгароджваўся парканам з бярвён, свабодная ад забудовы плошча масцілася насцілам. У 12— 13 ст. y замку было 80—82 двары і 400—500 жыхароў. Умацаванні М.з. паспяхова вытры-
440
мінскі
малі асаду войска паўд.-рус. князёў і іх саюзнікаў y 1105 (y летапісе недакладна 1104) і 1116, няўдалымі былі спробы полацкага кн. Рагвалода Барысавіча ўзяць М.з. прыступам y 1159 і 1160 y час княжацкіх міжусобіц. Доўгі час замак быў паліт., ваенным і культ. цэнтрам, рэзідэнцыяй князёў, пазней велікакняжацкіх і каралеўскіх намеснікаў. У 1506 войскі'крымскага хана Махмет-Гірэя, захапіўшы горад, не здолелі авалодаць крэпасцю. У замку былі ваенны гарнізон (залога), правіяндкія крамы, дом кіеўскага мітрапаліга, уладанні кн. Астрожскага. У вежы каля замкавай брамы размяшчалася турма. У М.з. знаходзіліся цэрквы Мікалаеўская і Раства Багародзіцы. 3 канца 17 ст. замак стаў паступова занепадаць, да канца 18 ст. асталіся земляныя валы, зафіксаваныя на шіанах Мінска канца 18 — пач. 19 ст. Археал. даследаванні М.з. праводзілі ў 1945—51, 1957 В.Р.Тарасенка, y 1958—61 Э.М.Загарульскі, y 1976 Г.В.Штыхаў, y 1981—82 В.Е.Собаль і Штыхаў, y 1983—87 Штыхаў.
Мінскі замак. Брама 12 — 1-й пал. 13 ст. Рэканструкцыя Ю.АЗайца.
Забудова заходняй часткі Мінскага замка. 13 ст. Рэкансгрукцыя П.АРусава. Мастак АЗарх.
Літ.: Гісторыя Мінска. Мн., 1967; З а г о р у л ь с к н й Э.М. Вознжновенне Мннска. Мн., 1982; 3 а я ц Ю.А Обороннтельные сооруженмя Менска XI—XIII вя. Мн., 1996.
Г.В.Штыхаў. MIHCK1 ІНДУСТРЫЯЛЬНА-П ЕДАГАГІЧНЫ КАЛЁДЖ Засн. ў 1947 y Мінску як Мінскі індустр.-пед. тэхнікум. 3 1996 сучасная назва. Рыхтуе майстроў вытв. навучання, тэхнікаў-тэхнолагаў, настаўнікаў працы і чарчэння. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): прамыслова-грамадзянскае буд-ва; сан.-
тэхн. ўпарадкаванне будынкаў; прац. навучанне. Прымае асоб з сярэдняй адукацыяй і пасля заканчэння буд. прафес.-тэхн. вучылішчаў. Навучанне дзённае і завочнае. МІНСКІ ІНДУСТРЫЙЛЬНЫ ТЙХНІ КУМ ЬУДАЎШЧЫХ МАТЭРЫЯЛАЎ Міністэрства архітэктуры і будаўніцтва Рэспублікі Б е л а р у с ь . Засн. ў 1944 y Мінску. 3 1995 Бел. тэхнікум прам-сді буд. матэрыялаў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): тэхналогія сілікатдых і тугаплаўкіх матэрыялаў і вырабаў; эксплуатацыя і рамонт абсталявання прадпрыемстваў буд. матэрыялаў; вытв-сць буд. вырабаў і канструкцый; аўгаматызацыя тэхнал. працэсаў вытв-сці; эканоміка і кіраванне лрадпрыемствам. Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МІНСКІ ін с т р у м е н т а л ь н ы ЗАв б д . Створаны ў 1945 y Мінску на базе даваеннай галантарэйнай ф-кі. Сучасныя вьгтв. карпусы лабудаваны ў 1955 і 1965. У 1986—93 галаўное лрадлрыемства Бел. інструментальнага вытв. аб’яднання, з 1993 вытв. фірма «Мінскі інструментальны завод», заснаваная на калектыўнай форме ўласнасці, з 1996 вытв. прадпрыемства «Мінскі інструмелтальны завод». Асн. прадукцыя (1999): інструмент металаапр. (фрэзы адразныя, пілы сегментныя і запасныя да іх сегменты, ручныя і машылныя нажовачныя лалотны, цэнтры ўпорныя); дрэваалр. (пілы дыскавыя для верт. лесапільлых рам, фрэзы пазавыя, нажы рубадачныя і шавецкія) і каменеапр. (кругі алмазныя адразныя для граніту, мармуру, бетону). МІНСКІ ІНСТЫТЎТ MEXAHI3ABÂНАГА ІНСТРУМЕНТУ I БУДАЎНІЧААПРАЦ0ЎЧЫХ МАШЫН 3 Д0СЛЕДНАЙ ВЫТВ0РЧАСЦЮ, адкрытае акц. т-ва «МІБАМ ДВ». Засн. ў 1971 як Мінскі філіял Усесаюзнага н.-д. і праектнаканструктарскага ін-та мехадізавадага і ручнога будаўніча-мантажлага інструменту, вібратараў і буд.-апрацоўчых машын. 3 1991 Мінскі арэндны н.-д. і канструкгарска-тэхнал. ін-т буд.-апрацоўчых і дахавых машын, ручнога інструменту. 3 1997 сучасная назва. Асн. кірункі дзейнасці: правядзенне н.-д. і доследна-канструктарскіх работ па буд,апрацоўчых машынах, кампрэсарах, інструменту, дрэваапр. машынах і тэхн. навук. дакументацыі, доследна-эксперым. работ і выпрабаванняў, пуска-наладачных і сэрвісных работ; вытв-сць новых буд. машын і інструменту; рамонт электраінструменту і сэрвіснае абслугоўвалне; сертыфікадыя машынабуд. прадукцыі; выраб эмульсійных змазак з выкарыстанлем распрацаванага ў ін-це абсталявання; камерцыйная дзейнасць. М.А.Цвірко. МІНСКІ ІНСТЫТЎТ НАР0ДНАЙ АДУКАЦЫІ вьлдэйшая навуч. ўстано-
ва ў 1920—21. Створаны ў 1920 на базе Мінскага беларускага педагагічнага інстытута. Сярод выкладчыкаў Я.Ф.Карскі, У.І.Пічэта, праф. Дз.Ц.Кулагін, Ф.Ф.Турук, праф. Маскоўскага ун-та Р.Ю.Вілер, А.М.Беркенгейм. Дзейнічалі 3 адцзяленні: 1-е рыхтавала педагогаў для дашкольных устаноў (тэрмін навучання 2 гады); 2-е — настаўнікаў пач. школ (3 гады); 3-е — настаўнікаў ся^ рэдніх школ (4 гады), якое складалася з 6 ф-таў: літ.-маст., сац.-гіст., прыродазнаўчы, геагр., фізіка-хім., фізіка-матэм. Меў фіз., прыродазнаўчы, ііст., этлагр. і пед. кабінеты, хім. лабараторьпо, б-ку (9,5 тыс. тамоў). Пры ін-це дзейнічалі Мінскае навук. пед. т-ва (1919— 23), Мінскае т-ва гісторыі і старажытнасці (1919—25). Паводле загаду Наркамасветы БССР ад 1.9.1921 1-е і 2-е адцз. ўвайшлі ў скдад створанага Мінскага пед. тэхнікума, 3-е аддз. ў 1921— 22 — y складзе ф-та грамадскіх навук БДУ. Літ.: Н о в Н к Е.К. Формнрованяе кадров народного образовання Белоруссюі (1917— 1941 гг.). Мн., 1981; Л я х о ў с к і У. Узгадаем з удзячнасцю / / Ацукацыя і выхаванне. 1995. № 11. У ВМ яф А МІНСЮ КААЛІЦЫЙНЫ CABÉT 1905, орган кіраўніцтва рэв. барадьбой працоўных Мінска ў час Кастрычніцкай усерасійскай палітычнай стачкі 1905 і Снежаньскага узбр. паўстання 1905. Утворалы пасля курлоўскага расстрэлу 1905 з прадстаўнікоў Мінскай групы РСДРП, Лібава-Роменскага к-та Усер. чыг. саюза, мясц. к-таў ПСР і Бунда. У час Кастр. стачкі савет 12 дзён трымаў пад сваім кантролем чыг. вузел, стварыў камісію ўзаемадапамогі, суд гонару. 21 снеж. М.к.с. заклікаў да ўсеаг. забастоўкі і пачаў дзейнічаць як орган улады. 3 прычыны масавых арыштаў савет прыняў рашэнне прыпыніць з 25 слеж. гар. забастоўку, але лрацягваць забастоўку чыгуначнікаў. 28 снеж. члены М.к.с. арыдггаваны. МІНСКІ КАЛЕДЖ ГАНДЛЮ. Засн. ў 1957 y Мінску як тэхнікум сав. гандлю. 3 1997 сучасная дазва. Рыхтуе бухгалтараў гандл. прадпрыемстваў, юрыстаў, тэхнікаў-тэхнолагаў грамадскага харчавання, эканамістаў, таваразнаўцаў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): тэхналогія прадукцыі грамадскага харчавання; камерцыйная дзейнасць; правазнаўства; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль, эканоміка і кіраванне прадпрыемствам. Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. Mae філіял (з 1996), y якім на дэённым аддзяленні вучацца інваліды па спедыяльнасці эканоміка і кіраванне прадпрыемствам. МІНСКІ КАЛЬВАРЫЙСКІ КАСЦЁЛ I БРАМА, помнік архітэктуры 19 ст. ў Мінску, Пабудаваны ў 1839—41 на Кальварыйскіх могілках (вядомы з 17 ст.) на месцы б. касцёла (разбураны ў 1830) y стылі неаготыкі і класіцыэму. Мураваны 1-нсфавы з невял. трансептам і прамавугольнай алтарнай апсідай
храм накрыты высокім 2-схільным дахам. Гал. фасад вырашаны ў выглядзе вял. стральчатага партала. Над прытворам узвышаецца масіўная квадратная ў шіане вежа, падзеленая на 2 ч. карнмам з сухарыкамі. У верхняй яе ч. 2 вузкія стральчатыя аконныя праёмы, над якімі круглая люкарна. Сцены гал. і бакавых фасадаў дэкарыраваны аркатурнымі паясамі, прарэзаны стральчатымі аконнымі праёмамі, аздоблены ліштвамі. Брама ў класіцыстычных формах прыбудавана ў 1830 на сродкі Ю.Кабылінскага ў гонар яго жонкі. Цаглянае прамавугольнае ў плане збудаванне з вял. цэнтр. і сіметрычна размешчанымі па баках меншымі паўцыркульнымі праёмамі. Падзелена каррізам на 2 ярусы. Ніжні — руставаны, над бакавымі праёмамі верхняга яруса — ляпная геральдыка. На могілках захаваліся пахавальныя кагаііцы Паўла Равы (1855, экяектыка), Віткевічаў (2-я пал. 19 ст., неаготыка), 2 эклектычныя капліды 2-й пал. 19 ст.; некалькі мураваных капліц y паўразбураным стане. Літ.\ Rzymsko-katolicki cmentarz Kalwaryjski w Minsku na Biatorusi. Warszawa, 1996. А.Ю.Пятросава, Т.І.Чарняўская.
адцзелачная. У 1969—78 і 1989—91 рэканструяваны. 3 1994 адкрьпае акц. т-ва «Камвольны камбінат», з 1996 — «Камволь». Асн. прадукцыя (1999): шарсцяныя і паўшарсцяныя касцюмныя, сукеначныя і дзіцячыя тканіны, пражы шарсцяныя, паўшарсцяныя і для трыкат. вырабаў. Пры камбінаце тэхн. вучылішча тэкстыльшчыкаў. м ( н с к і КАМЕРЦЫЙНЫ БАНК, першы прыватны банк y дарэв. Беларусі. Засн. ў 1873 памешчыкамі і гандл. буржуазіяй Мінска і Мінскай губ. Сярод акцыянераў банка Л.А.Ваньковіч, кн. Е.Э.Друцкі-Любецкі, В.А.Лапо, Х.Г. і А.Я. Лур’е і інш. Акцыянерны капітал складаў 1,5 млн. рублёў. Банк спецыялізаваўся на выдачы пазык для забеспячэння гандлю с.-г. таварамі, на крэдытаванні вывазу лясной прадукцыі ў паўд. губерні Расіі і за мяжу. У 1880— 90-я г. аддзяленні і агенцтвы М.к.б. дзейнічаді ў Гомелі, Магілёве, Лібаве, Бабровіцах, Навазыбкаве, Рамнах, Канатопе і інш. Росквіт М.к.6. прыпадае на канец 19 — пач. 20 ст. У 1895 кантрольны пакет яго акцый купіў пецярбургскі прадпрымальнік Я.С.Палякоў з сынамі. Пасля разарэння Паляковых на чале М.к.б. зноў сталі мясц. акцыянеры. Змены ў развіцці ляснога рынку, канкурэнцыя з боку буйных рас. банкаў, канцэнтрацыя акцый y руках вузкай групы асоб прывялі да ліквідацыі М.к.б. (1908), y 1912 ён паглынуты Азоўска-Данскім камерцыйным банкам.
МІНСКІ_________________ 441 ПдУ — 3-павярховы флігель, накрыты вальмавым дахам. У кймпазідыі дамінуе будынак касцёла — 3-нефавая 6-слуповая базіліка з 3-граннай алтарнай апсідай, да якой сіметрычна прыбудаваны прамавугольныя ў плане сакрысціі. Гал. фасад з дзвюма 6-яруснымі вежамі (выш. 34 м), завершанымі складанымі барочнымі купаламі, дэкарыраванымі пілястрамі, прафіляванымі карнізамі, праёмамі і нішамі з паўцыркульнымі завяршэннямі. Паміж вежамі размешчаны складаны па малюнку шчыт, упрыгожаны падвойнымі пілястрамі, карнізнымі паясамі. Бакавыя фасады раскрапаваны пілястрамі, карнізнымі паясамі, прарэзаны вял. лучковымі і арачнымі аконнымі праёмамі. Інтэр’ер y 1-й пал. 19 ст. ўпрыгожаны 7 стукавымі алтарамі. Жылы корпус 2-павярховы прамавугольны ў плане. Яго паўд.-ўсх. фасад вылучаны 2 рызалітамі. Рытм фасадаў ствараюць прамавугольныя аконныя праёмы і пілястры. У 1853 кляштар скасаваны. Пасля задушэння паўстання 1863—64 y будынку працавала дзярж.
В.М. Сяховіч.
Мівскі кальварыйскі касцёл і брама. Галоўны фасад касцёла.
МІНСКІ KAMBIHÂT СІЛІКАТНЫХ ВЫРАБАЎ. Засн. ў 1909— 10 y Мінску як сезонны цагельны з-д. 3 1929 цагельны з-д № 1. У 1932 рэканструяваны і расшыраны. У Вял. Айч. вайну разбураны, y 1946 адноўлены. У 1958 аб’яднаны з з-дам буйных сілікатных блокаў і цэглы ў камбінат буйнаблочных буд. канструкцый. У 1959 далучаны з-д гіпсабетонных перагародачных панэлей. 3 1971 сучасная назва, з 1992 арэнднае прадпрыемства. Асн. прадукцыя (1999): сілікатная цэгла, блокі сценавыя і перагародачныя, сценавыя панэлі з ячэістага бетону, пліты полістырольныя, тратуарная плітка, упакоўка з полістыролу і інш. МІНСКІ КАМВбЛЬНЫ KAMBIHÂT Будаўнііітва пачата ў 1951 y Мінску. 3 1955 працуюць часальная і прадзільная вытв-сці, з 1956 — ткацкая, з 1959 —
МІНСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНАК, помнік архітэктуры барока ў Мінску. Уваходзіў y ансамбль Высокага рынку (сучасная пл. Свабоды). Засн. ў 1633 А.Слушкам. Напачатку пабудаваны драўляныя касцёл і кляштар, y 1642 пачалі ўзводзіць мураваныя будынкі, y 1687 новы касцёл асвячоны. У 1741—65 пасля пажару касцёл рэканструяваны. Кляштар уключаў касцёл, жылы корпус, флігель і гасп. пабудовы. Касцёл і жылы корпус утваралі замкнёны ўнутр. двор. 3 ПнУ ад жылога корпуса знаходзідца 2-павярховы лямус, з
Да арт. Мінскі касцёл І кляштар бернардзінак. Інтэр’ер сучаснага кафедральнага сабора. 1999.
Мінскі касцёл і кляпггар бернардзівак.
следчая камісія. 3 1870 y будынках кляштара размяшчаўся правасл. манастыр св. Духа. Пасля Вял. Айч. вайны ў ім — правасл. кафедральны сабор. У.М.Дзянісаў. МІНСЮ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР БЕР НАРДЗІНЦАЎ, помнік архітэкгуры ба-
442
мінскі
М ІНСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР ДА-
МІНІКАНЦАЎ. Існаваў y 1-й пал. 17 рока ў Мінску. Уваходзіў y ансамбль ВысокаГа рынку (сучасная пл. Свабоды). Засн. ў 1624 краснасельскім старостам А.Кянсоўскім, фундацыя зацверджана Я.Валовічам (1628). У 1630-я г. пабудаваны драўляныя кляштар з касцёлам (згарэлі ў 1644). Пасля пажару ўзведзены мураваныя касцёл і клянггар (згарэлі ў 1656, адноўлены ў 2-й пал. 17 ст.). У 1676 пабудавана мураваная капліца (фундатар К.Завіша). Пасля пажару 1740 будынкі рэканструяваны. У час пажару 1835 яны пашкоджаны, пазней адноўлены. У 1864 кляштар скасаваны. Цэнтр. месца ў комплексе займаў к a с д ё л св. Іосіфа — 3-нефавая 6-слуповая базіліка. Цэнтр. неф перахо-
ст. — 1-й пал. 20 ст. ў Мінску. Уваходзіў y ансамбль Высокага рынку (цяпер пл. Свабоды), знаходзіўся на яго паўд,ўсх. баку, абмежаваны вулідамі Валоцкай (цяпер Інтэрнацыянальная), Дамініканскай (цяпер Энгельса) і Юр’еўскай (дяпер Ракаўская). Комплекс уключаў будынкі касцёла, кляштара і гасп. пабудовы. Засн. ў 1605 па фундацыі С. Слушкі. У 1615 мінскі ваявода П.Тышкевіч перадаў ордэну пляц дгтя лабудовы касцёла і кляштара. Пабудаваны ў стылі барока; y пач. і 2-й лал. 18 ст. рэканструяваны. K a с ц ё л св. Томаша Аквінскага (закладзены ў 1622) — лрамавугольная ў плане 3-нефавая 6-слуловая базіліка з 2 капліцамі ў паўд.-зах. частках бакавых нефаў. Бяз-
1654 па фундацыі смаленскага біскула Г.Сангушкі, які падараваў палац y стылі рэнесансу, лобач з ім y 2-й лал. 17 ст. пабудаваны невял. мураваны касцёл. Да канца 17 ст. ўзведзены 2-лавярховы будынак школы, y пач. 18 ст. — касцёл. У 1733— 50 калегіум, на яго вежы быў rap. гадзшнік. У глыбіні квартала размяшчаліся гасл. пабудовы. Цэнтр. месца ў ансамблі займаў к а с ц ё ’л Ісуса, Марыі і св. Барбары (пасля 1798 Марыінскі кафедральны). Пабудаваны ў 1700—10 y стылі барока. 3-нефавая 6-слуловая базіліка. Цэнтр. неф, накрыты 2-схільлым дахам, пераходзідь y дрэсбітэрый з паўкруглай апсідай, над якой тарэц даху закрыты пластычным шчытом. Абапал алсіды ў бакавых нефах размешчаны 2 капліцы: св. Тройцы і св. Феліцыяны (фундатар апошняй К.Завіша; 1722),
Мінскі касцёл і кляпггар ламініканцаў. Малюнак.
Мінскі касцёл і кляштар бернардзінцаў Кас-
цёл.
дзіць y выцягнуты прэсбітэрый (накрыты агульным 2-схільным дахам) з 3-граннай алтарнай апсідай, умацаванай контрфорсамі. Гал. фасад бязвежавы, мае хвалістую паверхню, падзелены пілястрамі на 3 часткі. Цэнтральная завершана фігурным шчытом з валютамі па баках, з шырокім уваходным парталам, над ім — вял. акно з 3-лопасцевым арачным завяршэннем; y лаўцыркульных нішах размяшчалася стукавая скульптура (захавалася часткова). Сцены бакавых фасадаў раскрапаваны пілястрамі. Ійтэр’ер упрыгожаны 9 алтарамі, аздобленымі жывапісам. 3 ПнУ да касцёла прыбудаваны П-падобны ў плане 2-павярхо'вы будынак к л я ш т a р а, рытм яго фасадаў ствараюць прамавугольныя аконныя праёмы і пілястры. У комплексе кляштара мураваны 2-павярховы флігель, гасп. пабудовы. Тэр. кляштара была абнесена мураванай сцяной (захавалася часткова) з брамамі. 3 паўд. боку да касцёла былі прыбудаваны гандл. рады. Фасады касцёла рэстаўрыраваны (1984, арх. Г.Босак). У 1872 памяшканне касцёла прыстасавана пад архіў, з 1992 y ім Архіў навук.-тэхн. дакументацыі і Архіў-музей л-ры і мастацгва Беларусі. У.М.Дзянісаў.
вежавы гал. фасад быў ладзелены пілястрамі на 2 часткі: цэнтральная завяршалася хвалістым шмат’ярусным шчытом з невял. вежачкай, бакавыя — вял. сіметрычнымі на высокіх 8-гранных светлавых барабанах над капліцамі. Сцены касцёла расчлянёны пілястрамі, лучковымі і арачнымі аконнымі праёмамі. Інтэр’ер улрыгожаны фрэскавым жывалісам, y ім было 13 разных драўляных і стукавых алтароў. Да прэсбітэрыя касцёла прымыкаў 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак к л я ш т a р а. У лаўн.-зах. частцы комплексу былі сад і драўляныя гасп. пабудовы (2 флігелі, свіран, стайня). Комплекс быў абнесены высокай агароджай з 2-вежавай 3-яруснай брамай-званіцай. У 1832 кляштар закрыты, y 1840-я г. перабудаваны пад каталіцкую семінарыю, ласля 1869 y ім размяшчаліся казармы. У 1950 разбураны. Захаваліся падмуркі, крылта, частка сцен (пасля археал. даследаванняў закансерваваны). У.М.Дзянісаў.
накрытыя купаламі на гранёных светлавых барабанах. 2-вежавы гал. фасад, арыентаваны на плошчу, расчлянёны складанымі карнізамі і цягамі, аздоблены калонамі і пілястрамі, завяршаўся фігурным франтодам ламіж 2-яруснымі вежамі (пабудаваны ў 1731), дэкарыраванымі пілястрамі іанічнага ордэна і за-
МІНСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР ЕЗУІТАЎ, помнік архітэкзуры 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. ў Мінску. Уваходзіў y ансамбль Высокага рынку (цялер пл. Свабоды), займаў яго паўд.-зах. бок і большую частку вул. Койданаўскай (цялер Рэвалюдыйная) да перасячэння з вул. Феліцыянскай ( цялер Камсамольская). Рэзідэнцыя езуітаў існавала y Мінску з сярэдзіны 17 ст. (з 1714 мела ранг калегіума). Комплекс уключаў касцёл, калегіум, школу і гасп. пабудовы. Засн. ў
Мінскі касцёл і кляпггар езуітаў. 1999.
J I I I I I ! I II I І ] | 'і
!
вершанымі невял. купаламі. Сярэдняя частка фасада падзелена на 2 ярусы складанапрафіляванымі карнізамі і ўвянчана фігурным франтонам з сігнатуркай. Сцены бакавых фасадаў раскрапаваны шырокімі плоскімі пілястрамі, аконнымі праёмамі з лучковым і паўцыркульным завяршэннем. У інтэр’еры было 12 драўляных скульптур апосталаў (не захаваліся), паліхромны манум. жывапіс (маст. К.Анташэўскі). Рэканструкцыя касцёла праведзена ў 1798— 1800 (арх. Ф.Крамер), інгэр’ера — y 1850-я г. (арх. К.Хршчановіч), y 1951 перапланаваны і перабудаваны гал. фасад (арх. М.Драздоў). У 1993 касцёл адноўлены як архікафедральны найсвяцейшай Панны Марыі. У 1994—97 рэстаўрыраваньг фасады і часткова інтэр’еры. У.М.Дзянісаў.
МІНСКІ КАСЦЁЛ СЫ М0НА I AJIÉНЫ, М і н с к і Ч ы р в о н ы к а с ц ё л, помнік архітэкгуры неаготыкі з элементамі мадэрну ў Мінску на пл. Незалежнасці. Пабудаваны ў 1908— 10 (арх. Т.Пайздэрскі, пры ўдзеле У.Марконі і Г.Гая) па фундацыі памешчыка са Случчыны Э.Вайніловіча і яго жонкі Алімпіі, якія ахвяравалі грошы на касцёл y гонар святых Сымона і Алены як помнік y памяць пра сваіх памерлых дзяцей. 3-нефавы 3-вежавы храм асіметрычнай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі з развітой паўцыліндрычнай апсідай. Цэнтр. неф і трансеітг накрыты ўзаемна перпендыкулярнымі 2-схільнымі дахамі. Ядро кампазіцыі — высокая гірамавугольная 4-ярусная вежа. Абапал алтарнай ч. гал. вежу дапаўняюць 2 невял. шатровыя вежы. 3 паўд.-зах. боку
мінскі
443
11 ліп. — астатнія асобныя групы. У М.«к> знішчана болын за 70 тыс. і ўзята ў палон каля 35 тыс. варожых салдат і афіцэраў, y т.л. 12 генералаў. У ліквідацыі «катла» ўдзельнічалі партызаны брыгад 2-й Мінскай, «Буравеснік», імя Ракасоўскага, «За Савецкую Беларусь», імя газеты «Правда», «Полымя», імя Шчорса і інш. Партызаны ахоўвалі ўсе асн. аб’екты ў Мінску і яго ваколіцах. Упершыню ў наступальных дзеяннях Чырв. Арміі праціўнік быў акружаны і разгромлены ў выніку паралельнага (3-і і 1-ы Бел. франты) і франтальнага (2-і Бел. фронт) праследавання на глыбіні 200-—250 км ад пярэдняга краю яго абароны. У.ІЛемяшонак.
Дыярама «Мінскі «кацёл» (фрагменг). Мастакі П.Крахалёў, УЛагун, ЛАсядоўскі, Б.Аракчэеў. 1969— 71. Мівскі касцёл Сымона і Алевы.
МІНСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР КАРМЕЛІТАЎ, помнік архітэктуры барока ў Мінску. Засн. ў 1703 y Мінску Т.Ваньковічам. Пабудаваны ў 1763 з цэглы па вул. Юр’еўскай (цяпер Ракаўская) па фундацыі М.Валадковіча. Касцёл св. Марыі Магдаліны — прамавугольны ў плане 3-нефавы 4-слуповы храм з прэсбітэрыем, завершаным паўцыркульнай апсідай. Гал. 2-вежавы фасад (верхнія ярусы вежы не дабудаваны) арыентаваны на вул. Ракаўскую. У інтэр’еры было 6 алтароў (галоўны мураваны, бакавыя паліхромныя ілюзорныя). Побач з касцёлам стаяў 1-павярховы Г-падобны ў плане драўляны будынак кляштара, a таксама комплекс гасп. пабудоў (стайня, вазоўня і інш.). Кляштару належаў фальварак Кальварыя, дзе знаходзіўся невял. драўляны касцёл і комплекс гасп. пабудоў. У фальварку ў 1795—96 створаны гар. каталідкія могілкі (гл. ў арт. Мінскі кальварыйскі касцёл і брама). У 1799 будынкі кляштара перададзены Мінскаму кляштару францысканцаў. У 1832 кляштар зачынены. У 1872 будынак касцёла прададзены прыватным асобам і перабудаваны пад жылы дом. Цяпер адм. ўстанова. У.М.Дзянісаў.
да гал. фасада прыбудавана 1-павярховая галерэя. Уваходы аформлены тамбурамі. Высокія шчыты фасадаў будынка аздоблены дэкарыраванымі арх. паясамі, машыкулямі і інш. Плоскасці сцен прарэзаны паўцыркульнымі высокімі рознавял. аконнымі праёмамі. Над уваходамі вокны-ружы. У маст. аздабленні памяшканняў вітражы (маст. Ф.Бруздовіч), люстры з медзі (маст. Г.Вашчанка). Над гал. парталам касцёла герб Вайніловічаў. У комплексе шіябанія — мураваны 2-павярховы будынак і мураваная агароджа з брамай. 3 1946 y будынку размяшчаліся кінастудыя «Беларусьфільм», з 1975 Дом кіно. 3 1990 дзеючы касцёл. 3 1999 пры касцёле працуе малая тэатр. зала бел. паэт. т-ра «Зніч». Л.Г.Лапцэвіч, А.Ю.Пятросава. МІНСКІ «КАЦЁЛ», акружэнне войскамі 1-га, 2-га і 3-га Бел. франтоў y ходзе Мінскай аперацыі 1944 гал. сіл 4-й і асобных злучэнняў 9-й ням. армій групы армій «Цэнтр» на У ад Мінска 3.7.1944 y Вял. Айч. вайну. У «кацёл» трапіла 105 тыс. гітлераўцаў. 4.7.1944 сав. войскі — часці 49-й, 50-й армій 2-га Бел. фронту, 33-й арміі 3-га Бел. фронту, частка сіл 1-й і 4-й паветр. армій пачалі ліквідацыю акружаных войск. Спробы іх вырвацца з «катла» поспеху не мелі. 7—8 ліп. знішчаны ці ўзяты ў палон гал. сілы ням. войск, 9—
МІНСКІ КЛЯШ ІЛР БЕНЕДЫКЦІНАК. Існаваў y 17— 19 ст. y Мінску. Засн. ў 1633 віленскім канонікам В.Сялявай. Першыя манашкі прыехалі з Нясвіжа. Напачатку будынкі былі драўляныя. У 1647—49 дзякуючы фундацыі Крыштофа і Соф’і Хадкевічаў пабудаваны мураваны касцёл св. Войцеха ў стылі барока (арх. і будаўнік А.Кромер) — 1- нефавы 2-вежавы храм, завершаны прэсбітэрыем з 3-граннай алтарнай апсідай. Гал. фасад фланкіраваны дзвюма 3-яруснымі вежамі-званіцамі. Інтэр’ер храма, перакрыты мураванымі скляпеннямі, упрыгожвалі 5 алтароў. У 1780-я г. касцёл рэканструяваны (арх. Т.Раманоўскі). Да касцёла прылягаў мураваны жылы будынак кляштара (пабудаваны пасля 1682 на сродкі К.С.Свірскай) — 2- павярховы, прамавутольны ў плане, накрыты высокім вальмавым дахам. Меліся 2 флігелі, бровар, свіран, стайня і інш. У 1871 кляштар скасаваны. У 1872—73 перабудаваны лад правасл. жаночы Праабражэнскі манастыр (арх. С.Іваноў). У 1930-я г. будынак касцёла прыстасаваны пад клуб, y сярэдзіне 1960-х г. разбураны. Літ:. Д з я н і с a ў У.М. Кляштар бенедыхтьінак / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 198І. №3. У.М.Дзянісаў. м і н с к і к л я ш іАР ф р а н ц ы с к Ан ЦАЎ. Існаваў ў 1680— 1832 y Мінску . Засн. мінскім падкаморым Т.К.Горскім,
444
мінскі
які ахвяраваў францысканцам пляц.для забудовы. Комплекс кляштара размяшчаўся на вул. Францысканскай (цяпер Леніна), уключаў драўляны крыжападобны ў плане 2-вежавы касцёл св. Антонія, інтэр’ер якога ўпрыгожвалі 4 драўляныя разныя алтары. Мураваны жылы будынак кляштара ўзведзены ў 18 ст. на месцы драўлянага будынка 2-й пал. 17 ст. — 2-павярховы Г-падобны ў плане корпус' пад 2-схільным чаралічным дахам. Паўн.-зах. тарцовы фасад завяршаўся трохвугольным франтонам са скульптурамі 2 анёлаў і рэльефнай выявай сонца з прамянямі (у тымпане). Комплекс быў абнесены высокай мураванай агароджай з брамамі. У 1798—99 фр'анцысканцы пераведзены ў будынкі Мінскага касцёла і кляштара кармелітаў (як установа М.к.ф. скасаваны ў 1832). Драўляны касцёл св. Антонія перанесены на мінскія Кальварыйскія могілкі (не захаваўся). Пабудовы кляштара на Францысканскай вул. ў пач. 19 ст. перададзены Мінскай каталідкай семінарыі, якая знаходзілася там да 1843, потым мураваны будынак належаў кансісторыі Мінскай рымска-каталіцкай епархіі. У 2-й пал.19 ст. перабудаваны пад Мінскую гар. ўправу. У Вял. Айч. вайну ён пашкоджаны, y канцы 1940-х г. пры рэканструкцыі вул. Леніна разбураны. У.МДзянісаў. МІНСКІ ЛАКАФАРБАВЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1935 y Мінску на базе арцелі прамкааперацыі «Утыльтлушчкрсць», з 1939 мылаварная арцель «Хімпрам», з 1963 з-д лакафарбавых вырабаў. У 1969—75 рэканструяваны. 3 1994 Адкрыгае акц. т-ва «Мінскі лакафарбавы завод». Асн. прадукцыя: эмалі на кандэнсацыйных смолах і алейныя фарбы. МІНСКІ ЛІНГВІСТЬІЧНЫ УНІВЕРСІТЙТ. Засн. ў 1948 y Мінску як пед. ін-т замежных моў на базе ф-та замежных моў (з 1932) Мінскага пед. ін-та. 3 1993 сучасная назва. Ва ун-це вядзецца выкладанне 14 замежных моў, y тл. араб., італьян., кіг., нідэрл., польск., тур., чэш., швед., яп. і інш. У 1999/2000 навуч. г. ф-ты: англ., ісп., ням., франц. моў; рус. мовы для замежных студэнтаў; зах.-еўрап. моў; перакладчыцкі з аддзяленнем для замежных студэнтаў; спец. ф-т замежных моў для гіерападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў нар. гаспадаркі; падрыхтоўчыя вячэрнія курсы. Навучанне дзённае і завочнае (ням. мова). Аспірантура з 1962. Дактарантура з 1992. Магістратура з 1997. Працуе б-ка (каля 1 млн. экз. кніг), рэдакцыйна-выдавецкі аддзел, служба псіхал. дапамогі для студэнтаў. Выдае зб-кі навук. прац, навуч.-метадычную л-ру, час. «Вестндк» і «Лінгва». МІНСКІ ЛЯД0ВЫ ПАЛАц СП0РТУ. Пабудаваны ў 1999 y Мінску ў зоне грамадскага цэнтра зах. лланіровачнага раёна. Аўтары: арх. Ю.Патапаў, І.Боўт, А.Шафрановіч, дызайнеры В.Цыёнская,
Н.Дарашкевіч. Разлічаны для спаборніцгваў і трэніровак па хакеі з шайбай і інш. Гал. фасад будынка арыентаваны на вул. Прытыцкага, з якой аргантаваны ўезд на аўтастаянку і знешнія падыходы на перадпалацавую плошчу ў выглядзе шырокіх алей з лесвідамі і пандусамі. Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя
М інскі лядовы п ал ац спорту
дыя «Скарпіён» А.Еранькова паводле апавядання «Няма даравання» Л.Андрэева (рэж. В.Еранькова), дынамічны экзерсіс «Зкайсці Элізабет» А.Гарцуева паводле Р.Тама (рэж. Гарцуеў), філас. трагікамедыя «Дрэйфус» Ж.К.Грумбарга, створаная з выкарыстаннем прыёму «тэатр y тэатры» (рэж. Літвін), казка для дзяцей «Чаравічак ддя Палялушкі» Я.Жураўкіна лаводле казкі «Пагшлушка» ІІІ.Перо (рэж. Дз.Марынін і Дз.Саладуха), канцэптуальная лсіхал. драма «ART» Я.Рэзы (рэж. М.Пінігін), мюзікл «Тайны Чароўнага Паддашку» АЕранькова (аўтар лібрэта і рэж. В.Еранькова). Сярод акцёраў: А.Голуб, Жураўкін, Забара, А.Корчыкаў, С.Ніхіфарава, А.Федаровіч, А.Шуляк. У спекіаклях удзельнічаюць і акцёры інш. т-раў: З.Белахвосцік, С.Журавель, В.Кашчэеў, Г.Лягчылава, В.Манаеў, А.Сідарава, А.Шадзько і інш. ЛЛЛявонава.
будынка засн. на спалучэнні простых геам. ай’ёмаў, кантрасце гладкіх глухіх сцен з рэдкім рытмам аконных праёмаў і шклянога аб’ёму колеру бірузы (нагадвае лядовы адкол на беласнежным фоне). Уключае глядзельную залу на 2 тыс. месцаў, лядовае пцле (60 х 30 м), гал. службовы і касавы вестыбюлі, фае з вынаснымі буфетамі, раздзявалкі з саунамі для дарослых і дзяцей, трэнажорную залу, прэс-дэнтр, адм. і тэхн. памяшканні. Палац забяспечаны сучасным тэхнал. і інж. абсталяваннем, urro дазваляе праводзіць спарт. мерапрыемствы на высокім міжнар. узроўні.
М Ш СКІ МАРГАРЬІНАВЫ ЗАВ0Д Пабудаваны ў 1946—51 y Мінску. У 1953 уведзены ў эксллуатацыю маянэзны цэх. 3 1994 адкрытае акц. т-ва. У апошнія гады праводзііша рэканструкцыя прадпрыемства: уведзены новы 4павярховы вытв. корпус, склад-халадзільнік, падстанцыя, халадзільна-кампрэсарная, водаачышчальдыя збудаванні. Вьггв. магутдасці да 9,5 тыс. т маянэзу і 33 тыс. т маргарынавай прадукцыі за год. Асн. прадукцыя (1999): маргарын, маянэз, кулінарныя тлушчы, сланечнікавы і рапсавы алей рафінаваны і дэзадараваны.
МШ СКІ МАЛЫ ТЭАТР. Створаны ў 1996 y Мінску як недзярж. т-р на базе Альтэрнатыўнага т-ра (існаваў y 1990— 96). Творчую дзейнасць пачаў пад маст. кіраўніцгвам I. Забары паказам спектакляў, пастаўленых раней y Альтэрнатыўным т-рьі: «Камедыя» У.Рудава паводле твораў К.Марашэўскага і Ф. Аляхновіча (рэж. А. Андросік і Рудаў), «Моцарт і Сальеры» А. Пушкіна (рэж. А.Літвін), «Лебядзіная песня» паводле А.Чэхава (рэж. В.Грыгалюнас). Мастацтву т-ра ўласдівы віртуознасць акцёрскай тэхнікі, дынамізм сцэн. дзеяння, акгыўная драматург. раля музыкі, пластыкі і колеру. Працуе на невял. аўдыторыю, ставіць лераважна спектаклі малых форм з камерным складам выканаўцаў. Сярод пастановак: філас. каме-
МШ СКІ МАСТАЦКА-ВЫТВбРЧЫ КАМБІНАТ, прадпрыемства Мастацкага фонду Беларусі ў 1967—91. Створаны на базе маст.-афармленчых майстэрняў. Выконваў заказы па стварэнні твораў усіх відаў выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастадтва, манум. і манум.-дэкар. работы, тыражаваў творы графікі і дэкар.прыкладнога мастацгва. Меў філіялы ў Барысаве, Вілейцы, Калылі, Маладзечне, Салігорску, Слуцку. Камбінатам выкананы работы вял. грамадскага і маст. значэння: Манумент Перамогі, помніхі Я.Купалу, Я.Коласу, М.Багдановічу, М.Горкаму, афармленне Музея гісторыі Вял. Айч. вайны, літ. муэеяў Я.Купалы і Я.Коласа. Нац. муэея гісторыі і культуры Беларусі, кінатэазра «Масква», гасцініды «Планета», стадыёна «Дынама», станный метралалітэна (усе ў Мінску), мемар. комллексы Брэсцкая крэпасць-герой, Хатынь, Курган Славы Сав. Арміі — вызваліцельніцы Беларусі, Манумент y гонар сав. маці-латрыёзтсі ў Жодзіне, помнік Ф.Скарыне ў Полацку, Дзіўнаўскі музей мастацгва і этнаграфіі, афармленне шэрагу жылых, грамадскіх і вытв. пабудоў, рэсп. і замежных выставак і інш. Пасля некалькіх рэарганізацый з яго структуры вылучыліся Мінскае мастацкае прадпрыемства нСкульптурны камбінат» і прадпрыемства «Мастацкі камбінат».
М ін с й
малы тэатр. Сцэна са спектакля
«АРТ» Я.Рэды.
МІНСКІ МАТАЦЫКЛЁТНЫ I ВЕЛАСІІІЕДНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1945 y Мінску як веласіпедны з-д. Першую прадукцыю выпусціў y 1946, з 1947 пачалася серыйная вытв-сць веласіпедаў. 3 1951 сучасная назва. 3 1956 асвоена
вытв-сць матацыкла МІМ. У 1970— 80 з-д рэканструяваны. 3 1993 калектыўнае прадпрыемства. Асн. прадукцыя (1999): дарожныя матацыклы, дарожныя веласіпеды ддя дарослых з закрытай, адкрытай і складной рамамі, веласіпеды для падлеткаў, спарт.-гульнявыя і горныя, інвалідныя каляскі.
пад емныя машыны, помпы, прыводы, станкі для дрэваапрацоўкі, машыны для бровараў, маслабойні, турбіны, лесапільныя і млынавыя машыны і інш. 3 1990 меў паравы кацёл і паравую машыну. У 1913 г. працавала 190 рабочых. У 1915 абсталяванне з да эвакуіравана ў Маскву. 1
2
МІНСКІ
445
(100 К.С.), працавала 350 чал. y 1915 з набліжэннем фронту эвакуіраваны ў г. Яраслаўль. 3 1925 працаваў як чыгуналіцейны і машынабудаўнічы з-д «Металіст» y Мінску, з 1928 машынабудаўнічы з-д «Камунар», з 1934 Мінскі станкабудаўнічы з-д імя Кірава. МІНСКІ МАШЫНАБУДАЎНІЧЫ КА ЛЁДЖ. Засн. ў 1954 як Мінскі вячэрні аўтамех. тэхнікум на базе філіяла аўтамех. тэхнікума. 3 1957 Мінскі вячэрні маш.-буд. тэхнікум. 3 1960 Мінскі машынабуд. тэхнікум. 3 1990 сучасная назва. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя апрацоўкі матэрыялаў ціскам; вытв-сць трансп. сродкаў; эканоміка і кіраванне прадпрыемствам; маркетынг; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання. Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
Да арт. Міяскі матацыклетны і веласіпедны завод. 1. Цэх зборкі матацыклаў. 2. Складны дарожны веласіпед. 3. Дарожны веласіпед. 4. Матацыкл.
МІНСКІ МАТ0РНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1960 y Мінску. 1-я чарга (дызельны корпус № 1, цэх алюмініевага ліівдя) пуііічана ў 1963. 3 1983 галаўное прадпрыемства вьггв. аб’яднання «Мінскі маторны завод», y якое ўваходзяць таксама Барысаўскі з-д агрэгатаў і з-д-філіял y г. Стоўбцы. Прадукцыя з-да — дызельныя рухавікі розных мадыфікацый; выкарыстоўваецца на трактарах «Беларусь» Мінскага трактарнага завода, на гусенічных цягачах-транспарцёрах, збожжаўборачных камбайнах; 4- і 6-цыліндравыя дызелі магутнасцю ад 57 да 136 к.с. і 130—270 к.с. — на аўтобусах «МАЗ Неаплан», паірузчыках канцэрна «Амкадор», кормаўборачных камбайнах ВА «Гомсельмаш», экскаватарах, асфальтаўкладчыках, дарожных машынах. МІНСКІ М АШЫНАБУДАЎНІЧЛ-KA LIЕЛЬНЫ ЗАВ0Д Дзейнічаў y 1902— 15 y Мінску. Выпускаў і рамантаваў абсталяванне для вінакурных, крухмальных, мукамольных, лесапільных, дрэваапр. прадпрыемстваў і млыноў (турбіны, паравыя машыны, маторы, газагенератары, нафтавыя помпы). Меў 2 газабензінавыя рухавікі, y 1913 газагенератарны і нафтавы рухавікі (36 к.с.). У 1913 працавала 120 чал. У 1915 y сувязі з ваен. становішчам эвакуіраваны ў г. Харкаў. МГНСКІ МАШЫНАБУДАЎШЧЫ ЗАВ0Д «ТЭХН0ЛАГ». Дзейнічаў y 1895— 1915 y Мінску. У розны час выпускаў
МШ СКІ МАШЫНАБУДАЎНІЧЫ I ЧЫГУНАМЕТАЛУРГІЧНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1881 як Кашырскі машынабудаўнічы і чыгунаметалургічны з-д y Мінску. У розныя гады выпускаў с.-г. і паравыя машыны, абсталяванне для млыноў і вінакурняў, чыг. ваганеткі, тармазныя калодкі, розныя часткі для машын, прыводы, трансмісіі і шрапнельныя такарныя станкі, рамантаваў машыны і абсталяванне для з-даў і млыноў. У 1913 меў 2 паравыя машыны
МІНСКІ МЕДЫЦЬІНСКІ ІНСТЫТУТ Засн. ў 1921 як ф-т БДУ, з 1930 самастойны ін-т. У 1999/2000 навуч. г. ф-тьі лячэбны, педыятрычны, медыка-прафілактычны, ваенна-мед., стаматалагічны, мед. ф-т замежных студэнтаў, падрыхтоўчае аддзяленне. Навучанне дзённае. Аспірантура з 1926. Дакгарантура з 1998. Mae Цэнтр. н.-д. лабараторыю, y якую ўваходзяць праблемныя лабараторыі: імунахім. і радыеізатопных метадаў даследаванняў; эксперым. медыцыны, фармакалогіі і таксікалогіі; біяхім. метадаў даследаванняў; інфармацыйна-камп’ютэрных тэхналогій; псіханейрахірургіі; гема- і лшфасорбцыі; калагенозаў; унутрыбальнічных інфекцый; па праблемах дэрматалогіі і венералогіі; па вывучэнні псіхічных расстройстваў y насельніцгва Беларусі, якое пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Б-ка (каля 1 млн. экз.). С.Дз.Дзянісаў.
мінскі
446
МШСКІ МЕТРАПАЛІТ^Н Буд-ва пачата 3.5.1977 са ст. «Парк Чэлюскінцаў». У 1984 уведзелы ў эксплуатацыю ўчастак 1-й лініі ад ст. «Інстытут культуры» да ст. «Маскоўская» (даўж. 8,94 км, 8 станцый) уздоўж праспекта Ф.Скарыны. У 1986 гэты ўчастак падоўжаны на 1,71 км да ст. «Усход». У перспекгыве 1-я лінія (даўж. 20,8 км) звяжа жылыя раёны Уручча і Паўд. Захад. У 1990 пушчаны ўчастак 2-й лініі ад ст. «Фрунзенская» да ст. «Трактарны завод» (даўж. 7,18 км, 6 станцый). У 1995
Мінскі метрапалітэн. Сганцыя «Аўтазавод-
ская».
Мінскі метрапалітэн.
ская».
на гэтай лініі здадзены ў эксплуатацыю станцыі «Маладзёждая» і «Пушкінская» (даўж. ўчастка 2,8 km), y 1997 — «Партызанская» і «Аўтазаводская» (даўж. 3,6 км). 3 завяршэннем буд-ва 2-я лінія (даўж. 20 км) злучыць жылыя раёны Кунцаўшчына і Заводскі. 3-ю лінію (даўж. 17 км) намечана пракласці ад перакрыжавання Слуцкай шашы з вул. Каржанеўскага праз Прывакзальную гш. да жылога раёна Зялёны Луг. Агульная працягласць трох ліній М.м. складзе 59 км. На іх будзе размешчана 45 станцый з 3 перасадачнымі вузламі. У перслектыве плануецца буд-ва 4-й лініі М.м. (даўж. 16 км, 11 станцый), якая элучыць праз цэнтр жылыя масівы Чыжоўка, Серабранка і Навінкі, a праз лерасадачныя вузлы забяспечыць сувязь з інш. жылымі раёнамі і прамысл. зонамі горада. Агульная працягласць 4 ліній складзе 75 км.
Мінскі
Станцыі М.м. — арыгінальныя творы архітэкгуры. Выкарыстанне сучасных буд. канструкцый дало магчымасць стварьвдь адзіную прастору станцый. У іх ідэйна-маст. абліччы ўвасоблена грамадскае, вытв. і культ. жыццё Беларусі, яе гераічнае мінулае і сучаснасць. У афармленні М.м. важную ролю адыгрываюць сінтэз мастацтваў, колер і фактура аддзелачных матэрыялаў (мармур, граніт, металы, дрэва, кераміка і інш.), формы калон, дэталі свяцільняў, сродкі манум.-дэкар. і выяўл. мастацтва. Сярод стваральнікаў станцый арх. Ю.Градаў, Я.Леановіч, Л.Левін, Л.Пагаралаў, М.Пірагоў, мастакі В.Даўгала, Г.Жарын, ІО.Івахнішын, У.Стальмашонак, Л.Хобатаў і інш. В.Ф.Валошын, В.А.Ярмоленка. MIHCK1 МІЖНАР0ДНЫ АДУКАЦЬІЙНЫ ЦЭНТР, беларуска-нямецкае
метрапалітэн.
культуры».
Сганцыя «Інсштут
Сганцыя «Партызан-
прадпрыемства. Засн. ў 1994 y Мінску. Асн. кірунак дзейнасці — арг-цыя канферэнцый, кангрэсаў, семінараў, моўных і камп’ютэрных курсаў, пазнавальна-адукац. паездак за мяжу. МІНСКІ МУЗЕЙ ВАНБК0ВІЧАЎ, «Дом-музей Ваньковічаў. Культура і мастацтва першай палавіны 19 ст. », філіял Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь. Адкрыты ў 2000 y Мінску ў сядзібным доме Ваньковічаў (гл. арт. Мінскія сядзібы Ваньковічаў). Экспазіцыя размешчана ў 10 залах. Пл. экспазіцыі каля 300 м2. Музей мае 3 раздзелы: жыццё і творчасць В.Ваньковіча і культ. жыдцё тагачаснага Мінска; асаблівасці інтэр’ера перыяду высокага класідызму; бел. сядзібны партрэт 17 — 141 пал. 19 ст. Сярод экспанатаў творы жывапісу, дэкар.-прыкладнога мастацтва, мэбля, свяцільні, ксеракопіі архіўных дакументаў, якія маюць дачыненне да жыцця і дзейнасці Ваньковіча, фотарэпрадукцыі яго твораў, што захоўваюцца ў музеях Варшавы, Вільнюса, С.-Пецярбурга, Парыжа. Асобная зала адведзена пад муз. гасцёўню. Каля дома пастаўлены помнік Ваньковічу (2000, скулыггар У.Слабодчыкаў). Н.В.Сычова. МІНСКІ MBCAKAMBIHÀT Засн. ў 1922 y Мінску на базе халадабойні. У 1956—60 пабудаваны новыя вытв. карпусы. 3 1975 галаўное прадпрыемства Мінскага вытв. аб’яднання мясной і малочнай прам-сці. У 1994 уведзены ў эксплуатацыю з-д па вытв-сці мясных паўфабрыкатаў, адм. корпус, y 1996 — сховішча для агародніны. Асн. прадукцыя (1999): мяса і мясапрадукты, суб-
прадукгы, каўбасньм вырабы, мясныя паўфабрыкаты, скуры, мяса-касцявая мука. МІНСКІ МЯСАПЕРАПРАЦ0ЎЧЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1975 y Мінску. Асн. прадукцыя (1999): каўбасныя вырабы, паўфабрыкаты, вэнджанае мяса, тлушч жывёльны, чыпсы з бульбы. МІНСКІ НАВУК0ВА-ДАСЛЕДЧЫ ПРЫБОРАБУДАЎНІЧЫ ІНСТЫТЎТ (МНДПІ Міністэрства прамысловасці Рэспублікі Б е л а р у с ь - Засн. ў 1971 y Мінску на базе канструкгарскага прыборабуд. Oro po (з 1967). 3 1996 дзярж. прадпрыемства, з 1997 адкрытае акц. т-ва «МНДПІ». Асн. кірункі дзейнасці: выкананне н.-д. і доследна-канструктарскіх работ; распрадоўка і вытв-сць вымяральдай і мед. тэхдікі, дрыбораў, сродкаў тэлекамунікацый і сувязі, мабільдых і стацыядардых аўтаматызаваных метралагічных комплексаў, аўтаматызавадых сістэм кантролю склададых тэхн. аб’ектаў; прыбораў, аларатуры і комплексаў для ядзерда-фіз. вьімярэндяў і радыяцыйлага кадтролю; эталонаў і ўзорных сродкаў вымярэддяў эл. велічыдь, элекіра- і радыёкамланентаў; спец. элементнай базы радыёэлектрондых лрыбораў, тавараў лрамысл., дар,гасп., спец. і культ.-быт. лрыздачэння; аказанне паслуг юрыд. і фіз. асобам і інш. МІНСКІ НАВУЧАЛЬНА-ВЫТВбРЧЫ КОМПЛЕКС «ІГГВ-ТЭХНІКУМ» Б е л к а а п с а ю з а . Засд. ў 1957 y Мідску як каалератыўды тэхдікум. У 1967 на базе тэхнікума створала прафес.-тэхд. вучылішча па падрыхтоўцы кадраў масавых лрафесій. У 1993 тэхлікум і вучылішча аб’яднаны ў комллекс. Тэхдікум рыхтуе тавараведаў. Слецыяльдасць (1999/2000 навуч. г.): камерцыйдая дзейнасдь. Прымае асоб з сярэддяй адукацыяй і да базе профільнага лрафес.-тэхл. вучылішча. Навучадде дзённае і завочдае. Вучылішча на базе сярэддяй адукацыі рыхтуе прадаўцбў харч. і дехарч. тавараў і афіцыядтаў-буфетчыкаў. Навучанне ў комллексе па накіравадді слажывецкага т-ва бясллатнае, лры самаст. паступленлі — ллатнае. МІНСКІ НАСІАЎНІЦКІ ІНСТЫТЎТ, 1) навучальная ўстанова ў 1914— 18. Засд. 1.7.1914 y Мінску. У вер. 1915 эвакуіраваны ў Яраслаўль, дзе лрацаваў да вер. 1918. Рыхтаваў настаўдікаў для вышэйшых лач. вучылішчаў. Тэрмін давучання 3 гады. Утрымліваўся за дзярж. кошт. Напачатку лрымаліся асобы мужчыдскага лолу лравасл. веравыздадня з 2-гадовым стажам настаўнідтва. Пасля скасавання паліт., рэліг., лац. і інш. абмежавадняў прымаліся асобы абодвух лолаў. Уведзена спецыялізацыя ў ладрыхтоўцы дастаўнікаў, уключады довыя дысцылліды (лалітэканомія, філасофія, сацыялогія і ідш.), выпускнікі ід-та мелі лрава ластулаць ва ун-ты. У
канскага ладларадкавання. 3 1994 Дзярж. прадпрыемства Мінскі НДІ буд. матэрыялаў. Асн. кірункі дзейнасці: правядзенне н.-д. работ па тэхналогіях вытв-сці керамічных сценавых і апрацоўчых матэрыялаў, деіілаізалядыйных матэрыялаў да аснове мідер. і палімернай сыравіды, мясц. вяжучых матэрыялаў і цэмедту, новых дізкаэдергаёмістых (безаблальных, безаўтаклаўных) вогдетрывалых матэрыялаў, атмасфераўстойлівых ахоўда-дэкар. лакрыццяў, высокатэмлературных целлаізалятараў, арх. форм і камлазітаў з мясц. сыравілы; удаскадаледде вытв-сці традыц. буд. матэрьмлаў з выкарыстаддем высокіх тэхналогій; лравядзедде сертыфікацыйдых вылрабаванняў ла якасць і бяслеку буд. матэрыялаў. У.М.Ганчарык.
розны час y ш-це вучыліся СХ.Булат, Ь.С.Гарбацэвіч, В.Р.Камлкж, МЛ.Каспяровіч, М .І.Мароз, А.В.Сташэўскі, В.Сташэўскі, К.Станкевіч, М.Чарот і інш. 30.12.1918 рэфармаваны ў Мінскі беларускі педагагічны інстытут. 2) Навуч. ўстанова пры Мінскім пед. інгце ў 1936—55 (з 1947 y Маладзечне, наз. Маладзечанскі настаўніцкі ін-т). Рыхтаваў настаўнікаў для 5—7-х класаў агульнаадук. школ. Тэрмін навучання 2 гады. У.В.Ляхоўскі. МІНСКІ НДІ БУДАЎНІЧЫХ МАТЭРЫЙЛАЎ М і н і с т э р с т в а архітэктуры і будаўніцтва Рэсп у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1939 y Мінску як НДІ буд. матэрыялаў Беларусі. 3 1963 саюзнага, з 1972 рэспублі-
МЕНСКІ
КАНЦЫ
ПАВЕТ У
XVIcT. Ш
паводле адміністрацыйнага значэння ®
М
О
©
Цэнтры найбуйнвйшых уладанняў(валасцей)
О
Іншыя населеныя пункты
J
Гарады П аня ц ічы
Волма
.._ .J
КрывічыП A B
.
Кранск
_ СтарынкІ
Шляхецная ўласнасць
•
Уласнасць наталіцнай царквы
О
Уласнасць праваслаўнай царнвы
XX
Замкі ў населеных пунктах
ўласнасць
’ыбчына
I
-
N=5==ô==<s%
О
F . .
Ілья
°
ГаравецО
_
Хаценчы цы
О
З а б о р 'е
LCHM *J, Гт *
^
Н орань•
Л унаеец
0
(
'я с а т а
Плешчаніцы \\ \\
паветаў
'
/
Слаг0 М Д
Лічбамі на нарце пазначаны
\Хоухла
вёскі:
i
'. Б а к ш іы ш .DUHWWO'ÇJ
'
2 .Б а л а м у т а е іч ы
муйрдвыф
Ярш аЛВ^ f o
i Наменец
Л Г уП
У У °\\
^
.
1СтакаІ
ШШ
......... а
//V S
ш
*
ч
V
ы
.
0*>
аяоО явш ы АбТрожчыцкіф Н Гарадок
'V=?-s.. K s s g s S i 2£aC8M«aj Гарадок _
Г
ЦПлКм
_
малявічы
'-ЗВагут
Вароўляны ш г è 9 3абалацце Іацвнь С л я п н я у Г , а Р а д з ш ч а ‘Г л е б к р в іч ы Ш э н в т а в а ф Ш ы п я н ы
_, . ^ 0 СО З а т ыСтар. чы на О
Ж ы р о ўн а
о
Івянец Ансанаўшчына
КамвніГ
k â .
j/сл а ч» л„ ОВолмг
§ В °м а ,
Зо6о% ° ^ В о с Ь ш а \
/
'
Xamaea
Смф '
~
® ОДзараўТа
ТаР“ м а
à
Волма0 Волма^
Лош ы цаш
~ 'То н а.Г ^тарынні
П%
©
/ ў
0 і
^ Драчяава
^тЭНараліц/чавічы | р і л у
І
Р а в а н іч ы
Лрэгчс
я
Р
_
• v*
O
А т алез
Ф Засулле/
% ГорнІ
Грэбень
Задобрш ь, охаФ
Д ры чы н '
>
^
^
о
Ш
Я н ш ы ч ь ы \\
М а н с ім о
гГарбўзы
/i / •
Ц ч л р іа т /
°г
0 І)ухааІчы
Ш о т *о
і
Пагарэлае
і* «Уз,
зяД&навічы
JM
Г ь і^ ' --- Ч
\ Г " \ \-
II
>' '
уС т ары ца
y raZ u Kp U^ ч \
®
х
Парэчча
\
^
Ш іп л у х І*
Г а р о /н а П р а д а ш эв /ч ы
Ц е ра бут ы ''
__^
^
д
с
. ■ > Д ур ы Ш ц ы ,
^
' }
о
Нарытна
тДКапыль
ар на в) т'ТатО----
Ій ч ы т н а в іч ы М я з о в іч ы
Глуш а
Р Э Ч Ы Ц К
‘ Аўтар нарты М.Ф.Спірыдонаў
< ù // : НеганічьW f
Н ало дзе ж ы
!DMW.
' фПярэжыр фДукора Л возера ^Зазер'вО Зазер’еО л Дбозеро < а р а в іч ы ^
'
_ ®
Ш улц ы*
OAc mp o e l ma
П я ц е ўш ч ы н а
A
БвраЭ|нс
См іл а в іч ы
Гу ў ш ÔL ЛЧурылЦЛь, ВаХаа ^Р ^
rfZ
Зврамец
Юр'евічы
оЖ .
,анава
Q
©
Т оасцянвй
І рт, м М у * т ы * £ ю
/ ; \ | ^ - Сры нковоФ П ут ы наО
я л ін а е РусанІ В-"Taidi ЛзыЮавКы
Л)
ародна
iы . v n, . ^ . ^ Аnз д iз я*ц і ч ы °'5\ I 1 _ v •• А р эш новЫ ы 1эрнввны\» О 54°В я л я ц іч ы '(,
J* f Д
1 ЯРЭШЫ?
4 'У
^
J
Кішчын
'
Еаааррч
ід ы н ь Рат ам
С Ш ап
3 ,ІЯ Г
_ О ВячаО я L W Б Уц э в іч ы ф А лвнсы й
Жас»аі>»Ач
/1
|**^я/л»ея© f ламевь \ \ / і\ Харэцкі \
° * «
O Д а,
баэгелы гь А ч Іо о іы А 9
М а^Губь/
аЯшнічі TpycaeN b
Гарадок
< -■
$La Л L
О Л Будзвн^бі,
Далькавічы ' t) Г 7, /V ОНоршакавічы \ О * 3а* о Ш
В ^прат ы
У л а н а в іч ы '
--------
Найважнейшыя дарогі
І.Н а с ы н ь ;
І\
О
Л а т ы г о л іч ы g*.
МЕЖЫ
ваяводстваў
/ \\
П р у с а в іч ы
Г р ы н е е Ь Іц /I " 'ч I* % S e m e Н я сР ю н а о Ы ы Г а р а д з е ц
З а п о л л в ф ^ ^ ^ ш а в в іч ы
О
I
%
J
о
Вязынь
Маяадзачна
— ------
ЗаборIf
Е
Bècwi
Дзяржаўная
Г•
Мізбішча)
паводле пры належ насці О
«г/ /
\Бягомль }]
Мястэчкі
О
Чашні с т в
'а п о н н е
паводле тыпу паселіш ча МЕНСК
МІНСКІ НДІ РАДЫЁМАТЭРЫЯЛАЎ Міністэрства лрамысловасці Рэсл у бл ік і Беларусь. Засд. ў 1982 y Мілску. Да 1992 ладларадкоўваўся Мін-ву лрам-сці сродкаў сувязі СССР. 3 1997 дзярж. лрадлрыемства. Галаўлая арг-цыя ла выкаладді рэсл. і міждзяржаўных давук.-тэхд. лраграм. Асн. кірудкі дзейнасці: стварэнле новых відаў фудкцыядальдых матэрыялаў для радыёэлектродікі і распрацоўка на іх асдове вырабаў звышвысокачастотлай мікраэлектродікі, олта- і акустаэлеюронікі, мікраселсорыкі для электроннай, машынабуд., мед. і інш. галін лрам-сці. А.І.Дземчанка.
0 У 1У
С н л в н ія а в а
Цзнтр ваяводства
447
'б а р а е іч ы г
27s"
НАСЕЛЕНЫ Я П УН НТЫ
мінскі
М Я Ш Т Я Б 1:1300 000
I
П| A B E Т
________29°
448
мінскі
M1HCKI HABET, адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ, рас. імперыі і БССР y 15—20 ст. Утвораны на тэр. Мінскага княства пасля яго ўключэння ў ВКЛ і пераходу пад кантроль вял. князя. Да 1565 уваходзіў y Віленскае ваяв. як гіст. адзінка. Паводле адм.-тэр. рэформы 1565—66 уключа-
1962— 11 уведзены ў дзеянне вытв. карпусы N° 2, 3, 4 (з блокамі цэхаў), цэхі: тэрмічны, літых сепаратараў, інж.-быт., лабараторна-быт. і ў 1995 — участак пластмасава- і гумава-тэхн. вырабаў. У 1990—99 арэнднае прадпрыемства «Мінскі падшыпнікавы завод». Асн. прадукцыя (1999): падшыпнікі (шарыкавыя, ролікавыя, ролікавыя сферычныя, шарнірныя), металарэзныя станкі, спец. тэхнал. абсталяванне, кантрольнавымяральная апаратура і тавары шырокага ўжытку.
МІНСКІ ПЕДАГАГІЧНЫ КАЛЕДЖ. Засн. ў 1983 y Мінску як Мінскае пед. вучылішча № 2. 3 1993 сучасная назва. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): выкладанне ў пач. класах; пазакласная і пазашкольная выхаваўчая работа (для навучэнцаў з недахопамі слыху); выкладанне бел. мовы і л-ры ў базавай школе, выкладанне замежнай мовы (ням. і англ.) y базавай школе. Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае.
м і н с к і п а л Ац к у л ь т ў р ы БЕЛСАЎПР0ФА, назва Рэспубліканскага палаца кулыпуры прафсаюзаў y 1954—97.
ны ў Мінскае ваяводства, яго тэрыторыя пашырана за кошт б. Заслаўскага і ЛагоЖскага княстваў (паветаў), часткі Барысаўскай, Любашанскай, Свіслацкай валасцей на правым беразе р. Бярэзіна. Устаноўлена сістэма службовых асоб: кашталян, падкаморы, харунжы і інш., a таксама гродскі і земскі суды. У павет уваходзілі гарады Мінск і Барысаў, каля 45 мястэчак, з іх буйнейшыя — Беразіно-Любашанскае, Гайна, Заслаўе, Ракаў, Смалявічы. Пасля далучэння да Расіі ў 1793 павет скасаваны, y 1795 адноўлены ў меншых памерах і ўключаны ў Мінскае намесніцгва. 3 12Л2Л796 y Мінскай губерні, да М.п. далучаны часткі скасаваных Вілейскага і Нясвіжскага пав. Яго тэрыторыя складала каля 4,5 тыс. кв. вёрст (каля 5 тыс. км2), статус мястэчак захавалі Астрашыцкі Гарадок (Гарадок Тышкевіцкі), Бяларуч, Дубровы, Заслаўе, Івянец, Камень, Койданава, Мікалаеўшчына, Пяршай, Ракаў, Рубяжэвічы, 'Саламярэцкі Гарадок (Гарадок-Хмарынскі), Самахвалавічы, Свержань, Слабодка, Стоўбцы. У сярэдзіне 19 ст. ў павеце 808 сёл і вёсак, 246 засценкаў і інш. дробных паселішчаў. Насслышпва ў 1816 было каля 92 тыс. чал., y 1857 каля 121 тыс. чал. У 1861 тэр. М.п. падзелена на воласці, пасля пераразмеркавання ў 1864-—66 іх было 19, y 1898 y М.п. стала 16 валасцей. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 зах. ч. павета (Засульская, Івянецкая, Пяршайская, Ракаўская, частка Рубяжэвіцкай і Стаўбцоўскай вол.) адышла да П олыіічы . Павет скасаваны 17.7.1924, асн. яго частка ўключана ў Мінскую акругу, частка Магільнянскай вол. — y Слуцкую акругу. ВЛ.Насевіч. МІНСКІ ПАДШЫПНІКАВЫ ЗАВбд. Пабудаваны ў 1948—51 y Мінску як 11-ы Дзярж. гіадшышіікавы з-д. У
МІНСКІ ІТАл Ац СП0РТУ. Пабудаваны ў 1966 на праспекце Машэрава ў Мінску (арх. С.Філімонаў, В.Малышаў). Самае вял. ў Беларусі крытае спарт. збудаванне шматмэтавага прызначэння. Амаль квадратны ў плане будынак (82 х 78 м); яго аб’ём 100,5 тыс. м3. Кампазіцыя гал. фасада, арыентаванага на праспект, заснавана на рытме жалезабетонных пілонаў. Глядзельную залу (66 х 64 м) перакрывае прасторавая сістэма- металічных ферм ' (макс. пралёт 61,5 м). Mae хакейную пляцоўку (30 х 61 м) і стацыянарныя асіметрычныя трыбуны (на 4 тыс. месцаў, пры трансфармацыі залы і арэны макс. 6 тыс. месцаў), 2 спарт. залы (12 х 18 м), адм. і дапаможныя памяшканні. У 1999 каля палаца ўзведзены будынак лядовай пляцоўкі, С.Дз.Філімонаў. м і н с к і п а л Ац т ^ н і с а , гл. Нацыянальны цэнтр алімпійскай падрыхтоўкі па тэнісу і настольнаму тэнісу.
МІНСКІ ПАЛІГРАФІЧНЫ КАМБІHÂT, М і н с к а е вытворчае пaлігрaфічнaе а б ’яднанн е і м я Я. К о л а с а . Буд-ва пачата ў 1953 y Мінску. У 1956 выпусціў першую кнігу. 3 1981 y складзе вытв. паліграф. аб’яднання імя Я.Ксшаса. Кааперуецца з Мінскай фабрыкай каляровага друку. Тыраж выпушчаных кніг і брашур больш за 30 млн. экз. (1997). Асн. прадукцыя: шматксшерныя ілюстраваныя кнігі ў цвёрдых і мяккіх вокладках, буклеты, каталогі, праспекты, календары, шіакаты, альбомы, блаклоты, бланкі, ярлыкі, паштоўкі, этыкеткі.
Мінскі палац спорту.
МІНСКІ І1ЕДАГАГІЧНЫ КАЛЕДЖ і м я М. T a н к а. Засн. ў 1998 y Мінску на базе Мінскага пед. вучылішча № 1 (1982). 3 1995 імя М.Танка. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): дашкольнае выхаванне; муз. выхаванне; выкладанне бел. мовы і л-ры; пазакласная і пазашкольная выхаваўчая работа. Прымаюцца асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. «МІНСКІ I1EPABÀJI», аб'яднанне рускіх пісьменнікаў і паэтаў y Мінску ў 1927—28. Утварэнне абвешчана лістом ад 1.4.1927 групы пісьменнікаў [М.Залётны, Р.Бунтар, Р.Лахматы (Кобец), І.Нікіфараў, АКазлас, С.Гуськоў], якія выйшлі са «Звенняу» і сталі арыентавацца на літ. групу рабочых і сялянскіх пісьменнікаў «Перавал». Наладжваў літ. вечары, чытанні і абмеркаванні твораў сваіх членаў, выдаў зб. вершаў Бунтара. Залётнага і Нікіфарава «Самае роднае» (1927). Шырокай дзейнасці не разгарнуў, яго чдены ўліліся ў рус. секцыю БелАПП. К.Р.Хромчанка.
МІНСКІ HAHÇIËH, прыватная закрытая жаночая агульнаадук. навуч. ўстанова 1-й пал. 19 ст. ў Мінску. Адкрыта ў 1830. Уладальнікі М.п. — Людвік і Марыя Мантэграндзі. У навуч. праграме значнае месца адводзілася музыцы (кожная выхаванка займалася 2 гадз ў дзень). Практыкаваліся канцэртныя выступленні вучаніц (найб. поспехам карысталася К.Марцінкевіч). У 1837 М.п. прызнаны ўзорным. Апошнія эвесткі ў друку пра дзейнасць пансіёна адносядда да 1858. В.П.Пракапцова. МІНСКІ ПЕДАГАПЧНЫ ІНСТЫТУТ, гл. Беларускі педагагічны універсітэт.
Да арт. Мінскі паліграфічны камбінат. Пераплётны цэх.
мш скі петрапАўлаўскі манасТІ>ІР, праваслаўны мужчынскі манастыр y Мінску ў 17— 18 ст. Засн. ў адказ на захоп мінскіх правасл. цэркваў і манастыроў уніяцкім духавенствам на пляцы, ахвяраваным y 1611 Аўдоццяй Статкевіч. У 1613 узведзены манастырскі комплекс. Спачатку ўсе будынкі былі, відаць, драўляныя. Царква, што захавалася, была, хутчэй за ўсё, пабудавана ў канцы 1620-х г. У 1793—95 яна адрамантавана на сродкі, ахвяраваныя рас. імператрыцай Кацярынай II і пасля капітальнага рамонту была перайменавана ў царкву св. Кацярыны. У 1795 манастыр скасаваны, царква стала гар. саборам, y 1870—71 грунтоўна перабудавана. У канцы 1940-х г. будынак царквы прыстасаваны пад жыллё, потым — пад Архіў навук.-тэхн. дакументацыі БССР і Архіў-музей літаратуры і мастацтва БССР. 3 1997 царква зноў дзейнічае, рамонт інтэр'ера працягваецца. Л і т Б о р о в о й Р.В. Обзор нсторнн Мннского Петропавловского монастыря в XVII—XVIII вв. / / Хрйстааннзацня Русн н белорусская культура. Мн., 1988. Р.В.Баравы.
МІНСКІ niBABÀPHbl ЗАВ0Д «АЛІВАРЫЯ». Засн. ў 1864 y Мінску. У 1894 пабудаваны мураваны будынак, y якім з-д працуе да цяперашняга часу (помнік прамысл. архітэктуры 19 ст.) Належаў y розныя гады Р.Фрумкінай, графу Чапскаму, братам Лекертам. У 1917 з-д нацыяналізаваны. У Вял. Айч. вайну працаваў. Пасля вайны пераабсталяваны, атрымаў назву піўзавод «Беларусь». У 1976—92 y ВА «Мінскпіўпрам». 3 1994 адкрытае акд. т-ва «Піўзавод Аліварыя». На 1.1.1999 вырабляе 16 гатункаў піва (1927 тыс. дэкалітраў за год): «Мінскі бровар», «Няміга», «Няміга-арыгінальнае», «Лекерт-1», «Лекерт-2», «Лекертлюкс», «Граф Чапскі», «Троіцкае», «Аліварыя» (моцнае, лёгкае, цёмнае, залатое, фірменнае), «Наролнае», «Сябры». МІНСКІ ПІШЧАЛАЎСКІ 3ÂMAK, турэмны замак, гарадскі астрог, помнік архітэктуры 19 ст. Пабудаваны ў 1822— 25 y Мінску на ўскраіне тагачаснага горада на гары ў прадмесці Раманаўская Слабада (сучасная вул. Валадарскага) пад кіраўніцтвам арх. М.Чахоўскага і К.Хршчановіча (ад прозвішча падрадчыка Р.Пішчалы доўгі час наз. Пішчалаўскім). Мураваны З-павярховы прамавугольны ў плане з 4 круглымі вежамі на вуглах будынак, накрыты вальмавым дахам. Вежы, аздобленыя нішамі, завершаны прафіляванымі зубцамі. Рытм фасадаў ствараюць прамавугольныя аконныя праёмы. 2-і і 3-і паверхі аддзелены карнізным поясам. Будынак абнесены мураванай сцяной, умацаванай контрфорсамі. У паўн.-ўсх. ч. сцяны размешчаны 2-павярховы прамавугольны ў плане аб’ём, накрыты 2-схільным дахам. Гал. фасад падзелены карнізам на 2 ярусы (ніжні ярус з шырокай праезнай аркай аздоблены рустам) і завершаны трохвугольным франтонам. 3 15. Зак. 558.
2-й пал. 19 ст. выкарыстоўваецца як турма; y замку былі дарква, шпіталь,. школа, аптэка, майстэрні і інш. Помнік рэсп. значэння. У.МДзянісаў. МІНСКІ ПОЛІТЭХШЧНЫ тбХНІКУМ. Засн. ў 1928 y Мінску. Рыхтуе тэхнікаў-электрыкаў, тэхнікаў-механікаў, тэхнікаў-тэхнолагаў, тэхнікаў-электрамеханікаў, тэхнікаў па метралогіі, стандартызацыі і сертыфікацыі, эканамістаў па маркетынгу, арганізатараў справаводства. Спецыяльнасці (1999/ 2000 навуч. г.): элекгратэхніка; мікраэлекгроніка; аўтаматызацыя тэхнал. працэсаў і вытв-сці; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; метралогія і метралагічнае забеспячэнне сертыфікацыйных выпрабаванняў; дакументазнаўства і дакументацыйнае забеспячэнне кіравання; маркетынг; аўтаматызаваны электрапрывод. Прымаюцца асобы з базавай, сярэдняй адукацыяй і пасля заканчэння ПТВ. Навучанне дзённае, вячэрняе і завочнае. МІНСКІ ПРАЁКТНА-КАНСТРЎКТАРСКІ ТЭХНАЛАПЧНЫ ІНСТЫТУТ Міністэрства прамысловасці Рэспублікі Белар y с ь. Засн. ў 1969 y Мінску. 3 1996 дзярж. прадпрыемства. Асн. кірункі дзейнасці: распрацоўка і ўкараненне новых тэхналогій, выраб абсталявання, інструменту і сродкаў кантролю ў галіне вытв-сці зубчастых колаў і шліцавых злучэнняў, вытв-сць на іх аснове вузлоў і вырабаў спец. і агульнатэхн. прызначэння; знешнеэканам., камерцыйная, пасрэдніцкая, рэдакцыйна-выдавецкая дзейнасць. ' В.М.Зданевіч. МІНСКІ ПРЫБОРАБУДАЎНІЧЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1907 як лесапільны з-д. 3 1921 механасталярны з-д «Дрэваапрацоўшчык», y 1939— 40 радыёзавод. У Вял. Айч. вайну часткова разбураны, аднавіў працу ў 1944. Вырабляў прадметы першай неабходнасці, з 1946 выпускаў радыёпрыёмнікі. 3 1960 пачаў серыйны выпуск тэлевізара «Нёман», з 1965 — «Зорка». У 1971 вытв-сць тэлевізараў перададзена Мінскаму радыёзаводу (гл. Мінскае прадпрыемства «Завод Гарызонт»), 3 1971 галаўное прадпрыемства Мінскага вытв.-тэхн. прыборабуд. аб’яднання (дзярж. прадпрыемства «БЕЛВАР», гл. Беларускае вытворчае аб’яднанне радыётэхнікі), з 1997 адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): элекграрадыёвымяральныя прыборы, тэлекамунікацыйныя вырабы, дазіметры і мед. апараты, складаныя быт. электрапрыборьі, электраінструменты, акумулятары. M1HCKI РАЁН. Размешчаны ў цэнтры Мінскай вобл. Утвораны 29.6Л934 (v сучасных межах з 1959). Пл. 2 тыс. кмНас. 127,8 тыс. чал. (1998), гарадскога 6,5% (без Мінска). Сярэдняя шчыльн. 64 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Мінск; г. Заслаўе, г.п. Мачулішчы, 368 сельскіх населеных пункіаў, Мачулішчанскі пасялковы Савет і 19 сельсаветаў: Астра-
МІНСКІ
449
шыцка-Гарадоцкі, Бараўлянскі, Гаранскі, Ждановіцкі, Каладзішчанскі, Крупіцкі, Лашанскі, Лугаваслабодскі, Міханавіцкі, Навадворскі, Папярнянскі, Пятрышкаўскі, Рагаўскі, Самахвалавіцкі, Сенідкі, Хацёжынскі, Цнянскі, Шчомысліцкі, Юзуфоўскі. Большая ч. тэр. раёна на Мінскім узвышшы, паўд.-ўсх. ўскраіна ў межах Цэнтральнабярэ,НрасцаВ:.
27?30'у.а1 ■1 "
'Я ' .
Ш арш уны
^
МІНСКІ РАЁН
т
І.Вілейскі р-н, 2.Уздзенскі р-н, З.Чэрввньскі р-н Заказнікі: , „ ,
_________
6ІЯЛ»ГН»ЫЯ , К>йкаўск1;
ïtF À о іландшафтны з Прылуцкі
Аляхнс
\ 'Юзуфова^ ПятрышнІ Y \. «> л \ 0 'Лашаны
'
Т “ [РаўбЫы
(Ьлодзіш чьі Н ава селле
Твял. Трасцянец Шчо> Строчыцаі
д у
:5
^Сосньіі/^ я,
' ^^/Пятррвйьі ■ ^ \Л у г а в а я
Мачулішчы у р
f
^КС лабада
Д уно рй
°ВузАціГ С,|с||а'1 зінскай раўніны. Паверхня пераважна ўзвышаная, 92% яе на вьші. 180—250 м, найвыш. пункт 342 м (Лысая гара). Карысныя выкапні: пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, гліны і суглінхі, торф, Ждановіцкая мінер. крыніца. Сярэдняя т-ра отуда. -6,9 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 646 мм за год. Вегетац. перыяд 186 сут. Найб. рэкі: Свіслач (з прытокамі Вяча, Чарняўка, Волма), Пціч, Усяжа. Вадасховішчы: Заслаўскае вадасховішча, Дразды, Крыніца, Вяча, Воўчкавіцкае, Астрашыцхі Гарадок, ч. Вілейска-Мінскай воднай сістэмы. Пераважаюць глебы: дзярнова-падзолістыя (69,3%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (19,3%). Пад лесам 31,2% тэр. раёна. Найб. лясістасць на Пн. Лясы хваёвыя, яловыя, бярозавыя, трапляюцца асінавыя, альховыя, дубовыя і інш. Штучныя насаджэнні (каля 20% пл. лесу) пераважна хваёвыя і яловыя. Пад балотамі 2,4% тэр. раёна, 7,7 тыс. га асушана. Заказнікі рэсп. значэння: ландшафтны — Прылуцкі, біял. — Лебядзіны і Кайкаўскі; мясц. значэння: ахоўваемыя тарфянікі — Гайдукоўскае, Яналольскае, Гарадоцкае; біял. — Крыніца, Маяк. Помнікі прыроды рэсп. значэння: геал. агаленце Заслаўе, валун «Камень кахання» паміж в. Чаромуха і в. Гуры, дуброва каля в. Шчомысліца, парк камянёў (музей валуноў> на паўн.-ўсх. ускраіне Мінска, дуб і хвоя каля в. Ждановічы і нарк Ігнацічы каля в. Кацягі. Зоны адпачынку: Мінскае мора, Пціч, Зялёны Гай, Вяча, Чараўніца, Раўбічы, Стайкі, часткова Вязынка, Вясёлка. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 102,2 тыс. га (51,7%), з іх асушаных 10,9 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 6 калгасаў, 12 саўгасаў, 51 фермерская гаспадарка; аграфірма «Рассвет», аграгандл. фірма «Ждановічы», Бел. занальная доследная станцыя па птушкагадоўлі, племптуішсарэпрадуістар ♦Праўда», птушкафабрыкі імя Н.К.Крупскай, «1-я Мінская», «Дубаўляны», рэсп. цэнтр па конным спорце і конегадоўлі ў пас. Ратамка, эксперым. базы «Курасоўшчына», «Анопаль», «Русінавічы», вучэбная гаспадарка імя М.В.Фрунэе, с.-г.
450
мінскі
прадпрыемстаа «Усход», доследная гаспадарка Бел. машынна-доследнай станцыі. Асн. кірункі сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, птушкагадоўля, збожжавая і эернебабовая гаспадарка, вырошчванне бульбы і агародніны. Прадпрыемствы гарбарнай (Мінскае вытворчае гарбарнае аб’яднанне), металаалр. (перапрацоўка металалому), хімікафармацэўтычнай (ветпрэпараты), лясной (вырабы з драўніны), харч. (хлебабулачныя і каўбасныя вырабы), буд. матэрыялаў, мэблевай, лаліграф. прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі Брэст—Мінск—Масква, Вільнюс— Мінск—Гомель; аўтадарогі Брэст—Масква, Вільнюс—Мінск, Мінск—Бабруйск—Гомель, Мінск—Магілёў, Мінск—Віцебск, Мінск—Слуцк—Міхашэвічы, Мінск—Гродна. У раёне 34 сярэднія, 6 базавых, 11 пач. школ, раённая шматпрофільная школа для дзяцей з павышаным узроўнем інтэлекгу і разумовага развідця, гімназія, 8 муэ., спарг. школы, 3 школы-інтэрнаты, дзіцячы дом, Навапольскі с.-г. тэхнікум, Сеніцкі с.-г. каледж, 54 дашкольныя ўстановы, 6 цэнтраў культуры, 34 дамы культуры і клубы, 38 б-к, 8 бальніц, 22 урачэбныя амбулаторыі, 3 паліклінікі, 10 фельч.-ак. пунктаў. На тэр. раёна размешчаны: абл. клінічная бальніца (пас. Лясны), абл. тубдыспансер (в. Лескаўка), шпіталь інвалідаў вайны і працы (пас. Лясны), рэсп. псіхіятрычная клінічная бальніца «Навінхі» (в. Навінкі) і інш.; НДІ: бульбаводства, агародніцгва, пладаводства (в. Самахвалавічы), аховы раслін (в. Прылухі), эксперым. ветэрынарыі імя Вышалескага (в. Кунцаўшчына), анхалогіі і мед. радыялогіі (пас. Лясны); курорт «Ждановічы» (санаторыі *Беларусь», «Крыніца»), дзіцячы санаторый «Астрашыцкі Гарадок», 9 санаторыяў-прафілак' торыяў, спарткомплексы «Раўбічы» і «Стайкі», водна-спарт. база «Воўчкавічы*. Музеі: Бел. дзярж. музей нар. архітэктуры і побыту ў в. Сгрочыца, Музей бел. нар. мастацгва (філіял Нац. маст. муэея) y в. Раўбічы. Помнікі архігэктуры: сядзіба (2-я пал. 18 ст. —- 1-я пал. 19 ст.) y в. Анолаль, царква і капліца (19 ст.) y в. Астрашыцкі Гарадок, сядзіба (2-я пал. 18 ст.) y в. Прылукі, касцёл (1858—62) і спарт. комплекс «Раўбічы» (1973) y в. Раўбічы, царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Сеніца, сядзіба (2-я пал. 18 сг.) y в. Сёмкава, Троіцкі касцёл (2-я пал. 19 сг.) y в. Сёмкаў Гарадок. Помніх ахвярам фашызму (1963) каля в. Вялікі Трасцянец на месцы Трасцянецкага лагера смерці, на тэр. Бараўлянскага с/с урочышча Курапаты. Выдаецца газ. «Наша жыццё». Літ:. Памяць: Гіст.-дак. хроніка Мінскага р-на. Мн., 1998. Р.Р.Паўлавец.
М ІНСКІ РАТУШ НЫ ТЭАТР, назва гар. т-ра, які дзейнічаў y 1847—51 y памяшканні Мінскай ратушы. У ім выступалі пастаянныя гар. антрэпрызы Я.Хелмікоўскага, В.Вяржбіцкага, В.Драздоўскага, ставілі драм. і муз. спектаклі на рус., польск. і ўкр. мовах. Фае, зала і ложы т-ра былі размаляваны гар. дэкаратарам Я.Кураткевічам. Былі пастаўлены п’есы І.Катлярэўскага («НаталкаПалтаўка», «Маскаль-чараўнік»), Р.Квіткі-Аснаўяненкі («Шальменка — валасны пісар», «Сватаннс на Ганчароўцы»), П.Грыгор’ева («Дачка рускага акцёра»), П.Каратыгіна («Школьны настаўнік»), М.Някрасава («Шыла ў мяшку не ўтоіш...»), М.Гогаля («Рэвізор», упершыню на Беларусі), М.Загоскіна («Высакародны тэатр»), ДзЛенскага («Леў Гурыч Сінічкін»), У.Шэкспіра і інш.
М ІНСКІ CABÉT РА Б0Ч Ы Х I САЛ-
дАцКІХ ДЭПУТАТАЎ. Утвораны 4(17).3.1917 паводле рэзалюцыі служачых Заходнефрантавога к-та Усерас. земскага саюза. У гэты ж дзень выбраны Часовы выканаўчы к-т з 9 чал. 8 сак. Савет выказаў падтрымку Часоваму ўраду. 10 сак. Савет рабочых дэпутатаў і Савет салдацкіх дэпутатаў аб’яднаны. Яго друкаваны орган — газ. «Нзвестйя Мйнского Совета рабочйх й солдатскйх депутатов». У маі — пач. чэрв. адбыліся перавыбары (выбраны 265 чал.). Пры Савеце існавалі секцыі: ваенная, рабочая, чыгуначная, культ.-асв., рэдакцыйная, харч., фін. і інш. У выніку перавыбараў (2-я пал. вер. — пач. кастр.) з 337 дэпутатаў Савета 184 былі бальшавікі, 60 эсэраў, 21 меншавік, 21 бундавец, 48 беспартыйных, 3 ад Паалей-Цыёна і Аб’яднанай яўр. сацыяліст. рабочай партыі (АЯСРП); y склад выканкома выбраны 23 балыпавікі, 7 эсэраў, 4 бундаўцы, 1 паалейцыяніст, 1 ад АЯСРП, 2 месцьі пакінуты за прафсаюзамі. Да кастр. 1917 адбылося не менш як 35 пасяджэнняў Савета. 25 кастр. з мэтай прадухілення ў горадзе магчымых беспарадкаў угвораны рэв. штаб; 26 кастр. ад імя выканкома Мінскага Савета выдадзены «Загад № 1. Да насельніцгва г. Мінска і яго наваколляў», y якім заяўлена пра пераход усёй улады да М.С.р. і с.д. Вызваленыя з турмы і гаўптвахт салдаты (каля 800 чал.) былі аб’яднаны ў Першы рэв. імя Мінскага Савета полк. 2 ліст. ўся ўлада ў горадзе перайшла да ВРК Зах. фронту. Да 25 студз. 1918 y М.С.р. і с.д. існавалі адцзелы: па арганізацыі чырв. гвардыі, па арганізацыі чырв. арміі Мінскага гарнізона, па барацьбе з контррэвалюцыяй і спекуляцыяй, асветы, жыллёвы, кааперацыі, працы, мясц. самакіравання, агітацыі і арганізацыі і інш. 3 прычыны наступлення герм. войск 19.2.1918 кіраўніціва Савета пакінула Мінск. Савет пачаў адраджацца ў снеж. 1918, калі напярэдадні эвакуацыі герм. войск адбыліся выбары ў гар. Савет рабочых дэпутатаў. Пасля абвяшчэння Беларускай CCP y выніку дагавору прэзідыума Савета з ВРК Мінскай губ. да канца студз. 1919 былі арганізаваны перавыбары Савета, які атрымаў назву Мінскі Савет рабочых і чырвонаармейскіх дэпутатаў. М.Я. Сяменчык.
шаў э партыі. У 1905—07 актыўна ўдзельнічаў y рэв. падзеях, уваходзіў y Мінскі кваліцыйны савет 1905, выдаваў газ. «Дэр Мінскер Арбайтэр» («Мінскі рабочы»). У 1906 (пасля IV з’езда РСДРП) Мінскі к-т Бунда зноў увайшоў y партыю. 3 пачаткам 1-й сусв. вайны к-т фактычна спыніў сваю дзейнасць. Пасля Лют. рэв. 1917 ён удзельнічаў y арганізацыі Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, супрацоўнічаў пераважна з меншавікамі. У чэрв. 1917 Мінскі к-т увайшоў y Паўн.-Зах. абл. арг-цыю Бунда, удзельнічаў y выбарах y Мінскую гар. думу ў адзіным с.-д. блоку. У вер.-кастр. 1917 y бундаўскай арг-цыі складаліся левая (на чале з М.Я.Эстэр і Фрумкінай-Віхман) і правая (на чале з Х.Я.Гельфандам) плыні. Левыя паступова збліжаліся з бальшавікамі, увайшлі ў выканком Мінскага Савета, за імі ішла большасць прафсаюзаў Мінска. Левыя і правыя выступалі супраць абвяшчэння БНР. У студз. 1919 на аснове Мінскіх арг-цый Бунда ўзнікла Яўр. камуніст. партыя Беларусі, якая праз месяц перайменавана ў Яўр. камуніст. саюз (ЯКС). У маі 1919 быў створаны 1-ы Мінскі батальён бундаўцаў і паалей-цыяністаў, 500 бундаўцаў былі мабілйаваны ў Чырв. Армію. Ha XIII надзвычайнай канферэнцыі (крас. 1920) было абвешчана пра далучэнне ЯКС да РКП(б) на ўмовах Камінтэрна. Правыя не прызналі гэтага рашэння і аб’ядналіся ў т. зв. с.-д. Бунд (на чале з Гельфандам). 234 мінскія бундаўцы ўступілі ў пярвічныя арг-цыі КП(б)Б Мінска. МІНСКІ СВЯТАДЎХАЎСКІ КАФЕДРАЛЬНЫ САБ0Р, гл. Мінскі касцёл і кляштар бернардзінак. МІНСКІ СВЯТАДЎХАЎСКІ МАНАСT btP БАЗЫЛЬЯНАК помнік архітэктуры рэнесансу ў Мінску. Засн. ў 1641
IY11HCKI САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЬІЧНЫ КАМІТ^Т БЎНДА, арганізацыя Усеаг. яўр. рабочага саюза Літвы, Польшчы і Расіі (гл. Бунд) y Мінску ў 1897— 1921. К-т утварыўся на аснове Мінскай Корпус Мінскага Сшггадухаўскага мавастыра яўр. с.-д. групы. У пач. 1898 ён займаўся тэхн. пытаннямі арганізацыі I з’езда базыльянак. РСДРП, на якім Бунд стаў часткай РСДРП. 3 1899 вёў пераважна асв. прапаганду ў гуртках. У студз. 1901 к-т на Высокім рынку (цяпер пл. Свабоды) прыняў праграму падрыхтоўкі агітата- А.Сялявам. Першая ігумення К.Сапега раў, заснаваную на трэд-юніянісцкіх перапічыла манастыру 10 тыс. злотых. ідэях, і пачаў ствараць асобныя струкгу- Напачатку манастыр размяшчаўся ў муры для кіраўніцтва паліт. і эканам. ба- раваных жылых дамах, пабудаваных y рацьбой яўр. рабочых. Пасля II з’езда 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. Кадя 1650 узРСДРП к-т разам з усім Бундам вый- ведзены мураваны будынак манастыр-
скага корпуса (выкарыстаны скляпы і сцены першапачатковых будынкаў) і прамавугольная ў плане капліца, аб’яднаная з царквой Св. Духа (гл. Мінская царква Святога Духа і базшьянскія манастыры). Корпус 2-павярховы П-падобны ў плане, меў высокі вальмавы дах з чарапіцы. Тарэц даху ў паўд.-ўсх. крыле быў выкананы ў выглядзе фігурнага шчыта (перароблены ў 19 ст.). Плоскасці сцен фасадаў пазбаўлены дэкору, рытмічна расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі. Манастыр быў злучаны з капліцай крытай галерэяй, якая праходзіла над высокай мураванай сцяной (мела 3-пралётны праезд; разбурана ў сярэдзіне 19 ст.). Корпус быў злучаны з царквой Св. Духа. У інтэр’еры быў вял. залачоны драўляны алтар з абразамі Божай Маці, св. Базыля і Ісафата. На ПнУ знаходзіўся манастырскі двор з гасп. пабудовамі, абнесены сценамі. У 1795—99 вядомы як правасл. Петрапаўлаўскі манастыр. У 1-й пал. 19 ст. ў б. манастыры размяшчалася кансісторыя, з 2-й пал. 19 ст. — жылы дом (вул. Энгельса, 1). Будынак на рэстаўрацыі (1999). У.М.Дзянісаў, Л.У.Іванова.
МІНСКІ СТАН КАБУДАЎНІЧЫ ЗАВ0Д ІМЯ КАСТРЫЧНІЦКАЙ РЭВАЛЮЦЫІ. Засн. 8.8.1908 y Мінску як чыгуналіцейны з-д «Гігант». 3 1912 з-д «Энергія» (прадавалі 63 чал.). У 1921 вырабляў дробныя хатнія рэчы, y 1923 пабудаваны мех. цэх. У 1927 выраблены першыя такарныя і пачалося асваенне вертыкальна-свідравальных станкоў. У Вял. Айч. вайну на з-дзе дзейнічалі групы Мінскага патрыятычнага падполля. У 1948—57 на з-дзе асвоена 28 мадэлей цяжкіх універсальных падоўжна-апрацоўчых і 10 мадэлей спец. станкоў. У 1975 наладжаны выпуск шматаперацыйных фрэзерна-расточных станкоў з лічбавым кіраваннем. 3 1996 Дзярж. прадпрыемства МЗОР. Асн. прадукцыя (1999): ладоўжна-стругальныя, кантастругальныя, фрэзеряыя, даўбёжныя, балансіровачныя, шматаперацыйныя станкі, «апрадоўчыя цэнтры», дрэваапрацоўчыя і інш. Пастаўляе прадукцыю болыд чым y 40 краін свету. МІНСКІ СТАНКАБУДАЎШЧЫ ЗАВ0Д ІМЯ С.М.КІРАВА. Засн. ў 1883 на базе кузні як маш.-буд. і чыгунамедна-металургічны з-д (Кашарскі маш.-буд. і чыгуна-медна-металургічны ê
круглапілыш аўгамат Мінскапі станкабудаўнічап завода Імя С.М.КІрава Адразны
з-д). Выпускаў абсталяванне для млыноў, бровараў, крухмальна-латачных прадпрыемстваў і чыгунак. 3 1925 чыгуналіцейны і маш.-буд. з-д «Металіст». У 1928 да яго далучаны з-д «Усход» і с.-г. майстэрні і створаны маш.-буд. з-д «Камунар». 3 1934 станкабудаўнічы з-д. У Вял. Айч. вайну разбураны. 3 1947 выпускае базавыя мадэлі працяжных і адразных станкоў. 3 1973 дзейнічае філіял з-да ў г.п. Халоленічы. 3 1978 галаўное прадпрыемства Мінскага вытв. аб’яднання па выпуску працяжных і адразных станкоў. 3 1996 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1999): металарэзныя станкі працяжныя, адразныя, спецыяльныя і дрэваапр. абсталяванне. МІНСКІ ТОНКАСУК0ННЫ КАМБІНАТ. Пабудаваны ў 1947 (1-я чарга) y Мінску; y 1959 пушчана 2-я чарга. Складаўся з 3 цэхаў: прадзільнага, ткацкага і аддзелачнага. У 1959—65 тэхналагічна лераабсталяваны. У 1975—78 пабудаваны і ўведзены ў дзеялле ткацкааддзелачлы, быт. і адм. карпусы на новай вытв. пляцоўцы. На старой пляцоўцы праведзеяа поўная рэканструкцыя і створала прадзільлая ф-ка. У 1981 М.т.к. перайменаваны ў Мінскае вытв. тонкасуконнае аб’ядлалле. 3 1994 адкрытае акц. т-ва «Сукно». Асл. прадукцыя (1999): мэблевыя, аблегчаныя касцюмныя, жакардавыя і шарсцялыя палітовыя тканілы, жакардавыя і шарсцялыя коўдры. МІНСКІ TPÀKTAPHbl ЗАВ0Д (МТЗ) і м я У. I. Л е н і л а. Засл. ў 1946—48 y Міяску. 3 1972 галаўное прадпрыемства ВА «Мілскі трактарны завод»; мае 4 з-ды-філіялы: Віцебскі завод трактарных запасных частак, Бабруйскі завод трактарных дэталяў і агрэгатаў, Мінскі спец. інструмепту і тэхлал. аснасткі, 1
мінскі
451
Смарголскі агрэгатлы. 3 1948 вырабляў пускавыя рухавікі, з 1950 — гусеяічяыя с.-г. і тралёвачныя трактары, з 1953 — колавыя с.-г. трактары «Беларусь» на пнеўматычных шынах, з 1961 — трактар МТЗ-50 магутяасцю (40 кВт) з 1974 — МТЗ-80 (55—59 кВт), y 1984 — МТЗ-100 i МТЗ-102 (74 кВт), пазней — «Беларусь-1025», y 1993— 94 — мадэрнізаваныя тракгары серыі 900 (60—66 кВт), з 1995 — «Беларусь1221» (96 кВт). У 1981 пачаў выпуск сям’і мілі-тэхлікі: мотаблокі (4—6 кВт), міні-трактары (9— 12 кВт), малагабарытныя трактары (12—26 кВт). У 1995 выпусціў 3-мільённы трактар і 500-тысячлы экспартны трактар «Беларусь». Асл. прадукцыя (1999): 44 мадэлі розяых відаў ловай тэхнікі. ВА «МТЗ» — адна з дайбуйяейшых y свеце кампаній па выпуску і экспарце колавьіх тракгароў, ла яе долю прыпадае 8— 10% сусв. рынку трактароў y сваім класе. Mae больш як y 60 краінах свету 13 уласных і змеліалых акц. т-ваў, 30 фірм-агептаў за мяжой і 140 дылерскіх цэнтраў y СНД. ВА «МТЗ» узнагароджала міжлар. прызам «Залаты Меркурый». На міжлар. выстаўках і кірмашах трактары «Беларусь» атрымалі 27 медалёў, ў тл. 24 залатьм. МІНСКІ ТР0ІЦ К І 3AJIATAIÔPCKI КАСЦЁЛ, касцёл святога Р о х а, помнік архітэктуры неаготыкі ў Міяску. Пабудавады ў 1861—64 з цэглы ла б. каталіцкіх могілках Залатая горка. Аднанефавы адлавежавы прамавугольлы ў плане храм з 5-гралнай апсідай, мае сім. аб’ёмяа-прасторавую кампазіцыю, лакрыты 2-схільяым дахам. Гал. фасад завершалы 2-ярусяай 2
3
мінскі
452
прамавутольнай y плане вежай пад 4-схільным шатром. Па баках франтона — дэкар. вежачкі. Фасады будынка расчлянёны стылізаванымі 3-ступеньчатымі контрфорсамі, a таксама стральчатымі нішамі з аконнымі праёмамі. Па перыметры сцены завершаны развітым карнізам. Уваход y выглядзе высокага спічастага партала. Пасля рэстаўрацыі (1983) будынак касцёла прыстасаваны пад залу камернай музыкі Бел. дзярж. філармоніі. Пры ўваходзе ў залу — керамічная скулытгура «Музыка», y нішах б. крыпты — дэкар. скулыттуры нар. персанажаў (маст. М.Байрачны, В.Прыешкін), y нішах каля аргана — драўляныя скулыпуры (скульпт. ЛДавідзенка). Аконныя праёмы аздоблены арнаментальным вітражом. А.Ю.Пятросава.
Мінскі Троіцкі Залатагорекі касцёл.
МІНСКІ ТР0ІЦ КІ МЛНАСІЫР БАЗЫЛЬЯНАК, помнік архітэктуры класіцызму ў Мінску. Засн. ў 1630 М.Вяжэвіч на Траецкай гары (сучасная вул. М.Баідановіча) пры драўлянай царкве (вядома з 15 ст., знішчана ў 1656, адноўлена ў 2-й пал. 17 ст.). Фасады і інтэр’еры драўлянай дарквы св. Тройцы ў 17— 18 ст. былі аздоблены аптычным (ілюзорным) жывапісам. У 1799— 1800 на месцы старога драўлянага будынка манастыра ўзведзены новы — мураваны ў стылі класіцызму (арх. Ф.Крамер): 2-павярховы П-падобны ў плане, накрыты 2-схільным дахам. Сіметрычны гал. фасад падзелены карнізным поясам на 2 ярусы (ніжні апрацаваны рустам) і раскрапаваны 3 рызалітамі. завершаны-
мі трохвугольнымі франтонамі. Рытм фасадаў ствараюць прамавугольныя аконныя праёмы (у бакавых рызалітах завяршаліся сандрыкамі). Інтэр’еры ўпрыгожаны насценнай размалёўкай (не захавалася). Тэрыторыя манастыра была абнесена мураванай агароджай з брамай-званіцай. Пасля пажару 1809 манастырскі будынак адноўлены (арх. М.Чахоўскі), з У да яго прыбудавана галерэя. У 1834 манастыр закрыты, будынак прыстасаваны пад шпіталь гар. бальніцы, y 1840-я г. рэканструяваны (арх. К.Хршчановіч). Рэканструяваўся ў 2-й пал. 19 — 1-й пал. 20 ст. (надбудаваны 3-і паверх). Цяпер y ім корпус 2-й гар. клінічнай бальніцы. У.М.Дзянісаў МІНСКІ T3ÀTP РЭВАЛЮЦЬІЙНАЙ САТЫРЫ, агітацыйна-прапагандысцкі т-р мініяцюр y Мінску. Існаваў y 1921—22. Арганізатары Е.Міровіч і У.Базілеўскі. Ставіліся агітацыйныя п ’есы на вьггв. тэмы, мініяцюры, аднаактоўкі на тэмы маралі, прыпеўкі на надзённыя тэмы. Для паказаў выкарыстоўвалася форма спектакляў-судоў, спектакляў-дыспутаў. Папулярным быў і танцавальна-пантамімічны жанр. Міровіч для тэатра напісаў мініяцюры «Ордэр жыладдзела», «Агідныя тыпы». Пастаўлены сатыр. мініяцюры «Полька», «Разруха», «Цвічок», «Лялькі», «Срятая тройца», «Рэпка», «Мужычок». У іх высмейваліся спекулянты, сабатажнікі, гультаі і інш. Паказы адбываліся ў Чырвонай зале. К.Б.Кузняцова. МІНСКІ ТЭХНАЛАПЧНЫ КАЛЕДЖ Засн. ў 1953 y Мінску як тэхнікум. 3 1999 каледж. Рыхтуе спецыялістаў для швейнай прам-сці і быт. абслугоўвання. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): фатаграфія; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль; цырульніцкае мастацтва і дэкар. касметыка; машыны і апараты лёгкай прам-сці і быт. абслугоўвання; тэхналогія і канструяванне швейных вырабаў. Прымаюцда асобы з базавай, сярэдняй адукацыяй, a таксама пасля заканчэння прафес.-тэхн. вучылішчаў на скарочаны тэрмін навучання. Навучанне дзённае і завочнае. МІНСКІ ТІХНІКУМ-ПРАДПРЫЕМСТВА ЛЁГКАЙ ПРАМЫСЛ0ВАСЦІ. Засн. ў 1945 y Мінску як тэхнікум лёгкай прам-сці. 3 1989 сучасная назва. Рыхтуе тэхнікаў-канструктараў-тэхнолагаў, тэхнікаў-тэхнолагаў, тэхнікаў-механікаў, бухгалтараў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): тэхналогія і канструяванне вырабаў са скуры; апрацоўка тканіны; тэхн. абслугоўванне і ра-
Г \ Z' I Ï Ï I □ □ altiiâ □ □1П П Г
т
m
to t
Мшскі Троіцкі манастыр базыльянак. Галоўны фасад. Чарцёж.
монт абсталявання абутковай вытв-сці; бухгалтарскі ўлік y лёгкай прам-сці; прадзенне шэрсці і хім. валокнаў; тэхналогія тканіны і тканых вырабаў. Прымаюцда асобы з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. МІНСКІ УЗНЯСЁНСКІ МАНАСТЬІР (УІІібСЦЯ). Існаваў y канцы 15 — пач. 18 ст. ў Мінску. Засн. як праваслаўны ' пры Узнясенскай царкве вял. княгіняй ВКЛ Аленай Іванаўнай, якая адпісала манастыру в. Трасцянец і надала яму статус архімандрыі. Першым архімандрытам быў духоўнік Алены Іона (у 1503—07 мітрапаліт кіеўскі). У 1633 прывілеем караля Рэчы Паспалітай Уладзіслава IV манастыр далучаны да мужчынскага Святадухаўскага манастыра (гл. ў арт. Мінская царква Святога Духа і базыльянскія манастыры). Пазней належаў уніяцкаму ордэну базыльян. Статус архімандрыі скасаваны ў 1675 на базыльянскай кангрэгацыі ў Жыровічах. Прыкладна тады ж князі Горскія адабралі ў манастыра Трасцянец, a ўзамен далі ў дзяржанне Слабодку (каля 1699). Дакладная дата закрыцця невядома. А.А.Ярашэвіч.
М Ш СКІ ЎМАЦАВАНЫ РАЁН, М і н с к і УР, пабудаваны ў 1928—37 для прыкрыцця Мінска з 3. Працягласць па фронту да 150 км. 26.6.1941 ударныя групоўкі ням.-фаш. войск (да 5 танк. дывізій) выйшлі да М.у.р. і атакавалі яго. Аднак сходу ўзяць не здолелі — М.у.р. на 3 — 4 дні затрымаў рух праціўніка на ўсх. напрамку і адыграў значную ролю ў абароне горада (гл. Мінска абарона 1941). M1HCK1 ФАРФ0РАВЫ ЗАВ0Д. Створаны ў 1883 y Мінску як з-д кафлянай пліткі. 3 1920 кафляны, з 1951 фарфора-фаянсавы, з 1961 фарфоравы з-д, з 1994 сучасная назва. У 1954 уведзены ў дзеянне аддзяленне радыёкерамікі, y 1962 цэх фарфоравага посуду, y 1973 жывапісна-муфельнае аддзяленне. Асн. прадукцыя: фарфоравы посуд, элекгратэхн. фарфор, радыёкераміка, вогаетрывалыя вырабы, эмалі і грунты. Выпускае маст. фарфоравыя вырабы (каля 170 найменняў), y т.л. кававыя, чайныя, сталовыя сервізы, чайнікі, кубкі, вазы, статуэткі, сувеніры, дэкар. блюды, дзіцячыя наборы і інш. Вырабы аздабляюць ручной размалёўкай, метадам аэраграфіі, штампа, дэколем. Mae маст. лабараторыю. Мастакі В.Леантовіч (гал. мастак), 1.Алісевіч, Л.Багданаў, В. Данчук, Г.Ліцвіненка, Л.Малышаў, А.Фядусь распрацоўваюць малюнкі, новыя формы посуду паводле традыцый бёл. нар. і прафес. дэкар.-прыкладнога мастацгва. Сярод вырабаў: сервізы «Лянок», «Арнамент», «Павуцінка», «Слуцкі», «Сувенірны», «Сіняя галінка», «Матылёк», «Паўночнае ззянне», «Маладзёжны», «Вішнёвы», «Пяшчотны», «Карычневыя стужкі», «Званочак», «Чорная ружа», «Фантазія», «Няміга», «Кветкі лугавыя», «Бярозка», «Рабінка», «Залацістая мелодыя восені», «Беларус-
кі краявід», «Дзянніца», вазы «Вішнёвая», «Слуцкая», «Каласок», «Чырвоная», «Традыцыя», «Галубка», «Беларуская», «Народная», статуэткі «Зубр», «Бусел», «Знакі Задыяка», электрачайнікі, самавары «Элегантныя». В.А.Леантовіч.
ЦАРК0ЎНА-АРХЕАЛАПЧ-
МІНСКІ_________________ 453
яльнасці (1999/2000 навуч. г.): фінансы; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль; банкаўская справа. Прымаюцца асобы з сярэдряй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. Па спецыяльнасці страхавая справа на дзённае адцзяленне прымаюцца асобы пасля заканчэння прафес.-тэхн. вучылішчаў, дзе ёсць такая спецыяльнасць.
НЫ МУЗЁЙ. Існаваў y 1908— 15 пры Мінскім царкоўным гісторыка-арехалагічным камітэце. 3 1909 музеем кіраваў А.К.Снітка. Экспазідыя мела 1363 экспанаты (1910), сярод іх рэчы царк. даўніны, рэліг. культу, тэксты нар. ne cem , казак, паданняў, матэрыялы этнагр. экспедыцый, па гісторыі гербаў і пячатак, каля 500 стараж. манет, археал. знаходкі з раскопак пад Пінскам, Радашковічамі, Слуцкам, Туравам. Сярод збораў кніжнага фонду (каля 1900 тамоў, 1910) Апостал і Тыпікон (16 ст.), Мінея агульная (канец 17 ст.), Сінопсіс (18 ст.), архіў Слуцкага Троіцкага (Трайчанскага) манастыра. У музеі зберагалася частка калекцыі бел. археолага Г.Х.Татура. У пач. 1-й сусв. вайны экспанаты музея эвакуіраваны ў Разань (Расія). У 1922 вернутая частка фонду і
калонамі, 2- і 3-лопасцевымі аркамі, філёнгамі і інш. элементамі. Агароджа з цэнтр. парадным уваходам аддзяляла архірэйскае падвор’е ад Аляксандраўскага сквера. Цэнтр. парадны ўваход меў тыя ж арх. формы, што і будынак музея: высокія фланкіруючыя квадратныя ў плане слупы-вежачкі завяршаліся вастраверхімі шатровымі дахамі, карнізныя паяскі, што апяразвалі вежачкі, з простым, геам. арнаментам. Лучковая металічная арка была вырашана ў духу венскага мадэрна. Кованыя рашоткі, агароджа, вароты, брамы былі зроблены высокакваліфікаванымі мясц. кавалямі. У 1930-я г. агароджа знішчана. У 1915—20 y будынку размяшчаўся Народны дом, з 1963 — Дом работнікаў мастацтваў.
МІНСКІ ХАРЧ0ВЫ KAM6IHÂT. Засн. ў 1956 y Мінску як вучэбная база для сістэмы Бел. рэсп. саюза спажывецкіх т-ваў і быў вызначаны базавым прадпрыемствам y харч. прам-сці Белспажыўсаюза па перапрацоўцы садавіны і агародніны. Mae цэхі: сокавы, кансервавы і канцэнтраванага яблычнага соку. У 1999 асартымент прадукцыі складае каля 60 назваў: пладова-ягадныя сокі, варзнні і кампоты, марынаваныя агуркі і памідоры, абедзенныя і закусачныя кансервы з агародніны, канцэнтраваны яблычны сок, моцныя спіртаваныя напіткі і інш.
Мівскі царкоўна-археалагічны музей. Здымак 1914.
м ін ск і
ф ін Ансава -эка н ам й -
НЫ КАЛЁДЖ. Засн. ў 1931 y Мінску як фін.-эканам. тэхнікум. 3 1994 сучасная назва. Рыхтуе эканамістаў. Спецы-
Да арг. Мінскі фарфоравы завод. І.Ал i с е в і ч Дэкаратыўны набор ваз «Казіно». 1997.
Да арт. Мівскі фарфоравы завод. В.Л е а н т о в і ч. Сгаловы сервіз «Народны*. 1998.
М ІНСКІ
250 кніг трапілі ў царк. адцзел Бел. дзярж. музея, астатнія выданні кніжнага фонду перададзены дзярж. б-цы, архівы — цэнтр. архіву. Некаторыя рэчы, y тл. рукапісы, зберагаюцца ў Нац. музеі гісторыі і культуры Беларусі. Будынак музея пастаўлены на тэр. архірэйскага падвор’я ў 1913 y азнаменаванне 300-годдзя дома Раманавых (арх. В.Струеў). Быў задуманы як чдстка арх.-маст. комплексу духоўнай рэзідэн■ цыі Мінскай епархіі, якая ўключала пабудовы архірэйскага падвор’я і праектуемыя будынак музея і агароджу з цэнтр. парадным уваходам. Выкананы ў неарусйм стылі. 2-павярховы прамавугольны ў плане цагляны будынак пастаўлены на высокі цокаль і накрыты вальмавым дахам. Гал. фасад асіметрычнай кампазідыі. 3 усх. боку да яю прыбудавана круглая ў шіане вежа, завершаная шлемападобным купалам. Сцены вежы, стылізаванай пад стараж. абарончую, былі прарэзаны байніцамі, верхняя ч. аформлена машыкулямі і геам. арнаментам. 3 зах. боку фасад фланкіраваны невял. квадратнай y гоіане вежачкай, прарэзанай неглыбокімі нішамі і завершанай высокім 4-гранным шатром. Гал. ўваход падкрэслены кілепадобным франтонам, упрыгожаным арнаментам. Фасады падзелены карнізным паяском, прарэзаны высокімі лучковымі аконнымі праёмамі, упрыгожанымі дэкар. паў-
Літ:. Заішскн Северо-Заладного отдела нмп. Русского географнческого обіцества. Кн. 1. Внльна, 1910; Ш ы б е к a З.В., Ш ы б е к a С.Ф. Мінск: Сгаронкі жыцця дарэв. горада: Пер. з рус. Мн., 1994; Ч е р н а т о в В.М. Памятннк творческого содружества / / Сгр-во н архнтектура Белорусснн. 1979. № 2. А.С.Жмуроўскі, В.М. Чарнатаў (архітэктура). MÎHCK1 ЦАРК0ЎНЫ ГІСТ0РЫКААРХЕАЛАГ<ЧНЫ КАМІТЙТ Дзейнічаў з лют. 1908 да пач. 1-й сусв. вайны. Створаны ў Мінску Сінодам пры Мінскай епархіі па ініцыятыве інтэлігенцыі для збору і вывучэння старажытнасцей на тэр. Міншчыны. К-т праводзіў даследаванні і апісанні помнікаў даўніны і гісторыі, збор і запісы фальклору, вывучэнне манастырскіх архіваў, меў бібліятэку і Мінскі царкоўна-археалагічны музей. Члены к-та чыталі лекцыі па гісторыі і культуры Беларусі. У яго рабоце ўдзельнічалі вядомыя навукоўцы Дз.ІДаўгяла, АА.Шахматаў. К-т выдаў зб. дакументаў «Мінская даўніна» і 1-ы вып. кнігі «Апісанне рукапіснага аддзела і старадрукаў бібліятэкі Мінскага царкоўнага гісторыка-археалагічнага каА.С.Жмуроўскі. мітэта» (1909). МІНСКІ ЦЫРК, М і н с к і д з я р ж а ў н ы ц ы р к Б е л а р у с і . Пабудаваны ў 1959 (арх. В.Жукаў) на перакрыжаванні водна-зялёнага дыяметра горада (р. Свіслач і зялёная зона ўздоўж
454
МІНСКІ
яе поймы) і праспекта Скарыны. Адыгрывае важную кампазіцыйную ролю ў фарміраванні сістэмы ансамбляў цэнтра Мінска. Трохпавярховы аб’ём, y якім выкарыстаны формы і дэкор класічнай спадчыны, накрыты сферычным купалам. Гал. ўваход вылучаны шматкалонным порцікам карынфскага ордэра. Па перыметры будынка пілястры. Глядзельная зала мае арэну (дыяметр 13 м), 1668 месцаў, размешчаных амфітэатрам. Вакол відовішчнай часткі фаіе, гардэробы, памяшканні для артыстаў і абслуговага персаналу, залы для рэпетыцый, спец. памяшканні для жывёлы і інш. У 1959—74 працаваў Беларускі цыркавы калектыў. У М.ц. няма сталай трупы. У праграмах М.ц. ўдзельнічаюць замежныя цыркавыя калектывы, y т.л. СНД. А.А.Воінаў.
МІНСКІ ЭЛЕКТРАМЕХАШЧНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1950 y Мінску. Першую прадукцыю (апаратура карабельнай сігналізацыі) вырабіў y 1953. 3 1956 выпускаў складаныя радыёэлекгронныя сістэмы для абарончай прам-сці. 3 1996 дзярж. прадпрыемства «Мінскі электрамеханічны завод». Асн. прадукцыя (1999): складаныя радыёэлекгронныя сістэмы кіравання рознымі аб’екгамі, перасовачныя і стацыянарныя лабараторыі, запамінальныя ўстройствы, пульты кіравання, шафы аўтаматыкі, інфармацыйныя табло, мікрапрадэсарныя ўстройствы, мадэмы і інш. МІНСКЗ ЭЛЕКТРАТЭХНІЧНЫ ЗАВ0Д і м я В.І. K a з л о в а. Пабудаваны ў 1953—56 y Мінску як Мінскі з-д электрашчытоў кіравання, з 1956 Мінскі дзярж. саюзны электратэхн. з-д. У 1957—65 пабудаваны гал. і дапаможныя карпусы. 3 1967 сучасная назва. Вырабляе элекгратэхн. абсталяванне (1999): трансфарматары сілавыя масленыя (да 1000 кВА), сілавыя сухія (да 1000 кВА), маламагутныя сухія (0,063—2,5 кВА) рознага прызначэння; электрападстанцыі для атамных, цеплавых і гідраэлектрастанцый, для элекгразабеспячэння нафтаздабыўной прам-сці, для тэрмаапрацоўкі бетону і грунту; прылады катоднай абароны магістральных нафта- і газаправодаў і інш. падземных метал. збудаванняў; быт. зарадныя, пусказарадныя прылады, зварачныя трансфарматары, эл. масленыя абагравальнікі і інш.
Мінскі цырк.
МІНСКІ ЧЫ РВ 0Н Ы КАСЦЁЛ, Мінскі касцёл Сымона і Алены.
пластмасавы цэх і гальванічны ўчастак. 3 1963 фурнітурна-мех. з-д, з 1965 сучасная назва. У 1977 з-д рэканструяваны. 3 1993 адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (1999): пластмасавая засцежка «Маланка», метал. і гшастмасавая фурнітура для абутку і галантарэі (спражкі, аздабленні, ручкі і замкі для сумак, каблукі і інш).
гл.
МІНСКІ ш к б л ь н ы T3ÂTP Існаваў y 1689— 1727 пры Мінскім езуіцкім калегіуме. Захаваліся звесткі пра пастаноўкі лац. драмы «Ахвяра кахання» (1698), панегірычнай драмы «Працвітанне царства, якое ахоўваецца бяспекай цароў» (1713, сюжэт з гісторыі Кітая), драмы «Свяшчэнны саюз Мінервы і Марса» (1727, гал. герой К. Астрожскі). А.В.Мальдзіс. МІНСКІ ЭКСПЕРЫМЕНТАЛЬНАФУРНІТУРНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў 1928 y Мінску як арцель «Чырвоны металіст», дзе выраблялі падковы, цвікі, рамантавалі ложкі і ійш. Мела цэхі: кавальскі, бляшаны, цвіковы, слясарныя. У Вял. Айч. вайну разбурана. Пасля вайны адноўлена, вырабляла ложкі, цвікі, дзіцячыя каляскі, веласіпеды, санкі. У 1956 арцель ператворана ў з-д «Металавырабаў». 3 1958 y новым корпусе працуе
МІНСКІ ЭН ЕРГЕТЫЧН Ы ТЭХНІКУМ. Засн. ў 1971 y Мінску. Рыхтуе тэхнікаў-элекдрыкаў, тэхніхаў-будаўнікоў, тэхнікаў-цеплатэхнікаў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.); элекграэнергетыка; цеплаэнергетыка; прамысл. і грамадзянскае буд-ва; аўтаматызацыя і кіраванне энергет. працэсамі. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ІУЙНСКІ Ю РЫДЫЧНЫ ІНСТЫТУТ, вышэйшая навуч. ўстанова ў 1931—54, y Мінску. Засн. на базе ф-та сав. будаўніцтва і права (з 1930), які вылучыўся з ф-та права і гаспадаркі (з 1925) БДУ. Да 1932 наз. Мінскі ін-т сав. будаўніцтва і права. Рыхтаваў спецыялістаў для юрыд. і судова-следчых органаў, дзярж. апарата, НДІ і навуч. устаноў. Пры інце існавала аспірантура. Выдаваліся «Працы», «Вучоныя запіскі». У 1954 y ін-це навучалася 2200 чал., працавала каля 70 выкладчыкаў. У 1954 пераўтвораны ў юрыд. ф-т БДУ.
«МЙНСКНЕ ВБДОМОСШ», штотыднёвая паліт. і літ. газета афіцыёзнага вялікадзярж., шавіністычнага кірунку; неафіц. частка «Мйнскйх губернскйх ведомостей». Выдавалася з 11(24).7 да 25.12.1911(7.1.1912) y Мінску на рус. мове. 1Іадтрымлівала палітыку П.А.Сталыпіна, выступала супраць рэв. руху, прапагандавала адзінства царызму і народа, аднак імкнулася стрымліваць чарнасоценны экстрэмізм газ. «Мтское слово». Друкавала творы Д.Бохана (вершы, гіст. аповесць «У мінскім трыбунале», краязнаўчыя нарысы), вершы, эцюды, допісы мясц. аўтараў. Пераўтворана ў газ. «Мйнскйе ежедневные ведомостй». У.М.Конан. «МЙНСКНЕ ГУБЕРНСКНЕ ВЕДОМОСТН», афідыйная газета. Вьідавалася ў 1838 — 1917 y Мінску губ. праўленнем на рус. мове 1 — 2 разы на тыдзень. Мела афіц. і неафіц. часткі з дадаткамі. Неафіц. частка выдавалася таксама пад назвай «Мйнскйе ведомостй». У афіц. частцы друкаваліся ўрадавыя паведамленні і ўказы, аб’явы і распараджэнні губ. улад, y неафіц. — паведамленні пра розныя падзеі і незвычайньм здарэнні (адкрыццё ў Мінску лублічдай б-кі імя А.С.Пушкіна, пра Мідскі т-р, пажары і інш.), матэрыялы гіст., статыстычнага, этнагр. характару [«Мідск, яго мідулае і сучаснасць», 1891; «Статыстычныя звесткі пра Пінскі павет», 1847; «Статыстычныя звесткі лра Мідскую губерню», 1850; «Вясельны абрад y вёсках Навагрудскага павета» М.А.Дзмітрыева, 1861; «Вясельныя звычаі і абрады лростага люду ў Барысаўскім лавеце» Ш-віча, 1865; «Гістарычны нарыс Мінскай губерні», 1866; «Нарысы Беларускага Палесся», 1868— 69; «Гістарычны нарыс мястэчка Турава, былой сталіцы Тураўскага княства» М.Гаўсмана; «Тураў і Тураўшчына», «Гістарычны нарыс Навагрудка» (усе 1877); «Рэчыца», 1880; «Беларускія народныя песні», 1891, «Прыгоды Яначка» (бел. легенда) М.Каханскага (А.Н.Е-ва), «Нарыс археалагічных помнікаў на прасторы Мінскай губернг...» Г.Х.Татура, 1891—92, і інш.]. Літ:. Ул а в днк Н.Н. «Млнскне губернскве ведомостн» как лсторнческяй нсточннк / / Проблемы нсточннковеденмя. М., 1959. Сб. 7. Я.С.Умецкая. «МЙНСКНЕ ЕЖЕДНЕВНЫЕ ВЕДОМОСТН», дггодзённая лаліт., эканам. і літ. газета лраваакцябрысцкага кірунку. Выдавалася з 1(14).1 да 16(29).6.1912 y Мінску на рус. мове. Абвясціла сябе «незалежнай» газетай. Працягвала лраграму газ. «Мйнскйе ведомостй». Выступала супраць рэв. руху, бальшавікоў. Прапагандавала сталыпінскую агр. палітыку. Надрукавала юбілейныя артыкулы пра А. Герцэна, I. Ганчарова, y якіх падкрэслівала іх рускі латрыятызм, але пазбягала асвятлення рэв.-дэмакр. ідэалогіі, прынцыпаў крытычнага рэалізму. 3 «ахоўніцкіх» пазіцый крытыкавала творчасць М.Арцыбашава, Н.Вярбіцкай і інш. прадстаўнікоў натуралізму і ма-
дэрнізму, прылічвала да гэтых кірункаў пісьменнікаў-рэалістаў М.Горкага, ЛАндрэева, А.Купрыда, проціластаўляла ім творчасць А.Пушкіна, І.Тургенева, Л.Талстога, Ф.Дастаеўскага. Пераўгворана ў газ. «Млнское русское слово». У.М.Конан. «МЙНСКМЕ ЕПАРХНАЛЬНЫЕ BÉДОМОСТН», часопіс Мінскаіі праваслаўнай епархіі. Выдаваўся ў 1869— 1917 y Мілску на рус. мове 2 разы на месяц (у 1871—72 штотыднёва). Меў афід. і неафіц. часткі. У афіц. частцы змяшчаліся паведамленні аб рабоце Сінода, распараджэнні па епархіі, справаздачы епархіяльнага кіраўніцтва аб рабоце сваіх структур, жыцці манастыроў і царк. прыходаў, некралогі. У неафіц. публікаваліся творы дзеячаў правасл. царквы, артыкулы па царк. гісторыі і археалогіі, паведамленні пра дзейнасць царк. брацтваў і сястрынстваў, духоўных асветных і дабрачынных устаноў. Вял. ўвага надавалася місіянерскай дзейнасці сярод старавераў і сектантаў, змяшчалася рэклама пра новыя кнігі, работу рэстаўрацыйных майстэрняў. У 1989 выданне адноўлена. Л.У. Салодкіна. «МЙНСКНЙ Г0ЛОС», штодзённая грамадска-паліт. газета ліберальнабурж. кірунку. Выдавалася з 1(14).11. 1909 да 29.11.1918 y Мінску на рус. мове. Асвятляла міжнар. і ўнутр. становішча Расіі, дзейнасць Дзярж. думы, грамадска-побытавыя праблемы Мінска і губерні, выкрывала нападкі газ. «Мйнское слово» і рас. «Нового временн» на бел. культ.-нац. рух, выступала за правы беларусаў на сваю нац. мову і культуру. Змясціла артыкул рэдактара «Нашай нівы» А.Уласава «Край з пяццю нацыянальнасцямі» пра неабходнасць мірнага сунрацоўнідтва ўсіх народаў краю і развіцця іх культур. У леракладзе да рус. мову дадрукавала вершы М.Багдановіча «Мая душа», Я.Кулалы «Я не лаэта», рэцэлзію да зб. вершаў А.Гаруна «Матчын дар» і яго верш «Хто сказаў: «I я з народам...». Пралагалдавала творчасць рус. і ідш. лісьмеднікаў. У 1912—14 выдавала дадатак — газ. «Северо-Западная колейка». У.М.Конан. «МЙНСКМЙ КУРЬЁР», штодзённая грамадска-лаліт. і літ. газета ліберальдаасв. кірудку. Выдавалася з 27.1(9.2) да 8(21).10.1908 y Мідску на рус. мове (з 6(19).6 да 22.8(4.9).1908 де выходзіла). Працягвала дэмакр. традыцыі газ. «Мйнскйй лйсток» і «Северо-Западный край», арыентавалася да мясц. лрагрэс. інтэлігенцыю. Крытыкавала грамадскалаліт. лад Рас. імлерыі. выкрывала рэакц. палітыку лравых лартый і груловак, выступала ў ладтрымку студэнцкага і рабочага руху, y абароду лаліт. вязняў. Асвятляла літ., тэатр. і муз. жыццё Расіі і Мідскай губ., лрапагандавала рэаліст. і дэмакр. традыцыі рус. л-ры. У шэрагу артыкулаў У.Самойлы, М.Караліцкага, Н.Чарноцкага аб’екгыўна ацаніла сімвалізм, рэалізм, авадгардысцкія ллыні ў л-ры (Л.Андрэеў, З.Гіліус, М.Арцыбашаў), драматургіі і тэатры
(У.Меерхольд, М.Метэрлінк, Г.Ібсен, М.Горкі). Алублікавала артыкулы супрацоўдікаў рэдакцыі Самойлы «Нататкі» і Чарноцкага «Да лытання лра беларускую народную школу» ў абароду бел. мовы ў школе. Улершыню надрукавала ў рус. леракладзе Самойлы верш Я.Купалы «Беларусу» і арт. Самойлы «Вялікае свята», y якім аўтар вітаў выхад зб. лаэзіі Я.Купалы «Жалейка» і алублікаваў яго верш «Да мужыка». Выйшла 148 нумароў. Выдадде слынела ў выдіку суд. лраследавадняў і адм. слагналняў. Літ:. К о н о н В.М. Проблемы лскусства л эстетакл в обіцественной мыслл Белорусслл лачала XX в. Мн., 1985. У.М.Конан. «МЙНСКНЙ КУРЬЕР», дггодзёддая «беслартыйная» газета ліберальда-бурж. антысав. кірулку. Выдавалася з 26.8.1919 да ліл. 1920 y Мідску да рус. мове з дазволу лольск. акупац. улад. Арыентавалася да дапамогу лольск. легіёнаў y вызвалелні Расіі ад балыдавіцкай улады. Заклікала ладтрымаць Польшчу, Калчака, Дзянікіна ў іх барацьбе супраць Сав. Расіі, асуджала тэрор балыдавікоў сулраць сваіх паліт. лраціўнікаў, крытыкавала краіны Антадты за курс на лрымірэнне з балыдавіцкім рэжымам. Шмат увагі аддавала мясц. сац.-эканам. лраблемам, змяшчала інфармацыю лра тэатр. слектаклі, арганізацыю бел. школ, падтрымлівала кадтакгы з лідэрамі лравых гоіыней бел. лац. руху (П.Алексюком і ідді.). Апублікавала зварот Ю.Пілсудскага «Да жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага» і камедтарыі да яго ген. камісара Усх. зямель Г.Асмалоўскага, рамад А.Юнашы (Гзоўскага) «Аляксандр Мяснікядц» (лра сав. камісара А.Мяснікова), друкавала нарысы Д.Бохана, вершы З.Гіпіус, артыкулы і нарысы інш. мясц. журналістаў і літаратараў. У.М.Конан. «МЙНСКНЙ ЛМСТ0К», першая на Беларусі лрыватная грамадека-лаліт. і літ. газета ліберальда-асветдіцкага кірунку. Вшодзіла з 2(14).4.1886 да 31.10(13.11).1902 y Мілску ла рус. мове 2—3 разы на тыдзень. Кіраўнікі газеты дапускалі ламяркоўную алазіцыю да царызму, декат. з іх лрытрымліваліся болыд радыкальдых дароддіцкіх логлядаў, за што газета мела адм. спагаадні, a з 27.2.1897 яе выхад лрыпынены на 8 месяцаў. Асвятляла мясц. жыццё, ладзеі ў краіде і за мяжой, сац.-эканам. стадовішча сяляд і гар. жыхароў, дзейнасць грамадскіх дэмакр. арг-цый. Змяшчала агляды рас. кніг і часолісаў лрагрэс. кірунку, лралагандавала дэмакр. і рэалістычдыя традыцыі рус. л-ры і маст. культуры, памяркоўна крытыкавала мадэрнісцкія і дэкадэнцкія тэндэнцыі. У пэўнай ступені ладтрымлівала развіццё бел. мовы (7.3.1893) і л-ры (рэцэлзія ла бел. лераклад алавядадня У.Гаршыда «Сігнал», 9.4.1891), друкавала творы Я.Лучыны, К.Кагадца, мясц. літаратараў Д.Бохана, А.Бярозы, Р.Цягло, А.Шункевіча (Марозіка), бел. дароддыя лесні, казкі, легенды. Улершыню
МІНСКІНЖПРАЕКТ
455
алубл. ананімдую паэму «Тарас на Парнасе» (16.5.1889, пад дазвай «Тарас»). Змяшчала краязнаўчыя і этнагр. даследаванні А.Багдановіча (19.8, 18.11 і 5.12.1886), А.Слупскага (5.5.1895), М.Доўнар-Залольскага (лра Ф.Скарыну, 27.12.1886), рэцэдзіі да фальклорнаэтнагр. эборнікі Е.Рамадава (21.4.1887) і П.Шэйна (8.9.1887). Здаёміла з мясц. выстаўкамі выяўл. мастацтва, асвятляла работу Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў, тэатр. і муз. жыццё, маст. самадзейнасць горада. 3 1888 выдавала нелерыядычды навук.папулярны і літ.-публіцыстычны дадатак «Северо-Заладный каледдарь». Пераўтворана ў газ. «Северо-Западный край». Літ.: Ф е д о р о в а Т.Н. Обшественнополлтлческая мысль в Белоруссял л «Млнсклй ллсток» (1886 — 1902 гг ). Мн., 1966; Д о р о ш е в л ч Э., К о н о л В. Очерк ясторлл эстеглческой мыслл Белоруссяя. М., 1972. С. 212—230; Очеркл лсторлл фялософской л соцлологлческой мыслл Белорусслл (до 1917 г.). Мл., 1973. С. 408—425. У.М.Конан. «МЙНСКНЙ МЕРЦДНАН», штотыднёвая гарадская грамадска-інфарм. газета. Выходзіць з ліп. 1991 y Мідску на рус. мове. Асвятляе пытанді лаліт., эканам. і культ. жыцця бел. сталіцы і Кастрычніцкага р-на г. Мінска. Матэрыялы змяшчаюцца лад рубрыкамі: «За словам — слрава!», «На скрыжавадлі», «Зорны лраслекг», «Культурдая хроніка», «Маленькая краіна», «Урач дае лараду» і інш. Пры рэдакцыі створаны клуб «Чарадзей і К°». М.І.Барысенка. «МЙНСКНЙ ПРОЛЕтАРНЙ», ідтодзёдная газета, орган Мідскага Савета рабочых і чырвонаармейскіх дэпутатаў і губваенрэўкома. Выдавалася 2 — 30.4.1919 y Мінску на рус. мове. Асвятляла жыццё і барацьбу мінчад за ўмацаванне сав. улады, работу сав. оргадаў y галіне гасл. і культ. буд-ва, друкавала ідфарм. матэрыял аб ходзе нацыяналізацыі прамысл. лрадлрыемстваў, заклікала насельдіцтва Мінска на барацьбу з інтэрвентамі і ўнутр. контррэвалюцыяй. У кожным думары давалася ідфармацьм «Радыёграмы РОСТА». Матэрыялы грулаваліся лад рубрыкамі: «Па Расіі», «На Украіде», «Па Беларусі і Літве», «Партыйнае жыццё», «Рабочае жыццё», «Мясцовае жыццё», «Эканамічная старонка». Выйшлі 22 нумары. Літ:. Б а р а я о ў с к і П.М. Газета клікала да барацьбы / / Веся. БДУ. Сер. 4. 1987. № 2. Л.М.Бараноўскі. «МІНСКІНЖПРАЁКТ», дзяржаўны лраектны інст{лут. Засн. ў 1974 y Мінску. Асн. кірункі дзейнасці: выкананне лраектна-вышукальных работ на буд-ва, рэканструкцыю, лашырэнне і рамонт інж. сетак і збудаванняў гар. інфраструктуры; аўтарскі нагляд за буд-вам аб'ектаў; вядзенне дзяжурнага аператыўнага шіана інж. сетах горада; раслрацоўка інж. раздзелаў генплана, пра-
456
м ін с к ія
екгаў планіроўкі, комплексных схем развіцця рэгіёна; праектаванне аб’екгаў водаправода, каналізацыі і энергазабеспячэння, дарог і збудаванняў транспарту, водазабеспячэння і ачысткі; рэкамендацыі па размяшчэнні новых, пашырэнні і рэканструкцыі дзеючых прадпрыемстваў, аб’ектаў і збудаванняў; распрацоўка дакументацыі; кантроль за рэалізацыяй геншіана Мінска і прыгараднай зоны і інш. У.С.Котаў. МІНСКІЯ АЭРАП0РТЫ, агульная назва аэрапортаў мясц. значэння Мінск-1 і міжнар. Нацыянальнага аэрапорта Мінск. Аэрапорт М і н с к - 1 y межах Мінска, замыкае перспектыву вул. Чкалава з плошчай. Пабудаваны ў 1933. Уключае стары будынак аэравакзала (1946—57, арх. А.П.Воінаў, Г.Заборскі) і новы павільён (1976, арх. С.Баткоўскі, А.Серапян). Аб’ёмна-прасторавая кам-
Да арт. Мінскія аэрапорты. Аэрапорт Мінск-1.
пазіцыя сіметрычнага 2-павярховага будынка аэравакзала складаецца з цэнтр. ч. і 2 бакавых крылаў. У архітэктуры будынка выкарыстаны формы класіцызму: 6-калонны порцік з боку гоіошчы, 2 сіметрычныя рызаліты з боку ўзлётнапасадачнай паласы, бельведэр з каланадай карынфскага ордэра. Павільён — прамавугольны ў плане зашклёны на ўсю вышыню будынак з 2 сіметрычнымі ўваходамі, вылучанымі масіўнымі казыркамі. Н а ц ы я н а л ь н ы а э р а п о р т М і н с к — міжнар. аэрапорт 1-га класа каля г. Смалявічы Мінскай вобл. Забудоўваецца з 1977 паводле праекта ін-таў «Ленаэрапраекл» (С.-Педярбург) і «Мінскпраект» (арх. Б.Ларчанка, Ю.Грыгор’еў, Г.Сысоеў, Н.Цямнова). У комплексе збудаванняў — аэравакзал, камандна-дыспетчарскі пункт, гасцінічны комплекс, адм.-бытавы блок. Аэравакзал размешчаны ў дугападобным аб’ёме (даўж. больш за 500 м) — дэцэнтралйаванага тыпу, зоны адпраўлення і прыбыцця пасажыраў падзелены і знаходзядца на розных узроўнях аб’ёму. Усе асн. памяшканні на 3 гал. паверхах дугападобнага аб’ёму, які завяршаецца тэхн. паверхам і камандна-дыспетчарскім пунктам. Да дугападобнага аб’ёму прымыкае гасцінічны комплекс, які мае сувязь з аперацыйнымі заламі аэравакзала. Аэрадром прызначаны для прыёму ўсіх тыпаў па-
ветраных суднаў y складаных метэаўмовах. Увесь комплекс будуецца з каркасна-панэльных канструкцый, зборныя жалезабетонныя элементы распрацаваны паводле індывід. праектаў. Іл. гл. таксама да арт. Аэравакзал. С.Дз. Філімонаў. МІНСКІЯ ВЫШЛЙШЫЯ ПАЧАТК0ВЫЯ ВУЧЫЛІШЧЫ. У Мінску існавалі 3 такія вучылішчы, пераўтвораныя ў 1913 з 4-класных гар. вучылішчаў. Утрымліваліся за кошт казны, гоіаты за навучанне, сродкаў гар. думы і ЛібаваРоменскай чыгункі. Выкладаліся: законавучэнне правасл. і каталіцкага веравызнанняў, геаграфія, гісторыя, прыродазнаўства, матэматыка, геаметрыя, графіка, рус., царк.-слав., ням. і франц. мовы, маляванне, чарчэнне, спевы, гімнастыка. У 1913 y іх вучыліся 572 юнакі. 2-е вучылішча закрыта ў 1916, 1-е — y пач. 1917; частка іх выкладчыкаў і выхаванцаў пераведзена ў 3-е вучылішча (закрыта ў 1916). ІУЙНСКІЯ ДУХ0ЎНЫЯ ВУЧЫЛІШЧЫ. У Мінску існавалі 2 вучылішчы, якія падпарадкоўваліся Камісіі па духоўных вучылішчах пры св. Сінодзе. Мужчынскае вучылішча засн. ў 1834 як павятовае духоўнае 4-класнае з прыходскай 2-класнай школай пры Кацярынінскай царкве. Ж a н о ч a е 7-класнае вучылішча засн. ў 1867 пры царкве Ушэсця. Выкладаліся: рус., грэч. і царк.-слав. мовы, прыродазнаўства, матэматыка, латынь, гісторыя, геаграфія, катэхізіс, царк. статут, спевы; y жаночым дадаткова выкладаліся франц. мова, дыдактыка, фізіка, касмаграфія, гігіена, музыка. Закрыты ў 1917.
25,1 тыс. руб. Гл. таксама Мінскі фарфоравы завод. МІНСКІЯ КРУХМАЛА-ПАТАЧ НЫЯ ЗАВ0ДЫ. Дзейнічалі ў 1900— 13 y Мінску. Выпускалі бульбяны крухмал. Мелі паравыя машыны. На з-дзе акц. т-ва «Сокал» (1900—13) y 1910—11 працавала 80 рабочых. На з-дзе акц. т-ва «Прасвет» (1903— 13) y 1912 працавала 155 рабочых. Гадавая сума прадукцыі ў 1913 склала 200 тыс. руб. МІНСКІЯ МУЗЫЧНЫЯ КЎРСЫ Адкрыты Г. Львовай y вер. 1914 y Мінску пры Аляксееўскай жаночай гімназіі на базе класа фп. ігры (існаваў пры гімназіі з 1913). Тэрмін навучання 3 гады. Заняткі праводзіліся па класах фп. (выкладчык Львова), скрыпкі (Ю.Жухавіцкі), спеваў (Ю.Багуслаўскі), сумеснай ігры (Г.Іваноўскі), хар. спеваў (Ф.Леўчанка). Выкладаліся таксама агульнатэарэт. дысцыпліны — методыка фп. ігры, тэорыя музыкі і эстэтыка (Львова), сальфеджыо і гармонія (Л.Эмерман). Асаблівая ўвага аддавалася вывучэнню методыкі ігры на фп., заснаванай на навейшых прыёмах выканання. 2 разы на год адбываліся канцэрты навучэнцаў. Выпускнікі атрымлівалі кваліфікацыю выкладчыкаў муз. школ. А.І.Ахвердава.
МІНСКІЯ ЖАН0ЧЫЯ ГАРАДСКІЯ ВУЧЬІЛІШЧЫ. У. Мінску існавалі 3 такія вучылішчы. 1-е і 2-е пераўтвораны ў 1906 з 3-класных, 3-е — y 1909 з 2-класнага прыходскага вучылішча з рукадзельным аддзяленнем. Утрымліваліся за кошт казны і дапамогі земства. Вучэбная праграма была набліжана да курса мужчынскіх настаўніцкіх семінарый. Пры 1-м вучылішчы дзейнічалі нядзельныя жаночыя курсы пад наглядам Мінскага епархіяльнага вучылішчнага савета; пры 3-м вучылішчы ў 1914 працавала жаночая нядзельная школа Мінскага аддз. Рас. т-ва аховы жанчын. 1-е і 2-е вучылішчы закрыты ў 1916. 3-е — y 1918.
МІНСКІЯ НАР0ДНІЦКІЯ ГУРТКІ, дзейнічалі ў Мінску ў 2-й пал. 1870— 80-х г. Складаліся пераважна з прадстаўнікоў разначыннай інтэлігенцыі, прыхільнікаў тэорыі сял. сацыялізму. Першыя гурткі арганізаваны ў пач. 1876 студэнтамі М.Шварцам, С.Гаховічам, М.Велерам. Яны вялі прапаганду сярод вучняў, інтэлігенцыі, рамесных рабочых, сялян, яўр. насельніцгва. Гурткі аб’ядноўвалі больш за 160 чал. У час расколу «Зямлі і волі» (1879) y Мінск двойчы прыязджаў y 1879—80 лідэр «Чорнага перадзелу» Г.В.Пляханаў; другі яго прыезд звязаны з арганізацыяй y Мінску С.Грынфестам і І.Ляўковым цэнтр. падп. друкарні партыі «Чорны перадзел». Мінскія гурткі мелі цесную сувязь з польскай сацыяліст. партыяй «Пралетарыят». У 1887—88 пасля працяглых дыскусій пад уздзеяннем брашуры Пляханава «Нашы рознагалоссі» нарадавольцы аб’ядналіся вакол А.В.Бонч-Асмалоўскага, А.Я.Багдановіча, Я.С.Хургіна. Большасць чорнаперадзельцаў перайшла ўслед за Пляхановым на с.-д. пазіцыі. М.А.Сакалова.
МІНСКІЯ КАФЛЯНА-ІАНЧАРНЫЯ ЗАВ0ДЫ. Дзейнічалі ў канцы 19 — пач. 20 ст. ў Мінску. Мелі газавыя і паравыя рухавікі, лакамабіль, паравыя катлы. На з-дзе купца Авербаха (дзейнічаў y 1897— 1914) y 1898 працавала 47 чал., выпушчана тэракотавых вырабаў на 2,8 тыс. руб., ганчарных на 25 тыс. руб., кафлі на 22,5 тыс. руб. На з-дзе купца Поляка (дзейнічаў з 1883 як з-д кафлянай плггкі) y 1895 працавала 67 чал., выпушчана кафлі, тэракотавых аздабленняў і вогнетрывалай цэглы на
МІНСКІЯ ГІАЎСТАНЦКІЯ АТРАДЫ 1863, узброеныя фарміраванні Мінскай паўстанцкай арганізацыі 1863 y перыяд паўстання 1863—64. Агульны план узбр. выступлення, прызначанага на 19.4.1863, распрацаваны членам арг-цыі паручнікам £.Ляскоўскім, які ўзначаліў найбольшы на Міншчыне Ігуменскі паўстанцкі атрад. Паводле загаду арг-цыі 19 крас. некалькі соцень мінчан тайком выйшлі з горада і з ’явіліся на загадзя намечаныя зборныя пункты. Атрад пад камандай А.Трусава сабраўся каля Ха-
ляўшчыны. У баі 28.4.1863 каля в. Пятровічы ён быў разбіты ўрадавымі войскамі. Другі атрад пад камандаваннем ваен. кіраўніка Мінскага пав. П.Дыбоўскага (са жн. Л.Рамішэўскага) сабраўся каля в. Прылукі і дзейнічаў каля Слуцкага тракту. У жн. 1863 атрад вытрымаў бой з урадавымі войскамі каля Навасёлак, але хугка быў распушчаны. У Пінскім пав. Мінскай губ. ў розныя часы дзейнічалі паўстанцкія атрады Р.Рагінскага, Р.Траўгута, Я.Ваньковіча. Атрад Слуцкага пав. на чале з У.Машэўскім быў разбіты 21.4.1863 каля в. Азярцы. Пасля паражэння навагрудскіх паўстанцаў 7.4.1863 ва ўрочышчы Белыя Імхі навагрудскі атрад сфарміраваўся нанава ў Налібоцкай пушчы. Гэты атрад на чале з В. Міладоўскім удзельнічаў y Мілавідскай бітве 1863 на Слонімшчыне, a пасля вярнуўся ў Навагрудскі пав. Некалькі паўстанцкіх груп Барысаўшчыны, Лепельшчыны, Магілёўшчыны аб’ядналіся ў Барысаўскім пав., але былі разбіты 7.5.1863 каля в. Падбярэззе. На Вілейшчыне змагаліся атрады Ю.Бакшанскага, В.Козела, Г.Чаховіча. Г.В.Кісялёў. МІНСКІЯ САЦЫЙЛ-ДЭМАКРАТЫЧНЫЯ ГУРТКІ, псршыя на Беларусі гурткі, якія пачалі прапаганду марксізму сярод рабочых. Узніклі ў 1884—85 па ініцыятыве Э.А.Абрамовіча і І.А.Гурвіча. Летам 1886 y гуртках займаліся каля 130 рабочых. Праграма заняткаў была разлічана на 3 гады. У гуртках 1-й ступені малапісьменныя рабочыя атрымлівалі агульнаадук. падрыхтоўку. 2-я ступень прадугледжвала выхаванне ў слухачоў матэрыяліст. разумення гіст. развіцдя прыроды і чалавецгва. На 3-й ступені вывучалі асновы тэорыі Маркса. Мэтай гурткоў была падрыхтоўка з рабочых кадраў прапагандыстаў. 3-за строгай канспірацыі гурткоўцы не вялі масавай агітацыі сярод рабочых, не ўдзельнічалі ў іх выступленнях і сутычках. На першым часе прапагандысты цесна супрацоўнічалі з мінскімі народніцкімі гурткамі, выдавалі з імі л-ру, стварылі падп. пашпартнае бюро і інш. У 1887 большасць прапагандыстаў прыняла с.-д. праграму. Пасля шматлікіх арыштаў y вер. 1889 гурткі распаліся, але да сярэдзіны 1890-х г. узніклі новыя гурткі пад кіраўніцгвам Я.Гурвіч, П.Бермана. І.Цёўміна, С.Трусевіча. 3 іх дзейнасцю звязаны пачатак пераходу сацыял-дэмакратаў Мінска ад гуртковай прапаганды марксізму да масавай агітацыі сярод рабочых. М.В.Біч. МІНСКІЯ СЯДЗІБЫ ВАНЬКОВІЧАЎ, помнікі сядзібна-паркавай архітэктуры класідызму ў Мінску. Звязаны з жыццём і творчасцю бел. мастака В.Ваньковіча. Г а р а д с к а я с я д з і б а пабудавана на мяжы 18— 19 ст. y гіст. цэнтры Мінска (сучасная вул. Інтэрнацыянальная). Яе комгоіекс уключаў жылы дом y стылі класіцызму, 2 флігелі, гасп. пабудовы, фруктовы сад. Жылы дом — 1-павярховы лрамавугольны ў плане
драўляны будынак (з атынкаванымі сценамі, y пач. 19 ст. частка паўн.-зах. сцяны была мураваная) на каменным падмурку, накрыты высокім вальмавым дахам. Сіметрычны па кампазіцыі гал. паўд.-ўсх. фасад вылучаў 8-калонны порцік з цэнтр. уваходам, завершаны трохвугольным франтонам з паўцыркульным акном. Аналагічны порцік на паўн.-зах. фасадзе. Рытм фасадаў ствараўся прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў абрамленні простых ліштваў і лапатак. У інтэр’еры захаваліся кафляныя печы. Дом і флігелі ўтваралі дворкурданёр. Паўд.-зах. флігель мураваны, 2-павярховы, прамавугольны ў плане, паўн.-ўсх. (не захаваўся) — 2-павярховы (1-ы паверх мураваны, 2-і драўляны), прамавугольны ў плане, накрыты вальмавым дахам. У цэнтры яго паўн.ўсх. фасада быў 5-гранны эркер з вежападобным завяршэннем. Захавалася шырокая праезная брама. Комплекс адноўлены. 3 2000 музей «Дом Ванькові-
tm ж iш Да арт. М інскія сядаібы Ваныювічаў. Гарадская сядзіба. Рэканструкцыя.
чаў. Культура і мастацгва 1-й пал. 19 ст.» — філіял Нац. маст. музея Беларусі. С е л ь с к а я с я д з і б а пабудавана ў прыгарадзе Мінска Вял. Сляпянка (цяпер y межах Мінска, вул. Парніковая). Комплекс уключаў мураваны сядзібны дом, бакавыя флігелі (не захаваліся) і парк, перапланаваны ў 1896 садаводам В.Кроненбергам (захавалася частка геам. сеткі алей). 2-павярховы Тпадобны ў ллане дом з высокім цокалем. Тарцовыя сцены аформлены трохвугольнымі франтонамі. Гал. фасад вылучаны ў цэнтры шырокім рызалітам. У дэкар. аздабленні дома выкарыстаны пілястры, прафіляваныя карнізы і інш. У.М.Дзянісаў, А.М.Кулагін. МІНСКІЯ ТЫПАЛІТАГРАФН. Дзейні чалі ў 1850— 1914 y Мінску 2 тыпалітаграфіі. Выпускалі пераважна кангорскія кнігі і сшыткі. Мелі газавыя, з 1908 нафтавыя і бензінавыя рухавікі. У пач. 20 ст. на кожным прадпрыемстве пра-
м ннскоЕ
457
цавала па 50—70 чал. Выпускалася прадукцыі на 77— 83 тыс. руб.
МІНСКІЯ ХЛЕБАЗАВ0ДЫ. У Мінску 7 хлебазаводаў. 3 1972 усе яны ў вьггв. аб’яднанні «Мінскхлебпрам». Х л е б а з a в о д № 1 працуе э 1927, y 1946 рэканструяваны. Х л е б а з а в о д №2 працуе з 1929, y 1958 рэканструяваны. Асн. прадукдыя абодвух — хлеб і булачна-абараначныя вырабы. Х л е б а з a в о д № 3 працуе з 1953. Х л е б а з a в о д № 4 працуе з 1956. Х л е б а з a в о д № 5 працуе з 1967. Асн. прадукцыя ўсіх трох — хлеб, булачныя і кандыгарскія вырабы. Х л е б а з а в о д № 6 працуе з 1981, асн. прадукцыя — хлеб, батонныя вырабы. Х л е б а э а в о д « А ў т а м а т » працуе з 1940, y 1955 рэканструяваны, асн. прадукцыя — хлеб, булачна-абараначныя вырабы і здобныя сухары. МІНСКМ ЦЭЦ. У Мінску 3 ЦЭЦ. ЦЭЦ № 2 дзейнічала з 1934 як гар. электрастанцыя № 2. У Вял. Айч. вайну разбурана. Адноўлена ў 1945, з 1948 Мінская ЦЭЦ. Устаноўленая магутнасдь (1999): электраэнергіі 31 тыс. кВт • гадз, цеплаэнергіі 2415 ГДж. ЦЭЦ № 3 здадзена ў эксплуатацыю ў 1951. У 1963—95 уведзены ў дзеянне: воданагравальныя кацельні № 1, 2; энергакатлы № 8, 9; турбіна № 8; хімводаачыстка падсілкавальнай вады для цепласеткі і хімабяссоленай вады для падсілкавання катлоў. Устаноўленая магутнасць (1999): электраэнергіі 420 тыс. кВт • гадз, цеплаэнергіі 8740 ГДж. ТЭЦ № 4 здадзена ў эксплуатацыю ў 1977 (1-я турбіна на 60 тыс. кВт). У 1977—92 уведзены ў дзеянне энергаблокі 1—6. Праектная магутнасць (900 тыс. кВт) дасягнута ў 1992. Элекграэнергія, якая выпрацоўваецца турбагенератарамі, праз размеркавальныя прылады па лініях 110 і 330 кВт паступае ў энергетычную сістэму канцэрна «Белэнерга».
«МІН СКМЕТРАПРАЕКТ», праеюгны ік-т. Засн. ў 1997 y Мінску. Да 1991 мінскі філіял дзярж. праектна-вышукальнага ін-та «Метрадзіпратранс». Асн. кірункі дзейнасці: вышуканне і распрацоўка праектаў і каштарысаў буд-ва і рэканструкцыі ліній і збудаванняў метрапалітэна; распраноўка праектаў і каштарысаў буд-ва чыг. і аўтадарожных тунэляў, падземнага буд-ва. «МЙНСКОЕ СЛ0ВО», штодзённая грамадска-паліт. газета вялікадзяржаўна-шавіністычнага кірунку. Выдавалася з 4(17).11.1906 да 15(28).6.1912 y Мінску на рус. мове. Працягвала праграму газет «Белорусскйй вестнйк» і «Мйнская речь». Мела падтрымку Мін-ва ўнутр. спраў і асабіста ПА.Сталыпіна. Выступала супраць раўнапраўя народаў Рас. імперыі, імкнулася дыскрэдытаваць бел. нац. адраджэнне, бел. друк, адмаўляла нац. і этнакульт. самастойнасць беларусаў, ра-
458
мннскоЕ
іла выіфасліць назвы Беларусь і беларусы. Абражапа бел. пісьменнікаў (Я.Купалу, Я.Коласа, Ф.Багушэвіча, Цётку і інш.), бел. народ і яго мову. Заклікала губ. адміністрацыю не абмяжоўвацца рэпрэсіямі бел. дзеячаў і «Нашай нівы», a «вырваць зло ў самым корані». У шматлікіх аўтарскіх і рэд. артыкулах («Беларускі сепаратызм», «Пра кніжную беларускую мову» і інш.) патрабавала ад урада забароны бел. нац. культуры. Абвінавачвала рус. дэмакр. прэсу, творчасць М.Горкага, Л.Андрэева, Ф.Салагуба, А.Купрына і інш. y безыдэйнасці і гандлярстве. За распальванне варожасці паміж народамі Рас. імперыі губ. ўлады канфіскоўвалі асобныя нумары газеты. Праграму «М.с> працягвалі газ. «Млнское русское слово» і «Северо-Западная жйзнь». Л і т К о н о н В.М. Проблемы нскусства н эстетакн в обшественной мыслн БелорусУ.М.Конан. снн начала XX в. Мн., 1985.
«МЙНСКОЕ &ХО», штодзённая грамадска-паліт. і літ. газета ліберальнабурж. кірунку. Выдавалася з 30.5(12.6). 1908 да 20.9(3.10). 1909 y Мінску на рус. мове. Выступала за бурж.дэмакр. рэформы, абмежаванае культ.нац. самавызначэнне народаў, эвалюцыйнае развіццё грамадства на аснове раўнапраўя, свабоды слова. Змяшчала агляды друку, крытычныя матэрыялы на асобныя рэакц. выданні («Мйнское слово» і інш.), камерцыйную рэкламу і аб’явы, антываен. публіцыстыку, белетрыстыку, маст. творы мясц. аўтараў. Інфармавала пра тэатр. і муз. жыццё Мінска, дзейнасць МіНскага літ.-артыстычнага т-ва. Пры асвятленні эстэт. праблем схілялася да народніцкай крытыкі, займала кампрамісную пазіцыю ў спрэчках паміж прыхільнікамі рэалізму і мадэрнізму. Апублікавала літ.-крытычныя нататкі, літ. агляды пра рус., бел. пісьменнікаў, кампазітараў (Л.Андрэева, МАрцыбашава, С.Гарадзецкага, М.Гумілёва, М.Горкага, АКаменскага, Я.Купалу, Л.Талстога, П.Чайкоўскага, А.Чэхава), a таксама замежных (М.Метэрлінка, Ю.Славацкага), пра юбілеі М.Гогаля, І.Тургенева. Літ.. К о н о н В.М. Проблемы яскусства в эсгетгаш в обіцественной мысля Белорусслн начала XX в. Мн., 1985. С. 136— 153. У.М.Конан.
«МІНСКПРАЕКТ», дзяржаўнае прадпрыемства «Інстытут «Мінскпраекг» Мінгарвыканкома. Засн. ў 1959 як дзярж. праекгны ін-т «Мінскпраекг» на базе праектнай канторы Мінгарпраекг (арганізавана ў 1953 на базе створанай y 1945 арх.-гаіаніровачнай майстэрні). 3 27.12.1996 сучасная назва. Асн. кірункі дзейнасці: распрацоўка праектаў планіроўкі і забудовы жылых раёнаў і мікрараёнаў, аб’ектаў жыллёва-грамадз. прызначэння і добраўпарадкавання горада, горадабудаўнічай дакументацыі Мінска і прыгараднай зоны, рэканструкцыі і капітальнага рамонту аб’ек-
таў аховы здароўя, жыллёва-грамадз., сад.-бытавога, камунальнага і вьггв. прызначэння, праектаванне інж. сетак і сістэм. «МІНСКСЕЛЬБУДПРАЁКТ». Засн. ў 1987 y Мінску як праектна-вышукальны ін-т па сельскім буд-ве «Мінсксельбудпраект». 3 1996 праектна-вышукальнае прадпрыемства «Мінсксельбудпраекг». Асн. кірункі дзейнасці: выкананне праекгна-вышукальных работ. для буд-ва аб’ектаў жыллёва-грамадз. прызначэння ў сельскіх населеных пунктах; распрацоўка комплекснай праектна-каштарыснай дакументацыі на буд-ва, расшырэнне, рэканструкцыю і тэхн. пераўзбраенне вытв. аб’ектаў с.-г. прызначэння; распрацоўка дакументацыі на буд-ва прадпрыемстваў, будынкаў і збудаванняў; правядзенне інж. вышукаў і распрацоўка праектна-каштарыснай дакументацыі для буд-ва аб’ектаў с.-г. і жыллёва-грамадз. прызначэння, буд-ва і рамонту ўнутрыгасп. аўтадарог. І.А. Самусенка.
МІНТАІ (Theragra), род рыб сям. трасковых. 2 віды: М. далёкаўсходні — Т. chalcogramma (пашыраны ў паўн. ч. Ціхага ак.) i М. атлантычны — Т. fmnmarchica (Нарвежскае м.). Жывуць на глыб. 500—700 м. Чародныя. Даўж. да 75 см, маса да 1,5 кг. Верх цела са шматлікімі цёмнымі плямамі. Спінных плаўнікоў 3, анальных 2, хваставы з невял. выемкай. Вочы вялікія. Кормяцца рахападобнымі, дробнай рыбай. Ікра пелагічная, дробная; не-
Мінтай далёкаўсходні. раст на мелхаводцзі. М. далёкаўсходні — аб’екг промыслу. Тлушч з печані багацейшы на вітаміны за трасковы.
МІНУСІНСКАЯ КАТЛАВІНА. Размешчана ў rapax Пд Сібіры, y Краснаярскім краі Расіі. Абмежавана з Пд Зах. Саянам, з Пн адгор’ямі Кузнецкага Алатау, з 3 Абаканскім хр., з У адгор’ямі Усх. Саяна. Складзена з сланцаў, пясчанікаў, кангламератаў, мергеляў і інш. Радовішчы жал. руды, каменнага вугалю (гл. Мінусінскі вугальны басейн). Рэльеф пераважна ўзгоркавата-раўнінны з асобнымі нізкагорнымі масівамі і куэставымі градамі. Выш. ад 200—300 да 700 м. Клімат рэзка кантынентальны, месцамі засушлівы. Найб. рака -гЕнісей. Шмат прэсных і салёных азёр. На паніжаных участках злакавыя і камяністыя стэпы. Адзін з важнейшых с.-г. раёнаў Сібіры. Садаводства, бахчаводства. Жывёлагадоўля, конегадоўля. У М.к. гарады Мінусінск і Абакан. МІНУСШСКІ ВЎГАЛЬНЫ БАСЕЙН На Пд Краснаярскага краю ў Расійскай Федэрацыі, асн. ч. ў Хакасіі. Займае М -
нусінскую катлавіку. Вядомы з 18 сг. Здабыча вугалю вядзецца з 1904. Агульныя рэсурсы вугалю да глыб. 1800 м ацэньваюцца ў 26,7 млрд. т. У вугляноснай тоўшчы пярмі — карбону да 40 рабочьгх пластоў. Вуглі каменныя, марак Д і Г. Цеплыня згарання на рабочае паліва 20,5 — 22 МДж/кг. Здабыча падземным і адкрытым спосабамі. Цэнтр здабычы — г. Чарнагорск. МІНЎСКУЛЬНАЕ П ІС ЬМ б (ад лац. minusculus вельмі малы), алфавітнае пісьмо, якое складаецца з малых літар (мінускул). Узнікла ў 2 ст. ў лац. рукапісным пісьме, y 3 ст. выцесніла маюскульнае пісьмо. МІНЎТА (ад лац. minutus паменшаны, малы), 1) М., або х в і л і н a — пазасістэмная адзінка часу. Абазначаецца мін. 1 мін = 60 с = 1/60 гадз = 1/1440 сут. Асн. адзінка часу — секунда. 2) Пазасістэмная адзінка плоскага вугла, роўная 1/60 градуса (вуглавога) або 2,909 10'4 радыян (гл. Градус, Радыян). Абазначаецца ...□. Метрычная М. — 1/10 000 доля прамога вугла, абазначаецца ... °. МІНУШКІ (Chrysosplenium), род кветкавых раслін сям. каменяломнікавых. Каля 55 відаў. Пашыраны ў нетрапічных абласцях Паўн. паўшар’я і ва ўмераным поясе Паўд. Амерыкі. На Беларусі М. звычайныя (Ch. altemifolium, нар. назвы грыжавая трава, пухлінавая трава, залацянка, сабачая мята) трапля-
юцца ў вільготных і забалочаных месцах, па берагах рэк. Шматгадовыя травы. Лісце чаргаванае ці суііраціўнае, суцэльнае, чаранковае. Кветкі дробныя, іеленаватыя або жаўгаватыя ў шчыгкападобных суквеццях. Плод — каробачка. Лек. і дэкар. расліны.
АЛ.Мінц.
Дз.М.Мінчугоў.
МІНЦ Аляксандр Львовіч (8.1.1895, г. Растоў-на-Доне, Расія — 29.12.1979), расійскі вучоны ў галіне радыётэхнікі. Акад. AH СССР (1958; чл.-кар. 1946). Герой Сац. Працы (1956). Скончыў. Данскі (цяпер Растоўскі) ун-т (1918) і Маскоўскі ін-т інжынераў сувязі (1932). 3 1946 дырэктар радыётэхн. лабараторыі, y 1957—70 дырэктар Радыётэхн. ін-та AH СССР. Навук. працы па радыётэлефоннай мадуляцыі, накіраваных антэнах, генератарных лямпах, радыёвымярэннях. Кіраваў стварэннем магутных радыёвяшчальных станцый, удзельнічаў y буд-ве шэрагу паскаральнікаў элементарных часціц, y т.л. ў Серпухаве. Ленінская прэмія 1959, Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951. Тв.: Радноэлектроннка. М., 1963; Кнбернетаческнй ускорнтель на 1000 млллнардов электронвольт / / Прнрода, 1968. № 4. Літ:. АЛ. Мннц // Радаотехннка н электроннка. 1965. Т. 10, № 3. МІНЦ Ісаак Ізраілевіч (3.2.1896, г.п. Крынічкі Днепрапятроўскай вобл., Украіна — 5.4.1991), савецкі гісторык. Акад. AH СССР (1946). Герой Сац. Працы (1976). Скончыў Маскоўскі ін-т чырвонай прафесуры (1926). У час грамадз. вайны 1918—20 на паліт. рабоце ў Чырв. Арміі. У 1932—72 заг. кафедры ў Маскоўскім ун-це і інш. ВНУ Масквы. 3 1954 y Ін-це гісторыі AH СССР. 3 1962 старшыня Навук. савета AH СССР па комплекснай праблеме «Гісторыя Вял. Кастр. сацыяліст. рэвалюцыі». Асн. працы прысвечаны гісторыі КПСС, сав. улады, грамадз. вайны (у т.л. разгледжаны падзеі ў Беларусі), міжнар. адносін СССР. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1946, Ленінская прэмія 1974. Т в Велнкая Окгябрьская соцналнстнческая революцня н прогресс человечесгва. М., 1967; Нсторня Велнкого Октября. T. 1—3. М., 1977—79. П.Ц.Петрыкаў. штотыднёвая літ. і грамадска-паліт. газета ліберальна-асветнага кірунку. Выходзіла з 30.11(13.12) да 28.12.1913 (10.1.1914) y Мінску на рус. мове. Арыентавалася на асветніцкія ідэі, добры густ і здаровы
«М Н Н Ч Х ш іН »,
сэнс, імкнулася пазбягаць «партыйных і нацыяналістычных тэндэнцый». У серыі нарысаў, артыкулаў і літ. аглядаў крытыкавала бездухоўнасць, дэгуманізацыю масавай культуры і грамадскага побыту, адзначала крызіс рэліг., эстэт., маральных і інш. духоўных каштоўнасцей. Сцвярджала думку (А.Чорнабародаў, І.Бялоў), што тэхн. прагрэс пач. 20 ст. прывёў да крызісу культуры, які выявіўся ў выцясненні высокага мастацгва масавай культурай, y дэвальвацыі рэлігіі, філасофіі, хрысц. гуманізму, y перамозе прагматызму і утылітарызму над духоўнасцю. Выступала з крытыкай мадэрнісцкіх і натуралістычных плыней y мастацтве. Змяшчала асобныя маст. творы. У.М.Конан. МШЧАНКА Леанід Іванавіч (н. 2.1.1949, в. Набушава Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне матэм. кібернетыкі. Д-р фіз.-матэм. н. (1992), праф. (1993). Скончыў БДУ (1971). 3 1971 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлекдронікі. Навук. працы па нягладкім і мнагазначным аналізе, тэорыі нягладкіх экстрэмальных задач і задач аптымальнага кіравання. Распрацаваў новы метад атрымання неабходных умоў аптымальнасці для задач кіравання дыферэнцыяльнымі ўключэннямі са спазненнем. Т в Днфференцнальные свойства марганальных функцлй н ш пршюженмя к задачам оіттвзацнн. Мн., 1992 (разам з АФ.Барысенкам); Многозначный аналнз н возмушенные задачн нелннейною программнровання. Мн., 1993 (разам з АФ.Барысенкам, С.П.Грьвдаем). ІУІІНЧАНКА Мікола (Мікалай Нічыпаравіч; н. 10.3.1942, в. Кавалёўка Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Скокчыў Жытомірскі пед. ін-т (1968) і Мінскую Вышэйшую парт. школу (1981). 3 1969 (з перапынкам) працуе ў Клімавіцкай газ. «Новае жыццё» (з 1988 гал. рэдакгар). Друкуецца з 1967. Аўтар зб-каў вершаў «Зялёны звон» (1971), «Давер» (1980), «Ліпацвет» (1993). Асн. іх тэмы — працоўныя будні сучасніка, прыгажосць роднага краю, духоўных памкненняў чалавека. МІНЧАНК0Ў Міхей Мітрафанавіч (н. 15.1.1913, в. Каськова Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з кастр. 1943. Камандзір стралк. аддзялення сяржант М. вызначыўся ў баях на тэр. Літвы і Усх. Прусіі. За час вайны знішчыў 125 варожых салдат і афіцэраў. МІНЧУГ0Ў Дзмігрый Міхайлавіч (8.11. 1911, г. Ульянаўск, Расія — 14.5.1943), Герой Сав. Саюза (1943). Беларус. Скончыў Севастопальскую школу ваен. лётчыкаў (1933). У Чырв. Арміі з 1932. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце ў складзе ВПС Чарнаморскага флоту. Авіяэскадрылля на чале з М. бамбіла караблі, камунікацыі, войскі і тэхніку ворага на Адэскім, Перакопскім, Севастопальскім і Каўказскім участках, ваен. аб’екты ў Бухарэсде. Маёр М. зрабіў
мінько
459
118 баявых вылетаў, з іх 41 ноччу. Загінуў y баі. «МІНЧЎК», кніжнае таварыства. Існавала ў снежні 1906—07 y Мінску. Мела на мэце выданне і распаўсюджванне бел. кніг і газет. Заснавальнікі Б.У.Куштэлян, У.І.Самойла, С.В.Скандракоў, А.А.Шабуня, К.Б.Шпакоўскі. Разам з газ. «Наша ніва» выдала кірыліцай і лацінкай апавяданне Э.Ажэшкі «Гедалі» (1907). Рыхтавала да друку «Жалейку» Я.Купалы. Спыніла дзейнасць з-за адсутнасці сродкаў. Літ:. А л е к с а н д р о в і ч С. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С. 133—134, 142— 143. M I H b È (Mignet) Франсуа Апост Мары (8.5.1796, г. Экс-ан-Праванс, Францыя — 24.3.1884), француэскі гісторык. Чл. Акадэміі маральных і паліт. навук (1833), чл. Франц. акадэміі (1836). Атрымаў юрыд. адукацыю, адвакат (з 1818). Прыхільнік канстытуцыйнай бурж. манархіі, выступаў супраць панавання Бурбонаў. Удзельнік Ліпеньскай рэвалюцыі 1830. У 1830—48 дырэктар Архіва Мін-ва замежных спраў. Разам з А.Цьеры, А.Цьерам і Ф.Гізо эаснаваў тэорыю класавай барацьбы. Разглядаў барацьбу класаў як гал. рухавік гіст. падзей, лічыў, што яе завяршэннем павінна быць перамога буржуазіі. У гал. працы «Гісторыя французскай рэвалюцыі» (т. 1—2, 1824) абгрунтоўваў гіст. непазбежнасць і плённасць рэвалюцыі. Аўтар кніг па гісторыі 16 ст. «Гісторыя Марыі Сцюарт» (1851), «Барацьба Францыска I з Карлам V» (т. 1—2, 1875). м і н ь к б Анатоль Антонавіч (н. 27.6. 1949, г. Омск, Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1990), праф. (1993). Засл. дз. нав. Беларусі 1999. Скончыў БДУ (1971). 3 1971 y НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ (з 1979 нам. дырэкгара). Навук. працы па малекулярнай спектраскапіі, фізіцы і хіміі вадкакрышт. асярод дзяў. Распрацаваў метады і сродкі аналізу складаных шматкампанентных вадкакрышт. асяроддзяў, a таксама новыя перспектыўныя вадкакрышт. матэрыялы і сістэмы адлюстравання інфармацыі на іх аснове. Т в Текстурообразованве н сгруктурная упорядоченность в жндкнх крнсталлах. Мн., 1987 (у сааўт.); Разработка ЖК устройств, основанных на разлнчных жндхокрясталлнческнх матерналах (у сааўт.) // Современные вопросы оіггнкм, радаацнонного матерналоведення, ннформатнкн, раднофнзнкн н электроннкн. Мн., 1996. Ч. І. МІНЬКО Вацлаў Юльянавіч (н. 14.11. 1933, в. Ніўкі Чачэрскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне геадэзіі. Д-р тэхн. н. (1993). Скончыў Маскоўскі ун-т геадэзіі і картаграфіі (1956). 3 1998 гал. навук. супрацоўнік Навук,ўкараняльнага цэнтра па землеўпарадкаванні. Навук. працы па геадэзіі і фотатапаграфіі. Тв.: Технолотческое проектнрованве аэрофотос-ьемкл. М., 1991.
4 60
МІНЬКО бандурыстаў, аўтар музыказнаўчых ар-
тыкулаў. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1969.
MIHbKÔ Леанід Іосіфавіч (н. 15.10.1926, в. Скорабагатаўшчына Дзяржынскага р-на Мінскай вобл.), бел. этноіраф. Канд. гіст. н. (1965). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1955). У 1955—59 працаваў y школе, y 1963—92 — y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Даследуе побыт і духоўную культуру беларусаў. Аўтар кніг «Народная медыдына Беларусі» (1969), «Знахарства» (1971), «Забабоны і прыкметы» (1975), сааўгар кніг «Нароіная сельскагаспадарчая тэхніка беларусаў» (1974), «Змены ў побыце і культуры сельскага насельніцтва Беларусі» (1976), «Пытанні этнаграфіі і фалькларыстыкі» і «Помнікі народнай архітэктуры і побыту Беларусі» (1979), «Грамадскі, сямейны побыт і духоўная культура насельнідгва Палесся» (1987), «Беларусы» (М., 1998). B С. Семенякоў.
Л іт Ла б а 1980.
Б.М. О Міньківсысяй. Кнш,
МІНЬЦЗЯН, назва 2 рэк y Кітаі: рака ў цэнтр. ч. краіны, левы прыток Янцзы. Даўж. 793 км, пл. бас. 134 тыс. км2. Пачынаецца ў rapax Міньшань, цячэ па глыбокай звілістай цясніне, перасякае Сычуаньскую катлавіну, упадае ў р. Янцзы каля г. Ібінь. Сярэдні расход вады больш за 3 тыс. м3/с, летнія паводкі. Выкарыстоўваецца пераважна для арашэння. Пачатак суднаходства ад г. Чэнду; рака на ПдУ Кітая. Даўж. 577 км, пл. бас. 60,8 тыс. км2. Цячэ ў адгор’ях гор Уішань, упадае ў Тайваньскі праліў, утварае эстуарый. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні каля 2 тыс. м3/с, макс. (летам) — да 30 тыс. м3/с. Густая сетка арашальных сістэм. ГЭС. У ніжнім цячэнні суднаходная. Ha М. — г. Наньпін, y эстуарыі — марскі порт Фучжоў. MIHIÔK Сцяпан Ацдрэевіч (н. 25.2.1948, в. Крывіца Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1994). Скончыў БДУ (1969). 3 1978 y Гродзенскім дзярж. ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па тэорыі дынамічных сістэм, якаснай тэорыі аптымальнага кіравання. Распрацаваў крытэрыі кіравальнасці, назіральнасці і паўнаты лінейных сістэм розных тыпаў; алгарытмы аптымізацыі, фільтрацыі і рашэння некаторых класаў задач.
MIHbKÔ Леанід Якаўлевіч (н. 21.7.1934, в. Горкі Старадарожскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік, адзін са стваральнікаў бел. навук. школы лазернай плазмадынамікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1983), праф. (1991). Скончыў БДУ (I960). 3 1960 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі (з 1979 заг. лабараторыі). Навук. працы па фізіцы імпульсных плазменных патокаў (ПП), радыяцыйнай плазмадынаміцы, узаемадзеянні лазернага выпрамянення з рэчывам. Прапанаваў лазерныя спосабы генерацыі эразійных ПП і ўдарных хваль. Дзярж. прэміі Беларусі 1974, 1992. Te.: Полученне п нсследоваіше нмлульсных плазменных потоков. Мн., 1970; Раднацвонная плазмодннамнка — новое научное направленме в фнзнке плазмы / / Pubi. Astroa Obs. Belgrade. 1998. № 61. Jim.: Л.Я.Млнько / / Журн. прнхладной спектроскотш. 1994. Т. 61, № 1/2.
МІНБК0ЎСКІ Аляксандр Захаравіч (25.12.1900, с. Снежная Віннідкай вобл., Украіна — 12.4.1979), украінскі харавы дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1960). Скончыў кіеўскі Муз.драм. ін-т імя М. Лысенкі (1930). У 1934—41 маст. кіраўнік і гал. дырыжор хар. капэлы Укр. радыё, з 1943 дырэктар і дырыжор Укр. дзярж. нар. хору, y 1946 —73 маст. кіраўніх і гал. дырыжор Дзярж. капэлы бандурыстаў Украіны. 3 1951 выкладаў y Кіеўскай кансерваторыі (з 1965 праф.). Складальнік зборнікаў для хар. калектываў, ансамбляў і капэл
Te.: О решеннн некоторых задач оптамального управлення для лннейных снстем функцнонально-днфференцнальных уравненмй (разам з В.К. Бойкам) / / Нзв. РАН. Теорня н снстемы управлення. 1998. № 4.
пож-Мірскіх (гл. Мірскія). У 1886 2 царквы, 7 сінагог, мячэць, паштовая станцыя, заезны дом, 74 крамы. У 1897 — 5401 ж. У 1921—39 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Сгаўбцоўскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 rap. пасёлак, цэнтр Мірскага раёна. У Вял. Айч. вайну э 26.6.1941 да 7.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, яхія загубілі ÿ М. і раёне больш за 2560 чал. Дзейнічала Мірскае камсамольска-маладзёжнае падполле. Адбыўся Мірскі бой 1944. 3 1956 y Карэлідкім р-не.
Прадпрыемствы харч. (спіртзавод, птушкафабрыка) прам-сці. Сярэдняя і муз. шксшы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніда, паліклініка, агггэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. Помнікі архітэкгуры: Мірскі замкава-паркавы комплекс (16 ст.), Мірскі Мікалаеўскі касцёл (1605), Мірская Троіцкая царква (1533— 50). Цэнтр ганчарнага рамяства (гл. Мірская кераміка). Літ:. Г у р н н очерк. Мн., 1985.
М.Ф.
Мнр:
Мст.-экон. М.Ф. Гурын.
«M1P», арбітальная станцыя для палёту вакол Зямлі; праграма яе распрацоўкі і эапускаў да яе касм. апаратаў. Створана ў СССР на аснове арбітальнай станцыі (АС) «Салют». Прызначана для працяглай работы касманаўтаў, прыёму экспедыцый, правядзення навук. даследаванняў і эксперыментаў, y т.л. па міжнар. праграмах. Базавы блок «M.» выведзены на арбіту 20.2.1986; яго даўж. 13 м, дыяметр 4,2 м, маса каля 20 т, аб’ём жылых адсекаў 100 м . Mae 6 стыковачных вузлоў, што дало магчымасць прыстыкаваць да яго астрафіз. модуль «Квант» (1987), модуль дааснашчэння «Квант-2» (1989), тэхнал. модуль «Крышталь» (1990), даследчыцкі модуль «Спектр» (1995) і навук. модуль «Прырода» (1996). Сгыковачны адсек на модулі «Крышталь» дае магчымасць сгыкаваць «M.» з касмічным караблём (КК)
М ІП0РА, пенапласт на аснове мачавіна-фармальдэгіднай смалы. Вогнеўстойлівая, недастаткова ўстойлівая да ўздзеяння мінер. кіслот і раствораў шчолачаў, гіграскапічная. Вырабляюць y выглядзе блокаў. Выкарыстоўваюць пераважна ў буд-ве як цепла- і гукаізаляцыйны матэрыял. Гл. таксама Газанапоўненыя пластыкі. МІР, гарадскі пасёлак y Карэліцкім р-не Гродзенскай вобл., на р. Міранка. За 26 км ад Карэліч, 211 км ад Гродна, 17 км ад чыг. станцыі Гарадзея на лініі Мінск — Баранавічы, на аўтадарозе Навагрудак — Мінск. 2,6 тыс. ж. (1998). Упершыню згадваецца ў гіст. крыніцах пад 1395. 3 1486 належаў Іллінічам. 3 15 ст. наз. горадам. Каля 1510 быў пабудаваны замак. 3 1555 цэнтр Мірскага графства. Пасля 1568 перайшоў да сваякоў Іллінічаў — кн. Радзівілаў. 3 1589 y складзе іх Нясвіжскай ардынацыі як асобнае графства. 3 1579 карыстаўся няпоўным магдэбургскім правам. У 17 ст. важны цэнтр рамяства і гандлю, y 18 ст. дзейнічалі палатняныя і суконныя мануфактуры. 3 1795 y Рас. імперыі, y 19 — пач. 20 ст. мястэчка, цэнтр воласці Навагрудскага пав. Мінскай губ. У вайну 1812 каля М. адбыліся Мірскі бой 1812 (9— 10 ліп.) і бой 10 — 11 лістапада. У 1828 y выніку дынастычнага шлюбу перайшоў да кн. Візтенштэйнаў, з 2-й пал. 19 ст. ўласнасць кн. Свята-
Схема арбітальнай станцыі «Мір»: 1 — сонечныя батарэі; 2 — модуль «Спектр»; 3 — базавы блок; 4 — КК «Прагрэс-М»; 5 — модуль «Квант»; 6 — модуль «Прырода»; 7 — модуль «Квант-2»; 8 — КК «Саюз-ТМ»; 9 — пераходны адсек; 10 — стыковачны адсек; 11 — модуль «Крышталь».
«Спейс шатл» (ЗША). У арбітальны комплекс могуць уваходзіць 1 ці 2 пілатуемыя КК « Ca ras», аўтам. трансп. КК «Прагрэо i КК «Спейс шатл» (агульная маса каля 250 т; габарыгныя памеры па восях 33 х 31 х 27,5 м; аб'ём герметычных памяшканняў больш за 400 м , энергасілкаванне забяспечваецца сонечнымі батарэямі пл. больш за 100 м2) «M.» і ўсе модулі выводзіліся на арбіту ракетаміносьбітамі «Пратон». Касманаўты і грузы дастаўляліся КК «Саюз Т-15», «Саюз ТМ-2» — «Саюз ТМ-28», трансп. КК «Прагрэс-М» (Расія) і КК «Атлантыс», «Індэвар», «Дыскаверы» (ЗША). Першы экіпаж «M.» — Л.Дэ.А7зім і У.А. Салаўёў. На станцыі працавалі (да 29.8.1999) 103 касманаўты з 12 краін і Еўрап. касм. агенцгва, y т.л. 41 рас. (сав.) і 62 эамежныя (з іх 44 з ЗША) касманаўгы. Выканана (на 1.10.1999) 24 міжнар. касм. праграмы, 17 тыс. навукова-тэхн. эксперыментаў, дастаўлена 14 т навук. абсталявання. 3 жн. 1999 «M.» знаходзіцца ў аўгам. палёце.
У. С.Ларыёнаў.
МІР ДЖАЛАЛ (сапр. П a ш a е ў Мір Джалал Алі аглы; 26.4.1908, г. Ардэбіль, Іран — 28.9.1978), азербайджанскі пісьменнік, літ.-знавец. Засл. дз. нав. Азербайджана (1947). Д-р філал. н. (1947). Скончыў пед. ін-т y Баку (1935). Друкаваўся з 1928. Аўтар гісг. і сац. раманаў пра падзеі грамадз., Вял. Айч. войнаў, пасляваен. адраджэнне азерб. вёскі: «Уваскрэслы чалавек» (1935), «Маніфест маладога чалавека» (1937—39); «Адкрытая кніга» (1944), «Новы горад» (1951) і інш. Майстар навелы (зб-кі «Рост», 1935; «Раны Радзімы», 1943; «Слова пра чалавечнасць», 1961, і інш.). Працы па гісторыі развіцця азерб. л-ры, майстэрства пісьменнікаў Фізулі, Мамедкулізадэ, С.Вургуна і інш. На бел. мову асобныя творы М. Дж. пераклаў В.Рабкоў. Тв:. Рус. пер.: — Куда ведут дорогн. М., 1979.
«МНР НСКЎССТВА», літаратурна-мастацкі ілюстраваны часопіс, пад эгідай якога сфарміравалася аднайм. маст. аб’яднанне (гл. «Свет мастацтва»); да 1903 друкаваліся таксама творы пісьменнікаў-сімвалістаў. Выдаваўся ў 1898/99—1904 y Пецярбургу (у 1899 М.К.Ценішавай і С.І.Мамантавым, y 1900—04 СДзягілевым). Заснавальнік і гал. рэдактар Дзягілеў, з 1903 рэдактарам быў таксама А.Бенуа. У галіне выяўл. мастацтва часопіс сцвярджаў эстэт. пазіцыю аб’яднання «Свет мастацтва», папулярызаваў рус. мастацгва 18 — пач. 19 ст., нар. творчасць, уздымаў праблемы рас. і замежнага маст. жыцця (артыкулы і нарысы Бенуа, І.Грабара, Дзягілева і інш., пераклады з замежных выданняў, рэпрадукцыі твораў мастацтва). У літ. частцы «М.м.», якую ўзначальваў Дз. Філасофаў, змяшчаліся рэліг.-філас. творы Дз.Меражкоўскага, З.Гіпіус, Л.Шастова, В.Розанава, літ,крытычныя артыкулы В.Брусава і А.Белага. Публікаваліся таксама аргыкулы па пытаннях эстэтыкі, маст. адукацыі, рэцэнзіі, нарысы пра тэатр., муз., арх. жыццё і інш. У афармленні часопіса ўдзельнічалі Л.Бакст, Я.Лансерэ, К.Сомаў і інш. У 1903 выходзіла асобнае вы-
данне «Хроннка журнала «Мдр нскусства». Л і т Л а п ш н н а Н. «Мнр нскусства». М., 1977; Л н ф a р ь С. Дягнлев. СПб., 1993.
М ІР МІЖНАР0ДНЫ, стан адносін паміж дзяржавамі, якія міждзярж. спрэчкі і канфлікгы вырашаюдь мірнымі сродкамі і ў сваёй знешняй лалітыцы адмаўляюцца ад выкарыстання ўзбр. сілы. Перадумовай М.м. з’яўляецца добрасумленнае выкананне дзяржавамі норм міжнар. права і дагаворных абавязацельстваў. Прырода міру, як і вайны, вызначаецца гіст. ступенню развіцця грамадства, палітыкай дзяржаў і інтарэсамі сац.-паліт. сіл, якія ў пэўных абставінах маюць вырашальны ўплыў на фарміраванне дзярж. палітыкі. Ідэя ўстанаўлення міру ў адносінах паміж народамі нарадзілася ў старажытнасці, распрацоўваецца ў розных кірунках на працягу ўсёй гісторыі чалавецгва і адлюстроўвае асаблівасці кожнай гіст. эпохі. У стараж. Кітаі і ант. Грэцыі паявіліся першыя вядомыя творы-утопіі антываен. характару, a таксама разважанні вучоных аб М.м. Аднак y рабаўладальніцкім грамадстве нават выдатныя прадстаўнікі грамадскай думкі прызнавалі ідэю М.м. толькі адносна ўласнага народа. Паводле Арыстоцеля, напр., М.м. датычыць выключна элінаў і іх дзяржаў-полісаў і не пашыраецца на «варварскія» народы і дзяржавы. У перыяд феадалізму ідэя М.м. накіравана супраць феад. раздробленасці, феад.дынастычнай арг-цыі грамадства, панавання клерыкалаў і міжусобных войнаў паміж феадаламі. У 16— 18 ст. паяўляюцца шматлікія трактаты з асуджэннем вайны і прапановамі стварэння агульнаеўрап. або сусв. арг-цый з мэтай мірнага вырашэння канфліктаў паміж дзяржавамі. Сярод іх аўтараў Эразм Ратэрдамскі, С.Франк, Я.Каменскі, Ш.СенП’ер і інш. Заонавальнік навукі міжнар. права Г.Гроцый развіваў ідэі гуманізацыі войнаў і прававога рэгулявання адносін паміж дзяржавамі ў інтарэсах міру. Франц. утапічныя камуністы (Марэлі, Г.Маблі) прапанавалі радыкальны праект ліквідацыі войнаў y працэсе перабудовы грамадства на аснове адмовы ад прыватнай уласнасці і яе абагульнення. Сучаснае па сваёй сутнасці навук. разуменне праблемы М.м. выкладзена ў філасофіі I. Канта, які распрацоўваў ідэю аб неабходнасці векавечнага міру на Зямлі і яго безальтэрнатыўнасці, таму што дыялектыка развіцця вайны можа прывесці чалавецтва да самагубства. Гарантыю міру і бяспекі Кант бачыў не ў збройнай магугнасці дзяржаў, a ў саюзе народаў, панаванні іх агульнай волі і права, чаму павінна адпавядаць і знешняя палітыка дзяржаў. У 1820-я г. ў Еўропе ўзнік пацыфісцкі рух, y праграму яго ўвайшло патрабаванне аб гуманізацыі войнаў, якое было ўлічана ў адпаведных міжнар. канвенцыях. Прадстаўнікі гіст. матэрыялізму звязвалі М.м. з аб'яднаннем рабочага класа ў міжнар. маштабах, сацыяліст. рэвалюцыяй і ўстанаўленнем дыктатуры пралетарыя-
МІРАБО_________________461 ту, барацьбой супраць мілітарызму і практычнымі мерамі ў галіне скарачэння зброі і ўмацавання міжнар. бяспекі; гэтыя палажэнні знайшлі адлюстраванне ў знешняй палітыцы сацыяліст. дзяржаў, дзейнасді міжнар. руху прыхільнікаў міру. У 2-й пал. 20 ст. ў сувязі з шэрагам гіст. фактараў, якія аб’ектыўна спрыяюць адзінству чалавецтва, і існаваннем найноўшых тыпаў зброі масавага знішчэння праблема М.м. стала адной з гал. глабальных праблем чалавецтва. Канструкгыўны падыход да яе прадугДеджвае забарону зброі масавага знішчэння, наладжванне калект. бяспекі, развідцё мірнага супрацоўніцтва дзяржаў. Літ.: Проблемы мнра н соцнального прогресса в современной фнлософнн. М., 1983; Клнматнческне н бнологаческне последсгвмя ядерной войны. М , 1986. В.У.Боўш.
МІРА (лац. Mira літар. дзіўная), Омікрон К і т а, пераменная зорка экватарыяльнага сузор’я Кіта\ першая зорка, y якой выяўлена пераменнасць бляску (1596). Граніцы змены бляску ад 10,1 да 2 зорнай велічыні, перыяд каля 331,5 сут. Звышгігант, y папярочніку ў 400 разоў большы за Сонца. МІРАБІЛІС (Mirabilis), род кветкавых раслін сям. ніктагінавых. Каля 60 відаў. Пашыраны ў Амерыцы. У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукавана М. ялапа, або начная прыгажуня (М. jalapa). М. ялапа — кустападобная расліна выш. да 1 м. Лісце супраціўнае, суцэльнае. Кветкі невял., лейкападобныя, белыя, жоўтыя, чырв., распускаюцца пад вечар і цвігуць да раніцы (адсюль другая назва). Дэкар. расліна.
МІРАБІЛІТ (ад лац. mirabilis дзівосны), г л а ў б е р а в а с о л ь , мінерал класа сульфатаў, водны сульфат натрыю Na2[SC>4] • ЮН2О. Крышталізуедца ў манакліннай сінганіі. Утварае зямлістыя агрэгаты, налёты, скарынкі, зрэдку кароткалрызматычныя крышталі. Бясколерны, празрысты, зрэдку белы. Бляск шкляны. Крохкі. Цв. 1,5—2. Шчыльн. 1,48 г/см3. Хемагеннага асадкавага лаходжання, утвараецца з азёрных і марскіх расолаў пры т-ры ніжэй за 20— 25 °С. Сыравіна для содавай, шклялой і лакафарбавай лрам-сці; выкарыстоўваецца ў медыцыне. Радовішчы ў Расіі, Туркменістане, ЗША, Мексіды, Аргенціне і інш. МІРАБ0 (Mirabeau) Адарэ Габрыэль д з ю Р ы к е ц і (du Riqueti; 9.3.1749, Біньён-Мірабо, Францыя — 2.4.1791), палітычны дзеяч Французскай рэвалюцыі 1789—99. Граф. У 1786 накіраваны з сакрэтнай місіяй y Прусію. У 1789 выбраны ў Генеральныя штаты ад трэцяга саслоўя гарадоў Марсель і Экс. Стаў вядомы дзякуючы вьпсрывальным лрамовам супраць абсалютысцкага ладу. Паступова лерайшоў на кансерватыўдыя пазіцыі, стаў лідэрам буйной буржуазіі, прыхільнікам парламенцкай манархіі. У
462
МІРАВОЕ ньы адлюстраванні, перамешчаныя ад-
1790 заключыў тайнае пагадненне з каралеўскім дваром, за абавязацельствы пагасіць вял. даўгі М. стаў яго сакрэтным агентам. Раптоўна памёр. Пахаваны ў Пантэоне, пасля адкрыцця здрады перапахаваны на могілках для злачынцаў. MIPABÔE ПАГАДНЕННЕ, згода бакоў на спыненне ў любой стадыі суд. працэсу суд. спрэчкі на аснове ўзаемных уступак. Паводле цывільнага працэсуальнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь магчымасць вырашэння спрэчкі шляхам М.п. суддзя высвятляе і ў працэсе падрыхтоўкі справы да суд. разбору. Кантроль за законнасцю М.п. належыць суду: ён не зацвярджае М.п., калі яно супярэчыць закону або парушае чые-н. правы ці інтарэсы, якія ахоўваюцда законам. Умовы М.ц., выкладзеныя бокам y суд. пасяджэнні, заносяцца ў пратакол суд. пасяджэння і падпісваюцца абодвума бакамі. Пры зацвярджэнні М.п. суд выносіць вызначэнне пра спыненне вядзення па справе, y якім указваюцца ўмовы М.п. З.І.Кузьмянкоеа МІРАВЫ ПАСРЙДНІК, пасада, уведзеная ў Рас. імперыі паводле «Палажэнняў» 19.2.(3.3).1861 аб адмене прыгоннага права для садзейнічання ў правядзенні сялянскай рэформы 1861. Прызначаўся Сенатам па рэкамендацыі губ. улад з мясц. дваран-памешчыкаў (спачатку на 3-гадовы тэрмін, пазней — бестэрмінова). У межах свайго ўчастка (на Беларусі звычайна 5—7 валасцей) М.п. займаўся раэмежаваннем сял. і панскай зямлі, разбіраў спрэчныя пытанні паміж сялянамі і памешчыкамі, правяраў, зацвярджаў і ўводзіў y дзеянне ўстаўныя граматы, ствараў і кантраляваў органы сял. самакіравання, ажыццяўляў абмежаваную суд. (да ўвядзення міравых судоў) і паліцэйскую ўладу над сялянамі. Інстытут М.п. скасаваны (за выключэннем Закаўказзя і зах. губерняў, y т.л. беларускіх) y 1874, y Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губ. — y 1878, y Віленскай і Гродэенскай — y 1904. В.П.Панюціч.
носна саміх прадметаў. Бывае ніжні М., верхні (рэдка) і бакавы (вельмі рэдка). Ніжні М. (вобраз ніжэй за аб’ект) назіраецда ў гарачыя дні ў пустынях і стэпах, над асфальтавымі дарогамі. Верхні М. (вобраз вышэй за аб’ект) бывае звычайна ў палярных рэгіёнах або над паверхняй мора. Бакавы М. (вобраз побач з аб’ектам) можна назіраць, калі глядзець на пэўны прадмет уздоўж нагрэтай сцяны. Агульная прычына М. — скрыўленне светлавых прамянёў, што ідуць ад прадмета ў неаднолькава нагрэтых слаях атмасферы, якія маюць розную шчыльнасць. Складаныя з’явы М. з рэзкім скрыўленнем выгляду прадмета наз. Фата-Маргана.
МІРАЖСКІ МАНАСТЫР, помнік архітэктурьг 12 — 19 ст. y г. Пскоў (Расія). Засн. ў 1156 наўгародскім архіепіскапам Ніфантам каля вусця р. Міража (адсюль назва). Уключае Спаса-Праабражэнскі сабор (каля 1156; з дэглы-плінфы і ка-
дыдактычная накіраванасць яго захоўвалася. На Беларусі існаваў y рэлертуары школьных т-раў y езуіцкіх калегіумах з канца 16 да сярэдзіны 18 ст. Паказы адбываліся ў Полацку, Віцебску, Навагрудку, Брэсце («Св. Ксаверы», «Св. Антоні Падуанскі») і інш. Літ. : Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983. T. 1. С. 129—144. А.В.Сабапеўскі. МІРАН (Мугбп) з Э л е ў т э р а ў (каля 500—400 г. да н.э.), старажыгнагрэчаскі скульптар, прадстаўнік ранняй класікі. Працаваў y Афінах. ІІраславіўся статуямі атлетаў-пераможцаў, выкананых пераважна ў бронзе (вядомы па рым. копіях), якія вылучаліся жыццёвасцю ў перадачы руху, гарманічнай ураўнаважанасцю кампазіцыі, экспрэсіяй (напр., «Дыскабол»), Звяртаўся да міфалагічных сюжэтаў (скулытг. група «Афіна і Марсій»). С.І.Пракоп'ева.
ў арт. Міравы
МІРАЖ (франц. mirage), аптычныя з’явы ў атмасферы (часцей ва ўмовах пустыні), калі разам з аддаленымі прадметамі (або ўчасткам неба) бачны іх уяў-
МІРАКЛЬ (франц. miracle ад лац. miraculum цуд), жанр сярэдневяковай рэлігійна-дыдактычнай драмы ў вершах, звычайна невял. памеру, сюжэт якой заснаваны на цудзе, здзейсненым святым ці Дзевай Марыяй. У Франдыі вядомы з 13 ст., пашырыўся ў інш. краінах Зах. Еўропы ў 14 ст. Прапагандаваў хрысц. мараль, аскетызм. 3 развіццём жанру рэліг. матывы выцясняліся, М. набываў свецкі харакіар, хоць агульная
Панарама Міражскяга манастыра.
МІРАВЬІ СУД, ніжэйшае звяно суд. сістэмы шэрагу дзяржаў. Разглядае справы -пра малазначныя злачынствы і правапарушэнні, a таксама дробныя грамадз. спрэчй паміж прыватнымі асобамі. М.с.-звычайна выбіраюцца насельнштвам і дзейнічаюць y складзе аднаго суддзі (міравы суддзя). Упершыню створаны ў Англіі (14 ст.), потым ў Паўн. Амерыцы (17 ст.), Францыі (канец 18 ст.), Рас. імперыі (2-я пал. 19 ст.). МІРАВЫ СУДДЗЙ, гл. суд.
меню) — крыжова-купальны храм з масіўным барабанам і вял. купалам (у інтэр’еры фрэскі, магчыма, грэч. майстра), каменныя палаты, надбрамную царкву св. Стафана (абодва 17 ст.). Манастырскі комплекс абнесены сценамі ў 1799— 1805.
Мірав. Дыскабол. 5 ст. да н.э.
МІРАН Казімір Феліксавіч (6.8.1895, в. Дзянісы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. — 28.9.1972), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Праф. (1963). Засл. лесавод Беларусі (1968). Скончыў Маскоўскі лясны ін-т (1925). У 1931—41 y Бел. НДІ лясной гаспадаркі (заг. сектара), y 1943 — 46 ва Усесаюзным НДІ лясной гаспадаркі (заг. секгара). У 1945—70 y Бел. тэхнал. ін-це (заг. кафедры). Навук. прады па пггучным лесааднаўленні, інтрадукцыі каштоўных дрэвавых парод. Te:. Меропрнятня по рехонструкшш малоценных молодняков в лесах БССР. Мн., 1952; Развнтае лесокультурного дела в Белорусснн за 1917—1967 гг. / / Лесоведенне н лесное хозяйство. Мн.. 1969. Вып. 2.
МІРАНДА, найбліжэйшы спадарожнік Урана. Адлегласць ад Урана 129,2 тыс. км, дыяметр каля 240 км, сідэрычны перыяд абарачэння 1,46 сут. Адкрыты Дж. Койперам (ЗША, 1948). МІРАНДА (Miranda) Франсіска (28.3.1750, Каракас — 14.7.1816), адзін з кіраўнікоў барацьбы за незалежнасць ісп. калоній y Паўд. Амерыцы. Генералісімус Венесуэлы (1812). Скончыў ун-т y Каракасе (1764). 3 1773 y ісп. арміі. 3 пач. 1780-х г. удзельнік антыісп. сепаратысцкага руху. У 1783 эмігрыраваў y Паўн. Амерыку, дзе ўдзельнічаў y барацьбе за незалежнасць англ. калоній. У 1786 — 87 y Расіі вёў перагаворы пра фін. дапамогу і дыпламат. падтрымку. У 1792 — 97 y Францыі, зблізіўся з жырандыстамі і ўступіў y франц. армію. 3 1798 y Англіі, потым y ЗІПА. У 1806 арганізаваў няўдалую экспедыцыю ў Венесуэлу з мэтай узняць там паўстанне. У 1810 узначаліў барацьбу за незалежнасць Венесуэлы. У пач. 1812 кангрэс краіны даў яму паўнамоцтвы дыктатара. Пасля паражэння венесуэльскай арміі (ліп. 1812) высланы ісп. ўладамі ў Іспанію, дзе і памёр y турме. Літ:. Л а в р е ц к н й М.Р. Мнранда. М., 1965. MIPAHÉHKA Аляксей Вікдаравіч (5.3. 1911, с. Ільінка Белгародскай вобл., Расія — 22.4.1998), бел. вучоны ў галіне біяхіміі і фізіялогіі раслін. Д-р біял. н. (1962), праф. (1972). Засл. дз. нав. Беларусі (1981). Скончыў Варонежскі пед. ін-т (1938). 3 1949 y Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі (дырэктар), з 1952 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі (да 1988 заг. лабараторыі). Навук. прады па заканамернасцях утварэння і намнажэння алкалоідаў, бялковых рэчываў і амінакіслот y лубіне. Тв.\ Методы огіределення алкаловдов. Мн., 1966; Бнохнмня люпнна. Мн., 1975. МІРАНКА, рака ў Карэліцкім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Уша (бас. р. Нёмаіг). Даўж. 22 км. Пл. вадазбору 85 км2. Пачынаецца за 2 км на ПдУ ад в. Сімакава, цячэ праз г.п. Мір. На працягу 7,2 км каналізаваная. МІРАНКА, гідралагічны заказнік рэсп. значэння ў Карэліцкім р-не Гродзенскай вобл. Створаны ў 1996 з мэтай стабілізацыі гідралагічнага рэжыму рэк Нёман і Уша. Пл. 3107 га. Асн. ч. займае тарфяное радовішча Воўчае балота. На асгатняй тэрыторыі рэльеф спадзісты, на краявых участках сярэднеўзвышаны, месцамі перасечаны рэкамі, лагчынамі, ярамі. Пераважаюць хвойнікі імшыстыя і чарнічныя. Ельнікі, беразнякі, чорнаалешнікі; участкі дубу, клёну. Травяністыя расліны купальнік горны, кураслеп лясны, лінея паўночная, сон лугавы, валжанка двухдомная, шалфей лугавы занесены ў Чырв. кнігу. У фауне: лось, алень, казуля, дзік, заяц русак і бяляк, куніца, ліс, андатра, норка, выдра, глушэц, цецярук; барсух, сілуха, пустальга звычайная, бусел чорны і чайка малая занесены ў Чырв. кнігу. ПЛЛабанок. МІРАНОВІЧ Антон Васілевіч (н. 30.10. 1959, г. Беласток, Польшча), бел. іісторык y Полыпчы, грамадска-культ. дзе-
яч. Д-р гуманіт. н. габілітаваны (1997), праф. (1998). Скончыў філіял Варшаўскага ун-та ў Беластоку (1982). 3 1986 выкладаў y Ін-це гісторыі Варшаўскага ун-та, потым y Ін-це гісторыі ў Беластоку (філіял Варшаўскага ун-та). Старшыня Бел. асветнідкага т-ва ў Польшчы (1999), першы старшыня Бел. гіст. т-ва ў Полыычы (1993 — 96), нам. старшыні Бел. дэмакр. аб’яднання ў Рэспубліцы Польшча. Даследуе гісторыю правасл. царквы ў Польшчы і краінах Усх. Еўропы, бел.-польскія культ. сувязі ў эпоху феадалізму, праблемы бел. нац. меншасці ў Польшчы. Аўтар кніг «Супрасль як культурна-рэлігійны цэнтр y XVI ст> (1984), «Падляшскія праваслаўныя цэнтры і арганізацыі ў XVI і XVII ст.» (1991), «Праваслаўе і унія ў часы панавання Яна Казіміра» (2-е выд. 1997) і інш. С.А.Яцкевіч. MIPAHÔBI4 Пётра (21.9.1902, в. Стрэмкі, Латвія — 20.12.1990), бел. мастак. Вучыўся ў Даўгаўпілскай бел. гімназіі. Скончыў Латвійскую AM (1937). У 1945—47 вучыўся ў AM y Вене. 3 1944 жыў y Аўстрыі, з 1950 — y ЗПІА. Займаўся асветніцтвам і развіццём бел. школы ў Латвіі. У ранніх творах адлюстраваны побыт латгальскай вёскі 1920—40-х г.: «У сялянскай хаце», «Жняя», «Вываз гною», «Бура ў жніво» і інш. Пазней ствараў партрэты вядомых бел. дзеячаў розных часоў: С.Сахарава, П.Крачэўскага (1966), Н.Арсенневай, Я.Купалы, Ф.Скарыны (усе 1967), Л.Сапегі (1970), К.Каліноўскага (1971) і інш. Прыгажосць краявідаў Падзвіння перадаў y працах «Гонкі на Дзвіне», «Над Дзвіною», «Другое возера», «Белая царква ў Друі» (1970-я г.), «Сплаў лесу» (1970), «Капліда ў Прыдруйску» (1971) і інш. Сярод інш. твораў «Бёларускія эмігранты», «Парк y Брукліне», «У Альпах», «Касцёл св. Карлы ў Вене» (абодва 1945—46), «Хата на Лонг Айлендзе» (1970) і інш. В.А.Трыгубовіч. MIPAHÔBI4 Спартак Пятровіч (н. 20.6.1938, г. Магнітагорск, Расія), бел. трэнер (гандбол). Майстар спорту СССР (1964). Засл. трэнер Беларусі (1967), СССР (1977), засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1981). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1963). 3 1964 старшы трэнер зборнай каманды школьнікаў Беларусі — чэмпіёна СССР (1967), з 1969 — Рэсп. школы вышэйшага спарт. майстэрства. 3 1970 трэнер зборнай каманды юніёраў СССР — пераможцы чэмпіянату свету сярод юніёраў (1977, 1979, 1983, 1985). 3 1976 гал. трэнер каманды СКА (Мінск); пад яго кіраўнідтвам каманда была ўладальнідай Кубка еўрап. чэмпіёнаў (1987, 1989, 1990), Кубка ўладальнікаў кубкаў (1983, 1988), Кубка СССР (1980, 1981, 1982), чэмліёнам СССР (1981, 1984, 1985, 1986, 1988, 1990), чэмпіёнам Беларусі (1993—99). 3 1986 трэнер зборных каманд СССР — пераможцы XXIV Алімп. гульняў (1988, Сеул, Рэспубліка Карэя) і СНД — пераможцы XXV Алімп. гульняў (1992, Барселона, Іспанія), пераможцы Гуль-
МІРАЧЫЦКІ
463
няў добрай волі (1986, Масква; 1990, г. Сіэтл, ЗША). У 1991—97 член выканкома Нац. алімп. к-та Беларусі. MIPAHÔBI4 Яўген Васілевіч (н. 2.9.1955, в. Алексічы Беластоцкага ваяв., Польшча), бел. гісторык y Польшчы, грамадска-культ. дзеяч. Д-р гуманіт. н. (1990). Скончыў філіял Варшаўскага ун-та ў Беластоку (1980). 3 ліп. 1992 гал. рэдактар беластоцкай газ. «Ніва», з 1997 старшыня яе праграмнай рады. Адзін з ініцыятараў стварэння ў 1990 Бел. дэмакр. аб’яднання, чл. яго Гал. рады, з 1992 нам. старшыні. Гал. кірункі даследаванняў — бел.-польскія адносіны ў перыяд 1-й сусв. вайны, бел. нац. рух y Польшчы пасля 1-й і 2-й сусв. войнаў, гісторыя правасл. царквы ў Полынчы, бел. грамадска-паліт. рух y Польшчы ў 1980—90-я г. Аўтар раздзелаў y кнігах «Праваслаўная царква ў Польшчы: Гісторыя і сучаспасць» (Варшава, 1993), «Нацьганальныя меншасці ў Пальшчы» (Варшава, 1998), навук. артыкулаў. Te.\ Bialorusinx w Polsce, 1944—1949. Waiszawa, 1993; Навейшая гісторыя Беларусі. Беласток, 1999. Л.У.Языковіч. МІРАПАМАЗАННЕ, гл. ў арт. Таінствы. МІРАТВ0РЧЫЯ СІЛЫ, гл. ў арт. Узброеныя сілы ААН. МІРАЦЫДЫЙ (ад грэч. meirakidion хлопчык), першая лічынкавая стадыя трэматодаў. Даўж. да 0,3 мм. Цела ўкрыта раснічкамі. Выходзідь з яйца ў вадзе, некат. час плавае, потым пранікае ў цела прамежкавага гаспадара (звычайна малюска) і ператвараецца ў спарацысту (першае паразітычнае партэнагенетычнае пакаленне). У монагенетычных смактуноў падобная лічынка — о н к а м і р а ц ы д ы й . МІРАЧЫЦКАЯ Ірына Уладзіміраўна (н. 4.3.1941, в. Скорычы Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. эканаміст. Канд. эканам. н. (1979), праф. (1994). Скончыла Гродзенскі с.-г. ін-т (1962). 3 1985 y Бел. дзярж. эканам. ун-це. Асн. працы па праблемах эканомікі і арг-цыі жывёлагадоўлі, кааперацыі ў АПК, фарміраванні харч. рынкаў АПК y рэспубліцы. Te:. Органпзацня н планнрованне агропромышленного комплекса: В 3 ч. Ч. 1—2. Мн., 1987—89; Эффектнвность прошводства продухцнн скотоводства. Мн., 1992 (разам з М.АБычковым); Коолерацня в теорюі н практаке сельскохозяйственного пронзводстйа. Мн., 1993 (з ім жа). МІРАЧЬІЦКІ Леў Паўлавіч (н. 25.10.1925, в. Баяры Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. гісторык-славіст, літаратар. Канд. гіст. н. (1972). Скончыў БДУ (1956). 3 1956 навук. супрацоўнік Домамузея А.Міцкевіча ў Навагрудку, з 1958 — Ліг. музея Я.Коласа АН Беларусі. 3 1963 y Бел. т-ве дружбы і культ. сувязей з замежнымі краінамі. 3 1970 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі. Дас-
464 _____________ м ір а ч ы ц к і ледуе культ. сувязі Беларусі з Чэхіяй, Югаславіяй, Польшчай, Балгарыяй, Венгрыяй, Румыніяй, Германіяй, Францыяй, Фінляндыяй, жыдцё і творчасць бел. і замежных дзеячаў культуры, нац.вызв. рух на Беларусі. Тв.: Сцежкамі вялікага паэта. Мн., 1957; 3 незабыўных дарог. Мн., 1961; Белорусско-чехословацкяе культурные н научные связн. Мн., 1981; Беларуска-югаслаўскія культурныя і навуковыя сувязі. Мн., 1992; Светлым ценем Адама Міцкевіча: Эміграцыя з Наваградчыны. Мн., 1994. ТЛ.Папоўская.
Джьшьда («Травіята», «Рыгалета» Дж.Вердзі), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Мюзета («Багема» Дж.Пучыні), Шамаханская царыца, Марфа («Залаты пеўнік», «Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава). 2-я прэмія на Міжнар. конкурсе вакалістаў (г. Тулуза, Францыя, 1958). Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1972. Дзярж. прэмія СССР 1981. МІРГАРАД, горад на Украіне, y Палтаўскай вобл., на р. Харол (бас. р. Дняпро). Засн. ў 1575. Каля 50 тыс. ж. (1998). Чыг. станцыя. Прадпрыемствы
Ф.У.Мірачыцкі. П.A Мірашнічэнка. Я.І.Міркоўскі.
МІРАЧЫЦКІ Фёдар Уладзіміравіч (н. 6.9.1936, в. Баяры Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне заатэхніі і эканомікі сельскай гаспадаркі. Чл.-кар. Акадэміі агр. навук Беларусі (1992). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1983). Скончыў Гродзенскі с.-г. ін-т (1962). У 1969—94 нам., першы нам. міністра селЬскай гаспадаркі, нам. старшыні Дзяржгшана, першы нам. старшыні Дзяржаграпрама, міністр сельскай гаспадаркі і харчавання Беларусі. Навук. працы па кормавытворчасці, свінагадоўлі, малочнай жывёлагадоўлі, племягадоўлі, эканоміцы і арганізацыі с.-г. вытворчасці. Тв.: Сельское хозяйство Белорусснн. Мн., 1980 (у сааўг.); Путн развнгня кормопронзводсгва // Весці АН БССР. Сер. с.-г. навук. 1982. № 4. МІРАШ НІчбНКА Пётр Апанасавіч (26.11.1922, с. Запселле Краснапольскага р-на Сумскай вобл., Украіна — 1.1.1944), удзельнік баёў на Беігарусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Камандзір уэвода разведкі лейт. М. вызначыўся пры вызваленні Гомельскай вобл.: y цяжкім баі каля в. Печышчы Парыцкага р-на сваім целам закрыў амбразуру варожага дзота. МІРАШНІЧЭНКА Яўгенія Сямёнаўна (н. 12.6.1931, с. Радзянскае Валчанскага р-на Харкаўскай вобл., Украіна), украінская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Нар. арт. СССР (1965). СкончылаКіеўскую кансерваторыю (1957). 3 1957 салістка Кіеўскага т-ра оперы і балета. Валодае лёгкім рухомым голасам вял. дыяпазону, дасканалай тэхнікай, яскравым артыстызмам. Сярод легшіых партый: Венера («Энеіда» М.Лысенкі), Іалан («Мілана» Г.Майбарады), Лючыя («Лючыя ды Ламермур» Г.Даніцэці), Манон («Манон» Ж. Маснэ), Віялета,
харч., буд. матэрыялаў і металаапр. прам-сці. Здабыча і раздіў мінер. вады. Музеі: краязнаўчы і літ.-мемар. Д.Гурамішвілі. На ўскраіне горада бальнеагразевы курорт. Размешчаны ў лесастэпавай зоне. Клімат умерана кантынентальны. Асн. лек. фактары — мінер. хларыдныя натрыевыя воды (мінералізацыя да 3 г/л) і тарфяныя гразі. Мінер. воды выкарыстоўваюць пры лячэнні хвароб органаў стрававання, абмену рэчываў, торф — ддя гразевых аплікацый; таксама электралячэнне, масаж і інш. MIP3Â (ад перс. амір-задэ — сын эміра, прынд), 1) y Іране тытул членаў манаршага дома (ставіцца пасля імя) або чыноўнік, сакратар (ставіцца перад імем). 2) У цюркскіх мусульманскіх народаў з 13 ст. М. (часцей варыянт м y р з a ) наз. буйныя феадалы, кіраўнікі асобных ордаў і родаў. У бел. татар М. — прадстаўнік шляхецкага саслоўя. У некат. выпадках слова «M.» стала часткай прозвішча, напр., Мурзы-Мурзічы. МІРЗАЯН Эдвард Міхайлавіч (н. 12.5. 1921, г. Горы, Грузія), армянскі кампазітар, педагог, муз. дзеяч. Нар. арт. Арменіі (1963). Hap. арт. СССР (1981). Скончыў Ерэванскую кансерваторыю (1941), з 1948 выкладаў y ёй (з 1965 праф.). Старшыня праўлення Саюза кампазітараў Арменіі (з 1956). У яго творах, эвязаных з нац. вытокамі і класічнымі традыцыямі, самабытна выяўлены стылявыя тэндэнцыі сучаснай арм. музыкі. Сярод твораў: кантаты «Святочная кантата» (1949), «Савецкая Арменія» (1950) і інш.; сімф. паэма «Ларэцы Сака» (1941), «Героям Айчыннай вайны» (1944), «Сімфанічныя танцы» (1946), «Святочная уверцюра» (1947), 3 сюіты (1973—81), «Паэма» (1955) для сімф. арк.; сімфонія для стр.
аркестра і лггаўраў (1962), «Інтрадукцыя і перпетуум-мобіле» для скрыпкі з арк. (1957), камерна-інстр. ансамблі, y тл. стр. кваргэт, саната для віяланчэлі і фп.; цыкл п’ес для фп. «Альбом ддя ўнучкі», рамансы, песні, музыка для кінафільмаў і інш. МІРК0ЎСКІ Яўген Іванавіч (31.1.1904, Мінск — 10.8.1992), Герой Сав. Саюза (194*4). У Чырв. Арміі з 1927, y пагранвойсках. У Вял. Айч. вайну удзельніх абароны Масквы, з сак. 1942 камандзір асобнага партыз. атрада імя Дзяржынскага, які дзейнічаў на тэр. акупіраваных Гомельскай, Палескай, Брэсцкай абл. Беларусі, Чарнігаўскай, Сумскай, Кіеўскай, Жытомірскай, Валынскай абл. Украіны, y 1944 кіраўнік дыверсійнай групы на тэр. Полынчы. У 1945— 55 y органах КДБ. МІРМЕКАФІЛІЯ [ад грэч. шуппех (myrmëkos) мурашка + ...філія], адна з форм сімбіёзу, заснаваная на выкарыстанні мурашкамі асаблівасцей будовы або вьшзяленняў некат. раслін і жывёл. Р а с л і н ы - м і р м е к а ф і т ы (да 3 тыс. відаў) пашыраны пераважна ў тропіках Паўд.-Усх. Азіі і Амерыкі. Мурашкі селяцда ў пустых ствалах раслін, калючках, міжвузеллях або кормяцца выдзяленнямі раслін. Адначасова яны ачышчаюць і абараняюць расліны ад шкоднікаў. Ж ы в ё л ы - м і р м е к а ф і л ы (больш за 2 тыс. відаў членістаногіх) прыстасоўваюцца да жыцця ў мурашніках. Большасць іх корміцца адкладамі мурашак ці гніючым буд. матэрыялам мурашнікаў, некат. ператвараюцца ў нахлебнікаў — сімфілаў (напр., y энтамафауне Беларусі — жукіашчупнікі, некат. стафілініды, тлі). Мурашкі кормяць сімфілаў, як і свае лічынкі, сімфілы маюць спец. залозы і выдзяляюць рэчывы, якімі кормядца мурашкі. Гл. таксама Каменсалізм. МІРМЕКАХАРЫЯ [ад грэч. myrmëx (myrmëkos) мурашка + ...харыя], адзін з тыпаў зоахарыі, распаўсюджванне мурашкамі насення і інш. зачаткаў раслін. Назіраецца ва ўмераных і трапічных паясах (пераважна ў Бразіліі). Звязана з паяданнем мурашкамі прыдаткаў (вырастаў) на насенні, якое пры гэтым не пашкоджваецца. Да раслін, якім уласціва М., належаць многія аднадольныя (напр., гусіная цыбуля, цыбуля, перлаўка і інш.) і двухдольныя расліны (напр., калматка, крынічнік, фіялка, чабор, чубатка і інш.). Сярод іх ёсць аблігатныя мірмекахоры (распаўсюджваюцца толькі з дапамогай мурашак) і факультатыўныя (распаўсюджваюцца і інш. спосабамі). MIPMÉKIÜ (грэч. Myrmëkion), старажытны горад Баспорскай дзяржавы. Руіны М. знаходзяцца каля мыса Каранціннага, за 4 км ад г. Керч y Крыме (Украіна). Выяўлены ў 1820-я г. Археал. раскопкі праводзяцца з 1934. М. засн. каля сярэдзіны 6 ст. да н.э., з 3 ст. да н.э. з’яўляўся буйным цэнтрам вінаробства, рыбалоўства і рамёстваў (кераміч-
нага, ткацкага і інш.) Баспора. У пач. 4 ст. да н.э. быў абнесены абарончымі сценамі. У горадзе існавала квартальная забудова. Асабліва вылучаўся культавы раён. Вакол М. існаваў вялЬны некропаль. М. спыніў сваё існаванне ў 2-й пал. 3 ст. н.э. На руінах ант. М. ў 8—9 ст. і 14 ст. існавалі пасяленні. Пры раскопках выяўлены вял. рыбазасолачныя цыстэрны 2—3 ст. н.э., мясц. і імпартная кераміка, тэракогы, манеты і інш. T. С. Скрыпчанка. МІРМУХСШ (сапр. М і р с a і д a ў Мірмухсін; н. 3.5.1921, Ташкент), узбекскі пісьменніх. Засл. работнік культ. Узбекістана (1968). Нар. пісьменнік Узбекістана (1981). Скончыў Ташкенцкі пед. ін-т (1941). Друкуецца з 1936. У лірычных зб-ках «Вернасць» (1945), «Фергана» (1949), «Сэрца і філасофія» (1963), паэмах, рамане ў вершах «Зіяд і Адзіба» (1958) жыцдё і праблемы вёскі. У раманах «Загартоўка» (1964), «Умід» (1969), «Сын ліцейшчыка» (1972), «Чаткальскі тыгр» (1977), «Карані і лісты» (1981) тэмы духоўнага сталення нац. рабочага класа, праблемы інтэлігенцыі, жыццё сучаснага Узбекістана. Аўтар гіст. раманаў «Дойлід» (1974), «Цемур Малік» (1985). Піша для дзяцей. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі ЭАгняцвет, В.Вітка. Тв.: Рус. пер. — Встулленне в жнзнь. М., 1964; Нзбранное. М., 1981. МІРНААБНАЎЛЁНЦЫ, «Партыя м і р н а г а а б н а ў л е н н я » , партыя ў Рас. імперыі ў 1906— 12. Займала месца на правым флангу ліберальнага лагера. Гал. яе ядро складалі дэпўтатыпрагрэсісты 1-й Дзярж. думы (1906); заснавальнік і гал. ідэолаг ПА.Гейдэн. Выступала за стварэнне канстытуцыйна-манархічнай дзяржавы, за паліт. і грамадз. роўнасць для ўсіх народаў Рас. імперыі. Па многіх пунктах праграма М. супадала з кадэцкай (гл. Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя). У час выбараў y 2-ю Дзярж. думу ў ліст. 1906 y Вільні і Мінску былі створаны к-ты М., але сваіх прадстаўнікоў y Думу яны не правялі. У 3-й Дзярж. думе адзіным прадстаўніком М. ад Беларусі быў ляснічы Пружанскага пав. ВА.Біч, выбраны ад Гродзенскай губ. У сваіх выстугшеннях y Думе Біч прапаноўваў рэарганізаваць усё мясц. кіраванне Паўн.-Зах. краю, увесці земскае самакіраванне. У студз. 1912 узнік к-т прагрэсістаў y Вільні, y які пазней увайшлі і М. Пасля 1912 М. як самастойная паліт. сіла не выступалі. М.М.Забаўскі. МІРНАЕ НАСЕЛЬНІЦТВА, асобы, якія знаходзяцца на тэрыторыі ваюючай дзяржавы і не належаць да яе камбатантаў. Прававое становішча М.н. рэгулюецца 4-й Гаагскай канвенцыяй 1907, 4-й Жэнеўскай канвенцыяй 1949, Дадатковымі пратаколамі 1 і 2 да Жэнеўскіх канвенцый 1949. Паводле гэтых актаў бакі, якія ваююць, абавязваюцца захоўваць адзін з асн. прынцыпаў права ў дачыненні да вайны: забарону весці вайну супраць грамадз. насельніцтва.
Асобы, што належаць да М.н., маюць права на гуманныя адносіны без дыскрымінацыі паводле расы, колеру скуры, полу, мовы, рэлігіі, веравызнання або інш. перакананняў, нац. або сац. паходжання, маёмаснага становішча, нараджэння або валодання інш. статуса ці інш. неспрыяльнай прыкметы. Забараняецца напад узбр. сіл дзяржаў, што ваююць, непасрэдна на М.н., выкарыстанне імі зброі невыбіральнага характару, вынікам чаго з’яўляецца гібель М.н., напад на яго або асобных цывільных асоб y парадку рэпрэсалій. Недатыкальнымі з’яўляюцца таксама сродкі выжывання М.н. МІРНАЕ СУІСНАВАННЕ, тып узаемаадносін паміж дзяржавамі, які прадугледжвае ўзаемную адмову ад выкарыстання сілы і пагрозы сілай, недатыкальнасць дзярж. межаў, неўмяшанне ва ўнутр. справы, павагу да правоў і асн. свабод чалавека, раўнапраўе і правы народаў выбіраць шлях свайго развіцця, супрацоўніцгва паміж дзяржавамі на аснове ўзаемнай выгады, добрасумленнае выкананне абавязацельстваў па міжнар. праве. З’яўляедца формай суіснавання дзяржаў y пераходныя гіст. перыяды, калі ў некат. краінах адбываецца змена сац.-наліт. ладу грамадства. Паліт. сугнасць М.с. характарызуе паліт. кампраміс, y адпаведнасці з якім ажыццяўляюцца міждзярж. падыходы да міжнар. праблем (напр., агульная зацікаўленасць y развіцці эканам. і гандд. сувязей, паліт. кантактаў, абмежаванні гонкі ўзбраенняў, неабходнасць абароны ад агульнага ворага і г.д.1. Гал. сэнс палітыкі М.с. — пошук i ўсталяванне балансу сумесных жыцдёвых інтарэсаў дзяржаў. Бандунгская канферэнцыя 1955 абвясціла 5 прынцыпаў М.с. (хіндзі «панча ліыла») як аснову Праграмы мірнага супрацоўніцтва дзяржаў Азіі і Афрыкі незалежна ад сац., эканам. і паліт. ладу. Аднак захоўваюцца асн. гіст. прычыны неабходнасці М.с. — імкненне народаў і дзяржаў да сцвярджэння свайго права на сац., цывілізацыйную і культ. своеасаблівасць. Існуе таксама пункт погляду, паводле якога М.с. разглядаецца як асаблівая форма класавай барацьбы пралетарыяту ў міжнар. адносінах, што вяліся шляхам мірнага спаборніцтва ў эканоміцы, палітыцы і інш. сферах грамадства, акрамя ідэалогіі, дзе кампрамісы і супрацоўнінтва паміж антаганістычнымі сістэмамі выключаліся. Міжнар.-прававы падмурак М.с. ў сучасных умовах складаюць Статут ААН, Дэкларадыя 1970 аб прынцыпах міжнар. права, Заключны акт Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе 1975 і інш. В.І.Боўш. МІРНЫ, горад y Рэспубліцы Саха (Якуція), y Расіі, на р. Ірэлях (бас. р. Вілюй). Засн. ў 1955, горад з 1959. 37,9 тыс. ж. (1996). Цэнтр алмазаздабыўной прам-сці (кімберлітавая трубка «Мір» і інш.). Прадпрыемствы харч. і буд. матэрыялаў прам-сці. Музей.
МІРНЫ
465
МІРНЫ, пасёлак y Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Мышанка. Засн. ў 1965. Цэнтр Малахавецкага с/с і калгаса. За 14 км на ПдЗ ад г. Баранавічы, 215 км ад Брэста, 14 км ад чыг. ст. Баранавічы-Палескія. 416 ж., 10 шматпавярховых дамоў, 16 двароў (1999). Дом культуры, б-ка, аптэка, аддз.. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік І.К .Кабушкіну.
П.Мірны.
М ІРНЫ Панас (сапр. Р у д ч а н к а Апанас Якаўлевіч; 13.5.1849, г. Міргарад, Украіна — 28.1.1920), украінскі пісьменнік; заснавальнік жанру сац.псіхал. рамана ва ўкр. л-ры. Друкаваўся з 1872. У сац.-бьгг. рамане «Хіба равуць валы, калі яслі поўныя» (Жэнева, 1880; з братам І.Я.Рудчанкам) гісторыя дарэформеннай і паслярэформеннай укр. вёскі, пошукі сац. справядлівасці. У традыцыях крытычнага рэалшму напісаны раман «Вулічная» (ч. 1—2, 1883— 84; ч. 3, 1919, ч. 4, 1928; аднайм. кінафільм 1961) пра трагічны лёс дзяўчыны-парабчанкі. Аўтар аповесцей «Ліхія людзі» (1877), «Ліха даўняе і цяперашняе» (1897, выд. 1903), «Галодная воля» (выд. 1940), паэмы ў прозе «Сон» (1905), п’ес, перакладаў. На бел. мдву асобныя творы М. пераклаў Б.Сачанка. Тв' Творн. T. 1—3. Кні'в. 1976; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—4. М., 1951. В.Л. Чабаненка. МІРНЫ ДАГАВ0Р, від дагавора міжнароднага, якім юрыдычна замацоўваецца спыненне становішча вайны і аднаўленне мірных адносін паміж ваюючымі дзяржавамі. Як правіла, уключае пастанову аб спыненні ваен. дзеянняў і становішча вайны, урэгуляванні тэр. пытанняў, пакрыцці страт, нанесеных вайной, вяртанні ваеннапалонных, адказнасці ваен. злачынцаў, лёсу заключаных да вайны дагавораў і пагадненняў і г.д. Можа быць прэлімінарны (папярэдні) або канчатковы, агульны (яго ўдзельнікі — усе ваяваўшыя дзяржавы) або сепаратны (дагавор заключаны толькі паміж некаторымі з дзяржаў, якія ўдзельнічалі ў вайне). Змест М.д. вызначаецца харакгарам вайны, якая палярэднічала яму. Напр., Парыжскія М.д. 1947 паміж дзяржавамі — пераможцамі ў 2-й сусв. вайне і былымі саюзнікамі фаш. Германіі ў Еўропе — з Італіяй, Румыніяй, Балгарыяй, Венгрыяй і Фінляндыяй —
466
м ір н ы
пабудаваны на дэмакр. і справядлівых прынцыпах, якія з’явіліся выяўленнем вызв. харакгару 2-й сусв. вайны. М.д. 1947 адналькавыя па сваёй струкгуры і складаюцца з 8 асн. раздзелаў: прэамбулы, тэр., палгг., ваен., эканам. пастаноў, раздзелаў адносна вываду войск, рэпарацый і рэстытуцый. Адсутнасць М.д. паміж дзяржавамі не азначае наяўнасці становішча вайны. МІРНЫ ДАГАВ0Р ПАМІЖ ЛІТВ0Й I РСФСР 1920. Падпісаны 12.7.1920 y Маскве. 11.9.1919 урад РСФСР звярнуўся да ўрада Літвы з прапановай заключыць мір на аснове прызнання незалежнасці літ. дзяржавы. 31.3.1920 урад Літвы заявіў пра гатоўнасць заключыць мір з Сав. Расіяй пры ўмове прызнання незалежнасці Літвы ў яе этн. межах са сталіцай y Вільні. 7.5.1920 y Маскве пачаліся перагаворы: літ. дэлегацыя настойвала на ўключэнні ў склад Літвы тэр. Ковенскай, Віленскай, Сувалкаўскай і Гродзенскай губ. (з гарадамі Беласток, Бельск, Гродна, Брэст, Кобрын, Пружаны), Навагрудскага пав. Мінскай губ., часткі Ілуксцкага і Гробінскага пав. Курляндскай губ. Выкарыстоўваўся і такі аргумент, як права беларусаў на самавызначэнне. 9.5.1920 член літ. дэлегацыі Д.Сямашка выступіў з заявай аб намеры «пры ўстанаўленні граніц абараняць беларускія землі на моцы беларуска-лггоўскіх пагадненняў ад імперыялістычных памкненняў Польшчы... і Савецкай Расіі». Заява выклікала пратэст з боку кіраўніка сав. дэлегацыі на перагаворах А А Іофе, які паставіў пад сумненне правамоцгвы Сямашкі выступаць ад імя бел. народа. Падпісаны дагавор прадугледжваў з боку РСФСР безагаворачнае прызнанне самастойнасці і незалежнасці Літвы; урэгуляванне маёмасных, фін. і эканам. пытанняў; аказанне Літве бязвыплатнай эканам. дапамогі ў памеры 3 млн. руб. золатам; вяртанне Літве культ. каштоўнасцей, што былі вывезены ў час 1-й сусв. вайны і знаходзіліся на тэр. РСФСР; прадугледжваліся далейшыя перагаворы пра заключэнне гандл. і транзітных пагадненняў і інш. Фіксавалася дзярж. граніца паміж РСФСР і Літвой; прадугледжвалася ўключэнне ў склад Літвы г. Вільні і часткі зямель, заселеных пераважна беларусзмі, y т.л. Гродна, Паставы, Браслаў, Ашмяны, Ліда. Факт заключэння такога дагавора выклікаў супрацьдзеянне з боку органаў БНР і кіраўнііхгва Полынчы. 11.9.1920 польскі Савет абароны дзяржавы вырашыў дамагацца далучэння Віленшчыны і Гродзеншчыны да Полыпчы. Пад уздзеяннем Антанты Польшча прызнала права Літвы на Вільню (замацаваны Сувалкаўскім пагадненнем 7.10.1920), аднак y выніку т.зв. бунту Л. Жалігоўскага (8— 9.10.1920) і ўтварэння Сярэдняй Літвы Вільня і Віленскі край былі далучаны да Польшчы. Такім чынам, дагавор не быў выкананы ў поўным аб’ёме. Пасля выз-
валення Заходняй Беларусі ў кастр. 1939, карыстаючыся палажэннямі гэтага дагавора, Прэзідыум Вярх. Савета СССР прыняў рашэнне аб перадачы Літве Вільні і Віленскага краю. Кр.. Документы внсшней поліггакв СССР. Т. 3. М., 1959; Знешняя палітыха Беларусі: 36. дак. і матэрыялаў. T. 1 (1917—1922 гг.). Мн., 1997. Літ.: К о ў к е л ь I. Польска-літоўскі канфлікг і роля ў ім беларускіх палітычных пар•гыяў і арганізацыяў (1920—1923 гг.) / / Беларусіка = Albaruthenica. Мн., 1994. Кн. 3. А.ВЦіхаміраў. M IPÔ BI4 (сапр. Д y н a е ў) Еўсцігней Афінагенавіч (10.8.1878, С.-Пецярбург — 16.2.1952), бел. драматург, рэ-
жысёр, педагог, адзін са стваральнікаў бел. т-ра. Нар. арт. Беларусі (1940). Праф. (1945). Скончыў школу малявання пры Акадэміі мастацтваў і курсы Пецярбургскага гуртка аматараў драм. мастацтва імя Волкава. Прафесійную сцэн. дзейнасць пачаў y 1900 y Пецярбургу як акцёр і рэжысёр. 3 1919 працаваў на Беларусі. Акцёр і рэжысёр Мінскага гарнізоннага т-ра (1919), Т-ра рэв. сатыры («Тэрэўсат», 1921), рус. т-ра «Шануар» (1922). Маст. кіраўнік Бел. т-ра імя Я.Купалы (1921—31, y 1941—45 рэж.), Гомельскага ТРАМа (з 1932), Гомельскага калгасна-саўгаснага (з 1935) і Бел. юнага гледача (1937—40) т-раў, Рэсп. тэатр. вучылішча (1938—41). 3 1945 маст. кіраўнік і заг. кафедры майстэрства акцёра Бел. тэатр. ін-та. 3 1904 выступаў як драмахург. Першыя п’есы «Апекуны» (нап. 1904), «Гнілыя ўстоі» (нап. 1905), «Сучасны вампір» («Жах часу») і «Ноч мільянера» (абедзве нап. 1906, забаронены царскай цэнзурай). 3 дакастр. п’ес і сатыр. сцэнічных мініяцюр папулярнасцю карысталіся «Графіня Эльвіра», «Тэатр купца Япішкіна» (паст. Бел. телебачаннем 1978, Т-рамстудыяй кінаакцёра 1993), «Вова прыстасаваўся», «Крутавертаў і сын». Некаторыя персанажы гэтых п’ес сталі назыўнымі. У п’есах «Машэка» (першая п’еса на бел. мове, пач. назва «У часы даўнейшыя», паст. 1923) і «Каваль-ваявода» (паст. 1925) шырока выкарыстаў фалькл. сюжэты, традыцыі бел. нар. драмы. Драм. творы М. вызначаліся жанрава-тэматычнай шырынёй, сцэнічнасцю, глыбінёй пранікнення ў псіхалогію герояў. Укладам y развіццё ратыр. жанраў бел. л-ры з’явілася яго камедыя «Кар’ера таварыша Брызгаліна» (паст. 1925). П’еса «Кастусь Каліноўскі» (паст. 1923, экранізавана 1928) — першая спроба стварэння гіст. драмы на Бела-
русі. У драме «Перамога» (паст. 1926) упершыню ў еав. драматургіі выкарыстаў «кінематаграфічныя» кампазідыйныя элементы. Паслядоўнік вучэння К.Станіслаўскага, рэжысёр высокай тэатр. культуры, М. узбагаціў бел. сцэну лепшымі традыцыямі сусв. і рус. рэаліст. мастацгва. Гал. прынцып рэжысуры — творча асэнсаваная і ўвасобленая на сцэне жыцдёвая праўда, дакладная распрацоўка псіхалогіі характараў, стварэнне сцэн. твора ў суладдзі з аўгарскай канцэпцыяй, логікай паводзін персанажаў, ансамблевасць выканання. Шырока апіраўся на нар. традыцыі, выкарыстоўваючы элементы фальклору і этнаграфіі як вобразны кампанент спекгакля, сродак вобразнага ўздзеяння на гледача. Шмат увагі аддаваў распрацоўцы нар. масавых сцэн. Зрабіў вял. ўгаіыў на фарміраванне бел. нац. акцёрскай школы і рэжысуры. Сярод пастановак: «На Купалле» М.Чарота (1921), «Пасланец» Л.Родзевіча, «Вучань д’ябла» Б.Шоу (абодва 1922), «Мешчанін y дваранах» Мальера (1924), «Змрок» В.Шашалевіча, «Мяцеж» Дз.Фурманава і С.Паліванава (абодва 1927), «Гута» Р.Кобеца (1930), «Гадзіншчык і курыца» І.Качаргі (1935), «Даходнае месца» A. Астроўскага (1936), «Цудоўная дудка» B. Вольскага (1939) і інш. Пра М. зняты дакумент. фільм «Праз усё жьшцё» (1978). У 1998 y Нац. т-ры імя Я.Купалы пастаўлена п’еса «Інтымны тэатр Еўсцігнея Міровіча» паводле твораў М., створаных для «Інтымнага тэатра», якім ён кіраваў y Пецярбургу. Te:. П'есы. Мн., 1957. Літ:. П я т р о в і ч С.А Еўсцігней Міро віч. 2 вьвд. Мн., 1978. С.СЛаўшук, К.Б.Кузняцова (тэатр). MIPÔH, рыба, гл. Вусач. MIPÔHABA Кацярына Эдуардаўна (18.11.1883, г. Орша Віцебскай вобл. — 15.1.1946), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1940). Творчую дзейнасць пачала ў 1898 на аматарскай сцэне ў Оршы. 3 1920 y Бел. т-ры імя Я.Купалы. Вобраэы, створаныя М., вызначаліся выразнай дасканаласцю сцэн. малюнка, эмацыянальным тэмпераментам, адчуваннем акрэсленага характару свайго персанажа. Сярод лепшых роляў: Паланея («Прымакі» Я.Купалы), Паўліна («Канец дружбы» К.Крапівы), пані Зямацкая («Кастусь Каліноўскі» Е.Міровіча), княгіня Прушынская («Панскі гайдук» Н.Бываеўскага), Скрылёва («Гута» Р.Кобеца), Яблонская («Міжбур’е» Дз.Курдэіна), Галчыха («Без віны вінаватыя» ААстроўскага), Фядосся («Апошнія» М.Горкага), Моця («Машачка» А.Афінагенава), Марыя Львоўна («Неспакойная старасць» Л.Рахманава), місіс Даджэн («Вучань д’ябла» Б.Шоу), пані Журдэн («Мешчанін y дваранах» Мальера) і інш. Б.І.Бур’ян. MIPÔHABA Марыя Уладзіміраўна (6.1. 1911— 13.11.1997), расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1991). Скончыла Тэатр. тэхнікум імя Луначарскага (1927). 3 1927 y МХАТ-2, y 1932—36 y т-ры Мю-
зік-хол, з 1938 y Маскоўскім т-ры мініяцюр. У 1948—82 выступала ў дуэце з мужам А.Менакерам. Вострахарактарная аюрыса, майстар пераўвасаблення. Сярод спектакляў: «Справы сямейныя», «Кляксы», «Мужчына і жанчыны», «Нумар y атэлі». 3 1990 y Маскоўскім тэатры-студыі пад кіраўнідтвам А.Табакова: Казіцкая («Настаўнік рускай» А.Бураўскага), Старая («Сыходзіў стары ад старой» С.Злотнікава). Здымалася ў кіно. MIPÔHABA Фядора, гераіня вайны 1812. Прыгонная сялянка з в. Пагуршчына Полацкага пав. У час напалеонаўскага нашэсця стала разведчыцай авангарда рус. корпуса П.Х.Вітгенштэйна. Летам 1812 неаднаразова хадзіла ў разведку ў заняты французамі Псшацк, здабывала звесткі пра размяшчэнне франц. войск і перадавала іх камандаванню рас. арміі. Указам Аляксандра I узнагароджана сярэбраным медалём з надпісам «За полезное» і 500 рублямі. У 1820 разам з сям’ёй вызвалена ад прыгону. МІР0НАЎ Аляксандр Яўгенавіч (23.11. 1910, г. Орша Віцебскай вобл. — '15.12. 1992), бел. пісьменнік. Засл. работнік культуры Беларусі (1978). Скончыў агульнаадук. курсы ў Мінску (1929). Удзельнік экспедыцыі «Чэлюскін» (1933—34). 3 1946 y Мінску. Друкаваўся з 1930. Пісаў на рус. мове. Выйшлі зб-кі апавяданняў «Марскія будні» (1932), «Вялікае сэрца» (1939), «Канец легенды» (1948), нарысаў «Залічаны навечна» (1966), аповесці «Мужнасць» (1942), «Крэпасць y ільдах» (1944), «Праз тысячу смерцяў» (1972), дакумент. аповесдь «Лядовая Адысея» (1966), аповесць-успаміны «Дзед Маўр» (1979). Аўтар раманаў «Караблі выходзяць y акіян» (1957), «Толькі мора наўкол» (1960). У творах асэнсоўваў тэму подзвігу. Пісаў для дзяцей: «Далёка н'а поўначы» (1947) , «У краіне блакітных прастораў» (1948) , «На акіянскіх дарогах» (1952). На рус. мову пераклаў аповесць «Палескія рабінзоньі» і раман «Амок» Я.Маўра, асобныя творы І.Гурскага, А.Стаховіча, П.Кавалёва.
(«Вішнёвы сад» АЛэхава, 1983). Паставіў: «Бывай, канферансье» Р.Горына (1984, роля Канферансье), «Цені» М.Салтыкова-Шчадрына (1987, роля Клаверава) і інш. 3 1961 здымаўся ў кіно; «Сцеражыся аўтамабіля» (1966), «Брыльянтавая рука» (1969), «Уласнасць рэспублікі» (1971), «Саламяны капялюшык» (1974), «12 крэслаў» (1976), «Мой сябар Іван Лапшын» (1982, вып. 1985), «Бландзінка за вуглом» (1984), «Перамога» (1985) і інш. Jlim.. В н с л о в a АВ. Андрей Мнронов: Детство. Юность. Театр. В кнно н на телевнденюі. В жнзнн, за кулнсамн. с друзьямм. Ростов н/Д, 1998.
ААМіронаў.
МІР0НАЎ Валерый Паўлавіч (н. 7.4.1927, г. Гагарын Смаленскай вобл., Расія), бел. артыст балета. Нар. арт. Беларусі (1966). Скончыў клас удасканалення Маскоўскага харэаграфічнага вучылішча (1947). У 1947—69 адзін з вядучых салістаў Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1949—78 адначасова педагог Бел. харэаграфічнага вучылішча. Тан-
467
цоўшчык пераважна лірычнага плана, з рамант. накіраванасцю. Яго мастадтва вызначалі пераканальнасць y раскрыцці ўнутр. свету персанажаў, чысціня і лёгкасць выканання, высокая тэхніка дуэтнага танца. У нац. балетах стварыў рэльефныя вобразы Васіля («Князь-возера» В.Залатарова), Алеся («Святло і цені» Г.Вашера). Да значных творчых дасягненняў М. належаць таксама партыі Зігфрыда, Дэзірэ, Прында («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» і «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Вацлава («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Гармодыя («Спартак» АХачатурана), Базіля, Салора («Дон Кіхот», «Баядэрка» Л.Мінкуса), Елісея («Казка пра мёртвую царэўну» УДзешавова на тэмы АЛядава). Ю.М.Чурко. МІР0НАЎ Піліп Куэьміч (26.10.1872, г. Серафімовіч Валгаградскай вобл., Расія — 2.4.1921), удзельнік грамадз. вайны на Беларусі. Скончыў Новачаркаскае казацкае юнкерскае вучылішча (1898). Удзельнік рус.-яп. вайны 1904— 05, рэвалюцыі 1905—07, 1-й сусв. вайны, устанаўлення сав. улады на Доне. 3 сак. 1919 на Зах. фронце: пам. камандуючага і камандуючы войскамі 16-й арміі. 3 чэрв. 1919 на Паўд. фронце, дзе сфарміраваў Асобы казацкі корпус. За самавольнае выступленне на фронт y вер. 1919 з часцямі корпуса прыгавораны да расстрэлу, але памілаваны ВЦВК. У 1920 камандаваў 2-й коннай арміяй y баях супраць Урангеля. У лют. 1921 па лжывым даносе арыштаваны, расстраляны. Рэабілітаваны пасмяротна. MIPÔHEHKA Уладзімір Іванавіч (н. 9.2.1942, в. Акцяброва Кармянскага р-на Гомельскай вобл.), бел. матэматык. Канд. фіз.-матэм. н. (1970), праф. (1992). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1964). 3 1975 y Гомельскім ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па якаснай тэоры( звычайных дыферэнцыяльных ураўненняў. Увёў паняцці ўкладальных сістэм і адлюстроўваючай функцыі. Праланаваў выкарыстоўваць лінейную залежнасць функцый многіх пераменных на рашэннях дыферэнцыяльных сістэм для вывучэння ўласцівасцей гэтых сістэм.
Te.: Нзбр. промзв. T. 1—2. Мн., 1986; Бел. пер. — Рэйс «Чэлюскіна». Мн., 1936; Чукоцкія навелы. Мн., 1936; Каля сцюдзёнага мора. Мн., 1937; Гэта твае сябры. Мн., 1953.
УА.Жыжэнка. МІР0НАЎ Андрэй Аляксавдравіч (7.3. 1941, Масква — 16.8.1987), расійскі акцёр. Нар. арт. Расіі (1980). Сын М.У.Міронавай і А.С.Менакера. Скончыў Тэатр. вучылішча імя Б.Шчукіна (1962). Прадаваў y Т-ры сатыры. Камедыйны акцёр, іранічны, элегантны, адораны пластычна і музыкальна. У многіх (асабліва позніх) работах выявіўся драм. талент М., яго здольнасць да глыбокага псіхал. аналізу, вострай трактоўкі ролі: Жадаў («Даходнае месца» ААстроўскага, 1967), Фігаро («Вар’яцкі дзень, або Жаніцьба Фігаро» П.Бамаршэ, 1969), Хлестакоў («Рэвізор» М.Гогаля, 1972), Чацкі («Гора ад розуму» паводде А.Грыбаедава, 1976), Лапахін
В.П.Міронаў.
МІРОНСКІ
Te.: Лннейная завнснмость функцнй вдоль решенвй днфференцяальных уравненнй. Мн., 1981; Огражаюіцая функцня н пернодаческне решенмя дафференцнальных уравненнй. Мн., 1986.
В.Міронаў y ролі Салора.
М ІР0Н С Ы Аляксандр Васілевіч (2.3. 1899, с. Рускія Юрткулі Старамайнскага р-на Ульянаўскай вобл., Расія — 31.8.1955), расійскі рэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1955). Скончыў Цэнтр. тэхнікум тэатр. мастацгва ў Маскве (1930). 3 1932 працаваў y т-рах Бураціі, y пасляваен. гады ў Разансюм абл. т-ры. 3 1948 y абл. драм. т-рах Беларусі: Магілёўскім, Брэсдкім (з 1949), Гродзенскім (з 1953). Рэжысура М. спалучала пед. прынцыпы выхавання акцёра з вы-
468
м ір о н ч ы к
разным пастановачна-відовішчным увасабленнем задумы спектакля. Сярод найб. значных пастановак: y Брэсцкім т-ры — «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона, «Авадзень» паводле Э.Войніч (абодва 1949), «Калі зацвітаюць сады» В.Палескага (1950), «Жывы труп» Л.Талстога (1951), «Ветрык, вей!» Я.Райніса (1952), «Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча (1953, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1967); y Гродзенскім т-ры — «Марыя Цюдар» В.Гюго (1954) , «Нявольніды» ААстроўскага (1955) . Б.І.Бур’ян.
равання аднайм. партыз. брыгады. За гады вайны загінула 29 падпольшчыкаў. МІРСКАЯ КАІІЛІЦА, помнік архітэктуры стылю мадэрн y г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Пабудавана ў 1904 (арх. Р.Марфельд) як фамільная пахавальня князёў Святаполк-Мірскіх — уладальнікаў Мірскага'замкавапаркавага комплексу. Будынак — кампактны верт. аб’ём, асіметрычны ў плане, завершаны ў паўн. частцы 5-граннай апсідай, y паўд. — бабіндам. Над бакавым уваходам, вылучаным спец. прыбудовай, узвышаецца 3-ярусная 4-гранная вежа-званіда з купалам. Гал. фасад раскрапаваны рызалітамі і аздоб-
лецы вял. паліхромным мазаічным пано «Хрыотос Уседзяржыцель» і аб’ёмным чаканным гербам-картушам князёў Мірскіх. Глыбокі партал увахода размешчаны ў нізкім бабінцы з вуглавымі
Да арт. Мірская кафля. Паліхромная кафля з раслінным арнаментам. Канец 16 — 1-я пал. 17 ст.
Да арт. Мірская кафля. Паліхромная кафля з выявай герба княэёў Радзівілаў. Канец 16 — пач. 17 ст.
Т в Язвы клшечняка y грудных детей. Мн., 1975; Перннатальные вскрытня. Мн., 1981.
МІРСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКА-МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з канца чэрв. 1941 да вер. 1942 y Мірскім р-не Баранавіцкай (цяпер Гродзенскай) вобл. Складалася з груп (97 чал.) y вёсках Беражное (кіраўнікі Р.М.Рускіх, Я.І.Крамко), Лядкі (А.Ф.Бянецкі), Пагарэлка (І.М.Мацко), Сіняўская Слабада (К.У.Балабановіч). Да сярэдзіны ліп. 1941 падполыпчыкі дапамагалі часцям Чырв. Арміі выходзіць з акружэння, y в. Антанёва і Быковічы арганізавалі шпіталі для цяжкапараненых. Распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, лістоўкі, збіралі і вывучалі зброю. Вясной 1942 наладзілі сувязь з партызанамі, перадавалі ім зброю. Да вер. 1942 падпольшчыкі пайшлі ў лес і стварылі партыз. атрад «Камсамольскі», які пазней з інш. атрадамі стаў базай фармі-
А.М.Кулагін.
МІРСКАЯ КАФЛЯ, архітэкгурна-дэкаратыўная кераміка 15 — пач. 20 ст. з г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. У 15—16 ст. мясц. майстры выраблялі гаршковую кафлю з круглым, квадратным вусцямі або ў выілядзе чатырохпялёсткавай разеткі. 3 канца 16 ст. пашырана плоская тэракотавая, паліваная аднатонная (пераважна зялёная) і паліхромная кафля з рэльефным геам., расл., геральдычным, сюжэтнымі і інш. малюнкамі. Паводле тыпаў М.к. канца 16—17 ст. падзяляецца на сценную, вуглавую, паясную, карнізную, «каронкі», «дахоўкі», «гарадкі», медальёны. Кожнаму тыпу адпавядаў пэўны характар дэкору, які ў залежнасці ад месца размяшчэння кафлі на грубцы меў адпаведны сюжэт. Найб. пашыраны сценныя квадратныя кафлі памерамі 20 х 20 і 19 х 19 см з румпай даўж. 7—8 см, аздобленыя расл. і геральдычным арнаментам: выявы стылізаваных лістоў і кветак белага і жоўтага колераў на цёмна-сінім фоне, герб Радзівілаў (на жоўтым фоне аднагаловы цёмна-карычневы арол з распасцёргымі крыламі і шырока расстаўленымі лапамі; вядома каля 10 варыянтаў арла). Паясныя кафлі ўпрыгожвалі рэльефнымі выявамі міфалагічных істот, карнізныя — выявамі на міфалагічныя, расл., рэліг. сюжэты. Кафлі-«каронкі» і «гарадкі» аздабляліся выявамі букетаў, гірляндаў кветак, дубовых лістоў; «дахоўкі» — малюнкам «рыбіна луска». Пашырана выкарыстанне белага, сіняга, цёмна-карычневага, жоўтага, светла-зялёнага колераў. У 18 ст. выраблялі сценную гладкую непаліваную і пакрытую зялёнай (радзей бе-
М ІР0Н ЧЫ К Іван Мікалаевіч (н. 13.8. 1927, в. Жарсцвянка Шаркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне паталагічнай анатоміі. Д-р мед. н., праф. (1972). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1953). У 1958—83 працаваў y ім (з 1974 заг. кафедры). Навук. працы па перынатальнай і дзіцячай паталаг. анатоміі.
М ІР0Н ЧЫ К Уладзімір Юстынавіч (29.3.1915, в. Ячава Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 30.6.1990), бел. медык-хірург. Засл. ўрач Беларусі (1956). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1939). У 1950—84 гал. ўрач 1-й клінічнай бальніды г. Гродна, адначасова ў 1959—84 y Гродзенскім мед. ін-це. Навук працы па хірург. лячэнні хвароб сасудаў і органаў брушной поласці.
контрфорсамі. Насычанае каларыстыч нае вырашэнне фасадаў ствараецца спа лучэннем чырвонай цэглы, белых дзіа лей арх. дэкору (паўкалонкі, ізумрудна руставаныя ліштвы акон, карніз з суха рыкамі і інш.), шэрага бетону, паГ хромнай будавай муроўкі цокаля, пал: хромнай мазаікі. Зала перакрьгга сам кнутым 4-гранным скляпеннем з арна ментальнай фрэскавай размалёўкай.
Мірская капліца.
лай) палівай кафлю. У 19 — пач. 20 ст. паШырана аднатонная, пакрытая карычневай або белай палівай кафля, гладкая і з рэльефным малюнкам, y стылі мадэрн. Я.М.Сахута. МІРСКАЯ KEPÂM1KA, традыцыйныя ганчарныя вырабы 15—20 ст. з г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Як цэнтр ганчарнага рамяства Мір вядомы з 15 сг. Выраблялі на ганчарным крузе гаршковую кафлю, якая ў канцы 15 ст. трансфармавалася ў місачную (гл. Мірская кафля). Адначасова развівалася вытв-сць быт. керамічнага посуду з ангобнай размалёўкай і штампаваньм арнаментам (з 17 ст. існаваў ганчарны
M1PCKI Міхаіл Шлёмавіч (н. 11.5.1911, Мінск — 9.11.1989), бел. трэнер па грэка-рымскай барацьбе. Засл. майстар спорту СССР (1948). Засл. трэнер СССР (1957). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1955). У 1967—74 старшы трэнер Рэсп. школы вышэйшага спарт. майстэрства. Сярод выхаванцаў К.Караваеў, чэмпіёны СССР С.Залускі, І.Коршунаў, У.Сусіч, М.Чучалаў. Пад яго кіраўніцтвам каманда Беларусі стала чэмпіёнам СССР (1960). М ІРСЫ БОЙ 1812. Адбыўся 9— 10 ліп. каля мяст. Мір (цяпер г.п. Мір Гродзенскай вобл.) паміж рас. казацкім корпусам ген. М .І.Платава і дывізіяй
Мірская кераміка.
цэх). Асабліва пашырылася ганчарства ў канцы 19 — 1-й пал. 20 ст. Тут выраблялі чарнаглянцавы, гартаваны (рабы, абварны), светлагліняньі паліваны посуд (гаршкі, глякі, збанкі, міскі, слоікі, цёрлы, спарышы, бабачнікі), утылітарна-маст. вырабы (вазы, вазоны, попельніцы, упрыгожаныя лепкай, фігурныя пасудзіны ў выглядзе львоў, мядзведзяў, бараноў), дзідячыя цацкі. Посуд вызначаецца простымі выразнымі формамі, падкрэсленымі палівай зялёнага ці карычневага калераў, гладкімі і хвалістымі паяскамі белага ангобу на плечуках. Чарнаглянцавыя вырабы аздаблялі дэкорам y выглядзе рамбічнай сеткі. 3 1980-х г. промысел не існуе. Я.М.Сахута. МІРСКАЯ ТР0ІЦКАЯ ЦАРКВЛ. помнік архітэктуры 16— 19 ст. ў г.п. Мір Карэліцкага р-ца Гродзенскай вобл. Пабудавана паміж 1533—50 як царква базыльянскага манастыра. Пасля пажару 1865 перабудавана ў рэтраспектыўнарус. стылі. Мураваны 5-купальны храм падоўжна-восевай кампазіцыі ўключае амаль квадратны ў плане асн. аб’ём, паўкруглую апсіду з рызнідай і прамавугсшьны бабінец, да якога ў 1780-я г. прыбудавана 3-ярусная вежа-званіца (васьмярык на 2 чацверыках) з мураваным 1-м, драўлянымі 2-м і 3-м ярусамі, завершаная 8-гранным шатровым дахам з галоўкай на глухім барабане. Да пабудоў 1870-х г. адносяцца 5 несапраўдных купалоў над асн. аб’ёмам. Асн. аб’ём накрьггы 4-схілышм дахам. В.М. Чарнатаў.
польскіх уланаў ген. А.Ражнецкага са складу напалеонаўскіх войск y час вайны 1812. Адступаючы з Ваўкавыска на Нясвіж, камандуючы 2-й Зах. арміі ген. ПЛ.Баграціён загадаў Платаву затрымаць ворага на 2 дні каля Міра. У склад рас. корпуса ўваходзілі 3 казацкія брыгады (5 тыс. чал.). Дывізія ген. Ражнецкага налічвала 6 палкоў. За 3 вярсты ад Міра па дарозе на Карэлічы была падрыхтавана засада, з Міра іх павінен быў падгрымаць полк Сысоева. 9 ліп. 3 палкі польскай дывізіі пад камандаваннем ген. К.Турно пачалі атаку на Мір, але былі контратакаваны казакамі з засады, якіх падтрымалі інш. палкі корпуса Платава. У ноч на 10 ліп. да Платава падышоў атрад І.В.Васільчыкава (16 эс-
Мірская Троідкая царква.
МІРСКІ_________________ 469 кадронаў). Платаў пакінуў y Міры 3 казацкія палкі, a з астатнімі пачаў адступленне на Нясвіж. Раніцай 10 ліп. дывізія Ражнецкага размясцілася каля Міра і пачала дзеянні супраць часцей Васільчыкава. Спачатку праціўнік пацясніў рускіх, але з падыходам брыгады Д.Е.Куцейнікава палякі адступілі да Mipa, дзе іх чакала дапамога ў складзе коннай брыгады ген. Т.Тышкевіча і артыл. брыгады. Пасля бою корпус ген. Платава адышоў да Нясвіжа і 12 ліп. далучыўся да гал. сіл 2-й Зах. арміі. М.б. даў магчымасць 2-й Зах,- арміі адарвацца ад праследавання і праз Слуцк і Бабруйск рушыць на злучэнне з 1-й Зах. арміяй. Ш.І.Бекцінееў. МІРСКІ БОЙ 1944, бой партыз. брыгады імя Жукава і «Камсамолец» па разгроме ням.-фаш. гарнізона ў г.п. Мір 22 сак..ў Вял. Айч. вайну. План ліквідацыі гарнізона, які налічваў 150 гітлераўцаў, распрацаваны камандаваннем брыгады імя Жукава. Кіраваў боем У-З.Царук. Выведаўшы пароль аховы гарнізона, партызаны ў ноч на 22 сак. праніклі ў цэнтр пасёлка, блакіравалі казарму, разграмілі ўсе ўстановы гарнізона. Байцы атрадаў імя Суворава і імя Ракасоўскага, якія знаходзіліся ў засадах, знішчылі каля 2 км лініі тэлегр.-тэлеф. сувязі. На досвітку партызаны пакінулі пасёлак. М.Ф.Шумейка. МІРСКІ ЗАМАК, гл. ў арт. Мірскі замкава-паркавы комплекс. м і р с к і з Ам к а в а - п Ар к а в ы KÔMПЛЕКС, помнік архітэктуры 16 — пач. 20 ст. ў г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў пач. 16 ст. магнатам Ю.І.Іллінічам. 3 1568 належаў кн. Радзівілам, y 19 ст. Вітгенштэйнам і Святаполк-Мірскім. Уключае замак, палац (захаваўся часткова), парк, капліцу-пахавальню (гл. Мірская капліца). 3 a м a к напачатку быў мураванай (цэгла і бутавы камень) крэпасцю (з унутр. дваром, блізкім y плане да квадрата), абнесенай з зах. і паўн. бакоў абарончымі сценамі (выш. з падмуркам каля 13 м, таўшчыня ўнізе 3 м) з 5- яруснымі вежамі па вуглах. Пасярэдзіне зах. сцяны знаходзілася пятая, 6- ярусная вежа-брама, якая мела герсу і пад’ёмны мост. Вежы (выш. 25—27 м) накрыты шатрамі, прарэзаны байніцамі і амбразурамі для вядзення агню з ручной агнястрэльнай зброі і гармат. Паўд. і паўн.-зах. вежы завяршаліся машыкулямі для кідання камянёў і лідця вару. Ніжнія ярусы вежаў маюць мураваныя скляпенні, верхнія перакрываліся памостамі на драўляных бэльках. Замак абкружаны землянымі валамі выш. каля 10 м і ровам з вадой. Дэкар. вырашэнне заснавана на кантрасце чырвонай цэглы і ружовай атынкоўкі. Вонкавыя сцены арнаментаваны парэбрыкамі, гіркамі, нішамі, паяскамі, паўкалонкамі. Архітэкгура замка мае рысы позняй готыкі і
470
МІРСКІ
рэнесансу. У 1580—90-я г. перабудаваны пад княжацкую загарадную рэзідэнцыю (будаўнік М.Збароўскі). Да паўд. і ўсх. сцен прыбудаваны 3-павярховы палац. Вежы прыстасаваны пад жыллё, уздоўж эах. і паўд. сцен замка пастаўлены гасп. пабудовы (кухня, стайня). У сутарэннях палаца і на 1-м паверсе размяшчаліся гасп. памяшканні, на 2-м — службовыя, на 3-м — княжацкія пакоі. Усяго ў палацы больш за 40 пакояў, аздобленых лепкай, мармурам, шпалерамі. Сістэма ацяплення складалася з прыгожых кафляных печаў і камінаў, дымаходы праходзілі ў мураваных сценах. Сцены і вежы звонку атынкаваныя. Аконныя праёмы, дзверы, ганкі ўпрыгожаны разнымі дэталямі з вапняку. У вежы-браме быў гадзіннік са званамі, y т.л. ажурнымі; перад уваходам пабудавана дадатковае паўкруглае ўмацаванне (барбакан) з асобнай брамай і рэнесансавым разным парталам. Замак быў адм. цэнтрам Мірскага графства, тут знаходзіліся канцылярыя і астрог. На працягу існавання замак неаднойчы быў аб’екгам аблог і штурмаў. Пашкоджаны ў 1655 і 1706. Адноўлены ў пач. 18 ст. Замак моцна пашкоджаны ў 1794. У канцы 18 ст. заняпаў. У 1812 пад сценамі замка адбыўся бой паміж франц. кавалерыяй маршала Л.Н.Даву і ар’ергардам 2-й рус. арміі — казацкай конніцай М.І.Платава. Была ўзарвана паўн.-ўсх. вежа, палац разрабаваны, разбураны і спалены. У 1870-я г. праведзены першыя работы па захаванні замка як помніка старажытнасці. У 1920— 30-я г. часткова адноўлены М.Святаполк-Мірскім. У Вял. Айч. вайну ў замку размяшчалася яўр. гета. 3 1969 праводзіліся частковая кансервацыя і навук. даследаванні (праект рэстаўрацыі 1982, арх. ВАтас, С.Верамейчык, В.Калнін, навук. супрацоўніхі АТрусаў, Л.Трэпет). Археал. даследаванні на тэр. замка праводзілі Ю.Ядкоўскі (1912), М.Ткачоў (1972), Трусаў (1980—84, 1991; y 1982 з І.Чарняўскім). Знойдзена вял. колькасць керамічных, шкляных і метал. вырабаў. 3 1992 філіял Нац. масі. музея Беларусі. П a р к (т.зв. італьян. сад) створаны на Пд за замкавымі валамі. Закладзены ў 17 ст. як рэгулярны парк італьян. тыпу з сістэмай
алей і баскетаў, аранжарэямі і вадаёмамі. Па перыметры абсаджаны ліпамі. У канцы 19 ст. створаны пейзажны парк (шт. каля 20 га), y яго кампазіцыі рэшткі рэгулярнага парку ў зах. частцы. Акрамя прысад з мясц. парод y парку больш за 400 цеплалюбівых раслін з розных куткоў свету. На У ад комплексу знаходзіцца фальварак, на Пд — каскад ставоў з вадзянымі млынамі. За 3 км ад замка закладзены звярынец для палявання. Комплекс y асноўным захаваўся і з’яўляецца унікальным збудаваннем бел. архітэктуры, y якім адлюстраваны стылі готыкі і рэнесансу, сумяшчаюцца рысы абарончай і палацавай архітэкгуры. Аднесены ЮНЕСКА да вышэйшай катэгорыі помнікаў сусв. культуры (1994). Вядзецца рэстаўрацыя (2000). Літ:. Н о д к о в с к н й Н.Н. Замок в Мнре // Древноста. М, 1915. Т. 6; Т к а ч е в М.А. Замкн Бслорусснн. Мн., 1987; Т р у саў АА Огаронкі мураванай кнігі. Мн., 1990; K a л н і н В.В. Мірскі замак: [Гіст.-архіт. нарыс]. Мн., 1995. В.Р.Анціпаў, В.В.Калнін, А.М.Кулагін, А.А. Трусаў. МІРСЮ МІКАЛАЕЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэкгуры рэнесансу ў г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1599— 1605 на месцы драўлянага касцёла 1587, фундаванага М.К.Радзівілам Сіроткам і асвячонага Ю.Радзівілам. У 1605 новы мураваны касцёл асвячоны Б.Войнам. У 1710 касцёл адноўлены, узведзены мураваны алтар y стылі барока, адліты вял. звон y генар перамогі над шведамі ў Паўн. вайне 1700—21. Пры касцёле існавалі школа і шпіталь св. Шкагшера (засн. Радзівілам Сіроткам y 1610), мураваная 2-павярховая плябанія (1609— 1880). У 1865 касцёл прыстасаваны пад царкву. Храм — мураваная 3-нефавая 3-вежавая базіліка. Цэнтр. неф з паўкруглым прэсбітэрыем раней завяршаўся на гал. фасадзе вял. квадратнай y плане 4-яруснай вежай з шатровым дахам (захаваліся 2 ніжнія ярусы). Бакавыя нефы на гал. фасадзе завершаны круглымі ў плане вежачкамі з вітымі ўсходамі, з боку алтарнай ч. — закругленымі ў плане сакрысціямі, абапал якіх — больш высокія гранёныя аб’ёмы, што нагадваюць трансеггт. На бакавых фасадах высокія аконныя праёмы з паўцыркульным завяршэннем. Дзверы аздоблены маст.
коўкай. Пад будынкам крыпта-пахавальня. Т.В.Габрусь. МІРСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940—56. Утвораны 15.1.1940 y складзе Баранавідкай вобл., з 8.1.1954 y Гродзенскай вобл. Цэнтр — г.п. Мір. Тэр. 0,7 тыс. км2 (1941). 12.10.1940 падзелены на 12 сельсаветаў. 17.12.1956 раён скасаваны, тэрыторыя далучана да Карэліцкага раёна. МІРСКІЯ, Святаполк-Мірс к і я, шляхецкі род герба «Бялыня» змененая ў ВКЛ, княжацкі род y Рас. імперыі. Вядомы з 16 ст., з 18 ст. выводзілі сябе ад Святаполка, сына вял. кіеўскага кн. Уладзіміра (адсюль 1-я частка прозвішча). Лічылі сябе стараж. ўладальнікамі Міра. Княжацкі тытул зацверджаны ў Польшчы ў 1821, y Расіі — y 1861. Найб. вядомыя: Р ы г о р (?—20.3.1661), ваенны дзеяч, стражнік В О з 1635. Удзельнічаў y паходах на Малдову супраць туркаў, y вайне Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600—29, вайне Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609—18, вайне Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—34. Адзін з кіраўнікоў войска ВКЛ, яхое змагалася супраць укр. казакоў на Пд і У Беларусі ў 1648—51. 9.10.1648 заняў Пінск, удзельнічаў ва ўзяцці Бабруйска (гл. Бабруйска абарона 1649), y Лоеўскай бітве 1649, Лоеўскай бітве 1651. Пад камандаваннем Я.Радзівіла ўдзельнічаў y кампаніі 1654 y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. Падпісаў Кгйданскі дагавор 1655. Б а г у с л а ў ( ? — пасля 1800), браслаўскі юйскі з 1775, падкаморы з 1777. Пасол на сеймы 1776—86, Чатырохгадовы сейм 1788—92, належаў да рэфарматараў. Удзельніх паўстання 1794, арганізаваў паўстанцкую парадкавую камісію ў Браслаўскі пав.; чл. Найвышэйшай літоўскай рады і Найвышэйшай нацыянальнай рады. С т а н і с л а ў Во й ц е х (21.10.1756, в. Завер’е Браслаўскага р-на — 1805), пісар земскі браслаўскі ў 1788, вял. пісар ВКЛ з 1791. Пасол на сеймы 1784, 1788. Уваходзіў y канспіратыўную арг-шлю Я.Ясінскага па падрыхтоўцы паўстання 1794; чл. Найвышэйшай літ. рады, Цэнтральнай дэпутацыі Вялікага княства Літоўскага. Дзмітрый Іванавіч [1824— 30.1( 11.2). 1899], ген.-ад’ютант, ген. ад інфантэрыі, чл. Дзярж. савета (1880). М і к а л а й І в а н а в і ч [5(17).7.1833, С.-Пецярбург — 15(27).7.1898], ген.-ад’ютант, ген. ад кавалерыі, чл. Дзярж. савета (1898). 3 1881 наказны атаман Войска Данскога. У 1891 набыў Мірскі замак з навакольнымі маёнпсамі, дзе збіраўся ўладкаваць радавое гняздо. ПабуДаваў y Міры вінакурны з-д, палац, заклаў парк. П ё т р Д з м і т р ы е в і ч (1857—1914), міністр унутр. спраў Расіі, гл. Святаполк-Мірскі П.Д.
Мірскі Мікалаеўскі касцёл.
MIPT (Mirtus), род кветкавых раслін сям. міртавых. Каля 100 відаў. Пашыраны ў тропіках і субтропіках, пераважна Амерыкі. На Беларусі культывуецца ў пакоях і аранжарэях М. звычайны (М. communis). Вечназялёныя кусты і дрэвы. Лісце супраціўнае, суцэльнае, скурыстае, на кароткіх чаранках або сядзячае. Квепсі пераважна адзіночныя. Плод ягадападобны. Са стараж. часу культывуецца М. звычайны. Эфірны алей з кветак, лісця і інш. ч. раслін выкарыстоўваецца ў куліпарыі, парфумерыі, медыцыне, плады і лісце — лрыправа. Дэкар. расліны.
Мірт звычайны. МІРТЭМ ІР (сапр. Т у р с у н а ў Міртэмір Умарбекавіч; 10.6.1910, с. Ікан Паўднёва-Казахстанскай вобл., Казахстан — 23.1.1978), узбекскі паэт. Нар. паэт Узбекістана (1971). Скончыў Пед. акадэмію ў Самаркандзе (1932). Друкаваўся э 1926. У зб-ках лірыкі «У абдымках промняў» (1928), «Усхваляванасць» (1931), «Камуна» (1932), «Новыя вершы» (1947), «За перавалам перавал» (1978) і інш. паэтызацыя сацыяліст. перамен y краіне, багацце духоўнага свету чалавека-творцы. Вершы адметныя ўсхваляванасцю інтанацый, экспрэсіўнасцю вобразаў, грамадз. пафасам. Пісаў для дзяцей. Адзін з першых перакладчыкаў твораў Я.Купалы на ўзб. мову. На бел. мову асобныя творы М. пераклаў С.Грахоўскі. Тв.: Рус. пер. — Сглхл. М., 1976. МІРУК Вікгар Фёдаравіч (21.6.1941, в. Глівін Барысаўскага р-на Мінскай вобл.), расійскі вучоны ў галіне ваенных навук. Акад. Акадэміі ваен. навук Расіі (1997). Д-р ваен. навук (1994), праф. (1995). Ген.-палкоўнік (1991). У Сав. Арміі з 1960. Скончыў Яраслаўскае ваен.-тэхн. вучылішча войск ППА (1962), Ваен. камандную акадэмію проціпаветр. абароны імя Г.К.Жукава (1975), Ваен. акадэмію Генштаба (1987). Праходзіў службу на розных камандных пасадах. 3 1991 — нам. галоўнакамандуючага войскамі ППА Расіі. Навук. працы ў галіне ваен. навукі і тэхнікі. Дзярж. прэмія Рас. Федэрацыі 1997. Б.Дз.Даўгатовіч.
МІРЎТ, горад y Індыі, гл. М ерат х.
міс
МІРЦХУЛАВА А л і о Андрэевіч (28.4.1903, с. Хорга Хобскага р-на, Грузія — 16.10.1971), грузінскі паэт. Вучыўся ў Літ. ін-це імя В.Брусава,(1923—27), Камуніст. ін-це журналістыкі. Друкаваўся з 1921. Пісаў пад псеўданімам А.Машашвілі. У творах тэмы патрыятызму, адказнасці паэта перад сучаснікамі, філас.-паэт. асэнсаванне часу: паэт. зб-кі «Высокая мара» (1950), «Гімн Радзіме» (1951), «Маладому пакаленню» (1956), «Маладосдь кліча» (1966), «Руставі» (1970), паэмы «Інгуры» (1937), «Рустаўская сімфонія» (1959). Аўгар балад, п ’есы «Трывога» (паст. 1931). На бел. мову асобныя яго вершы пераклаў Х.Жычка. Тв.: Рус. лер. — Сгнхн н лоэмы. Тбнлнсн, 1970. Літ:. М н р ц х у л а в а Б. Поэт — певец элохн. Тбюшсн, 1973.
y Ленінградскім ін-це т-ра, музыкі і кінематаграфіі, з 1980 y Маскоўскім пед. ін-це (з 1988 праф.). Заснавальнік (1997) Міжнар. музея рус. гармоніка ў Маскве (на базе ўласнай калекцыі, больш за 150 інструментаў). Аўтар вучэбна-метадычных і інструментазнаўчых прац, y т.л. эндыклапедыі «Гармонік» (1994), аўтабіягр. кн. «Запіскі вязня» (1989) і «Турэмны рэквіем» (1997), складальнік шматлікіх зборнікаў п’ес і аўтар пералажэнняў для акардэона. Тв.\ Школа лгры на акхордеоне. М., 1962; Мз нсторнл аккордеона в баяна. М., 1967; Спраючннк по гармоннкам. М., 1968; Основа постановкл аккордеонлста. Квев, 1974. Л.А. Сівалобчык.
МІРЧЫНК Георгій Фёдаравіч (25.4.1889, Масква — 10.4.1942), бел. геолаг. Акад. АН Беларусі (1940), праф. (1918). Скончыў Маск. ун-т (1912). Навук. працы па стратыграфіі і палеагеаграфіі гаіейстацэну розных раёнаў СССР, неатэктоніцы, лёсах, пахаваных міжледавіковых тарфяніках, палеалітычных стаянках чалавека. На тэр. Беларусі вылучыў адклады трох ледавіковых эпох. У 1923 склаў першую карту чацвярцічных адкладаў еўрап. ч. СССР. Займаўся разведкай для дарожнага буд-ва і выяўленнем радовішчаў буд. матэрыялаў на У Беларусі, праблемай водазабеспячэння Мінска. Рэпрэсіраваны ў 1941. Рэабілітаваны ў 1990. Тв.: Геалагічныя ўмовы знаходжання палеалітычнай стаянкі каля в. Бердыжа на р. Сажы (Гомельшчына) / / Зап. аддз. гуманіт. наBJTC БАН. Мн., 1930. Кн. 11. Пр. археал. камісіі, т. 2; Основы четвертачной лсторнл на террнторнн СССР / / Тр. Нн-та географнн AH СССР. 1946. Вьт. 37. Л і т Академлк Г.Ф.Мнрчлнк: Знаток нсторнн Землн. Мн., 1999. MIPIIIAKÂP (сапр. М і р ш а к а р а ў ) Мірсаід (н. 6.5.1912, кішлак Сіндэў Шугнанскага р-на, Таджыкістан), таджыкскі пісьменнік. Нар. паэт Таджыкістана (1962). Друкуецца з 1930. Заснавальнік жанру эпічнай паэмы ў тадж. л-ры. У паэмах «Залаты кішлак» (1942), «Няекораны Пяндж» (1949), «Ленін на Паміры» (1955), «Каханне і абавязак» (1962), «Бунт розуму» (1978), зб-ках вершаў лірыка-філас. асэнсаванне гісторыі тадж. народа. Адзін з пачынальнікаў тадж. дзідячай л-ры; драматург. На бел. мову асобныя творы М. пераклалі А.Грачйнікаў, М.Чарняўскі. Дзярж. прэмія СССР 1950. Г в Рус. пер. — Нзбранное. М., 1977; Пятвречье. М., 1983. Літ.\ К е д р н н а 3. Мнрсавд Мнршакар. М., 1954. МІРЭК Альфрэд Марцінавіч (н. 21.11. 1922, Ташкент), расійскі акардэаніст, метадыст, дырыжор, інструментазнавец, педагог. Засл. дз. маст. Расіі (1995). Д-р мастацтвазнаўства (1987). Скончыў муз. вучылішча (1950) і Ін-т культуры (1967) y Маскве. 3 1947 выкладае, у тл . з 1975
471
М.Міршакар.
MIC BAH ДЭР Р 0 Э (Mies van der Rohe) Людвіг (27.3.1886, г. Ахен, Германія — 17.8.1969), нямецкі архітэктар; адзін з лідэраў функцыяналізму. Прафес. адукацыі не атрымаў. 3 1905 працаваў y Берліне, y т.л. ў майстэрні П .Берэнса. У 1930—33 дырэктар «Баўгауза» ў г. Дэсаў. 3 1937 y ЗШ А У 1938—58 выкладаў y Ілінойскім тэхнал. ін-це ў Чыкага. Пабудовы 1910-х г. y духу неакласідызму (дом Перльса ў Берліне, 1911). У 1920-я г. выступіў з серыяй эксперым. праектаў, y якіх падіфэсленая выразнасць навясных канструкцый спалучаецца з экспрэсіўнай формай аб’ёмаў, стварыў тып жылога дома са стальным каркасам і зменнай унугр. планіроўкай. На творчасць пач. 1930-х г. паўшшвала гал. група «Стыль»; работы сталі больш выразнымі па кампазіцыі, y іх інтэр’ерах сцены-шырмы падзялялі ўнузр. прастору на асобныя, звязаныя паміж сабой зоны (павільён Германіі на Сусв.
Л.МІс ван дэр Роэ. Будынак Нацыянальнай галерэі ў Берліне. 1968.
472
МІСЕВІЧ
выстаўцы ў г. Барселона, 1929; дом Тугендхата ў г. Брно, 1930). У 1940—50-я г. прапанаваў ідэю дасканалай «універсальнай формы» — адзінай унутр. прасторы, якая дае максімум магчымасцей для разнастайнага выкарыстання інтэр’ера (будынак арх. ф-та Ілінойскага тэхнал. ін-та, 1952—56); да элементарных геам. форм прыведзены аб’ёмы вышынных будынкаў: жылыя дамы на Лейк Шор Драйв (1950—51) і на Комануэлс Праменад (195?) y Чыкага, канторскія будынкі Сіірэм-білдынг y НьюЙорку (1956—58), Дамініян-сентэр y г. Таронта (1967). Арыгінальным вырашэннем адметны будынак Нац. галерэі ў Берліне (1968). Яго творчасць паўплывала на архітэкгараў ЗІІІА і Зах. Еўропы. Літ:. М а ч у л ь с к н й Г.К. Мнс ван дер Роэ. М., 1969. MICÉBI4 Уладзіслаў Людвігавіч (н. 8.5.1945, г. Арэнбург, Расія), бел. эстрадны музыкант. Засл. арт. Беларусі (1979). Вучыўся ў Мінскім муз. вучылішчы імя М.Глінкі (1963—66), скончыў Мінскі ін-т культуры (1988). 3 1967 артыст-інструменталіст эстрады Белдзяржфілармоніі, y 1969—93 артыст вак.-інстр. ансамбля «Песняры», з 1998 артыст і дырэктар вак.-інстр. ансамбля «Беларускія песняры» пры Дзярж. аб’яднанні «Белканцэрт». Валодае некалькімі духавымі муз. інструментамі (флейта, саксафон, дудачкі), добрымі вак. данымі. Г.М.Загародні. МІСІСІПІ (Mississippi, на мове мясц. індзейцаў — вял. рака), рака ў ЗША, адна з самых вял. на зямным шары. Даўж. 3766 км (ад вытоку р. Місуры 5970 км), пл. басейна 3230 тыс. км2. Пачынаецца з невял. возера на ПнЗ штата Мінесота, перасякае ЗША з Пн на Пд па Цэнтр. раўнінах і Прымексіканскай нізіне, упадае ў Мексіканскі заліў. У вярхоўі рака працякае праз сістэму невял. азёр, даліна вузкая, месцамі М. ўтварае парогі і вадаспады. Ніжэй вусця р. Дэ-Мойн шыр. даліны да 10— 15 км, перад упадзеннем р. Місуры — да 20 км. У сярэднім дячэнні (паміж вусцямі рэк Місуры і Агайо) даліна ракі шырокая, рэчышча ад 600 м да 3—4 км, месцамі разгаліноўваецца на рукавы. У ніжнім цячэнні даліна паступова расшыраецца ад 25 км да 70—100 км, рэчьппча замацавана ад паводак сістэмай штучных дамбаў. Каля г. БатанРуж пачынаецца дэльта (пл. каля 33,5 тыс. км2), дзе вылучаюцца 6 гал. рукавоў. Буйньш прытокі: Місуры, Арканзас, Рэд-Рывер (справа), Вісконсін, Ілінойс, Агайо (злева). Жыўленне ў верхнім цячэнні М. снегавое і дажджавое, y сярэднім і ніжнім пераважна дажджавое. Вясенне-летняе разводдзе і бурныя дажджавыя паводкі, якія перыядычна выклікаюць навадненні (адно з найб. y ліп. 1993). Сярэдні гадавы расход вады ад 1800 м3/с y вярхоўі да 19 тыс. м3/с (макс. 50—80 тыс. м3/с) y вусцевай ч.
ракі. Цвёрды сцёк каля 360 млн. т за год. У верхнім цячэнні М. замярзае на 3—4 месяцы. Водзяцца акуні, фарэлі (у вярхоўі), сазаны, самы, рыбы буфала (у сярэднім і ніжнім цячэнні). М. мае вял. трансп. значэнне: злучана рэкамі і суднаходнымі каналамі з Вял. азёрамі і глыбакаводным шляхам па р. Св. Лаўрэнція з Атлантычным ак. Рачное суднаходства ад вусця да г. Мінеапаліс (на 3 тыс. км), марское — да г. Батан-Руж. Даўж. суднаходных шляхоў бас. М. болып за 25 тыс. км. Па М. перавозіцца штогод каля 360 млн. т грузаў (каля' 60% рачных перавозак ЗША). Гідратэхн. рэсурсы — 27,5 ГВт. У бас. М. некалькі ГЭС (найб. каля г. Кіякак). Буйныя гарады і парты: Мінеапаліс з Сент-Полам, Сент-Луіс, Мемфіс, Батан-Руж, Новы Арлеан. Л.В.Лоўчая.
У дэльце Місісіпі. МІСІСІПІ (Mississippi), штат на Пд ЗША, на левым беразе р. Місісіпі, на Пд абмываецца Мексіканскім залівам. Пл. 123,6 тыс. км2. Нас. 2730,5 тыс. чал. i
(1997). Адм. ц., найб. горад і прамысл. цэнір — Джэксан. Большая ч. паверхні — нізінная, месцамі забалочаная раўніна, якую перасякаюць шматлікія прытокі р. Місісіпі. На Пн — узгоркі выш. да 246 м. Клімат субграпічны вільготны. Т-ра паветра ў студз. каля 8 °С, y ліп. каля 30 °С. Штогод выпадае больш за 1 тыс. мм ападкаў. Пад лесам каля палавіны тэрыторыі. На Пн — лісцевыя лясы, на Пд — лясы з доўгаіглістай хвоі, на ўзбярэжжы Мексіканскага зал. — зараснікі балотнага кіпарысу. М. — індустр.-агр. штат. У прам-сці гал. роля належыць вытв-сці хімікатаў і пластмас, харч. прадухтаў, дрэваапрацоўцы, эл.-тэхн. і трансп. машынабудаванню (у тл . рачное і марское суднабудаванне), тэкст. і швейнай галінам. Здабьгча нафты (каля 10 млн. т штогод), прыроднага газу, цэм. сыравіны, інш. буд. матэрыялаў. У сельскай гаспадарцы пераважае вырошчванне бавоўніку, рысу, соі. Меншае значэнне маюць кукуруэа, пшаніца, цукр. трыснёг. Гадуюць (тыс. галоў, 1998): буйн. par. жывёлу — 1300, свіней — 240, птушку — 11 100. Вытв-сць бройлераў. Лесанарыхтоўкі (хвоя, дуб, пароды з цвёрдай драўнінай). Марское і рачное рыбалоўства. Турызм. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі і рачны. МІСІЯ (ад лац. missio пасылка, даручэнне), 1) пастаяннае дыпламатычнае прадстаўніцтва, якое ўзначальваецца пасланнікам, міністрам—рэзідэнтам або пастаянным павераным y справах. 2) Дэлегацыя, якая пасылаецца дзяржавай або міжнар. арг-цыяй y якую-н. краіну са спец. мэтай або з пэўным даручэннем (гандлёвая М., ваенная М., М. ААН). 3) Царк. місіянерская арг-цыя (гл. Місіянерства). 4) Адказнае заданне, роля, даручэнне. МІСІЯНЕРСТВА (ад лац. missio пасылка, даручэнне), форма дзейнасці рэліг. арг-цый па распаўсюджванні свайго веравучэння і культу сярод іншаверцаў. Харакгэрна для ўсіх сусв. рэлігій, найб. пашырана ў хрысціянстве. Дзейнасць першых місіянераў y Зах. Еўропе звяэана з пашырэннем хрысціянства як пануючай ідэалогіі феад. грамадства. Місіянерская дзейнасць каталіцкай царквы ў 10— 13 ст. спалучалася з жорсткімі крыжовымі паходамі, прымусовым хрышчэннем мясц. насельніцтва. Намаганні правасл. місіянераў садзейнічалі распаўсюджванню хрысціянства сярод малалікіх народаў Расіі на Поўначы, Урале, y Сібіры, a таксама ў Амерыцы (Аляска, Каліфорнія), Кітаі, Японіі і інш. У 15—16 ст. М. стала часткай дзейнасці ордэнаў францысканцаў, бенедыкцінцаў, дамініканцаў, езуітаў. Місіянеры пракладвалі шлях заваёўнікам — салдатам і куяцам еўрап. краін, іх дзейнасць сулраваджаЛася знішчэннем помнікаў нац. культуры як язычніцкіх, іншаверных. У 18— 19 ст. ствараліся пратэстанцкія місіянерскія т-вы — Нідэрландскае (1792), Лонданскае (1795), Англійскае (1797), Берлінскае (1824),
якія кіравалі дзейнасцю евангелічных місій. М. адыграла значную ролю ў барацьбе за перадзел свету. Асаблівая актыўнасць y гэтым належала Ватыкану і створанай пры ім кангрэгацыі прапаганды веры. Пасля 1-й сусв. вайны ў энцыкліках рым. пап намечана новая тактыка Ватыкана, якая прадугледжвала падрыхтоўху каталіцкага духавенства і місіянераў з мясц. насельніцтва з мэтай прыстасавання прапаганды да мясц. звычаяў і нораваў. Разам з тым М. садзейнічала пашырэнню сан.-гігіенічных ведаў, лячэнню хвароб і барацьбе з эпідэміямі, вывучэнню еўрап. моў і авалоданню дасягненнямі еўрап. культуры (стварэнне і дзейнасць місіянерскіх школ, дзідячых дамоў, бальніц, бібліятэк і гд.). На тэр. Вял. кн. Лігоўскага місіянерскую дзейнасць шырспса праводзілі каталіцкія манахі т. зв. жабрацкіх ордэнаў (гл. Ордэны манаскія), езуіты. Місіянерскія гсіяцоўкі знаходзіліся ў Вільні (засн. 1695, з 1803 дзейнічала школа, дэе навучалі чытангоо, пісьму, арыфметыцы, лац. і рус. мовам, катэхізісу, маральным навукам), y Асвеі (1788), Лыскаве (1751, з 1757 дзейнічала павяговая 6-класная школа, шпіталь), Оршы (1752), Сямяцічах (1719), Смілавічах (1747), Смолінску (1808, парафія і шхолка), Тыкоціне (1751). Дзейнічалі таксама семінарыі ў Магілёве (1783), Мінску (1804), Беластоку, Краславе, рэзідэнцыя ў Ігумене. У 1921—39 актыўную місіянерскую дзейнасць y Зах. Беларусі вяла каталіцкая царква, a таксама баптысты, евангельскія хрысціяне, пяцідзесятнікі. У канцы 20 ст. формы і метады М. змяніліся. Ордэн езуітаў y 1965 распрадаваў сучасныя прынцыпы М., y іх ліку навучанне або абуджэнне веры як адказ на гштанні людзей, выкарыстанне нац. мовы, рэалістычнае ўспрыняцце сучаснай цывілізацыі, дыялогі і кантакты, аб’яднанне місіянерскай і пастырскай дзейнасці і інш. У аснову дзейнасці пратэстанцкай царквы пакладзена евангелізацыя — распаўсюджванне і ўкараненне ў сістэму мясц. культ.-гіст. традыцый і веравызнання асн. палажэнняў хрысц. веравучэння, яго абрадавай практыкі і адпаведнага светапогляду. У краінах і рэгіёнах, дзе маюць месца секулярызацыйныя тэндэнцыі або атэістычныя настроі, пастаўлена мэта рэевангелізацыі, пераўгварэння традыц. канфесій і плыняў y састауную частку абвешчанага місіянерамі вучэння. 3 істотнымі грашовымі ўліваннямі з-за мяжы звязана М. ў Беларусі, дзе выкарыстоўваюцца такія яго формы, як аказанне іуманіг. дапамогі, выкарыстанне сродкаў масавай інфармацыі, арэнда залаў, стадыёнаў ддя агітацыйнай работы, арг-цыя паездак за мяжу і інш. І.В.Катляроў. MICKÀJI, міскаль, міткаль, м і т с a л ь, вагавая, грашова-лікавая і грашовая адзінка араб. краін Паўн. Афрыкі, Б. Усходу, Сярэдняй Азіі і мангола-татарскіх краін. У розных краінах М, меў розную масу. Як вагавая адзінка М. выкарыстоўваўся пры ўзважванні высакародных металаў (золата, серабро), каштоўных камянёў, ружовага масла і інш. Грашова-лікавы М. раўняўся зала-
тому дьшарыю. Як грашовая адзінка М. з’явіўся ў 7 ст. ў араб. краінах, y сваёй аснове меў рымска-візант. салід. У Павсшжы манеты на аснове М.-дынарыя чаканіліся ў 2-й пал. 12 ст. У Марока ў 17— 19 ст. выкарыстоўваўся як грашовая адзінка, y 1881— 1918 — як манета. Ш.Т.Бекцінееў. MICKÉBI4 Аляксандр Барысавіч (н. 15.3.1950, в. Логавішча Дзяржынскага р-на Мінскай вобл.), бел. сацыёлаг. Д-р сацыялагічных н. (1991), праф. (1995). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1971). 3 1986 y Ін-це філасофіі і права, Ін-це сацыялогіі АН Беларусі. 3 1991 y Міжнар. экалагічным ун-це імя А.Дз.Сахарава (з 1998 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах сацыялогіі свабоднага часу, сац. экалогіі, сац.-псіхал. рэабілітацыі насельніцгва, якое пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС і інш. катастроф. Тв.\ Человек в свободное время: Мненне соцнолога. Мн., 1989; Обіцествеюю-поліггаческая актнвность: суіцность, пробл. развмтня. Мн., 1991: Десягь лет после Чернобыльской катастрофы. Мн., 1996 (у сааўт.); Соцнально-пснхологаческая реабнлвтаішя населення, пострадавшего от экологаческнх н техногенных катастроф. Мн., 1998 (у сааўг.). MICKÔ Андрэй Васілевіч (н. 7.6.1940, в. Чамяры Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне сельскай гаспадаркі. Канд. с.-г. н. (1974). Скончыў БСГА (1967). 3 1967 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па сартавой агратэхніцы яравой і азімай пшаніды, селекцыі азімай пшаніцы. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Тв.\ Некоторые аспекгы в мутацнонной селехмші ознмой пшеігацы (разам з І.К.Копцікам) / / Путн повышення урожайностн полевых культур. Мн., 1983. Вып. 14; Вынікі супрацоўніцгва па селекцыі азімай пшаніды паміж Беларускім НДІ земляробсгва і Інстытутам селекцыі раслін y Гюльцаў-Гюстрове (разам з І.К.Копцікам, В.АПятух) / / Весці АН БССР. Сер. с.-г. навук. 1991. № 4. MICKÔ Іван Якімавіч (н. 22.2.1932, в. Чамяры Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. скульптар. Засл. дз. маст. Беларусі (1989). Скончыў Бел. тэатр,маст. ін-т (1966). Працуе ў станковай і манум. скулыггуры. Гал. месца ў творчасці займаюць тэмы Вял. Айч. вайны, мірнай працы, касманаўтыкі, спорту, навукі і культуры. Творы вызначаюцца рэаліст. трактоўкай вобразаў, лаканізмам і строгасцю шіастьганай мовы, прыўзнята-рамантычным ладам. Аўтар партрэтаў Героя Сац. Працы І.Кулеша (1960), Героя Сав. Саюза Г.М.Халасцякова (1979), дзярж. дзеячаў С.В.Прытыцкага (1982), П.К.Панамарэнкі (1983), дзеячаў бел. культуры Ф.Мадорава (1967), Р.Шырмы (1968, 1984), Я.Цікоцкага (1970), Я.Маўра (1972), В.Таўлая (1978), С.Станюты (1982), Ф.Скарыны (1992), НЛежэ (1993), В.Роўды (1997), МАўрамчыка, Ю.Іванова, АЛойкі (усе 1999), касманаўтаў Ю.Гагарына (1968), П.Клімуха (1978), У.Кавалёнка (1980), бел. алімпійскіх чэмпіёнаў АБяловай (1983), А.Мядзве-
м іс т р а л ь ______________
473
дзя (1984), студэнткі (1990) і інш., кампазіцый «2001 год» (1978—94), «Да зорак», «У будучыню» (абедзве 1994), «Космас», «Рэпартаж з космасу» (абедзве 1999). Сярод манум. твораў: Манумент y гонар маці-патрыёткі ў Жодзіне (1975, з АЗаспіцкім і М.Рыжанковым), помнікі Герою Сав. Саюза І.Кабушкіну ў Баранавічах (1973), І.Буйнідкаму ў в. Празарокі Глыбоцкага р-на Відебскай вобл. (1976), М.Горкаму ў Мінску (1981), І.Рэпіну ў Здраўневе каля в. Койтава Відебскага р-на (1990). Дзярж. прэмія СССР 1977. Л.Ф.Салавей.
І.Міско. Сгудэнтка. 1990.
MICKÔ Якуб Герасімавіч (1.6.1911, в. Чамяры Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 23.10.1981), бел. пісьменнік, журналіст, удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі. Засл. дз. культ. Беларусі (1967). Вучыўся ў Віленскай бел. гімназіі (1925—28; выключаны за ўдзел y рэв. руху); скончыў Баранавідкі настаўніцкі ін-т (1949). У 1932— 34 працаваў y гал. сакратарыяце рэв.-дэмакр. арг-цыі «Змаганне», супрацоўнічаў y падп. зах,бел. друку. Неаднаразова быў арыштаваны польск. ўладамі і зняволены ў турму. У ліст. 1939 разам з братамі арыштаваны органамі НКУС (вызвалены ў 1940). 3 1947 на журналісцкай працы. Аўтар артыкулаў і ўспамінаў пра КПЗБ, яе дзеячаў, кіраўнікоў нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі, y т.л. С.Прытыцкага, МДворнікава, МАрэхву. Творчая спадчына М. сабрана ў кнізе «Маё маўклівае сэрца» (1983). МІСТРАЛЬ (франц. mistral ад лац. ma gistralis кіруючы), моцны парывісты і
474
м іс т р а л ь
халодны сухі вецер паўн.-зах. кірунку, які дзьме ў Францыі з Севенаў і паўд.зах. адгор’яў Альпаў y даліну р. Рона (дзе часам дасягае скорасці 50 м/с) і на Міжземнаморскае ўзбярэжжа. Адзначаецца на працягу ўсяго года, але часцей зімой (часам некалькі дзён запар). Выклікае моцныя хвалі на моры, наносіць пашкоджанні пасевам; падобны на бару. МІСТРАЛЬ (Mistral) Габрыэла [салр. Г а д о й А л ь к а я г а (Godoy Аісауаga) Лусіла; 7.4.1889, г. Вікунья, Чылі — 10.1.1957], чылійская паэтэса, дыпламат. Друкавалася з 1903. Першы паэт.
Г.МІстраль.
Ф Містраль.
зб. «Санеты смерці» (1914). У зб-'ках вершаў «Адчай» (1922), «Пяшчота» (1924), «Высечка лесу» (1938), «Давільня» (1954) тэмы кахання і смерці, чалавека і Бога, дзіцяці і мацярынства, сац. няроўнасці. Яе паэзія адметная экспрэсіўнасцю, псіхалагізмам, насычана біблейскімі і індаамер. фалькл. матывамі. На бел. мову асобныя вершы М. пераклаў Р.Барадулін. Нобелеўская прэмія 1945. Тв.: Бел. пер. — Ветраліст. Мн., 1984; У кн.: Кахаць — гэта значыць...: Сгаронкі з паэзіі свету. Мн., 1986; Рус. пер. — Сгнхн. М., 1959; Лнрнха. М., 1963; У кн.: Поэты Чнлн. М., 1972. Літ:. А л е г р н я Ф. Горнзонгы реалнзма: Пер. с нсп. М., 1974; М а м о н т о в С.П. Нспаноязычная лнтература стран Латанской Амерлкн XX в. 2 нзд. М., 1983. ЕЛЛявонава. МІСТРАЛЬ (Mistral) Фрэдэрык (8.9. 1830, Меян, Францыя — 25.3.1914), правансальскі паэт; адзін з кіраўнікоў руху фелібраў, якія мелі на мэце адраджэнне правансальскай л-ры, мовы і культуры. Паэзія М. развівалася пад уплывам рамантызму (зб. «Залатыя астравы», 1876; «Збіранне аліў», 1912). На фалькл. аснове стварыў паэмы «Mi ps йо» (1859), «Паэма пра Рону» (1897) і інш. Аўгар правансальска-франц. слоўніка «Скарб Фелібрыжа» (1879—87). Для яго твораў харакгэрны багацце фалькл. матэрыялу, рамантычнасць, ідэалізацыя нар. жыцця. Зрабіў вял. ўклад y развідце нац. л-ры і мовы. Нобелеўская лрэмія 1904 (разам з Х.Эчэгарай-і-Эйсагірэ). Т в Рус. пер. — Мнрей: Поэма. М., 1977.
МІСТЫ (Misti), дзеючы вулкан y Зах. Кардыльеры Андаў, на Пд Перу. Выш. 5821 м. Правільны конус. Вышэй 5400 м укрыты вечнымі снягамі. Складзены з андэзітаў. Каля падножжа — г. Арэкіпа. МІСТЫКА, м і с т ы ц ы з м (ад грэч. mistikos таямнічы), рэлігійна-філас. плыні, якія прызнаюць магчымасць яепасрэдных зносін і яднання чалавечай душы з Богам (абсалютам) на прынцыпах звышпачуццёвага суэірання і індывід. экстатычнага перажывання. У гэтым плане М. супрацьпастаўляецца схаластыцы, якая звязвае шлях спасціжэння Бога з логікай разважання, г. зн. з прынцыпамі рацыяналізму. Вытокі М. ў стараж. таямнічых рэліг. арг-цыях і культах, якія па-рознаму праяўляліся ў розных рэліг. сістэмах і тэалагічных дактрынах народаў свету. У Сгараж. Грэцыі існавалі містычныя культы орфікаў, Дыянісія, Ісіды, Мітры; y Стараж. Кітаі М. праяўлялася y даасізме, y Сгараж. Індыі — y будызме і брахманізме, y Іране — y суфізме. Найб. пашырэнне М. атрымала ў эпоху сярэднявечча. У філас.-тэарэт. плане М. абгрунтавана ў працах неаплатонікаў і раннехрысц. багасловаў (Арыген, Афінагор, Аўгусцін і інш.), якія распрацоўвалі паняцце трансцэндэнтальнага абсалюту, спрабавалі высвятляць праблемы духоўна-містычнага «яднання» чалавека і reTara абсалюту. Ацрозніваюць М. артадаксальную і неартадаксальную. Артадаксальная М. прызнавалася хрысціянскай царквой. Яе прадстаўнікі (Бернар Клервоскі, Гуга СенВіхторскі і інш.) пры тлумачэнні шляху спасціжэння Бога зыходэілі з вучэння Аўгусціна аб звышпачуццёвым азарэнні чалавечай душы па лігасці божай. Неартадаксальная М. (Іаан Скот Эрыўгена, Міхалай Куэанскі і інш.) прызнавала тоеснасць прыроды душы і Бога і ў нейкай ступені змыкалася з пантэізмам, які адвяргаўся царквой. Выступленне прыхільнікаў гэтай плыні за індывід. шляхі богапазнання ў канчатковым выніку прыводзіла да апазіцыі ў адносінах да іерархічных рэліг. ін-таў, свяшчэнных і царк. аўгарыгэтаў (напр., містычны пангэізм Т.Мюнцэра, які спалучаўся з элементамі рацыяналЬму і атэізму). У Расіі, акрамя рэліг. apr-цый, М. прапагандавалася славянафіламі, масонамі, філосафамі-ідэалістамі (У.Салаўёў, М.Бярдзяеў). Ідэі М. распаўсюджваюцца ў неатамізме, лерсаналізме, экзісгенцыялізме, прагматызме, неапрагестантызме. Т.ІАдула. МІСТЫФІКАЦЫЯ (ад грэч. mystes які ведае таінства + лац. facere рабідь), наўмыснае ўвядзенне каго-н. y зман. МІСТЫЦЬІЗМ, схільнасць да містычнага (гл. Містыка); рэлігійна-культавая практыка, накіраваная на дасягненне яднання са звышнатуральнымі сіламі (акультызм, спірытызм, астралогія, магія, парапсіхалогія і інш.), a таксама сукупнасць даклрын, якія асэнсоўваюць і абгрунтоўваюць гэтую практыку. МІСТЙРЫІ (ад грэч. mystérion тайна, таінства), тайныя рэліг. абрады (шэсці, заклінанні, оргіі і інш.), y якіх удзельнічалі толькі пасвячоныя — місты. Звычайна ілюстравалі пашыраныя міфы пра багоў і баіінь. У Стараж. Егіпце адбываліся М. Ісіды і Асірыса, y Вавілоне — Тамуза, y Стараж. Грэцыі — Элеўсінскія, Арфічныя, Самафракій-
скія, y Стараж. Рыме —- Вакха (Дыяніса), Атыса і інш. МІСТ^РЫЯ, жанр сярэдневяковага рэліг. т-ра 14— 16 ст. Сюжэты засноўваліся на Бібліі, Евангеллі, жыціях святых. Паходзіць ад літургічлай драмы, ад інсцанізацыі асобных эпізодаў літургіі. Пашырылася з ростам сярэдневяковых гарадоў, асабліва ў Францыі. Паказы наладжваліся звычайна на гар. плошчах, кірмашах ў час рэліг. свят на Вялікдзень і Каляды і працягваліся па некалькі дзён. Выкалаўцамі, акрамя вядучага, які спецыяльна прызначаўся і звязваў y адно розныя падзеі, звычайна выступалі рамеснікі, цэхавыя майстры, a таксама вандроўныя акцёры скамарохі. У асн. тэксты ўстаўляліся інтэрмедыйныя камічныя сцэнкі свецкага, быт. характару. Выкананне было рознастылявым: рэліг. сцэны праводзілі падкрэслела ўзнёсла і патэтычна, быт. — з яркай камедыйнасцю, буфоннасцю. Узмацненне антырэліг. матываў прывяло да забароны М. ў большасці краін y 16 ст. На Беларусь М. прыйшла з Зах. Еўропы праз Польшчу ў 16 ст. Прапагандыстамі яе былі езуіты. М. ставіліся ў Полацку ў 1586, 1593 («Аталія») і 1603, ÿ Навагрудку ў 1637 і інш. М. садзейнічала развідцю інш. драматургічных жанраў, заклала асновы прафес. т-ра. Найб. лаўплывала на фалькл. драму, нар. т-р, y прыватнасці на батлейку. Літ.: Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983. T. 1. С. 129—176. А.В.Сабалеўскі. МІСЎН Леанід Уладзіміравіч (н. 9.9.1959, г. Мінск), бел. вучоны ў галіне механізацыі с.-г. тэхнал. працэсаў. Д-р тэхн. н. (1998). Скончыў Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1981). 3 1981 y Цэнтр. НДІ механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, з 1991 y Бел. аграрным тэхн. ун-це (з 1995 заг. кафедры). Навук. лрацы па тэхніцы і тэхналогіі вырошчвання ягадлых культур, экалагічнай бяспецы фулкцыянавання аб’екгаў АПК. T e Научные н технологнческле основы пронзводства крупноллодной клкжвы. Мн., 1995; Экологнческая беэоласность на обт>ектах АПК. Мн., 1998 (у сааўг.). МІСЎНА Ганна Баляславаўна (12.11.1868, Чашнідкі р-н Віцебскай вобл. — 2.5.1922), бел. геолаг; першая жанчынагеолаг Беларусі і Расіі, якая праводзіла палявыя геал. даследаванні. Скончыла прыватныя жаночыя курсы ў Маскве (1896). 3 1906 асістэнт пры геал. кабінеце Вышэйшых жаночых курсаў, з 1919 дацэнт Маскоўскага ун-та. Вывучала геалогію цэнтр. і зах. Беларусі, лёсавыя адклады Навагрудскага ўзв., ледавіховыя адклады Беларусі і Літвы, праводэіла геал. і гідрагеал. вышуканні ў Расіі. Раслрацавала методыку вывучэння марфалогіі і будовы канцавых марэк, высветліла стратыграфію ледавіковых адкладаў Беларусі і выявіла сярод чацвярцічных утварэнняў сляды некалькіх зледзяненняў.
MICyPÂTA, горад на ПнЗ Лівіі, на Міжземным м. Каля 400 тыс. ж. з прыгарадамі (1997). Порт за 10 км ад М. — Каср-Ахмад (Марына). Вузел аўтадарог. Гандл.-трансп. цэнтр. Металургічны комплекс; перапрацоўка прыроднага газу. Харч. прам-сць. Саматужная вьггв-сць, y тл. дываноў. МІСУРЫ (Missouri, на мове мясц. індзейцаў — ілістая рака), рака ў ЗША, галоўны (правы) прыток Місісіпі. Даўж. 4090 км, пл. бас. 1371,1 тыс. км2 (з іх каля 10 тыс. km2 y межах Канады). Вытокі і большая ч. верхняга цячэння — y Скалістых rapax (y раёне Йелаўстонскага нацыянальнага парку). У сярэднім цячэнні (ад вусця р. Мілк да вўсця р. Джэймс) рака перасякае плато Місуры, дзе месцамі цячэ ў дяснінах, утварае парогі. Ніжняе цячэнне ў Межах Цэнтральных раўнін, дзе рэчышча няўстойлівае, шырокая пойма абвалаваная для аховы ад паводак. Гал. прытокі: Йелаўстан, Плат, Канзас (справа). Жыўленне ў верхнім цячэнні снегавое, y сярэднім і ніжн)м — пераважна дажджавое. Высокае веснавое разводдзе (павышэнне ўзроўню вады каля вусця да 12 м) і нізкая летняя межань. Харакгэрны моцныя паводкі. Сярэдні гадавы расход вады каля 2600 мУс (макс. 19 тыс. м3/с). Цвёрды сцёк 220 млн. т/год; вада брудна-бурага колеру. Сістэма буйных вадасховішчаў (Форт-Пек, Гарысан, Аахе) на М. і ў яе басейне служаць для рэгулявання сцёку, мэтаў ірыгацыі, энергетыкі. Суднаходства да г. Су-Сіді для вял. суднаў і да г. Форт-Бентан для малых суднаў y мнагаводны перыяд. Буйныя гарады і парты: Омаха, КанзасСіці. МІСЎРЫ (Missouri), штат y цэнтр. частцы ЗША, y бас. гак Місісіпі і Місуры. Пл. 180,4 тыс. км2. Нас. 5402 тыс. чал. (1997). Адм. ц. — г. Джэферсан-Сіці; найб. гарады і гал. прамысл. цэнтры — Сент-Луіс і Канзас-Сіці. Паверхня — хвалістая раўніна, якая паступова павышаецца на 3. На Пд вапняковае плато Озарк выш. да 540 м. Клімат умераны. Сярэднія т-ры студз. каля 0 °С, ліп. каля 27 °С. Ападкаў каля 1000 мм за год; i
бываюць засухі. Натуральная расліннасць блізкая да стэпавай. Індустр.-агр. штат. Здабыча свінцу (1-е месца ў ЗША), жал. руды, каменнага вугалю, барыту, буд. матэрыялаў. У апрацоўчай прам-сці пераважаюць машынабудаванне (авіяракетнае, аўтамаб., вытв-сць дарожна-буд. і с.-г. машын) і харч. галіна (мясакансервавая, мукамольная). Развіты таксама радыёэлектронная, хім., швейная, гарбарна-абутковая, цэм. прам-сць, чорная і каляровая металургія. 3 галін сельскай гаспадаркі пераважае жывёлагадоўля. Гадуюць (млн. галоў, 1998): буйн. par. жывёлу — 4,3, свіней — 3,5, птушку — 9,4. Вытв-сць бройлераў. Вырошчваюць кукурузу, сою, пшаніцу, на гшато Озарк — авёс, на ПдУ y пойме Місісіпі — бавоўнік. Турызм. Транспарт чыг., аўтамаб., рачны. MICXÔP, прыморскі кліматычны курорт на гіаўд. беразе Крыма (Украіна). За 12 км ад г. Ялта, y складзе г.п. Карэіз. Каля 7 км дробнагалечнага пляжа. Асн. лек. фактар — клімат міжземнаморскага тыпу. Клімата- і таласатэрапія эфектыўныя пры лячэнні функцыян. расстройстваў сардэчна-сасудзістай і нерв. сістэм. Санаторыі, y т.л. «Беларусь», дамы адпачынку, пансіянаты, лячэбныя ўстановы. Помнік Ы.А.Багдановічу. Паблізу М. арх. помнік «Ластаўчына гняздо», г. Ай-Петры. Я.В.Малашэвіч. Павел Андрэевіч (н. 14.3. 1931, в. Знамя Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1955). Працаваў y друку, y час. «Полымя», з 1972—80 y выд-ве «Мастацкая літаратура». Дрўкуецца з 1954. Першы зб. апавяданняў «Калодзеж» (1967). Кнігі нарысаў «Гаспадыні свайго лёсу» (1968), «Дрэва жыцця» (1973), аповесць «Ціхае лета» (1973), раман «Градабой» (1980) прысвечаны пасляваен. вёсцы. Падзеі Вял. Айч. вайны адлюстраваў y аповесцях «Поезд ішоў на Захад» (1972), «Калянае лісце» (1974), рамане «Мора Герадота» (1976). Ваеннае і пасляваен. жыццё ў рамане «Хлопцы, чые вы будзеце...» (ч. 1—2, 1989—92). Аўтар дэтэктыўна-фантаст. аповесці «Ніль адмірары, або Я выбіраю смерць» (1999). Творчасці М. ўласцівы ўвага да бытавой стыхіі нар. жыцця, шчырыя адносіны да чалавека працы, жывое шматфарбнае нар. слова. Аўтар зб-каў сатыры і гумару «Дзівак-чалавек» (1972), «Чэрці ў коміне» (1978), «Вясельны марафон» (1984), «Лекцыя з падвывам» (1988), «Развітальная гастроль» (1991), п’ес «Ліха крадзедца ціха» (1976), «Канфлікг мясцовага значэння» (1989) і інш. У творы для дзяцей уводзідь прыгоднідкі і фантаст. элемент (кнігі «Падарожжа ў калгас», 1970; «Зямля ў нас такая», 1971; «Навасёлы, або Праўдзівая, часам вясёлая, часам страшнаватая кніга пра незвычайны месяц y жыцці Жэні Мурашкі», 1972; «Прыгоды Бульбобаў», 1977; «Грот афаліны», 1985; «Эрпіды на планеце Зямля», 1987; «Прыйдзі, дзеньзалацень!», 1993, і інш.). Піша вершы. м іс ь к б
475
m it a
На бел. мову пераклаў паэму М.Гогаля «Мёртвыя душы», казку П.Яршова «Канёк-гарбунок», аповесці Я.Носава «Шуміць лугавая аўсяніца» і «Чырвонае віно перамогі», У.Цендракова «Ноч пасля выпуску» і інш. T e Выбр. тв. T. 1—2. Мн., 1991; Між мінулым і будучым. Мн., 1986; Акрабат y бутэльцы. Мн., 1994. Літ:. Ю р э в і ч У. Абрысы. Мн., 1976; Шупенька Г. Цеплыня чалавечнасці. Мн., 1977; Д з ю б а й л а П. Беларускі раман. Гады 70-я. Мн., 1982; А н д р а ю к С. Жыць чалавекам. Мн., 1983; С а в і к Л. Каб не асгыла цяпло зямлі. Мн., 1984. С.А.Андраюк, І.У.Саламевіч.
П .А М ісьео .
М.С. М ісюк
MICIÔK Мікалай Сямёнавіч (19.12.1919, г. Котлас Архангельскай вобл., Расія — 13.10.1990), бел. вучоны ў галіне неўрапаталогіі. Чл. кар. АМН СССР (1969), д-р мед. н. (1957), праф. (1958). Скончыў Ленінградскую ваенна-марскую мед. акадэмію (1942). 3 1960 y Мінскім мед. ін-це (да 1989 заг. кафедры). Навук. працы па стэрэатаксічных аперацыях на падкоркавых струкгурах пры хваробах галаўнога мозга, нейракібернетыцы і прыкладной кібернетыцы, механізмах мозга.
Тв.\ Корреляцнонно-регресснонный аналнз в клшшческой меднцнне. М., 1975 (разам з АСМастыхіным, Г.П.Кузняцовым); ЭВМ в днагаосшке нервных болезней. Мн., 1978; Неотложная помоіць в невропатолопш. Мн., 1979 (разам з АМ.Гурленем, М.С.Дроніным).
МІСЯВІЧЫ, вёска ў Воранаўскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 64 км на ПдЗ ад г.п. Воранава, 87 км ад Гродна, 55 км ад чыг. ст. Бастуны. 230 ж., 86 двароў (1999). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. MITÂ Аляксандр Навумавіч (н. 28.3. 1933, Масква), расійскі кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Расіі (1974). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1961). Фільмам уласцівы дакладнасць і цэласнасць рэжысёрскай задумы, жанравая разнастайнасць, арганічнае спалучэнне розных, часам кантрастных стылістычных элементаў: «Без страху і папроку» (1963), «Звоняць, адчыніце дзверы» (1966, гал. прэмія Міжнар. фестывалю ў Венецыі), «Кропка, кропка, коска...» (1973), «Масква — любоў мая» (1974, сумесна з Японіяй), «Ззяй,
476____________________міТАНі ззяй, мая зорка» (1970), «Сказ пра тое, як цар Пётр арапа ажаніў» (1976), «Экіпаж» (1980), «Казка вандраванняў» (1983, сумесна з Чэхіяй і Румыніяй), «Запас трываласці», «Крок» (абодва 1988; сумесна з Японіяй), «Згублены ў Сібіры» (1991, сумесна з Вялікабрытаніяй) і інш. MITÂHI, Х а н і г а л ь б а т , Н а х а р ы н а, старажытная дзяржава ў Паўн.Зах. Месапатаміі ў 16—13 ст. да н.э. Сталіца — г. Вашукані (цяпер г. Расэль-Айн y Сірыі). Насельнінтва хурыты і семіты, афід. мовамі былі акадская і хурыцкая. Войска М. валодала высокай тэхнікай каляснічнага бою, што дазволіла царам М. аб’яднаць дробныя хурыцкія племянныя групы Месапатаміі і падпарадкаваць семіцкія гарады-дзяржавы. Найб. росквіту дасягнула ў сярэдзіне 16 ст. да н.э., калі валодала тэр. ад узбярэжжа Міжземнага мора і гор Малаазійскага Таўра да ўскраінных гор Ірана. У 15 ст. да н.э. аддала землі на 3 ад р. Еўфрат Егіпту, наладзіла з ім цесныя гандл. і паліт. сувязі, замацаваныя дынастычнымі шлюбамі. У выніку міжусобнай барацьбы паміж царамі М. і хецкага ўмяшання дзяржава страціла паліт. значэнне. У пач. 13 ст. заваявана Асірыяй, распалася на некалькі княстваў і страціла самастойнасць. МІТАТЫЧНАЕ ВЕРАЦЯН0, тое, што верацяно дзялення. МІТАТЬІЧНЫ AIIAPÀT, часовая структура з кампанентаў клеткі, якая дзелідца. Ажьшдяўляе рух храмасом да полюсаў клеткі і забяспечвае іх раўнамернае размеркаванне паміж даччынымі клеткамі. Mae ў сабе цэнтрыёлі з цэнтрасферамі і верацяно дзялення. Бялкі М.а. (пераважна рыбакуклеапратэіды) валодаюць скарачальнымі ўласцівасцямі і па амінакіслсггным складзе падобныя да бялкоў мышцаў. Утварэнне пачынаецца ў прафазе мітозу і заканчваецца ў метафазе, разбурэнне — y анафазе. Пашкоджанне М.а. прыводзідь да падалогіі мітозу. Адрозніваюць М.а. астральны (у жывёльных клетках) і анастральны (у раслінных клетках). А.С.Леанцюк. МІТАХ0НДРЫЯ (ад грэч. mitos нігка + chondrion зярнятка, крупінка), арганоід клетак эўкарыётаў, які забяспечвае арганізм энергіяй. Апісана ням. гістолагам Р.Альтманам y 1894. Асн. функцыя — утварэнне энергіі (каля 95% y жывёльнай клетцы і некалькі менш y расліннай і клетцы ірыбоў). Складаецца з бялкоў, ліпідаў, РНК і ДНК. Колькасць y клетцы ад 1 да 100 тыс., памеры 1— 10 мкм; y некат. клетках бесперапынна рухаюцца і мяняюць форму. Павелічэнне колькасці М. адбываецца ў выніку дзялення шляхам перашнуроўкі. Цыкл жыцця — каля 10 сутак. Ультраструкгура М. залежыць ад фізіял. стану арганізма і змяняецца пад уплывам дыхальных ядаў. А.СЛеанцюк.
МІТКЁВГЧ Рыгор Мікалаевіч (6.5.1923, в. Дваранінавічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 18.10.1959), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1941 на 1-м Бел. фронце. Камандзір стралк. адцзялення сяржант М. вызначыўся на тэр. Полыпчы ў жн. 1944 y баях за плацдарм на левым беразе р. Вісла, на тэр. Германіі ў 1945 y лютым пры фарсіраванні р. Одэр і сак. ў баі за населены пункг.
Да арт. Мітаховдрыя: элекгронная мікрафатаграфія зрэзу мігахондрыі ладстраўнікавай залоэы.
асноўны спосаб дзялення эўкарыётных клетак. Забяспечвае строга аднолькавае размеркаванне рэдуплікаваных храмасом паміж даччынымі клеткамі, захоўвае генет. раўнацэннасць клетак і пераемнасць y шэрагу клетачных пакаленняў. У М. ўмоўна вылучаюць некалькі стадый (прафазу, метафазу, анафазу і тэлафазў), якія паступова і бесперапынна пераходзяць адна ў адну. Іх працягласць залежыць ад тыпу тканкі, фізіял. стану арганізма, знешніх фактараў і доўжыцца ад некалькіх мінут да многіх гадзін (у сярэднім 1—2 гадзіны). Перыяд паміж 2 паслядоўнымі мітатычнымі дзяленнямі наз. інтэрфазай. Літ.: Ал о в Н.А Цнгофнзнологня н патолотя мнтоза. М., 1972. А.І.Ерашоў. МПРА, y рэлігіях і міфалогіі Стараж. Ірана, Індыі і Мггані (сучасная паўн. Сірыя) бог святла, сонца, праўды, справядлівасці і дагаДору, гарант устаноўленых або абумоўленых адносін y свеце і грамадстве. Увасабляе добразычлівы ў адносінах да чалавека бок боскай існасці. 3 1 ст. да н.э. культ М. быў пашыраны на тэр. Рым. дзяржавы, y 5 ст. н.э.
Да арт. Мітоз: 1 — ядро; 2 — храмасома; 3 — цэнтрыёль; 4 — храматыда. MITKÉBI4 Уладзімір Фёдаравіч (3.8.1872, Мінск — 1.6.1951), расійскі вучоны ў галіне элекгратэхнікі, адзін з заснавальнікаў сав. школы тэарэт. электратэхнікі. Акад. AH СССР (1929, чл.-кар. 1927). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1895). У 1896—1905. y Пецярбургскім горным ін-це, y 1902—38 y політэхн. ін-це (з 1909 праф.), адначасова (у 1921—37) узначальваў Асобае тэхн. бюро па ваен. вынаходствах Наркамата абароны СССР. У 1938—44 y AH СССР (y 1940— 42 старшыня секцыі электрасувязі адцз. тэхн. навук). Удзельнічаў y складанні плана ГОЭЛРО. Навук. працы па тэорыі і фіз. асновах элекгратэхнікі, правадной і бесправадной сувязі, перадачы эл. энергіі. Аўтар падручнікаў па тэарэт. асновах электратэхнікі. Прэмія імя У.ІЛеніна 1928. Дзярж. прэмія СССР 1943. Тв.: Нэбр. труды. М.; Л., 1956; Фнзмческне основы электротехннкн. 3 нзд. Л., 1933; Магннтный поток н его преобразованяе. М.; Л., 1946. Л і т Н е й м a н Л.Р. Академнк В.Ф.Ммткевнч, его труды н прогресснвные нден: (К 100-летню со дня рождення) // Электрнчество. 1972. № 8.
выцеснены хрысціянствам; паўплываў на фарміраванне хрысц. догматаў, абрадаў і свят. МІТРАІЗМ, рэлігія стараж. Ірана, Індыі і інш., заснаваная на кульце Мітры. Узніхла ў апошнія стаюдцзі да н.э. ў Іране і атрымала пашырэнне на тэр. Рымскай імперыі і ў Пярэдняй Азіі. Мі-
MITKÔBI4 Стахор, стараста магілёўскага цэха саладоўнікаў (з 1591), адзін з кіраўнікоў паўстання 1606—08, гл. ў арт. Магілёўскія паўстанні 1606—10. MITÔ3 (ірэч. mitos нітка), к a р ы я кінез, н е п р а м о е дзяленне,
Мітра забівае быка. Скулытгурная група з Пантыкапея (цяпер Керч).
фы, якія ляжаць y аснове М. і яго культу, супадаюць з міфамі і культамі хрысціянства, падобныя таксама формы і арганізацыі іх абшчын, што тлумачыцца аднолькавымі сац.-ііст. ўмовамі ўзнікнення і распаўсюджання гэтых рэлігій. У першыя стагоддзі існавання хрысціянства М. быў адным з гал. яго сапернікаў.
У.Ф.МІткевІч.
А.Р Мітрафанаў
МІТРАЛЬЁЗА (франц. mitrailleuse ад mitraille карцеч), французская назва мнагастводьнай скарастрэльнай агнястрэльнай зброі (карцечніцы), пазней — станковага кулямёта. МІТРАПАЛІТ (ад грэч. métropolites чалавек з гал. горада, метраполіі), вышэйшы духоўны сан y правасл. і некат. інш. хрысц. цэрквах. У цэрквах, дзе ўстаноўлена патрыяршаства, — другі пасля патрыярха сан y царк. іерархіі. Духоўная ўлада распаўсюджваецца на царк. акругу (мітраполію), якая аб’ядноўвае хрысц. абшчыны мітраполіі і прылеглай да яе вобласці. МІТРАФАНАЎ Аляксей Рыгоравіч (18.10.1912, в. Асташкава Таржоцкага р-на Цвярской вобл., Расія — 18.4.1988), бел. археолаг. Канд. гіст. н. (1956). Скончыў Ленінградскі ін-т гісторыі, філасофіі, літаратуры і лінгвістыкі (1936). Працаваў настаўнікам, y Ленінградскім ун-це. У 1950—82 y Ін-це гісторыі АН Беларусі, выкладаў y БДУ. Вывучаў жал. век на тэр. цэнтр. Беларусі. Сістэматызаваў і класіфікаваў старажытнасці штрыхаванай керамікі культуры; зрабіў значны ўклад y распрацоўку гэтай культуры, сцвярджаў яе балцкую прыналежнасць. Увёў y навук. ўжытак паняцде днепра-дзвінскай культуры як адзінага этнакультурнага масіву паўн. Беларусі і Смаленшчыны. У 1960-я г. выявіў y паўн.-зах. рэгіёне дняпроўскага басейна і ў Панямонні Беларусі некалькі дзесяткаў помнікаў банцараўскай культуры і даследаваў некаторыя з іх. Адэін з аўтараў «Нарысаў па археалогіі Беларусі» (ч. 1, 1970), «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1, 1972). Тв.. Железный век средней Белорусснн (VII—VI вв. до н.э. — VIII в. н.э.). Мн., 1978; Археолоінческпе памятнпкн восточных балтов на террнторнн Белорусснн в эпоху железа (VIII в. до н.э. — IX в. н.э.) / / Мз древнейшей нсторлм балгсюіх народов: (по данным археологнн н антрополопш). Рнга, 1980. В.І.Шадыра.
МІТР0ПУЛАС (Mitropoulos) Дымітрыяс (1.3.1896, Афіны — 2-.11.1960), грэчаскі і амерыканскі дырыжор, піяніст, кампазітар. Чл.-кар. Афінскай АН (1933). 3 1908 вучыўся ў кансерваторыі ў Афінах, y 1920 удасканальваўся ў Бруселі ў П.Жьшьсона, y 1921—24 — y Берліне ў Ф.Бузоні. 3 1924 выступаў як дырыжор (выканаў з аркестрам Берлінскай філармоніі сольную партыю ў 3-м канцэрце С.Пракоф’ева, адначасова дырыжыраваў аркестрам, 1930). 3 1937 дырыжор сімф. аркестра ў Мінеапалісе. У 1950— 58 гал. дырыжор Нью-Йоркскага філарманічнага аркестра, выступаў як оперны дырыжор y буйнейшых т-рах свету, y тл . «Метраполітэн-опера», «Ла Скала» і інш., кіраваў пастаноўкамі твораў В.А.Моцарта, Дж.Вердзі, Дж.Пучыні, чМ.Равеля, Д.Міё, П.Чайкоўскага, М.Мусаргскага і інш. Аўтар оперы «Сястра Беатрыса» (паст. 1920), сімф. паэмы «Пахаванне» (1916), Concerto grosso (1929), камерна-інстр. ансамбляў, музыкі да драм. спекгакляў і інш. 3 1963 y Нью-Норку праводзяцца конкурсы маладых дырыжораў імя М. мітрыд Ат
vi еўпАтар (Mithridates Eupatôr; 132—63 да н.э.), цар Пантыйскага царства з 121 (фактычна з 111) да 63 да н.э. Двойчы пасылаў войскі ў Крым, дапамог Херсанесу Таўрычаскаму і Баспорскай дзяржаве ў барацьбе супраць скіфаў. У час 3-га пахОду было задушана Саўмака паўстанне і далучаны да Понта Баспор (107 да н.э.). Падначаліў сабе амаль усе грэч. полісы Прычарнамор’я, М. Арменію, Калхіду. Вёў войны з Рымам (т.зв. Мітрыдгугавы войны 89—85, 83—81 і 74—63 да н.э.); магчыма, заключыў саюз са Спартаком. Вырашальнае паражэнне пантыйскім войскам нанесла рым. армія Пампея ў бітве на р. Еўфрат y 65 Да н.э. М. VI Е. уцёк y Пантыкапей (сучасны г. Керч). He атрымаўшы падтрымкі народа і войска для далейшай барацьбы з Рымам, скончыў самагубствам. Паводле звестак ант. аўтараў, М. VI Е. валодаў больш як 20 мовамі, любіў грэч. мастацтва і музыку, быў калекцыянерам, апекаваў філосафаў і паэтаў. Літ:. А п п н а н . Мптрндатовы войны / / Вестн. древней нсторнв. 1946. № 4; Б е н г т с о н Г. Праннтелн эпохв эллшшзма: Пер. с нем. М., 1982. С. 290—321; М о л е в Е.А Мнтрндат Евпатор: Созданне Черноморской державы. Саратов, 1976. А.Г.Зельскі.
МІТЧЭЛ (Mitchell), горная вяршыня ў Блакітным хр. (масіў Чорныя горы); самая высокая вяршыня Алалачаў y Паўн. Амерыцы. Выш. 2037. Складзена з кварцытаў. На схілах — хваёвы лес, на вяршыні — лугі. МІТЧЭЛ (Mitchel) Джон (3.11.1815, г. Дангівен, Вялікабрытанія — 20.3.1875), дзеяч ірл. нац.-вызв. руху. Журналіст. У 1840-я г. ўваходзіў y Асацыяцыю рыпілераў, адзін з кіраўнікоў радыкальнага крыла «Маладой Ірландыі» і Ірландскай канфедэрацыі. Заклікаў да ўзбраення ірл. народа, падрыхтоўкі паўстання для звяржэння ўлады лендлордаў. У маі
мітынг
477
1848 арыштаваны і сасланы англ. ўладамі на в-аў Тасманія. У 1853 уцёк y ЗША, падтрымліваў ірл. нац.-вызв. рух. Аўтар прац «Гісторыя Ірландыі ад Лімерыкскага дагавора да цяперашняга часу» (т. 1—2, 1868), «Апошняе заваяванне Ірландыі» (1876). МГГЧЭЛ (Mitchell) Маргарэт. (8.11.1900, г. Аіланта, штат Джорджыя, ЗША — 16.8.1949), амерыканская пісьменніца; прадстаўнік т.зв. паўднёвай школы сучаснага амер. рамана. Па адукацыі журналіст. Аўтар гіст. рамана «Знереныя ветрам» (1936, экранізацыя 1939) пра жыццё амер. Поўдня ў час грамадз. вайны 1861—65 і ў перыяд рэканструкцыі. У рамане крытычна асэнсоўваецца «паўднёвы міф» пра веліч плантатарскага Поўдня, пра высакароднасць і вытанчанасць паўд. джэнтльменаў, пра еднасць белых і чорных. Пасмяротна апублікавана кн. «Лісты Маргарэт Мітчэл пра «Знесеныя ветрам», 1936— 1949» (1976), Te.: Рус. пер. — Унесенные ветром. Мн., 1991. Літ.: Пнсателн США М., 1990. Т.Я.Камароўская.
МІТЧЭЛ (Mitchell) Уэслі Клэр (5.8.1874, г. Рашвіл, штат Ілінойс, ЗПІА — 29.10.1948), амерыканскі эканаміст і статыстык, прадстаўнік гарвардскай школы. Скончыў Чыкагскі ун-т. Праф. Каліфарнійскага (1909— 12) і Калумбійскага (1914— 19, 1922—44) ун-таў. У 1920—45 узначальваў Нац. бюро эканам. даследаванняў. Навук. працы і даследаванні ў галіне аналізу эканам. цыклаў і кан’юнкгуры, па стат. даследаваннях, гісторыі грашовага абарачэння і інш. Спрабаваў выкарыстоўваць статыстыку для доказу палажэнняў інстытуцыяналізму. Пасля эканам. крызісу 1929—33 адзін з тэарэтыкаў «рэгулюемага капіталізму». Асн. праца «Эканамічныя цыклы» (1913). МІТЧЭЛ (Mitchell) Эдгар (н. 17.9.1930, г. Херфард, шгат Тэхас, ЗША), касманаўт ЗША. Д-р н. па аэранаўтыцы і астранаўтыцы. Капітан 1-га рангу BMC (з 1972 y адстаўцы). Скончыў Тэхнал. ін-т y Пітсбургу (1952), вышэйшую школу ВМФ (1961), Масачусецкі тэхнал. ін-т (1964). 3 1966 y групе касманаўтаў НАСА. 31.1—9.2.1971 з К.Шэпардам і С.Русам здзейсніў палёт на Месяц як пілот месяцавай кабіны касм. карабля «Алалон-14». Прабыў на Месяцы 33,5 гадз, y тл . двойчы выходзіў на яго паверхню (агульны час 9,4 гадз). У космасе правёў 9 сутак. У.СЛарыёнаў. МІТЫЛІНІ, другая назва вострава Лесбас y Эгейскім моры. МІТЫНГ (англ. meeting), масавы сход для абмеркавання паліт. і інш. надзённых пытанняў, y падгрымку якіх-н. патрабаванняў, для выказвання салідарнасці ці пратэсту.
478
МІТЭЛЫІІНАЎЦЭР
М ІТ Э Л Ь Ш Н А Ў Ц Э Р (ад ням. mittel сярэдні + Schnauze морда), с я р э д н і ш н a ў ц э р, парода шарсткашэрсных сабак. Выведзена ў Германіі ў 19 ст. У інш. краіны завозілася з 1920—30-х г. На Беларусі з 1980-х г. Канстытуцыя моцная, кампактная. Выш. ў карку (40—50 см) прыблізна роўная даўж. Ty anaea. Грудзі сярэдне шырокія, выпуклыя. Спіна моцная. Шыя высока пастаўленая, з моцнай асновай. Галава масіўная, з харакгэрным вуглаватым профілем. Мочха носа буйная, чорная. Вушы і хвосг высока пасаджаныя, купіраваныя, стаячыя. Шэрсць густая, няшчыльная, больш доўгая на канечнасцях і галаве (утварае характэрныя вусы, бараду і бровы). Масць чорная або шэрая (т. зв. «перац з соллю») з цёмнай маскай на мордзе. Тып паводзін тэмпераменпш, рухавы. Трывалыя, пільныя, добра дрэсіруюцца. СлухФовыя (выкарыстоўваюцца як вартавыя і суправаджальныя); дэкар.-пакаёвыя сабакі.
Мітэльйшаўцэр.
Да М. блізкія паводле паходжання, экстэр’еру і паводзін р ы з е н ш н а ў ц э р , або гіганцкі шнаўцэр (выш. ў карку 60—70 см; выкарыстоўваюцца ў вартавой і вышуковай службах), і ц в е р г ш н а ў ц э р , або мініяцюрны (карлікавы) шнаўцэр (выш. ў карку 30—35 см; дэкар.-пакаёвыя сабакі; таксама выкарыстоўваюцца на мытнях для адшукання наркотыкаў). Э.Р.Самусенка. (Mitterrand) Франсуа (26.10. 1916, Жарнак, Францыя — 8.1.1996), французскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў Парыжскі ун-т, журналіст, адвакат. У 2-ю сусв. вайну ўдзельнік Руху Супраціўлення. У жн.—вер. 1944 ген. сакратар па справах ваеннапалонных ва ўрадзе Ш . дэ Голя. Пасля вайны міністр y розных кабінетах Чацвёртай рэспублікі 1946—58. Дэп. Нацыянальнага сходу Францыі (1946—58 і з 1962), сенатар ( 1959 —62). Старшыня Федэрацыі левых дэмакр. і сацыяліст. сіл (1965—68), 1-ы сакратар Франд. сацыяліст. партыі ( 1971 —81). У 1981—95 прэзідэнт Францыі. У знешняй палітыцы выступаў за паліт., эканам. і валютны саюз 12 еўрап. дзяржаў (гл. Еўрапейская эканамічная супольнасць), садзейнічаў яго інтэграцыі. Пасля распаду СССР і камуніст. блока M IT 3 P À H
прапанаваў канцэпцыю еўрап. канфедэрацыі. Аўтар кніг «Выклік Кітая» (1961), «Сацыялізм магчымага» (1971), «Палітыка» (1977) і інш.
М ІФ (ад грэч. mithos паданне), сказан-
не ці паданне з фантаст. вобразамі багоў, легендарных герояў, падзей і г.д., якое ўзнікла на ранніх этапах развіцця грамадства. Гл. ў арт. Міфалогія. М ІФ А Л А П Ч Н А Я Ш К 0 Л А , кірунак y фалькларыстыцы і этнаграфіі 19 ст., прыхільнікі якога надавалі міфалогіі універсальнае значэнне як крыніцы культуры і прыцягвалі яе да тлумачэння паходжання і сэнсу фальклорных і этнагр. з ’яў. Асн. палажэнні М.ш. распрацавалі браты Я. i В. Грым, А.Кун (Германія), М.Мюлер (Вялікабрытанія). Яны разглядалі вераванні, паданні, neçHi, казкі, легенды і інш. як рэшткі стараж., т.зв. міфалагічнага светапогляду, які нібыта быў заснаваны на ўвасабленні нябесных з ’яў — Сонца, Месяца, хмар, грому і інш. На іх погляд, гэтыя ўвасабленні былі багамі, якім пакланяліся. Меркавалі, іхгго з цягам часу такая рэлігійнаміфалаг. сістэма разбурылася і ранейшыя багі ператварыліся ў казачных персанажаў. На думку вучоных, рэпггкі міфалаг. светапогляду захаваліся ў нар. звычаях і абрадах, сутнасць іх часта тлумачылі памылкова. Асновай нар. светапогляду М.ш. лічыла міф. Прыхільнікамі М.ш. ў Расіі былі А.М.Афанасьеў, Ф.І.Буслаеў, А.Ф.Мілер, АА.Патабня і інш. На Беларусі М.ш. была пануючым кірункам 1-й пал. 19 ст. і ў 1860—70-я г. 3 яе пазіцый напісаны этнагр. працы ПМ.Шпілеўскага, які адмаўляў эвалюцыю бел. нар. культуры. Падобныя погляды падзяляў і A Кіркор. ПМ.ІІІэйн на аснове прынцыпаў М.ш. склаў «Праграму для збірання помнікаў народнай творчасці» (выд. 1867), зб. «Беларускія народныя песні» (1874). П.АБяссонаў y зб. «Беларускія песні» (1871) частку стараж. бел. звычаяў і абрадаў выводзіў з хрысціянскай міфалогіі і тлумачыў іх яе матывамі. Метадалогія і высновы М.ш., заснаваныя на ідэалізацыі міфалогіі, перабольшванні яе ролі ў гісторыі мастацтва, падвяргаліся крытыцы. М.ш. адыграла важную ролю ў актывізацыі збірання і вывучэння фальклору, этнагр. матэрыялаў, росце цікавасці да нар. культуры, абуджэнні нац. свядомасці. М.Ф.ПШпенка. М ІФ А Л А ГТ ЧН Ы Ж А Н Р, жанр выяўленчага мастацгва, прысвечаны героям і
падзеям, прадстаўленым y міфах стараж. народаў. Творам М.ж. звычайна ўласцівы сімвалічнасць вобразаў (багоў. герояў, духаў і інш.), семантычная ўмоўнасць, своеасаблівая трансфармацш прасторы і часу, ілюстратыўная апавядальнасць раскрыцця зместу міфа. У мастаіггве канца 19 — пач. 20 ст. яго кампазіцыі набылі болыпую вобраэную і сэнсавую самастойнасць, часта зшшчаюць аўтарскія міфалагічныя мадэлі Генезіс М.ж. цесна звязаны з біблейскім, a таксама гіст. і фантаст. жанрамі, традыц. нар. мастацтвам. Вытокі М.ж. ў першабьггным мастацгве. Вял. ролю ў яго станаўленні мела мастацгва Сгараж. Егіігга, Грэцыі і Рыма. Міфы былі асновай традыц. мастацгва народаў Усходу, Афрьпа і Ахіяніі. У эпоху сярэднявечча Vмежах М.ж. склаліся сістэмы культавага мастацтва асп. рэліг. канфесій. Як жанр сфарміраваўся ў эпоху Адраджэння, urro было абумоўлена цікавасцю да ант. культуры. Праз сюжэты міфаў мастакі ўвасаблялі
Да арг. Міфалагічны жанр Г. В а ш ч а н к а . Жыцень. 1990. эгычныя, часта алегарычныя падгэксты (творы С.Батычэлі, Дж.Беліні, П.Веранезе, Данатэла, Джарджоне, Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла, Рафаэля, Тыцыян Б.Чэліні ў Італіі, Х.Босха, X ван д'эр Гуса, Р.Кампена ў Нідэрландах, Л.Кранаха Старэйшага ў Германіі і інш.). У 17— 19 ст. y сгылях класіцызму, ракако, рамантызму М.ж. стаў нормай высокага, ідэальнага мастацгва (Ж.Л.Давід, Ж.АД.Энгр, Н.Пусэн y Францыі, В.Сяроў, Д.Веласкес y Іспаніі, П.П.Рубенс y Фландрыі, Рэмбрант y Галандыі, АКанова ў Італіі, І.Мартас, АІванаў y Padi і інш.). У 19—20 ст. разам з тэмамі ант. міфалогіі пашырыліся тэмы герм., кельцкіх, інд., слав. міфаў. У 20 ст. набыў сучаснае пераасэнсаванне ў стылях сімвалізму і мадэрну (М.Дэні ў Францыі, В.Сяроў, М.Урубель y Padi), a таксама ў творах мастахоў АБурдэля, АМаёля, П.Пікасо (Францыя), Д.Рыверы, Д.Сікейраса (Мексіка), Дж.Дэ Кірыка (Італія), С.Далі (Іспанія),
Г.Каспара, Р.Кляйна (Германія), С.Канёнкава, АКраўчанкі, М.Ульянава, С.Рамановіча (Расія) і інш. На Беларусі найб. раннія элементы М.ж. ўвасоблены ў мастацтве першабытнага ладу і звязаны са слав. міфалогіяй. Пасля прыйяцця хрысціянства яны захаваліся ў некаторых творах дэкар.-прыкладнога мастацтва і ў традыц. нар. мастацтве. 3 пашырэннем класіцызму і рамантызму адбыўся новы ўздым цікавасці да міфалагічных тэм. У 18 ст. да М.ж. звярталіся мастакі В.Ваньковіч, ЯДамель, К.Ельскі, К.Рыпінскі, y 19 — пач. 20 ст. — А.Гараўскі, ГДмахоўскі, Б.Русецкі, Н.Сілівановіч, І.Трутнеў, ІЛавярэцкі, К.Каганец, ЯДраздовіч, Ю.Пэн. У сучасным бел. мастацтве тэмы язычнідкай міфалогіі распрацоўвае С.Цімохаў. Да М.ж. звяртаюдца Г.Вашчанка, Г.Гаравая, А.ЗІменка, У.Кожух, АКсяндзоў, АВ.Кузняцоў, АМ арачйн і інш. МЛ.Цыбульскі.
МІФАЛОПЯ (грэч. mithologia ад mithos паданне + ..логія), сукупнасць міфаў, стараж. апавяданняў, якія ў фантаст. форме абагульнена адлюстроўваюць жыццё прыроды і людэей: будову Сусвету, паходжанне Зямлі, раслін, жывёл, уяўленні аб гераічных учынках, высокіх чалавечых пачудцях, каханні, вернасці і інш. М. часта знаходзідца ў непасрэднай сувязі з рэлігіяй. Гал. яе героямі выступаюць багі. М. ўэнікла ў эпоху абшчынна-радавога развіцця грамадства. Ва ўзнікненні міфаў вял. ролю адыгралі раннія рэліг. ўяўленні — фетышызм, татэмізм, анімізм, магія. Міфалагічныя вобразы эпохі матрыярхату харакгарызаваліся нязграбнымі формамі (напр., шматгаловыя злыя пачвары). У эпоху патрыярхату зарадзіліся ўяўленні пра гераічных асоб, якія перамагалі злыя сілы. 3 пераходам людзей да аселага жыцця ўзмацніліся ўяўленні пра адзінства роду, пачаў складвацца культ продкаў і з’явіліся міфы аб продках. Спробы
разабрацца ў будучыні прывялі да ўзнікнення эсхаталагічнай М. У раннякласавай абшчыне М. стала алегарычнай формай выражэння рознага роду рэлігій. Навук. падыход да вывучэння М. ўзнік y эпоху Адраджэння. Аднак да 18 ст. ў Еўропе вывучалася пераважна ант. М. У 18 ст. гіст. тлумачэнне М. даў італьян. філосаф Дж.Віха. Рамантызм узмацніў ціхавасць да М. ; пачалося збіранне і перакаэванне нар. паданняў, казак і міфаў, стала складвацца міфалагічная школа, якая тлумачыла міфы як крыніцу нац. культуры. У рамках міфалагічнай школы ў сярэдзіне 19 ст. ўзнік шэраг тэорый: с a лярна-метэаралагічная вытлумачвала міфы як алегорыю астр. з’яў; тэорыя « н і жэ й ша й м і ф а л о г і і * разглядала міфы як адлюстраванне звычайных з’яў жыцця; прыхільнікі а н і м і с т ы ч н а й тэорыі лічылі, што міфы ■ — вынік пераносу ўяўленняў аб чалавечай душы на ўсю прыроду; пашыраная ў19ст. г і с т о р ы к а - ф і л а л а г і ч н a я тэорыя разглядала міф ях пераасэнсаванне стараж. магічных абрадаў. Асаблі-
ва багатая М. была ў стараж. грэкаў (міфы пра Зеўса, Афрадыту, Праметэя і інш.)- Даволі развітымі былі М. ў Стараж. Егіпце, Індыі, Міжрэччы, Кітаі і інш. Сгаражытнаслав. М., што зарадзілася ў праславянскія (да сярэдзіны 1-га тыс. н.э.) часы, дыферэнцыравалася па меры рассялення славян ў Цэнтр. і Усх. Еўропе. Паводле функцый герояў і характару іх сувяэей з калектывам y слав. М. вылучаюць некалькі ўзроўняў. Вышэйшы іх узровень характарызуецца найб. абагульненым тыпам функцый багоў, іх сувяззю з афіц. культам. Да яго адносяць Перуна, Вялеса і інш., якія ўвабралі ў сябе ваен. і гасп.-прыродную функцыі. Да больш нізкага ўзроўню адносяць багоў, звязаных з гаспадаркай і абрадам, a таксама багоў, што ўвасаблялі цэласнасць замкнёных невял. калекгываў (Род, Чур і інш.). Элементы наступнага ўзроўню характарызуюцца большай абстрагаванасцю функцый (Доля, Ліха, Праўда, Смерць, Злыдні і інш.). Да ніжэйшага ўзроўню адносяць класы індывідуалізаванай нячыстай сілы, духаў, жывёл, звязаных з прасторай ад дома да лесу (дамавікі, лесавікі, русалкі, вадзянікі і інш ). У бел. М. пашыраны міфы пра дрэвы (дуб, бярозу, рабіну, явар, каліну), кветкі (зязюль-
міхаіл
479
чыны слёзы, папараць-кветку), птушак (зязюлю, бусла, ластаўку, салаўя, дзятла, варону), паходжанне асобных рэк, балот, азёр, узгоркаў і інш., міфалагічныя паданні пра волатаў і курганы-валатоўкі. Багата міфаў, звязаных з Купамем, з агульнаслав. божаствамі (Перун, Жыжаль, Вялес) і э божаствамі, звязанымі з земляробчым календаром (Зюзя, Ярша, Цаца, Лёля, Лада, Ціця, Жыцень і інш.), Літ.: Мнфы народов мяра: Энцнкл. T. 1— 2. 2 нзд. М., 1991—92; Е в с ю к о в В.В. Мнфы о Вселенной. Новоснбнрск, 1988; Г р е й в с Р. Мнфы Древней Грецнн: Пер. с англ. М., 1992; Міфы Бацькаўшчыны. Мн., 1994; Ac о в А.Н. Мнфы н легенды древннх славян. М., 1998; Легенды н мнфы Древней Грешш н Древнего Рнма. СПб., 1998; К о т е р е л л A Мнфологня: Энцнкл. справ.: Пер. с англ. Мн., 1999. М.А.Дабрынін, УА.Замкавец. МІФЎНЭ Тасіра (1.4.1920, г. Цындао, Кітай — 24.12.1997), японскі кінаакцёр, прадзюсер. У кіно з 1947 (дэбют y фільме «Па той бок сярэбранага хрыбта»). Здымаўся пераважна ў стужках рэж. АКурасавы. Ролі вызначаюцца выразнасцю пластыкі, тэмпераментам, імкненнем да паглыбленага раскрыішя ўнутр. свету герояў, выкарыстаннем традыцый яп. т-ра: Мацунага («П’яны анёл», 1948), Тадзёмару («Расёмон», 1950), Кікуціё («Сем самураяў», 1954), Такэтокі Васідзу («Замак павуціны» паводле «Макбета» У.Шэкспіра, 1957), Сандзюра («Целаахоўнік», 1961), доктар Нійдзе («Чырвоная барада», 1965, за 2 апошнія прэміі Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі) і інш. У 1963 заснаваў уласную кінакампанію «Міфунэ-про». 3 1970-х г. здымаўся пераважна ў тэлесерыялах сваёй студыі і ў замежных кінастужках. «МІФЫ НАР0ДАЎ СВЕТУ», «М н ф ы н а р о д о в м м р а » , галіновае энцыклапедычнае выданне; адна з першых y сусв. навук. пракгыды спроб зводнага сістэматызаванага выкладу міфатворчасці народаў свету. Выдадзена ў 1980— 82 y 2 тамах y Маскве выд-вам «Савецкая Энцыклапедыя» (2-е выд. 1987— 88). Прынцып пабудовы — алфавітны. Уключае больш за 12,2 тыс. артыкулаў, прысвечаных міфалогіям розных народаў і рэгіёнаў, y тл . абагульняльныя артыкулы пра міфалогію пэўнай краіны або рэгіёна, пра тыпы міфаў, міфалагічныя вобразы і сюжэты, асобныя навук. тэорыі, кірункі і школы ў вывучэнні міфалогіі. Выданне багата ілюстравана. В.К.Шчэрбін. MIXAtn (y свеце Г а л у б о в і ч ; 1800, Літоўская губ. — 18.3.1881), уніяцкі, потым правасл. царк. дзеяч. Д-р багаслоўя і царк. права. Скончыў Віленскую гал. семінарыю. 3 1828 выкладаў y Літ. духоўнай семінарыі ў Жыровічах, потым служыў y Літ. уніяцкай духоўнай кансісторыі, быў архімандрытам Быценскага кляштара базыльян. На Полацкім царкоўным саборы 1839 разам з інш. вышэйшым духавенствам падпісаў Саборны акт пра скасаванне Брэсцкай
480
м іх а іл
уніі 1596 і далучэнне уніяцкай царквы да праваслаўя. 3 1839 вікарны епіскап пінскі (з 1840 наз. брэсцкі), з 1848 епіскап, y 1853—68 архіепіскап мінскі. Аўтар пераюіаду на польск. мову правасл. катэхізіса для б. уніяцкіх святароў, якія не ведалі або дрэнна ведалі рус. мову. Літ. : К і с я л ё ў Г. Дыярыуш Міхала Галубовіча / / Голас Радзімы. 1998. 29 кастр., 5 лістап. А.М. Філатава. МІХАІЛ АЛЯКСАНДРАВІЧ (1333, г. Пскоў, Расія — 26.8.1399), вялікі князь Цвярскога княства [1365—99, з перапынкамі]. Сын вял. цвярскога кн. Аляксандра Міхайлавіча. Двойчы (1368 і 1370) быў скінуты з прастола вял. маскоўскім кн. Дзмітрыем Іванавічам Данскім і хаваўся ў ВКЛ (яго сястра была жонкай вял. князя літоўскага Альгерда). У 1372 пры дапамозе войск ВКЛ вярнуў сабе цвярскі прастол. MA. — апошні вял. цвярскі князь, які змагаўся з Масквой за Уладзімірскае вял. княжанне, валоданне якім фармальна азначала паліт. панаванне ў Паўн.-Усх. Русі. У 1370—71 і 1375 атрымліваў вялікакняжацкія ярлыкі ў Залатой Ардзе, але замацавацца на Уладзімірскім прастоле не здолеў. МІХА*Л БАРЬІСАВІЧ (1453 або 1457, г. Цвер, Расія — не пазней 1505), апошні вял. князь Цвярскога княства [1461— 85], Сын вял. кн. Барыса Аляксандравіча. Разам з маскоўскімі войскамі Heap e d палкі М.Б. ўдзельнічалі ў паходах маскоўскага вял. кн. Івана III на Ноўгарад (1471 і 1477) і «Стаянні на Угры» супраць хана Вял. Арды Ахмата (1480). У сярэдзіне 1480-х г. М.Б. прызнаў сябе васалам Івана III, але спрабаваў з дапамогай ВКЛ адстаяць фактычную незалежнасць свайго княства. У жн. 1485 Іван III аблажыў сваімі войскамі Цвер, адкуль М.Б. 12 вер. тайна ўцёк y ВКІІ. Цвер была ўзята, і Цвярское княства спыніла самаст. існаванне. У 1486 М.Б. атрымаў ад вял. кн. ВКЛ Казіміра IV невял. дапаможны атрад і беспаспяхова спрабаваў вярнуць сабе Цвер. Апошнія гады правёў y ВКЛ, дзе атрымаў вял. латыфундыю ў Слонімскім -пав. і маёнтак Пячыхвосты на Валыні.
МІХАІЛ КІРУЛАРЫЙ (Michaël Кешlarios; каля 1000— 1058), канстанцінопальскі патрыярх y 1043— 58. Паходзіў са знатнай сям’і. У 1040 быў адным з арганізатараў змовы супраць візант. імператара Міхаіла IV, пасля яе правалу сасланы і пастрыжаны ў манахі. Змяніў на патрыяршым прастсше Аляксея Студыта. Імкнуўся да ўзвышэння ролі канстанцінопальскага патрыяршаства. У 1054 адкрыта абвясціў прынцып перавагі духоўнай улады над свецкай. Адстойваў незалежнасць царквы ад імператарскай улады (у 1057 прымусіў імператара адмовіхша ад права прызначэння на некаторыя вышэйшыя царк. пасады), закрыў y Візантыі падпарадкаваныя Рыму цэрквы і манастыры. Адмовіўся прызнаць вяршэнства папы над усх. царквой, імкнуўся пашырыдь праваслаўе і ў Паўд. Італіі. 16.6.1054 y Канстанцінопалі рым. легат кардынал Гумберт адлучыў М.К. ад царквы, той y сваю чаргу адлучыў Гумберта і аб’явіў прыхільнікаў зах. царквы ератыкамі (у ліп. 1054 адбыўся канчатковы падзел усх. і зах. хрысціянскіх цэркваў). У 1057 М.К. паспрыяў уступленню на прастол імператара Ісаака I Камніна, але адносіны паміж імі абвастрыліся ў выніку канфіскацый імператарам царк. і манастырскай маёмасці. У ліст. 1057 арыштаваны і сасланы. Адмовіўся добраахвотна адрачыся ад патрыяршага прастола і памёр, не дачакаўшыся суд. працэсу, прызначанага імлератарам. П.К.Мазоўка. МІХАІЛ ІТСЕЛ (Michaël Psellos; свецкае Канстанцін; 1018, г. Стамбул, Турцыя — каля 1097), візантыйскі паліт. дзеяч, пісьменнік, вучоны. Вывучаў філасофію ў школе вядомага рытара і паэта Іаана Маўрапода. У 1041 сакратар імператара. Пры Канстанціне IX [1042—55] кіраўнік Вышэйшай філас. школы. Удзельнік гуртка сталічных інтэлектуалаў, які рабіў вял. ўплыў на ўрад Канстандіна IX. Каля 1050 трапіў y anaJiy, y 2-й пал. 1054 пастрыгся ў манахі, але хутка зноў быў вернугы на двор. Пры Канстанціне X [1059—67] выхавацель наследніка (будучы імператар Міхаіл VII). Пасля 1075 пакінуў двор; апошнія гады жыцця правёў, верагодна, y манастыры. М.П. — вучоны новага тыпу, энцыклапедыст. Адзін з
першых сярод візант. філосафаў абараняў ідэі рацыяналізму, адстойваў права чалавека на навук. пазнанне свету. «Хранаграфія» М.П. (асн. паліт. ідэя якой — асуджэнне дэспатызму) — найважнейшая крыніда па гісторыі Візантыі 976— 1078, помнік перадрэнесансавай л-ры. Сярод інш. прац багаслоўскія і філас. творы, трактаты па матэматыцы, медыцыне, музыцы, праве. У яго пісьмах адлюстравана інтэлектуальнае жыццё тагачаснай Візантыі. Тв:. Рус. лер. — Хронотрафня. М., 1978. Літ.: Л ю б а р с к н й Я.Н. Мнханл Пселл: Лнчность н творчество: К нсторнн внзантайского предгуманнзма. М., 1978.
П.К.Мазоўка.
МІХАІЛ ФЁДАРАВІЧ Paмaнaў (22.7.1596, Масква — 23.7.1645), расійскі цар [1613—45], першы э дынастыі Раманавых. Сын баярына Ф.М.Раманава (у 1619—33 патрыярх пад імем Філарэта). Выбранне М.Ф. на прастол Земскім саборам (3.3.1613) завяршыла працяглы перыяд паліт. нестабільнасці, які наступіў y Расіі пасля спынення дынастыі Рурыкавічаў (1598). Фактычна краінай правілі сваякі М.Ф., a ў 1619— 33 — яго бацька. Урад М.Ф. завяршыў няўдалыя для Расіі войны з Рэччу Паспалітай (1609— 18) і Швецыяй (1610— 17), заключыў з імі, адпаведна, Дэулінскае перамір’е 1618 і Сталбоўскі мір 1617. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—34 таксама была няўдалай для Расіі, але паводле Палянаўскага міру 1634 кароль Рэчы Паспалітай Уладзіслаў IV адмовіўся ад прэтэнзій на рас. гірастол. Пры М.Ф. аднаўляліся дзярж. апарат і гаспадарка краіны, будаваліся засечныя межы супраць крымскіх татар, прадягвалася каланізацыя Сібіры. МІХАІЛ ЯРАСЛАВІЧ (1271—2.11.1318), цвярскі князь [1285— 1318], вял. князь уладзімірскі [1305— 17]. У выніку працяглай барацьбы ў 1305 заняў вялікакняжацкі прастол і першым з рус. князёў стаў насіць тытул «вялікі князь усяе Русі». За паліт. ўплыў на Русі вёў упартае змаганне супраць маскоўскага кн. Юрыя Данілавіча [1303—25], які ў 1317 здолеў атрымаць ад Залатой Арды ярлык на вял. ўладзімірскае княжанне. 22.12.1317 М.Я. y бітве каля с. Барценева (40 км ад Цверы) разбіў аб’яднаныя войскі Юрыя Данілавіча і ардынскага пасла Каўгадыя (першае буйное паражэнне мангола-татар y палявым баі ў Паўн.-Усх. Русі). Быў выкліканы на суд y Арду і паводле загаду хана Узбека забіты слугамі кн. Юрыя. Кананізаваны Рус. правасл. царквой. Выява М.Я. ў шматфігурным помніку «Тысячагоддзе Расіі» ў Ноўгарадзе. Літ.: K y ч к м н В.А Повестн о Мнханле Тверском. М., 1974.
MIXÂÜ (Mihai; н. 25.10.1921, г. Сіная, Румынія), апошні кароль Румыніі [1927—30 (правіў Рэгенцкі савет), 1940— 47]. 3 дынастыі ГогенцолернаўЗігмарынгенаў. Сын Караля II [1930— 40]. У 1930—40 кронпрынц, вял. ваявода. У 1940—44 знаходзіўся ў апазіцыі да
дыкгатуры маршала I.Антанеску, які факгычна пазбавіў М. ўлады. Пад уплывам паражэнняў Румыніі ў вайне супраць СССР y жн. 1944 пайшоў на пагадненне з Камуніст. партыяй і санкцыяніраваў арышт (23 жн.) Антанеску, 24 жн. абвясціў пра далучэнне Румыніі да антыгітлераўскай кааліцыі. Узнаг. сав. ордэнам Перамогі. У далейшым процідзейнічаў прыходу да ўлады ў краіне блока камуністаў з інш. левымі паліт. арг-цыямі, але пад іх націскам 30.12.1947 адрокся ад прастола і эмігрыраваў. MIXÂÏÎ XPÂBPbl (Mihai Viteazu; 1558 — 9.8.1601), гаспадар (князь) Валахіі [1593— 1600], Вёў барацьбу супраць тур. панавання і за стварэнне цэнтралізаванай рум. дзяржавы. У 1595 y бітвах каля с. Кэлугэрэнь і на р. Дунай разбіў тур. войскі і прымусіў іх пакінуць Валахію. У 1599 ваен. шляхам падпарадкаваў Трансільванію, y 1600 — Малдаўскае княства і пачаў называць сябе «гаспадаром Валахіі, Трансільваніі і ўсёй Малд. зямлі». Аднак y выніку паўстання мясц. знаці ў вер. 1600 страціў Трансільванію. У той жа час Малдову акупіравалі войскі Рэчы Паспалітай, якія потым разам з малд. войскамі ўварваліся ў Валахію. У выніку здрады сваіх баяр, што падтрымалі малд. прэтэндэнта на валашсй прастсш С.Мавілу (Магілу), М.Х. пацярпеў паражэнне і ў кастр. 1600 уцёк y Аўстрыю. У 1601 на чале наёмнага войска, набранага на сродкі аўстр. Габсбургаў, уварваўся ў Трансільванію і 3 жн. разбіў там войска мясц. знаці. Забіты паліт. праціўнікамі, якія апасаліся яго вяртання на валашскі прастол. МІХАЙЛАВА, другая назва гвардзейскага вадасховішча.
Чырвона-
М іх АЙЛАВА, Чырвонагвард з е й с к а е , вадасховішча ў Пухавідкім р-не Мінскай вобл., каля в. Міхайлава. Створана ў 1989. Пл. 0,7 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 9 м, аб’ём вады 3,1 млн. м3. Напаўняецца вадой з р. Цітаўка пры дапамозе помпавай станцыі. Ваганні ўзроўню на працягу года да 4,4 м. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі і воднага добраўпарадкавання прылеглых вёсак. МІХАЛЛАВА Раіса Уладзіміраўна (н. 12.1.1944, г. Андрушэўка Жытомірскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Д-р біял. н. (1996). Скончыла Маскоўскі ун-т (1969). 3 1969 y Ін-це мікрабіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. прады па фізіялогіі і біяхіміі мікраарганізмаў, біягенезе і біятэхналогіі мікробных ферментаў. Te.: Пектолтнческне фермеххты мнцелнальных грнбов / / Бногехнологая мнкробных ферментов. Mix., 1989; Three polygalactu ronases constitutively synthesized by Aspeigillus alliaceus (разам з Л.І.Сапуновай, АГ.Лабанком) / / World J.Microbiol. Biotechnol. 1995. Vol. 11.
16. Зак. 558.
MIXÂÜJIABA-CTAHIÔTA Ірына Аляксееўна (н. 19.2.1939, г. Вязнікі Уладзімірскай вобл., Расія), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1988), праф. (1990). Скончыла Бел. дзярж. ін-т нар. гаспадаркі (1960). 3 1965 y Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі, адначасова з 1999 гал. рэдакгар час. «Бухгалтерсюш учет н налогн». Навук. працы па праблемах эфектыўнасці вытв-сці, тэорыі макраэканомікі, грашова-крэдытнай і інвестыцыйнай палітыды. Te.: Экономххческнй механнэм сннження матерналоемкоста прошводства. Мн., 1988; Оценка фтіансового состояння предпрнятня. Мн., 1994 (разам з Л.АКавалёвым, В.Л.Шумейка); Ннвестшшонная полнгнка Беларусн: (аналнз, пробл., предложеніхя) Мн., 1996 (у сааўт.); Фннансово-промышленные грушіы в Беларусн: (Перспектавы м методы формнровання). Мн., 1997 (у сааўт ); Креднтная ііолнтака Беларусн: Пробл. н рекомендаднн. Мн., 1998 (у сааўт.).
МІХАЙЛАЎ
481
га), Канстанцін («Дзеці Ванюшына» С.Найдзёнава), Джэймс («Доўгі дзень адыхоДзіць y ноч» Ю. О’Ніла) і інш. 3 1974 здымаецца ў кіно: «Прыезджая» (1978), «Выкраданне , «Савойі» (1979), «Белы снег Расіі» (1980), «Белы воран» (1981), «Мужыкі!» (1982, Дзярж. прэмія Расіі 1983), «Адзінокім даецца інтэрнат» (1983), «Каханне і.галубы» (1984), «Змеялоў» (1985), «3 новым шчасцем...» (1999, тэлефільм) і інш. м іх Ай л а ў Анатопь Арсеньевіч (н. 27.5.1939, г.п. Заметчына Пензенскай вобл., Расія), бел. філо'саф. Акад. Нац. АН Беларусі (1991; чл.-кар. з 1989). Д-р філас. н. (1986), праф. (1988). Чл. Еўрапейскай AH і Мастацтваў (1993). Скончыў БДУ (1961). У 1966—74 і з 1980 y
Аляксандр Аляксандравіч Міхайлаў
ААМіхайлаў. А .М .М іх а й л а ў .
МІХАЛЛАЎ Аляксандр Аляксандравіч (26.4.1888, г. Маршанск Тамбоўскай вобл., Расія — 29.9.1983), расійскі астраном і гравіметрыст. Акад. AH СССР (1964; чл.-кар. 1943). Герой Сац. Працы (1978). Скончыў Маскоўскі ун-т (1911), дзе і працаваў з 1914 (у 1918—48 праф.). 3 1947 y Гал. астр. абсерваторыі AH СССР (да 1964 дырэкгар). У 1939— 62 старшыня Астр. савета AH СССР, y 1934—60 прэзідэнт Усесаюзнага астранома-геад. т-ва. Навук. працы па тэорыі зацьменняў, тэорыі фігуры Зямлі, складанні зорных карт і каталогаў. Распрацаваў тэорыю зацьменняў Сонца, перадвылічыў абставіны 8 зацьменняў, праходжання планет па дыску Сонца, пакрыцця зорак Месяцам і інш. Удзельнік многіх гравіметрычных даследаванняў і экспедыцый па назіранні сонечных зацьменняў. Te.: Теорня затменнй. 2 нзд. М., 1954; Звездный атлас, содержаіцнй звезды до 8,25 велнчнны. 3 нзд. Л., 1969.
МІХАЙЛАЎ Аляксандр Якаўлевіч (н. 5.10.1944, г.п. Алавяная Чыцінскай вобл., Расія), расійскі акцёр. Засл. арт. Расіі (1983). Нар. арт. Расіі (1992). Скончыў Далёкаўсходні ін-т мастацгваў (1969, г. Уладзівасток). 3 1970 y Саратаўскім драм. т-ры, з 1980 y Маскоўскім т-ры імя М.Ярмолавай, з 1985 y Малым т-ры. Творчая манера М. адметная рамантычнасцю, мяккім лірызмам, глыбінёй псіхал. харакгарыстык, шчырасцю і арганічнасцю: Дорн і Міхаіл Львовіч («Чайка» і «Лясун» А.Чэхава), цар Іван Васілевіч («Цар Іаан Грозны» А.Талсто-
БДУ (э 1987 заг. кафедры). У 1974—80 y Цэіггры сац. развіцця і гуманіт. спраў (Нью-Йорк — Вена). 3 1992 рэктар Еўрап. гуманітарнага ун-та. Навук. працы па гісторыі філасофіі, сучаснай зах. філасофіі і метадалогіі гуманіт. ведаў. Прааналізаваў радыкальныя пераўтварэнні ў філасофіі 20 ст. ў сувязі з узнікненнем і развіццём філасофіі жыцця, фенаменалогіі, экзістэнцыялізму, фундаментальнай анталогіі і герменеўтыкі. Te.: Современная фнлософская герменевтнка. Мн., 1984; Проблема «субьекгнвностн» в фундаментальной антологнн М.Хайдеггера / / Проблема сознання в современной западной фнлософнм. М., 1989; Martin Heidegger und siene «Kehre». Jena, 1966.
МІХАЛЛАЎ Анатоль Мікалаевіч (н. 3.11.1936, в. Індыкава Відебскага р-на), бел. вучоны ў галіне прамянёвай дыягностыкі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1996), д-р мед. н. (1974), праф. (1980). Скончыў Відебскі мед. ін-т (1961). 3 1969 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з 1977 заг. кафедры). Навук. працы па візуалізацыйнай дыягаостыцы (з выкарыстаннем рэнтгеналагічнага і ультрагукавога даследаванняў, камп’ютэрнай, магаітна-рэзананснай тамаграфій і інш.) y распазнаванні захворванняў органаў стрававання, руху, сардэчна-сасу дзістай сістэмы, ахове ад іанізацыйнагс выпрамянення. Вызначыў асн. заканамернасці ў развіцці парушэнняў функцый стрававальнага тракту, распрацаваў спосабы даследавання кішэчніка і яго функцыян. стану, вывучыў механізмы развіцця дыскінезій і прапанаваў
482
м іх а й л а ў
шляхі іх лек. карэкцыі. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Т в Рентгеноссмнотнка н днагностака болезней человека. Мн., 1989; Лучевая днагностяка в гастроэнтерологнн. Мн., 1994; Руководство по меднцннской внзуалнзацнн. Мн., 1996. М іх АЙЛАЎ Васіль, бел. казачнік канца 19 ст. з в. Бердзябякі Ельнінскага пав. Смаленскай іуб. Адзін з інфарматараў УМ.Дабравольскага. Рэпертуар М. складалі чарадзейныя, сац.-бытавыя, навелістычныя казкі, анекдоты, замовы. Асабліва цікавыя казкі М. «Аб Іване Гадзімавічы, Аляксеі Гадзімавічы, Стаўры Гадзімавічы» і «Казка пра Івана Іванавіча, купецкага сына», з якой кантамінуецца некалькі сюжэтаў. Валодаў багатай палітрай маст. слова, выкарыстоўваў прыказкі і прымаўкі. Літ:. Д о б р о в о л ь с к н й В.Н. Смоленскяй этнографнческнй сборннк. Ч. 1. СПб., 1891. МІХАЙЛАЎ Клім, бел. разьбяр па дрэве 17 ст. Паходзіў з г. Шклоў Магілёўскай вобл. Майстар беларускай рэзі. 3 1654 (?) прадаваў y Маскоўскай дэяржаве. 3 1666 [1667(?)] y Палаце разьбярных і сталярных спраў Маскоўскага
К.МІхайлаў, Д З а л а т а р о ў . Іканастас Смаленскага сабора Новадзявочага манастыра. Масква. 1683—1685. Фрагмент.
Крамля, y 1681 узначаліў Палату. 3 Арсеніем (Старцам) і С.Зіноўевым удзельнічаў y стварэнні «іарданскай сені» (1668, цяпер y саборы Раства Багародзіды ў Суздалі). У 1667—68 удзельнічаў y аздабленні палаца цара Аляксея Міхайлавіча ў с. Каломенскае, харомаў царэўнаў Соф’і Алякеееўны і Кацярыны Аляксееўны (шафа, ківот, крэслы, куфэркі і інш.), сгварэнні іканастасаў 3 цэркваў y Ізмайлаве. У 1683—85 група
разьбяроў на чале з М. зрабіла клірас і 5-ярусны іканастас Смаленскага сабора Новадзявочага і іканастас царквы Данскога манастыроў y Маскве. Пры ўдзеле М. створана драўляная разная рака цудатворца Савы Вішэрскага (1670). Іл. гл. таксама ў арт. Беларуская рэзь. М іх Ай ЛАЎ Леў Дзмітрыевіч (24.7.1928, с. Яшкіна Кемераўскай вобл., Расія — 30.7.1980), расійскі оперны рэжысёр, педагог. Нар. арт. Расіі (1970). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва (1953), з 1970 выкладаў y ім. 3 1953 рэжысёр, гал. рэжысёр Новасібірскага т-ра оперы і балета, з 1960 — маскоўскага Муз. т-ра імя К.Станіслаўскага і У.Неміровіча-Данчанкі. Упершыню паставіў некалькі опер У.Рубіна, А.Тактакішвілі, B. Губарэнкі. Сярод найб. значных пастановак: «Ярмак» А.Касьянава (1957), «Яе падчарка» Л.Яначака (1958), «Кацярына Ізмайлава» Дз.Шасггаковіча і «Хары Янаш» З.Кодая (1963), «Вірынея» C. Сланімскага (1968), «Цаной жыдця» А.Нікалаева (1965), «Вайна і мір» (1975) і «Любоў да трох апельсінаў» (1979) С.Пракоф’ева, «Пікавая дама» П.Чайкоўскага (1976), «Поргі і Бес» Дж.Гершвіна (1980). Аўтар кн. «Сем раздзелаў пра тэатр» (1985). МІХАНЛАЎ Максім Дармідонтавіч (25.8.1893, в. Кальцоўка Вурнарскага р-на, Чувашыя — 30.3.1971), расійскі спявак (бас). Нар. арт. СССР (1940). Спяваў y царк. харах. У 1924—30 пратадыякан y Омску, Казані, Маскве. У 1932—56 саліст Вял. т-ра (Масква). Валодаў магутным голасам вял. дыялазону, найб. гучным і поўным y ніжнім рэіістры. Найб. блізкія яму былі вобразы ў операх рус. кампазітараў. Сярод napraft: Сусанін («Іван Сусанін» М.Глінкі), Канчак («Князь Ігар» А.Барадзіна), Грэмін, Чуб («Яўген Анегін», «Чаравічкі» П.Чайкоўскага), Пімен і Варлаам («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Млынар («Русалка» А.Даргамыжскага), Сабакін, Дзед Мароз («Царская нявеста», «Снягурачка» М.Рымскага-Корсакава). Выконваў рус. нар. песні. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1941 1942. Літ:. Л ь в о в М. Руссхле певцы. М., 1965. С. 180—190. М іх АЙЛАЎ-1ВАН0Ў Міхаіл Сільвестравіч (сапр. С е м я н ю к; 3.11.1894, в. Райск Падляскага ваяв., Польшча — 28.9.1931), удзельнік рэв. руху, сав. гасп. дзеяч. 3 1915 працаваў і вёў бальшавіцкую агітацыю на з-дах Петраграда. За рэв. дзейнасць неаднаразова быў арыштаваны і зняволены ў турму. Пасля Лют. рэв. 1917 чл. Петраградскіх Савета і к-та РСДРП(б), Цэнтр. савета фабзаўкомаў. У час Кастр. рэвалюцыі 1917 y складзе кіруючага ядра Васілявостраўскага р-на сталіды. 3 1918 адзін з кіраўнікоў СНГ Паўн. р-на Петраграда, чл. СНГ Украіны. 3 1920 заг. Петрагубметалу, адзін з арганізатараў сав. тракгарабудавання. 3 1927 старшыня Ленінградскага маш.-буд. трэста. Са студз. 1931 старшыня Усесаюзнага аў-
татракгарнага аб’яднання, чл. ІІрэзідыума ВСНГ СССР. Чл. ВЦВК. Канд. y чл. ЦК ВКП(б) 3 1927. Э.А.Карніловіч. МІХАЙЛАЎСКІЯ КУРГАНЫ, група курганоў (болып за 400 насыпаў) каля с. Міхайлаўскае недалёка ад г. Яраслаўль (Расія). Датуюцца 2-й пал. 10 — пач. 11 ст. Даследаваліся ў 1896— 1961. Належалі мясц. фінскаму насельнііггву і нетутэйшым слав. плямёнам. Пахавальны абрад — трупаспаленне і трупапалажэнне. Бсшьшасць даследаваных пахаванняў з бедным інвентаром, трапляюцца адзінкавыя багатыя пахаванні дружыннікаў і жанчын. Знойдзены керамічны посуд, узбраенне, упрыгожанні, гліняныя амулеты і інш. T. С. Скрыпчанка.
М.Д.Міхайлаў.
М.АМ1хайлашаў.
М1XA11JIЛЎ-СІАЯН (сапр. С т а я н С е б а ў ) Канстанцін Іванавіч (25.3.1853, в. Пятроўка Адэскай вобл., Украіна — 13.6.1914), балгарскі спявак (тэнар), рэжысёр, педагог. Вучыўся ў Пецярбургскай кансерваторыі. У 1888—94 артыст Вял. т-ра ў Маскве, Марыінскага т-ра ў Пецярбургу. Выступаў y оперных спектаклях y Віцебску, розных гарадах Расіі. Выкладаў. 3 1907 y Балгарыі. 3 1908 заснавальнік і кіраўнік «Балгарскага опернага таварыства» (з 1921 Сафійская нац. опера). Сярод партый: Манрыка, Радамес («Трубадур», «Аіда» Дж.Вердзі), Каніо («Паяцы» Р.Леанкавала), Турыду («Сельскі гонар» П.Масканьі), Фауст («Фауст» Ш.Гуно), Ленскі, Герман («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага). Аўтар тэарэт. прад па маетадтве спеваў. Тв.: Рус. пер. — Нсповедь тенора. T. 1—2. М., 1895—96. Літ:. К р ь с т е в B. К. Мнхайлов-Сгоян... / / Музшсаліш хорнзонтн. 1984. № 4. МІХАНЛАШАЎ Мікалай Апанасавіч (н. 19.12.1917, станіца Прочнаакопская Новакубанскага р-на Краснадарскага краю, Расія), адзін з кіраўнікоў паргаз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). 3 1939 y органах бяспекі ў Століне і Ганцавічах Пінскай вобл. 3 чэрв. 1941 y тыле ворага: камандзір групы, аддзялення, узвода, нам. камандзіра Чачэрскага партыз. атрада, са жн. 1942 нам. нач. разведкі партыз. Рпец. атрада «Уперад» НКДБ СССР (дзейнічаў на тэр. Гомельскай, Магілёўскай і Арлоўскай абл.), з мая 1943 нам. камандзіра аірада, потым Добрушскай
партыз. брыгады імя Сталіна, чл. Добрушскага падп. райкома КП(б)Б, y крас.—ліп. 1944 камандзір партыз. спец. групы «Бура» (дзейнічала на тэр. Вілейскай вобл.). У 1944—76 y органах КДБ БССР. Аўтар кн. «Бура гаеву» (1971). МІХАЙЛ0ПУЛА Ігар Аляксандравіч (н. 13.8.1938, г. Таганрог Растоўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне біяарган. хіміі. Чл.-кар. Над. АН Беларусі (1996), д-р хім. н. (1984), праф. (1993). Скончыў Маскоўскі ін-т тонкай хім. тЗхналогіі (1961). 3 1970 y Ін-це фізікаарган. хіміі, з 1974 y Ін-це біяарган. ximi Нац. АН Беларусі (з 1973 заг. лабараторыі, з 1989 нам. дырэктара). Навук. працы па біяарган. хіміі кампанентаў
I A М іх ай л о п у л а .
М іх а л В іа ш яв е ц к і
нуклеінавых кіслсгг, распрацоўцы высокаэфектыўных метадаў атрымання біялагічна актыўных злучэнняў. Сінтэзаваў шэраг вытворных нуклеазідаў і нуклеатыдаў, якія аказваюць процівіруснае і проціпухліннае дзеянне. Тв.\ Synthesis and use of (2', 5') oligoadenylate trimers modified at the 2'-teiminus in kidney transplantation in rabbits and monkeys (y сааўг.) / / Nucleosides and nucleotides. 1995. Vol. 14, № 3—5.
МІХАЙЛ0ЎСКІ Мікалай Канстанцінавіч (27.11.1842, г. Мяшчоўск Калужскай вобл., Расія — 10.2.1904), расійскі сацыёлаг, публіцыст і літ. крьггык; ідэолаг ліберальнага народніцтва, адзін з заснавальнікаў суб’ектыўнай сацыялогіі. Вучыўся ў Педярбургскім ін-це корпуса горных інжынераў (1856—63). 3 1868 супрацоўнік, пазней адзін з рэдакгараў час. «Отечественные запйскй». У 1870-я г. зблізіўся з народнікамі. 3 1892 сарэдакгар час. «Русское богатство». Прадметам сацыялогіі лічыў адносіны розных форм супольнага жыдця (кааперацыі) да асобы. Пошук законаў гэтых адносін прывёў М. да стварэння канцэпцыі двухадзінай праўды, y рамках якой ён імкнуўся аб’яднаць «праўду-ісціну», атрыманую шляхам аб’ектыўнага назірання, з «праўдай-справядлівасцю», якая адпавядала маральным ідэалам вучонага. Імкненнс М. асэнсаваць ўзаемадзеянне пазнавальнай і духоўна-маральнай патрэб прывяло яго да стварэння суб’ектыўнага метаду ў сацыялогіі. Паводле М., гісторыяй кіруюць стабільныя законы, што рэгулююць парадак і змену фаз гіст. руху, аднак y ме-
жах гэтых законаў асоба ставідь свае мэты ў гісторыі і «рухае да іх падзеі». Таму сацыёлаг павінен стварыць сац. ідэал і на гэтай аснове вызначыць, якія грамадскія элементы пажаданы, a якія не пажаданы ў будучыні. Лічыў асобу вышэйшым крытэрыем каштоўнасці грамадства і адмаўляў магчымасць прынясення яе ў ахвяру. Распрацоўваў тэорыю «герояў і натоўпу», гіст. прагрэс тракгаваў як паступовае набліжэнне «да магчыма больш поўнага і ўсебаковага падзелу працы паміж оргайамі і магчыма меншага падзелу працы паміж людзьмі». Спадзяваўся, пгго многія праблемы грамадства будуць вырашаны пры сацыялізме, які вызначаў як «перамогу асабістага пачатку пры дапамозе пачатку грамадскага», што рас. сял. абшчына бліжэй, чым капіталіст. Захад, стаідь да сацыялізму як ідэалу будучыні. Як літ. крытык выступаў супраць утылітарных і нігілістычных літ.-крытычных поглядаў, выразнікам якіх быў Дз. I. Пісараў. Асн. творы: «Што такое прагрэс?» (1869), «Тэорыя Дарвіна і грамадская навука» (1870—73), «Барацьба за індывідуальнасць» (1875—76), «Героі і натоўп» (1882) і інш. Тв.: Лнтературная крнтака: Статьн о рус. лнт. XIX — начала XX в. Л., 1989; Герон н толла: Нзб. тр. по соцнолопш. T. 1—2. СПб., 1998. Л і т В н л е н с к а я Э.С. Н.К.Мнхайловскнй н его вдейная роль в народннческом двнженлн 70-х — начала 80-х гг. XIX в. М., 1979; С л н н ь к о А А Н.К.Мнхайловскнй н русское обіцественно-лнтературное двнженне второй половнны XIX — начала XX в. 2 нзд. Воронеж, 1982; В о л о д н н A H . Выдаюіцнйся деятель русской культуры / / Огеч. нсторня. 1993. № 6. І.В.Катляроў.
МІХАЛ ВІШНЯВЕЦКІ ( Мiхaл Томаш Карыбут-Вішняв е ц к і ; 31.7.1640, г.п. Вішнявец, Украіна — 10.11.1673), кароль польскі і вял. князь літоўскі [1669—73]. 3 княжацкага роду Вішнявецкіх. Вучыўся ў Празе, Дрэздэне і Вене. Служыў y аўстр. арміі, палкоўнік. У 1663 на чале ўласнага атрада ўдзельнічаў y вайне Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. На трон абраны (19.6.1669) пасля адрачэння Яна II Казіміра Вазы, перамогшы кандыдатуры, якія падтрымлівалі Францыя і Габсбургі; за абранне М.В. галасавалі і прадстаўнікі ВКЛ. М.В. меў нязначны ўплыў унутры дзяржавы і быў вымушаны апірацца на розныя магаацкія групоўкі. У час яго панавання ўзмацніўся ўнугр. разлад y Рэчы Паспалітай, 4 з 6 сеймаў былі сарваны. У 1670 пацвердзіў Андросаўскае перамір ’е 1667 з Масквой, аднак Кіеў заставаўся ў складзе Расіі. У 1670 узяў ішпоб з Элеанорай Марыяй, сястрой аўстр. імператара Леапольда I. Супраць М.В. выступала прафранцузская партыя (т.зв. малькатэніы — незадаволеныя) на чале з вял. каронным гетманам Я.Сабескім і прымасам М.Пражмоўскім. У 1672 утварыліся Голамбская канфедэрацыя шляхты ў абарону караля і Шчабжэшынская супраць яго, аднак унутр. вайна ў дзяржаве была прадухілена нападам на Рэч Паспалітую
МІХАЛЕВІЧ
483
Турцыі. М.В. памёр y Львове ў час падрыхтоўкі паходу на туркаў. МІХАЛАП Мікалай Пракопавіч (28.4. 1886, Мінск — 29.12.1979), бел. мастак дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Скончыў Цэнтр. вучылішча тэхн. малявання Штыгліца ў Пецярбургу (1915). Арганізатар і выкладчык керамічнага аддзялення пры Віцебскім маст. тэхнікуме (1925—29). 3 1930 заг. аддзела керамікі НДІ прам-сці Беларусі. Адзін з арганізатараў і першы дырэктар Дзярж. карціннай галерэі Беларусі (1939—41; сучасны Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь). Пасля Вял. Айч. вайны працаваў заг. секгара масг. прам-сді Упраўлення па справах архітэкгуры пры CM Беларусі. Зрабіў значны ўклад y распрацоўку тэхналогіі керамічных матэрыялаў, y стварэнне эталонаў, a таксама арганізацыю фарфора-фаянсавай вытв-сці на Беларусі. Сярод твораў дэкар. маёлікавыя, фаянсавыя, фарфоравыя вазы («Бульба», 1954, і інш.), статуэткі («Дзяўчына з ільном», «Дзяўчына са сланечнікам», абедзве 1957), графічныя лісты, акварэлі («Дворык y пасёлку Краж», «Першы збор», «Нацюрморт»).
М .М іх я л а п .
Вазачхі для кветак. 1962.
МІХАЛЁВІЧ Аляксандр Аляксандравіч (н. 20.9.1938, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне ядз. энергетыкі. Акад. Нац. АН Беларусі (2000; чл.-кар. 1986), д-р тэхн. н. (1976), праф. (1978). Скончыў БПІ (1961). 3 1961 y Фізіка-тэхн. ін-це, з 1966 y Ін-це ядз. энергетыкі АН Беларусі (у 1983—88 нам. дырэкгара). 3 1991 дырэктар Ін-та праблем энергетыкі Нац. АН Беларусі, адначасова (з 1997) заг. кафедры Бел. тэхнал. ун-та. Навук працы па даследаванні механізма цепла- і масаабмену ў элементах энерге". установак, перспекіывах развідця энергетыкі на Беларусі, распрацоўцы сістэм ахаладжэння цеплавых і атамных электрастандый. Te:. Методы оптнмюацмн параметров теплообменных аппаратов АЭС. Мн., 1981 (у сааўг.); Математнческое моделнрованме массо-
484
МІХАЛЁНАК
н теплопереноса прн конденсацнн. 1982.
Мн.,
МІХАЛЁНАК Іван Адамавіч (6.6.1891, г. Маладзечна Мінскай вобл. — 24.7.1967), удзельнік устанаўлення сав. улады на Беларусі, камбрыг (1935). Чл. РСДРП(б) з 1917. Скончыў Ваен. акадэмію РСЧА (1927). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1917 старшыня палкавога і чл. карпуснога к-таў 10-й арміі Зах. фронту, чл. Паўн.-Зах. абл. к-та РСДРП(б). У час ням. акупацыі ў 1918 на падп. рабоце ў Маладзечне, потым старшыня рэўкома. 3 1919 y паліт. аддзелах 17-й і 54-й дывізій, 4-й арміі, Мазырскай групы войск Чырв. Арміі, чл. Віцебскага пав. рэўкома. 3 1921 камісар 4, 8, 7-й Самарскіх дывізій, 5-га стралк. корпуса. У 1927—34 y штабе РСЧА.
АСУ на промышленном предпрнятан: Методы создання: Справ. 2 язд. М., 1989 (у сааўг.).
МІХАЛЁЎ Якаў Кірылавіч (20.3.1909, в. Машкова Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 27.5.1985), бел. вучоны ў галіне земляробства. Д-р с.-г. н. (1974). Скончыў БСГА (1931). 3 1959 на Магілёўскай абл. с.-г. доследнай станцыі (да 1970 нам. дырэктара). Навук. працы па агратэхніды збожжавых і зернебабовых культур. МГХАЛІНАВА, Г р а б е н і ц к а е в о з е р a, y Лёзненскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мошна, за 7 км на Пн ад г.п. Лёзна. Пл. 0,28 км2, даўж. бсшьш за 1 км, найб. шыр. 420 м, даўж. берагавой лініі каля 2,7 км. Пл. вадазбору 3,75 км2. Схілы катлавіны выш. да 15 м, параслі хмызняком. Берагі высокія, месцамі зліваюцца са схіламі. На Пн упадае ручай. МІХАЛІНСКА-БЯР03АЎСКІ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. Створаны ў 1978 для аховы, рацыянальнага выкарыстання і ўзнаўлення прыродных запасаў лек. раслін. Пл. 7,9 тыс. га. Займае лясны масіў, y якім пераважаюць хвойнікі (імшыстыя, верасовыя і інш.) і чорнаалешнікі (крапіўныя, асаковыя і інш ). 3 лек. раслін пашыраны ландыш майскі, брусніцы, ядловец звычайны, крапіва двухдомная, талакнянка звычайная, цмен- пясчаны, святаяннік прадзіраўлены, a таксама купальніх горны, занесены ў Чырв. кнігу. П.І.Лабанок.
А.АМІхалевіч.
С.Б.МІхалёў.
МІХАЛЁЎ Аляксандр Сяргеевіч (н. 12.11.1939, г. Маздок Стаўрапольскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне кібернетыкі. Д-р тэхн. н. (1980), праф. (1982). Скончыў Разанскі радыётэхн. ін-т (1962). 3 1981 y БДУ. Навук. працы па тэорыі нелінейных сістэм аўтам. кіравання. Распрацаваў інтэграцыйны падыход да структурна-параметрычнага сінтэзу сістэм аўтам. кіравання з нелінейнымі разрыўнымі законамі кіравання. Тв.\ Следяшне снстемы с бесконтакгнымн двнгателямн постоянного тока. М., 1979 (разам з У.П. Мілаўэоравым). П.М.Бараноўскі.
МІХАЛЁЎ Сцяфан Барысавіч (н. 10.3.1926, в. Караблёва Шумядкага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне аўтаматызаваных сістэм кіравання. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1986), д-р тэхн. н. (1974), праф. (1982). Скончыў Адэскі політэхн. ін-т (1955). 3 1957 на Мінскім з-дзе аўтам. ліній, y 1967— 92 дырэктар Цэнтр. НДІ тэхнікі кіравання. Навук. працы па тэорыі стварэння аўтам.сістэм праектавання і аўтаматызацыі працэсаў кіравання вытв-сцю ў машына- і прыборабудаванні. Дзярж. прэмія СССР 1984. Тв.\ Автоматнэацня процессов подготовюі пронзводства. Мн., 1973; Методологнческне основы разработкн АСУ. Мн , 1975 (раэам з Б.АСобалевым, Я.АЖаўняровічам); Автоматнзацня технологаческой подготовкя пронзводства. Мн., 1982 (раэам з С.М.Мірзоевым);
МІХАЛІНСКІ ШКЛОЗАВОД. Дзейнічаў y 1845—1914 ва ўрочышчы Міхалін Слонімскага пав. (цяпер вёска ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл.). Выпускаў ліставое і лямпавае шкло, гасп., аптэкарскі, хім. і сталовы посуд. Меў 3 шклоплавільныя печы, з 1908 — паравы лакамабіль (30 к.с.), з 1913 — паравы кацёл. У розныя гады працавала ад 8 да 202 чал. Ў-1910 выпушчана лямпавага шкла 2 млн. шт., агггэкарскага і хім. посуду 2 млн. шт., сталовага посуду 1 млн. шт. МІХАЛІШКІ, вёска ў Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., на р. Вілія, на аўтадарозе Вільнюс—Псшацк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 36 км на ПнУ ад г.п. Астравец, 280 км ад Гродна, 41 км ад чыг. ст. Гудагай. 791 ж., 297 двароў (1998).
МІХАЛІЦІСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР
АЎГУСЦІНЦАЎ, помнік архітэкгуры ранняга барока ў в. Міхалішкі Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. Кляштар засн. ў 1622 рэферэндарыем ВКЛ Я.Ц. Бжастоўскім, які адцаў кляштару фальварак Рудашаны, a яго сын Цыпрыян Павел — Мілашуны і Буйвідзы. Быў філіялам Віленскага кляпггара аўгусцінцаў. У 1839 кляштар закрыты. У 1653 (паводле інш. эвестак y 1662) тут пабудаваны мураваны касцёл Міхаіла Архангела (арх. К. Пенс) — 2-вежавы 1- нефавы храм з 5-граннай апсідай і нізкімі бакавымі сакрысціямі, накрыты 2- схільным (над апсідай вальмавым) дахам. Нязначны перапад вышынь зальнай ч., апсіды і вежаў стварае ступеньчатую кампазіцыю сілуэта будынка. Гал. фасад завершаны чацверыковымі вежамі з шатровымі дахамі і шчытом з трохвугольным франтонам паміж імі, раскрапаваны нішамі. Вежы падзелены на 2 ярусы карнізам, які праходзіць па ўсім перыметры касцёла. Пры ўваходзе невысокі паўкруглы ў плане прытворбарбакан. Бакавыя плоскасныя сцены прарэзаны арачнымі аконнымі праёмамі. У ніжніх ярусах вежаў — капліцы, паміж якімі на шырокай арцы галерэя хораў. Інтэр’ер дэкарыраваны 8 стукавымі рэльефнымі алтарамі і пано, 12 скульпт. выявамі апосталаў на кансолях, пудці, маскаронамі, картушамі, лісцем аканта і інш. (выкананы ў канцы 17 ст. арцеллю італьян. і мясц. майстроў на чале з П. Перці i М. Жылевічам). Бакавыя алтары акаймаваны барэльефнай арнаментальнай вяззю з лісця аканта з укампанаванымі ў завіткі выявамі міфалагічных істот. Багатым дэкорам з пазалочанага разнога дрэва ўпрыгожаны амбон з бадцахінам. У капліцах каваныя рашоткі 18— 19 ст. У 1-ю сусв. вайну ў 1915 касцёл пашкоджаны, y 1920-я г. адноўлены. Іл. гл. таксама да арт. Акант, Барока, Вязь. А.М.Кулагін, Л.ГЛапцэвіч, А.А.Ярашэвіч.
МІХАЛК0Ў Мікіта Сяргеевіч (н. 21.10. 1945, Масква), расійскі рэжысёр, акцёр.
Вядомы з канііа 15 ст. як паселішча Вілія кн. Радзівілаў, потым Пронскіх, Кенішкаў і інш. Назва М. ад уладальнікаў Міхальскіх. У 1528 y М. 71 двор. У 1604 куплены Бжастоўскімі, якія ў 1622 заснавалі тут кляштар аўгусцінцаў. 3 1669 праводзіліся 4 кірмашы ў год. 3 1795 y Рас. імлерыі, мястэчка Віленскага пав. У 1885— 843 ж., 62 двары, касцёл, сінагога, яўр. шхола, бровар, таргі па нядэелях. У 1921—39 y Польшчы, y Віленскім ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Астравецхага р-на (у 1962—65 y Смаргонскім р-не).
Ляеніцгва. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік афхітэктуры — Міхалішскі касцёл і кляштар аўгусцінцаў. А.І.Яфімчык.
Міхалішскі касцёл I кляштар аўгусцінцяў. Касцёл.
Hap. арт. Pacii (1984). Сын С.У.Міхалкова, брат КС.Міхалкова-Каталоўскага. Вучыўся ў тэатр. вучылішчы імя Б. Шчукіна (1963—66). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1971). У кіно з 1961 (фільм «Хмары над Борскам»). Паставіў фільмы: «Спакойны дзень y канцы вайны» (1971), «Свой сярод чужых, чужы сярод сваіх» (1974), «Раба кахання» (1976), «Няскончаная п’еса ддя механічнага піяніна» (паводле А.Чэхава, 1977; гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Сан-Себасцьяне; паставіў таксама ў Рымскім т-ры «Арджанціна» з удзелам М.Мастраяні, 1987), «Пяць вечароў» (паводле аднайм. п’есы А.Валодзіна, 1979), «Некалькі дзён з жыцця І.ІАбломава» (паводле рамана «Абломаў» І.Ганчарова, 1980), «Радня» (1982), «Вочы чорныя» (1987, Італія—СССР), «Урга — тэрьггорыя кахання» (1991, Францыя — СССР, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Кёльне), «Стомленыя сонцам» (1994, Францьія—Расія, «Оскар» 1995), «Сібірскі цырульнік» (1999) і інш. Здымаўся ў сваіх фільмах і ў фільмах інш. рэжысёраў: «Я крочу па Маскве», «Жорсткі раманс», «Прыніжаныя і зняважаныя», «Сібірыяда», «Рэвізор» і інш. Творчасць М. адметная высокім прафесіяналізмам, разнастайнасцю жанрава-стылявых вырашэнняў, майстэрскім выкарыстаннем выразных сродкаў, вастрынёй пастаноўкі маральных праблем. Аўтар кінасцэнарыяў. Старшыня Саюза кінематаграфістаў Pa cii (з 1998). Дзярж. прэмія Казахстана 1978. Дзярж. прэміі Расіі 1993, 1995.
ведваў Беларусь. 100-годдзю з дня нараджэння Я.Коласа прысвяціў арт. «Сын зямлі і народа». Бел. т-р імя Я.Коласа паставіў яго п ’есу «Я хачу дадому» (1949), Рускі драм. т-р — «Дэікуны» (1959), Дзярж. т-р лялек — «Зайчыкзазнайчык» (1952), «Тры парасяці» (1964), Брэсцкі абіласны драм. т-р — «Страчаны дом» (1950), «Ракі» (1953). Асобныя творы М. на бел. мову пераклалі М.Аўрамчык, П.Броўка, Э.Валасевіч, В.Вітка, А.Вялюгін, В.Вярба, У.Корбан, К.Крапіва, А.Куляшоў, М.Танк, А-Якімовіч і інш. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1950. Ленінская прэмія 1970. Дзярж. прэмія Расіі імя К.Станіслаўскага 1977. Тв.: Собр. соч. T.1—6. М„ 1981—83; Мзбр. пронзв. T.1—3. М., 1991; О лнтературе. М., 1986; Я был советскнм гтасателем: Прнметы времеіш. М., 1992; Ог н до... М., 1998; Бел. пер. — Байхі: Выбр. Мн., 1981; A што ў вас?: Вершы. Мн., 1950; Дзадзя Сцёпа — міліцыянер. Мн., 1958.
485
стваральнік і кіраўнік кафедры міжземнаморскай археалогіі. У 1945—81 нам. дырэктара Нац. музея ў Варшаве, дзе стварыў Галерэю стараж- мастацтва. Узначальваў польскія археал. экспедыцыі ў Егіпце (Эдфу, Тэль-Атрыб, Александрыя і інш.), Крыме (Мірмекій), Сірыі (Пальміра), Суцане (Фарас; адкрыты хрысц. сабор 8—12 ст.), на 'Кіпры, y Іраку і інш. Кіраваў y Дэйр-эль-Бахры (Верхні Егіпет) працамі па рэканструкцыі храма царыцы Хатшэпсут, раскопкамі ансамбля памінальнага храма Тугмоса III. Старшыня Міжнар. к-та экспертаў па выратаванні скальных храмаў y Абу-Сімбел (1963—71). Аўтар прац <Дэльфы» (1937), «Мірмекій» (1958), «Пальміра» (т. 1—5, 1960—66), «Фарас» (т. 1—3, 1962—65), «Не тсшькі піраміды» (1966), «Мастацтва Старажытнага Егіпта» (1968), «Як грэкі стваралі мастацгва» (1970) і інш. Тв.: Рус пер. — Пнрамнды н мастабы. Варшава, 1973. Н.К. Мазоўка.
М.С.МІхілкоў.
С.У Міхалкоў.
Літ.'. Нгаслта Мнхалков: Сб. М., 1989.
МІХАЛК0Ў Сяргей Уладзіміравіч (н. 13.3.1913, Масква), расійскі пісьменнік. Правадзейны чл. Акадэміі пед. навук СССР (1971). Герой Сац. Працы (1973). Засл. дз. маст. Расіі (1967). Вучыўся ў Літ. ін-це імя М.Горкага (1935—37). Старшыня праўлення Саюза пісьменнікаў Расіі (1970—90). Друкуецца з 1928. У творах для дзяцей (зб-кі «Вершы», 1936; «Вершы для дзяцей», 1943; «Быль для дзяцей», 1946; вершаваная тэтралогія <Дзядзя Сцёпа», 1936—82; аповесціказкі «Прыгоды Рубля», 1967, «Свята Непаслухмянасці», 1972, «Сон з працягам», 1982; п ’есы «Канькі», 1939, «Асобае заданне», 1946, «Самбрэра», 1957, «Дарагі хлопчык», 1971, і інш.) адчуванне асаблівасцей дзідячай псіхалогіі, выхаванне праз гульню. Вял. папулярнасць набылі яго надзённыя і вострыя байкі. Аўтар п ’ес для дарослых «У адным купэ» (1955), «Пена» (1975), «Рэха» (1980), «Усё могуць каралі...» (1983), «Кавардак» (1988), кн. пра выхаванне «Усё пачынаецца з дзяцінства» (1968), літ.-крытычных артыкулаў, зборнікаў нарысаў, фельетонаў, кінасцэнарыяў, y тл. «Франтавыя сяброўкі» (1941, з М.Розенбергам; Дзярж. прэмія СССР 1942), і інш. 3 Г.Эль-Рэгістанам стварыў тэкст Дзярж. гімна СССР 1943, новая рэд. 1977). Многія вершы М. сталі вядомымі песнямі. Гал. рэдактар сатыр. кіначасопіса «Фнтнль» (з 1962; Дзярж. прэмія СССР 1978). Неаднаразова на-
м іх а л о ў с к і
Літ.: А л е к с а н д р о в В.П. Сергей Мвхалков: Бногр. творчества. 3 нзд. М., 1988.
МІХАЛК0Ў-КАНЧАЛ0ЎСЫ Андрэй (Андрон) Сяргеевіч (н. 20.8.1937, Масква), расійскі кінарэжысёр. Нар. арт, Расіі (1980). Сын С.У.Міхалкова, брат М.С.Міхалкова. Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1965). У фільмах «Першы настаўнік» (1965), «Гісторыя Асі Клячынай, якая кахала, але не выйшла замуж» (1967), «Дваранскае гаяздо» (1969), «Дзядзька Ваня» (1971), «Раманс пра закаханых» (1974), «Сібірыяда» (1979) па-дакументалісцку жорсткая стылістыка спалучаецца з жывапіснай манерай. 3 пач. 1980-х г. працуе ў ЗША: «Любыя Марыі» (1984), «Цягнік-уцякач» (1985), «Блізкі круг» (1992), тэлефільм «Адысея» (1997). 3 пач. 1990-х здымае фільмы і ў Расіі: «Курачка Раба» (1994), мемуары «Нізкія ісціны» (1998). У Марыінскім т-ры паставіў оперу «Вайна і мір» С.Пракоф’ева (2000).
МІХАЛ0ЎСКІ (Michalowski) Пётр (2.7. 1800, г. Кракаў, Полыпча — 9.6.1855), польскі мастак; прадстаўнік рамантызму. Вучыўся малюнку ў М.Стаховіча, Ю.Брадоўскага і Ф.Лампі ў Кракаве (1816—18), жывапісу ў Н.Т.Шарле ў Парыжы (1832—33). Удзельнік паўстання 1830— 31. Ствараў батальныя і жанравыя сцэны. Творы вызначаюдда дынамічнасцю і экспрэсіўнасцю вобразнага ладу, псіхалагізмам, танальнай напружанасцю, яркімі колеравымі акцэнтамі, смелай і эфектнай манерай пісьма: «Напалеон на кані» (каля 1832—37), «Схватка кірасіраў», «Пераправа артылерыі цераз раісу», «Кракусы», «Бітва пад Самасьерай», «Блакітныя іусары», «Блакітны хлопчык», «Конны кірмаш» (усе 1840-я г.) і інш., серыя партрэтаў сялян («Селянін y капелюшы», каля 1846). Аўтар малюнкаў «Араб
МІХАЛ0ВА, другая назва воз. Сосна (Шумілінскі р-н). МІХАЛ0ЎСКІ (Michalowski) Казімеж (14.11.1901, г. Цярнопаль, Украіна — 1.1.1981), польскі археолаг, егілтолаг, гісторык мастацтва. Правадз. чл. Польскай АН (1952). Скончыў Львоўскі ун-т, вучыўся ў Зах. Еўропе і Каіры (Егіпет). У 1933— 12 праф. Варшаўскага ун-та,
П.МіхалоўскІ. Блакігны хлопчык. 1840-я г.
486
МІХАЛЬЧАНКА
на кані», «Французскія лаштальёны», «Конюх утаймоўвае першэронаў» і інш. Літ:. Piotr Michatowski. Warszawa, 1959; Janoziriski J. Piotr Michatowski: Zycie i twdrczoSc 1800—1855. Wroclaw, 1985. MIXÂJIbHAHKA Ала Анатолеўна (н. 3.7.1957, Масква), расійская артыстка балета. Засл. арт. Узбекістана (1981). Нар. арт. Расіі (1986). Скончыла Маскоўскае харэаграфічнае вучылішча (1976, клас С.Галоўкінай). 3 1976 y Вял. т-ры ў Маскве. Яе танец вылучаецца высокай тэхнікай, шіастычнасцю, вытанчанасцю ліній, псіхал. глыбінёй. Ca pon партый: Адэта—Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Кітры, Гамзаді («Дон Кіхот», «Баядэрка» Л.Мінкуса), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова), Шырын («Легенда пра каханне» А.Мелікава), Рыта («Залаты век» Дз.Шастаковіча), Анастасія («Іван Грозны» С.Пракоф’ева), Эііна («Спартак» А.Хачатурана), Ніна Зарэчная («Чайка» Р.ІІІчадрына) і інш. 1-я прэміі Усесаюзнага конкурсу балетмайстраў і артыстаў балета ў Маскве (1976), Міжнар. конкурсаў артыстаў балета ў Варне (1976) і Маскве (1977). Знялася ў тэлеэкранізацыях балетаў «Гэтьм чароўныя гукі...» (1981), «Фрагменты адной біяграфіі» і «Я хачу танцаваць» (абедзве 1985). МІХАЛЬЧАНКА Аляксандр Мікалаевіч (н. 19.8.1947, г. Гомель), дзяржаўны дзеяч Беларусі, журналіст. Канд. гіст. н. (1994). Скончыў БДУ (1974), Мінскую ВПШ (1981). 3 1974 працаваў y БелТА, з 1979 y Саўміне БССР, на дыпламат. рабоце ў В’етнаме. 3 1983 нам. нач., з 1990 нач. Гал. архіўнага ўпраўлення пры CM БССР, з 1992 старшыня Дзярж. к-та па архівах і справаводстве Рэспублікі Беларусь. Чл. Нац. камісіі Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА (з 1997). Адзін з аўтараў кн. «Ордэны на сцягу рэспублікі» (1985, з Я.І.Бараноўскім), зб-каў «Дакументы па гісторыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах СССР» (1990), «Дапаможнік па сгірававодству» (1993) і інш. МІХАЛЬЧІЧС Сяргей Апанасавіч (14.8. 1925, в. Скабін Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 20.7.1995), бел. пісьменніх. Засл. работнік культ. Беларусі (1972). Скончыў БДУ (1951). 3 1951 працаваў y выд-вах «Беларусь», «Мастацкая літаратура» (1972—80). Друкаваўся з 1949. Пісаў длд дзяцей. Аўтар аповесці «Сто прышд за адзін дзень» (1963), зб-каў апавяд. «Пашгальён, шырэй крок!» (1968), «Зялёны лісточак» (1974), «Першы след» (1985). На бел. мову пераклаў паасобныя творы В.Асеевай, Ч.Айтматава, В.Біянкі, А.Вішні, А.Гайдара, Я.Дрды, Б.Жыткова, Р.Кіплінга, Я.Пермяка, Л.Панцялеева, Ю.Смуула і інш.
МІХАНАВІЧЫ, пасёлак y Мінскім р-не; чыг. станцыя на лініі Мінск—Асіповічы. Цэнтр сельсавета. За 23 км на ПдУ ад Мінска. 4209 ж., 35 шматпавярховых дамоў, 512 двароў (1999). Мінскае ўпраўленне магістральных газаправодаў, з-д буд. канструкцый і матэрыялаў, цэнтр. рамонтныя майстэрні «Белэнергарамонт», гандл. і прамысл. базы. Сярэдняя і муз. школы, клуб, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Царква евангельскіх хрысціян. Брацкая маііла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
M1XEEHKA Анатоль Міхайлавіч (н. 4.2. 1930, б.в. Сітнікі, Полацкі р-н Віцебскай вобл.), бел. самадзейны разьбяр па дрэве. Прадуе пераважна ў галіне дробнай пластыкі. Аўтар кампазіцый на фальклорныя, літ., гіст. тэмы. Творы вызначаюцца смелымі выразнымі ракурсамі, абагульненай плоскаснай манерай разьбы: «Хадакі да У.ІЛеніна», «Гусляр», «Пойдзем y паргызаны» (усе 1970), сувенірныя шахматы (1975), «Несцерка» (1976), «Дзед Талаш» (1977), «Партызаны» (1978), «Першае каханне» (1979), «Лявоніха» (1980) і інш.
МІХАСЁЎ Генадзь Іванавіч (н. 6.6.1957, г. Барань Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне механікі дэфармаванага цвёрдага цела. Д-р фізіка-матэм. н. (1998). Чл. Нью-Йоркскай АН (1995). Скончыў Ленінградскі ун-т (1981). У 1985—94 y Віцебскім пед. ін-це, з 1997 y Віцебскім ун-це (з 1998 праф., заг. кафедры). Навук. працы па тэорыі тонкіх абалонак: па іх устойлівасці, лакальных ваГаннях і нестацыянарных лакалЬаваных хвалевых працэсах y гэтых абалонках. МІХАЭЛІС Вікгар, бел. архітэкгар 1-й пал. 19 ст.; прадстаўнік архітэкгуры класіцызму. Вучань арх. К.В. Багеміле. У 1826—49 працаваў гродзенскім губ. архітэкгарам. Выканаў праекгы гандл. радоў y Навагрудку (1835), бальніды для ніжніх воінскіх чыноў, сіроцкага дома, багадзельні (1849) для Гродзенскай губ., сінагогі на Кобрынскім умацаванні Брэсцкай крэпасці. В.Ф.Марозаў. АМіхеенка. Паргызаны. 1978.
МІХА&ЛІСА KAHCTÂHTA, адзін з найважнейшых параметраў кінетыкі ферментатыўкых рэакцый. Уведзена ням. біяхімікамі Л. Міхаэлісам і М.Ментэн (1913). Гл. таксама Біякаталіз. МІХЕДАВІЧЫ, вадасховішча ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Міхедавічы. Створана ў 1984. Пл. 0,5 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 900 м, найб. глыб. 3,5 м, аб’ём вады 1,77 млн. mj . Берагі спадзістыя, да іх прымыкаюць сенажаці і паша, на паўд. беразе лясныя насаджэнні і хмызнякі. М. напаўняецца вадой з Міхедава-Грабаўскага канала (бас. р. Прыпяць) y час веснавога разводдзя. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі. Г. С.Жукоўская. MIXÈEBA Тамара Міхайлаўна (н. 13.11.1938, в. Гарадзед Горацкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гідрабіялогіі і альгалогіі. Д-р біял. н. (1992). Скончыла БДУ (1960), працуе ў ім. Навук. Працы па таксанамічнай разнастайнасці альгафлоры Беларусі, прадукцыйных магчымасцях фітапланктону ў водных экасістэмах, змене струкгуры і асаблівасцей функцыянавання фітагоіанктону пры эўтрафаванні вод. Te:. Піпсо- н нанофгггопланктон пресноводных экоснстем. Мн., 1998 (у сааўг.); Альгофлора Беларусн: Таксоном. кат.: Сгграв. пособне. Мн., 1999.
«МІХЕЛЬ» («Michel»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. захопнікаў сулраць партыз. атрадаў імя Шчорса, імя Дзімітрова, імя Варашылава і мясц. насельніцгва ў Косаўскім, Бярозаўскім, Ружанскім, Пружанскім р-нах Брэсцкай вобл. 30.8 — 4.9.1942 y Вял. Айч. вайну. Праводзілася сіламі 2 батальёнаў 11-га і 15-га паліцэйскіх палкоў, 2 матарызаваных узводаў жандармерыі, узвода процітанк. гармат. Партызады нанеслі ўдары па варожых флангах і тыле, потым без страт адышлі ў суседнія лясы. 4.9.1942 карнікі атрымалі загад на правядзенне новай алерацыі «Трохвугольнік». М ІХ Е Л Б С 0 Н Абрам Іосіфавіч (4.3.1902,
Мінск — 23.3.1971), бел. вучоны ў галіне уралогіі. Д-р мед. н. (1956), праф. (1960). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Скончыў БДУ (1928). У 1931—41 і 1945—58 y Мінскім мед. ін-це, з 1958 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (заг. кафедры). Навук. працы да хірургіі, уралогіі, нефралогіі. Аўгар адерацыі пузырна-кішачнага сувусця, якую ўкараніў y практыку лячэння хворых на дрыроджаныя анамаліі мачавога пузыра. T e Методаха нсследованмя урологнческнх больных. 2 шд. Мн., 1955; Оператнвное лечегше недержаішя мочн на почве врожденных аномалнй мочевой снстемы. Мн., 1957.
Літ.: Руководство no клшшческой урологнв. М., 1970.
MIXIÉBI4 Леў Міхалаевіч (н. 15.6.1920, в. Рэчкі Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Паўн., Карэльскім, Волхаўскім, 2-м Бел. франтах. Камандзір сапёрнага ўзвода старшына М. вызначыўся ў лютым 1944 y баях на Мурманскім, y чэрв. 1944 на Кандалакшскім напрамках, y сак. 1945 y баі каля г. Гдыня (Польшча). Да 1957 y Сав. Арміі. МІХІН Мікалай Андрыянавіч (16.7.1872, г. Чавусы Магілёўскай вобл. — 21.11.1946), расійскі вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Д-р вет. н. (1936), праф. (1919). Скончыў вет. ін-т y г. Юр’еў (1896, цяпер Тарту, Эстонія). 3 1919 першы рэкгар Маскоўскага вет. ін-та, потым заг. кафедры. Навук. працы па бакгэрыялогіі і імуналогіі. Адкрыў узбуджальніка лептаспірозу буйн. par. жывёлы, распрацаваў методыкі прыгатавання шэрагу вакцын і сьіваратак. Твз Курс частной мнкробнолопш для ветервнарных врачей н студентов. М.; Л., 1926.
МІХНАВІЧЫ, вёска ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл., каля р. Прыпяць; чыг. станцыя (Кацуры) на лініі Калінкавічы—Лунінец. Цэнтр сельсавета. За 21 км на 3 ад г. Калінкавічы, 143 км ад Гомеля. 496 ж., 216 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. MIXHÉBI4 Арнольд Яфімавіч (н. 9.9. 1936, Мінск), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1977), праф. (1980). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1958). 3 1961 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1983 y Ін-це паліталогіі і сац. кіравання, з 1991 прарэкгар і заг. кафедры Мінскага лінгвістычнага ун-та, з 1995 y Бел. ін-це праблем культуры (з 1998 рэктар), з 2000 адначасова заг. кафедры сучаснай бел. мовы філал. ф-та БДУ. Даследуе пытанні граматыкі, лексікалогіі, лексікаграфіі, этымалогіі бел. мовы, культуры бел. і рус. моў, супастаўляльнай і сац. лінгвістыкі, рыторыкі і культуралогіі: «Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў беларускай мове: (Трансфармацыйны аналіз)» (1965), «3 гісторыі прамоўнідкага мастацтва» (1972), «У глыб слова чалавечага» (1982), «Мова, якой няма...» (1988) і інш. Сааўтар «Слоўніка славянскай лінгвістычнай тэрміналогіі» (т. 1—2, 1977— 79), «Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы» (т. 2, 1980), «Беларуска-рускага паралексічнага слоўніка-даведніка» (1985), «Англа-беларускага размоўніка» (1992, з Н.М.Навічэнка), кніг «Грамадства — мова — палітыка» (1988), «Беларуская мова для тых, хто гаворыць па-руску» (3-е выд. 1990), «Культура рускай мовы ў пытаннях і адказах» (1996), «Беларуская мова: Энцыклапедыя» (1994, Дзярж. прэмія Беларусі 1998) і інш.
Твз Праблемы семантыка-сінтаксічнага даследавання беларускай мовы. Мн., 1976; Вазьмі маё слова...: Нататкі аб лексіч. узаемаўпльше бел. і рус. моў y кантэксце ўзаемадзеяння культур. Мн., 1990 (разам з A Гіруцкім); Русско-белорусскпй раэговорннк. Мн., 1991. Літ.: АЯ.Міхневіч: Біябібліягр. паказ. Мн., 1996. І.К.Германовіч.
MIXHÉBI4 Кася (1746?, г. Слуцк Мінскай вобл.—?), танцоўшчыца. 3 1756 вучылася ў Слуцкай балетнай школе Г.Ф.Радзівіла (у А.ІІуціні і Л.Дзюпрэ), з 1758 танцавала ў яго прыдворным т-ры (дэбютавала ў «Балеце на тры пары» ў паст. Пуціні), выступала таксама на гастролях y г. Нясвіж і Белае (цяпер Бяла-Падляска, Польшча). Была найб. таленавітай y трупе, удасканаленню яе майстэрства аддаваў асаблівую ўвагу Пуціні. 3 1760 салістка (першая танцоўшчыца) Нясвіжскага т-ра М.К. Радзівіла Рыбанькі. Г.І.Барышаў. MIXHÉBI4 Эдуард Іванавіч (н. 21.1.1941, в. Чаркесы Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гідратэхнікі і воднай гаспадаркі. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1993). Скончыў БПІ (1962). 3 1962 y Бел. НДІ меліярацыі і воднай гаспадаркі, з 1993 y БПА (з 1994 заг. кафедры). Навук. працы па рэчышчавых працэсах, рэгуляванні і ўстойлівасці рэк і каналаў, гідраэкалогіі і водазабеспячэнні. Твз Новые т п ы крепленнй мелморатавных каналов. Мн., 1978; Меллорацня н водное хозяйство: Справ. Т.З. Осушенне. М., 1985 (у сааўт.); Усгойчнвость русл открытых водотоков. Мн., 1988.
MIXHIÔK Уладзімір Мікалаевіч (н. 27.9.1947, в. Грушчаны Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1987), праф. (1991). Скончыў Гродзенскі пед. ін-т (1969). 3 1992 дырэктар Бел. НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы. У 1997—-98 заг. аддзела Камісіі па міжнар. справах і нац. бяспецы Савета Рэспублікі Над. сходу Рэспублікі Беларусь. 3 1998 y БДУ. Адзін з аўтараў «Нарысаў гісторыі Беларусі» (ч. 2, 1995), аўіараў і складальнікаў зб-каў дакуменгаў і матэрыялаў «Знешняя палітыка Беларусі» (т. 1—2, 1997—99), «Антон Луцкевіч: матэрыялы следчай справы НКУС БССР» (1997). Тв. : Крестьянство Белорусснн на пугн к соцпалнзму; Нсторногр. очерк. Мн., 1979; Сгановленне н развптне нсторпческой наукп Советской Белорусснп (1919— 1941 гг ). Мн., 1985; Нсторнческая наука БССР, 80-е годы. Мн., 1987 (разам з П.Ц.Петрыкавым); Арыіптаваць y высылцы: Дак. нарыс пра Алеся Дудара. Мн., 1996; Споведзь y надзеі застацца жывым: Аўтабіягр. Браніслава Тарашкевіча. Мн., 1999 (разам з А І. Валахановічам).
МІХ0ЭЛС (сапр. В о ў с і) Саламон Міхайлавіч (16.3.1890, г. Дзвінск, цяпер Даўгаўпілс, Латвія — 13.1.1948), яўрэйскі акцёр, рэжысёр, педагог. Нар. арт. СССР (1939). 3 1919 y яўр. тэатр. студыі А. Граноўскага ў Петраградзе, з 1921 y Дзярж. яўр. т-ры ў Маскве (з 1929 маст. кіраўнік). Выкладаў y вучылішчы пры Маскоўскім яўр. т-ры, з 1941 праф. У 1941—45 старшыня яўр. антыфаш. к-та.
МІЦДР___________________ 487 Акцёр шырокага творчага дыяпазону. Створаныя М. сцэн. вобразы вызначаліся філас. глыбінёй, тэмпераментнасцю, вастрынёй і манументальнасцю формы, пластычнай выразнасцю: Веніямін («Падарожжа Веніяміна III» Мендэле-Мойхер-Сфорыма), Зайвл Авадзіс («Сям’я Авадзіс» П. Маркіша), Менахем-Мендэль, Тэўе, Шымеле Сарокер («Агенты», «Тэўе-малочнік», «200 тысяч» паводле Шолам-Алейхема), Лір («Кароль Лір» У. Шэкспіра) і інш. Ся-
АЯ.Міхневіч.
С.М.МІхоэлс.
род лепшых пастановак: «Чатыры дні», «Суламіф» (сцэнарый М., вершы С. Галкіна, 1937), «Тэўе-малочнік» (1938) і «Блукальныя зоркі» (1941) паводле Шолам-Алейхема, «Фрэйлехс» 3. Шнеера (1945). Дзярж. прэмія СССР 1946. Загінуў y Мінску. Твз Сгатьп. Беседы. Речл. М., 1960.
МІХРАБ (араб. свяцілішча), малітоўная ніша ў мячэці. Змяшчаецца ў сцяне, звернутай да Меккі (у ранніх мячэдях — да Іерусаліма). Бываюць y ллане паўкруглыя, шматгранныя, радзей прамавугольныя. У завяршэнні — паўкупал, аздоблены арнаментальнай разьбой, інкрустацыяй, размалёўкай. У некат. мячэдях М. можа быць некалькі.
Міхраб (злева) і мінбар мячэці ў г.п. Іўе Гродзенскай вобл.
МІЦАР, Ç В я л і к а й Мядзвед з і ц ы; падвойная зорка. Кампаненты з зорнымі велічынямі 2,4 (Мідар) і 4,0 (Алькор) утвараюць фіз. пару з вуглавой адлегласцю 11,8. М. і Алькор (араб. конь і коннік) — самая вядомая і найб. даступная для назірання падвойная зор-
488
МІЦАТАКІС
ка. Абодва кампаненты, y сваю чаргу, — спеклральна-падвойныя зоркі. МІЦАТАк і С (Mitsotakis) Канстанцінас (н. 18.10.1918, г. Ханья, Грэцыя), грэчаскі паліт. і дзярж. дзеяч. Адвакат. Скончыў Афінскі ун-т. Удзельнік руху Супраціўлення ў 2-ю сусв. вайну. У 1946—67 дэп. парламента. 3 1963 міністр фінансаў, з 1965 на інш. міністэрскіх пасадах. У час ваен. дыктатуры (1967—74) двойчы зняволены (1967, 1973—74), жыў y эміграцыі ў Парыжы. У 1977 заснаваў Неаліберальную партыю, якая ў 1980 злілася з партыяй Новая дэмакратыя. 3 1977 зноў дэп. парламента. 3 1978 міністр каардынацыі і планавання ва ўрадзе К.Караманліса, з 1980 міністр замежных спраў, выстуітаў за членства Грэцыі ў Еўрап. эканам. супольніцгве. У 1984—93 старшыня партыі Новая дэмакратыя. У 1990—93 прэм’ер-міністр Грэцыі. М ІЦ ІН Марк Барысавіч (5.7.1901, г. Жытомір, Украіна — 20.1.1987), савецкі філосаф. Акад. AH СССР (1939). Скончыў Ін-т чырвонай прафесуры ў Маскве (1929). Гал. рэдактар час. «Под знаменем марксгама» (1930—44), «Вопросы фшюсофнл» (1960—67), дырэкгар ін-та Маркса-Энгельса-Леніна пры ЦК КПСС (1939—44). 3 1967 y AH БССР. Работы па дыялектычным і гіст. матэрыялізме, сац. філасофіі, бурж. і рэвізіянісцкай ідэалогіі. Дзярж. прэмія СССР (1943). Т в Гегель н теорня матерналястнческой даалектнкн. М., 1932; Фнлософня н современность. М., 1960; Проблемы современной вдеологаЧеской борьбы: Крнтнка соцнолог. н соцналыю-полмт. концепцнй. М., 1976; Фнлософня н соцнальный прогресс: Аналнз современ. буржуаз. концепцлй соцнал. прогресса. М., 1979.
М ІЦ ІН С КІ (Micinski) Тадэвуш (9.11.1873, г. Лодзь, Польшча — люты? 1918), полыркі пісьменнік; прадстаўнік «Маладой Полыйчы». Вывучаў гісторыю ў Кракаве, філасофію ў Лейпцыгу і Берліне. У 1915— 18 y Маскве, Петраградзе, на Беларусі. Аўтар зб. вершаў <<У цемры зорак» (1902), адметнага арыгінальнасцю паэт. канструкцый, наватарскім спалучэннем сімвалізму з экспрэсіянізмам і сюррэалізмам. У драме «Князь Пацёмкін» (1906) і трагедыі з гісторыі Візантыі 10 ст. «У цемры залатога палаца, ці Васіліса Феафанія» (1909) рэв. узрушэнням проціпастаўляе духоўнае містычнае адраджэнне людзей. У цэнтры рамана «Ксёндз Фауст» (1913) спалучэнне фантастыкі, акультызму, містыкі і еўрап. і польск. рэчаіснасці пач. 20 ст. Аўтар аповесцей, апавяданняў (зб. «Чарнобыльскія дубы», 1911), паэт. тракгата «Прывід Валенрода» (1914), публіцыст. твораў. Паўллываў на розныя паэт. школы польск. паэзіі 1-й пал. 20 ст. Тв.\ Poezje. Krakow, 1980; Utwory dramatyczne. T. 2—4. Krakow, 1979—84. Jlim:. Б о г о мо л о в а H.A O лнрлке Taдеуша Мнцнньского / / Studia Polonica. M.,
1992.
СДз.Малюковіч.
МІЦКЕВІЧ (Mickiewicz) Адам (24.12.1798,
в. Завоссе Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.; паводле інш. крыніц, г. Навагрудак Гродзенскай вобл. — 26.11.1855), польскі паэт беларускага паходжання, грамадскі дзеяч, публіцыст. Паходзіў са старадаўняй збяднелай бел. шляхты роду Рымвідаў-Міцкевічаў герба «Порай». Скончыў Наваірудскую дамініканскую школу (1815), Віленскі ун-т (1819). У час вучобы ва ун-це — адзін з лідэраў тайных т-ваў філаматаў і філарэтаў. Настаўнічаў y Коўне (1819—23). Быў арыштаваны, з кастр. 1824 y ссылцы. Жыў y Пецярбургу, Адэсе, Маскве. Зблізіўся з дзекабрыстамі і А. Пушкіным. 3 мая 1829 y эміграцыі. Жыў пераважна ў Рыме, часам y Швейцарыі. 3 1832 y Парыжы, разам з І.Лялевелем — адзін з лідэраў левага дэмакр. крыла польск. эміграцыі, рэдагаваў час. «Pielgizym Polski» («Польскі пілігрым»), які быў трыбунай свабодалюбівых ідэй. У 1839 праф. Лазанскага ун-та. 3 1840 узначальваў кафедру слав. л-р y Калеж дэ Франс y Парыжы. У гэты час на М. моцна паўплывалі містычна-месіянскія ідэі і настроі А.Тавянскага. У 1848 далучыўся да рэв. падзей, што ўскалыхнулі ўсю Еўропу. Выехаў y Італію, дзе ўзначаліў польскі легіён, які змагаўся поруч з войскамі італьян. паўстанцаў. Для польск. легіёна напісаў «Звод прынцыпаў», y якім адбіліся яго д^макр. і нац.вызв. ідэі. 3 1849 зноў y Парыжы, рэдагаваў прагрэс. дэмакр. газ. «La Tribune des Peuples» («Трыбуна народаў»), y сваіх артыкулах выступаў як духоўны лідэр еўрап. дэмакратыі. 3 1852 бібліятэкар Арсенала. У 1855 выехаў y Турцыю, дзе ствараў польск. атрады для барацьбы супраць царскай Расіі. Памёр раптоўна ў Канстанцінопалі. Ужо ў ранняй «філамацкай» творчасці М. знайшлі адлюстраванне яго грамадска-паліт. погляды на гісторыю і лёс роднага краю, ролю нац.-вызв. барацьбы ў гіст. працэсе. У паэме «Мешка, князь Навагрудка» (1822) створаны рамант. вобраз жанчыны-патрыёткі і ваяводы Парая, гатовых на самаахвярнае змаганне дзеля вызвалення айчыны. Гэта стала асн. тэмай усёй яго творчасці. У вершах «Ужо з пагодных нябёс...», «Картофля» выказваў пачуццё замілаванасці і любові да роднага краю, заклікаў маладых людзей да ахвярнасці і адвагі ў імя свайго патрыят. абавязку. Вершы ковенскага перыяду (1819—23) «Песня Адама», «Песня філарэтаў», «Ода да маладосці» сталі агульнапрызнанымі сімваламі філамацкага руху, y якіх нац.-вызв. пафас спалучаецца з роздумам паэта пра лёс усяго чалавецтва. Віленска-ковенскі перыяд адметны выхадам 2 кніг «Вершаваных твораў» M., y якіх змешчаны «Балады і рамансы» (1822), паэмы «Гражына» і «Дзяды» (ч. 2 і 4, 1823). Са з ’яўленнем гэтых твораў постаць М. ў польск. л-ры выйшла на першы план, a Вільня стала новым цэнтрам літ. жыцця. «Балзды і рамансы» сведчылі пра пачатак новага маст. кірунку — рамантызму, асн. прынцыпы народнасці і
нац. самабытнасці якога М. сфармуляваў y літ. маніфесце «Пра паэзію рамантычную». Творы знаменавалі перавагу пачуццёвага светаўспрымання над рацыяналістычна-асветніцкім (новая эстэтыка праграмна зафіксавана ў баладзе «Рамантычнасць», 1821), грунтаваліся на бел. гіст. і фалькл. матэрыяле. Паэма «Гражына» прысвечана гераічнай барацьбе супраць крыжакоў і прасякнута патрыят. пафасам, a ў аснове сюжэта «Дзядоў» стараж.-бел. язычніцкі абрад памінання продкаў. У перыяд рас. ссылкі напісаў «Санеты» (1826) і паэму «Конрад Валенрод» (1828). «Санеты», што складаюцца з адэскага і крымскаіа цыклаў, напоўнены глыбінёй душэўных перажыванняў, настальгічных патрыят. пачудцяў і лічацца шэдэўрам сусв. л-ры. У іх паэт. майстэрства М. дасягнула надзвычайнай віртуознасці. У сюжэце паэмы «Конрад Валенрод» выкарыстаны матывы гіст. змагання стараж. лідвінаў-беларусаў супраць крыжакоў. У эмігранцкі перыяд дзейнасці ў Дрэздэне М. пад уплывам паўстання 1830—31 і яго паражэння напісаў лепшыя свае вершы «Смерць палкоўніка», «Рэдут Ардока», a таксама 3-ю частку драм. паэмы «Дзяды» (1832), дзе апяваў гераізм і ахвярнасць свайго народа, што ў чарговы раз паўстаў на змаганне за свабоду, супраць самадзяржаўнай тыраніі. У Парыжы ён стварыў знакамітыя «Кнігі польскага народа і польскага піліірымства» (1832), дзе ў стылі біблейскіх прарокаў выказаў веру ў вызваленне народа, пгго стане сімвалам і прадвеснікам свабоды ўсіх еўрап. народаў. Тут завершаны і надрукаваны самы значны маст. твор М., вял. нац. эпапея — паэма «Пан Тадэвуш» (1834; аднайм. кінафільм 1999, рэж. АВайда). У ёй маляўніча і яскрава раскрыгы харакгэрны ўклад жыцця і побыту мясц. шляхты, дадзены шырокая панарама нар. жыцця на Беларусі пач. 19 ст., яркія пейзажы Навагрудчыны і Налібоцкай пушчы. Маст. спадчына М. завяршаецца невял. цыклам «лазанскай» лірыкі («Над вадою вялікай і чыстай», «Паліліся мае слёзы» і інш.), дзе ў філасофска-элегічным ключы выяўлены матывы настальгічнага смутку і выгнаннйпва. Выхаваўчае і пазнавальнае значэнне мелі яго лекцыі па гісторыі слав. л-р. Творчасць М. зрабіла вял. ўплыў на ўсё далейшае развіццё бел. л-ры. У 19 ст. ён адчуваецца ў творчасці В.ДунінаМарцінкевіча, У.Сыракомлі, А.ВярыгіДарэўскага, В.Каратынскага, ЯЛучыны, Ф.Багушэвіча, y пач. 20 ст. — Я.Купалы, Я.Коласа, y сучаснай л-ры — y творчасці У.Караткевіча. 3 сярэдзіны 19 ст. да сучаснасці яго творы актыўна перакладаліся і перакладаюцца на бел. мову Дуніным-Марцінкевічам (першы перакладчык), АЕльскім, АГурыновічам, Я.Купалам, Я.Коласам, М.Танкам, А.Куляшовым, П.Панчанкам, І.Багдановіч, У.Мархелем, К.Цвіркам і інш. Балады «Тры Будрысы» і «Удагонку» пераклаў Я.Купала, баладу «Пані Твардоўская» — Я.Купала, В.Сёмуха, паэму
«Гражыда» — С.Дзяргай, П.Бітэль, паэму «Конрад Валенрод» — Вярыга-Дарэўскі, Бітэль, паэму «Мешка, князь Навагрудка» — Караткевіч, паэму «Дзяды» — С.Мінскевіч. Паэма «Пан Тадэвуш» y пер. Б.'Гарашкевіча выдадзена ў 1981, y пер. Я.Семяжона — y 1985, y пер. Бітэля — y 1998. У Навагрудку створаны Міцкевіча Адама доммузей, на Замкавай гары ў яго гонар насыпаны мемарыяльны курган. У Завоссі створаны музей-сядзіба М. і пастаўлены абеліск. М. прысвечаны многія вершы бел. паэтаў («Даліна Міцкевіча» М.Калачынскага, «Адаму Мідкевічу» Я.Пушчы, «Вадаспад Адама Мідкевіча» М.Танка і інш.), творы мастакоў. У 1998 грамадскасць Беларусі шырока адзначыла 200-гадовы юбілей М.: адбыліся міжнар. навук.-тэарэт. канферэн'цыі ў Гродне, Брэсде, Навагрудку, Мінску, выйшлі новыя выданні яго твораў.
Зарубежная лнтература (1917—1975). Мн., 1976 (разам з В.М.Цімафеевай).
Даніла Канстанцінавіч (30.9.1914, г. Пінск — 7.7.1996), бел. дзеяч культуры, вучоны-хімік. Засл. дз. культ. Беларусі (1970). Сын Я.Коласа. Скончыў хім. ф-т БДУ (1936), вучыўся ў аслірадтуры БДУ і лрацаваў там выкладчыкам. У Вял. Айч. вайну працаваў y Сярэднеазіяцкім ун-це і хім. груле АН БССР (Ташкент). У 1943 дэкан хімфака БДУ (да ст. Сходня лад Масквой). 3 1944 y Ід-це хіміі АН БССР (ст. навук. супрацоўнік, вучоны сакратар, заг. лабараторыі). Пасля смерці Я.Коласа (1956) збіральнік яго сладчыны, арганізатар Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея, дзе ў 1957—80 лрацаваў дырэкгарам, з 1980 да канца жьгдця ст. лавук. сулрацоўнікам. Пад яго кіраўніцтвам музей стаў важным асяродкам коласазнаўства. Раслрацаваў канцэпцыю мемарыялізацыі ламятных мясцін Я.Коласа на Стаўбцоўшчыне (гл. Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял). Гірапагандаваў спадчыну Я.Коласа, выстулаў y друку, ла радыё і тэлебачанді, y школах. Аўтар усламінаў, артыкулаў ла коласазнаўстве і праблемах культуры. М ІЦ К Е В ІЧ
Te.: Любідь 1 ломніць: Успамінае сын Якуба Коласа. Мн., 2000. Г.В.Кісялёў.
М ІЦ К ЕВІЧ Інеса Мікалаеўна (д. 4.2.1931, А.Міцкевіч.
М.І.Міцкевіч
Te:. Dzieta. T.1—16. Warszawa, 1955; Бел. пер. — Выбр. творы. Мн., 1955; «Зямля навагрудская, краю мой родны...» Мл., 1969; У кн.: Ажэшка A Зімовым вечарам; Міцкевіч A Свідязанка: Вершы, балады, лаэмы. Мн., 1996; Да Нёмна. Мл., 1998; CaHeTbi=Sonety. Мн., 1998; Дзяды=Огіабу. T. 1—2. Мн., 1999; Рус. пер. — Ода к молодоста: Стахотворенля. Поэмы. Мн., 1997. Літ:. Л о й к a A Адам Міцкевіч і беларуская літаратура. Мн., 1959; М і р а ч ы ц к і Л.П. Светлым ценем Адама Міцкевіча. Мн., 1994; Адам Міцкевіч і Беларусь = Adam Mickiewicz a Bialorus. Мн., 1997; M a p x e л ь У.І. «Ты як здароўе...»: Адам Міцкевіч і тэндэнцыі адраджэння бел. літ. Мн., 1998; Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрьіялы Міжнар. навук. канф. Мн., 1998. W i t k о w s k a A. Mickiewicz: Slowo i czyn. War szawa, 1998. І.Э.Багдановіч.
М ІЦ К ЁВІЧ Барыс Паўлавіч (20.8.1925,
в. Зялёныя Лукі Гомельскага р-на — 21.7.1983), бел. літаратураздавец. Канд. філал. н. (I960). Скончыў БДУ (1954). У 1956—79 лрацаваў y БДУ. Даследаваў развідцё рэалізму ў бельг. і франц. л-рах, лраблематыку сучаснага замежнага рамана. Адзін з аўтараў навуч. даламожнікаў ла замеждай л-ры, аўтар лрадмоў да выдадзеных твораў У.Шэксліра, І.В.Гётэ, Лолэ дэ Вэгі, Б.Шоу і інш.
Тв:. Шарль де Костер н становлеяле реалнзма в бельгнйской ллтературе. Мн., 1960; Зарубежные ллтературы. Мн., 1963 (разам з Н.І.Лалідусам, Д.Я.Фактаровічам); Зарубежная лнтература. 2 лзд. Мн., 1973 (у сааўг );
м іц к е в іч
489
І.В.ІПаблоўская.
Мінск), бел. журналіст. Засл. работнік культ. Беларусі (1977). Скончыла БДУ (1954). 3 1954 лрацуе ў газ. «Белорусская ннва» (у 1972—87 нам. гал. рэдактара). Даследуе сац. лраблемы бел. вёскі. Аўтар кн. нарысаў «ІІтушка шчасця не за морам» (1983), адзін з укладальнікаў і рэдакгар зб-каў дарысаў «На лашым полі», «Сцяганосцы новага, перадавога» (абодва 1967), «Сяло маё роднае» (1968), «Прызнанне ў каханні» (1981), «Дальнія дарогі» (1983), «Вернасць зямлі» (1984), «У барацьбе і працы» (1985), «Чым моцныя і багатыя» (1988). МІЦКЕВІЧ Кадстанцін Міхайлавіч, гл. Колас Якуб. М ІЦ К ЕВІЧ Мікалай Адтонавіч (16.1.
1901, г.п. ГІарычы Светлагорскага р-на Гомельскай вобл. — 23.2.1954), бел. рэжысёр і акцёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1949). Скончыў Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). У 1918—20 акцёр Першага т-ва бел. драмы і камедыі. 3 1926 y Бел. т-ры імя Я.Коласа (у 1931—33 маст. кіраўнік студыі пры т-ры), y 1934—41 рэжысёр т-раў на Украіне. Сярод роляў y т-ры Я.Коласа: Адольф, («Цар Максімілян»), Галадуха («Сод y летдюю ноч» У.Шэкспіра), фод Штубе («Разлом» Б.Лаўранёва), Гадзіншчык («Крамлёўскія куранты» М.Пагодзіна). Стварыў яркія спекгаклі ла л ’есах бел. аўгараў: «Качагары» І.Гурскага (1931), «Заложнікі» А.Кучара (1944), «Пяюць жаваранкі» К.Кралівы (1950). Пастаноўкі вызначаліся яскравай сцэн. формай, ілдывідуаліэацыяй вобраза ў маса-
вых сцэлах, лаканізмам выразлых сродкаў; «Жаніцьба Фігаро» П.Бамаршэ (сурэжысёр, 1933), «Нашэсце» Л.Ляводава (1943), «Тэатр Клары Гасуль» П.Мерымэ (1944), «Праўда добра, a шчасце лепш» ААстроўскага (1950), «<Васа Жалязнова» М.Горкага (1953), «Гаіді» У.Дэюбуа (1954). У БДТ-3 ластавіў слекгакль «Дыктатура» I. Мікітэнкі (1930), y т-ры імя Я.Купалы — «Вішнёвы сад» АЛэхава (1951). Літ.: С к і б н е ў с к і A Мікола Міцкевіч / / Слова пра майстроў сцэны. Мн., 1967. Б.І. Б у р ’я н.
МІЦКЕВІЧ Мікалай Іванавіч (29.11.1914, г. Дзяржынск Мінскай вобл. — 30.11.1991), бел. фізікахімік. Акад. АН Беларусі (1980, чл.-кар. 1969), д-р хім. н. (1964), лраф. (1966). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў БДУ (1939). 3 1950 y Ін-це хіміі, y 1959—69 і з 1982 y Ін-це фізіка-арган. хіміі (у 1958—65 нам. дырэктара). У 1969—82 акад.-сакратар Аддз. хім. і геал. навук АН Беларусі. Навук. працы ла вывучэнні кінетыкі працэсаў акіслення арган. рэчываў. Устанавіў механізм спалучанага з акісленнем дэкарбаксіліравання смаляных, мона- і дыкарбонавых кіслот, іх эфіраў і інш. вытворных. Раслрацаваў метады сінтэзу двухатамдых фенолаў і галагенавытвордых араматычдых кіслот. Te.: Сопряженное с оклсленлем декарбоксллнрованме карбоновых клслот. Мл., 1970 (разам з Б.В.Ерафеевым); Механлзм жндкофазного оклсленля кнслородсодержахцлх соеданенлй. Мн., 1975 (разам з Я.Ц.Дзянісавым, У.Я.Агабекавым); Процессы оклсленля в прлроде л технлке. Мп., 1978 (разам з У.Я. Агабекавым, Н.Р. Арыка). Літ:. Н.Й.Млцкевлч / / Весці АН БССР. Сер. хім. навух. 1974. № 6; Тое ж / / Там жа. 1984. № 6.
МІЦКЁВІЧ Міхаіл Канстанцінавіч (н. 31.1.1926, Мінск), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі апрацоўкі матэрыялаў. Д-р тэхн. н. (1985). Майстар спорту па стэндавай стральбе (1956). Сын Я.Коласа. Скончыў БПІ (1949). 3 1949 y Фізікатэхн. ін-це Нац. АН Беларусі. Навук. лрацы па электрафіз. метадах алрацоўкі матэрыялаў, y т.л. ла лавук. асновах элекграэразійнага метаду. Дзярж. прэмія Беларусі 1980. Te.: Элекгроэрозлонная обработка металлов. Мл., 1988 (у сааўт.); Нзготовлелле деталей разделлтельных штампов электроэрозмонным методом. М., 1991 (у сааўт.).
МІЦКЕВІЧ Юльян А л я к с а н д р (ахрышчаны 23.8.1801, г. Навагрудак Гродзенскай вобл. — 16.11.1871), гісторык права. Брат А. Міцкевіча. Скончыў дамінікадскую школу ў Навагрудку, Віледскі ун-т (1825 ці 1826). Чл. т-ва філарэтаў, з 1822 y т-ве філадэльфістаў. Арыштаваны па справе філарэтаў, y 1823—24 зняволены. 3 1828 выкладаў лрава ў Крамянецкім ліцэі, з 1835 прафесар Кіеўскага, з 1840 — Харкаўскага ун-таў. У 1859 вярнуўся ў Беларусь, туг налісаў «Энцыклапедыю права» і «Курс
490
МІЦКЕВІЧА гісторык, публіцыст. Вучыўся ў Берн-
рымскага права» (захаваліся ў рукапісах). У 1863 дапамагаў раўстанцкаму атраду Р. Траўгута. М ІЦКЁВІЧА АДАМА ДО М -М У ЗЁЙ ,
літаратурна-мемарыяльны музей y г. Навагрудак Гродзенскай вобл.. Адкрыты 11.9.1938 y будынку, пастаўленым на месцы дома, дзе жылі бацькі А. Міцкевіча. У Вял. Айч. вайну разбураны ням.фаш. захопнікамі. Адноўлены ў 1955 да 100-годдзя з дня смерці Міцкевіча. У 1989 праведзена рэканструкцыя сядзібы, якой нададзены выгляд пач. 19 ст. Адноўлены свіронак, альтанка, студня, флігель, які злучаны падземным пераходам з гал. домам. У 1992 адкрыта новая экспазіцыя. У музеі 7 экспазіц. залаў, пл. экспазіцыі 337 м2. Болып за 5000 экспанатаў (2000) асн. фовду знаёмяць з жыццёвым і творчым шляхам Міцкевіча, яго грамадскай і паліт. дзейнасцю. Сярод экспанатаў прыжыццёвыя і сучасныя выданні твораў паэта, яго кнігі ў перакладах на мовы народаў свету, асабістыя рэчы, рукапісы перакладаў твораў Мідкевіча бел. паэтамі, карціны мастакоў 19—пач. 20 ст. Ю.Аляшкевіча, В. Ваньковіча, Р.Мясаедава, творы жывапісу, графікі і скульптуры сучасных бел. майстроў ЛАсецкага, К.Качана, П.Крахалёва, А.Шыбнёва, прысвечаныя паэту. С.М.Анісімава.
скім ун-це (1902—04). 3 1903 чл. с.-д. партыі Літвы (з 1905 чл. яе ЦК). Удзельнік рэвалюцыі 1905—07 y Літве. Няраз быў арыштаваны царскімі ўладамі і зняволены; y студз. 1913 сасланы ў Енісейскую губ. Са ссылкі ўцёк, жыў y Кракаве, кіраваў y 1914— 16 Загранічным бюро с.-д. партыі Літвы. Пасля ў Швейцарыі, Англіі, ЗІПА. У эміграцыі пазнаёміўся з У.Леніным, рэдагаваў lirapar літ. газет і часопісаў. 3 чэрв. 1917 y Петраградзе, уступіў y РСДРП(б), рэдагаваў 1-ю літ. балыпавідкую газ. «Tiesa» («Праўда»). Удзельнік Кастр. рэвалюцыі 1917 y Петраградзе, чл. Петраградскага ВРК. Са снеж. 1917 камісар па літ. справах- Наркамнаца РСФСР, чл. Цэнтр. бюро літ. секцый пры ЦК РКП(б). Адзін з арганізатараў Кампартыі Літвы, чл. яе ЦК y 1918—35. У 1918—19 старшыня 1-га ўрада Сав. Літвы. Пасля ўтварэння ў лют. 1919 Літоўска-Беларускай ССР старшыня і нарком замежных спраў яе СНК. У крас.— жн. 1919 узначальваў Савет абароны Літбела, з вер. 1919 — Бюро па нелегальнай рабоце пры ЦК КП(б)ЛіБ, рэдагаваў газ. «Звезда» [орган ЦК КП(б) ЛіБ], якая выдавалася ў Смаленску. У 1920—21 на падп. рабоце ў Віленскім краі, захопленым Польшчай, рэдагаваў легальную польск. газету камуніст. кірунку «Pochodnia» («Паходня»). 3 канца 1921 y Маскве, працаваў y Камуніст. ун-це нац. меншасцей Захаду, y 1920— 28 дэлегат кангрэсаў Камінтэрна, з 1928 чл. Выканкома Камінтэрна, заг. сакратарыята Полыпчы і Прыбалтыйскіх краін. Ад выканкома Камінтэрна ўдзельнічаў y рабоце 1-га з’езда КПЗБ (1928). Аўтар прац па гісторыі, філасофіі, эканам. думцы і літ. крытыцы, мемуараў «У царскіх турмах» (1929), пра некат. пытанні рэв. руху ў Зах. Беларусі.
скай вобл., Расія), бел. эстрадны спявак (барытон). Засл. арт. Беларусі (1970). Вучыўся y Бел. кансерваторыі (1952— 55). 3 1952 артыст хору Бел. тэлебачання і радыё, з 1953 -— Дзярж. акад. харавой капэлы Беларусі. У 1955—81 саліст эстрады Белдзяржфілармоніі, y 1990-я г. выступаў y складзе мужчынскага вак. ансамбля «Памяць сэрда» Рэсп. Палаца ветэранаў; пастаянны ўдзельнік міжнар. муз. фестывалю «Залаты шлягер» (Магілёў). Валодае голасам шырокага дыяпазону, яго выканальніцкай манеры ўласцівы глыбіня і эмацыянальнасць. У рэпертуары эстр. песні сучасных, y тл. бел., кампазітараў, апрацоўкі нар. ne cem.. Шэраг песень запісаны ім для бел., кінафільмаў («Каханпем трэба даражыць», «Я родам з дзяцінства» і інш.). Г.М.Загародні. М ІЦ^ЛІЙ (ад грэч. mykës грыб), г р ы б н і ц а, вегетатыўнае цела грыба (талом), якое складаецца з тонкіх галінастых нітак — гіфаў. Развіваецца ўнутры (радзей на паверхні) субстрата, дзе жыве грыб. Праз М. асматычным шляхам з субстрату паглынаюцца пажыўныя рэчывы. У хітрыдыевых грыбоў, зігаміцэтаў і ааміцэтаў М. няклетачны і з’яўляецца адной клеткай, якая дасягае ў некат. грыбоў (напр., y мукора) некалькіх Дзесяткаў сантыметраў. У аскамідэтаў, базідыяльных і недасканалых грыбоў М. клетачны. Часткамі М. ажыццяўляецца вегетатыўнае размна-
Літ:. М а л ю к я в н ч ю с Р.М. Вннцас Мнцкявнчюс-Капсукас / / Мсторня СССР.
1968. № 2.
У.М.Міхнюк.
М ІЦУБІСІ, фінансава-прамысловая манапалістычная група Японіі. Засн. ў 1870. Ажыдцяўляе банкаўскую і гандл. дзейнасць, вырабляе трансп. сродкі (караблі, самалёты, аўтамабілі), электратэхн., элекгроннае і тэлекамунікацыйнае абсталяванне. У яе складзе: «Міцубісі электрык карпарэйшэн», «Мідубісі мотарс карпарэйшэн», «Міцубісі хэві індастрыс», «Міцубісі банк».
Мідксвіча Адама дом-музей. Фрагмент экспа-
зіцыі. МІЦКЯВІЧУС-КАПСУКАС Віндас Сі-
манавіч ( М і ц к е в і ч - К а п с у к а с Вікендій Сямёнавіч; 7.4.1880, в. Будвечай Марыямпальскага пав., Літва — 17.2.1935), дзеяч міжнар. камуніст. руху, парт. і дзярж. дзеяч Літвы і Беларусі,
«МІЦУБІСІ», сям’я аўтамабіляў і аўтобусаў японскага кандэрна «Міцубісі мотарс карпарэйшэн». Легкавыя аўтамабілі выпускаюйда з 1917 (масавая вытв-сць з 1964), грузавыя — з 1935, аўтобусы — з 1936. Выпускаюцца легкавыя аўтамабілі асабліва малога, малога і сярэдняга класаў (магутнасць рухавіка 32—219 кВт, найб. скорасць да 220 км/гадз), грузавыя аўхамабілі рознага прызначэння і кар’ерныя самазвалы (магутнасць рухавіка 51— 115 кВт), аўтобусы пасажыраўмяшчальнасцю да 50 чал. М ІЦУЛЬ Эдуард Леанардавіч (н. 9.5. 1924, ст. Добрык Унецкага р-На Бран-
в
Да арг. Міцубісі: «Міцубісі-Эклілс»; бісі-Спейс Геар*; «Міцубісі-Дэліка».
a — легкавы аўтамабіль б — мікрааўтобус «Міцув — грузавы аўгамабіль
жэнне грыбоў, на ім утвараюцца рэпрадукгыўныя органы і пладовыя целы. В.В.Карпук.
М ІЦ ^Л Ы (лац. micella памяншальнае
ад mica крошка, крулінка), сальваціраваныя часцінкі дысперсных фаз y калоідных сістэмах. Складаюцца з ядра — складанага комплексу з мдогіх тысяч атамаў, малекул ці іонаў дысперснай фазы, і процііонаў, якія абкружаюць ядро і ўтвараюдь падвойны электрычны слой. Колькасць дадатных і адмоўных зарадаў y гэтым слоі аднсшькавая, таму М. ў адрозненне ад часцінак — электранейтральныя. Сярэдні памер М. 10 -э— іо Ч м .
Мічурына і інш. Распрацаваў метады селекцыі пладова-ягадных культур, y т.л. метад аддаленай гібрыдызадыі і інш. Атрымаў гібрыды яблыні і грушы, яблыні і рабіны, абрыкоса і слівы, айвы і яблыні, чаромхі і вішні, міддаля і дерсіка. Імя М. і яго праца былі выкарыстады Т.Дз .Лысенкам для абгрунтаваддя і папулярызацыі свайго вучэдня.
Te:. Соч. Т. 1 -4 . 2 нзд. М., 1948; Нзбр. пронзв. 2 нзд. М., 1955. Літ.: Н.В. Мнчурнн в воспомлнаннях современннков. Тамбов, 1963; Бахарев АН. Мнчурнн в жнзнн. Воронеж, 1970.
Ліяфільныя мікрагетэрагенныя сістэмы, y якіх дысперснай фазай з'яўляюцца М. паверхнева-актыўных рэчываў, размеркаваныя ў вадкім дысперсійным асяроддзі наз. м і ц э л я р н ымі с і с т э ма мі . Наяўнасцю М. абумоўлена мыйнае дзеянне такіх сістэм (напр., водных расгаораў мылаў). Міцэлярныя сістэмы выкарыстоўваюць для рэгулявання змочвання, стабілізацыі пен, эмульсій, суспензій. Гл. таксама Золі. У.С.Камароў.
Георгій Сямёнавіч (н,5.4.1952, г. Мазыр Гомельскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. і праф. (1998). Скончыў Мазырскі пед. ін-т (1976). 3 1987 y Гомельскім ун-це. Навук. працы па лазернай фотаакустычнай спектраскапіі, крышталяоптыцы, крышталеакустыцы. Распрацаваў федаменалагічную тэорыю лазернай генерацыі гуку ў гіратропных, магнітаактыўных і інш. асяроддзях. М ІЦ І0Р Ы Ч
Te.: Опрсделенне оптнческпх параметров поглоідакшдах гаротропных крпсталлов фотоакустнческнм методом (разам з Б.В. Бокуцем) / / Крнсталлографня. 1987. Т. 32, вып. 4; Фотоакустнческое преобразованме в нелннейных гаротропных крлсталлах тапа снлленнта / / Журн. технпч. фнзнкн. 1989. Т. 59, вып. 9. М .П.Савік.
МІЧМАН (ад англ. midshipman карабельны чын), воінскае званне (чын) y ВМФ (BMC) шэраіу дзяржаў. У ВМФ Расіі ў 1716—32 унтэр-афіцэрскі чын, y 1732—51 і 1758— 1917 малодшы (першы) афіцэрскі чын, які адпавядаў паручніку ў арміі. У СССР y 1940—71 воінскае званне старшынскага складу ВМФ (гл. Старшына), y 1972—91 воінскае званне ў ВМФ і марскіх часцях пагран. войск, якое адпавядала званню прапаршчыка. У 1981 уведзена таксама званне старшага М. У Вялікабрытаніі, ЗША і інш. краінах — воінскае званне курсантаў старшых курсаў ваен.-марскіх ВНУ. М ІЧЎРЫ Н Іван Уладоіміравіч (27.10.1855,
с. Мічураўка Пронскага р-на Разанскай вобл., Расія — 7.6.1935), расійскі селекцыянер-практык і раслінавод. Ганаровы акад. AH СССР (1935), правадз. чл. УАСГНІЛ (1935). Засл. дз. нав. і тэхн. РСФСР (1934). Скончыў павятовае вучылішча (1869). 3 1875 пачаў працу па зборы калекцый раслін і вывядзенні новых сартоў пладовых і ягадных культур. Аўтар многіх сартоў, y тл . яблыні Гіепін шафранавы, Бельфлёр-кітайка, Славянка і інш., грушы Бэра зімовая
В.С.МіцкявічусКапсукас.
І.У.Мічурын.
М ІЧ Ў РЫ Н Іван Фёдаравіч (1700—63), рускі архітэкгар. Вучыўся ў Марской акадэміі ў Пецярбургу (1718-—20), денсіянер Пятра I y Галандыі (1723—29). Працаваў y Пецярбургу (з 1729), Mac rae (з 1731). Удзельнічаў y складанді генплана Масгаы (1734—39), буд-ве звадіцы Троіца-Сергіевай лаўры (з 1740). У 1740—60 пабудаваў цэргаы Тройды да Арбаце і надбрамдую Златавустаўскага мадастыра (не захаваліся) y Mac rae, Андрэеўскую царгау і Марыінскі палац (паводле праекгаў В. Растрэлі) y Кіеве, сабор Свенскага мадастыра каля г. Бранск і інш. М ІЧУРЫ НА-САМ 0ЙЛАВА Вера Аркадзеўна (17.5.1866, С.-Пецярбург — 2.11.1948), расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1939). 3 акцёрскай сям’і Самойлавых. 3 1886 y Алексаддрынскім т-ры (пазней Ленідградскі акад. т-р драмы імя А.С. Пушкіна). Набыла вядомасць выкананнем роляў свецкіх жанчын — халодных, разважных, какетлівых. Творчасдь адметная псіхалагізмам, вытанчанай іронія4і: Радёва («Свецідь, ды не грэе» А-Аслроўскага і М.Салаўёва), Гурмыжская («Лес» Астроўскага), Наталля Пятроўна («Месяц на вёсцы» І.Тургедева), Ранеўская («Вдднёвы сад» А.Чэхава), Хлёстава («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Паліна Бардзіна («Ворагі» М.Горкага), Ксенія Міхайлаўна, Лянчыцкая («Вогненны мост», «Байцы» Б.Рамашова), лэдзі Мільфард («Каварства і каханде» Ф.Шылера). Дзярж. прэмія СССР 1943. М ІЧ Ў РЫ Н С К, горад y Расіі, y Тамбоўскай вобл., на р. Лясны Варонеж (бас. р. Дон). Цэнтр р-на. Засн. ў 1635. Да 1932 — Каалоў, перайменаваны ў гонар І.У.Мічурына. 123,5 тыс. ж. (1996). Вузел
м іч ы г а н
491
чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.буд., металаадр., харчасмакавая, лёгкая, буд. матэрыялаў, мэблевая. Агульнарас. цэнтр садоўдідтва: Цэнтр. генетычная лабараторыя імя Мічурына, НДІ пладаводства імя Мічурыда. 2 ВНУ. Краязнаўчы музей, дом-музей Мічурына, музей-сядзіба мастака А.М.Герасімава. МІЧЫГАН (Michigan, на мове мясц. іддзейцаў — вял. возера), возера ў ЗША, y сістэме Вялікіх азёр. Пл. 58 тыс. км-2, даўж. 494 км, шыр. да 190 км, глыб. да 281 м. Выш. ўзроўню 177 м. Берагі б.ч. узгорыстыя, слаба расчлянёныя, акаймаваныя тэрасамі; на Пд і ПдУ да берагах дзюны (выш. 10—20 м). Прылівы паўсутачныя (да 4 см). Паўн. ч. возера замярзае са снеж. да красавіка. М. злучаны з воз. Гурон прал. Макіда (шыр. каля 3 км), з сістэмай р. Місісіпі — суднаходным каналам Чыкага — Локларт. Буйныя парты і прамысл. цэдтры — Чыкага і Мілуокі.
(Michigan), штат на Пн ЗША, каля Вялікіх азёр; на Пн мяжуе з Канадай. Пл. 150,8 тыс. км2. Нас. 9773,9 тыс. чал. (1997). Адм. ц. — г. Ладсінг; найб. горад, гал. гасп. цэнтр і лорт — Дэтройт. Тэр. М. складаецца з 2 лаўастравоў: паўд. — ламіж азёрамі Гурон і Мічыгад, дзе пражывае болын за 95% дасельніцтва штата, і паўн.—паміж азёрамі Мічыган і Верхняе, укрытаМІЧЫГАН
га хвойлымі лясамі і вельмі рэдка населенага. Паверхня — пераважна хвалістая раўніна, да ПнЗ — невял. горныя масівы выш. да 604 м. Клімат умерады, на Пн з халоднай зімой. Сярэдняя т-ра студз. каля -5°С, ліп. каля 22°С. Ападкаў каля 800 — 850 мм за год. Пад лесам (пераважна хвойным) каля 50% тэрыторыі. М. — адзін з вядучых лрамысл. штатаў ЗША, Найб. развіты металургія, машынабудаванне, металаапрацоўка. Найважнейшая галіна — аўтамабілебудаванне (Дэтройт і суседнія гарады), з якой звязаны шэраг абслуго-
492
м іш а
вых галін прам-сці. Развіты ваенная, хім., сілікатна-керамічная, харч., дрэваапр., мэблевая, папяровая прам-сць. Здабыча кухоннай солі, жал. і меднай руды. Сельская гаспадарка малочна-агародніннага кірунку. Вырошчваюць садавіну, вінаград (на ўзбярэжжы воз. Мічыган), цукр. буракі, бабовыя, кукурузу, пшаніцу, сою, кармавыя травы. Гадуюць (млн. галоў, 1998): буйн. par. жывёлу — 11, свіней — 1, птушку — 6,2. Вытв-сць бройлераў. Лясная гасладарка. Турызм на ўзбярэжжы Вял. азёр. Транспарт чыг., аўтамаб., унутраны водны. МІШ А, рака, гл. Мышанка. МІШАЕВА Ніна Паўлаўна (н. 1.1.1937, г.п. Бобр Крупскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне паразіталогіі і вірусалогіі. Д-р біял. н. (1986). Скончыла БДУ (1959). 3 1959 y Бел. НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі (з 1975 заг. лабараторыі). Навук. працы па вывучэнні прыродных ачагоў трансмісійных вірусных інфекцый, распрацоўды хіміятэрапеўт. прэпаратаў для прафілактыкі прыродна-ачаговых інфекцый, імуналогіі.
цэнтр краіны. Прам-сць: чорная металургія, маш.-буд., цэм., тэкст., шкляная, швейная, дрэваапр., харчовая, буд. матэрыялаў. Політэхн. ін-т. Музеі лрыродазнаўства, мастацтва, гісторыі металургіі. Тэатр. Арх. помнікі 13— 16 ст. Наваколлі М. з курортамі Лілафюрэд і Тапальца ўваходзяць y нац. парк Бюк. Міжнар. кірмаш. 3 10 ст. ўмацаванае пасяленне венграў. У 1241 эруйнаваны мангола-татарскімі заваёўнікамі. 3 15 ст. каралеўскі горад, сталіца камітата Боршад. У 1519 атрымаў шырокія прывілеі; бьгў адным з цэнтраў Рэфармацыі. У 1596—1686 пад тур. панаваннем. У 19 ст. дзякуючы адкрытым паблізу М. радовішчам жалезнай руды стаў буйяейшым горадам Паўн. Венгрыі.
(Michelet) Жуль (21.8.1798, Парыж — 9.2.1874), французскі гісторык рамантычнага кірунку. Чл, Акадэміі маральных і паліт. навук (1838). У 1834—36 праф. Сарбоны, y 1838—51 — Калеж дэ Франс. Напачатку прыхільнік ліберальнай манархіі, паэней — рэспублікі. За адказ прысягнуць Напалеоку III пазбаўлены ў 1852 кафедры і пасады загадчыка ііст. секцыі Нац. архіва. Аўтар прац «Гісторыя Франдыі» (т. 1— 17, 1833—67), «Гісторыя французскай рэвалюдыі» (т. 1—7, 1847—53), «Касцюшка, дэмакратычная легенда» (1851) і інш. М ІШ Н Е В ІЧ Ы , вёска ў Шумілінскім р-не Відебскай вобл., кадя сутокаў рэк Усыса і Обаль. Цэдтр сельсавета і саўгаса. За 20 км ад г.л. і чыг. ст. Шуміліна, 48 км ад Віцебска. 709 ж., 300 двароў (1999). Лясдіцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, алтэка, адцз. сувязі. Брацкая магіла дартызан. Вайсковыя могілкі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайду.
М ІШ А НІН Юрый Фёдаравіч (н, 27.6.
м і ш т б к і , іддзейскі народ y Мексіцы. Жывуць y штатах Аахака, Герэра і Пуэбла. 270 тыс. чал. (1998). Гавораць ла мове міштэкскай групы сям’і ата-манге і іспаяскай. Вернікі — католікі. У 1200-я г. М. лрыйшлі ў дзяржаву сапатэкаў (даліна Аахакі), што налачатку выклікала занялад, a лазней росквіт змешанай міштэкска-саматэкскай культуры. У 15 ст. іх лерамаглі ацтэкі, y 1523 заваявалі іспадцы. У М. былі развіты сельская гасладарка, рамёствы, медыцына, мастацтва. Пра унікальнасдь іх школы жывалісу сведчаць міштэкскія кодэксы
МІШАРАЎ Алег Севяр’янавіч (7.4.1922, г. Саратаў, Расія — 31.5.1997), бел. вучоны ў галіне дзіцячай хірургіі. Д-р мед. н. (1967), праф. (1969). Засл. дз. нав. Беларусі (1980). Скончыў Саратаўскі мед. ін-т (1947). 3 1954 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, y 1969—94 y Мінскім мед. ін-це (да 1990 заг. кафедры). Навук. працы па дэіцячай (гнойнай) хірургіі, кардыяхірургіі, педыятрычнай інтэнсіўнай тэрапіі.
Тв:. Повреждення грудл н нх лечепле. Мн., 1970; Справочппк по педлатрлл. Мн., 1979 (у сааўг ); Справочялк по детской хлрургял. Мн., 1980 (у сааўт.).
МІШЎЛІН Слартак Васілевіч (н. 22.10. 1926, Масква), расійскі акцёр. Нар. арт. Расіі (1981). Сколчыў тэатр. студыю лры Калілілскім абл. драм. т-ры (1950). 3 1949 y Калілілскім, Омскім т-рах, з
СВ.МІшулів.
Я.М.МішусцІн.
1961 y Маскоўскім т-ры сатыры. Камедыйны акцёр. Яго мастацтва іраяічнай характарыстыкі лерсанажа, эмац. выраздасць, тэмлерамедт, дакладныі адбор выразлых сродкаў вьмвіліся ў 'ролях: Скаромны («Таблетка пад язык» АМакаёнка), Астал Бендэр («Дванадцаць крэслаў» лаводле І.Ільфа і Я.Пятрова), Скапэн («Хітрыкі Скалэна» Мальера), Пічэм («Трохграшовая опера» Б.Брэхта), Стары («Шчаслівая ладзея» С.Мрожака), Хлынаў («Гарачае сэрца» А.Астроўскага), Тузенбах («Тры сястры» АЧэхава), Сяргей («Іркуцкая гісторыя» ААрбузава), Калабушкін («Самазабойца» М.Эрдмана), Карлсая («Малыш і Карлсан, які жыве на даху» лаводле A Ліндгрэн) і інш. Здымаецца ў кіно: «Белае сонца лустыні» (1970), «Канец начнога злодзея», «Уласнасць рэслублікі» (абодва 1972), «Добра сядзім!» (1986), «Вярбоўшчык» (1991), «Бедная Саша» (1997) і інш. Выстулае і як рэжысёр. Дзярж. лрэмія Расіі 1998. Яўген Мікалаевіч (22.2.1901, Масква— 1991), расійскі вучоны ў галіде мікрабіялогіі. Акад. АН СССР (1974). Засл. дз. нав. РСФСР (1961). Герой Сац. Працы (1981). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1924). 3 1939 y Ін-це мікрабіялогіі AH СССР (заг. аддзела), з 1961 y Маскоўскай с.-г. акадэміі (заг. кафедры). Навук. лрацы ла с.-г. мікрабіялогіі, геагр. задальнасці раслаўсюджваяяя глебавай мікрафлоры, біял. фіксацыі атм. азоту. Дзярж. лрэміі СССР 1951, 1970, 1982. М ІШ Ў С Ц ІН
ж
&
№ Г|
М ІШ К А Л ЬЦ (Miskolc), горад на ПнУ
Венгрыі, y адгор’ях гор Бюк. Адм. ц. медзьё Боршад-Абауй-Земплен. 178 тыс. ж., з прыгарадамі каля 250 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Другі па значэнні пасля Будапешга прамысл.
Літ.: Галмч М. Нстормя доколумбо- ■ вых цнвнлнзацнй: Пер. с нсп. М., 1990. С. 81—99.
М ІШ Л Ё
Тв.: Явленне регулядлл гаперпаразнтнзма нммуннтетом позвоночных (разам з В.І.Вацяковым, Т.І.Лабачовай) / / Открытля, лзобретення. 1987. № 31; Досшжелля в этаотропном лечеплл влруспых гепатлгов (разам з В.І.Вацяковым) / / Мед. ловостл. 1996. № 10; Проблема кошроля за бешенством в разлнчных регаонах млра (разам з Л.П. Цітовым, АК.Кажамякіпым) / / Постэкспознцнонная профллактлка бешенства в Республнке Беларусь. Мн., 1998.
1942, с. Лябяжае Кемераўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р біял. н. (1992). Скончыў Омскі вет. ін-т (1968). У 1977—93 y Гродзенскім с.-г. ін-це. Навук. працы па абмене рэчываў і павышэнні прадуктыўнасці жывёл, упльше мікраэлеменгаў на вугляводна-ліпідны абмен, прафілакхыцы хвароб жывёл.
(малявалыя кдігі)— своеасаблівыя гіст. дакумедты, якія змяшчаюць звесткі пра генеалогію, гісторьоо, фаўлу і этнаграфію. У лаш час М. займаюцца земляробствам, лаляўнідтвам, рыбалоўствам, жывёлагадоўляй, рамеслідтвам.
Да арт. Міштэкі. Фрагмент міштэкскага кодэкса даіспанскага перыяду.
Тв.: Термофшіьные мнкроорганнзмы в прнроде в практнке. М.; Л. 1950; Млкрофлора почв северлой л средяей частл СССР. М., 1966 (у сааўт.): Млкрооргаллзмы л продуктнвность земледелля. М., 1972.
МІШЧАНКА Валянцін Аляксандравіч (н. 13.9.1936, г. Крамянчуг, Украіна), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі. Д-р тэхн. н. (1972), праф. (1975). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1978). Скончыў Харкаўскую артыл. радыётэхн. акадэмію (1959). 3 1987 y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі, y 1989—94 кіраўнік Брэсцкага аддзялення гэтага ін-та. 3 1994 y Ін-це сучасных ведаў (прарэктар). Навук. працы па выліч. тэхніцы, тэорыі распаралельвання алгарытмаў, аўтаматызацыі праектавання вял. і звышвял. інтэгральных схем, крыптаграфіі, ахове інфармацыі. Дзярж. прэмія Беларусі 1982. Тв.: Метод селектаруюіцнх функцнй в нелннейных задачах контроля н управлення. М., 1973; Ннтеллекгуальные снстемы авгоматазнрованного проектнровання болыішх н сверхболыішх шггегральных мнхросхем. М., 1988 (у сааўг.). М.П.Савік.
цель аўтобуса» (1983), «Прыступіць да ліквідацыі» (1984), «Маці Урагану» (1990), «Апёк» (1999) і інш. М ІШ Ы Н Васіль Паўлавіч (н. 18.1.1917, г. Арэхава-Зуева Маскоўскай вобл.), расійскі вучоны ў галіне тэарэт. і прыкладной механікі. Акад. AH СССР (1966, чл.-кар. 1958). Герой Сац. Працы (1956). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (MAI, 1941). 3 1941 y н.-д. арганізацыях. 3 1974 y MAI (y 1974—90 заг. кафедры). Навук. працы па балістыцы, дынаміцы і ўстойлівасці лятальных апаратаў. Ленінская прэмія 1957.
МІШЧАНЧУК Мікалай Іванавіч (н. 26.10.1939, прыіск Майск Мазанаўскага р-на Амурскай вобл., Расія), бел. паэт і літ.-знавец. Чл.-кар. Бел. акадэміі адукацыі (1998). Д-р філал. н. (1995). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1962). Настаўнічаў. 3 1967 працаваў y Мінскім пед. ун-це, з 1996 y Брэсцкім ун-це. Друхуехша з 1962. Аўтар зб-каў паэзіі «Вернасць» (1979), «Трывожуся за белы свет» (1984), манаграфіі «Ёсць y паэта свой аблог цалінны» (1992), літ.-знаўчых і метадычных даследаванняў «Беларуская літаратура на сучасным этапе» (1978, 2-е выд. 1983), «Літаратура, народжаная Кастрычнікам» (1983), «Беларуская савецкая паэзія 20-х гг.» (1988), «Настаўніку — пра настаўнікаў» (1989), «Як жыць — дык жыць для Беларусі» (1995), «Літаратура беларускага замежжа» (1996), сааўгар кніг «Уводзіны ў літаратуразнаўства» (1978, 2-е выд. 1991), «Гісторыя беларускай літаратуры XX ст> (т. 2, 1999) і інш. І.У.Саламевіч. МІШЧАНЧЎК Уладзімір Андрэевіч (н. 5.8.1946, в. Валавель Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. акцёр, педагог. Засл. арт. Беларусі (1977). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1968). 3 1968 акцёр і дырэктар Гродзенскага абл. драм. т-ра. 3 1985 заг. кафедры, з 1990 дэкан тэатр. факультэта Бел. AM. Характарны акцёр. Творчасць адметная мастацтвам імправізацыі, разнастайнасцю сцэн. фарбаў. Найб. значныя работы стварыў y камед. рэпертуары. Сярод роляў: Быкоўскі і Кутас («Паўлінка» і «Прымакі» Я. Купалы), Жлукга («Мілы чалавек» К.Крапівы), Несцерка (аднайм. п’еса В.Вольскага), дзед Цыбулька («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Гатоўчык («Апошні шанц» В.Быкава), доктор Пінч і Балтазар («Камедыя памылак» У.Шэкспіра), Кісельнікаў («Багна» ААстроўскага), Сімяонаў-Пішчык («Вішнёвы сад» АЧэхава), Ларыёсік («Дні Турбіных» М.Булгакава), Зямцоў («Жорсткія гульні» ААрбузава), Залатуеў («Развітанне ў чэрвені» АВампілава), Голубеў («Сам-насам з усімі» А.Гельмана) і інш. Здымаецца ў кіно: «Вадзі-
В .П .М Іш ы в .
І.Д з .М іш э н ін .
М ІІІіб л Ь (Michel) Луіза (29.5.1830, замак Уранкур, Францыя — 10.1.1905), французская рэвалюцыянерка. Удзельніца паўстанняў 31.10.1870 і 22.1.1871. У перыяд Парыжскай Камуны 1871 чл. Камітэта пільнасці 18-й акругі, змагалася на барыкадах супраць версальцаў. Саслана ў Новую Каледонію, адкрыла школу y г. Нумеа, дзе вучыла дзяцей карэнных жыхароў (канакаў). У 1880 вярнулася ў Францыю, удзельнічала ў рабочым руху, была прыхільніцай П.А.Крапоткіна і прапагандавала ідэі анархізму. У 1890—95 y эміграцыі ў Лондане. Аўтар шэрагу раманаў, п’ес, вершаў. Літ.: Л у р ь е АЯ. Поргреты деягелей Парнжской Коммуны. М., 1956; Н е у с т р о е в a О. Жнзнь Лунзы Мншель. М.; Л., 1929. М ІШ ^Н І ТЭ0РЫ Я ў р а д ы е б і я л о г і і , м і ш э н і п р ы н ц ы п , адна 5 тэорый уздзеяння іанізавальных выпрамяненняў на біял. аб’екты. Сфармулявана ў 1920— 30-я г. Паводле М.т. ў біял. аб’екгах ёсць асабліва адчувальныя аб’ёмы — «мішэні», пашкоджанне якіх вядзе да пашкоджання ўсяго аб’екта. Дыскрэтная прырода выпрамяненняў і іх узаемадзеянняў з рэчывам дазваляе, асабліва ў выпадку іанізавальных выпрамяненняў, зыходзідь з уяўленняў аб «абстрэле» рэчыва часціцамі розных энергій (фатоны, хуткія элекгроны і інш.), a ў сувязі з гэтым — з прынцыпу пападання і «мішэні». У выніку нават рэдкіх пападанняў y такую «мішэнь» невял. дозы іанізавальных выпрамяненняў могуць выклікадь гібель клеткі або якія-н. рэдкія спецыфічныя рэакцыі ў ёй (напр., мутацыі асобных генаў), частата якіх павялічваедца з дозай выпрамянення. У М.т. распрацаваны матэм.
м іэ л а ц ы т ы ____________ 493
падыходы, якія тлумачаць характар залежнасці радыебіял. эфекгаў ад дм ы выпрамянення і інш. факгараў. М.т. не з’яўляедца універсальнай і не растлумачвае ўсе біял. эфекты, пгго ўзнікаюць пад уздзеяннем іанізавальных выпрамяненняў. Літ:. Т н м о ф е е в - Р е с о в с к н й Н.В., Н в а н о в В.М., К о р о г о д н н В.Н. Прнмененне прннцнпа попадання в раднобнолопш. М., 1968; Я р м о н е н к о С.П. Радаобнологня человека н жнвогных. 3-нзд. М., 1988. М ІП ібН ІН Іван Дзмітрыевіч (9.2.1899, г. Марыупаль Данецкай вобл., Украіна — 11.8.1974), бел. вучоны ў галіне тэрапіі. Акад. АН Беларусі (1966), д-р мед. н. (1941), праф. (1964). Засл. дз. нав. Беларусі (1964). Засл. ўрач РСФСР (1945). Скончыў ун-т y г. Растоў-на-Доне (Расія, 1921), працаваў y ім. 3 1931 y Ін-це працы і прафесійных захворванняў. 3 1938 y Дагестанскім мед. ін-де (заг. кафедры). У 1949—-66 y Мінскім мед. ін-де (заг. кафедры). Навук. працы па рэўматызме, гепатытах, інтэрацэптыўных раздражненнях і каранарнай недастатковасці, патагенезе і лячэнні пнеўманій, уплыве ачаговых запаленняў на ўнутр. органы і нерв. сістэму, фіз. метадах дыягностыкі. Даследаваў клініку, укараніў y пракгыку новы спосаб лячэння інтэрстэцыяльных нефрытаў, рэфлекторны метад лячэння сардэчнай недастатковасці і падскурных трансфузій крыві. Тв:. Рефлекгорный прнншш в леченнн сердечной недостаточностн //Здравоохраненне Белорусснн. 1957. № 2; О патогенезе гнперхолестерннемян (разам з С.В.Ткачовым) / / Докл. АН БССР. 1970. Т. 14, № 9. МІШ ЭНЬ (ад тур. niçan знак), штучная цэль, якая імітуе адну, некалькі або ўсе найб. характэрныя прыкметы рэальнай цэлі (памеры, форму, колер, спосаб і хуткасць перамяшчэння, манеўр і інш.) і выкарыстоўваецца для трэніровак y стральбе. Ужываюіша таксама макеты ваен. тэхнікі і яе сапраўдныя ўзоры. Паводле прызначэння адрозніваюць М. вучэбныя, выпрабавальныя, спарт. і інш., па форме — плоскія і аб’ёмныя, паводле характару імітацыі — рухомыя, нерухомыя і якія паяўляюцца і знікаюдь. М. падраздзяляюцца на балістычныя, паветраныя, марскія, наземныя і інш. У.І.Ірынюк. МІЭЛАГРАф і Я [грэч. myelos (касцявы) мозг + ...графія], метад рэнтгенаграфіі спіннога мозга пасля ўвядзення кантрастнага рэчыва ў падпавуцінную прастору. Ужываецца пры запаленчых працэсах абалонак спіннога мозга, пухлінах спіннога мозга ці яго абалонак і інш. Дае магчымасць вызначыць характар паталаг. працэсу, яго ўзровень і працягласць. МІЭЛАЦЫТЫ (ад грэч. myelos (касцявы) мозг + ...чыт(ы)], адна з форм клетак крывятворнай (міэлоіднай) тканкі
494
м іэ л ін
чырвонага касцявога мозгу ў пазвалочных. Утвараюцца са ствалавых крывятворных клетак, праходзяць стадыі міэлабласту і праміэлацыту. 3 М. развіваюцца зярністыя лейкацыты (гранулацыты). У норме М. ў кроў не паступаюць, але могуць з ’яўляцда пры паталаг. працэсах (напр., лейкозах). МІЭЛІН |ад грэч. myelos (касцявы) мозг], тлушчападобнае рэчыва, якое ўкрывае большасць аксонаў ц.н.с. і перыферычных нерваў. Уяўляе сабой ліпапратэінавы комплекс, які складаецда з фосфаліпідаў, глікаліпідаў, халестэрыну і бялку. У ц.н.с. М. утвараецца алігадэндрагліацьггамі, y перыферычных нервах — шванаўскімі клеткамі. Гэтыя клеткі ўдзельнічаюць ва ўтварэнні міэлінавай абалонкі, укрываючы асобны участак нерв. валакна спіральнымі слаямі. Утварэнне М. пачынаецца з 4-месячнага ўнутрывантробнага развіцця і працягваецца да дарослага стану чалавека. М.К.Недзьведзь. МІЭЛІТ [грэч. myelos (спінны) мозг], запаленне спіннога мозга. Адрозліваюць М. першасны (выклікаецца лейратропнымі вірусамі) і другасны (ускладненні агульнаінфекц. захворванняў — адзёру, дызентэрыі, тыфу, шкарлятылы і інш.), траўматычны (траўмы спіннога мозга, раненні пазваночніка), таксічны (пры цяжкіх атручэннях). Першасны ачаговы М. развіваецца востра, з т-рай, болем y спіне, расстройствам функцый нерв. сістэмы. Пры гібелі нерв. клетак узнікаюць вялыя паралічы, спастычныя парэзы і інш. Трапляюцца ацёкі, пролежні і інш. Лячэнне тэрапеўт., фізіятэрапеўт., пры паралічах — артапедычныя ўкладкі. МІЭЛ0МНАЯ ХВАР0БА [ад грэч. myelos (касцявы) мозг + б т а канчатак y назвах пухлін], м і э л а м а т о з , п л а з мацытома, Рустыцкага — Калера хвароба, злаякасная пухлінная хвароба крывятворных органаў чалавека з дыфузным ці вузлаватым разрастаннем плазматычных клетак. Сулраваджаецца болямі ў касцях, спантаннымі пераломамі, дэструкцыяй пазванкоў, ключыц, рэбраў і інш., павялічваюцца селязёнка і печань. Пры М.х. парушаецца бялковы і мінер. абмен, адбываюцца змены. ў крывятворлай, мочавыдзяляльнай сістэмах; y крыві павялічваецца колькасць кальцыю. Лячэнне: цыстастатычныя прэпараты, гармоны, прамянёвая тэрапія, пераліванне крыві. М.І. Федзюковіч. МІЯ... [ад грэч. mys (myos) мышца], састаўная частка скаданых слоў, якая паказвае на адносіны да мышцаў, напр., міякардыт, міяфібрылы. МІЯГДАЬІН (ад мія... + глабін), складаны бялок мьшіцаў чалавека і жывёл, які звяэвае малекулярны кісларод, цгто пераносіцца гемаглабілам ад лёгкіх і перадае яго акісляльным сістэмам клетак.
Паводле саставу і ўласцівасцей блізкі да гемаглабіну. Ёсць пераважна ў мышцах, якія працуюць рытмічна (напр., сэрца, дыяфрагма, мускульны страўнік птушак). Многа М. ў водньіх млекакормячых, якія доўгі час не дыхаюць (напр., y дэльфілаў, цюленяў). М. чырв. колеру. Мал. м. 17 000. Малекула М. складаецца з аднаго поліпептыднага ланцуга (каля 150 амінакіслотных рэшткаў) і жалезапарфірынавага комплексу — гема. 3 кіслародам злучаецца лягчэй за гемаглабін, утварае оксіміяглабін (рэакдыя абарачальная). У чалавека ў складзе оксіміяшабіну да 14% кіслароду ад агульнага яго запасу ў арганізме, y цюленя — 47%. МІЯДЗАКІ, горад y Японіі, на ПдУ в-ва Кюсю. Адм. ц. прэфекгуры Міядзакі. Каля 300 тыс. ж. (1997). Гандл.размеркавальны цэнтр с.-г. раёна. Прам-сць: харчасмакавая, дрэваапр., цэлюлозла-папяровая, шоўкаматальная, машынабудаўнічая. Ун-т. Археал. музей. Паркі Тацібана і Хэйвайдай. МІЯЗІН [ад грэч. mys (myos) мыіцца], бялок скарачальных валокнаў мышцаў. Малекула М. складаецца з 2 поліпептыдных лалцугоў, якія скручаны ў спіраль. Мал. м. каля 500 000. Складае 40—60% мышачных бялкоў. 3 бялксгм мышцы актынам утварае актаміязін — асн. бялок скарачальнай сістэмы мышцаў. Валодае адэназінтрыфасфатазнай акіыўнасцю: ператварае хім. энергію АТФ y мех. энергію мышачнага скарачэння. Уваходзідь таксама ў састаў скарачальных струкгур інш. эўкарыётных клетак. МІЯЗІТ (ад мія... + ...іт), запаленне шкілетных мышцаў чалавека і жывёл. Бывае востры, падвостры і хранічны; гнойны (напр., флегманозны) і нягнойны (напр., серозны, туберкулёзны і інш.). Асаблівая форма — асіфіцыравальны М., пры якім y тоўшчы мышцаў утвараюцца ўчасткі касцявой тканкі. Суправаджаецца болямі, прыпухласцю, парушэннем фулкцыі мышцаў. Лячэнне тэрапеўт. і сіміттаматычнае (абязбольвальныя сродкі, фізіятэрапія). МІЯКАРДЫТ (ад мія... + грэч. karclia сэрда), запаленне мышцы сэрца (міякарда) y чалавека і жывёл. Бывае востры, ладвостры і хранічны, дыфузны і ачаговы. Паводле стулені цяжкасці — лёгкі, сярэднецяжкі, цяжкі. Прычыны: інфекцыя (ангіна, дыфтэрыя, шкарлятына, туберкулёз і інш.), алергія, інтаксікацыя. У дзяцей можа развіцца пры рэўматызме. Рэўматычны М. нярэдка спалучаецца з эндакардытам. Прыкметы М. залежадь ад дарушэндя сардэчнага рытму і дедастатковай скарачальнай фулкцыі міякарда (агульная слабасць, задышка ў слакоі, лабракалле шыйлых вел, працяглы «лыючы» боль y вобласці сэрца, сэрцабіццё, хуткая стамляльласць). Ускладпеллі: кардыясклероз, сардэчлая ледастатковасць. Лячэлне: ласцельлы рэжым, вітамілы,
сардэчла-сасудзістыя сродкі, ліквідацыя асл. хваробы. МІЯКАРДЫЯСКЛЕР03, тое, што кардыясклероз. М ІЯЛІІЯ (ад мія... + грэч. algos боль), боль y мышцах. М. звязваюць з парушэллем пралікальласці мембрал мышачлых клетак, ацёкам ці запалелчымі змеламі мышцаў. Боль пры М. бывае востры і тупы. Узлікае пасля пераахаладжэлля, мышачлага пералапружалля (лапр., ператрэліроўка ў спартсмелаў, цяжкая фіз. праца), рэзкага руху, траўмы. Пачатковы сімтоом млогіх хвароб (лапр., дукр. дыябету, міязіту, падагры), y т.л. ілфекцыйлых (лапр., грыпу). Лячэлле лакіравала ла асл. хваробу: алальгетыкі, масаж, іголкатэрапія, электрафарэз. МІЯЛ0ГІЯ (ад мія... + ..логія), раздзел анатоміі, які вывучае будову мышачлай сістэмы. Сістэм. апісалле алатоміі мышцаў зрабіў A.Везалій. На Беларусі даследаваллі ў галіле М. праводзяцца ў мед. ія-тах, Акад. фіз. культуры і спорту, Іл-це фізіялогіі Нац. АН (А.С.Дэмітрыеў) і ілш. Вывучаюцца пыталлі развіцця, гісталагічлай будовы, тапаір. алатоміі, гістахіміі, біяхіміі, фізіялогіі мышачлай сістэмы, яе дэейласці ў розЛЫХ умовах. А. СЛеанцюк. МІЯНСАРАВА Тамара Варталаўна (9.6. 1913, Масква — 1.10.1990), бел. піялістка. Засл. арт. Беларусі (1966). Сколчыла Ерэвапскую калсерваторыю (1937). У 1932—44 гал. капцэртмайстар Ерэвалскага т-ра оперы і балета. 3 1944 калцэртмайстар Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, y 1948—85 — Бел. тэлебачалля і радыё. Валодала даскалалай тэхлікай, яе выкалаллю былі ўласцівы адухоўлеласць, эмацыялальласць. Выступала з вядучымі ілструмеяталістамі і вакалістамі Беларусі, y адкрытых канцэртах. Зрабіла шмат залісаў для тэлебачалня, радыё, ла грампласціпкі. Дз. М.Жураўлёў. МІЯПАТЫЯ (ад мія... + грэч. pathos пакута, хвароба), група спадчынных хвароб мышцаў, праявамі якіх з’яўляюцца атрафія, мышачлая слабасць, зліжэлле мышачлага тояусу, сухажыльлых рэфлексаў (да адсутласці). У аслове развіцця — парушэлле абмелу ў мышачлых клетках, змелы сілтэзу луклеілавых к-т і ілш. Лячэлле тэрапеўтычлае, лячэблая фіз. культура, масаж, фізіятэрапія. МІЯІПЯ. тое, што блізарукасць. МІЯРЭЛАКСАНТЫ (ад мія... + лац. re laxatio аслаблелпе), група лекавых сродкаў, якія паліжаюдь толус шкілетлай мускулатуры і памялшаюць рухальлую актыўласць. У якасці М. выкарыстоўваюць лрэпараты расл. і сілт. лаходжалля, лпо блакіруюдь перадачу лерв. імпульсаў y лерв.-мышачлых сілалсах. Паводле мехалізму ўздзеялля М. падзяляюць ла алтыдэпалярызуючыя (калкурэлтлыя) і дэпаляршуючьм. Алтыдэпалярызуючыя (дыплацыл, лалкуропій,
піпекуроній і інш.) блакіруюць перадачу ўзбуджэння з нерва на шкілетную мышцу за копгг змяншэння адчувальнасці рэцэптара да дзеяння медыятара ацэтылхаліну. Дэпалярызуючыя М. (напр., суксаметоній) выклікаюць стойкую дэпалярызадыю клетачнай мембраны, што таксама парушае правядзенне ўзбуджэння з нерва на мышцу. М. выкарыстоўваюць для расслаблення мышцаў пры хірург. алерацыях, для ўпраўлення вывіхаў, як процісутаргавы сродак пры слупняку, атручэннях і інш. М .К.Кф а.
МІЯС, горад y Чэлябінскай вобл. Расіі, на р. Міяс. Засн. ў 1773. 167,2 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Прам-сць: аўтамаб. (выпуск грузавых машын павышанай праходнасці), эл.тэхн., інструментальная, гумавая. Ракетны цэнтр і канструкгарскае бюро. Факультэты Чэлябінскага політэхн. ун-та. Краязнаўчы музей (калекцыя вырабаў з уральскіх мінералаў). Паблізу — Ільменскі запаведнік. МІЯСТЭНІЯ (ад мія... + грэч. astheneia слабасць), нервова-мышачная хвароба чалавека, якая выяўляецца ў слабасці і празмернай стамляльнасці мышцаў ад парушэння рэгуляцыі абмену рэчываў ц.н.с. і пашкоджання вілачкавай залозы. Часцей хварэюць жанчыны. Пашкоджваюцца пераважна жавальныя, глытальныя, вокарухальныя мышцы. М. цягнецца хвалепадобна з перыядамі паляпшэння. Лячэнне тэрапеўт., рэнтгенатэрапія, выдаленне вілачкавай залозы. МІЯТАНІЯ (ад мія... + грэч. tonos напружанне), сіндром прыроджанай гіпатаніі ці атаніі мышцаў чалавека ад парушэння абмену рэчываў і пашкоджанняў спіннога мозга. Прыкметы М.: парушэнне маторьікі (галава, рукі, ногі нованароджанага дзідяці звісаюць уздоўж тулава, дыханне вялае, крык ціхі) без псіхічных расстройстваў. Ддя характэрных праяў М. выкарыстоўваюць тэрмін «вялае дзідя». Лячэнне: масаж, лячэбная фіз. кулвтура, дазіраваная электрастымуляцыя мышцаў, рэфлексатэрапія. МІЯФІБРЫЛЫ (ад мія... + фібршы), скарачальныя арганелы ў саркаплазме папярочна-паласатых мышачных валокнаў, сардэчнай мышцы і мышцаў з двайной касой счэрчанасцю; забяспечваюць мышачнае скарачэнне. Дыям. ад 0,5 да некалькіх мікрон. Асн. маса М. — міяфіламенты, або протафібрылы, двух тыпаў: тоўстыя міязінавыя (дыям. 10— 15 нм) і тонкія акгынавыя (дыям. 5—8 нм). Маюць y сабе таксама бялкі тропаміязін A i В, акгыніны і ішп. Гл. таксама Мышачнае скарачэнне. А. С.Леанцюк.
МІЯЦЭНАВЬІ АДЦЗЕЛ (ЭПОХА), м і я ц э н (ад грэч. шеіоп менш + kainos новы), ніжні аддзел неагенавай сістэмы (перыяду) y геахраналагічнай шкале; ранняя эпоха неагенавага перыяду геал. гіст. Зямлі. Пачаўся 23,8 млн.
і доўжыўся да 5,32 млн. гадоў назад. М.а. (э.) падзяляецца на пададцзелы: ніжні (ранні), сярэдні і верхні (позні). На Беларусі на канец ранняга — пач. позняга міяцэну прыпадае кліматычны оптымум усяго неагену, калі прыродныя ўмовы нагадвалі сучасныя субграпічныя. Намножыліся кантынентальныя адклады магутнасцю да 100— 120 м (пяскі, алеўрыты, сапрапеліты, буры вугаль). Яны ўтвараюць брынёўскі і антопальскі надгарызонты, больш пашыраны на Пд. Да гэтай эпохі належаць болыпасць радовішчаў тугаплаўкіх і вогнетрывалых глін, Брынёўскае, Жыткавіцкае і Тонежскае радовішчы бурага вугалю (гл. адпаведныя арт.).
МЛАДАЛАТЫШЫ________ 495 Літ:. Б у х а р с к а я 1989. № 11.
револю цня
//
Родн н а.
МЛАДАГЕГЕЛЬЯНСТВА, гл. ў арт. Гегельянства.
МЛАДАГРАМАТЬІЗМ, адна з плыняў параўнальна-гістарычнага мовазнаўства. Склалася ў Еўропе ў 1870-я г. намаганнямі ням. лінгвістаў (К.Брушан, БДэльбрук, АЛескін, Г.Осгшф, Г.Паўль, Г.Гірт, В.Штрэйтберг, І.Шміт і інш.). Меў прыхільнікаў y інш. краінах (П.Ф.Фартунатаў, І.А.Бадуэн дэ Куртэнэ, АА.Шахматаў y Расіі, М.Брэаль, Т.В.Якубоўская. А.Мее ў Франдыі, Г.ЕАскалі ў Італіі, МКРТЧАН Мгер (Фрунзе) Мушэгавіч С.Буге, К.Вернер y скандьшаўскіх краі(4.7.1930, г. Гюмры, Арменія— 1993), нах, У. Уітні ў ЗША, Я.Развадоўскі, армянскі акцёр. Нар. арт. Арменіі Я.Лось y Полыдчы). Младаграматыкі (1971). Нар. арт. Грузіі (1980). Нар. арт. адмовіліся ад асн. навук. уяўленняў 1-й СССР (1984). Скончыў Ерэванскі тэатр. пал. 19 ст. (ідэя трохэтапнасці глотагеін-т (1956). У 1946— 53 працаваў y Лені- нічнага працэсу: аморфны стан прамонаканскім,драм. т-ры імя А.Мравяна. 3 вы — аглюцінацыя — флексійны лад; 1956 y т-ры імя Г.Сундукяна ў Ерэване. вучэнне В.Гумбальта пра ўнутр. форму Мастацтву акцёра ўласцівы лірызм, спа- мовы, якая служыць адбіткам «духу» налучэнне камедыйнай імправізацыйнасці рода; падыход А.Шляйхера да мовы як з пранікненнем ў харакгары герояў. да прыроднага арганізма). У аснове Здымаўся ў кіно: «Каўказская палонні- М. — індуктыўны падыход да жывых ца», «Трохвугольнік» (абодва 1967), моўных з’яў і працэсаў і погляд на мову «Мы і нашы горы» (1970), «Хатабала» як на індывідуальда-псіхал. з’яву, якая (1971), «Айрык» (1972), «Наапет» павінна вывучацца параўнальна-гіст. (1977), «Міміно» (1978), «Аплявуха» метадам. Гэты метад быў даведзены (1980), «Песня мінулых дзён» (1982), младаграматыкамі да высокай ступені «Адзінокім прадастаўляецца інтэрнат» навук. дакладнасці. Яны сцвярджалі, (1984). Дзярж. прэмія Арменіі 1967. што гукавыя законы, на якіх грунтуецца развіццё моў, дзейнічаюць стыхійна і Дзярж. прэмія СССР 1978. паслядоўна. Адхіленне ад іх дзеяння — м л а д а а ф г Ан ц ы , удзельнікі нац,або праява дзеяння іншых, яшчэ не асв. руху ў Афганістане ў 1-й трэді 20 пазнаных гукавых законаў, або вынік ст. Выступалі за нац. незалежнасць Аф- змяненняў па аналогіі. Такое разуменне ганістана, асвечаную манархію, пашы- сутнасці і ролі гукавых законаў дало рэнне свецкай адукацыі. Гал. ідэолагі младаграматыкам магчымасць абгрунтаМ. — Махмуд Тарзі і Абдулгані. Іх пад- ваць прынцып гістарызму ў мовазнаўтрымліваў эмір Афганістана Аманула- стве як аснову навук. метадалогіі і ў дахан [1919—29]. М. займалі важныя па- лейшым дазволіла вучоным усвядоміць сады ва ўрадзе Аманулы, але крытыка- і размежаваць паняцці дыяхраніі і сінвалі яго за паспешныя і непрадуманыя храніі ў моўнай дынаміцы і прывяло да рэформы. Пасля падзення рэжыму ідэі сістэмнасці мовы. Для саміх млаАманулы ў 1929 сыдші з паліт. арэны. даграматыкаў быў харакгэрны пазасісЛіт.: О ч н л ь д н е в Д .Я . М л а д о а ф г а н тэмны, «атамарны», ходь і вельмі дэтас к о е д в н ж е н н е (1 9 0 0 — 1929). Т а ш к е н т , 1985. лёвы разгляд паасобных моўных з’яў. Пільная ўвага младаграматыкаў да моўМЛАДАБУХХРЦЫ, удзельнікі грамадных фактаў садзейнічала іх размежаванска-паліт. руху пач. 20 ст. ў Бухарскім эміраце. Ідзейная аснова руху — джа- ню як аб’ектаў даследавання і складанню паасобных мовазнаўчых дысцыпдзідызм. М. выступалі за нар. асвету, лін — фанетыкі, этымалогіі, гіст. грасупраць карупцыі ў дзяржапараце. Пассемасіялогіі, дыялекталогіі. ля рас. Лют. рэв. 1917 створана арг-цыя матыкі, М. на чале з А.Мунзімам (старшыня Тэрмін «младаіраматыкі» (ням. JungЦК) і А.Фітратам (сакратар), якая дат- giammatiker) уведзены Ф.Царнке. Літ.: Т о м с е н В. Н с т о р н я я з ы х о в е д е рабавала ўтварэння «нар. прадстаўніцв.: П е р . с дат. М ., 1938; тваў», памяншэння падаткаў, свабоды нПн aя yдло ьк о нГ.ц аП рXгIX о п д а п ы н с т о р н н я зы к а : П е р . школ і друку. Эмірскі ўрад распачаў с н е м . М . , 1960. А.Я.Міхневіч. супраць М. рэпрэсіі. У студз. 1920 Ф.Хаджаеў, лідэр радыкальнага крыла МЛАДАЛАТЫШЫ, удзельнікі нац.-ліМ., стварыў y Ташкенце Туркестанскае беральнага руху ў Латвіі ў 1850—60-я г. цэнтр. бюро М.-рэвалюцыянераў. Пас- Выступалі супраць рэдггкаў прыгогаііцля абвядічэння Бухарскай Народнай Са- тва і засілля ням.-балт. дваранства, за вецкай Рэспублікі (БНСР) y вер. 1920 М. пашырэнне сял. самакіравання, эканам. ўзначалілі першы яе ўрад. 11.9.1920 час- самастойндсць Латвіі і адраджэнне лат. тка М. аб’ядналася з бухарскімі каму- нац. культуры, садзейнічалі развіццю ністамі ў Бухарскую камуніст. партыю, лат. літ. мовы, нац. л-ры і мастацгва, школьнай адукацыі, лат.-рус. культ. суіншыя далучыліся да басмацтва.
496____________ МЛАДАТУРКІ A.Гален-Калела, П.Халанен, браты Ярвязей, распаўсюджванню навук. ведаў. Былі праціўнікамі рэв. барацьбы, але падтрымлівалі сял. выступленні і лічылі, што яны прымусяць рас. ўрад да правядзення рэформ. Заснавальнікі і ідэйныя кіраўнікі—публіцысты К.Валдэмар, К .Біезбардзіс, паэт Ю.Алунан, фалькларыст К.Баран. Друкаваны орган — «Pëteibuigas avizes» («Пецярбургская газета»), якая выдавалася ў 1862—65 y Пецярбургу. МЛАДАТЎРКІ, удзельнікі ліберальнаканстытуцыйнага руху ў Асманскай імперыі ў канцы 19—пач. 20 ст. Pyx М. пачаўся са стварэння ў 1889 навучэнцамі ваен.-мед. вучылішча ў Стамбуле тайнай арг-цыі «Яднанне і прагрэс», якая ставіла на мэце ўсталяванне ў імперыі канстытуцыйнага ладу, спрыянне развідцю краіны шляхам выкарыстання дасягненняў еўрап. цывілізацыі. М. ўзначалілі Младатурэцкую рэвалюцыю 1908. На аснове арг-цый «Яднанне і прагрэс» была створана аднайм. партыя, якая атрымала б.ч. месц y парламенце, скліканым восенню 1908. У час 1-й сусв. вайны ўсталявалі ў краіне сваю дыктатуру (трыумвірат: Энвер-паша, Талаат-паша, Джэмаль-паша). Пасля паражэння Турцыі ў вайне партыя М. забаронена, a іх лідэры ўцяклі за мяжу. У.У.Куніцкі. МЛАДАТУРФЦКАЯ РЭВАЛ10ЦЫЯ 1908, рэвалюцыя ў Турдыі супраць дэспатычнага рэжыму султана Абдул-Хаміda II, за ўсталяванне ў краіне канстытуцыйнага ладу. Пачалася з ўзбр. выступлення 3.7.1908 y Македоніі войск на чале з афідэрамі — членамі тайнай арг-цыі младатуркаў Ніязі і Энверам пад заклікам аднаўлення канстытуцыі 1876. Султан вымушаны прыняць гэта патрабаванне 24.7.1908. На выбарах y парламент б.ч. месцаў атрымала партыя младатуркаў. У крас. 1909 султан распусціў парламент і скасаваў дзейнасць канстытуцыі. У адказ верныя младатуркам войскі занялі сталіцу, скінулі' Абдул-Хаміда II і абвясцілі султанам Мехмеда V. Быў ажыццёўлены шэраг рэформ, y тл. рэарганізацыя арміі і паліцыі. Аднак з 1910 пад лозунгамі панцюркізму і панісламізму пачаліся ганенні на нетур. народы. У 1912 улада перайшла да ліберальнай арг-цыі «Свабода і згода». Пасля паражэння Турцыі ў 1-й Балканскай вайне (гл. Балканскія войны 1912—13) уладу зноў захапілі младатуркі. 3 1914 y краіне фактычна ўсталявалася дыктатура трыумвірату Энвер-пашы, Талаат-пашы і Джэмальпашы. Л і т Ш п н л ь к о в а В.Н. Младотурецкая революцня 1908—1909 гг. М., 1977. У.У.Куніцкі. МЛАДАФШЫ, прадстаўнікі апазіц. плыні ліберальна-бурж. кірунку ў Фінляндыі ў канцы 1880-х г.— 1918; апаненты старафінаў. Сярод М. былі фін. пісьменнікі Ю.Аха, М.Кані, мастакі
нефельт (гл. Ярнефельт Э.), кампазітар Я.Сібеліус. У 1902 разам з Швед. нар. партыяй утварылі Партыю фін. канстытуцыяналістаў. У 1907— 17 мелі 23—25 месц y сейме. У 1918 раскалоліся; большасць М. на чале з К.Ю.Cmольбергам утварыла Нац. прагрэс. партыю (прыхільнікі рэсп. дзярж. ладу), меншасць увайшла ў манархічна настроеную Нац. кааліцыйную партыю.
МЛАДАЧ&ХІ (афіц. назва Narodni strana svobodomyslnà Нац. свабодамысная партыя), неафіцыйная назва чэш. партыі ліберальна-дэмакр. кірунку ў 1863— 1918. Сфарміраваліся як плынь y межах Нац. партыі (гл. Старачэхі), з 1874 самаст. партыя. Арыентаваліся пераважна на гар. дробную буржуазію і заможнае сялянства, дамагаліся ліквідацыі феад. перажыткаў на вёсцы і пашырэння кампетэнцыі абшчыннага самакіравання. Пасля ўтварэння Аўстра-Венгрыі (1867) выступалі за яе пераўтварэнне ў аўстравенг.-чэш. манархію з аўганоміяй для чэш. зямель y яе складзе, забеспячэнне чэш. мове роўных правоў з нямецкай y адм. і суд. органах і сістэме нар. адукацыі, увядзенне ўсеагульнага і роўнага выбарчага права, забеспячэнне свабоды слова, сходаў і друху, стымуляванне дзейнасці чэш. прадпрымальнікаў і гандляроў, падтрымку сяля« і інш. У 1891 перамапті старачэхаў на выбарах y рэйхсрат. 3 1894 перайшлі ад апазідыі да кампрамісу з аўстр. ўладамі. У пач. 20 ст. М.— вядучая чэш. партыя. Лідэры — браты Э. і Ю. Грэгры, К.Сладкоўскі, y пач. 20 ст. К.Крамарж. Цэнтр. друкаваны орган — газ. «Narodni listy» («Народныя лісты»). У 1918 раэам з інш. чэш. партыямі аб’ядналіся ў партыю Чэш. дзярж.-прававой дэмакратыі (з 1919 Чэхаславацкая нац.-дэмакр. партыя). МЛАДЗІНСКАЯ Ніна Фёдараўна (10.8.1905, С.-Пецярбург — 3.6.1995), расійская і бел. артыстка балета, педагог. Засл. арт. Беларусі (1955). Скончыла Петраградскае харэаграфічнае вучылішча (1923, клас К.Ваганавай). 3 1923 салістка Ленінградскага імя Кірава, э 1941 Свярдлоўскага т-раў оперы і балета, y 1947—57 — Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1949—91 выкладала ў Бел. харэаграфічным вучылішчы. Танцоўшчыца лірычнага плана, ваподала высокай культурай акад. танца, элегантнасцю, тонкім густам. Сярод партый: Ванда («Салавей» М.Крошнера), Марыя («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Адэта («Лебядэінае возера» П.Чайкоўскага), Флёр дэ Ліс і Цар-дзяўчына («Эсмеральда» і «Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні). Сярод яе вучаніц I .Душкевіч, Н .Філіпава, С.Масанёва. Л і т Ч у р к о Ю.М. Белоруссюій балетный театр. Мн., 1983. С. 49, 51. Ю.М.Чурко. МЛАДфНАЎ Стэфан Стаянаў (15.12.1880, г. Відзін, Балгарыя — 1.5.1963), балгарскі мовазнавец. Акад. Балг. і Польск. АН (1929), інш. акадэмій, чл.-кар. АН
СССР (1931). Скончыў Сафійскі ун-т (1902). Д-р філасофіі Пражскага (1905), праф. Сафійскаш (1921—47) ун-таў. Асн. працы па гісторыі балг. мовы («Гісторыя балгарскай мовы», 1929; і інш.), славістыцы, іддаеўрапеістыцы і агульным мовазнаўстве («Уводзіны ў агульнае мовазнаўства», 1927, «Параўнальна-індаеўрапейскае мовазнаўства», 1936). Аўтар «Этымалагічнага і арфаграфічнага слоўніка балгарскай літаратурнай мовы» (1941). Дзімітроўская прэмія 1950. МЛАТК0ЎСКАЯ (дзявочае К о л а с a в а, паводле першага мужа A с т р a к о в a) Любоў Іванаўна (1804 або 1805, г. Курск, Расія — 31.10.1866), расійская і ўкраінская актрыса. Дэбютавала каля 1823. Працавала ў т-рах рас. антрэпрэнёраў П.Сакалова (1829, Варонеж), І.Штэйна (пач. 1830-х г., Курск), Л.Млаткоўскага (з 1836 y Харкаве, з 1850 Адэсе, з 1856 y Кіеве). Вяд. ўплыў на творчасць М. зрабілі сумесныя выступленні з акцёрамі М.Рыбаковым і К.Саленікам, удзел y гастрольных спектаклях П.Мачалава і М.Шчэпкіна, тэатр. традыцыі якіх яна сцвярджала на правінцыяльнай сцэне. Выконвала трагедыйныя ролі класічнага рэпертуару, іграла ў вадэвілях, меладрамах, укр. быт. камедыі: Луіза («Каварства і каханне» Ф. Шылера), Кардэлія, Афелія («Кароль Лір», «Гамлет» У.Шэкспіра), Каробачка («Мёртвыя душы» М.Гогаля), Верачка, Сусанна («Дачка рускага акцёра», «Сіротка Сусанна» П.Грыгор’ева), Наталка, Тэцяна («НаталкаПалтаўка», «Маскаль-чараўнік» І.Катлярэўскага), Насця, Ульяна («Козыр-дзеўка», «Сватанне на Ганчароўцы» Р. Квіткі-Аснаўяненкі) і інш. МЛЕКАК0РМЯЧЫЯ, з в я р ы , с ы с y н ы (Mammalia), клас найб. высокаарганізаваных пазваночных жывёл. 2 падкл.: першазвяры (атр. аднапраходныя) і сапраўдныя звяры (жывародныя), да якіх належаць ніжэйшыя звяры (атр. сумчатыя) і 17—23 атр. вышэйшых звяроў (плацэнтарныя), 95 сям., каля 4,5 тыс. відаў. Да М. адносяцца свойскія жывёлы (каля 15 відаў), чалавек (атр. прыматы). Продкі М.— палеазойскія рэітгыліі. Вядома каля 3 тыс. выкапнёвых відаў М., пачынаючы з трыясу (каля 170 млн. г. назад). Пашыраны ўсюды, акрамя Аіггарктыды. Паводле спосабу жыцця М. — падземныя, наземныя, паўводныя і водныя жывёлы. На Беларусі 6 атр. (насякомаедныя, рукакрылыя, драпежныя звяры, грызуны, парнакапытнш, зайцападобныя), 21 сям., 45 родаў, каля 75 відаў. Насяляюць лясы, палі, лугі, балоты, трапляюцца каля жылля чалавека. У Чырв. кнізе МСАП 230 відаў і 91 падвід, Беларусі — 14 відаў. Памеры ад даўж. 4 см і масы 1,2 г (карлікавая белааубка з землярыйкавых) да выш. 4,5 м і масы 7,5 т (слон афрыканскі) y наземных М.; y водных — да даўж. 33 м і масы да 150 т (блакітны кіт). Асн. прыкметы М.; высокі ўзровень развіішя нервовай сістэмы, жывароднасць y спалучэнні з выкормліваннем
дзіцянят малаком, дасканалая сістэма цепларэгуляцыі (гомаягэрмія). Цела ўкрыта валасамі, скура багатая залозамі (характэрны малочныя залозы), мае шэраг прыдаткаў капыты, кіпцюры, рогі. Шыйных пазванкоў, як правіла, 7. Зубы ў альвеолах, дыферэнцыраваныя на разцы, іклы і карэнныя. У сярэднім вуху 3 слыхавыя костачкі. Дыханне лёгачнае. Сэрца 4-камернае, з левай дугой аорты. Галаўны мозг з развітымі вял. паўшар’ямі, яхія маюць «новую кару» — неакортэкс, y многіх М. са звілінамі. Апладненне ўнутранае. Амаль усе М. маюць плацэнту. Раэмнажэнне — ад круглагадавога (напр., мьшш) да аднаго разу ў некалысі гадоў (маржы, сланы). Жыўленне — ад поўнай расліннаеднасці да драпежнідгва ці ўсёеднасці. Усе сістэмы органаў звычайна добра развітыя, але, улічваючы разнастайнасць М., ад агульнай схемы ёсць мноства адхіленняў, Раздэел заалогіі, пгго вывучае М., наз. тэрыялогія. Л і т Млекопнтаюіцне Советского Союза. Т. 1—2. М., 1961—76; С о к о л о в В.Е. Снстематнха млекоішгаюіцнх. [Ч. 1—3] М., 1973—79; Жлзнь жнвотных. Т. 7. Млекопнтаюццге. 2 нзд. М., 1989. Э.Р.Самусенка. МЛЕЧНІК (Lactarius), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. сыраежкавых. Каля 80 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Амерыцы. На Беларусі 42 віды. Найб. вядомыя М.: белы, або бялянка (L.pubescens), горкі, або гаркуха (L.nifus), грузд чорны (L.necator), ружовы, або ваўнянка (L.torminosus), скрыпіца (L.vellereus), смачны, або рыжык (L.deliciosus). Трапляюцца з ліп. па кастр. y лясах, на ўзлесках і лугах, дзе ёсць карані дрэў. Утвараюць «ведзьміны кольцы». Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка белая, шэрая да ружавата-ліловай, карычневая. дыям. да 25 см, звычайна правільнакруглаватая з загорнугым ці апушчаным уніз краем, не аддзяляецца ад ножкі. Пласціны прырослыя або зыходныя. Ножка шчыльная або рыхлая, часта ўнутры полая. Мякаць белая, палевая, з млечным сокам (сістэм. адзнака). Споры авальныя або шарападобныя, белыя ці жаўтаватыя. Усе віды ядомыя. С. С.Колас.
MJIÉ4HIKI, м л е ч н ы я сасуды, клеткі некат. кветкавых раслін, якія маюць y вакуолях шечны сок. Адрозніваюць 2 тыпы М.: членістыя і нячленістыя. Членістыя ўтвараюхада з многіх асобных клетак, якія зліваюцца ў суцэльную галінастую сістэму (напр., y складанакветных, макавых). Нячленістыя — адна гіганцкая клетка, што ўзнікае ў зародку, расце, разгаліноўваецца і пранізвае ўсе органы расліны (напр., y малачайных, тугавых). МЛЁЧНЫ СОК, вадкасць, што змяшчаецца ў млечніках раслін. Звычайна малочнага колеру (адсюль назва), але бывае і інш. афарбоўкі (напр., y чыстацелу — аранжавы). З’яўляецца эмульсіяй, якая мае ў сабе клетачны сок, змешаны з тэрпеноідамі, алкалоідамі, танінамі, бялкамі, інш. рэчывамі, і знаходзіцда ў вакуолях. Можа мець амілапласты. У каўчуканосаў М.с. наз. латэксам натуральным (багаты на каўчук натуральны і гуту). У мякаці ішадовых дел некат. грыбоў ёсць таўстасценныя гіфы (аналаг млечнікаў) з М.с. рознага колеру. МЛЁЧНЫ ШЛЯХ, 1) дыфузная святлівая паласа няправільнай формы, што перасякае нябесную сферу ў плоскасці Галактыкі. Складаецца з вял. колькасці зорак, якія паасобку нельга бачыць простым вокам, але можна распазнаць з дапамогай тэлескопа.
А. ;
млодак
М.Ш. — сухупнасць эорак наіпай эорнай сістэмы — Галакшкі, яхой яна выглядае энутры, з пункгу, паблізу галакшчнай плоскасці, на адлеіласці ~ / 2 галактычнага радыуса ад ядра галакгыкі. Сярэдняя лінія М.Ш. блізкая да вял. круга (галактычнага экватара), паўн. полюс якога знаходзіцца ў сузор’і Валасоў Вераніхі; бачная шырыня ў межах ад 5° да 30°. У напрамху да цэнтра Галахтыкі (сузор’і Сгральца і Скарпіёна) М.Ш. шырокі і яркі, y процілеглым (сузор’і Персея і Возніка) — вузкі і менш яркі. У многіх месцах М.Ш. назіраюцца цёмныя шіямы,. што абумоўлена паглынаннем святла воблакамі касмічнага пылу. Паміж суэор’ямі Арла і Цэнтаўра паласа паглынальнага рэчыва дзеліць М.Ш. на 2 часпсі. 2) Уласная назва Галакгыкі. МЛЁЧНЫЯ ЗАЛ03Ы, тое, што малочныя залозы. МЛЕЧНЫЯ САСУДЫ, тое, што млечнікі. МЛІЕЎСКАЯ РАННЯЯ, сорт грушы селекцыі Мліеўскай доследнай станцыі садаводства імя Л.ГІ.Сімірэнкі (Украіна), атрыманы ад скрыжавання сартоў Эксперэн і Глыва ўкраінская. Перспектыўная для вырошчвання на Беларусі (акрамя Віцебскай вобл.). Дрэва сярэднярослае з шырокапірамідальнай кронай сярэдняй гушчыні. Пладаносіць на 4—5-ія год пасля пасадкі. Зімаўстойлівая, адносна ўстойлівая да бактэрыяльнага раку і паршы. Плады сярэдняй велічыні (90—140 г). Афарбоўка светла-жоўтая з невял. румянцам, паверхня з дробнымі ржавымі пягаамі. Мякаць белая, сакавітая, масляністая, салодкая. Спажывецкая спеласць — y сярэдзіне жніўня. М.Р.Мялік. МЛОДАК Рыта (Рэвека) Веньямінаўна (27.2.1906, Мінск — 3.12.1969), бел. спявачка (лірыка-драм. сапрана). Нар.
Млечны Шлях.
Да арг. Млечнік: I — грузд чорны; 2 — грузд сапраўдны; 3 — скрыпіца; 4 — рыжык сасноны (сапраўдны); 5 — рыжык яловы; 6 — ваўнянка.
497
Мліеўская ранняя.
498 ______________
млот
Літ.: Т а м а ш о в а Н . М а й с т а р в а к а л ь н а г а м а с т а ц г в а / / М а й с т р ы б е л а р у с к а й сцэн ы . М н ., 1960. А.Я.Ракава.
арт. Беларусі (1940). Скончыла Віцебскі муз. тэхнікум (1928), Бел. студыю оперы і балета (1933), удасканальвалася ў Маскве ў М.Уладзіміравай. 3 1931 салістка Бел. Радыёкамітэта, y 1933—59 (з перапынкам) салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Валодала прыгожым, багатага тэмбру голасам, сцэн. абаяльнасцю, цёпла і шчыра перадавала чалавечыя пачуцці. Сярод партый: y бел. репертуары — Марыся («Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага), Надзейка («Кветка шчасця» АТуранкова), адметныя глыбокай непасрэднасцю і праўдзівасцю, Астахава («Надзея Дурава» А.Багатырова); y класічных і сучасных опе-
«МЛОТ» («Mlot», «Молат»), масава-палітычная газета, орган ЦК КП(б) Беларусі. Выдавалася з 18.12.1918 да 7.3.1926 на польск. мове, напачатку ў Мінску, з № 41 1919 y Вільні, з № 84 1919 y Мінску, a № 150 1919—20 y Смаленску; з 25.2.1920 да 20.2.1921 не выходзіла. Спачатку «M.» — орган ЦВК груп Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПШ), з 30.12.1918 — орган ЦВК груп Камуніст. рабочай партыі Польшчы (КПРП) y Расіі, з 23.2.1919 — орган ЦВК КПРП і ЦК КП(б) Літвы і Беларусі, з 9.3.1921 — орган Польск. бюро пры Цэнтр. бюро КП(б) Беларусі, з лют. 1924 — орган Польск. бюро пры Часовым Бел. бюро ЦК РКП(б), з 3.4.1924 да 17.5.1924 — орган Часовага Бел. бюро ЦК. РКП(б), Асвятляла пытанні грамадска-паліт. жыцця Беларусі. МЛЫН, машына для здрабнення (памолу) розных матэрыялаў. Ад драбілак адрозніваецца больш тонкім памолам (да часдінак менш за 5 мм, часам да 0,001 мм). Выкарыстоўваюцца ў горнай, хім., металургічнай, фармацэўтычнай і харч. прам-сці, y вытв-сці буд. матэрыялаў і інш.
Р.В.Млодах.
рах — мадам Батэрфляй («Чыо-Чыосан» Дж.Пучыні), Мікаэла («Кармэн» Ж. Бізэ), Маргарыта («Фауст» Ш.Гуно), Мажэнка («Прададзеная нявеста» Б.Сметаны), Тацдяна, Ліза, Марыя, Настасся («Яўген Анегін», «Пікавая дама», «Мазепа», «Чаравічкі» П.Чайкоўскага), Яраслаўна («Князь Ігар» А. Барадзіна), Тамара («Дэман» А.Рубінштэйна), Маша («Дуброўскі» Э.Напраўніка), Земфіра («Алека» С.Рахманінава), Наталля («Ціхі Дон» ІДзяржынскага). Выступала як камерная спявачка; удумлівы інтэрпрэтатар рамансаў бел. кампазітараў, нар. песень.
Р.Млодак
y р о л і Н а д зе й к і.
ней з эл. прыводам). Захаваліся як ломнікі нар. архітэкгуры. У.М. Сацута. МЛЫНАРСКІ (Mlynaiski) Эміль (18.7. 1870, г. Кібартай Марыямпальскага пав., Літва — 5.4.1935), польскі дырыжор, скрыпач, кампазітар, педагог. Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1890); вучань Л.Аўэра, А.Лядава. У 1893— 41 выкладаў y Адэсе. У 1899— 1903 і 1919—29 гал. дырыжор «Т-ра Велькі», y 1904—07 і 1919—22 дырэкгар і праф. кансерваторыі ў Варшаве. Адзін з заснавальнікаў і гал. дырыжор Варшаўскай філармоніі (1901—05). Працаваў y Лондане, Маскве (1914—17, з арк. Вял. т-ра), Філадэльфіі (1929—31). Аўтар сімфоніі «Палонія» (1910), 2 скры-
У М . м атэр ы ял ы тр ап л яю ц ь п ад удары рухо м ы х р а б о ч ы х о р г а н а ў а б о з д р а б н я л ь н ы х ц е л , п е р а ц ір а ю ц ц а , р а с ц іс к а ю ц ц а , с а ў д а р а ю ц ца. П а в о д л е ф о р м ы і від у р а б о ч а га о р г а н а а д р о з н ів а ю ц ь М .: барабанны я (ш а р а в ы я , с т р ы ж н ё в ы я , г а л е ч н ы я , с а м а з д р а б н е н н я ); р о л ік а в ы я , в а л к о в ы я , к а л ь ц а в ы я , ф р ы к л ы й н а ш а р а в ы я і бегуны; м а л а т к о в ы я , п а л ь ц а в ы я (дэзінтэгратары)\ в іб р а ц ы й н ы я з х іс т а л ь н ы м к о р п у с а м ; с ір у м е н н ы я і а э р а д ы н а м іч н ы я (б е з з д р а б н я л ь н ы х ц ел ). П р ы н е а б х о д н а с ц і б а р а б а н н ы я М . а б ’я д н о ў в а ю ц ь з класіфікатарамі аб о з п ав ет р . сепаратарамі. Н а й б . п а ш ы р а н ы б а р а б а н н ы я М . з н а ч н ы х п а м е р а ў (д ы я м е т р а м д а 5 м і б о л ь ш , даў ж . д а 15 м ). Гл. т а к с а м а
Мукамолыш шын.
А.Я.Вакар.
МЛЫН ВАДЗЯНЫ, мукамольны млын, які прыводзіўся ў рух энергіяй вады. Будаваўся на беразе ракі ці праточнага возера. Рабочы орган — пастаў з пары круглых апрацаваных камянёў з верт. воссю вярчэння; верхні камень прыводзіўся ў дзеянне ад вадзянога кола (сілай падаючай вады), y нагоіаўных М.в. (ставіліся на пДлі, паром ці баржу) — ад плыні (цячэння) вады. В я д о м ы я с а с т ар а ж . ч а с о ў (у к р а ін а х У с х о д у , С га р аж . Г р э ц ы і і Р ы м е ), к а л і в ы н а й д з е н а е д л я м э т а р а ш э н н я вадзяное кала б ы л о п р ы с т а с а в а н а к р у ц іц ь жорны. Н а Б е л а р у с і М .в . в я д о м ы э ч а с о ў К іе ў с к а й Р у с і, н а й б . п а ш ы р а н ы ў 16 — 18 ст. ( п е р а в а ж н а к о л а в ы я ) . У к а н ц ы 19 ст. п ач ал і в ы к а р ы с т о ў в а ц ь т у р б ін н ы я М .в ., y я х іх за м е с т к о л а с т а в іл а с я в а д з я н а я ту р б ін а. Д л я х іл ы н а з в ы ч а й н а р а б іл і зр у б н у ю , р а д зе й к а р к а с н у ю п р а м а в у го л ь н у ю ў п л а н е п аб у д о в у н а н е к а л ь к і п а в е р х а ў , ііа к р ь п у ю д в у х - а б о ш м а т с х іл ь н ы м д а х а м з д р а н іц ы , г о н т ы , с а л о м ы . У га р а д а х , н е к а т . м я с т э ч к а х , л р ы к н я ж а ц к іх д в ар а х , y м а н а с т ы р с к іх в о т ч ы н а х і б у й н ы х м а ё н т к а х М .в . б у д авал і з ц э г л ы і к а м е н ю . Б у й н ы я м л ы н ы ч а с а м а б с т а л ё ў в а л іс я а б а р о н ч ы м і п р ы с т а с а в а н н я м і, ж ы л ы м і п а м я ш к а н н я м і, к а м о р а м і і к р а м а м і. М .в ., я к і еетракі, в ы к а р ы с т о ў в а л іс я д а 1 -й п ал . 20 ст. (э а м е н е н ы м л ы н а м і с п а ч а т к у з п а р а в ы м , п а з -
С х ем ы млыноў: 1 — ш а р а в о г а ; 2 — р о л ік а в а г а ; 3 — к а л ь ц а в о г а ; 4 — м а л а т к о в а га ; 5 — в іб р а ц ы й л а г а ; 6 — с т р у м е н н а г а ; 7 — к ал о ід нага.
Млыв вадзяны
ў в . В у зл а М я д зе л в с к а г а р аён а.
пічных канцэртаў (1897, 1917), п’ес для скрыпкі з фп., y тл . мазурак, паланэза, «Славянскай калыханкі» для арк., санаты, польскіх танцаў і інш. п’ес для фп., песень. Літ:. M e c h a n i s z J . E .M ty n arx k i... W ars zaw a, 1970.
МЛЫНКІ, гіпсавая пячора на 3. Падольскага ўзвышша, на Украіне. Даўж. каля 15 км. Сістэма вузкіх праходаў і гротаў. Надёчныя ўтварэнні. м л ы н б к , вёска ў Ельскім р-не
Гомельскай вобл., на аўтадарозе Мазыр— Оўруч (Украіна). Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 6 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Ельск, 170 км ад Гомеля. 352 ж., 132 двары (1999). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.
MHATATPÀHH1K y т р о х м е р н а й прасторы, геаметрычная фігура, састаўленая з канечнага ліку плоскіх многавугольнікаў так, што: кожная старана любога многавугольніка з ’яўляецца стараной і некаторага іншага, сумежнага з ім; кожная пара любых старон гэтых многавугольнікаў — звёны ламанай лініі, якая ўтвараецца са старон інш. многавугольнікаў. Такія многавугольнікі наз. гранямі, іх стораны і вяршыні — рэбрамі і вяршынямі М. М . н аз вы пуклы м , калі ён цалкам ляж ы ць з а д н а го б о к у п л о с к а с ц і л ю б о й я го гр а н і. Т а к і М . р а з р а з а е п р а с т о р у н а ў н у тр а н у ю і з н е ш н ю ю ч а с т к і. У н у т р а н а я ч а с т к а ў тв а р а е выпуклае цела. В ы п у к л ы М . н а з . п р а в іл ы ш м , к а л і ўсе я г о гр а н і — роУ н ы я п р а в іл ь н ы я м н о г а в у -
« м л ы н б к » , «М е л ь н і к», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп жвавы. Адлюстроўвае ва ўмоўнай харэаграфічнай форме рабогу ветрака. працу млынара, вярчэнне млынавых жорнаў. Вылучаецца кампазіцыйнай разнастайнасцю, хуткімі перастраеннямі, мудрагелістымі фігурамі. Mae некалькі варыянтаў музыкі, харэаграфіі і прыпевак. На пач. 20 ст. сольны варыянт «M.» выконваў І.Буйніцкі ў канцэртах сваёй трупы. ІІадобны танец вядомы таксама ў Літве і Лат-
МНАГАКРАТНАЯ
499
МНАГАДЗЕТНАЯ СЯМ’Я, сям я, y якой на ўтрыманні і выхаванні знаходзяцца 3 і больш дзяцей. Паводле заканадаўства карыстаецца пэўнымі льготамі і перавагамі. Статус М.с. пацвярджаедца пасведчаннем, якое выдаецца мясц. выканаўчымі і распарадчымі органамі. Узор пасведчання і парадак яго выдачы ўстанаўліваецца ўрадам. МНАГАЖ0НСТВА, п a л і г і н і я, адна з форм шлюбу, калі адзін мужчына знаходзіцца ў шлюбе адначасова з некалькімі жанчынамі. Узнікла пры пераходзе да патрыярхату. Узаконена рэлігіяй y народаў, якія вызнаюць іслам; выцясняецца манагаміяй. МНАГАЗВЙЗНАЯ В0БЛАСЦБ y м a т э м а т ы ц ы , вобласць, У якой існуюць замкнутыя крывыя, што не сцягваюдца ў пункг y межах гэтай вобласці. Напр., кальцо, дэкартавы каардынаты пункгаў якога зацавальняюць няроўнасцям г 2<х2+у2<Д2, дзе 0<r<R. Гл. таксама Адназвязная вобласць.
в іі.
МНАГАБ0РЧ ЛЁГКААТЛЕТЫЧНЫЯ, спартыўныя практыкаванні, якія складаюцца з некалькіх (ад 3 да 10) відаў бегу, скачкоў і кіданняў. Класічнымі мнагабор’ямі лічацца: y мужчын д з е с я ц і б о р ’ е (бег на 100, 400, 1500 м і 110 м з бар’ерамі, скачкі ў вышыню, даўжыню, з шастом, кіданні дыска, кап’я і штурханне ядра), y жанчын п я ц і б о р ’ е (бег на 100 м з бар’ерамі і 800 м, скачкі ў вышыню і даўжыню, штурханне ядра) і с я м і б о р ’ е (акрамя відаў пяцібор’я — бег на 200 м і кіданне кап’я). П а х о д а я ц ь з ч а с о ў С га р аж . Г р э ц ы і; н а А л ім п . гу л ь н я х а сн . в ід ам с п о р г у л іч ы ў ся п е н т а т л о н (п я ц іб о р 'е ). П е р ш ы я с л а б о р н іц т в ы л а д з е с я ц іб о р ’і п р а в е д э е н ы ў Ш в е ц ы і (1911), y п р а г р а м у А л ім п . гу л ь н я ў у к л ю ч а н ы з 1912 (С га к г о л ь м ). Ч э м п ія н а т ы Е ў р о п ы п р а в о д з я ц ц а з 1934, к а м а н д н ы я с п а б о р н іц г в ы н а К у б а к Е ў р о п ы п а м н а г а б о р ’я х — з 1973. П е р ш ы я м іж н ар . с п а б о р н іц г в ы п а п я ц іб о р 'і а д б ы л іс я н а ж а н о ч а й А л ім п ія д э е (1922, г. М о н т э -К а р л а , М а н а к а ) , ч э м п ія н а т ы Е ў р о п ы л р а в о д з іл іс я ў 1950— 8 0 , y п р а г р а м е А л ім п . гу л ь н я ў — y 1964— 80. С п а б о р н іц т в ы п а с я м іб о р 'і п р а в о д з я ц ц а э 1981; y п р а г р а м е А л ім п . гу л ь н я ў — з 1984 (г. Л о с -А н д ж э л е с , З Ш А ).
П р а в іл ь н ы я н я в ы п у к л ы я П у а н с о ).
(ц е л ы
го л ь н іх і і ў с е м н а г а г р а н н ы я в у г л ы л р ы в я р л п л н я х р о ў н ы я і п р а в іл ь н ы я ; т а к іх М . (ц е л П л а т о н а ) 5: актаэдр, дадэкаэдр, ікасаэдр, куб, тэтраэдр. К а л і ўсе г р а н і — п р а в іл ь н ы я р а з н а й м е н н ы я м н о г а в у г о л ь н ік і, a м н а г а г р а н н ы я в угл ы р о ў н ы я , М . н аз. п а ў п р а в іл ь н ы м (ц е л а м А рхім еда; гл. Паўправіпьныя мнагаграннікі). П р а в іл ь н ы м і н я в ы п у к л ы м і н а з . M ., y я к іх ір а н і п е р а с я к а ю ц ь а д н а а д н у а б о с а м і г р а н і з ’яў л я ю ц ц а с а м а п е р а с я к а л ь н ы м і м н о г а в у г о л ь н ік а м і (т.зв. ц е л ы П у а н с о ).
МНАГАГРАННЫ ВЎГАЛ, частка прасторы, абмежаваная трыма ці болып плоскасцямі, якія парамі перасякаюцца і маюць адзін агульны пункт. Агульны пункг наз. вяршыняй, лініі перасячэння плоскасцей — рэбрамі, самі плоскасці — гранямі. М.в., які размешчаны з аднаго боку ад плоскасці кожнай сваёй грані, наз. выпуклым. Гл. таксама Цялесны вугал.
Сярод беларускіх мнагаборцаў вызначыліся: y дзесяцібор’і — Дз.Сухамазаў, бронз. прызёр Універсіяды (1995, Японія); y сямібор’і — жаночая каманда ў складзе ТАлісевіч, А.Атрошчанка, С.Бурага, Н.Сазановіч, пераможца Кубка Еўропы (1995, Нідэрланды). МНАГАВ0ЧЮ, ч ы р в о н ц ы (Chrysophanus), род матылёў сям. блакітнід. Гл. ў арт. Блакітніцы.
мяагаграннікі
S
Мнагагранны вугал.
Мнагазвязная вобласць (пункцірам пазначана крывая, якую нельга сцягнуць y пункт y межах вобласці).
МНАГАЗНАЧНАСЦЬ што полісемія.
СЛ0ВА,
тое,
МНАГАЗНАЧНАЯ ФЎНКЦЫЯ, функцыя, якая прымае некалькі значэнняў ддя аднаго і таго ж значэння аргумента з вобласці яе вызначэння. Напр., адваротная трыі анаметрычная функцыя Arctg x=arctg х + kn, дзе k = =0,±1, ±2, ... з’яўляецца бясконцазначнай. М.ф. ўзнікаюць, напр., пры рашэнні ўраўненняў. М.ф. камплекснай пераменнай вывучакхцца ў тэорыі аналітычных функцый. Асн. элементарнай аналітычнай функцыяй з’яўляецца бясконцазначная функцыя lnz, праз якую выражаюцца ўсе астатнія элементарныя фунюіыі. МНАГАКРАТНАЯ РЫФМА, рыфма, якая паўтараецца ў вершы 5 і больш разоў запар. Асабліва характэрна для ўсх. паэзіі. Трапляецца і ў бел. паэзіі, для спалучэння тых радкоў твора, y якіх разгорнута ад"а вобразная думка: I мне нак ла.'міы бой 3 другімі і з '.о-ЧІм сабой — Бой з тупасцю чк пень, тупой, Бой з чэрсгвас.Ті, як час, скупой. Бой э крывадунінасцю любой. Бяскроўны, ды смяротны бой. Бой нерваў, сэрца перабой, Калі нібы перад табой
500
МНАГАЛЕТНІКІ
Такі, як ты, ды не такі, A пустазвоны-мастакі. (АЛойка. «... I мне наканаваны бой»), В.П.Рагойша. МНАІАЛЕТНІКІ тое, што шматгадовыя расліны. МНАГАМЁРНАЯ ПРАСТ0РА, прастора, размернасць якой перавышае 3. Напр., Мінкоўскага прастора-час мае размернасць 4. Mae дастасаванні ў матэм. аналізе, фізіцы. Выкарыстоўваюцца больш агульныя М.п. — л-мерныя вектарныя прасторы, л-мерныя мнагастайнасці і інш. Паняцці звычайнай 3-мернай эўклідавай прасторы абагульняюцца на выпадак большага ліку вымярэнняў. Напр., y л-мернай эўклідавай прасторы Еп лункт зацаецца каардынатамі х., Xj, ..., хп, якія могуць прымаць любыя сапраўдныя значэнні. Адлегласць паміж пункгамі М(х,, Xj, .... хп) і Л/ '(х'1, х'2, ..., х!п) вызначаецца паводле______ формулы MM ' = V (х1-х',)^+ (х2-х'2):і+...+ (х„-х'лг YEn уводзяцца таксама паняцці лініі, прамой, адрэзка гірамой. паверхні, і-мернай плоскасці і інш. МНАГАМЁРНЫ СТАТЫСТЬІЧНЫ АНАЛІЗ, раздзел матэматычнай статыстыкі, які аб’ядноўвае метады выву* чэння стат. даных пра аб’екгы з некалькімі якаснымі і колькаснымі адзнакамі. Яго задачы — даследаванне структуры сувязей паміж пераменнымі, зніжэнне размернасці харакхэрных адзнак, пабудова класіфікацый, даследаванне прычынных сувязей. Для выяўлення структуры сувязей паміж рознымі пераменнымі звычайна выкарыстоўваецца матрыца карэляцый. Яе аналіз, які заключаецца ў вылучэнні падмностваў пераменных, што цесна карэліруюць адно за адным, ажыццяўляецца «ўручную» (напр., пры дапамозе графа, які адлюстроўвае найб. істотныя сувязі паміж пераменнымі, або метадамі камп’ютэрнага аналізу (напр., метад гал. кампанент, фактарны аналіз, кластэрны аналіз пераменных). Задачы і метады класіфікацыі, y залежнасці ад умоў, уключаюць: класіфікацыю па зададзеных фармальных крытэрыях, класіфікацыі аўтаматычную і з абучэннем. К л a с і фікацыя па зададзеных к р ы т э р ы я х заключаецца ў групоўцы аб’екгаў па адным або некалькіх паказчыках. Класіфікацыя па некалькіх паказчыках наз. перакрыжаванай (лінгвістычнай; напр., полаўзроставая струкдура насельніцгва). А ў т а м а т ы ч н у ю к л а с і ф і к - а ц ы ю выкарыстоўваюць y выпадках, калі крытэрыі групоўкі невядомыя і адсутнічаюць апрыёрныя ўяўленні аб колькасці і характары класаў. Для яе пабудовы ўжываюць метады кластэрнага аналізу, якія дазваляюць вылучыць групы аб’ектаў, блізкіх адзін аднаму па значэннях пераменных, што вымяраюцца. К л а-с і ф і к а ц ы я з а б у ч э н н е м выкарыстоўваецца, калі крытэрыі класіфікадыі невядомыя, але вядомы колькасць
класаў і іх тыпалагічныя асаблівасці; такая класіфікацыя ажыдііяўляецца некаторымі метадамі кластэрнага аналізу і метадам дыскрымінантнага аналізу. АналЬ стат. прычынных сувязей ажыццяўляецца пры дапамозе дысперсійнага аналізу, a таксама метадамі множнай лінейнай рэгрэсіі, лагістычнай рэгрэсіі, дыскрымінантнага аналізу і інш., якія прадугледжваюць наяўнасць адзінай залежнай пераменнай і не даюць магчымасці даследаваць струкгуру сувязей паміж незалежнымі пераменнымі (прэдыкатарамі). Струкгура сувязей паміж прэдыкатарамі можа быць улічана ў мадэлях пуцявога аналізу. Найб. агульным з’яўляецца метад лінейных струкгурных ураўненняў, што дае магчымасць будавадь складаныя мадэлі з вял. колькасцю залежных і незалежных пераменных, якія ўзаемадзейнічаюць паміж сабой; яго прыватнымі формамі з’яўляецца рэгрэсійны, дысперсійны, пуцявы і факгарны аналіз. Л і т А ф в ф в А, Э й з е н С. Сгатастаческнй аналвз: Подход с нспользованнем ЭВМ: Пер. с англ. М., 1982; Ай в a з я н С.А, Е н ю к о в Н.С., М е ш a л кн н Л.Д. Прлкладная статнстнка: Нсслед. завнснмостей. М., 1985; Пргасладная статастнка: Класснфнкацня н сннженне размерностн: Слрав. нзд. М., 1989. В.В.Цярэшчанка. МНАГАМЎЖЖА, п а л і в а н д р ы я , перажытачная форма шлюбу, калі адна жанчына знаходзіцца ў шлюбе адначасова з некалькімі мужчынамі (найчасцей братамі паміж сабой). Сустракаецца y Тыбеце, Паўн. Індыі. МНАГАН0ЖКА (Polypodium), род папарацей сям. мнаганожхавых. 75 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі М. звычайная, або папараць салодкая (Р. vulgare). Занесена ў Чырв. кнігу, знаходзіцца ў астраўных і асобных лакалітэтах паблізу ўсх. мяжы еўрап. фрагмента арэала. Трапляецца невял. групамі па схілах грунтавых агаленняў берагоў рэк, азёр, радзей на пнях, паваленых дрэвах і інш.
Шматгадовыя травяністыя эпіфітныя і наземныя расліны з доўгім галінасгым карэнішчам, гусіа ўкрытым бурымі ланцэтнымі лускавінхамі. Скурыстае чаранковае лісце адыходзіць ад яго радамі (адсюль назва). Лісцевыя пласцінкі падоўжана-ланцэтныя, перыста-раздзельныя. Сорусы (кучкі спарангіяў) круглаватыя або авальныя, размешчаны пасярэдзіне ці па краі сегментаў ніжняга боху пласцінкі. Дэкар., лек., дубільныя расліны. МНАГАН0ЖКІ (Myriapoda), падклас наземных членістаногіх. 4 кл. (губаногія, двухпарнаногія, паўраподы—Pauropoda і сімфілы—Symphyla), больш за 53 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Акгыўныя ўначы, жывуць пад карой, камянямі, y лясным подсціле. Удзельнічаюць y працэсах глебаўтварэння. Некат. віды — прамежкавыя гаспадары гелшінтаў, шкоднікі грыбоў, агароднінных культур. Даўж. да 27 см. Цела цыліндрычнае або пляскатае, сегаентаванае (да 177 членікаў). На кожным сегменце 1—2 пары ног (адсюль назва). Кормяцца расліннымі рэшткамі, міцэліем грыбоў, дробнымі беспазваночнымі. Раздзельнаполыя, адкладваюць яйцы. Многія маюць ядавітыя залозы (па баках тулава, на нагасківіцах).
Мнагалёраладобныя: 1 — каламаіхт; 2 — мна-
гапёр.
МНАГАПЁРАПАД0БНЫЯ (Polypteriformes), атрад ганоідных рыб. Вядомы з эацэну (каля 40 млн. г. назад). 1 сям. (мнашпёравыя—Polypteridae), 2 роды (мнагапёры—Polypterus і каламаіхты— Calamoichthis), 11 відаў. Пашыраны ў прэсных стаячых вадаёмах трапічнай Афрыкі. Актыўныя ўначы. Даўж. да 1,2 м. Цела падоўжанае, цыліндрападобнае. Луска ганоідвая. Спінны плаўнік складаецца з асобных плаўнічкоў (да 18). Грудныя плаўніхі з мясістай лопасцю ў аснове. Плавальны пузыр вялікі, двухкамерны, часткова выконвае дыхальную функцыю. Кормяцца беспазваночнымі і рыбай. Лічынкі з вонкавымі шчэлепамі. Аб’ект промыслу. МНАГАСКЛАД, п a л і н о м, алгебраічная сума канечнай колькасці а д н а ч л е н а ў . Ступенню М. наз. найб. са ступеней адначленаў, якія ўваходзяць y яго. Любы М. адной пераменнай можа мець выгляд аохп+аіхп' 1+...+оп=ао(х-х\)(х-хі)...(х-хп), дзе xi, Х2, ..., хп — карані дадзенага М. Складанне, адыманне і множанне М. падпарадкоўваюцца камутатыўнаму (гл. Камутатыўнасць), слалучальнаму (гл. Асацыятыўнасць) і размеркавальнаму (гл. Дыстрыбутыўнасць) законам.
Мнаганожка звычайная.
МНЕВА, познанеалітычнае паселішча каля с. Мнева Чарнігаўскай вобл. (Украіна). Размешчана на тэрасе левага бе-
para p. Вырва. Помнік належыць носьбітам кіева-чаркаскай неалітычнай культуры (канец 4-га — сярэдзіна 3-га тыс. да н.э.). Даследаваннямі выяўлены рэдгткі 9 заглыбленых y эямлю пабудоў каркаснай канструкцыі, вошішчы адкрытага тыпу, гасп. і слупавыя ямы. Знойдзены крамянёвыя скрабкі, разцы, нажы на пласцінках і адшчэпах, наканечнікі стрэл, серп, клінагтадобныя сякеры, касдяныя праколкі, кручок, фрагменты глінянага ляпнога посуду і І.М.Язэпенка. ІНШ. МНЕМАЗІНА, а п а л о н матыль, гл. ў арт. Апалоны.
чорны,
МНЕМАНГЧНАЯ CXÉMA, м н е м а с х е м а, сукупнасць сігнальных прыстасаванняў і ўмоўных відарысаў абсталявання і ўнутр. сувязей аб’екта, якія ў выглядзе схемы размяшчаюцда на дыспетчарскіх пультах ці спец. панэлях. Наглядна паказвае струкгуру аб’екта, стан (становішча) яго частк і элементаў, ход вьгтв. працэсу, дазваляе кантраляваць рэжымы аб’ектаў і працэсаў і хіраваць імі. Выкарыстоўваецца на прамысл. прадпрыемствах (устаноўках), y энергет. сістэмах, на чыг. станцыях і інш., a таксама на тэхн. выстаўках і ў навуч. мэтах. Сігнальнымі прыстасаваннямі на М.с. служаць пераважна візуальныя індыкатары, абсталяванне і ўнутр. сувязі аб’екта паказваюцца з дапамогай сімвалаў. Адрозніваюць М.с. мімічныя (з выкарыстаннем фарбаў, каляровых плітак і інш.), светлавыя і камбінаваныя. Дзеянне найб. пашыраных светлавых М.с. эаснавана на электралюмшесцэнцыі, нізкавольтнай катодалюмінесцэнцыі і электрааптычных эфектах y вадкіх крышталях. Інфармацыя аб стане аб’екта паказваецца зменай колернасці або яркасці свячэння элементаў М.с., перамяшчэннем светлавога зайчыка, зменай канфігурацыі ці памераў светлавой плямы і г.д. МНЕМАНІЧНЫ ВЕРШ, вершаваны твор пракгычнага ці павучальнага характару. Форма М.в. аблягчае запамінанне пэўных правіл ці лічбаў. Такі верш пашыраны ў разнастайных жанрах дзідячага фальклору (лічылкі, дражнілкі, заклікі, прагаворы): Раз, два, тры, чатыры, Мяне грамаце вучылі: Hi чьггаць, ні пісаць, Толькі ў паплясы гуляць. У бел. паэзіі М.в. трапляецца рэдка, пераважна ў парадыйных творах. М.М.Грынчык. МНЕМАСІНА, М н е м а з і н а , y стараж.-грэч. міфалогіі багіня памяці, дачка Урана і Геі, сястра тытанаў. Маці 9 муз, якіх нарадзіла ад Зеўса. У пераносным сэнсе М. — памяць. MHEMATâXHIKA (ад грэч. mnemë памяць + techne мастадгва, майстэрства), 1) тое, што мнемоніка. 2) Цыркавы і эстрадны нумар (дзея), заснаваны на адольнасці запамінання («адгадвання» лікаў, прадметаў, дат, імён). Выконваецца 2 артыстамі пры дапамозе спец. распрацаванага кода.
MHEMÔHIKA (ад грэч. mnëmonikos які мае добрую памяць), сукупнасць асаблівых (адмысловых) прыёмаў і спосабаў, якія аблягчаюць запамінанне як мага большай колькасці звестак, факгаў шляхам утварэння штучных асацыяцый. Шырока выкарыстоўваецца ў выглядзе мнеманічных схем на пультах кіравання, сігнальных табло, панэлях шчытоў. Выкарыстоўваецца таксама ў мовах праграмавання ў выглядзе абрэвіятур-мнемакодаў для абазначэння кодаў аперацый. Напр., мнеманічная каманда асемблера «LDA А1» (ад англ. Load Accumulator — загрузіць акумулятар) азначае «прачыгаць лік з ячэйкі памяці з адрасам, пазначаным сімвалічна AI, і запісаць (загрузідь) яго ў акумулягар працэсара ЭВМ», Асацыятыўныя запамінальныя прыстасаванні заснаваны на наданні розным запісам асацыятыўных адзнак. Выбар запісу робіцца не па канкрэтным (зададзеным) адрасе, a ла спалучэнні (асацыяцыі) адзнак, уласцівых інфармацыі, якую шукаюць. Дзякуючы стварэнню такіх штучных асацыяцый пошук і апрацоўка даных паскараецца на 2—3 дзесятковыя парадкі. Прыклады М. — левай рукі правіла, a таксама цыркавы і эстр. нумар «угадвання» думак на адлегласці і «знаходжання» прадметаў (гл. Мнематэхніка). М.А.Ярмаш. МНІЙ (Мпішп), род брыевых імхоў сям. мніевых. Пашыраны ва ўмераным поясе і горных абласцях Паўн. паўшар’я. На Беларусі 4 віды М.: абкружаны (М. marginatum), аднагадовы (М. homùm), зорчаты (М. stellare), няпэўны (М. ambiguum). Трапляюцца на глебе, гнілой драўніне, y вільготных і забалочаных месцах. Адна- і двухдомныя лістасцябловыя расліны даўж. 2—1 см. Дзярнінкі шчыльныя або рыхлыя, светла- ці цёмна-зялёныя. Сцябло прамастойнае са стэрыльнымі парасткамі.
МНОГАКАНАЛЬНАЯ
501
Лісце скучанае, падоўжана-эліптычнае або падоўжана-ланцзгнае, эавостранае. Спарагоны адзінкавыя, рэдка па 2. Каробачка гарызантальная або паніклая, вечка з дзюбкай, каўпачок клабукападобны. /'. Ф.Рыкоўскі. МНОГАВУГблЬНІК, замкнёная ламаная лінія. Звёны ламанай лініі над. старанамі, a іх канцы — вяршынямі М. Утвараецца, калі п пунктаў Ai, Ai, ■■■, An паслядоўна злучыць адрэзкамі прамых АіАі, АіАз, - , Ап-іАп, АпАі. Прыклады М. — трохвугольнік, прамавугольнік, ромб. М. наз. накіраваным, калі зададзены напрамак яго абходу (на кожнай старане пазначаны яе пачатак і канец, пры гэгым пачатак кожнай з іх супадае з канцом папярэдняй). М. наз. плоскім, калі ўсе яго вяршыні ляжаць на адной плоскасці. Плоскія М. бываюць саманеперасякальныя (кожная старана і вяршыня іх не маюць пунктаў, якія належаць да інш. старон і вяршыняў) і самаперасякальныя. Сума ўнутраных вуглоў любога саманеперасякальнага М. з п старанамі роўная я(л-2).
Многавугольнікі: 1 — сгораны (А, А2, ..., А^ А^ і вяршыні (Аь ..., А^) адвольнага шасцівугольніка; 2 — выпуклы шасцівугольнік; 3 — правілыш выпуклы пяцівугольнік; 4 — правільны зорчаты пяцівугольнік.
Саманеперасякальны плоскі М. падзяляе пункты плоскасці, якой ён належыць, на ўнутраную і знейшюю часткі. Плоскія М. бываюць выпуклыя (любы адрэзак з канцамі цалкам належыць унутранай вобласці М.) і нявыпуклыя. Выпуклы М. наз. правільным, калі ўсе яго стораны і ўнутраныя вуглы роўныя (напр., квадрат). МНОГАКАНАЛЬНАЯ СЎВЯЗЬ, від электрасувязі, які забяспечвае адначасовую і незалежную перадачу многіх паведамленняў па адной лініі сувязі. Ёмістасць лічбавых сістэм М.с. да дзесяткаў тысяч каналаў сувязі. Выкарыстоўваецца ў тэлефаніі, тэлеграфіі, тэлебачанні і інш. для перадачы паведамленняў па паветраных, кабельных, хваляводных, аптычных, радыёрэдейных і спадарожнікавых лініях сувязі. Грунтуецца на часготным, часавым, палярызацыйным або кодавым (ці іх камбінацыі) ушчыльненні сігналаў (раздзяленні каналаў для кожнага паведамлення); канальныя сігналы ўшчыльняюцца ў групавы, які падаецца ў лінію сувязі пасля лінейных пераўтварэнняу для ўзгаднення з яе характарыстыкамі. Частотнае ушчыльненне, калі кожнаму каналу адпавядае пэўны ўчастак спектра частот y агульнай паласе прапускання лініі, выкарыстоўваецца пераважна ў аналагавых сістэмах перадачы; часавае ушчыльненне (адпавядае пэўны прамежак часу) — y аналага-імпульсных і лічбавых сістэмах; палярызацыйнае (тып палярызацыі хвалі) — y спалучэнні з інш. ў спадарожніхавых і аптычных сістэмах; кодавае ўшчыльненне — y сістэмах рухомай
502
МНОГАКАРЭННІК трапляюцца да глыб. 10 км, поўзаюць
сотавай радыёсувязі і інш. сістэмах з шумападобнымі сігналамі. А.П.Ткачэнка. МНОГАКАРбнНІК (Spirodela), род кветкавых раслін сям. раскавых. 4 віды. Пашыраны ва ўмераных і трапічных паясах абодвух паўшар’яў. На Беларусі 1 від — М. звычайны (S. polyrhiza). Трапляецца ў стаячай і павольнай вадзе азёр, сажалак, канаў. М. звычайны (травяністая водная расліна) нагадвае маленькі ліст, які плавае на паверхні вады. Недаразвітае сцябло (лісцец) y выглдцзе пласцінкі даўж. 3—10 мм і шыр. 1,2—8 мм круглаватай формы, знізу часта чырв. ці чырванавата-фіялетавае, мае з бакоў маленькія лускавінкі (недаразвітае лісце). Каля асновы лісцяца знаходзяцца 2 вузкія кішэнькі, y іх закладваюцца вегетац. пупышкі, часам развіваюцда суквецці, знізу пучкамі адыходзяць фіялетава-пурпуровыя ніткападобныя карэньчыкі (адсюль назва). Кветкі аднаполыя, без калякветніка. Плод — 1—6-насенны.
Многакарзннік звычайны. Калоніі раслін: 1 — выглад знізу; 2 — выгляд зверху. МНОГАШЧАЦШКАВЫЯ ЧЙРВІ, п a л і х е т ы (Polychaeta), клас ксшьчатых чарвей. Вядомы з кембрыю (каля 570 млн. г. назад). Продкі малашчацінкавых чарвей. 25 атр., каля 80 сям., бсшьш за 7 тыс. відаў. Пашыраны ва ўсіх акіянах, некаторыя — y прэсных водах, на сушы — y подсціле трапічных лясоў. Большасць М.ч. — жыхары дна,
М ногаш чацінкавы я чэрві: 1 — нераіс пелагічны; 2 — нераіс зялёны; 3 — афрадыта; 4 — пескажыл; 5 — лічынка нераіса зялёнага; 6 — лічынка пескажыла.
па грунце або закопваюцца ў мул; многія жывуць y збудаваных з пяску ці інш. матэрыялу трубачках рознай формы. Сярод найб. характэркых і вядомых прадстаўніхоў М.ч. — нерэіды, афрадыты (марскія мышы), палола, пескажылы і інш. Даўж. ад 2 мм да 3 м. Цела складаецца з мноства (да некалькіх соцень) кольцаў-сегментаў; y кожным з іх паўгараецца комплекс унутр. оріанау Сегменты тулава маюць прымітыўныя канечнасці (параподыі) са шматлікімі шчацінкамі (адсюль назва). 3 параподыямі часта звязаны галінастыя прыдаткі—шчэлепы; y некаторых М.ч. іх ролю выконвае венчык шчупальцаў. Кормяхша дэтрытам; многія драпежнікі, нярэдка каменсалы, зрэдку паразіты. Раздзельнаполыя; развіццё з метамарфозам, з яйца выходзіць лічынка трахафора.
МН0ЖАННЕ, аперацыя ўтварэння па двух дадзеных аб’ектах a i b (сумножніках) трэцяга аб’екга с (здабытку). Абазначаецца с = a х b = a - b = ab. Уласцівасці М. вывучаюцца ў агульнай алгебры, тэорыях груп і кольцаў. Mae розны канхрэтны сэнс ў залежнасці ад канкрзгнага віду сумножнікаў і здабытку. Напр., y выніху М. цэлых дадатных лікаў a і b атрымліваецца ліх с, роўны суме b складаемых, кожнае з якіх роўнае a: с—а + a +...+а (Ь складаемых). М. лікаў адназначнае і мае ўласцівасці камутатыўнасці, асацыятыўнасці і дыстрыбутыўнасці. Абагульненні М. звязаныя з магчымасцю разглядаць лікі як аператары ў сукупнасці вектараў на плоскасці. Напр., камплекснаму ліку z-r (сояр+ isirvp) адпавядае аператар расцяжэння ўсіх векгараў y г разоў і павароту іх на плоскасці на вугал ф вакол пачатку каардынат. Пры гэтым М. камплексных лікаў адпавядае М. адпаведных аператараў. Такпе вызначэнне аператараў пераносіцца на інш, іх віды, якія ўжо нельга выразіць з дапамогай лікаў, напр., лінейныя пераўгварэнні, М, вектараў, матрыц, кватэрніёнаў. Пры гзгым часта парушаюцца некаторыя ўласцівасці М. (звычайна камутатыўнасць). м н б ж н ы CKJIEPÔ3, тое, пгго рассеяны склероз. MHÔCTBA ў м а т э м а т ы ц ы , набор, сукупнасць, збор якіх-н. аб’ектаў (элементаў), што маюць агульную для ўсіх харакгарыстычную ўласцівасць. Каб задаць М., неабходна зрабіць пералік усіх яго элементаў або назваць правілы, па якіх вызначаецца прыналежнасць дадзенага элемента да пэўнага М. ГІаняцце М. — адно з пачатковых фундаментальных паняццяў, якое нельга выразіць праз інш. больш простыя паняцці, a можна толькі патлумачыць з дапамогай прыкладаў. Напр., М. кніг дадзенай бібліятэкі, М. пункгаў дадзенай лініі, М. рашэнняў дадзенага ўраўнення. АА.Гусак. МН0СТВАЎ ТЭ0РЫ Я, раздзел матэматыкі, y якім вывучаюцца агульныя ўласцівасці мностваў; з’яўляецца фундаментам шэрагу матэм. дысцышіін (напр., тэорыі функцый рэчаіснай пераменнай, агульнай тапалогіі, агульнай алгебры, функцыян. аналізу). Метады М.т. знаходзядь дастасаванні ў кпасічных галінах матэматыкі (напр., якаснай
тэорыі дыферэнцыяльных ураўненняў, варыяцыйным элічэнні, тэорыі імавернасцей). Развідцё М.т. глыбока паўплывала на разуменне самога прадмета матэматьпсі. Заснавана Т.Кантарам, які ўвёў паняцці магутнасці мноства, даказаў незлічонасць мноства рэчаісных лікаў, сфармуляваў паняцце актуальна бясконцага (гл. Бесканечнае і канечнае, Бесканечнасць). Паняцце мноства належыць да першапачатковых матэм. паняццяў, яго мохша тлумачыць толькі на прыкладах. Адно з асн. паняццяў М.т. — паняцце прыналежнасці элемента дадзенаму мносгву. Мносгва лічьтца зададзеным, калі зададзена харакгарысгычная ўласцівасць яго элементаў; a калі дадзенай уласцівасці не мае ні адэін з элементаў, то гавораць, што такая ўласцівасць вызначае пустое мноства. Напр., мноства рэчаісных каранёў ураўнення х2 = -1 з’яўляецца пустым. Магчымасць колькаснай параўнальнай ацэнкі мностваў грунтуецца на паняцці ўзаемна адназначнай адпаведнасці (біекцыі) паміж 2 мноствамі: мноствы X i Y з’яўляюцца роўнамагутнымі (эквівалентнымі), калі паміж іх элементамі вызначана ўзаемна адназначная адпаведнасць. Бясконцыя мноствы, роўнамагутньш мноству ўсіх цэлых лікаў, наз. злічонымі (нанр., мносгва рацыянальных ліхаў). Мноства ўсіх рэчаісных лікаў мае магутнасць (абагульненне паняцця ліку алементаў), большую за магутнасць злічонага мноства, і яго магутнасць наз. магутнасцю кантынуума. Значны ўклад y развіццё М.т. зрабілі рас. матэматыкі Дз.Ф.Ягораў, М.М.Лузін, П.С.Аляксандраў, АМ.Калмагораў, П.С.Новікаў, амер. матэматык П.Дж.КоЛ і т Б у р б а к н Н. Теорня множеств: Пер, с фр. М,, 1965; К о э н П.Дж. Теорня множеств в хонгануум-гнпотеза: Пер. с англ, М., 1969; А л е к с а н д р о в П.С. Введенве в теорню множеств н обіцую топологшо. М,, 1977. А.А.Гусак. MHIÔTA, рака ў Глыбоцкім і Шаркаўшчынскім р-нах Віцебскай вобл., правы прыток р. Дзісна (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 41 км. Пл. вадазбору 873 км . Выцякае з воз. Пліса каля в. Пліса Глыбоцкага р-на, цячэ ў межах Свянцянскіх град і паўд.-зах. ч. Полацкай нізіны праз азёры Мнюта і Вялец. Прыток — р. Лучайка. Даліна скрынкападобная, шыр. 200— 400 м. Пойма перарывістая, вузкая, месцамі чаргуецца па берагах. ІІІыр. рэчышча 15—30 м. MH1ÔTA, возера ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мнюта (дячэ праз’ возера), за 20 км ПнУ ад г. Глыбокае. Пл. 0,96 км2, даўж. больш за 1,3 км, найб. шыр. каля 1,2 км, найб. глыб. 14,1 м, даўж. берагавой лініі 4,7 км. Пл. вадазбору 601 км2. Схілы катлавіны выш. 7—20 м, парослыя лесам і хмызняком, на У і ПдУ — 3—5 м, пад лугам ці разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя. Зона мелкаводдзя шыр. 20—40 м, на Пн да 90— 120 м. Дно ілістае. Востраў пл. 0,3 га. MÔAPA Хары Альбертавіч (2.3.1900, Эхаверэ Тартускага пав., Эстонія — 2.5.1968), эстонскі археолаг і гісторык. Акад. АН Эст. ССР (1957). У 1930—42, 1944—50 праф. Тартускага ун-та, э 1947 заг. секгара археалогіі і этнаграфіі Ін-та гісторыі АН Эст. ССР. Асн. працы М. прысвечаны жал. веку Прыбалтыкі, этнагенезу яе насельніцтва, гарадзішчам
Эстоніі, узнікненню класавага грамадсгва ў Прыбалтыцы, яе гіст.-культ. абласцям і раёнам. «М0БІЛ КАРПАР0ЙШЭН» (MobU Corporation), амерыканская прамысл. карпарацыя. Месцазнаходжанне — г.Уілмінгган (штат Дэлавэр, ЗША). Створана ў 1931 y выніку аб’яднання «Вакуум ойл компані» (засн. ў 1866) і «Стандард ойл компані» (засн. ў 1882) y «Сокані-Вакуум ойл карпарэйшэн». 3 1976 сучасная назва. Карпарацыя займаецда здабычай і перапрацоўкай нафты, газу, вугалю і урану. Філіялы карпарацыі знаходзяцца ў многіх краінах. Грашовае абарачэнне «М.к.» 56,6 млрд. дол. ЗША, y вытв-сці занята 61,1 тыс. работнікаў. MÔBA, сродак абмену (перадачы і прыёму) інфармацыяй y працэсе зносін паміж людзьмі; сістэма знакаў, якія з’яўляюіша намінацыямі (абазначэннямі) элементаў інфармацыі, што замацоўваюць вынікі пазнання. Змест інфармацыі, што заключаны ў моўным знаку,— яго значэнне, план зместу; знешняя форма моўнага знака — яго план выражэння (гл. Семіётыка). У М. захоўваюцца, назапашваюцца, сістэматызуюцца здабытыя калектывам яе носьбітаў веды. М. ўзнікае і існуе ў грамадстве для забеспячэння патрэб сувязі паміж яго членамі. Грамадства не існуе без М., a М. непатрэбна без грамадства; М. з’яўляецца адной з форм грамадскай свядомасці і яе найб. універсальнай абалонкай. Чалавек ад нараджэння валодае моўнай камлетэнцыяй (дарам маўлення), здольнасцю авалодаць і карыстацца М. y працэсе маўлення, якое суадносіцца з мысленнем. Валодаць М. — гэта значыць ведаць план зместу і план выражэння знакаў, якія з’яўляюцца моўнымі адзінкамі, a таксама адвольна ўстаноўленую і замацаваную ў М. сувязь паміж планам зместу і планам выражэння, правілы спалучэння знакаў і іх выкарыстання. Носьбіт М., што перадае інфармацыю (адрасант), кадзіруе яе сэнс y форме моўных знакаў, a носьбіт М., які прымае інфармацыю (адрасат), дэкадзіруе план выражэння моўных знакаў, узнаўляючы перададзены яму змест. Паміж удзельнікамі моўных зносін пры перадачы інфармацыі мусідь падтрымлівацца непасрэдны ці апасродкаваны тэхн. сродкамі (напр., тэлефонам, радыё) кантакт, які дазваляе перадачу паведамлення. Адрасант і адрасат павінны мець пэўны агульны код — ведаць адну і тую М. Першасным планам выражэння моўных знакаў з’яўляюцца дыскрэтныя членараздзельныя гукі. Гукі, што адрознівакшь значэнне аднаго моўнага знака ад значэння іншага, наз. фанемамі. 3 адной або некалькіх фанем будуецца найменшая адзінка М., якая валодае ўласным значэннем, марфема. Адна або некалькі марфем утвараюць слова, пгго можа адносна самастойна ўжывадца ў маўленні. Словы складваюцца па пэўных правілах y выказванні, з якіх утвараюцца паве-
дамленні. Струкгура (мадэль) выказвання разглядаецца як сказ; маўленчая форма паведамлення — тэкст. Першасная гукавая форма М. можа быць пераўтворана ў некаторыя іншыя. Найб. пашыраная і універсальная форма такога пераўтварэння з пэўнага часу развідця грамадства — пісьмовая М. (гл. Пісьмо). Інш. аптычныя формы М. (напр., жэставая сістэма знакаў глуханямых, флажковая азбука маракоў і г.д.) пашыраныя абмежавана. Для сляпых распрацавана Брайля пісьмо, заснаванае на дотыку. Зрэдку выкарыстоўваюхша акустычныя сістэмы — заменнікі М. (напр., М. свісту, якая ўжывалася на Канарскіх а-вах). Асн. функцыі М.: камунікатыўная (абмен інфармацыяй), кагаітыўная (пазнанне), рэгулятыўная (уздзеянне адрасанта на інш. людзей), намінатыўная (абазначэнне), эматыўная (выражэнне эмоцый), фатычная (устанаўленне і падтрыманне кантактаў паміж людзьмі), паэтычная (выражэнне ў маўленні эстэт. каштоўнасцей), метамоўная (тлумачэнне незразумелых слоў і выказванняў), магічная (зварот адрасанта да вышэйшых сіл, напр., y малітвах ці праклёнах). Яна стыхійна ўзнікае разам з грамадствам, адпавядаючы яго патрэбам, a ў працэсе свайго функцыянавання дастасоўваецца да гэтых зменлівых патрэб. Пры гэтым адбываюцца адпаведныя змены ў М.: з’яўляюцца новыя словы, удасканальваюцца правілы іх спалучэння і ўтварэння выказванняў, тэкстаў, пераўтвараецца сістэма гукаў. Стан М. і яе функцыянаванне на кожным дадзеным этапе разглядаюцца як сінхранія, a дынаміка яе, працэс моўных змен, якія апісваюцца ў гісторыі М., бясконцая колькасць сінхраній складае дыяхранію. Паколькі сувязь паміж планам зместу і планам выражэння адвольная, y розных групах носьбітаў М. ўзнікаюць варыянты знакаў, што вядзе да ўзнікнення адрозненняў y М., да фарміравання розных дыялектаў і М. У сучасным свеце функцыянуе ад 3 да 5 тыс. натуральных М. (гл. Мовы свету), якія стыхійна ўзніклі. Значны ўплыў на стварэнне і замацаванне пісьмовых, літ. М. моіуць зрабіць асобы (напр., y стварэнні стараславянскай мовы выдатную ролю адыгралі Кірыла і Мяфодзій). Некаторыя М., распрадаваныя пэўнымі асобамі і пашыраныя дзякуючы іх намаганням, лічацца штучнымі мовамі. Найвышэйшай ступенню штучнасці валодаюць алгарытмічныя мовы праграмавання, створаныя для зносін паміж людзьмі і элекгроннымі выліч. ўстройствамі. Некаторыя натуральныя М. маюць агульнае паходжанне, яны паўсталі ў выніку разгалінавання групы дыялектаў прамовы. Такія роднасныя мовы ўтвараюць сем’і: індаеўрап., семіцкую, сінатыбецкую і інш. Паводле грамат. адрозненняў М. будуецца тыпалагічная класіфікацыя моў. Значныя адрозненні паміж М. звязаны з іх пашыранасцю: ад гаворкі адной невял. вёскі да нацыянальнай мовы, ад беспісьмовай гаворкі да літаратурнай мовы\ вылучаюцда М. сусв.
МОВА
503
распаўсюджання (напр., англ., ісп., франц., рус., кіт., нямецкая). Некаторыя М., якія былі пашыранымі ў старажытнасці, зніклі або значна абмежавалі свае функцыі, сталі мёртвымі мовамі. Моўная кампетэнцыя дазваляе чалавеку валодаць некалькімі М., што вядзе да асабістага ці пашыранага ў грамадстве двухмоўя. Нягледзячы на значныя адрозненні паміж натуральнымі М., яны заўсёды дапускаюць магчымасць перакладу з адной М. на іншую; адэкватнасць перакладу залежыць ад функцыянальнага развіцця М., з якой і на якую ажыццяўляецца пераклад і ад ступені ведання М. перакладчыкам. М. як сродак зносін, пазнання і назапашвання інфармацыі, a таксама канкрэтныя М. вывучае мовазнаўства. М. — найважнейшы сродак зносін паміж людзьмі; спецыфічная функцыя чалавека, непарыўна звязаная з мысленнем; сацыяльны сродак захавання і перадачы інфармацыі. М. харакгарызуе разумовыя здольнасці чалавека. Вымаўленне слоў забяспечвае ўзгодненую дзейнасць мышцаў языка, губ, мяккага паднябення, глоткі, гартані, дыхальнай мускулатуры (складаюць y сукупнасці моўнарухальны апарат, якім кіруе кара галаўнога мозга). Органы, якія ажыццяўляюць функцыю М., забяспечваюць вымаўленне членараздзельных гукаў — артыкуляцыю. У працэсе ўспрымання М. ўдзельнічаюць слыхавы аналізатар і нерв. сістэма. Расстройствы М. найчасцей узнікаюць y дзіцячым узросце ў выніку тугавухасці і поўнай страты слыху (гл. Глухата, Глуханемата), дэфектаў і пашкоджанняў моўнага апарату, інфекцый і інш. Асн. віды расстройстваў М.: афазія, заіканне, коснаязыкасць, немата і інш. Літ. : М a с л о в Ю .С . В в е д е н н е в я з ы к о з н а н н е . 2 н зд . М ., 1987; Р а г а ў ц о ў В .І., Ю р э в і ч А .Л . У в о д зін ы ў м о в аз н а ў с гв а . М н ., 1987; М н х н е в н ч А Е . Я з ы х , к о т о р о г о н е т ... М н ., 1988; П л о т н і к а ў Б .А А гу л ь н а е м о в а з н а ў с т в а . М н ., 1994; М е ч к о в с к а я Н.Б .,Норман Б.Ю.,Плотн н к о в Б . А , С у п р у н А Е . О б іц ее я з ы к о з н а н н е . [Ч . 1— 2], 2 ш д . М н ., 1993— 95; Р е ф о р м а т с к м й A À В веденне в язы к о в е д е н н е . 5 н зд . М ., 1996. А.Я.Супрун.
MÔBA Ж^СТАЎ, гл. Жэстаў мова. MÔBA П ІCbM ÉHНІКА, сістэма памастацку асэнсаваных агульнаўжьгаальных і індывід. моўных сродкаў, якая служыць для выражэння ідэй, думак, пачуццяў пісьменніка ў маст. і публіцыст. творах. Асн. элементамі М.п. з’яўляюцца словы, сукупнасць якіх складае слоўнік мовы пісшенніка (напр., «Фразеалаіічны слоўнік мовы твораў Я.Коласа», 1993; «Слоўнік мовы Янкі Купалы», т. 1, 1997). Расшырэнне і ўдасканаленне слоўніха — адна з умоў дакладнага, індывідуальна непаўторнага адлюстравання з’яў рэчаіснасці. Багацце М.п. харакгарызуецца колькасцю слоў, глыбінёй і разнастайнасцю інды-
504
МОВА
від. аўтарскага выкарыстання іх спалучальных магчымасцей, сэнсавых адценняў, гукапісных і выяўл. сродкаў, якія дае мова для стварэння маст. вобразаў. Індывідуальнасць М.п., яе адметнасць — спосабы эстэт. асваення мовы, выкарыстанне яе стыляў, лексікі, вобразных сродкаў. Мяжа паміж словамі як моўнымі адзінкамі ва ўласным сэнсе і словамі М.п. ў галіне маст. пісьменнідкага ўжывання вельмі рухомая. Пры вылучэнні пераносных значэнняў, адценняў слоў y творах таго ці інш. пісьменніка тлумачацца стылістычныя асаблівасці яго маст. словаўжывання, апісваюцца факгы адлюстравання і выкарыстання лексікі ў маст. творах. У гэтым сэнсе можна гаварыць аб тым, што пісьменнік прадстаўляе мову свайго часу. Аднак шматлікія сэнсавыя ўскладненні, каламбурныя і знарок супярэчлівьм адценні, якія атрымлівае слова ў кампазіцыі маст. твора, пераносныя ўжыванні, выкарыстанне фраэеалагічных злучэнняў і інш. індывідуаліэуюць мову кожнага пісьменніка. Поўнасцю індывідуальным, непаўторным элементам М.п. выступае сістэма вобразных сродкаў. Паняхше М.п. ўключае і сінтаксічна-стылістычныя асаблівасці пабудовы сказаў, якія вызначаюць манеру пісьменніка, яго стыль. Сінтакс. і рытмічная будова маст. тэксту набывае ў М.п. функцыі маст. сродкаў: «Спакойна і павольна, як y зачараваным сне, нясе Прыпяць сухадоламу Дняпру сваю багатую даніну...» (Я.Колас). Спалучэнне поліфункцыянальнасці і канкрэтнасці моўных сродкаў, даюіаднасці і адчувальнасці вобразаў, сінтакс. і стылістычнай арганвацыі маст. тэксту дае магчымасць майстрам слова ствараць непаўторныя па сіле эстэт. ўздзеяння на чьггача маст. творы. Літ.: Я н к о ў с к і Ф . С л о в а і я г о ў ж ы в а н н е / / Я н к о ў с к і Ф . Р о д н а е с л о в а . 2 вы д. М н ., 1972; С г ы л ь п іс ь м е н н ік а . М н ., 1974; Х р а п ч е н к о М .Б . Т в о р ч е с к а я н н д а в н д у альность п н сателя н развм тн е ллтературы . 4 нзд. М ., 1977. Л.А.Анта'нюк.
MÔBA ПРАГРАМАВАННЯ, фармаль ная мова сувязі чалавека з ЭВМ, прызначаная для апісання інфармацыі (напр., даных) і алгарытмаў яе апрацоўкі. Задаецца наборам сімвалаў (алфавіт), правіламі пабудовы тэксту (сінтаксіс), пералікам дзеянняў і аб’ектаў, што апісваюцца сінтаксічна дапушчальнымі тэкстамі праграм (семантыка). Праграмы, напісаныя на М.п., пераводзяцца ў машынныя коды з дапамогай транслятара. А д р о зн ів а ю ц ь М .л . м а ш ы н н а - а р ы е н т а в а н ы я , п р а ц э д у р н а -а р ы е н т а в а н ы я і а б 'е к т н а ары ентаваны я. Д а м аш ы н н а-ар ы ен тав ан ы х а д н о с я ц ь м о в ы , ш т о ў л іч в а ю ц ь а с а б л ів а с ц і к а н к р э т н а й Э В М (с ір у к г у р у к а м а н д , п а м я ц ь , з н е ш н ія п р ы л а д ы і ін ш .) і д а з в а л я ю ц ь с т в а р а ц ь п р а г р а м ы , т а к ія ж п а э ф е к г ы ў н а с ц і, я к п р аг р ам ы . н а п іс а н ы я ў к о д а х м а ш ы н ы (гл. Асемблер, Машынная мова). У п р а ц э д у р н а а р ы е н т а в а н ы х М .п . (н а п р ., Паскаль, Фартран, А л го л , М о д у л а , П Л / 1 ) в ы л у ч а ю ц ь 2
ч астк і: д л я а п іс а н н я с т р у х т у р ы а б 'е к т а ў і д л я п р а ц э д у р ы іх а п р а ц о ў к і. Н а іх э ф е к т ы ў н а а п іс в а ю ц ц а і р э а л із у ю ц ц а а л г а р ы г м ы а п р а цоўхі ін ф а р м а ц ы і склад анай іе р а р х іч н ай с гр у к г у р ы . С а м а с т о й н а е п а д м н о с т в а т а к іх м о ў с к л а д а ю ц ь м о в ы м а д э л ір а в а н н я . A 6 ’e ç j н а -а р ы е н т а в а н ы я М .п . ( н а п р ., А д а , C i ) г р у н г у ю ц ц а н а 4 гал . п р ы н ц ы п а х : м а г ч ы м а с ц ь п р а г р а м іс т у а п іс в а ц ь у л а с н ы я а б ’е к т ы , в ы з н а ч а ц ь у л а с н ы я а п е р а ц ы і н а д а б ’е к т а м і, б у д ав а ц ь іе р ар х іі а б ’е к г а ў і д з е я н н я ў н а д ім і, п е р а в ы з н а ч а ц ь а б ’е к т ы і а п е р а ц ы і н а д ім і. У в ы н ік у з ’я в іл іс я м а г ч ы м а с ц і р а з в ів а ц ь і н а з а п аш в ац ь п раграм ы з к а н к р этн ай п р адм етн ай в о б л а с ц і, п а в я л іч ы л а с я іх н а д э е й н а с ц ь і с к а р а ц іў с я ч а с іх р а с п р а ц о ў к і і н а л а д к і.
УЛ.Каткоў.
МОВАЗНАЎСТВА, л і н г в і с т ы к а , навука пра сутнасць, будову, функцыянаванне і эвалюцыю моў. Універсальныя ўласцівасці мовы, як найважнейшага сродку зносін паміж людзьмі, як увасабленне свядомасці, спосаб фіксацыі пазнання, як знакавую сістэму асаблівага роду, a таксама агульныя рысы ўсіх моў або іх груп y плане будовы (структуры), функцыянавання і развіцця, вывучае агульнае мовазнаўства. Асобныя мовы (напр., беларускую мову, старажытнагрэчаскую мову і інш.) даследуе прыватнае М., a групы моў (напр., славянскія мовы, індаеўрапейскія мовы, уграфінскія мовы і інш.), іх структуру, развііше вывучае супастаўляльнае і тыпалагічнае М. Паводле характару вынікаў даследавання мовы адрозніваюць тэарэт. і прыкладное М. Вывучэнне моў грунтуецца на 2 падыходах: сінхранічным (гл. Сінхранія), які шырока выкарыстоўваецца ддя адэкватных апісанняў канкрэтных моў y пэўны перыяд іх функцыянавання, і дыяхранічным (гл. Дыяхранія), які ўжываецца для апісання змен і развіцця мовы, яе адзінак, катэгорый. Функцыянаванне і эвалюцыю мовы ў грамадстве, сувязі мовы з інш. сац. з ’явамі, утварэннямі (напр., нацыяй, дзяржавай, культурай, адукацыяй, л-рай, музыкай і г.д.), суадносіны мовы з псіхічным жыццём чалавека даследуе знешняя лінгвістыка. Струкгуру мовы, яе адзінак, катэгорый, a таксама іх функцыі ў сінхраніі і дыяхраніі вывучае ўнутр. лінгвістыка. Структурная лінгвістыка асаблівую ўвагу надае аналізу мовы як сістэмы, пгго ўяўляе сабой сукупнасць узаемазвязаных элементаў, адзінак, узроўняў мовы. У межах камп’ютэрнай лінгвістыкі ажыддяўляецца аўтам. апрацоўка тэкстаў каб атрымаць дакладныя звесткі 'аб іх струкгуры, адзінках і выкарыстаць атрыманыя да дзеныя для тэарэт. і пракгычных патрэб (машынны пераклад, аўтам. рэферыраванне тэкстаў, складанне канкардансаў, слоўнікаў і інш.). Матэматычная лінгвістыка распрацоўвае фармальны anapar для апісання будовы натуральных і штучных моў, іх мадэлявання. Стат. лінгвістыка выкарыстоўвае матэм. апарат для вывучэння імавернасных і градуальных з ’яў y мове для іх разнастайных падлікаў, вымярэнняў, каб атрымаць болвш глыбокія веды пра якасныя ўласцівасці мовы. Параўнальна-гістарычнае мовазнаўства шляхам супастаў-
лення моў y розныя перыяды іх функцыянавання ўстанаўлівае ступень роднаснасці моў, іх мінулы стан, узнаўляе прамову і яе адзінкі. Тыпалагічнае М. ( т . Тыпалогія лінгвістычная) вывучае еднасныя структурныя рысы розных моў паводле фанетычнага складу, граматычнай будовы, асаблівасцей слоўнікаў, грамадскіх функцый і інш. Супастаўляльнае мовазнауства даследуе адметнасці канкрэтнай мовы ў параўнанні з інш. мовамі, што дазваляе выявідь некаторыя яе спецыфічныя рысы, важныя пры перакладах, a таксама пры вывучэнні і выкладанні моў і інш. Псіхалінгвістыка аналізуе працэсы спараджэння і ўспрымання маўлення, звязаныя з унутр. станам, псіхікай чалавека, на аснове спец. эксперыментаў з носьбітамі мовы. Сацыялінгвістыка вывучае адносіны паміж грамадствам і мовай, асаблівасці маўлення пэўных груп насельніцтва, двухмоўе як грамадскую з’яву, магчымасці свядомага ўплыву грамадства на мову, праблемы міжнац. зносін, моўных кантактаў і інш. Этналінгвістыка вывучае адлюстраванне ў мовах адметных уласцівасцей розных этн. груп, рытуальнае выкарыстанне мовы і інш. Дыялекталогія і лінгвістычная геаграфія даследуюць асобныя рэгіянальныя гаворй, варыянтнасць мовы ў прасторы, распрацоўваюць прынцыпы картаграфавання моўных з ’яў y лінгвістычных атласах і інш. Адпаведна з вывучэннем асобных адзінак мовы вылучаюцца дысцыпліны ўнутр. лінгвістыкі: фанетыка (гукі маўлення), фаналогія (гуй мовы, што выконваюць сэнсаадрознівальную функдыю), акцэнталогія (націск), арфаэпія (правілы вымаўлення ў літ. мове), арфаграфія (правілы правапісу), марфаналогія (чаргаванне гукаў і асаблівасці іх ужывання на межах марфем), марфалогія (словазмяненне і часціны мовы), сінтаксіс (словазлучэнні, сказы), лексікалогія (словы і іх групоўкі), дэрываталогія (утварэнне слоў), лексікаграфія (тыпы і струкгура слоўнікаў), семасіялогія (семантыка значымых адзінак мовы), фразеалйгія (устойлівыя словазлучэнні), этымалогія (паходжанне і гісторыя асобных слоў), анамастыка (уласныя назвы), стылістыка (функцыян. дыферэнцыяцыя мовы і яе адзінак паводле сферы ўжывання) і інш. М. цесна звязана з лггаратуразнаўствам, гісторыяй, логікай, філасофіяй, сацыялогіяй, этнаграфіяй, псіхалогіяй, семіётыкай, геаграфіяй, кібернетыкай, матэматыкай і інш. навукамі. М ў зн іх а е ў с у в я зі з в ы н а х о д н іц г в а м , с т а н а ў л е н н е м і р а з в іц ц ё м п іс ь м а і з п а т р э б в ы в у ч э н н я н я р о д н ы х м о ў . У ж о ў 3 -м т ы с . д а н .э . ў с тар аж . Э б л е (П а ў н . С ір ы я ) с т в а р а л іс я с п іс ы с л о ў з м э т а й н а в у ч а н н я г р а м а ц е . У 5 ст. д а н .э . ў Ін д ы і П а н ін і р а с п р а ц а в а ў п е р ш у ю ў с в е ц е п а д р а б я зн у ю гр а м а т ы к у с га р а ж .-ін д . с а к р а л ь н а й м о в ы санскрыту. У ст ар а ж . Г р э ц ы і ў 6 — 4 ст. д а н .э . Г е р а к л іт , П л а т о н , С а к р а т і ін ш . а б м я р к о ў в а л і ф іл а с . п р а б л е м ы п а ходасання і су тн асц і м о в ы . У сваіх тво р ах « П а эт ы к а » і « Р ы то р ы к а » А р ы с т о ц е л ь в ы э н а ч ы ў н а й п е р ш л а г іч н ы я п ад ы х о д ы д а а н а л із у м о в ы , я к ія п а з н е й б ы л і в ь п сар ы стан ы п р ы а п іс а н н і м о в ы ў в у ч э н н і с т о іх аў , Ф .Б э к а н а , a т а к с а м а
ў с у ч а сн ы х п р а ц а х Н .Х о м с к а г а і ін ш . У 2 с і. д а н .э . т.зв . А л е к с а н д р ы й с к а й л п с о л а й р а с п р а ц а в а н ы м н о г ія п а н я ц ц і ф а н е т ь ж і і г р а м а т ы к і с т а р а ж .-гр э ч . м о в ы . У 1 ст. д а н .э . гр эч . л ін гв іс т ы ч н ы я т р а д ы ц ы і п е р а н я т ы р ы м с к ім М ., y н е т р а х я к о г а с т в о р а н ы г р а м а т ы к і В а р о н а , Д а н а т а і П р ы с ц ы я н а . В ы з н а ч а н ы я ў гэты х п р ац а х а д зін к і і к а т э г о р ы і м о в ы п ас л у ж ы л і а сн о в а й д л я с т в а р э н н я г р а м а т ы к м н о г іх е ў р ап. м о ў . У К ітаі ў 3— 2 ст. д а н .э . б ы л і п а д р ы х т а в а н ы с л о ў н ік і с а с т а р э л ы х і д ы я л е к т н ы х сл о ў , за в е р ш а н ы с л о ў н ік « Ш о в э н ь » (« Т л у м а ч э н н е п ісь м е н а ў » ). У 2 -й п а л . 1 -га т ы с . н .э . р а с п р а ц о ў в а л іс я гр а м а т ы ч н ы я а п іс а н н і н а м а т э р ы я л е с е м ід к іх м о ў y араб . і яўр. л ін г в іс т ы ч н ы х п р ац а х . У 1072— 83 М а х м у д К а ш г а р ск і ў с в а ім « С л о ў н ік у ц ю р к с к іх м оў» а п іс а ў ф а н е т ы к у , г р а м а т ы к у ц ю р к с к іх м о ў , д а ў з в е с ткі п р а гіс т о р ы ю , э т н а г р а ф ію , г е а г р а ф ію , п а з з ію , ф а л ь к л о р ц ю р к а ў і зр а б іў к л а с іф ік а ц ы ю гэт ы х м оў. І.Ю .С к а л іг е р y 1599 в ы з н а ч ы ў 4 а сн . гр у п ы еў р ап . м о ў (л а ц ., г р э ч ., сл ав . і ге р м .). У с я р э д н ія в я к і ў Е ў р о п е п а с т у п о в а ў д а с к а н а л ь в а л іс я г р а м а т ы к і, р ы т о р ы к і, л а л я п ш а л іс я с л о ў н іх і. У 14— 16 ст. в а ўсх. с л а в я н з ’яв іл іс я п е р а к л а д ы і к а м п іл я ц ы і гр э ч . і л ац . гр а м а т ы к . У 1664 ф р а н ц . т э о л а г і А А р н о і К .Л а я с л о в ы д а л і «А гульн ую і р а ц ы я н а л ь н у ю гр а м а ты х у » , я к а я п р а ц я г в а л а л а г іч н ы я т р а д ы ц ы і А р ы с т о ц е л я і п а ў п л ы в а л а н а д а л е й л іа е р а зв іц ц ё гр а м а т ы ч н а й н ав у к і. У 18 ст. н я м . ф іл о с а ф Г .Л е й б іц н а а с н о в е п р ы р о д а зн а ў ч ы х н а в у к р а с п р а ц о ў в а ў а б ’е к т ы ў н ы я п ад ы х о д ы д а в ы в у ч э н н я і р а з в іц ц я м о ў , з в я р н у ў увагу н а с у п а с т а ў л е н н е р о зн ы х м о ў і ін ш . зн а к а в ы х с іс тэ м . У с я р э д з ін е 18 ст. М .В Л а м а н о с а ў н а п іса ў п ер ш у ю н а в у к . гр а м а т ы к у рус. м о в ы , х о ц ь я го п р а ц ы п а п я р э д н іч а л а с т в а р э н н е б о л ь ш за 10 гр а м а т ы ч н ы х т р а к г а т а ў п а рус. м о в е , н а п іс а н ы х п е р а в а ж н а н а з а м е ж н ы х м о вах. У су в я зі с а с т а н а ў л е н н е м гіст. л ін гвісгьпсі ў 19 ст. М . в ы л у ч ы л а с я ў с ам ас т . н а в у к . д ы с ц ы п л ін у . З ’я в іл а с я ід э я п р а т а к а н а м е р н ы хар а к т а р гу к а в ы х а д п а в е д н а с ц е й y р о д н а с н ы х м о в ах я к а с н о в а п а р а ў н а л ь н а -г іс т . м е т ад у ў М . ( Ф .Б о п , А Х .В а с т о к а ў , Я .Г р ы м , І.Д о б р а ў с к і, Р .К .Р а с к і ін ш .). С т в а р а л іс я л р а ц ы п а т э а р эт . а с э н с а в а н н і с у т н а с ц і, ф у н к ц ы я н а в а н н я , р а з в іц ц я м о ў , іх к л а с іф ік а ц ы і н а п а д м у р к у гр а м а т ы ч н ы х п р ы к м е т (В .Г у м б а л ь т ), в ы д а д зе н ы в я л . с л о ў н іх і еў р ап . м о ў , y т .л . бел. (ІЗаст о к а ў , Н .У э б с т э р , б р а т ы Я . i В. Г р ы м , У .І.Д а л ь , С .Б .Л ін д э , І .І.Н а с о в іч і іш д .), п а р а ў н а л ь н а -г іс т . гр а м а т ы к і м о ў (К .Б р у г м а н , Ф .М ік л а ш ы ч , А І І І л я й х е р і ін ш ). У 2 -й п ал . 19 ст. с ф а р м ір а в а ў с я п сіх ал . к ір у н а к y М . ( А А П а т а б н я , Г .Ш т а й н т а л ь і ін ш .), д зе а д з ін с гв а м о ў т л у м а ч ы л а с я а д зін с т в а м ч а л а в е ч а га м ы с л е н н я і п а д к р э с л ів а л а с я р о л я п сіх іч н ы х п р а ц э с а ў y р а з в іц ц і м о в ы ; у зн ік л і л ін г в іс т ы ч н ы я ш к о л ы : н ат у р а л ізм (ІІІл я й х е р і ін ш .) , э с т э т ы з м (К .Ф о с л е р і ін ш .), « С л о в ы і рэч ы » (Р .М е р ы н г е р , Г .Ш у х ар т і ін ш .), л ін г в а г е а г р а ф ія ( Г .В е н к е р , Ж .Ж ы л ь е р о н і ін ш .), шадаграматызм (Б р у г м а н , Б .Д э л ь б р у к , А Л е с к ін , Г .О с іт а ф , Г .П а у л ь і ін л і.). У 20 ст. п а ш ы р ы л іс я ідэі п р а сац . а б у м о ў л е н а с ц ь м о ў н ы х з 'я ў (Ш .Б а л і, Ж .В а н д р ы е с , Я .Д з .П а л ів а н а ў , А С е ш э і ін ш .) , в я д з е ц ц а п о ш у к б о л ь ш а б ’ек т ы ў н ы х с п о с а б а ў в ы в у ч э н н я м о ў н ы х з 'я ў п р а з іх ф арм альнае а п іс а н н е (П .Ф .Ф а р т у н а т а ў і ін ш .). У м іж в а е н н ы п е р ы я д y Е ў р о п е і З Ш А с ф а р м ір а в а л а с я м а гу г н а я л ш ш іс т ы ч н а я ш к о л а — структуралізм (Л .Е л ь м с л е ў , В .М а т э зіу с , Э .С е п ір , Ф . д э С а с ю р , М .С .Т р у б я ц к о й , Р .В .Я к а б с о н і ін ш .) , я к і ў л а с л я в а е н . ч а с п а ш ы р ы ў с я і с п р ы я ў с т а н а ў л е н н ю к іб е р н е т ы ч н а й , a т а к с а м а п р ы к л а д н о й і м а т э м . л ін г в іс тьпсі (Ю .Д .А п р э с я н , В .У .М а р т ь ш а ў , І А М я л ь ч у к , Р .Г .П ія т р о ў с к і і ін ш .) і л ін г в а с е м іё т ы к і ( Р .Б а р т , К Л е в і- С т р о с , Ч .М о р ы с , д э С а с ю р , Ю .С .С ц я п а н а ў і ін ш .). У с у в я зі з вы вучэн н ем н овы х м оў, ш то Ле м елі сваёй п іс ь м е н н а с ц і, у с т а л я в а л а с я ш к о л а с т р у к т у р а л ізм у — дэскрыптыўная лінгвістыка (Ф .Б о а с ,
Л .Б л у м ф іл д , З .Х а р ы с і ін ш .) . У п а р а ў н а л ь н а гіст. і а п іс а л ь н ы м М . п а п ш р ы л іс я ід э і п а д ы х о д у д а м о ў н ы х з ’я ў з п а з іц ы й іх с іс г э м н а й а р г а н із а ц ы і, л гго в я д з е с в а ю т р а д ы ц ы ю ад в у ч э н н я І.А .Б а д у э н а д э К у р т э н э а б м о в е (В .У .Ів а н а ў , В .М .С о н ц а ў , У .М .Т а п а р о ў і ін ш .). У 1980— 9 0 -я г. ў с т а л ё ў в а ю ц ц а функцыянальная лінгвістыка, л ін г в іс т ы к а т э к с г у , к а г н іт ы ў н а я л ін г в іс т ы к а і ін ш ., д з е а са б л ів ая ў вага а д ц а е ц ц а з м е с т у м о ў н а й іл ф а р м а ц ы і, спосабам яго перадачы і ўспры м ання.
МОВАЗНАЎСТВА
505
во, М.АКоласаў, Ліндэ, Патабня, АІ.Сабалеўскі, І.І.Сразнеўскі, Шахматаў і інш.). Пасля выдання помнікаў бел. пісьменнасці разгарнулася даследаванне іх мовы (летапісаў — Шахматавым, твораў Ф.Скарыны — П.У.Уладзіміравым, перакладных рыцарскіх аповесцей — А.Брукнерам, інтэрмедый — У стараж. Беларусі перапісваліся стаУ.М.Перацам). Надрукаваны працы па ражытнаслав. лінгвістычныя тракгаты гіст. граматыцы бел. мовы («Гістарычны (напр., «О пнсьменах» Чарнарызца агляд важнейніых гукавых і марфалагічХрабра, 9—10 ст., бел. копіі 16— 17 ст.). ных асаблівасцей беларускіх гаворак» У 16—17 ст. створаны рукапісны «ЛекІА.Нядзёшава, 1884, і інш.). Але многія снс сь тсшкованіем словснскмх мов рус і польск. вучоныя трактавалі бел. просто» (канец 16 ст.), друкаваныя прамову як дыялект велікарус. або польск. цы «Лекснс, снрчь речен і ...» Л.Зізанія мовы, адмаўлялі яе права на ўжыванне (1596, Вільня), «Лексюсонь славеноросў грамадска-культ. сферах жыдця беласкій...» П.Бярынды (1627, Кіеў; 2-е выд. русаў, вызначалі месца яе выкарыстан1653, Куцейна, пад рэд. І.Труцэвіча), ня толькі ў быт. сферы. Выключных дзе тлумачыліся лексіка і выразы царк.поспехаў y вывучэнні бел. мовы, яе гісслав. помнікаў. Выдаваліся таксама азбукі, буквары, граматыкі: «Буквар» торыі, помнікаў бел. пісьменнасці дасягнуў заснавальнік бел. філалогіі І.Фёдарава (1574, Львоў), ананімная Я.Ф.Карскі — аўтар шматлікіх прац па «Кграматыка словеньска языка...» (1586, беларусістыцы, y тл . манаграфіі «БелаВільня), «Грамматіка Словенска...» Л.Зізанія і яго ж «Лекснс», дзе тлума- русы» (кн. 1—7, 1903—22). Тры яе кнігі ён прысвяціў характарыстыцы фанечыцца 1061 стараслав. слова з дапамогай бсшьш як 2 тыс. старабел. слоў (абе- тычнай сістэмы, словаўтварэння, грамадзве кнігі 1596, Вільня), «Грамматнкн тычнага ладу бел. мовы ў яе гіст. разСловенскмя правнлная смнтагма» віцці. У пач. 20 ст. з пашырэннем літ. М.Сматрыцкага (1619, Еўе), «Буквар» творчасці і кнігавыдання на бел. мове (1631, Кудейна) і «Буквар языка сла- ўзнікла неабходнасць вызначыць хараквенска» (1636, Буйнічы) С.Собаля і тэрныя рысы бел. мовы і замадаваць іх інш. У гэтых працах апісвалася царк.- y якасці літ. норм, што ўпершыню слав. мова, якая ўжывалася ў сферах зроблена ў «Беларускай граматыцы для культу і навукі; бел. («простая») мова школ» БА.Тарашкевіча (1918). У 1920-я выкарыстоўвалася толькі як матэрыял г. створаны Інбелкульт, які паслужыў для «вырозуменья» царк.-слав. мовы. базай для арганізацыі АН Беларусі, дгго Першая граматыка «простой» мовы ўключала ў свой склад Ін-т мовы, л-ры («Граматыка словенская») напісана на і мастацтва. У гэты ж час адкрыты БДУ лац. мове ў 1643 студэнтам Сарбоны і шэраг пед. ін-таў, дзе рыхтаваліся лінІ.Ужэвічам (захоўвалася ў рукапісах, гвістычныя кадры і вяліся даследаванні выд. ў 1970 y Кіеве, y 1996 y Мінску). У ў галіне бел. М. Гэтаму спрыяла і пра1-й чюрці 19 ст. пачалося навук. выву- вядзенне ў БССР беларусізацыі. У 1926 чэнне бел. мовы, што было звязана з адбылася акад. канферэнцыя па рэфорпавышанай цікавасцю грамадскасці да ме бел. правапісу і азбукі, скіраваная на этнаграфіі, вусна-паэт. творчасці бел. збліжэнне з правіламі рус. мовы. У вынарода. Найб. раннія пісьмовыя звесткі ніку збору і сістэматызацыі бел. лексікі пра сучасную бел. мову (у працах створаны 24 тэрміналагічныя зборнікі, А.К.Кіркора, Я.Чачота, П.М.Шпілеў- апублікаваны «Расійска-крыўскі (беласкага і інш.) падаваліся ў плане агуль- рускі) слоўнік» ВЛастоўскага (1924), нага азнаямлення з бел. этнаграфіяй і «Беларуска-расійскі слоўнік» (1925) і фальклорам. Бел. мове прысвячаліся і «Расійска-беларускі слоўнік» (1928) спец. працы (напр., артыкул К.Ф.Ка- М.Я.Байкова і С.М.Некрашэвіча. Выдалайдовіча «Пра беларускую гаворку», валіся і дыялектныя («краёвыя») слоўні1822). Грунтоўнае вывучэнне бел. мовы кі: «Віцебскі краёвы слоўнік» М.І.Каспачалося з сярэдзіны 19 ст. Этнографы пяровіча (1927), «Краёвы слоўнік Чэрі фалькларысты ПАБяссонаў, У.МДаб- веншчыны» М.В.Шатэрніка (1929). равольскі, М.В.Доўнар-Запольскі, Я.Кар- Абаіульняльную працу пра гаворй ловіч, М.Я.Нікіфароўскі, Е.Р.Рама- цэнтр. і ўсх. Беларусі «Спроба лінгвіснаў, А.К.Сержпутоўскі, М.Федароўскі, тычнай геаграфіі Беларусі» ў 1928 апубП.В.Шэйн, МА.Янчук і інш. сабралі і лікаваў ПА.Бузук. Дыялектны матэрыапублікавалі багаты матэрыял пра асаб- ял, назапашаны Ін-там мовы, л-ры і лівасці бел. гаворак. У гэты ж час ство- мастадтва АН Беларусі, загінуў y Вял. раны слоўнікі нар. лексікі і фразеалогіі, Айч. вайну. Некаторыя даваен. залісы найб. буйныя з іх «Збор слоў літоўска- пазней выкарыстаны ў вьіданнях «Гарускай (беларускай мовы)» Ф.С.Шым- воркі на тэрыторыі Смаленшчыны» кевіча (1840, выд. 1995), «Слоўніх бела- (1960), «Краёвы слоўнік Усходняй Марускай мовы» І.Насовіча (1870). Факты гілёўшчыны» І.К.Бялькевіча (1970), бел. мовы выкарыстоўвалі ў сваіх пра- «Слоўнік народных гаворак Заходняй дах рус. і польскія лінгвісты Браншчыны» ПА.Растаргуева (1973). (К.ЮАпель, Ф.І.Буслаеў, М.М.Дурна- Гісторыю бел. мовы вывучалі Буэук,
506
МОВА 1—5, 1977—84), «Тлумачальны слоўнік
беларускай літаратурнай мовы» (1996), «Марфемны слоўнік беларускай мовы» I.B.Воўк-Л евановіч, М.I.Карнеева- Пет- А.М.Бардовіча, Шакуна (1975), «Слоўрулан, Карскі, Растаргуеў і інш., фане- нік сінонімаў і блізказначных слоў» тыку — ЯЛёсік, Воўк-Левановіч і інш. М.К.Клышкі (1976), «Фразеалагічны Выйшлі працы па гіст. сінтаксісе «Вы- слоўнік беларускай мовы» Лепешава (т. ражэнне галоўнш членаў сказа ў бела1—2, 1993), «Слоўнік паронімаў беларускай мове» (1940) і «Даследаванні ў рускай мовы» С.М.Грабчыкава (1994), галіне гісторыі беларускага сінтаксісу» «Слоўнік іншамоўных слоў» Булыкі (т. (1941) Ц.П.Ломдева, аўтара і рэдактара 1—2, 1999). Працягваецца праца над выдадзенай раней акад. працы «Бела- шматтомнымі «Этымалагічным слоўніруская граматыка. Фанетыка і правапіс» кам беларускай мовы» (т. 1—8, 1978— (1935). Ін-т мовы, л-ры і мастацтва АН 93), «Гістарычным слоўнікам беларусБеларусі выдаў даследаванні «Белару- кай мовы» (вып. 1— 18, 1982—99). Выская граматыка. Марфалогія» (1936), дадзены «Анамастычны слоўнік твораў «Сінтаксіс беларускай мовы» (1939) і Якуба Коласа» (1990), «Фразеалагічны «Курс сучаснай беларускай мовы. Фа- слоўнік мовы твораў Я.Коласа» (1993), нетыка, марфалогія, лексіка» (1940), y «Слоўнік мовы Янкі Купалы» (т. 1, якіх падагульнены дасягненні бел. М. У 1997), слоўнікі эпітэтаў бел. мовы пасляваен. час усталяваліся новыя кіМ.П.Пазнякова (1988), Н.В.Гаўрош рункі даследаванняў, створаны новыя (1998), «Слоўнік мовы Скарыны» падручнікі па бел. мове для школ, тэхУ.ВАнічэнкі (т. 1—3, 1977—94), часнікумаў, ВНУ. Выдадзены «Руска-белатотны слоўнік бел. мовы Н.С.Мажэйкі, рускі слоўнік» пад рэд. Я.Коласа, Супруна (т. 1—5, 1976—92). АпублікаК.Крапівы, П.Глебкі (1953), «Беларусвана шмат слоўнікаў асобных рэгіёнаў ка-рускі слоўнік» пад рэд. К.Крапівы, Беларусі, y т.л. «Слоўнік беларускіх га«Падручны польска-беларускі слоўнік» ворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пад рэд. А.Абрэмбскай-Яблонскай і пагранічча» (т. 1—5, 1979—86), «ТураўМ.В.Бірылы (абодва 1962), «Украінскаскі слоўнік» (т. 1—5, 1982—87), першы беларускі слоўнік» В.ПЛемцюговай сярод слав. моў «Дыялекталагічны атлас (1980), «Беларуска-расійскі слоўнік» беларускай мовы» (1963; Дзярж. прэмія Я.Станкевіча (1990, Нью-Йорк) і інш. СССР 1968). Да найбуйнейшых прац Выйшла з друку фундаментальная акад. належаць акад. «Беларуская граматыка» «Граматыка беларускай мовы» пад рэд. пад рэд. Бірылы і Шубы (ч. 1—2, 1985—86), «Фанетыка беларускай літаК.Крапівы, М.Г.Булахава, П.П.Шубы (т. 1—2, 1962—66), распрацоўваліся гіс- ратурнай мовы» пад рэд. Падлужнага торыя бел. мовы і гіст. граматыка (1989), «Лексічны атлас беларускіх на(А.Я.Баханькоў, А.М.Булыка, А.І.Жураў- родных гаворак» пад рэд. Бірылы і Мацкевіч (т. 1—5, 1993—98), энцыкласкі, І.І.Крамко, Л.М.Шакун, Ф.М.Янпедыя «Беларуская мова» (1994; Дзярж. коўскі, АІ.Яновіч, А.А.Яскевіч і інш.). Апублікавана некалькі агульных курсаў прэмія Рэспублікі Беларусь 1998). 3 1960-х г. на Беларусі даследуюцца і сучаснай бел. мовы, манаграфіі, прысінш. слав. мовы, часам y плане іх сувечаныя актуальным пытанням бел. пастаўлення з бел. мовай. Выйшлі праграматьпсі (Л.А.Антанюк, МААўласецы апісальнага і супастаўляльнага хавіч, Булахаў, Л.І.Бурак, М.С.Васілеўскі, рактару па праблемах рус. мовы (БулаА.П.Груца, М.І.Гурскі, МАЖыдовіч, хаў, Т.М.Валынец, ААГіруцкі, Гурскі, Ю.Ф.Мацкевіч, АЯ.Міхневіч, А.І.НарМ.І.Канюшкевіч, І.І.Козыраў, АФ.Макевіч, Л.П.Падгайскі, П.У.Сцяцко, Шунаенкава, ВА.Маслава, Мезенка, Міхба, П.Я.Юргелевіч, М.С.Яўневіч і інш.) невіч, В.М.Нікідевіч, С.М.Прохарава, і фанетыкі (Н.Т.Вайтовіч, Л.Ц.Выгон І.С.Роўда, Л.М.Чумак, Шуба і інш.). ная, . А.А.Крывінкі, АЛ.Падлужньі, Вядуцца параўнальна-гіст. і супастаўЭ.Смулкова, В.М.Чэкман і інш.), стылістыкі бел. мовы (А.А.Каўрус, Г.М.Ма- ляльна-тыпалагічныя даследаванні слав. моў (Р.М.Казлова, АА.Кожынава, Марлажай, Лепешаў, Т.І.Тамашэвіч, М.Я.Цікоцкі, А.К.Юрэвіч і інш.), дыя- тынаў, Супрун, Г.АЦыхун, Чэкман і інш.), вывучэнне старасл. мовы, паўд. і лекгалогіі (ЭД.Блінава, Я.М.Камароўзах.-слав. моў, укр. мовы, часта ў параўскі, Ф.Д.Клімчук, Е.С.Мяцельская, нанні з бел. (Анічэнка, В.Л.Вярэніч, ААСтанкевіч, І.Я.Яшкін і інш.), метоУАКарпаў, В.Ф.Крыўчык, Лемцюгова, дыкі выкладання бел. мовы (З.Б.ВараМажэйка, Мячкоўская, Б.Ю.Норман, новіч, В.У.Протчанка, В.І.Рагаўдоў, Б.АПлотнікаў, Супрун, Г.У.Ярмоленка М.Г.Яленскі і інш.). Вывучаліся бел. і інш.). 3 германскіх моў вывучаецца лексіка і словаўтварэнне (Антанюк, A. Я.Баханькоў, Бірыла, Булыка, нямецкая (С.М.Гайдучык, Т.С.Глушак, П.І.Копанеў, Г.Я.Панкрац, Ю.У.Папоў, М.Ф.Гуліцкі, В.П.Красней, У.М.ЛазоўА.М.Шаранда і інш.) і англійская скі, Лемдюгова, ААЛукашанец, (Дз.Г.Багушэвіч, Ю.Б.Барысаў, Я.М.ВоўГ.М.Мезенка, МАПаўленка, М.Р.ГІрышын, Г.П.Кліменка, Л.МЛяшчова, годзіч, А.Ф.Рогалеў, В.Д.Старычонак, Я.А.Маслыка, ВА.Няхай, Ю.Г.Панкрац, М.Р.Суднік, Сцяцко, Шакун, B. К.Шчэрбін, Г.Ф.Юрчанка і інш.), Т.В.Пагшаўская, Т.М.Суша, І.Ф.Ухванава, Л.У.Хвядчэня, ЗАХарытончык і інш.) фразеалогія (А.САксамітаў, М АДанімовы. 3 раманскіх моў найб. даследуловіч, У.І.Коваль, І.ЯЛепешаў, Янкоўскі і інш.). Выдадзены акад. «Тлума- ецца французская (Л.Ф.Кістанава, чальны слоўнік беларускай мовы» (т. З.НЛявіт, М.ІЛешчанка, У.В.Макараў,
Л.М.Скрэліна, АМ.Сцяпанава, САШашкова і інш). Распачалося вывучэнне класічных моў, пераважна лацінскай (НА.Ганчарова, АВ.Гарнік, Г.І.Шаўчэнка і інш.), моў Усходу (А.М.Гардзей, М.У.'Гарэлка і інш.). У галіне агульнага М. даследаваліся праблемы сутнасці і функцыянавання мовы (Гіруцкі, Б.І.Касоўскі, Кіклевіч, Мартынаў, Міхневіч, Мячкоўская, Норман, Плотнікаў, Супрун і інш.), псіхалінгвістыкі (Кліменка, Супрун і інш.), праблемы рыторыкі і камгірэсіі моўнай інфармадыі (АА.Вейзэ, Міхневіч, ЛА.Мурына і інш.), аспекты сацыялінгвістыкі (Міхневіч, Мячкоўская, Падлужны, Токарава і інш.), праблемы эксперыментальнай фанетыкі (К.К.Барышнікава, Выгонная, Гайдучык, АБ.Карнеўская, ГАМятлкж, Падлужны, Паплаўская і інш.), культуралагічных сувязей мовы (Маслава, Прохарава і інш.), тэорыі леракладу (Копанеў, В.П.Рагойша і інш.). У галіне матэм. і лрыкладной лінгвістыкі вывучаюівда лытанні лінгвастатыстыкі (М.МЛесохін, К.Ф.Лук’яненкаў, В.В.Нешытой, Плотнікаў і інш.), семіялагічных аслектаў моў (В.В.Грыб, Мартынаў, Плотнікаў і інш.), камп’ютэрнага прадстаўлення моўных фактаў (А.В.Зубаў, Карлаў, Мартынаў і інш.). Лінгвістычныя даследаванні праводзяцца ў Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Ксшаса Нац. АН Беларусі, БДУ, Гомельскім, Гродзенскім, Мінскім лінгвістычным ун-тах, іншых навук. і навуч. установах. Дзейнічае Беларуская асацыяцыя камунікатыўнай лінгвістыкі, якая выдае штогоднік «Палілог». Выходзіць навук. цітогоднік Ін-та мовазнаўства імя Я.Коласа «Беларуская лінгвістыка» і інш. Літ.: А м н р о в а Т . А , О л ь х о в я к о в Б . А , Р о ж д е н с т в е н с к н й Ю .В . О ч ер к н п о н с г о р н н л н н гв н с т га с н . М ., 1975; Б у л a х о в М .Г . В о с т о ч н о с л а в я н с к н е я зы х о в е д ы : Б н о б н б л н о г р . с л о в а р ь . T. 1— 3. М н ., 1976— 7 8 ; Ж у р а ў с к і А І . , К р ы в і ц к і А А Б е л а р у с к а е м о в а з н а ў с г в а ў А к а д э м іі н а в у к Б С С Р . М н ., 1979; Н с т о р н я л н н г в я с т а ч е с к н х у ч е н н й . [В ы л . 1— 4], Л ., 1980— 1991; П л о т н і к а ў Б A А гу л ь н а е м о в азн а ў с тв а . М н ., 1994; Ш а к у н Л .М . Г іс т о р ы я б е л ар у с к а г а м о в а з н а ў с тв а . М н ., 1995; Б ел а р у с к а е м о в а зн а ў ст в а: Б іб л ія гр . п а к а з. [В ы п . 1— 3], М н ., 1967— 1993. А.Я.Супрун, Б.А.Плотнікаў.
мбВА-ІІАСРЙДНІЦА, 1) мова міжнацыянальных (міжэтнічных) і міждзяржаўных зносін (гл. Міжнародныя мовы). 2) У больш вузкім значэнні — мова, лраз якую адбылося залазычанне (гл. Запазычанні ў мове) асобных слоў або канструкцый іншамоўнага лаходжання. У сучаснай бел. мове вылучаецца значлая колькасць лексічных адзінак, y розны час запазычаных з інш. моў. Запазычанне болыдасці слоў адбывалася праз пасрэднідтва ў лершую чаргу польск. і рус. моў. Напр., лраз рус. мову з замежных моў (асабліва з грэч. і лац.) y лексіку бел. мовы лрыйшлі словы «аўдыторыя», «варыянт», «ідэя», «кампанент», «мелодыя», «орган», «лараграф», «піраміда», «сейф», «трамвай», «утопія» і інш., праз польск. — лац. «колер», ням. «дах», венг. «палаш», італьян. «палац», франц. «пісталет» і інш. У сваю
чаргу бел. мова была пасрэдніцай пры запазычанні ў рус. мову слоў з польск. і ням. моў.
моў: індаеўрапейскія мовы, фіна-угорскія мовы, цюркскія мовы, іберыйска-каўказскія мовы, семіта-хаміцкія мовы, мангольскія мовы, кітайска-тыбецкія мовы і інш. Вядомы таксама ізаляваныя (японская мова, карэйская мова і інш., гл. Коранеізаляваныя мовы) і мёртвыя мовы. Найб. значная і вывучаная — індаеўрап. сям’я моў. Яна складаецца з моўных груп і асобных моў. Некаторыя з гэтых моў вядомы толькі па пісьмовых тэкстах. М.с. могуць аб’ядноўвацца і ў моўныя саюзы. На Зямлі жыве бодыц за 300 народаў, колькасдь якіх паасобку перавышае 1 млн. чалавек. Яны складаюдь каля 96% насельніцтва Зямлі. Сярод моў гэтых народаў 19 маюць больш за 50 млн. носьбітаў (aura., араб., бен-
М 0ВЫ СВЁТУ, натуральныя мовы народаў Зямлі, што жывудь цяпер або існавалі ў мінулым. Агульная колькасць М.с. дакладна не вызначана з-за неакрэсленасці межаў паміж мовамі і дыялектамі, недастатковай вывучанасці некаторых моўных рэгіёнаў. Лічыцца, што жывых моў на Зямлі ад 3 да 5 тыс. і ад 6 да 8 тыс. дыялектаў. Для апісання М.с. выкарыстоўваюць розныя віды класіфікацыі моў. Паводле генетычных характарыстык М.с. ладзяляюцца на моўныя, сем’і (гл. Сям 'я моў), групы, падгрупы і асобныя мовы. Асн. сем’і
мовы______________ 507 гальская, ісп., італьян., карэйская, кіт., малайская, маратхі, ням., партугальская, панджабі, рус., тамільская, тэлугу, урду, франц., хіндзі і японская). Сярод пашыраных М.с. вылучаюцца міжнародныя мовы. М.с. вельмі неаднародныя паводле граматычнага ладу, форм існавання, сац. здачдасці, ступені лексікапаняційнага развіцця, існуючых на іх твораў фальклору, маст. л-ры, давукі. Суадноснасць дзяржаў, народаў, этнасаў і моў гл. ў табл. «Народы і мовы свету (сто першых лазіцый)». А.Я.Міхневіч.
Народы і мовы свету (сто першых пазіцый)
Н ум ар н арода ў залеж н асц і ад колькасці
Н азва н арода
i
2
К олькасць, м л н . чал.
М о ў н а я с я м ’я
М о ў н а я гр у л а
М ова
А сноўны я к р а ін ы рассялення і колькасць н а р о д а ў іх , м л н . чал.
3
4
5
6
7
i
к іт а й ц ы (х а н ь )
1125
с ін а -т ы б е ц к а я
к іт а й с к а я
к іт а й с к а я
К Н Р 1094,1
2
х ін д у с та н ц ы
244
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
х ін д у с та н і
Ін д ы я 243
3
ам еры канцы
194
ін д а е ў р а п е й с к а я
гер м ан ская
а н г л ій с к а я
З П ІА 193
4
б енгальцы
189,65
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
б е н г ал і (б а н гл а б х а с а )
Б а н г л а д э ш 109,5 Ін д ы я 80 Б р а з іл ія 139
5
б р а зіл ь ц ы
149,4
ш даеўрап ейская-
рам анская
п артугальская
6
р у с к ія
146,66
ін д а е ў р а п е й с к а я
славянская
руская
Р а с ія 119,9
7
я п о н д ы (н іх а н д з ін )
125,6
япон ская
японская
япон ская
Я п о н ія 123,65
8
п ан дж абцы (п е н д ж а б ц ы )
100
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
п ан дж абі
П а к іс т а н 75 Ін д ы я 24
9
б іх а р ц ы
9 7,6
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
бхадж луры , м а га х і, м а й г х іл і
Ін д ы я 92,5
10
м е к с ік а н ц ы (м е х ік а н а )
91,05
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
М е к с іх а 78 З Ш А 13
11
яванды
89,6
а ў с т р а н е з ій с к а я
заходн еа ў с т р а н е з ій с к а я
яванская
Ін д а н е з ія 89
12
н е м ц ы (д о й ч э )
86
ін д а е ў р а п е й с к а я
герм анская
н ям ец кая
Г е р м а н ія 7 4 ,6 З Ш А 5 ,4
13
т э л у г у (а н д х р а)
74,5
д р а в ід ы й с к а я
п а ў д н ё в а -ў с х .
т э л у г у (ге н т о а )
Ін д ы я 74,5
14
к а р э й ц ы (ч а с о н сарам , хангук сарам , к а р о сар а м )
7 0,2
карэйская
карэйская
карэйская
Р э с п у б л ік а К а р э я 44 К Н Д Р 2 2 ,5 КНР 2
15
іт а л ь я н ц ы (іт а л ія н і)
66,5
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іт а л ь я н с к а я
Іт а л ія 54,35 Ф р а н ц ы я 1,1
16
м а р а тх і (м ар а т х а)
66,5
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
м а р а тх і
Ін д ы я 66,5
17
т а м іл ы
64 ,8
д р а в ід ы й с к а я
п аўднёвая
т а м іл ь с к а я
Ін д ы я 61 Ш р ы -Л ан к а 3
18
в ’е т н а м ц ы (к ін ь , в ’ет)
а ў с т р а а з ія ц к а я
в ’е т -м ы о н г с к а я
в ’е т н а м с к а я
В ’ет н а м 61 ЗШ А 1
6 2,15
19
е г іп ц я н е
54 ,6
а ф р а з ій с к а я
с е м іц к а я
арабская
Е г іп е т 5 4,2
20
т у р к і (ц ю р к )
53,3
алтай ск ая
ц ю ркская
турэцкая
Т у р ц ы я 50 Г е р м а н ія 1,35
21
ф р а н ц у з ы (ф р а н с э )
49 ,4
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
ф р ан ц узская
Ф р а н ц ы я 47
22
п а л я к і (п а л я ц ы )
49 ,2
ін д а е ў р а п е й с к а я
славян ская
польская
П о л ы п ч а 3 8 ,46 З Ш А 5,6 Г е р м а н ія 1,5 Ф ран ц ы я 1
23
а н г л іч а н е (ін гл іш )
48,5
ін д а е ў р а п е й с к а я
гер м ан ская
а н г л ій с к а я
А н г л ія 44,7 К анада 1
Працяг табліцы 1
2
3
7
6
5
4
24
гу д ж а р а тц ы
47
ін ц а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
гу д ж а р а ц і
Ін д ы я 46 П а к іс т а н 1
25
у к р а ін ц ы
46
ін д а е ў р а п е й с к а я
сл аВ я н с к а я
украш ская
У к р а ін а 37,4 Р а с ія 4 ,3 6
26
іс п а н ц ы (э с п а н ь ё л е с )
39
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
Іс п а н ія 38,4
27
к а н н а р а (к а н н а д а , каннады га)
35
д р а в ід ы й с х а я
п аўдн ёвая
каннада
Ін д ы я 34,9
28
м алаялі
35
д р а в ід ы й с к а я
п аў д н ё в а я
м алаялам
Ін д ы я 34,7
29
к а л у м б ій ц ы (к а л а м б ія н а с )
34,5
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
К ал у м б ія 32,5
30
м 'я н м а (м я м а , м ’я н м ы , м р а н , б ір м а н ц ы )
33,35
с ін а -т ы б е ц к а я
ц энтральная
б ір м а н с к а я
М ’я н м а 33
31
о р ы я (у т к а л і)
32,25
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
оры я
Ін д ы я 32,2
а ф р а з ій с к а я
чадская
х аў са
Н іг е р ы я 26 Н іге р 4,3
30,55
ін д а е ў р а п е й с к а я
ір а н с к а я
а ф г а н с к а я (п у іп ту , паш та)
А ф га н іс та н 19,5 П а к іс т а н 10 Ір а н 1
30,8
32
х аўса
33
а ф г а н ц ы (п у ш т у н , п у хтун )
34
а р г е н ц ін ц ы
30,4
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
А р ге н ц ін а 30
35
с ія м ц ы (к х а н т а й , т а й -н е н )
30,2
паратай ская
тайская
с ія м с к а я (к х а н т а й )
Т а й л а н д 30
36
б іс а я (в іс а я , в іс а я н ц ы )
а ў с т р а н е з ій с к а я
за х о д н е а ў с т р а н е з ій с к а я
б іс а й с к а я
Ф іл іл ін ы 26,7
37
іа р у б а
38
п е р с ы (ф а р с ы , ір а н і)
26,7 5
н іг е р а - к а р д а ф а н с к а я
н іг е р -к о н г а
іа р у б а
Н іг е р ы я 25,5
26
ін д а е ў р а п е й с к а я
ір а н с к а я
п е р с ід с к а я (ф а р с і)
Ір а н 2 5 ,3
24,5
а ў с т р а н е з ій с к а я
за х о д н е а ў с т р а н е з ій с к а я
сунданская
Ін д а н е з ія 24,5
23
н іг е р а - к а р д а ф а н с к а я
за х о д н е атлан ты чн ая (н іг е р -к о н г а )
ф у л а (ф у л ь ф у л ь д э )
Н іг е р ы я 14 Г в ін ея 2,5 М ал і 1,4 К а м е р у н 1,2 С ен е га л 1
2 6 ,2
39
с у н д ы (с у н д а н ц ы , сунда)
40
ф у л ь б е (п у л а)
41
ігб а (іб а)
21,65
н іг е р а - к а р д а ф а н с к а я
н іг е р - к о н г а
ігб а
Н іг е р ы я 2 1,6
42
м алайцы (а р а н г -м е л а ю )
2 1,47
а ў с т р а н е з ій с к а я
за х о д н е а ў с з р а н е з ій с к а я
м алайская
Ін д а н е з ія 10,8 М а л а й з ія 7,8 Т а й л а н д 2,1
43
р у м ы н ы (р а м ы н ь )
2 1 ,3
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
р у м ь ш с к а я (д а к а рум ы нская)
Р у м ы н ія 21
44
алж ы рцы
2 1 ,2
а ф р а з ій с к а я
с е м іц к а я
арабская
А л ж ы р 20 Ф ранцы я 1
45
а м х а р а (а м х а р ц ы , а м а р а)
21
а ф р а з ій с к а я
с е м іц к а я
ам хара (ам ар ы н ья )
Э ф іо п ія 20,8
46
сік х і
20
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
пандж абі
Ін д ы я 20
47
у эб ек і (у з б ек , с ар т ы )
19,6
алтай ская
цю ркская
у зб екская
У зб ек іст а н 14,15 А ф га н іс т а н 1,8 Т а д ж ы к іс т а н 1,2
48
м араканцы
19,4
а ф р а з ій с к а я
с е м іц к а я
арабская
М а р о к а 18,3
49
а р о м а (г ал а )
19,2
а ф р а з ій с к а я
у с х о д н е -к у ш ы ц к а я
аром а
Э ф іо п ія 19
50
а н г л а -а ў с т р а л ій ц ы
18,3
ін д а е ў р а п е й с к а я
гер м ан ская
а н г л ій с к а я
А ў стр ал ія 18
51
к у р д ы (к у р д , курм андж )
18,2
ін д а е ў р а л е й с к а я
ір а н с к а я
курдская
Т у р ц ы я 6,5 Ір а н 5,5 Ір а к 4
52
л а о с ц ы (л а о )
18
паратай ская
гай ская
т х а й -л а о с к а я
Т а й л а н д 15 Л а о с 2 ,2
53
радж астханц ы
17,4
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
радж астхані
Ін д ы я 17
54
вен есуэльц ы
17,5
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
В е н е с у э л а 17,3
55
азербайдж анц ы (а з е р б а й д ж а н л ы л а р )
алтай ская
ц ю ркская
азербай дж ан ская
Ір а н 10,43 А зе р б а й д ж а н 5,8
56
сінд хі
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
сін д х і
П а к іс т а н 14,7 Ін д ы я 1,9
57
ч ж у а н (б у ч ж у ан , б у е й . б у н у н , б у ш а)
16
паратай ская
ч ж у а н -д у н с к а я (тай ск ая )
чж уан
К Н Р 16
58
йем енцы
15,1
а ф р а з ій с к а я
с е м ід к а я
арабская
Й е м е н 13,7 С ау д аў с к а я А р а в ія 1,4
17 16,7
Працяг табліцы 1
2
59
суданцы
60
к е ч у а (к іч у а )
61
3 15
4
5
6
7
а ф р а з ій с х а я
с е м ід к а я
арабская
С у д ан 13,5 Ч а д 1,25
14,87
андская
кечуа
кечуа
П е р у 7 ,7 Э к в а д о р 4,3 Б а л ів ія -2,47
а с а м ц ы (а с а м ія , ах ам ія )
14,77
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
асам ская
Ін д ы я 14,55
62
ір а к ц ы
14,6
а ф р а з ій с к а я
с е м іц к а я
арабская
І р а к 14,5
63
га л а н д ц ы (х а л а н д э р с , н ід э р л а н д ц ы )
14,3
ін д а е ў р а п е й с к а я
гер м ан ская
н ід э р л а н д с к а я (г а л а н д с к а я )
Н ід э р л а н д ы 12,3
64
п ар т у га л ь ц ы (п а р ту г еэ іш )
13,9
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
п артугальская
П а р т у г а л ія 9,8 Б р а з іл ія 1,35 З П І А 1,15
65
в е н г р ы (м а д з ь я р ы )
13,8
уральская
ф ін а -у г о р с к а я
вен гер ская
В е г а р ы я 9,95 Р у м ы н ія 1,8
66
я ў р э і (іе гу д ы м , аід)
13,62
а ф р а з ій с к а я , ін д а е ў р а п е й с к а я
с е м ід к а я , гер м ан ская
іў р ы г , ід ы ш
З Ш А 5 ,8 4 Із р а іл ь 4 ,3
67
н е п а л ь ц ы (н е п а л і, кхасы , п арбаты я, гуркхі)
13,4
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
непалі
Н е п а л 11,3 Ін д ы я 2,1
68
т а га л ы
13,4
а ў с т р а н е з ій с к а я
заходн еа ў с т р а н е з ій с к а я
тагалог
Ф іл іл ін ы 13,4
69
м а л а г а с ій ц ы (м а л ь г а ш ы , н і м а л а га с і)
12,8
а ў с т р а н е з ій с к а я
за х о д н е а ў с т р а н е з ій с к а я
м а л а г а с ій с к а я
М а д а г а с к а р 12,7
Ш р ы - Л а н к а 12,7
70
с ін г а л ы (с ін х а л а )
12,76
ін д а е ў р а п е й с к а я
ін д а а р ы й с к а я
с ін г а л ь с к а я
71
г р э к і (э л ін ы )
12,42
ін д а е ў р а п е й с к а я
грэчаская
н авагрэч аская
Г р э ц ы я 9,73
72
ч ы л ій ц ы (ч ы л е н ь ё с )
11,78
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
Ч ы л і 11,4
73
к у б ін ц ы (х у б а н а с )
11,7
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
К у б а 10,5 ЗШ А 1
74
а к а н (а к а н ф а )
11
н іг е р а -к а р д а ф а н с к а я
ква
акан
Г а н а 7 ,9 К о т - д 'І в у а р 2,8
75
а н г л а -к а н а д ц ы
10,8
ін д а е ў р а п е й с к а я
герм анская
а н г л ій с к а я
К а н а д а 10,8
76
мадурцы
10,8
а ў с т р а н е з ій с к а я
за х о д н е а ў с т р а н е з ій с к а я
м адурская
Ін д а н е з ія 10,7
77
к х м е р ы (к х м е р , к х м а э )
10,4
а ў с т р а а з ія ц к а я
м о н -к х м е р с к а я
кхм ерская
К а м б о д ж а 8,6 В ’е т н а м 1
78
п е р у а н ц ы (п е р у а н а с )
10,4
ін д а е ў р а п е й с к а я
рам анская
іс п а н с к а я
П е р у 10,2
79
ч эх і (ч э ш ы )
10,38
ін д а е ў р а п е й с к а я
славян ская
чэш ская
Ч э х ія 8,4
80
сауд аўц ы
10,35
а ф р а з ій с к а я
с е м ід к а я
арабская
С ау д аў с к а я А р а в ія 10,24
81
с а м а л ій ц ы (с а м а л і)
10,3
а ф р а з ій с к а я
куш ы цкая
с а м а л і, а р а б с к а я
С а м а л і 7,4 Э ф іо п ія 1,8
82
с ір ы й ц ы
10,2
а ф р а з ій с к а я
с е м іц к а я
арабская
С ір ы я 10
83
б ел ар у сы
10
ін д а е ў р а л е й с к а я
славян ская
беларуская
Б е л а р у с ь 8,16 Р а с ія 1,2
84
м а н ь ч ж у р ы (м а н ь ч ж у , н ялм а)
10
алтай ск ая
т у н г у са м аньчж урская
к іт а й с к а я , м аньчж урская
К іт а й 9,8
85
к а за х і (к а з ах )
9,45
алтай ская
ц ю ркская
к азах ская
К а э а х с т а н 6 ,54 К Н Р 1,15
86
м а л а в і (м ар а в і)
9,35
н іг е р а -к а н г а л е з с к а я
б е н у э-к ан га л е зс к ая
м алаві
М алаві 6 М а з а м б ік 1,8
87
к о н г а (б а к о н г а )
9,2
н іг е р а -к а н г а л е з с к а я
б е н у э-к ан га л е зс к ая
ко н га
З а ір 6 ,6 А н г о л а 1,3 К о н г а 1,23
88
ш в е д ы (с в е н с к а р )
9,1
ін д а е ў р а п е й с к а я
ге р м а н с к а я
ш ведская
Ш в е ц ы я 8,59
89
х у э й (л а о х у э й х у э й , х у э й ц зу , х у э й м ін ь , т у н г а н ь , д у н га н )
8,9
с ін а -т ы б е ц к а я
к іт а й с к а я
к іт а й с к а я
К Н Р 8,9
90
аўстры йц ы (э с т э р а й х е р )
8,8
ін д а е ў р а п е й с к а я
герм анская
ням ец кая
А ў с тр ы я 7 ,15 З Ш А 1,27
91
т у н іс ц ы
8,6
а ф р а з ій с к а я
с е м ід к а я
арабская
Т у н іс 8,2
92
б а л га р ы
8,45
ін д а е ў р а п е й с к а я
славян ская
б ал гар ская
Б а л г а р ы я 7,85
93
м я о (м е о , х м о н г)
8,53
а ў с т р а а з ія ц к а я
м я о -я о
м яо
К Н Р 7,65
МОГІЛЕЎ
510
Працяг табліцы 4
6
5
1
2
3
94
сербы (србі)
8,39
індаеўрапейская
славянская
95
руанда
8,31
нігера-кангалезская
бенуэ-кангалеэская руанда
96
таджыкі (тоджык)
8,28
індаеўрапейская
заходне-іранская
97 98 99
зулу (зулусы, амазулу) каталонцы (каталанс) шона (машона)
8,22 8,16 8,78
нігера-кардафанская індаеўрапейская нігера-кардафанская
бенуэ-кангалезская зулу раманская каталанская нігер-конга чышона
100
макуа (вамакуа, маква, макаане, нгуру)
8,6
нігера-кардафанская
нігер-конга
сербская
таджыкская
імакуа (макуа)
7 Сербія 6,43 Боснія і Герцагавіна 1,38 Руанда 6,65 Уганда 1,4 Афганістан 3,7 Таджыкістан 3,17 Узбекістан 1 ПАР 7,9 Іспанія 7,5 Зімбабве 6,32 Мазамбіх 1 Мазамбік 6,9 Малаві 1,3 А.Я.Міхневіч.
М0ГІЛЕЎ Міхаіл Веньямінавіч (1.6. 1898, г. Звянігародка Чаркаскай вобл., Украіна — 14.3.1967), бел. вучоны ў галіне акушэрства і гінекалогіі. Д-р мед. н. (1939), праф. (1946). Скончыў Кіеўскі мед. ін-т (1924). 3 1961 y Гродзенскім мед. ін-де (заг. кафедры). Навук. працы па аварыяльным інкрэце і яго ўзаемаадносінах з ганадатропнымі гармонамі цяжарных. Тв.: Эстрогенный ннкрет янчннка н гонадотропные гормоны беременных. Л., 1939; Гшнена жешцшш. 2 гад. Благовеіденск, 1961. «МОГНЛЁВСКНЕ ГУБЁРНСКНЕ BÉДОМОСТЛ», афіцыйная газета; оргад Магілёўскага губ. праўлення. Выдаваліся ў 1838—1917 y Магілёве на рус. мове. Складаліся з 2 частак: афіц. (з 2.7.1838; мела агульны і мясц. аддзелы) і неафіц. (з 14.7.1893; y 1904—05 выходзіла як самаст. грамадская і літ. газета). У 1838—49 выходзіла нерэгулярна, y 1849—58, 1864—69, 1905, 1914—17 — штотыднёва, y 1859—63, 1870—1903, 1906— 12 — 2 разы на тыдзень, y 1904— 3 разы на тыдзень. У 1897—1903 неафіц. частку рэдагаваў Е.Раманаў. У афід. частды публікаваліся ластадовы, указы ўрада, губ. адміністрацыі, аб’явы, y неафіц.— краязнаўчыя матэрыялы па археалогіі і гісторыі, статыстыцы, адукацыі, этнаграфіі, фальклоры, мовазлаўстве, сац.-эканам. пытаннях, літ. і літ.-знаўчыя творы, асвятляла культ. жыцдё Магілёва і губерні. Сярод лублікацый; «Эгдаграфічны нарыс» (1839), «Гісторыя Магілёўскага герба» (1842), «Гістарычны агляд Маіілёўскай губерні» С.Сакалова (1848), «Орша (1250— 1683 гг.)» З.Даўгялы (1898), «Да лытання аб этдаграфічнай карце беларускага племені» Я.Карскага (1902) і інш. Асобныя матэрыялы надрукаваны з захаваннем асаблівасцей бел. мовы, y тл . «Магілёўскія прыкметы», «Загадкі», «Дзяды» (1849), «Каляды ў Сенненскім павеце» (1852), «Беларускія тэксты вярцелнага дзейства» Раманава (1898) і інш. Некаторыя матэрыялы газеты дру-
каваліся ў Магілёўскай губернскай друкарні. Усяго выйшла 25 кніг і брашура «Бяседа старога вольніка з довымі пра іхняе дзела» А.Кісяля (1861) як дадатак (замест деафіц. часткі). ІА.Пушкін.
лору. Сярод публікацый навукова-палулярныя і этнагр. артыкулы, маст. творы, нарысы мясц. аўхараў. Змяшчала навіны муз. і тэатр. жыцця Магілёва. У.М.Конан.
«МОГНЛЁВСКНЕ ЕІІАРХНАЛЬНЫЕ ВЁДОМОСШ », штотыднёвае выданне Магілёўскай правасл. духоўнай кансісторыі. Выдаваліся ў 1883— 1917 y Магілёве на рус. мове. Прызначаліся для Магілёўскай правасл. елархіі. Мелі афіц. і леафід. аддзелы. У афіц. аддзеле друкаваліся пасталовы і раслараджэдні ўрада і мясц. улад ла царк. слравах, рашэнні і справаздачы Сінода, аб’явы і раслараджэнні кансіоторыі, y деафіц.— матэрыялы царк.-гіст. харакгару: лра дзейнасць брацтваў, цар к. - пр ыходс кіх школ і інш. навуч. устадоў, гіст. дарысы лра некаторыя мадастыры, мемуарныя матэрыялы маііяёўскіх святароў і інш. Змяшчалі метадычла-дыдактычныя рэкамендацыі правядзення работы з насельдідтвам. У 1991 «М.е.в.» адноўледы. В.І.Грыгор ёва.
«МОГШІЁВСКЛЙ Г0ЛОС», штодзённая храмадска-паліт. і літ. газета радыкальна-ліберальнага кірунку. Выдавалася з 6(19).1 да 22.8(4.9).1906 y Магілёве на рус. мове. Мела намер служыць усеагульнай паліт. свабодзе, выказвалася ў падтрымку нац.-вызв. руху і рэвалюцыі. Змяшчала артыкулы пра ролю рознш класаў y рэвалюцыі, выстулала з лралагандай марксісдкапі логляду на грамадства (арт. «Аб Л.М.Талстым і пралетарыяце», «ГІапулярныя гурткі» і інш.). Давала сталоўчую ацэнку творчасці Л.Андрэева, М.Іоркага, часам суб’ектыўную —Л.Талстога. У аддзеле «Тэатр і музыка» асвятляла культ.-асв. дзейдасць y Гомелі. За падтрымку рэвалюцыі і арганізацыю збору ахвяраванняў для ссьшьных газета деаднаразова ладвяргалася лраследаваддям. У.М.Конан.
«М О Ш ЛЁВСЫ Ш BÉCTHHK», што дзённая грамадска-лаліт. і літ. газета лраваакцябрысцкага кірунку. Выдавалася з 19.5(1.6).1906 да 15(28) 4.1917 y Магілёве на рус. мове (слачатку губ. лраўледдем, з 1913 — лрыватдымі выдаўцамі). Падтрымлівала лалітыку царызму, асуджала рэв., нац.-вызв. і ліберальнаалазіц. рух. Друкавала «Словы» і «Казанні» мясц. еліскала, y якіх лралагаддавала ідэі рус. лраваслаўя і самадзяржаўя, асуджала атэізм, матэрыялізм, філасофію Л.Талстога. Пасля Лют. рэв. 1917 выстулала ў ладгрымку Часовага ўрада. Тэндэнцыйна абвінавачвала М.Горкага, С.Сяргеева-Цэдскага, Н.Найдзёнава ў датуралізме і дэкадэндтве. Адмоўна ставілася да футурызму і інш. авангардысцкіх кірункаў. Абвінавачвала ў селаратызме газеты «Наша доля» і «Наша ніва», адмаўляла нац. і этнакульт. самастойнасць бел. дарода; адзначала заслугі Е.Раманава і М.Доўнар-Залольскага ў даследаванні фальк-
«МОГНЛЁВСКНЙ Г0ЛОС», штодзёндая грамадска-лаліт. і літ. газета. Выходзіла з 13.3 да 10.4.1918 y Магілёве да рус. мове. Абвясціла сябе беслартыйнай, мела на мэце асвятляць падзеі, з’явы і факты мясц. жыдця ва ўмовах акупацыі горада германскімі войскамі і лольскімі легіянерамі І.Р.Доўбар-Мусніцкага. Апублікавала справаздачы пра пасяджэнні Магілёўскіх гар. думы і губ. земскай управы, даклад лра Брэсцкі дагавор, артыкул «Беларуская Народная Рэслубліка» (Дрыгавіч). Ідфармавала пра Усерасійскі з’езд Саветаў, падзеі ў 1Іетраградзе, Мідску, Гомелі, Смаленску, Бабруйску. С.Г.Кныш. м б г і л ь н і к , грула стараж. лахаваддяў y аддым месцы. Адасобленыя ад ласелішчаў М. з’явіліся ў мезаліце. Падзяляюцца да кургаддыя (гл. Курган) і бескурганныя, або грунтавыя без насыпаў. Паводле пахавальнага абраду адроздіваюдь М. з трупаспаленнем і трулалалажэндем. Даследаванне М. дае капггоў-
] ]
I I !
ны матэрыял для вызначэння арэала этн. рруп, археал. культур, храналогіі, палеантрапалогіі, сямейных і сац. адносін; пахавальны інвентар, убранне нябожчыка дапаўняюць уяўленне аб матэрыяльнай культуры розных плямён. На Беларусі самыя стараж. М. адносяцца да бронзавага веку (Рудня-Шлягіна, Ходасавічы). Найб. даследаваны бескурганныя М. ранняга жал. веку Чаплін, курганныя часоў Полацкай дзяржавы Ізбішча, Заслаўскія курганныя могільнікі. Антычны М. звычайна называюць некропалем, хрысц. — могілкамі, мусульманскі — мізар. Г.В.Штыхаў. М0ДА (франц. mode ад лац. modus мера, узор, спосаб), 1) непрацяглае панаванне пэўнага густу ў якой-н. сферы жыцця або культуры; y вузкім сэнсе — змена ўзораў адзення на працягу адносна кароткага прамежку часу. 2) Нетрывалая папулярнасць, якая хутка праходзіць. МбДА, 1) y т э о р ы і імаверн a с ц е й — любы пункт максімуму размеркавання шчыльнасці імавернасцей выпадковай велічыні. Размеркаванні з адной ці некалькімі М. наз. адпаведна унімадальнымі (аднавяршыннымі) і мультымадальнымі. Для унімадальнага сіметрьмнага адносна пункта a размеркавання М. роўная a і супадае з медыянай і матэматычным чаканнем (калі яно існуе). 2) У ф і з і ц ы — тып ваганняў (нармальныя ваганні) y размеркаваных вагальных сістэмах (гл. Аб’ёмны рэзанатар, Аптычны рэзанатар)\ тып хваль (нармальныя хвалі) y хваляводных сістэмах і хвалевых пучках (гл. Радыёхвалявод, Квазіоптыка). Тэрмін «M.» выкарыстоўваецца таксама ў дачыненні да любога хвалевага поля (па-за межамі яго крыніды), якое мае пэўную прасторавую струкгуру, напр., М. лазернага выпрамянення. М 0ДЗІН Мікалай Канстанцінавіч (н. 20.12.1939, с. Аксаур Інзенскага р-на Ульянаўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне аўтаматызацыі і бяспекі чыг. іранспарту. Канд. тэхн. н. (1972), праф. (1993). Вынаходнік СССР (1973), Ганаровы чыгуначнік (1993). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў чыг. транспарту (1962). 3 1972 y Бел. ін-це інжынераў чыг. транспарту (у 1977—87 заг. кафедры). Навук. працы па тэорыі і метадах кіравання бяспекай тэхн., y т.л. транспартных сістэм, аўтаматызацыі станцыйных працэсаў, тэхн. абслугоўванні сродкаў механізацыі і аўгаматызацыі на сартавальных горках. Te:. М е х а н п з а ц н я н а в т о м а т а з а ц н я с т а н ц н о н н ы х п р о ц е с с о в . М ., 1985; Т е х н п ч е с к о е о б с л у ж к в а н п е го р о ч н ы х у с т р о й с т в . М ., 1989 (р а з а м з Я .У .Ш ч а р б а к о в ы м ); Б е з о п а с н о с т ь ф у н к ц н о н н р о в а н п я го р о ч н ы х у с т р о й с т в . М „ 1994.
М 0ДСЛІ (Maudslay) Альфрэд Персіваль (1850—22.1.1931), англійскі археолаг, які даў навук. апісанне найбуйнейшых помнікаў майя. Да 1894 арганізаваў 7 экспедыцый, y час якіх даследаваў
помнікі Кірыгуа, Паленке, Чычэн-Іца. Вынікі работ апублікаваў y серыі «Біялогія Цэнтральнай Амерыкі, ці Даследаванні флоры і фауны Мексікі і Цэнтральнай Амерыкі» (1892— 1902). М. транскрыбіраваў тэксты майя, якія заклалі асновы даследавання іх іерагліфічнага пісьма. М 0ДУЛІ ПРЎГКАСЦІ, велічыні, якія характарызуюць пругкія ўласцівасці (пругкасць) цвёрдых цел. Вызначаюць каэф. залежнасці паміж дэфармацыяй і прыкладзенымі мех. напружаннямі. Пры малых дэфармацыях, калі сПравядлівы Гука закон, гэтая залежнасць лінейная, a М.п. з’яўляюцца каэф. прапарцыянальнасці. Пры расцяжэнні-сцісканні нармальнаму напружанню адпавядае модуль падоўжанай пругкасці Е (Юнга модуль), роўны адносінам нармальнага напружання ст да адноснага падаўжэння s : Е = — . s Напружанаму стану чыстага зруху адпавяд а е м о д у л ь з р у х у G, роўны адносінам датычнага напружання т да вугла зруху y : G —; вызначае здольнасць матэрыялу супраціўляцца зменам формы пры захаванні аб’ёму. М о д у л ь а б ’ ё м н а г а с ц і с к a н н я (аб’ёмны М.п.) — адносіны ўсебаковага нармальнага напружання о да адноснага аб’ёмнага сцісхання Д : k = —; харакгаД рызуе здольнасць матэрыялу супраціўляцца зменам яго аб’ёму, які не суправаджаецца зменамі формы. Пругкія ўласцівасці цвёрдых цел характарызуе і к а э ф і ц ы е н т П у а с о н a y, роўны адносінам адноснага папярочнага сціскання сячэння ' (пры аднабаковым расцяжэнні) да адноснага падоўжнага падаўжэння е : y = —. Для аднароднага ізате ропнага цела М.п. аднолькавы па ўсіх напрамках, ддя анізатропнага — пастаянныя Е, G, у, маюць розныя значэнні ў розных напрамках. Значэнні М.п. залежаць ад хім. саставу матэрыялаў, іх апрацоўхі, т-ры. М.п. выкарыстоўваюцца пры разліхах на трываласць, жорсткасць, устойлівасць і інш. Літ.: Ф р н д м а н Я.Б. Механнческме свойства металлов. Ч. 1—2. 3 нзд. М., 1974. е
В.К.Грыбоўскі.
М0ДУЛБ (ад лац. modulus мера) y архітэктуры, умоўная адзінка, што ўжываецца для каардынацыі памераў частак будынка, збудавання або комплексу. Адзін з асн. сродкаў арх. кампазідыі, які выкарыстоўваецца для прывядзення ў гарманічнае адзінства памераў цэлага і яго частак (напр., залатое сячэннё). Вядомы са старажытнасці. У залежнасці ад асаблівасцей буд. тэхнікі і кампазіцыі будынкаў эа М. прымаліся роэныя велічыні: y стоечна-бэлечных канструкцыях (гл. Ордэр) — радыус або дыяметр калоны, шырыня трыгліфа ці памер буд. вырабу (цэглы, бервяна), y сценавых канструкцыях — таўшчыня сцяны, y крыжова-купальных эбудаваннях — дыяметр купала ці стараны падкупалыіага памяшкання. Для вызначэння абсалютнай велічыні будынка ў якасці М. выкарыстоўвалі меры даўжыні (фут, сажань, метр і інш.), якія ўгварылі т. зв. лінейны М. У 2-й пал. 20 ст. з прагрэсам буд. тэхніхі, тыпізацыі буд-ва і індустрыялізацыі масавага домабудавання лі-
МОДУС_________________ 511 н ей н ы М . н аб ы ў вял. тэхн. зн ач эн н е я к срод а к у з г а д н е н н я п л а н ір о в а ч н ы х і к а н с т р . э л е м е н та ў б у д ы н к а ў , іх у н іф ік а ц ы і і с т а н д а р т ы за ц ы і. А й ч ы н н ы м і, іа м е ж н ы м і і м іж н ар . н о р м а м і і с т а н д а р та м і ў с т а н о ў л е н ы а сн . М . п а м е р а м y 100 м м . Д л я в ы з н а ч э н н я а б ’ё м н а п л а н ір о в а ч н ы х п а м е р а ў б у д ы н к а ў в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь у зб у й н е н ы я М . (З М ., 6 М ., 1 2 M ., 1 5 M ., ЗОМ ., 6 0 М .), д л я в ы з н а ч э н н я с я ч э н н я д р о б н ы х д э т а л я ў , з а з о р а ў п а м іж ім і — д р о б ныя M. С.А. Сергачоў.
МОДУЛЬ y м а т э м а т ы ц ы , 1)М. в е к т а р а — адна з харакгарыстык вектара — яго даўжыня (норма). Абазначаецца |ô*|= a. М. вектара 5>= {а\, аг, аз) вылічваецца па формуле Й = Val + <А +а}. 2) М. к а м п л е к с н a г a л і к y a + ib — неадмоўны лік r = Va2 + ft2. М. сапраўднага ліку часта наз. абсалютнай велічынёй гэтага ліку. 3 ) М. п е р а х о д у ад сістэмы лагарыфмаў з асновай a да сістэмы лагарыфмаў з асновай b з’яўляецца лік М = 1/logj b\ (log* N — М logo N). М0ДУЛБ y т э х н і ц ы , 1) назва важнага каэфіцыента або велічыні, напр., модуль пругкасці. 2) Уніфікаваны функцыян. вузел (або частка складанага ланцуга) радыёэлекзроннай апаратуры, які канструкгыўна аформлены як самаст. выраб і выконвае пэўную функцыю (гл. таксама Мікрамодуль). 3) Спецыялізаваны адсек арбітальнай станцыі, які нарошчваецца і дзе размешчаны спец. тэхнал. абсталяванне, прылады і інш., напр., астрафіз. М., тэхнал. М. Таксама М. часта наз. састаўныя часткі касм. карабля, напр., арбітальны М., пасадачны М. М0ДУЛБ ГІБКАЙ ВЫТВ0РЧАСЦІ а ў т а м а т ы з а в а н а й , гл. Пбкі вытворчы модуль, Гібкая аўтаматызаваная вытворчасць. М0ДУС (ад лац. modus мера, узор, спосаб), 1)у ф і л а с о ф і і — уласцівасць прадмета, характэрная для яго толькі ў некаторых выпадках (у адрозненне ад атрыбута — неад’емнай уласцівасці прадмета). 2 ) У л о г і ц ы — разнавіднасць сілагізмаў, што вызначаюцца формай (колькасцю і якасцю) пасылак і заключэнняў (гл. Сілагістыка). М 0ДУС ВІВЁНДЗІ (лац. modus vivendi лад жыцця, спосаб існавання), часовае пагадненне па пытаннях, якія патрабуюць свайго вырашэння, калі пры існуючых акалічнасцях немагчыма дасягненне пастаяннага пагаднення. Mae на мэце замену яго пастаянным пагадненнем. М0ДУС ПРАСЕДбнДЗІ (лац. modus procedendi спосаб дзеяння), тэрмін, што выкарыстоўваецца ў дыпламат. практыцы і азначае, якім чынам і ў якім парадку павінна быць выканана тое або інш. абавязацельства або дзеянне.
512
МОДФА гарна-сацыялагізатарскіх
М0ДФА, м a д ф a, адзін з першых узораў ручной агнястрэльнай зброі, выкарыстоўвалася арабамі ў 12— 13 ст. Складалася з кароткага метал. ствала (трубкі) з дном, які прымацоўваўся да доўгага дрэўка (для зручнасці ўтрымання зброі ў руках). Страляла з сошкі круглым метал. снарадам (мех. сумесь салетры, серы і вугалю). Запальванне зарада адбывалася з дула або праз запальную адтуліну з дапамогай распаленага жал. прута ці тлеючага кнота. Паводле прынцыпу М. пазней зроблены першыя артыл. гарматы — бамбарды.
Модфа.
мбдэль (Model)
Вальтэр (24.1.1891, г. Гентын, І’ерманія — 21.4.1945), германскі ваенны дзеяч. Ген.-фелвдмаршал (1944). 3 1909 y кайзераўскай арміі, удзельнік 1-й сусв. вайны. 3 1940 камандзір 3-й танк. дывізіі, з кастр. 1941 — 41-га танк. корпуса. У студз. 1942 — ліст. 1943 (з перапынкамі) камандуючы 9-й арміяй на Усх. фронце. У лют.— сак. 1944 узначальваў групу армій «Поўнач», y крас.—чэрв. 1944 — «Паўночная Украіна». Праводзіў тактьіку «выпаленай зямлі», вызначаўся асаблівай жорсткасцю. 28.6.1944 як «майстар абароны і адступлення» прызначаны камандуючым групай армій «Цэнтр», каб спыніць наступленне сав. войск y ходзе Беяарускай аперацыі 1944. Аднак герм. войскі на чале з М. панеслі вял. страты і найб. цяжкія паражэнні. 15.8.1944 адхілены ад пасады. 3 вер. 1944 камандуючы групай армій «Б» (у Францыі), якая была разгромлена ў ходзе Рурскай аперацыі 1945 і 18 крас. капітулявала, пасля чаго М. скончыў самагубствам. М 0ДЭЛЬ Міхась (Мендэль Моўшавіч; 13.4.1904, в. Камень Лепельскага р-на Віцебскай вобл. — 26.10.1980), бел. крытык, тэатразнавец. Вучыўся ў БДУ (1921—26). Быў на парг. і журналісцкай рабоце, працаваў y навук. і тэатр. установах Беларусі. У Вял. Айч. вайну ў т-рах і ўстановах культуры Тамбова, Ташкента, Андыжана. 3 1944 заг. літ. часткі т-ра оперы і балета ў Мінску, з 1945 y рэдакцыях час. «Подымя», газ. «Літаратура і мастацтва». Друкаваўся з 1925. У 1930-я г. прытрымліваўся вуль-
поглядаў, y пасляваен. час імкнуўся іх пазбягаць. Аўтар зб. артыкулаў «Тэатр і драматургія» (1935), брашуры «Л.ПАдександроўская» (1945), кнігі нарысаў «Народныя артысты БССР» (1948). М0ДЭНА (Modena), горад на Пн Італіі, на Паданскай раўніне. Адм. Ц- правінцыі Модэна. Каля 200 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: агульнае і трансп. машынабудаванне, y т.л. вытв-сць спарт. аўтамабіляў, трыкат., швейная, харчасмакавая, буд. матэрыялаў. Ун-т (з 1171), ваен. акадэмія. Акадэмія л-ры і мастацгва. Музеі. Арх. помнікі 11— 17 ст. У старажытаасаі горад этрускаў. 3 183 да н.э. рым. калонія Муціна. Заняпала ў выніку нашэсця варвараў. Уздым пачаўся ў 8 ст., калі М. стала рэзідэнцыяй епіскапаў і графаў. У 1167 увайшла ў Ламбардскую лігу, y 12 ст. атрымала правы камуны. У 1288—1860 пад уладай роду д’ Эсгэ (з перапынкамі: y 1306—36 камуна, y 1510—27 пад уладай пап). У 1598— 1860 цэнтр аднайм. герцагсгаа. У 2-ю сусв. вайну (пасля акупацыі Італіі ням. войскамі) адзін з цэнтраў Руху СупраціўленнЯ. М0ДЭНА (Modena) Густава (13.2.1803, г. Венецыя, Італія — 20.2.1861), італьянскі акцёр, адзін з заснавальнікаў рэаліст. школы акцёрскага мастацтва. 3 1824 выступаў y трупах розных антрэпрэнёраў, y 1843 стварыў уласную трупу. Садзейнічаў рэфармаванню італьян. тра, станаўлення нац. драматургіі. Творчасць склалася пад уплывам ідэй адраджэння незалежнасці і ўсталявання рэсп. ладу ў Італіі. Ролі вызначаліся гераічна-рамантычнай прыўзнятасцю, выкрывальным пафасам: Паала («Франчэска да Рыміні» С.Пеліка), Адэльгіз («Адэльгіз» А.Мандзоні), Бруг, Саул, Філіл, («Брут», «Саул», «Філіп» В.Альіф’еры), Магамет («Магамет» Вальтэра) і інш. М0ЖА, рака ў Крупскім р-не Мінскай вобл. і Круглянскім р-не Магілёўскай вобл., левы прыток р. Бобр (бас. р. Дняпро). Даўж. 77 км. Пл. вадазбору 530 км2. Пачынаецца за 2 км на Пн ад в. Шынкі Крупскага р-на. Цячэ ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны, y сярэднім дячэнні (часткова) і ў нізоўі — праз лясныя масівы. Асн. прытокі: Бярозка, Казлянка і Мясрэда (элева). Даліна трапецападобная, шыр. 600—800 м, y ніжнім цячэнні невыразная. Схілы пераважна спадзістыя, слаба парэзаныя далінамі прытокаў і каналаў. Пойма двухбаковая часам чаргуецца па берагах, шыр. 200—400 м. Рэчышча сярэднязвілістае, на некаторых участках выпрастана. Шыр. ракі ў межань y вярхоўі да 8 м, y ніжнім цячэнні 10—20 м. Берагі стромкія, месцамі абрывістыя. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 3,4 м3/с. МОЖЫ (Моку) Юзаф (н. 10.8.1921, в. Лопуш Падляскага ваяв., Польшча), польскі гісторык. Д-р гіст. н. (1962). Скончыў Маскоўскі ун-т (1955). Да 1991 працаваў ва Ун-це імя А.Мідкевіча ў Познані, дацэнт (1968). Вывучае гіс-
торыю ВКЛ і Расіі. Аўтар манаграфіі «Дэмаірафічны крызіс y Літве і Беларусі ў II палове XVII ст> (1965; бел. пераклад фрагментаў y час. «Спадчына», 1992, №5), дзе на падставе шматлікіх крьшід зроблена выснова пра значнае (да 50%) скарачэнне насельнідтва ВКЛ y час войнаў 1648—67.
мбзг,
цэнтральны адцзел нерв. сістэмы жывёл і чалавека, які забяспечвае рэгуляцыю жыццёвых функцый арганізма, y т.л. вышэйшую нерв. дзейнасць; y чалавека — псіхічныя функцыі, мысленне. Падзяляецца на галаўны мозг і спінны мозг. Гл. таксама Цэнтральная нервовая сістэма. М 03ЕЛБ (франц. Moselle, ням. Mosel), рака ў Францыі, Люксембургу, Германіі, левы прыток р. Рэйн. Даўж. 545 км, пл. бас. 28,2 тыс. км2. Пачынаецца на паўд.-зах. схілах Вагезаў, б.ч. цячэння — y Рэйнскіх Сланцавых гарах. Асн. прыток — р. Саар (справа). Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні 290 м3/с. Суднаходная да вярхоўяў. Злучана каналамі з рэкамі Марна, Сона. На М. — гарады Нансі, Мец (Францыя), Трыр, Кобленц (Германія). M Ô3EP (Moser) Лукас (каля 1390, г. Вейль-дэр-Штат, Германія — пасля 1434), нямецкі жывапісец. Працаваў y Швабіі. Аўтар алтара св. Марыі Магдаліны ў царкве ў Тыфенброне каля г. Бадэн (жывапісныя кампазіцыі «Падарожжа па моры», «Сон святых, якія прыбылі ў Марсель», «Яўленне св. Магдаліны жонцы князя», «Алошняе прычашчэнне св. Магдаліны ў саборы Экса», «Св. Марта», «Св. Лазар», «Магдаліна выцірае ногі Хрысту ў час балю ў Сімона», «Хрыстос з дзевамі разумнымі і неразумнымі», усе 1432). Вял. дакладнасцю і назіральнасцю вызначаецца перадача тыпажу персанажаў, арх. і пейзажнага фону, светлавых эфектаў, што сведчыць пра блізкасць мастака да жывапісных прыёмаў ранняга нідэрл. Адраджэння. Я.Ф.Шунейка.
Л.Мозер. Алтар св. Марыі Магдаліны ў царкве ў Тыфенброне. 1432.
MÔ3JII (Moseley) Генры Гвін Джэфрыс (23.9.1887, г. Уэймут, Вялікабрытанія — 10.8.1915), англійскі фізік, адзін з заснавальнікаў рэнтгенаўскай спектраскапіі. Скончыў Оксфардскі ун-т (1910). У 1910— 14 y Манчэстэрскім, потым y Оксфардскім ун-тах. Навук. працы па радыеактыўнасці, бэта-, гама- і рэнтгенаўскай спектраскапіі. Вызначыў даўжыні хваль рэнтгенаўскіх прамянёў, прадказаў рэнтгенаўскія спектры некаторых элементаў. Выявіў сувязь паміж частатой характарыстычнага рэнтгенаўскага выпрамянення і атамным нумарам хім. элемента (гл. Мозлі закон). Загінуў y час 1-й сусв. вайны. Літ:. Л ь о ц ц в М. Нсторня фвзккл: Пер.
Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), Іванаў («Іванаў» А.Чэхава) і інш.
МОЛАДАВА_____________ 513
М 0ЙВА (Mallotus villosus), марская рыба сям. корушкавых. 2 падвіды: М. атлантычная (M.v. villosus), пашырана ў паўн. ч. Атлантычнага ак., Баранцавым, Белым і Карскім морах, М. ціхаакіянская, або уёк (M.v. socialis) — каля берагоў Канады, y Ахоцкім, Берынгавым, Чукоцкім, Японскім морах, м. Лапцевых. Чародная пелагічная рыба.
Макранка; чыг. паўстанак на лініі Магілёў—Жлобін. Цэнтр калгаса. За 3 км на Пн ад г. Быхаў, 47 км ад Магілёва. 842 ж., 336 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія запнулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архггзктуры — Успенская царква (1865).
Даўж. да 22 см, маса да 17 г. Самцы буйнейшыя за самак; адзнака палавога дымарфізму — аснова анальнага плаўніка ў самцоў уздутая. Луска дробная. Ніжняя сківіца вьвдаецца наперад. Корміцца планктоннымі ракападобнымі. Аб’ект промыслу.
с нтал. М., 1970. С. 378—379.
М 03ЛІ 3AKÔH, закон, які звязвае частату спектральных ліній харакгарыстычнага рэнтгенаўскага выпрамянення хім. элемента з яго атамным нумарам. Эксперыментальна ўстаноўлены Т.Моэлі (1913). Паводле М.з. квадратны корань з частаты v спектральнай лініі характарыстычнага рэнтгенаўскага выпрамянення э’яўляецца лінейнай функцыяй атамнага нумара Z хім. элемента: s v/R = (Z-SJ/n, дзе R — Рыдберга пастаянная, Sn — пастаянная экраніравання, п — гал. квантавы лік (гл. Квантавыя лікі). Адыграў важную ролю ў разуменні фіз. сутнасці атамнага нумара і станаўленні перыядычнага закону хім. элементаў. А.І.Болсун.
MÔIH Марк Міхайлавіч (10.5.1903, в. Рыебіні Прэйльскага р-на, Латвія — 13.2.1969), бел. акцёр, рэжысёр. Засл. арт. Беларусі (1940). Скончыў Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). Працаваў y Дзярж. яўр. т-ры Беларусі (1926— 49), з 1940 y Бел. дзярж. эстрадзе, з 1956 рэжысёр Бел. рэсп. студыі тэлебачання. Артыст героіка-рамант. плана. Сярод роляў: Франдоса («Авечая крыніца» Лопэ дэ Вэгі), Скапэн («Хітрыкі Скапэна» Мальера), Фабрыцыо («Карчмарка» К.Гальдоні), Ботвін («Ботвін» А. Вявюркі), Гірш («Паўстанне ў гета» П.Маркіша). Тэлепастаноўкі: «Суд» У.Галубка, «Наталля» паводле Я.Скрыгана і «У пошуках радасці» В.Розава (1958). MÔICI (Moissi) Аляксандр (Сандра) (2.4.1880, г. Трыест, Італія — 23.3.1935), нямецкі акцёр. Па нацыянальнасці албанец. 3 1898 вучыўся ў Венскай кансерваторыі (барытон), быў статыстам, пазней акцёрам «Бургтэатра». 3 1904 працаваў пад кіраўніцтвам М.Райнгарта, y 1905—33 y Ням. т-ры і «Камершпіле» (Берлін). Ахдёр шырокага дыяпазону. Творчасць вызначалася адухоўленасцю, эмацыянальнасцю, мяккай вытанчанасцю пластыкі, імкненнем да перадачы вобразаў высакародных герояў, якія пакутуюць ад сутыкнення з жорсткасцю і несправядлівасцю жыцдя. Сярод роляў: Освальд («Прывіды» Г.ібсена), Гамлет, Рамэо («Гамлет», «Рамэо і Джульета» У.Шэкспіра), маркіз ды Поза, Франц («Дон Карлас», «Разбойнікі» Ф.Шылера), Мефістофель («Фауст» І.В.Гётэ), 17. Зак. 558.
Я.АМойзых. Мойва.
М 0ЙЗЫ Х Яўген Антонавіч (20.12.1903, в. Германава Люблінскага ваяв., Польшча — 10.8.1944), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. Скончыў ваенна-пях. вучылішча (1944). 3 1933 нар. суддзя ў Чэлябінску і вобласці. У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1944 на 2-м Прыбалтыйскім фронце. Камандзір кулямётнага ўзвода ст. лейтэнант М. вызначыўся ў баі за плацдарм на беразе р. Айвіекстэ (Латвія): калі скончыліся боепрыпасы, павёў узвод y рукапашны бой, y якім загінуў.
MÔKPAE, вёска y Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета. За 13 км на Пн ад г. Пружаны, 98 км ад Брэста, 25 км ад чыг. ст. Аранчыцы. 300 ж., 103 двары (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — Свята-Петрапаўлаўская царква (2-я пал. 19 ст.).
М0ЙСТРА, возера ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Прыпяць, за 6 км на У ад г. Петрыкаў. Пл. 0,24 км2, даўж. больш як 2,1 км, найб. шыр. 150 м, даўж. берагавой лініі каля 4,5 км. Старычнае. Схілы катлавіны выш. да 4 м, пад хмызняком. Берагі высокія, месцамі абразійныя. Злучана ручаём з р. Прыпяць.
MÔKPAE СПАЛЬВАННЕ, метад фізіка-хімічнай ачысткі сцёкавых водаў ад арганічных рэчываў. Ажыццяўляецца ў спец. устаноўках пры т-ры да 150—200 °С і ціску ў некалькі паскаляў. Выкарыстоўваецца пры вял. канцэнтрацыі арган. злучэнняў y вадзе і прыводзіць да іх поўнай мінералізацыі. МОЛ (італьян. molo ад лац. moles маса, насып), гідратэхнічнае агараджальнае збудаванне ў выглядзе вузкай сценкі, якое адным канцом прылягае да берага і засцерагае партовую акваторыю ад хваль. Можа выкарыстоўвацца для размяшчэння прычалаў і перагрузачных прыстасаванняў. Размяшчаюць М. з улікам формы берага і дна, напрамку вятроў і цячэнняў. Спалучаюць з хваляломамі. Бываюць гравітацыйныя (масіўныя), і палевыя; жалезабетонныя, каменныя і драўляныя. На гал. частцы М., што выступае ў мора, устанаўліваюць партовы сігнальны агонь або маяк.
М0КАШ, ва ўсходнеславянскай міфалогіі жаночае бажаство ўрадлівасці і вады, апякунка парадзіх, жаночай працы і дзявочай долі. Яе ўяўлялі ў выглядзе жанчыны з вял. галавой і доўіімі рукамі, якая прадзе па начах y хаце. М. — адзінае жаночае бажаство стараж.-рус. пантэона, чый ідал y Кіеве стаяў на вяршыні гары разам з кумірамі Перуна і інш. багоў. Непасрэдным працягам вобраза М. пасля прыняцця хрысціянства стала св. Параскева Пятніца. MÔKPAE, вёска ў Холстаўскім с/с Быхаўскага р-на Маіілёўскай вобл., на р.
М0ЛАДАВА, вёска ў Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе г. Пінск — в. Моталь. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнУ ад г. Іванава, 152 км ад Брэста, 24 км ад чыг. ст. Янаў-Палескі. 949 ж., 443 двары (1999). Цагельны з-д. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, адцз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У канцы 18 — пач. 20 ст. тут існаваў Моладаўскі палац. Помнікі архітэктуры — Свята-Вазнясенская царква (канец 18 ст.) і Моладаўская капліца. Гл. таксама Моладаўскі звон.
М 0Й РЫ , y старажытна-грэчаскай міфалогіі тры багіні лёсу, дочкі Зеўса і Феміды. Першая з іх — Клота прадзе нітку чалавечага жыцця, другая — Лахесіс вызначае лёс, трэцяя — Атропас (Немінучая) y вызначаны момант няўхільна абразае нітку, пгго азначае смерць чалавека. М. былі няўмольныя і непадуладныя нават багам. У стараж,рым. міфалогіі ім адпавядалі Паркі.
514
мясцовасць, манеўраваў і ў шэрагу асобных баёў разбіў праціўніка, a 3 жн. нечаканым ударам свайго рэзерву ў тыл. тат.-тур. арміі канчаткова разграміў яе.
МОЛАДАЎ
М0ЛАДАЎ Анатоль Васілевіч (н. 23.10. 1929, с. Любоўнікава Касімаўскага р-на Разанскай вобл., Расія), казахскі харавы дырыжор, педагог. Нар. арт. Казахстана (1970). Нар. арт. СССР (1988). Скончыў Саратаўскую кансерваторыю (1954). Вучань A.Свешнікава. 3 1952 хормайстар многіх хар. калектываў, з 1959 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Дзярж. хар. капэлы Казахстана. 3 1958 адначасова выкладае ў Алма-Ацінскай кансерваторыі (з 1980 праф.). Аўтар муз. твораў для хору, апрацовак каз. і рус. нар. песень, артыкулаў і метадычных дапаможнікаў па хар. мастантве. Літ:. П т н ц a К. Мастера хороюго нскусства в Московской консерваторнн. М., 1970. М0ЛАДАЎСКАЯ КАПЛІЦА, помнік архітэкгуры неакласіцызму ў в. Моладава Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1905—08 (праект віленскага арх. Т. Раствароўскага) пры гал. уездзе ў сядзібна-паркавы ансамбль Скірмунтаў (не захаваўся). Мураваны цэнтрычны храм-ратонда (дьмметр 8 м) завершаны сферычным купалам. Ніжэйшыя за асн. аб’ём прамавугольная, раскрапаваная пілястрамі апсіда і дарычныя порцікі з 3 бакоў надаюць плану крыжападобную форму. Апрацаваны гарыз. рустам цыліндрычны аб’ём завершаны шырокім фрызам з поясам ляпных гірляндаў і карнізам з сухарыкамі і мадульёнамі. Тымпаны франтонаў і ліштвы аконных праёмаў (мелі каляровыя вітражы) аздоблены ляпным расл. арнаментам. А.М.Кулагін. М0ЛАДАЎСКІ ЗВОН, помнік ліцця мастацкага, эпіграфікі, палеаграфіі Беларусі. Адліты ў 1583 з медзі Марцінам Гофманам y Коўне (зараз г. Каўнас, Літва) для царквы в. Моладава (Іванаўскі р-н Брэсдкай вобл.; адсюль назва) паводле загаду ўладальніка маёнтка дзярж. і ваен. дзеяча 16 ст. Сімяона Войны ў памяць аб бацьках. Выш. 62 см, найб. дыяметр 70 см, таўшчыня ліцця 7 см. Дэкарыраваны рэльефным арнаментам рэнесансавага харакгару: выявы міфалагічных істот (крылатыя коні, ільвы, алені і інш.) y медальёнах, утвораных непарыўнай звілістай сцяблінай. У сярэдняй частцы звона змешчаны тэкст, згрупаваны ў 4 калонкі па 13 радкоў y кожнай: фундатарскі надпіс і панегірык Войну Маціевічу Грычыну і яго сям’і. Тэкст выразаны ад рукі на тагачаснай бел. мове лад. літарамі. Пад адной калонкай — выява герба роду Войнаў. Па ніжнім Тсраі звона — надліс з датай адліўкі і імем майстра. Вернуты ў Свята-Вазнясенскую царкву в. Моладава. 2?/т.:В ецер Э.І., Х а д ы к а Ю.В. Звон y Моладаве // Помніхі гісгорыі і культуры Беларусі. 1971. № 1. Э. С.Максімава, Ю.В.Хадыка. М0ЛАДАЎСКІ ПАЛАЦ. Існаваў з канца 18 ст. да 1940-х г. y в. Моладава Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Пабуда-
Моладаўская кашгіца
ваны ў 1798 паводле праекта арх. ВанГроса; меў рысы стылю ампір. Належаў Скірмунтам. Мураваны 1-павярховы прамавугольны ў плане на высокім цокалі будынак з 3 рызалітамі, накрыты вальмавым дахам. Сцены, аздобленыя рустам, завяршаліся антаблементам і карнізам на сухарыках. Цэнтр. рызаліт на гал. фасадзе вылучаны дарычным порцікам з 2 парамі калон і трохвугольным франтонам, на фасадзе, дгго выходзіў y ларк, — 3-граннай галерэйкай з вальмавым пакрыццём. Бакавыя рызаліты на гал. і ларкавым фасадах вылучаны 4-калоннымі порцікамі з трохвугольнымі франтонамі. Высокія прамавугольныя аконныя праёмы з франтончыкамі ў завяршэнні і скульпт. ўстаўкамі пад карнізамі. Каля палаца стаяў прамавугольны ў плане флігель з порцікамі на гал. фасадзе. Недалёка ад палаца размешчана Моладаўская капліца. ЮА.Якімовіч. М0ЛАДЗІ, сяло на р. Ражая (60 км на Пд ад Масквы), каля якога ў 1572 рус. войскі разграмілі тат.-тур. войска. Выкарыстаўшы сітуацыю, калі асн. сілы рас. арміі былі заняты ў Лівонскай вайне 1558—83, Крымскае ханства і Турцыя арганізавалі паход на Маскву. 120-тысячнае войска татар і туркаў на чале з крымскім ханам Даўлет-Гірэем I 26 ліп. пераправілася цераз р. Ака непадалёку ад упадзення ў яе р. Лапасня. Рус. войска мела ўсяго каля 60 тыс. чал., але было добра падрыхтавана. Яго кіраўнік М.І.Варатынскі ўмела выкарыстоўваў
Моладаўскі палац. Фота 1920-х г.
МОЛАКАЎ Васіль Сяргеевіч (13.2.1895, с. Ірынінскае, цялер Молакава Маскоўскай вобл.— 29.12.1982), савецкі лётчык. Герой Сав. Саюза (1934). Ген.-маёр авіяцыі (1940). Скончыў школу марскіх лётчыкаў (1921), курсы ўдасканалення пры Ваен.-паветр. акадэміі імя Жукоўскага (1929). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнічаў y выратаванні людзей з парахода «Чэлюскін» (1934) і экспедыцыі на Паўн. полюс (1937). 3 1938 нач. Гал. ўпраўлення Паветр. флоту. У Вял. Айч. вайну (з мая 1943) камандзір авіяц. дывізіі на Зах. і 3-м Бел. франтах. 3 1947 y адстаўцы. Дэп. Вярх. Савета СССР 1937—46. М0ЛАТ, 1) машына ўдарнага дзеяння для апрацоўкі метал. загатовак ціскам. Mae ўдарную ч. (поршань, дггок, бабу), масіўную аснову — шабат, што ўспрымае ўдар, станіну, прывод і механЬм кіравання. Бываюдь парапаветраныя, лнеўматычныя, гідраўлічныя, мех. і інш. Выкарыстоўваюцца для коўкі (ковачныя М.) і аб’ёмнай ці ліставой штампоўкі (штамповачныя М.) Рычажныя М. з ручным прыводам вядомыя з 13— 14 ст. У пач. 16 ст. з’явіліся М. з прыводам ад вадзянога кола — т.зв. сярэднебойныя (Германія) і хваставыя (Францыя, Італія, Вялікабрытанія). Пазней узніклі т.зв. лабавыя і таўкачовыя, a таксама М. інш. канструкцый. У сярэдзіне 18 ст. сталі ўжываць М. з паравым прыводам. ГТершы паравы М., y якім пара непасрэдна прыводзіла ў рух рухомыя часгкі, сканструяваў англ. машынабудаўнік Дж. Несміт (патэнт 1842). У пач. 20 ст. пачалі выкарыстоўваць М. з электрапрыводам, y 1940-я г . — выбуховыя, y 1950-я г.— высокахуткасныя газавыя.
2) Буд. машына ддя забівання ў грунт паляў, шпунтоў і інш., разнавіднасць палябойнага абсталявання. Бываюць ударнага і вібрацыйнага (гл. Вібрамолат) дзеяння; паралаветраныя, дызельныя (гл. Дызель-молат) і мех. (з лрыводам ад лябёдкі). Выкарыстоўваюцца ў мостабудаванні, гідратэхн., дарожным, прамысл. і інш. буд-ве. 3) Ручны інструмент ддя коўкі металаў. Малыя М. наз. ручнікамі, вял. цяжкія — кувалдамі (гл. ў арт. Кавальскі інструмент). У.М. Сацута.
М0ЛАТ с п а р т ы ў н ы , лёгкаатлетычны снарад для юдання. Метал. шар дыяметрам 102— 120 мм, масай 7,257 кг для мужчын, 4 кг для жанчын, які злучаны сталёвым тросам з метал. ручкай. Агульная даўж. снарада 1,18— 1,2 м. Дыяметр круга для кідання М. 2,135 м. МОЛАТАГАЛ0ВЫЯ АКЎЛЫ, а к у лы-молаты, молаты-рыбы (Sphyrnidae), сямейства рыб. 2 роды, 7 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных акіянічных водах, трапляюцца каля берагоў, y саланаватых водах. Звычайная акула-молат (Sphyma zigaena) часам заходзіць ва ўмерадыя воды.
в ^ П п
М0ЛАТАЎ (сапр. С к р a б і н) Вячаслаў Міхайлавіч (9.3. 1890, слабада Кукарка, цяпер y межах г. Савецк Кіраўскай вобл., Расія — 8.11.1986), савецкі дзярж. і паліт. дзеяч, дыпламат. Герой Сац. Працы (1943). Вучыўся ў Пецярбургскім політэхн. ін-це (1911— 12). Чл. КПСС з 1906, яе ЦК (1921—57), Палітбюро (Прэзідыума) ЦК (1926—57). У Кастр. рэвалюцыю 1917 чл. Петраградскага ВРК. 3 1919 старшыня Ніжагародскага губвыканкома, сакратар Данецкага губкома РКП(б), сакратар ЦК Кампартыі Украіны. 3 1921 сакратар ЦК ВКП(б). У 1930—41 старшыня СНК СССР. У 1941—57 1-ы нам. старшыні СНК (CM) СССР, адначасова ў 1941—1945 нам. старшыні Дзярж. к-та абароны, y 1939—49 і 1953—56 міністр замежных спраў СССР. У сярэдзіне 1950-х г. выступіў супраць крытыкі культу асобы І.В.Сталіна. На чэрвеньскім (1957) пленуме ЦК КПСС выведзены са скдаду Прэзідыума UK і ЦК, y 1962 выключаны з партыі (адноўлены ў 1984). 3 1957 пасол СССР y Манголіі, y 1960.—62 кіраўнік сав. прадстаўніцтва пры Міжнар. агенцтве па атамнай энергіі. М.— адзін з арганізатараў рэпрэсій палітычных y СССР y 1930—50-я г. Ад імя сав. ўрада падпісаў сав.-герм. дагавор аб ненападзе ад 23.8.1939 (Пакт Рыбентропа— Мсшатава 1939), сав.-герм. дагавор аб дружбе і граніцы ад 28.9.1939, сакрэтныя пратаколы да іх. Удзельнік Маскоўскіх (1941, 1943, 1945) нарад, Тэгеранскай (1943), Крымскай і Патсдамскай (абедзве 1945) канферэнцый кіраўнікоў саюзных дзяржаў — СССР, ЗІІІА і Вялікабрытаніі. Літ\ М е д в е д е в Сталкна. М., 1990.
Схемы асноўных тыпаў молатаў a — парапаветранага; б — ішсЛ'магычнаіа, в — гідраўлічнага; г — механічнага з гнугкай сувяззю; д — які працуе па цыкле рухавіка ўнутранага згарання; е — злектрамагнітнага; 1 — лоршань; 2 — шток; 3 — баба; 4 — накіравальныя станіны; 5 — верхні баёк (ці штамп); 6 — ніжні баёк (ці штамп); 7 — шабот; 8 — гідрацыліндр; 9 — рэмень; 10 — электрамаг ■ ніт. Даўж. да 4 м, y гіганцкай акулы-молата (S. mokairan) да 6 м, маса каля 450 кг. Галава сплошчаная, з 2 вял. бакавымі вырасгамі, нагадвае молат (адсюль назва); на канцах вырастаў вочы і вял. ноздры. Кормяцца буйнымі доннымі беспазваночнымі. кальмарамі.
М0ЛАТ-РЫБА, акулы.
Р.А Онн окружалн
гл.
Молатагаловыя
М 0ЛІ, зборная група ніжэйшых раўнакрылых і разнакрылых матылёў, якія належаць да 3 падатрадаў (больш за 40 сям., каля 15 тыс. відаў). Вядомы з мелавога перыяду (каля 135 млн. г. назад). Пашыраны ўсюды. На Беларусі найб. трапляюцца прадстаўнікі 11 сям.: М. зубатыя — Micropterygidae, М. сапраўдныя — Tineidae (27 відаў), М.-стракатй — Graciïariidae, або LithocoÛetidae (18 відаў), М. гарнастаевыя — Yponomeutidae, М. выемчатакрылыя — Gelechiidae, М.-чахланоскі — Psychidae (9
М олатагаловая акула.
рыбамі. Жывародныя або яйцажывародныя, нараджаюць да 40 дзіцянят. Аб’ект промыслу. Буйныя асобіны небяспечныя для чалавека.
Молі: 1 — адзежная; 2 — стракатка яблыневая; 3 — зерневая; 4 — гарнастаевая яблыневая.
м о л ь т к е _______________ 515
відаў), М.-малюткі -— Nepticulidae, або Stigmellidae (7 відаў), М. вузкакрылыя — Momphidae, М.-блішчанкі. або М. кружковыя — Heliozelidae (2 віды), М.-мінёры — Tischeriidae (4 віды), М.мяшочніцы — Talaeporiidae (3 віды). М а т ы л і д р о б н ы х і с я р э д н іх п ам е р а ў . р азм ах к р ы л а ў д а 7 0 м м . Л іч ы н к і (в у се н і) п а я д а ю ц ь р а с л ін н ы я і ж ы в ё л ь н ы я р э ш т к і, гр ы б ы , л іш а й н іх і; д а р о с л ы я н е к о р м я ц ц а С я р о д М ш м а т ш к о д н ік а ў , н а л р ., М . м э б л е в а я i М . адзеж н ая п сую ц ь ш эр с ц ь і ф утра. М . зерн ев а я , аб о с в ір н а в а я — з б о ж ж а п р а д у к г ы , М стракатка ябльш евая i М . гарн астаевая яб л ы н е в а я ш к о д з я ц ь я б л ы н і, М . п у п ь ш ік а в а -п а р а с т к а в а я — х ю і і ін ш . СЛ.Максімава.
« м о л о д б й п а р т н з Ан », камсамольска-маладзёжная газета, орган Беластоцкага падп. абкома ЛКСМБ. Вядомы 24 нумары за 29.10.1943—3.6.1944 на рус. мове. Тыраж 600—800 экз. Рэдактар Я.І.Качан. Выпускала таксама баявы лісток «Вперед на врага». «М0ЛОТ», газета, орган Магілёўскага Савета сялянскіх, рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Выдавалася з канца мая 1917 да пач. студз. 1918 y Магілёве на рус. мове. Мела эсэра-меншавіцкі кірунак, таму што большасць дэпутацкіх месцаў y Савеце належала прадстаўнікам гэтых партый. Публікавала матэрыялы з пасяджэнняў Савета, афіц. дакументы, хроніку мясц. жыцця. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 трапіла пад уплыў бальшавікоў і левых эсэраў. 3 10.1.1918 выдавалася пад назвай «Нзвестня Могнлевского Совета рабочнх н солдатскнх депутатов». А.В.Вараб’ёў. МОЛЬ, адзінка колькасці рэчыва; адна з сямі асн. адзінак Міжнароднай сістэмы адзінак. М.— колькасць рэчыва ў сістэме, якая мае столькі ж структурных элементаў, колькі атамаў вугляроду знаходзіцца ў 0,012 кг яго ізатопу '^С (вуглярод-12). Структурнымі элементамі могуць быць атамы, іоны, малекулы і інш. часціцы (напр., электроны) ці групы часціц. Абазначаецца мсшь; 1 моль любога рэчыва мае аднолькавую колькасць структурных алементаў, роўную Авагадра пастаяннай (Na = 6,022 • 1023 моль'1). МОЛЬ (МоЫ) Гуга (8.4.1805, г. Штуггарт, Германія — 1.4.1872), нямецкі батанік, адзін з заснавальнікаў цыталогіі раслін. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай AH (1854). Скончыў Цюбінгенскі ун-т (1828). 3 1832 праф. Бернскага, з 1835 — Цюбінгенскага ун-таў. Навук. працы па анатоміі і цыталогіі раслін. Апісаў утварэнне і будову вусцейка і эпідэрмісу, дзяленне клетак, будову многіх органаў раслін, назіраў утварэнне крухмалу ў хларафільных зернях. Даказаў клетачнае паходжанне сасудаў раслін. Прапанаваў класіфікацыю раслінных тканак. Увёў паняцце пратаплазмы. М0ЛБТКЕ (Moltke) Мaлод шы Гельмуг Іаган Людвіг (25.5.1848, Герс-
516_______________ МОЛЬТКЕ дорф, Германія — 18.6.1916), германскі ваен. дзеяч. Ген.-палк. Граф. Пляменнік Т.Мольтке Старэйшага (яго ад’ютант з 1880). Удзельнік франка-прускай вайны 1870—71. 3 1903 ген.-кватэрмайстар. У 1906— 14 нач. Генштаба. Правёў шэраг рэформ y арміі. Адзін з актыўных удзельнікаў развязвання 1-й сусв. вайны, пры падрыхтоўцы да якой паклаў y аснову задумы свайго папярэдніка ген,фельдмаршала A.фон Шліфена ( разгром франц. арміі гал. сіламі і абарона ва Усх. Прусіі, a потым удар па Расіі). Аднак пры разгортванні герм. арміі ў 1914 аслабіў правае крыло армій Зах. фронту, якія наносілі гал. ўдар па Францыі, і павялічыў сілы на левым крыле, a таксама ва Усх. Прусіі. Гэта адмоўна адбілася пры правядзенні 1-га этапа вайны. У час Марнскай бітвы 1914 (гл. Марнскія бітвы ў першую сусветную вайну), калі быў нач. генштаба і адначасова нач. нггаба Стаўкі (фактычна галоўнакаманд.), страціў кіраванне войскамі, што прывяло да паражэння герм. армій на Зах. фронце. 14.9.1914 адхілены ад пасады. 3 1915 нам. нач. Генштаба. А.МЛукашэвіч.
MÔJIbTKE (Moltke) С т а р э й ш ы Гельмут Карл Бернхард (26.10.1800, г. Пархім, Германія — 24.4.1891), прускі і герм. ваен. дзеяч і тэарэтык. Вучань К.Клаўзевіца. Граф (1870). Ген.-фельдмаршал (1871), ген.-фельдмаршал рас. войск (1872). Скончыў кадэцкі корпус y Капенгагене (1818), Берлінскую ваен. акадэмію (1826). 3 1819 y дацкай, з 1822 y прускай арміі. 3 1833 y Генштабе. У 1836—39 ваен. саветнік y тур. арміі. У 1855 з дыпламат. місіяй наведаў Расію. У 1858—88 нач. прускага (з 1871 імперскага) Генштаба, які пад кіраўніцтвам М. ператварыўся y гал. орган падрыхтоўкі краіны і ўзбр. сіл да вайны. Ажыццявіў шэраг мерапрыемстваў па рэарганізацыі арміі. У час пераможных войнаў Прусіі з Даніяй (1864), Аўстрыяй (1866) і Францыяй (1870—71) нач. палявога штаба (фактычна галоўнакамандуючы герм. ўзбр. сіламі). Кіраваў стварэннем афіц. гісторыі франка-прускай вайны 1870—71 і займаўся распрацоўкай планаў адначасовых кампаній супраць Францыі і Расіі. У 1867—91 чл. рэйхстага ад партыі кансерватараў. Адзін з ідэолагаў герм. мілітарызму. У сваіх працах праводзіў думку пра непазбежнасць вайны і яе «цывілізуючую» ролю; прыхільнік тэорыі «маланкавай вайны. Тв:. Рус. пер. — Нсторня германо-французской войны 1870— 1871. М., 1937; Военные поучення: Оператнвная подготовка к сраженню. М., 1938. А.М.Лукашэвіч.
MÔMAHT (ад лац. rnornentum рухаючая сіла, штуршок) y ф і л а с о ф і і , вельмі кароткі прамежак часу, міг, імгненне, калі наступае, здзяйсняецца што-н.; істотныя абставіны, састаўная частка, асобны бок якой-н. з’явы (напр., станоўчы М.). Г.Гегель увёў па-
няцце для абазначэння састаўной часткі вял. цэлага, якая вылучана паводле якаснага ці дынамічнага, але не прасторавага ці мех. прынцыпу (напр., М. светапогляду ў сац. рэвалюцыі). У п с і х а л о г і і М. наз. розныя пачуцці валявога дзеяння. Да іх адносяцца М. вобраза, формы, структуры (гештальта) пры аналізе цэласнай структуры псіхічных працэсаў, якая вызначаецца ўзаемадзеяннем і ўзаемазалежнасцю асобных частак (распазнаванне мелодыі ў розных танальнасцях яе выканання і інш.), a не іх сумай. Гл. таксама Момант y тэорыі імавернасцей, Момант імпульсу, Момант інерцыі, Момант сілы і ІНШ.
В.В.Краснова.
MÔM AHT у т э о р ы і імаверн a с ц е й, адна з лікавых характарыстык размеркавання імавернасцей выпадковай велічыні. Па вядомых М. размеркавання робяцца высновы аб імавернасцях адхілення выпадковай велічыні ад яе матэматычнага чакання.
грам-метр к y н д у.
y
квадраце
за
се-
MÔMAHT ІНЁРЦЫІ, фізічная велічыня, якая характарызуе меру інертнасці цела (сістэмы цел) пры непаступальным руху. Уведзены К .Гюйгенсам (1673). Выкарыстоўваецца пры рашэнні задач механікі, фізікі і тэхнікі. М.і. сістэмы матэрыяльных пунктаў адносна восі z наз. велічыня, вызначаная роўнасцю: Jz = ^ ті rf, дзе — адлегласць ад /-га пункта з масай т. да восі z\ пры неперарыўным размеркаванні масы (напр., цвёрдае цела) Jz = j рh1 dV, дзе р — шчыльнасць цела
V на адлегласці h ад восі вярчэння, dV — элемент аб’ёму цела. Калі z і І — паралельныя восі на адлегласці d адна ад адной і вось z праходзіць праз цэнтр мас, то = Iz + md1 (тэарэма Штайнера). Адзінка М.і. ў СІ — к і л а г ра м- м ет р y квадраце.
Для дыскрэтнай выпадковай велічыні X, якая прымае значэнні х{, х,, ... з імавернасцямі р., pv М. парадку к вызначаецца па формуле E X k = ^ xf pt (для неперарыўнай
/= 1 выпадковай велічыні сума замяняецца адпаведным інтэгралам). М. 1-га пара^ку наз. матэм. чаканнем. Велічыня Е(А" - ау — М. парадку k адносна a, Е(Х - ЕХ)к — цэнтральным М. парадку к. Цэнтр. М. 2-га парадку Е{Х - ЕХ) — дысперсіяй (па падобай формуле вылічваецца таксама момант інерцыі ў механіцы). Задача вызначэння размеркавання імавернасцей паслядоўнасцю яго М. наз. праблемай момантаў. Такая задача разглядалася П.Л. Чабышовым y даследаваннях па лімітавых тэарэмах тэорыі імавернасцей.
M ÔM AHT ІМ ПУЛЬСУ, фізічная велічыня, якая характарызуе меру вярчальнага руху цела (сістэмы цел) адносна пункта або восі. Паняцце «М.і.» дастасавапьнае таксама да эл.-магн., гравітацыйнага і інш. фізічных палёў. Выкарыстоўваецца пры рашэнні многіх задач механікі, фізікі і тэхнікі. М.і. матэрыяльнага пункта з Ыпульсамі р адносна цэнтра (полюса) О роўны вектарнаму здабытку: L = 7*хр*, дзе 7*— радыус-вектар пункта, праведзены з цэнтра О Для сістэмы
П
п такіх пунктаў L = X
х A ' адносна восі
І=\ вярчэння выражаецца таксама праз вуглавую скорасць 5? і момант інерцыі / дадзенай сістэмы (напр., цвёрдага цела) адносна гэтай восі: L =155* Змены М.і. сістэмЫ цел адбываюцца пад уздзеяннем толькі знешніх сіл і залежаць ад іх моманту л / (гл. Момант сілы). 3 2-га закону Ньютана (гл. Ньютана законы механікі) вынікае dÜ / dt = Ht. Калі л7= 0 , L будзе пастаянным і мае месца закон захавання М.і. (гл. Захавання законы). Роўнасць М = 0 мае таксама месца пры руху пункта (цела) ў полі цэнтральных сіл, пры гэтым яго рух падпарадкоўваецца закону плошчаў (гл. Кеплера законы), што выкарыстоўваецца ў нябеснай механіцы, тэорыі руху ШСЗ, касм. лятальных апаратаў і інш. Большасці элементарных часціц уласцівы ўласны, унутраны М.і. (гл. Спін). Адзінка М.і. ў С1 — к і л a -
MÔMAHT CÜIbl, фізічная велічыня, якая характарызуе вярчальны эфект сілы пры ўздзеянні яе на цвёрдае цела; адно з асн. паняццяў механікі. Адрозніваюць М.с. адносна цэнтра (полюса) і адносна восі. М.с. адносна цэнтра О выражаецца вектарным здабыткам л / = г*хЎ , дзе г* — радыус-вектар, праведзены з цэнтра 0 y пункт прыкладання сілы ? . М.с. адносна восі z — скалярная велічыня, роўная праекцыі на z вектара \ ? , вызначанага адносна любога пункта восі Z Калі сістэма сіл мае раўнадзейную, яе момант адносна полюса роўны геам. суме момантаў складальных сіл, адносна восі — алг. суме адпаведных праекцый момантаў гэтых сіл. Адзінка М.с. ў СІ — н ь ю т а н - м е т р . Гл. таксама Вярчалыш момант, Вярчальны рух.
MÔM3EH, (Mommsen) Тэадор (30.11.1817, г. Гардынг, Германія — 1.11.1903), нямецкі гісторык антычнасці. Вучыўся ў Кільскім ун-це (1838—43) 1 Італіі (1844—47). Удзельнік рэвалюцыі 1848—49 y Германіі. Праф. рым. права ва ун-тах Лейпцыга (1848—50), Цюрыха (з 1852), Брэслаў (з 1854), з 1858 праф. стараж. гісторыі ў Берлінскім ун-це. Дэп. прускага ландтага (1863— 66, 1873—79) і рэйхстага (1881—84). Выступаў супраць кансерватыўнай палітыкі О. Бісмарка і антысемітызму Г. фон Трайчке. Гал. працы: «Рымская гісторыя» (т. 1—3, 1854—55, т. 5, 1885; y цэнтры ўвагі праслаўленне Юлія Цэзара і рым. ваен. манархіі як моцнай нац. дзяржавы на шырокай нар. аснове), «Рымскае дзяржаўнае права» (т. 1—3, 1871—88), «Рымскае крымінальнае права» (1899). Выдаваў стараж. крыніцы, y
т.л. збор лац. надпісаў «Corpus Inscripti onum Latinarum» (з 1863). Нобелеўская прэмія па л-ры 1902. Літ:. Ч y х н о Т .А .Т е о д о р М о м м з е н в н с то р н ч еск о й лнтературе / / В опросы всеобш ей н с т о р м в в в с т о р в о г р а ф н в . Т о м с к , 1982.
А.Г.Зельскі.
МОНА..., тое, што і мана... MOHABAJIAKHÔ, тое, што монанітка. МОНАГЕНЕТЫЧНЫЯ СМАКТУНЫ, монагенеі, смактуны-мнаг a в y с н і к i (Monogenea, або Мопоgenoidea), клас плоскіх чарвей. 2 падкл., каля 2500 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 5 сям., 50 відаў. Эктапаразіты рыб (на скуры, шчэлепах), некат.—эндапаразіты земнаводных, паўзуноў (напр., чарапах). Кожны від М.с. паразітуе на сваім гаспадары. Д аў ж . ад 0 ,0 2 д а 50 м м . Ц е л а п л о с к а е , п а д о ў ж а н а е . Н а за д н ім к а н ц ы п р ы м а ц а в а л ь н ы д ы с к з к р у ч к ам і, д в у х ст в о р к ав ы м і к л а п а н а м і а б о п р ы с о с к а м і, п а д о б н ы м і д а р о т а (а д с ю л ь н а з в а — м н а га в у с н ік і). Герм аф рады ты А дк л а д в а ю ц ь я й ц ы , н ек а т . ж ы в а р о д н ы я . Р а зв іц цё б е з зм ен ы га с п а д а р о ў і з м е н ы п а к а л е н н я ў (ад с ю л ь н аз в а — м о н а ге н е і).
МОНАГЕНІЗМ, (ад мона... + грэч. genos род, паходжанне), антрапалагічная тэорыя пра адзінства паходжанНя чалавецтва і кроўнай роднасці яго рас (процілеглая тэорыя — полігенізм). Гл. таксама Расы. МОНАКАРПІЧНЫЯ РАСЛІНЫ (ад мона... + грэч. karpos плод), расліны, якія цвітуць і пладаносяць раз y жыцці, пасля чаго звычайна адміраюць. Да М.р. адносяць усе адна- і двухгадовыя расліны, са шматгадовых — некат. віды парасонавых, агававых, бамбукаў, пальмаў і інш. Шматгадовыя М.р. на працягу многіх гадоў (напр., 3— 10 y парасонавых, 50—60 y агавы) назапашваюць пажыўныя рэчывы, таму кветаносныя парасткі ў іх магутныя і даюць шмат кветак і пладоў. Гл. таксама Полікарпічныя расліны. МОНАКЛІНАЛЬ (ад мона... + грэч. klinô нахіляюся), форма залягання слаёў горных парод, якая характарызуецца іх пакатым нахілам y адзін бок. Часта гэта крыло якога-н. шырокага і пакатага падняцця або прагіну слаёў. М. асабліва характэрна для платформ, дзе яны прымеркаваны да крылаў шчытоў, антэкліз і сінекліз. Прыкладам М. з’яўляецца структура, якая ўтворана палеазойскімі тоўшчамі паўд. схіла Балтыйскага шчыта; нахіл слаёў вызначаецца ў 2—2,5 м на 1 км даўжыні. МОНАКРЫШТАЛЬ, (ад мона... + крышталі), асобны крышталь з адзінай неперарыўнай крышт. рашоткай. Характэрная асаблівасць М.— залежнасць большасці яго фіз. уласцівасцей ад напрамку (анізатрапія). Усе яго фіз. ўласцівасці (эл., магн., аптычныя, акустычныя, мех. і інш.) звязаны паміж сабой і абумоўлены крышт. структурай, сіламі сувязі паміж атамамі і энергет. спектрам электронаў (гл. Зонная тэорыя). М н о гія М . м а ю ц ь а са б л ів ы я ф із . ў л а с ц ів а с ці: а л м а з вел ьм і ц в ё р д ы , с а п ф ір , к в а р ц , ф л ю -
а р ы т — н а д з в ы ч а й п р а з р ы с т ы я , н іт к а п а д о б н ы я кры ш талі карунду р эк о р д н а м оц н ы я. М н о гія М . а д ч у в а л ь н ы я д а з н е ш н іх у з д з е я н н я ў (с в я т л а , м ех. н а п р у ж а н н я ў , м а гн . і эл . п а л ё ў , р а д ы я ц ы і і ін ш .) і в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а я к п ер а ў т в а р а л ь н ік і ў к в а н т а в а й э л е к т р о н іц ы , р а д ы ё э л е к т р о н іц ы , л а з е р н а й ф із іц ы , а к у с ты ц ы і ін ш . П р ы р о д н ы я М . т р а п л я ю ц ц а р э д к а , н ай часцей м аю ц ь м алы я п ам еры і вял. кольк а с ц ь д э ф е к т а ў с т р у к ту р ы (гл. Дэфекты ў крышталях). Т а м у ў э л е к т р о н н ы м п р ы л а д а б у даван н і вы кары стоўваю ць ш тучн ы я М . з д асканалай к р ы ш т. с т р у к ту р а й , за д а д зе н ы м і ў л а с ц ів а с ц я м і і п а м е р а м і (гл. Сінтэтычныя крышталі). С т в о р а н а вял . к о л ь к а с ц ь с ін т э т ы ч н ы х М ., я к ія н е м а ю ц ь п р ы р о д н ы х а н а л а гаў. Літ.'. Л о д н з Р .А ., П a р к е р Р Л . Р о ст м о н о к р н с т а л л о в : П е р . с ан г л . М ., 1974; Н а ш е л ь с к м й А .Я . М о н о к р в с т а л л ы п о л у п р о в о д н н к о в . М ., 1978.
МОНАКУЛЬТЎРА (ад мона... + лац. cultura вырошчванне, развіццё), працяглае нязменнае вырошчванне с.-г. раслін аднаго віду на адным і тым жа ўчастку без севазвароту. Вядзе да аднабаковага спусташэння глебы (напр., М. збожжавых культур збядняе глебу на фосфар, бабовых — на фосфар і кальцый, буракоў, бульбы — на калій), памяншэння колькасці гумусу (найб. хуткае пры М. прапашных культур), разбурэння структуры і эрозіі глебы, зніжае яе ўрадлівасць, спрыяе размнажэнню спецыфічных шкодных насякомых, узбуджальнікаў хвароб, пустазелля, што значна зніжае ўраджайнасць. Адмоўныя эфекты М. часова памяншаюцца агратэхн. прыёмамі, хім. сродкамі. Таксама М. наз. адзіная с.-r. культура, якая вырошчваецца ў гаспадарцы. МОНАМАЛЕКУЛЙРНЫ СЛОЙ, слой рэчыва таўшчынёй y адну малекулу. Утвараецца на паверхні падзелу фаз пры адсорбцыі, паверхневай дыфузіі. На цвёрдых паверхнях М.с. звычайна ўзнікае ў выніку адсорбцыі паверхнева-актыўных рэчываў з разбаўленых раствораў ці газаў пры адносна нізкім ціску. Структура і ўласцівасці М.с. ўплываюць на працэсы масапераносу (выпарэнне, дыфузія), трэнне, адгезію; вызначаюць устойлівасць высокадысперсных сістэм (эмульсій, пен). Важную ролю адыгрываюць М.с. (ліпідныя, ліпапратэідныя і інш.) y клетачных мембранных працэсах. Гл. таксама Біялагічныя мембраны.
МОНДПЛАКАФОРЫ______ 517 сярэбраны, залаты. Пры залатым М. побач с залатымі манетамі, якія з’яўляюцца асновай абарачэння, валодаюць неабмежаванай плацежнай сілай і ў адносінах да іх дзейнічае сістэма свабоднай чаканкі, абарачаюцца таксама медныя і сярэбраныя манеты, крэдытныя і папяровыя грошы, што падлягаюць свабоднаму абмену на золата. МОНАНІТКА, м о н а в а л а к н о , адзіночная нітка вельмі вял. даўжыні, сфармаваная з расплаву палімера. Дыяметр 0,03— 1,5 мм. Асн. фіз.-хім. ўласцівасці М. блізкія да ўласцівасцей кручаных нітак з валокнаў хімічных. М. вырабляюць y асн. з сінт. палімераў (напр., поліамідаў, поліэтылентэрэфгалату, поліалефінаў). Выкарыстоўваюць y вытв-сці шчотак тэхн. і быт. прызначэння, фільтравальных сетак, рыбалоўнай лёскі, тарных і абівачных матэрыялаў, вібрасітаў і інш. МОНАНУКЛ ЕАТЬІД Ы , арганічныя злучэнні, якія складаюцца з азоцістай асновы (пурынавай або пірымідзінавай), вугляводу (рыбозы або дэзоксірыбозы) і астатку фосфарнай к-ты. М.— манамеры, структурныя адзінкі нуклеінавых кіслот. Адрозніваюцца па азоцістай аснове. Лёгка ўтвараюцца пры гідролізе дэзоксірыбануклеінавай і рыбануклеінавай к-т y прысутнасці нуклеаз. Да М. адносяцца, напр., адэназінмонафасфат, гуаназінмонафасфат і інш. Прысутнічаюць y клетках y свабодным выглядзе, адыгрываюць значную ролю ў абмене рэчываў; уваходзяць y састаў каферментаў і з’яўляюцца рэчывамі-акумулятарамі энергіі. Гл. таксама Нуклеатыды.
м о л е к у л я р н ы х р е а к іш й . М ., 1982.
МОНАНУКЛЕЁЗ ІНФЕКЦЫЙНЫ, х в а р о б а Ф і л а т а в а , вострая вірусная інфекцыйная хвароба чалавека, якая характарызуецца ліхаманкай, танзілітам, павелічэннем усіх груп лімфатычных вузлоў, печані і селязёнкі. Апісаны Н.Ф.Філатавым y 1885. Узбуджальнік — вірус Эпстайна-Бар. Крыніца інфекцыі — хворыя людзі і носьбіты М.і. Заражэнне адбываецца пры непасрэдным кантакце (напр., пры пацалунках), паветрана-кропельным шляхам. Хварэюць пераважна дзеці. Пасля 40 гадоў большасць людзей імунныя да М.і. Прыкметы: агульная слабасць, павышэнне т-ры цела да 38—39°С, боль y горле пры глытанні, цяжкае дыханне праз нос, павялічаныя лімфавузлы, асабліва задняшыйныя. У хворых на М.і. адутлаваты твар, з 3— 4-га дня з’яўляецца танзіліт з налётамі на міндалінах, зрэдку высыпка на скуры і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае.
MOHAMETAJIÏ3IV1 (ад мона... + металы), грашовая сістэма, пры якой адзін метал з’яўляецца ўсеагульным эквівалентам і асновай грашовага абарачэння. У залежнасці ад таго, які метал адыгрывае гэтую ролю, М. можа быць медны,
МОНАПЛАКАФ0РЫ (Monoplacophoга), клас прымітыўных марскіх малюскаў. Вядомы з палеазою (каля 500 млн. г. назад). 3 атр. (2 вымерлыя), каля 60 відаў (14 сучасных, аб’яднаны ў 4 ро-
МОНАМАЛЕКУЛЙРНЫЯ РЭАКЦЫІ, элементарныя хім. рэакцыі, y якіх адбываецца хім. ператварэнне (змена саставу ці будовы) адной малекулы, радыкала, іона. Да М.р. адносяцца рэакцыі распаду малекул, якія часта з’яўляюцца пачатковай стадыяй складаных працэсаў (напр., крэкінгу, дэструкцыі палімераў), і рэакцыі ізамерызацыі. Гл. таксама Кінетыка хімічная. Літ:. К у з н е ц о в Н .М . К м н е т в к а м о н о -
А.А.Астапаў, А.А. Збароўская.
518
МОНАСЕМІЯ
ды). Пашыраны ва ўсіх акіянах. Жывуць на дне да глыб. 6,5 км. Д аў ж . с у ч а сн ы х М . д а 37 м м . Ц е л а ў к р ы т а к а ў п а ч к а п а д о б н а й а б о п л о с к а с п ір а л ь н а й (у вы м е р л ы х ) р а к а в ін а й , м а е гал аву , н агу , м а н ты ю і поласцевы м яш ок. У м ан ты й н ай баразн е, п ам іж м а н т ы я й і н а г о й 5 — 6 п а р п е р ы с т ы х ш ч эл е п а ў . К о р м я ц ц а д э т р ы т а м , ф іл ь т р а тар ы . Р а зд з е л ь н а п о л ы я .
МОНАСЕМІЯ (ад мона... + грэч. sema знак), наяўнасць y слова ці інш. моўнай адзінкі толькі аднаго значэння. Звычайна монасемічнасць уласціва тэрмінам (напр., косінус, сінонім, саленоід). Слова, якое мае некалькі значэнняў, лічыцца полісемічным (гл. Полісемія). П.П.Шуба.
МОНАСПЕКТАКЛЬ, гл ў арт такль.
Спек-
МОНАСТРАФА, від цэласнай, структурна завершанай страфічнай формы. Паводле аб’ёму вершаваных радкоў разнастайная (пераважна дыстых, тэрцэт, катрэн). Монастрафічнымі лічацца многія формы нац. паэзіі (рус. частушка, укр. каламыйка, бел. прыпеўка, арм. айрэн, яп. хоку, танка і г.д.), шэраг устойлівых, шырока распаўсюджаных форм верша — актава, рандо, трыялет, санет і інш. В.У.Ярац. МОНАТЭІЗМ (ад мона... + грэч. theos бог), сістэма рэліг. вераванняў, заснаваная на ўяўленні пра адзінага Бога (адзінабожжа) y адрозненне ад політэізму (мнагабожжа). М.— характэрная асаблівасць хрысціянства, іудаізму і ісламу. Аднак паняцце «M.» адноснае, бо ні адна рэлігія не з’яўляецца паслядоўна монатэістычнай. Культ адзінага Бога ў іх арганічна звязаны з шанаваннем інш. багоў, якія ўтвараюць складаную іерархічную сістэму (анёлы, прарокі, апосталы, святыя і інш.). М . в ы н ік а е з гіст. р а з в іц ц я р эл іг. в е р а в а н н яў . 3 18 ст. існу е д у м к а (К .Ф .В а л ь н е й , А .К о н т , Д ж . Л е б а к і і н ш ) , ш т о М . ё с ц ь а п о ш н я я і в ы ш э й ш а я ф о р м а р э л ігіі, я к а я в ы р а с л а з п о л іт э із м у ў п р а ц э с е р а з в іц ц я а б с т р а к т н а г а м ы с л е н н я . Э л е м е н т ы М . ў зн ік а л і ў С т ар а ж . К ітаі (к у л ь т вярх. б о га Ш а н д з і), y Ін д ы і (в у ч э н н е а б Б р а х м е ), С т ар а ж . Е г іп ц е (p a a ir. рзйформа ц а р а А м е н х а т э п а IV (Э х н а т о н а ), В ав іл о н е (усе б агі — с у т н а с ц ь а д зін а га вярх. б о га М ар д у к а ), С т а р а ж П ер у (к у л ь т б о га с о н ц а ), y ст ар а ж . я у р э я ў б о г Я х ве Х р ы с ц ія н с тв а , за с в о іў ш ы ку л ь т вяр х . б о га (Б о г -а й ц е ц ), д а п о ў н іў ш ы я г о в е р а й y Б о г а -с ы н а , я к і ў в а с о б іў ся ў « б о гач ал ав ек а» Х р ы ста, н е а п л а т а н іч н ы м в у ч э н н е м а б а д зін ы м сусв. духу (Б о г — Д у х с в я т ы ) н е м о ж а л іч ы ц ц а с т р о га м о н а т э іс т ы ч н а й р э л ігія й : х р ы с ц ія н с к і Б о г — Т р о й ц а .
МОНАТЭМАТЬІЗМ (ад мона... + ma tta), прынцып пабудовы муз. твора на аснове пераўтварэння адной тэмы ці аднаго комплексу тэм. М. трэба адрозніваць ад паняцця «аднатэмнасць», што адносіцца да форм нецыклічнага парадку (фуга, варыяцыі, простыя 2- і 3-часткавыя формы, ронда і інш.). Узнікае пры аб’яднанні санатна-сімф. цыкла або ўтвораных ад яго 1-часткавых форм
адной тэмай (лейттэмай ці лейт мат ы-
вам). В о б р а зн а я т р а н с ф а р м а ц ы я т э м ы д а с я г а е ц ц а ш л я х ам ж а н р а в а га п е р а а с э н с а в а н н я , зм е н ы м е л а д ы ч н а й с т р у к ту р ы , м е т р а р ы т м іч н ы х с у а д н о с ін , т э м п у , га р м а н іза ц ы і, ін с т р у м е н т о ў к і і ін ш У п е р ш ы н ю в ы к а р ы с т а н ы ў 5 -й с ім ф о н іі Л .Б е т а о в е н а . Н а й б . п о ў н а п р ы н ц ы п М . р а зв іт ы ў Ф .Л іс т а , y с т в о р а н а й ім ф о р м е 1 -ч ас т к а в а й с ім ф . п а э м ы . М о н а т э м а т ы ч н ы п р ы н ц ы п к а м п а з іц ы і ц ы к л іч н а га т в о р а х а р а к тэрны д л я р у с. (П .Ч а й к о ў с к і, С .Т а н е е ў , А .С к р а б ін , С Л я п у н о ў , Д з .Ш а с т а к о в іч ) і за м е ж н ы х ( Б .Б а р т а к , А А н е г е р , П .Х ін д э м іт ) к а м п азіт ар а ў .
У бел. музыцы ўпершыню на аснове М. пабудаваны сімфоніі М.Аладава (2-я, 1930) і В.Залатарова (4-я, 1934). 3 1960-х г. М.— адзін з асн. прынцыпаў y кампазіцыі сімф. цыклаў. Найб. паслядоўна праводзіцца ў сімфоніях Г.Вагнера, Я.Глебава, Дз.Смольскага. Літ.. M a з е л ь Л .А . С т р о е н к с м у з ы к а л ь н ы х п р о н з в е д е н н й . 2 мзд. М ., 1979; М н х а й л о в М . О тем атн ческом обьедн нен м в с о н а т н о -с н м ф о н н ч е с к о г о ц н к л а / / В о п р о с ы т е о р н м н э с т е т н к н м у з ы к н . Л ., 1963. В ы п . 2; С а в н ц к а я О .П . Н е к о т о р ы е о с о б е н н о с т м т е м а т а ч е с к о й д р а м а т у р гн н м о н о н н т о н а ц м о н н о г о ц н к л а в т в о р ч е с т в е Е .Г л е б о в а / / В о п р о с ы т е о р н н н н с т о р н н м у з ы к н . М н ., 1976.
Р.М.Аладава.
МОНАФЕЛІТЫ (ад мона... + грэч. thelêma воля), прыхільнікі рэліг.-філас. вучэння, якое склалася ў 7 ст. ў Візантыі. Было кампрамісам паміж артадаксальнай догмай, прынятай на Халкідонскім саборы, і монафізіцтвам. Паводле вучэння М., Хрыстос валодаў дзвюма прыродамі (чалавечай і божай), але адной воляй і адной «энергіяй» (богачалавечай), і самастойнасць чалавечай волі Хрыста знікла ў выніку яе паглынання божай воляй. Найб. вядомыя М.: Ceprift, патрыярх канстанцінопальскі (610—638), Кір, епіскап Фасіса, Феодар, епіскап Фарана (Сінайскі п-аў). Улады Візантыі падтрымлівалі вучэнне М., бо разлічвалі з яго дапамогай умацаваць свае пазіцыі ў па-монафізіцку настроенага насельніцтва ўсх. правінцый, y 638 яго афіцыйна ўхваліў імператар Іраклій. Аднак М. былі асуджаны як ерэтыкі на Латэранскім (648) і Канстанцінопальскім (680—681) саборах. Пасля разгрому М. усталявалася містычнае вучэнне пра 2 прыроды і 2 волі Хрыста. МОНАФІЗІЦТВА (ад мона + грэч. physis прырода, існасць), хрысціянскае вучэнне, якое ўзнікла ў 5 ст. ў Візантыі як рэакцыя на арыянства і нестарыянства. Заснавальнік М. канстанцінопальскі архімандрыт Яўціхій (каля 378—454) сцвярджаў, што спачатку асобна існавалі 2 прыроды Хрыста — боская і чалавечая, аднак пасля спалучэння іх пры богаўвасабленні стала існаваць адна. Зыходзячы з гэтага, прыхільнікі М. лічылі, што на крыжы ахвяраваў сабою сам Бог, a не Богачалавек, таму гэтая ахвяра ў пэўнай ступені служыць толькі сімвалам. У 448 памесны патрыяршы сабор y Егіпце пазбавіў Яўціхія сана архімандрыта, але яго падтрымаў імператар Візантыі Феадосій II,
які склікаў сабор епіскапаў y Эфесе (449), дзе Яўціхій быў апраўданы. Пасля смерці Феадосія II Халкідонскі усяленскі сабор 451 прыняў дыяфізіцкую дактрыну (вучэнне аб дзвюх прыродах Хрыста) і асудзіў М. як ерась. Працяглая ўзбр. барацьба хрысціян-монафізітаў прывяла да аддзялення нехалкідонскіх цэркваў ад афіц. візант. царквы. Але на аснове М. былі заснаваны копцкая царква ў Егіпце і Эфіопіі, сірыйская (якавісцкая) царква, армянская апостальская царква, якія захоўваюць сваю дагматычную і царк. самастойнасць. Гл. таксама Монафеліты. А.А.Цітавец.
МОНАФІЛІЯ (ад мона... + ...філія), паходжанне групы арганізмаў ад агульнага продка; адзін з асн. прынцыпаў эвалюцыі арган. свету. Ідэя М. складае аснову сучаснай сістэматыкі. Класічнае разуменне М.: узнікненне таксона любога рангу ад адзінага родапачынальнага віду на аснове дывергенцыі або адаптыўнай радыяцыі. Распаўсюджанне з’яў эвалюцыйнага паралелізму ў філагенезе розных груп арганізмаў ускладняе практычнае выкарыстанне класічнай канцэпцыі М. ў сістэматыцы, таму што мяжу паміж продкавым і нашчадкавым таксонамі часта перасякаюць некалькі філетычных ліній, што эвалюцьмніруюць паралельна, агульны продак якіх існаваў на больш ранніх этапах філагенезу. Гэты прыватны выпадак М. наз. парафіліяй. Амер. палеантолаг Дж. Сімпсан прапанаваў (1960) разглядаць таксон як монафілетычны, калі ён паходзіць адным або некалькімі каранямі ад аднаго таксона больш нізкага рангу (напр., тып — ад класа, клас — ад атрада і Г.Д.).
MOHAXPAMÂTAP [ад мона... + грэч. chroma (chrômatos) колер] y о п т ы ц ы, прылада для вылучэння вузкіх інтэрвалаў даўжынь хваль (ці частот) аптычнага (бачнага, інфрачырвонага, ультрафіялетавага) выпрамянення; адна са спектральных прылад. С в я т л о п р ах о д зіц ь п р а з у в ах о д н у ю ш чы л ін у М ., л ю с т р а н ы а б о л ін з а в ы а б ’ек т ы ў -к а л ім а тар , я к і ф а р м ір у е п у ч о к п а р а л е л ь н ы х п р ам я н ё ў і н а к ір о ў в а е я го н а д ы с п ер г ав а л ь н ы э л е м е н т (прызму аптычную ці дыфракцыйную рашотКу), п ас л я ч а го п р а м я н і з р о зн а й даўж ы н ё й х валі р а сп а ў с ю д ж в а ю ц ц а п ад р о зн ы м і вуглам і. В ы х ад н ы а б ’е к т ы ў у т в ар ае ў ф а к а л ь н ай п л о с к а с ц і с п е к т р — с у к у п н а с ц ь п р асто р а в а р а зн е с е н ы х від ар ы са ў у в а х о д н ай ш ч ы л ін ы ў п р а м я н я х з р о з н а й д а ў ж ы н ё й хвалі. Вых а д н а я ш ч ы л ін а а д д зя л я е п э ў н ы н ев ял . ўчастак спектра, вы бар я к о га в ы зн ач ае ц ц а п ав ар с я а м д ы с п е р г а в а л ь н а г а эл е м е н т а . В ы кар ы с т о ў в а е ц ц а я к с а с т а ў н а я ч а с т к а к р ы н іц м о н ах р а м а т ы ч н а га в ы п р а м я н е н н я і с п е к т р а ф а т о м е тр аў , з д а п а м о г а й я к іх в ы м я р а ю ц ь э н е р гію , в ы п р а м е н е н у ю д а с л е д а в а н ы м і а б ’ек т ам і ў розн ы х абласц ях спектра.
МОНАХРАМАТЫЧНАЕ СВЯТЛ0, светлавое выпрамяненне строга вызначанай частаты. У дачыненні да інш. участкаў спектра эл.-магн. хваль карыстаюцца тэрмінам м о н а х р а м а т ы ч н а е в ы п р а м я н е н н е . Строга М.с. не існуе, таму што ўсякае рэальнае вып-
рамяненне абмежавана ў часе і ахоплівае пэўны інтэрвал частот (гл. Шырыня спектральных ліній). Крыніцамі выпрамянення, блізкага да М.с., з’яўляюцца, напр., спектральныя лямпы, лазеры', для яго вылучэння з нямонахраматычнага святла выкарыстоўваюцца інтэрферэнцыйныя святлафілыпры і монахраматары. МОНАЦУКРЫДЫ, п р о с т ы я ц у к р ы, група вугляводаў, якія гідралітычна не расшчапляюцца і маюць агульную формулу С„Н2П0„ (п = 3—9). Упершыню сінтэз М. ажыцйявіў кМ.Бутлераў (1861). Уяўляюць сабой звычайна альдозы ці кетозы. Па колькасці атамаў вугляроду адрозніваюць ніжэйшыя М. (трыёзы, тэтрозы), звычайныя (гексозы, пентозы) і вышэйшыя (актозы, гептозы, нанозы). Ёсць y саставе ўсіх жывых арганізмаў y свабодным стане (глюкоза, фруктоза) і ў складаных злучэннях (напр., глікапратэідах, поліцукрыдах, гліказідах, фосфарных эфірах і інш.). Выкарыстоўваюцца арганізмамі на будову клетачных структур, маюць вял. значэнне ў абмене рэчываў.
жы (1912— 14 і з 1919), Лондане (з 1938), Нью-Йорку (з 1940). Адзін з заснавальнікаў групы «Стшь» (1917). Зазнаў уплыў кубізму. У творчасці імкнуўся да «універсальнай гармоніі», ствараў пераважна абстрактныя кампазіцыі са строга ўраўнаважаных прамавугольных плоскасцей, падзеленых контурнымі перпендыкулярнымі лініямі і лакальна афарбаванымі ў асн. колеры спектра з дабаўленнем белага і чорнага: «Кампазіцыя. Ромб з шэрымі лініямі» (1918), «Кампазіцыя А» (1919), «Кампазіцыя» (1922), «Кампазіцьш з жоўтымі лініямі» (1933), «Нью-Йорк-сіці I» (1942), «Брадвейскі бугі-вугі» (1942—43) і інш. Аўтар кн. «Неапластыцызм» (1920), «Новая форма» (1925).
М .— к р ы ш т. р э ч ы в ы , с а л о д к ія , д о б р а р а с т в а р а ю ц ц а ў в а д зе, д р э н н а ў с п ір ц е , н е р а с т в а р а ю ц ц а ў э ф ір ы . А к р а м я к а р б а н іл ь н а й і гід р ак с іл ь н ы х груп y м ал ек у л у М . м о г у ц ь у вах о д зіц ь эам ес т О Н -г р у п ы ат ам в а д ар о д у , а м ін аг р у п а N H 2 і ін ш . А т р ы м л ів а ю ц ь М . к іс л о т н ы м гід р о л ізам п о л іц у к р ы д аў (н а п р ., гл ю к о зу з к р у х м ал у ). Н е к ат . М . (г л ю к о за , ф р у к т о з а ) у в а х о д зяц ь y с астаў харч. п р ад у к та ў , в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а ў т э х н іц ы і м е д ы ц ы н е .
МОНАЦЭНТРЬІЗМ, (ад мона... + цэнтр), вучэнне ў антрапалогіі аб паходжанні чалавека сучаснага тыпу (Homo sapiens) і чалавечых рас ад адной формы стараж. чалавека на адной тэрыторыі (процілеглае вучэнне — поліцэнтрызм). Гл. таксама Расы. «МОНД» («Le Monde», «Свет»), французская штодзённая вячэрняя газета. Выходзіць з 19.12.1944 y Парыжы. Адна з найб. уплывовых і інфармаваных газет. Публікуе матэрыялы па пытаннях палітыкі, эканомікі і культуры ў Францыі і за яе межамі. Разлічана на інтэлігенцыю і ліберальную буржуазію. М 0НДЗЕЕ, энеалітычная культура Верхняй Аўстрыі і Зальцбурга (2-я пал. 3— 1-я пал. 2-га тыс. да н.э.). Назва ад аднайм. паселішча на піпях (у Аўстрыі). Для М. характэрны паселішчы на вяршынях пагоркаў, умацаваныя равамі і частаколамі. Насельніцтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, выкарыстоўвала медзь для вырабу плоскіх сякер, ромбападобных кінжалаў і ўпрыгожанняў. Адметныя рысы керамікі — канцэнтрычныя кругі, спіралі і зоркі, запоўненыя белай пастай. І.М.Язэпенка. М 0НДРЫ ЯН (Mondrian, Mondriaan) Піт (Пітэр Карнеліс; 7.3.1872, г. Амерсфарт, Нідэрланды — 1.2.1944), нідэрлавдскі жывапісец, тэарэтык мастацтва; адзін з заснавальнікаў абстрактнага мастацтва, заснавальнік неапластыцызму. Скончыў Амстэрдамскую AM (1897). Працаваў y Нідэрландах, Пары-
МОНСТЭРА
працаваў методыку прэфрантальнай лейкатаміі (разрэз белага рэчыва пярэдняга мозга). Нобелеўская прэмія 1949 (разам з В.Р Гесам). МОНС, Б е р г е н (франц. Mons, флам. Bergen), горад на ПдЗ Бельгіі. Адм. ц. прав. Эно. Каля 100 тыс. ж. (1997). Порт на канале Самбра—Шэльда. Чыг. вузел. Прам-сць: металаапр., хім., шкляная, керамічная, цэментная. 2 ун-ты, кансерваторыя. Музей выяўл. мастацтваў, дом В. ван Гога і інш. Арх. помнікі 11— 18 ст., y т.л. гатычная ратуша (15 ст.).
Г.Монж.
П.Мондрыял. Кампазіцыя A 1919.
МОНЖ (Monge) Гаспар (10.5.1746, г. Бон, Францыя — 28.7.1818), французскі матэматык, інжынер і грамадскі дзеяч, стваральнік нарысоўнай геаметрыі, адзін з заснавальнікаў Вышэйшай нармальнай і Політэхн. школ y Парыжы (1794). Чл. Парыжскай АН (1780). Навук. працы па геаметрыі, матэм. аналізе, хіміі, оптыцы, метэаралогіі і практычнай механіцы. Стварыў агульны метад перадачы відарысаў прасторавых фігур на плоскасці. У час Франц. рэвалюцыі ўдзельнічаў y камісіі па ўсталяванні сістэмы мер і вагі, займаў розныя пасады ва ўрадзе, загадваў парахавымі і гарматнымі з-дамі. У перыяд Рэстаўрацыі пазбаўлены ўсіх правоў, выгнаны з Політэхн. школы i АН. Літ.. Б о г о л ю б о в А .Н . Г а с п а р М о н ж ,
АК.Моніш.
МОН-СЕНІ (франц. Mont Cenis, італьян. Monte Cenisio), перавал паміж Коцкімі і Грайскімі Альпамі ў Францыі, недалёка ад мяжы з Італіяй. Выш. 2083 м. Злучае басейны рэк Ізер і Дора-Рыпарыя. Па М.-С. праходзіць шаша Грэнобль — Турын. На ПдЗ, пад перавалам Фрэжус, — чыг. тунэль М.-С. М0НСТЭРА (Monstera), род кветкавых раслін сям. ароідных. Каля 50 відаў. Пашыраны ў трапічнай Амерыцы. У аранжарэях і пакоях вырошчваюць пераважна М. далікатэсную (М. deliciosa) з ядомымі пладамі са смакам ананаса. В е ч н а зя л ё н ы я р а с л ін ы , ку сты м і п а в е т р а н ы м і к а р а н я м і, л ія н ы , д а п а м о г а й прыдаткавых к а р а н ё ў в а ю ц ь с у в я зь з гл е б а й і ж ы в у ц ь
1746— 1818. М ., 1976; Д е м ь я н о в В .П . Г ео м е т р н я н М ар с е л ь е за . 2 н зд . М ., 1986.
М бН ІШ (Moniz) Антоніу Каэтану д ы А б р э у Ф р э й р Э г а ш (de Abreu Freire Egas; 29.11.1874, г. Эштарэжа, Партугалія — 13.12.1955), партугальскі неўрапатолаг і нейрахірург. Вучыўся ва ун-тах г. Каімбра (Партугалія) і г. Бардо (Францыя), 3 1902 праф. ун-та г. Каімбра, y 1911—44 y Лісабонскім ун-це. Навук. працы па ўдасканаленні метаду ангіяграфіі для дьмгностыкі пухлін мозга. Выкарыстаў хірург. ўмяшанне для лячэння некат. псіхічных хвароб, рас-
519
Моястэра
д а л ік а т э с н а я .
с а зв іс аю ч ы я к ія л а з я ц ь з (ч ас т а с т р а ч я к эпіфіты).
520
МАНТВІЛА
Л іс ц е б у й н о е , с к у р ы с т а е , п е р ы с т а р а с с е ч а н а е , ч а р а н о к доўгі- К в е т к і д р о б н ы я , д в у х п о л ы я , с а б р а н ы я ў к атах , а б к р у ж а н ы я й ц а п а д о б н ы м п ак р ы в а л ам . П л о д — я гад а. Д э к а р . р а с л ін ы .
MÔHTBUIA (Montvila) Вітаўтас (4.2. 1902, г. Чыкага, ЗША — 19.7.1941), літоўскі паэт. 3 1906 жыў y Літве. Вучыўся ў Каўнаскім ун-це (1928—29). За ўдзел y антыфаш. руху зняволены (1929—31). Расстраляны ням.-фаш. захопнікамі. Друкаваўся з 1923. Прадаўжаў рэв. і грамадз. традыцыі лірыкі Ю.Яноніса. У зб. «Ночы без начлегу» (1933) — тэма сац. несправядлівасці, спалучэнне лірызму і сюжэтнасці, сатыр. інтанацыі і экспрэсіўнасць стьшю. Аўтар паэт. зб-каў «У шырокі свет» (1940), «Вянок Савецкай Літве» (вьш. 1946), кн. «Апавяданні» (выд. 1951). На бел. мову асобныя творы М. пераклалі М. Аўрамчык, С.Дзяргай, А.Звонак, А.Лойка, МЛужанін, М.Хведаровіч. Тв:. Б ел . п е р .— y к н .: Л іт о ў с к а я с а в е ц к а я п а э з ія : А н т а л о гія . М н ., 1977. T . 1; Р ус. п е р .— М зб р ан н о е. М ., 1956; Н очм б е з ночЛ ега. М ., 1982; К о гд а п р н х о д н т в е с н а . М ., 1982.
МбНТЭ-АЛЬБАН (Monte Albdn), горад на Пд Мексікі (штат Аахака), y раёне якога ў 4 ст. да н.э.— 16 ст. н.э. знаходзіўся паліт. цырыманіяльны культ. цэнтр спачатку сапашэкаў, a потым мішшэкаў. 3 пач. 1930-х г. y М.-А. праводзіліся археал. даследаванні мекс. вучоным А.Каса. На штучна створаных тэрасах y rapax адкрыты палацы, «піраміды», стэлы з надпісамі, каменная лесвіца (шыр. 40 м), амфітэатр і інш. пабудовы. Сцены будынкаў былі ўпрыгожаны фрэскамі, мазаікай, рэльефнымі чалавечымі фігурамі. Вывучаны каля 150 скляпоў з керамічнымі пахавальнымі урнамі ў выглядзе людзей і жывёл. У адной з грабніц, якая належала правадыру міштэкаў, знойдзена шмат высокамаст. залатых рэчаў. М0НТЭ-КАРЛА (Monte Carlo), горад y Манака. Каля 12 тыс. ж. (1997). Порт на Міжземным м. Кліматычны курорт. Буйны цэнтр міжнар. турызму і банкаўскіх аперацый. Сусветна вядомае казіно, пабудаванае ў 1878 (дае каля 4% нац. гадавога прыбытку). Суднарамонт. Адна з самых магутных y Еўропе радыёстанцый. Оперны т-р Музей выяўл. мастацтваў. Штогадовыя міжнар. фестывалі цыркавога мастацтва, тэлевізійных фільмаў і інш. Штогадовыя сусв. «Ралі Монтэ-Карла» (з 1911). Штабкватэра Міжнар. акадэміі па турызме. М0НТЭ-КА р ЛА МЁТАД (назва ад г. Монтэ-Карла, які вядомы сваім ігральным домам), м е т а д статыст ы ч н ы х в ы п р a б a в a н н я ў, лікавы метад прыбліжанага рашэння задач з дапамогаю мадэліравання выпадковых працэсаў. Д л я р а ш э н н я з а д а ч ы М .-К .м . в ы б ір а е ц ц а п р а ц э с , y я к ім н е к а т . ім а в е р н а с н а я х а р а к т а р ы сты ка роўн ая ш укан ам у р аш эн н ю . П оты м п р а ц э с м а д э л ір у е ц ц а і э к с п е р ы м е н т а л ь н а з н а х о д зіц ц а стат. а ц э н к а х а р а к т а р ы с т ы к і. Г э т ая
а ц э н к а і б я р э ц ц а за п р ы б л іж а н а е р а ш э н н е . В ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а п р ы р а ш э н н і за д а ч ф із ік і, р а д ы ё т эх н ік і, т э о р ы і м а с а в а г а а б с л у г о ў в а н н я , в ы л іч. м а т э м а т ы к і і ін ш . Н а й б . п а ш ы р ы ў с я п ас л я с т в а р э н н я Э В М .
М 0Н ТЭ-Р03А (Monte Rosa), горны масіў y Пенінскіх Альпах, на мяжы Італіі і Швейцарыі. Выш. да 4634 м (пік Дзюфур). Складзены з гранітаў і гнейсаў. Ледавікі, y т.л. Горнер (даўж. 14 км). Хваёвыя лясы, субальпійскія і альпійскія лугі і хмызнякі. Турызм, альпінізм. М0ПЛА ПАЎСТАННЕ 1921, выступленне мопла — мусульм. ч. народа малаялі акругі Малабар Мадраскай прав. Брыт. Івдыі (цяпер штат Керала, Індыя) супраць брыт. улад. Узнікла як ч. Халіфацкага руху. Пачалося з сутыкнення мусульм. вернікаў і англ. войск y мяст. Тырурангадзі 20.8.1921. Паўстанцы захапілі раёны Эрнад і Валуванад і абвясцілі аб стварэнні «халіфацкага царства» на чале з А.Мусальярам (потым — Х.Кунахмедам). Паўстанцы жорстка распраўляліся з памешчыкамііндусамі, але моцна пацярпелі і простыя індусы, якіх прымушалі прыняць іслам. Задушана англ. войскамі ў канцы 1921, асобныя атрады працягвалі супраціўленне да лют. 1922. МОПР, гл. Міжнародная арганізацыя дапамогі барацьбітам рэвалюцыі. MOP (More) Томас (7.2.1478, Лондан — 7.7.1535), англійскі гуманіст, пісьменнік і дзярж. дзеяч, адзін з заснавальнікаў утапічнага сацыялізму. Вучыўся ў Оксфардскім ун-це, юрыд. школах Лондана. У 1504 выбраны ў палату абшчын парламента, y 1529—^32 лордканцлер каралеўства, падтрымліваў Контррэфармацыю. У гал. творы «Утопія» (1516) даў разгорнутую крытыку сац. ўкладу Англіі, паказаў ідэальную мадэль дзярж. і грамадскага ладу, які грунтуецца на грамадскай уласнасці, усеагульнай і абавязковай працы, справядлівым размеркаванні багацця, свабодным развіцці асобы; паліт. лад Утопіі заснаваны на прынцыпах выбарнасці і старшынства, сям’я прадстаўлена ячэйкай камуніст. быту і гасп. дзейнасці. Пабудову новага грамадства звязваў з развіццём свядомасці і маральным выхаваннем народа і валадароў, рэліг. верацярпімасцю. Абвінавачаны ў дзярж. здрадзе і пакараны смерцю; кананізаваны каталіцкай царквой (1935). Утапічныя ідэі М. станоўча паўплывалі на гуманістаў розных эпох (Марэлі, Ф.Бабёф, А.Сен-Сімон, Ш.Фур’е і інш). Тв.. Р ус. п е р .— У т о п н я . М ., 1978. Літ:. Г о р ф у н к е л ь А .Х . Ф н л о с о ф н я э п о х в В о зр о ж д е н н я . М ., 1980; M a r i u s T .M o re : A b io g rap h y . N e w Y o rk , 1985.
R.
Т.І.Адула. MÔPA, частка акіяна, больш-менш аддзеленая ад яго сушай або ўзвышэннямі падводнага рэльефу. Адрозніваецца ад адкрытай ч. акіяна пераважна наяўнасцю ўласнага гідралагічнага і кліматычнага рэжымаў. На Зямлі каля 60 мораў. Паводле ступені адасобленасці ад акія-
на і асаблівасцей гідралагічнага рэжыму М. падзяляюцца на ўнутраныя ўскраінныя моры і міжастраўныя моры, паводле геагр. становішча — на міжмацерыков ш моры і ўнутрымацерыковыя моры. Ад замкнёнасці М. сушай залежаць гідралагічны рэжым, салёнасць вады, сезонныя ваганні т-ры паветра і вады на паверхні М. Перавага цыкланічных вятроў над М. абумоўлівае перавагу ў іх цыкланічных цячэнняў. Арганічны свет М. больш разнастайны і багаты эндэмікамі, чым y адкрытых частках акіяна. Часта ўмоўна М. называюць таксама асобныя адкрытыя часткі акіяна, якія вызначаюцца пэўнымі асаблівасцямі (Саргасава м. ў Атлантычным ак. з вял. масай водарасцей — саргасаў), асобныя вадасховішчы (Мінскае м.), і, наадварот, некаторыя М. называюць залівамі (Мексіканскі, Гудзонаў, Персідскі і інш.) MÔPA (лац. mora прамежак часу, паўза), y антычнай паэзіі адзінка часу, неабходная для вымаўлення аднаго кароткага склДда. Гл. ў арт. Антычнае вершасюіаданне, Метрычнае вершасюшданне. MÔPA, самастойны атрад цяжкаўзброенай пяхоты колькасцю больш за 1000 чал. y стараж. Спарце (з 431 да н.э.); тактычная адзінка спартанскай арміі. Кожная М. ўключала 4 лохі, лох—2 пентакостысы, пентакостыс—2 брацтвы або двайную энамотыю. У час бою падраздзяленні М. дзейнічалі ў складзе фалангі. MÔPA (Moro) Альда (23.9.1916, г. Малье, Італія — 9.5.1978), італьянскі дзярж. і паліт. дзеяч. Юрыст. Праф. крымін. права ун-та г. Бары. Чл. (з 1946), паліт. сакратар (1959—^>2), старшыня (з 1976) Хрысц.-дэмакр. партыі; узначальваў яе левае крыло, імкнуўся аб’яднаць намаганні хрысц. дэмакратаў і сацыялістаў y парламенце. Чл. палаты дэпутатаў італьян. парламента (з 1948). У 1948— 58 нам. міністра замежных спраў, міністр юстыцыі, нар. адукацыі. У 1969— 12 і 1973—74 міністр замежных спраў, y 1963—68 і 1974—76 прэм’ер-міністр Італіі. 16.3.1978 выкрадзены і пазней забіты тэрарыстамі з т.зв. «чырвоных брыгад». Аўтар прац па розных аспектах юрыд. навукі. М0РАЎЧЫК (Moravcsik) Дзьюла (29.1. 1892, Будапешт — 10.12.1972), венгерскі філолаг і гісторык-візанціназнавец. Акад. Венг. АН (1945), чл.-кар. Аўстр., Баварскай, Балг. і Ням. (ГДР) АН. Праф. Будапешцкага ун-та, ганаровы д-р Афінскага ун-та. Даследаваў пераважна візант.-венг. адносіны. Гал. працы: «Візантынацюркіка» (т. 1—2, 1942— 43), «Візантыя і Венгрыя» (1953). Апублікаваў твор Канстанціна VII (Парфірароднага) «Аб кіраванні імперыяй» (1949) і інш. візант. тэксты. MÔPA4, рака ў Слуцкім, Клецкім і Салігорскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Случ (бас. р. Прыпяць). У верхнім цячэнні рака наз. K о п a н к а. Даўж. 150 км. Пл. вадазбору 2030 км2.
Пачынаецца каля в. Вошкаты Капыльскага р-на на Капыльскай градзе, цячэ па паўд.-зах. ч. Цэнтральнабярэзінскай раўніны і паўн. ч. нізіны Прыпяцкае Палессе. Асн. прытокі: Удава, Мажа, (справа), Волка, Вызенка (злева). Даліна на вял. працягу невыразная, месцамі трапецападобная, шыр. 400—800 м. У месцах, дзе даліна выразная, пойма двухбаковая, чаргуецца па берагах, шыр. 100—200 м. Рэчышча амаль на ўсім працягу каналізаванае. Шыр. яго да в. Морач Капыльскага р-на 2—4 м, ніжэй 20—25 м, каля Чырвонаслабодскага вадасховішча (плаціна за 50 км ад вусця ракі) 40—50 м. Замярзае ў сярэдзіне снеж., крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Веснавы крыгаход 5 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 8,7 м-ус. М. выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэм.
сцвярджаў ідэю прагрэсу і адзінства гіст. шляху чалавецтва. Першым паказаў значэнне роду як асн. ячэйкі першабытнага грамадства, эвалюцыю сям’і і шлюбу ад групавых форм да індывідуальных, абгрунтаваў палажэнне аб развіцці ўласнасці ад калектыўных форм да прыватных. Аўтар прац «Ліга іракезаў» (1851), «Старажытнае грамадства, або Даследаванне ліній чалавечага прагрэсу ад дзікасці праз варварства да цывілізацыі» (1877).
521
М О РЗЕ
МОРЖ (Odobaenus rosmarus), адзіны від сям. маржоў атр. ластаногіх. 3 падвіды. Пашыраны кругапалярна. Жывуць статкамі на ўзбярэжжах, летам на плывучым лёдзе ўтвараюць логавішчы да 3—4 тыс. асобін. Лапцеўскі падвід (О.г. laptevi) y Чырв. кнізе МСАП. Д аў ж . с а м ц а д а 4,1 м , м а с а д а 2 т (с а м к і ад п а в е д н а д а 3 ,7 м і 1,1 т ). С к у р а т о ў с та я (д а 4 с м ) з к а р о т к ім і р э д к ім і в а л а са м і. У с а м ц а н а гр у д зя х , ш ы і і л а п а т к а х с к у р а ў т в а р а е бу гр ы . Ік л ы в е р х н я й с к ів іц ы п е р а т в а р ы л іс я ў біўні (гл. Маржовыя іклы). К о р м я ц ц а п ер а в а ж н а д о н н ы м і ж ы в ё л а м і (м а л ю с к а м і, р а к а п а д о б н ы м і, ч а р в я м і). Н а р а д ж а ю ц ь 1 д з іц я н я р а з y 2 — 3 гады . П р о м ы с е л а б м е ж а в а н ы . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а б іў н і, м я с а , ск у р а . Э.Р.Самусенка.
Т.Морган.
Рака
Морач
MÔPA4 вёска ў Клецкім р-не Мінскай вобл., каля р. Морач, на аўтадарозе г. Клецк — в. Колкі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 35 км на ПдУ ад горада і 37 км ад чыг. ст, Клецк, 162 км ад Мінска. 2079 ж., 674 двары (1999). Цэхі па разліву мінер. вады і па вытв-сці плеценых вырабаў з лазы. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Свята-Вазнясенская царква. МОРГ (ад'франц. morgue), спецыяльна абсталяванае памяшканне стацыянарных лячэбных устаноў для захоўвання, апазнання, анатаміравання і выдачы трупаў. МОРГ (ад ням. Morgen раніца), даўняя мера (адзінка) зямельнай плошчы. У сярэдневяковай Германіі М.— плошча зямлі, якую мог апрацаваць адзін чалавек з ранку да поўдня. У ВКЛ, y т.л. на Беларусі, М. стаў пашыраным з сярэдзіны 16 ст. 1 М. = 0,71 га. М0РГАН (Morgan) Льюіс Генры (21.11. 1818, Нью-Йорк — 17.12.1881), амерыканскі этнограф, гісторык. Чл. Нац. АН ЗША (1875). Заснавальнік т-ва для вывучэння і дапамогі індзейцам (1840). Даследчык першабытнага грамадства,
М0РГАН (Morgan) Томас Хант (25.9. 1866, г. Лексінгтан, штат Кентукі, ЗША — 4.12.1945), амерыканскі біёлаг, заснавальнік школы генетыкаў. Чл. Нац. АН ЗША, Логданскага каралеўскага т-ва. Ганаровы замежны чл. АН СССР (1932). Скончыў ун-т штата Кентукі (1886) і ун-т Дж. Хогткінса ў г. Балтымар (1891). 3 1891 праф. Жаночага каледжа ў Брын-Моры, з \904 — Калумбійскага ун-та ў Нью-Йорку. 3 1928 кіраўнік біял. лабараторыі Каліфарнійскага тэхнал. ін-та ў г. Пасадэна. У 1927—31 Прэзідэнт Нац. АН ЗША. Навук. працы па эксперым. эмбрыялогіі, рэгенерацыі органаў і ўстанаўленні полу ў жывёл. Эксперыментальна абгрунтаваў і сфармуляваў асн. палажэнні храмасомнай тэорыі спадчыннасці (разам з Г.Мёлерам, А. Сцёртэвантам, К.Брыджэсам). Устанавіў заканамернасці размяшчэння і счаплення генаў y храмасомах, красінговера. Працы М. высветлілі цыталагічны механізм Мендэля законаў і спрыялі распрацоўцы генет. асноў тэорыі натуральнага адбору. Нобелеўская прэмія 1933. М0РГАНЫ (Morgan), адна са старэйшых і найбуйнейшых фін. груп ЗША. Узнікла ў канцы 19 ст. Уяўляе сабой вялізную кааліцыю банкаўскіх і прамысл. манаполій, звязаных сістэмай удзелу, асабістай уніяй і фін. сувязямі. Кіруючым цэнтрам фін. групы да 2-й сусв. вайны з’яўляўся банкірскі дом «Дж.П.Морган энд К°» y Нью-Йорку. Сферы ўплыву кааліцыі: банкаўская справа, апрацоўчая прам-сць, чыг. транспарт. Вядучыя фін. ін-ты: камерцыйны банк «Морган гаранты траст компані», інвестыцыйны банк «Морган Стэнлі». Кантралююць каля 50% актываў стцахавых кампаній «Прудэншэл», «Нью-Йорк лайф», сетку інвестыцыйных банкаў, прамысл. карпарацыі «Юнайтэд Стэйтс стыл», «Джэнерал электрык», «Джэнерал мотарс».
Морж
MÔP3E (Morse) Сэмюэл Фінлі Брыз (27.4.1791, г. Чарлстаўн, штат Масачусетс, ЗША — 2.4.1872), амерыканскі мастак і вынаходнік y галіне тэлеграфіі. Адзін з заснавальнікаў і першы прэзіjpHT Над. акадэміі малюнка ў НьюЙорку (1826—45). У 1837 вынайшаў электрамех. тэлегр. апарат (гл. Морзе апарат), y 1838 распрацаваў для яго тэлегр. код (азбука М.; гл. ў арт. Код тэлеграфны). MÔP3E АПАРАТ, электрамеханічны тэлегр. апарат для перадачы і прыёму паведамленняў нераўнамерным кодам тэлеграфным (знакамі азбукі Морзе). Перадатчыкам y М.а. з’яўляецца тэлегр. ключ, прыёмнікам — электрамагніт, які кіруе работай пішучага механізма. Распрацаваны С.Морзе ў 1837, прыгодны для эксплуатацыі ў 1840; упершыню выкарыстаны ў 1844 на тэлегр. лініі Вашынгтон — Балтымар. Да сярэдзіны 1950-х г. выцеснены літарадрукавальнымі тэлеграфнымі апаратамі. 1
2
3
т г*. С х ем а р а б о т ы Морзе апарата: 1 — п іш у ч ы в у зел ; 2 — э л е к т р а м а гн іт ; 3 — к л ю ч ; 4 — б а т а р э я с іл к а в а н н я .
522______________МОРКАЎКА М0РКАЎКА Аркадзь Андрэевіч (26.1. 1900, в. Зазер’е Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.— 24.4.1957), бел. паэт. Скончыў БПІ (1934). Працаваў тэлеграфістам на ст. Мінск (1916—26), на з-дзе «Беларусь», y Палаце мер і вагі, выкладаў y БПІ. У Вял. Айч. вайну партыз. сувязны ў Мінску. Друкаваўся з 1922. Паэзія М. (зб. «Дым жыцця», 1928) вызначаецца філасафічнасцю, лірызмам, паглыбленнем y чалавечую душу. Тв.: Г ады , я к ве т р а зі. М н ., 1959; В ер ш ы . М н ., 1973.
MÔPKBA (Daucus), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Каля 60 відаў. Пашыраны ў Міжземнамор’і, Паўд. Еўропе, Зах. і Сярэдняй Азіі, Амерыцы, Афрыцы і Аўстраліі. У культуры вядома з 2 ст. да н.э., y Еўропе — з 14 ст. н.э. На Беларусі 1 дзікарослы від (D. carota) з тонкім неядомым караняплодам зрэдку трапляецца ў хмызняках, на схілах, каля дарог. Культывуецца М. пасяўная (D. sativus).
М0РУЛА (новалац. morula ад лац. mo rum тутавая ягада), стадыя зародкавага развіцця некаторых губак, кішачнаполасцевых, плоскіх чарвей, членістаногіх, большасці млекакормячых y перыяд драблення. На стадыі М. зародак уяўляе сабой шарападобнае ўтварэнне шчыльна прыціснутых (без поласці) адна да адной клетак (бластамераў). У млекакормячых М. ператвараецца ў бластацысту. МОРФ, м о р ф a (ад грэч. morphë від, форма), кожная з разнавіднасцей марфемы, калі апошняя выступае ў розных словах і словаформах. Напр., каранёвая марфема слова «рука» выступае ў слове «ручны» ў выглядзе «руч-», y словаформе «рукі» ў выглядзе «рук’-», y словаформе «руцэ» ў выглядзе «руц-». Усе гэтыя разнавіднасці марфемы — М. Вылучаюць варыянтныя М. (могуць свабодна ўзаемазамяняцца ў адной і той жа пазіцыі) і аламорфы (гукавы склад абумоўлены пэўнай пазіцьмй). Напр., канчаткі «-ой» і «-ою» («вадой», «вадою»)— варыянтныя М., a суфіксы «-чык» і «-шчык»— («лётчык», «зваршчык»)— аламорфы: суфікс «-чык»
ляцыі, што рэзка вылучаецца знешнім выглядам, напр., альбіносы і меланісты пазваночных жывёл, рыжавалосыя асобіны (храмісты) y еўрапеоіднай pace чалавека і інш. Віды і папуляцыі, што маюць М., наз. паліморфнымі. Часам М. наз. сезонньм (асеннія, веснавыя) формы некат. насякомых, азёрныя і рачныя формы некат. рыб (напр., стронгі). М0РФАВА Хрысціна (24.4.1889, г. Стара-Загора, Балгарыя — 1.6.1936), балгарская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана), педагог. Вучылася ў Пеўчай школе ў Празе. 3 1913 салістка Балг. опернага т-ва (з 1921 Сафійская нац. опера), з 1916 — Нац. т-ра ў Празе. У 1931—36 выкладала ў Муз. акадэміі ў Сафіі. Валодала надзвычай прыгожым і гнуткім голасам, выконвала лірычныя і драм. партыі: Мажэнка («Прададзеная нявеста» Б.Сметаны), Маргарыта («Фауст» ІІІ.Гуно), Лакмэ(«Лакмэ» ЛДэліба), Аіда («Аіда» Дж. Вердзі), Царыца ночы («Чароўная флейта» В.А.Моцарта), Даліла («Самсон і Даліла» К.СенСанса), Сантуца («Сельскі гонар» П.Масканьі). Выконвала балг., чэш. і інш. слав. нар. песні. У 1936 y Сафіі засн. Жаночы хор імя М. МОРФАГЕНЁЗ (ад морфа + ...генез), ф о р м а ў т в а р э н н е , узнікненне і развіццё структур арганізма ў індывідуальным (антагенез) і эвалюцыйным (філагенез) развіцці. Індывідуальны М.— сукупнасць працэсаў развіцця аплодненай яйцаклеткі, што прыводзіць да ўтварэння складанага шматклетачнага арганізма. У філагенет. М. пры атрыманых y спадчыну зменах генома відазмяняюцца морфагенет. карэляцыі арганізма. Працэсы, што спрыяюць выжыванню віду, замацоўваюцца натуральным адборам, y выніку паяўляюцца патомкі з новай структурай. А. С.Леанцнж.
Морква: 1 — ч а с г к і р а с л ін ы ; 2 — с о р г Ш а н т э н э ; 3 — с о р т П а р ы ж с к а я к а р а ц е л ь с о р т В а л е р ы я ; 5 — п а д в ід ы ў с х о д н я й (а з ія ц к а й ) м о р к в ы .
443, 4
Д в у х -, зр э д к у а д н а - і ш м а т г а д о в ы я т р а в ы з га л ін ас т ы м с ц я б л о м <выш. д а 100 с м . К а р а н я п л о д ы р о з н а й ф о р м ы і к о л е р у . Л іс ц е п е р ы с т а -р а с с е ч а н а е . Д р о б н ы я к в е т к і ў с к л а д а н ы м п ар а с о н ік у . П л о д — в іс л а п л о д н ік . Н а с е н н е , а са б л ів а д зік іх в ідаў, м ае с п е ц ы ф іч н ы п ах і б а га тае э ф ір н ы м і а л е я м і. М . п а с я ў н ая — а д н а з а сн . а г а р о д н ін н ы х р а с л ін , в ы р о ш ч в а е ц ц а т а к с а м а н а к о р м . У ку л ь ту р ы д в у х гад о в ая р а с л ін а , з п а т о ў ш ч а н ы м с а к а в іт ы м к а р а н я п л о д а м а р а н ж а в а г а , ж о ў т ага, б е л а га, р у ж о в ага і ф ія л е т а в а г а к о л е р у . А р а н ж а в ы я к а р а н і б а га т ы я п р ав іт а м ін а м A — карацінам. Л е к ., х а р ч ., к а р м а в а я , м е д а н о с н а я р а с л ін а . Л іт П е р е д н е в В .П . К а к в ы р а с т н т ь н с о х р ан н ть м о р к о в ь . М н ., 1986; П е р е д н е в В .П ., М а к а р е в м ч А .Н . М о р к о в ь н а г р я д ке, н а с т о л е н в н а р о д н о й м е д н ц н н е . М н ., 1998. У.П.Пярэднеў.
ужываецца толькі пасля зычных «с», «з», «ж», a таксама «т» і «д» без папярэдніх санорных, a суфікс «-шчык»— пасля ўсіх астатніх зычных, («пільшчык», «пайшчык») y т.л. і пасля «т», «д» з папярэднім санорным («працэнтшчык»), Такім чынам, аламорфы знаходзяцца адзін да аднаго ў адносінах дадатковай дыстрыбуцыі. Тэрмін «M.» прапанаваў Ч. Хокет (1947). Літ:. Г л н с о н Г. В в е д е н н е в д е с к р н п -
М 0РСБІ, горад, сталіца дзяржавы Папуа — Новая Гвінея, гл. Порт-Морсбі.
М 0РФА (ад грэч. morphë від, форма), група фенатыпаў унутры віду або папу-
т н в н у ю л н н г в в с т н к у : П е р . с ан г л . М ., 1959: Ш y б a П .П . С учасная беларуская м о в а: М а р ф а н а л о г ія . М а р ф а л о г ія . М н ., 1987.
П.П.Шуба. МОРФ(А) ., тое, што і марф(а)...
МОРФАМЕТРЫЧНЫЯ КАРТЫ Адлюстроўваюць колькасную характарыстыку форм і структуры геагр. аб’ектаў і тэр. размеркаванне морфаметрычных паказчыкаў (гл.Марфаметрыя). Складаюцца шляхам пераўтварэння тапаграфічных і тэматычных карт. Вылучаюць: М.к. рэльефу, якія адлюстроўваюць верт. і гарыз. расчляненне, нахілы, ярыстасць, закарставанасць і інш., гідралагічныя, якія характарызуюць звілістасць рэк, канфігурацыю рачной сеткі, заазёранасць і забалочанасць тэрыторыі і інш.; М.к. глебава-расліннага покрыва, ландшафтаў, сац.-эканамічныя і інш. МОРФАСКУЛЫІТЎРА (ад морфа... + скульптура), адносна невял. формы рэльефу (яры, лагчыны, марэнныя грады, дзюны, карставыя паглыбленні і інш.), утвораньм пераважна жзагеннымі працэсамі, звычайна з’яўляюцца дэталямі морфаструктуры. Паводле працэсаў акумуляцыі і дэнудацыі адрозніваюць М., абумоўленую дзейнасцю водных патокаў, ледавікоў, ветру і інш. Падзяляецца на сучасную (адлюстроўвае існуючыя
морфакліматычныя ўмовы) і рэліктавую, y якой захоўваецца палеазанальнасць. Пры стабільнасці фізіка-геагр. умоў, цыклічнасці іх характару развіваецца спадчынная М. На Беларусі пераважае рэліктавая ледавіковая М. МОРФАСТРУКТЎРА (ад морфа... + структура), буйныя формы рэльефу зямной паверхні (значныя няроўнасці рэльефу мацерыкоў і акіянічнага дна), асн. рысы якіх абумоўлены эндагеннымі працэсамі (пераважна тэктанічным- рухам) і ў марфалогіі якіх выразна адлюстроўваюцца геал. структуры. Напр., платформавыя раўніны, горныя краіны складкавых абласцей. Самыя вял. М. наз. геатэктурамі (мацерыковыя выступы, акіянічныя ўпадзіны). МОРФАТРАПІЯ (ад морфа... + грэч. tropos паварот), змена крышт. структуры, якая адбываецца ў шэрагу аднатыпных хім. злучэнняў пры замене ў малекуле аднаго з атамаў на суседні па групе ў перыяд. сістэме элементаў; з’ява процілеглая ізамарфізму (гл. Ізамарфізм y геалогіі). Назіраецца ў шэрагу карбанатаў металу II групы: MgC03, СаС03, SrC03, BaC03, y якім крышт. структура мяняецца ад структуры араганіту, уласцівай карбанату магнію M gC03, да структуры кальцыту, характэрнай для карбанатаў стронцыю SrC 03 і барыю ВаС03. Для карбанатаў кальцыю вядомы 2 паліморфныя мадыфікацыі — араганіт і кальцыт. MÔPXAT Іосіф Вацлававіч (н. 27.9.1928, в. Залясінкі Шаркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл), бел. вучоны ў галіне афтальмалогіі. Д-р мед. н. (1975), праф. (1979). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1952), працуе ў ім (з 1969 заг. кафедры). Навук. працы па перасадцы рагавіцы, лячэнні і прадухіленні траўмаў органаў зроку, выяўленні і лячэнні глаўкомы і катаракты. Распрацаваў і ўкараніў y клінічную практыку метад інтэрламелярнай кератапластыкі. Te:. К м е т о д я к е н с с е ч е н я я п л о т н ы х в то -
масці, асуджэнне амаральнасці магнатаў. To M u z a d o m o w a . T . 1— 2. W arszaw a, 1954;
м о р ы ц ________________
W y b d r w ierszy. W ro c la w , 1975. Літ:. P e 1 c J. Z b ig n iew M o rsz ty n , a ria n in i p o e ta . W ro c la w , 1966; Я r o ж. Z b ig n iew M o r szty n n a tie poezji po lsk iej X V II w . W arszaw a, 1973. А.В.Мальдзіс.
Літ:. М о р т о н А Л . А н г л н й с к а я у т о п я я : П е р . с ан г л . М ., 1956; Г о л ь д з а м т Э. У м л ьям М о р р н с я с о ц м а л ь н ы е н с т о к н с о в р е м е н н о й ао х п т е к т у р ы : П е р . с п о л . М ., 1973.
М 0РШ Ы Н , бальнеатэрапеўтычны курорт на Украіне, y перадгор’ях Укр. Карпат, за 80 км на Пд ад г. Львоў, на р. Беражніца (бас. р. Днестр). Мінер. крыніцы вядомыя з 16 ст. Курорт заснаваны ў 1876. Асн. лек. фактары — мінер. воды рознай мінералізацыі, горкая жаўцягонная соль «Моршынка», мясц. мінералізаваныя тарфяныя гразі з вял. колькасцю воцатнай, мурашынай і маслянай к-т. Лечаць парушэнні функцый печані, страўніка, кішэчніка, жоўцевых шляхоў, нерв. расстройствы, гінекалагічныя, сустаўныя захворванні. Бальнеатэрапія дапаўняецца клімата-, фізія- і гразелячэннем. М0РЫНА, вёска ў Іўеўскім р-не Гродзенскай вобл., на правым беразе р. Нёман, каля аўтадарогі Мінск—Гродна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на ПдЗ ад г.п. Іўе, 148 км ад Гродна, 19 км ад чыг. ст. Гаўя. 524 ж., 253 двары (1999). Цагельны з-д, сумеснае прадпрыемства «Рыалпо». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Мікалаеўская царква (пач. 20 ст.). Каля вёскі стаянка эпохі мезаліту (8—5-е тыс. да н.э.).
М 0РЫ С (Morris) Уільям (24.3.1834, Лондан — 3.10.1896), англійскі мастак, пісьменнік, тэарэтык мастацтва, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Оксфардскім ун-це (1853—56). 3 1856 працаваў y арх. майстэрні Дж.Э.Стрыта ў Лондане. У 1857—62 займаўся жывапісам. 3 1860-х г. пад уплывам ідэй прэрафаэлітаў, Т.Карлейля і Дж.Рэскіна выступаў з рамант. крытыкай бурж. ладу, машыннай вытв-сці проціпастаўляў нар. рамёствы, традыцыі ручной працы і індывідуальр н ч н ы х к а т а р а к т / / О ф т а л ь м о л . ж у р н . 1978. ную маст. творчасць, y якіх бачыў сро№ 6; Н н т е р л а м е л л я р н а я кёратоп ластн ка. дак эстэт. выхавання і пераўвасаблення М н ., 1980. грамадства. У 1861—62 заснаваў (з М 0РШ ТЫ Н (Morsztyn) Збігнеў (каля П.Маршалам і Ч.Фолкнерам) маст.1628, Польшча — 13.12.1689), польскі прамысл. кампанію (саматужныя майпаэт і перакладчык. 3 1646 служыў y стэрні дэкар. размалёўкі, мэблі, тканін, Радзівілаў на Беларусі і Літве. За ўдзел метал. вырабаў, вітражоў, шпалер, выy ваен. паходах атрымаў пасаду мазыршывак і інш.), y 1890—91 — Келмскага мечніка (1657). Сябраваў з жыхаскоцкае ввдд-ва. Вырабы яго майстэррамі Слуцка — мемуарыстам С.Незабіняў, афармленне інтэр’ераў і кніг вытоўскім і выдаўйом К.Клакоцкім. У пазначаліся рысамі дэкар. стылізацый y эме «Слаўная перамога над туркамі...» духу сярэдневяковага мастацтва. Твор(1674) , якая была двойчы выдадзена ў часць М. папярэднічала ўзнікненню Слуцку, ушанаваў памяць удзельнікаў стылю мадэрн і заклала асновы мастацбітвы пры Хаціне (1674). Там жа надрукага канструявання. Імкненне да сярэдкаваны яго верш на смерць Клакоцкага невяковых матываў і рамант. стылізацыі (1675) . Аўтар вершаванага цыкла «Эм- вобразаў уласціва і для яго літ. творчасблемы» (1678—80), прысвечанага княці: паэмы «Абарона Гінеўры» (1858), зёўне К.Радзівіл, паэт. зб. «Хатняя My «Зямны рай» (ч. 1—3, 1868—70), апоsa» (увайшлі вершы 1675—83), паэмы весці «Сон пра Джона Бола» (1888). Аў«Песня ў прыгнёце» (1671), элегій «Жа- тар. сац.-утапічнага рамана «Звесткі нілобныя плачы Апалона з музамі» адкуль, або Эпоха шчасця» (1891). (1682). У яго паэзіі адбіліся рысы бароTe.: Р ус. п е р .— Н с к у с с т в о н ж н з н ь . М ., 1973. ка, y ёй гучыць заклік да рэліг. цярпі-
Т.Морысан
523
Ж.Морыц.
М0РЫСАН (Morrison) Тоні [сапр. У о ф а р д (Wofford) Хлоя Антонія; н. 18,2.1931, г. Ларэйн, штат Агайо, ЗША], амерыканская пісьменніца. Вучьшася ў Говардскім і Корнелскім ун-тах. У творчасці М. выразна выяўляецца цікавасць да этн. каранёў амер. неграў, да вытокаў нар. традыцый, міфалогіі, фальклору. Сац.-побытавыя і міфалагічныя матывы спалучаюцца ў раманах «Самыя блакітныя вочы» (1970) і «Сула» (1974). Для рамана «Саламонава песня» (1978) характэрна ўзаемапранікненне элементаў хронікі, эпасу і легенды, y раманах «Смаляная лялька» (1981), «Любімая дачка» (1987) і «Джаз» (1992) — узмацненне міфапаэт. матываў. Аўтар зб. эсэ «Гульня ў поцемках» (1992) і інш. Нобелеўская прэмія 1993. T e Р ус. п е р .— Літ.: П н с а т е л н
П е с н ь С о л о м о н а . М ., 1982. С Ш А . М ., 1990; С т y л о в Ю .В . 100 п н с а т е л е й С Ш А . М н ., 1998.
Л. П.Баршчэўскі. М 0Р Ы Ц (Mdricz) Жыгманд (2.7.1879, Тысачэчэ, Венгрыя — 4.9.1942), венгерскі пісьменнік. Вучыўся ў Дэбрэцэнскім ун-це. Вядомасць прынесла апавяд. «Сем крэйцэраў» (1908). У раманах «Самародак», «Глухі куток» (абодва 1911), «Добрай удачы» (1914) рэалістычна адлюстравана жыццё венг. працоўных. Найб. значныя творы М.— гіст. трылогія «Эрдэй» (1922—33) і сац. раман «Сваякі» (1930). Аўтар раманаў «Шчаслівы чалавек» (1935), «Бецяр» (1937), «Шандар Рожа» (1941—42), апавяданняў, п’ес, рэпартажаў. На бел. мову асобныя апавяданні М. пераклалі Л.Арабей, Я.Васілёнак, Т.Мартыненка, М.Татур. Te:. Б ел . п е р .— y к н .: В ен ге р с к ія а п а в я д а н н і. М н ., 1957; Р ус. п е р .— Я з б р а н н о е . Т . 1— 2. М ., 1958; М зб р а н н о е . М ., 1980; П ь е с ы . М ., 1962; Ж у ж а н н а в К л аген ф у р т е : Р а с с к а з ы . М ., 1970. Літ.: У м н я к о в а Е .В . Ж м гм о н д М о р н ц н с о в р е м е н н а я в е н г е р с к а я л я т е р а т у р а . М ., 1985; C y в н ж е н к о Л .Н . Ж н г м о н д М о р я ц н его в р е м я . Л ., 1988.
524_________________м о р ы ц М 0Р Ы Ц Юна Пятроўна (н. 2.6.1937, Кіеў), расійская паэтэса. Скончыла Літ. ін-т імя М.Горкага (1961). Друкуецца з 1954. У паэт. зб-ках «Размова пра шчасце» (1957), «Мыс Жадання» (1961), «Лаза» (1970), «Пры святле жыцця» (1977), «Трэцяе вока» (1980) «Сіні агонь» (1985), «На гэтым беразе высокім» (1987), «Учора я спявала ў пераходзе» (1997), «Дзіўны які я звер» (1998) і інш. роздум пра чалавечыя адносіны, любоў, мацярынства. Паэма «Зорка Сербасці» (нап. 1999) прысвечана Сербіі. Аўтар «Апавяданняў пра дзівоснае» (1998), літ.-крытычных эсэ, вершаў для дзяцей. Творчасці М. уласцівы глыбіня пачуццяў, багацце фарбаў, гумар, літ., музычныя і жывапісныя рэмінісцэнцыі. Многія яе вершы пакладзены на музыку («Добра — быць маладым!», «Калі мы былі маладыя...», «Вялікі сакрэт для маленькай кампаніі» і інш ). Займаецца графікай і жывапісам. На бел. мову асобныя яе вершы пераклаў Я.Сіпакоў. Тв '. Мзбранное. М., 1982; В логове голоса. М , 1990.
М 0Р Ы Ц APÂHCKI (Maurits van Oranje; 14.11.1567, г. Дыленбург, Германія — 23.4.1625), нідэрландскі дзярж. дзеяч, палкаводзец. Прынц, граф Hàcaÿcid. Сын Вільгелша I Аранскага. Пасля забойства бацькі старшыня Дзярж. савета Генеральных штатаў і ген.-адмірал BMC (з 1584), статхаўдэр (правіцель) Галандыі і Зеландыі (з 1585), потым таксама Утрэхта і Аверэйсела (з 1590), Гелдэрна (з 1591) і Гронінгена (з 1621). 3 1590 галоўнакамандуючы. Рэфармаваў армію (увёў новую тэхніку аблогі, выкарыстанне малых баявых падраздзяленняў, строгую дысцыпліну), на чале яе вызваліў ад ісп. панавання паўн. правінцыі Нідэрландаў (1591—94). Перагаворы пра заключэнне перамір’я з Іспаніяй (1609) і інш. падзеі ў Нідэрландах выклікалі канфлікт М. з вял. пенсіянарыем (фаісгычным правіцелем) Галандыі Я. ван Олдэнбарневелтам, якога М. загадаў пакараць смерцю (1619). М 0Р Ы Ц CAKCÔHCKI (Maurice de Saxe; 28.10.1696, г. Гослар, Германія — 30.11.1750), французскі палкаводзец і ваен. тэарэтык. Маршал Францыі (1744). Граф (1711). Пабочны сын курфюрста Саксонскага Аўгуста II (кароль Рэчы Паспалітай y 1697— 1706 і 1709— 33). Служыў y саксонскіх, польск., аўстр., з 1720 франц. войсках. Удзельнік войнаў за польск. (1733—35) і аўстр. (1740—48) спадчыну (вызначыўся ў час штурму Прагі ў 1741 і Эгера ў 1742). 3 1745 галоўнакаманд. франц. арміяй, атрымаў шэраг перамог над англа-галандскімі войскамі ў Фландрыі, што значна ўзняло ваен. прэстыж Францыі і садзейнічала заключэнню Ахенскага мірнага дагавора (1748). У трактаце «Mae летуценні» (1731) выказаў новыя для таго часу ідэі пра перавагі вайсковай павіннасці перад сістэмай вярбоўкі, не-
абходнасць мець пастаянньм ваен. кадры, пра атаку пяхоты, ролю інж. умацаванняў на полі бою і інш. Вял. значэнне ў вайне надаваў маральнаму фактару. MÔCAP, вёска ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл. За 20 км на ПнЗ ад г. і чыг. стандыі Глыбокае, 220 км ад Віцебска. 489 ж., 224 двары (1999). Ільнозавод, базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Мосарскі касцёл Ганны (1792). За 1,5 км на ПнЗ ад вёскі курганны могільнік. Вядома з 16 ст. як мястэчка. У 16— 19 ст. М. валодалі Зяновічы, Валовічы, ДалматІсайкоўскія, Млечкі, Бжастоўскія. Апошнія пабудавалі ў 1775—90 y М. палац (не захаваўся), y 1792 — парафіяльны касцёл св. Ганны. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y Рас. імперыі. 3 1872 дзейнічала нар. вучылішча. 3 канца 19 ст. М.— уладанне Пілсудскіх. У 1885 y маёнтку М. 558 ж., y вёсцы М. 117 ж. 3 1921 М. y складзе Польшчы, цэнтр гміны Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Дунілавіцкага раёна, з 20.1.1960 — Глыбоцкага раёна, з 1960 ва Удзелаўскім с/с. І.У.Бунто.
MÔCAP вёска ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдУ ад г.п. Ушачы, 140 км ад Віцебска, 30 км ад чыг. ст. Лепель. 304 ж., 141 двор (1999). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. MÔCAPCKI КАСЦЁЛ ГАННЫ, помнік архітэктуры класіцызму ў в. Мосар Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1792. Прамавугольны выцяг-
М осарскі касцёл Ганны. Рэльеф «Евангеліст
Марк».
Мосарскі касцёл Ганны
нуты па падоўжнай восі мураваны будынак накрыты 2-схільным дахам з трохвугольнымі франтонамі на тарцах. Гал. фасад аздоблены канеліраванымі пілястрамі, філёнгамі, паўкруглымі нішамі са скульптурамі святых. Аконныя і дзвярныя праёмы прамавугольныя, аздоблены ліштвамі. Пры ўваходзе вылучаны вузкі нартэкс з бакавымі ўваходамі ў асн. залу. Зала перакрыта люстраным скляпеннем з арнаментаванай размалёўкай. Алтарная сцяна дэкарыравана канеліраванымі пілястрамі, 10 філянговымі рамамі з ляпнымі барэльефнымі вьмвамі евангелістаў. Сцены завершаны па перыметры магутным антаблементам, які мае фрыз з трыгліфамі і ляпнымі гірляндамі, карнізам з сухарыкамі. 3 паўд.-зах. боку ад касцёла стаіць 3-ярусная мураваная званіца, накрытая шатрбм. Збудаванні абнесены мураванай агароджай з брамай. Т.В.Габрусь. MÔCAPCKI ПАГ0РАК (КАМ0ІД), геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1996). На паўд.-ўсх. ускраіне в. Мосар Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл. Камоід купалападобны, плоскавяршынны, гляцыяін’екцыйны; выш. 25 м, дыяметр 750 м. Утварыўся каля 15—20 тыс. гадоў назад y выніку выціскання пяску, суглінку, гліны ў поласць нерухомага або слабарухомага лёду. М.п. — тыповая форма рэльефу для Бел. Паазер’я. В.Ф.Вінакураў. MÔCIH Сяргей Іванавіч (14.4.1849, г.п. Рамонь Варонежскай вобл., Расія — 8.2.1902), расійскі канструктар стралковай зброі. Ген.-маёр (1900). Скончыў Міхайлаўскую артыл. акадэмію (1875). Працаваў на Тульскім зброевым з-дзе. У 1887 распрацаваў вінтоўку з магазінам y прыкладзе; y 1890 стварыў 7,62-мм магазінную 5-зарадную вінтоўку, прынятую ў 1891 на ўзбраенне рас. арміі (вядома пад назвай «трохлінейка»), якая выкарыстоўвалася болып за 60 гадоў. МОСТ, збудаванне, якое пракладвае шлях над перашкодай. Узводзяць цераз рэкі і інш. вадацёкі (уласна М ), цераз дарогі (пуцеправоды), яры і цясніны (віядукі), a таксама замест насыпаў і плацін (эстакады). Паводле прызначэння адрозніваюць пешаходныя, аўтадарожныя, чыгуначныя масты, сумешчаныя, для водазабеспячэння (акведукі), пропуску водных шляхоў (М.-каналы), газа- і нафтаправодаў; паводле працягласці бываюць малыя (да 25 м), сярэднія (25— 100 м), вялікія (больш за 100 м), пазакласныя (болып за 500 м, y якіх ёсць пралёты болей за 100 м); паводле канструкцыі — арачныя, бэлечныя масты, вантавыя масты, вісячыя масты, рамныя масты, камбінаваныя. Асобную групу ўтвараюць наплаўныя масты, развадныя масты, зборна-разборныя, a таксама масты ваенныя. М. падзяляюць таксама на: адно-, двух- і шматпралётныя; з яздой па версе, па нізе, па сярэдзіне; нізка- і высакаводныя; жалезабетонныя, стапьныя, сталежалезабетонныя, бе-
тонныя, драўляныя (пераважна часовыя). М. звычайна складаецца з пралётных канструкцый і апор (прамежкавых быкоў і канцавых устояў). Апоры М. бываюць масіўныя, ражавыя, пілевыя, на піпевых абалонках, апускных калодзежах і кесонах; устоі спалучаюць М. з земляным палатном дарогі. На пралётнай канструкцыі размяшчаюць праезную ч., пешаходныя праходы, трубаправоды. Асн. параметры М.: агульная даўжыня, даўжыня пралётных канструкцый, шырыня праезнай ч. і тратуараў, падмаставы габарыт. Будуюць па тыпавых або індывід. праектах, выпрабоўваюць на статычныя і дынамічныя нагрузкі. Будаваць М. (драўляныя і каменныя) пачалі са стараж. часоў, на Русі — з 10 ст. драўляныя (пераважна наплаўныя), з пач. 16 ст. — каменныя. Першы метал. (чыгунны) М. пабудаваны ў Англіі ў 1779, y Расіі — y 1784 y Пецярбургу; вял ланцуговы М. — y 1847—53 y Кіеве. 3 пач. 20 ст. значнае пашырэнне набылі жалезабетонныя М. 3 пач. 19 ст. пачалі будаваць вісячыя масты, пралёты іх хутка павялічваліся. У 1937 цераз праліў y Сан-Францыска (ЗША) пабудаваны унікальны вісячы М. з пралётам 1281 м. У тэорыю і практыку мостабудавання значны ўклад зрабілі працы рас. і сав. вучоных М.АБелялюбскага, Дз.І.Жураўскага, С.В.Кербедза, Л.Ф.Нікалаі, Я.А.Патона, Р.П.Перадзерыя, Л Дз.Праскуракова, Ф.С.Ясінскага; Э.ФрэйсінЗ (Францыя), Р.Маяра (Швейцарыя) і інш
Многія М. з’яўляіоцца помнікамі дойлідства і інж. мастацтва. М. стараж рым. дасягнулі адзінства архітэктуры і інжынерыі: выразная архітэктоніка масіўнай шматарачнай канструкцыі, амаль пазбаўленай дэкору, надавала ім выгляд суровай магутнасці (М. Алькантара цераз цясніну р. Taxa ў Іспаніі, 98— 106 н.э., будаўнік Гай Юлій Лацэр). Найб. пашыраныя да сярэдзіны 19 ст. каменныя М. мелі масіўныя ўстоі і пралёты, што стварала ўражанне ўстойлівасці і надзейнасці. Метал. М. сталі менш грувасткімі і набылі ажурнасць сілуэта (М. цераз р. Дору ў г. Порту ў Партугаліі, 1881—85, інж. А.Г.Эйфель). Яны паўплывалі на стылістыку М. 20 ст. Вял. пластычнай выразнасцю адметныя жалезабетонныя М. 1х дынамічнасць і зрокавая лёгкасць форм надаюць буйным збудаванням своеасаблівую элегантнасць (М. цераз р. Арв y Швейцарыі, 1936, інж. Р.Маяр). Арыгінальныя сілуэты М. істотна ўплываюць на арх. аблічча горада (напр., М. ў Празе, Будапешце, Пецярбургу, Кіеве і інш.). Сярод найб. значных і прыгожых М : цераз р. Дзебед каля манастыра Санаін y Арменіі (1192), цераз р. Эльба ў г. Дрэздэн (Германія; 1260), Карлаў М. y Празе (1357), Санта-Трыніты ў Фларэнцыі (Італія; 1567), вісячы Бруклінскі М. y Нью-Йорку (1869—83), Таўэрскі ў Лондане (1886—94), чыг. арачны Мюнгстэнскі цераз даліну р. Вупер каля г. Золінген (Германія; 1897, выш. каля 107 м), цераз р. Св. Лаўрэнція ў г. Квебек (Канада; 1899— 1917, пралёт 549 м), Вял. Маскварэцкі ў Маскве (1938), Патона ў Кіеве (1951), цераз праліў Басфор (Турцыя; 1973), цераз эстуарый Хамбер на У Вялікабрытаніі (даўж. 1410 м, 1981). Шэдэўрам цяслярнага мастацтва з’яўляюцца драўляныя рыштаванні і кружала Чортавага М. на аўтамагістралі Гера—Іена ў Германіі (1937). Самыя высокія М.: y свеце — на выш. 321 м перасякае Каралеўскі каньён y штаце Каларада, ЗША (пралёт 218 м, 1929), y Еўропе — М. «Еўропа» (выш. 190 м, даўж. 820 м) цераз р. Зіль y г. Інсбрук, Аўстрыя (1959—63). Найб. колькасць М. y г.
Карлаў мост y Празе. 1357.
Таўэрскі мост y Лондане. 1886—94.
Мюнгстэнскі чыгуначны арачны мост цераз даліну р. Вупер каля г. Золінген. Германія. 1897.
Драўляныя рыштаванні і кружала «чортавага» моста на аўтамагістралі Гера—Іена. Германія. 1937.
526
мост
Гамбург (Германія) — 2,5 тыс., y С.-Пецярбургу — каля 800, y т.л. М. Анічкаў, Банкаўскі, Ільвіны мосцік і інш. У Еўропе захавалася некалькі забудаааных М.: Лонданскі цераз р. Тэмза (1209; да 14 ст. ўяўляў сабой своеасаблівы rap. квартал з 5-павярховымі дамамі), y Парыжы на М. Мянялаў асталяваліся ба^нкіры; М Понтэ-Векіо ў Фларэнцыі (Італія) з ювелірнымі крамамі; М. крамнікаў y г. Эрфурт (Германія) пабудаваны ў 1325 цераз р. Гера, дзе абапал яго стаяць 34 адрэстаўрыраваныя 2- і 3-павярховыя фахверкавыя дамы. Сярод вядомых стваральнікаў М.: y
У залежнасці ад функцыі колаў адрозніваюць М. вядучыя (перадаюць вярчальны момант колам), кіроўныя (забяспечваюць паварот машыны), камбінаваныя (вядучыя і кіроўныя адначасова; могуць уключацца ў работу, напр., пры павелічэнні нагрузкі) і апорныя напр., y прычэпах); y залежнасці ад тыпу падвескі бываюць разразныя (пры незалежнай падвесцы колаў) і неразразныя (пры залежнай падвесцы). Вядучы М.— пустацелая бэлька (найб. пашырана), па канцах якой устаноўлены вядучыя колы, a ўнутры — элементы трансмісіі (гапоўная перадача, дыферэнцыял, паўвосІ). Кіроўны М. складаецца з бэлькі, што злучае колы, і дзталяў паваротнага механізма. Гл. таксама Задні мост, Пярэдні мост.
персамі цераз праліў Басфор і р. Дунай y час вайны са скіфамі; y I ст. да н.э. мост на палях даўж. 600 м цераз р. Рэйн узведзены ў час паходу Юлія Цэзара на германцаў. Першы ў Кіеўскай Русі М.в. ў 12 ст. будавалі цераз р. Дняпро; y 14— 17 ст. такія масты наладжвалі цераз Нёман, Зах. Дзвіну і інш. ў час войнаў, якія вяліся ў ВКЛ. Ў пач. 17 ст. ў нідэрландскай арміі з’явіліся пантонныя паркі (гл. таксама Пантон), y Расіі — y 18 ст.; шырока выкарыстоўваліся ў час вайны 1812 франц. і рас. войскамі, y т.л. на тэр. Беларусі. Хуткае ўзвядзенне 26.11.1812 двух М.в. (даўж. каля 110 м, шырыня больш за 3,5 м) цераз р. Бярэзіну дазволіла Напалеону пазбегнуць поўнага знішчэння ўсёй арміі, выратаваць гвардыю і значную частку баяздольных войск. У 1-ю сусв. вайну ў англ. арміі ствараліся спец. масты для праходу танкаў на полг бою. У 2-ю сусв. вайну сав: войскі будавалі пераважна наплаўныя і нізкаводныя, для пераадолення шырокіх рэк (Дняпро, Нёман, Вісла і інш.) наводзілі камбінаваныя і высакаводныя мас-
ты. У 2-й пал. 20 ст. атрымалі развіццё маставыя і мостабуд. сродкі, прызначаныя для ўзвядзення М.в. ў сціслыя тэрміны.
МОСТ ВЫМЯРАЛЬНЫ, прылада для
Англіі Т.Тэлфард, А.Дэрбі, Дж.Уілкінсан, Р.Стэфенсан, y Францыі Эйфель, y Італіі Л.Б.Альберці, Б.Аманаці, y Швейцарыі І.У.Грубенман, y ЗША В.Роблінг і яго сын Дж.А.Роблінг, Дж.Фінлей, на Украіне Я.АПатон.
На Беларусі драўляныя М. вядомы з 10— 11 ст. Іх будавалі цераз рэкі, каналы, балоты, замкавыя равы і інш. Яны мелі 2 асн. апорныя канструкцыі — на палях і ізбіцах. Замкавыя М. падымаліся на спец. ланцугах (узводах). У 1567 y Гродне цераз Нёман пабудаваны драўляны М. з каменнымі падпорамі. У 18— 19 ст. узведзены каменныя арачныя М. ў Брэсце, Віцебску і інш. Шэраг чыг. М. пабудаваны з пракладкай Пецярбургска-Варшаўскай чыгункі (участак Парэчча—Гродна ўведзены ў эксплуатацыю ў 1862) і ўчастка Смаленск—Брэст (у 1871). У 1950—80-я г. пабудаваны: М. цераз р. Зах. Дзвіна ў Віцебску, цераз р. Дняпро ў Магілёве і Рэчыцы (усе арх. В. Ладыгіна), цераз р. Свіслач на праспекце Скарыны і вул. М.Багдановіча ў Мінску, пуцеправоды цераз яр Дзебра ў Магілёве і чыгунку станцыі Мінск-Пасажырскі ў Мінску і інш. На Беларуеі больш за 4600 аўтадарожных і каля 2000 чыг. М. (1999). Найб. М. цераз р. Прыпяць каля г. Мазыр Гомельскай вобл. даўж. 947 м пабудаваны ў 1995.
МОСТ ВАЁННЫ, часовае збудаванне для пераправы войск, тэхнікі і вайск. грузаў цераз перашкоды (раку, канал, роў і інш.). Узводзяць y ходзе баявых дзеянняў сіламі мостабуд. часцей з дапамогай спец. машын і механізмаў на шляхах руху, манеўраў, падвозу ці эвакуацыі. Паводле прызначэння М.в. бываюць аўтадарожныя, чыг., пешаходньш, сумяшчальныя; паводле канструкцыі — высака-, нізка- і падводныя, на жорсткіх апорах, зборна-разборныя шматразовага выкарыстання, камбінаваныя, механізаваныя, наплаўныя Macmu і інш. Вядомы з глыбокай старажытнасці. Напр., y 5 ст. да н.э. наплаўныя масты пабудаваны
МОСТ-ВАДАВ0Д, адна з разнавіднас-
Літ.'. К ё т э Р. Мосты: Пер. с нем.[М., 1991]. І.І.Леановіч, Т.Р.Мартыненка (архітэктура). м ост колавых м а ш ы н , элемент хадавой часткі, які ўспрымае і перадае на раму (ці кузаў) намаганні, што дзейнічаюць на колы машыны.
вымярэння эл. велічынь (супраціўлення, ёмістасці і інш.) метадам параўнання з узорнай мерай. М.в. бываюць пераменнага току; ураўнаважаныя (найб. дакладныя; прынцып работы засн. на нулявым метадзе вымярэнняў і неўраўнаважаныя (значэнні вымеранай велічыні адлічваюць па паказаннях вымяральнай прылады; пры нестабільнай крыніцы сілкавання ў якасці вымяральнага механізма выкарыстоўваецца, напр., лагометр)\ з ручным ўраўнаважваннем і аўтаматычныя (выкарыстоўваюцца таксама для неперарыўных вымярэнняў). Амічныя супраціўленні вымяраюць М.в. пастаяннага току адзінарнымі (4плечнымі; ад 1 Ом і вышэй), падвойнымі (6-плечнымі; да 1 Ом) і камбінаванымі (ад 10~8 да 108 Ом). Ёмістасці і індуктыўнасці вымяраюць М.в. пераменнага току 4-плечнымі (найб. пашыраны) і 6-плечнымі. Пры спалучэнні М.в. з вымяральнымі пераўтваральнікамі вызначаюць неэл. велічыні (напр., т-ру, дэфармацыю, паскарэнне). Выкарыстоўваюцца ў электра- і радыётэхн. апаратуры, даследчых лабараторыях і на прадпрыемствах.
Да арг. М о с т ваенны. Навядзенне пантоннага моста цераз р. Нёман y час вучэнняў. 1999.
цей акведука. MOT (Mott) Джон Рэйлі (25.5.1865, г. Лівінгстан-Манар, ЗША — 31.1.1955), амерыканскі грамадскі дзеяч, хрысц. місіянер. Скончыў Корнелскі (г. Ітака) ун-т (1888). У 1895— 1920 ген. сакратар, ў 1920—28 старшыня Сусв. студэнцкай хрысц. федэрацыі, y 1898— 1928 адначасова ў Хрысц. асацыяцыі маладых людзей (з 1915 ген. сакратар гэтай асацыяцыі і Нац. савета хрысц. царквы ў ЗША). У 1921—41 старшыня Міжнар. місіянерскага савета. 3 1948 ганаровы старшыня Экуменічнага савета цэркваў. Аўтар прац па прапагандзе хрысц. ідэалаў і місіянерскай дзейнасці. Нобелеўская прэмія міру 1946 (разам з Э.Т.Болч).
MOT (Mott) Невіл Фрэнсіс (30.9.1905, г. Лідс, Вялікабрытанія — 8.8.1996), англійскі фізік-тэарэтык, адзін з заснавальнікаў фізікі паўправаднікоў. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1936), чл.-кар. Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1954). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1927), дзе працаваў y 1930—33 і з 1954 (у 1954—71 дырэктар Кавендышскай лабараторыі). У 1933—54 праф. Брыстольскага ун-та. Навук. працы па квантавай механіцы, ядз. фізіцы, фізіцы цвёрдага цела. Вывеў ф-лу для дыферэнцыяльнага сячэння рассеяння атама (ф-ла М., 1930). Даў уяўленне аб звяза-
Д ж .М от.
Н .М от.
ным стане электрона з зоны праводнасці і дзіркі з валентнай зоны (эксітон Ванье—М., 1937). Пабудаваў тэорыю фатагр. працэсу (мадэль М.— Гёрні; 1938) і тэорыю пераходных металаў і іх сплаваў. Адзін са стваральнікаў тэорыі неўпарадкаваных сістэм. Нобелеўская прэмія 1977 (разам з Ф.Андэрсанам, Дж.Х.Ван Флекам). Тв:. Рус. пер. — Теорня атомных столкновеннй 3 нзд. М., 1969 (разам з Г.Месі); Электронные процессы в некрнсталляческях вешествах. T. 1—2. 2 нзд. М., 1982 (разам з Э.А.Дэвісам). М.М.Касцюковіч.
МОТА..., м а т а ... (ад лац. motor які прыводзіць y pyx), састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнні словам: «маторны» (напр., мотаблок, мотапіла); «матарызаваны» (напр., мотапяхота)\ «матацыклетны» (напр., мотабол, мотаролер). МОТАБЛ0К, цягавая прылада для розных малагабарытных трансп. і с.-г. машын і механізмаў. Прызначана для механізацыі работ на прысядзібных участках, напр., ворыва, баранавання, апрацоўкі міжрадкоўяў бульбы і буракоў, кашэння травы, транспартавання грузаў, выканання работ з навяснымі механізмамі, y т.л. з прыводам ад вала адбору магутнасці. Зманціравана на 1-восевым шасі, мае аўганомны рухавік. На Беларусі выпускаецца М. МТЗ-0,5 «Бёларусь» з камплектам адпаведных механізмаў. МОТАБ0Л, [ад мота... + (фут)бол\, спартыўная гульня на матацыклах з мячом. Гуляюць 2 каманды па 5 чалавек 4 перыяды па 15 або 20 мін кожны. Мэта — забідь як мага больш мячоў y вароты саперніка. Спартсмены карыстаюцца пераважна матацыкламі класа 250
см3. Гульня ідзе на футбольным полі з травяным, грунтавым або інш. пакрыццём, вароты футбольныя. Дыяметр мяча 48—49 см. Першыя мотабольныя матчы адбыліся ў Францыі (1929, г. Дыжон) і Германіі (1930, г. Кёльн). Міжнар. саюз мотабольных клубаў створаны ў 1963 (Бельгія, Нідэрланды, Францыя і ФРГ). 3 1965 М. уваходзіць y Міжнар. федэрацыю матацыклетнага спорту. Першыя спаборніцтвы на Кубак Еўропы адбыліся ў 1964, першы чэмпіянат Еўропы y 1986 (г. Пінск Брэсцкай вобл.)
Чэмпіянаты Беларусі па М. праводзяцца з 1966, спаборніцтвы на Кубак Беларусі і міжнар. турнір «Брэсцкая крэпасць-герой» з 1974. Нац. зборная каманда Беларусі (існуе з 1994)— сярэбраны (1995, 1998) і бронз. (1999) прызёр чэмпіянатаў Еўропы. М0ТАЛБ, вёска ў Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., на правым беразе р. Ясельда. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 21 км на Пн ад г. Іванава, 161 км ад Брэста, 23 км ад чыг. ст. Янаў-Палескі. 4413 ж., 1247 двароў (1999). Спажывецкае т-ва, камбінат каап. прам-сці, кааператыў «Моталь». 2 сярэднія школы, навуч.-вытв. камбінат, дзіцячая школа мастацтваў, Дом культуры, Мотальскі музей народнай творчасці, 2 б-кі, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Малітоўны дом хрысціян веры евангельскай. Традыцыйны цэнтр вырабу мотальскіх ручнікоў і мотальскіх кажухоў. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — Праабражэнская царква (1888). Каля вёскі група археал. помнікаў Моталь. Упершыню ўпамінаецца пад 1422 y актах Літоўскай метрыкі як прыватнае ўладанне. Пазней уваходзіла ў Пінскае княства. У 1520 сяпо пінскага кн. Фёдара Іванавіча Яраславіча, пасля смерці якога перайшло да караля польскага і вял. кн. ВКЛ Жыгімонта I Старота. У сярэдзіне 16 ст. мястэчка. Паводле рэвізіі 1555 М. аднесены да гарадоў з самакіраваннем, г.зн. меў магдэбургскае права. 3 1795 y Рас. імперыі. У 1886 — 2294 ж., 239 двароў, 2 царквы, капліца, яўр. малітоўны дом, шко-
МОТА/ІЬСКАЕ
527
ла, 13 крам, 7 корчмаў, праводзіўся кірмаш. 3 1921 y складзе Польшчы, y Драгічынскім пав Палескага ваяв. Дзейнічалі мясц. арг-цыі БСРГ, КПЗБ, КСМЗБ. 3 1939 y БССР, з 12.19.1940 гар. пасёлак y Іванаўскім раёне. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі загубілі ў М. каля 2 тыс. ж., спалілі каля 400 двароў. У М. дзейнічала Мотальскае камсамольскамападзёжнае падполле. 3 1954 вёска, цэнтр сельсавета. У 1962—65 y Драгічынскім р-не. Літ.'. С т a с е в і ч П.С. Вёска над Ясельдай. Мн., 1991. П.С.Стасевіч.
М0ТАЛБ, група археал. помнікаў (каля 15) мезаліту, неаліту і бронзавага веку каля в. Моталь Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Найб. значныя калекцыі атрыманы на стаянках 1 і 5. Выяўлена каля 30 тыс. знаходак, y т.л. каля 3 тыс. сабрана на паверхні. Знойдзены грубаапрацаваныя каменныя сякеры, прылады макралітычнага тыпу, крамянёвыя разцы, скрэблы, скрабкі, цёслы, нажы, праколкі, пласціністыя і тронкавыя наканечнікі, адходы крамянёвай вытв-сці, ляпныя гаршкі, арнаментаваныя адбіткамі шнура, дробнымі наколамі тыпу адступаючай лапаткі, тарцовымі адбіткамі невял. пласцінкі, зрэдку грэбеня, лейкападобныя кубкі, вял. колькасць неарнаментаванага посуду. мбТАЛЬСКАЕ BÔ3EPA. У Іванавіцкім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Ясельда (цячэ праз возера), за 20 км на Пн ад г. Іванава. Пл. 1 кмг, даўж. 1,8 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 2 м. Пл. вадазбору 3588 км2. Схілы катлавіны выш. да 6 м, часткова разараныя. Берагі нізкія. Дно плоскае, сапрапелістае. Зарастае. М0ТАЛБСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала ў 1941—43 на тэр. Мотальскага с/с Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Аб’ядноўвала больш за 60 чал. (кі-
528
МОТАЛЬСКІ
раўнік І.М.Калілец). Падпольшчыкі вялі агітацыю сярод насельніцтва, збіралі зброю і боепрыпасы, учынялі дыверсіі, y т.л. ў канцы жн. 1941 разграмілі Мотальскую гміну, y маі 1942 сарвалі вываз моладзі на работы ў Германію. Летам 1942 частка падпольшчыкаў пайшла ў партызаны, удзельнічала ў стварэнні партыз. атрада. У барацьбе супраць ням.-фаш. захопнікаў загінула 12 падпольшчыкаў.
МбТАЛЬСКІ МУЗЁЙ НАР0ДНАЙ ТВ0РЧАСЦІ Адкрыты ў 1995 y в. Моталь Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Засн. ў 1993 на базе створанага ў 1982 аматарам П.Пташыцам калгаснага музея. Пл. экспазіцыі каля 1000 м2, 17,1 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Аддзелы: гісторыі сял. побыгу, рамёстваў, земляробства, ільноапрацоўкі, ткацтва, нар. адзення, вуснай нар. творчасці. Экспазіцыя прысвечана культуры Зах. Палесся. Сярод экспанатаў: археал., прылады працы, вырабы майстроў па дрэве, ганчароў, ткачых, калекцыі вышыўкі, бездзежскіх выкладаў і фартушкоў, маляваных, тканых, вышываных дываноў, адзення мотальскага і драгічынскага строяў, творы мастакоў У.Капшая, А.Марачкіна, У. Тоўсціка. Ёсць дыярама старадаўняга Моталя і яго ваколіц, інтэр’ер хаты пач. 20 ст., фотатэка і інш. Паводле матэрыялаў музея створаны кінастужкі «Палескія вяселлі» (1986, рэж. З.Мажэйка), «Пераблытанка» (1989, рэж. А.Мезенцаў), «Мотальскія анекдоты, жарты, байкі» (1990, рэж А.Пестаў). На базе фондаў музея праводзяцца выстаўкі. В.Р.Мацукевіч.
М0ТАЛБСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення ў Зах. Палессі. Бытаваў y 19— 1-й пал. 20 ст. на невял. тэр. Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. (вёскі Моталь, Тышкавічы, Асаўніца). Аснову летняга касцюма жанчын складалі кашуля, спадніца, фартух, гарсэт. Кашулю кроілі з прамымі плечавымі ўстаўкамі, прышытымі па аснове, са шматлікімі складкамі вакол стаячага каўняра. Тыповым прыёмам аздаблення былі звычайныя строчкі, уручную прашытыя чорнай баваўнянай ніткай упоперак стаячага каўняра, манжэты. Спадніца — гладкафарбаваны, бурачковы ці чырвоны андарак або палатнянік з белага кужалю, сабранага па лініі таліі на матузок. Фартух кроілі з 4 полак кужэльнага палатна, якія злучалі дэкар. швом, што дазваляла насіць яго на два бакі. Арнамент натыкання вызначаўся дробным малюнкам чырвонага, чырвона-чорнага, блакітна-чырвона-чорнага геам. або расліннага арнаменту. Гарсэт шылі з чырвонага фабрычнага сукна, з серабрыстай парчы, аздаблялі нашыўкамі тасьмы-галуна, стужак, пацерак, запраўлялі яго ў спадніцу і падпяразвалі шырокім бурачкова-чырвоным поясам ручнога пляцення. Галаўны ўбор —
Да арт. М отальскі строй. Летняе традыцыйнае адзенне жанчын. Вёска Моталь Іванаўскага раёна Брэсцкай вобл. 1930-я г.
моцна накрухмаленая намітка, завітая на каробачку з чапцом, аздобленая кветкамі па баках або паўкругам спераду. Мужчынскае адзенне складалі нагавіцы і кашуля навыпуск, падперазаныя шырокім плеценым поясам з кутасамі, галаўны ўбор — саламяны брыль, магерка. Верхняе адзенне — світка, катанка, куртка з чорнага валенага сукна, аздобленая цёмна-сіняй аблямоўкай, з бакавымі клінамі-«вусамі». Прыгожым маст. аздабленнем вылучаліся аўчынныя кажушкі і паўкажушкі (гл. Мотальскія каж ухі).
М.Ф.Раманюк.
М0ТАЛБСКІЯ КАЖУХІ, бел. традыцыйнае зімовае нар. адзенне з в. Моталь Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Пашыраны з даўніх.часоў. Шылі з белых нядубленых аўчын. М.к. былі доўгія, шчыльньы да стану з адкладным
каўняром. Кроілі іх з бакавымі клінамі («вусамі»), зашпільвалі на гаплікі, багата аздаблялі рознакаляровай вышыўкай «козлікам», гладдзю, нашыўкамі пярэстага шнура, раменьчыкаў, тканіны (найчасцей блакітнае, чырвонае, зялёнае сукно), пампонамі. 3 1930-х г. М.к. шылі з дубленых аўчын, якім надавалі чырвона-цагляны ці вохрысты колер. Яны сталі кароткія, прамога ці паўпрыталенага сілуэта, найчасцей са стаячым каўняром і футравай аблямоўкай уздоўж верхняга крыса, па нізе і разрэзах кішэняў. Аздаблялі каляровымі раменьчыкамі, працягнутымі праз вузкія надрэзы ўздоўж швоў, a таксама вышыўкай на кішэнях, нізе рукавоў, верхняй прыкаўнернай частцы спінкі. Паступова выхоДЗЯЦЬ 3 ужытку. М.Ф.Раманюк.
М0ТАЛБСКІЯ РУЧНІКІ, традыцыйныя тканыя ручнікі, якія вырабляюць ткачыхі ў в. Моталь Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Вядомы з канца 18 ст. Даўжыня М.р. 210—240 см, шыр. 30— 33 см. Ткуць «у елачку» пераборнай тэхнікай y 4 ніты, снуюць y 8— 10 пасмаў. Традыц. колер узораў — чырвоны з чорным, пазней з сінім, зялёным. Кампазіііыя ручнікоў 2 відаў: y адным па аснове праходзяць 2—3-каляровыя, пазней 4-каляровыя палоскі-коскі, y другіх — па ўтку шмат каляровых арнаментальных палосак («затканыя беражкамі»), што перасякаюцца з каляровымі палоскамі асновы. Даўней іх аснова і ўток былі з ільняных нітак, a ўзор натыкалі горынню; y наш час ткуць з ільняных, баваўняных нітак, a ўзор натыкаюць мулінэ, ірысам. Па канцах ручнікоў арнаментальны малюнак («у зборы», «у кветкі», «у лісты», «у жучкі») займае 7—8 см. Заканчваюцца традыц. ручнікі карункамі, якія плялі з нітак ас-
: Ш Ш I lija L iiiL iU iir A i
ІІЙ;
Жанчына ў мотальскім кажуху.
Да арт. Мотальскія ручнікі В.Л y к a ш э в і ч. Ручнік. 1972.
новы ўручную (цяпер вяжуць кручком). У 1977 y в. Моталь створаны ткацкі цэх Пінскай ф-кі маст. вырабаў. М.П.Жабінская.
ІУІОТАПЯХ0ТА, м а т а р ы з а в а н а я п я х о т а, сучасная назва пяхоты ва ўзбр. сілах ФРГ, Бельгіі, Нідэрландаў і інш.; y ЗША, Францыі і інш.— механізаваныя войскі, y краінах СНД — мотастралковыя войскі, якія ўваходзяць y склад сухапутных войск. Мотапяхотньм (матарызаваныя) злучэнні адрозніваюцца ад звычайных пяхотных высокай ступенню матарызацыі. Упершыню асобньм матарызаваныя падраздзяленні з’явіліся ў час 1-й сусв. вайны; значнае пашырэнне атрымапі ў 2-ю сусв. вайну. Гл. таксама Пяхота. В.М.Пташнік. MOTAPÔJIEP (ад мота... + ням. гоііеп каціць), разнавіднасць матацыюіа. Адрозніваецца коламі малога памеру і спосабам пасадкі вадзіцеля. Mae 2-тактавы аднацыліндравы рухавік, ахаладжэнне паветранае, прымусовае (ад вентылятара). Найб. пашыраны запуск рухавіка ад эл. стартэра. Скорасць да 95 км/гадз. На базе М. створаны 3-колавыя трансп. сродкі грузападымальнасцю да 150 кг. МОТАСТРАЛК0ВЫЯ В0ЙСКІ, род сухапутных войск ва ўзбр. сілах шэрагу краін, y т.л. Рэспублікі Беларусь. Складаюцца з мотастралк. злучэнняў (часцей), y якія ўваходзяць мотастралк., артыл., танк. і інш. часці і падраздзяленні. Ва ўзбр. сілах ЗША, ФРГ, Вялікабрытаніі і інш. М.в. называюцца мотапяхотай, пяхотай, механізаваньші войскамі (y СССР існавалі ў 1930—50-я г.). П е р ш ы я п а д р а зд зя л е н н і, ч а с ц і і зд у ч э н н і М .в. y Ч ы р в . А рм іі п ач ал і ф а р м ір а в а ц ц а н а п я р э д а д н і 2 -й сусв. в а й н ы . У 1956 y ск л ад зе су х ап у тн ы х в о й с к с т в о р а н ы м о т а с т р а л к о в ы я (з а м е с т с т р ал к о в ы х ) ч а с ц і і зл у ч э н н і; з 1963 р о д су х ап у тн ы х во й ск .
Ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь М.в. складаюцца з мотастралк. часцей і падраздзяленняў. На ўзбраенні М.в.— баявыя машыны пяхоты, танкі, артылерыя і мінамёты, рэактыўныя сістэмы залпавага агню, процітанк. кіроўныя ракетньм комплексы, сродкі ППА, разведкі, кіравання і інш. М.в. здольны весці баявыя дзеянні самастойна і сумесна з інш. родамі войск. С.М.Абрамаў. МбТАШНАСЦЬ, своеасаблівае цяжкае адчуванне набліжэння рвоты. Часцей бывае пры хваробах страўніка, нырак, таксікозе цяжарных, парушэнні мазгавога кровазвароту, атручэннях алкаголем, чадным газам і інш.; зрэдку ў здаровых людзей пры непрыемных эмоцыях. Гл. таксама Ірвота. MÔTBA, адна з назваў р. Мытва. МОТЛЬ (Mottl) Фелікс (24.8.1856, Вена — 2.7.1911), аўстрыйскі дырыжор, кампазітар. Скончыў Венскую кансерваторыю, вучань A.Брукнера і інш. 3 1881 дырыжор, з 1893 генерал-музікдырэктар прыдворнага т-ра ў г. Карлсруэ, з 1903 генерал-музік-дьірэктар
прыдворнага т-ра і адначасова (з 1904) адзін з кіраўнікоў Муз. акадэміі ў Мюнхене. Вядомы пераважна як інтэрпрэтатар опер Р.Вагнера, якімі дырыжыраваў y Байройце («Трыстан і Ізольда», 1886), Лондане («Пярсцёнак нібелунга», 1898), Маскве і Пецярбургу (1910, 1911). Выступаў і як сімф. дырыжор. Аўтар стр. квартэта, песень, шматлікіх рэдакцый, апрацовак, арк. і фп. пералажэнняў п ’ес Ж.Б.Люлі, Ж.Ф.Рамо, А.Грэтры, К.В.Глюка і інш. М 0ТУЗ Уладзімір Іванавіч (18.2.1924, в. Бяланавічы Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл.— 5.9.1996), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Данскім, Паўд.-Зах., 2-м і 3-м Укр. франтах. Камандзір аддз. разведкі сяржант М. вызначыўся ў ліст. 1943 пры вызваленні Украіны, y жн. 1944— Маддовы, y сак. 1945 — Венгрыі. М0ТЭЛБСАН (Mottelson) Бенжамін Рой (н. 9.7.1926, г. Чыкага, ЗША), амерыканска-дацкі фізік-тэарэтык. Чл. Каралеўскай Дацкай акадэміі навук і літаратуры (1958). Замежны чл. Нац. АН ЗША (1973). Скончыў ун-т Перд’ю (1947). 3 1950 y Ін-це тэарэт. фізікі ў Капенгагене, з 1953 y Еўрап. цэнтры ядз. даследаванняў, з 1957 праф. Сканд. ін-та тэарэт. фізікі. У 1993—97 дырэктар Еўрап. цэнтра тэарэт. ядз. фізікі (Італія). Навук. працы па ядз. фізіцы. Распрацаваў абагульненую (калектыўную) мадэль ядра (разам з О.Борам\ 1952). Пабудаваў звышцякучую мадэль ядра (разам з Борам, Д.Пайнсам; 1958). Нобелеўская прэмія 1975 (разам з Борам, Дж.Рэйнуотэрам). Te:. Р ус. п е р .— С т р у к ту р а а т о м н о г о я д р а. T . 1— 2. М ., 1971— 77 (р а з а м з О .Б о р а м ); Э л ем ен тарн ы е внды возбуж денн я в ядрах / / У сп ех н ф н з н а у к . 1976. Т . 120, № 4. М. М. Касцюковіч.
М0ЎНАЯ HÔPMA, гл. Норма моўная. М 0ЎНЫ AIIAPÂT, сукупнасць органаў цела чалавека з рознай фізіял. функцыяй, якія ўдзельнічаюць ва ўтварэнні гукаў мовы. Складаецца з 2 груп органаў: органы дыхання (лёгкія з бронхамі і трахеяй), якія ствараюць неабходны для ўтварэння гукаў струмень паветра; органы, якія непасрэдна ўдзельнічаюць y гукаўтварэнні,— актыўныя (рухомыя), здольныя змяняць аб’ём і форму маўленчага тракту і ствараць y ім перашкоды для выдыхаемага паветра, і пасіўныя (нерухомыя) — зубы, цвёрдае паднябенне, поласць носа. Актыўныя органы мовы: гартань — верхняя расшыраная частка трахеі, утвораная шэрагам рухомых храсткоў; галасавыя звязкі ў ёй — мускульныя тканкі, якія могуць мяняць сваю напружанасць,— крыніца голасу, іх ваганні ад выдыхнутага з лёгкіх паветра вызначаюць таксама мелодыку мовы; глотка, якая можа звужацца і расшырацца; язык, здольны выконваць разнастайныя рухі (дзякуючы рухомасці языка і ніжняй сківіцы ўтвараюцца рэзанатарныя поласці рознай формы і аб’ёму, якія вызначаюць фармантную структуру гукаў); губы, здольныя вы-
МОЎНЫЯ________________529 конваць розныя артыкуляцыі; паднябенная занавеска з т.зв. маленькім язычком, ці увулай, якая пры падняцці закрывае ход y h o c і адасабляе такім чынам поласць носа ад глоткі; пры апусканні яна пакідае праход y гэту поласць адкрытым. Усе актыўныя органы пры збліжэнні ці сутыкненні з пасіўнымі (або паміж сабою) утвараюць перашкоду для выдыхнутага паветра. У месцы перашкоды ўзнікае крыніца шуму, патрэбнага для вымаўлення зычных гукаў. Зубы і цвёрдае паднябенне з’яўляюцца толькі месцам дзеяння актыўных органаў. Поласць носа — рэзанатар пры ўтварэнні насавых гукаў. Літ.. З н н д е р Л .Р . О б ш а я ф о н е т н к а . Л ., 1960; П а д л у ж н ы А .І., Ч э к м а н В .М . Г у к і б е л а р у с к а й м о в ы . М н ., 1973.
М0ЎНЫ ЗНАК, двухбаковая адзінка моўнай сістэмы, якая мае план зместу і план выражэння. Да М.з. адносяцца: марфема, слова, словазлучэнне, сказ і інш. М.з. проціпастаўляюцца адзінкі моўнай сістэмы, якія не маюць значэння (плана зместу)— фанемы і інтанемы (т.зв. фігуры). Сістэмнасць М.з. выяўляецца ў існаванні паміж імі адносін тоеснасці/проціпастаўленасці (парадыгматыка) і іх здольнасці аб’ядноўвацца і ўтвараць адзінку болын высокага ўзроўню (сінтагматыка). Як і інш. знакі, якімі карыстаецца чалавек для ўспрыняцця, перадачы, захавання і перапрацоўкі інфармацыі, М.з. класіфікуюцца на падставе іх структурных, функцыянальных, семантычных і інш. уласцівасцей. Літ:. Гл. Семіётыка.
п р ы а р т.
Знакавая тэорыя мовы, А.Я.Міхневіч.
М0ЎНЫ CAIÔ3, аб’яднанне некалькіх генетычна не звязаных (няроднасных) моў, y структуры якіх з’явіліся рысы падабенства ў выніку ўзаемадзеяння моў пры пэўных сац.-гіст., геагр. і інш. умовах. У мовах, што ўваходзяць y М.с., шмат аднолькавых слоў, запазычаных мовамі-суседзямі адна ў адной, падабенства граматычных канструкцый. М.с. звычайна суправаджаецца этнагр. агульнасцю: падабенствам фальклору, прыкладнога мастацтва, адзення, сродкаў невербальнай камунікацыі (жэстаў, мімікі). Прыкладам М.с. з’яўляецца балканскі М.с. — балг., македонская, алб., навагрэч., сербская і харвацкая, румынская мовы. Тэрйін «М.с.» упершыню ўвёў М.С.Трубяцкой (1923). Літ:. Н е р о з н а к В .П . Я з ы к о в ы е с о ю зы / / Л й н г в н с т н ч е с к а я т н п о л о г н я . М ., 1985. П.П.Шуба.
М0ЎНЫ ТАКТ, гл. ў арт. Фанетычныя адзінкі. М 0ЎНЫ Я KAHTÀKTbl, узаемадзеянне моўных сістэм. Пачынаюцца ў сферы маўлення пры ўмове абавязковай наяўнасці носьбітаў-білінгваў, якія ў большай ці меншай ступені валодаюць адной і другой мовамі. Паступова факты маўлення, якія праяўляюцца як інтэр-
530________________ МОЎСАН ферэнцыя (г.зн. памылкі ў маўленні, выкліканыя ўплывам другой мовы), замацоўваюцца ў сістэме мовы як запазычанні. Такое запазычанне звычайна з’яўляецца спантанным і некантралюемым. Аднак ёсць і свядомае, кантралюемае запазычанне (напр., тэрмінаў). М.к. найб. лёгка адбываюцца паміж роднаснымі мовамі, аднак адзначаюцца яны і паміж мовамі рознасістэмнымі, напр., балг. і турэцкай, татарскай і удмурцкай. Прыкладам М.к. можа служыць узаемадзеянне ўсх.-слав. моў, пры якім рус. мова аказвае ўплыў на лексіку і граматычны лад бел. і ўкр. моў, y сваю чаргу гэтыя мовы ўплываюць на рус. мову. Літ:. М н х а й л о в М .М . Д в у я зы ч н е н в зан м о в л яян н е я зы к о в / / П роблем ы двуязы ч н я н м н о г о я з ы ч н я . М ., 1972; Р о з е н ц в е й г В .Ю . О с н о в н ы е в о п р о с ы теорнм язы к овы х к о н так то в / / Н овое в лнн гвн стн к е М ., 1972. В ы п . 6; В а й н р а й х У . О д н о я з ы ч н е н м н о г о я з ы ч н е : П е р . с а н гл . / / Т а м ж а; П ы т а н н і б іл ін гв ізм у і ў за е м а д з е я н н я моў. М н ., 1982. П.П.Шуба.
М0ЎСАН (Mawson) Дуглас (5.5.1882, г. Брадфард, Вялікабрытанія — 14.10.1958), аўстралійскі геолаг, падарожнік, даследчык Антарктыкі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1923). Скончыў Сіднейекі ун-т (1904). 3 1905 y Адэлаідскім ун-це, y 1920—54 праф., заг. кафедры. У 1907—09 удзельнічаў y англ. экспедыцыі пад кіраўніцтвам Э.Г.Шэклтана, якая дасягнула Паўд. магнітнага полюса. У 1911— 14 кіраўнік аўстрал. экспедыцыі на караблі «Аўрора», y 1929— 31 — англа-аўстрала-новазеландскай экспедыцыі на караблі «Дыскаверы». У Антарктыцы М. адкрыў і пазначыў на карце больш за 200 геагр. аб’ектаў. Навук. працы па вывучэнні геалогіі і гляцыялогіі Усх. Антарктыкі і Паўд. Аўстраліі (стратыграфія дакембрыю, геахімія, мінералогія). Імем М. ў Антарктыцы наз. палярная станцыя, паўвостраў, бераг, мора і інш. М0ЎСАНА BÈPAT (Mawson Coast), краявая частка ледавіковага покрыва цэнтр. і зах. ч. ўзбярэжжа Зямлі МакРобертсана ва Усх. Антарктыдзе. Абмываецца м. Садружнасці. Выш. да 1000— 1500 м. Шмат выхадаў карэнных парод. Адкрыты Брытанска-аўстрала-новазе ландскай антарктычнай экспедыцыяй y 1930. Названы ў гонар Д .Моўсана. На М.Б. аўстрал. навук. станцыя Моўсан. М0ЎСАНА MÔPA (Mawson Sea), ускраіннае мора Індыйскага ак. Абмывае берагі Усх. Антарктыды на працягу больш як 800 км паміж мысамі Візе і Пойнсет. Пл. 333,3 тыс. км2. Размешчана ў межах мацерыковай водмелі. Пераважныя глыб. 200—500 м, найб. глыб. на Пн — больш за 1000 м. Большую ч. года М.м. ўкрыта дрэйфуючымі льдамі, шмат айсбергаў. На беразе аўстрал. навук. станцыя Кейсі. Названа ў гонар Л.Моўсана.
М0ЎЧАДЗБ, М о ў ч а д к а , рака ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл. і Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 98 км. Пл. вадазбору 1140 км2. Пачынаецца каля в. Кузевічы Баранавіцкага р-на, цячэ пераважна па Навагрудскім узв. Асн. прытокі; Сваротва, Ятранка, Паніква, Промша (справа), Івязянка, Дзятлаўка (злева). Даліна трапецападобная, шыр. каля 1,5 км. Пойма двухбаковая, часткова забалочаная, перасечаная меліярац. каналамі. Схілы спадзістыя, сярэдне стромкія, на ўсім працягу верхняга і сярэдняга цячэння перарывістыя, тэрасы шыр. да 1,5 км. Рэчышча моцназвілістае, каля 10 км каналізаванае, паміж вёскамі Дварэц і Агароднікі Дзятлаўскага р-на і ў ніжнім цячэнні невял. астравы. За 9 км ад вусця — ГЭС і Гезгальскае вадасховішча; y сутоках М. і Ятранкі г.п. Наваельня, на зах. ускраіне якога курортная зона і санаторый. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 9 м3/с.
М0ЎЭТ (Mowat) Фарлі Мак-Гіл (н. 12.5.1921, г. Белвіл, Канада), канадскі пісьменнік. Скончыў ун-т y Таронта. Піша на англ. мове. Першы яго твор — «Людзі Аленевага краю» (1952) пра трагічны лёс эскімосаў. Аўтар кніг пра жыхароў і прыроду Поўначы — «Народ y адчаі» (1959), «Выпрабаванне лёдам» (1960), «Трагедыі мора» (1984), пра жывёл — «Не крычы, ваўкі!» (1963), «Кіт на пагібель» (1972), аповесцей для дзяцей «Сабака, які не хацеў быць проста сабакам» (1957), «Лодка, якая не плыве» (1969), аўтабіягр. кн. «I птушкі не спяваюць» (1979) і інш. To.. Рус. п е р .— В п ер ед , м о й б р а т , вперед! М ., 1983; В с т р а н е с н е ж н ы х бу р ь. Л ., 1984; С л ед ы н а с н егу . М ., 1985; М о е о тк р ы т н е А м е р я к н . М ., 1987; Г р агед н н м о р я . М ., 1988; П р о к л я т я е м о гн л ы в н к н н г а . М ., 1990; С о б а к а , к о т о р а я н е х о тел а б ы т ь п р о ст о с о б ак о й . М ., 1995. Л.П.Баршчэўскі.
М0ЎЧАДЗБ, вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Моўчадзь. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 33 км на ПнЗ ад г. Баранавічы, 230 км ад Брэста, 5 км ад чыг. ст. Міцкавічы. 1046 ж., 348 двароў (1999). Лясніцтва, пякарня. Сярэдняя школа, базавая школа-інтэрнат, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам і ахвярам фашызму, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Петрапаўлаўская царква (1869—73). В я д о м а з 1 -й п ал . 15 с т ., к а л і ту т б ы ў з а с н а в а н ы к а с ц ё л св. Т р о й ц ы (н е зб я р о г с я ). 3 1486 м я с т э ч к а С л о н ім с к а г а п ав ., у л а с н а с ц ь вял . к н я з ё ў В К Л . У 1654 р а з б у р а н а ў ч а с в а й н ы Р асіі з Р э ч ч у П а с п а л іт а й 1654— 6 7 і н а 4 гады в ы зв а л е н а ад п ад а тк а ў . У 1 6 6 0 -я г. ў л а сн а с ц ь Х алец кіх . У 1716— 70 н а л е ж а л а Ю д зіц к ім , п а з н е й — Т ы зе н г а ў з а м . 3 1795 y Р ас. ім п е р ы і, y 19 — п ач . 20 ст. м я с т э ч к а Л ю ш н е ў с к а й вол . С л о н ім с к а г а п ав . Г р о д з е н с к а й губ. У 1879 М . н а 2/ 3 зн іш ч а н а п аж ар ам . У 1886 — 479 ж ., 45 д в а р о ў , ш к о л а , 2 ц а р к в ы , 3 с ін а го гі, б р о в а р , 4 к ір м а ш ы н а год. 3 1921 y ск л ад зе П а л ы н ч ы , ц э ш р гм ін ы ў С л о н ім ск ім , з 1926 — y Б а р а н а в іц к ім п ав. Н а в а гр у д с к а га в ая в . 3 1939 y Б С С Р , з 15.1.1940 ц э н т р с ел ь с а в е т а Г ар а д з іш ч а н с к а г а р а ё н а , з 2 5 .1 2 .1 9 6 2 y Б а р а н а в іц к ім р -н е .
В.У.Шаблюк, У.М.Вяроўкін-Шэлюта.
М0ЎЧАН Міхаіл Аляксеевіч, (н. 7.4.1925, в. Купіск Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1962). Выкладаў y Мінскім пед. ін-це (1962—74). Працуе ў станковай графіцы і жывапісе. Сярод твораў графічныя серыі «На варце міру» (1964), «Трактаразаводцы» (1967), лісты «Святлана» (1969), «Партрэт жонкі» (1975) і інш. Аўтар партрэтаў В.Тарасава, С.Картэса, Н.Гайды, М.Яроменкі (усе 1983), З.Бабія, Т.Шымко, Л.Крывёнак (усе 1984), С.Грахоўскага, М.Танка, Р.Янкоўскага (усе 1985), Т.Шаметавец (1986), С.Станюты, В.Быкава (абодва 1987), Н.Гілевіча (1988), І.Чыгрынава (1989) і інш. Творам уласцівы выяўл. дакладнасць, сакавітасць колераў, кампазіцыйная завершанасць. Выканаў дэкар. пано «Беларусь» для сусв. выстаўкі «ЭКСПО-67» y Манрэалі (1967).
М
Моўчан.
П а р т р э т Л .К р ы в ё н а к . 1984.
МОХ-1, М о х М а л о е , возера ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., y бас. р. Грыўда, за 24 км на ПдЗ ад г. Слонім. Пл. 0,22 км2, даўж. 950 м, найб. шыр. 250 м, даўж. берагавой лініі 3,4 км. Схілы катлавіны выш. да 3 м, разараныя. Берагі нізкія, на 3 і ПдЗ забалочаныя. Ёсць некалькі заліваў. Бяссцёкавае. MÔXABA, возера ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Дняпро, за 6 км на ПнЗ ад г.п. Лоеў. Пл. 0,42 км2, даўж. 2,6 км, найб. шыр. 190 м, даўж. берагавой лініі больш за 5,6 км. Старычнае. Схілы катлавіны выш. да 3 м, на У параслі хмызняком, на 3 пад лугам.
MÔXABAE BÔ3EPA У Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нішча, за 20 км на ПнЗ ад г.п. Расоны, на Пн ад балота Вял. Мох, Пл. 0,33 км2, даўж. 730 м, найб. шыр. 650 м, найб. глыб. 2 м, даўж. берагавой лініі больш за 2,1 км. Пл. вадазбору 5,6 км2. Схілы катлавіны невыразныя, на У выш. да 2 м, пясчаныя, пад лесам. Берагі сплавінныя, тарфяністыя, пад хмызняком. Дно плоскае, сапрапелістае. Зарастае. МбХАЙ-НАДЗЬ (Moholy-Nagy) Ласла (20.7.1895, Бачбаршад, Венгрыя — 24.11.1946), венгерскі скульптар, дызайнер, фотамастак. Працаваў пераважна ў Германіі (1920—33) і ЗША (з 1937). У 1923—28 праф. «Баўгауза», y 1937 заснаваў т.зв. Новы «Баўгауз» y Чыкага. Зазнаў уплывы К.Малевіча і Л.Лісіцкага. У канцы 1910 — пач. 1920-х г. ствараў графічныя работы ў духу супрэматызму («На белым фоне», 1923, і інш.) і прасторавыя абстрактныя кампазіцыі («Пластыка ў нікелі», 1922, і інш.) У 1920-я г. займаўся фотамастацтвам y галіне мантажу («Мілітарызм» і інш.) і партрэта («У.Маякоўскі» і інш.). Пазней даследаваў працэс формастварэння, выразныя магчымасці святла ў празрыстых і паўпразрыстых прасторавых канструкцыях, што знайшло практычнае выкарыстанне ў дызайне і светлавой рэкламе. МОХАПАД0БНЫЯ (Bryophyta), аддзел вышэйшых споравых раслін. Каля 27 тыс. відаў. 3 класы: антацэротавыя імхі, пячоначныя імхі, лістасцябловыя імхі. Вядомыя з карбону. Пашыраны ўсюды. Растуць на прыродных (глеба, камяні, кара дрэў і кустоў, лісце і сцёблы раслін, слаявіна лішайнікаў, пладовыя целы грыбоў) і антрапагенных (розныя збудаванні з каменю, цэменту, дрэва, саломы, на палях і агародах) субстратах. Уваходзяць y склад першасных раслінных згуртаванняў, уплываюць на мікраклімат, рэгулююць водны рэжым, ахоўваюць глебу ад эрозіі з’яўляюцца торфа- і глебаўтваральнікамі, садзейнічаюць забалочванню с.-г. угоддзяў, пагаршаюць якасць лугоў. На Беларусі каля 430 відаў. Н ев я л . (ад 1 м м д а н ек а л ь к іх с ан т ы м е т р а ў ) п ер а в а ж н а ш м а т га д о в ы я р а с л ін ы . В егетаты ўн ае ц е л а (п а д зе л е н а е н а с ц я б л о і л іс ц е а б о ў в ы гл я д зе с л а я в ін ы ) п р ы м а ц о ў в а е ц ц а д а субстр ату р ы зо ід а м і. У ж ы ц ц ё в ы м ц ы к л е п ер а важ ае еаметафіт; спарафіт а б м я ж о ў в а е ц ц а с п о р а ў т в а р э н н е м , п р ы м а ц а в а н ы д а гам етаф іту і п о ў н а с ц ю а б о ч а с т к о в а п ар а зіт у е н а ім . У ц ы к л е р а зв іц ц я а д зн а ч а е ц ц а п р а в іл ь н а е ч а р га в а н н е п а к а л е н н я ў (с п а р а ф іт а і га м е т аф іт а), р а зв іта т а к с а м а ве ге та ты ў н а е р а з м н а ж э н н е (ч. ц ел а ці с п е ц ы я л із а в а н ы м і о р га н а м і). У за л е ж н ас ц і ад р а з м я ш ч э н н я ге н ер а т ы ў н ы х о р га н аў бы ваю ць ад н ад ом н ы я, двухдом н ы я і ш м атд о м н ы я . С л я п а я г а л ін а р а зв іц ц я в ы ш э й ш ы х р а сл ін . В ы ву ч ае М . брыялогія. Літ:. Ж н з н ь р а с т е н н й . Т . 4. М х н , п л ау н ы , х во іц н , п а п о р о т н н к н , г о л о с е м е н н ы е р а ст е н н я . М ., 1978; Р ы к о в с к н й Г .Ф . М о х о о б р а зн ы е Б е р е з н н с к о г о б в о с ф е р н о г о за п о в е д н н к а . М н ., 1980. Г.Ф.Рыкоўскі.
MÔXAPT Вячаслаў Андрэевіч (н. 28.3. 1924, в. Шулякі Слуцкага р-на Мінскай
вобл ), бел. вучоны ў галіне уралогіі. Д-р мед. н., праф. (1969). Засл. дз. нав. Беларусі 1982. Скончыў Мінскі мед. ін-т (1953). 3 1971 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (да 1991 заг. кафедры). Навук. працы па клініцы, дыягностыцы, лячэнні раку нырак і мачавога пузыра, актынамікозе мочапалавых органаў, нейрагенным расстройстве мочаспускання. Тв '. Н е й р о г е н н ы е р а с с т р о й с т в а м о ч е в с п у с к а н н я : (Н е й р о г е н н ы й м о ч е в о й п у зы р ь ). М н ., 1970 (р а за м з М .Я .С а ў ч а н к а м ) ; Н с т о р н я р а зв в т н я ур о л о гм н в Б е л о р у с с в м , 1950— 1998 гг. М н ., 1999.
М0ХАЎ, комплекс археал. помнікаў (3 гарадзішчы, бескурганны і 2 курганныя могільнікі) каля в. Мохаў Лоеўскага р-на Гомельскай вобл. Гарадзішчы мілаградскай кулыпуры і зарубінецкай культуры датуюцца 5—4 ст. да н.э. і 6 ст. да н.э. — 1 ст. н.э. Выяўлены рэшткі жытлаў, гліняны посуд, жал. прылады працы, бронзавыя ўпрыгожанні. Бескурганны могільнік належаў мілаградцам. Пахавальны абрад — трупаспаленне па-за межамі пахавання, інвентар — кавалкі керамікі, трапляюцца камяні. Адзін з курганных могільнікаў належаў дрыгавічам, датуецца 10— 12 ст. Пахавальны абрад y ім — трупаспаленне і трупапалажэнне. Знойдзены металічныя і шкляныя пацеркі, бранзалеты, драцяныя кольцы, нажы, сякеры, гаршкі, шыйная грыўня, крэсіва і інш. М0ХАЎ Дзмітрый Максімавіч (н. 27.7.1943, с. Масляніна Новасібірскай вобл., Расія), бел. архітэктар, тэатр. мастак. Вучыўся ў БПІ (1961—64). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1968). 3 1965 на кінастудыі «Беларусьфільм», з 1970 y Спец. навук.-рэстаўрацыйных майстэрнях, з 1973 мастак-архітэктар Мінскага маст.-вытв. камбіната, y 1983—96 гал. мастак Т-ра-студыі кінаакцёра. 3 1985 выкладае ў Бел. ун-це культуры і Бел. AM. Мастак-пастаноўшчык фільмаў «Горад майстроў» (1964), «Альпійская балада» (1965), «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1967), «Я, Францыск Скарына...» (1970). Аўтар праектаў рэстаўрацыі Слуцкай брамы ў Нясвіжы, вял. залы Жыліцкага палаца (Магілёўская
МОХАЦКАЯ
531
вобл.) і інш.; рэканструкцыі інтэр’ера Нац. бібліятэкі Беларусі (усе 1973), ратушы і прылеглых будынкаў y Віцебску (1995). Аформіў больш за 200 спектакляў y муз. і драм. т-рах Расіі, Прыбалтыкі, Сярэдняй Азіі і Каўказа. Сярод спектакляў, аформленых на бел. сцэне: y Нац. акад. т-ры оперы і балета — «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага (1985) і «Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі (1992); y Т-ры-студыі кінаакцёра — «Шчасце маё...» А.Чарвінскага (1983), «Гамлет» У.Шэкспіра (1987), «Генералы ў спадніцах» Ж.Ануя (1989); y Гомельскім — «Зойчына кватэра» М.Булгакава (1990), y Гродзенскім — «Уладзімір і Рагнеда» А.Дударава (1998) абл. драм. т-рах; y Т-ры юнага гледача — «Маленькі лорд» Ф.Бернета (1998). Для арганізацыі сцэн. прасторы выкарыстоўвае трансфармацыю сцэн. канструкцый, дэтальную распрацоўку павільёна, жывапіс, светлавую партытуру і ўвасабляе адухоўлены і паэт. вобраз рэжысёрскай задумы. С.У.Пешын. М0ХАЦКАЯ БІТВА 1526. Адбылася 29 жн. на правым беразе Дуная каля г. Мохач (Венгрыя) паміж тур. арміяй султана Сулеймана 1 Кануні (100 тыс. чал. і 300 гармат) і дваранскім войскам венг.-чэш. караля Лаяша II (25 тыс. чал. і 80 гармат). Скончылася разгромам войск Лаяша (загінуў пры адступленні). Пасля М.б. значная частка Венг. каралеўства захоплена Асманскай імперыяй; y Чэхіі ўмацавалася ўлада Габсбургаў. М0ХАЦКАЯ БІТВА 1687 Адбылася 12 жн. на Пд ад г. Мохач (Венгрьм) y час вайны дзяржаў «Свяшчэннай лігі» супраць Турцыі 1683—99 паміж тур. арміяй візіра Сулеймана-пашы (80 тыс. чал.) і аўстр.-герм. і венг. войскамі на чале з аўстр. военачальнікам Карлам Леапольдам Латарынгскім (60 тыс. чал.). Адбіўшы націск тур. арміі, войскі лігі перайшлі ў наступленне і перамаглі. М.б. прадвызначыла зыход вайны. Турэцкае панаванне на значнай частцы Венгрыі
Д з. Мохаў. М а к е т д э к а р а ц ы і д а с п е к г а к л я « Г е н е р а л ы ў с п а д н іц а х » Ж А н у я . 1989.
532
моцарт
заменена аўстр. акупацыяй Трансільваніі і ўмацаваннем улады Габсбургаў. М0ЦАРТ (Mozart) Вольфганг Амадэй (27.1.1756, г. Зальцбург, Аўстрыя — 5.12.1791), аўстрыйскі кампазітар; прадстаўнік венскай класЫнай школы. Вучыўся ў бацькі — скрыпача і кампазітара Л.Моцарта. Выключныя муз. здольнасці выявіў y раннім дзяцінстве, меў фенаменальныя муз. слых і памяць. 3 1762 прафес. музыкант, віртуозна валодаў клавесінам, арганам, скрыпкай, з трыумфам гастраліраваў па краінах Еўропы. У 1769—81 (з перапынкамі) канцэртмайстар, з 1779 арганіст архіепіскапа ў Зальцбургу. 3 1781 y Вене, з 1787 «імператарскі і каралеўскі камерны музыкант» пры двары Іосіфа II. Адзін з заснавальнікаў (з I.Гайднам i Л.Бетховенам) класічнага стылю ў музыцы, звязанага з распрацоўкай сімфанізму як вышэйшага тыпу муз. мыслення, закончанай сістэмы класічных інстр. жанраў (сімфонія, канцэрт, саната, квартэт) і норм муз. мовы, яе функцыянальнай арганізацыі. У яго творчасці гарманічная цэласнасць быцця, яснасць, светланоснасць і прыгажосць спалучаюцца з глыбокім драматызмам. У цэнтры маст. свету М.— асоба чалавека, якую ён раскрывае як лірык і драматург. Творчасць М. ўвабрала і геніяльна абагульніла маст. вопыт розных эпох, нац. школ, традыцый нар. мастацтва. Найб. выразна яго наватарства выявілася ў муз.-сцэн. творах. Лепшым операм уласцівы арганічнае адзінства драм. і муз.-сімф. заканамернасцей, індывідуальнасць драматургічных вырашэнняў. М. стварыў уласны тып оперы-драмы («Ідаменей»; паст. 1781), оперы-буфа («Вяселле Фігара»; паст. 1786). Зінгшпіль ён ператварыў y філас. казку-прытчу, прасякнутую асветніцкімі ідэямі («Чароўная флейта», паст. 1791). Драматургія оперы «Дон Жуан» (паст. 1787) вылучаецца шматпланавасцю кантрастаў, незвычайным сінтэзам оперна-жанравых форм (оперы «Вяселле Фігара»', «Чароўная флейта» і «Дон Жуан» y розныя гады паст. ў Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі). Вядучыя жанры яго інстр. музыкі — сімфонія, камерныя ансамблі, канцэрты. Найб. значныя з інстр. твораў — 3 сімфоніі — Es-dur, g-moll, C-dur (усе 1788), y якіх па-рознаму вырашаны пытанні тэматыкі, трактоўкі цыкла і самога жанру на аснове бездакорнай аркестравай тэхнікі і поліфанічнага майстэрства. Распрацаваў тып камерна-інстр. ансамбля з вытанчанай лірыка-філас. эмацыянальнасцю, развітым гамафонна-поліфанічным складам, складанай гарманічнай мовай. Заснавальнік новага піяністычнага стылю і класічнага тыпу канцэрта. Яго незакончаны трагедыйны Рэквіем (1791, завершаны Ф.К.Зюсмайрам) адлюстроўвае непрымірымыя супярэчнасці рэчаіснасці і філас. роздум пра сэнс жыцця. Гарманічная, меладычна шчод-
рая, аптымістычная па духу і дэмакратычная па накіраванасці творчасць М. ахоплівае ўсе муз. жанры. Ён аўтар 17 опер, 2 араторый, 4 кантат, царк. твораў (месы, літаніі, вячэрні, араторыі, матэты), больш як 70 вак.-сімф. твораў (арыі, ансамблі, хары з арк.), каля 50 сімфоній, каля 40 ансамблева-арк. сюіт (дывертысменты, серэнады, накцюрны, касацыі), 40 інстр. канцэртаў, y т.л. каля 30 для фп. з арк., 5 для скрыпкі з арк., 4 для валторны з арк., больш як 50 камерных ансамбляў, санат для фп., для скрыпкі і фп., песень і інш. Існуе цэнтр моцартазнаўства Моцартэум.
В.А . Моцарт.
э л .-м а г н . ў з а е м а д зе я н н е п р ы к л а д н а ў 100 разо ў , я г о р ад ы у с д з е я н н я к а л я 10Л1 м , эл ем ен т а р н ы я п р а ц э с ы , а б у м о ў л е н ы я М .у ., п р ац я к аю ц ь за ч а с к а л я 10"23 с. У М .у. в ы к о н в а ю ц ц а за к о н ы за х а в а н н я ізатапічнага спіна, дзіўнасці і ін ш . квантавых лікаў, х а р а к т э р н ы х д л я адр о н а ў . Гл. т а к с а м а «Вялікае аб’яднанне».
В.І.Куўшынаў.
М 0ЦНАСЦБ ГЎКУ, гучнасць г y к у, мера сілы слыхавога адчування, выкліканая гукам. Залежыць ад гукавога ціску і адчувальнасці вуха, якая неаднолькавая для гукаў рознай частаты і інтэнсіўнасці. Узровень М.г. вымяраецца ў фонах. Д ля п араўн ан ня М .г. р о з н а й частаты кары стаю цца ф із . в е л іч ы н ё й , якая наз. ў зр о ў н е м ч у т н ас ц і і в ы р а ж а е ц ц а ф о р м у л ай 1 = 20 lg (р/Р(), д з е р — гу к ав ы ц іс к д л я іу к у з ч а с т а т о й 1 к Г ц і т а к о й ж а гу ч н а с ц ю , я к і дасл е д а в а н ы ; /?0 = 2 10~5 П а — с т а н д а р т н ы п ар о г ч у т н ас ц і д л я ч а с т ат ы 1 к Г ц . П а р о га м чутн а с ц і н аз. гу к ав ы ц іск , п р ы м е н ш ы м за як і ву х а н е чуе гуку. П а р о га м б о л е в а га адч у в ан н я н а з . гукі д а с т а т к о в а в я л . ін т э н с іў н а с ц і, ш то т а к с а м а н е ў с п р ы м а ю ц ц а ву х ам і в ы к л ік а ю ц ь б о л е в а е а д ч у в а н н е п р ы п е р а в ы ш э н н і гэтага парога.
М 0Ц Н Ы Я Пшаніца. Літ:.
Ч е р н a я Е .С . М о ц а р т : Ж н з н ь н т в о р ч ес т в о . 2 н зд . М ., 1966; Я е ж . М о ц а р т н а в с т р н й с к н й м у з ы к а л ь н ы й т е а т р . М ., 1963; Э й н ш т е й н А. М о ц а р т : Л н ч н о с т ь . Т в о р чество : П е р . с н ем . М ., 1977; А б е р т Г. В .А .М о ц ар т: П е р . с н ем . Ч . 1— 2. 2 мзд. М ., 1987— 90; V a l e n t i n Е. M o z a rt: W eg u n d W elt. M ü n c h e n , 1985. ТА.Шчарбакова.
МОЦАРТ&УМ, Міжнародная ўстанова М о ц а р т э у м (Inter nationale Stiftung Mozarteum), музычнанавуковае таварыства ў г. Зальцбург (Аўстрьм); цэнтр моцартазнаўства. Засн. ў 1880. Пры т-ве арганізаваны аркестр (з 1958 дзярж.), канцэртнае бюро і музей, публічная муз. школа (з 1914 кансерваторыя, y 1953 вылучылася з М. як Акадэмія музыкі і сцэн. мастацтва «Моцартэум», з 1971 — Вышэйшая школа музыкі і сцэн. мастацтва «Моцартэум»), У 1931 на базе М. засн. Цэнтр. ін-т моцартазнаўства. Выдаюцца поўны збор твораў В.А.Моцарта (з 1955), «Паведамленні...», «Моцартаўскія штогоднікі» (абодва з 1966) і інш. Штогод арганізуе летнія дырыжорскія і муз. курсы (з 1937 працуе Міжнар. летняя акадэмія), да 1920 удзельнічаў y правядзенні Зальцбургскіх фестываляў. М0ЦНАЕ ЎЗАЕМАДЗЁЯННЕ, адзін з тыпаў фундаментальных узаемадзеянняў элементарных часціц (разам з гравітацыйным, эл.-магн. і слабым). Абумоўлівае ўзаемадзеянні паміж адронамі (па аналогіі з Ван-дэр-Ваальса сіламі ўзаемадзеяння паміж эл. нейтральнымі аб’ектамі ў электрадынаміцы), y тл . ў атамных ядрах і паміж ядрамі. А сн . ў л а сц ів а с ц і М .ў. а п іс в а ю ц ц а квантап ав о д л е я к о й б я с к о л е р н ы я а д р о н ы с к л а д а ю ц ц а з к а л я р о в ы х кваркаў, a с іл ы ў з а е м а д з е я н н я п а м іж імі а б у м о ў л е н ы а б м е н а м глюонамі. М .ў. ін в а р ы я н т н а е а д н о с н а п р а с т о р а в а га і ч а с ав а га а д б іц ц я ў , з а р а д а в а га с п а л у ч э н н я . П е р а ў з ы х о д зіц ь п а ін т э н с іў н а с ц і
вай хромадынамікай,
ПШАНІЦЫ,
гл. ў арт
М 0Ц Н Ы Я СКЛАДЫ, апорныя ў сэнсава-інтанацыйных адносінах адзінкі вершаванай мовы. З ’явіліся на этапе інтанацыйна-сказавага вершаскладання, заснаванага на чаргаванні пэўных моўных перыядаў. Болып самаст. ролю набылі ў рэчытатыўным, пазней y танічным вершы, дзе вызначалі аб’ём рытмарада. У сілабічным вершы роля М.с. паслаблена (вызначальнай y ім была не якасць, a колькасць складоў). Большую структурную ролю М.с. адыгрывае ў сілаба-танічным вершы, заснаваным на чаргаванні націскных і ненаціскных метрычных адзінак, дзе служыць дзейсным сродкам рытмічнага вылучэння найб. значных апорных слоў і выразаў. Гэта звязана з узмацненнем ролі інтанацыі ў слав. сілдба-тоніцы і ўплывам на яе нар.-песенных традыцый. Плённае выкарыстанне прынцыпаў рытмічнага ўзмацнення стала характэрнай рысай творчасці многіх усх.-слав. паэтаў (Т.ІІІаўчэнка, М.Някрасаў, У.Маякоўскі, С.Ясенін і інш.). Класічны ўзор такога выкарыстання — паэзія Я.ІСупалы. Пры лагічна-інтанацыйным, a не скандзіраваным чытанні яго твораў y кожным рытмарадзе вылучаюцца толькі тыя націскныя стопы, што падкрэсліваюць апорныя словы: Ш т о я м у ж ь ік у се ту т з н а ю ц ь 1, я к ё с ц ь гЗты с в е т в я л ік , 3 м я н ё с м я ю ц ц а , п а г а р д ж а ю ц ь ,— Б о я м у ж ь ік , д у р н ы м уж ьік. (« М у ж ы к * ). М.М.Грынчык.
МОЧАВЫДЗЯЛЁННЕ, рэфлекторны акт выдалення мачы з арганізма чалавека і жывёл. Адбываецца перыядычна па меры напаўнення мачавога пузыра (мочаўтварэнне — бесперапынна). У здаровага чалавека сутачны дыурэз (колькасць мачы, якая выдаляецца за суткі) складае да 75% ад колькасці выпітай вадкасці. Выцяканню мачы з пузыра
перашкаджаюць 2 кальцавыя слоі мышачных валокнаў: унутр. і вонкавы сфінктэры. Пры М. рэфлекторна расслабляецца вонкавы сфінктэр і скарачаюцца мышцы сценак пузыра. М. рэгулюецца нерв. цэнтрамі спіннога і галаўнога мозга. Паруінэнні ўзнікаюць пры пашкоджанні мышцаў мачавога пузыра, некат. хваробах нерв. сістэмы. м о ч а в ы д зя М л ьн а й СІСТ0М Ы ХВАР0БЫ, хваробы нырак, мачаточнікаў, мачавога пузыра, мочаспускальнага канала ў чалавека і жывёл. Бываюць прыроджаныя, набытыя, вострыя і хранічныя. У норме функцыі органаў мочавыдзяляльнай сістэмы ўзаемазвязаны, і хвароба аднаго з іх вядзе да функцыян. парушэнняў інш. органаў. Вял. група хвароб уключае заганы (анамаліі) развіцдя органаў мочавыдзяляльнай сістэмы (гідранефроз, падваенне нырак, мачаточнікаў і мочаспускальнага канала, прыроджаныя звужэнні мочаспускальнага канала і інш.). Найб. пашырана група запаленчых хвароб: запаленне ныркі (нефрыт), ныркі і нырачнай лаханкі (піеланефрыт), розныя формы запалення мачавога пузыра (цыстыты), мочаспускальнага канала (урэтрыт). Да спецыфічных запаленчых хвароб адносіцца туберкулёз нырак, пры якім пашкоджваюцца мачаточнікі і мачавы пузыр. Пры мочакамянёвай хваробе нырак камяні могуць мігрыраваць y мачаточнікі і выклікаць нырачную коліку, выходзіць y мачавы пузыр і па мочаспускальным канале — вонкі, што таксама суправаджаецца рэзкімі болямі, затрымкай мачы. Разрастанне камянёў y мачавым пузыры выклікае неабходнасць іх хірург. выдалення. Да М.с.х. належаць дабраякасныя пухліны нырак (ангіёмы, ліпомы, міёмы і інш.) і злаякасныя (нырачна-клетачны рак, папілярныя пухліны нырачных лаханак), якія могуць пашкоджваць таксама мачаточнікі і мачавы пузыр. Рак мочаспускальнага канала сустракаецца значна радзей. Да М.с.х. адносіцца і апушчэнне нырак (нефраптоз), пашкоджанні органаў мочавыдзяляльнай сістэмы. Лячэнне залежыць ад дьмгназу. М.ІДоста.
МОЧАКАМЯНЁВАЯ ХВАР0БА, хранічная хвароба мачавой сістэмы чалавека і жывёл, якая характарызуецца парушэннем абмену рэчываў з утварэннем y нырках і мачавых шляхах камянёў з солей мачы ці бялковых. Найб. частая форма М.х. — нырачнакамянёвая хвароба. У ч а л а в е к а камяні часцей бываюць y правай нырцы, y 15—20% хворых на М.х. — y абедзэюх нырках. Прыкметы залежаць ад месца знаходжання камянёў, напр., камяні нырак выклікаюць тупы ныючы боль y паяснічнай вобласці ці нырачнае калаццё, моташнасць, ірвоту, павышэнне т-ры; камяні мачавога пузыра — раздражненне і запаленне мачавога пузыра, рэзі пры мочаспусканні, дамешкі крыві ў мачы. Ускладанне М.х. — анурыя, пры якой y арганізме назапашваюцца ядавітыя прадукты абмену рэчываў, што вя-
дзе да развіцця урэміі. Лячэнне: тэрапеўтычнае, комплекснае, санаторна-курортнае, хірургічнае, дыета. У ж ы в ё л на М.х. хварэюць коні, буйн. par. жывёла, авечкі, радзей сабакі, пушныя звяры і птушкі. МОЧАПАЛАВАЯ CICTÔMA, сукупнасць анатамічна, функцыянальна і генетычна звязаных органаў мочавыдзялення (нырак, мачаточнікаў) і палавой сістэмы ў беспазваночных, пазваночных жывёл і чалавека. У земнаводных і большасці рыб мача і палавыя прадукты выводзяцца праз мезанефральныя пратокі. У самцоў паўзуноў, птушак, млекакормячых жывёл і чалавека першасная нырка ператвараецца ў прыдатак семянніка, a яе праток (вольфаў) — y семяправод; y самак палавыя прадукты выводзяцца праз яйцаводы. М.с. мае агульную вывадную трубку (мочаспускальны канал y мужчын) ці адкрываецца ў адзіную агульную прастору (пераддзвер’е похвы ў жанчын). У мочапалавыя каналы ўпадаюць пратокі дадатковых залоз: y самцоў — семянныя пузыркі і прастата, цыбуліна-бульбаурэтральныя залозы; y самак — вял. залозы перадцзвер’я похвы. Рост і фарміраванне органаў М.с. адбываецца найб. інтэнсіўна пры палавым выспяванні. Пры старэнні назіраецца характэрнае для парэнхіматозных органаў (ныркі, палавыя залозы) замяшчэнне парэнхіматозных клетак злучальнай тканкай, змяншэнне іх памераў і зніЖ ЭН Н е функцыі. А.С.Леанцнж. МОЧАЎГВАР0ННЕ, працэс, які бесперапынна адбываецца ў нефрыдыях або іншых выдзяляльных органах беспазваночных і ў нырках пазваночных жывёл і чалавека. Забяспечвае выпрацоўку мачы і мочавыдзяленне. Складаецца з працэсаў ультрафільтрацыі, рэабсорбцыі (зваротнае ўсмоктванне) і канальцавай сакрэцыі. Пачатковы этап М. (ультрафільтрацыя плазмы крыві) адбываецца ў ныркавых клубочках (са 100 л вадкасці, што праходзіць праз клубочкі ныркі чалавека, y мачу ператвараецца 1 л). У першаснай мачы ёсць амаль усе рэчывы плазмы крыві, акрамя бялкоў. Большая ч. вады і неабходных для арганізмаў рэчываў (амінакіслоты, глнжоза, вітаміны і інш.) зваротна ўсмоктваецца ў канальцах. У прасвет нефрона адбываецца сакрэцыя арган. к-т, іонаў вадароду, некат. прадуктаў абмену, чужародных рэчываў і інш. Рэгуляцьм М. ажыццяўляецца праз ныркі эферэнтнымі нервамі і гармонамі (напр., альдастэрон, паратгармон). Л іт Н а т о ч м н Ю В Н о н о р е гу л н р у ю ш а я ф у н к ц н я п о ч к м . Л ., 1976. С.С.Ермакова.
М 0Ш К І (Sirnulidae), сямейства насякомых атр. двухкрылых. Больш за 1200 відаў. Пашыраны ўсюды. 3 камарамі, макрацамі і інш. насякомымі-крывасмокамі атр. двухкрылых утвараюць гнюс. На Беларусі 16 відаў. Найб. трапляюцца М. аэдобленая (Odagmia ornata), М. насатая (Gnus rostratum), М. паўзучая. (Simulium repens), М. рачная
МОШНА________________ 533 (Schoenbaueria galeratum), М. тундравая (S. pusilla). Актыўныя ў гарачыя сонечныя дні. Укусы выклікаюць мясц. (папулы, пухліны) і агульныя (ацёкі, гіперэмія, павышэнне т-ры) рэакцыі. М. пераносяць узбуджальнікаў анхацэркозу буйн. par. жывёлы, тулярэміі, лейкацытазаозу і гемаспарыдыёзу птушак і інш. Д аў ж . ц е л а д а 7 м м . Н о г і к а р о т к ія , д у ж ы я. А ф арбоўка най часцей чо р н ая, кры лы ш ы рок ія , п р а з р ы с т ы я . Р о т а в ы я о р га н ы ко л ю ч ага ты п у . Х а б ат о к к а р о т к і. В усікі 1 1 -ч л е н ік а в ы я , к а р о т к ія , то ў с ты я . С а м ц ы к о р м я ц ц а н ек т а р а м
Мошка рачн ая.
к в ет а к , с а м к і — к р ы в а с м о к і. Я й ц ы а д к л а д в а ю ц ь y вадзе н а к а м я н і, л іс ц е і ін ш . п р ад м ет ы . Л іч ы н к і і к у к а л к і р а з в ів а ю ц ц а ў п р а т о ч н а й вадзе (п а т р а б а в а л ь н ы я д а ў зр о ў н ю к іс л а р о д у ), м аю ц ь п ав у ц ін авы я за л о зы , с а к р э т я к іх с п р ы я е п р ы м а ц а в а н н ю л іч ы н а к д а с у б с тр а т у і з ’я ў л я е ц ц а м а т э р ы я л а м д л я к о к а н а ў , y я к іх я н ы ак у к л ів а ю ц ц а . Д а ю ц ь д а 4 п а к а л е н н я ў з а год. Л і т Р у б ц о в Н .А . К р а т к л й о п р е д е л н т е л ь к р о в о со с у ш н х м о ш е к ф а у н ы С С С Р . М .; Л ., 1962; Г о р н о с т а е в Г .Н . Н а с е к о м ы е С С С Р . М ., 1970; Ж м зн ь ж н в о т н ы х . Т . 3. 2 н зд . М ., 1984. А.С.Шалапёнак.
М0Ш НА, рака ў Лёзненскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Чарніца (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 33 км. Пл. вадазбору 335 км2. Пачынаецца за 1,5 км на ПдЗ ад в. Шэркіна. Цячэ ў межах Віцебскага ўзвышша. Асн. прытокі: Брыжоўка, Рубяжніца (злева), Скулянка (справа). Даліна скрынкападобная, звілістая. Пойма двухбаковая. Рэчышча шыр. 4—6 м, y вусцевай ч. 10— 12 м. На рацэ г.п. Лёзна. MÔIIIHA, возера ў Віцебскім р-не, y бас. р. Чарнічанка, за 16 км на ПдЗ ад г. Віцебск. Пл. 1,07 км2, даўж. больш за 2,5 км, найб. шыр. 950 м, найб. глыб. 2,9 м, даўж. берагавой лініі 8 км. Пл. вадазбору 22 км2. Схілы катлавіны выш. 4—5 м (на Пд да 10 м), параслі лесам і хмызняком, на Пн разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, y залівах сплавінныя. Пойма шыр. ад 10—30 м на Пд і Пн да 100 м на У, забалочаная. Дно да глыб. 0,5— 1 м пясчанае, ніжэй ілістае. Зарастае. Упадаюць 2 ручаі, выцякае ручай y р. Чарнічанка. MÔIIIHA, возера ў ІІІумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сечна, за 4 км на Пд ад г.п. Шуміліна. Пл. 0,65 км2, даўж. 2,1 км, найб. шыр. 500 м,
534________________
мош на
найб. глыб. 3,9 м, даўж. берагавой лініі больш за 6 км. Пл. вадазбору 16,3 км2. Схілы катлавіны выш. 3—5 м (на Пд да 9 м), y ніжняй ч. пад хмызняком, y верхняй разараныя, на Пн парослыя лесам. Берагі нізкія, тарфяністыя, на У пясчаныя, y залівах сплавінныя. Дно плоскае, сапрапелістае, на асобных участках да глыб. 2 м пясчанае. Зарастае. У возеры расце шальнік Валенберга — рэдкі ддя Беларусі ахоўны від флоры. Упадае ручай з воз. Круглік, выцякае ручай y воз. Дабееўскае.
70 праф. Лейпцыгскай кансерваторыі. Майстар фп. імправізацыі, развіваў традыцыі В.А.Моцарта і І.Гумеля. Выступаў y фп. дуэтах з Ф .Мендэльсонам. Інтэрпрэтатар і прапагандыст музыкі Л.Бетховена. Па даручэнні Бетховена зрабіў клавір яго оперы «Фідэліо» (1814). Аўтар 8 фп. канцэртаў, камерных ансамбляў і інш. М 0Э М (Maugham) Уільям Сомерсет (25.1.1874, Парыж — 16.12.1965), англійскі пісьменнік. Вучыўся ў Гайдэльбергскім ун-це, атрымаў мед. адукацыю ў Лондане. Першы раман «Ліза з Ламбета» (1897) напісаны ў традыцыях натуралізму. Вядомасць прынёс аўтабіягр.
філармоніі, які пад яго кіраўніцтвам стаў адным з лепшых y свеце. Першы выканаўца 5-й, 6, 8 (прысвечана яму), 9, 10-й сімфоній і араторыі «Песня аб лясах» Дз.Шастаковіча, 6-й сімф. С.Пракоф’ева, сімфоніі-паэмы А.Хачатурана і інш. Ганаровы чл. венскага Т-ва сяброў музыкі (1982). 1-я прэмія на Усесаюзным конкурсе дырыжораў (1938). «Залаты дыск» Усесаюзнай фірмы грампласцінак «Мелодыя» (1982). Дзярж. прэмія СССР 1946. Ленінская прэмія 1961. Літ:. Ф о м н н В. Оркестром днрмжнрует Мравннскнй. Л., 4976; Я г о ж. Е.А.Мравннскнй М., 1983; Я г о ж. Патрнарх советского днрнжяровання //Муз. жмзнь. 1987. № 6.
М0Ш НА, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Віцебскім р-не. Створаны ў 1979 з мэтай аховы прыродных месцаў росту журавін. Пл. 399 га. Размешчаны на балоце Мошна. У складзе расліннасці хваёва-кусцікава-сфагнавыя фітацэнозы з пашырэннем журавін, бярозавахваёва-асаковьм фітацэнозы, хвойнікі багуновыя і асаковыя, бярэзнікі асаковыя. На ўчастках з мінер. глебамі яловыя, асінавыя і бярозавьм лясы. М 0Ш НА (MoSna) Йіндржых (1.8.1837, Прага — 6.5.1911), чэшскі акцёр; адзін з заснавальнікаў нац. рэаліст. акцёрскай школы. 3 1856 выступаў як прафес. акцёр, гастраліраваў па Аўстрыі з перасоўнай трупай. 3 1860 іграў y чэш. правінцыяльных гарадах, з 1864 — y Часовым т-ры ў Празе. Выступаў y драме, оперы, аперэце. 3 1883 працаваў y пражскім Нац. т-ры, дзе прапагандаваў рэаліст. рэпертуар. Сярод роляў: Лізал («Марыша» В. і А.Мрштыкаў), Дзівішак, Грушка («Бацька», «Вайнарка» А.Ірасека), Цецераў («Мяшчане» М.Горкага) і інш. М 0Ш НЯ, возера ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 26 км на ПнЗ ад г.п. Шуміліна. Пл. 1,21 км2, даўж. 1,7 км, найб. шыр. 900 м, найб. глыб. 7 м, даўж. берагавой лініі каля 4,4 км. Пл. вадазбору 6,8 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, параслі лесам і хмызняком. Берагі нізкія, забалочаныя. Пойма шыр. да 250 м, забалочаная, пад хмызняком. Дно сапрапелістае. Зах. ч. возера зарастае. Выцякаюць ручаі ў воз. Красамай і ў р. Ценіца. м б ш ч ы , астанкі людзей, якія падвер-
гліся натуральнай муміфікацыі і аб’яўлены духавенствам цудатворнымі, нятленнымі. Шанаванне М. — элемент культу святых, аб’ект рэліг. пакланення ў праваслаўных і катол'ікаў. М. захоўваюцца і выстаўляюцца ў храмах y т. зв. раках — грабніцах або каўчэгах. М0Ш ЭЛЕС (Moscheles) Ігнац (23.5.1794, Прага — 10.3.1870), нямецкі піяніст, дырыжор, кампазітар, педагог. Вучыўся ў Пражскай кансерваторыі, з 1808 — y Вене ў І.Г.Альбрэхтсбергера і A.Сальеры. 3 1816 гастраліраваў па еўрап. краінах. 3 1821 y Лондане, да 1846 праф. каралеўскай Акадэміі музыкі, y 1832— 41 дырыжор і адзін з дырэктараў Каралеўскага філарманічнага т-ва. У 1846—
«раман выхавання» «Цяжар страсцей чалавечых» (1915, экранізацыя 1963), y якім духоўнае станаўленне героя, пошукі ім гуманіст. ідэалаў. Праблемы творчасці і творцы, яго ўзаемаадносін з соцыумам, маральна-этычныя пытанні ў цэнтры раманаў «Месяц і грош» (1919), «Размаляваная вуаль» (1925), «Пірагі і піва» (1930), «Тэатр» (1937, тэлефільм 1978), «Вастрыё брытвы» (1944) і інш. Майстар навелы (зб-кі «Трапятанне ліста», 1921; «Ад першай асобы», 1931; «Забаўкі лёсу», 1947, і інш.). Аўтар п’ес «Лэдзі Фрэдэрык» (1907), «Круг» (1921), «Шэпі» (1933) і інш., мемуарна-крытычных кніг «Падводзячы вынікі» (1938), «Пункт гледжання» (1959). Яго творчай манеры ўласцівы тонкі псіхалагізм, філігранная проза, майстэрства пабудовы сюжэта. На бел. мову навелы М. пераклалі В.Валынскі, Я.Міклашэўскі, Я.Верабей. Дзярж. т-р муз. камедыі Беларусі паводле яго рамана «Тэатр» паставіў мюзікл «Джулія» (1991). Тв:. Бел. пер. — Апавяданні. Мн., 1990; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—5. М., 1991—94; Тогда н теперь: Романы. М., 1991. Літ.: Англнйская лнтература, 1945— 1980. М., 1987. Т.Я.Камароўская.
МПЛА — ПАРТЫЯ ПРАЦЫ, гл Народны рух за вызваленне Анголы. МРАВІНСКІ Яўген Аляксандравіч (4.6.1903, С.-Пецярбург — 19.1.1988), расійскі дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1954). Герой Сац. Працы (1973). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1931), вучань А. Гаўка і М.Малько; y 1936—37 і з 1961 выкладаў y гэтай кансерваторыі (з 1963 праф.). 3 1932 дырыжор Ленінградскага т-ра оперы і балета, з 1938 — гал. дырыжор і маст. кіраўнік сімф. аркестра Ленінградскай
МРАЙ, М р a й к а, рака ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р.Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 27 км. Пл. вадазбору 130 км . Пачынаецца за 1 км на ПнЗ ад вДзедзелавічы. Асн. прытокі — Сасна і Пуста-Мсціжская (справа). Рэчышча каналізаванае на 3 участках на працягу каля 11 км. У нізоўі рака цячэ праз Бярэзінскі біясферны запаведнік. МРАНГ0ВІУС Вільям Юльевіч (10.9. 1874, г.Сувалкі, Польшча —?), вучоны ў галіне венералогіі і дэрматалогіі. Скончыў Пецярбургскую Ваенна-мед. акадэмію (1900). У 1923—30 праф., заснавальнік кафедры скурна-венерычных хвароб БДУ. Навук. працы па дыягностыцы, лячэнні і прафілактыцы дэрматозаў, туберкулёзу скуры і венерычных хвароб. Тв:. Лячэнне ваўчанкі на сяле. Мн., 1929; Скурныя і венерычныя хваробы. Мн., 1930.
МР0ЖАК (Мгоіек) Славамір (н. 26.6. 1930, Бажэнчын, Польшча), польскі пісьменнік, драматург; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў тэатра абсурду. Скончыў Ягелонскі ун-т y Кракаве. 3 1963 y эміграцыі (Італія, Францыя, Мексіка). Дэбютаваў y 1950 фельетонамі і гумарэскамі (зб. «Практычныя паўбраневікі», 1953). Аўтар аповесцей «Маленькае лета» (1956), «Маніза Клаўе» (1963), зб-каў апавяд. «Слон» (1957), «Дождж» (1962), «Два лісты» (1974), «Малая проза» (1990), цыклаў сатыр. малюнкаў і інш. Вядомасць прынеслі гратэскава-сатыр. і парадыйныя п’есы (зб-кі «Пехатой», 1983; «Танга. Вада», 1984), y якіх узнімае праблемы мастацтва і рэчаіснасці, абсурднасці існавання. Яго творы адметныя фантасмагарычнасцю і прытчавасцю, насычаны
сімволікай. Паводле п’ес М. Бел. т-р імя Я.Купалы паставіў спектаклі «Эмігранты» (1989), «Дом на мяжы» (1992), «Чароўная ноч» (1997), Гродзенскі абл. т-р лялек — «Стрыптыз. Кіраль» (1993), Дзярж. маладзёжны т-р — «Запрашэнне на танга» (1995), Мінскі малы тэатр-студыя — «Дзень нараджэння Чэлентана» (1999) На бел. мову асобныя яго творы пераклалі М.Дубянецкі, В.Ракіцкі. Т в Бел. пер. — y кн.: Пры зачыненых дзвярах. Мн., 1995; Рус. пер. — Хочу быть лошадью: Сатяр. рассказы н пьесы. М., 1990; У кн.: Театр парадокса. М., 1991. Ліш.: В to ri s k i J. Wszystkie sztuki Stawomira Mroika. Krakow, 1995. Е.А.Лявонава.
рускі народна-маст. промысел. Склаўся ў пас. Мсцёра Уладзімірскай вобл. (Расія) на аснове мясц. іканапіснага промыслу. У 1926 іканапісцы аб’яднаны ў арцель «Пралетарская творчасць», з 1931 «Пралетарскае мастацгва». У 1928 майстар М. Клыкаў пачаў пісаць мініяцюры тэмперай па лаку. Тэхналогія вытв-сці шкатулак і куфэркаў перанята ў майстроў з с. Фядоскіна Маскоўскай вобл. і пас. Палех Іванаўскай вобл. (гл. Фядоскінская мініяцюра, Палехская мініяцюраі). М.м. характэрны маляўнічы фон, цэласнасць агульнага серабрыстаблакітнага ці вохрыстага тону, гучнасць колеру, спалучэнне аб’ёмнай трактоўкі
MPÔ4AK Жорж Адамавіч (н. 6.4.1937, в.Рагозіна Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1990), праф. (1997). Скончыў Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1960), БПІ (1964). 3 1969 y Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі (у 1979—90 нам. дырэктара). Навук. працы па электрафіз. і электрахім. спосабах апрацоўкі матэрыялаў, плазменна-вакуумных метадах асаджэння пакрыццяў, ахове матэрыялаў ад карозіі. Дзярж. прэмія Беларусі 1980.
Мсцёрская мініяцюра. Л .Д зя м ід а в а . Шкатулка «Бабіна лета*. 1977.
формы з арнаментальным строем мініяцюры (работы А.Кацягіна, А.Брагіна); жывапісны прымітывізм (творчасць І.Марозава) побач з гіст. і казачнымі сюжэтамі, папулярныя пейзаж і нацюр-
Тв: Творы. Мн., 1993. Л і т Ч ы г р ы н I. Андрэй Мрый: спроба сатыр. прозы //Чыгрын I. Крокі: проза «Узвышша». Мн., 1989; Л е ц к а Я . Празорлівасць мастака //Полымя 1990. № 5. Я.Р.Лецка, І.П.Чыгрын
МСЦЁРСКАЯ МІНІЯЦІ0РА, мініяцюрны жывапіс на лакавых вырабах;
535
морт. 3 канца 1960-х г. мастакі М.м. звяртаюцца да пошукаў дэкаратыўнасці (Л.Дзямідава, М.Шышакоў, Л.Фамічоў), y 1980—90-я г. — да творчага ўвасаблення старажытнарус. традыцый. МСЦІБАВА, вёска ў Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл. За 23 км на 3 ад Ваўкавыска, за 1 км ад чыг. ст. Мсцібава на лініі Ваўкавыск — Бераставіца, 81 км ад Гродна. 364 ж., 182 двары (1999). Базавая школа, б-ка, аптэка, магазін, клуб. Помнік архітэктуры Мсцібаўскі касцёл Іаана Хрысціцеля. Каля вёскі гарадзішча 12— 13 і 15— 17 ст. Першае паселішча на месцы М. — гарадзішча — сфарміравалася ў 12— 13 ст. У 15 ст велікакняжацкія двор і вёска пад назвай Мсцібогаў. У 1492 згадваецца ў дакументах як М. Ваўкавыскага пав. У 1572 і 1576 y М. адбываліся з’езды шляхты Рэчы Паспалітай, на апошнім з якіх вырашана абраць каралём Стафана Баторыя. У 17— 18 ст. цэнтр староства ў Ваўкавыскім пав., складалася з мястэчка і замка. У 1744 атрымала магдэбургскае права. У 1792 каля М. адбылася бітва войска ВКЛ з кааліцыяй рас. войск і атрадаў Таргавіцкай канфедэрацыі. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. дзярж. мястэчка, цэнтр воласці Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. У 1886 — 1040 ж., 103 двары, 2 царквы, касцёл, сінагога, пошта, багадзельня, 6 крам, 5 корчмаў, 3 кірмашы штогод. У 1921—39 y складзе Полынчы, y Ваўкавыскім пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Ваўкавыскага р-на. 3 28.7.1967 y Гнезнаўскім с/с, y складзе саўгаса «Гнезна». В.У.Шаблюк.
Тв.: Обработка нзносостойкях покрытнй. Мн., 1997 (у сааўт.); Вакуумно-плазменные способы формнровання заіцнтных н упрочняюшнх покрытмй. Мн., 1998 (разам з В.А.Емяльянавым, І.А.Івановым).
МРЫЙ A. (сапр. Ш a ш a л е в і ч Андрэй Антонавіч; 1893, в. Палуж Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 8.10.1943), бел. пісьменнік. Брат В.Шашалевіча. Скончыў духоўную семінарыю. 3 1918 служыў y Чырв. Арміі, з 1921 настаўнічаў y Краснаполлі, з 1926 інспектар Цэнтр. бюро краязнаўства, стыльрэдактар y газ. «Звязда». У 1934 рэпрэсіраваны. У 1937 і 1940 зноў арыштаваны. Пакаранне адбываў y Карагандзе, Валагодскай і Мурманскай абл. Рэабілітаваны ў 1961. Друкаваўся з 1924. Аўтар ндрысаў, апавяданняў («Пятрок», «Няпросты чалавек», «Камандзір», «Калектыў Яўмена», «Гармонія ў ружовым», «Моладзь», «Рабін» і інш.). Мешчаніна-выскачку, тупога казарменнага паслушэнца, духоўна спустошанае грамадства развенчвае ў сатыр. рамане «Запіскі Самсона Самасуя» (1929, поўнасцю апубл. 1988, тэлефільм «Пратарчака жыцця, або Запіскі Самсона Самасуя», 1990). Для твораў М. характэрны натуральнасць, складаныя жыцдёвыя сітуацыі, рэальная праўда жыцця, паказ няпростых чалавечых характараў. Навелы, аповесці і раман з лагернага жыцця «Жывы дом», напісаныя ў ссылцы, y час арышту ў Мурманску канфіскаваны і пакуль не выяўлены.
мсціж
Мсцібаўскі касцёл Іаана Хрысціцеля.
МСЦІБАЎСКІ КАСЦЁЛ ІААНА ХРЫСЦІЦЕЛЯ, помнік архітэктуры неаготыкі ў в. Мсцібава Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1910— 19 з чырв. цэглы. Храм 2-вежавы, базілікальнага тыпу з трансептам, 3-граннай апсідай і 2 сакрысціямі. Гал. (зах.) фасад 3-часткавы: цэнтр. частка завершана трохвугольным шчытом, бакавыя ў выглядзе 2-ярусных вежаў, завершаных галоўкамі. У кожнай частцы ўваходны стральчаты праём. Бакавыя фасады расчлянёны лучковымі аконнымі праёмамі на 2 ярусы. Вуглы вежаў, трансепта і апсіды фланкіраваны ступеньчатымі контрфорсамі. У інтэр’еры драўляны 2-ярусны разны іканастас св. Яна (19 ст.), ярусы дэкарыраваны карынфскімі калонкамі і ажурнай разьбой. Т.І. Чарняўская. МСЦІБ0ГАЎ, назва вёскі Мсцібава да 1492. МСЦІЖ, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., каля р. Мрай, на аўтадарозе г.п:Бягомль — в.Зембін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 50 км на ПнЗ ад горада і 55 км ад чыг. ст. Барысаў, 100 км ад Мінска. 357 ж., 120 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторьм, аптэка, аддз. сувязі. Помнік ахвярам фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У 16 ст. ў М. ў царкве св. Юр’я захоўвалася Мсціжскае евангелпе. -
536______________МСЦІЖСКАЕ МСЦІЖСКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ, рукапісны помнік 13— 14 ст. Напісаны царк.-слав. мовай уставам y 2 слупкі, па 24 радкі ў слупку, на 187 пергаментных аркушах. Уключае пачаткі тэкстаў евангелляў ад Іаана, Матфея, Лукі, чытанні ад Марка, Лукі і Іаана (уперамежку), саборнік (паказальнік евангельскіх чытанняў па святах). На палях зроблены надпісы 16 ст.: зачыны асобных евангелляў і інш. У М. е. змешчаны 1 застаўка і каля 350 ініцыялаў, выкананых пераважна ў тэраталагічным стылі. Асобныя ініцыялы маюць жанравы характар. На адным з іх (літара «В») адлюстраваны селянін з рыдлёўкай — адна з першых y бел. мастацтве выяў працы. Аздобы выкананы 4 колерамі: сінім, чырвоным, зялёным, жоўтым. На сярэбраных пласцінках скуранога пераплёту выгравіраваны выявы евангелістаў і Хрыста на крыжы. На 1-й і апошняй старонках y 16 ст, зроблены запісы пра тое, што мінскі бурмістр Васіль Лах ахвяраваў гэты экзэмпляр царкве св. Юр’я ў Мсціжы (Барысаўскі р-н Мінскай вобл.). Зберагаецца ў б-цы АН Літвы. Літ:. Д о б р я н с к н й Ф. Опнсанне рукопмсей Внленской публнчной бнблнотекм, церковнославянскнх м русскнх. Внльна, 1882; С о б о л е в с к н й A M . Мсторня русского лвтературного языка. Л., 1980; Н і к a л a е ў М. Палата кнігапісная. Мн., 1993. У. М. Свяжынскі, В. Ф. Шматпў.
МСЦІСЛАВА АБАР0НА 1654 Адбылася ў г. Мсціслаў y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. Баі паміж рус. войскамі на чале з А.М.Трубяцкім і войскам ВКЛ пачаліся ў ліп. 1654. Войскі Трубяцкога аблажылі горад. На дапамогу мсціслаўцам падышлі «служылыя людзі» «рословского урядннка» М.Посахаўскага колькасцю больш за 3 тыс. чал., якія былі разбіты. У выніку прыступу 22 ліп. горад быў узяты. Паведамляючы аб гэтай перамозе Б.Хмяльніцкаму, цар Аляксей Міхайлавіч y сваёй грамаце пісаў, што горад «взяты взятьем н шляхты, поляков н лмтвы н нных служнлых людей н ксензов н езвунтов м нного нх чнну побнто большн десятн тысяч человек». У якасці палонных баяры і ваяводы адаслалі цару «городннчего мсцнславского Я.Стенкевнча, да ротммстров н нных начальных людей». В.І.Мялешка. МСЦІСЛАВА АБАР0НА 1659 Адбылася ў г. Мсціслаў y студз. — крас. ў час вайны Расіі з Рэччу Паспаяітай 1654— 67. Мэтай рус. войск было падаўленне гараджан і ўзбр. атрадаў палк. І.Рытара, ротмістра А.Сутоцкага, казацкага сотніка Гермы, «стражніка шляхты» В. Крываноса, паручніка Зімніцкага, якія здрадзілі прысязе на вернасць цару. Абаронцаў Мсціслава было больш за 3 тыс. чал. (шляхта, конныя і пешыя казакі), 300 укр. казакоў, якіх прыслаў на дапамогу гетман I.Выгоўскі. 3 5.2.1659 рас. войскі на чале з кн. І.Лабанавым-Растоўскім пачалі аблогу Мсціслава. Няг-
ледзячы на настойлівьм прыступы, горад выстаяў. У сак. на дапамогу асаджаным прыйшлі казакі І.Нячая, атрад брата Выгоўскага Самойлы і палк. Аскірка «са многнмн людьмн». 21 сак. яны атакавалі рус. войска, але беспаспяхова. Больш чым двухмесячная блакада падарвала сілы абаронцаў. У пач. крас. 1659, паводле заявы ЛабанаваРастоўскага, «полковннк Рытар н шляхта н казакн н всякнх чннов жшіецкме людм ему велнкому государю добнлн челом н город Мстнславль сдалн». В.І.Мялешка.
МСЦІСЛАВЕЦ Пётр Цімафеевіч, адзін з першых бел. і рас. друкароў, гравёр 16 ст. Нарадзіўся ў г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Удзельнічаў y заснаванні (з I.Фёдаравым) друкарні ў Маскве, дзе яны выдалі «Апостал» (1564), 2 выданні «Часоўніка» (1565). Пад націскам рэакц. колаў і кансерватыўнага духавенства з Фёдаравым пакінуў Маскву і пераехаў y мяст. Заблудава Гродзенскага пав. да гетмана ВКЛ Р.Хадкевіча, які дапамог заснаваць Заблудаўскую друкарню і выдаць «Евангелле вучыцельнае» (1569) , куды ўвайшлі перакладньм «Словы» і творы айч. аўтараў, y т.л. «Слова на ўшэсце» Кірылы Тураўскага, a таксама «Псалтыр з Часаслоўцам» (1570) . У сярэдзіне 1570-х г. з дапамотаю Мамонічаў заснаваў друкарню ў Вільні, y якой адрадзіў кірыліцкае кнігадрукаванне пасля спынення выдавецкай дзейнасці Ф.Скарыны. У друкарні выдаў «Часоўнік» [1574—76 (?)], «Евангелле напрастольнае» (1575), «Псалтыр» (1576). Выданні М. адметныя высокім паліграф. узроўнем, мелі маляўнічы арнамент, гравюры. У 1576 пачаўся судовы працэс М. з К.Мамонічам за друкарню, пасля чаго частка матэрыялу з друкарні Мамонічаў апынулася ў Астрожскай друкарні. Друкарскія матэрыялы М. (шрыфгы, арнамент, ламбарды) пазней трапляірцца ў выданнях Астрожскай, Дзерманскай і інш. укр. друкарняў 16 — пач. 17 ст. Пасля 1576 звесткі пра М. не выяўлены. Літ:. З е р н о в а А.С. Первопечатнвк Петр Тнмофеев Мстнславец / / Кнмга: Нсслед. н матерналы. М., 1964. Сб. 9; Н е м і р о ў с к і Я.Л. Іван Фёдараў і Пётр Цімафееў Мсціславец y Беларусі //450 год беларускага кнігадрукавання. Мн., 1968; Мван Федоров н восточнославянское кннгопечатанне. Мн., 1984; Я л y г н н Э.В. Мстмславцев посох... Мн., 1971. Г.Я.Таленчанка.
МСЦІСЛАЎ, горад, цэнтр Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл., на р.Віхра. За 95 км ад Магілёва, 19 км ад чыг.
Да арт. Мсціслаў. Будынкі апгэкі, гар. вучылішча, жаночай гімназіі. Пач. 20 ст.
ст. Ходасы на лініі Орша—Крычаў. Вузел аўтадарог на Магілёў, Горкі, Крычаў, Чавусы, Хіславічы. 12,5 тыс. ж. (1998). Першыя звесткі пра М. звязаны з граматай кн. Расціслава Смаленскага, якая датуецца 1136—50. У Іпацьеўскім летапісе названы пад 1156 як горад Смаленскай зямлі. Заснавальнікам М. лічаць кн. Давыда Расціславіча. 3 1180 цэнтр удзельнага Мсціслаўскага княства. У 14— 18 ст. y М. існаваў Мсціслаўскі замак. У 13— 1-й пал. 14 ст. М. y Смаленскім княстве. У розны час належаў Сямёну Лугвену (гл. Мсціслаўскія), які каля 1380 заснаваў туі Мсціслаўскі пустынскі Успенскі манастыр, Жыгімонту II Аўгусту. 3 1528 цэнтр староства Віленскага ваяв., пасля адм.-тэр. рэформы 1565—66 цэнтр Мсціслаўскага ваяводства. У
Мсціслаў. Будынак былой мужчынскай гімназіі. 1908. 1-й пал. 17 ст. заснаваны Мсціслаўскі езуіцкі калегіум, y 1634 горад атрымаў магдэбургскае права і герб (у блакітным полі шчыт і рука з мячом). У 1620— 1832 y М. існаваў Мсціслаўскі касцёл і кляштар кармелітаў. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 адбыліся Мсціслава абарона 1654 і Мсціслава абарона 1659. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) y складзе Рас. імперыі, y 1772—76 цэнтр Мсціслаўскай правінцыі. 3 1773 цэнтр Мсціслаўскага павета Магілёўскай губ., y 178І атрымаў новы герб (у сярэбраным полі чырвоны ліс). 3 1796 — y Беларускай губ., з 1802 зноў y Магілёўскай губ. У 1785 y М. 2,8 тыс. ж., 502 двары. 3 1808 дзейнічала Мсціслаўская суконная мануфактура, y 1816—84 — Мсціслаўская талесная мануфактура. У 1861 y горадзе больш за 6 тыс. ж., дзейнічалі 2 плісавыя мануфактуры, ф-ка баваўняных тканін, гарбарны, вапнавы і цагельны з-ды, крупадзёрка, маслабойня. У 1897 y М. 8514 ж., гар., духоўнае і прыходскае вучылішчы, 17 дробных прадпрыемстваў, 3 бальніцы. У 12— 19 ст. буйны цэнтр ганчарных вырабаў і арх.-дэкар. керамікі (гл. Мсціслаўская кафля, Мсціслаўская кераміка). На пач. 20 ст. ў горадзе 1048 жылых будынкаў, y т.л. мураваных, жаночая і мужчынская гімназіі, 2 б-кі, друкарня, 3 манастыры, 3 царквы, касцёл, сінагога, 10 малітоўных дамоў, бальніца, аптэка. 3 1915 дзейнічаў Мсціслаўскі царкоўна-археалагічны музей. У 1919—24 y складзе Смаленскай губ. РСФСР, цэнтр павета У 1921 працаваў педтэхнікум. 3 1924 y БССР, цэнтр Мсціслаўскага раёна ў Калінінскай, y 1927—30 — Аршанскай акругах. 3 1938 y Магілёўскай вобл. У 1927 — 8,1 тыс. ж. 3 14.7.1941 да 28.9.1943 акупфаваны ням. фашыстамі; на тэр. горада існаваў лагер смерці, y якім закатавана 900 чалавек. У 1959 — 8,1 тыс. жыхароў. Стараж. М. складаўся з дзядзінца, умацаванага ровам і валамі, і вакольнага горада, абнесенага ў 13 ст. 2-й лініяй умацаванняў з боку плато. На Пн, ПнУ і ПнЗ размяшчаўся пасад (цяпер y раёне вуліц Піянерскай і Заслонава) і пераправа — пачатак стараж. шляху з М. на Смаленск. Рэльеф і сляды стараж. та-
панімікі сведчаць, што пасад распасціраўся таксама ўверх і ўніз па рацэ і каля падножжа Троіцка-Нікольскай, Дзявочай і Панівойскай гор (цяпер y раёне вуліц Акцябрскай, Рэспубліканскай, Пушкіна). Арх. аблічча М. вызначалася дамінантамі драўлянага комплексу замка з Нікольскім храмам y цэнтры, мноствам драўляных і мураваных цэркваў, касцёлаў, кляштараў, абарончымі сценамі і вежамі пасада. Ад замка да 4 уязных драўляных брам — Траецкай, Афанасьеўскай, Спаскай і Папоўскай — радыяльна адыходзілі вуліцы. Ніжняя частка М. ўздоўж р. Віхра (Падол) мела нерэгулярную забудову. У 17 — пач. 20 ст. ў М. існаваў Мсціслаўскі Тупічэўскі манастыр. У 17— 18 ст. пабудаваны мураваныя кляштары: кармелітаў (гл. Мсціслаўскі касцёл і кляштар кармелітаў), езуітаў (гл. Мсціслаўскі
інаў. Магіла ахвяр фашызму. Помнікі архітэктуры: Мсціслаўская царква Аляксандра Неўскага, Мсціслаўскі касцёл і кляштар кармелітаў, Мсціслаўскі Тупічэўскі манастыр, Спаса-Праабражэнская царква (19 ст.), грамадскія будынкі канца 19 — пач. 20 ст. Помнікі археалогіі: 2 гарадзішчы, вакольны горад. Літ:. Я с н н с к н й О.А., Г а с е н к о в В.Л. Мстнславль: Нст.-экон. очерк. Мн., 1975; К а р а т к е в і ч У. Мсціслаў=Мстнславль: Эсэ пра гісторыю і людзей 'адной зямлі. Мн., 1985; Т к а ч о ў М.А., Т р у с а ў А.А. Старажытны Мсціслаў. Мн., 1992. М.Б.Батвіннік (гісторыя), С.Ф.Самбук (архітэктура).
У цэнтры Мсціслава.
Мсціслаў Фрагмент сучаснай забудовы.
езуіцкі калегіум), бернардзінцаў. У 1778 зацверджаны рэгулярны план М., які вызначаў прамавугольную планіроўку і сістэму плошчаў. Пабудаваны драўляны палац (згарэў y 1858), на цэнтр. плошчы створаны бульвар. У вайну 1812 горад разбураны. М. шмат пацярпеў ад.пажараў, асабліва ў 1858 (згарэў амаль увесь гар. цэнтр). Захавалася гіст. планіроўка горада, цяпер горад развіваецца ўздоўж р.Віхра ў паўн. напрамку. Яго генпланы распрацаваны ў 1961, 1977, карэкціроўка ў 1987. Арх планіровачная структура М. — прамавугольная сетка вуліц y цэнтр. частцы і свабодная забудова ў перыферыйных раёнах. Гал. вось — вул. Ленінская (з ПнЗ на ПдУ, забудавана 2—3-павярховымі жылымі дамамі) з паркамі. У арх.-планіровачную кампазіцыю ўваходзяць помнікі архітэктуры 17— 19 ст. — Мсціслаўская царквп Аляксандра Неўскага, Спаса-Праабражэнская царква, будынкі б. земскай управы, мужчынскай гімназіі, a таксама гіст. зоны — Траецкая, Замкавая, Дзявочая горы. Захаваліся таксама жылыя драўляныя дамы традыц. архітэктуры, характэрныя для рэгіёна гасп. пабудовы, малыя арх. формы і інш. Цэнтр. частка горада забудавана 2—5-павярховымі жылымі дамамі. Новыя шматпавярховыя дамы будуюцца на свабодных тэрыторыях уздоўж Магілёўскай шашы. Паводле праекта рэгенерацыі гіст. цэнтра М 1985 прадугледжана захаванне гіст. рэгулярнай планіровачнай структуры цэнтр. часткі забудовы, яе дапейшая рэканструкцыя, аднаўленне і рэстаўрацыя; дапаўненне гіст. забудовы ў межах цэнтра новай, малапавярховай (не вышэй як 3 паверхі), кампазіцыйна, маштабна і функцыянальна адпаведнай; apr-цыя пешаходных вуліц і зон; захаванне гіст. пераемнасці ў арх.-прасторавай арганізацыі цэнтра і будове яго сілуэта з дамінантамі — помнікамі архітэю-уры 18— 19 ст. і інш
МСЦІСЛАЎ ДАВЫДАВІЧ (у хрышчэнні Фёдар; 1193—1230), вялікі князь смаленскі ў 1219—30. Сын Давыда Расціславіча. Атрымаў Смаленскае княства пасля таго, як яго пакінуў кн. Уладзімір Рурыкавіч. В.М.Тацішчаў згадвае М.Д. пад 1217 і 1221 як князя полацкага. Паводле Наўгародскага 1-га летапісу малодшага зводу, захапіў Полацк 17.1.1222. У «Хроніцы Лівоніі» Генрыха Латвійскага ўпамінаецца як удзельнік заключэння гандл. дагавору 1222 з Рыгай ад імя Полацка і Віцебска. Верагодна, y той час М.Д. трымаў гэтыя гарады або яны знаходзіліся ў залежнасці ад яго. Заключыў дагавор 1229 з Рыгаю і Гоцкім берагам ад імя Смаленска, Віцебска і Полацка. А.В.Іоў.
Масласырзавод, хлебазавод, асфальтавы з-д і інш. 2 прафес.-тэхн. вучылішчы, Мсціслаўскі гісторыка-археалагічны музей. Мемар. комплекс землякам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну, помнік П.Ц.Мсціслаўцу. Брацкая магіла сав. во-
МСЦІСЛАЎ ІЗЯСЛА в і Ч (?— 1069), полацкі князь, сын кіеўскага вял. кн. Ізяслава Яраславіча, адзін з кіраўнікоў задушэння Кіеўскага паўстання 1068— 69. На чале сваёй дружыны ўварваўся ў горад, загадаў пакараць смерцю найб. актыўных паўстанцаў, a некат. асляпіць. У 1069, пасля перамогі над кн. Усяславам Брачыславічам, атрымаў ад бацькі княжацкі прастол y Полацку, дзе неўзабаве і памёр. МСЦІСЛАЎ PAMÂHABI4 (у хрышчэнні Барыс, мянушка Стары; ? — 1223), князь. Сын вял. князя кіеўскага Рамана Расціславіча (? — 1180), які, паводле В.М.Тацішчава, «пакінуў пасля сябе сына Мсціслава, якому збудаваў горад Мсціслаў y вобласці Смаленскай і там загадаў яму пад уладаю стрыя яго быць». У 1197 Давыд Расціславаіч завяшчаў яму Смаленск, y якім М.Р. княжыў да 1212— 14. У 1210 заключідў
МСЦІСЛАЎ________________537 гандл. дагавор з Рыгай. Паміж 1212— 14 захапіў Кіеў, y 1219 перайшоў на княжанне ў Галіч, a кіеўскі пасад перадаў Уладзіміру Рурыкавічу. Пазней вярнуўся княжыць y Кіеў. Загінўў y бітве з мангола-татарамі на р. Калка. А.А.Мяцельскі.
МСЦІСЛАЎ СВЯТАП0ЛЧЫЧ (?— 12.6.1099) , князь уладзіміра-валынскі. Сын вял. кн. кіеўскага Святаполка Ізяславіча. У «Аповесці мінулых гадоў» яго гібель датавана 1097 і 12.6.1099, калі кн. Давыд Ігаравіч аблажыў Уладзімір-Валынскі i М.С. быў смяротна паранены стралою на сценах горада (паводле В.М.Тацішчава, гэта падзея адбылася 12.7.1099) . М.С., верагодна, валодаў Брэстам, Пінскам і Вышгарадам, бо дружыны з гэтых гарадоў таксама ўдзельнічалі ў абароне Уладзіміра-Валынскага. А.В.Іоў. МСЦІСЛАЎ УЛАДЗІМІРАВГЧ Вя л і к і (у хрышчэнні Фёдар; 1.6.1076 — 15.4.1132), вялікі князь кіеўскі (1125— 32]. Сын вял. кіеўскага князя Уладзіміра Усеваладавіча Манамаха. У 1088—93 і 1095— 1117 правіў Наўгародскай зямлёй, y 1093—95 — Растоўскай і Смаленскай. У 1117—25 князь белгарадскі і суправіцель бацькі. Удзельнічаў y ваен. паходах на полаўцаў (1093, 1107, 1111), y 1129 адцясніў іх за Дон і Волгу. У 1111, 1113, 1130 арганізаваў паходы на чудзь, y 1127 і 1129 — на Полацкае княства; y 1129 захапіў і выслаў y Візантыю разам з сем’ямі полацкіх князёў за адмову ад удзелу ў паходзе на полаўцаў. У 1131 зрабіў паход на Літву. Пасля смерці М.У. Кіеўская Русь канчаткова распалася на самастойныя княствы. Літ:. Е р м а л о в і ч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990. С. 172— 189. м с ц і с л Аў УЛАДЗІМІРАВІЧ X р a б р ы (? — 1036), старажытнарускі князь тмутараканскі (з 988) і чарнігаўскі (з 1023). Сын вял. кіеўскага кн. Уладзіміра Святаславіча і полацкай князёўны Рагнеды Рагвалодаўны. У 1016 змагаўся з хазарамі, y 1022 заваяваў касогаў. У 1024 нанёс паражэнне брату — кн. Яраславу Мудраму і стаў незалежным уладаром усх. ч. Кіеўскай Русі да рДняпро, што пацверджана дагаворам 1026 паміж братамі. У 1031 разам з Яраславам зрабіў ваен. паход на Польшчу. Пасля смерці М.У. яго ўладанні адышлі да Яраслава Мудрага.
МСЦІСЛАЎ УСЁВАЛАДАВІЧ, князь гродзенскі ў 12 ст. Сын Усевалада Давыдавіча. У 1167 дапамог валынскаму кн. Мсціславу Ізяславічу заняць кіеўскі пасад. У 1168 (1167?) удзельнічаў y паходзе Мсціслава на полаўцаў. Пасля Ta ro як y 1169 Андрэй Багалюбскі захапіў Кіеў, М.У. y 1170 дапамог Мсціславу на кароткі час аднавіць уладу над горадам: верагодна, хадзіў на полаўцаў, бо яго тысяцкі быў імі захоплены ў палон. У
чы Паспалітай (1772), яго тэр. ўвайшла ў Мсціслаўскую правінцыю. В.Л.Насевіч.
538_________ МСЦІСЛАЎСКАЕ
МСЦІСЛАЎСКАЕ
1173 (1174?), пэўна, быў сярод гродзенскіх князёў, якіх Багалюбскі прымусіў удзельнічаць y паходзе на Кіеў. Хадзіў на полаўцаў y 1183 (1184?) y складзе войска вял. князя кіеўскага Святаслава Усеваладавіча. Адны даследчыкі атаясамліваюць Гарадзен, якім валодаў М.У., з сучасным г. Гродна, другія — з в. Гарадная Столінскага р-на або лакалізуюць яго на Валыні. МСЦІСЛАЎСКАЕ
ВАЯВОДСТВА,
адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ y 16 — 18 ст. Утворана ў 1565. Ахоплівала тэр. б. Мсціслаўскага княства, Крычаўскай воласці і прыватных маёнткаў, папярэдне выпучаных з іх складу. На паветы не падзялялася. Мела харугву жоўтага (паводле А.Гваньіні — «памяранцавага», аранжавага) колеру з выявай герба «Пагоня» ў чырвоным полі. Буйнейшымі паселішчамі, апрача г. Мсціслаў, былі мястэчкі Дрыбін, Жукава, Крычаў, Радамль, Расна, Хіславічы, Хоцімль, Шумячы. Скасавана пасля 1-га падзелу Рэ-
_
0M*'S1
О' Жукава
П адзШ я y
З й лвссвО °
рАры Я н
ры б у ш Ч !
^ЧО
КНЙСТВА
ф П ат аш нн
П а ц н а в а С т а ро е б я л о 1
é«*ft • ч ^ о ^ в у ^ , S-.
~~N|/ta<aw»_ ІчсйвтМ ыфЦ о,іа т Ы ф \
1
(•PM»»/ V
'Н .
ОЬязв0дМы «2 A
/Пахнам : • ) » ів ./ V
sЗ а с е л л е
ГалкавЫыьй'**
Л а п а ц Ін Ш ^
ГлуШ %
\
°Y
^
С яло Д обрае
^
]
:А н у ф р ы в в а
чі уІі ^
l
м ячы
Л абковН ы "
Л р о ш д т ч Ын І ч ^ П а л а н Іц а
• V
\
®
\
*, В о л ч а с
V. •
С в ін а я * \
«Ufe.
•-’ч т у ,
X tu d fM i< m
О С ваЯ хўі Л ап а т а в Ы ы
® '.
Н л ім а в ічы
В а р ы с а в /ч ь і^ Л о б м о
•
acJ l Н АСЕЛ ЕН Ы Я ПУННТЫ П аводле адміністрацыйнага значэння Q
Цэнтр ваяводства
О
Цэнтр_ павета
@
Цэнтры найбуйнвйшых уладанняў(валасцей) Іншыя населеныя пункты
О
П аводле тыпу паселіш ча МСЦІСЛАЎ Крычаў П ат а ш н я
Гарады Мястэчкі Весні
$
П — з
y <
Z
З абы чанне
(£
С
/к
Y
рас саав ічы •ОН Н ра вЫ ы
>С авМ чы О /
*^ Б а х а н ы Б яро знІ • ff ^ * /
ГКЬлы ф Ц Б рацькавН ы
(
\ н УРба*І ^ВвуіЫы 3uhk
\Б я л ы н н а е іч ы
' ^ ^^аматэвЫы О Л а н ь к і ф М онрае
І.НашновЫ ы; 2 .Б а б М ч ы ; З .Х о д а с а в Н ы
М А Ш Т А Б 1:1200 000 ° .
JÉ
__, / /
'&ф/оцімск
..
Л
Гіечары л Е л ь н я
# ВЛ
Лічбамі на карце пазначаны весні: Аўтар карты М.Ф.Спірыдонаў
м
/
V
*'
1)
удзельнае княства Смаленскай зямлі ў 12— 13 ст. Цэнтр — г. Мсціслаў. Адзіны вядомы мсціслаўскі князь — Мсціслаў Раманавіч (з 1180). У 1197 ён стаў князем смаленскім і, верагодна, пакінуў М.к. за сабою як дамен. 2) Удзельнае княства ў складзе ВКЛ y 14— 16 ст. пасля захопу Мсціслава ў 1359 вял. кн. ВКЛ Альгердам. У 1380-я г. ў якасці намесніка тут сядзеў яго сын Карыгайла, з 1392 — другі сын, Лугвен, які паклаў пачатак роду князёў Мсціслаўскіх (Лугвенавічаў). Княства першапачаткова ўключала ў свой склад воласці ўздоўж сярэдняга цячэння Сажа і Дняпра: Мсціслаў, Магілёў, Цяцерын, Княжыцы, Дрокаў, Крычаў, Папову Гару, Мглін і далучаную Вітаўтам воласць Малохву ўздоўж правага берага р. Віхра і яе прытока Малохвы. У 1432 за падтрымку Яраславам і Юрыем Лугвенавічам.і кн. Свідрыгайлы вял. кн. ВКЛ Жыгімонт Кейстутавіч забраў y іх М.к. У 1440 вял. кн. Казімір IV вярнуў княс-
24км
L У * * і\
тва Юрыю Лугвенавічу, які з перапынкамі трымаў яго да сваёй смерці. Потым М.к. валодаў яго сын Іван, пасля смерці якога (2-я пал. 1480-х г.) Казімір забраў М.к. ў скарб. 15.8.1495 вял. кн. ВКЛ Аляксандр аддаў Мсціслаў жонцы і дочкам Івана Юр’евіча. У 1499 Аляксандр выдаў Ульяну, дачку Івана Юр’евіча, замуж за кн. Міхаіла Іванавіча Заслаўскага (гл. Заслаўскія), які атрымаў ў вотчыну Мсціслаў і Мглін і стаў называцца кн. Мсціслаўскім. У 1526 старэйшы сын Міхаіла Іванавіча Фёдар ад’ехаў y Маскву. Пасля смерці другога сына, Васіля, М.І.Мсціслаўскі завяшчаў княства каралевічу Жыгімонту Аўгусту і трымаў яго далей y якасці каралеўскага ўладання. Пасля смерці М.І.Мсціслаўскага (Г529) яго ўладанні сталі староствам Віленскага ваяводства, a ў 1565 утворана Мсціслаўскае ваяводства. А.А.Мяцельскі.
МСЦІСЛАЎСКАЕ РАДбВІШ ЧА ФАСФАРЫТАЎ. Каля паўд.-ўсх. ускраіны г.
Мсціслаў Магілёўскай вобл. Пластавы паклад звязаны з сенаманскімі адкладамі верхняга мелу. Фасфарыты прымеркаваны да тоўшчы глаўканітава-кварцавых пяскоў і прадстаўлены цёмна-шэрымі жаўлакамі, пясчана-жаўлачнымі слаямі і фасфарытавай плітой. Папярэдне разведаньм запасы 175 млн. т. Магутнасць карыснай тоўшчы 0,12— 14,1 м, фасфарытавай пліты 0,05—0,3 м, ускрышы (пяскі, гліны, супескі, мергель, мел) 5,3—46,3 м. Колькасць пяцівокісу фосфару ў зыходнай рудзе 3,14— 18,4%. Фасфарыты прьшатныя для вытв-сці мінер. угнаенняў. А.П.Шчураў. МСЦІСЛАЎСКАЕ Ш КЛО, шкляныя вырабы 16— 19 ст. з г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Выраблялі сталовы посуд, пасудзіны для вадкасцей, аконнае шкло. Посуд адметны складаным S-naдобным профілем, размалёўкай каляровымі эмалямі, пластычным аэдабленнем донцаў хвалістымі паддонамі, сценак — рыфленнем і накладнымі пячаткамі з нізкарэльефнымі выявамі гербаў, клеймаў гутнікаў, асобных літар і надпісаў. Шырока выкарыстоўваліся кальцавыя паддоны ў выглядзе гладкай шкляной дужкі. Асобныя формы і пластычны дэкор посуду блізкія да аздоб мсціслаўскай керамікі. У 16— 18 ст. М.ш. фармавалі адвольна, y 19 ст. — прасаваннем і выдзіманнем y формы. Посуд 17 ст. сціпла дэкарыраваны шклянымі жгутамі, пячаткамі і інш., часам каляровымі эмалямі. У 18— 19 ст. выраблялі збаны, куфлі, чаркі, бутлі, пляшкі, шкляніцы, кубкі, бакалы. Некат. вырабы аздаблялі шліфоўкай, гравіроўкай, шклянымі жгутамі і вял. стужкамі, тулавы размалёўвалі геам.-раслінным арнаментам, выкананым рознакаляровымі эмалямі. Аконнае шкло ў 17 ст. выдзімалі ў выглядзе круглых шыбак-дыскаў, y 18— 19 ст. — прамавугольных шыбак. Літ Я н і ц к а я М.М., С т а ш к е в і ч А.Б. Мсціслаўскае шкло XVI—XIX стст. / / Помнікі культуры: Новыя адкрыцці. Мн., 1985. А.Б.Сташкевіч, А.А.Трусаў, М.МЯніцкая.
МСЦІСЛАЎСКАЯ БІТВА 1386. Адбылася паміж войскам ВКЛ на чале з князямі Свідрыгайлам, Карыбутам, Лугвенам, Вітаўтам і Канстанцінам Альгердавічам і войскам вял. кн. смаленскага Святаслава Іванавіча 29 крас. Падтрымліваючы выступленне кн. Андрэя Альгердавіча ва ўнутрыпаліт. барацьбе ў ВКЛ, Святаслаў Іванавіч вырашыў вярнуць сабе страчаную раней Мсціслаўшчыну. 18 крас. ён аблажыў Мсціслаў, але аблога не мела поспеху. 29 крас. да горада падышлі войскі ВКЛ. Святаслаў заўважыў іх і першы пайшоў y атаку. На берагах р. Віхра пачалася бітва. Калі загінуў прабіты кап’ём Святаслаў, яго ратнікі кінуліся ўцякаць. Пераможцы патрабавалі ад смалян выкупу і пасадзілі на смаленскі пасад сына Святаслава Юрыя як данніка ВКЛ. Г.М.Сагановіч. МСЦІСІі АЎСКАЯ КАФЛЯ, архітэктурна-дэкаратыўная кераміка 15— 18 ст. з г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. У 15— 16 ст. выраблялі гаршковую кафлю з крыжападобным, квадратным або круглым вусцем, пазней — каробчатую тэракотавую і паліваную (паліхромную і размаляваную), пакрытую зялёнай, светла-
раслінным арнаментам на вонкавай пласціне. У сярэдзіне — 3-й чвэрці 17 ст. яна мела рамку па краі вонкавай пласціны, багата аздаблялася раслінным арнаментам, y канцы 17 ст. рамка адсутнічала, аздаблялася барэльефным дывановым арнаментам; з пач. 18 ст. мела вял. памеры, з тоўстай вонкавай пласцінай, упрыгожанай раслінным або геральдычным арнаментам (высокі рэльеф). У кафлі 2-й пал. 18 ст. малюнак на вонкавай пласціне, адсутнічаў. Паводле прызначэння М.к. падзялялася на сценную, карнізную (простую, складаную і вуглавую), паясную, каронкі (гарадкі). У аздабленні пашыраны расл., геральдычны, геам., зааморфны, сюжэтны арнаменты. У 2-й пал. 17 ст. мсціслаўскія цаніннікі (найб. вядомы С.Палубес) працавалі ў Маскоўскай дзяржаве, дзе выраблялі арх. кафлю. А.А. Трусаў.
МСЦІСЛАЎСКАЯ KEPÀMIKA, вырабы ганчароў 12— 19 ст. з г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. У 12— 13 ст. выраблялі гаршкі з канаўкай на ўнутр. паверхні, аздобленыя на плечуках хвалістым арнаментам, насечкамі і наколкамі (такі дэкор захоўваўся да 15 ст.). Посуд 12— 15 ст. меў на донцах клеймы ў выглядзе крыжоў, кругоў, ромбаў, трохвугольнікаў і інш. Посуд канца 16—пач. 18 ст. (гаршкі, кубкі, куфлі, збаны, глякі, рынкі, талеркі, міскі) звонку і знутры пакрывалі зялёнай і карычневай палівай, аздаблялі шматрадковым лінейным або хвалістым узорам, радзей штампам, часам упрыгожвалі налепамі ў выглядзе кветак; выраблялі таксама чорназадымлены посуд. У 15— 18 ст. рабілі і гартаваны посуд. 3 сярэдзіны 17— 18 ст. выраблялі талеркі, паўміскі, збаны, куфлі, размаляваныя расл. арнаментам, паліваныя падсвечнікі, рукамыі, магчыма, люлькі, a таксама цэглу-пальчатку. Да канца 19 ст. асартымент вырабаў звузіўся і вытв-сць М.к. заняпала. Н.І.Здановіч, А.А.Трусаў.
Да арт. Мсціслаўская кафля. Паліваная кафля з геральдычнай выявай. 18 ст.
і цёмна-карычневай палівай. Тэракотавая кафля 16— 17 ст. з рэльефнай вонкавай пласцінай без рамкі была паліхромная (пераважалі зяпёны, сіні і белы колеры) або з 2-прыступкавай рамкай і
МСЦІСЛАЎСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ, адм тэр. адзінка ў Магілёўскай губ. ў 1772— 76. Цэнтр — г. Мсціслаў. Паводле ўказа ад 22.7.1773 падзялялася на Мілаславіцкі, Мсціслаўскі і Чэрыкаўскі пав. Пл. каля 790 тыс. дзес., 22 мястэчкі (каля 12 тыс. чал.), 153 сялы, 1182 вёскі (каля 146,6 тыс. чал.). На тэр. правінцыі былі 33 староствы, буйнейшыя з іх — Крычаўскае (2091 дым, 20,7 тыс.чал., 249 922 дзес. зямлі) і Хіславіцкае (301 дым, 2,9 тыс. чал., 11 371 дзес. зямлі). Я.К.Анішчанка.
Да арт. Мсціслаўская кераміка Фрагменты керамічнага посуду сярэдзіны 17 ст.
МСЦІСЛАЎСКАЯ СУК0ННАЯ МАНУФАКТЎРА Дзейнічала з 1808 y г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Мела 8 ткацкіх станкоў. У 1808 працаваў 101 чал., выпушчана 4,2 тыс. аршынаў сукна. У 1828 выраблена 2,7 тыс. аршынаў талесаў (адзенне, якое выкарыстоўвалася яўрэямі ў час ранішняй малітвы). МСЦІСЛАЎСКАЯ ТАЛЕСНАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1816—84 y г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. У 1816—20
МСЦІСЛАЎСКІ
539
мела 9 станкоў, y 1884 — 2 станкі. У 1816 працавала 60 вольнанаёмных рабочых, выпушчана 4,7 тыс. аршынаў прадукцыі, y т.л. тонкага сукна 264, байкі 990, фланелі 100, талесаў 2900, арбаканфосаў (шарсцяная тканіна даўж. 2 аршыны з выразам для галавы) 430 і інш. Воўну куплялі ў Магілёўскай і Чарнігаўскай губ., дапаможныя матэрыялы ў Маскве. МСЦІСЛАЎСКАЯ ЦАРКВА АЛЯКСАНДРА НЁЎСКАГА, п о м н і к архітэктуры эклектыкі ў г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Пабудавана ў 1870 з цэглы на месцы мураванага храма (згарэў y 1858). Крыжова-купальны храм мае 3 закругленыя рознавял. апсіды, якія асвятляюцца высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. Над сяродкрыжжам — шлемападобны купал на 8-гранным светлавым барабане. Такі ж па форме, але меншых памераў купал на высокай 2-яруснай званіцы, размешчанай над бабінцам. Тарцы трансепта завершаны трохвугольнымі шчытамі.
Мсціслаўская царква Аляксацдра Ііеўскага.
Парталы і аконныя праёмы акаймаваны дэкар. валікам. Пад карнізам па перыметры будынка праходзіць аркатурны пояс. Перад царквой брама ў выглядзе паўцыркульнай аркі, над якой узвышаецца невял. назіральная вежа. Абапал яе размешчаны невысокія галоўкі. Вароты ажурныя, чыгуннае ліццё. А.Ю.Пятросава.
МСЦІСЛАЎСКІ ГІСТ0РЫКА-АРХЕАЛАГІЧНЫ МУЗЁЙ. Засн. ў 1988 y г. Мсціслаў Магілёўскай вобл., адкрыты ў 1995. Пл. экспазіцыі 210 м2, каля 10 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). У археал. экспазіцыі знаходкі з раскопак мсціслаўскага замчышча, пасада і навакольнага горада: каменныя і крамянёвыя сякеры, касцяное шыла 2— 1-га тыс. да н.э., бронзавы энкалпіён 13 ст., зброя і прадметы ўзбраення 12— 17 ст., прылады працы з майстэрні касцярэза 14— 16 ст., жал. прылады працы, ключы, спражкі 14— 18 ст., калекцыі керамікі, шкла, кафлі 16— 19 ст. Сярод экспанатаў макет замка Мсціслава 14— 18 ст., схема радаводу князёў Мсціслаўскіх, карта Мсціаіаўскага ваяводства,
фрэскамі (сярэдзіна 18 ст ). Захавалася каля 20 кампазіцый, y т.л. партрэт фундатара, сюжэты на гіст. тэматыку, панарама камяніц тагачаснага Мсціслава. Каля касцёла цагляная брама ў выглядзе рознавял. паўцыркульных арак. Па баках брамы ўзвышаюцца невял. пінакЛІ. С.А.Друшчыц, В.В.Церашчатава.
540__________ МСЦІСЛАЎСКІ скарб сярэбраных манет ВКЛ пач. 16 ст., стараж. царк. начынне і кнігі 16— 17 ст., абразы, ткацкі станок 19 ст., прылады працы 19—20 ст., нар. адзенне, саматканыя вырабы, ручнікі, посЦІЛКІ і ІНШ. У.Л.Гасянкоў. МСЦІСЛАЎСКІ ЕЗУІЦКІ КАЛЁГІУМ, установа ордэна езуітаў y Мсціславе: y 1690— 1711 місія (першая спроба заснаваць місію была зроблена, паводле некат. звестак, y 1616 мсціслаўскім старостам П.Пацам па загадзе караля Жыгімонта III), y 1711—79 рэзідэнцыя, y 1779— 1820 калегіум. У 1691 пры місіі адкрыта ніжэйшая школа. Пасля пераўтварэння школы ў калегіум яго праграма набыла характар сярэдняй навуч. установы, выкладаліся таксама франц., ням. і рус. мовы. У 1725 пры калегіуме адкрыта муз. бурса, y 1740 — аптэка, меліся канвікт (пансіён) і б-ка. Першыя драўляныя будынкі не захаваліся. У 1730—48 пабудаваны мураваны касцёл Міхаіла Архангела — 3-нефавая мураваная базіліка з трансептам і 2-вежавым гал. фасадам. Цэнтр. неф завершаны масіўнай паўкруглай алтарнай апсідай. 2-ярусныя крылы трансепта ўрэзаны ў высокія бакавыя нефы. Гал. фасад падзелены на 2 ярусы вузкім карнізам і завершаны развітым антаблементам са ступеньчатым атыкам y цэнтры і чацверыковымі вежамі па баках (верхнія ярусы не зберагліся); (у касцёле знаходзіўся абраз Маці Божай, які лічыўся цудатворным). У 1764—79 пабудаваны (у 1796 рэканструяваны) 2-павярховы прамавугольны ў плане навуч. корпус, які прылягаў да касцёла з Пд з боку апсіды. У 1820 калегіум закрыты. Будынкі захаваліся. Цяпер тут школа-інтэрнат для глухіх дзяцей. А.А.Ярашэвіч. МСЦІСЛАЎСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 14— 18 ст. y г. Мсціслаў. Размяшчаўся на пляцоўцы гарадзішча Замкавая гара 12— 13 ст., на высокім правым беразе р. Віхра. Замак абкружалі шырокія (60— 100 м) і глыбокія (больш за 25 м) яры і кальцавы вал, вышынёй з усх. і паўд. бакоў 6—7 м, шыр. ў аснове 15— 18 м. На вяршыні стаялі зрубныя абарончыя канструкцыі — гародні, шмат’ярусная вежа і ўязная брама. Перыметр замкавых умацаванняў перавышаў 800 м. Высокі мост на гіілях злучаў замак з горадам. У цэнтры М.з. ўзвышалася пабудаваная ў 15— 16 ст. васьмівугольная вежа-данжон, y ніжнім ярусе якой размяшчаўся храм. М.з. лічыўся важнейшым стратэгічным замкам Пасожжа на мяжы ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы, таму перажыў шмат аблог і войнаў. У 1389 на працягу 11 дзён яго асаджала войска смаленскага кн. Святаслава Іванавіча. У перыяд міжусобнай вайны (1432—39) паміж вял. князем ВКЛ Свідрыгайлам і Жыгімонтам Кейстутавічам М.з. адзіны на Беларусі, які не паадаўся войску апошняга і вытрымаў трохтыднёвую аблогу. У 1500, 1502,
Б уды н ак
Мсціслаўскага езуіцкага калсгіума.
1508 (двойчы) і 1514 быў абложаны рус. войскамі. Пасля надання г. Мсціславу ў 1634 магдэбургскага права замак яшчэ больш умацавалі. У час ваііны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 y ліп. 1654 рас. войскі акружылі Мсціслаў і замак. У выніку 4 штурмаў 22 ліп. замак быў узяты і спалены, a большасць абаронцаў загінула. Стратэг. важнасць М.з. спрыяла хуткаму яго аднаўленню. У 1660 паводле загаду цара М.з. зноў спалены, a 46 яго абаронцаў сасланы ў Яраслаўль. У 1676 сейм Рэчы Паспалітай прыняў рашэнне аднавіць замак. У час Паўн. вайны 1700—21 М.з. узарваны ў жн. 1708 адступаючым войскам Пятра I. Адноўлены, існаваў да 1772 (год далучэння Мсціслава да Рас. імперыі). М.А.Ткачоў. МСЦІСЛАЎСКІ КАСЦЁЛ I КЛЙШТАР КАРМЕЛІТАЎ, помнік архітэктуры барока ў г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Закладзены ў 1617 (паводле інш. звестак y 1637 ці 1638). Рэканструяваны ў 1746—50 арх. І.К.Глаўбіцам (перайначаны форма даху, дэкор гал. фасада і інтэр’ера, завяршэнні 3-ярусных вежаў) і часткова ў 1887. K a с ц ё л — мураваная 3-нефавая 6-стаўповая базіліка з 2-вежавым фасадам і 5-граннай алтарнай апсідай, да якой з Пд прылягае к л я ш т а р — 2-павярховы прамавугольны ў плане мураваны будынак, накрыты вальмавым дахам (у інтэр’еры захавалася размалёўка 19 ст.). Кляштар скасаваны ў 1832. Сцены касцёла атынкаваны, аздоблены пілястрамі. У інтэр’еры багатае аздабленне лепкай і
м с ц і с л Аў с к і павёт, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 1773— 1924. Цэнтр — г. Мсціслаў. Утвораны 2.8.1773 y складзе Мсціслаўскай правінцыі, з 2.4.1777 — y Магілёўскай губ. 12.12.1796 уюцочаны ў Беларускую губ. 3 27.2.1802 зноў y Магілёўскай губ. з аднаўленнем папярэдніх межаў. Пл. каля 2,5 тыс. км2. Нас. на 1883 было 63 тыс. чал. 2.2.1919 М.п. разам з Магілёўскай губ. уключаны ў РСФСР (з 26.4.1919 y складзе Смаленскай губ.). 3.3.1924 М.п. y паменшаных межах вернуты БССР, 20.6.1924 скасаваны.
В.Л.Насевіч.
м с ц і с л Аў с к і
пусты нскі усПЁНСКІ МАНАСТЫР Існаваў каля г. Мсціслава Магілёўскай вобл. на беразе р. Аслянка (правы прыток Сажа). Паводле царк. падання, засн. каля 1380 мсціслаўскім кн. Лугвенам. Паводле царк. гісторыка М.І.Пятрова манастыр вядомы з 1500. У пач. 17 ст. стаў уніяцкім, y 2-й пал. 17 ст. пэўны час быў не заселены. Да 19 ст. будынкі былі драўляныя, y 1801—08 мітрапаліт Іраклій Лісоўскі пабудаваў мураваны храм Успення Багародзіцы базілікальнага тыпу (у 1869 перабудаваны ў крыжападобны
ў плане). 3 1839 манастыр зноў праваслаўны. У 1864 пабудавана царква Раства Багародзіцы, y 1865 — Пакроўская царква, y канцы 19 ст. — шмат’ярусная званіца. У 1918 манастыр закрыты. Частка будынкаў захавалася ў руінах. А.А.Ярашэвіч.
МСЦІСЛАЎСКІ РАЁН. Размешчаны на ПнУ Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,3 тыс. км2. Нас. 32,8 тыс. чал. (1998), гарадскога 38%. Сярэдняя шчыльн. 25 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Мсціслаў. Уключае 162 сельскія населеныя пункты, 13 сельсаветаў: Доўгавіцкі, Забалацкі, Капачоўскі, Лютненскі, Мазалаўскі, Мушынскі, Падсолтаўскі, Раздзельскі, Ракшынскі, Сапрынавіцкі, Сялецкі, Ходасаўскі, Чырванагорскі. Тэр. раёна ў межах Горацка-Мсціслаўскай узвышанай раўніны. Паверхня пласкахвалістая, 79% яе на выш. 180—220 м. Найвыш. пункт
Званіца Мсціслаўскага Пустынскага Успенскага манастыра.
239 м (за 6 км на 3 ад в. Раздзел). Агульны нахіл з Пн на Пд. Пашыраны яры і суфазійныя западзіны. Карысныя выкапні: торф, сапрапель, фасфарыты, мел, цагельныя гліны 1 суглінкі, цэментныя суглінкі, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -8,1 °С, ліп. 18°С. Ападкаў 602 мм за год. Вегетац. перыяд 184 сут. Асн. р. Сож з прытокамі Віхра (з Чорнай), Малатоўка, Чорная Натапа (з Белай Натапай), Волчас. У зах. ч. раёна цячэ р. Кашанка (прыток Проні), y паўн. ч. — Рамясцвянка (прыток Быстрай). Пераважаюць глебы: дзярнова-падзолістыя (70,1%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (15%). Пад лесам 15,8% тэр. раёна, пераважна на 3 і Пд. Лясы яловыя, хваёвыя, бярозавыя, асінавыя, дубовыя, альховыя і інш. Агульная пл. балот 7,3 тыс. га. Найб. балотны масіў Чорная Натапа. Ахоўваемыя тарфянікі Шырына і Падрэчча, Закружжа. Помнікі прыроды мясц. значэння: крыніцы Бялкова і Кагальная Студня.
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 94,7 тыс. га, з іх асушаных 9,6 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 19 калгасаў, 5 саўгасаў, 2 фермерскія гаспадаркі. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, вырошчванні збожжавых і кармавых культур, лёну, бульбы. Прадпрыемствы льняной (ільновалакно), харч. (масла, сыр, хлеб), камбікормавай і буд. матэрыялаў (цэгла, асфальт) прам-сці; буд. прадпрыемствы. Па тэр. раёна праходзяць: чыгунка Орша—Крычаў; аўтадарогі на Магілёў, Горкі, Крычаў, Чавусы, Хіславічы (Расія); нафтаправод Унеча— Полацк. У раёне 19 сярэдніх, 4 базавыя, 4 пачатковыя, музычная раённая і 3 яе філіялы, дзіцяча-юнацкая спартыўная школы, дапаможная школа-інтэрнат, Дом дзіцячай творчасці, вышэйшае прафес. вучылішча буд. профілю, сярэдняе ПТВ сельскай гаспадаркі, 19 дашкольных устаноў, 26 клубаў, 57 б-к, 5 бальніц, паліклініка, урачэбная амбулаторыя, 20 фельч.-ак. пунктаў, санэпідэмстанцыя. Музеі: гісторыка-археалагічны (г. Мсціслаў), літаратурна-этнаграфічны (на радзіме пісьменніка М.І.Гарэцкага, в. Багацькаўка). Арх. помнікі: царква (канец 19 — пач. 20 ст.) y в. Басценавічы, царква (пач. 19 ст.) y в. Мазалава, Успенскі манастыр (засн. ў 1380; y пач. 17 ст. і ў канцы 18— 19 ст. перабудаваны) за 2 км на Пд ад в. Пустынкі, царква Ільі Прарока (1-я пал. 19 ст.) y в. Слаўнае, царква (2-я пал. 18 ст.) y в. Сялец. Выдаецца газ. «Святло Кастрычніка». УЛ.Гасянкоў, Г.С.Смалякоў. м с ц і с л Аў с к і
т у п іч й ў с к і маНАСТЫР. Існаваў y сярэдзіне 17 — пач. 20 ст. на ўсх. ускраіне г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Засн. як мужчынскі (з 1886 жаночы). Складаўся з Святадухаўскай, Увядзенскай, Успенскай, Мікалаеўскай цэркваў, жылых і гасп. пабудоў. Абнесены спачатку драўлянай, з канца 19 ст. мураванай агароджай. Манастырскія жылыя і гасп. пабудовы былі пераважна драўляныя. Захаваліся фрагменты мураванай агароджы, брамы, капліц 19 ст. У выніку археал. даследаванняў выяўлены культ. пласт 16— 18 ст. Святадухаўская ц a р к в a (пабудавана ў 1641) — кры-
МСЦІСЛАЎСКІ___________ 541 жова-купальны храм (25 х 25 м) на каменным падмурку; абнесены паўзакрытай абходнай галерэяй на слупах. Вальмавыя дахі канцоў крыжа і купал на светлавым барабане над сяродкрыжжам завяршалісЯ галоўкамі. Напачатку царква была накрыта гонтавым дахам, з канца 19 ст. — бляхай. Інтэр’ер аадоблены размалёўкай па дрэве на біблейскія і евангельскія сюжэты (73 кампазіцыі). Тыповыя для Беларусі краявіды, элементы арх. антуражу, выявы жывёл сведчаць, што ў аздабленні царквы ўдзельнічалі майстры, якія творча перапрацоўвалі традыцыі нар. выяўл. мастацтва Магілёўшчыны 17— 18 ст. У некат. кампазіцыях прыкметны рысы стылю барока. Іканастасы аздоблены дэкар. разьбой і пазалотай. У в я -
Успенская царква Мсціслаўскага Тупічэўскага манастыра. Фота пач. 20 ст.
д з е н с к а я ц а р к в а (пабудавана ў 1771) — драўлянае на каменным падмурку, прамавугольнае ў плане (каля 1 2 x 7 м) купальнае збудаванне. У канцы 19 ст. царкву падоўжылі да 22 м, абклалі цэглай і накрылі бляхай. Інтэр’ер упрыгожаны арнаментам і размалёўкай на рэліг. сюжэты. М і к а л а е ў с к а я ц a р к в a (існавала да 1839) — збудаванне ( 9 x 8 м) на 2-м ярусе надбрамнай званіцы. У с п е н с к а я царк в а (пабудавана ў 1891—95 y псеўдарус. стылі) — мураваны крыжова-купальны храм са званіцай над бабінцам, завершаны купалам на светлавым барабане. У інтэр’еры знаходзіліся 4-ярусны з пазалотай і 3-ярусны іканастасы. Комплекс амаль цалкам спалены ў Вял. Айч. вайну, канчаткова зруйнаваны ў 1950 — пач. 1960-х г. У 1980-я г. на тэр. М.Т.м. праводзіў раскопкі А.А.Трусаў. А.А. Трусаў, Л.Л. Чарняўская, Ю.А.Якімовіч.
МСЦІСЛАЎСКІ ЦАРК0ЎНА-АРХЕАЛАГІЧНЫ МУЗЁЙ Адкрыты ў 1915 y г. Мсціслаў Магілёўскай губ. пры духоўным вучылішчы. У 1923 меў 1157 экспанатаў; аддзелы: археал., нумізматычны, этнагр., царк. старажытнасцей, 100-годдзя вучылішча. Сярод экспана-
542__________МСЦІСЛАЎСКІЯ таў косці маманта з кар’ера мясц. цагельні, каменныя сякеры і кераміка з гарадзішма, манеты ВКЛ, Рус. дзяржавы 17— 18 ст., старадрукі і рукапісныя царк. кнігі, узоры нар. адзення, с.-г. прылады працы, вырабы з лазы, лыка, дрэва. У 1924 створаны аддзелы: прыродна-гіст., мастацка-прамысловы, бібліяграфічны. Пры музеі дзейнічалі гурткі краязнаўцаў і аховы гіст. помнікаў, быў выпрацаваны статут музея. Экспанаты загінулі ў час Вял. Айч. вайны. М.Л. Ткачоў.
МСЦІСЛАЎСКІЯ, Л у г в е н а в і ч ы , княжацкі род y ВКЛ, адгалінаванне Апьгердавічаў. Паходзяць ад сына Альгерда Лугвена, які атрымаў Мсціслаўскае княства. 3 яго нашчадкаў: Ю р ы й (1395?— 1458?), сын Лугвена. Князь мсціслаўскі. Уваходзіў y раду вял. князёў Вітаўта і Свідрыгайлы. 3 1432 некалькі разоў быў запрошаны служылым князем y Ноўгарад. Удзельнічаў y феад. войнах y ВКЛ, y выніку паражэнняў неаднаразова пазбаўляўся Мсціслаўскага княства. Я р а с л а ў Фёдар (1411— 1.9.1435), сын Лугвена. Загінуў y бітве пад Вількамірам, дзе змагаўся на баку Свідрыгайлы супраць Жыгімонта Кейстутавіча. I в a н (?—да 1489), сын Юрыя. Валодаў Мсціславам, Цяцерынам, Княжыцамі, Паповай Гарой, Дрокавам і інш., магчыма, Магілёвам. Яго дачка Ульяна выйшла замуж за кн. М.І.Заслаўскага (гл. ў арт. Заслаўскія), якому адышла частка Мсціслаўскага княства і які разам з нашчадкамі пачаў наз. князем М. Яго сын Фёдар y 1526 з’ехаў y Маскву, дзе род М. згас y 1622. В.Л.Насевіч.
МУАВІЯ I, М у а в і я ібн Абі С y ф ’ я н (каля 605, г. Мекка, Саудаўская Аравія — 680), першы правіцель [661-T-680] араб. Амеядаў халіфата. Спачатку змагаўся супраць Мухамеда, y 630 прыняў іслам і стаў сакратаром Мухамеда. 3 640 намеснік Сірыі, заваяваў y 649 Кіпр. Адмовіўся прызнаць уладу халіфа Алі ібн Абі Таліба і пачаў з ім барацьбу. Пасля забойства Алі ібн Абі Таліба абвешчаны халіфам. Зрабіў халіфат спадчынным. Перанёс сталіцу ў Да-
маск. Садзейнічаў стварэнню цэнтралізаванага апарата Арабскага халіфата і адраджэнню гаспадаркі ў заваяваных раней раёнах. Арганізаваў шэраг заваёўніцкіх паходаў y Магрыб, Індыю і Сярэднюю Азію. MYACÂH (Moissan) Анры (28.9.1852, Парыж — 20.2.1907), французскі хімік, заснавальнік хіміі цвёрдага цела. Чл. Парыжскай АН (1891). Замежны чл.кар. Пецярбургскай АН (1904). Вучыўся ў Музеі прыродазнаўчых навук, Парыжскай вышэйшай фармацэўтычнай школе і Парыжскім ун-це. У 1872—84 працаваў y прыватных хім. лабараторыях. 3 1887 праф. Парыжскай вышэйшай фармацэўтычнай школы, з 1900 — Парыжскага ун-та. Навук. працы па неарган. хіміі. Атрымаў фтор y свабодным стане (1886). Сканструяваў электрадугавую печ (1892), што дазволіла даследаваць уласцівасці цвёрдых цел пры высокіх т-рах. Электратэрмічным шляхам атрымаў чыстыя малібдэн (1895), вальфрам (1897) і інш. тугаплаўкія металы. Нобелеўская прэмія 1906. Літ:. М а н о л о в К. Велнкне хнмнкн: Пер. с болг. Т. 2. 3 нзд. М., 1986.
МУАЎР (Moivre) Абрахам дэ (26.5.1667, г. Вітры-ле-Франсуа, Францыя — 27.9.1754), англійскі матэматык. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1697). Вучыўся ў Сарбоне. Навук. працы па алгебры, тэорыі імавернасцей і інш. раздзелах матэматыкі. Знайшоў правілы ўзвядзення ў п-ю ступень і здабывання кораня п - й ступені з камплекснага ліку (гл. Муаўра формула). Незалежна ад шатл. матэматыка Дж. Стырлінга атрымаў формулу для вылічэння п! (гл. Стырлінга формула). Даказаў прыватны выпадак тэарэмы Лапласа. Літ:. С т р о й к Д.Я. Краткнй очерк нсторнн математакн: Пер. с нем. 2 мзд. М., 1969.
МУАЎРА Ф0РМУЛА, правіла ўзвядзення ў ступень камплекснага ліку, вызначанага ў трыганаметрычнай форме. Атрымана A Муаўрам (1707); сучасны запіс прапанаваў Л.Эйлер (1748). Паводле М.ф. пры ўзвядзенні ліку = A cosp + і simp) y ступень л модуль ліку г узводзіцца ў гэтую ступень, a аргумекг q> памнажаецйа на паказчык ступені: / ' = = /'(cosn<p + i sinnp). 3 М.ф. вынікаюць таксама выражэнні для cosmp i sinmp праз ступені Z
coscp і simp: cos mp = cos"q> + Cf1cos"'2ipsin2(p + +C^cos,M(p x sin4<p +..., sinmp = C^cos""'<psinp + + Cj x cos""3<psin3(p + .... дзе — бінаміяльныя каэфіцыенты.
МУБАр АК Мухамед Хосні (н. 4.5.1928, в. Кафр-эль-Мусейліха, Егіпет), ваенны, паліт. і дзярж. дзеяч Егіпта. Скончыў авіяц. вучылішчы ў Егіпце i СССР, Ваен. акадэмію імя Фрунзе ў Маскве (1957). У 1967—69 нач. Ваенна-паветр. акадэміі Егіпта. У 1969—72 нач. штаба, y 1972—75 камандуючы егіп. ВПС, нам. ваен. міністра. У 1976—81 нам. старшыні Нац.-дэмакр. партыі, са студз. 1982 яе ген. сакратар. У 1975—81 віцэпрэзідэнт, з кастр. 1981 прэзідэнт Егіпта. Праводзіць прагматычны курс на эканам. развіццё Егіпта і на супрацоўніцтва як з індустрыяльнымі дзяржавамі, так і з краінамі, якія развіваюцца. МУГАБЕ (Mugabe) Роберт Габрыэль (н. 21.2.1924, в. Кутама каля г. Харарэ, Зімбабве), палітычны і грамадскі дзеяч Зімбабве. Скончыў ун-ты Форт-Хейр (Паўн.-Афр. Рэспубліка) і Лонданскі. У 1942—60 настаўнічаў y Паўд. Радэзіі, Гане і Замбіі. Адзін з заснавальнікаў Афр. нац. саюза Зімбабве (ЗАНУ, з 1984 ЗАНУ — Патрыят. фронт, ЗАНУПФ). Ген. сакратар ЗАНУ (з 1963), 1-ы сакратар ЗАНУ-ПФ (з 1984). У 1964— 74 арыштаваны ўладамі Паўд. Радэзіі. У 1980—87 прэм’ер-міністр, са студз. 1988 прэзідэнт Зімбабве. МУГАДЖАРЫ, горы ў Акцюбінскай вобл., y Казахстане, паўд. працяг Урала. Даўж. з Пн на Пд 200 км. Выш. да 657 м (г. Вял. Бактыбай). Пачынаюцца на Пн як вузкі горны краж, што падзяляецца на 2 амаль паралельныя хрыбты, паміж якімі размяшчаецца слабахвалістая Алабаская катлавіна шыр. 15—20 км. Хрыбгы ў некат. месцах злучаюцца невял. кражамі. Паўд. частка Зах. хрыбта найб. высокая, моцна расчлянёная. Усх. хрыбет — ланцуг згладжаных сопак, расчлянёных прытокамі р. Іргіз. Складзены з кварцытаў, крышт. сланцаў, гнейсаў, гранітаў, пясчанікаў. Радовішчы хрому, медзі, фасфарытаў. Дзярнова-злакавьм, злакава-палыновыя стэпы і паўпустыні.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 10-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ Галоўная рэдакцыя Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў; намеснік галоўнага рэдактара Г.А.Фатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; мастацкія рэдактары В.Г.Загародні, Л.С.Шафрановіч; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава. Група картаграфіі: Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучьм навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары Ю.Я.Гаева, В.В.Грынявецкі, В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка, Дз.М.Чаркасаў; рэдактар ІВ.Лабанок. Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучы навуковы рэдактар М.Г.Нікіцін; навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.У.Адзярыха, Н.А.Дзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандыдат філасофскіх навук Р.Ч.Лянькевіч; навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу В.А.Юшкевіч. Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч, В.В.Філіпава. Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, Л.А.Сівалобчык; навуковыя рэдактары В.А.Войніч, Г.І.Дайлідава, Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, Т.С.Сівянок, А.В.Спрынчан. Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова, А.М.Петрыкаў; навуковыя рэдактары ТЛ.Жукоўская; рэдактары С.С.Барыскевіч, В.І.Кіцікаў. Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучы навуковы рэдактар І.Я.Афнагель; навуковьм рэдактары Ю.В.Бярэзіна, А.АДабрыцкая, Л.ВЛоўчая, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец. Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук АЛ.Болсун; вядучыя навуковыя рэдактары У.М.Сацута, А.П.Чарнякова; навуковыя рэдактары П.С.Габец, Л.М.Шахлевіч. Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К.Мазоўка, М.А.Маўзон, Т.П.Панчанка, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары А.А.Мааль, Т.І.Нішт, М.В.Пятроўская, АЛ.Федасеева.
Рэдакцыя аналізу і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; навуковы рэдактар Г.Т.Глушчанка; машыністкі Г.ЛАнісімава, Л.І.Шыбаева. Група тэхнічных рэдактараў: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель. Рэдакцыя фотаздымкаў і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А.П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі С.А.Жукавень, І.У.Каваленка. Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — С.А.Макаёнак; вядучы інжынер І.М.Кузьмянкова, інжынер І.В.Касцюкевіч; ст. аператары Н.М.Бабідкая, І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, Р.У.Дзявочка, Дз.Г.Лабунец, Н.У.Мітраховіч, Н.А.Стасевіч, С.М.Хаўстовіч. Вытворчы аддзел Заг. аддзела — М.В.Савідкая; інжынеры-тэхнолагі Т.М.Грыцышын, А.М.Красавіна. Участак размнажальвай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, Ф.А.Юркевіч. Карэктарская Заг. карэктарскай — В.М.Чудакова; ст. карэктары ЖС.Берасневіч, Н.У.Бохан, Л.А.Варабей, А.В.Семенчукова, В.П.Спірыдонава; карэктары В.МІІапцева, Т.У.Люковіч. Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка. Агульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах Т.А.Кароткіна; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна. Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — С.У.Чахута; бухгалгары В.А.Капыток, А.А.Конан, Н.Н.Статкевіч, А.У.Токарава. Планава-эканамічны адцзел Заг. аддзела — Т.Я.Буракова; вядучы эканаміст Т.ІЛук’янава. Аддзел маркетынгу Заг. аддзела — М.К.Раткевіч; СААкружко, Ю.В.Ждановіч, ІЛ.Мірон, М.Ф.Пачэпка. Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — КЛ.Талерчык.
54: таў гельі
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Б 43 Мугаджары / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — 544 с.: іл. ISBN 985-11-0169-9 (т.Ю) ISBN 985-11-0035-8
УДК 03(476) ББК 92(4Бен)
rapa вы цар* пры
дрэЕ роді
ліяг ткі быў нат МС кня Аль
гер. кня (13 MCI зёў
каі кні воі
не; га 0'
біт ба Ке Ю
на
ка да М яь
К1 Hi 3*' М
с
с» [É
с
6: Хі У х Р
л с
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 10
МАЛАЙЗІЯ — МУГАДЖАРЫ У томе змешчаны 787 ілюстрацый, y т.л. 211 партрэтаў, 48 карт Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хіяькевіча Мастацкія рэдактары: В.Г.Загародні, Л.С.Шафрановіч Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: Ж.С.Берасневіч, Н.У.Бохан, Л.А.Варабей, В.М.Лапцева,
Т.У.Люковіч, А.В.Семенчукова, В.П.Спірыдонава, В.М.Чудакова Падпісана да друку 12.05.2000. Фармат 84x108 '/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 57,12. Ум. фарб.-адб. 230,16. Ул.-выд. арк. 107,43. Тыраж 10 000 экз. Заказ 558. Падатковая льгота — Агульнадзяржаўны класіфікатар Рэспублікі Беларусь АКРБ 007-98, ч. I; 22.11.31.000. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.97. Рэспубліка Беларусь. 220072. Мінск, вул. Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, вул. Каржанеўскага, 20.
ISBN 985-11-0169-9
9 789851 101692