чаў y вайне 1792 з Рас. імперыяй. У час паўстання 1794 вызначыўся са сваім палком y шэрагу бітваў. Трапіў y палон, адмовіўся прысягаць Кацярыне II і выехаў y Германію. У 1796 вярнуўся, y 1798 абвінавачаны ў падрыхтоўцы новага паўстання, зняволены ў Вільні. Падтрымаў план A.Чартарыйскага пра адбудову Польск. дзяржавы пад суверэнітэтам Расіі. У 1812 прызначаны Напалеонам чл. Вайсковага к-та ў Вільні, ген. брыгады, інспектар пяхоты арміі ВКЛ, паспалітага рушэння. Адступіў з напалеонаўскімі войскамі за мяжу. У 1814 пасля амністыі вярнуўся на Беларусь, прадаў родавыя маёнткі (Варончу і інш.) і з’ехаў y Польшчу. У 1830 выбраны паслом сейма Каралеўства Польскага. У час паўстання 1830— 31 намеснік губернатара Варшавы. камандаваў брыгадай пры абароне горада, быў сенатарам-кашталянам. Пасля задушэння паўстання на некалькі гадоў дэпартаваны ў Волагду. НЕСЯЛ0ЎСКІ Юзаф (1728—8.3.1814), дзяржаўны дзеяч ВКЛ. Пасол на соймы 1756, 1764, 1766, падкаморы ' навагрудскі, чашнік ВКЛ y 1765, навагрудскі кашталян y 1765—-73 і ваявода з 1773, член Скарбовай і Вайсковай камісій ВКЛ, старшыня Вайсковай камісіі абодвух народаў y час вайны 1792 з Расіяй, член Пастаяннай рады. Паліт. праціўнік падскарбія А. Тызенгаўза. Удзельнік падрыхтоўісі паўстання 1794. Віленскім актам паўстання 24.4.1794 прызначаны старшынёй Найвышэйшай літоўскай рады. Пасля яе роспуску старшыня скарбовага аддзела Цэнтральнай дэпутацыі Вялікага княства Літоўскага. Пасля задушэння паўстання амнісціраваны Кацярынай II, жыў y сваіх маёнтках (Новая Мыш, Варонча і інш.). НЕСЯНЧЎК Анатоль Пятровіч (н. 25.7.1931, в. Юравічы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне цеплатэхналогій. Д-р. тэхн. н. (1988), праф. (1990). Скончыў БПІ (1954). 3 1955 y БПА. Навук. працы па кінетыцы тэрмапсеўдазвадкаваных слаёў, тэорыі і разліку прамысл. печаў машынабуд. і металургічнай вытв-сці. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Тв '. Пламенные печн для нагрева н термообработкя металла. Мн., 1973 (разам з М.П.Жмакіным. І.І.Кальтманам); Лромышленные теплотехнологвн. (Ч. I— 5). Мн., 1995— 2000 (у сааўт ); Стальной слвток: В 3 т. T I. Упрааленяе крнсталляческой структурой. Мн., 2000 (у сааўт.).
HÊTA (італьян. netto літар. чысты), чыстая маса (вага) тавару без упакоўкі; чыстая цана тавару за вылікам скіаак; чысты даход за вылікам расходаў. Гл. таксама Брута. HÉTA, Н е т у (Neto) Антоніу Агастынью (17.9.1922, каля г. Луанда, Ангола — 10.9.1979), дзяржаўны дзеяч Анголы, паэт. Скончыў ун-т y г. Каімбра (Партугалія, 1958). Набыў вядомасць як паэт, удзельнік руху за адраджэнне традыцыйнай афр. культуры. У 1960 арыштаваны партуг. калан. ўладамі, сасланы
ў Каба-Вердэ, потым y Партугалію. адкуль y 1962 уцёк. 3 1962 старшыня Народнага руху за вызваленне Анголы. узначальваў узбр. барацьбу супраць партуг. панавання ў Анголе. 3 1975 прэзідэнт Нар. Рэспублікі Ангола. НЕТАНЬЯХУ. Беньямін (дакладней Н е т а н і я г у Біньямін; н. 21.10.1959, Ізраіль), палітычны і дзярж. дзеяч Ізраіля. Скончыў Масачусецкі тэхнал. ін-т (31ІІА). Служыў y падраздзяленні асобага прызначэння ізраільскай арміі. займаў адказныя пасады ў прыватных фірмах. Чл. партыі Херут (Свабоды). 3 1982 1-ы сакратар пасольства Ізраіля пры ААН, з 1984 пастаянны прадстаўнік 1зраіля пры ААН. У 1988—91 нам. міністра замежных спраў Ізраіля, y 1991—92 міністр канцылярыі ізраільскага прэм’ерміністра. У 19%—99 прэм’ер-міністр Ізраіля. Прыхільнік жорсткага курсу на перагаворах з араб. краінамі па ўрэгуляванні Блізкаўсходняга канфлікту. НЕТРАДЫЦЬІЙНЫЯ КРЫНІЦЫ ЭНЁРГІІ, узнаўляльныя крыніцы энергіі, якія не адносяцца да найб. пашыраных традыц. крыніц энергіі: цеплавых, атамных і гідраўлічных (акрамя зусім малых) электрастанцый. Н.к.э. звычайна лічаць энергію сонца, ветру, малых рэк і вадасховішчаў, біямасы, сціснутага прыроднага газу. Геліяэнергетыка грунтуецца на выкарыстанні сонечнаіі радыяцыі. Існуюць розныя спосабы пераўтварэння сонечнай энергіі (цеплавы, фота- і тэрмаэлектрычны, тэрмаэмісійны) y геліяўстаноўках (гл. таксама Геліятэхніка). Найб. пашыраны выпуск і выкарыстанне геліяэнергет. абсталявання ў Ш вецыі, В ялікабры таніі, Германіі. Ветраэнергетыка займаецца пераўтварэннем энергіі ветру ў эл., мех. і цеплавую энергію з дапамогай ветраэпергетычных установак (ВЭУ). Яе асновай з’яўляюцца ветраэлектрычныя станцыі. Найб. развіта ў ЗША, ФРГ, Індыі, Даніі. Магутнасць традыц. лопасцевых ВЭУ, што падключаны да энергасетак свету, перавышае 6000 МВт (1996). М а л а я г і д р а э н е р г е т ы к a выкарыстоўвае мех. энергію воднага патоку малых рэк і вадасховішчаў пераважна для выпрацоўкі электраэнергіі (гл. Гідраэпергетыка). Будуюцца пераважна нізканапорныя гідраэлектрычпыя етанцыі (мікрагэс) з гідраагрэгатамі малой магутнасці. Э н e р г і я б і я м a с ы (драўніны, мясц. відаў паліва, адходаў вытв-сці і бытавых, біягазу жывёлагадоўчых комплексаў і птушкафабрык) пераўтвараецца з дапамогай катлоў y цяпло (ідзе на цеплазабеспячэнне, вытв. патрэбы), з дапамогай газагенератараў — y гаручы газ (выкарыстоўваецца як паліва ў прамысл. пячах і інш.). Тэхналогія газіфікацыі цвёрдых быт. адходаў найб. дасканала распрацавана ў ФРГ, Японіі і інш. Э н е р г і я сціснутага п р ы р о д н а г а г а з у пры яго рэдуцыраванні на газаразмеркавальных станцыях ад 30—50 атм. да ціску 3— 12 атм, пад якім газ падаецца спажыўцам, можа выкарыстоўвацца для выпрацоўкі электраэнергіі з дапамогай газарасшыральных турбін. Напр., на адной з ЦЭЦ «Мосэнерга» (Расія) укараненне энергакомплексаў з турбінамі ГНГТП «Турбагаз» дало магчымасць на кожны ІМВт устаноўленай магугнасці дадаткова атрымліваць 8 млн. кВт гадз электраэнергіі за год.
На Беларусі найб. спрыяльны перыяд выкарыстання геліясістэм красавік—верасень, калі з 1 м2 геліякалектара мож-
НЕТРЫМАННЕ___________ 301 на атрымаць за суткі 90 л вады з т-рай 55—60 °С. У НВА «Белсельгасмеханізацыя» распрацаваны шэраг геліяпадагравальнікаў вытв. і быт. прызначэння, y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену» — геліякалектары з алюмінію, y Ін-це праблем энергетыкі Нац. АН даследуецца эфектыўнасць энергазберажэння пры выкарыстанні такіх геліясістэм для гарачага водазабеспячэння. Даследаванні ветраэнергет. патэнцыялу выявілі 1800 пляцовак са спрыяльнымі ветравымі патокамі (сярэднегадавая скорасць ветру 4,7—6,1 м/с). На іх перспектыўнае выкарыстанне аўтаномных ВЭУ і ветрапомпавых установак магутнасцю да 30 кВт (пераважна с.-г. прызначэння). Распрацоўваецца ветрарухавік новага тыпу — з камбінаванымі цыліндрамі замест лопасцей для работы пры нізкіх скарасцях ветру. Спраектавана і пабудавана (1998) доследна-прамысл. ВЭУ магутнасцю 60— 110 кВт для характэрных на Беларусі скарасцей ветру, распрацоўваецца ротарная ВЭУ магутнасцю 250 кВт для скарасцей ветру 2—8 м/с. У малой гідраэнергетыцы найб. спрыяльныя для выкарыстання гідрарэсурсы басейна рэк Дняпро, Зах. Дзвіна, Нёман, Днестр, Вілія, Прыпяць, Зах. Буг, a таксама мальіх рэк і створаў y паўн. і ўсх. ч. краіны. Буд-ва ГЭС мэтазгодна на буйных (аб’ём больш за 1 млн. м3) вадасховішчах. На Вілейскім вадасховішчы працуе 1-ы блок Вілейскай ГЭС магутнасцю ІМВт (з 1998). Магутнасць такіх ГЭС на 17 буйных вадасховішчах можа дасягнуць 6 МВт, магутнасць мікрагэс на водагасп. і меліярац. сістэмах — 1 МВт. 3 біямасы найб. значныя аб’ёмы драўніны (за год y катлах яе спальваюць 1— 1,5 млн. м3). Асвоены выпуск газагенератараў магутнасцю 30—200 кВт для перапрацоўкі драўнінных адходаў і нізкагатунковых відаў мясц. паліва. Высокаэфектыўныя катлы выпускаюць Гомельскі з-д «Камунальнік» і Бешанковіцкі «Котламаш». Біягазу ад 275 жывёлагадоўчьгх комплексаў і 66 птушкафабрык краіны можна атрымліваць 1,7 млрд. м3, ад перапрайоўкі цвёрдых быт. адходаў — больш за 350 млн. м3 за год. Укараненне энергакомплексаў з газарасшыральнымі турбінамі на газаразмеркавальных станцыях (іх y рэспубліцы 130) можа даць электраэнергіі магутнасцю больш за 30 МВт. Ю.Дз.Ільюхін, У.М.Спцута
Ан н е м а ч ь і , міжвольнае вьшзяленне мачы ад парушэння функцыі сфінктэраў мачавога пузыра. Часты вынік родавай траўмы (Н.м. пры напружанні ў жанчын), арган. пашкоджанняў ц.н.с., спіннога мозга, заган развіцця мачавых шляхоў, функцыян. парушэнняў y дзяцей (энурэз). Лячэнне тэрапеўт., масаж, фізіятэрапія, y цяжкіх выпадках — хірургічнае. н етры м
302
НЕЎЗНАЎЛЯЛЬНЫЯ
НЕЎЗНАЎДЙЛЬНЫЯ ПРЫ Р0ДНЫ Я РЭСЎРСЫ, прыродныя рэсурсы, не здольныя самааднаўляйца за час, сувымерны з тэмпамі іх расходавання чалавекам; частка вычарпальных прыродных рэсурсаў. Напр., карысныя выкапні, глебы, некат. віды жывога і экасістэмы (у колькасным сэнсе), відавы склад жывых істот. Некат. Н.п.р. лічацца эканамічна аднаўляльнымі, калі іх запасы могуць кампенсавацца для гаспадаркі (пэўны час) шляхам удасканалення тэхналогій іх здабычы і выкарыстання, прыцягнення рэзерваў, якія раней не выкарыстоўваліся з-за эканам. немэтазгоднасці, пошуку новьтх крыніц (напр., некат. карысныя выкапі , біял. рэсурсы акіяна) ці ўзнаўляцца штучна (напр., некат. мінералы, глебы). Рацыянальнае расходаванне Н.п.р. заключаецца ў іх ахове і комплексным і эканамічным выкарыстанні. Асобна вылучаюць групу прыродных рэсурсаў, што не могуць быць адноўлены ў выпадку іх змены ці знікнення, напр., віды, эталоны рэгіянальнай прыроды. Гл. таксама Ахова прыроды, Узнаўляльныя прыродныя рэсурсы. НЁЎМЫ, гл. ў арт. Homme пісьмо. НЕЎМЫВАКІН Сяргей Барысавіч (н. 17.4.1930, с. Белаводскае Чуйскай вобл., Кіргізія), бел. архітэктар. Засл. архітэкгар Бсларусі (1991). Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя І.Я.Рэпіна (1961). 3 1961 працаваў y Душанбе. 3 1967 y Мінску: гал. архітэктар праектаў, нач. аддзела ін-та «Белдзіпрагандаль», з 1990 кіраўнік творчай майстэрні пры Саюзе архітэктараў Беларусі. Асн. работы: гандл. цэнтры па вул. Маскоўскай y Брэсце (1977), па вул. Ракасоўскага ў Пінску (1990, y сааўт.), па Ракаўскай шашы (19P4, y сааўт.) і ў жылым раёне Паўд. Захад 1 і 2 y Мінску (1982, 1984, y сааўт.), рэсп. спарт. комплекс «Раўбічы», ГІалац шахмат па вул. К.Маркса (1982, y сааўт.), рэканструкцыя будынкаў ГУМа (1984) і ЦУМа (1990, абодва ў сааўт.) y Мінску; клуб-сталовая, мед. блок і добраўпарадкаванне пляжа санаторыя «Беларусь» y Місхоры (Крым). НЕЎМЯШАННЯ ПРЫНЦЫГІ y м і ж н а р о д н ы м п р а в е , адзін з асноўных прынцыпаў, які абавязвае_ кожную дзяржаву не ўмешваіша ў якойн. форме ў справы інш. дзяржавы, што ўваходзяць y яе ўнутр. кампетэнцыю. Умяшаннем лічацца любыя меры інш. дзяржавы або міжнар. apr-цый, з дапамогай якіх яны спрабуюць перашкаджаць суб’екту міжнар. права вырашаць свае ўнутр. справы. Аднак некат. падзеі. што адбываюцца ў межах тэр. дзяржавы, могуць разглядацца як не маючыя адносін да яе выключнай кампетэнцыі (напр., калі падзеі ствараюць паірозу міжнар. міру і бяспецы, тады дзеянні ААН або інш. членаў міжнар. суполь-
насці адносна гэтых падзей не будуць лічыцца парушэннем Н.п.).
мы развіцця. дьшгностыку, лячэнне і прафілактыку нервовых хвароб.
Прынцып зафіксаваны ў агульнай форме ў Статуце ААН 1970 (п. 7, арт. 2) і канкрэтызаваны ў міжнар. дакументах. якія закранаюць прыязныя адносіны і супрацоўніцтва паміж дзяржавамі ў адпаведнасці са Статутам ААН: Дэкларацыі аб прынцыпах міжнар. права.
Захворванні нерв сістэмы апісаны ўжо ў працах Гіпакрата, Цэльса і інш. У самаст. галіну медыцыны вылучылася ў сярэдзіне 19 ст., y Расіі — з прац А.Я.Кажэўнікава, які ў 1869 арганізаваў адну з першых y свеце клінік, y 1870 — першую ў Расіі кафедру нерв. хвароб.
Зоюіючным пкце норпды па бяспецы і еупрацоўніцтве ў Еўропе Дэкларацыі ААН аб недапу-
На Беларусі заснавальнік Н. — М.Б.Кроль. Па яго ініцыятыве ў 1923 створана кафедра нерв. хвароб мед. ф-та БДУ, y 1924 — ін-т фіз. метадаў лячэння (з 1949 Неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі НДГ). Кіраўнікі школы бел. неўрапатолагаў (неўролагаў) — Д.А.Маркаў, І.П.Антонаў. Навук. даследаванні праводзяцца па пытаннях нейраінфекцый, эпілепсіі, дэміэлізуючых захворванняў нерв. сістэмы, сасудзістых пашкоджанняў галаўнога і спіннога мозга, грыпу і паразітарных захворванняў нерв. сістэмы, клінічных праяў паяснічнага астэахандрозу, выкарыстання выліч. тэхнікі ў Н. Вядучыя спецыялісты па Н.: В.І.Йоцякоў, Я.Я.Гардзееў, С.Ё.Пнзбург, Л.С.Гіткіна, AЛ Леановіч, М.С.Місюк, Г.К Недзьведзь, I I Протас, І.Л.Саснавік, М.Ф.Ф/ліповіч і інш. 3 1957 развіваецца дзіцячая Н. (у 1980 адкрыта кафедра пры Бел. НДІ ўдасканалення ўрачоў). Вывучаюцца асаблівасці клінікі і цячэння захворванняў нерв. сістэмы ў дзяцей: неўралагічныя расстройствы пры рэўматызме- і дыфузных хваробах злучальнай тканкі, гіперкінезы, эпілепсія і прыпадкі, дзіцячыя цэрэбральныя паралічы, спадчынныя хваробы, паражэнні нерв. сістэмы ў нованароджаных (Г.Г Шанько і інш.). Працуюць (2000): 7 клінік нерв. хвароб y Мінскім, Гродзенскім, Гомельскім мед. ін-тах, Віцебскім мед. ун-це, Бел. ЛДІ удасканалення ўрачоў (2), Бел. НДІ неўралогіі, нейраxipyprii і фізіятэрапіі.
шчэнні ўмяшання ва ўнутр. справы дзяржаў, аб ахове іх незалежнасці і суверэнітэту 1965 і інш. /.М.Тапіева.
НЕЎРА... (ад грэч. neuron жыла, нерв), тое, што і нейра... НЕЎРАЛГІЯ (ад неўра... + algos боль), інтэнсіўны, звычайна прыступападобны боль, які распаўсюджваецца па ходзе нерва ці яго галін. Узнікае пры запаленчых, траўматычных (у т.л. мікратраўмы), таксічных, метабалічных уздзеяннях, пры сцісканні нерваў y касйявых і інш. каналах. У нерв. ствалах настаюць дыстрафічныя змены, разрастанне злучальнай тканкі. Найб. часта трапляецца Н. трайчастага нерва (кароткачасовыя прыступы пакутлівага болю ў вобласці твара, часам з пачырваненнем скуры, ацёкам, дрыжаннем. павышэннем крывянога ціску і інш ). Радзей бывае Н. вушна-скроневага, носа-вейкавага, языкаглотачнага нерваў, патылічная Н. і інш. Лячэнне тэрапеўт., фізіятэрапеўт., іголкарэфлексатэрапія. Ю.Г.Шанько. НЕЎРАЛ0ГІІ, НЕЙРАХІРУРГІІ I ФІЗІЯТЭРАПН НДІ М і н і с т э р с т в а аховы здароўя Рэспублікі Б е л а р у с ь . Засн. ў 1924 y Мінску на базе клінікі нерв. хвароб мед. ф-та БДУ і псіханеўралагічнага дыспансера як Дзярж. ін-т фізіятэрапіі. У 1930 рэарганізаваны ў Ін-т фізіятэрапіі, артапедыі і неўралогіі, з 1946 НДІ фізіятэрапіі і неўралогіі, з 1949 Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі, з 1995 сучасная назва. Асн. кірункі навук. даследаванняў: парушэнні мазгавога і спіннога кровазвароту; выкарыстанне розных метадаў дыягностыкі і лячэння гіпербарычнай аксігінацыі і дазіраванай гіпабарычнай гіпаксіі пры розных захворваннях нервовай сістэмы; асаблівасці клінікі, дыягностыкі і лячэння міястэніі; распрацоўка дыягностыкі і аператыўнага лячэння пухлін рознай этыялогіі, запаленчых працэсаў, a таксама абсцэсаў галаўнога і спіннога мозга; рэабілітацыя пацыентаў з рознымі захворваннямі нерв. сістэмы (выкарыстанне мануальнай і лазернай тэрапіі, генезатэрапіі, фонафарэзу і інш.). Пры ін-це працуюць цэнтры: спінальных захворванняў, міястэніі і мікранейрахірургіі, Рэсп. цэнтр па рэабілітацыі хворых з сасудзістымі парушэннямі галаўнога мозга. У ін-це працавапі М.І.Грашчанкаў, М.Б.Краіь, Д.А.Маркаў, працуе I. П.Антонаў і інш. В. Б. Шалькевіч НЕЎРАЛАТАЛ0ГІЯ (ад неўра... + паталогія), н е ў р а л о г і я клінічн a я, раздзел клінічнай медыцыны, які вывучае прычыны ўзнікнення, механіз-
Літ.: А н т о н о в 14.П., Ш а н ь к о Г.Г. К нсторнн развмтня невропатологнн в Белорусснн за годы Советской властн / / Вопросы мсторнн медвцвны н здравоохранення. Мн., 1968; Д р н в о т в н о в Б.В. Неврологаческне нарушення прн поясннчном остеохондрозе. Мн„ 1979; М а р к о в Д.А., З л о т н » к Э.Н., Г н т к в н а Л.С. Ннфаркт мозга. Мн., 1973; Ш а н ь к о Г.Г. Эпнлепсмя y детей: класснфмкацня, днагностнка, леченне. Мн., 1997; Энцнклопедня детского невролога. Мн., 1993. Г.Г.Шанько.
НЕЎРАСТЭНІЯ (ад неўра... + астэнія), форма неўрозу, які характарызуецца павышанай узбуджальнасцю і хуткай знясіленасцю нерв. сістэмы, эмацыянальнай няўстойлівасцю, вегетатыўнымі зменамі. Звычайна ўзнікае пасля працяглых псіхатраўмуючых сітуайый y сям’і, на рабоце, таксама на фоне ператамлення і саматычных хвароб. Адрозніваюць 2 формы Н.: гіперстэнічную (раздражняльную), пераважна ў дзяцей і гіпастэнічную (дэпрэсіўную), часцей ва ўзросце 45—60 гадоў. Хворыя на Н. нецярплівыя, скардзяййа на зніжэнне памяці, y іх неадэкватныя рэакцыі на гучную размову, яркае святло, скрып дзвярэй і да т.п., могуць з’яўляіша ўспышкі гневу, грубасці. Пры Н. ўзнікае галаўны боль сціскаючага характару (сімптом неўрастэнічнай каскі Шарко), боль y
вобласці сэрца, сэрцабіцце, сухасць y роце і інш. Лячэнне фіта-, фізія-, псіхатэрапія, іголкарэфлексатэрапія. Æ a : Д м н т р н е в а Н.В., Д м н т р н е в a Т.Н. Лекарственные растення в леченнн нервных расстройств. Н. Новгород, 1994; Ш a н ь к о Г.Г. Нашя нервы н нашн болезіііі : Для здоровых н больных. Мн., 1996.
Г.Г.Шанько.
НЁЎРАЎ Мікалай Васілевіч (1830, Масква — 16.5.1904), расійскі жьшапісец. Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулытгуры і дойлідства (1851— 56), y 1887—90 выкладаў y гэтым вучылішчы. Член т-ва перасоўнш выставак (з 1881, гл. Перасоўнікі). Жанравым карцінам уласцівы пераканаўчасць сац. характарыстык і сюжэтных сітуацый, падрабязная распрацоўка фактуры: «Хатняя сялянская сцэна» (1856), «Торг» (1866), «Выхаванка» (1867), «Паніхіда на сельскіх могілках», «Пахаванне селяніна», «Протадыякан абвяшчае даўгалецце на імянінах купца», «Агледзіны» (1888) і інш. Аўтар ііст. карцін: «Князёўна П.Р.Юсупава перад пострыгам» (1866), «Раман Галіцкі прымае паслоў папы Інакендія III» (1875), «Прысяга Лжэдзмітрыя каралю Жыгімонту III» (1877)
і інш. Пісаў партрэты: невядомага, М.С.Шчэпкіна, аўтапартрэт (1863), Траццяковых (1860-я г.) і інш. У канцы 19 ст. пераехаў на Беларусь. Жыў y в. Лыскоўшчына Круглянскага р-на Магілёўскай вобл., дзе напісаў творы «Эпізод з жыцця Пятра», «Чым былі моцкыя шлюбныя вузы» і інш. У 1998 y Магілёве адбыўся міжнар. гаіенэр, прысвечаны Н. Літ:. Н.В.Неврев: [Альбом). М ., 1964. В.Д.Бабровіч.
НЕЎР03Ы [ад неўра... +...оз(ы)|, група пераважна абарачальных нервова-псіхічных расстройстваў, якія ўсведамляюцца хворым і абумоўлены ўздзеяннем псіхатраўміруючых фактараў (канфлікгы паміж людзьмі ці ўнутрыасобасныя дуішўныя). Да аіульных (тлв. «вяліюх») Н. адносянь істэрыю, неўрастэнію, неўроз неадчэпнага стану; вылучаюць таксама Н. сграху, іпахандрычны і дэпрэсіўны. У
дзіцячым узросце адрозніваюць сістэмныя Н. — псіхагенна абумоўленьм цікі, заіканне, начное нетрыманне мачы і інш. Праявы Н.: эмацыянальна-паводзінныя парушэнні, павышаная стамляльнасць, парушэнні сну; бываюць паралічы, слепата, глухата і інш. Лячэнне: псіхатэрапія ў спалучэнні з тэрапіяй, фізіятэрапіяй. Гл. таксама Нервовыя хваробы. Г.Г.Шанько. НЁЎРЫ (грэч. Nevroi), старажытнае гоіемя, якое, паводле звестак Герадота, жыло ў 6—5 ст. да н.э. ў басейнах р. Гарынь і Паўд. Буг. Аб Н. і іх краіне Неўрыдзе згадвалі таксама Эфор, Дыянісій Перыегет, Пліній Старійшы, Аміян Марцэлін і інш. антычныя аўтары. Інфармацыя Герадота пра тое, што кожны неўр штогод на некалькі дзён ператвараецца ў ваўка, дала падставу шматлікім аўтарам (П.Шафарык, П.Шпілеўскі і інш.) змяшчаць Н. на тэр. Беларусі, дзе ўяўленне аб ваўкахпярэваратнях было найб. пашырана. Археал. даследаванні дазваляюць атаясамліваць з герадотавымі Н. частку насельніцгва мілаградскай культуры.
НЕЎРЫН0МА [ад неўра... + is (inos) валакно + ...ома], дабраякасная пухліна чалавека і жывёл, якая зыходзіць з абалонкі нерв. ствалоў. Часцей узнікае ў слыхавым нерве, бывае таксама на скуры канечнасцей (зрэдку на тулаве, галаве). Магчыма яе злаякаснае перараджэнне. Пры Н. слыхавога нерва з’яўляюдца шумы ў вушах, слых зніжаецца (да поўнай глухаты), узнікае галавакружэнне, галаўны бсшь і інш. сімптомы, якія звязаны з павышэннем унутрычарапнога ціску. Лячэнне хірургічнае. НЕЎРЬІТ, запаленне перыферычнага нерва з анатамічнымі зменамі ў нервовых валокнах і абалонках. Узнікае ў выніку бакгэрыяльных і вірусных інфекцый, інтаксікацый, пераахаладжэння, сасудзістых і абменных парушэнняў, траўмаў, авітамінозаў і інш. Адрозніваюць Н. асобных нерваў — монанеўры-
НЕЎШАТЭЛЬСКАЕ
303
ты (напр., сядалішчнага, тваравага) і полінеўрыты — некалькіх нерваў адразу. Прыкметы: рухальньм, адчувальныя і трафічныя парушэнні. Лячэнне: ліквідацыя асн. прычыны хваробы, тэрапія і фізіятэрапія (лячэбная фЬкультура, Ma ca*).
М.АНеўскі.
НЕЎСКАЯ БІТВА 1240, бітва паміж наўгародскім і шведскім войскамі 15 ліп. ў сутоках р. Нява і Іжора. Шведы планавалі захапіць вусце Нявы і г. Ладага, каб мець магчымасць авалодаць важным участкам шляху з «варагаў y грэкі», які знаходзіўся пад кантролем Ноўгарада. Разам са шведамі ў паходзе ўдзельнічалі нарвежцы і фіны. Войска ўзначальваў ярл (князь) Біргер (зяць караля Эрыка XI, факгычны правіцель Швецыі). Наўгародскі князь Аляксандр Яраславіч на чале невял. коннага войска з наўгародцаў, іжорцаў і ладажан рушыў да Нявы, раптоўна і нечакана напаў на праціўніка. У выніку шведскае войска было разгромлена. Наўгародцы, іжорцы і ладажане сграцілі 20 чал. Вядомы імёны 6 найб. храбрых воінаў, сярод якіх Якаў Палачанін, лоўчы князя, які з мячом уварваўся ў шэрагі праціўніка і «мужествовав крепко». Пасля Н.б. Аляксандра Яраславіча сталі называць Неўскім (гл. Аляксандр Неўскі). Літ.\ П а ш у т о В.Т. Геронческая борьба русского народа за незавнснмость (XIII в.). М ., 1956; Т н х о м н р о в М.Н. Борьба русского народа с немецкпмв ннтервентамн в X II— XV вв. / / Тнхомнров М.Н. Древняя Русь. М ., 1975.
НЁЎСКІ Мікалай Арсенавіч (22.2.1922, г. Гомель — 27.10.1989), Герой Сав. Саюза (1945). Канд. ваен. н. (1953), дацэнт (1955). Скончыў Кіеўскае артыл. вучылішча (1941), Ваен. артыл. акадэмію імя Дзяржынскага (1950). 3 1940 y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну на Паўн.-Зах., 2-м Прыбалт., 1-м Бел. франтах. Камандзір артьш. дывізіёна маёр Н. вызначыўся ў Люблін-Брэсцкай аперацыі 1944 y баях на левым беразе Віслы каля г. Пулавы (Польшча). 3 1972 выкладчык ваен. акадэміі, супрацоўнік НДІ. НЕЎШАТ&ЛЬСКАЕ BÔ3EPA, Н ё шатэльскае возера (Lac de Neuchâtel). Ha 3 Швейцарыі, каля паўд.-ўсх. падножжа гор Юра. Пл. 216 км2, даўж. каля 40 км, глыб. 153 м. Злучана пратокай з Більскім воз., якое мае
304
НЕФ
сдёк праз р. Аарэ ў р. Рэйн. Зах. бераг гарысты, стромкі, усх. — спадзісты. У суровыя зімы замярзае. Суднаходства. На беразе возера — г. Нёшатэль. Каля яго ўсх. краю рэзерват Кюдрэфен. НЕФ (франд. nef ад лац. navis карабель), к а р а б е л ь , y хрысціянскіх храмах прадаўгаватае памяшканне, часТка інтэр’ера, абмежаваная з аднаго ці абодвух бакоў радам калон ці слулоў. Адрозніваюць Н. сярэдні, бакавыя і падярочныя (трансепт). Вядомы са старажытнасці ў храмах тыпу базілікі. На Беларусі пашыраны з 16 ст. Сярэдні Н., звычайна больш высокі за бакавыя, асвятляўся невысокімі аконнымі праёмамі дад дахамі бакавых H., y алтарнай ч. завяршаўся апсідай або прэсбітэрыем (у некат. храмах існавалі сярэднія Н. без апсід). На скрыжаванні сярэддяга Н. і трансепта часта рабілі купал на барабане, y бакавых размяшчалі алтары. У архітэктуры готыкі Н. мелі складаныя ўзорыстыя скляпенні, y архітэктуры барока і класіцызму сярэдні Н. звычайна перакрываўся ' цыліндрычным з распалубкамі, бакавыя — крыжовымі сюіяпеннямі. Скляпенні Н. ўлрыгожвалі дэкар. лепкай, размалёўкай.
цэмедтаў), a таксама ультрамарыну, угнаенняў і інш. Радовішчы ў Расіі, ЗІІІА, Нарвегіі, Гермадіі, Румыніі, Канадзе і інш. НЕФЕЛІНАВЫ СІЕНІТ, поўнакрышталічная магаатычная шчолачная горная парода. Складаецца са шчолачнага палявога шпату (65—70%), нефеліну (каля 20%) і каляровых мінералаў (10— 15%). Утварае інтрузіўныя масівы або ўваходзіць зонамі ў шчолачныя і шчолачна-ультрабазітавыя комллексы. Выкарыстоўваецца ў шкляной прам-сці. Масівы Н.с. на Украіне, y Расіі, Сярэдняй Азіі, Нарвегіі, Паўд. Грэнландыі, Канадзе, Паўд. Афрыцы і інш.
Нефы базіліхальнага храма.
ны. Бляск тлусты, зрэдку паўпразрысты. Цв. 5,5—6. Шчыльн. каля 2,6 г/см3. Пародаўтваральны мінерал нефелінавых сіенітаў. Выкарыстоўваецца для атрымання гліназёму з адначасовай вытв-сцю соды, паташу, сілікагелю, бялітавых шламаў (сыравіна для высакаякасных
НЕФЕЛАМЕТРЫЯ (ад грэч. nephelë мутнасць + ...метрыя), сукупнасхд> метадаў вымярэння інтэнсіўнасці святла (бачнага ці ультрафіялетавага), рассеянага ў зададзеным асяроддзі, з мэтай вызначэння канцэнтрацыі, формы і ламераў дысперсных часцідак. У Н. вымяраюць інтэнсіўнасць рассеянага святла э дапамогай нефелометраў ці фотаэл. колераметраў э адпаведнымі прыстасаваннямі, адчувальны элемент (дэтэктар) якіх можна размясціць пад рознымі вугламі да напрамку зыходнага светлавога патоку. Метады вымярэння грунтуюцца на залежнасці характару рассеяння святла, a таксама ступені яго палярызацыі ад суадносін паміж памерамі дысперсных часцінак і даўжынсй хвалі зыходнага святла. Напр., калі найб. памер часЦІЦ не перавьшіае 0,1 даўжыні хвалі, рассеянне свягла будзе сіметрычным (гл. Рэлееўскае рассеянне святлаў часцінхі большых памераў рассейваюць святло мацней і нераўнамерна. Н. выкарыстоўваецца ў хім. аналізе, для даследавання эмульсій ці інш. калоідных сістэм, y метэаралогіі, фіэіцы мора, пры вывучэнні некаторых біял. аб’екгаў. Літ:. Ш а ф р н н К.С. Рассеяіш е света в мугной среде. М.; Л., 1951. А.Б.Гаўршовіч.
НЕФЕЛІН (ад грэч. nephelë мугнасць, воблака, з-за ўтварэння воблакападобнага геля крэменязёму пры разлажэнні мінералу кіслотамі), мінерал групы фельдшпатоідаў падкласа каркасных сілікатаў, алюмасілікат натрыю і калію, KNa3 (AlSi04)4. Mae аксіды алюмінію АкОз — 33% і натрыю ЫагО — 16%, калію К2О — 5—12%. Крышталізуецца ў гексаганальнай сінганіі. Утварае пераважна буйныя зерні і блокі крыдггаляў, сярэдне- і дробназярністыя агрэгаты, зрэдку гексаганал ьна-прызматычн ыя крьшггалі. Колер шэры, брудна-зялёны, мяса-чырвоны, буры, зрэдку бясксшер-
НЕФЕЛ0МЕТР (ад грэч. nephelë мутнасць + ...метр), аптычная прылада для вымярэння ступені мутнасці вадкасцей і газаў па інтэнсіўнасці рассеянага імі святла. Дзеянне Н. засн. на параўнанні светлавых патокаў, рассеяных выпрабаваным і эталоннымі ўзорамі. Бывае візуальны і фотаэлектрычны. Выкарыстоўваецца ў нефеламетрыі лры даследаванні дысперсных сістэм. НЕФЕРЦІЦІ, старажытнаегіпецкая царыца [канец 15 — пач. 14 ст. да н.э.], жонка Аменхатэпа IV. Разам з мужам праводзіла рэліг. рэформу (пераход да адзінабожжа), пасля якой атрымала імя Нефер-Неферу-Атон («цудоўная прыгажосць Атона»). У 1912 y Амарне (паселішча паблізу Каіра) была раскапана майстэрня скульптара Тутмеса з партрэтамі Н. Іл. гл. да арт. Егіпет Старажытны. Літ:. Женшнны-легекды. Мн., 1993. С. 21— 46.
Нефелів.
НЕФРАЛЕПІС (Nephrolepis), род дапарацей сям. даваліевых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў тропіках абодвух паўшар’яў. На Беларусі ў дакоях і аранжарэях вырошчваюць Н. узвышаны (N. cordifolia). Карэнішчавыя расліны. Лісце перыстае, раскідэістае, паніхлае, даўж. да 3 м, сорусы са слорамі размешчаны на канцах жылак. Укарочаныя сцёблы даюць гарыз. парасткі, на якіх развіваюцца новыя разепсі лісця. Дэкар. расліны. В.В.Маўрышчаў.
Нефралепіс уэвышаны.
НЕФРАЛ0Г1Я (ад грэч. nephros нырка + ..логія), раздзел медыцыны, які вывучае будову і функцыі нырак, прычыны ўзнікнення і механізмы развіцця іх захворванняў; распрацоўвае метады дыягностыкі, лячэння і прафілакгыкі. Цесна звяэана з агульнай тэрапіяй, кардыялогіяй, уралогіяй, эндакрыналогіяй. Асн. праблемы сучаснай Н.: вострая і хранічная гламерулярныя і тубулярныя працэсы (першасныя і друтасныя гламеруланефрыты, інтэрстыдыяльныя нефрыты\ вострая і хранічная нырачная недастатковасць, яе лячэнне метадамі гема- і перытанеальнага дыялізу і трансплантадыяй нырак; захворванлі нырачнага трансллантата, сімптаматычныя артэрыяльныя гшергэнзіі). Для дыягностыкі ў Н. выкарыстоўваюць біяхім., рэнтгеналагічныя, радыеізатодныя, марфал., ультрагукавыя і інш. метады даследа-
вання. У самаст. раздзел медыцыны Н. вылучана ў 1950-хг. На Беларусі праблемамі Н. займаюцца ў рэсп. нефралагічным цэнтры (4-я бальніца Мінска, Бел. НДІ кардыялогіі), мінскім гар. і абл. нефралагічных цэнтрах, Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, Мінскім мед. ін-це. Вывучаюдца пьгганні дыягностыкі і лячэння гламеруланефрытаў, хранічных захворванняў нырак y дзяцей, вострай нырачнай недастатковасці і інш. Вядучыя вучоныя ў галіне H.: І.І .Какус, В.С.Пілатовіч, A. В.Сукала, А.С.Чыж і інш. Працуюць 18 аддзяленняў Н., 19 аддзяленняў (лабараторый) гемадыялізу, аддзяленне перасадкі ныркі, кабінеты і кансультатыўныя нефралагічныя прыёмы. Літ:. Нефрологая в терапевтнческой практаке. Мн., 1988; С т е ц ю к Е.А, Л е б е д е в С.В. Класснческлй гемодналнэ. М., 1997; П н л о т о в н ч В.С., С о к л а к о в B. 14 Хроннческая почечная недостаточносгь: ннтеграшія н днфференцнацня лечешія. Мн., 1993. В. С.Пілатовіч. НЕФРАСКЛЕР03 (ад грэч. nephros нырка + склероз), хвароба нырак, пры якой парэнхіма ныркі замяшчаецца злучальнай тканкай, што вядзе да зацвярдзення і зморшчвання ныркі і парушэння яе функцый. Узнікае ад атэрасклерозу дробных артэрый (артэрыёл). пры цяжкіх формах гіпертанічнай хваробы (першасна зморшчаная нырка), ад хранічнага нефрыту і піеланефрыту і інш. хвароб (другасна зморшчаная нырка). Прыкметы: нізкая ўдз.в. мачы, выдаленне з мачой бялку, крыві, урэмія; y цяжкіх выпадках — нырачная недастатковасць. Лячэнне тэрапеўт., y цяжкіх выпадках хірургічнае.
бесклубочкавыя, якія маюць клеткі аднаго тыпу (у некат. рыб), і клубочкавыя (у інш. пазваночных), што маюць спец. клеткі для асн. працэсаў мочаўтварэння — фільтрацыі, рэабсорбцыі і сакрэцыі. Клубочкавы Н. уключае ныркавае цельца, сістэму паслядоўных канальцаў, зборныя ныркавыя трубачкі, сістэму вывадных праток і лаханку. А. С.Леанцюк. НЕФРЫТ (ад грэч. nephros нырка; y сувязі з падабенствам да ныркі), мінерал класа сілікатаў, мікравалакністая разнавіднасць амфіболаў рада трэмаліту — актыналіту, Ca2(Mg; Fe)s [Si4 0 n ]2 (OH; Ffe. Крышталізуецца ў манакдіннай сінганіі. Трапляецца ў выглядзе шчыльнага агрэгата найтанчэйшых пераплеценых валокнаў, чым абумоўлена яго вязкасць і трываласць. Колер аліўкава-, яблычна-, травяна-, цёмна-зялёны, радзей шэры, белы, чорны. Размеркаванне колеру воблачна-плямістае. Цв. 5,5—6,5. Шчыльн. 2,9—3 г/см3. Добра паліруецца. Радовішчы прымеркаваны да серпенцінітаў, радзей да даламітавых мармураў, валуны і галька здабываюцца з россыпаў. Каштоўны ювелірна-вырабны камень. У.Я.Бардон. НЕФРЫТ y м е д ы ц ы н е , запаленне нырак алергічна-інфекц. паходжання з пераважным пашкоджаннем нырачных
НЕФР03, н е ф р а т ы ч н ы сінд р о м, агульная назва захворванняў нырак э паталаг. зменамі пераважна нырачных канальдаў. Бывае першасны (рэдка, y дзяцей да 3—5 гадоў) і другасны — вынік хвароб (дыябету цукровага, нефрыту, нефрапатыі цяжарных і інш.) або ўскладненне інфекцый і інтаксікацый. Прыкметы: ацёкі, бялок y мачы, парушэнне бялкова-тлушчавага абмену. Лячэнне: тэрапеўт., дыета. НЕФР0МА (Nephroma), род ліставатых лішайнікаў сям. нефромавых. Каля 45 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 3 віды Н.: заверкутая (N. resupinatum); згладжаная (N. laevigatum), занесена ў Чырв. кнігу; роўная (N. parile). Трапляюцца ў мяшаных лясах на ствалах, галінах, імшыстых пнях. Слаявіна ліставатая, па краях лопасцевая, зверху гладкая, жаўтавата-зялёная або карычняватая, знізу — апушаная, радэей голая, з харакгэрным угварэннем апатэцыяў на ніжняй паверхні звужаных лопасцей. Споры 2— 4-клетачныя, верацёнападобныя, бураватыя ці бясколерныя. Маюць лішайніхавыя к-ты. Паадаюцца паўн. аленямі. У.У.Гаяубкоў. НЕФР0Н (ад грэч. nephros нырка), асноўная струкгурна-функцыянальная адзінка нырак пазваночных жывёл і чалавека. Сукупнасць Н. (у чалавека іх каля 2 млн.) забяспечвае мочаўтварэнне і інш. функцыі нырак. Адрозніваюць
Нефрома згладжаная.
305
нечухры н
клубочкаў. Адрозніваюць востры і хранічны, дыфузны і ачаговы. Узнікае часцей пасля ангіны ці абвастрэнняў хранічнага танзіліту, захворванняў верхніх дыхальных шляхоў, выкліканых стрэптакокам, таксама пасля пнеўманіі, дыфтэрыі, пераахаладжэння арганізма і інш. Прыкметы: ацёкі, дамешкі крыві ў мачы, гіпертанія. Востры Н. можа ўскладняцца хранічным. Вынік хранічнага Н. — нырачная недастатковасць, урэмія. Лячэнне: дыета, тэрапеўтычнае. HEXAPÔHIABA Людміла Мікалаеўна (н. 3.4.1951, г. Каўнас, Літва), бел. эканаміст. Д-р эканам. н. (1996), праф. (2000). Скончыла Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1972). 3 1976 y Бел. эканам. ун-це (з 1998 заг. кафедры). Адначасова (з 1993) праф. Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспубліхі Беларусь. Навук. працы па праблемах фарміравання інавацыйнай інфраструкгуры, навук.-тэхнал. развіцця і рынку, прадпрымальніцкай дзейнасці. Te.: Совершенствовашіе хозяйственного механнзма в промышленностн. Мн., 1989; Научно-технолошческое развнтае н рьшок: (регулнрованне, венчурная деягельность, ннфрасгруктура). Мн., 1996; Регулнрованне развнгня наукоемкмх отраслей в высокотехнологнческнх пронзводств / / Бел. экон. журн. 1998. №1. HÉ4KIHA Міліца Васілеўна (25.2.1901, г. Нежын Чарнігаўскай вобл., Украіна — 16.5.1985), расійскі сав. гісторык. Акад. AH СССР (1958), правадз. чл. АПН СССР з 1947. Скончыла Казанскі ун-т (1921). 3 1921 y ВНУ і НДІ Казані і Масквы, y 1934—54 праф. Маскоўскага ун-та. 3 1935 y Ін-це гісторыі АН СССР. Асн. творы па гісторыі рэв. руху і грамадскай думкі ў Расіі 19 ст., y т.л. дзекабрысцкага руху: «А.С.Грыбаедаў і дзекабрысты» (1947, Дзярж. прэмія СССР 1948), «Рух дзекабрыстаў» (т. 1— 2, 1955). Адзін з аўтараў прац па гістарыяграфіі і метадалогіі гісторыі. Гал. рэд. і аўтар «Нарысаў гісторыі гістарычнай навукі ў СССР» (т. 2—4, 1960—66). Тв.\ В.О.Ключевсютй: Нсторня жвзнн н творчества. Мн., 1974; Встреча двух поколенмй: Нз нсторті рус. рев. двнження конца 50-х — нач. 60-х . XIX в.: Сб. ст. М., 1980; День 14 декабря 1825 г. 3 шд. М., 1985. Літ.: М.В.Нечюша (1901—1985). М., 1987. i t
НЕЧУХРЫН Аляксандр Мікалаевіч (н. 30.9.1952, г. Томск, Расія), бел. гісторык. Д-р ііст. н. (1993), праф. (1995). Скончыў Томскі >т-т (1974). 3 1979 працуе ў Гродзенскім ун-це (з 1984 заг. кафедры ўсеаіульнай гісторыі). Даследаванні ў галіне метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі ўсеагульнай гісторыі і гісторыі Беларусі. Адзін з аўтараў навук. дапаможніка для студэнтаў ВНУ «Метадалогія гісторыі» (1996). Te.: Нсторнкн Гродненідтш. Гродно, 1989; Методологнческпе основы росснйской нсторнографнн в 80-е гг. XIX в. — 1917 г. (смена параднгм) / / Наш радавод. 1994. Кн. 6, ч. 1; Фнлософско-нсторнческне воззрення Н.Н.Кареева / / Там жа. 1996. Кн. 7; Мнр аб-
306
НЕЧЫ ПУРЭНКА
солютных ценностей: А.С.Лаппо-Дашілевскнй (разам з С.П.Рамазанавым) / / Йсторнкн Россю і, XVIII — начало XX в. М., 1996.
НЕЧЫПУР&НКА Наталля Іванаўна (н. 4.1.1946, Мінск), бел. вучоны ў галіне паталагічнай фізіялогіі. Д-р мед. н. (1993). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1970). 3 1970 y Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі. Навук. працы па фундаментальных механізмах гіпаксіі, нейрадыстрафічнага працэсу і болевага сіндрому пры захворваннях нерв. сістэмы, распрацоўцы спосабаў іх фармалагічнага і немедыкаментознага лячэння. Тв.: Меднаторные взанмоотношення на
Від на возера Нешчарда з боку в. Гарбачэва Расонскага раёна Віцебскай вобл.
сішнальном н супрасгашальном уровнях ітрн хроннческом болевом снндроме (у сааўг.) / / Весці АН БССР. Сер. біял. навук. 1988. № 5’ Содержаіше компонентов ренян-ангнотензнн-алвдостероновой снстемы н простагландннов сернй E,F в разлнчных органах после спшвання пернфернческнх нервов прн леченнм дегндратантамн (разам з Г.В.Шарсцюк) / / Патол. фнзнологня н экспернм. тераішя. 1996. №4.
10—250 м. Упадаюць 7 ручаёў і р. Аілайская. У пратоцы паміж Н. і воз. Доўгае водзяцца бабры. Багатае рыбай і вадагшаўнай пгушкай. Гідралаіічныя назіранні з 1935.
HEIUATÀEÿ Барыс Мікалаевіч (н. 9.9.1947, г. Кудымкар Пермскай вобл., Расія), бел. географ. Д-р геагр. н. (1992), праф. (1994). Скончыў Пермскі ун-т (1971). 3 1995 y Магілёўскім ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па ландшафтазнаўстве, геаэкалогіі, геамарфалогіі і гіст. геаграфіі. Тв.: Развнгае долннно-речных слстем в позднем плейстоцене н голоцене. Кнев, 1989; Нсгормко географмческнй аналнз регяона. Кнев, 1992.
НЕШЧАРДА, рака ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Дрыса (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 346 км2. Выцякае з воз. Нешчарда за 1 км на ПнУ ад в. Парэчча, вусце за 800 м на У ад в. Прыбыткі. Цячэ па лясістай забалочанай мясцовасці.
НЁШЧАРДАЎСКАЕ ЎЗВЬІШША, фізіка-геаграфічны раён Беларускага Паазер ’я, на Пн Відебскай вобл. (усх. частка Расонскага р-на) і ў Расіі (бсшьшая частка). На Беларусі мяжуе з Полацкай нізінай, працягнулася з Пн на Пд на 22 км, з 3 на У на 29 км. Пл. 650 км2. Выш. 180—220 м, найб. 224 м (на ПнУ). Прымеркавана да Латвійскай седлавіны. Магутнасць асадкавага чахла да 300 м. Вылучаны адклады валдайскай серыі верхняга дакембрыю (пясчаныя і пясчана-гліністыя), ардовіку (вапнякі, мергелі, даламіты), дэвону (стракатаколерная пясчана-гліністая тоўшча). Ашрапагенавыя адклады (магушасць 30—60 м) складзены з валунных супескаў і суглінкаў, участкаў маламагутнага покрыва водна-ледавіковых асадкаў. Фарміраванне ўзвышша звязана з краявой зонай акумуляцыі паазерскага
іледзянення.
Сучасны рэльеф сярэднеўзгорысты і ўзгорыста-западзінны, ускладнены камамі і азёрнымі катлавінамі. Ваганні адносных вышынь 10—25 м. Марэнныя ўзгоркі складзены з валунных суглінкаў, НЁШЧАРДА, Н я ш ч э р д а , возера ў супескаў, камавыя — з пяску з уклюРасонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. чэннем жвіру і галькі. Трапляюцца озар. Нешчарда (выцякае з вазера), за 15 км выя грады з пяскоў, жвіру і валунна-гана У ад г.п. Расоны. Пл. 27,4 км2, даўж. лечнага матэрыялу з марэнным чахлом. 11,9 км, найб. шыр. 4,6 км, найб. глыб. Сярэднія т-ры студз. 8,4 °С, ліп. 8,1 м, даўж. берагавой лініі 50 км. Аб’ём 17,4 °С. Ападкаў 629 мм за год. Н.ў. вады 84,7 млн. м3. Пл. вадазбору 170 км2. дрэніруюць р. Дрыса і яе правыя прыКатлавіна падпруднага тыпу. Схілы выш. 5— 10 м, спадзістыя, тэрасавыя, разараныя, зах. часткова пад лесам, на Пд і Пн марэнныя ўзгоркі выш. 10—15 м. Берагі нізкія, забалочаныя, пад хмызняком, y залівах сплавінныя. Падводная ч. катлавіны карытападобнай формы, падзяляецца на 2 плёсы, злучаныя вузкім пралівам. Найб. глыб. ў паўн. плёсе, y паўд. 2—5 м. 3 астравы агульнай гш. 0,23 км2. Прыбярэжная ч. дна шыр. да 200 м (на асобных участках пашыраны да глыб. 4—5 м), выслана пясчанымі адкладамі, цэнтр. — сапрапелем. Ледастаў з канца ліст. да красавіка. Мінералізацыя вады да 150 мг/л, празрыстасць 0,7 м. Эўтрофнае. Зарастае. Шы- Нешчардаўскае ўзвышша V Расонскш раёне рыня паласы прыбярэжнай расліннасці Віцебскай вобл.
токі. Азёры Нешчарда, Усвечча, Валоба, Межава і інш. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя. Пад лесам каля 40% тэрыторыі. Лясы захаваліся невял. ўчасткамі на вяршынях і стромкіх схілах узгоркаў. Пераважаюць бары, субары, ельнікі, па далінах рэк і азёр з дамешкамі дубу. Па паніжэннях бярозавыя і альховыя лясы. Пад ворывам 15% тэрыторыі. HE ЭР (15.2.1912, прав. Юньнань, Кітай — 17.7.1935), кітайскі кампазітар. Самастойна авалодаў мастацтвам ігры на кіт. нар. інструментах і скрыпцы. 3 1929 вывучаў еўрап. тэорыю музыкі. Яго творчасць паводле характару і муз. мовы народная, адзначана рысамі наватарства. Аўтар папулярных масавых песень, y тл . «Марш добраахвотнікаў» (з 1949 Дзярж. гімн КНР), лірычных і інш. Сярод інш. твораў опера «Ураган над Янцзы», музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. НЕЭЎКЛІДАВЫ ГЕАМЕТРЫІ, геаметрычныя тэорыі, y якіх сістэма асн. палажэнняў (аксіём) адроэная ад прынятай y эўклідавай геаметрыі. Грунтуюцца на сістэмах аксіём, якія апісваюць суадносіны паміж асн. абстракгнымі геам. аб’екгамі (пункгамі, прамымі, плоскасцямі). У вузкім сэнсе пад Н.г. разумеюць Лабачэўскага геаметрыю і Рымана геаметрыю. НЁГРА, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., бас. р. Аўсянка (цячэ праз возера), за 25 км на ПнУ ад г. Гарадок, за 1 км на 3 ад в. Бярозна. Пл. 0,3 км2. Даўж. 800 м. Найб. шыр. 490 м. Найб. глыб. 2,5 м. Даўж. берагавой лініі 2,66 км. Пл. вадазбору 45,1 км2. Схілы катлавіны невыразныя, на ПдУ і ПнЗ выш. 5—7 м, параслі лесам і хмызняком. Берагі сплавінныя, на ПдУ нізкія, пад хмызняком. Дно плоскае, сапрапелістае. Зарастае. НЁІСКІ МІ РНЫ ДАГАВ0Р 1919. Падпісаны 27 ліст. ў Нёі-сюр-Сен (прыгарад Парыжа) паміж дзяржавамі Антанты, якія перамаглі ў 1-ю сусв. вайну, і Балгарыяй; частка Версальска-Вашынгтонскай сістэмы. Набыў сілу 9.8.1920. Паводле дагавора Балгарыя страціла Зах. Фракію (8,5 тыс. км2; перайшла ў распараджэнне Вялікабрытаніі, Італіі, Францыі, ЗША і Японіі, y 1920 перададэена Грэцыі) і выхад да Эгейскага м. (Балгарыі гарантаваўся свабодны эканам. выхад да гэтага мора), 4 зах. акругі з гарадамі Царыброд, Басілеград, Струміда (2566 км2; адышлі да Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў, з 1929 — Югаславія), пацверджана мяжа з Румыніяй, устаноўленая Бухарэсцкім мірным дагаворам ад 10.8.1913 (Паўд. Дабруджа засталася ў складзе Румыніі). Балгарыя абавязалася вышхадіць дзяржавам-пераможцам рэпарацыі на суму 2,25 млрд. залатых франкаў (на працягу 37 гадоў), яе ўзбр. сілы колькасна абмяжоўваліся да 20 тыс. чал. У 1929 і 1930 перагледжаны артыкулы дагавора аб рэпарацыях, y 1938 — аб ваен. абмежаваннях.
Паводле балг.-рум. дагавора ад 7.9.1940 Паўд. Дабруджа вернута Балгарыі. Н.м.д. страціў сілу пасля 2-й сусв. вайны. НЁМАН, Н я м у н а с (у Літве), рака ў Мінскай і Гродзенскай абл. Беларусі, y Літве і на мяжы Літвы і Калінінградскай вобл. Расіі. Даўж. 937 км. Пл. вадазбору 98,2 тыс. км2 ( y межах Беларусі адпаведна 459 км і 35 тыс. км2 — без вадазбору р. Вілія). Пачынаецца пад назвай Нёманец на Стаўбцоўскай раўніне каля в. Всрх-Нёман Уздзенскага р-на Мінскай вобл., упадае ў Куршскі заліў Балтыйскага м., утварае дэльту. Н. падзяляюць на 3 часткі: верхняе цячэнне (ад вытоку да вусця Котры), сярэдняе (ад вусця Котры да вусця Віліі), ніжняе (ад вусця Віліі да ўпадзення ў Балтыйскае м.). У вярхоўі цячэ па Нёманскай нізіне, y сярэднім цячэнні перасякае Гродзенскае ўзв. і Балтыйскую граду, y нізоўях цячэ па прыморскай нізіне. Асн. прытокі: Уса, Сула, Бярэзіна, Гаўя (Беларусь), Дзітва, Вілія (Беларусь і Літва) — справа, Уша, Моўчадзь, Шчара, Зальвянка, Рось (Беларусь, Свіслач (Беларусь і Польшча), Шашупе (Літва і Расія) — злева. За 46 км ад вусця Н. падзяляецца на 2 асн. рукавы: левы Гілія (Матросаўка), правы Русне, які таксама падзяляецца на шырокі і мелкаводны рукаў Атмата і паўнаводны Скірвітэ (Паўночны, падзяляецца на Ворусне і Руснайтэ): 3 шэрагам інш. рукавоў і меліярац. каналаў утварае вялізную дэльту. Даліна Н. (шыр. 1—4 км) да вусця Сулы невыразная, ніжэй, да мяжы з Літвой, пераважна скрынкападобная, паміж вусцямі Шчары і Чорнай Ганчы, дзе Н. цячэ па ўсх. ускраіне Гродзенскага ўзв., глыбокая і вузкая. Схілы даліны (выш. 6—25 м, месцамі 30—50 м) да ўпадзення Бярэзіны спадзістыя, на астатнім працягу стромкія, парэзаныя ярамі. Пойма пераважна двухбаковая (шыр. 1—2 км, месцамі да 4 км), парэзаная старыцамі, ніжэй г. Масты адсутнічае. Рэчышча ў вярхоўі (шыр. пераважна 35—40 м, месцамі да 150 м) ад вытоку на працягу 26,4 км каналізаванае, далей звілістае, шмат меляў, перакатаў, кос, пясчаных астравоў; Усярэднім цячэнні — пясчанае, шмат ірадаў і парогаў, y т.л. каля г. Гродна (найб. буйныя — Бічы і Гога ў Літве), y нізоўях расшыраецца да 180—380 м, замест камяністых парогаў з ’яўляюцца пясчаныя мелі. Глыб. ў вярхоўі 3—4 м, унізоўі да 1—2 м (за кошт моцнага адвіадання наносаў). Тут праводзядца ГОопаглыбляльныя работы з мэтай забеспячэння суднаходства. Цячэнне Н. спакойнае, з сярэдняй скорасцю 0,6— 0,8 м/с і ваганнямі ад 0,2 м/с да 2 м/с (у разводдзе). Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое ў вярхоўі і дажджавое Î нізоўі. Ледастаў з 2-й пал. снеж. да анца сак. (45—100 дзён). Таўшчыня іёду 20—65 см. У цёгоіыя зімы M anu al часовыя крыгаломы і крыгаходы. Веснавое разводдзе пачынаецца з сярэоіны сак. (пры ранняй вясне — з пач.
НЁМАН
307
Друсюнінкай, Алітус, Каўнас, (Літва), Нёман, Савецк (Расія). На беразе Н. ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл. Коласаўскі заказнік, зоны адпачынку. ААМакарэвіч.
Рака Нсман каля Гродна.
лют., пры позняй — з пач. крас.), доўжыцца 30—60 дзён. Сярэдняя выш. над межанным узроўні ад 2,5— 4 м y вярхоўі да 5,2 м y нізоўі. Веснавы крыгаход 7— 16 дзён. Характэрны працяглыя, амаль штогадовыя зажоры. Летне-асенняя межань (5—6 месяцаў) няўстойлівая, нярэдка парушаецца дажджавымі паводкамі. Зімовая межань (80—90 дзён) больш устойлівая. У вусці ў межань істотную ролю адыгрываюць спады і нагоны вады ветрам. Сярэднегадавы расход вады каля г. Стоўбцы 18,4 м3/с, каля г. Гродна 197 м3/с, за мяжой Беларусі 214 м3/с, y вусці 685 м3/с. Выкарыстоўваедца як крыніда водазабеспячэння. Рэгулярнае суднаходства ад г. Бірцгганас (Літва) да вусця, y межах Беларусі нерэгулярнае — ад в. Купіск Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. да в. Шандубры (Гродзенскі р-н.). Лесасплаў. Ha Н. Каўнаская ГЭС і вадасховішча. Н. злучаны з бас. р. Дняпро Агінскім каналам, з бас. р. Вісла — Аўгустоўскім каналам. 3 пабудовай Вілейска-Мінскай воднай сістэмы частка сцёку з бас. Н. перакідваецца ў бас. р. Дняпро. На рацэ гарады Стоўбцы, Масты, Гродна (Беларусь),
1
2000
■
н
е м
а н
-
Мнкола Аврамчнк ДНЕЙ ПОСЕДЕВІІШХ ХОРОВОД Cntuxu
+ Янка Брыль МНОГОЛЕТНЕЕ
Мшшатюры +
ШКОЛА В НАЧАЛЕ XXI ВЕКА
Матерйаіы<гкруглогостола»
ІІШІІІ ч 'MJDIA «ёііЯГГГіі*
«НЁМАН», шклозавод y г. Бярозаўка Лідскага р-на Гродзенскай вобл. Засн. ў 1883. Утварыўся з 3 шклозаводаў (гл. Нёманскія шюіозаводы). У 1-ю сусв. вайну разбураны, адноўлены ў 1921 як шклозавод «H.» фірмы «Ю.Столле». Вырабляў шклянкі, лямпавае і аптэкарскае шкло, з 1922 — ізалятары ддя чыгунак, пошты і тэлеграфа. У 1930 «H.» выпускаў пятую частку ўсяго экспарту Полыіічы і 1828 найменняў шкляной і хрусталёвай прадукцыі. У 1939 пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР нацыяналізаваны. У Вял. Айч. вайну разбураны. Адноўлены ў 1944, вырабляў аконнае і лямпавае шкло, з 1945 — шклапосуд. Рэканструяваны ў 1957—86. На 1.1.2000 на з-дзе працуюць 7 ванных шклаварных печаў бесперапыннага дзеяння, 3 печы—спадарожнікі для варкі каляровага шкла. Асн. прадукцыя (2000): вырабы 1058 найменняў, y т.л. посуд са шкла і хрусталю, дэкар. вырабы, элементы для люстраў і інш. Прадукцыя з-да за арыгінальнасць маст. і тэхнал. выканання неаднаразова адзначалася ўзнагародамі на міжнар. выстаўках. Гл. таксама Нёманскае шкло. «НЁМАН», штомесячны літаратурнамаст. і грамадска-паліт. часопіс. Выдаецца з 1945 як альманах рус. секцыі Саюза пісьменнікаў Беларусі, напачатку меў назву «Отчнзна», з 1947 «Советская Огчгана», з 1960 сучасная назва. Mae раздзелы: «Паэзія», «Проза», «Публіцыстыка», «Нататкі. Успаміны. Дакументы», «Учора. Сёння. Заўтра», «Мастацтва», «Кола чытання» і інш. Асвятляе пнтанні грамадска-паліт., гасп. і культ. жыцдя краіны. Друкуе творы пісьменніхаў, якія пішуць па-руску, пераклады твораў бел. і замежных пісьменнікаў. Змяшчае літ.-крытычныя артыкулы і рэцэнзіі, артыкулы на навук., грамадска-паліт., гіст. тэмы, нарысы, успаміны, матэрыялы па пытаннях культуры і мастацгва. У часопісе надрукаваны пераклады твораў Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, М.Гарэцкага, К.Чорнага, Р.Барадуліна, П.Броўкі, Я.Брыля, В.Быкава, Н.Гілевіча, АКуляш ова, А М акаёнха, І.Навуменхі, І.Мележа, П.Панчанкі, М.Танка, І.Чыгрынава, І.Ш амякіна, ААдамовіча, В.Адамчыха, Г.Бураўкіна, А Вярцінскага, А Ж ука, В.Каэьхо, В.Карамазава, А.Кудраўца, АКулакоўскага, А Л ойкі, М.Лужаніна, І.Пташніхава, А П ы сіна, А Р усецкага, Б.Сачанкі, Я.Сіпакова, АТвардоўскага, М.Кругавых, А М іронава, А Платонава, В.Тараса, І.Ш клярэўскага і інш.; зарубежных пісьменнікаў Р.Ваяна, П.Вежынава, К.Вонегута, Г.Гарсія Маркеса, Ж.Сіменона, У.Фолкнера і інш. Сярод перакладчыкаў І.Бурсаў, У.Жыжэнка, Р.Казакова, Н.Кіслік, П.Кошаль, Б.Спрынчан, Я.Хелемскі, В.Шчадрына, Ф.Яфімаў і інш. Гал. рэдактары: Шамякін (1952— 53), М .Калачынскі (1953—54), Пан-
308
каструменная тэхніка, фотадрук, размалёўка) і гутнага (прылепы, пячаткі, аплікацыі, дробная пластыка, каляровая крошка, ніці сульфідныя, крыялітавш, каляровыя, бясколерныя). Сярод вядучых мастакоў Н.ш. — ААнішчык, ! К.Вакс, ВДзівінская, У.Жохаў, Г.Ісаевіч, Т.Малышава, У.Мурахвер, Л.Мягкова, С.Раўдвеэ, В.Сазыкіна, Г.Сідарэвіч, Федаркоў і інш.
НЁМАНКА
чанка (1954— 58), Я.Васілёнак (1958—66), М акаёнак (1966— 77), Кудравец (1978—96), Ж ук (з 1997). А.П.Кудравец.
НЁМАНКА, рака ў Веткаўскім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 26 км. Пл. вадазбору 128 км2. Пачынаецца за 2 км на У ад в. Скачок, вусце за 2 км на ПнУ ад в. Юркавічы. Рэчышча каналізаванае. НЁМАНСКАЕ ШКЛО м а с т а ц к а е , вырабы са шкла (посуд, вазы, скульптура, творы манум.-дэкар. мастаціва) шклозавода «Нёман». Традыцыі Н.ш. заютадзены ў 2-й пал. 19 ст. майстрамі гутаў хутара Устрынь-Боркі (1875), урочышча Малодзіна (цяпер г. Бярозаўка Лідскага р-на Гродзенскай вобл.). Посуд і прадметы раскошы (маст. шкло) выраблялі метадамі прасавання, выдзімання ў нерухомыя і рухомыя формы (ціхае выдзіманне), свабоднага фармавання з бясколернага, каляровага празрыстага і глушанага шкла. Пры дэкарыраванні вырабаў выкарыстоўваліся алмазная і шырокая грань, гравіроўка, люстр, размалёўка эмалямі і золатам, светлае і глыбокае траўленне, налепы, скульптурная пластыка, каляровыя ніці. У 1880— 1914 прасаваныя і ціхавыдзіманыя вырабы пакрывалі нізкарэльефным дэкорам з матывамі неаготыкі і неаракако. Віцці аканта, ракайлевыя грабеньчыкі і краты, выявы анёлаў, дробныя раслінныя алементы мудрагеліста кампанаваліся на паверхні пасудзін і рэчаў. Прасаваныя і свабодна фармаваныя вырабы часта дадаткова дэкарыравалі гутнымі пластычнымі аздобамі (фігуркамі людзей, жывёл, птушак, каляровымі ніткамі). Выдзіманыя масавыя вырабы ў 1890— 1920-я г. ствараліся ў стылі мадэрн, пазней — пад уплывам чэш. шкла і школы «Баўгауз» — функцыяналізму, канструктывізму і кубізму. Сярод размалёвак пераважалі пейзажныя і кветкавыя кампазідыі, якія стылістычна набліжаюцца да размалёвак на бел. дыванах пач. 20 ст. У 1940 — сярэдзіне 1950-х г. пераважаў выраб посуду з каляровага накладнога (2—3-слойнага) жоўтага, зялёнага, сіняга, фіялетавага і чырвонага шкла па бясколерным і малочным, аздоблены шліфаваным геам. і зрэдку расл. арнаментам. 3 1956 на з-дзе працуюць прафес. мастакі, рабсггы якіх сталі значным укладам y распрацоўку маст. шкла. Н.ш. гэтага часу характарызуецца класіцыстычнай прастатой выёакародных форм гладкасценнага недэкарыраванага посуду са слабаафарбаванага шкла пастэльных, пераважна дымчатых колераў. Для серыйных і дэкар. вырабаў харакгэрна скулытгурна-вобразнае вырашэнне. У 1969 майстар А.Федаркоў распрацаваў новы метад дэкарыравання вырабаў сульфідна-цынкавым шклом пад назвай «нёманская ніць*. У 1970-я г. распрацаваны новыя віды ўзбагачэння малюнхаў факгуры спосабам діхага выдзімання, што дало
Літ:. Беларускае мастацкае шхло: [Альбом]. Мн., 1 9 7 8 ; Я н і ц к а я М.М. Беларускае мастацкае шкло, XIX — пачатак XX ст. Мн., 1984. М.М.Яніцкая.
НЁМАНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1914, час тка Усходне-Прускай аперацыі 1914. Да арт. Нёманскае шкло. Г . С і д а р э в і ч . Дэкаратыўныя пласты «Цішыня». 1985.
НЁМАНСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура неалітычных плямён, якія ў 4—3-м тыс. да н.э. жылі ў Бел. Паня-
Да арт. Нёманскас шкло. Кампазіцыя «Антык». 1996.
Да арт. Нёманскае шкло. У . М у р а х в е р . Дэкаратыўная скульптура «Ефрасіння». 1999.
Л.Мягкова.
магчымасць выкарыстоўваць разнастайныя выяўл. і асацыятыўныя сродкі пры стварэнні маст. вобразаў. У 1980-я г. створана брыгада па вырабе масавых рэчаў y тэхніцы пракатнага маліравання. Сучаснае Н.ш. характарызуецца разнастайнасцю маст. стылістыкі і тэхнік формаўтварэння (гута, прэс, рухомае і ціхае выдзіманне, рыфленне, пракатнае маліраванне), шырокім выкарыстаннем розных тэхнік дэкарыравання — халоднага (алмазная грань, шліфоўка, пес-
Да арг. Нёмансшя культура. Посуд з паселішча Лысая Гара каля в. Кругліца Сгаўбцоўскага раёна Мінскай вобл. (1) і паселішча каля в. Русакова Слонімскага раёна Гродзенскай вобл. (2).
монні, на верхняй Прыпяці, ПнУ Полыпчы і ПдЗ Літвы. Культура сфарміравалася на мясц. мезалітычнай аснове (гл. Нёманская мезалітычная культура). У развіцці Н.к. вылучаюць 3 этапы: ранні (дубічайскі), сярэдні (лысагорскі) і позні (дабраборскі). Насельніцтва займалася паляваннем, рыбалоўствам, збіральніцтвам, y познім неаліце — земляробствам і жывёлагадоўляй. Мела наземныя жытлы на берагах вадаёмаў. Для ранняга этапу характэрна вастрадонная слабапрафіляваная кераміка з расліннымі дамешкамі ў гліне, y сярэднім этапе гаршкі мелі выразную шыйку, раслінныя дамешкі ў гліне спалучаліся з жарствой; на познім этапе форма посуду захоўвалася ранейшая, але ў гліне зніклі раслінныя дамешкі. У арнаменце Н.к. ўжываліся гарыз. паясы грабеньчатых адбіткаў, насечкі, праколы, пракрэсленыя рыскі, адбіткі лінейнага штампа, тэкстылю. У Н.к. адбываўся росквіт крамянёвай індустрыі, былі пашыраны дасканала рэтушаваныя наканечнікі стрэл і дзідаў, паявіліся сякеры са звужанымі абушкамі і прышліфоўкай на лязе. Найб. значныя помнікі Н.к. на Беларусі Кругліца, Камень, Добры Бор, Моталь і інш. М.М.Чарняўскі.
Бярозаўка Лідскага р-на). Уладальнік памешчык ЗА Ленскі. Існаваў да 1898 (з 1891 як фірма «Краеўскі—Столле»), У 1897 меў лакамабіль, ручны прэс, шліфавальню; працавала 164 рабочыя. Вырабляў шкляны сталовы посуд, лямпавае і аптэкарскае шкло, прадметы раскошы. У 1895 В.А.Краеўскі і ЮА.Стсшле пабудавалі «Новую гуту» за 4 км ад «Старой іуты» ва ўрочышчы Малодзіна Лідскага пав. (цяпер г. Бярозаўка). У 1897 «Новая гута» мела 3 шклоплавільныя печы, 2 паравыя машыны, 2 шліфавальні, 20 прэсаў, працавала 636 чалавек. У 1898 Краеўскі і Столле набылі гуту, пабудаваную ў НЁМАНСКАЯ НІЗІНА. На 3 Беларусі, 1894—95 каля пас. Бярозаўка Лідскага пераважна ў Гродзенскай вобл., часткова ў паўд.-зах. ч. Літвы. Распасціраецца пав. (цяпер г. Бярозаўка), якая стала гал. прадпрыемствам кампаніі «Краеўўздоўж р. Нёман (яго верхняй і сярэдскі і Столле» і наз. «Хрусталёвая ф-ка няй ч. басейна) ад Стаўбцоўскай раўніНёман-А», «Новая гута» наз. «Хрусталёны да Балтыйскай грады. Мяжуе з Ашвая ф-ка Нёман-Б»; «Старая гута» ліквімянскім, Мінскім, Навагрудскім, Ваўдавана. 3 1905 уладальнік фірмы Стсшкавыскім, Гродзенскім узвьшішамі, Капыльскай градой. Працягласць з 3 на У ле. Паводде прэйскуранта, выдадзенага фірмай y 1911, ф-кі выраблялі 1828 узо160 км, з Пн на Пд 15—55 км, пл. каля 8,3 тыс. км2. Выш. 80—160 м над узр. м. раў шклавырабаў, y тл . сталовыя сервіПадзяляецца на Верхнянёманскую нізіну і зы, шлянкі, чаркі, бакалы, фужэры, чашкі, сподачкі, талеркі, краманкі, ваСярэднянёманскую нізіну. У рэльефе вызы, падсвечнікі, туалетныя флаконы і лучаюцца пясчаныя раўніны і тэрасы інш. У 1914 наладжана вытв-сць ізаляпрыледавіковых азёр, якія змыкаюцца з узроўнем верхніх тэрас Нёмана. Найб. тараў для рас. арміі. У 1-ю сусв. вайну хрусталёвыя ф-кі спалены. Каштоўнае азёры: Белае, Берштаўскае, Вераўскае, абсталяванне перавезена на шклозавод Зацкава, Рыбніда. Пад лесам 35% тэрыфірмы ў Ганцавічах. У 1921 адноўлены і торыі (Нёманскія лясы). У межах Н.н. працуюць як шклозавод «Нёман». заказнікі: біял. — Гожаўскі, Налібоцкі, НЁТЭР (Noether) Амалі Эмі (23.3.1882, Парэцкі, Сапоцкінскі; ландшафтны — г. Эрланген, Германія — 14.4.1935), няАзёры. мецкі матэматык, адна з* заснавальнікаў НЁМАНСКІ Янка (сапр. П я т р о в і ч абстрактнай алгебры. Скончыла ЭрланІван Андрэевіч; 12.4.1890, в. Шчорсы генскі ун-т (1902), дзе першай з жанНавагрудскага р-на Гродзенскай чын Германіі атрымала ступень д-ра навобл. — 30.10.1937), бел. пісьменнік, вук (1907). У 1922—33 праф. Гётынгенграмадскі дзеяч. Акад. АН Беларусі скага ун-та, y 1928—29 выкладала ў (1928). Скончыў Нясвіжскую настаўніцМаскоўскім ун-це. 3 1933 праф. жанокую семінарыю (1909), вучыўся ў Петчага каледжа ў г. Брын-Мор (ЗША). раградскім ун-це (1915—16, 1918). 3 Навук. працы па алгебры (тэорыі ідэа1918 y Белнацкоме пры Наркамаце па лаў, гіперкамплексных сістэм, дыфесправах нацыянальнасцей РСФСР. 3 рэнцыяльных інварыянтаў і інш.). УвяЦ.Гартным рэдагаваў газ. «Дзянніца». У ла паняцце групы з аператарамі, даказа1919—21 y Чырв. арміі. 3 1922 y Мінла тэарэму аб гомеамарфізмах і ізамарску. Працаваў y планава-эканам. оргафізмах, развіла агульную тэорыю нах Беларусі, вучоным сакратаром Ін-та выкпючэння і тэорыю алгебраічных эканомікі АН Беларусі, нам. старшыні мнагастайнасцей. Сфармулявала адну з Дзяржшіана БССР. У 1929—30 першы фундаментальных тэарэм тэарэт. фізікі неадменны сакратар Прэзідыума АН (гл. Нётэр тэарэма). БССР 26.4.1937 арыштаваны. РасстраЛіт.: В е й л ь Г. Математмческое мышлеляны. Рэабілітаваны ў 1957. Друкаваўся нве: С6.: Пер. с англ. н нем. М ., 1989. С. 274—292. М.М.Касцюковіч. з 1918. Першае апавяданне «Над Кроманню» (1922). У зб. апавяданняў «На НЁТЭР ТЭАРЭМА, фупдаментальная зломе» (1925), аповесці «Партызан» тэарэма тэарэт. фізікі, якая ўстанаўлівае (1927), рамане «Драпежнікі» (1928—30, сувязь паміж уласцівасцямі сіметрыі няскончаны) адлюстраваў жыццё розфіз. сістэмы, патрабаваннямі інварыянных класаў грамадства, рэв. рух напярэтнасці фіз. тэорыяй адносна пераўтвададні 1-й сусв. вайны, грамадз. вайну, рэнняў гэтай сіметрыі і адпаведнымі забарацьбу бел. народа супраць польск. хавання законамі. Сфармулявана Э. Нёакупантаў. Высгупаў y друку па пытантэр (1918). Дае найб. просты і універнях іісторыі, эканомікі і культуры Беласальны метад вывядзення і матэм. русі. Чл. ЦВК БССР y 1927—36. абгрунтавання законаў захавання ў клаTe.: Творы. М н., 1984. Л.С.Савік. січнай і квантавай механіцы, тэорыі палёў і інш. НЁМАНСКІЯ ШКЛОЗАВ0ДЫ. ПерН а аснове Н.т. з улікам патрабаванняў тэшы шкдозавод засн. ў 1883 y маёнтку орыі інварыянтнасці адносна пераўтварэнняў Заенчыцы Лідскага пав. Віленскай губ. (зрух y прасторы і ў часе, 3-мерны паварот, (цяпер урочышча Устронь НавагрудскаЛорэнца пераўтварэнні) даказана справядлівасць законаў захавання энергіі, імпульсу і га р-на Гродэенскай вобл., за 6 км ад г. НЁМАНСКАЯ МЕЗАЛГПЛЧНАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура плямён, якія ў 8—5-м тыс. да н.э. жылі на тэр. Літвы, паўн.-зах. Беларусі і некат. суседніх раёнаў. Узнікла ў выніку кантактаў нашчадкаў познасвідэрскіх плямён з насельнінтвам інш. мясц. культур. Для яе характэрны лістападобныя наканечнікі стрэл, ланцэтападобньм вастрыі, укладышы, трапецыі, авальныя сякеры, касдяныя вырабы. Носьбіты Н.м.к. прынялі ўдзел y фарміраванні на тэр. паўд.-зах. Літвы і зах. Беларусі неалітычнай нёманскай культуры.
309
н іб у р
моманту імпульсу як універсальных законаў прыроды. Н.т. звязвае таксама ўласцівасці дынамічнай сіметрыі, харакгэрныя для кожнага тыпу фундаментальных узаемадзеянняў (эл.-магн., слабога і моцнага), з законамі захавання спецыфічных сілавых зарадаў, яхія характарызуюць здольнасць элементарных часціц да адпаведнага ўзаемадзеяння ях першасных яго крыніц. У адпаведнасці^з агульнымі прынныпамі калібровачнай інварыянтнасці пераход ад глабальных (не залежных ад часу і прасторавых каардьшат) да лакальных пераўтварэнняў дынамічнай сіметрыі забяспечвае пераход ад тэорыі свабодных зараджаных элементарных часцід да калібровачнай тэорыі гэтых узаемадзеянняў. Л і т Н е т е р Э. Ннварнантные варнацнокные задачн / / Варнаішонныс прннднпы механвкн. М ., 1959. А А.Ногуш.
Я Нсманскі
Э.Нётэр.
НЁЎДА, Н я в о д а , П а л у ж а н к а , рака ў Навагрудскім і Карэлідкім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток р. Сэрвач (бас. р. Нёман). Даўж. 39 км. Пл. вадазбору 240 км2. Пачынаецца каля в. Нёўда Навагрудскага р-на, цячэ ў межах Навагрудскага ўзв. па ўзгорыстай мясцовасці, перасечанай глыбокімі лагчынамі і ярамі. Упадае ў р. Сэрвач на Пн ад в. Беразавец. Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 2—3 км, са стромкімі схіламі, выш. да 30 м. Пойма роўная, месцамі забалочаная, пад хмызняком, шыр. 100—500 м. Рэчышча моцна звілістае, ад в. Аколіда да вусця каналізаванае. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 1,7 м2/с. Прымае сцёк з меліярац. каналаў. НЁЎДА, вёска ў Ваўковідкім с/с Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл., каля р. Нёўда, на аўтадарозе Баранавічы— Навагрудак. Цэнтр саўгаса. За 4 км на Пд ад г. Навагрудак, 166 км ад Гродна, 28 км ад чыг. ст. Наваельня. 304 ж., 114 двароў (2000). Базавая школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання. Магіла ахвяр фашызму. НІАБІТ, мінерал, тое, што калумбіт. НІБУР (Niebuhr) Бартальд Георг (27.8.1776, Капенгаген — 2.1.1831), нямецкі гісторык антычнасці, дыпламат. Чл. Берлінскай АН (1810). Сын дацкага падарожніка-ўсходазнаўца К.Нібура. 3 1800 на дацкай, y 1806— 10 і 1813—23 на прускай дзярж. службе. У 1816—23
310
НІВА
прускі пасланнік y Ватыкане. У 1810— 13 выкладаў y Берлінскім, з 1823 — y Бонскім ун-тах. Гал. праца — «Рымская іісторыя» (т. 1—3, 1811—32; апісаны падзеі да 241 да н.э.). Увёў y гіст. навуку метад крытычнага падыходу да крыніц. Яго інтэрпрэтацыя раннерым. гісторыі (лічыў, што асн. зыходнай адзінкай гіст. развідця рымлян быў род; родавы лад змяніла дзярж. арганізацыя, засн. на тэр. падзеле, рубеж паміж імі — сістэма рэформ Сервія Тулія; прапанаваў тэорыю пра паходжанне патрыцыяў і плебеяў y выніку заваявання рым. царамі лац. пасяленняў) паўплывала на ням. гістарьмграфію (Л. фон Ранке, І.Момзен і інш.). Літ:. Мсторнографня антнчной ясторнн. М., 1980. С. 57—59. «НІВА», тыднёвік беларусаў y Польшчы. Выходзіць з 4.3.1956 y Беластоку на бел. мове. У ПНР выдавалася Бел. грамадска-культ. т-вам (БГКТ), з 1992 — праграмнай радай тыднёвіка «Ніва». Фінансуецца Мін-вам культуры і нац. спадчыны Подыіічы. Старшыня — Я.Мірановіч (з 1997), гал. рэдактар — В.Луба. Змяшчае інфармацыю пра эканам., грамадска-паліт. і культ. жыццё Беласточчыны, дзейнасць бел. арг-дый — БГКТ, Бел дэмакр. аб’яднання (БДА), Бел. аб’яднання студэнтаў (БАС), Бел. гіст. т-ва, праваслаўных брацтваў і інш. Асвятляе муз. і песенныя фестывалі, святкаванні Купалля, Каляд, выступленні артыстаў або вядомых дзеячаў культуры Беларусі, навукоўцаў, палітыкаў. Рэгулярна друкуе краязнаўчыя матэрыялы. Пытанні гісторыі, асабліва 20 ст., нярэдка выклікаюць дыскусіі. Часта публікуе матэрыялы пра Беларусь. Друкуе старонку літ.маст. аб’яднання «Белавежа», старонку для дзяцей «Зорка», y 1986—91 змяшчаў старонку БАСа «Прысутнасдь». В.А. Трыгубовіч. «НІВА», поўнапрывадны легкавы аўтамабіль, гл. ў арт. ВАЗ. НІВАЛЬНЫ КЛІМАТ (ад лац. nivalis снежны, халодны), нівальнаг л я ц ы я л ь н ы ' к л і м а т , клімат высокіх шырот або высакагор’яў y геамарфалагічнай класіфікацыі (гл. Нівальны пояс). Ва ўмовах Н.к. снегу выпадае больш, чым можа растаць і вьшарыцца, што садзейнічае ўтварэнню снежнікаў і ледавікоў. Н.к. уласцівы ледавіковым гюкрывам Антаркгыды, Грэнландыі, некат. інш. палярным і горным раёнам зямнога шара. Тэрмін Н.к. прапанаваны ням. географам АПенкам. НІВАЛЬНЫ П 0ЯС, самы верхні прыродны вышынны пояс гор і палярных абласцей, размешчаны вышэй снегавой лініі. Найб. вышыні ніжняй мяжы пояса ў пустынных rapax Цэнтр. Азіі і ў Андах (больш за 6500 м); y Антарктыдзе і Грэнландыі нярэдка апускаецца да ўзроўню мора. Для Н.п. характэрны ле-
давікі і снежнікі, ледавіковыя формы рэльефу (кары, гпрогі, свежыя марэны і інш.), скалы і восыпы, нівальны клімат. Вял. намнажэнні снегу пры шматгадовым захаванні паступова пераходзяць y фірн і глетчарны лёд. Інтэнсіўнасць раставання і выпарэння залежаць ад сонечнай радыяцыі і экспазіцыі схілу. На стромкіх схілах снег і лёд перыядычна сыходзяць уніз y выглядзе снежных лавін і ледавікоў. На паўд. схілах, дзе хутка ідзе раставанне снегу, агаляюцца горныя пароды і інтэнсіўна развіваюцца працэсы фізічнага (у асн. марознага) выветрывання. Ідзе разбурэнне парод з утварэннем грубых абломкаў, якія намнажаюцца ў больш нізкіх месцах. Раслінны і жывёльны свет Н.п. бедны, Сярод раслін пераважаюць лішайнікі, што пакрываюць паверхню скал і валуноў, разбураюць іх і ўгвараюць прымітыўныя глебы. У ніжнія гарызонты пояса могуць пранікаць нізкарослыя экземпляры раслін з інш. паясоў. 3 вышэйшых жывёл трапляюцца залётныя птушкі. В. САношка. НІВЕЛІР (ад франц. niveler выраўноўваць), геадэзічная прылада для вызначэння перавышэнняў пры геаметрычным нівеліраванні. Паводле дакладнасці Н. падзяляюць на высокадакладныя, дакладныя і тэхнічныя. Канструкгыўна адрозніваюць Н. оптыка-мех. і лазерныя. Асн. ч. о п т ы к а - м е х а н і ч н ы х Н. — зрокавая труба, цыліндрычны ватэрпас (аітгычны кампенсатар) для прывядзення візірнай восі ў гарыз. становішча і падстаўка. Л а з е р н ы я Н. дадаткова маюць аптычны квантавы генератар, які выпрацоўвае візірны лазерны прамень. Існуюць таксама Н. з аўтам. апрацоўкай інфармацыі на ЭВМ. Гл. таксама Геадэзічныя пршады і інструменты. П.П.Явід. НІВЕЛІРАВАННЕ, вызначэнне вышынь пунктаў зямной паверхні адносна некаторага выбранага пункта (умоўнага нуля) або ўзроўня мора. Выкарыстоўваецца для стварэння вышыннай апорнай геадэзічнай сеткі, вышыннага абгрунтавання тапаграфічных здымак і здымак рэльефу, пры інжынерна-буд. і геал. рабсггах, пры вывучэнні фігуры Зямлі, сучасных тэктанічных і тэхнагенных рухаў зямной паверхні і інш. Адрмніваюць Н. геаметрычнае, трыганаметрычнае, фізічнае і механічнае. Г е а м е т р ы ч н a e Н. выконваецца гарызантальным візірным праменем нівеліра. Перавышэнне вылічваецца як рознасць узятых адлікаў па нівелірных (геадэзічных) рэйках, якія вертыкальна ўстаноўлены на геадэзічных пунктах. Т р ы г а н а м е т р ы ч н а е Н. выконваецца нахільным візірным праменем геадэзічных прылад з вертыкальным кругам для вымярэння вугла нахілу зямной паверхні і адлегласці да пункгаў. Ф і з і ч н a e Н. падзяляецца на б а р а м е т р ы ч н а е Н. (засн. на залежнасці атмасфернага ціску ад вышыні) і г і д р а с т а т ы ч н a e Н. (засн. на ўласцівасці вадкасці займаць аднолькавы ўзровень y сазлуча-
ных сасудах). М е х а н і ч н а е Н. выконваецца з дапамогай аўтам. нівеліраў на трансп. сродках (аўтаматычна рэгіструюць вьгшыні і будуюць профіль). Гл. таксама Геадэзічныя знакі, Геадэзічныя прылады і інструменты, Геадэзія, Нівелірная сетка. П.П.Явід. НІВЕЛІРНАЯ CÉTKA, сукупнасць пунюгаў зямной паверхні, для якіх вышыні вызначаны нівеліраваннем (геаметрычным); вышынная апорная геадэзічная сетка. Вышыні вызначаюцца паводле прынятай y краіне сістэме вышынь над узроўнем мора. Пункты Н.с. замацоўваюць нівелірнымі маркамі і рэперамі. Паводле дакладнасді Н.с. падзяляюцца на 4 класы. Дакладнасць 1-га класа 0,5 мм на 1 км нівелірнага ходу, 2-га класа — 5 мм на 1 км, 3-га класа — 10 мм на 1 км, 4-га класа — 20 мм на 1 км. Н.с. Беларусі з ’яўляецца састаўной часткай Н.с. краін СНД, лік вышынь якой вядзедца паводле Балтыйскай сістэмы вышынь ад нуля Кранштацкага футштока. Гл. таксама Геадэзічныя знакі, Геадэзічныя пункты. П.П.Явід. НІВЕРНЙ (Nivernais), гістарычная вобласць y цэнтр. ч. Францыі. Уключае дэпартамент Ньеўр. Пл. 6,8 тыс. км2, Нас. каля 250 тыс. чал. (1998). Адм. ц. — г. Невер. Рэльеф раўнінны і ўзгорысты. Клімат умераны. Цячэ р. Луара. Ёсць каналы, якія злучаюць яе з басейнамі рэк Соны і Сена. Аснова эканомікі — прам-сць. Найб. развіты металургія, машынабудаванне, керамічная, харч., дрэваапр. галіны. Пашавая жывёлагадоўля. Бальнеалагічныя курорты.
н і в ы . вёска ў Салонскім с/с Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр саўгаса-камбіната. За 14 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Жлобін, 107 км ад Гомеля. 812 ж., 307 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НІВЙНІК (Leucanthemum), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 20 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 1 від Н. звычайны, або папоўнік (L. vulgare, нар. назвы белая ляхаўка, лугавы рамонак, румянак лясны, пастрэл). Трапляецца каля дарог, на лугах, y хмызняку. Mae шмат садовых форм і сартоў пад агульнай назвай садовы рамонак. Разам з Н. найвялікшым (L. maximum) культывуецца як дэкар. расліна. Шматгадовыя карэнішчавыя травы выш. да 1 м з прамастойнымі галінастымі сцёбламі. Лісце суцэльнае, радзей перысталопасцевае, чаргаванае. Суквецце — буйны адзіночны кошык. Краявыя квепсі песап раўдная чычко выя, белыя, сярэдзінныя — трубчастыя, жоўтыя. Плод — сямянка. Дэкар. расліны.
В.В.Маўрышчаў.
НІГЕР (Niger; ад берберскага рака), pa rca ў Зах. Афрыцы (у Гвінеі, Малі, Нігеры, Беніне, Нігерыі). Даўж. 4160 км, пл. басейна 2092 тыс. км2. Па даўжыні і
пл. басейна займае 3-е месца ў Афрыцы пасля рэк Ніл і Конга. Пачынаецца пад назвай Джаліба са схілаў Леона-Ліберыйскага ўзв., цячэ ў вузкай даліне, потым выходзіць на раўніны прыроднай вобласді Судан. Паміж гарадамі Ке-Масіна і Тамбукту падзяляехша на шматлікія рукавы і цячэ ў модна забалочанай даліне з мдоствам праток, старыц і азёр, утварае ўнутр. дэльту (раней рака ўпадала ў вял. бяссцёкавае возера). У раёне г. Тамбукту рукавы злучаюдда ў адно рэчышча. Ніжэй г. Елва перасякае Паўн.-Гвінейскае ўзв. ў парожыстым рэчышчы. Далей да вусця (каля 750 км) рака цячэ ў шырокай даліне, пасля ўпадзення р. Бенуэ рэчышча дасягае шыр. да 3 км. За 180 км ад акіяна, каля г. Аба, пачынаецца дэльта Н. (пл. 24 тыс. km 2), y якой вылучаецца мноства рукавоў, найб. Нун і Фаркадос (суднаходны). Гал. прытокі: Міло, Бані (справа), Сакота, Кадуна, Бенуэ (злева). Паводкі ў чэрв.-вер., y ніжнім цячэнні другі паводак y лютым. Сярэдні расход вады 9,3 тыс. м3/с (макс. да 35 тыс. м3/с). Гадавы сцёк каля 300 км3. Цвёрды сцёк 67 млн. т. У дэльце марскія прылівы. Выкарыстоўваецца для арашэння; пабудаваны плаціны Эгрэт (каля г. Бамако) і Сансаддынг (каля аднайм. паселішча). Буйная I'3Ç і вадасх. Каінджы, ніжэй — ГЭС Джэба. Рыбалоўства. Суднаходная на асобных участках: ад Курусы да Бамако, ад вадаспада Сатуба (ніжэй унутр. дэльты) да Ансонга, ад г. Ніямей да вусця. Важнейшыя гарады: Куруса (Гвінея), Бамако, Тамбукту (Малі), Ніямей (Нігер), Джэба, Лакоджа, Аніча (Нігерыя). У дэльце Н. марскі порі — Порт-Харкарт (Нігерыя).
НІГЕР
Герб і сцяг Нігера.
311
жаўны нац. парк Дубль-В (часткі ў Беніне, Буркіна-Фасо i Н.), некалькі рэзерватаў. Нассльніцтва. На Пд, уздоўж граніц з Нігерыяй, жывуць хаўса (56% насельніцтва краіны, па мове адносяцца да афразійскай сям’і), на ПдЗ — джэрма і сангаі (разам 22%, мова ўваходзіць y ніла-сахарскую сям’ю). Жывуць таксама туарэгі, кануры, фульбе, маўры і інш. Еўрапейцаў каля 2 тыс.', y тл . 1,2 тыс. французаў. Сярод вернікаў пераважаюць мусульмане (80%), ёсць прыхільнікі мясц. вераванняў (на Пд) і хрысціяне (у гарадах). Сярэдні прырост 2,95% (1999). Сярэдняя шчыльн. 7,9 чал. на 1 км2, каля лалавіны насельніцтва сканцэнтравана ў даліне р. Нігер. У гарадах жыве 13% насельнідтва. У г. Ніямей 600 тыс. ж. (1998). Больш за 50 тыс. ж. y гарадах Зіндэр і Марады. У сельскай гаспадарцы занята 90% эканамічна акгыўнага насельніцгва, y прам-сці і гандлі — 6%, кіраванні — 4%. Гісторыя. Негроідныя гоіямёны жылі на тэр. Н. з часоў неаліту. Караванны гандаль цераз Сахару спрыяў узнікненню тут шэрагу гарадоў. У сярэднявеччы рвдньм раёны Н. ўваходзілі ў склад
НІГЕР (Niger), Р э с л у б л і к а H i r e р (République du Niger), дзяржава ва ўнутранай частцы Зах. Афрыкі. Мяжуе на Пн з Алжырам і Лівіяй, на У з Чадам, на Пд з Буркіна-Фасо, Бенінам, Нігерыяй, на 3 з Малі. ГІл. 1267 тыс. км2. Нас. 9962,2 тыс. чал. (1999). Дзярж. мова — французская, пашыраны мовы хаўса і джэрма. Сталіца — г. Ніямей. Краіна падзяляецца на 7 дэпартаментаў і сталічную акругу. Нац. свята — Дзень абвяшчэння Рэспублікі (18 снежня). Дзяржаўны лад. Н. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1996. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах тэрмінам на 5 гадоў. Орган заканад. улады — аднапалатны Нар. сход. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам, якога назначае прэзідэнт. Урад падсправаздачны перад парламентам. Прырода. Большая частка Н. — y Сахары. У рэльефе пераважаюць выраўнаваныя плато і раўніны выш. 200—500 м. Найб. узвышаная ч. — пласкагор’е Аір (Азбін) выш. ад 700—800 м на 3 да 2000 м на У (г. Ідукальн-Тагес, 2022 м). На У — пясчаная пустыня Тэнерэ. Карысныя выкапні: уранавыя (па запасах адно з першых месцаў y свеце) і жал. руды, фасфарыты, золата, каменны вугаль, нафта, марганец, медзь і інш. Клімат на Пн трапічны, пустынны, на Пд субэкватарыяльны. Сярэдняя т-ра студз. ад 15°С на Пн да 25 °С на Пд, ліп. адпаведна 30 і 25 °С. Ападкаў на б.ч. тэрыторыі каля 100 мм за год, на крайнім Пд і ПдЗ — да 800 мм. На ПдЗ адзіная значная р. Нігер, y пустынях і паўпустынях трашіяюцца толькі уэды. На ПдУ частка воз. Чад. 87% тэр. займаюць голыя пяскі і камяністыя грунты зоны пустынь і паўпустынь з рэдкімі аазісамі, на Пд і ПдЗ участкі тыповых саваннаў з асобнымі дрэвамі акацый і баабабаў. Жывёльны свет y пустыні — дробныя грызуны, ліс фенек, антылопы арыкс і адакс, y саваннах — газелі, гепарды, гіены, шакалы. Шмат птушак. Міждзяр- Да арт. Нігер. Мячэць y Агадэсе. 16 ст.
312 _____________________ н і г е р дзяржаў Сангаі (7—16 ст.), Канем-Борну (9— 19 ст.) і інш., з пач. 19 ст. Паўд. Н. увайшоў y халіфат Сакота. У канцы 19 ст. тэр. Н. заваявана Францыяй: y 1904— 22 «Ваен. тэр. Н.», з 1922 асобная калонія ў складзе Франц. Зах. Афрыкі. Каланізацыя Н. выклікала некалькі ўзбр. выступленняў, найб. з іх — паўстанне туарэгаў y 1914— 17. Пасля 2-й сусв. вайны нац.-вызв. рух y Н. ўзначаліла Нігерская прагрэсіўная партыя (НПП, засн. ў 1946), якая складалася з прадстаўнікоў традыц. племянных вярхоў, інтэлігенцыі і чыноўнікаў. У 1946 Н. атрымаў статус заморскага дэпартамента Францыі, y 1957 абвешчаны аўт. рэспублікай y складзе Франц. супольнасці. 3 18.12.1960 Н. — незалежная дзяржава на чале з лідэрам НПП А.Дыёры. У Н. ўсталяваўся аднапартыйны рэжым, які падтрымліваў сувязі з Франдыяй і спрыяў прыватнаму прадпрымальніцтву. Незадаволенасць насельніцтва карупцыяй улад, іх няздольнасцю ліквідаваць вынікі моцнай засухі 1968—74 прывялі да ваен. пераварсггу 15.4.1974. Улада перайшла да Вышэйшага ваен. савета (BBC) на чале з палкоўнікам С. Кунчэ (1974—87). У канцы 1980-х г. новае кіраўніцгва BBC на чале з А.Сайбу (1987—93) пачало дэмакратызацыю паліт. жыцця Н. У 1990 дазволена стварэнне паліт. партый, y снеж. 1992 прынята дэмакр. канстьггуцыя. У сак. 1993 прэзідэнтам Н. выбраны лідэр партыі Дэмакр. і сац. канвент — «Рахама» М. Усман. Барацьба ў кіраўніцтве Н. прывяла да ваен. перавароту 27.1.1996. Новая канстытуцыя 1996 значна пашырыла паўнамоцгвы прэзідэнта, a ў ліп. 1996 прэзідэнтам Н. выбраны лідэр ваенных — І.Б.Майнасара. Пасля забойства Майнасары ў крас. 1999 y выніку няўдалага дзярж. перавароту новым прэзідэнтам Н. ў ліст. 1999 выбраны Т.Мамаду. Н. — чл. ААН (з 1960), Арг-цыі афр. адзінства. Дзейнічаюць паліт. партыі: Дэмакр. і сац. канвент — «Рахама», Альянс за дэмакратыю і прагрэс.
Да арт.
Гаспаларка Н. — эканамічна слабаразвітая краіна з адсталай эканомікай. Па ўзроўні эканам. развіцця адносідца да найменш развітых краін. Валавы ўнутр. прадукг (ВУП) на 1 чал. за год 670 дол. (1997). Сельская гаспадарка дае 40% ВУП, прам-сць — 18%, абслуговыя галіны — 42%. Пасля заваявання незалежнасці разам з лрыцягдендем замежнага і нац. прыватнага капіталу ўрад імкнецца расшырыдь дзярж. сектар. У сельскай гаспадарцы гал. ролю адыгрывае лаларнае матычдае земляробства. Пад ворывам каля 3,8 млн. га, лад пашай каля 8,9 млн. га. Арашаецца 66 тыс. га y даліне р. Нігер і асобдых раёлах да Пд краілы. Гал. земляробчы раён — ПдЗ і Пд. У земляробстве захавалася абшчыддае землеўлададде. Дробныя датуральныя і лаўнатуральдыя сял. гасладаркі даюць гал. частку с.-г. лрадукцыі. У даліне р. Нігер складваюцца таварлыя гасладаркі экспартнага кірунку. Гал. харч. культуры -— лроса, copra, кукуруза, рыс, маніёк, батат, бабовыя, агароддіда. На эксларт ідзе частка арахісу і бавоўны. Сярэдлегадавьі ўраджай (тыс. т): збожжавых — 1600, арахісу — 190—312, бавоўны — 4—10, агародліны — каля 80. Жьшёлагадоўля качавая і лаўкачавая. Пад лашу выкарыстоўваюцца лаўпустыді і савадны да Пд краіны. Пагалоўе (1997, млд. галоў): буйд. par. жывёлы каля 6,15, коз і авечак болыд за 6, вярблюдаў 0,3. Птушкагадоўля (20 млд. курэй). Рыбалоўства ў воз. Чад і р. Нігер (каля 20 тыс. т штогод). Збор гуміарабіку (на ПдУ). Прам-сць лрадстаўлела лрадпрыемствамі горлаздабыўной, алрацоўчай і буд. галін. У 1996 атрымана 170 млл. кВт • гадз электраэнергіі, 195 млд. кВт • гадз імлартавана з Нігерыі. Электрастадцыі лрацуюць лераважла на драўніне (85%). Гал. экспартдая галіна — гордаздабыўная прам-сць. Н. — адзін з вядучых вытворцаў уранавай сыравіды. Здабыча уранавых руд вядзецца ў Аіры (цэнтр здабычы г. Арлі) камладіямі з лераважнай доляй каліталу з Фрадцыі, Германіі, Італіі, Яподіі і інш. Працуюць 2 з-ды ла вытв-сці урадавага кадцэнтрату магутнасцю 2 тыс. т за год кожны. Вядзецца невял. здабыча каменлага вуга-
лю (каля 170 тыс. т y год), фасфарытаў, кухоннай солі. Апрацоўчая лрам-сць лрадстаўледа невял. прадпрыемствамі харч., тэкст., гарбарна-абутковай галін, вытв-сцю буд. матэрыялаў, хім. і фармацэўтычнай лрадукцыі. Прадлрыемствы харч. лрам-сці: 3 з-ды ла атрыманні арахісавага алею, мукамольлы, малаказавод, бойня-халадзільлік і ліўзавод y г. Ніямей, млыд і цэх безалкагольных лапіткаў y г. Зілдэр. Тэкст. прам-сць: 5 бавоўнаачышчальных, тэкст., прадзільда-ткацкая ф-кі. Прадлрыемствы ла апрацоўцы скур, абутковае лрадлрыемства кадцэрна «Баця» (1,25 млн. лар абутку за год). Вядзецца зборка кузаваў і лрычэлаў для аўтамашыд, вытв-сць мэблі, дробнага с.-г. інвентару і інш. Ёсдь лрадлрыемствы па вытв-сці цэглы і цэменту, керамічных і мармуровых плітак. У г. Ніямей фармпрадпрыемства і мылаварна-парфумерная ф-ка і ідш. Развіты рамёствы: саматужны выраб біжутэрыі, улрыгожаддяў з золата і серабра, тканін, скураных вырабаў, адзення, абутку, ганчардая вытв-сць- Традспарт лераважда аўтамабільлы. У краіне 41,6 тыс. аўтамашын (1998). Аўтадарог 10,1 тыс. km , y тл . 798 км з цвёрдым лакрыццём. Рака Нігер судлаходная ніжэй г. Ніямей. У краіле 27 аэралоргаў, y тл. 2 міжнар. каля гарадоў Ніямей і Агадэс. У 1997 эксларт склаў 267 млн. дол., імпарт 295 млд. долараў. Н. экслартуе уранавы кадцэнтрат (50% ла кошце), жывёлу і лрадукцыю жывёлагадоўлі (20%), бабовыя, агароддіну; імлартуе харч. і спажыведкія тавары, трансл. сродкі, лаліва. Гал. гандл. лартнёры: Фрадцыя (у асобдыя гады болыд за 50% экспарту і імларту), Канада, Нігерыя, Ялодія, Бельгія і інш. Знешні доўг 1,6 млрд. дол. (1998). Краіна атрымлівае даламогу міжнар. арг-дый і асобных краін (найб. Фралцыі). Грашовая адзінка — афр. франк (франк КФА). Архітэктура і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. У лаўд.-зах. раёнах пашыраны саламядыя хацілы, на У — глінабігдыя або складзедыя з камянёў дамы з травяным дахам. Гліняныя зернясховішчы ў форме круглай ласудзіны з адтулінай зверху да 3 м вышыні. На Пн качавое насельніцгва (туарэгі, фульбе) жмве ў шатрах, дакрытых скурамі. У
Нігер. Тыповы ландшафт пустыннай саванны на поўдні краіны. Да арт. Нігер Уранавы руднік y Арлі.
НІГЕРЫЯ
Да арт. Нігер. Зернясховішчы.
Да арт. Нігер. Жаночая сумка.
горадзе будуюць жылыя дамы і мячэці з банка (сумесь гліны з саломай). Жылыя дамы ў Зіндэры, Тахуа і інш. прамавугольныя ў плане, з несапраўднымі купаламі з пальмавых ствалоў або двухсхільным чарогавым пакрыццём (вільчак апіраецца на гліняны слуп унутры будьшка), маюць прамавугольныя парталы з рэльефным арнаментам і зубцамі па вуглах. Мячэці складаюцца з вял. шматслупавой залы з плоскім земляным пакрыццём на драўляных бэльках і мінарэта ў выглядзе ўсечанай піраміды, y якой знадворку тырчаць канцы драўляных гарыз. сувязей. Новыя кварталы г. Ніямей і інш. гарадоў забудоўваюцца паводле сучаснага еўрап. тыпу. У раёне Ніямея і ў абласцях, населеных хауса, вырабляюць ціснёныя скураныя вырабы з яркай афарбоўкай — сумкі, сёдлы, абутак, пасудзіны, каралі. Пашыраны кавальства, ювелірная справа, пляценне. Вырабляюцца нажы з бронзавай і сярэбранай інкрустацыяй, сярэбраныя бранзалеты і падвескі, конская вупраж. Сярод ганчарных вырабаў пашыраны пасудзіны з выцісненым і размаляваным арнаментам. Вырабляюць ярка афарбаваныя тканіны (пераважна чырвонага, белага, блакітнага колераў), пасудэіны з гарбузоў (калебасы) з разным і выпаленым арнаментам.
меец будзе спавядаць» (1945). Разам з Т. Епхіевым напісаў драму «Коста» (1939). Лірыка Н. адметная навізной вобразаў, форм і жанраў. Даследчык асецінскага фальклору, нарцкага эпасу, творчасці асецінскіх пісьменнікаў.
К.А.Анціпава (прырода, насельнідтва, гаспадарка), В.І.Сініца (гісторыя).
НІГЕР (сапр. Д ж a н a е ў Іван Васілевіч; 2.11.1896, с. Сіндзісар, Паўн. Асеція — 3.5.1947), асецінскі паэт, лігаратуразнавец; класік асецінскай л-ры. Скончыў Паўн.-Асец. пед. ін-т (1930). Ліг. дзейнасць пачаў y 1913. Матывы абяздоленага жыцця горцаў-беднякоў, іх спадзяванні — асн. змест яго дарэв. паэзіі. Пафасам рэв. барацьбы, сац. перамен прасякнуты паэмы «Мулдар» (1930), «Гыцы» (1934), «На беразе Церака» (1939). Паводле матываў нар. песень і паданняў напісаны паэмы «Сын Уахатага — удалы Гуйман», «Танец Бадэляты» (абедзве 1935) і інш. Тэме подзвігу асецінскага народа ў Вял. Айч. вайну прысвечана паэма «Чырвонаар-
сы 7,2 млрд. т, 12-е меспа ў свеце), прыродны газ (2,6 трлн. м ), каменны і буры вугаль, руды волава, жалеза, вальфраму, ніобію, танталу, тытану, урану, свінцу, цынку. Ёсць кухонная соль, фасфаты, шматлікія буд. матэрыялы. Клімат на Пн экватарыяльна-мусонны з дажджлівым летам і сухой зімой; сярэдняя т-ра ў крас. — маі 25— 32 °С, y снеж. — студз. 20—25 С, ападкаў ад 500 да 1500 мм. На прыбярэжнай нізіне клімат экватарыяльны, вельмі вільготны; сярэднія месячныя т-ры ўвесь год ад 24 “С да 28 °С, ападкаў ад 2000 да 4000 мм. Гал. р. Нігер з найб. прытокам р. Бенуэ. На ПнУ частка воз. Чад. Пад лесам і хмызнякамі 12% тэр. На Пн паўпустыня і сухая саванна, y сярэдняй ч. — тыповая саванна з баабабамі, акацыямі і хмызнякамі, на Пд ад яе — галерэйныя і паркавыя лясы. На ўзбярэжжы вільготныя трапічныя лясы з каштоўнымі пародамі дрэў. У лясах зберагліся малпы, насарогі, сланы, y рэках — гіпапатамы і кракадзілы, y саваннах — жырафы, антылопы,
Te.: Рус. пер. — Мзбранное. Орджонлкмдзе, 1978; Думы Осетнн: Сгахн н поэмы. М., 1981. А.С.Пухаеў.
НІГЁРЫЯ (Nigeria), Ф е д э р а т ы ў ная Рэспубліка Нігерыя (Federal Republic of Nigeria), дзяржава ў Зах. Афрыцы. Мяжуе на 3 з Бенінам, на Пн з Нігерам, на ПнУ (па воз. Чад) з Чадам, на У з Камерунам. На Пд абмываецца Гвінейскім зал. Атлантычнага ак. Пл. 923,8 тыс. км2. Нас. 113,8 млн. чал. (1999). Дзярж. мова — англійская, шырока распаўсюджаны мовы хаўса і фульбе (на Пн), іоруба і ігба (на Пд). Сталіца — г. Абуджа; былая сталіца і гал. эканам. цэнтр — г. Лагас. Краіна падзяляецца на 30 штатаў і сталічную акругу. Нац. свята — Дзень незалежнасці (1 кастр.). Дзяржаўны лад. Н. — федэратыўная рэспубліка. Член брыт. Садружнасці. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах. Вышэйшы орган дзярж. улады — Савет нац. абароны і бяспекі, які складаецца з прэзідэнта, вшэ-прэзідэнга, правадыроў плямён, старшыні Часовага савета і некалькіх яго членаў. Заканад. орган — двухпалатны парламент (Палата прадстаўнікоў і Сенат), які выбіраецца на ўсеагульных выбарах. Выканаўчая ўлада належыць Часоваму савету (ураду), яго члены выбіраюць старшыню, які выконвае функцыі прэм’ер-міністра. Прырода. Большая ч. паверхні — пласкагор’е выш. 400—600 м. У цэнтры — плато Джос (да 1690 м). На У, каля мяжы з Камерунам, горы Мандара, Шэбшы (да 2040 м), частка плато Баменда. Уздоўж Гвінейскага зал. — прыморская алювіяльная нізіна (шыр. 40— 100 км) з вял. дэльтай Нігера. Карысныя выкапні: нафта (агульныя запа-
313
Герб і сцяг Нігерыі.
314________________ НІГЕРЫЯ ільвы, гіены. Шмат птушак, змей, насякомых. Рэзерваты Боргу і Янкары. Населыпцтва. Н. — шматнацыянальная краіна. Пражывае каля 260 плямён і народнасцей, 19 самых вялікіх налічваюць больш як па 1 млн. чал. Найб. народы (разам з блізкімі па мове): на ПдЗ іоруба (каля 26 млн. чал.) і ігба (каля 21 млн. чал.), на Пн фульбе (каля 23 млн. чал.), усе ўваходзяць y нігеракардафанскую моўную сям’ю; на Пн хаўса (каля 30 млн. чал.), якія ўваходзяць y афразійскую моўную сям’ю. У гарадах невял. групы еўрапейцаў (каля 30 тыс. чал.), амерыканцаў ЗІІІА, арабаў. Сярод вернікаў 50% — мусульмане (пераважна на Пн), 40% — хрысціяне (пераважна на Пд), 10% — прыхільнікі мясцовых рэліг. культаў. Сярэднегадавы прырост насельніцтва каля 3%. Сярэдняя шчыльн. насельнішва 123,2 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна заселены паўд. раёны (500 чал. на 1 км2 і больш). Рэдка населена поўнач — месцамі 10—20 чал. на 1 км2. Гар. насельнііггва 40%. Найб. гарады (тыс. ж. з прыгарадамі, 1998): Лагас — 10 287, Ібадан — каля 4000. У 26 гарадах ад 200 тыс. да 1 млн. ж. У сельскай гаспадарцы занята 54% эканамічна актыўнага насельніотва, y прам-сці, гандлі, абслуговых галінах — 19%, y кіраванні — 15%.
Да арт. Нігерыя. Астанцы на плато Джос.
рылі пратэктарат Ойл-рыверс (з 1893 Пратэктарат нігерскага ўзбярэжжа); y 1900 — пратэктараты Паўн. і Паўд. Н., якія 1.1.1914 аб’яднаны ў Калонію і пратэюгарат Н. Брыт. ўлады ўсталявалі сістэму т.зв. «ўскоснага кіравання», пры якой непасрэдная ўлада на месцах захоўвалася ў афр. правадыроў. Н. ператварылася ў сыравінную базу Вялікабрытаніі. 3 фарміраваннем мясц. буржуазіі і інтэлігенцыі ўзмацнілася антыкалан. барацьба, адбыўся шэраг паўстанняў (1914— 18, 1929 і інш.). У 1922 Г.Маколей стварыў першую афр. паліт. партыю — Нігерыйскую нац.-дэмакр. партыю. У 1944 етвораны Нац. савет Н. і Камеруна (з 1962 Нац. савет нігерыйскіх ірамадзян, НСНГ), старшынёй якога абраны Маколей, ген. сакратаром — Н.Азіківе. У выніку рэформы 1947 Н. падзелены на Паўн., Зах. і Усх. вобласці, y якіх адпаведна дамінавалі народы хаўса, іоруба і ігба. У 1951 створаны Паўн. нар. канірэс (П Н К) на чале з А.Бела і Група дзеяння (ГД) на чале з А.Авалова.
1.10.1960 абвешчана незалежнасць Н. Уладу ажыццяўляў кааліцыйны ўрад ПНК—ГД на чале з А.Т.Балева. Распад кааліцыі ў 1964 прывёў да міжнац. сутыкненняў. У студз. 1966 адбыўся дзярж. пераварог. Ваен. кіраўнік Дж.Т.У.Іронсі абвясціў y маі 1966 аб пераўтварэнні Н. ва унітарную дзяржаву. У ліп. 1966 Іронсі забіты. Новы ваен. ўрад Я.Гавона вярнуўся да федэратыўнай сістэмы. Пагромы ігба на Пн Н. ўзмацнілі сепаратысцкія настроі. У маі 1967 ваен. губернатар Усх. вобл. А.Аджукву абвясціў яе незалежнай дзяржавай Біяфра. У ліп. 1967 пачалася вайна паміж сепаратыстамі і цэнтр. ура-
Саванна ў вільготны перыад.
Гісторыя У неаліце на тэр. Н. жылі шматлікія плямёны паляўнічых і збіральнікаў. Рэшткі першай развітой культуры — Нок, носьбіты якой умелі апрацоўваць жалеза, адносяцца да 5 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. У канцы 1-га тыс. н.э. на Пн узніклі гарады-дзяржавы народа хаўса (Замфара, Зарыя, Габір, Кана, Кацына і інш.). 3 11 ст. тут пашырыўся іслам. Караванны гандаль праз Сахару спрыяў развіццю дзяржаў хаўса, якія дасягаулі росквіту ў 16— 18 ст. У пач. 19 ст. яны ўвайшлі ў склад халіфата Сакота. 3 канца 1-га тыс. н.э. на ПдЗ Н. існавалі дзяржавы народа іоруба, найбольшай з якіх y 17— 18 ст. была Ойо. У ніжнім цячэнні р. Нігер існавала дзяржава Бенін. Паўн.-ўсх. частка Н. ўваходзіла ў склад Канем-Борну. Народ ігба (іба) жыў вял. абшчынамі, якімі кіравалі саветы старэйшын. Першыя еўрапейцы (партугальцы) з’явіліся на тэр. Н. ў 1472. У 16— 19 ст. прыбярэжныя гарады Н. сталі цэнтрамі гандлю рабамі. У 1861 англічане захапілі г. Лагас. У 1885 яны ства-
дам, y якой загінула больш за 1 млн. чал. 15.1.1970 войскі Біяфры капітулявалі. У 1975 Гавон скінуты ген. М.Мухамедам. Пасля забойства Мухамеда ў 1976 ваен. кіраўнік А.Абасацджа перадаў уладу дэмакр. выбранаму прэзідэнту АШ.Шагары (скінугы ваеннымі 31.12.1983). У пач. 1990-х г. пачалася дэмакратызацыя грамадскага жыцця, але пасля перамогі на прэзідэнцкіх выбарах 1993 лідэра апазіцыі М.Абіёлы ваен. ўлады анулявалі яе вынікі. У краіне быў усталяваны жорсткі аўтарытарны рэжым ген. С.Абачы і Н. апынулася ў міжнар. ізаляцыі. Пасля смерці Абачы (чэрв. 1998) ваен. кіраўнідтва было вымушана правесці ў лют. 1999 дэмакр. выбары, на якіх прэзідэнтам выбраны прадстаўнік Нар. дэмакр. партыі Абасанджа. Яго
ўрад абвясціў праграму шырокіх пераўтварэнняў. У Н. дзейнічаюць паліт. партыі: Нар. дэмакр. партыя, Усенар. партыя, Дэмакр. альянс. Н. — чл. ААН (з 1960), Арг-цыі афр. адзінства. Дыпламат. адносіны паміж Н. і Рэспублікай Беларусь усталяваны ў жн. 1992. Гаспадарка. Н. — агр. краіна з развітой нафтаэдабыўной прам-сцю. Валавы ўнутр. прадукт на 1 чал. — кэля 1270 дол. за год. Удзельная вага прам-сці (разам з буд-вам) y агульнай прадукцыі 42%, сельскай гаспадаркі 33%, абслуговых галін 25%. Аснова п р а м ы с л о в a с ц і — нафтаздабыўная галіна. Штогод здабываюць каля 75 млн. т нафты (дэльта Нігера, шэльф Гвінейскага зал.). Здабычу вядуць кампаніі са змешаным капіталам. Ёсць Нац. нафтавая кампанія. Здабываюцца прыродны газ (пераважна спадарожны), каменны вугаль, руды волава (каля 5% сусв. здабычы), ніобію. танталу, вальфраму, торыю, жалеза, золата; буд. матэрыялы. Выпрацоўка электраэнергіі 13,8 млрд. кВтгадз (1996); 61% даюць ЦЭС (у найб. гарадах на Пд), 39% — ГЭС (гал. — Каінджы і Джэба на Нігеры). 3 галін апрацоўчай прам-сці найб. развіты харч. і харчасмакавая, тэкстыльная. Пашырана вытв-сць алею (пальмавага, арахісавага, бавоўнавага), перапрацоўха какавы, вытв-сць цукру, піва, безалкагольных напіткаў, сокаў, мясных, фруктовых і агароднінных кансерваў, мясамалочнай прадукйыі. 3 перапрацоўкай пальмавых ядраў і арахісу звязана мылаварная прам-сць (Ілобу, Аба). Перапрацоўка какавы (Лагас, Адо, Ілеша, Іфе), арэхаў кола (Абеокута). Дзейнічаюйь 50 піваварных і 20 мукамольных з-даў. Цукр. з-ды выпускаюць каля 300 тыс. т цукру штогод. Есць прадпрыемствы тытунёвай прам-сці (Ілорын, Ашогба). Тэкст. прам-сць прадстаўлена камбінатам y г. Кана, ф-камі ў Лагасе, Адо, Аніча, Кадуне, вытв-сцю трыкатажу ў Аба і Энугу, швейных вырабаў y Лагасе і Кадуне, сінт. дываноў y г. Бенін-Сіці. Асн. цэнтры гарбарна-абутковай прам-сці — Лагас, Кадуна, Кана. Н. мае 4 нафтаперапр. з-ды (асн. цэнтры — Лагас і Порт-Харкарт). Працуюць нафтахім. з-ды ў Элес-Элеме, Вары, Кадуне (агульная магутнасць 11 млн. т), прадпрыемствы па вытв-сці звадкаванага газу, прапілену, сажы, этылену, вадкага кіслароду, вуглякіслага газу, лакаў і фарбаў, натур. каўчуку, вытв-сці аўтамаб. і веласігТедных шьш, фармацэўтычнай прадукцыі, парфумерыі, суперфасфатных і азотных ўгнаенняў, сернай кіслаты. Чорная металургія прадстаўлена камбінатамі ў Аджаакуце (магутнасць 1,5 млн. т за год) і Алоджы (1 млн. т); сталепракатныя прадпрыемствы ў Джосе, Кацыне, Ашогба (агульная магугнасць 630 тыс. т). 3 прадпрыемстваў каляровай металургіі найб. волаваплавільны з-д (Джос). Машынабудаванне прадстаўлена аўтазборачнымі прадпрыемствамі (за год 100 тыс. легкавьгх і 20 тыс. грузавых аўтамашын), вытв-сцю прычэпаў, матацыклаў, вела-
сіпедаў, трактароў. Ёсць прадпрыемствы па вытв-сці гандл. абсталявання, быт. тэхнікі, па буд-ве і рамонце суднаў (Лагас, Ібадан, Кадуна, Кана), больш за 400 прадпрыемстваў па дрэваапрацоўцы, y тл. лесапільна-фанерны з-д y Сапеле, папяровая ф-ка ў г. Джэба (магутнасць 100 тыс. т паперы за год), ф-ка газетнай паперы ў Ока-Ібоку, цэлюлозна-папяровы камбінат y Онда, прадпрыемствы мэблевай прам-сці, буд. матэрыялаў і інш. Разнастайныя саматужныя рамёствы (кавальскае, разьбярства па метале, слановай косці, дрэве, вырабы з бронзы, серабра, вытв-сць тканін, посуду, мэблі, ганчарных вырабаў, апрацоўка скур і інш.). С е л ь с к а я г а с п а д а р к а не забяспечвае пагрэб краіны. Пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі каля 30 млн. га, пад пашай каля 40 млн. га, арашаецца каля 1 млн. га. Захавалася абшчыннае землекарыстанне, на Пн — феад. перажыткі. Аснова земляробства на Пн і ў сярэдняй ч. краіны — вырошчванне на ўласныя патрэбы кукурузы, проса, copra, рысу; збор збожжа каля 20—22 млн. т штогод, на ўзбярэжжы — пераважна батату, маніёку, бабовых. Гал. экспартныя культуры: алейная пальма (дэльта Нігера і суседнія раёны), какава і каўчуканосы (зах. ч. ўзбярэжжа), арахіс і бавоўна (Пн), меншае значэнне маюць какосавая пальма, дрэва кола, цукр. трыснёг, тытунь. Штогод атрымліваюць
тапрадукты (95% кошту), какава, каўчук, ядры пальмавых арэхаў; y імпарце — машыны і абсталяванне, хімікаты, тавары шырокага попыту, збожжа і жывёла. Гал. гандл. партнёры: ЗША (35% экспарту, 14% імпарту), Францыя (6 і 8%), Іспанія (11% экспарту), Вялікабрытанія (11% імпарту), Германія (10% імпарту). Грашовая адзінка — наіра. Ахова здароўя. Сістэма аховы здароўя ўключае дзярж. мерапрыемствы па забеспячэнні насельніцтва мед. паслугамі, але значную долю займае прыватная практыка. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 53, жанчын 54 гады (1999). Узровень нараджальнасці — 42 на 1 тыс. чал. Смяротнасць — 13 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 3%. Забяспечанасць бальнічнымі ложкамі — 1 на 1070 чал., урачамі — 1 на 4496. Дзіцячая смяротнасць — 69 на 1 тыс. нованароджаных (1999). Літаратура Н. цесна звязана з вуснай нар. творчасцю. Развіваецца на мовах народаў іоруба, ігба, хаўса і інш., вядучае месца займае агульнанігерыйская л-ра на англ. мове. У канцы 19 — пач. 20 ст. пад уплывам вызв. руху ўзнікла публіцыстыка. У 1920—40-я г. зарадзіліся грамадз. паэзія (Д.Асадэбай) і драматургія (Х.Агундэ). Этапам y развіцці прозы стала лубачная літаратура. У 1950-я г. вядомасць набылі аповесці А.Тутуолы, звязаныя з казачным эпасам
Да арт. Нігерыя. Піраміды з мяхоў арахісу, прыгатаванага для экспарту.
Да арт. Нігерыя. ГЭС Каінджы на р. Нігер.
каля 700 тыс. т пальмавага алею (50% сусв. вытв-сці), каля 200 тыс. т какавызярнят (10% сусв. вытв-cui), каля 100 тыс. т натуральнага каўчуку. Жывёлагадоўля развіта на Пн краіны, дзе няма мухі цэцэ. Пагалоўе (млн. галоў, 1997): буйн. par. жывёлы — 19,6, коз — 24,5, авечак — 14, свіней — 7,6, свойскай птушкі — 126. Марское, рачное і азёрнае рыбалоўства. Транспарт чыг., аўтамаб., унутр. водны, марскі. Даўж. (1997) чыгунак 3557 км, аўтадарог 51 тыс. км, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 26 тыс. км, унутр. водных шляхоў 8575 км; нафтаправодаў 2042 км, прадуктаправодаў 3000 км, газаправодаў 500 км. Гал. парты: марскія Лагас, Порт-Харкарт, Калабар, рачны Аніча. У 1998 экспарт склаў 9.7 млрд. дол., імпарт — 9,8 млрд. дол. У экспарце пераважаюць нафта і наф-
народа іоруба і адметныя займальнасцю сюжэтаў і гратэскавасцю. Першы нігерыйскі раман — «Людзі горада» С.Эквензі. Для л-ры 1960-х г. характэрна інтэнсіўнае асваенне новых для афр. л-р жанраў, найперш рамана, і тэм (А.Нзекву, Э.Амадзі, Т.Алука, О.Эгбуна). Гал. тэндэнцыя развіцця прозы — станаўленне крытычнага рэалізму: трылогія «I прыйшло разбурэнне», «Спакою больш няма», «Страла бога» Ч.Ачэбе, раманы «Інтэрпрэтатары» і «Час і беззаконнасць» В Шайінкі, аповесць «Голас» Г.Акары. Сац. тэматыку распрацоўвалі Эквензі і Дж.Муноні. Для пісьменнікаў 1970—80-х г. (К.Аматоса, О.Мезу) характэрна імкненне ўзбагаціць англ. мову элементамі афр. моў. Наватарскімі пошухамі адметныя раманы Акары, Шайінкі. У паэзіі і драматургіі вызна-
НІГЕРЫЯ
315
чальным стала спалучэнне традыцый нар.-песеннай афр. творчасці і сусв. англамоўнай паэзіі (Дж.П.Кларк, К.Акігба). У пач. 1960-х г. створана Асацыяцыя афр. пісьменнікаў. Архпэктура. У зоне трапічных лясоў на ПдЗ і ПдУ са старажытнасці будуюцца прамавугольныя ў плане жытлы з глінянымі ці плятнёвымі сценамі, разнымі аканіцамі і 2-схільным пакрьшцём з саломы і пальмавага лісця. У народаў ігба і іоруба глінабітныя жылыя дамы і гасп. пабудовы з глухімі сценамі размяшчаюцца па перыметры прамавугольнага двара, абкружанага галерэямі. Драўляныя слупы галерэй, дзверы і панэлі фасада аздабляюцца разнымі выявамі сімвалічных фігур і жывёл або геам. арнаментам. У цэнтр. частцы Н. пераважаюць круглыя гліняныя пабудовы з канічным саламяным дахам. У 8— 10 ст. узніклі гандл. гарады, абкружаныя глінабітнымі сценамі даўж. да 15 км са шматлікімі брамамі. Звілістыя вузкія вуліцы забудоўваліся 1—2-павярховымі дамамі з гліны ці сырцу з плоскім або купальным пакрыццём. Фасады ўпрыгожваліся рэльефным арнаментам, блізкім да арабескі (палац Гідан Румфа ў Кана; 15 ст.), або праразным узорам з афарбоўкай (імітацьм каменнай муроўкі, раслінныя матывы). 3 прыходам ісламу з’явіліся мячэці — прамавугсшьныя, на гліняных слупах, часам без мінарэта, з ціснёным арнаментам на фасадах. У канцы 19 ст. рэпатрыянты з Бразіліі ўнеслі ў архітэктуру гарадоў паўд. Н. элементы лац.-амер. барока: франтоны з завіткамі, балюстрады, узорыстыя жал. рашоткі, геральдычную скульптуру. У 1930-я г. пад уплывам еўрап. архітэктуры з’явіліся цэрквы пераважна ў стылі неаготыкі, 2—3-павярховыя дамы з жал. дахам і мансардамі. 3 1960-х г. узводзяцца шматпавярховыя грамадскія будынкі з арміраванага бетону на стальным каркасе з выкарыстаннем сонцаахоўных рэбраў, казыркоў, рашотак, нац. элементаў (пераважна паводле праектаў англ. архітэктараў; будынкі Вярх. суда ў Кадуне, Нац. палац, Дом радыё, банк y Лагасе, Універсітэцкі гарадок y Ібадане і інш.). Працуюць нігерыйскія архітэктары, якія атрымалі адукацыю ў Еўропе, a таксама на арх. ф-тах тэхнал. каледжа ў Лагасе, ун-таў y Нсуке і Зарыі. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Стараж. помнікі выяўл. мастацтва (тэракотавая пластыка) на тэр. Н. адносяцца да культуры Нок (каля 900 да н.э. — 2 ст. н.э.). На мяжы н.э. выраблялі бронз. чалавечьм фігуры ў раёнах Джэбе і Тадзе. У 12— 17 ст. росквіту дасягнула скулыпура Беніна, Іфе, якой уласцівы тонкая мадэліроўка форм. Са стараж. часоў y многіх народаў Н. быгуе дробная драўляная пластыка (выявы людзей, жывёл). Паліхромньм чалавечыя фігуркі адметныя гратэскнасцю, падкрэсленай экспрэсіў-
316_________________ Н ІГІЛІЗМ насцю, заснаванай на дыспрапорцыі форм. Пашыраны драўляныя рытуальныя маскі (цяпер выкарыстоўваюцца для карнавалаў). Развіццю прафес. мастацтва ў 1920—60-я г. садзейнічаў MacTax еўрап. акад. кірунку А.Анаболу. Значную ролю ў фарміраванні новага мастацтва Н. адыгралі скульптары Ідах, Ф.Ідэхен, Ф.ідубар, Д.Нвока, І.Ае, Б.Энвонву, якія прыўнеслі нац. традыцыі ў сучасную скульптуру. Сярод рэаліст. жывапісцаў Энвонву, элементы традыц. мастацтва ўласцівы творам У.Эгону, пошукі выяўл. і каларыстычных сродкаў — Ю.Грыло, Дж.Акола, А.Эконгу. Да манум. жывапісу звяртаюцца Р.Агундэле, Дж.Бураймах, Б.Анабракпае і інш., мазаікі — І.Адэемі, дызайну — АЛасекан, тэатр.-дэкарацыйнага мастацтва — Нвока. Сярод нар. рамёстваў — выраб- розных табурэтаў, бранзалетаў, арнаментаваных пасудзін з гарбуза — калебасаў, набіўных і вышытых тканін, ганчарных, шкляных і скураных пасудзін. Літ:. Нсторня Ннгернн в новое н новейшее время. М., 1981; О б а с а н д ж о О. Нмгерня в огае: Гражданская война в Ннгернм 1967— 1970 гг.: Пер. с англ. М., 1984; Чемоданова Е.Г. Ннгерня н страны «третьего мнра»: Новое в стратепш полнт. сотрудннчества. М., 1993. B a в н л о в В.Н. Проза Нкгермн. М., 1973; Современные лнтературы Афрнкл. М., 1973. І.В.Загарэц (прырода, насельніцтва, гаспадарка), В.І.Сініца (гісторыя), Г.М.Малей (літаратура).
НІГІЛІЗМ, сацыяльна-філасофская канцэпцыя абсалютнага адмаўлення духоўных асноў быцця і агульнапрынятых каштоўнасцей (ідэалаў, рэліг. і маральных норм, культуры, грамадскіх ін-таў, гіст. мінулага). Асн. ідэі Н. прысутнічалі ў рэліг.-філас. вучэннях сярэднявечча. У 11 ст. ератыкоў называлі «нігіліяністамі» (па назве вучэння, якое адмаўляла існаванне Хрыста); y 18— 19 ст. y Еўропе тэрмін «H.» ужываўся для абазначэння крайнасцей ідэалізму і скептыцызму. Пачынаючы з Ф.Ніцшэ, зах. філас. і этычны Н. набыў змест вучэння «пачатку эпохі заняпаду». Ніцшэ надаў Н. кірунак «пераацэнкі ўсіх каштоўнасцей», разглядаў яго як этап вызвалення ад ілюзій гуманізму ў працэсе руху да «звышчалавека», які стаіць «па той бок дабрыні і зла». Непасрэдная прычына Н., на думку Ніцшэ, — разлажэнне хрысціянскай маралі і рэліг. свядомасці, страта веры ў Бога. Новая інтэрпрэтацыя Н. ўзнікла ў 20 ст. ў філасофскагіст. канцэпцыі «культурных цыклаў» О.Шпенглера, які лічыў еўрап. грамадства і культуру нігілістычнымі (гл. Культурных цыклаў тэорыя). «Эпоха заняпаду», якую перажывае кожны культурны арганізм, харакгарызуецца спецыфічнымі рысамі: разважнасцю, цвярозым практыцызмам, сенсуалістычна-матэрыялістычным падыходам да чалавека і свету. Гэтыя моманты, паводле Шпенглера, і складаюць аснову нігілістычнага
светаадчування. У зах. філасофіі 2-й пал. 20 ст. праблемы Н. распрацоўваліся найперш экзістэнцыялістамі (М.Хайдэгер, К.Ясперс, А.Камю). Узнікненне Н. яны звязваюць з тым, што грамадства страціла веру ў тыя ідэалы, якія складаюць сэнс чалавечай дзейнасці. На іх думку, чалавечае жыццё ў сучасных умовах становіцца бессэнсоўным. Таму Камю заклікаў людзей усведамляць абсурднасць сваіх дзеянняў. У Pa d i і на Беларусі гал. носьбітам ідэалогіі і псіхалогіі Н. былі прадстаўнікі разначыннай дэмакр. інтэлігенцыі канца 1850—60-х г. Спецыфічнай рысай гэтага Н. быў рацыяналізм, заснаваны на кульце «ведаў», пакланенні прыродазнаўчым навукам, перанясенні іх метадаў на сац. і духоўную сферы. Разбурэнне мінулага, ператварэнне яго ў «нііігго» было найважнейшай прыкметай Н. Канкрэтныя справы прыхільнікі Н. разумелі як разрыў з традыц. сістэмай каштоўнасцей y адукацыі і выхаванні, барацьбу за індывідуальнасць, бунт, рэвалюцыю, разбурэнне ўсіх рэліг., дзярж. і культ. дасягненняў, як пратэст супраць усяго існуючага. Тэарэтыкі рас. Н. адхілялі кансерватыўную ідэалогію і рэліг. забабоны, ідэаліст. філасофію, дэспатызм y грамадстве і сям’і, «мастацтва дзеля мастацтва», «навуку дзеля навукі», патрабавалі свабоды асобы, раўнапраўя жанчын, абгрунтоўвалі выключную ролю інтэлігенцыі ў пераўгварэнні краіны. Н. стаў асновай светапогляду рэв.-дэмакр. кірункаў сац.-філас. і грамадска-паліт. думкі таго часу. Маючы форму актыўнага пратэсту ён падштурхоўваў да змянення навакольнай рэчаіснасці. У 1860-я г. Н. паступова страціў свой уплыў y рас. грамадстве, яго прадстаўнікі падзяліліся на
рэвалюйыянераў-дэмакратаў, прапаведнікаў культурніцтва, блізкіх да лібералаў, і радыкалаў-анархістаў. іВ.Катляроў. НІГМАТЫ (сапр. Н і г м a т y л і н) Рашыт Нігматулавіч (9.2.1909, в. Дзінгізбай Вялікачарнігаўскага р-на Самарскай вобл., Расія — 13.10.1959), башкірскі паэт. Нар. паэт Башкортастана (1959). Друкаваўся з 1926. Зб-кі вершаў і паэм «Уступ» (1933), «Жыццё, народжанае бурай» (1938), «Цудоўныя даліны Агідэлі» (1940), «У маім садзе» (1941) і інш. пра жыццё башкірскага народа ў 1920—30-я г. Тэма подзвігу народа ў Вял. Айч. вайне ў кн. вершаў «Песні кахання і нянавісці» (1942), nasMax «Забі, мой сын, фашыста!» (1942), «Лісты тваёй нявесты» (1943), «Слова Башкортастана» (1944) і інш. Аўтар зб-каў публіцыстычных вершаў і паэм «Дзяўчына з Сакмара» (1952), «Прывітальнае слова» (1955). Пісаў п’есы, творы для дзяцей. Te.: Рус. пер. — Мскра: Поэма н стахн. М., Г.Б.Хусаінаў.
1964.
НІДУЛЯРЫЙЛЬНЫЯ (Nidulariales), парадак грыбоў-гастэраміцэтаў. 3 роды, 85 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі адзначаны гняэдоўка запоўненая (Nidularia farcta), кілішак гнаявы (Cyathus stercoreus), кілішак Ола (Colla), кілішак паласаты (C.striatus), кубачак гладкі (Crucibulum laeve). Трапляюцца на гнілой драўніне, ламаччы ў лясах і садах. Пладовыя целы кубка-, лейка- або гнёздападобныя, знаходзяцца спачатку ў плевачнай абалонцы. Мякаць y выглядзе асобных цельцаў, якія ляжаць свабодна ў слізі ці прымацаваныя да абалонкі. Споры эліпса- або шарападобныя. С.І.Бельская.
317
НІДЭРЛАНДСКАЯ
бурнае развіццё ў 16 ст. капіталіст. адносін y Нідэрландах, якому перашкаджаў нац., рэліг. і феад. прыгнёт з боку ісп. абсалютызму і каталідкай царквы. Адносіны паміж Нідэрландамі і Іспаніяй моцна пагоршыліся пры ісп. каралю Філіпе I I [1556—98], калі была ўзмоцнена эканам. эксплуатацыя Нідэрландаў, жорстка праследаваліся кальвіністы (іх абшчыны-кансісторыі на чале з прадстаўнікамі буржуазіі карысталіся вял. уплывам), рабіліся замахі на старадаўнія правы і прывілеі нідэрл. гарадоў і правінцый і інш. На чале антыісп. апазідыі сталі нідэрл. буржуазія, дваране і асобныя арыстакраты, y т.л. прынц Вільгельм I Аранскі. Вясной 1566 дэлегадыя
Да арт. Нідэрдаадскае м астац т.
І І .Б р э й -
гель. Сляпыя. 1568. НІДЭРЛАНДСКАЕ КАРАЛЁЎСГВА, назва ў 1815—30 дзяржавы ў складзе Нідэрландаў і Бельгіі пад уладай нідэрл. караля Вільгельма I [1815—40]. Утворана паводле рашэння лонданскіх нарад прадстаўнікоў Вялікабрытаніі, Прусіі, Аўстрыі і Расіі (21.6.1814, 19.5.1815) і пастаноў заключнага акта Венскага кангрэса 1814—15. 3 1815 паводле персанальнай уніі ў склад Н.к. ўваходзіў Люксембург. У каралеўстве фактычна ўсталявалася панаванне Нідэрландаў, эканам. і паліт. інтарэсы бельг. правінцый ушчамляліся. Аднолькавае прадстаўніцгва ў ніжняй палаце Ген. штатаў (55 месцаў) пры перавазе бельг. насельнідтва, засілле ў дзярж. апараце і арміі галандцаў, зніжэнне мытных пошлін y інтарэсах нідэрл. гандлю, закрыццё каталіцкіх школ y Бельгіі ў 1825 і інш. выклікалі незадавальненне негаландскага насельніцгва. У выніку Бельгійскай рэвалюцыі 1830 Бельгія атрымала незалежнасць, Н.к. распалася. За галанд скай часткай захавалася назва Нідэрланды. У 1890 скасавана персанальная унія Лкжсембурга і Нідэрландаў. НІДЭРЛАНДСКАЕ МАСТАЦТВА. мастацтва сярэдніх вякоў і Адраджэння (т.зв. старанідэрландская школа), якое ўзнікла і склалася на тэр. сучасных Бельгіі, Нідэрлавдаў, Люксембурга і паўн.-ўсх. Францыі. У архітэктуры 12— 13 ст. развіваліся раманскі стыль і готыка, часам іх рысы спалучаліся (сабор y Турнэ), y 13— 14 ст. — грамадз. архітэктура (гандл. рады і ратуша ў Бруге і інш. гарадах). У 16 ст. горадабудаўніцтва імкнулася да рэнесансавай ансамблевай забудовы цэнгр. плошчаў, важнае месца займалі гар. ратушы — y Бруселі, Антверпене (арх. К.Флорыс). У выяўл. і дэкар.-прыкладным мастацтве ў 12— 13 ст. развіваліся маст. ліцдё і ювелірнае мастаіггва (рэлікварый y Кёльнскім саборы). У 14— 16 ст. высокага маст. ўзроўню дасягнулі кніжная мініяцюра (браты Лімбург) і жывапіс (Пітэр Артсен, Дз.Баўгс, Х.Босх, П.Брэйгель, Р. ван дэр Вэйдэн, X. і Я. ван Эйкі і інш.). Пра развіццё мастацтва фламандскай і галандскай школ гл. ў арт. Бельгія, Нідэрланды. Б.А.Зярноў. НІДЭРЛАНДСКАЯ БУРЖУАЗНАЯ РЭв а л к Ьц ы я 16 с т. Адбывалася ў 1566— 1609 на тэр. гіст. Нідэрландаў,
спалучала антыфеад. барацьбу рэв. сіл і нац.-вызв. вайну супраць Іспаніі, якой належалі Нідэрланды. Гал. прычына — Граніцы напярэдадні рэвалюцыі (1566 г.) •—<- •—і ■ "Свяшчэннай Рымскай імперыі" --------- Іспанскіх Нідэрландаў Раёны найбольшай інтэнсіўнасці іканаборскага паўстання 1566 г. Раёны дзеянняў "лясных гёзаў'' y 1567-1572 гг. ХМ/Л Раёны сялянскіх паўстанняў y Гапандыі ў 1567 г. Раёны сялянскіх паўстанняў y Галандыі і Фрысландыі ў 1572-1576 гг. усеагульнага паўстання ў паўночных праЙ Пачатак вінцыях (захоп Брыла "марскімі гёзамі" 1.4.1572 г.) Гарады, якія першымі ўзнялі паўстанне ў 1572 г. л Цэнтры плебейска-дэмакратычнага руху ў паўднё” вых правінцыях y 1576-1585 гг. • • Раёны сялянскіх паўстанняў y 1579-1580 гг. U L Раёны дзеянняў "марскіх гёзаў" Правінцыі, што аб'ядналіся паводле Утрэхцкай уніі 1579 г. і абвясцілі аддзяленне ад Іспаніі ў 1581 (утварэнне Рэспублікі Злучаных правінцый) Р Гарады Паўднёвых правінцый, што далучыліся да * Утрэхцкай уніі I--------i Правінцыі, што не далучыліся да Утрэхцкай уніі I-------- 1 засталіся пад уладай Іспаніі Царкоўныя землі Асноўныя ваенныя дзеянні ў 1568-1604 гг. Паходы войск Вільгельма I Аранскага « ------ y 1568 г. --------- y 1572 г. ___ . Паход іспанскіх войск на поўнач y 1572-1574 гг. Асада нідэрландскіх гарадоў
НІДЭРЛАНДСКАЯ БУРЖУАЗНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ 1566-1609 гг.
* ' н г ЕН
V
х °Р*інгенГ % 0*£ер
БолсворА- *
°Асен
^таверэн1 іЭнкхёйзен )Хорн ■ v,ç-t( .ÿv‘l’ Кампеь оўонікендам A .мстэрдам
•Д Р Э Н Т э • о Стэнвейк ' Кувардэн,
0/ідэнзцл\
/S /
л
°' ;
Зютфен
О і5 7 2 [
X 1568 Месцы і даты важнейшых бітваў/
n
Зірфзё. \Гелдэрн\
Домбург 1601-1604
y
Ньіўпарт о X 1600
ЛАнтверрбн ©'1585У о ^
.
4 158Г
,
-У' 6»*S' »
^Рурмонд
Бруге
'бДыксмёйдэ^ >г0 оХондсхат ^ ц •
рмондэ /л52 5-4" ТырлеМвн. ^ Тонг, . Г ^ і Г у ^ ош'
,^-уЙм» b j r W
£ /т л ь
с .. .
f
K **s*SL» Монс 1
а
о РТ
аст^діхт / 4 ( ©Ахен
*л«
'^ / r B ajIaHci еів
_
& °ф $ м !Філіпвіль 0
Камбрэ
Бастонь
оЛандрэ'.і
оДыкірх
Сен-Кантэн
Л Ю К С Е М Ь У г І
Ш
Jtëÿop
& \ \ \ \;
Камп’ень. эРэймс Маштаб 1:3 4 00 000
Ч
/І îir
Д ю кс е м б у р г^
(,-Jr*. -V
J J .i
^■■.Дыдлніоі tend
і
\
\
)/Y
. M eu
Іуйсбург
318
НІДЭРЛАНДСКАЯ
ландаў, дзе бьші створаны спрыяльныя ўмовы для развіцця капіталізму. Літ:. Ч в с т о з в о н о в
дваран залатрабавала ад намесніды караля Маргарыты Пармскай змякчэння рэліг. законаў, склікання Генеральных штатаў і аднаўлення былых вольнасцей. За сціплае адзенне дэпугатаў назвалі гёзамі (жабракамі). Тым часам падзеі ў Нідэрландах набылі характар нар. рэвалюцыі. Яе 1-м этапам стала антыкаталіцкае Іканаборскае паўстанне 1566, якое было жорстка задушана. Новы намеснік герцаг Ф.Альба ўстанавіў y краіне тэрарыст. рэжым, але антыісп. барацьба працягвалася ў форме партыз. руху лясных гёзаў, якія забівалі ісп. салдат, каталіцкіх святароў і суддзяў; y Паўн. моры дзейнічалі флатыліі марскіх гёзаў. Прынц Аранскі, які апіраўся на падтрымку ням. пратэстанцкіх князёў, франц. гугенотаў, ангЛ. каралевы Лізаветы I і атрады наёмнікаў, ажыццявіў няўдальм ўварванні ў Нідэрланды з тэр. Германіі (1567, 1572). 1.4.1572 марскія гёзы захапілі порт Брыл, што стала сігналам для ўсеагульнага паўстання ў паўн. правінцыях. У выніку 2-га этапа рэвалюцыі правінцыі Галандыя і Зеландыя фактычна выйшлі з-пад улады Іспаніі і заклікалі на пасаду штатгальтара (кіраўніка выканаўчай улады) Вільгельма I Аранскага. Антыісп. паўстанне ў Бруселі 4.9.1576, якое перакінулася на інш. гарады паўд. правішый, паклала пачатак 3-му этапу рэвалюцыі. Скліканыя ў кастр. 1576 y г. Гент Ген. йггаты абвясцілі сябе вярх. уладай. Яны распрацавалі пагадненне паміж паўд. і паўн. правінцьммі, якое прадугледжвала вывад ісп. войск, адмену ўказаў супраць ератыкоў, але захаванне каталіцкай царквы і суверэнітэту над Нідэрландамі ісп. караля. Галандьм і Зеландыя захавалі свае аўг. правы і кальвінісцкую царкву. У пач. 1579 папраіспанску настроеныя сілы паўд. правінцый заключылі ў г. Арас т.зв. Араскую унію з чарговым ісп. намеснікам Аляксандрам Фарнезе (захаванне каталіцызму, аднаўленне некаторых дарэв. парадкаў). У адказ паўн. правінцыі Галандыя, Зеландыя, Гелдэрн, Утрэхт і Фрысландыя 23.1.1579 заключылі Утрэхцкую унію — саюз для сумеснай барацьбы супраць Іспаніі. Пазней да іх далучыліся прав. Аверэйсел і Гронінген. Утрэхцкая унія юрыдьгчна аформіла стварэнне Рэспублікі Злучаных правінцый. 26.7.1581 Ген. штаты Злучаных правінцый абвясцілі пра звяржэнне Філіпа II і поўную незалежнасць Паўн. Нідэрландаў. У паўд. правінцыях рэвалюцыя і вызв. вайна да 1585 скончылася паражэннем, і яны засталіся пад уладай Іспаніі. Вайна Рэспублікі Злучаных правінцый з Іспаніяй працягвалася да 1609, калі было падпісана перамір’е, якое фактычна азначала прызнанне ісп. каралём яе незалежнасці. Фармальнае прызнанне рэспубліка атрымала пасля падпісання Іспаніяй Вестфальскага міру 1648. Гал. вынікам Н.б.р. было ўтварэнне незалежнай дзяржавы на Пн Нідэр-
А.Н. Нндерландская буржуазная революцмя XVI в. М., 1958; Людн эпохн завоеваннй: [Сб.]: Пер. с нем. Ростов н/Д ., 1998. В.І.Сініца.
НІДЭРЛАНДСКАЯ MÔBA, г а л а н д с к а я м о в а , адна з германскіх моў (заходнегерманская падгрупа). Афіц. мова Нідэрландаў, адна з 2 (разам з франц.) афіц. моў Бельгіі. Пашырана таксама ў Вест-Індыі, ЗІІІА. Асн. дыялектныя групы: паўн.-цэнтр. (паўд.-галандскія і утрэхцкія дыялекты), паўн.зах. (паўн.-галандскія), паўд.-цэнтр. (брабанцкія і ўсх.-фламандскія), паўд,зах. (зах.-флам. і зеландскія), паўн.-ўсх. (саксонскія), паўд.-ўсх. (лімбургскія). У фанетыцы — глухія выбухныя зычныя р, t, k, дыфтонгі; націск сілавы, пераважна на каранёвым складзе. Паводле граматычнай будовы аналітычная. У словаўтварэнні пераважае словаскладанне. Сінтакс. адносіны выражаюцца пераважна парадкам слоў і прыназоўнікавымі канструкцыямі. Асновы адзінай нормы літ. мовы склаліся ў 17 ст. У пісьмовай і вуснай разнавіднасцях літ. мовы, a таксама паміж паўн. варыянтам (у Нідэрландах) і паўд. варыянтам (у Бельгіі) існуюць тэр. адрозненні. Пісьменства на аснове лац. графікі. Літ:. М н р о н о в С.А. Нмдерландскнй (голландскнй) язык. М., 1965; Я г о ж. Нсторня нвдерландского лнтературного языка (IX— XVI вв ). М „ 1986.
НІДЭРЛАНДСКАЯ Ш К 0Л А , адзін з вядучых творчых кірункаў y музыцы 15— 16 ст. Склалася ў Нідэрландах (уключалі сучасныя Бельгію, Люксембург, Нідэрланды, Паўн.-Усх. Францыю; адсюль назва кірунку і яго падзел на некалькі школ паводле храналагічнай і стылявой прыкмет). Гал. прадстаўнікі 1-й Н.ш., бургундскай (ранняй нідэрландскай), — Г.Дзюфаі і Ж.Беншуа; 2-й, фламандскай, — І.Окегем і Я.Обрэхт; 3-й, франка-фламандскай, — Жаскен Дэпрэ; 4-й, англа-франка-фламандскай, — АДаса. Кампазітары Н.ш. абагульнілі дасягненні нар. і ранняга прафес. мастацтва Фландрыі, Бургундыі, Францыі і Англіі, стварылі новы поліфанічны стыль для хору a cappella, т. зв. строгі стыль (гл. Поліфанія) з характэрным для яго раўнапраўем галасоў, развітой імітацыйнай тэхнікай, складанымі кантрапунктавымі злучэннямі. Вядучыя жанры — меса, матэт, канон, поліфанічны шансон, мадрыгал, фратола, віланела, канцанета. Харавая меса існавала ў некалькіх разнавіднасцях, якія адрозніваліся кампазіцыйнай тэхнікай, тэкставай асновай, літургічнай функцыяй (месы-парафразы, месы-пародыі і інш.). ІЗыпрайаваны разнастайныя прыёмы развіцця cantus firmus. Муз. тэарэтык Н.ш. I Тынкторыс абагульніў муз.-тэарэт. погляды сваёй эпохі, сістэматызаваў муз. тэрміналогію («Вызначальнік музычных тэрмінаў», 1474), развіў тэорыю метрарытмічнай арганізацыі і інш. Прынцыпы, аыпрацаваныя прадстаўнікамі Н.ш., сталі універсальнымі. У 20
ст. некат. іх прыёмы ўвайшлі ў тэхніку кампазітараў новай венскай школы, П.Хіндэміта, І.Стравінскага і інш. Літ.: Тёоретнческме наблюдення над нсторней музыкн: Сб. ст. М., 1978; С н м а к о в а Н. Вокальные жанры эпохн Возрожденяя. ! М„ 1985.
НІДЭРЛАНДСКІЯ АНТЫЛЬСКІЯ АСТРАВЫ (Nederlandse Antillen), уладанне Нідэрландаў y Вест-Індыі, на 5 астравах з групы Малых Антыльскіх астравоў. Афіцыйна лічацца часткай Каралеўства Нідэрланды, карыстаюцца аўтаноміяй ва ўнутр. справах. Пл. 800 км2. Нас. 207,8 тыс. чал. (1999). Афіц. мова — нідэрландская, вельмі пашырана мясц. крэольская мова «папіямента» (на аснове ісп. і партуг. моў). Адм. ц. — г. Вілемстад на в-ве Юорасао. 5 адм. адзінак (на кожным востраве мясц. органы ўлады). Нац. свята — Дзень Каралевы (30 крас.). Прырода 2 найб. а-вы — Кюрасао (пл. 444 км2) і Банайрэ (пл. 288 км2) — знаходзяцца каля ўзбярэжжа Венесуэлы, 3 дробныя — Сен-Мартэн (падзелены паміж Францыяй і Нідэрландамі), Сінт-Эстатыус і Саба (агульная пл. 68 км2) — на Пн, на У ад в-ва Пуэрта-Рыка. Астравы ўзгорыстыя і раўнінныя, в-аў Саба — патухлы вулкан (выш. 862 м). 3 карысных выкапняў ёсць фасфарыты (в-аў Кюрасао), пемза, буд. матэрыялы. Клімат трапічны, засушлівы. Сярэднія месячныя т-ры 26—28 °С. Ападкаў на Пд каля 500 мм за год. Расліннасць складаецца пераважна з сухіх хмызнякоў і кактусаў. Жывёльны свет бедны. Мора багатае рыбай, малюскамі, ракападобнымі. Насельніцтва Жывуць мулаты (85%), негры (10%), выхадцы з Нідэрландаў, Венесуэлы, Бразіліі, краін Усх. Азіі. Сярод вернікаў пераважаюць католікі і пратэстанты. Сярэднегадавы прырост каля 1%. Сярэдняя шчыльн. 260 чал. на 1 к м . Каля 95% насельнійтва засяроджана на паўд. а-вах, дзе шчыпьн. 300—350 чал. на 1 к м . У гарадах жыве больш за 70% насельніцтва. Большая ч. насельніцтва занята ў абслуговых галінах, каля 28% — y прам-сці і гандлі. Гісторыя. Астравы аакрыты іспанйамі ў канцы 15 ст. У 1630— 40 іх занялі галандцы (у
1634 нідэрл. Вест-Індская кампанія ў пошуках баз заняла а-вы Кюрасао, Арубу, Банайрэ); пасля неаднаразова акупіравалі іспанцы, англічане, французы. У 1807— 16 Падветраныя (Банайрэ, Кюрасао, Аруба) і ў 1810— 16 Наветраныя (Сен-М артэн, Сінт-Эстатыус, Саба) астравы — брыт. ўладанне. У '1816 адышлі да Нідэрландаў. У 1863 тут адменена рабства. Эканам. ўздым пачаўся ў 1920-я г. з пабудовай заводаў па перапрацоўцы венесуальскай нафты. У 1954 атрымалі статус федэрацыі з унутр. самакіраваннем. У 1977 насельніцтва в-ва Аруба прагаласавала за стварэнне самаст. дзяржавы; з 1.1.1986 востраў — асобная тэр. ў складзе Каралеўства Нідэрландаў. Спробы нідэрл. ўрада змяніць статус інш. астравоў адхілены насельніцтвам (рэферэндумы 1993 і 1994).
На в-ве Юорасао дзейнічаюць Нац. нар. партыя, Новы антыльскі рух, Дэмакр. партыя, Рабочы фронт вызвалення. На Банайрэ вядучая партыя — Патрыят. саюз, на Сен-Мартэне — Дэмакр. партыя. Гаспадарка. У эканоміцы гал. ролю адыгрываюць абслугоўванне замежных турыстаў і прам-сць. Штогадовы даход на 1 чал. каля 11,5 тыс. долараў. У абслуговых галінах атрымліваюць 84% валавога ўнутр. прадукту, y прам-сці — 15%, y сельскай гаспадарцы — 1%. Астравы з’яўляюцца важным раёнам турызму. Сухі і цёплы клімат, выдатныя пляжы, арх. і гіст. помнікі 17— 19 ст. прыцягваюць больш за 1 млн. турыстаў штогод (пераважна з ЗША, Канады, Зах. Еўропы). Найб. турыстаў бывае на а-вах Кюрасао і Сен-Мартэн. У прам-сці найб. развіта перапрацоўка імпартнай нафты (пераважна з Венесуэлы і Мексікі) на нафтаперапр. з-дзе на в-ве Кюрасао (штогод каля 15—20 млн. т). Працуюць 3 транзітныя нафтавыя тэрміналы па перагрузцы нафты і нафтапрадуктаў на буйнатанажныя танкеры. Буйны цэнтр суднарамонту, на в-ве Кюрасао дзейнічае сухі док, які можа абслугоўваць судны водазмяшчэннем да 155 тыс. т. Вытв-сць электраэнергіі 1,4 млрд. кВтгадз (1996). Ёсць прадпрыемствы тэкст., харч., цэлюлозна-папяровай, тытунёвай, лікёра-гарэлачнай (вядомы лікёр «Кюрасао») прам-сці. Праводзіцца зборка электронных кампанентаў з імпартаваных дэталей. Невял. здабыча фасфарытаў (в-аў Кюрасао), пемзы (в-аў Сінт-Эстатыус), солі з марской вады. Саматужныя промыслы (выраб сувеніраў, капелюшоў-панам). У сельскай гаспадарцы з-за недахопу вады выкарыстоўваецца толькі 8 тыс. га зямлі (10% тэр.). Асн. культуры — алоэ, cop ra, бабовыя, цукр. трыснёг, бавоўнік, агародніна, фрукты. Малочная жывёлагадоўля і птушкагадоўля. Рыбалоўства і марскія промыслы. Астравы з’яўляюцца афшорнай зонай, на іх тэр. дзейнічаюць філіялы замежных банкаў і кампаній, што прыносіць краіне дадатковы прыбытак. Унутр. транспарт аўтамабільны, на астравах 600 км аўтадарог. Марскі флот абслугоўвае знешнегандл. перавозкі. Да партоў (Вілемстад, Кралендэйк, Філіпсбург) прыпісаны гандл. флот водазмяшчэннем больш за I млн. т. 5 аэрапортаў, y т.л. 3 міжнар. на а-вах
Юорасао, Банайрэ, Сен-Мартэн. А-вы Кюрасао і Банайрэ злучаны з нафтавымі радовішчамі Венесуэлы падводнымі нафтаправодамі. У 1997 экспарт склаў 268,2 млн. дол., імпарт — 1,4 млрд. долараў. Экспартуюць нафтапрадукты (больш за 90% кошту экспарту), электронныя вырабы, лікёр, фасфарыты, алоэ і інш.; імпартуюць нафту, разнастайныя харч. і прамысл. прадукты. Гал. ганлл. партнёры: ЗША (28% экспарту, 16% імпарту), Венесуэла (34% імпарту), Мексіка (16% імпарту), Нідэрланды, Бельгія і інш. Краіна атрымлівае дапамогу ад Нідэрландаў. Грашовая адзінка — нідэрландскі антыльскі гульдэн (фларын). І.Я.Афнагель (прырода, насельніцтва, гаспадарка), У.Я.Калаткоў ^гісторыя).
Герб і сцяг Нідэрлаццаў.
н ід э р л а н д ы
_________ 319
НІДЭРЛАНДЫ (Nederland), K a р a л е ў с т в а Н і д э р л а н д а ў (Koninkrijk der Nederlanden), неафіц. назва Г a л a н д ы я, дзяржава на зах. узбярэжжы Зах. Еўропы. На Пн і 3 абмываецца Паўночным м., на У мяжуе з Германіяй, на Пд — з Бельгіяй. Пл. 41,5 тыс. км2, без унутр. водаў — 33,9 тыс. км2. Нас. 15 808 тыс. чал. (1999). Сталіца — г. Амстэрдам, рэзідэнцыя ўрада — г. Гаага. Падзяляецца на 12 правінцый. Афіц. мова — нідэрландская (галандская). Н. валодаюць в-вам Аруба і Нідэрландскімі Антшьскімі астравамі. Нац. свята — Дзень Каралевы (30 крас.). Дзяржаўны лад. Н. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1983. Кіраўнік дзяржавы — манарх, пры якім ёсць дарадчы орган — Дзярж. савет (яго члены назначаюцца манархам). Заканад. ўлада належыць манарху і Генеральным штатам (парламент y складзе 2 палат (Першай і Другой). Першая палата (75 дэпутатаў) выбіраецца правінцыяльнымі штатамі на аснове прапарцыянальнага прадстаўніцтва тэрмінам 'на 4 гады. Другая палата (150 дэпутатаў) выбіраецца насельніцтвам на тых жа падставах на той жа тэрмін. Выканаўчую ўладу ажыццяўляюць манарх і кабінет міністраў на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. Тэр. Н. нізінная — працяг Паўн.-Германскай нізіны, сярэдняя выш. 20—30 м, значная частка (прыкладна 27%) ніжэй узр. мора (да -7 м). Ддя аховы ад затаплення пабудаваны дамбы. Нізіны ніжэй узр. мора, адгароджаныя ад мора дзюнамі, плацінамі і дамбамі, асушаны і ператвораны ва ўрадлівыя польдэры. Вядзецца далейшае асушэнне мелкаводдзяў. На крайнім Пд адгор’і Ардэнаў (выш. да 321 м). Карысныя выкапні: прыродны газ (запасы 2,5 трлн. м3, 4-е месца ў свеце), нафта, каменны вугаль, кухонная соль, буд. матэрыялы. Клімат умерана цёплы, марскі. Сярэдняя т-ра студз. ад 1 °С (Пн) да 3 °С (Пд), ліп. адпаведна 16,3— 17,1 °С. Ападкаў 600—800 мм за год. Шмат паўнаводных рэк, каналаў, азёр. На ПдЗ дэльты Рэйна, Шэльды, Мааса. Пад ворывам, садамі, лугамі і пашай 50% тэр. Пад лесам і хмызнякамі 8% тэр. Есць дубовыя і букавыя гаі, пасадкі хвоі і таполі, хмызнякі з абляпіхі, верасовыя пусткі. У жывёльным свеце дробныя млекакормячыя (вавёрка, заяц, куніца), шмат птушак. У краіне 3 нац. паркі, больш за 500 невял. прыродных рэзерватаў (агульная пл. каля 100 тыс. га). Насельніцтва Пераважаюць галандцы, або нідэрландцы (96%). Да карэннага насельніцтва адносяцца фламандцы (на Пд) і фрызы (на Пн), ёсць выхадцы з Сурынама і Інданезіі, немцы, яўрэі, мараканцы, туркі. Сярод вернікаў пераважаюць католікі і пратэстанты, мусульман 3%. Натуральны прырост
320____________ Н ІДЭРЛАНД Ы блізкі да нулявсда. Сярэдняя шчыльн. 466 чал. на 1 км , на ПдЗ дасягае 2000 чал. на I км . У гарадах жыве 83,3%. Найб. гарады (1998, тыс. чал.): Амстэрдам — 1103, Ротэрдам — 1070, Гаага — 495, Лейдэн — 116. Усе гэтыя гарады і шмат інш. уваходзяць y канурбацыю Рандстад, якая аб’ядноўвае гарады і пасёлкі на ПдЗ краіны (каля 6 млн. ж.). У прам-сці і буд-ве занята 23% эканамічна актыўнага насельніцтва. У сельскай гаспадарцы — 4%, y абслуговых галінах — 73%.
ры. У 1433 Галандыю, потым шэраг інш. феад. уладанняў захапілі герцагі Буреундыі. У межах Бургундскай дзяржавы адбылося аб’яднанне феад. уладанняў (яны сталі наз. правінцыямі) на б.ч. тэр. Нідэрландаў гістарычных (сучасныя Н., Бельгія, Люксембург, ч. Паўн.Ўсх. Францыі). У 1463 тут упершыню склікана агульная прадстаўнічая ўстанова — Генеральныя штаты. Пасля распаду Бургундскай дзяржавы нідэрл. землі ўвайшлі ў склад уладанняў Габсбургаў (1482). У 1520—40-я г. імператар Карл V захапіў апошнія самастойныя нідэрл. землі '— Фрысландыю, Утрэхт, Аверэйсел, Дрэнтэ, Гронінген, Гелдэрн, якія з раней далучанымі правінцыямі склалі ў 1548 комплекс з 17 правінцый пад агульнай назвай Нідэрланды. Пасля распаду імперыі Карла V гэтыя землі апынуліся (з 1556) пад уладай Іс-
Да арт. Нідэрланды Газавыя ўстаноўкі ў Слохтэрэне, на поўначы краіны.
Да арт. Нідэрланды Нафтаачышчальны завод на захадзе краіны.
Гісторыя. Чалавек засяліў тэр. сучасных Н. y неаліце. У 2-й пал. 1-га тыс. да н.э. тут рассяліліся кельты і тэўтонскія плямёны — фрызы, батавы і інш. У 1 ст. да н.э. — 5 ст. н.э. большасць гэтай тэр. належала Стараж. Рыму. 3 5 ст. н.э. землі сучасных Н. (акрамя населеных фрызамі) y складзе Франкскаіі дзяржавы, пашырылася хрысціянства, фарміраваліся феад. парадкі. Пры распадзе Франкскай дзяржавы тэр. Н. паводле Вердэнскага дагавора 843 увайшла ў склад уладанняў Лотара I (сына Карла Вялікага), паводле Мерсенскага дагавора 870 — y склад Усх.-Франкскага каралеўства. У 10— II ст. тут утварыўся шэраг феад. уладанняў, залежных ад «Свяшчэннай Рым. імперыі». Адно з іх — графства Галандыя — дасягнула вял. поспехаў y развіцці рамяства, рыбалоўства, сельскай гаспадаркі і ў 13— 14 ст. падпарадкавала сабе шэраг суседніх зямель. 3 12 ст. хутка раслі гарады, будаваліся плаціны і дамбы для адваявання зямлі ў мора і бапот. У 14 ст. з’явіліся першыя мануфакту-
паніі. У ходзе Нідэрлапдскаіі буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. 7 паўн.-нідэрл. правінцый (Га-
Да арт. Нідэрлацды. Польдэры.
ландыя, Зеландыя, Геддэрн, Утрэхт, Фрысландыя, Аверэйсел і Гронінген) утварылі (1579) незалежную дзяржаву — Рэспубліку Злучаных правінцый на чале з Ген. штатамі. Дзярж. саветам і штатгальтэрам (кіраўніком выканаўчай улады). Па назве гал. правінцыі яе наз. таксама Галандскай рэспублікай або проста Галандыяй. Паўд. правінцыі (сучасныя Бельгія, Люксембург і асобныя раёны Францыі) засталіся пад уладай Іспаніі, з якой Рэспубліка Злучаных правінцый да 1609 і ў 1621—48 вяла працяглыя войны. Паводле Вестфаіыкага міру 1648 Іспанія фармальна прызнала яе незалежнасць. Вызваленне ад улады ісп. феад.-абсалютысцкай манархіі стварыла спрыяльныя ўмовы для капіталіст. развіцця і стварэння шматгаліновай эканомікі. У 1-й пал. 17 ст. невял. краіна (25 тыс. км2, 2 млн. чал.) ператварылася ў буйнейшую гандл.-прамысл. і калан. дзяржаву, фін. цэнтр
свету. Гандаль усё больш набываў пасрэдніцкі характар і рабіўся асновай галандскай эканомікі. У 17 ст. створана галандская калан. імперыя, якая ўключала калоніі Новая Галандыя (Паўн. Амерыка, да 1667), Гвіяна (Паўд. Амерыка, атрымана ў 1667 ад Англіі ў абмен на Новую Галандыю), Капская капонія (Паўд. Афрыка), Галандская Індыя (цяпер Інданезія), в-аў Цэйлон (Ш ры-Ланка) і інш. Гал. ролю ў калан. палітыцы адыгрывалі манапольныя гандл. кампаніі, што атрымлівалі выключныя правы на гандаль з вял. рэгіёнамі свету, ваен.-адм. кіраванне калоніямі, захоп новых тэрыторый. 3 іх найбольшыя Ост-Індская (1602— 1798) і Вест-Індская (1621— 1791) кампаніі. Гандл. і эканам. саперніцтва Галандыі з Англіяй прывяло да Англа-галандскіх войнаў 17 стагоддзя (1652— 54, 1665—67, 1672— 74), аіульным вынікам якіх было аслабленне ваен. і паліт. моцы Галандыі. Цяжкімі для яе былі і войны з Францыяй (1672— 78, 1688— 97, 1702— 13). У 18 ст. Галандская рэспубліка ўступіла ў паласу эканам. заняпаду. Купецкія вярхі, якія кіравалі дзяржавай, асн. ўвагу аддавалі пасрэднійкаму гандлю, a не вытворчасці. Таму ўжо ў канцы 17 ст. Галандыя саступіла Англіі першынство ў прам-сці, a да сярэдзіны 18 ст. — і ў мараплаўстве, і ў знешнім гандлі. Апошні штатгальтэр Рэспублікі Злучаных правінцый Вільгельм V [1766— 95] уцягнуў краіну ў каапіцыйную вайну супраць рэв. Францыі (1793). Акупацыя франц. войскамі (1795) паклала канец існаванню рэспублікі. У маі 1795 на тэр. Галандскай рэспублікі абвешчана залежная ад Францыі Батаўская рэспубліка, улады якой скасавалі аўтаномію правінцый, прывілеі дваран і рэшткі прыгонніцтва. У 1806 яна пераўтворана ў Галандскае каралеўства.'далучанае ў 1810 да Францыі. Эканоміка краіны была падарвана напалеонаўскімі вошшмі і кантынентальнай блакадаіі. У выніку паражэнняў Напалеона I і нац.-вызв. паўстання да ліст. 1813 франц. панаванне ў Н. скінута. На тэр. б. Галандскай рэспублікі ўтварылася новая канстытуцыйна-манархічная дзяржава, урад якой запрасіў на пасаду кн. Вільгельма Аранскага (сына Вільгельма V). Галандыі былі вернуты Інданезія і некаторыя інш. калоніі, захопленыя Вялікабрытаніяй і яе саюзнікамі Ў ходзе войнаў з Францыяй, але Капская калонія, Цэйлон і ч. Гвіяны засталіся за Вялікабрытаніяй. Венекі кангрэс 1814— 15 злучыў тэр. б. Галандскай рэспублікі і Бельгіі ў адзінае Нідэрландскае каралеўства (афіцыйна абвешчана 31.5.1815), або Н., на чале з Вільгельмам Аранскім. які пачаў кіраваць як кароль Вільгельм 1 [1815— 40], Да каралеўства на падставе асабістай уніі далучыўся Люксембург. У перыяд «Ста дзён» Напалеона I нідэрл. ю йскі ўдзельнічалі ў бітве сіл антыфранц. кааліцыі з франц. арміяй пры Ватэрлоо (18.6.1815). Канстытуцыя Н. 1815 устанавіла роўнае прадстаўніцтва галандскіх і бельг.
Да арт. Нідэрланды Рака Рэйн y Ротэрдаме.
правінцый y ніжняй палаце парламента, але Вільгельм I фактычна праводзіў палітыку нац. прыгнёту белы. насельніцтва, што выклікапа Бельгіііскую рэвалюцыю 1830, y выніку якой Бельгія стала незалежным каралеўствам. Спроба Н. зноў падпарадкаваць Белыію ў вайне 1831— 33 поспеху не мела. У 1890, пасля смерці караля Вільгельма 111 [1849—90], спынілася персанапьная унія Н. і Лкжсембурга, які стаў незалежным. Такім чынам, сфарміравалася сучасная тэр. Н. У 1-й пал. 19 ст. заняпад эканомікі Н. пераадолены, але яе развіццё ішло марудна, асабліва ў цяжкай прам-сці. Больш дынамічна развіваліся тэкст. прам-сць і суднабудаўніцтва. Сельская гаспадарка заставалася высокаразвітой галіной эканомікі. Паскоранаму эканам. развіццю Н. y 2-й пап. 19 ст. спрыялі прыток капіталу з калоній, даходы ад транзітнага ганшш і выва-
рух. У выніку антыфаш. выступленняў працоўных і дзеянняў улад уплыў фаш. арг-цый да 1939 скараціўся, a пасля 2-й сусв. вайны яны забаронены. 10— 14.5.1940 Н. захоплены гітлераўскай Германіяй, каралева Вільгельміна [1890— 1948] і ўрад эмігрыравалі ў Вялікабрытанію; яп. войскі ў сак. 1942 захапілі Інданезію. Ва ўмовах фаш. акупацыі ў Н. разгарнуўся рух Супраціўлення, праводзіліся масавыя забастоўкі. Да 5.5.1945 брыт. і амер. войскі разам з 5 тыс. змагароў Сулраціўлення вызвалілі краіну. У 2-й сусв. вайне загінулі 199 тыс. нідэрландцаў, y т.л. 2,5 тыс. чал. пакараны гітлераўцамі за ўдзел y Супра-
НІДЭРЛАНДЫ
321
нам. развіцця займае прыкладна 14-е месца ў свеце, па экспарце і імпарце — 7—8-е месца. Валавы ўнутр. даход на 1 чал. за год — 22,2 тыс. долараў (1998). Доля прам-сці складае 21,1%, будаўніцтва — 5,5%, сельскай і лясной гаспадаркі разам з рыбалоўствам — 3,2%, абслуговых галін — 70,2%. П р а м ы с л о в a с ц ь вылучаецца высокім тэхн. узроўнем, высокай кваліфікаванасцю і прадукцыйнасцю працы. Пераважна развіты галіны, якія працуюць на імпартнай сыравіне з наступным экспартам гатовай прадукцыі. Вядучыя пазіцыі
B R IM L
Да арт. Нідэрланды. У зяцце «марскімі гёзамі» г. Бры л y 1572. Гравю ра 1583.
;
[
зу капіталу, дзейнасці Амстэрдамскага, Ротэрдамскага, Нідэрл.-Інд. і інш. банкаў. У выніку зрошчвання банкаўскага і прамысл. капіталу ўзніклі буйныя манаполіі, y т.л. элекгратэхн. аб’яднанне «Філіпс» (1891), канцэрн «Алгемене кюнстзейдэ юні» (1907). Актывізавалася паліт. жыццё, узнік шэраг партый рознай рэліг. і паліт. афарбеўкі: Ліберальная партыя буйной гандл.-фін. буржуазіі (1830-я г.), пратэстанцкая Антырэв. партыя (1878), Рым.-каталіцкая дзярж. партыя (1901), пратэстанцкі Хрысц.-гіст. саюз (1908) і інш. У 1850-я г. заснаваны першыя прафсаюзы і рабочыя газеты. У Амстэрдаме ўзніклі секцыя Інтэрнацыянала 1- га (1869), Усеагульны нідэрл. рабочы саюз (1871), С.-д. аб’яднанне (1878) і С.-д. саюз (1881).
У 1-ю сусв. вайну Н. захоўвалі нейтралітэт, іх вытворцы і гандляры ўзбагаціліся на продажы ваюючым краінам прамысл. і харч. тавараў. У 1918 С.-д. рабочая партыя Н. перайменавалася ў [ Камуніст. партыю Н. і ў 1919 увайшла ў I Камуністычны Інтэрнацыянал. У 1918— 39 краінай кіравалі правыя кааліцьійныя ўрады Рым.-каталіцкай дзярж., Антырэв. партый і Хрысц.-гіст. саюза. У 1930—36 Н. перажылі эканам. крызіс: на /з зменшылася прамысл. вытв-сць, беспрацоўе перавысіла 30%, y стане хаосу апынулася банкаўская сістэма, масава разараліся дробныя сяляне, адбываліся забастоўкі рабочых і служачых. На фоне крызісу актывізаваўся фаш. рух. У 1931 узнікла найбуйнейшая з фаш. арг-цый Н. — Нац.-сацыяліст. 11. Зак. 45.
Д а арт. Нідэрлаяды. Руіны г. Ротэрдам . М ай
ціўленні. Страты нідэрл. эканомікі склалі 5,6 млрд. долараў, удвая скарацілася вытв-сць. Аднак да 1948 перасягнуты даваен. ўзровень вытв-сці. У пасляваен. час вырасла роля дзярж.-манапал. рэгулявання эканомікі (планаванне на год, рэгіянальнае праграмаванне). На эканоміку Н. станоўча паўплывала адкрыццё багатых радовішчаў газу і нафты. Але распад нідэрл. калан. імперыі працягваўся. У 1945—47 заваявала незалежнасць Інданезія, y 1975 — Нідэрл. Гвіяна (Сурынам). Пад кантролем Н. засталіся Антыльскія (Нідэрл.) а-вы. Адбыліся змены ў паліт. жыцці краіны. Роля бурж. партый, якія скампраметавалі сябе калабарацыянізмам y гады 2-й сусв. вайны, зменшылася, вырас уплыў канфесіянальных арг-цый. На выбарах 1998 найб. колькасць галасоў y 2-й палаце парламента атрымала рэфармісцкая Партыя працы, лідэр якой В.Кок узначаліў кааліцыйны ўрад. 3 1980 каралевай Н. з’яўляецца Беатрыкс II з дынастыі Аранскіх-Насаў. Н. — чл. ААН (з 1945), НАТО (з 1949), Савета Еўропы (з 1949), Еўрап. Саюза (з 1992) і інш. міжнар. паліт. і эканам. груповак. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 24.2.1992. Гаспадарка. Н. — высокаразвітая індустр.-агр. краіна з развітым замежным гандлем і суднаходстам. Па ўзроўні эка-
1940.
ў эканоміцы займаюць буйнейшыя канцэрны «Роял Датч-ІІІэл» (нафтахімія), «Юнілевер» (быт. хімія і харч. прадукты), «Філіпс» (электратэхніка), «АкзаНобель» (хім. прадукцыя). Існуе каля 700 тыс. сярэдніх і малых прадпрыемстваў, іх доля ў экспарце 25%. Аснову паліўна-энергет. балансу складаюць (здабыча ў 1997) прыродны газ — 84,5 млрд. м3 (прав. Гронінген) і нафта — 2.1 млн. т. У краіне спажываецца 55% здабытага газу, увозіцца для перапрацоўкі 80—90 млн. т. нафты. Агульная магутнасць нафтаперапр. з-даў каля 100 млн. т, размешчаны яны каля Амстэрдама і Флісінгена. Вытв-сць электраэнергіі 83,3 млрд. кВт гадз (1997), каля 7.1 млрд. кВт-гадз імпартуецца. Доля ЦЭС y выпуску электраэнергіі каля 94%, АЭС — каля 5%. У 1997 выплаўлена 5,8 млн. т чыгуну і 6,8 млн. т сталі, гал. ц. Эймёйдэн. Значная выплаўка алюмінію — каля 400 тыс. т (Флісінген, Дэлфзейл), цынку — каля 200 тыс. т (Бюдэл), волава (Арнем). Вядучае месца займаюць машынабудаванне і металаапрацоўка. Асн. галіны: эл.-тэхн. (электраматоры, абсталяванне для электрастанцый, вымяральныя прылады, быт. электратэхніка; цэнтры — Эйндхавен, Ротэрдам, Зволе, Леўвардэн), хім. машынабудаванне (Амстэрдам, Утрэхт), аўтамабілебудаванне (у 1997 грузавых 35 тыс., легкавых 165 тыс., цэнтры Борн і
322___________ н ід э р л а н д ы
ля ЗША. Развіта марское рыбалоўства (каля 400 тыс. т штогод), сажалкавае рыбаводства. Т р а н с п а р т чыг., аўЭйндхавен), авіябудаванне (Калхавен, тамаб., унутр. водны, марскі. Даўж. чыгунак 2,8 тыс. км (2 тыс. км электрыфіПапендрэхт). Н. маюць развітое суднакавана), аўтадарог 127 тыс. км (114,4 будаванне, прыкладна 50% суднаў ідзе тыс. км з цвёрдым пакрыццём'), унутр. на экспарт. Асн. верфі ў Ротэрдаме, водных шляхоў 5 тыс. км. Н. маюць Амстэрдаме, Східаме, Флісінгене. Н. гандл. флот грузападымальнасцю 5,4 спецыялізуецца на экспарце хім. прамлн. дэдвейт-т (1998). Парты абслугоўдукцыі (каля 10% сусв. хім. экспарту): ваюць знешні гандаль Н. і суседнія кравытв-сйь угнаенняў, этылену, аміяку, іны (асабліва Германію). Гал. парты: сінт. каўчуку, пластмас, фармацэўтычРотэрдам (найб. ў свеце, y 1997 прыняў най і быт. хім. прадукцыі, лакаў, фар34 тыс. марскіх і 130 тыс. рачных судбаў, фарбавальнікаў, асн. цэнтры — Утнаў, грузаабарот 400 млн. т), Амстэррэхт, Амстэрдам, прав. Лімбург. У 1997 дам, Дордрэхт, Эймёйдэн, Флісінген. У атрымана 1,7 млн. т азотных угнаенняў, 4,5 млн. т пластмас і сінт. валокнаў. У краіне 28 аэрапортаў. Авіякампанія «КЛМ» займае 7-е месца ў свеце па пехім. прам-сці выкарыстоўваецца кухонравозцы пасажыраў. У Н. 10,2 тыс. км ная соль, каля 2—3 млн. т яе штогод газаправодаў, 965 км прадуктаправодаў, здабываюць на У прав. Аверэйсел. Раз418 км нафтаправодаў. Развіты замежны віта харч. і харчасмакавая прам-сць са турызм (штогод наведвае болыц за 3 спецыялізацыяй па перапрацоўцы мясамлн. чал., найб. з Германіі і ЗША, расмалочнай прадукцыі і імпартнай какаходы турыстаў y краіне перавышаюць 6 вы. Вядучыя пазіцыі ў сусветным экмлрд. долараў). У 1998 экспарт склаў спарце масла, сыру, згушчанага малака, 160 млрд. дол., імпарт 142 млрд. дол. шакаладу; буйныя прадпрыемствы ў Гал. экспартныя тавары: прыродны газ, Амстэрдаме, Занстадзе, Східаме, Ротэрпрадукцыя эл.-тэхн. прам-сці, судны, даме. Вылучаецца таксама вытв-сць гахімікаты, лекі, харч. прадукты, кветкі і роднінных і рыбных кансерваў, марганасенне. Імпартуюцца машыны і абстарыну, піва, цукру. У лёгкай прам-сці найб. развіта тэкст. (207 млн. м2 тканін, ляванне, трансп. сродкі, нафта, разна1997), асабліва шарсцяная, баваўняная і стайная сыравіна, прадукты трапічнага шаўковая. Асн. раёны: усх. ч. прав. Авеземляробства. Гал. гандл. партнёры: рэйсел (баваўняная), прав. Паўн. БраГерманія (27% экспарту, 21% імпарту), бант (шарсцяная) і Гелдэрланд (штучБельгія-Лкжсембург (адпаведна 13 і ная і сінт. пража і тканіны). Гарбарна11%), Вялікабрытанія (па 10%), Франабутковая прам-сць выпускае 6,2 млн. цыя (11% экспарту), ЗША (9% імпарпар абутку (1997). Развіта дрэваапр. і ту), Італія (6% экспарту), краіны Цэнтр. цэлюлозна-папяровая прам-сць: вытв-сць і Усх. Еўропы. Экспарт з Беларусі ў (1997) піламатэрыялаў 346 тыс. м3, 1997 — 83,2 млн. (прадукцыя хім. і лёгдраўнянавалакністых пліт 2,2 млн. кай прам-сці, фанера), імпарт — 85,2 умоўных м , паперы і кардону 3 млн. т. млн. дол. (харч. прадукты, лекі, тканіВытв-сць цэменту 3,5 млн. т (1997). ны, арггэхніка, хімікаты). Грашовая Ёсць прадпрыемствы швейнай, кера- адзінка — гульдэн. мічнай і фарфора-фаянсавай прам-сці Узброеныя сілы. Складаюцца з рэгу(Амстэрдам). С е л ь с к а я гаспалярных узбр. сіл (сухап. войскі, ВПС, д a р к a высокаінтэнсіўная. Шырока BMC) і ваенізаваных фарміраванняў развіта с.-г. кааперацыя. Па вытв-сці (ваен. паліцыя). Агульная колькасць кас. -г. прадукцыі на 1 га Н. ў 8 разоў апя- ля 60 тыс. чал. (1998), y т.л. 57 тыс. чал. рэджваюць Вялікабрытанію і ў 5 разоў y рэгулярных узбр. сілах. Вярх. галоўнаФранцыю і Германію. Пл. с.-г. угоддзяў камандуючы — манарх. Камплектаван2 млн. ra, y т.л. 0,8 млн. га пад воры- не на добраахвотнай аснове. У сухап. вам. Гал. гапіна — жывёлагадоўля. войсках каля 27 тыс. чал., 600 танкаў, Буйн. par. жывёлы (1997) 4,4 млн. га- 383 БМП, 269 бронетранспарцёраў, 624 лоў, сярэдні надой на карову 6,6 тыс. л, гарматы, 173 мінамёты. У ВПС каля 12 вытв-сць малака 11,2 млн. т. Пагалоўе тыс. чал., 170 баявых самалётаў і 12 (млн. галоў, 1997): свіней — 14,3, аве- верталётаў. У BMC каля 14 тыс. чал., y чак і коз — 1,7, птушкі — 92. Вытв-сць т.л. 3 тыс. чал. y марской пяхоце, 4 эс(1997): мяса ў забойнай вазе 3,5 млн. т, мінцы, 12 фрэгатаў, 17 тральшчыкаў, 2 воўны 4 тыс. т, яек 9,9 млрд. цггук. У рас- падводныя лодкі; y марской авіяцыі 13 лінаводстве вылучаецца (1997) вытв-сць баявых самалётаў і 22 верталёты. бульбы (8,1 млн. т, ураджайнасць 437 Палітычныя партыі і прафсаюзы. Парц/га), цукр. буракоў (6,4 млн. т, ура- тыя працы, «Дэмакраты-66», Нар. парджайнасць 548 ц/га), пшаніцы (1,1 млн. тыя за свабоду і дэмакратыю, «Зялёныя т, ураджайнасць 83,7 ц/га). Сеюць так- левыя», Хрысц.-дэмакр. заклік, Рэфарсама жыта, ячмень, авёс, лён. Добра місцкая паліт. федэрацыя, Сацыяліст. развіта садоўніцтва (збор пладоў 0,7 партыя і інш. Асн. прафс. цэнтры: Фемлн. т), агародніцтва (збор 3,7 млн. т), дэрацыя нідэрл. прафісаюзаў (каталіцкая сусветную вядомасць мае кветкавод- і сацыял-дэмакратычная) і Нідэрл. нац. ства, прадукцыя якога (кветкі, цыбулі- аб’яднанне хрысц. прафсаюзаў (пратэсны ц ю л ь п ан аў , нарцысаў, гіяцынтаў, танцкае). насенне інш. культур) шырока экспарАхова эдароўя. Сістэма аховы здароўя туецца. Па кошце экспарту с.-г. прадук- страхавая і прыватная. Сярэдняя працыі Н. займаюць 2-е месца ў свеце пас- цягласць жыцця мужчын 75,1, жанчын
81 год (1999). Узровень нараджальнасці| 12 на 1 тыс. чал. Смяротнасць 9 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,29%. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — ! на 181 чал., урачамі — 1 на 412 чал. Дзіцячая смяротнасць 5 на 1 тыс. нованароджаных. Асвета, навуковыя ўстановы. Сучасная сістэмд адукацыі Н. уключае пач., прадоўжаную (сярэднюю), вышэйшую і адукацыю дарослых. Да 16-гадовага ўзросту навучанне бясплатнае. Каля 65% школьнікаў Н. вучацца ў прыватных школах. Пач. адукацыя адзіная для дзяцей ва ўзросце 4— 12 гадоў. Асн. яе мэта — забеспячэнне развіцця інтэлекту, творчых здольнасцей дзіцяйі, сац., культурных і фіз. навыкаў. Выкладаюцца: галандск. і англ. (у апошнія 2 гады навучання) мовы, матэматыка, reajpaфія, біялогія, іісторыя, рэліг. і ідэалаг. рухі, музыка, маляванне, фіз. выхаванне, самаабарона, y т.л. дарожная бяспека і інш. Прадоўжаная (сярэдняя) адукацыя (для навучэнцаў ва ўзросйе ад 12 да 18—20 гадоў) працягвае стадыю пач. адукацыі, уключае агульнаадук. і прафес. кірункі. У адзінай школьнай сістэме магчыма адначасова з агульнай адукацыяй атрымаць прафес. падрыхтоўку на пач. і сярэднім узроўнях або падрыхтоўку да паступлення ў ВНУ. На працягу першых 3 гадоў навучанне вядзецца па агульнай праграме, якая ўключае 15 абавязковых дысцыплін. Прадоўжаную адукацыю даюць розньм тыпы школ: падрыхтоўчая навуковая (6 гадоў навучання, рыхтуе да паступлення ва ун-т або вышэйшую прафес. ўстанову); вышэйшай агульнай прадоўжанай адукацыі (5 гадоў навучання, рыхтуе да паступлення ў вышэйшую прафес. ўстанову або мох(на прадоўжыць вучобу ў сярэдняй прафес. установе ці ў 5-м класе падрыхтоўчай навук. школы); y школах сярэдняй агульнай прадоўжанай адукацыі і падрыхтоўчай прафес. тэрмін навучання 4 гады; яны рыхтуюць да пераходу ў сістэму сярэдняй прафес. адукацыі або вытв. вучнёўства. Прадоўжаная адукацыя ўключае таксама асв. работу з моладдзю (арыентацыйныя і адаптацыйныя праграмы для навучэнцаў 16-гадовага ўзросту, якія яшчэ не абралі будучую прафесію або месца навучання), сістэму вытв. вучнёўства (для навучэнцаў 16—20-гадовага ўзросту) і сярэднюю прафес. адукацыю (2—4-гадовыя курсы падрыхтоўкі тэхн., с.-г., аховы здароўя і абслугоўвання, эканам,адм. кірункаў). Выгтускнікі сярэдніх прафес. устаноў могуць прадоўжыць навучанне ў сістэме вышэйшай прафес. адукацыі. У сістэму вышэйшай адукацыі ўваходзіць вышэйшая прафес. (ін-ты, тэрмін навучання 4—6 гадоў; выпускнікі атрымліваюць званне інжынера, бакалаўра) і навук. (ун-ты), якая мае 2 фазы. Тэрмін навучання на 1-й фазе 4 гады. Другая фаза мае абмежавальныя ўмовы прыёму і накіравана на падрыхтоўку да навукова-даследчай дзейнасці. Выпускнікі ун-та атрымліваюць акадэмічную ступень майстра. Далейшае на-
вучанне і абарона дысертацыі даюць права на атрыманне ступені доктара. Адукацыя дарослых вядзецца на ўсіх узроўнях y дзярж. і прыватных установах; форма навучання дзённая, вячэрняя (пагадзінная) і завочная. Да сістэмы адукацыі дарослых належыць Адкрыты ун-т, які дае вышэйшую адукацыю і даступны ўсім з 18-гадовага ўзросту. У 1997/98 навуч. г. ў Н. каля 7 тыс. пач. школ (больш за 1,6 млн. дзяцей), 720 сярэдніх агульнаадук. (больш за 830 тыс. вучняў), 59 ін-таў (каля 260 тыс. студэнтаў), 15 ун-таў, y т.л. Адкрыты ун-т (у іх больш за 169 тыс. студэнтаў). Буйнейшыя ун-ты: y Лейдэне (з 1575), Гронінгене (з 1614), Утрэхце (з 1636), Неймегене (з 1923), Тылбургу, Твэнце (з 1961), Маастрыхце, 2 ун-ты ў Амстэрдаме, y т.л. ун-т Фру, Эразмскі ў Ротэрдаме, тэхнал. ў Дэлфце (з 1842) і Эйндховене (з 1956), с.-г. ў Вагенінгене. Буйнейшыя б-кі: Нац. ў Гаазе, універсітэцкія ў Амстэрдаме, Лейдэне, Утрэхце. У 1997 y Н. 1145 грамадскіх б-к і іх філіялаў; 741 музей (аб’яднаны ў Нідэрландскую асацыяцыю музеяў). Буйнейшыя музеі: Рэмбранта (з 1907), Ван To ra (з 1974), Рэкс (з 1808), бат., гіст. (з 1926), кінематаграфіі (з 1946) y Амстэрдаме; Галандскі літ. музей і цэнтр дакументацыі ў Гаазе; Фрызійскі літ. музей і цэнтр дакументацыі (з 1959) y Леўвардэне; прыродна-гіст. ў Леўвардэне (з 1884), Маастрыхце (з 1912), Ротэрдаме (з 1927); Бойманс (з 1847) і Марыціем (з 1873) y Ротэрдаме; мінералогіі і генеапогіі (з 1912) y Дэлфце; тэкст. вытв-сці (з 1958) y Тылбургу. Навук. даследаванні праводзяцца ун-тамі і НДІ. Друк, радыё, тэлебачанне. У 1999 y Н. больш за 100 перыяд. выданняў. Найбуйнейшыя газеты: «Amsterdamsche Courant» («Амстэрдамскія куранты», з 1619; сучасная назва «De Telegraaf», «Тэлеграф», з 1893), «Algemeen Dagblad» («Усеагулкная штодзённая газета», з 1946), «De Volkskrant» («Народная газета», з 1920), «NRC-Handelsblad» («НРКгандлёвая газета», з 1970), «Het Vrije Volk» («Вольны народ», з 1900), «Het Binnenhof» («Унутраны двор», з 1945), «De Gelderlander» («Гельдэрландзец», з 1848). Інфарм. агеніітвы — Алгемен Недэрландс Персбюро (АНП, каап. аб’яднанне выдаўцоў галандскіх газет, засн. ў 1934), каталіцкае — Каталіск Недэрландс Персбюро (з 1946). Радыёвяшчанне з 1923. Дзейнічаюць 10 агульнанац., 10 рэгіянальных і каля 150 мясц. радыёстанцый. Тэлебачанне з 1951 (з 1967 каляровае, з 1985 спадарожнікавае). Праграмы тэлебачання трансліруюцца на 3 каналах. 3 1988 дзейнасць радыё і тэлебачання каардынуе Нідэрл. радыёвяшчальная карпарацыя (засн. ў 1969). Перадачы вядуцца на 7 мовах. Літаратура. Адгалоскі нідэрл. героікаэпічных песень — y эпасах інш. герм. народаў (англ. «Беавульф», ням. «Песня пра Нібелунгаў» і «Кудруна»), На канец 8 — пач. 9 ст. прыпадае творчасць эпічнага песняра Ф.Бернлефа. Першы пом-
нік нідэрл. л-ры на ніжнефранкскім н ід э р л а н д ы ___________ 323 дыялекце — «Каралінгскія псалмы» (9 ст.). Найбуйнейшы прадстаўнік куртуазнай паэзіі 12 ст. — Хендрык ван Вел- Х.Толенс, паэт, празаік і публіцыст дэке (песні, нідэрл. версія «Рамана пра Э.І.Потгітэр, гіст. раманісты ГЛ.БосЭнея»), У 13— 14 ст. развіваліся рыцар- бам-Тусен, Я. ван Ленеп, крытык Развіваліся рэаліст. проза скія раманы і жывёльны эпас («Пра лі- Я.Гел. са Рэйнарда»), бюргерская дыдактычная (Н.Бетс, Мультатулі), публіцыстыка (Я. ван Марлант, Я. ван Бундале) і рэ- (К.Бюскен Хют), драматургія (Х.Я.Схіліг. (Хадэвейх, Я. ван Руйсбрук) паэзія, мел). Пад уплывам мадэрнізму ўзнікла літ. група «Пакаленне 80-х», прадстаўнінар. балады («Спадар Халевейн») і рамансы. У 14— 15 ст. узнікла рэліг. і кі якой звярталіся да адлюстравання ўнутр. свету чалавека, сац. праблем свецкая драма («Спектакль пра Антыхрыста», «Ланселот Дацкі» і інш.), ма(В.Клос, Ж.Перк, Х.Гортэр, Ф.В. ван ральна-дыдактычныя вершы-«спрокі» Эдэн, Л. ван Дэйсел, А.Вервей, Ф. ван (Дз.Потэр). Нідэрл. Адраджэнне (15— дэр Гус). У пач. 20 ст. ў падтрымку 16 ст.) адметнае лацінамоўнай творчассац.-дэмакр. і рабочага руху выступілі цю гуманістаў Агрыкалы, Эразма Ра- паэтэса Х.Роланд-Холст ван дэр Схалк, тэрдамскага, І.Секунда і інш. Гуманіст. празаік Х.Хеерманс. Псіхал.-рэаліст. ідэямі прасякнуты творы на нідэрл. мопрозу з элементамі натуралізму стваралі ве Дз.В.Корнхерта, Х.Л.Спігела (трактаЛ.Куперус, Вервей, М.Эмантс. У прозе ты, эпічная паэзія), Я. ван дэр Нота (лі- А. ван Схендэла, паэзіі А. ван дэр Леу, рыка). Развіваліся драматургія і паэзія К.А. ван Схелтэма адчувальныя ўплывы рытараў (К.Эверарт, А. дэ Роверэ, М. дэ неарамантызму і сімвалізму. У 1920— Кастэлейн, Г.Бейнс), вядомасць набыла 30-я г. традыцыі паэтаў «Пакалення рэліг.-палемічная л-ра (творы Ф.Мар80-х» прадоўжыў П.К.Баўтэнс. Вядонікса ван Сінт-Альдэгондэ), ананімныя масць набыла паэзія традыц. форм песні гёзаў, нар. паэзія. На мяжы 16— М.Нейхафа, Х.Ахтэрберга, экспрэсія17 ст. уласна нідэрл. (галандская) і нісцкая і экзістэнцыялісцкая паэзія і флам. (бельгійская) л-ры пачалі ўспрыпроза Х.Марсмана, А.Роланд-Холста, мацца як самастойныя. У 17 ст. гума- псіхал.-містычньія і гіст. раманы ніст. тэндэнцыі выявіліся ў пострэнеФ.Бордэвейка, Ё ван Амерс-Юолер, рэсансавым рэалізме Г.А.Брэдэра, творах ліг.-філас. драма В.Э.Фрысланда, рэапрадстаўнікоў т.зв. Мейдэнскага згурта- ліст. проза ван Схевдэла, С.Вестдэйка, вання (драматургія і паэзія П.К.Хофта, крытыка і эсэістыка М. тэр Брака, проза і паэзія К.Хёйгенса, галантная Я.Грэсхафа. У 1930—40-я г. пашырылапроза I. ван Хемскерка). Падмурак ні- ся антыфаш. тэматыка (творы Ц. дэ дэрл. барока стварылі Г.Гроцый, Ю.Ліп- Фрыса, М.Дэкера, Г.Бламан). У 1950-я сій, Я.Рэфсен (Рэвій), паэт і драматург г. ўзнікла паэт. школа т.зв. эксперыI. ван дэн Вондэл (трагедыя «Люцыменталістаў (Л.Фроман, Х.Каўвенар, фер»). На духоўнае жыццё Н. істотна Люсеберт, Р.Камперт), да якой y 1960-я паўплывалі філас. ідэі Б.Спінозы. Адмет- г. прымкнулі і празаікі («эксперыменная з’ява канца эпохі нідэрл. барока — тальныя раманы» С.Полет, Я.Бернлебурлескныя творы В.Г. ван Фокенбраха фа). Побач з экзістэнцыялісцкай л-рай і любоўная лірыка ЯДёйкена; папуляр(В.Ф.Херманс, А.Косман) развівалася насць набыла творчасць песняра нідэрл. рэаліст. проза Я.Волкерса, Х.Мюліса, мяшчанства Я.Катса. У эпоху Асветніц- Х.Хасе. Спалучэнне мастацтва з навутва (18 ст.) найвышэйшыя дасягненні кай, т. зв. новы стыль, — вызначальная нідэрл. л-ры — драматургія ПЛангенрыса «постэксперыменталістаў» (Х.Слёдэйка, М.Корвера, Р.Фейта, асветніцкія тэлар, Г.Верхаген). У 1970-я г. з’явілася раманы Э.Волф-Бекер і А.Дэкен, эстэновае пакаленне паэтаў і празаікаў тыка-літаратуразнаўчыя працы Ф.Хем(«группа 70-х гадоў»), якія ў «Маніфесстэрхёйса, публіцыстыка Ю. ван Эфена. це для 70-х гадоў» выступілі супраць У 19 ст. творы Фейта, І.Кінкера і інш. мадэрнізму, заклікалі ствараць л-ру, паклалі пачатак рамантызму, найбуйблізкую і зразумелую для народа (П.Аннейшыя прадстаўнікі якога драматург і дрысе, Г.Пломб). У л-ры 1980-х г. адпаэт В.Білдэрдэйк, паэты А.К.Старынг, метнае месца заняла традыцыяналіс-
324___________ н ід э р л а н д ы цкая (К.Нотэбам, А. ван Хейдэн, Р. ван Рысен) і афарыстычная (К.Стып) паэзія, наватарская драматургія і філас. паэзія Ю.Херцберг. Сярод сучасных нідэрл. пісьменнікаў Л.Ноленс, Г.Мейсінг, Д.Мейсінг, Х.Партакарэра, М.Харт, В. ван дэр Брук, М. ван Памел і інш. Асобныя творы нідэрл. пісьменнікаў на бел. мову пераклалі Л.Баршчэўскі, У.Шатон. Архітэктура. На тэр. Н. захаваліся мегалітычныя збудаванні эпохі неаліту, рэшткі стараж.-рым. пабудоў (у Валкенбюргу, Элсце). У эпохі сярэднявечча і Адраджэння архітэктура развівалася ў межах адзінай маст. школы на тэр. гіст. правінцыі Н. (гл. Нідэрландскае мастац-
тва). У 17 ст. пераважалі грамадскія і гандл.-прамысл. збудаванні, звязаныя з суднаходствам і марскім гандлем (будынкі Адміралцейства і Ост-Індскай кампаніі, кварталы гандл. складоў y Амстэрдаме і інш.). 3 сярэдзіны 17 ст. пашырыўся галандскі варыянт класіцызму, які вызначаўся практычнасцю і прастатой, яснасцю кампазіцыі, стрыманым пластычным дэкорам (Я. ван Кампен, П.Пост, Ф. і Ю. Вінгбанс). У культавым буд-ве пераважалі сціплыя паводле арх. вырашэння пратэстанцкія цэрквы. У 19 ст. інтэнсіўна забудоўваліся гарады. 3 1830-х г. пашырыўся эклектызм, з перавагай рацыянальных арх. форм, звязаных з нац. традыцыямі (Э.Гюгел, П.І.Х.Кёйперс і інш.). У пач. 20 ст. ў горадабудаўніцтве вырашаліся праблемы перанаселенасці, эканам. забудовы. У арх. вырашэнні будынкаў дамінаваў функцыяналізм (Я.І.П .Аўд, Х.П.Берлаге, Г.Рытвелд, В.Дзюдак, К. ван Тра, К. ван Эстэрэн). Рамант.-экспрэсіўную тэндэнцыю развівалі Х.П.К. дэ Базел, М. дэ Клерк і інш. На развіццё архітэктуры Н. паўплывала дзейнасць групы «Стыль». 3 канца 1940-х г.
пошукі новых арх. форм змяніліся рацыянальным разуменнем функцыян. задач архітэктуры (І.А.Брынкман, Я.Дзёйкер і інш.). Сярод лепшых пабудоў: гандл. цэнтр «Лейнбан» з вуліцамі для пешаходаў (1949—53, арх. І.Х. ван дэн Брук, Я.Б.Бакема), чыг. вакзал y Ротэрдаме, інтэрнат «Бюргервесхёйс» (1958— 60) і аэрапорт Схіпхал (1963—67) y Амстэрдаме, новае крыло музея КролерМюлер (1977) y Отэрла і інш. Стылізатарскі кірунак прадстаўлены работамі дэлфцкіх архітэктараў (малапавярховыя пасёлкі, цэрквы; арх. М.Я.ГранпрэМальер і інш.). Выяўленяае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. На тэр. Н. выяўлены неалітычная кераміка, творы мастацтва кельтаў, ювелірныя вырабы стараж. германцаў. У эпохі сярэднявечча і Адраджэння
мастацтва развівалася ў межах адзінай маст. школы на тэр. гіст. правінцыі Н. (гл. Нідэрландскае мастацтва). У канцы 16 ст. вызначыліся 2 самаст. нац. школы: фламандская (гл. ў арт. Бельгія) і галандская. У 17 ст. пераважалі станковы жывапіс і графіка; пашырыўся караваджызм (Д. ван Бабюрэн, П.Бор, В.С. дэ Гест, П.Ф. дэ Грэбер, В.П.Крабет, П.Морэлсе, Х.Тэрбруген, Г. ван Хонтхарст і інш.). У 1620—30-я г. склалася нац. школа рэалізму, якая паўплывала і на развіццё еўрап. мастацтва. Імкненне да вьмўлення паўнакроўнасці навакольнага жыцця і натуральнай прыгажосці быт. з’яў прывяло да дыферэнцыяцыі жанраў: партрэт (Ф.Халс, Рэмбрант), пейзаж (Х.Аверкамп, Я. ван Гоен, С. і Я. Ройсдал, А.Кёйп, Х.Сегерс, М.Хобема), нацюрморт (А. ван Беерэн, В.Калф, П.Клас, В.Хеда), быт. (А. ван Астадэ, Я.Вермер, Я.Стэн, Г.Тэрбарх, П. дэ Хох), анімалістычны (Кёйп, П.Потэр) жанры і інш. У канцы 17 ст. нідэрл. мастацтва заняпала, y творах пашырыліся рысы сухой апісальнасці, знешняй прыгажосці і ідэалізацыі. Высокім маст. узроўнем
y 17— 18 ст. вызначалася дэкар.-прыкладное мастацтва: вырабы з серабра, дэлфцкі фаянс (выкарыстоўвалі формы і матывы кіт. фарфору), размаляваная кафля, масіўная разная мэбля, маст. тканіны і інш. У 1-й пал. 19 ст. пашырыліся камлазіцыі і партрэты ў духу акадэмізму (Я.В.Пінеман), рамант. жанравыя і гіст.-быт. сцэны (А.Шэфер, X. тэн Катэ), пейзажы ў традыц. манеры гал. масташ ва (А.Схелфхаўт). У 2-й пал. 19 ст. развіваліся рэаліст. жывапіс, які працягваў традыцыі мастацтва 17 ст., і імпрэсіяніэм. Сярод найб. значных мастакоў Г.Брэйтнер, Я.Х.Вейсенбрух, Іосеф Ісраэлс, Я. i В. Марысы і інш. У 1880-я г. пачаў сваю творчасць В. ван Гог. Жывапіс і графіка мяжы 19—20 ст. адметныя рысамі сімвалізму і мадэрну (Я.Торап, І.Торн-Прыкер). У пач. 20 ст. вял. ўплыў на мастацтва Н. зрабіла гру-
Д а арт. Нідэрлавды. Я .В е р м е р, М айстэрня ж ывапісца. 1665— 70.
поўка «Стыль». Склалася самаст. школа скульптуры (М.Андрысен, Х.М.Везелар, Л.Зейл, Х.Кроп, І.Мендэс да Коста, Дж.Радэкер, Л.Х.Сондар і інш.). Развіваліся абстрактнае мастацтва (К.Апел, А.Волтэн, Т. ван Дусбург, П Мондрыян, Б. ван дэр Лек), экспрэсіянізм (Я.Слёйтэрс), сюррэалізм, поп-арт, кінетычнае мастацтва. 3 1960-х г. мастацтва Н. развіваецца ў традыцыях пач. 20 ст. У дэкар.-прыкладным мастацтве высокім маст. узроўнем вызначаюцца мэбля, шкло і тканіны па праектах арх. Х.П.Берлаге і Г.Рытвелда, маст. кераміка, дыванаткацтва. Музыка. Элементы стараж. песень зафіксаваны ў герм. эпасе «Песня пра Нібелунгаў». 3 сярэднявечча пашыраны эпічныя, абрадавыя, быт., лірычныя нар. песні, песні пратэсту (рух флагелантаў y 15 ст., гёзы ў рэвалюцыю 16 ст.). Бытавалі і нар. танцы. Нар. муз. мастацтва распаўсюджвалі менестрэлі — выканаўцы на шалмеях, арфе, віёле,
псалтэрыі. Пачатак прафес. музыкі звязаны з манастырскай культурай, якая мела высокі ўзровень ужо ў 9— 10 ст. (Хукбальд). Мясц. муз. традыцыя ўзбагачалася дасягненнямі інш. муз. культур, што садзейнічала ўздыму Нідэрландскай школы ў 15— 16 ст. У 17 ст. пашырыліся інстр. жанры, пратэстанцкія псалмы, расквітнела арганная музыка (Я.П.Свелінк). Інтэнсіўна развівалася муз. жыццё гарадоў, ствараліся калегіі аматараў музыкі, аркестры, першыя нідэрл. оперы («Пераможнае каханне» К.Хакварта). У 1-й пал. 19 ст. акрэсліўся ўздым нац. музыкі, павялічылася ўвага да нац. культуры, фапьклору (І.Ферхюлст, Р.Хол, В.Нікалаі), адкрываліся муз. школы, ствараліся муз. т-вы. На мяжы 20 ст. ўзнікла нац. кампазітарская школа (Б.Зверс, А.Дыпенбрак, І.Вагенар і іх паслядоўнікі). Пачалося выкарыстанне ў творчасці нац. муз. фальклору (Ю.Ронтген). Развіваліся праграмная сімф. музыка (Зверс, Вагенар, К.Допер), нац. опера (Ронтген). Пачала фарміравацца школа нідэрл. дырыжораў, якія выступалі з сімф. аркестрам т-ва «Кансертгебаў» (сярод кіраўнікоў В.Кес, В.Менгельберг, Э.А. ван Бейнум, Э.Іохум, В. ван Отэрла, Б.Хайтынк). Паявіліся оперныя трупы, оперныя артысты (Я.Урлюс, А. ван Рой). Пасля 1-й сусв. вайны ў музыцы Н. узніклі новыя стылістычныя тэндэнцыі, звязаныя з выкарыстаннем еўрап. прынцыпаў кампазіцыі, y т.л. санорыкі, політанальнасці і інш. (Х.Загвейн, М.Фермелён, Д.Ройнеман, С.Дрэсдэн). Сярод найб. значных сучасных кампазітараў В.Пейпер і яго вучні Г.Ландрэ, Х.Бадынгс, Р.Эсхер, Я.Герадс, О.Кетынг, Х.Кокс, Т. дэ Леуў, П.Схат і інш. У Н. праводзяцца міжнар. муз. фестывалі, y т.л. адзін з буйнейшых y Еўропе Нідэрл. муз. фестываль, і конкурсы, y т.л. арганістаў (з 1951), выканаўцаў на карыёне (з 1959). Працуюць: оперны т-р «Дэ Недэрландсе опера», оперныя кампаніі «Дэ Зёйд-Недэрландсе опера» і «Форум», кампанія «Нідэрландскі балет», 12 сімф. аркестраў, y т.л. Амстэрдамскі, Гаагскі каралеўскі арк. «Рэзідэнсі», хар. аб’яднанне «Голас народа», мужчынскі хор «Апола», хор «Гаагскія спевакі» і інш.; 7 кансерваторый, 3 муз. ліцэі, ф-ты гісторыі і тэорыі музыкі ва ун-тах Амстэрдама, Лейдэна, Утрэхта. Тэатр. 3 канш 12 ст. на тэр. Н. наладжваліся прадстаўленні царк. і свецкіх драм. твораў. У 2-й пал. 15 ст. ўзніклі аматарскія т-вы л-ры і тэатра, т. зв. камеры рытараў, звязаныя з нац.-вызв. рухам (ставілі містэрыі, міраклі, маралітэ, y 1606 паказы забаронены). У пач. 17 ст. паявіліся першыя пастаянныя т-ры. Цэнтрам тэатр. жыцця стаў «Амстэрдамскі гарадскі тэатр» (1638, створаны на аснове «Нідэрландскай акадэміі», засн. ў 1617 С.Костэрам). У яго рэпертуары п’есы I. ван дэн Вондэла, Г.А.Брэдэра, П.К.Хофта. Існавала шмат вандроўных труп. Сярод вядучых акцёраў таго часу І.К.Ватыр-Зісеніс, А.К. ван Гермез, Г.І.Грэвелінк, Л.Карлсзан,
М.Корвер, А.Ноземан, Я.Пюнт, В. ван дэр Хувен. У 18— 19 ст. т-р знаходзіўся пад моцным замежным уплывам. Уэдыму нац. т-ра садзейнічала арганізацыя ў Амстэрдаме ў 1870 аб’яднання «Сцэнічны саюз Нідэрландаў», пры якім y 1875 адкрыўся т-р «Нідэрландская сцэна» (узначалЬваў В.Роярдс). У 1888 створаны т-р «Нідэрландскае сцэнічнае аб’яднанне» (з 1912 кіраўнік Г.Хеерманс, з 1917 — Э.Феркадэ), y рэпертуары п’есы Хеерманса, М.Эмантса, Ф.В. ван Эдэна, А.Стрындберга, Г. фон Гофмансталя, выступалі акцёры Л.Баўместэр, Я.Мюс, Р.Хопер і інш. У 1910—30-я г. свае трупы ўзначальвалі акцёры і рэжысёры Роярдс, Феркадэ, Л.Салбарн і інш. У 1920-я г. пашыраны аматарскія калектывы. У 1920 Хеерманс адкрыў y Амстэрдаме «Карэ тэатр». У 1940—60-я г. вядучымі калектывамі былі «Гаагская
Д а арт. Нідэрланды К аф л ян ае п ан о. Д эл ф ц кі ф аянс. К ал я 1700.
Д а арт. ІІІдэрланды П .М о н д р ы я н. К ам пазіцы я. 1929.
н ід э р л а н д ы ___________
325
камедыя» (кіраўнікі КЛасёр, П.Стэнберген) і «Нідэрл. камедыя» (пад кіраўнііггвам Х.В. ван дэр Берга i I. дэ Местра) y Амстэрдаме. 3 1950-х г. ставяцца п’есы нац. драматургаў Я.Стала, С.Нотэбама, Я. ван дэр Мерве і сусв. класікі. Т-ры працуюць y гарадах Амстэрдам, Арнем, Гаага, Ротэрдам, Эйндхавен, y краіне шмат тэатр. кабарэ, ёсць эксперым. трупа, т-р для дзяцей. Сярод сучасных майстроў сцэны Л. дэ Бур, А. ван Далсюм, К. ван Дэйк, Ф.Карэлсен, Ш.Кёлер, Э. ван Лінген, Ж.РоярдсСандберг, В.Фос, Г.Хермюс. Кіно. У 1898 зняты першы дакумент. фільм-рэпартаж «Каралеўская сям’я» (рэж. Андэрсен), y 1902 — ігравы кароткаметражны фільм «Прыгоды санкюлота» (рэж. A. i В. Муленсы). У 1910— 19 y Харлеме існавала першая кінастудыя, якая выпускала дакумент. і кароткаметражныя ігравыя фільмы. У 1920-я г. нац. кінавытворчасць заняпала. У 1927 y Амстэрдаме створана аб’яднанне «Фільм-ліга» на чале з I .Івенсам, якое імкнулася абнавіць мову дакумент. кіно («Мёртвая вада», рэж. Г.Рутэн; «Зёйдэр-Зе», рэж. Івенс, абодва 1934). Сярод інш. твораў дакумент. кіно «Свет крышталёў» (рэж. Я.Мол), «Востраў Вялікадня» (рэж. Дж.Ферну; абодва 1934), «Стары горад» (1935, рэж. В.Тухінскі), «Балада пра цыліндр» (1936, рэж. М. дэ Хас). Для школы дакумент. кіно характэрны пошук сродкаў выразнасці, паэтычнае адлюстраванне рэчаіснасці ў спалучэнні з вострай публіцыстычнасцю. У 1933 эняты першы гукавы ігравы фільм «Бацька радзімы» (рэж. Г.Я.Тэнісен). У 1930-я г. маст. фільмы ставілі пераважна эмігранты з Германіі. У 1945—50 выпускалі дакумент. стужкі, прысвечаныя руху Супраціўлення (рэж. Р.Хорнекер, П.Рота, Ферну, 0 . ван Неенхаф і інш.). Сярод маст. фільмаў канца 1950—70-х г. «Фанфары» (1958), «Голас вады» (1967, рэж. абодвух Б.Ханстра), «Месье Хавардэн» (1969, рэж. Х.Кюмель), «Калегі, спыніце шум» (I960), «Міра» (1971, сумесна з Бельгіяй), «Макс Хавелаар» (паводле Мультатулі, 1976; рэж. усіх Ф.Радэмакерс), «Франк і Ева» (1973, рэж. П. дэ ла (la pa), «Салдат каралевы» (1977, рэж. П.Верхувен) і інш. 3 1980-х г. пачаўся ўздым кінематографа Н.: «Задыхаючыся» (1982, рэж. М.Сакс), «Кафэ-марожанае» (1984, рэж. Д.Ф.Франк), «Аранжавы салдат» (1984, рэж. Верхувен). Сярод фільмаў 1980—90-х г. — «Знікненне» (рэж. Дж.Слёйзер), «Моц» (рэж. Ф.Фокеш; гал. прыз Міжнар. кінафестывалю жаночага кіно ў Мінску, 1999), «Прыгажуня» (рэж. І.Ахтэм), «Эліне Вера» (рэж. Кюмель), «Ава і Габрыэль» (рэж. Ф. дэ Руй), «Флодэр будуе Манхатан» (рэж. К.Хім) і інш. Сярод кінаакцёраў В. ван Алмерай, В.Андэрсен, К.Брусе, І.Блуменг, М. ван дэ Вен, ТДенсінк, П.Фабер, Р. дэ Хоер, Э.Хойтынг, Т.Хююрдэман і інш., рэжысёраў —
326___________ НІДЭРЛАНДЫ Верхувен, П.Парэ, І.Стэлінг, В.Хаанстра, Х.Хілкем і інш. Буйнейшыя кінакампаніі — «Алартс», «Анімейтэд Піпл», «Скорпіо-філмс» і інш., кінастудыі — «Сінесентрум», «Карылан-філмс» і інш. У Амстэрдаме і Ротэрдаме праводзяцца міжнар. кінафестывалі дакумент. кіно. Кінематаграфістаў рыхтуюць Кінаінстытут y Амстэрдаме (з 1948) і Акадэмія кіно (з 1958). Літ:. Ч в с т о з в о н о в А.Н. Реформацвонное дввженве н классовая борьба в Нндерландах в первой половнне XVI в. М., 1964; С е р е б р я н ы й Л.Р. Надерланды: традмцмв н современность. М., 1990; О ш м с В.В. Нстормя нндерландской лмтературы. М., 1983; К р а ш е н в н н н к о в а Н.Л. Современная архнтектура Нндерландов (Голландня). М., 1971; В к п п е р Б.Р. Становленне реалнзма в голландской жмвопнсн XVII в. М„ 1975; Я г о ж. Очеркн голландской жлвопвсн эпохн расцвета (1640— 1670). М., 1962; Р о т е н б е р г Н.Н. Западноевропейское нскусство XVII в. М., 1971; Т а р а с о в Ю.А. Голланлскнй пейзаж XVII в. М., 1983. П.І.Рогач (прырода. насельніцтва, гаспадарка), В.І.Сініца (гісторыя), Р.Ч.Лянькевіч (узбр. сілы), Н.М.Якавец (асвета, навук. ўстановы), Г.М.Малеіі (друк, радыё, тэлебачанне), Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Г.У.Шур (кіно).
НІДЭРЛАНДЫ г і с т а р ы ч н ы я , y сярэднія вякі вобласць на ПнЗ Еўропы паміж Паўночным м'. і Ардэнамі, y бас. рэк Рэйн, Маас і Шэльда (тэр. сучасньгх Нідэрландаў, Бельгіі, Лкжсембурга і часткі паўн. Францыі). Да 14— 15 ст. тут існавалі асобныя феад. ўладанні: герцагствы Брабант, Лімбург, Геддэрн, графствы Фландрыя, Артуа, Галандыя, егтіскапства Утрэхт і інш., што залежалі ад «Свяшчэннай Рым. імперыі» або ад Францыі. 3 14— 15 ст. б. ч. іх y складзе Бургундскай дзяржавы, a пасля яе распаду (канец 15 ст.) — уладанне Габсбургаў, якія ў 1540-я г. аб’ядналі пад сваёй уладай усю тэр. Н. У 1548 Н. (17 правінцый, якія захавалі назвы феад. уладанняў) абвешчаны непадзельным уладаннем на чале з гасударом з дому Габсбургаў і яго намеснікам (ген. нггатгальтарам). Пасля распаду імперыі Карла V (1556) Н. пад уладай Іспаніі. У выніку Нідэрландскай буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. на Пн Н. утварылася незалежная Галандская рэспубліка. Паўд. Н. заставаліся ісп. уладаннем. Пасля войнаў 17 ст. Артуа і ч. Фландрыі адышлі да Францыі. У выніку вайны за іспанскую спадчыну 1700— 14 Паўд. Н. перайшлі да Аўстрыі. Венскі кангрэс 1814— 15 шляхам далучэння да б. Галандскай рэспублікі Паўд. Н. утварыў на тэр. гіст. Н. Нідэрландскае каралеўства. У выніку Бельгійскай рэвалюцыі 1830 на тэр. Паўд. Н. утварылася незалежнае Бельгійскае каралеўства. Назва «Каралеўства Нідэрландаў» замацавалася як афіц. за Паўн. Н. (сучасныя Нідэрланды). Больш падрабязна гл. ў разазелах Гісторыя артыкулаў Нідэрланды і Бельгія. НІДЭРЛЕ (Niederle) Любар (20.9.1865, г. Клатаві, Чэхія — 14.6.1944), чэшскі археолаг, этнограф і гісторык-славіст.
Чл. Чэшскай АН. Скончыў Пражскі ун-т (1887). У 1898— 1929 праф. дагіст. археалогіі і этнаграфіі Пражскага ун-та. Заснавальнік і першы дырэктар Археал. ін-та ў Празе (1919—24). Займаўся першабытнай і антычнай, потым славянскай археалогіяй. У 1893 выдаў кнігу «Чалавецтва ў дагістарычныя часы», дзе пададзена археалогія Еўропы ад палеаліту да сярэдневякоўя. У 1902—34 апублікаваў шматтомную працу «Славянскія старажытнасці» (т. 1—3, 1902— 19; 2-я частка пад назвай «Культура старажытных славян», т. 1—3, 1911—34). У 1931 выйшла праца Н. «Кіраўніцтва па славянскай археалогіі», дзе падагульнены вынікі яго археал. даследаванняў. /. М .Я зэп енка .
НІВДРЭ (Niedre) Яніс (24.5.1909, г. Ціхвін Ленінградскай вобл. — 8.12.1987), латышскі пісьменнік, літ.-знавец. Засл. дз. культуры Латвіі (1959). Канд. філал. н. (1948). Вучыўся ў Латв. ун-це (3 928— 30), Рыжскім камерцыйным ін-це (1931—33). Друкаваўся з 1927. Першыя раманы «Вікінгі» (1931), «Віхура над Даўгавай» (1932) аб мінудым лат. народа. У кн. апавяданняў «Ератык y Латгаліі» (1932), «У камерах пяці карпусоў» (1941), «33 апавяданні» (1959), гіст.-біягр. трылогіях «Сяло Пушканы» (1947— 61), «Ветэран» (1968—72, Дзярж. прэмія Латвіі 1972), гіст. раманах «Веснавыя воды» (1959), «За акном расце дзядоўнік» (1966), «Я быў, я ёсць, я буду» (1972), «У тую раніцу на золку» (1975), «1 вятры гуляюць на папялішчы...», «Не кожнаму давяраюць самае цяжкае» (абодва 1978) і інш. трагічныя і драм. старонкі жыцця і барацьбы лат. народа за незалежнасць, праблемы міру і вайны, узаемасувязь чалавека і прыроды, экалогіі і маралі. Аўтар навук. даследаванняў «Латышскі фальклор» (1948), «Латышская літаратура» (т. 1—2, 1952— 53), кн. мемуараў «Дзень за днём» (1965). Быў знаёмы з Я.Купалам, П.Броўкам, МЛыньковым. На бел. мову асобныя творы Н. пераклалі У. i А. Васілевічы. С.С.Панізнік.
гарад. Найб. гарады: Дзяржынск, Арзамас, Сароў, Паўлава, Кстова, Бор, Балахна. Рака Волга падзяляе Н.в. на 2 часткі: нізіннае Левабярэжжа (Заволжа) і ўзвышанае Правабярэжжа. Большая ч. Заволжа занята Волжска-Вятлужскай нізінай (выш. 80— 100 м), асн. масіў Правабярэжжа — плато Прыволжскага ўзв. (выш. да 247 м), парэзанае ярамі і лагчынамі. Есць карставыя формы рэльефу (пячоры, правалы і інш.), вылучаецца Арзамаскі карставы раён. Карысныя выкапні: вапнякі, даламіты, фармовачныя і шкловыя пяскі, мергель, ангідрыты, торф, фасфарыты, жал. руда, мінёр. воды і лекавыя гразі. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -12 °С, ліп. 19 °С. Ападкаў 500—550 мм за год, іх колькасць памяншаецца з ПнЗ на ПдУ, бываюць засухі. Гал. рака Волга і яе прытокі Ака з Цёшай, Сура з П’янай і Алатырам (справа) і Узола, Кержанец, Вятлуга (злева). Каля 3 тыс. азёр пераважна карставага і ледавіковага паходжання. На р. Волга Горкаўскае і Чэбаксарскае вадасховішчы. Глебы ў Заволжы дзярнова-падзолісгыя і падзолістыя, на Правабярэжжы — шэрыя лясныя, дэградзіраваныя і вышчалачаныя чарназёмы. Пад лесам каля 40% тэрыторыі: y Заволжы хвойныя (елка, хвоя, піхта) і мяшаныя лясы, на Правабярэжжы дубровы і лугавыя стэпы. Кержанскі запаведнік. Асн.’галіны прам-сці — машынабудаванне і металаапрацоўка, дзе вылучаецца аўтамаб. комплекс (грузавыя і легкавыя аўтамабілі, аўтобусы, гусенічныя цягачы, дызельныя рухавікі, вузлы і дэталі, агрэгаты, фургоны), суднабудаванне і суднарамонт (судны на падвод-
НІЖАГАР0ДАЎ Віктар Міхайлавіч (19.4.1925, с. Адскочнае Варонежскай вобл., Расія — 18.3.1999), бел. вучоны ў галіне агульнай гігіены. Д-р мед. н. (1977), праф. (1978). Скончыў Варонежскі мед. ін-т (1954). 3 1960 y Гродзенскім мед. ін-це (да 1994 заг. кафедры). Навук. працы па гігіене працы і харчавання, вітаміналогіі, ахове навакольнага асяроддзя. Te. Заболеваем ость рабочнх азотнотукового провзводства / / Гнгнена труда н охрана здоровья населення. М н., 1974; Гягвен нческв е аспекты охраны атм осф ерного воздуха соврем енного крупного города (у сааўт.) / / М сднко-бнологм ческне » гнгаенвческм е аспекты охраны воздуш ной среды. М н., 1986.
НІЖАТАР0ДСКАЯ ВбБЛАСЦЬ Размешчана ў цэнтры еўрап. часткі Расійскай Федэрацыі. Утворана 14.1.1929. У 1932—91 наз. Горкаўская вобл. Пл. 76,9 тыс. км2. Нас. 3702,8 тыс. чал. (1998), гарадскога 78%. Цэнтр — г. Ніжні Ноў-
ных крылах, пасаж. цеплаходы, марскія паромы, сухагрузы), самалётабудаванне, вытв-сць тэлевізараў, прылад, станкоў, інструментаў, абсталявання для хім., харч., лёгкай прам-сці, чыг. транспарту, хім. (прадукты арган. сінтэзу, пластмасы, сінт. смолы, аргшкло, лакі, ядахімі-
каты) і нафтаперапр. прам-сць. Развіта пераробная чорная і каляровая металургія. Вытв-сць электраэнергіі пераважна на ЦЭЦ, буйная Горкаўская ДРЭС (г. Балахна); Горкаўская ГЭС (на р. Волга). Вылучаюцца цэлюлозна-папяровая і дрэваапр., лёгкая, харч. прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Маст. промыслы: гарадзецкая размалёўка, хахламская размаяёўка, апрацоўка металаў, строчавышыванне і карункапляценне. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на вырошчванні збожжа, мяса-малочнай жывёлагадоўлі. Пасяўныя пл. займаюць 1663,4 тыс. га. Пасевы збожжавых культур (жыта, ячмень, авёс, грэчка, пшаніца). Вырошчваюць сланечнік, цукр. буракі, лён-даўгунец, бульбу, агародніну, канюшіыну, люцэрну. Садоўніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коз. Птушкагадоўля. Даўж. чыгунак 1,2 тыс. км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 11,8 тыс. км (1997). Асн. чыгункі Масква— Ніжні Ноўгарад—Вятка, Масква—Арзамас— Казань, Ніжні Ноўгарад— Рузаеўка, аўтадарога Масква— Ніжні Ноўгарад—Казань. Па тэр. Н.в. праходзяць 3 галіны нафтаправода з Альмецьеўска, газаправоды з Паволжа і Зах. Сібіры. Суднаходства па рэках Волга, Ака, Вятлуга, Сура. Ніжагародскі трансп. вузел займае 1-е месца ў Расіі па рачным грузаабароце. 3 1991 адноўлены Ніжагародскі кірмаш. В.М.Корзун. НІЖНЕВА Наталля Мікалаеўна (н. 18.6.1950, Мінск), бел. вучоны, педагог. Д-р пед. н. (1993), праф. (1995). Скончыла Мінскі пед. ін-т замежных моў (1972). 3 1972 y БПІ, з 1974 y Ваен. акадэміі (з 1994 заг. кафедры). 3 1998 заг. кафедры рамана-герм. моў БДУ, адначасова праф. Ваен. акадэміі. Навук. працы па сучасных інфарм. тэхналогіях вывучэння замежных моў, на аснове крэатыўных методык. Распрацавала нетрадыцыйныя формы і метады навучання, накіраваныя на ўдасканаленне пазнавальнай дзейнасці навучэнцаў. Te.. Творчество в процессе обучення нностранным языкам. Мн„ 1993; Англнйскяй язык: Внеауднторное чтенне. Мн., 1991; Обшаемся эффектявно. Мн., 1997; Культура обшення. Мн., 1998. М.П.Савік.
НІЖНЕДУНАЙСКАЯ РАЎНІНА, Р у м ы н с к a я н і з і н а. На Пд Румыніі і Пн Балгарыі. Цягнецца ўздоўж р. Дунай ад Жалезных Варот да Чорнага м. Даўж. 560 км, шыр. 40— 120 км. Размешчана на месцы тэктанічнага прагіну, складзена з лёсаў і алювію. Паверхня ўзгорыстая, расчлянёная рачнымі далінамі, лагчынамі, ярамі, шмат азёр і балот. Клімат умераны, кантынентальны. Сярэднія т-ры студз. ад -1 да -3 °С, ліп. 22—23 °С. Ападкаў 400—600 мм за год. Лета засушлівае, зімовае снегавое покрыва няўстойлівае. У р. Дунай, што перасякае Н.р., упадаюйь злева шматлікія рэкі, y т.л. Жыў, Олт, Арджэш, Яламіца, Сірэт. Тэрыторыі разараны (пасевы збожжавых, цукр. буракоў; сады, вінаграднікі). На водападзелах месцамі рэдкастойныя дубовыя лясы. Па пой-
мах лясы з вярбы, вольхі, асіны чаргуюцца з вільготнымі лугамі і трыснягова-асаковымі балотамі. На Н.р. сталіца Румыніі Бухарэст. НІЖНЕКАЛІФАРНІЙСКАЯ ДАЛІНА У ЗША і Мексіцы. Займае міжгорную тэктанічную ўпадзіну — паўн. ч. былога, больш буйнога Каліфарнійскага зал., запоўненую магутнай тоўшчай адкладаў, прынесеных р. Каларада. Парэзана яе ніжнім цячэннем. У мінулым неаднаразова затаплялася водамі р. Каларада, што прывяло да ўтварэння салёных азёр. На Пн салёнае воз. Солтан-Сі, узровень якога на 72 м, a дно на 81 м ніжэй узр. м. Клімат субтрапічны, сухі. Ападкаў каля 100 мм за год. Ксерафітныя хмызнякі, кактусы, юкі. Частка зямель паміж р. Каларада і воз. Солтан-Сі арашаецца. Вырошчваюць пераважна бавоўнік. НІЖНЕПАЛАВІННАЛ0ГАЎСКАЕ РАД0ВІШ ЧА ПЯСК0Ў. У Магілёўскім р-не, каля в. Палавінны Лог. Пластавы паклад звязаны са стараж.-алювіяльнымі адкладамі р. Дняпро. Пяскі шэрыя, жаўтавата- і буравата-шэрыя, пераважна сярэднезярністыя, палевашпатава-кварцавыя, з рэдкімі зернямі жвіру. Разведаныя запасы 22,3 млн. м3, перспектыўныя каля 7 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2— 17,7 м, ускрышы (пяскі) 0,1— 1,8 м. Пяскі прыдатныя на выраб сілікатнай цэглы, сілікатабетону, ДЛЯ буд. работ. А.П.Шчураў. НІЖНЕСІЛІуЗСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1945, наступальныя дзеянні войск 1-га Укр. фронту (каманд. Маршал Сав. Саюза 1.C.Конеў) 8—24 лют.; частка стратэг. наступлення сав. войск y Еўропе ў студз.—сак. 1945 y 2-ю сусв. вайну. Падрыхтавана ў ходзе завяршэння Вісла-Одэрскай аперацыі 1945. Мела на Ma rie: разгром процістаячай групоўкі праціўніка, выхад на рубеж р. Нейсе і sa xon зручнага плацдарма для далейшага наступлення. У паласе наступлення абараняліся ням. 4-я танк. і 17-я арміі групы армій «Цэнтр» (каманд. ген.палк. Ф.Шорнер), корпус 9-й арм. групы армій «Вісла». Гал. ўдар сав. войскі наносілі з двух плацдармаў на Одэры — на Пн і на Пд ад Брэслаў (Вроцлаў). 3 левага фланга наносіўся трэпі ўдар з плацдарма на ПдЗ ад Опельна (Аполе). У першы дзень наступлення 8 лют. сав. войскі прарвалі абарону праціўніка ў цэнтры і на правым флангу; на левым флангу дзейнічалі менш паспяхова і 10 лют. перайшлі да абароны. Гал. сілы разграмілі падыходзячыя рэзервы праціўніка і да 15 лют. паглыбіліся ў яго абарону на 60— 100 км, занялі шэраг гарадоў Ніжняй Сілезіі, акружылі буйныя ням. гарнізоны, якія пазней былі ліквідаваны. Да 24 лют. войскі фронту выйшлі на р. Нейсе на адну лінію з войскамі 1-га Бел. фронту і занялі вы'гаднае аператыўна-стратэг. становішча для далейшага наступлення на Берлінскім напрамку. Верхнесілезская (Опельнская) групоўка ням.-фаш. войск, што
327
н іж н і
супрацьстаяла фронту, ліквідавана ў ходзе Верхнесілезскай аперацыі 1945. НІЖНІ ЕГІПСТ, раён Егіпта, які ўключае даліну і дэльту Ніла ад г. Эль-Мінья да вусця. Займае каля 67% усёй абжытай (арашонай) пл., на якой жыве амаль 70% насельніцтва Егіпта. Гл. таксама Верхні Егіпет. НІЖНІ 3ÈMCKI СУД, з е м с к і с у д, калегіяльны выбарны адм.-паліцэйскі орган на тэр. павета ў Рас. імперыі ў 1775— 1863. Створаны на падставе «Устанаўлення для кіравання губерняў Расійскай імперыі» 1775. Павінен быў забяспечваць y павеце «добрапрыстойнасць, добрыя паводзіны і парадак», выкананне законаў, пастаноў губернатара і губ. устаноў, сачыць за гандлем і станам цэн, займацца вышукам збеглых сялян, сачыць за станам дарог і мастоў і інш. Праводзіў папярэдняе расследаванне па пэўнай катэгорыі крымін. спраў і выконваў рашэнні, вынесеныя суд. органамі. На Беларусі такія суды ўводзіліся ў 1775—96. Напачатку ў іх уваходзілі земскі спраўнік і 2—4 засядацелі ад дваранства, якіх выбіралі на дваранскіх выбарах на 3 гады і зацвярджаў губернатар. 3 1832 земскіх спраўнікаў выбіралі на 6 гадоў. Прадугледжвалася і выбранне 2 засядацеляў ад сялян (фактычна іх выбіралі толькі ў Віцебскай і Магілёўскай губ.). Скасаваны ў 1863 на падставе «Часовых правіл аб арганізацыі паліцыі ў гарадах і паветах губерняў» (1862) і заменены павятовымі паліцэйскімі ўпраўленнямі. А.У.Марыскіп.
І -Ч[»
*
Ніжні
Ноўгарад.
1
Архангельскі сабор. 1624—31.
НІЖШ Н0ЎГАРАД, горад, цэнтр Ніжагародскай вобл., y Расіі. Размешчаны каля ўпадзення р. Ака ў Волгу. 1385,9 тыс. ж. (1996). Буйны рачны порт, чыг. вузел. Аэрапорт. Метрапалітэн (з 1985). Буйны цэнтр машынабудавання, y т.л. аўта-, авія-, суднабудавання і металаапрацоўкі (акц. т-ва «ГАЗ», ВА «Ніжага-
328
н іж н і
родскі машзавод»; ВА «Завод «Чырвонае Сормава» — гал. суднабудаўная база Волжскага флоту; з-ды: спецыялізаваных машын, каробак скарасцей, штампаў і прэс-форм, дызелебудавання, авіябудаўнічы, апаратуры сувязі, тэлевізійны). Прадпрыемствы перапрацоўчай чорнай і каляровай металургіі, хім., нафтахім., хім.-фармацэўтычнай, дрэваапр., буд. матэрыялаў, харчасмакавай, лёгкай прам-сці. 9 ВНУ. У т.л. ун-т. З а с н . я к к а м е н н а я к р э п а с ц ь y 1221 у л а д з ім ір с к ім к н . Ю р ы е м У с е в а л а д а в іч а м . 3 1 3 5 0 с т а л іц а Н і ж а г а р о д с к а - С у з д а л ь с к а г а к н я с т в а , г а н д л . і к у л ь т . ц э н т р (у П я ч о р с к і м м а н а с т ы р ы ў 1377 с т в о р а н ы Лаўрэнцьеўскі летапіс). У 1392 д а л у ч а н ы д а М а с к о ў с к а г а в я л . к н я с т в а і стаў ап о р н ы м пунктам y барацьбе з К азан с к ім х а н с т в а м . У 1520 і 1536 н а г о р а д н а п а д а л і т а т а р ы . 3 2 - й п а л . 16 с т . а д з ін з б у й н е й ш ы х г а н д л .- р а м е с н і ц к і х цэнтраў М аскоўскага к н я с т в а . У к а н ц ы 1611 y Н .Н . п а ч а л о с я ф а р м ір а в а н н е н а р . а п а л ч э н н я К.Мініна і Д з Пажарскага. 3 1 7 1 9 ц э н т р Н іж а г а р о д с к а й г у б . У 1 8 1 7 — 1917 y г о р а д з е д з е й н іч а ў Н іж а г а р о д с к і к і р м а ш ( а д н о ў л е н ы з 1 9 9 0 ). У 1 8 6 2 з л у ч а н ы ч ы г у н к а й з М а с к в о й . У 1 9 3 2 — 91 н а з . Г о р к і. 3 2 - й п а л . 16 с т . с к л а д в а ю ц ц а 2 ч а с т к і г о р а д а — Н а г о р н а я (ц э н т р ) і З а р э ч н а я (с л а б о д ы , п а з н е й п р а м ы с л . р а ё н ). П о м н ік і а р х іт э к т у р ы 16 — п а ч . 18 с т .: к р э м л ь ( к р а п а с н ы я с ц е н ы з в е ж а м і, 1 5 0 0 , 1 5 0 8 — I I ) з А р х а н г е л ь с к ім с а б о р а м ( 1 6 2 4 — 3 1 , а р х . Л . і А .В а з а у л і н ы , н а м е с ц ы с а б о р а 13 с т ); м а н а с т ы р ы П я ч о р с к і з У з н я с е н с к і м с а б о р а м (1 6 3 2 , а р х . A . В а з а у л ін ) і 2 ш а т р о в ы м і ц э р к в а м і ( 1 6 4 2 — 4 5 і 1 6 4 8 ), Д а б р а в е ш ч а н с к і з с а б о р а м ( 1 6 4 9 ) і У с п е н с к а й ц а р к в о й (1 6 7 8 ) ; У с п е н с к а я ц а р к в а н а І л ь ін с к а й г а р ы ( 1 6 7 2 — 1 7 1 5 ); ц э р к в ы т .з в . с т р о г а н а ў с к а г а с т ь ш ю ( п р ы с я д з іб е С т р о г а н а вы х) — С м а л е н с к а я (1 6 9 4 — 9 7 ) і Р а с т в а (1 7 1 9 ). П а в о д л е п л а н а 1824 y м е ж ы го р а д а н а л е в ы м б е р а зе А кі ў в а й ш л а К а н а в ін с к а я с л а б а д а з т э р . Н іж а г а р о д с к а г а к і р м а ш у ; з а х а в а л іс я саборы С п а с к і с т а р а к ір м а ш о в ы (1 8 1 7 — 22, а р х . А .М а н ф е р а н ) і К ір м а ш о в ы А л я к с а н д р а Н е ў с к а г а ( 1 8 8 1 , а р х . Р .К і л е в е й н і Л .Д а л ь , а д н а ў л я е ц ц а ), Г ал. д о м к ір м а ш у (1 8 9 0 , з п ач . 1 9 9 0 -х г. ц э н т р а д н о ў л е н а й б ір ж а в а й і к і р м а ш о в а й д з е й н а с ц і). У Н а г о р н а й ч а с т ц ы за х а в а л іс я б у д ы н к і б . Ш л я х е т н а г а сх о д у (1 8 2 6 , ар х . І .Я ф ім а ў , к л а с і ц ы з м ) , т - р а д р а м ы (1 8 9 6 , а р х . B. Ш ротэр, э к л ек т ы к а), д зярж б ан ка (а р х . В П а к р о ў с к і, н е а р у с к і с т ы л ь ) , д о м С ір о т к і н а ( а б о д в а 1 913, а р х . б р а т ы В е с н ін ы , н е а к л а с і ц ы з м ; ц я п е р м а с т . м у з е й ) і ін ш . П о м н ік і : а б е л і с к y г о н а р К .М і н і н а і Д з . П а ж а р с к а г а ( 1 8 2 6 ) , М .Г о р к а м у (1 9 5 2 ) , М .А .Д а б р а л ю б а в у ( 1 9 8 6 ) і ін ш . Літ.: Б у б н о в Ю .Н ., О р е л ь с к а я О .В . А р х я т е к т у р а г о р о д а Г о р ь к о г о : О ч е р к я М с т о р н я , 1 9 1 7 — 1985. Г о р ь к я й , 1 9 8 6 ; Б у б н о в Ю .Н . А р х н т е к т у р а Н н ж н е г о Н о в г о р о д а с е р е д я н ы X IX — н а ч а л а XX в. Н в ж н н й Н о в г о р о д , 1991. Т.Р Мартыненка ( а р х і т э к т у р а ) .
НІЖНІ ТАГІЛ, горад y Свярдлоўскай вобл., y Расіі. Размешчаны на ўсх. схіле Сярэдняга Урала, на р. Тагіл. Засн. ў 1725. 407,3 тыс. чал. (1996). Чыг. вузел. Прам-сць: чорная металургія, машынабудаванне (з-ды вагонабудаўнічы, кацельна-радыятарны, медыка-інстр. і інш.), хім. і коксахім., лёгкая. Здабыча меднай руды. Пед. ін-т, філіял Уральскага тэхн. ун-та. 2 тэатры. Музеі: гіст.рэв., выяўл. мастацтваў.
НІЖНІКАВА Тамара Мікалаеўна (н. 9.3.1925, г. Самара, Расія), бел. спявачка (каларатурнае сапрана), педагог. Нар. арт. Беларусі (1955). Нар. арт. СССР (1964). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1949, клас. М.Уладзіміравай). У 1951—76 салістка Дзярж. т-ра
(«Дон Жуан» ВАМоцарта), Мюзета («Багема» Дж.Пучыні); y класічных аперэтах — Адэль, Арсена («Лятучая мыш», «Цыганскі барон» І.Штрауса), Жэрмен («Карневільскія званы» Р.Планкета). У яе канцэртным рэпертуары значнае месца займалі творы бел. кампазітараў, напісаныя спецыяльна для яе (ЛАбеліёвіча, Пукста, Семянякі, Цікодкага), бел. нар. песні. Удзельнічае ў перадачах бел. тэлебачання і радыё. Сярод вучанід: засл. артыстка Беларусі Л.Лют, А.Бундзелева, В.Курбацкая, А Ніжнікава, А Шведава і інш. Літ:. / / І в Н а 60
С м о л ь с к і Б .С . Л ю б ім а я с п я в а ч к а М а й с т р ы б е л а р у с к а й с ц э н ы . М н ., 1 9 6 0 ; а ш к о ў Л . А р ты стка, п ед аго г, калега: р о д н а й а р т ы с т ц ы С С С Р Т .Н І ж н ік а в а й — г а д о ў / / М а с т а ц т в а Б е л а р у с і. 1 9 8 5 . № 4 .
А.Я.Ракава.
оперы і балета Беларусі, з 1964 адначасова выкладчык Бел. акадэміі музыкі (з 1980 праф., y 1976—86 заг. кафедры). Валодае голасам чыстага серабрыстага тэмбру, філіграннай каларатурнай тэхнікай. Яе творчасці хараюэрны мяккі лірызм, жаноцкасць, шчырасць і шматіраннасць y абмалёўцы вобразаў. Сярод партый y нац. операх: Марфачка, БабаЛапатуха («Дзяўчына з Палесся» і «Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага), Марынка («Марынка» Р.Пукста), Ірына («Калючая ружа» Ю.Семянякі); y класічным рэпертуары — Антаніда («Іван Сусанін» М.Глінкі), Валхава, Марфа, Шамаханская царыца («Садко», «Царская нявеста», «Залаты пеўнік» М.Рымскага-Корсакава), Ганна («Страшны двор» С.Манюшкі), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Джыльда, Віялета («Рыгалета», «Травіята» Дж.Вердзі), Цэрліна («Фра-Д’ябала» Ф.Абера), Лакмэ («Лакмэ» Л.Дэліба), Лейла, Мікаэла («Шукальнікі жэмчугу» і «Кармэн» Ж.Бізэ), Манон («Манон» Ж.Маснэ), Цэрліна
НІЖНІНСКІ РОЎ, геалагічнае агаленне ў яры на левым беразе р. Дняпро, за 1 км на Пн ад г. Шклоў Магілёўскай вобл.; помнік прыроды рэсп. значэння (з 1991). Лінза арганагенных і гумусаваных адкладаў шклоўскага міжледавікоўя падсцілаецца марэнай і лімнагляцыяльнымі адкладамі дняпроўскага зледзянення і перакрываецца лімнагляцыяльнымі, флювіягляцыяльнымі і марэннымі ўтварэннямі сожскага зледзянення. Даўж. яра каля 700 м, глыб. ў вусці 30 м. Магутнасць міжледавіковых адкладаў (торф, гіція, суглінак і супесак) да 13 м, даўж. каля 100 м. Міжледавіковыя адклады багатыя выкапнёвымі рэшткамі — пылок і споры 220 відаў раслін, плады і насенне 195 відаў і форм раслін, астракоды 16 відаў, насякомыя 109 відаў. У азёрна-балотнай тоўшчы міжледавіковых адкладаў адлюстраваны працяглы геал. летапіс канца дняпроўскага зледзянення, усяго шклоўскага міжледавікоўя і пачатку сожскага зледзянення. Знаходка каля вусця яра за 60 м ад
Т.Ніжнікава ў р о л і В і я л е т ы .
Г е а л а г і ч н а е а г а л е н н е Ніжнінскі р о ў
міжледавіковай лінзы гляцыякупала сведчыць аб парушэннях парод карэннага берага р. Дняпро ў час актыўнай дзейнасці дняпроўскага ледавіка. Я.К.Яловічава.
НІЖНЯВАРТАЎСК, горад y ХантыМансійскай аўт. акр., цэнтр раёна, y Расіі. Горад з 1972. 236,1 тыс. ж. (1996). Порт на р. Об. Чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сць: здабыча нафты (Саматлорскае радовішча), нафтагазаперапр., лясная, буд. матэрыялаў, харчовая. У Н. — пачатак нафтаправодаў Саматлор—Альмецьеўск, Саматлор—Самара, Саматлор—Аляксандраўскае і інш. Музеі: краязнаўчы, сучаснага выяўл. мастацтва.
тэкст., швейная, хім., нафтаперапр., чорная металургія. Прамысл. цэнтры: Зальцгітэр (чорная металургія), Вольфсбург (легкавыя аўтамабілі), Гановер і Браўншвайг (грузавыя аўтамабілі і аўтобусы), Вільгельмсгафен (канторскія машыны), Эмдэн (суднабудаванне). У
НІЖНЯЕ BEPA3IHÔ, адна з назваў з 16 ст. г. Беразіно. НІЖНЯКАМСК, горад y Татарстане, йэнтр Ніжнякамскага раёна, y Расіі. Размешчаны на левым беразе р. Кама. Горад з 1966. Нас. 212,7 тыс. ж. (1996). Порт. Прам-сць: ВА «Ніжнякамскнафтахім», «Ніжнякамскшына», харч., лёгкая. НІЖНЯКАМСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА На р. Кама, y Татарстане і Удмурцкай Рэспубліцы (Расія). Утворана плацінай аднайменнай ГЭС. Запаўняецйа з 1978. Пл. 2580 км2, аб’ём 12,9 км3, даўж. 270 км, найб. шыр. 25 км. Сезоннае рэгуляванне сцёку; ваганні ўзроўню да 3 м. Палепшаны ўмовы суднаходства; выкарыстоўваецца для водазабеспячэння. НІЖНЯР^ЙНСКІ БУРАВУГАЛЬНЫ БАСЕЙН Размешчаны на 3 Германіі, не левым беразе р. Рэйн; адзін з найбуйнейшых y Зах. Еўропе. Пл. каля 2500 км2. Распрацоўваецца з пач. 18 ст. Вугляносныя адклады палеацэну, міяцэну, пліяцэну. Агульныя запасы 55 млрд. т. Здабыча вядзецца адкрытым спосабам. Цэнтр — г. Кёльн. НІЖНЯЯ БРАГІНКА, адна э назваў pa id Брагінка. НІЖНЯЯ КРЫВІНА, адна з назваў р. Крывінка. ШЖНЯЯ МАНТЫЯ, гл. ў арт. Мантыя. НІЖНЯЯ САКС0НІЯ (Niedensachsen), зямля (адм. адзінка) на Пн Германіі. Пл. 47,6 тыс. км2. Нас. каля 7,8 млн. чал. (1998). Адм. ц. — г. Гановер. На Пн абмываецца Паўночным м. Рэльеф нізінны (на Пн), раўнінны (у сярэдняй ч.), нізкагорны (на Пд, горы Гарц, выш. да 926 м). Клімат умераны, марскі. Т-ры паветра ў студз. каля 0 °С, y ліп. каля 18 °С. Ападкаў за год 600—700 мм. ГІад лесам каля 1 млн. га. Пераважаюць шыракалістыя лясы (дуб, бук, граб, ліпа). Эканоміка індустр.-агр. характару. На тэр. Н.С. радовішчы нафты, прыроднага газу, руд жалеза і каляровых металаў, калійнай і кухоннай солі. Гал. галіны прам-сці: маш.-буд., y тл. аўтабудаванне, эл.-тэхн., электронная, агульнае машынабудаванне, харч.,
сельскай гаспадарцы пераважае высокапрадукцыйная таварная жывёлагадоўля (малочная жывёла, свінні). Птушкагадоўля. Лугі і пашы займаюць каля палавіны с.-г. угоддзяў. Гал. культуры: кармавыя травы, караняплоды, бульба, ячмень, пшаніца, жыта. Садоўніцтва і агародніцтва. Рыбалоўства і марскія промыслы. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Гал. порт Вільгельмсгафен. Суднаходства па Сярэднегерманскім канале, Эльбе, Везеру і інш. Нафга- і газаправоды ад радовішчаў і марскога ўзбярэжжа да значных гарадоў і на Пд краіны. З я м л я ў т в о р а н а 1 .1 1 .1 9 4 6 б р ы т . а к у п а ц . ўладам і з б. п р у ск ай прав. Г ан овер і зя м ел ь Б р а ў н ш в а й г , О л ь д э н б у р г , Ш а ў м б у р г - Л іп е . У 1947 д а л у ч а н а ч . з я м л і Б р э м е н . 3 1 9 4 9 y с к л а д з е Ф Р Г . У 1 9 9 0 — 9 8 п р э м ’е р - м і н і с т р а м з я м л і б ы ў Г.Шродэр ( з к а с т р . 1998 ф е д э р а л ь н ы к а н ц л е р ФРГ).
н іж ы н с к і ______________
329
цячэ ў цяснінах. Шмат парогаў. Гал. прытокі: Ілімпея, Таймура, Учамі (злева), Кочэчум, Віві, Тутанчана (справа). Жыўленне пераважна снегавое. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні 3420 м3/с. Ледастаў ад канца кастр. да мая. Суднаходная ў час паводкі да г.п. Тура. У вусці — прыстань Туруханск. НІЖЫНСКАЯ Браніслава Фамінічна (8.1.1891, Мінск — 22.2.1972), расійская танцоўшчыца, балетмайстар, педагог; адзін з рэфарматараў харэаграфіі 20 ст. Сястра В.Ф Ніжынскага. Скончыла Пецярбургскую тэатр. школу (1908). У 1908— 11 y Марыінскім т-ры. У 1909— 13 выступала ў спектаклях Рускіх сезонаў за мяжой; партыі Матылёк («Карнавал» на муз. Р.Шумана), Вулічная танцоўшчыца («Пятрушка» І.Стравінскага) і інш. 3 1915 выступала і выкладала ў Кіеве. У 1921—24 танцоўшчыца, балетмайстар і рэж. трупы Рускі балет Дзягілева. У 1938 засн. балетную школу ў Лос-Анджэлесе, з 1952 кіравала школай «Бале тыэтр» (Нью-Йорк). Да 1966 працавала ў т-рах і трупах свету. Сярод пастановак: «Байка пра Лісу...» (1922), «Вяселейка» (1923), «Пацалунак феі» (1928) Стравінскага, «Лані» Ф.Пуленка і «Блакітны экспрэс» Д.Міё (1924), «Эцюды» на муз. І.С.Баха і «Варыяцыі» на муз. Л.Бетховена (1932), «Гамлет» на муз. Ф.Ліста (1934, і гал. роля). Сярод вучняў А.Кент, С.Ліфар. Аўтар кн. «Школа руху: тэорыя харэаграфіі» (1920), «Танцавальная спадчына» (выд. 1986) і ІНШ . Л.А. Сівалобчык. НІЖЫНСКІ Вацлаў Фаміч (17.12.1889, паводле інш. звестак 12.3.1890, Кіеў — 8.4.1950), расійскі танцоўшчык, балетмайстар. Брат Б.Ф Ніжынскай. Скончыў Пецярбургскае тэатр. вучылішча (1907).
НІЖНЯЯ Т0ШЧЫЦА, вёска ў Верхнятошчыцкім с/с Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Быхаў— Рагачоў. Цэнтр калгаса. За 40 км на Пд ад г. Быхаў, 84 км ад Магілёва, 11 км ад чыг. ст. Тошчыца. 191 ж., 65 двароў (2000). Базавая школа, б-ка. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі селішча зарубінецкай кулыпуры, банцараўскай культуры і ранняга сярэдневякоўя, бескурганны могільнік (1-е тыс. н.э.). НІЖНЯЯ ТУНГЎСКА, рака ў Эвенкійскай аўт. акрузе і Іркуцкай вобл. Расіі, правы прыток р. Енісей. Даўж. 2989 км, пл. басейна 473 тыс. км2. Цячэ ў межах Сярэднесібірскага пласкагор’я. У верхнім цячэнні (да вусця р. Ілімпея) — y шырокай даліне, y рэчышчы шмат перакатаў. У ніжнім цячэнні частыя азёрападобныя расшырэнні (да 20—25 км). Пры перасячэнні трапаў месцамі
В Н іж ы н с к і ў б а л е ц е М о н тэ-Н е гр а .
« Ш эхер азад а» .
М астак
330
НІЗАМ
У 1907— 11 саліст Марыінскага т-ра. У 1909— 13 і 1916— 17 вядучы танцоўшчык Рускіх сезонаў за мяжой. Першы выканаўца гал. партый y Марыінскім т-ры: Белы раб («Павільён Арміды» М.Чарапніна), Раб («Егіпецкія ночы» А.Арэнскага), Юнак («Шапэніяна» на муз. Ф.Шапэна); y трупе Рускі балет Дзягілева ў спектаклях «Карнавал» на муз. Р.Шумана, «Шахеразада» М.Рымскага-Корсакава, «Прывід ружы» на муз. К.М.Вебера, «Пятрушка» І.Стравінскага, «Нарцыс» Чарапніна, «Сіні бог» Р.Ана, «Дафніс і Хлоя» МРавеля і інш. Адрадзіў мастацтва мужчынскага танца, які спалучае высокую тэхніку скачка і піруэта з выразнасцю пластыкі і пантамімы, узбагаціў танц. лексіку і сродкі выразнасці. Сярод пастановак: «Пасляпаўдзённы адпачынак фаўна» (1912, гал. роля) і «Гульні» на муз. К.Дэбюсі, «Вясна свяшчэнная» Стравінскага (абодва 1913), «Тыль Уленшпігель» на муз. Р.Штрауса (1916). Аўтар «Дзённіка Ніжынскага» (Парыж, 1953; Масква, 1995). Яму прысвечаны балет «Ніжынскі, клоун божы» на муз. П.Чайкоўскага і П.Анры (1971, паст. М.Бежар), «Вацлаў» на муз. І.С.Баха (1979, паст. Дж.Ноймаер), драм. спектаклі, дакумент., маст. кіна- і тэлефільмы, опера. Літ:. К р а с о в с к а я В. Н нж м нскнй. Л ., 1974; Н н ж н н с к а я Р. Н н ж ян ск н й / / С о в . б а л е т . 1989. № 6 ; 1 9 9 0 . № 1. Л.А. Сівалобчык.
HI3ÀM АЛЬ-МУЛЬК, Н і з a м a лМ y л к (тытул Абу Алі аль-Хасана ібн Алі ібн Ісхака ат-Тусі; 1017, каля г. Тус, Іран — 14.10.1092), дзяржаўны дзеяч Сельджукскай дзяржавы. Везір сельджукскіх шахаў Алп-Арслана (з 1063) і Мелік-шаха (з 1072). Прыхільнік моцнай цэнтралізаванай улады, аўтар кнігі пра майстэрства дзярж. кіравання «Сіясет-намэ». Забіты ісмаілітамі. Тв:. Р у с . п е р . — С н а с е т - н а м э : К н м г а о п р ав л ен н н в езн р а X I сто л етн я Н н зам алМ у л ь к а . М .; Л . , 1949.
НІЗАМІ ГАНДЖЭВІ (Г я н д ж э в і) Абу Мухамед Ільяс ібн Юсуф (каля 1141, г. Гянджа, Азербайджан — каля 1209), азербайджанскі паэт і мысліцель. Меў рознабаковую адукацыю. Пачынальнік дыдактычнага жанру ва ўсх. паэзіі. Пісаў на перс. мове. Аўтар «Хамсэ» («Пяцерыцы») — твора з 5 паэм (60 тыс. вершаваных радкоў); філас.-дыдактычнай «Скарбніца таямніц» (паміж 1173 і 1180), любоўна-рамантычных «Хасроў і Шырын» (1181), «Лейлі і Меджнун» (1188, аднайм. опера У.Гаджыбекава, паст. 1908), «Сем прыгажунь» (1197, аднайм. балет К.Караева, паст. 1952) і «Іскандэр-намэ» (каля 1203). Паэмы адметныя шматграннасцю асэнсавання жыцця, гуманіст. зместам, дыдактычна-філас. ідэямі, вобразнасцю мовы. У іх тэмы кахання і жанчыны, стваральнай працы, ідэальнага правіцеля. Вядомы шматлікія назірэ (паэт. ад-
казы) і наследаванні яго паэмам на розных мовах. Часткова захаваліся творы лірычнага дывана Н. (касыды, газелі, рубаі, кіт’а). На бел. мову раздзел з паэмы «Скарбніца таямніц» пераклалі А. Бачыла і Р.Няхай. Тв '. Р у с . п е р . — П я т ь п о э м . М ., 1 9 6 8 ; С т н х о т в о р е н н я я п о э м ы . Л . , 1981. Літ:. Б е р т е л ь с Е .Э . Н я з а м н : Т в о р ч е с к н й п у т ь п о э т а . М ., 1 9 5 6 ; М у с т а ф а е в Д ж . Ф н л о со ф ск н е н этн ч ескн е в оззрен н я Н нз а м я . Б а к у , 1962.
НІЗАЎЦ0ВА Людміла Арсеньеўна (н. 25.6.1943, г. Кіраў, Расія), вучоны ў галіне мед. радыялогіі. Д-р мед. н. (1992), праф. (1998). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1967). У 1977—94 y Бел. НДІ кардыялогіі (з 1990 заг. лабараторыі). 3 1996 y Маскве. Навук. працы па рэнтгеналагічных даследаваннях y кардыялогіі і кардыяхірургіі, мед. радыялогіі, масавых абследаваннях насельніцтва, якое пацярцела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Тв:. Н е н н в а з н в н ы е р е н т г е н о л о г н ч е с к л е н с след о в ан н я / / Н н стр у м ен тал ьн ы е м етоды нсс л е д о в а н н я в к а р д н о л о г а н . М н ., 1 9 9 4 .
«НІЗГАЛАВА», гл. ў арт. Дварнізгалаўская сядзіба. НІЗГАЛАЎЕ, возера ў Бешанковіцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 20 км на 3 ад г.п. Бешанковічы. Пл. 0,5 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр. 600 м, найб. глыб. 3,4 м, даўж. берагавой лініі каля 3 км. Аб’ём вады 0,97 млн. м3. Пл. вадазбору 11,5 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 10— 13 м, спадзістыя, пераважна разараныя. Водапрыток па некалькіх меліярац. канавах, на Пд выцякае ручай y р. Ула. HI3ÏHA, н і з і н н а я раўніна, участак сушы значнай працягласці, размешчаны не вышэй за 200 м над узроўнем мора з раўніннай, часам узгорыстай паверхняй. Існуюць y раўнінных і горных абласцях; некаторыя размешчаны ніжэй узроўню мора (Прыкаспійская Н.). Фарміруюцца пераважна ў выніку тэктанічных апусканняў і запаўнення ўпадзін рыхлымі марскімі або кантынентальнымі адкладамі. Найб. значная Н. зямнога шара — Амазонская. На Беларусі Н. займаюць 3/ 4 тэрыторыі. Найб. Н.: Палеская, Нёманская, Полацкая. НІЗІННАЕ БАЛ0ТА, э ў т р о ф н а е балота, т р а в я н о е балота, тып балот з багатым мінер. жыўленнем пераважна за кошт грунтавых вод. Фарміруюцца пры забалочванні сушы, зарастанні вадаёмаў, y далінах рэк, па берагах азёр, y месцах выхаду крыніц на схілах і інш. Характарызуецца ўвагнугай або плоскай паверхняй, багатым відавым складам раслін (вольха, вярба, бяроза, елка, зялёныя мхі). У раёнах з умераным кліматам гэта лясныя (з бярозай, вольхай), травяныя (з асокамі, трыснягом, рагозам) балоты; травяныя балоты ў дэльтах рэк Дняпро, Дон, Волга, Кубань, Дунай наз. плаўнямі. На Беларусі Н.б. займаюць 82,7% плошчы ўсіх балот. Пашыраны пераважна на
Палессі і Цэнтральнабярэзінскай раўніне (гл. таксама Балота).
НІЗКА BÉPUIAÿ, цыкл вершаў, аб’яднаных агульнай тэмай, галоўнымі героямі, падабенствам будовы, стылёважанравымі адзнакамі і інш. У бел. л-ры тэрмін «нізка» ў крыху інш. форме («нанізка») упершыню ўжыты М.Багдановічам y арт. «За тры гады» (1913). Н.в. пашырана ў бел. паэзіі з пач. 20 ст. Н.в. «3 песень беларускага мужыка» змясціў Я.Купала ў зб. «Жалейка» (1908), з асобных паэт. цыклаў складаюцца зб-кі Я.Коласа «Песні-жальбы» (1910), Багдановіча «Вянок» (1913), А.Гаруна «Матчын дар» (1918). Узаемасувязь паміж творамі, якія ўваходзяць y H. в., бывае самая разнастайная. Іх можа яднаць агульны лірычны настрой («Крыху восені і жменька кляновых лістоў» У.Дубоўкі), жанр («Трохрадкоўі», «Пяцірадкоўі» А.Глобуса), тэма («Водар і шолах» Д.Бічэль-Загнетавай), погляд аўтара на пэўную гіст. падзею («Курапаты» А.Дэбіша), скразная эстэт.-філас. думка («Чатыры стыхіі» С.Дзяргая), постаць апавядальніка («Вёска» Я.Купалы), месца дзеяння («Полацк. Нафтабуд» Г.Бураўкіна). У паэзіі бываюць ўстойлівыя, т.зв. цвёрдыя віды вершаваных нізак: трыпціх («Трьіпціх Ушаччыны» Р.Барадуліна), вянок санетаў («Нарач» Н.Гілевіча) і інш. Пашырана ў сучаснай паэзіі, асабліва ў творчасці маладых аўтараў (Дэбіш, І.Пракаповіч, I. Снарская, І.Хадарэнка, А.Чобат і інш.). Н.в называюйь таксама цыкл вершаў новай кнігі паэта, змешчаны ў перыядычным выданні. А.А.Майсейчык. НІЗКАГ0РНЫ РЭЛЬЁФ, н і з K a r o р ’ е, тып горнага рэльефу, які адпавядае самаму нізкаму ярусу гор (абсалютныя вышыні не перавышаюць 1000 м). Найчасцей ўтвараецца ў выніку дэнудацыі больш высокіх гор. Трапляецца ў перыферычных частках горных утварэнняў, y зонах умераных тэктанічных падняццяў; ёсць і самаст. нізкагорныя сістэмы (напр., Мугаджары ў Казахстане). Характарызуецца мяккімі круглаватымі абрысамі хрыбтоў і асобных узвышшаў, месцамі трапляюцца ўчасткі драбнасопачніка; y высокіх шыротах, дзе развіты ледавіковыя формы, набывае альпійскія рысы. НІЗКАЕ ў м а с т а ц т в е , эстэтычная катэгорыя, якая служыць для ацэнкі мізэрных з’яў быішя і маст. выяўлення бездухоўнасці ў грамадскім жыцці. У дачыненні да чапавечых учынкаў з’яўляецца крайняй ступенню агіднага і мае выразны маральна-этычны змест. Суадносіцца з камічным, процілеглае ўзнёсламу. Д л я с т а р а ж ., y т . л . а н т ы ч н а й , м а с т . с в я д о м а с ц і ў з н ё с л а е i Н ., я к п р ы г о ж а е і а г ід н а е , м е л і а б с . х а р а к т а р , я к і п а з б а ў л я ў іх д ы н а м ік і і ў з а е м а п е р а х о д н а с ц і. С я р э д н е в я к о в а я х р ы с ц . э с т э т ы к а в ы п р а ц а в а л а іе р а р х ію э с т э т . к а ш т о ў н асц ей : н а яе в яр ш ы н і зм я ш ч аў ся бо ск і свет, a к а л я я е п а д н о ж ж а — н ізк а е м а т эр ы я л ь н а е б ы ц ц ё . Ч а л а в е к y г э т а й іе р а р х іі з а й м а ў п р а м еж кавы стан , і ў яго душ ы адбы валася бар а ц ь б а п а м іж у зн ё с л а -д у х о ў н ы м і м а т э р ы я л ь -
н а -н із к ім .
Р энесансавае
м астацтва
п р а ў д з ів а
а д л ю с т р а в а л а с к л а д а н а с ц ь ж ы ц ц я , y я к ім у зн ё с л а е i Н . н я р э д к а с у іс н у ю ц ь а б о м я н я ю ц ц а м е с ц а м і. Т э а р э т ы к і к л а с іц ы з м у а б г р у н т о ў в а л і п а н я ц ц е в ы с о к а га і н ізк а г а с т ы л я ў , я к ія б ы л і м а с т . а д п а в е д н ік а м і « в ы с о к а г а * ( а р ы с т а к р а т ы ч н а г а ) і « н із к а г а » ( п р о с т а н а р о д н а г а ) л а д а ў ж ы ц ц я . У л - р ы к р ы т ы ч н а г а р э а л із м у з н а ч н а е м е с ц а з а н я л о п р а ў д з ів а е в ы я ў л е н н е п а ч в а р н ы х , н і з к і х з ’я ў г р а м а д с к а г а б ы ц ц я .
У гісторыі бел. маст. культуры катэгорыя Н. разам з камічным і агідным выявілася ў фальклоры, y чарадзейных казках. Фальклорны прыём травестацыі (зніжэнне афіц. высокага, перавод яго ў «матэрыяльна-цялесны план» па-майстэрску выявілі ананімныя паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе». В.Дунін-Марцінкевіч, пісьменнікі рэв,дэмакр. кірунку (Ф.Багушэвіч, Я.Купала, Я.Колас і інш.) напоўнілі паняцце Н. глыбокім сац. гучаннем, выкарыстоўвалі яго для крытыкі негатыўных з’яў y жыцці грамадства. У.М.Конан. НІЗКІЯ ТЭМПЕРАТЎРЫ, к р ы я г е н н ы я т э м п е р а т у р ы , тэмпературы ніжэй за 120 К. Т-ры. меншыя за 0,3 К, адносяць да звышнізкіх. Пры Н.т., асабліва блізкіх да абсалютнага ну/ія, цеплавы рух атамаў рэчыва памяншаецца і пачынаюць праяўляцца яго квантавыя ўласцівасці (напр., звышправоднасць, звышцякучасць). Пры Н.т. стан цвёрдага рэчыва разглядаецца як упарадкаваны, што дазваляе апісваць яго ўласцівасці з дапамогай квазічасціц. Кандэнсаваны (вадкі або цвёрды) стан рэчыва пры Н.т. вывучае фізіка нізкіх тэмператур. Эфекты, што праяўляюцца пры Н.т., выкарыстоўваюць y касм. матэрыялазнаўстве, крыябіялогіі, крыяэлектроніцы і інш. А т р ы м а н н е Н . т . з а с н а в а н а н а звадкаванні y с п е ц . у с т а н о ў к а х — з в а д к а в а л ь н ік а х , д зе м о ц н а с ц іс н у т ы газ п р ы р а с ш ы р э н н і д а з в ы ч а й н а г а ц іс к у а х а л а д ж а е ц ц а і к а н д э н с у е ц ц а ( п а в о д л е Джоўля— Томсана эфекту). Я к холадааген ты в ы к ар ы с то ў в аю ц ь п ав етр а, азо т, н е о н , в а д а р о д , ге л ій ( т - р а к і п е н н я Т н = 4 ,2 К ). Д л я п а д т р ы м а н н я Н .т . Т н х о л а д а а г е н т а п а в ін на б ы ц ь п а с т а я н н а й п ад атм . ц іс к а м , д л я ч а го вы кары етоўваю ць сп ец . тэрм астаты . А дпам п о ў в а н н е м га з у , ш т о в ы п а р а е ц ц а , з г е р м е т ы за в а н а й п а с у д зін ы п а м я н ш а ю ц ь ц іс к н а д в а д к а с й ю і г э т ы м з н іж а ю ц ь т - р у я е к і п е н н я . Т а к д а с я г а ю ц ц а Н .т .: а д 77 д а 6 3 К п р ы д а п а м о з е в а д к а г а а з о т у , а д 27 д а 2 4 К — в а д к а г а н е о н у , а д 2 0 д а 14 К — в а д к а г а в а д а р о д у , а д 4 ,2 д а I К — в а д к а г а г е л ію . П р ы б о л ь ш н і з к і х т - р а х в а д к ія г а з ы ц в я р д з е ю ц ь і с т р а ч в а ю ц ь а х а л а д ж а л ь н ы я я к а с ц і ( з а в ы к л ю ч э н н е м із а т о п а г е л ію 4Н е , я к і з а с т а е ц ц а в а д к ім а м а л ь д а а б с .
газаў
1980-х г. — y Цэнтры крыягенных даследаванняў пры гэтым ін-це (В.І.Гасцішчаў, С.Я.Дзям’янаў і інш.), a таксама ў інш. ін-тах Нац. АН, БДУ. Літ:. Л о у н а с м а а О .В . П р н н ц н п ы н м етоды п олучен н я тем п ератур н н ж е 1 К : П ер. с а н г л . М ., 1 9 7 7 ; К а п н ц а П .Л . Ф н з н к а м техн м ка н м зкн х тем п ер ату р : Н ауч. тр . М „ 1989; В е п ш е к Я . Н з м е р е н я е н м зк м х т е м п е р а т у р э .і е к т р н ч с с к н м н м е т о д а м н : П е р . с ч е ш . М ., 1 9 8 0 . С.Я.Дзям я’ наў.
НІЗКІЯ Ш Ы Р0ТЫ , умоўная назва зоны на паверхні зямнога шара, размешчанай паміж 40° паўн. ш. і той жа шыратой Паўд. паўшар’я; агульная назва трапічных і субтрапічных шырот. НІЗЬКІ, вёска ў Забычанскім с/с Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. Цэнтр калгаса. За 9 км на Пн ад г. Касцюковічы, 155 км ад Магілёва, 6 км ад чыг. ст. Камунары. 359 ж., 133 двары (2000). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НІЗЙНСКАЕ КАМСАМбЛЬСКА-МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала ў ліп. 1941 — крас. 1942 y вёсках Нізяны і Паўлаўшчына Поразаўскага (цяпер Ваўкавыскага) р-на. Аб’ядноўвала 12 чал. (кіраўнік М.І.Амшэй). Падпольшчыкі прымалі па радыё і распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро, 7.11.1941 y гадавіну Кастр. рэвалюцыі вывесілі чырв. сцягі ў Нізянах і інш. вёсках, псавалі тэлеф. сувязь акупантаў, ратавалі сав. ваеннапалонных, збіралі і перадавалі партызанам зброю, прадукты харчавання, медыкаменты, адзенне. 29.4.1942 фашысты арыштавалі і пасля катаванняў y чэрв. расстралялі падпольшчыкаў. У Ваўкавыску на іх магіле, y в. Нізяны ў гонар падпольшчыкаў пастаўлены помнікі.
НІІГАТА, горад y Японіі, y цэнтр. ч. в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Ніігата. Каля 500 тыс. ж. (1998). Порт на Японскім м., y вусці р. Сінана. Вузел чыгунак. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: нафтаперапр., нафтахім., металургічная (ферасплавы, алюміній), электра- і трансп. машынабудаванне, тэкст., лесапільная, папяровая, цэментная. ЦЭС, АЭС. Ун-т. Аранжарэі. НІКА, Н і к е , y старажытнагрэчаскай міфалогіі персаніфікацыя перамогі. Лічылася дачкой німфы Стыкс і Паланта (сына тытана Крьм). Крылатая Н. — абавязковы атрыбут Зеўса і Афіны, якіх звычайна паказвалі з фігуркай Н. ў руках. Яе статуі ў выглядзе крылатай вястункі багоў ставілі ў гонар перамогі на вайне, спарт. і маст. спаборніцтвах. Найб. вядома статуя Н. з в-ва Самафракія (Н. Самафракійская). У стараж,рым. міфалогіі Н. адпавядала Вікторыя. «НІКА», народнае паўстанне ў сталіцы Візантыі Канстанцінопалі 11— 17.1.532. Назва ад клічу-пароля ўдзельнікаў «Ніка!» («Перамагай!»). Рамеснікі, дробныя гандляры, бедната — члены т.зв. цыркавых партый венетаў і праксінаў — разам выступілі супрайь падатковага цяжару, праследаванняў ератыкоў і язычнікаў з боку імператара Юстыніяна I. Яны нападалі на ўрадавыя ўстановы, падпалілі горад, аблажылі ў палацы імператара, які дарэмна спрабаваў пагасіць паўстанне частковымі ўступкамі (адстаўка вышэйшых чыноўнікаў). Да руху далучыліся некаторыя сенатары. Паўстанцы абвясцілі імператарам Іпація (пляменніка б. імператара Анастасія I). Урад здолеў шляхам подкупу кіраўніцтва венетаў раскалоць паўстанцаў і потым з дапамогай наёмных атрадаў готаў і герулаў задушыць «Н.»: 35 тыс. чал. забіты, Іпацій пакараны смерцю, многія апазіцыйныя сенатары сасланы. Л і т Ч е к а л о в а А .А . К о н с т а н т н н о п о л ь в V I в .: В о с с т а н н е Н м к а . 2 н з д . С П б . , 1997.
НІКАБАРСКМ АСТРАВЫ, грутіа з 19 астравоў y Індыйскім ак., паміж Бенгальскім залівам і Андаманскім м. Уваходзяць y склад саюзнай тэр. Індыі Андаманскія і Нікабарскія а-вы. Пл. 1,6 тыс. км2. Буйныя астравы — вяршыні падводнага хрыбта (выш. да 642 м), дробныя — каралавыя. Клімат субэкватарыяльны, мусонны, ападкаў 2200— 3200 мм за год. На паўд. астравах вечназялёныя трапічныя лясы, на паўн. — высакатраўныя лугі. Вырошчванне какосавай пальмы. Рыбалоўства, лоў трэпангаў, збор ракавін.
н у л я ). М е т а д а м а д ы я б а т ы ч н а г а р а з м а р о ж в а н ня п а р а м а г н іт н ы х солей д ас ягаю ц ь т-р ы 1 0 '3 К , г э т ы м ж а м е т а д а м з в ы к а р ы с г а н н е м я д зер н ага п а р а м а г н іт н а г а р э з а н а н с у ў с іс т э м е а т а м н ы х я д р а ў д а с я г н у г а т - р а І 0 ‘6 К . Т - р ы п а р а д к у І 0 ' 3 К а т р ы м л ів а ю ц ь т а к с а м а б о л ь ш зручны м м етад ам — р а с т в а р э н н е м вад кага 3Н е y в а д к ім ’ Н е . В ы м я р э н н е Н .т . д а I К аж ы ц ц яўляю ц ь газавы м тэр м о м етр ам . У д ы яп а з о н е 0 ,3 — 5 ,2 К н і з к а т э м п е р а т у р н а я тэрмаметрыя з а с н . н а з а л е ж н а с ц і ц і с к у н а с ы ч а н ы х п а р о ў г е л ію а д т - р ы . У п р а к т ы ч н а й т э р м а м е т рыі в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь п е р а в а ж н а т э р м о м е т р ы с у п р а ц іў л е н н я .
На Беларусі даследаванні з выкарыстаннем Н.т. вядуцца з 1964 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, з
НІКАГАСЯН______________ 331
М.Нікагасян. П а р т р э т А Л с а а к я н а . 1 9 5 5 .
НІКАГАСЙН Мікалай Багратавіч (н. 2.12.1918, с. Налбандзян, Арменія), армянскі скульптар. Нар. маст. СССР (1982). Скончыў Маскоўскі маст. ін-т (1947). Працуе ў Маскве. Творчасці ўласцівы спалучэнне вострага псіхалагізму з шматграннасцю раскрыцця характару мадэлі, жывапіснасцю лепкі з
332
К.Леселідзе (1947) y Тбілісі, А.Цулукідзе ў Кугаісі (1923), партрэта груз. паэта 12 ст. Чахрухадзе (1944), надмагілля Чаўчавадзе (1908— 10). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1948.
НІКАДЗІМАВА
абагульненасцю манументалізаванай формы. Аўтар партрэтаў І.Баграмяна (1945), Х.Абавяна (1948), Э.Ісабекяна (1951), Т.Макаравай (1952), А.Хачатурана (1954), А.Ісаакяна (1955), С.Марцінсона (1967), А.Абрамяна (1982), помніка Ісаакяну ў г. Гюмры (1976). Дзярж. прэмія СССР 1977. НІКАДЗІМАВА, гарадзішча 3-й чвэрці 1-га тыс. н.э. каля в. Нікадзімава Горацкага р-на Магілёўскай вобл. Купалападобным насыпам і валам падзелена на 2 часткі (памеры 40 х 36 і 48 х 48 м). Умацавана валамі выш. 4,5 м. Пры даследаванні выяўлены рэшткі замкнёнай кругавой пабудовы слупавой канструкцыі, падзеленай на асобныя жылыя і гасп. памяшканні. Унутры жылых памяшканняў захаваліся рэшткі агнішчаў. Знойдзены жал. прылады працы і зброя, бронзавыя ўпрыгожанні, шкляныя і бурштынавыя пацеркі, гліняньм прасліцы, льячкі, ліцейныя формачкі, фрагменты ляпнога посуду і інш. Знойдзены скарб: скураны пояс з бронзавымі спражкай і накладкамі, пакрытымі серабром, 2 нажы ў ножнах і крэсіва ў футарале, зліткі і шматлікія бляшкі з алавяніста-свінцовага сплаву. Гарадзішча загінула ад пажару. Лічаць, што тут знаходзіўся адм.-тэр. цэнтр значнай акругі, сядзіба правадыра і яго дружыны.
Літ.: У р у ш а д з е M A . Я к о в Н н к о л а д з е : Ж м з н ь н т в о р ч е с т в о . М ., 1 9 6 8 .
Я . Нікаладзе. Г р у з ін с к і п а э т 12 с т . Ч а х р у х а д э е . 1944.
нікаў (1922) і першых праф. Тбіліскай AM. Творам уласціва імкненне да адухоўленасці вобраза. Аўтар помнікаў Э.Нінашвілі (1911), А.Цэрэтэлі (1914),
НІКАЛАДЗЕ Мікалай (Ніко) Якаўлевіч (26.9.1843, г. Кутаісі, Грузія — 1.4.1928), грузінскі і рас. публіцыст і літ. крытык, дзеяч нац.-вызв. і дэмакр. руху ў Грузіі. Д-р права (1868). Скончыў Цюрыхскі ун-т (Швейцарыя, 1868). Друкаваўся з 1860, быў блізкі да М.Г.Чарнышэўскага. У 1861 за ўдзел y рэв. дзейнасці выключаны з Пецярбургскага ун-та і арыштаваны. У 1864—69 y эміграцыі ў Францыі і Швейцарыі. Супрацоўнічаў y газ. «Колокол» А.І.Герцэна, удзельнічаў y дзейнасці рас. рэв.-дэмакр. групы «Маладая эміграцыя», вьшанні час. «Подпольное слово» і «Современность». 3 1870 y Тбілісі, разам з 1.P.Чаўчавадзе і інш. ўзначаліў груз. нац.-вызв. рух. У 1878—80 выдаваў ліберальную газ. «Обзор». У 1881—83 y Пецярбургу, супрацоўнік час. «Отечественные запйскй». 3 1886 y Грузіі, адзін з кіраўнікоў ліберальнага руху «Меарэ-дасі» («Друтая група»), У 1894— 1912 гар. галава г. Поці. Быў чл. ўрада Грузінскай Дэмакр. Рэспублікі (1918—21). 3 1920 y Лондаh ç . У 1924 вярнуўся на радзіму. У літ.крытычных артыкулах выступаў як паслядоўны прыхільнік рэаліст. метаду. НІКАЛАДЗЕ Якаў Іванавіч (28.5.1876, г. Кутаісі, Грузія — 10.3.1951), грузінскі скульптар; заснавальнік груз. рэаліст. скульптуры. Нар. маст. Грузіі (1946). Правадзейны чл. AM СССР (1947). Вучыўся ў Строганаўскім вучылішчы ў Маскве (1892—94), Адэскай рысавальнай школе (1894—98), y Парыжы (1899— 1901 і 1904— 10), дзе больш года працаваў y А.Радэна. Адзін з заснаваль-
HIKAJIÂEBA Аляксандра Васілеўна (4.11.1906, С.-Пецярбург — 16.1.1997), бел. артыстка бапета, педагог. Нар. арт. Беларусі (1944). Скончыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1929). Працавала ў муз. т-рах Ленінграда. У 1934—60 вядучая балерына Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, y 1949—61 адначасова маст. кіраўнік; y 1961—79 педагог Бел. харэаграфічнага вучылішча. Яе мастацгва вылучалася яскравым тэмпераментам, высокай тэхнікай тан- I ца, псіхал. праўдзівасцю персанажаў. Першая ўвасобіла вобразы Зоські («Салавей» М.Крошнера) і Надзейкі («Князьвозера» В.Залатарова, Дзярж. прэмія СССР 1950), якія надзяліла нац. характэрнасцю, вял. унутр. сілай і жаноцкай абаяльнасцю. Сярод інш. партый: Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Кітры («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), За- | рэма («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Тао Хоа («Чырвоны мак» Р.Гліэра), Ліза («Марная засцярога» П.Л.Гертэля), Сванільда («Капелія»
Л.Дэліба), Каламбіна («Арлекінада» Р.Дрыга), Цар-дзяўчына («Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні), Гітана («Іспанскае капрычыо» на муз. М.Рымскага-Корсакава), характарныя танцы ў операх «Кармэн» Ж.Бізэ, «Іван Сусанін» М.Глінкі, «Князь Ігар» А.Барадзіна, «Аіда» Дж.Вердзі, «Фауст» Ш.Гуно, «Страшны двор» С.Манюшкі і інш. Сярод вучняў В.Дудкевіч. Літ.: М о д э л ь М . В ы д а т н а я б а л е р ы н а / / М а й с т р ы б е л а р у с к а й с ц э н ы . М н ., 1 9 60; М у л е р К . Т э а т р — н а ш д о м / / М а с т а ц т в а Б ел а р у с і. 1985. № 6; Ч у р к о Ю .М . Б е л о р у с с к н й б а л е т в л н ц а х . М н ., 1 9 8 8 . С . 2 1 — 28.
Ю.М. Чурко.
АІІікалаева
ў ролі Зарэм ы .
HIKAJIÂEBA (сапр. B a л я н с к a я) Галіна Яўгенаўна (18.2.1911, в. Усманка Марыінскага р-на Кемераўскай вобл., Расія — 18.10.1963), руская пісьменніда. Скончыла Горкаўскі мед. ін-т (1935). Друкавалася з 1939. Пісала навелы, карысы, вершы (зб. «Скрозь агонь», 1946). Раман «Жніво» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951; на яго аснове маст. фільм «Вяртанне Васіля Бортнікава», 1953) прысвечаны праблемам пасляваен. вёскі. У рамане «Бітва ў дарозе»
(1957, экранізацыя 1961) узняты надзённыя сац. і маральныя праблемы, карціна жыцця сав. грамадства 1950-х г. Аўтар прысвечанай моладзі «Аповесці пра дырэктара МТС і галоўнага агранома» (1954), «Апавяданняў бабкі Васілісы пра цуды» (1962), напісаных на фалькл. аснове, няскончанага рамана «Моцнае ўзаемадзеянне» (урыўкі выд. 1964), кнігі нататак пра прыроду «Наш сад» (выд. 1964), апавяданняў. Паводле некат. твораў Н. зроблены інсцэніроўкі: п’есы «Васіль Боргнікаў» («Высокая хваля», 1952), «Першая вясна» (1955; абедзве разам з С.Радзінскім) і інш. Тв:. Собр. соч. T. 1— 3. М., 1987— 88; Завешанне: Повестн. Рассказы. Поэма. Стнхя. Томск, 1990. Л і т Воспомннання о Галнне Ннколаевой. М., 1984; П н ч у р н н Л.Ф. Путь к «Бнтве...»: Странмцы жйзнв Г.Е.Няколаевой. Томск, 1986. Л.В.Календа.
НІКАЛАЕВА-АПІЁК Тамара Іванаўна (н. 18.3.1943, в. Ляды Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1972). Скончыла Бел. тэатр.маст. ін-т (1966). У 1966—74 працавала ў Гродзенскім абл. драм. т-ры. 3 1975 y Нац. акад. т-ры імя Я.Купалы. Выканаўца драм. роляў. Створаныя ёю вобразы вызначаюцца тонкім пранікненнем y псіхалогію характару, яркім тэмпераментам, жаночай пяшчотай і мужнасцю, спалучэннем глыбокіх пачуццяў з мяккім лірызмам. Сярод роляў: y Гродзенскім т-ры — Надзя («Трыбунал» А.Макаёнка), Ізабела Дрозд («Амністыя» М.Матукоўскага), Зубрыч («Трывога» А.Петрашкевіча), Наташа («104 старонкі пра каханне» Э.Радзінскага), Турандот («Прынцэса Турандот» К.Гоцы), Кацярына («Навальніца» А.Астроўскага), Алена Тальберг («Дні Турбіных» М.Булгакава), Раксана («Сірано дэ Бержэрак» Э.Растана) і інш; y т-ры імя Я.Купалы — Наталля Мікалаеўна і Тамара Паўлаўна («Пагарэльцы» і «Верачка» Макаёнка),' Вера («Радавыя» А.Дударава), Каця («Эшалон» М.Рошчына), Шындзіна («Мы, што ніжэй падпісаліся» А.Гельмана), сакратарка («Святая святых» І.Друцэ), Яна («Віват, імператар!» Э.Іанеска), Ала Кастрова («Курыца» М.Каляды), маці Гаральда («Гаральд і Мод» К.Хігінса, Ж.К.Кар’ера), генералына Крахоткіна («Вечны Фама» У.Бутрамеева паводле Ф.Дастаеўскага) і інш. НІКАЛАЕВА (T a р a с е в і ч) Таццяна Пятроўна (4,5.1924, г. Бранск, Расія — 13.11.1993), расійская піяністка, кампазітар, педагог. Засл. арт. Расіі (1955). Нар. арт. СССР (1983). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю па класах фп. (1947, клас А.Гальдэнвейзера) і кампазіцыі (1950), з 1959 выкладала ў ёй (з 1965 праф.). 3 1945 салістка Маскоўскай філармоніі. Яе выкананню былі ўласцівы высокая культура і майстэрства, тэхн. свабода. У рэпертуары фп. творы І.С.Баха, Л.Бетховена, Ф.Шапэна, Р.Шумана, І.Стравінскага, П.Чайкоўскага, А.Скрабіна, С.Рахманінава, Дз.Шастаковіча і інш. Аўтар 2 канцэр-
таў для фп. з арк. (1950, 1963), сімф. твораў, транскрыпцый і пералажэнняў для фп. і інш. 1-я прэмія Міжнар. конкурсу на лепшае выкананне твораў Баха (Лейпцыг, 1950). Дзярж. прэмія СССР 1951. Міжнар. прэмія імя Шумана 1971 (ГДР). Літ:. Г р н г о р ь е в Л., П л а т е к Я. Современные пманмсты. 2 мзд. М., 1990. С. 244— 246.
НІКАЛАЕЎ_______________ 333 рапрацоўкі гною з жывёлагадоўчых ферм, спосабах зніжэння таксічных выкідаў y атмасферу з аграпрамысл. комплексаў. Te:. Тэарэтычныя асновы працэсу саматранспартавання гною (разам з С.І.Пляшчанкам) / / Весці Акадэміі агр. навук Беларусі. 1993. №2; Методологвческяе предпосылкя расчета экологаческого ушерба от выбросов непрнятно пахнушвх газов цеха техняческйх фабрвкатов (разам з С.У.Заўялавым, В.А.Басько) / / НТН в рынок. 1996. № 9.
НІКАЛАЁВІЧ Аляксей Мікалаевіч (14.2.1904, в. Астроўна Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл. — 2.3.1965), генерал-лейтэнант (1958). Скончыў Маскоўскую артыл. школу (1927), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1954). У Чырв. Арміі з жн. 1920. У Вял. Айч. вайну на Волхаўскім, Ленінградскім, Данскім, 1-м і 2-м Укр. франтах: камандзір артпалка, нам. нач. артылерыі арміі, нам. камандуючага па тыле. Удзельнік абароны Ленінграда, вызвалення Украіны, Яска-Кішынёўскай, Сілезскай, Берлінскай і Пражскай аперацый. У 1945—63 y Сав. Арміі, нам. нач. Ваен. акадэміі імя Фрунзе.
НІКАЛАЕЎ Аляксандр Аляксандравіч (н. 9.4.1925, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне паталагічнай анатоміі. Д-р мед. н. (1976), праф. (1978). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1952). 3 1956 y Віцебскім мед. ун-це (у 1965—90 заг. кафедры). Навук. працы па марфалогіі пухлін; па парэнхіматозна-страмальных узаемаадносінах, эпідэміялогіі і марфагенезе пухлін шчытападобнай залозы і страўніка да і пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС.
НІКАЛАЕНКА Яўген Макаравіч (17.9.1905, в. Вудага Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 16.4.1961), Герой Сав. Саюза (1939), ген.-лейт. авіяцыі (1945). Скончыў Ленінградскую ваенна-
T e О стромообразованнн в эпнтелвальных злокачественных опухолях (разам з А.С.Ягубавым) / / Архнв патологнн. 1975. № 2; Прнмененне электронной мнкроскопнн в онкоморфолоі нн (у сааўт.) / / Здравоохраненне Белоруссня. 1988. № 9.
Т.П.Нікалаева
АР.НІкалаеў.
ЯМНікалаенка
І.СНікалаеў.
НІКАЛАЕЎ Андрыян Рыгоравіч (н. 5.9.1929, с. Шаршэлы Марыінска-Пасадскага р-на Чувашскай Рэспублікі, Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1962, 1970), лётчыккасманаўт СССР (1962), ген.-маёр авіяцыі (1970), канд. тэхн. н. (1975). Скончыў ваен. авіяц. вучылішча (1954), Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя Жукоўскага (1968). 3 1955 ваен. лётчык. 3 1960 y атрадзе касманаўтаў (у 1963— 68 яго камандзір). 11— 15.8.1962 здзейсніў палёт вакол Зямлі на касм. караблі (КК) «Усход-3», 1— 19.6.1970 з В.І.Севасцьянавым — палёт (як камандзір) на НІКАЛАЕНКАЎ Аляксандр Іванавіч (н. КК «Саюз-9». У космасе правёў 21,6 5.5.1941, в. Жукаўка Жукаўскага р-на сут. У 1974—94 першы нам. начальніка Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў Цэнтра падрыхтоўкі касманаўтаў імя галіне сельскай гаспадаркі. Д-р с.-г. н. Гагарына. Дзярж. прэмія СССР 1981. (1993). Скончыў Бел. ін-т механізацыі і Залатыя медалі імя Цыялкоўскага АН электрыфікацыі сельскай гаспадаркі СССР і імя Гагарына. Імем Н. названы (1970). 3 1993 y Бел. н.-д. канструк- кратэр на Месяцы. У.С.Ларыёнаў. тарска-тэхнал. ін-це мяса-малочнай прам-сці (заг. лабараторыі). Навук. пра- НІКАЛАЕЎ Іван Стафанавіч (крас. цы па эканоміка-матэм. мадэліраванні 1926, г. Клімавічы Магілёўскай вобл. — с.-г. вытв-сці, механізацыі збору і пе- 11.4.1945), Герой Сав. Саюза (1946).
тэарэт. школу лётчыкаў (1928), Барысаглебскую ваен. авіяшколу лётчьпсаўзнішчальнікаў (1930), Курсы ўдасканалення каманднага саставу (1935), Ваен. акадэмію Генштаба (1952). У 1935— 41 камандзір авіязвяна, атрада, эскадрыллі, дывізіі, камандуючы ВПС акругі. Вызначыўся пры выкананні спец. ўрадавага задання. У Вял. Айч. вайну на Паўд., Крымскім, Зах., Паўд.-Зах., 3-м Бел. франтах: камандуючы ВПС арміі, фронту, нам. камандуючага паветр. арміяй. Да 1955 на адказных пасадах y ВПС.
334
НІКАЛАЕЎ
Скончыў Барысаглебскую ваен. авіяшколу (1939). У Чырв. Арміі з 1934. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Калінінскім, Варонежскім, 1-м і 2-м Укр. франтах. Камандзір эскадрыллі маёр Н. зрабіў 135 баявых вылетаў, y т.л. ў 109 вядучым груп; загінуў y баі. НІКАЛАЕЎ Леанід Уладзіміравіч (13.8.1878, Кіеў — 11.10.1942), расійскі піяніст, ' педагог, кампазітар; стваральнік адной з рас. піяністычных школ. Нар. арт. Расіі (1938). Д-р мастацтвазнаўства (1941). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю па класах фп. (1900) і кампазіцыі (1902). Вучань С.Танеева, М.Іпалітава-Іванава. 3 1909 выкладаў y Пецярбургскай кансерваторыі (з 1912 праф.). Для яго выканальніцкай манеры былі характэрны тэхн. свабода, ювелірная апрацоўка дэталей, глыбіня пранікнення ў аўтарскую задуму. Выступаў з уласнымі творамі, творамі Л.Бетховена, Ф.Мендэльсона, Ф.ІІІапэна, Ф.Ліста, М.Равеля, К.Дэбюсі, П.Чайкоўскага, А.Глазунова, С.Рахманінава, А.Скрабіна, М.Рымскага-Корсакава і інш. Адзін з першых прапагандыстаў творчасці С.Пракоф’ева, М.Метнера. Аўтар санаты для фп. і скрыпкі, 2 стр. квартэтаў, вак. твораў, фп. транскрыпцый і інш. Сярод вучняў: Дз.ІІІастаковіч, У.Сафраніцкі, П.Серабракоў. НІКАЛАЕЎ Мікалай Віктаравіч (21.11.1955, г. Шчучын Гродзенскай вобл.), бел. гісторык. Д-р філал. н. (1997). Скончыў БДУ (1977). 3 1978 жыве ў Санкт-Пецярбургу. Працаваў y Ленінградскім аддзяленні Ін-та археалогіі AH СССР, удзельнічаў y раскопках стараж. Навагрудка, Старой Ладагі. 3 1978 працуе ў Расійскай Hau. б-цы. Адзін з заснавальнікаў і чл. Прэзідыума Міжнароднай асацыяцыі беяарусістаў. Адзін са стваральнікаў і чл. праўлення Бел. грамадска-культ. т-ва ў Санкт-Пецярбургу. Даследуе гісторыю культуры Беларусі, бел. мастацтва, гісторыю праваслаўнай царквы на Беларусі. Тв:. Несвнжская бнблмотека князей Радзнвмллов / / Кннга в Росснн XVIII — середнны XIX в. Л „ 1989; Іван Грыгаровіч — гісторык беларускай царквы: Знаходка ў Адазеле рукапісаў / / Наш радавод. Гродна, 1992. Кн. 4, ч. I; Кірылічнае кнігапісанне ў Вільні ў XV — першай палове XVI ст. / / Спадчына. 1993. № 3; Палата кнігапісная. Мн., 1993. Л.У.Языковіч.
маст. Беларусі (1949). Скончыў Строганаўскае маст. вучылішча ў Маскве (1912, вучань К.Каровіна). У 1910— 17 працаваў y тэатрах Масквы, y 1938—59 y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі. Яго дэкарацыі адметныя высокім жывапісным майстэрствам, арганічным адзінствам муз. і зрокавых вобразаў, выразнасцю пабудовы сцэн. прасторы, глыбокім веданнем перспектывы. У Вялікім тэатры ў Маскве аформіў дэкарацыі да оперы «Дэман» А.Рубінштэйна (1936). У дэкарацыях да бел. нац. спектакляў выявіў веданне нар. архітэктуры і нац. касцюма. Сэнсавую і эмац. нагрузку атрымаў сцэн. пейзаж, які стаў арган. звяном падзей y операх «У пу-
ня» (1954) Чайкоўскага, «Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні (1949). Аформіў дэкарацыі да опер і балетаў «Чыо-Чыо-сан» Дж. Пучыні (1940, 1945), «Марная засцярога» П.Л.Гертэля (1943), «Кармэн» Ж.Бізэ (1945), «Травіята» (1946), «Рыгалета» (1948) Дж.Вердзі, «Фауст» ІІІ.Гуно (1950), «Эсмералвда» Пуні, «Ціхі Дон» І.Дзяржынскага, «Марозка» М.Красева (усе 1951), «Аіда» (1953, 1970) Вердзі. Дзярж. прэмія СССР 1950. Літ.: К а р н а ч 1970.
П.А. С.Ф.Нікалаеў. Мн.,
П.А.Карнач.
НІКАЛАЕЎ Яўген Дзмітрыевіч (26.12.1913, Мінск — 30.12.1978), бел. тэатр. мастак. Нар. маст. Беларусі (1967). Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1933). 3 1933 y Бел. т-ры імя Я.Коласа (з 1944 гал. мастак). Творчасці ўласцівы вобразнасць маст. мыслення, арыгінальнасць формы, рэжысёрскае бачанне сцэн. пляйоўкі, уменне выявіць рысы нац. спецыфікі твора, пачуццё сучаснасці. Аформіў спектаклі «Пінская шляхта» ВДуніна-Марцінкевіча (1936), «Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка (1939), «Ірынка» К.Чорнага (1941), «Лес» (1940), «Позняе каханне» (1944) і «Багна» (1972) А.Астроўскага, «Рэвізор» М.Гогаля (1945), «Авадзень» паводле С.П.Нікалаеў. Я.Дз.Нікалаеў. ЭД.Войніч (1948), «Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна, «Алазанская дапіна» К.Губарэвіча і І.Дорскага (абодшчах Палесся» (1939), «Надзея Дурава» ва 1949), «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы (1956) А.Багатырова, «Алеся» (1944) і (1950), «Простая дзяўчына» Губарэвіча «Дзяўчына з Палесся» (1953) Я.Цікоц(1952) і інш. Значнае месца ў творчасці кага, «Кастусь Капіноўскі» Дз.Лукаса займала афармленне спектакляў на тэму (1947), балетах «Князь-возера» (1949), Вял. Айч. вайны: «Партызаны ў стэяах «Палымяныя сэрцы» (1955) В.ЗалатароУкраіны» А.Карнейчука, «Рускія людзі» ва. Дэкарацыям да спектакляў рус. клаК.Сіманава (абодва 1942), «Той, каго сікі ўласцівы гарманічнае ўзаемадзеянне шукалі» А.Раскіна і М.Слабадскога колеру з характарам вобразаў, гіст. дак(1943). Праўдай жыцця адметныя дэкаладнасць: оперы «Царская нявеста» райыі да спектакляў «Раскіданае гняз(1938), «Садко» (1957) М.Рымскагадо» Я.Купалы (1951), «У пушчах ПалесКорсакава, «Пікавая дама» (1941, 1948), ся» (1957) і «Навальніца будзе» паводле «Чаравічкі» (1949), «Мазепа» (1952) трылогіі Я.Коласа «На ростанях» (1958), П.Чайкоўскага, «Дуброўскі» Э.Напраў«Лявоніха» П.Данілава (1960). Яскраніка (1948), «Князь Ігар» А.Барадзіна васцю выяўл. мовы, выразнасцю кампа(1949), «Іван Сусанін» М.Глінкі (1950), зіцыі вызначаюцца дэкарацыі да спек«Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (1954). такляў «Крэпасць над Бугам» С.СмірМаштабнасцю вобразаў і лірызмам вынова (1956), «Крыніцы» (1961), «Сэрца значаюйца дэкарацыі да балетаў «Лебяна далоні» (1966) паводле І.Шамякіна, дзінае возера» (1948), «Спячая прыгажу-
НІКАЛАЕЎ Міхаіл Яўменавіч (н. 15.2.1936, в. Дзянісаўка Манастыршчынскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне раслінаводства. Канд. с.-г. н. (1969), праф. (1993). Скончыў БСГА (1963), з 1969 працуе ў ёй (з 1986 заг. кафедры). Навук. працы па фарміраванні высокапрадукцыйных фітацэнозаў палявых культур. Тв:. Основы полевой фнтоценологнм. Горкм, 1982; Арендные отношення в подразделеннях растеняеводства. Мн., 1993 (у сааўт.).
НІКАЛАЕЎ Сяргей Піліпавіч (13.7.1889, Масква — 26.6.1973), расійскі і бел. тэатр. мастак. Засл. арт. Расіі (1932). Нар.
С.Ніылаеў. Дэкарацыя да оперы «Дзяўчына з Палесся» Я.Цікоцкага. 1953.
«Вайна пад стрэхамі» паводле А.Адамовіча (1967) і інш. Глыбокім разуменнем сутнасці твора, выразнасцю кампазіцыйнага вырашэння вылучаюцца дэкарацыі пастановак «Выбачайце, калі ласка!» (1953) і «Трыбунал» (1970) А.Макаёнка, «Улада цемры» Л.Талстога (1969), «Амністыя» М.Матукоўскага (1971), «Энергічныя людзі» В.Шукшына (1975), «Укралі кодэкс» А.Петрашкевіча, «Апошняя інстанцыя» Матукоўскага (абедзве 1976) і інш. У т-ры імя Я.Купалы аформіў спектаклі «На крутым павароце» Губарэвіча (1956), «Жывы труп» Талстога, «Гаспадар» І.Собалева (абодва 1961). Дзярж. прэмія Беларусі 1968. Л іт К а р н а ч 1975.
П. Я.Дз.Нікалаеў. Мн.,
П.А.Карнач.
выкарыстанні метадаў фітатэрапіі ў лячэнні і прафілактыцы эндакрынных захворванняў.
НІКАНАЎ
Te.: Сахарос н нжа юшне растенвя. Мн., 1989; Леченяе сахарного двабета растенвямм. М н„ 1998; Секреты траволечення. Мн., 1998 (разам з Л.А.Бажэнавай).
цыі. Ён імкнуўся выкарыстаць рэформу для ўзмацнення царк. арг-цыі і ўлады патрыярха, вызваліць царкву з-пад апекі свецкай улады. Гэта выклікала незадаволенасць цара Аляксея Міхайлавіча, і ў 1658 Н. выехаў y заснаваны ім Новаіерусалімскі Васкрасенскі манастыр y Падмаскоўі. Вял. царк. сабор 1666 пазбавіў Н. патрыяршай улады і саслаў y Ферапонтаў Белазерскі манастыр. У 1681 цар Фёдар Аляксеевіч дазволіў Н. вярнуцца ў Новаіерусалімскі манастыр, па дарозе Н. памёр і быў пахаваны як патрыярх.
НІКАН (?— 1088), царкоўна-паліт. дзеяч Кіеўскай Русі, летапісец. Манах кіеўскага Пячэрскага манастыра (гл. КіеваПячэрская лаўра). Магчыма, пад гэтым імем быў пастрыжаны мітрапаліт Іларыён. У 1061 з-за варожых адносін вял. кн. Ізяслава Яраславіча пакінуў Кіеў і заснаваў манастыр y Тмутараканскім княстве. Пасля вяртання ў Кіеў з 1074 ігумен Пячэрскага манастыра. Выступаў супраць княжацкіх міжусобіц. На думку
335
Літ:. З а м а л е е в А.Ф., О в ч я н н н к о в a Е.А. Еретнюі в ортодоксы: Очеркв древнерус. духовностн. Л., 1991; К а р т а ш е в А.В. Очеркя по всторвн русской церквн. М., 1991. Т. 2. С. 133— 220. Н.К.Мазоўка.
НІКАЛАІ (Nicolai) Карл Ота Эрэнфрьш [9.6.1810, г. Кёнігсберг (цяпер г. Калінінград, Расія) — 11.5.1849], нямецкі кампазітар, дырыжор. Чл. берлінскіх каралеўскай AM (1849), пеўчай акадэміі. Вучыўся ў К.Ф.Цэльтэра (з 1827), y Каралеўскім ін-це музыкі (1828—30) y Берліне. У 1833—37 царк. арганіст y Рыме. У 1841—47 прыдворны капельмайстар y Вене. Адзін з заснавальнікаў Венскага філарманічнага аркестра. 3 1848 дырыжор Каралеўскай оперы і кіраўнік кафедральнага хору ў Берліне. У яго творчасці відавочны ўплыў італьян. оперы-буфа і ням. зінгшпілю. Найб. вядомы твор — опера «Віндзорскія свавольніцы» паводле У.Шэкспіра (паст. 1849) — узор раннерамантычнай ням. камічнай оперы. 3 інш. твораў: оперы «Генрых II» («Разамунда Англійская», паст. 1839), «Храмоўнік», «Філіп і Эдуард» (абедзве паст. 1840); 2 месы, Рэквіем, кантаты; 2 сімфоніі (1831, 1835); 2 уверцюры; канцэрт для фп. з арк., інстр. ансамблі, п’есы для фп., хары. НІКАЛАЙЧЎК Лідзія Уладзіміраўна (н. 3.6.1941, с. Траешчына Палонскага р-на Хмяльніцкай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне радыеэкалогіі і фітатэрапіі. Канд. мед. н. (1969), праф. (1994). Скончыла Вінніцкі мед. ін-т (1963). 3 1983 y Брэсцкім ун-це. Навук. працы па
многіх гісторыкаў, Н. — аўтар летапіснага збору 1073 — адной з крыніц «Аповесці мінулых гадоў». НІКАН (свецкае Мікіта М і н a ў; 24.5.1605, с. Вельдэманава Перавозскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія — 27.8.1681), царкоўна-палітычны дзеяч Расіі. У 1635 пастрыгся ў манахі ў Салавецкім манастыры, прыняў імя Н. 3 1643 ігумен Кожазерскага манастыра. 3 1646 архімандрыт Наваспаскага манастыра ў Маскве. У 1649 узначаліў Наўгародскую мітраполію. У час Наўгародскага паўстання 1650 падтрымаў цара. У 1652 абраны патрыярхам маскоўскім і ўсяе Русі. 3 1653 пачаў царк. рэформу па выпраўленні богаслужэбных кніг на грэчаскі ўзор і ўстанаўленне аднастайнасці царк. службы. Змены тычыліся неістотных дэталяў богаслужэбнай практыкі: замест «Ісус» пачалі пісаць «Іісус», крыж клалі не 2, a 3 пальцамі, разам з 8-канцовым крыжам быў прызнаны і 4-канцовы і г.д. Рэформа выклікала абурэнне часткі духавенства на чале з Авакумам, Іванам Няронавым і інш., y царкве ўзнік раскол. Праціўнікі рэформы падлягалі жорсткім ганенням. Н. актыўна ўдзельнічаў y вырашэнні паліт. пытанняў: настойваў на прыняцці ў падданства Украіны і вайне з Польшчай; дамогся, каб цар асабіста ўзначаліў армію, пачаў вайну супраць Шве-
НІКАН Мікола (3.1.1908, Варшава — 16.6.1999), грамадскі дзеяч бел. эміграцыі, педагог. Скончыў Свіслацкую гімназію (1928) і вышэйшыя курсы ў Варшаве (пасля 1931). Настаўнічаў. У пач. 2-й сусв. вайны мабілізаваны ў польск. армію, трапіў y Вільню. Арганізатар і дырэктар настаўніцкіх курсаў, настаўнічаў y гімназіі ў Гродне. 3 1943 афіцэр y Андэрса арміі. 3 1946 y Англіі, адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі, ініцыятар куплі ў Лондане будынка для Бел. дома. 3 канца 1951 y Аўстраліі, да 1968 працаваў на нафтаперапр. камбінаце. Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Беларускага цэнтральнага камітэта, ініцыятар стварэння і шматгадовы кіраўнік бел. вячэрняй школы і бел. б-кі ў г. Мельбурн, быў карэспандэнтам газ. «Беларус» (Нью-Йорк) па Аўстраліі. Ініцыятар склікання Першага сусв. з’езда бел. эміграцыі (1948) і Першай сустрэчы беларусаў Аўстраліі (1976). Нам. старшыні Рады БНР па Аўстраліі. Чл. кіраўніцтва Сусветнага аб’яднання беларускай эміграцыі (рэферэнт архіва і дакументацыі). А. С.Ляднёва.
НІКАНАВІЧЫ, вёска ў Чырвонаслабодскім с/с Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. Цэнтр калгаса. За 20 км на ПдУ ад горада і 22 км ад чыг. ст. Быхаў, 50 км ад Магілёва. 497 ж., 212 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НІКАНАЎ Леанід Мікалаевіч (3.7.1872, Масква — 30.4.1952), бел. вучоны ў галіне батанікі, педагог. Праф. (1920). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Новаалександрыйскі ін-т сельскай гаспадаркі і лесаводства (1897, Польшча). У 1934—41 y Віцебскім пед. ін-це (заг. кафедры), y 1943—50 y БДУ (да 1946 заг. кафедры). Навук. працы па методыцы выкладання прыродазнаўства. 7в.: Ж язнь растенвя в простейшнх опытах. 4 нзд. Пг.; М., 1919; Практнческне занятмя по ботаннке в сельской школе. Л., 1925.
336_______________НІКАНДРА НІКАНДРА (Nicandra), род кветкавых раслін еям. паслёнавых. 1 від — Н.фізалісападобная (N.physaloides). Радзіма — Паўд. Амерыка, адкуль занесена ўсюды. Культывуеййа на Беларусі, трапляецца як здзічэлая і заносная на агародах, засмечаных месцах.
травання рэчаіснасці (апавяданні «Светлая даль», «Кацярына», «Зімовымі досвіткамі» і інш.). У 1929 y газ. «Чырвоная змена» і «Савецкая Беларусь» апубл. урыўкі з раманаў «У дні барацьбы» і «Вяснянка», y 1931 y час. «Чырвоная Беларусь» — урывак з аповесці «Скарабея». Для яго прозы характэрны рамант. прыўзнятасць, жыццесцвяр-
Аднагадовая травяністая расліна выш. да I м. Сцябло цвёрда-апушанае, рабрыстае, галінаванае. Лісце чаргаванае, яйцападобнае, выемчата-зубчастае. Кветкі адзіночныя, паніклыя. Вяночак званочкавы з блакітнаватым адгінам і белай трубачкай. Плод — шматнасенная сухая ягада ў пухірападобнай крьшатай чашачцы. Лек., дэкар. і ядавітая расліна.
НІКАНДРАЎ Віталь Мікалаевіч (н. 4.8.1949, г. Ліда Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р біял. н. (1989), праф. (1995). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1971). 3 1975 y Бел. НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі, адначасова з 1998 y Ін-це фізіялогіі Нац. АН Беларусі (заг. лабараторыі). Навук. працы па энзімалогіі, фіз. хіміі бялкоў, біятэхналогіі тромбалітычных прэпаратаў. Te:. Структурная органнзацня молекулы стрептокнназы / / Бмоорганнч. хнмпя. 1994. Т. 20, № 2; On the plasminogen-activating function of streptokinase / / The international journal of biochemistry. 1992. Vol. 24, № 1.
HIKAHÔBI4 Мікола (Мікалай Уладзіміравіч; 15.4.1902, в. Кляннік Смалявіцкага р-на Мінскай вобл. — кастр. 1944), бел. пісьменнік. Вучыўся ў гімназіі ў г. Чэрвень. 3 1921 настаўнічаў, з 1928 супрацоўнік газ. «Чырвоная змена». У 1933 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны ў 1956. 3 1933 працаваў y газ. «Уральскнй рабочнй», «Советскнй Дон». У Вял. Айч. вайну прапаў без вестак на фронце. Друкаваўся з 1922. Аўтар зб-каў апавяданняў «Золак» і «Радасць» (1926), «Крык працы» (1928), «Вясновы прамень» (1929). У апавяданнях, абразках, допісах і нататках выкрываў цемру, прымхі, п’янства, заклікаў моладзь разгортваць асв. работу. Жыццё і побыт старой і новай вёскі, цяжкая доля вясковай жанчыны, станаўленне новага чалавека, грамадз. вайна — тэмы апавяданняў 1920—30-х г., аповесцей «Мяцеліца», «У паўстанцаў» (абедзве 1930) і інш. Пераадольваючы наіўную рамантызацыю, маралізатарства, захапленне маладнякоўскай паэтыкай, авалодваў прынцыпамі рэаліст. адлюс-
Te.: Ннтенсявное вспользованне пашнм. Мн., 1995; Проблемы севооборотов в условнях ннтенснфякацнк земледелня / / Весці Акадэміі агр. навук Рэспублікі Беларусь. 1997. № 2; Основные направленмя развятня современного земледелня / / Науч. тр. по земледелшо н растенмеводству. Жодмно. 1999. Вып. 36.
Г \ Нікаплрака
B В. Маўрышчаў.
НІКАНДРАВА Ганна Аляксееўна (13.10.1921, в. Барашкіна Краснагародскага р-на Пскоўскай вобл., Расія — 23.6.1944), удзельніца вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). На фронце з 1941. Камсорг стралк. батальёна старшы лейт. Н. вызначылася пры прарыве абароны праціўніка ў Дубровенскім р-не Віцебскай вобл.: першая паднялася ў атаку і павяла за сабой байцоў; загінула ў гэтым баі. У г. Дуброўна помнік на яе магіле, подзвіг Н. увекавечаны ў мемар. комплексе «Ршенкі».
дарак, спалучэнні іх з сістэмамі ўгнаенняў, апрацоўкі глебы і аховы раслін ад пустазелля, хвароб і шкоднікаў.
МНікановіч
П I Ніканчык.
джальны пафас, лірызм, шчырасць. На бел. мову пераклаў аповесці «Ташкент — горад хлебны» А.Няверава, «Ударны атрад» А.Дончанкі, кн. Е.Ф.Бурчэ «Прыгоды ў паветры». Te.: Летнім днём: Выбр. Мн., 1960; Светлая даль: Апавяданні. Аповесці. Замалёўкі. Мн., 1985. І.У.Саламевіч.
HIKAHÔBI4-CÀXAPABA Вольга Фёдараўна (28.6.1884, в. Казаноўка Чашніцкага р-на Віцебскай вобл. — 13.3.1943), бел. пісьменніца. Жонка С.П.Сахарава. Скончыла Полацкую гімназію (1900). Настаўнічала ў Люцыне (цяпер г. Лудза, Латвія), з 1907 y г. Юр’еў (Тарту, Эстонія). 3 1917 зноў y Люцыне. Удзельнічала ў працы культ.-асветнага т-ва беларусаў Латгаліі «Бацькаўшчына». У 1925—32 працавала ў Бел. гімназіі ў Дзвінску (цяпер Даўгаўпілс, Латвія), з 1935 y мяст. Краслава. Памагала мужу збіраць бел. фальклор. Літ. дзейнасць пачала ў 1917. Паводле матываў паэмы Я.Купалы «Сон на кургане» напісала п’есу — казачную феерыю «На Полацкім замчышчы» (паст. 1927, выд. 1928), да якой К.М.Галкоўскі напісаў 6 муз. ілюстрацый (хары і сольныя нумары). П’еса «Птушка на волі» (1932, пра жыццё на вёсцы) нагадвала «Паўлінку» Я.Купалы. Яе п’есы «Маладыя пабегі», «Ліст да Прэзідэнта», «Аксюткіна ёлка» ставіліся ў Дзвінскай гімназіі. Пісала вершы (зб. «Водгукі сэрца>\; рукапіс y Цэнтр. б-цы АН Літвы). І.У.Саламевіч. НІКАНЧЫК Пётр Іванавіч (н. 20.4.1932, в. Слабада Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне аграноміі. Чл.-кар. Акадэміі агр. н. Беларусі (1992), д-р с.-г. н. (1987). Скончыў БСГА (1957). 3 1963 y Бел. НДІ земляробства, з 1988 y Бел. НДІ земляробства і кармоў (заг. лабараторыі). Навук. працы па распрацоўцы комплексных, рэсурсазберагальных, эканамічна і экалагічна абгрунтаваных сістэм выкарыстання зямлі на прынцыпах адаптыўнай інтэнсіфікацыі земляробства, удасканаленні глебава-экалагічных севазваротаў і структуры пасяўных плошчаў для розных тыпаў глеб і спецыялізацыі гаспа-
НІКАНЧЫКАВА (дзявочае Я с ю к е в і ч) Дзіяна Іванаўна (н. 24.11.1937, Мінск), бел. спартсменка (фехтаванне на рапірах). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1966). Засл. трэнер Беларусі. Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры (1959). 3 1960 на трэнерска-выкладчыцкай рабоце, з 1996 настаўніца фізкультуры (сярэдняя школа № 51, Мінск). Чэмпіёнка свету ў камандным першынстве (1961, г. Турын, Італія; 1963, г. Гданьск, Польшча; 1966, Масква). Чэмпіёнка СССР (1962, 1964) y камандным першынстве, бронз. прызёр (1962) y асабістым першынстве. НІКАНЧЫКАЎ Аляксей Уладзіміравіч (30.7.1940, г.п. Ягаднае Магаданскай вобл., Расія — 29.1.1972), бел. спартсмен (фехтаванне на шпагах). Засл. майстар спорту СССР (1966). Засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1971). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1962). Сярэбраны прызёр XIX Алімп. гульняў (1968, Мехіка) y камандным першынстве. Чэмпіён свету ў асабістым (1966, Масква; 1967, г. Манрэаль, Канада; 1970, Анкара) і камандным (1967, Манрэаль; 1969, Гавана) першынстве. Сярэбраны (1966, Масква; 1971, Вена) і бронзавы (1962, Буэнас-Айрэс; 1965, Парыж) прызёр чэмпіянатаў свету ў камандным першынстве, сярэбраны (1969) прызёр y асабістым першынстве. Чэмпіён СССР (1969, 1971) y асабістым першьшстве. Лепшы шпажыст свету (1969). НІКАПАЛЬ, горад на Украіне ў цэнтр. раёне Днепрапятроўскай вобл. Засн. ў 1774. 81 тыс. ж. (1997). Порт на р. Дняпро (Кахоўскае вадасховішча). Чыг. станцыя. Цэнтр Нікапальскага марганцаваруднага басейна. Чорная металургія, машынабудаванне (кранабудаўнічы з-д і інш.); вытв-сць будматэрыялаў, лёгкая, харч. прам-сць. Агульнатэхн. ф-т Днепрапятроўскага металург. ін-та. Краязн. музей. ШКАПАЛЬСКІ МАРГАНЦАВАРЎДНЫ БАСЁЙН, буйнейшы басейн марганцавых руд на Пд Украіны. Пл.
больш за 5 тыс. км2. Адкрыты ў 1883, распраііоўваецца з 1886. Марганцаносная алігацэнавая фармацыя з прамысл. пластамі руд (з сярэдняй магутнасцю каля 2 м) гарыз. залягання, цягнецца ўздоўж паўд. схілу Украінскага шчыта, даўж. 250 км, шыр. да 25 км. Руды: аксідныя (сярэдняя колькасць марганцу 27,8%), аксідна-карбанатныя (25%) і карбанатныя (22%). Агульныя запасы каля 2,5 млрд. т. Здабыча адкрытым і падземным спосабамі. Цэнтр здабычы — г. Нікапаль.
хмызнякі. Для жывёльнага свету характэрны малпы, тапіры, мурашкаеды, пекары. Шмат грызуноў, кажаноў, птушак. Нац. паркі — Волькан-Масая, Саслая; рэзерват Апанас. Насельніцтва. Больш за 90% складаюць нікарагуанцы — народ, які ўтварыўся ад змяшання іспанцаў з мясц. індзейскім насельніцтвам. Па расавым DE
НІКАРАГУА (Nicaragua), возера на тэр. дзяржавы Нікарагуа, буйнейшае ў Цэнтр. Амерыцы. Пл. 8430 км2, даўж. да 160 км, шыр. да 70 км, глыб. да 70 м, узровень вагаецца па сезонах года. Размешчана ў тэктанічнай упадзіне — грабене на выш. 32 м. Злучана р. Тыпітапа з воз. Манагуа, сцёк па р. Сан-Хуан y Карыбскае м. (магчыма, y старажытнасці Н. было яго залівам, бо захавалася марская фауна). Берагі нізкія, на в-ве Аметэпе аднайм. вулкан (выш. 1556 м). Суднаходства, рыбалоўства. НІКАРАГУА (Nicaragua), Р э с п у б л і к а Н і к а р а г у а (Repiiblica de Nica ragua), дзяржава ў Цэнтр. Амерыцы. На Пн мяжуе з Гандурасам, на Пд — з Коста-Рыкай, на У абмываецца Карыбскім м., на 3 — Ціхім ак. Пл. 129,5 тыс. км2. Нас. 4717,1 тыс. чал. (1999). Дзярж. мова — іспанская. Сталіца, гал. прамысл. і трансп. цэнтр — г. Манагуа. Падзяляецца на 15 дэпартаментаў. Нац. свята — Дзень незалежнасці (15 вер.). Дзяржаўны лад. Н. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1987 з папраўкамі 1995. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеагульным прамым галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў. Вышэйшы заканад. орган — аднапалатная Hau. асамблея (93 дэпутаты), якая выбіраецца на ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад, які ствараецца прэзідэнтам і яму падсправаздачны. Прырода. Цэнтр. частка — нагор’е з крышт. і метамарфічных парод (выш. да 2438 м). У зах. ч. нагор’я — тэктанічная ўпадзіна з азёрамі Нікарагуа і Манагуа. Узаоўж упадзіны — ланцуг вулканаў, некаторыя з іх актыўныя. Горныя і перадгорныя раёны церпяць ад вывяржэнняў вулканаў і землетрасенняў. На У шырокая алювіяльная нізіна — Маскітавы бераг (займае палавіну краіны). Невялікія раўнінныя ўчасткі на зах. узбярэжжы. Ёсць радовішчы золата, серабра, медзі, вальфраму, свінцу, цынку, нафгы, прыроднага газу. Клімат трапічны, пасатны (на У), субэкватарыяльны (на 3). Т-ра паветра круглы год каля 25—28 °С. Ападкаў на У 2000—6500 мм за год, на 3 — каля 1000— 1500 мм (сухі перыяд май — лістапад). Бываюць трапічныя ўраганы (самы разбуральны адзначаны ў 1998). Рэкі мнагаводныя, найб. Рыо-Грандэ-дэ-Матагальпа і СанХуан. Пад лесам і хмызнякамі 27% тэр. На У трапічныя лясы з каштоўнымі пародамі дрэў, на 3 лістападныя лясы і
Герб і сцяг Нікарагуа. складзе пераважаюць метысы, ёсць мулаты, групы еўрап. і афр. паходжання. Індзейцаў 5%. Жывуць таксама выхадцы з суседніх краін. Сярод вернікаў католікаў 95%, пратэстантаў 5%. Сярэднегадавы прырост каля 2,8%. Сярэдняя шчыльн. 36,4 чал. на 1 км2. Каля 75% насельніцтва жыве на 3, дзе шчыльн. перавышае 100 чал. на 1 к м . У гарадах 63% насельніцтва. Найб. горад Манагуа — 1124 тыс. ж. з прыгарадамі (1998). Каля 100 гыс. ж. y гарадах Леон, Матагапыта, Гранада. У сельскай гаспадарцы заняты 31% працаздольнага на-
НІКАРАГУА
337
сельніцтва, y прам-сці — 15%, y абслуговых галінах — 54%. Гісторыя. У старажытнасці тэр. Н. насялялі індзейскія плямёны маскіта (міскіта), чаратэгі, нікарао (адсюль назва краіны) і інш. У 6— 10 ст. сюды з Мексікі прыйшлі плямёны тальтэкаў, потым ацтэкаў. 16.9.1502 узбярэжжа Н. адкрыў Х.Калумб. У 1522 краіну пачалі заваёўваць іспанцы. Яны ў 1524 заснавалі тут гарааы Леон (першая сталіца Н.) і Гранада, уключылі землі Н. ў склад аўдзьенсіі (адм,суд. адзінка) Санта-Дамінга (1523), потым аўдзьенсіі Панама (1539), генерал-капітанства Гватэмала (1573). У ходзе ісп. каланізацыі б.ч. індзейцаў Н. асімілявана ці знішчана, ацалелі пераважна маскіта, што жылі на Карыбскім узбярэжжы, названым ад іх Маскітавым берагам. Ён y 1678 —- сярэдзіне 19 ст. быў брыт. пратэктаратам. У час вайны за незалежнасць іспанскіх калонш y Амерыцы 1810■—26 Н. далучана да Мекс. імперыі (1822), потым да федэрацыі Злучаных правінцый Цэнтраіьнаіі Амерыкі (1823). 3 крас. 1838 самаст. рэспубліка. У 1-й пал. 19 ст. тут склаліся паліт. партыі лібералаў (асн. падтрымка — г. Леон) і кансерватараў (цэнтр уплыву — г. Гранада), якія і надалей сапернічалі за ўладу. 3 1850 краіна стала аб'ектам эканам., паліт. і ваен. экспансіі ЗША. 3 1858 сталіца Н. — г. Манагуа. У 1867— 93 уладу ўзначальвалі кансерватары. Ліберальны ўрад прэзідэнта Х.С.Селая (1893— 1909) увёў усеагульнае выбарчае права, грамадз. шлюб, аддзяліў царкву ад дзяржавы. садзейнічаў развіцц(о нар. адукацыі, пашырыў чыг. буд-ва, намагаўся абмежаваць пранікненне ў эканоміку Н. амер. капіталу. У 1912— 25 і 1926— 33 краіна акупіравана атрадамі марской пяхоты ЗША. Іх вываду садзейнічала ўзмацненне нац.-вызв. руху, які з 1927 узначальваў А.С .Сандзіна. Пасля яго забойства (люты 1934) і дзярж. перавароту 1936 y краіне пачала ўсталёўвацца праамер. дыктатура сям ’і Самоса.
Пры прэзідэнце А.Самосе Гарсія (1936—47, 1950—56) Н. абвясціла вайну Германіі, Італіі і Японіі (снеж. 1941), устанавіла дыпламат. адносіны з СССР (1944); пасля 2-й сусв. вайны ўдзельнічала ва ўзбр. інтэрвенцыі ў Коста-Рыцы (1948) і Гватэмале (1954). Унутры краіны разгортваліся рэпрэсіі супраць апазіц. сіл (з 1945), якія працягваліся пры прэзідэнтах Л. Самосе Дэбайле (1957— 63) i A.Самосе Дэбашіе (1967—72, 1974—79; абодва сыны Самосы Гарсія). Пад уплывам Кубінскай рэвалюцыі 1959 y Н. актывізаваліся апазіц. сілы, якія стварылі Сандзінісцкі фронт нацыянальнага вьізвалення (СФНВ; 1961), разгарнулі партыз. вайну супраць Нац. гвардыі — гал. апоры дыктатуры Самосы, што ў выніку Нікарагуанскай рэвалюцыі 1979 прывяло да падзення дыктатуры. Бьгў створаны дэмакр. ўрад Нац. адраджэння. 4.11.1984 адбыліся першыя ў Н. свабодныя ўсеагульныя выбары. Прэзідэнтам і віцэ-прэзідэнтам рэспублікі сталі кандыдаты СФНВ Ц.Артэга Сааведра і С.Рамірэс. 3 1981 спынена эканам. дапамога з боку ЗША, y Н. з тзр. Гандураса пачаліся ўварванні ўзбр. атрадаў контрас (б. вайскоўцы Нац. гвардыі). Ва ўмовах цяжкага эканам. крызісу, выкліканага грамадз. вайной (спынена ў сак. 1988), на прэзідэнцкіх выбарах y лют. 1990 перамог кандыдат ад Апазіц. нац. саюза (блок з 14 анты-
338
НІКАРАГУА
сандзінісцкіх партый) В.Барыяс дэ Чамора. У 1990 распушчаны атрады контрас, ЗША спынілі гандл. эмбарга, але эканам. ішжкасці ў Н. захаваліся. На прэзідэнцкіх выбарах 1996 перамог кандьшат ад Ліберальнага альянсу А.Алеман Лакаё, які ўзяў курс на дасягненне ў краіне нац. згоды. Н. — чл. ААН (з 1945, адна з дзяржаў-заснавальніц), Арг-цыі амер. дзяржаў (з 1948), Арг-цыі цэнтр.-амер. дзяр-
трыснёг, кунжут, какава, бананы. Асн. раён земляробства на 3 краіны, кава на вышыні 500— 1000 м, бавоўна на раўнінных участках. На свае патрэбы вырошчваюць (збор тыс. т, 1998): кукурузу — 310, рыс — 210, фасолю, маніёк, copra, агародніну. Трапічнае садоўніцтва (пераважна цытрусавыя). Асн. галіна жывёлагадоўлі — развядзенне мясной буйн. par. жывёлы і свіней. Пагалоўе (тыс. галоў, 1997): буйн. par. жывёлы — 1700, свіней — 420, свойскай птушкі — 7900. Рыбалоўства, промысел крэветак. Лесанарыхтоўкі (чырвонае
Да арт. Нікарагуа. Ландшафт на захадзе краіны, каля г. Леон.
жаў (з 1951), Цэнтр.-амер. агульнага рынку (з 1960), Лац.-амер. эканам. сістэмы (з 1975). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў маі 1994. Паліт. партыі: Ліберальны альянс (складаецца з Ліберальна-канстытуцыяналістычнай, Неаліберальнай партый і партыі Ліберальнага адзінства) — кіруючая, Сандзінісцкі фронт нац. вызвалення, Незалежная ліберальная партыя, Нікарагуанская сацыяліст. партыя, С.-д. партыя, Нац. партыя, Кансерватыўная партыя Н. і інш. Прафс. аб’яднанні: Асацыяцыя працоўных сельскай гаспадаркі, Усеагульная канфедэрацыя працы (незалежная), Канфедэрацыя прафс. адзінства, Прафцэнтр нікарагуанскіх працоўных, Нац. фронт працоўных. Іаспадарка Н. — аграрная краіна з экспартным кірункам сельскай гаспадаркі і слаба развітой прам-сцю. Значна пацярпела ад грамадз. вайны (спынена ў 1988) і разбуральнага ўрагану 1998. Валавы ўнутр. прадукт y 1998 — 11,6 млрд. дол. (каля 2,5 тыс. дол. на 1 чал.). 32% яго ствараецца ў сельскай гаспадарцы, 24% — y прам-сці, 44% — y абслуговых галінах. Сельская гаспадарка — аснова эканомікі краіны. Выкарыстоўваецца каля 7,2 млн. ra, y тл . 1,3 млн. га пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі, 5,9 млн. га пад пашай. Каля 100 тыс. га пасяўных зямель арашаецца. Экспартныя культуры (збор тыс. т, 1998): кава — 50, бавоўна — 120, цукр.
алейныя, кансервавыя, па выпуску піва, алкагольных і безалкагольных напіткаў, малочныя з-ды, мясДкамбінаты і інш. Тэкст. ф-кі ў гарадах Манагуа, Леон, Дыр’ямба, цэм. з-д y г. Сан-Рафаэльдэль-Сур, нафтаперапр. з-д y Манагуа. металаапр. прадпрыемствы ў Тыпітапе. Ёсць прадпрыемствы гарбарна-абутковай, хім., тытунёвай, мэблевай, запалкавай прам-сці. Шырока развіта паўсаматужная і саматужная вытв-сць вырабаў з керамікі, дрэва, скуры, металаў. Транспарт пераважна аўтамабільны. Краіну
Нікарагуа. Горад Манагуа.
дрэва, кедр, кебрача, каўчуканосы). Большая ч. прамысл. прадпрыемстваў звязана з перапрацоўкай с.-г. прадукцыі. Горназдабыўная прам-сць дае менш за 1% кошту прамысл. прадукцыі. Вядзецца невял. здабыча золата, серабра, кухоннай солі, медных і цынкавых руд. У 1996 атрымана 1,7 млрд. кВттадз электраэнергіі, y т.л. 49% на ЦЭС, 21% на ГЭС. Працуюць геатэрмальныя электрастанцыі і інш. На долю харч. прам-сці прыпадае 75% прамысл. вытв-сці. Пераважаюць невялікія прадпрыемствы па апрацоўцы кавы, цукровыя, мукамольныя, хлебапякарныя.
перасякае з Пн на Пд Панамерыканская шаша. Аўтадарог 16,4 тыс. k m , y т.л. з цвёрдым пакрыццём 1,8 тыс. км, унутр. водных шляхоў 2 ,2 тыс. k m , y т.л. па азёрах Нікарагуа і Манагуа, чыгунак 0,4 тыс. км. У краіне 13 аэрапортаў з йвёрдым пакрыццём лётнага поля. Знешнегандл. сувязі пераважна праз порт Карынта. У 1997 экспарт склаў 704 млн. дол., імпарт — 1,45 млрд. дол. У экспарце пераважаюць кава, бавоўна, морапрадукты, мяса, цукар, бананы, y імпарце — прамысл. вырабы і паліва. Гал. гандл. партнёры: ЗША, краіны Цэнтр. Амерыкі, Германія, Канада.
Да арт. Нікарагуа Новы кафедральны сабор y Манагуа.
Краіна атрымлівае фін. дапамогу ад міжнар. арг-цый і асобных краін. Знешні доўг больш за 12 млрд. дол. Грашовая адзінка — кордаба. Літ:. Л е ш н н е р
Р.Е. Нвкарагуа. М., 1965; Г о р н о в М.Ф., С м н р н о в а Н.Ю. Ннкарагуа: возрожденная земля Санднно. М., 1986; С т р о е в А.П. Нккарагуанскне очеркн: По путн соц.-экон. возрождення. М., 1989. Н.А.Сцепанюга (прырода, насельніцтва, гаспадарка), Н.Р.Кошалева (гісторыя). р э в а л н Ьц ы я Сандзінісцкая рэвал ю ц ы я, узброенае выступленне апазіц. сіл y Нікарагуа ў маі—ліп. 1979, якое прывяло да падзення дыктатуры К.Самосы Дэбайле. Падрыхтавана ў выніку актывізацыі дзеянняў (з 1977) партыз. атрадаў Сандзінісцкага фронту нацыянальнага вызвалення і згуртавання інш. апазіц. сіл пасля інспіраванага ўладамі забойства нікарагуанскага выдаўца газет П.Дж.Чаморы (1978). У маі 1979 сандзіністы (гал. сіла рэвалюцыі) пачалі ген. наступленне на сталіцу, y ходзе якога яны занялі больш за 20 гарадоў, 12 чэрв. атакавалі сталічны аэрапорт Манагуа. Пад іх ударамі фактычна перастала існаваць Нац. гвардыя — гал. апора Самосы. 4 чэрв. ў краіне пачалася ўсеаг. забастоўка, ЗІІІА (знешнепаліт. саюзнік нікарагуанскага рэжыму) рэкамендавалі Самосе пайсці ў адстаўку, і 17 ліп. дыктатар пакінуў краіну. У вызваленую да 19 ліп. сталіцу 20 ліп. прыбыў Часовы дэмакр. ўрад нац. адраджэння (створаны 17 ліп. з прадстаўнікоў апазіц. сіл краіны) на чале з Д.Артэгам Сааведрам, які пачаў радыкальныя сац.-эканам. пераўтварэнні.
н ік а р а г у а н с к а я
1209, усх. частка — 1217— 51, зах. 1319— 26), касцёлы Маці Божай (1300) і аўгусцінцаў (цяпер мячэць Амерые; каля 1330), ансамбль рынку Бедэстан (перабудаваны ў 16 ст.); «Вароты Фамагусты» (16 ст ), сабор св. Іаана (перабудаваны ў 1665, цыкл размалёвак, каля 1730). Па-за межамі Старога горада — новыя сучасныя кварталы. Выііучаецца архіепіскапскі палац (1956—59, арх. Н.Русас).Музеі: Kinpa, нар. мастацтва, абразоў, лапідарый (фрагменты сярэдневяковых пабудоў). Літ.: К о р о в н н а А.К., С н д о р о в а Н.А. Города Кнпра. М., 1973.
1979,
Л і т Нмкарагуа: путь борьбы н победы: [Сб.]. М., J984; Мдейное наследне Сандмно: (Сб. док. н матермалов): Пер. с нсп. М., 1982.
Н.Р.Кошалева.
НІКАСІЯ -(Nikosia), Л е ў к a с і я, горад, сталіца Рэспублікі Кіпр. Знаходзіцца ў йэнтр. ч. в-ва Кіпр. Больш за 200 тыс. ж. (1998). Вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: тэкст., тытунёвая, харч., гарбарна-абутковая. дрэва- і металаапрацоўчая. Ганчарнае рамяство. Цэнтр турызму. Засн. ў 7 ст. да н.э. (наз. Ледра, Леўкатэон, з 13 ст. н.э. Н.). У 58 да н.э. заваявана рымлянамі; уваходзіла ў склад Рым. імперыі, потым Візантыі. 3 4 ст. н.э. рэзідэнцыя епіскапа. У 1191 заваявана англ. каралём Рычардам I Львінае Сэрца (3-і крыжовы паход). У 1192— 1485 сталіца Кіпрскага каралеўства крыжаносцаў. 3 1485 належала Венецыі, y 1571 заваявана Асманскай імперыяй. У час Грэчаскай нац.-вызв. рэвалюцыі 1821— 29 туркі арганізавалі ў Н. разню хрысціянскага насельніцтва. 3 1878 сталіца брыт. калоніі Кіпр. 3 1960 сталіца незалежнай Рэспублікі Кіпр. 3 1974 (тур. ўварванне на Кіпр) застаецца пад міжнар. кантролем міратворчых сіл ААН, якія ахоўваюць мяжу паміж Кіпрскай рэспублікай і Тур. Рэспублікай Паўн. Кіпра. Н. — цэнтр архіепіскапства кіпрскай аўтакефальнай правасл. царквы. Стары горад, абкружаны венецыянскай крапасной сцяной (1567, арх. Ф.Барбара, паводле чарцяжоў Дж.Саварньяна), захаваў планіроўку 16 ст.: скучаная забудова, вузкія вуліцы з малапавярховымі будынкамі. 3 250 сярэдневяковых пабудоў найб. значныя: гатычныя сабор св. Сафіі (цяпер мяцэць Селіміе; з
НІКЕЙСКАЯ
339
лячэння і прафілактыкі пелагры, хвароб печані, пры спазмах сасудаў і інш. М.З.Ягоўдзік.
НІКАЦІНАМІД, амід нікацінавай кіслаты. Разам з гэтай к-той уваходзіць y групу водарастваральных злучэнняў (вітамін РР) пірыдзін-3-карбонавай к-ты і яе вытворных. У складзе нікацінаміднуклеінавых ферментаў многіх дэгідрагеназ прымае ўдзел y пачатковых этапах біял. акіслення вугляводаў, арган. к-т і інш. злучэнняў. Недахоп Н. выклікае пелагру. Ha Н. багатыя прадукты жывёльнага паходжання і дрожджы. НІКАІДНАМІДАДЭІІІНДЬІНУКЛЕАТЬІД (НАД), кафермент, які прысутнічае ў жывых клетках і ўваходзіць y склад некат. дэгідрагеназ. Адкрыты К.Гардэнам і англ. біяхімікам У.Іонгам (1904). Mae адэнін, амід нікацінавай к-ты, па 2 астаткі рыбозы і фосфарнай к-ты. Функцыянуе на пач. этапах біял. акіслення тлушчу, бялкоў і вугляводаў. У каталізуемых дэгідрагеназамі рэакцыях Н. і яго фасфарыліраванае вытворнае НАД-фасфат з’яўляюцца прамежкавымі акцэптарамі і пераносчыкамі электронаў і вадароду. У большасці тканак біясінтэз Н. ажыццяўляецца шматферментнай сістэмай з нікацінаміду, нікацінавай к-ты, y печані і нырках — з трыптафану.
Да арт. Нікасія. Кафедральны сабор свягой Сафіі (цяпер мячэць Селіміе). 1209— 1326.
НІКАЦІН, алкалоід тытуню (да 8%), некаторых інш. раслін; вытворнае пірыдзіну. Моцны яд. Пры курэнні тытуню Н. пранікае ў дыхальныя шляхі, усмоктваецца і ўздзейнічае на нерв. сістэму. У мальгх дозах выклікае ўзбуджэнне, y вял. — параліч нерв. сістэмы. Шматразовае паглынанне Н. невял. дозамі пры курэнні вядзе да хранічнага атручэння (нікацінізм). Сульфат Н. выкарыстоўваюць для барацьбы са шкоднікамі с.-г. раслін. НІКАЦІНАВАЯ KICJIATÂ, в і т а м і н P Р, цыклічная аднаасноўная кіслата, водарастваральны вітамін, які ўваходзіць y комплекс вітамінаў групы В. Вітаміннай актыўнасцю валодае таксама амід Н.к. — нікацінамід. Белае крышт. рэчыва без паху, т-ра плаўлення 235— 240 °С. Ёсць y дражджах, рысавым і пшанічным вотруб’і, нырках, печані, грыбах і інш. Неабходная для ўтварэння ў арганізме некат. акісляльных ферментаў. Сутачная патрэбнасць для дарослага чалавека — 15— 20 мг. У невял. колькасці Н.к. можа ўтварацца ў печані чалавека. Ужываецца ддя
о
Літ:. Ф р н д р н х П. Ферменты: четвертмчная структура н надмолекулярные комплексы: Пер. с англ. М., 1986; Б р а у н ш т е й н А.Е. Процессы н ферменты клеточного метаболнзма. М., 1987. С.С.Ермакова.
HIKE, персаніфікацыя перамогі ў стараж.-грэч. міфалогіі. Гл. Ніка. HIKÉEBA Нона Сяргееўна (н. 19.4.1925, г. Смаленск, Расія), бел. спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана), педагог. Засл. арт. Беларусі (1964). Скончыла Вільнюскую кансерваторыю (1950). 3 1950 артыстка Літ. філармоніі. 3 1953 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1971 педагог Рэсп. вучэбнага комплексу гімназія-каледж пры Бел. акадэміі музыкі. Яе майстэрства вызначалі добрая вак. школа, голас прыгожага тэмбру, высокая муз. культура. Сярод партый: y нац. операх —; Марфачка («Дзяўчына з Палесся» Я.Цікоцкага), Марынка («Марынка» Р.Пукста), Святлана («Калючая ружа» Ю.Семянякі); з інш. партый — Марфа, Валхава ( «Царская нявеста», «Садко» М.РымскагаКорсакава), Таццяна, Іаланта («Яўген Анегін», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Неда («Паяцы» Р.Леанкавала), Чыо-Чыосан, Мімі («Чыо-Чыо-сан», «Багема» Дж.Пучыні), Манон («Манон» Ж.Маснэ), Маргарыта («Фауст» Ш.Гуно), Лейла («Шукальнікі жэмчугу» Ж.Бізэ). Б. С. Смоаьскі.
II
он
НІКЕЙСКАЯ ІМПЕРЫЯ, візантыйская дзяржава ў М.Азіі ў 1204—61, якая ўзнікла пасля захопу Канстанцінопаля крыжаносцамі. Сталійа —- г. Нікея (цяпер г. Ізнік, Турцыя). Першым правіцелем быў Феодар 1 Ласкарыс (1204—22]
340
НІКЕЛЕВЫЯ
довішчаў. Пры вял. скопішчах выкарыстоўваеіша як нікелевая руда.
з тытулам дэспата, з 1208 — імператара. Н.і. вызначылася ў барацьбе з Лацінскай імперыяй, туркамі-сельджукамі і Трапезундскай імперыяй. У 1214 Феодар 1 адваяваў частку чарнаморскага ўзбярэжжа ў Трапезундскай дынастыі і падпісаў Німфейскі дагавор, які замацаваў межы паміж Н.і. і Лац. імперыяй. Н.і. гандлявала з Генуяй, Канійскім султанатам, Руссю. Нікейскі імператар Іоан / / / Дука Ватац адваяваў y лацінян іх уладанні ў М.Азіі, y 1235 замацаваўся ў Фракіі, y 1246 захапіў Фесалонікі. Імператар Міхаіл VIII Палеалог [1258— 61] y 1259 разбіў каля Пелагоніі войска антынікейскай кааліцыі (Эпірская дзяржава, Сіцылійскае каралеўства, Ахейскае княства, каралеўства Сербія). У 1261 Н.і. падпісала Німфейскі дагавор з Генуяй, паводле якога ў абмен на ваен. дапамогу супраць венецыянцаў і Лац. імперыі прадастаўляла генуэзскім купцам гандл. прывілеі. У 1261 нікейскія войскі занялі Канстанцінопаль, імператар Міхаіл VIII перанёс сюды сталіцу і аднавіў Візантыю.
НІКЕЛІРАВАННЕ, нанясенне на паверхню метал. (часам і неметал.) вырабаў слоя нікелю для аховы іх ад карозіі і ў дэкар. мэтах (наданне паверхні бліскуча-серабрыстага колеру). Таўшчыня нікелевага пакрыцця ад дзесятых долей мікраметра да 20—30 мкм і больш. Робіцйа пераважна электралітычным спосабам (гл. Гальванатэхніка), a таксама хім. — аднаўленнем іонаў нікелю з яго солей. Каб паменшыць порыстасць пакрыцця, папярэдне робяць латуніраванне, мядненне або наносяць шматслойнае пакрыццё.
НІКЕЛЕВЫЯ РЎДЫ, прыродныя MiHep. ўтварэнні, якія выкарыстоўваюцца ў прам-сці для адабычы нікелю. Адрозніваюць Н.р. сульфідныя медна-нікелевыя, мыш’яковістыя і сілікатныя нікелевыя. С у л ь ф і д н ы я меднан і к е л е в ы я р у д ы магматычнага, кантактава-метасаматычнага і гідратэрмальнага паходжання, маюць 0,25— 4,5% нікелю, a таксама кобальт, медзь, плаціноіды, золата, серабро, селен і тэлур; утвараюць пласты, жылы, лінзы. Гал. мінералы магнетыт, пентландыт, пірацін, халькапірыт. М ы ш ’ я к о в і с т ы я Н.р. пераважна гідратэрмальнага паходжання, гал. мінералы — нікелін, герсдарфіт, хлаантьіт і інш. С і л і к a т н ы я Н.р. экзагеннага паходжання, маюць 0,75— 4% і больш нікелю, 0,03—0,12% кобальту. Гал. мінералы гарніерыт, непуіт, нантраніт і інш. НІКЕЛЕВЫЯ СПЛАВЫ, сплавы нікето з хромам, жалезам, меддзю, марганцам, малібдэнам, кобальтам і інш. элементамі. Найб. пашыраны гарачатрывалыя, каразійнаўстойлівыя, магнітамяккія Н.с. і сплавы з высокім эл. супраціўленнем. Гл. Алюмель, Гарачатрывалыя матэрыялы (сплавы на нікелевай аснове), Ніхром, Пермалой, Храмель. НІКЕЛІН, мінерал класа арсенідаў, арсенід нікелю, NiAs. Mae 43,92% нікелю і 56,08% мыш’яку. Крышталізуецца ў гексаганальнай сінганіі. Утварае пераважна суцэльныя масы, украпіны, зрэдку ныркападобныя і дэндрытавыя агрэгаты, гексаганальныя таблітчастыя крышталі. Колер медна-чырвоны. Бляск металічны. Цв. 5,5—6. Шчыльн. 7,6—7,8 г/см3. Добры праваднік электрычнасці. Трапляецца ў рудах магматычных і гідратэрмальных медна-нікелева-сярэбраных і урана-вісмутавых ра-
НІКЕЛЬ (лац. Niccolum), Ni, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 28, ат. м. 58,69. Прыродны Н. складаецца з 5 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 58, 60—64; найб. пашыраны 58Ni (67,88%) i 60Ni (26,23%). У зямной кары 8Ю '3% па масе (гл. Нікелевыя руды). Мікраэлемент неабходны млекакормячым (у арганізме чалавека 5— 13,5 мг Н.) і раслінам. Адкрыты швед. вучоным А.Кронстэтам y 1751 пры даследаванні мінералу купфернікелю (знешне падобнага на медзь). Назва ад ням. Nickel — злы горны дух, які быццам бы ўводзіў y зман гарнякоў, што здабывалі медзь. Серабрыста-белы коўкі метал, t 1455 °С, tKjn 2900 °С, шчыльн. 8900 к г /м , ферамагнетык (пункт Юоры 631 К). Хімічна малаактыўны; паводле ўласцівасцей падобны да жалеза і кобальту. Кампактны ў паветры, пакрываецца тонкай ахоўнай плёнкай монааксіду NiO. Бязводныя солі мінер. кіслот звычайна жоўтага колеру, гідраты — зялёнага (гл. Нікелю сулырат). Атрымліваюць электролізам раствораў солей і інш. метадамі; чысты парашкападобны — тэрмічным раскладаннем карбанілу Ni(CO)4 (гл. Карбанілы металаў). Выкарыстоўваюйь пераважна ў металургіі (гл. Нікелевыя сплавы), a таксама для вырабу акумулятарных электродаў, спец. хім. апаратуры, як матэрыял для антыкаразійных пакрыццяў (гл. Нікеліраванне) і каталізатар многіх хім. працэсаў. Аказвае агульнатаксічнае ўздзеянне; выклікае захворванні насаглоткі, лёгкіх, дэрматыты, экзэмы, злаякасныя новаўтварэнні. ГДК y паветры (сярэднясутачная) для метал. Н., яго аксідаў і сульфату 0,001 мг/м3. У.С.Камароў.
НІКЕЛЮ СУЛЬФАТ, хімічнае злучэнне нікелю з сернай кіслатой, N iS04. Жоўтае крышт. рэчыва, шчыльн. 3680 кг/м3, пры награванні вышэй за 700 °С раскладаецца. Раствараецца ў вадзе. 3 водных раствораў крышталізуецца ў выглядзе ізумрудна-зялёнага гептагідрату ці нікелевага купарвасу NiS04-7H20 ; y прыродзе мінерал марэназіт. Атрымліваюць узаемадзеяннём нікелю, яго аксіду NiO, гідраксіду Ni(OH)2 ці гідроксакарбанату з сернай к-той. Выкарыстоўваюць нікелевы купарвас для атрымання чыстага электралітычнага нікелю, інш. элучэнняў нікелю і нікельзмяшчальных каталізатараў, як кампанент электралітаў y гальванатэхніцы (гл. Нікеліраванне), a таксама як фунгіцыд. НІКІЕЎ М ІР (ад імя правадыра партыі міру ў Афінах Нікія), мірны дагавор, заключаны ў 421 да н.э. паміж Афінскім
марскім саюзам і Пелапанескім саюзам на чале са Спартай. Завяршыў 1-ы этап Пелапанескай вайны. Быў заключаны на 50 гадоў на ўмовах вяртання палонных і захопленых тэрыторый. Н.м. не ліквідаваў асн. прычын вайны, выклікаў незадаволенасць спартанскіх саюзнікаў і афінскай партыі вайны на чале з Алківіядам і пастаянна парушаўся. Поўнамаштабныя баявыя дзеянні аднавіліся ў 415 з пачаткам афінскай экспедьшыі на Сіцылію. Я.У Новікаў.
НІКІЙ (Nikias; каля 469 да н.э., Атыка — 413 да н.э.), афінскі дзярж. дзеяч (Стараж. Грэцыя), палкаводзец. Пасля смерці Перыкла правадыр памяркоўнакансерватыўнага крыла (партыя міру) афінскай дэмакратыі. У Пелапанескую вайну як стратэг узначаліў шэраг паспяховых аперацый y 427—421 (супраць Мегар, Меласа, Беотыі, Карынфа, Кіферы, на п-ве Халкідыкі). Дамогся ў 421 да н.э. заключэння Нікіева міру. У 415 да н.э. ўзначаліў сіцылійскую ваен. экспедыцыю Афін. У 413 пасля аблогі Сіракуз (скончылася паражэннем афінскіх войск) узяты ў палон і забіты. Літ.: К о р з y н М.С. Соцнально-полнтнческая борьба в Афннах в 444— 425 гг. до нашей эры. Мн., 1975; Ф у к н д н д . Мсторня: Пер. с іреч. М., 1993; Г І л у т а р х . Сравннтельные жмзнеопясання: Пер. с греч. T. I—2. 2 нзд. М., 1994. Я.У.Новікаў.
НІКІЙ, етаражытнагрэчаскі жывапісец 4 ст. да н.э. Прадстаўнік афінскай школы. Выконваў паліхроміі мармуровых скульптур Праксіцеля. Аўтар насценных размалёвак, надмагільных стэл, карцін на дошках. Работы Н. не захаваліся, некат. вядомы паводле апісанняў y літ. крыніцах: «Io і Аргус», «Персей і Андрамеда», «Каліпса», партрэт Аляксандра Вялікага. Мяркуецца, што копіямі яго прац з’яўляюцца некат. размалёўкі ў Пампеях. НІКІТЧАНКА Іван Мікалаевіч (н. 10.1.1939, в. Горыцы Пагарскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галі-не генетыкі і селекцыі с.-г. жывёл. Чл.-кар. АН Беларусі (1986), д-р с.-г. н. (1979), праф. (1981). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (I960). 3 1968 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (з 1971 заг. сектара, з 1974 нам. дырэктара), з 1986 нам. старшыні Дзяржаграпрама Беларусі, з 1988 старшыня Зах. аддзялення УАСГНІЛ, y 1991—93 віцэ-прэзідэнт Нац. цэнтра стратэг. даследаванняў, дырэктар рэсп. праграмы «Экалогія». Навук. працы па
гадоўлі i селекцыі с.-г. жывёл, біятэхналогіі. Распрацаваў спосаб адбору свіней па ўстойлівасйі да стрэс-сіндрому, вызначэння буйн. par. жывёлы, устойлівай да лейкозу. Вывеў бел. мясную пароду свіней, Віцебскі тып буйной белай пароды свіней. Дзярж. прэмія СССР 1982. Т в Гетерозмс в свнноводстве. Л., 1987; Адаптацня, стрессы н продуктнвность сельскохозяйственных жнвотных. Мн., 1988 (разам з С.І.Пляшчанкам, А.С.Зяньковым); Чернобыль: Как это было. Мн . 1999.
НІКІФАР I (Nikephoros; ?—26.7.811), візантыйскі імператар [802—811]. Быў скарбнікам пры двары імператрыцы Ірыны. Пасля яе звяржэння абвешчаны імператарам. Для ўмацавання фін. становішча дзяржавы ўвёў новыя падаткі, y т.л. з царкоўнай маёмасці. Умацаваў флот, развіваў гандаль шляхам прадастаўлення купцам дзярж. пазыкі. Задушыў паўстанне славян y г. Патры (Пелапанес) і пачаў іх хрысціянізацыю. 3 802 ваяваў з араб. халіфам Харунам-арРашыдам, y 804 пацярпеў паражэнне ў Фрыгіі, y 807 падпісаў зневажальны для Візантыі мір. Забіты ў час вайны 809— 11 з Балгарыяй. НІКІФАР II Ф о к а (каля 912 — 11.12.969), візантыйскі імператар [963— 969]. Паходзіў са знатнага малаазійскага роду Фокаў. 3 954 гапоўнакамандуючы. Пасля смерці Рамана II (963) ўзведзены на прастол малаазійскай ваен. знаццю. Садзейнічаў росту свецкага буйнога землеўладання. Указам 964 забараніў заснаванне новых манастыроў (абмежаваў права завяшчання на карысць царквы). Правёў ваен. рэформу, гал. сілай арміі зрабіў цяжкую конніцу накшталт рыцарскай. Адваяваў y арабаў в-аў Крыт (961), Кілікію і Кіпр (965), Паўн. Сірыю (969, разам з Антыёхіяй), адстаяў Візантыю ад дамаганняў герм. імператара Атона 1. У 966 пачаў вайну супраць Балгарыі, y 968 яму на дапамогу прыйшоў кіеўскі князь Святаслаў. Забіты ў выніку змовы /аана I Цымісхія. Літ.: Л е в
Днакон.
греч. М., 1988.
Н ікій . П е р с е й і А н д р ам ед а. Ры м ская к о п ія з а р ы гін а л а . 2 -я п а л . 4 с т . д а н .э .
Нсторня: Пер. с
НІКІФАР III B a т a н і я т (каля 1010 — пасля 1081), візантыйскі імператар [1078—81]. Паходзіў з малаазійскай знаці. 3 сярэдзіны 11 ст. палкаводзец і намеснік шэрагу ваен.-адм. акруг. Узначаліў мяцеж малаазійскай знаці супраць імператара Міхаіла VII Дукі. У студз. 1078 абвешчаны імператарам, y сакавіку ўступіў y Канстанцінопаль. Беспаспяхова ваяваў з туркамі-сельджукамі, якія заснавалі на б. візант. землях Канійскі султанат (1080). Пры H. III рэзка абвастрылася саперніцтва паміж малаазійскай і еўрап. ваен. знаццю. Скінугы Аляксеем / Камнінам, пастрыжаны ў манахі. НІКІФАР ГРЫГАРА (Nikëphoro G re go ras; паміж 1290 i 1295— 1359 ці 1360), візантыйскі вучоны, гісторык, багаслоў. Прыбліжаны імператара Андроніка II. Склаў праект рэформы календара. Вёў палеміку з філосафам-гуманістам Варлаамам Калабрыйскім, выступаў супрайь ісіхазму (містычная філас. плынь) Грыгорыя Паламы. Пасля прызнання ісіхазму афіц. дактрынай візант. царквы (1351) Н.Г. адлучаны ад царквы і зняволены ў манастыры. Яго асн. праца «Рымская гісторыя» апісвае царк.-багаслоўскую барацьбу ў Візантыі ў 1204— 1359, змяшчае каштоўныя звесткі сац.-эканам. і паліт. характару, y тл . пра выступленне зіпотаў y г. Фесалонікі. НІКІФАРАЎ Аляксандр Сяргеевіч (4.5.1926, с. Афанасава Краснахолмскага р-на Цвярской вобл., Расія — 29.5.1991), расійскі хімік. Акад. АН СССР (1987, чл.-кар. 1981). Герой Сац. Працы (1971). Скончыў Маскоўскі ін-т сталі і сплаваў (1948). 3 1977 ва Усесаюзным НДІ неарган. матэрыялаў. Навук. працы па радыяхіміі, тэхналогіі атрымання асабліва чыстьгх металаў, пытаннях аховы навакольнага асяроддзя. Ленінская прэмія 1962. Дзярж. прэміі СССР 1953, 1975. НІКІФАРАЎ Аляксей Нічыпаравіч (н. 15.9.1936, в. Шчалбова Віцебскага р-на),
НІКІФАРАЎ______________ 341 бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н., праф. (1996). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1960). 3 1966 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па хірургіі прыроджаных і набытых захворванняў брушной поласці ў дзяцей. Тв:. Днагностнка н леченне эктогтнн анального канала (разам з М.Д.Левіным, І.Ф.АбуВарда) / / Вестн. хнрургнн 1990. №8; Справочнмк семейного врача: Педнатрвя. 2 взд. Мн., 1998 (у сааўт.); Врожденная непроходнмость пншеварвтельного тракта y детей. Мн., 1998.
А .С Н ік іф а р а у
ВАН ікіфараў.
НІКІФАРАЎ Вячаслаў Аляксандравіч (н. 13.8.1942, с. Вясёлае Паўлаўскага р-на Краснадарскага краю, Расія), бел. кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1981). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1968). 3 1969 працуе на кінастудыі «Беларусьфільм». Творчасць адметная глыбокай распрацоўкай псіхалогіі характараў, выкарыстаннем шырокага дыяпазону жанравастьшістычных сродкаў — ад публіцыстыкі да камернай лірыкі. Рэжысёр кінафільмаў «Зімародак» (1972), «Хлеб пахне порахам» (сцэн. І.Шамякіна, 1974) і «Сын старшыні» (сцэн. М.Матукоўскага, 1976; за ўсе прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1978), «Абочына» (1978), «Высакародны разбойнік Уладзімір Дуброўскі» (паводле А.Пушкіна, 1989), «Душа мая Марыя» (1993), «Рэйнджэр з атамнай зоны» (1999); тэлефільмаў — «Бераг прынцэсы Люські» (1969), «Ціхія троечнікі» (1980), «Фруза» (паводле В.Быкава, 1981), «Бацькі і дзеці» (паводле І.Тургенева, 1984; Дзярж. прэмія СССР 1986), «Вялікая прыгода» (1985), «Дзяржаўная граніца» (фільм 5-ы — «Год сорак першы», 1986), тэлесерыяла «Дуброўскі» (паводле Пушкіна, 1989). А.А. Карпілава. НІКІФАРАЎ Вячаслаў Кандратавіч (1909 — люты 1943), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага падполм ў Вял. Айч. вайну. 3 першых дзён акупацыі Мінска адзін з ініцыятараў стварэння і кіраўнік падп. групы з работнікаў канторы Галоўнафтазбыту, дзе ён працаваў перад вайной. Прымаў па радыё і распаўсюджваў зводкі Саўінфармбюро, на яго кватэры падпольшчыкі праводзілі нарады, хавалі шрыфгы, падп. л-ру. 3 мая 1942 заг. ад-
■
342______________ НІКІФАРАЎ дзела агітацыі і прапаганды Мінскага падп. гаркома КП(б)Б, y жн. — вер. кіраваў падрыхтоўкай матэрыялаў і выпускам № 2—4 падп. газ. «Звязда». 25.9.1942 схоплены фашыстамі, загінуў y Трасцянецкім лагеры смерці.
НІКІФАРАЎ Пётр Паўлавіч (29.7.1917, г. Віцебск — 7.4.1971), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Барысаглебскую ваен. авіяшколу (1939). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял. Айч. вайну з 1942 на 1-м і 2-м Укр. франтах, штурман знішчальнага авіяпалка. Удзельнік баёў пад Сталінградам, Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Польшчы, Румыніі, Чэхаславакіі. Зрабіў 297 баявых вылетаў, правёў 69 паветр. баёў, збіў 20 самалётаў ворага. Да 1960 y Сав. Арміі, потым на гасп. рабоце. НІКІФАРАЎСКІ ЛЕТАПІС, помнік беларуска-літоўскага летапісання апошняй чвэрці 15 ст., спіс 2-й рэдакцыі Беларуска-літоўскага летапісу 1446. Перадае яго тэкст хоць і няпоўна (без пачатку і канца, з пропускамі ў сярэдзіне), але болей дакладна, чым інш. спісы. Заканчваецда апісаннем падзей y ВКЛ пасля смерці Вітаўта. «Пахвала Вітаўту» і «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх» з «Аповесцю пра Падолле» ў гэтым спісе не зберагліся. Н.л. грунтуецца на скарочаным агульнарус. летапісе, y якім сцісла выкладаецца гісторыя Кіеўскай і Маскоўскай Русі, BKJ1 (канец 14 — 1-я трэць 15 ст). У ім змешчаны кароткія пагадовыя запісы, апавяданні пра значныя гіст. падзеі (паход Батыя на Русь, Неўская бітва 1240 і інш.). Упершыню апублікаваны ў 1898 С.Белакуравым, перавыдадзены М.Улашчыкам y Поўным зборы рускіх летапісаў (т. 35, 1980). Зберагаецца ў б-цы Рас. AH y С.-Пецярбургу. В.А.Чамярыцкі. НІКІФАР0ЎСКІ Мікалай Якаўлевіч (17.5.1845, в. Вымна Віцебскага р-на — 10.6.1910), бел. этнограф і фалькларыст. Правадз. чл. Т-ва аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнапрафіі Маск. ун-та (з 1890), Рус. геагр. т-ва (з 1897). Скончыў Віцебскую духоўную семінарыю (1867). Настаўнічаў y Віцебску, Свіслацкай і Маладзечанскай настаўніцкай семінарыях. Вывучаў побыт і нар. духоўную і матэрыяльную культуру Беларусі. Супрацоўнічаў з П.В.Шэйнам, дасылаў яму шмат фальклорна-этнагр.
матэрыялаў, якія той апублікаваў y сваіх зб-ках «Беларускія народныя песні» (1874) і ў «Матэрыялах для вывучэння быту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю» (т. 1—3, 1887— 1902; апісанні калядных свят, хаджэнні і песні валачобнікаў, юр’еўскія і жніўныя абрады і песні, купальскія святкаванні, апісанні вяселля ў Віцебскай і Гродзенскай губ., пахавальных і памінальных звычаяў, дзядоў; усяго 60 запісаў). Выдаў каля 20 прай па фальклоры, этнаграфіі і гісторыі Віцебшчыны. У «Нарысах Віцебскай Беларусі» ( ч. 1—8, 1892—99) апісаў побыт, сац.-эканам. становішча і жыццё асобных груп насельніцтва (старцаў, музыкаў і інш.). Аўтар прац' «Нарысы простанароднага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў ужытку» (1895), «Простанародныя прыкметы і павер’і, прымхлівыя абрады і звычаі, легендарныя паданні пра асобы і мясціны» (1897), «Простанародныя загадкі» (1898), «Нячысцікі. Збор простанародных y Віцебскай Беларусі паданняў пра нячыстую сілу» (1907, 2-е выд. Віцебск, 1995). Зб-кі «Напаўпрык-азкі і напаўпрымаўкі, якія ўжываюцца ў Віцебскай Беларусі» (1910— 13), «Беларускія песні-частушкі» (1911) і праца «Напаўпрыказкі — напаўпрыслаўкі» (1928) выйшлі пасля смерці Н. Літ.: К а р с к н й Е.Ф. Б е л о р у с ы . T. I . В м л ь н а, 1904; С т у к а л я ч В .К . Н . Я . Н н к н ф оровскяй, 1 8 4 5 — 1 9 1 0 гг. В я л ь н а , 1910; Б о н д а р ч н к В .К ., Ч н г р н н о в Й .Г . Н .Я . Н н к н ф о р о в с к я й . М н ., 1 9 6 0 ; Б a н д a р ч ы к В .К . Г і с т о р ы я б е л а р у с к а й э т н а г р а ф іі X IX с т . М н ., 1 9 6 4 ; П я т р о ў с к а я Г .А . П а ч ы н а л ь н ік беларускага н ар о д азн аў ств а М .Я .Н і к і ф а р о ў с к і . М н ., 1 9 9 1 . А.С.Фядосік
НІКІЦЕВІЧ Васіль Міхайлавіч (17.8.1925, в. Туроўшчына Докшыцкага р-на Віцебскай вобл. — 25.3.1994), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1974), праф. (1974). Скончыў Казахскі ун-т (1946), з 1948 працаваў y ім. 3 1979 y Гродзенскім ун-це. Навук. працы па словаўтварэнні і намінатыўнай дэрывацыі, рус. і агульным мовазнаўстве: «Словаўтварэнне і дэрывацыйная граматыка» (ч. 1—2, 1978—82), «Асновы намінатыўнай дэрывацыі» (1985), «Сістэмнасць мовы» (1988), «Тэарэтычныя асновы дэрывацыйнай граматыкі» (ч. 1—2, 1993) і інш. Т е І р ам ч атн ч еск н с категорн н в со в р ем ен н о м р у с с к о м я з ы к е . М ., 1 9 6 3 ; Р а с с к а з ы о я з ы к е . М н ., 1982.
НІКІЦЁНКА Міхаіл Пізіпавіч (2.11.1912, станіца Кабардзінская Апшэронскага р-на Краснадарскага краю, Расія — 9.5.1980), бел. вучоны ў галіне нейрамарфалогіі і антрапалогіі. Д-р біял. н. (1973). Скончыў Горкаўскі ун-т (1936). 3 1960 y Аддзеле заалогіі і паразіталогіі АН Беларусі, y 1970—19 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Навук. працы па агульнай эвалюцыі. эвалюцыйнай марфалогіі галаўнога мозга, органаў пачуцця жывёл і чалавека, зоаэкалогіі. Te: Э в о л ю ц я я н м о з г . М н ., 1 9 6 9 ; Г о л о в н о й м о з г п а р н о к о п ы т н ы х . М н . , 1 9 7 0 ( у с а а ў т .) .
НІКІЦЁНКА Пётр Георгіевіч (н. 2.1.1943, в. Жыгалава Віцебскага р-на), бел. вучоны-эканаміст. Акад. Н ац/А Н Беларусі (2000, чл.-кар. з 1994). Д-р эканам. н., праф. (1991). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1969). 3 1967 на камсам. і парт. рабоце. 3 1978 старшыня Маскоўскага райвыканкома г.
W МЯНікіфароўскі
П.ГНішценка.
Мінск. 3 1983 y БДУ. У 1990—95 1-ы нам. старшыні Мінгарвыканкома, адначасова праф., заг. кафедры Ахадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. 3 1995 дырэкгар Мінскага міжнар. адукац. цэнтра. 3 1998 дырэкгар Ін-та эканомікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы ў галіне дзярж. кіравання і буд-ва, навук.-тэхн. інавацыйнага развіцця, павышэння эфектыўнасці накаплення і інтэнсіфікацыі грамадскай вытв-сці. Распрацаваў эканоміка-матэм. макрамадэль усгойлівага развіцця наасфернай арыентацыі, якая адлюстреўвае адзінства прыроднай (экалагічнай), матэрыяльнай і нематэрыяльнай (садыяльнай) сфер грамадскага ўзнаўлення. Te.: Мнтенсмфнкацня пронзводства я фондоемкость продукцнм. Мн„ 1981; Эффектнвность накоплення: снстемный ммператнв м метод предпрмннмательства. Мн.. 1992; Жнть свонм умом, ялн Куда ндет Беларусь? Мн.. 1995; Цмвмлнзацмонный процесс под углом ноосферного зренмя: В 2 кн. Кн. I. Естественно-бнологмЧескме предпосылкн цнвялнзацмонного процесса. Мн.; М., 2000 (разам з ЕЛ.Андрэевым).
НІКІЦІН Афанасій (? — 1472), рускі падарожнік. цвярскі купец. У 1466—12 зрабіў падарожжа з гандл мэтай y Персію, потым y Індыю, дзе пражыў амаль 3 гады. На зваротным шляху наведаў афр. бераг (Самалі), Маскат y Аравіі. Турцыю, ВКЛ. У дзённіку дакладна і рознабакова апісаў мясціны. дзе пабываў. Яго падарожныя запіскі — літ. помнік, каштоўны дакумент па гісторыі і геаграфіі Індыі 15 ст. Te:. Хожденне за трн моря Афанасня Нккя-гана, 1466— 1472 гг. М., 1960. Літ.'. В н т а ш е в с к а я М.Н. Странствня Афанасмя Ннкятнна. М., 1972.
н ііг іц ін ( К і н е ш а м ц а ў ) Гурый (1630-я г.— 1691), расійскі жывапісец. Жыў пераважна ў г. Кастрама, дзе кіраваў т-вам іканапісцаў. Яго размалёўкам (сумесна з С.Савіным) y Троіцкім саборы ў г. Пераяслаўпь-Залескі (1662—68), y царкве Ільі Прарока ў г. Яраслаўль (1680—81), y Троіцкім саборы Іпацьеўскага манастыра ў Кастраме (1685),
Праабражэнскім саборы' ў г. Суздаль (1689) і інш., a таксама абразам уласцівы багацце фантазіі, цікавасць да наваксшьнага жыцця, дэкар. маляўнічасць. Літ:.
Б р ю с о в а
В .Г .
Г .Н н к н т м н .
М .,
1982.
НІКІЦІН Іван Мікітавіч (каля 1690, Масква — 1742), расійскі жывапісец, партрэтыст, адзін з заснавальнікаў рус. свецкага жывапісу. Вучыўся ў Пецярбургу ў І.Танаўэра. Пасланы Пятром I y Італію, y 1716— 19 вучыўся ў Венецыі і Фларэнцыі. Для ранніх партрэтаў характэрны адыход ад прыёмаў парсуны, імкненне дакладна перадаць характэрныя рысы мадэлі (партрэты Праскоўі Іванаўны, 1712; цэсарэўны Ганны Пятроўны, царэўны Наталлі Аляксееўны; абодва да 1716). У 1720-я г. вял. ўвагу аддаваў індывідуальнай характарыстыцы мадэлі, аб’ёмнай перадачы прадметаў, гучнасці каларыту з пераважаннем цёплых залаціста-карычневых тонаў: «Пётр I на смяротнай пасцелі» (1725), партрэты Пятра 1, польнага гетмана (1720-я г.), С.Строганава (1726). У 1732 арыштаваны па справе аб пасквілі на Феафана Пракаповіча, y 1737 сасланы ў Табольск. Літ:.
Л е б е д е в а
Т .А .
Р І.Н н к в т н н .
М .,
1975.
І.М.Нікшін. Партрэт польнага гепяана. 1720-я г.
НІКІЦІН Іван Савіч (3.10.1824, г. Варонеж, Расія — 28.10.1861), рускі паэт. Вучыўся ў духоўнай семінарыі (1839— 43). У 1859 адкрыў кніжны магазін, які стаў цэнтрам літ.-грамадскага жыцця Варонежа. Друкаваўся з 1853. У ранніх вершах (1849—54) побач з рэлігійнымі («Вечнасць», «Малітва») гучаць сац. матывы («Цішыня ночы», «Помста»), У творчасці 1850-х г. звярнуўся да тэмы нар. жыцця («Бурлак», «Жонка ямшчыка», «Араты», паэмы «Кулак», «Тарас»). Рэв. матывы ў вершах «Ганебна гіне наш час!..», «Цяжкі крыж нясем мы,
браты...», «Падзе ганебнае тыранства...». Майстар паэт. пейзажу («Вечар пасля дажджу», «Раніца»), У празаічным «Дзённіку семінарыста» (1861) адлюстраваў побыт бурсы, стварыў вобраз разначынца. Многія вершы Н. пакладзены на музыку М.Рымскім-Корсакавым, Р.Гліэрам, С.Манюшкам і інш. На бел. мову асобныя яго творы пераклаў Х.Жычка.
н ік іц і н ___________________
саў, апавяданняў, аповесцей «Камяні» (1922), «Бунт» (1923), «3 алоўкам y руцэ» (1926), «Лірычная зямля» (1927) адметныя «арнаментальнасцю» стылю, пошукамі арыгінальнай формы. Уражанні ад паездкі па Еўропе ў зб. «Цяпер на Захадзе. Берлін — Рур — Лондан» (1924). Раман «Паўночная Аўрора» (1950, Дзярж. прэмм СССР 1951) пра барацьбу з інтэрвентамі на Поўначы ў 1 9 1 8 — 1 9 . Аўтар раманаў «Злачынства Кірыка Рудэнкі» (1927), «Гэта пачалося ў Какандзе» (1939), аповесці «Пагаворым пра зоркі» (1934), п’ес, кінасцэнарыяў, нарысаў-успамінаў пра М.Горкага, А.Талстога і інш. 7>.: М з б р . п р о н ів. T. 1— 2. Л., 1968; ная А в р о р а . М., 1986.
І.С.Ніішцн.
Ф.П.Ніішцн
Тв:. С о ч . Т . 1— 4 . М „ 1 9 6 0 — 6 1 ; П о л н . : о б р . с т м х о т в о р е н н й . М .; Л . , -1965; С о ч . М ., 1984. Л іт Т о н к о в В .А . М . С .Н н к н т в н : О ч е р к ж н з н н м т в о р ч е с т в а . М ., 1 9 6 8 ; П о э т - д е м о к р а т Н .С .Н н к н т н н . В о р о н е ж , 1976.
НІКІЦІН Леанід Аляксавдравіч (14.5.1896, г. Разань, Расія— 20.10.1942), расійскі мастак тэатра, жывапісей. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це, y прыватных студыях y Э.Ліснера, АДенскага, скульптара А.Бяссмертнага. Скончыў Вышэйшыя маст.-тэхн. майстэрні (1922). 3 1920 працаваў y тэатр. сектары Пралеткульта, дзе з С.Эйзенштэйнам аформіў спектаклі «Мексіканец» паводле Дж.Лондана, «Лена» В.Плятнёва, «Зоры Пралеткульта» В.Ігнатава. У 1924—26 кіраўнік курса гісторыі мастацтваў ў Бел. драм студыі ў Маскве. Аформіў спектаклі студыі «Цар Максімілян» y апрацоўцы А.Рэмізава і М.Міцкевіча (1924), «Сон y летнюю ноч» У.Шэкспіра, «Апраметная» В.ІШшалевіча, «Гавань» Гі дэ Мапасана, «Пільны вартавы» М.Сервантэса, «Цырульнік з Берыягу» М.Мэля, «Чорт і баба» Ф.Аляхновіча (усе 1925), «Эрас і Псіхея» Ю.Жулаўскага, «У мінулы час» І.Бэна (абодва 1926); y БДТ-2 — «Эрас і Псіхея» Жулаўскага (1926), «Дуброўскі» паводле А.Пушкіна, «Банкір» А.Карнейчука (абодва 1937). Аўтар афармлення «Вечара бел. танца і песні» (пастаноўка А.Лашчыліна, 1925) y Вял. т-ры. Пісаў партрэты (Бяссмертнага, жонкі, сына), пейзажы («Стары Віцебск», «Дняпро каля Канева» і інш.). Працаваў y кніжнай і прамысл. графіцы. Літ:. Н н к в т н н а В .Р . Д о м з а к а т : В о с п о м м н а н н я . М ., 1 9 9 6 .
окнам н
на
А.Л.Нікіцін.
НІКІЦІН Мікалай Мікалаевіч (8.8.1895, С.-Пецярбург — 26.3.1963), рускі пісьменнік. Скончыў Петраградскі ун-т (1921). 3 1921 уваходзіў y літ. групу *Серапіёнавы браты». Першая аповесць — «Ірвотны форт» (1922). Зборнікі нары-
343
С евер-
НІКІЦІН Сяргей Канстанйінавіч (10.10.1926, г. Каўроў Уладзімірскай вобл., Расія — 18.12.1973), рускі пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1952). Друкаваўся з 1948. Аўтар зб-каў апавяданняў і аповесцей «Вяртанне» (1952), «Сем сланоў» (1954), «Белы ветразь», «Касцёр на ветры» (абодва 1960), «Вечаровая зара» (1970) і інш. пераважна пра сучаснікаў. Творчасці Н. ўласцівы дакладныя замалёўкі побыту, інтанацыі жывой мовы. Пісаў для дзяцей. На бел. мову яго творы пераклаў Б.Сачанка. Тв:. М з б р а н н о е . В л а д н м м р , 1 9 9 2 ; Ж н в а я в о д а : П о в е с т н м р а с с к а з ы . М ., 1 9 7 3 ; П о в е с т н м р а с с к а з ы . М ., 1989. Літ:. Л а п і й н к М . С е р г е й Н н к н т н н . М ., 1971; В о с п о м а н а н а я о С е р г е е Н якатнне. Я р о с л а в д ь , 1990.
НІКІЦІН Фёдар Пракопавіч (13.4.1913, в. Шпылёўшчына Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 3.11.1979), Герой Сав. Саюза (1945). Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— —40. У Вял. Айч. вайну з 1943 y партызанах, з 1944 на фронце. Камандзір стралк. аддзялення сяржангг Н. вызначыўся ў чэрв. 1944 пры вызваленні Чавускага р-на Магілёўскай вобл. У 1945—63 старшыня калгасаў, да 1973 на гасп. рабоце.' НІКІЦІН Юрый Іосіфавіч (н. 18.10.1930, в. Сапяні Заходнядзвінскага р-на Цвярской вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі. Д-р біял. н. (1976), праф. (1979). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1957), працуе ў ім. Навук. працы па фізіялогіі стрававання і абмене рэчываў y с.-г. жывёл. Тв:. Д а п ы т а н н я ф із і я л о г іі с а к р а т о р н а - ф е р м е н т а т ы ў н а й ф у н к ц ы і т о н к а г а к іш э ч н ік а ў с в ін е й / / В е с ц і А Н Б С С Р . С е р . б ія л . н а в у к . 1964. № 3 ; В л н я н н с ш н т о в в д н о й ж е л е з ы н а н ек оторы е показателн об м ен а веш еств y свнн ей / / П н ш е в а р е н н е в о б м е н в е ш е с т в y свм н е й . М ., 1971.
НІКІЦІН Яраслаў Георгіевіч (6.2.1942, в. Малая Плотніца Пінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне кардыялогіі. Д-р мед. н. (1992). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1964), з 1970 працаваў y ім. 3 1985 y Бел. НДІ кардыялогіі (заг. лабараторыі). Навук. працы па распра-
344 ___________________ н ік іц к і цоўцы і ўдасканаленні методык абследавання і лячэння хворых з сардэчнымі арытміямі, распрацоўцы партатыўных аўтам. устройстваў для аналізу рытму сэрца і яго парушэнняў. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Тв:. Монмторнрованне электрокарднограммы / / Ннструментальные методы нсследовання в карднологнм. Мн., 1994; Клмннка, дмагностнка н леченне основных вндов сердечных армтмнй / / Ншемнческая болезнь сердца. Мн., 1997.
НІКІЦКІ БАТАШЧНЫ САД На паўд. бсразе Крыма, за 7 км ад г. Ялта, Украіна. Засн. ў 1812 Х.Х.Стэвенам. Пл. 996 га. Каля 3,5 тыс. відаў раслін. У садзе 3 аддзяленні — Цэнтральнае, Стэпавае і Прыморскае; ёсць інтрадукцыйна-каранцінны гадавальнік. Дэндрарый саду складаецца з 4 ландшафтных паркаў, y якіх вывучаюцца перспектыўныя для садова-паркавага буд-ва і лесагадоўлі віды і формы. У калекцыі саду больш за 1600 відаў дрэў і кустоў, з якіх найб. прадстаўлены расліны з роду хвоя, кіпарыс, ядловец, дуб, кізільнік, барбарыс, клён і інш. Разводзяць секвою гіганцкую, міжземнаморскія піхты, платан усходні, веерную пальму Фарчуна і інш. Уведзены ў культуру пладовых насаджэнняў і паркаў сарты персіка, чарэшні, алычы, інжыра, граната, хурмы, міндалю. У гербарыі сада больш за 130 тыс. лістоў. 3 1890 выдаюцца «Труды Ннкмтского ботаннческого сада». НІКІШ (Nikisch) Артур (12.10.1855, Лебеньі-Сент-Міклаш, Венгрыя — 23.1.1922), венгерскі дырыжор, кампазітар, педагог. Вучыўся ў Венскай кансерваторыі (.1866—73). 3 1874 скрыпач венскага прыдворнага аркестра. 3 1878 другі дырыжор і хормайстар, y 1882—89 гал. дырыжор опернага т-ра, y 1902—07 выкладчык кансерваторыі ў Лейпцыгу. Кіраваў Бостанскім сімфанічным аркестрам (1889—93), аркестрам Гевандхаўза (з 1895), адначасова Берлінскім і Гамбургскім філарманічнымі аркестрамі, Оперным т-рам y Будапешце (1893—95) і інш. Дырыжыраваў напамяць. Яго творчасць вызначалася моцным тэмпераментам, вял. свабодай і адначасова строгасцю і дакладнасцю ў апрацоўцы дэталей. Адыграў, вял. ролю ў прапагандзе творчасці П.Чайкоўскага ў Еўропе і Амерыцы. У рэпертуары таксама творы Л.Бетховена, А.Брукнера, Г.Малера, М.Рэгера, Р.Штрауса, Р.Шумана, Ф.Ліста, Р.Вагнера, І.Брамса. Аўтар кантаты, арк. твораў, стр. квартэта і інш. Л і т АМнкнні культура. Л., 1975.
ц русская музыкальная Л.А.Сівалобчык.
НІКЛАТ (?— 1160), князь бодрычаў [каля 1131—60]. Узначальваў супраціўленне палабска-прыбалт. славян ням. (саксонцы) і дацкай (Кнуд Шлезвігскі) экспансіі. Імкнуўся захаваць добрыя адносіны з саксонцамі: y 1131 прызнаў вяршэнства Лотара III з Суплінбурга, потым саксонскага герцага Генрыха
Льва, што не выратавала яго ад пазнейшых нападаў. У час крыжовага паходу супраць славян 1147 арганізаваў паспяховую абарону зямель бодрычаў ад уварвання войска Генрыха Льва, здзейсніў напад на апорныя пункты крыжакоў y Вагрыі, спаліў г. Любек, разбіў крыжацкае войска каля пабудаванай ім крэпасui Добін, што вымусіла крыжакоў заключыць мір. Загінуў y час новага паходу Генрыха Льва. Ад Н. паходзіў анямечаны ў наступных пакаленнях род мекленбургскіх князёў.
першых y рус. хар. музыцы выкарыстаў вострагучальныя гарманічныя спалучэнні. Стварыў (разам з П.Часнаковым) новы від хар. партытуры з падзелам галасоў на дробныя тэмбравыя групы. Уваходзіў y Беларускую песенную камісію. Аўтар пераважна царк. музыкі, y т.л. «Літургіі Папярэднеасвечаных дароў» (1907), многіх песнапенняў, a таксама дзіцячых опер, хар. твораў, апрацовак нар. песень, y т.л. бел. «Ой, ляцелі ryci», «А ў лесе, лесе», «Дзе ты, хмелю, начаваў». Т.Г.Слабодчыкава.
НІК0ЛБСКІ Барыс Веньямінавіч (н.
I А Н іы ш .
Ш.Ніколь
HIKÔ. бальнеалагічны і горнакліматычны курорт y Японіі, y цэнтр. частцы в-ва Хонсю, на Пн ад Токіо, y даліне р. Дая. Клімат марскі, вільготны, мусонны. На схілах г. Насу — гарачыя (да 65 °С) крыніцы гідракарбанатна-сульфатнакальцыевых вод, якія выкарыстоўваюць для ваннаў пры захворваннях органаў апоры і руху, скуры. Размешчаны ў аднайменным нац. парку. Цэнтр турызму. Н ІК 0Л Б (Nicolle) Шарль Жуль Анры (21.9.1866, г. Руан, Францыя — 28.2.1936), французскі вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Скончыў Руанскі ун-т (1893). 3 1903 дырэктар Пастэраўскага ін-та ў Тунісе. Навук. працы па вывучэнні ўзбуджальнікаў сыпнога тыфу, скурнага і вісцэральнага лейшманіёзу, трахомы, шкарлятыны, грыпу, міжземнаморскай ліхаманкі і інш., распрацоўцы спосабаў прыгатавання вакцын і сываратак. У 1909 эксперым. даказаў, што пераносчыкам узбуджальніка сыпнога тыфу з’яўляецца адзежная вош. Нобелеўская прэмія 1928. НІК0ЛБСКІ Аляксандр Васілевіч (4.7.1874, с. Уладыкіна Каменскага р-на Пензенскай вобл., Расія — 19.3.1943), расійскі харавы дырыжор, кампазітар, педагог, муз. пісьменнік. Вучыўся ў Маскоўскай кансерваторыі ( 1897— 1900). Вучань С.Танеева і інш. 3 1894 выкладаў y Маскве ў Нар. кансерваторыі (1912— 18), Сінадальным вучылішчы (1915—23), Маскоўскай кансерваторыі (з 1928, з 1935 праф.). У 1923—31 працаваў y Дзярж. ін-це муз. навукі. Даследаваў рус. царк. спевы, нар. песенны фальклор. Аўтар прац «Формы рускіх царкоўных спеваў» (1915), «Кароткі нарыс гісторыі царкоўных спеваў y перыяд I—X стст.», «Голас і слых харавога спевака» (абедзве 1916). Адзін з
14.12.1918, г. Валгаград, Расія), бел. спявак (драм. тэнар). Засл. арт. Беларусі (1962). Скончыў Муз. вучылішча імя Гнесіных y Маскве (1951). У 1951—73 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Валодае гучным прыгожым голасам вял. дыяпазону, роўным ва ўсіх рэгістрах. Яго творчай індывідуальнасці найб. адпавядалі ролі героіка-драм. плана. Сярод партый y операх бел. кампазітараў: Міхась («Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага), Мікола («Яснае світанне» А.Туранкова), Палонскі («Надзея Дурава» А.Багатырова); y класічных творах — Герман, Андрэй, княжыч Юрый («Пікавая дама», «Мазепа», «Чарадзейка» П.Чайкоўскага), Князь («Русалка» АДаргамыжскага), Сабінін («Іван Сусанін» М.Глінкі), Садко («Садко» М.Рымскага-Корсакава), Атэла, Радамес, Рычард («Атэла», «Аіда», «Баль-маскарад» Дж.Вердзі), Энца («Джаконда» А.Панк’елі), Каварадосі («Тоска» Дж. Пучыні), Хазэ («Кармэн» Ж.Бізэ). У 1962 выконваў партыі Радамеса і Сабініна ў спектаклях Вял. т-ра ў Маскве. А.Я.Ракава.
НІКОЛЬСКІ Барыс Пятровіч (14.10.1900, г. Мензелінск, Татарстан — 4.1.1990), расійскі фізікахімік і радыехімік. Акад. AH СССР (1968; чл.-кар. 1953). Герой Сац. Працы (1970). Скончыў Ленінградскі ун-т (1925), дзе і працаваў (з 1939 праф.), адначасова з 1946 y Радыевым ін-це. Навук. працы па даследаванні працэсаў іоннага абмену паміж воднымі растворамі і рознымі цвёрдымі сістэмамі (глеба, іаніты і інш.), электрахім. уласцівасцей арган. і неарган. іонаабменнікаў, па прыкладной і тэарэт. радыяхіміі. Распрацаваў тэорыю абменных працэсаў для іонаабменнай храматаграфіі, патэнцыяметрычны метад цітравання (1932). Прапанаваў іонаабменную тэорыю шклянога электрода (1932—37) і эксперыментальна яе пацвердзіў (1951). Ленінская прэмія 1961. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1973. Літ.: Б.П.Ннкольскнй. М., 1982. н і к б л ь с к і Леанід Уладзіміравіч (н. 9.1.1948, в. Гнеўчыцы Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. спявак (барытон). Засл. арт. Беларусі (1997). Скончыў Бел. кансерваторыю (1976). 3 1976 сдліст Мурманскай і Калінінскай філармоній. 3 1984 саліст Ансамбля песні і танца Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь. Валодае голасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону. У рэпертуары творы бел. і інш.
кампазітараў пераважна ваен.-патрыят. тэматыкі. Першы выканаўца многіх песень бел. кампазітараў, y т.л. І.Лучанка, У.Будніка, А.Чыркуна, А.Атрашкевіч і інш. Аўтар і выканаўца песень «Ты вясна мая», «Не сумуйце, дзяўчаты», «Асенняе каханне», «Поезд разлукі» і інш. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу выканаўшў сав. песні (Ленінград, 1978). Л.А. Сівалобчык.
нікбльскі
Мікалай Міхайлавіч (13.11.1877, Масква — 19.11.1959), бел. гісторык, усходазнавец. Сын М.В.///-
Б П Нікольскі
М.М.Нікольскі.
кольскага. Акад. АН Беларусі (1931), чл.-кар. AH СССР (1946). Скончыў Маскоўскі ун-т (1900). Праф. Смаленскага (з 1918), Беларускага (з 1922) ун-таў. 3 1931 y Ін-це гісторыі АН БССР (заг. сектара этнаграфіі і фальклору, y 1937—53 дырэктар ін-та). Даследаваў праблемы гісторыі Стараж. Усходу, рэлігіі, этнаграфіі і фальклору Беларусі. Даказаў існаванне абшчыннага ладу '\ хатняга рабства ў Стараж. Двухрэччы і Фінікіі. Распрацоўваў гісторыю ранняга хрысціянства, царквы і сектанцтва ў Расіі. Даследаваў паходжанне бел. абрадавых песень, прасачыў гісторыю ўзнікнення і відазмянення бел. шлюбных рытуалаў да канца 19 ст. Тв:. Древняй Вавнлон. М.. 1913; Дохрнстнапскнс верораіпія м культуры днепровсквх славян. М., 1929; Політэізм і монатэізм y яўрэйскай рэлігіі. Мн., 1931; Частное землевладенве н землепользованне в Древнем. Двуречье. Мн., 1948; Этюды по мс'іорнп ф ннякнйскнх обшннных н земледельческвх культов. Мн., 1948; Пронсхожденне н всторня белорусской свадебной обрядрх}стя. М н ., 1956; Культура древней Вавнлоннн. Мн., 1959; Мсторвя русской церквн. Мн., 1990. Літ:. Б о т в н н н м к М. Н.М. Ннкольскнй. Мн., 1967.
н і к б л ь с к і Міхаіл Аляксандравіч (н. 4.9.1935, с. Сількавічы Барацінскага р-на Калужскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне траўматалогіі і артапедыі. Канд. мед. н. (1972), праф. (1991). Скончыў Смаленскі мед. ін-т (1961). 3 1975 y Віцебскім мед. ун-це (з 1982 дэкан, y 1984—92 заг. кафедры, з 1997 прарэктар). Навук. працы па хірургіі пашкоджанняў і захворванняў пазваночніка, магнітатэрапіі. Тв:. Одномоментный передннй н заднмй спондмлодез / / Ортопедня, травматологмя п протезнрованне. 1984. № 8; Поврежденвя позвоночннка: Учеб. пособяе. Ввтебск, 1990.
нікбльскі Міхаіл Васілевіч (1848— 15.7.1917), расійскі гісторык-усходазнавец (семітолаг, шумеролаг і урартазнавей), заснавальнік асірыялогіі ў Расіі. Бацька М.М Нікольскага. Д-р усеаг. гісторыі (1908). Арганізатар (1887) Усх. камісіі пры Імператарскім маскоўскім археал. т-ве. У 1893 з А.А.Іваноўскім узначальваў археал. экспедыцыю ў Закаўказзе, дзе зрабіў копіі многіх урарцкіх надпісаў 8—7 ст. да н.э. Даў пачатак вывучэнню паходжання клінапіснага пісьма, упершыню выдаў клінапісныя надпісы, знойдзеныя ў Расіі. Выдадзеныя ім гасп. дакументы Шумера 3-га тыс. да н.э. (каля 900 гліняных таблічак) — каштоўная крыніца для вывучэння эканам. і сац. ладу стараж. Двухрэчча. НІК0ПАЛСКАЯ БІТВА 1396, бітва, што адбылася 25 вер. каля г. Нікопал (Балгарыя) паміж арміяй тур. султана Баязіда I і войскам крыжаносцаў (французы, іспанцы, італьянцы, англічане, чэхі і інш.), якім камандаваў венг. кароль Жыгманд (гл. Сігізмунд /). Больш падрыхтаваная тур. армія (гл. таксама Янычары) разграміла феад. рыцарскае войска крыжаносцаў (большасць забіта, частка трапіла ў палон, невял. колькасці пашчасціла ўцячы). У выніку гэтай перамогі Турцыя замацавала сваё панаванне на Балканскім п-ве. НІкбПАЛЬ, Н іко пaл іс (грэч. Nikopolis горад перамогі), назва шэрагу гарадоў, заснаваных рымлянамі. Найбольшыя: H. y Кападокіі, створаны Гнеем Пампеем y 6 ст. да н.э.; H. y Эпіры, засн. імператарам Аўгустам y 31 да н.э.; H. y Ніжняй Мёзіі (Балгарыя), закладзены імператарам Траянам y 102 н.э. на р. Істра (за 20 км на У ад сучаснага г. Вяліка-Тырнава). Росквіт апошняга Н. адносіцца да 2—3 ст., y пач. 7 ст. разбураны аварамі. Археал. раскопкамі выяўлены рэшткі абарончых сцен, форума, булеўтэрыя, адэона, лазняў, крам, a таксама скульптуры, надпісы, манеты і прадметы побыту. і.М.Язэпенка. НІКСАН (Nixon) Рычард Мілхаўс (9.1.1913, Іорба-Лінда, штат Каліфорнія, ЗША — 22.4.1994), палітычны і дзярж. дзеяч ЗША. Скончыў (1937) ун-т Дзьюка (г. Дарэм), займаўся юрыд. практыкай. У 1942—46 афіцэр BMC. 3 1947 чл. палаты прадстаўнікоў ад Рэсп. партыі, y 1951—53 сенатар. У 1953—61 віцэ-прэзідэнт ЗША y адміністрацыі Д.Д. Эйзенхаўэра. У 1969—74 прэзідэнт ЗША ад Рэсп. партыі. Урад Н. палепшыў адносіны з Кітаем (1972), падпісаў Парыжскае пагадненне 1973 пра спыненне вайны і аднаўленне міру ў В’етнаме (з 1969 паводле дактрыны Н. аб «в’етнамізацыі» вайны паступова скарачаўся амер. ваен. кантынгент y Паўд. В’етнаме), заключыў шэраг дагавораў і пагадненняў з СССР пра абмежаванне стратэг. узбраенняў, прадухіленне ядз. вайны, супрацоўніцтва ў розных галінах навукі, тэхнікі, культуры (1972—74) і інш. У час афіц. візіту ў СССР 1.7.1974
н ік у л ін
345
наведаў Мінск. 9.8.1974 добраахвотна пайшоў y адстаўку (першы выпадак y гісторыі ЗША) перад пагрозай імпічменту з-за паліт. скандалу па справе «Уотэргейт». У 1974 амнісціраваны прэзідэнтам Дж.Фордам. Аўтар кніг «Мемуары» (1978), «Ніякіх больш В’етнамаў» (1985), «1999: перамога без вайны» (1988) і інш.
Р.М.Ніксан.
Тв:. Рус. пер. — На арене: Воспомннання о победах, пораженнях я возрожденнн. М., 1992. НІКТА, Н і к с, y старажытнагрэчаскай міфалогіі багіня ночы, якая супрацьстаіць багіні дзённага святла Гемеры. Лічылася дачкой Хаоса, сястрой Эрэба (Змроку), Эфіра (верхняга паветра) і Гемеры. З’яўляецца адной з пярвічных сусветастваральных патэнцый. Нарадзіла Танатаса (Смерць), Прноса (Сон), Гесперыд, Эрыду (багіню разладу), мойраў, Немесіду і Мома (бога зласлоўя). Жыллё Н. знаходзійца ў бездані mapmaра\ там сустракаюцца Н. (Ноч) і Гемера (Дзень), якія змяняюць адна адну і па чарзе абыходзяць зямлю. Н1КЎЛІН Леў Веньямінавіч (сапр. Альканіцкі Леў Уладзіміравіч; 20.5.1891, г. Жытомір, Украіна — 9.3.1967), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі камерцыйны ін-т (1917). Друкаваўся з 1910. Першая кніга — «Чатырнаодаць месяцаў y Афганістане» (1923) . Распрацоўваў жанр рэв.-прыгодніцкага рамана: «Ніякіх выпадковасцей» (1924) , «Таямніца сейфа» (1925) і інш. Раманы «Расіі верныя сыны» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1952), «Маскоўскія світанкі» (кн. 1—2, 1954—57), «Мёртвы зыб» (1965, экранізацыя пад назвай «Аперацыя «Трэст», 1969) на гіст. тэматыку. Аўтар аўтабіягр. рамана «Час, прастора, рух» (кн. 1—2, 1931 — 32), п’ес «Справа радавога Шыбуніна» (1935), «Порт-Артур» (1937), зб-ка вершаў «Гісторыя і вершы Анжалікі Саф’янавай» (1918), паэм, апавяданняў, кніг падарожных нататак, кінасцэнарыяў і інш., біягр. нарысаў («Людзі рускага мастацтва», 1947; «Фёдар Шаляпін», 1954; «Чэхаў. Бунін. Купрын», 1960), мемуараў («Людзі і падарожжы. Успаміны», 1962) і інш. Быў знаёмы з Я.Купалам. У 1954 на бел. мову яго раман «Расіі верныя сыны» пераклаў В.Вітка.
346
_______________ н і к у л і н
Тв: Соч. T. I— 3. M., 1956; Нзбр. пронзв. T. 1— 2. М., 1979; Мертвая зыбь: Роман. М., 1991.
НІКУЛІН Цімафей Георгіевіч (н. 19.1.1918, с. Мармыжы Льгоўскага р-на Курскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н., праф. (1971). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1974). Скончыў Маскоўскую вет. акадэмію (1948). 3 1952 y Віцебскай акадэміі вет. медыцыны (у 1970—90 заг. ’кафедры). Навук. працы па гельмінтозах с.-г. жывёл і мерах барацьбы з імі.
ныя ролі ў фільмах «Брыльянтавая рука» (1969), «Стар'ыя-разбойнікі» (1972). Зняўся таксама ў фільмах «Андрэй Рублёў» (1971), «Яны змагаліся за Радзіму» (1975), «Цырк для маіх унукаў» (1990). Дзярж. гтрэмія Расіі 1970. Тв.: Почтя серьезно... М., 1994. Літ.: Д у н н н а С. Ю.Нмкулвн. М„ 1982. Т.В.Пешына.
Тв.: Осложнення y жнвотных пря протнвопаразмтарных обработках. Мн., 1984 (разам з А.А.Шаўцовым); Лмчнночные цестодозы жнвотных. Мн., 1989 (разам з М.П Карасёвым, М.К.Сляпнёвым).
НІКЎЛІН Юрый Уладзіміравіч (18.12.1921, г. Дзямідаў Смаленскай вобл., Расія — 21.8.1997), расійскі артыст цырка і кіно. Нар. арт. СССР (1973). Герой Сац. Працы (1990). Скончыў Студыю размоўных жанраў і клаунады пры Маскоўскім цырку (1950) і працаваў y гэтым цырку як клоун-дывановы пад кіраўніцтвам Карандаша, з 1951 y дуэце з М.Шуйдзіным. 3 1983 маст. кіраўнік, дырэктар Маскоўскага цырка на Цвятным бульвары. У масцы клоуна прадстаўляў флегматычнага, знешне праставатага, але хітрага чалавека. 3 гэтай маскай y вобразе Балбеса зняўся ў эксцэнтрычных кінакамедыях «Пёс Барбос і незвычайны крос» (1961), «Самагоншчыкі» (1962), «Аперацыя «Ы» і іншыя прыгоды Шурыка» (1965), «Каўказская палонніца» (1967). У фільмах «Калі дрэвы былі вялікімі» (1962), «Ка мне, Мухтар!» (1965) праявіліся драм. дараванне артыста, уменне раскрыць y ролі складаную гаму псіхал. станаў. Прастатой і стрыманасцю манеры вылучаюцца ролі ў фільмах «Дваццаць дзён без вайны» (1977), «ГІудзіла» (1984), лірычнай і чалавечай непасрэднасцю — знешне камедыйна-гратэск-
Ю.Нікулін y адной з цыркавых рэпрыз.
НІКЎЛІНА-КАСІЦКАЯ Любоў Паўлаўна (28.8.1827, с. Жданаўка Пільнінскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія — 17.9.1868), руская актрыса. На сцэне з 1843. Іграла ў Ніжнім Ноўгарадзе, Яраслаўлі і інш. y меладрамах, вадэвілях і операх. 3 1847 y трупе Малога т-ра. Яе творчасць вызначалася яркім сцэн. тэмпераментам, шчырасцю перажыванняў. Найб. поўна самабытны талент актрысы раскрыўся ў п’есах А.Астроўскага: Кацярына («Навальніца», першая выканаўца гэтай ролі), Дуня («Не ў свае сані не садзіся»), Груша («Не так жыві, як хочацца»), Сярод інш. роляў: Луіза («Каварства і каханне» Ф.Шылера), Марыя («Матчына блаславенне», пераробка франц. меладрамы) і інш. Літ:. К у л н к о в а Коснцкая. Л., 1970.
К.Ф. Л.П.Някуляна-
НІКЎЛКІН Якаў Пракопавіч (29.4.1913, с. Падбужжа Хвастовіцкага р-на Калужскай вобл., Расія — 3.12.1983), дзяржаўны дзеяч БССР. Ген.-лейт. (1970). Скончыў Бранскі тэхнікум шляхоў зносін (1934). 3 1940 y органах дзяржбяспекі. Да 1940 працаваў тэхнікам праектнага бюро Упраўлення на Д.-Усходняй чыг. 3 1960 старшыня КДБ пры CM ІБашкірскай АССР. 3 1962 y апараце КДБ пры CM СССР. 3 1969 нам. нач. ўпраўлення КДБ пры CM СССР па г. Масква і Маскоўскай вобл. У 1970—80 старшыня КДБ пры CM БССР. НІЛ (сучасная егіпецкая назва Э л ь Б a х р; лац. Nilus, грэч. Neilos), рака ў Афрыцы, адна з найб. доўгіх рэк свету. Дауж. 6671 км, пл. басейна 2870 тыс. км . Басейн Н. на тэр. Руанды, Бурундзі, Дэмакр. Рэспублікі Конга, Танзаніі, Уганды, Кеніі, Эфіопіі, Судана, Егіпта. Пачынаецца на Усх.-Афрыканскім пласкагор’і, на У ад возера Ківу, упадае ў Міжземнае м., утварае дэльту. Bu tor — р. Рукарара на ПдЗ Руанды, y сістэме р. Кагера; y межах Усх.-Афрыканскага пласкагор’я працякае праз воз. Вікторыя, на выхадзе з якога наз. Вікторыя-Ніл, перасякае скалістыя грады (парогі і вадаспады, затопленыя пры
буд-ве плаціны Оўэн-Фолс), упадзіну воз. К’ёга, упадае ў воз. Мабуту-СесеСека. 3 возера выцякае пад назвай Апьберт-Ніл, цячэ па раўнінах паўд. Судана, перасякае забалочаны раён Сэд, дзе наз. Бахр-эль-Джэбель. Пасля сутокаў з р. Эль-Газаль рака наз. Белы Ніл (Бахрэль-Аб’яд),' цячэ па паўпустыннай мясйовасці ў шырокай даліне. Каля г. Хартум прымае самы вялікі прыток — Блакітны Ніл (Бахр-эль-Азрак) і далей наз. ўласна Н. Ніжэй вусця р. Атбара цячэ па Сахары, перасякае крышталічнае плато, утварае парогі (часткова затоплены пры буд-ве Асуанскай плаціны). Ад Асуана да Каіра цячэ ў шырокай (да 20—25 км) даліне. За 20 км на Пн ад Каіра пачынаецца дэльта Н. (пл. 22—24 тыс. км2), дзе вылучаюцца 9 вял. і мноства дробных рукавоў і лагунныя азёры (у паўн. частцы). Гал. прытокі ў верхняй палавіне цячэння: Эль-Газаль (злева), Асва, Собат, Блакітны Н., Атбара (справа). Рэжым Н. складаны. У экватарыяльнай зоне павышаныя ўзроўні летам і зімой. У цэнтр. і паўн. Судане і Егіпце падняцце вады ў летнеасенні перыяд. Сярэдні расход вады каля г. Асуан 2,6 тыс. м3/с, макс. — да 15 тыс. м3/с, мінім. — каля 500 м3/с. Падняцце вады ў межах Егіпта пры звычайнай паводцы 6— 1 м. Цвёрды сцёк каля г. Асуан 62 млн. м3 за год, большая частка якога ў выглядзе ілу асядае на палях, y арашальных каналах і вадасховішчах. Н. мае вял. эканам. значэнне: асн. крыніца арашэння і пітной ваДы, важная трансп. артэрыя. У даліне і дэльце Н. жыве амаль усё насельніцтва Егіпта (на 3% тэр. краіны). Для рэгулявання сцёку вады і барацьбы з паэодкамі пабудаваны вял. плаціны: Старая Асуанская, Вышынная Асуанская (Егіпет), Сенарская (Судан) і шматлікія дробныя ГЭС: Асуанская, Наг-Хамады, Эль-Фаюм (на канале Юсуф), ОўэнФолс (на р. Вікторыя-Н.). Вял. сетка арашальных сістэм. Воды Н. арашаюць каля 2,4 млн. га y Егіпце і каля 1,1 млн. га y Судане. Праз канал Ісмалія забяспечваецца прэснай вадой з дэльты Н. раён Суэцкага канала, праз канал ЭльМахмудыя — г. Александрыя з наваколлем, праз канал Ібрахімія і рукаў Юсуф частка вады Н. паступае ў воз. Біркет-К.арун і на арашэнне аазіса Фаюм. Вадасховішчы Насэр, Гебель-Аулія (на р. Белы Н.) і інш. Рыбалоўства. Прамысл. значэнне маюць нільскі акунь, тыгровая рыба, зубаты карп, балці (афр. карп). Даўжыня суднаходных шляхоў бас. Н. 3,2 тыс. км. Суднаходства па Н. (у сярэднім і ніжнім цячэнні), рукавах дэльты (Дум’ят і Рашыд), арашальных каналах, па азёрах Вікторыя, К’ёга, Мабуту-Сесе-Сека, Тана. Найб. гарады: Хартум (Судан), Асуан, Каір, Александрыя (Егіпет). Даліна Н. (асабліва яго густанаселеная дэльта) была адным з цэнтраў стараж. цывілізацыі, якая ўзнікла на базе арашальнага земляробства (гл. Егіпет Старажытны). НІЛ CÔPCKI (у свеце Мікалай M a й к a ў; 1433, Масква — 1508), расійскі
царк. і грамадскі дзеяч, кіраўнік несцяжацеляў. Манах Кірыла-Белазерскага манастыра. У 1473—89 шмат падарожнічаў, быў y Палесціне, Канстанцінопалі, Афоне, дзе пазнаёміўся з містычным вучэннем ісіхазму (шлях чалавека да яднання з Богам праз «ачышчэнне сэрца»), Пасля вяртання заснаваў першы на Русі манаскі скіт на р. Сора каля Кірыла-Белазерскага манастыра. У творах «Статут скіцкага манаскага жыцця», «Паданне вучням сваім аб жыхарстве манаскім» і інш. патрабаваў засяроджвання вернікаў на сваім ўнутр. свеце, ~асабістага перажывання веры як непасрэднага яднання верніка з Богам. Выступаў за ўдзел манахаў y прадукц. працы, рэформу манаства на пачатках скіцкага жыцця, заклікаў духавенства адмаўляцца ад роскашы, ўладання зямлёй і сялянамі («несцяжання»). У адносінах да ератыкоў рэкамендаваў адмову ад насілля і ганенняў. Удзельнічаў y саборы 1503, дзе несцяжацелі пацярпелі паражэнне ад іасіфлян. Прадаўжальнікамі ідэй Н.С. былі Васіян Патрыкееў Касы і Арцемій Троіцкі. Літ:. З а м а л е е в А.Ф. Фвлософская мысль в средневековой Русв (XI—XVI вв.). Л., 1987; З а м а л е е в А.Ф., О в ч н н н н к о в a Е.А. Еретнкн м ортодоксы: Очеркн древнерус. духовностн. Л., 1991.
НІЛАШЫСТЫ, y 1938—45члены венг. фаш. партыі «Nylaskereszt part» («Скрыжаваныя стрэлы»; ад імя лідэра Ф.Ссмашы наз. таксама салашыстамі). Партыя Н. утворана членамі забароненай урадам М Хорці «Венг. нацыянал-сацыялісцкай партыі — хунгарысцкі рух» (засн. ў 1937). У вер. 1940 аб’ядналі апазіцыйныя ўраду ўсе фаш. партыі і групы Венгрыі. Патрабавалі ўзмацнення праследавання Камуніст. і Сацыял-дэмакр. партый, устанаўлення ў краіне таталітарнага рэжыму і больш цеснага супрацоўніцтва з фаш. Германіяй. Актывізавалі дзейнасць пасля ўступлення Венгрыі ў вайну супраць СССР (чэрв. 1941). Пасля адстаўкі Хорці з 15.10.1944 да 27.3.1945 узначальвалі ўладу на акупіраванай ням.-фаш. войскамі ч. Венгрыі. Партыя Н. забаронена паводле пастановы часовага нац. ўрада аб роспуску фаш. арг-цый ад 26.2.1945, a яе лідэры асуджаны як ваен. злачынцы.
н іл г ір ы , горны масіў на Пд п-ва 1ндастан, y Індыі, на стыку Зах. і Усх. Га-
Рака Ніл каля B u rnыннай Асуанскай плаціны.
таў. Складзены з гнейсаў, крышт. сланцаў, парфіраў. Выш. да 2636 (г. Дадабета). Платопадобная вяршыня, стромкія схілы, парэзаныя цяснінамі. Высакатраўныя лугі з рэшткамі вечназялёных трапічных лясоў і крывалессяў. Чайныя і кававыя плантацьіі, эўкаліптавыя гаі. Горныя кліматычныя курорты (Утакаманд, Кунур і інш.). НІЛІН Павел Піліпавіч (16.1.1908, г. Іркуцк, Расія — 2.10.1981), рускі пісьменнік. Друкаваўся з 1924. Першая nui ra — «Чалавек ідзе ў гару. Нарысы звычайнага жыдця» (1936). Яго творчасці ўласцівы ўвага да рэальнага жыцця, вострая пастаноўка маральных і грамадскіх прабяем: апавяданне «Каханая дзяўчына» (1936, аднайм. фільм 1940), сцэнарый фільма «Вялікае жыццё» (1-я серыя 1940, Дзярж. прэмія СССР 1941; 2-я серыя 1958; пра шахцёраў Данбаса), аповесці «Выпрабавальны тэрмін» (1956, аднайм. фільм 1960), «Жорсткасць» (1956, аднайм. фільм 1960) і інш. Падзеі Вял. Айч. вайны на Беларусі ў аповесці «Праз могілкі» (1962, аднайм. фільм кінастудыі «Беларусьфільм», 1965). Аўтар рамана «Паездка ў MacKey» (1954), п’есы «На белым свеце» (1947, паст. Бел. т-рам імя Я.Коласа) і інш. Неаднаразова быў на Беларусі. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі А.Жук, Т.Мартыненка. Te:. Соч. T. 1— 2. М., 1985; Жестокость: Повесть н рассказы. М., 1990. Літ.. А д а м о в і ч А. Літаратура, мы і час. Мн., 1979. С. 116— 118; К а р д н н В. Павел Ннлвн. М., 1987.
НІЛЬСАН (Nilsson) Біргіт (н. 17.5.1918, Каруп, Швецыя), шведская спявачка (драм. сапрана); прадстаўніца школы бельканта. Вучылася ў Стакгольме (1941—46). У 1948—51 салістка Каралеўскай оперы ў Стакгольме. У 1953— 86 y т-рах «Ковент-Гардэн», «Ла Скала», «Метраполітэн-опера» і інш. Валодала надзвычай моцным голасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону, драм. выразнасцю. Вядомая выканальніца партый y операх Р.Вагнера: Ізольда, Брунгільда, Эльза, Лізавета («Трыстан і Ізольда», «Пярсцёнак нібелунга», «Лаэнгрын», «Тангейзер). Інш. партыі: Агата («Вольны стралок» К.М.Вебера), Алена («Мефістофель» А.Бойта), Аіда («Аіда» Дж.Вердзі), Тоска, Турандот (аднайм. о'перы Дж.Пучыні), Саламея
h im _______________________ 347
(«Саламея» Р.Штрауса), Донна Ганна («Дон Жуан» В.А.Моцарта), Урсула («Мастак Матыс» П.Хіндэміта).
НІЛЬСАН-бЛЕ
(Nilsson-Ehle) Нільс Герман (12.2.1873, г. Скаруп, Швецыя — 29.12.1949), шведскі генетык. Замежны чл.-кар. AH СССР (1932). Скончыў Лундскі ун-т (1894). 3 1900 y Шведскай асацыяцыі насенняводства, з 1915 y Ін-це генетыкі і селекцыі ў г. Лунд, y 1925—39 y 1н-це селекцыі раслін y г. Свалёф. Навук. працы па батаніцы, гібрыдызацыі, генетыцы раслін. Вывучаў генетыку колькасных адзнак y с.-г. раслін, правёў фундаментальныя даследаванні па поліплаідыі і эксперым. мутагенезе, трыплаідыі ў яблынь. Устанавіў палімернае (палігеннае) наследаванне ў большасці с.-г. культур.
НІЛЬСЕН (Nielsen) Карл Аўгуст (9.6.1895, Норэ-Люндэльсе, каля г. Одэнсе, Данія — 3.10.1931) класік дацкай музыкі, педагог. Вучыўся ў кансерваторыі ў Капенгагене (1884—86), з 1916 выкладаў y ёй (у 1931 рэктар). У 1889— 1905 скрыпач, з 1908 гал. дырыжор Каралеўскага т-ра ў Капенгагене. У 1915— 27 гал. дырыжор канцэртаў Муз. т-ва. Наватар дацкай музыкі. Стваральнік т.зв. новай дацкай нар. песні. Яго эстэт. погляды паўплывалі на творчасць дацкіх і інш. скандынаўскіх кампазітараў 20 ст. Сярод твораў: оперы «Саул і Давід» (паст. 1902), «Маскарад» (паст. 1906); «Гімн каханню» (1897), «Сны» (1904), «Фюнская вясна» (1921) для салістаў, хору і арк.; 6 сімфоній (1882— 1925), уверцюры (1903, 1908, 1918); канцэрты для інструментаў з арк. (1911, 1926, 1928), камерна-інстр. ансамблі, творы для фп., скрыпкі, аргана; хары a cappella; песні (каля 250), музыка да драм. спектакляў і інш. Аўтар мемуараў «Маё дзяцінства на Фюне» (1927). У Капенгагене праводзяцца фестывалі музыкі Н. Літ:. С т a л ь Э. Классвк нашей музыкн / / Сов. музыка. 1970. № 8: М о х о в Н.Н. О творчестве К.Ннльсена / / Там жа. 1981. № 6.
HIM (Nîmes), горад на Пд Францыі. Адм. ц. дэпартамента Гар. Каля 130 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: харч. (у т.л. вінаробчая), тэкст., швейная, абутковая. Арх. помнікі: будынкі стараж.-рым. эпохі, y т.л. карынфскі храм «Мезон карэ» (20— 12 да н.э., цяпер археал. музей), фрагменты гар. муроў, вежа Мань. амфітэатр, цырк; помнікі раманскай (11 ст.) і рэнесансавай (16— 17 ст.) архітэктуры. Каля Н. фрагмент рым. акведука Пондзю-Гар (1 ст. да н.э.). У канцы 4— 3 ст. да н.э. Н. (лац. назва Nemausus) — паселішча кельцкага племя волькаў-арэкомікаў. У часы праўлення імператара Аўгуста [27 да н.э. ■ — 14 н.э.] рым. калонія. Росквіт прыпадае на 2— 3 ст. н.э. 3 400 сядзіба епіскапа. У 5 ст. заваяваны вестготамі, y 725 — арабамі. 3 1185 y складзе Тулузскага графства. У 12 ст. значны рамесніцкі і гандл. цэнтр, атрымаў правы камуны. У пач. 13 ст.
348
н ім б
адзін з цэнтраў руху альбігойцаў. У час Альбі1209— 29 заняты войскамі франц. караля Людовіка VIII. 3 1229 належаў Францыі У час рэлігійных войнаў важны цэнтр гугенотаў. У 1815 разбураны ў час баёў паміж раялістамі і банапартыстамі.
гойскіх воіінаў
НІМБ (ад лац. nimbus воблака, туман), ззянне ў выглядзе круга вакол галавы як сімвал святасці на абразах, карцінах рэліг. зместу (у хрысціянскім і будыйскім мастацтве). HIMÉEP, Німеер Суарыс Ф і л ь ю (Niemeyer Soares Filho) Оскар (н. 15.12.1907, г. Рыо-дэ-Жанейра, Бразілія), бразільскі архітэктар; адзін з заснавальнікаў сучаснай школы браз. архітэктуры. Замежны ганаровы чл. АМ СССР (1983). Скончыў Нац. маст. школу ў Рыо-дэ-Жанейра (1934). Наватарская распрацоўка жалезабетонных канструкцый, пошукі іх эстэт. выразнасці вызначылі ў асн. работах Н. смеласць і свабоду планіровачных вырашэнняў, экспрэсію і пластычнае багацце форм: комплекс спарт. і відовішчных збудаванняў y Пампульі каля Белу-Арызонты (1942—43), y Рыо-дэ-Жанейра — банк Баавіста (1946), уласны дом Н. (1953), гасцініца «Насіянал» (1970); Музей прыгожых мастацтваў y Каракасе (Венесуэла; 1955—56). Паводле праектаў Н. забудоўваўся (з 1957) г. Бразілія з незвычайнымі па формах адм. і грамадскімі пабудовамі. У 1960—70-я г. праектаваў і будаваў грамадскія будынкі ў Гане, Італіі, Ліване, Францыі і інш. Міжнар. Ленінская прэмія 1963. Тв.\ Рус. пер. — Архнтектура н обшество. М., 1975. Літ:. X a й т В.Л., Я н н ц к м й О.Н. О.Ннмейер. М., 1963.
НІМРЎД (стараж. K a л ь х у, бібл. K a л a х), адна са сталіц Асірыі. Знаходзіцца непадалёк ад г. Масул (Ірак). Засн. Салманасарам 1 (1274—45 да н.э.), перажыў перыяд заняпаду, адноўлены і пашыраны Ашурнасірпалам II (883—859 да н.э.), y 612 да н.э. захоплены мідыйцамі. Археал. раскопкі праводзіліся ў 1845—51 і 1949—63. Выяўлены цытадэль з храмамі, зікуратам і палацамі. Знойдзены вял. крылатыя быкі з каменю, рэльефы і пліткі са слановай косці, якія ўпрыгожвалі царскую мэблю, дробная касцяная скульптура 8 ст. да Н.Э. І.М .Я зэп ен к а .
НІМФАЛІДЫ (Nymphalidae), сямейства насякомых атр. матылёў. Самае шматлікае і пашыранае сярод дзённых матылёў. Болып за 2 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, асабліва разнастайныя ў тропіках. На Беларусі 36 відаў (4 падсям., 11 родаў); шырока вядомы крапіўніцы, пераліўніцы, перламутраўкі, шашачніцы і інш. Трапляюцца на лугах, лясных палянах, узлесках, садах, парках. Размах крылаў да 18 см (на Беларусі — да 7 см). Афарбоўка пераважна яркая, стракатая. Вусікі булавападобныя або расшыраныя на канцы. Пярэднія ногі ўкарочаныя, без кіпшоркоў. Вусені ўкрыты шыпападобнымі скуранымі вырастамі. Кормяцца лісцем дрэў, кустоў, травяністых раслін. Кукалкі вуглаватыя, часта з метал. бляскам, звісаюць уніз галавой.
Німфаліды: 1 — пераліўніца вялікая; 2 — жалобніца; 3 — паўлінава вока дзённае; 4 — крапіўніца.
НІМФАМАНІЯ (ад німфа + манія), паталагічная павышаная палавая цяга ў жанчын, якая праяўляецца нястрымным імкненнем да палавога збліжэння з розньгмі партнёрамі. Сіндром арган. хвароб галаўнога мозга, гіпаманіякальнага стану, псіхапатыі, паталаг. клімаксу і інш. НІМФЕЙ (Nymphaion), старажытнагрэчаскі горад y Крыме на беразе Кер-
імага.
НІМФЫ, y старажытнагрэчаскай міфалогіі другарадныя божаствы, якія ўвасабляюць сілы і з’явы прыроды. Лічыліся дачкамі Зеўса, Акіяна і інш. багоў. Вядомы Н. рэк, мораў, крыніц (водныя Н.: акіяніды, нерэіды, наяды), азёр і 6алот (лімнады), гор (аграсціны, арэстыяды), гаёў (альсеіды), дрэў (дрыяды, гамадрыяды) і іх асббных парод. Паводле міфаў, Н. валодаюць стараж. мудрасцю, тайнамі жыцця і смерці, лечаць людзей, прадказваюць іх будучыню. Стараж. мастакі і скульптары звычайна паказвалі H. y выглядзе прыгожых аголеных або паўаголеных дзяўчат. Н ІН Б0, горад на У Кітая, y прав. Чжэцзян. Каля 500 тыс. ж. (1998). Марскі порт y вусці р. Юнцзян, за 26 км ад Усх.-Кітайскага м. (вываз чаю, бавоўны, рыбы). Чыг. вузел. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд. (суднабудаванне, зборка трактароў), нафгахім., тэкст., харч., металургічная, электраэнергет., буд. матэрыялаў. Кнігасховішча Цяньічэ, храм Цяньтунсы і інш. НІНДЗЯ, катэгорыя спадчынных воінаў-наёмнікаў y сярэдневяковай Японіі. Практыкавалі адзін з відаў баявога майстэрства — «ніндзютсу» (яп. «нін» — нябачны, цярплівы і «дзкггсу» — майстэрства). У час міжусобных войнаў (11— 16 ст.) наймаліся яп. князямі для шпіянажу і забойства сапернікаў. Пасля аб’яднання Японіі ў гтач. 17 ст. пад уладай сёгунаў з дома Такугава частка Н. выконвала паліцэйскія функцыі, частка далучылася да дэкласаваных элементаў. Літ: Г в о з д е в С.А., К р н в о н о с о в Н.В. Ннндзя: Тайны демонов ночн. Мн., 1997.
НІМФА (ад грэч. nymphe кукалка, лічынка, літар. нявеста, дзяўчына), фаза (стадыя) паслязародкавага развіцця членістаногіх, якія развіваюцца без яўна выражанага метамарфозу (без стадыі кукалкі). Уласціва кляшчам, усім першаснабяскрылым і некат. крылатым насякомым. У аўсянікаў, вяснянак і стракоз Н. наз. н a я д a й. Выглядам Н. падобная на дарослы арганізм; адрозніваецца недаразвітым палавым апаратам, a ў крылатых насякомых — і крыламі. Ліняе шмат разоў і паступова ператвараецца ў
чанскага праліва, за 17 км на ПдЗ ад г. Керч. Засн. ў 2-й чвэрці 6 ст. да н.э. на месцы скіфскага паселішча. Росквіт Н. прыпадае на 5—4 ст. да н.э. Асновай эканомікі Н. было земляробства і вываз збожжа ў Грэцыю, развіваліся рамёствы, асабліва керамічная вытв-сць. У 1-й пал. 4 ст. да н.э. ўключаны ў склад Баспорскай дзяржавы. У сярэдзіне 3 ст. н.э. разбураны готамі і перастаў існаваць. Археал. даследаванні праводзяцца з 1939. Выяўлены свяцілішчы на беразе мора і акропаль, культавыя прадметы (маскі, рытоны, эсхары), рэшткі жылых будынкаў з брукаванымі дварамі і вуліцамі і інш. І.М.Язэпенка.
Д а арт. Ніневія. Рэльеф са сцэнай лалявання на львоў y палацы Ашурбакі. 7 ст. да н.э.
НІНЁВІЯ, старажытны горад y Асірыі, на левым беразе р. Тыгр (цяпер гарадзішча Куюнджык каля г. Масул y Іраку). Засн. ў 5-м тыс. да н.э., з 3-га тыс. вядома пдводле клінапісных дакументаў. У 15— 14 ст. да н.э. пад уладай дзяржавы Мітані. 3 9 ст. да н.э. рэзідэнцыя асірыйскіх цароў. Узвышэнне, росквіт і ператварэнне Н. ў сталіцу Асірыі прыпадае на 8— 1 ст. да н.э. пры царах Сінахерыбу і Ашурбаніпаііе. У 612 да н.э. разбурана новававілонскім йаром Набапаласарам і мідыйскім царом Кіяксарам. Рымляне засн. на месцы Н. ваен. калонію Claudia Ninus. Археал. раскопкі на руінах Н. вяліся ў 1840— 1930-я г.
Асірыйскі горад меў строгую планіроўку з гал. вуліцай — т.зв. дарогай працэсій. У мас раскопак знойдзены паліхромная кераміка 5— 4-га тыс. да Н.э., скульпт. бронзавая галава uapa Саргана Старажытнага Акадскага (2-я пал. 3-га тые. да н.э.), У палацах асірыйскіх цароў (8— 7 ст. да н.э.) — каменныя рэльефы, статуі крылатых быкоў і львоў — ахоўнікаў варот.
НІНСЙ-ХУЙЙСКІ АЎТАН0МНЫ РАЁН, на Пн Кітая, па берагах сярэдняга цячэння р. Хуанхэ. Пл. 66,4 тыс. км2. Нас. больш за 5 млн. чал. (1998), пераважна кітайцы (каля 70%), хуэй, або дунгане (каля 25%). Адм. ц. — г. Іньчуань. Тэр. раёна занята глыбока парэзаным пласкагор’ем выш. ад 1000 да 2570 м. Клімат кантынентальны, т-ра паветра каля -10°С y студз., каля 20—25°С y ліпені. Ападкаў 400—500 мм за год. Пераважае арашальнае земляробства (даліна р. Хуанхэ). Вырошчваюць рыс, runa way, проса, гаалян, кукурузу, лён, цукр, буракі. У стэпах і паўпустынях авечкагадоўля. Здабыча каменнага вугалю, жал. руды, фасфарытаў, нафты. Чорная металургія; тэкст., харч., маш.буд., радыётэхнічная, электронная, мукамольная прам-сць. Працуюць- ГЭС Цынтунся (на р. Хуанхэ), ЦЭС. Транспарт чыг. і аўтамабільны. Суднаходства па р. Хуанхэ. НІ0БІЕВЫЯ РЎДЫ, прыродныя мінеральныя ўтварэнні, якія выкарыстоўваюць ў прам-сці для здабычы ніобію. Звычайна трапляюцца з танталавымі рудамі. Гал. рудныя мінералы ніобію: пірахлор (40—80% аксіду ніобію Nb20 5), калумбіт (50—78%) і лапарыт (7—20%). Н.р. падзяляюцца н а ў л а с н а н і о бі евыя і тантала-ніобіев ы я. Паходжанне магматычнае, пнеўматаліта-гідратэрмальнае, метасаматычнае, экзагеннае. Спадарожна ніобій здабываюць з пегматытаў, якія змяшчаюць тантала-ніабаты. НІОБІЙ (лац. Niobium), Nb, хімічны’ элемент V групы перыяд. сістэмы, ат. н. 41, ат. м. 92,9064. У прыродзе адзін стабільны ізатоп 93Nb. У зямной кары 210"3% па масе, трапляецца звычайна разам з танталам (гл. Ніобіевыя руды). Адкрыты ў выглядзе ак'сіду ў 1801 англ. вучоным Ч.Хатчэтам (названы ім «калумбіем»), незалежна ад яго ў 1844 ням. хімікам Г.Розе (прапанаваў назву Н.; ад імя Ніобы — дачкі міфалагічнага Тантала); пазней даказана ідэнтычнасць Н. і капумбію. Назва ўзаконена ў 1950 Міжнар. саюзам тэарэт. і прыкладной хіміі. Светла-шэры пластычны метал, tmn 2477 °С, t,m каля 4760 °С, шчыльн. 8570 кг/м 3, т-ра I пераходу ў звышправодны стан 9,28 К. У 'I звычайных умовах хімічна ўстойлівы. Раства■ раецца толькі ў плавікавай кіслаце, яе сумесях з азотнай к-той і расплавах шчолачаў. I Кампактны H. y паветры пачынае акісляцца пры t > 200 °С. Пры награванні ўзаемадзейнічае з хлорам, фторам, вадародам, азотам, вугляродам і інш. Атрымліваюць аднаўленнем аксвду Nb (V) N bjO j, гепгафтораніабату (V) калію K2NbF7, асаблша чысты Н. і пакрыцці з яго на інш. металах — аднаўленнем пента-
хларыду NbCl5 вадародам пры t > 1000 °С. Выкарыстоўваюць пераважна ях кампапент нержавейных і гарачаўстойлівых сталей, сплавы Н. з вальфрамам, малібдэнам і цырконіем — як гарачаўстойлівыя канстр. матэрыялы ў адз. энергетыцы, авіяд. і касм. тэхніцы, каразійнаўстойлівыя сплавы Н. з танталам — для вырабу хім. абсталявання, што працуе ў агрэсіўным асяроддзі, сплавы Н. з тыганам і цырконіем, а таксама эвышправаднікі станід NbjSn і германід Nb3Ge (т-ра пераходу ў звышправодны стан 23,2 К) — y радыёэлектроніды для вырабу звьштраводных саленоідаў. «Н ІП 0Н СТЫЛ» («Nippon Steel Согр.»), буйнейшы метапургічны канцэрн y Японіі, другі па велічыні ў свеце. Знаходзіцца ў Токіо. Засн. ў 1970 y выніку аб’яднання кампаній «Явата айран энд стыл» (засн. ў 1901) і «Фудзі айран энд стыл» (засн. ў 1934). Вырабляе чорныя металы, увесь асартымент стальной прадукцыі, алюміній, нафтахім. прадукцыю; дае інжынерынг па праектаванні і будаванні металургічных аб’ектаў. Мае 9 металургічных і металаапр. з-даў, каля 60 даччыных і асацыіраваных фірм, y сферу ўплыву ўваходзіць каля 200 кампаній, з якіх больш за 20 металургічныя. У 1992 абарот склаў 25,5 млрд. дол., y вытв-сці занята 50,5 тыс. чал. НІПУР, старажытны шумерскі горад, рэліг. цэнтр, месца культу вярх. бога Энліля (на ПдУ ад сучаснага г. Эд-Дыванія ў Іраку). У 18 ст. да н.э. захоплены Вавілонам, пазней меў унутр. аўтаномію. Археал. раскопкамі канца 19 — пач. 20 ст. ўзноўлены план і арх. помнікі стараж. часткі Н.: палацы правіцеляў Нарамсіна і Шаркалішары (2-я пал. 3-га тыс. да н.э.), Ур-Наму (канец 3-га тыс. да н.э.), Ашурбаніпала (7 ст. да н.э.), храм Энліля-Экур з зікуратам. У 80 памяшканнях жрэцкай б-кі захавалася каля 60 тыс. гліняных клінапісных таблічак, y якіх зафіксавана большая частка шумерскай л-ры. І.М.Язэпенка. НІРВАНА (санскр., літар. знікненне, згасанне), y будызме і джайнізме канчатковае духоўнае выратаванне, якое дасягаецца асабістымі намаганнямі веруючага. Азначае найвышэйшы стан свядомасці, процілеглае сансары, калі адсутнічаюць перараджэнні і пераходы ад адной сферы сансарнага існавання да другой. Псіхалагічна стан Н. негатыўна апісваецца як адсутнасць жадання, прагі да жыцця ўвогуле, а пазітыўна — як стан дасканаласці, задаволенасці, самадастатковасці. Паводле тэорыі будызму, Н. — стан свабоды, незалежнасці, спакою, толькі чалавек можа дасягнуць Н. і стаць будай. Лічыцца, огго поўнасцю дасягнуць Н. можна толькі пасля смерці, т.зв. парынірвана. У міфалогіі махаяны адрозніваюць некалькі ўзроўняў Н. НІРЭНБЕРГ (Nirenberg)u Маршал Уорэн (н. 10.4.1927. Нью-Йорк), амерыканскі біяхімік. Чл. Нац. АН ЗША (1967) і Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1966). Скончыў ун-т y штаце Фларыда (1952). 3 1952 y Мічыганскім
н іс і м к а в і ч ы
_____________ 349
ун-це, з 1957 y Ін-це артрытаў і хвароб абмену рэчываў; з 1962 y Лінгаўскім нац. ін-це сэрца. Навук. працы па расшыфроўцы генет. кода і механізмах бялковага сінтэзу. Распрацаваў метад выяўлення кодавага значэння нуклеатыдных трыплетаў. Сінтэзаваў і выпрабаваў усе тэарэтычна магчымыя трынуклеатыды. Нобелеўская прэмія 1968 (разам з Х.Т.Каранам, Р.У.Холі).
М.Нірэнберг.
â
HÏCA, старажытны і сярэдневяковы горад Сярэдняй Азіі, важны цэнтр Парфянскага царства. Руіны за 18 км на 3 ад г. Ашгабат y Туркменіі. У 3 ст. да н.э. тут існаваў горад (гарадзішча Новая Н.) і ўмацаваная царская рэзідэнцыя (гарадзішча Старая Н.). У выніку археал. даследаванняў (з 1946) выяўлены рэшткі храмаў, гасп. пабудоў, запы палайа з глінянай скульптурай і, верагодна, царскай скарбніцы: помнікі мастацтва 3—2 ст. н.э. з моцным уплывам элінізму (мармуровыя статуі, рытоны са слановай косці з разнымі рэльефамі, прадметы тарэўтыкі), больш за 2 тыс. гліняных чарапкоў з надпісамі (гасп. архіў І-ст. да н.э.), шмат прадметаў узбраення, упрыгожанняў, дробнай скульптуры (тэракотавай і металічнай) і інш. У сярэдневякоўі Н. — важны цэнтр Харасана. І.М.Язэпенка. «НІСАН MÔTAP» («Nissan Motor Co. Ltd.»), адна з вядучых аўтамаб. кампаній Японіі; займае 4-е месца ў свеце і 2-е y Японіі сярод аўтамаб. кампаній. Засн. ў 1933 y Токіо, y 1966 аб’ядналася з «Прынс мотар карпарэйшэн», y 1968 далучыла кампанію «Фудзі хэві індастрыс». У 1992 тавараабарот склаў 53,8 млрд. дол., y вытв-сці занята 143,3 тыс. чалавек. НІСІМКАВІЧЫ, комплекс археал. помнікаў каля в. Нісімкавічы Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — гарадзішча, селішчы, курганны і бескурганны могільнікі. Гарадзішча заснавана насельніцтвам мімградскай культуры, пазней асвоена носьбітамі зарубінецкай культуры. Пры раскопках выяўлены рэшткі пабудовы, 4 агнішчы, фрагменты ляпной керамікі. гліняныя прасліцы і грузікі, бронзавыя ўпрыгожанні і інш. На пяці селішчах 5—7 і 9— 11 ст. выяўлены рэшткі пабудоў калочынскай культуры, фрагменты ляпнога і ганчарнага по-
350
НІСІМКАВІЧЫ
суду, жал. нажы, цвікі, цуглі, бронзавыя і сярэбраныя ўпрыгожанні, гліняныя прасліцы і тыглі, рэшткі металургічнай вытв-сці і інш. У курганным могільніку 10— 12 ст. 43 насыпы (дыям. 5— 12 м, выш 0,7—2 м), пахавальны абрад — трупапалажэнне ў насыпе ў дубовых калодах. Знойдзены ганчарны посуд, бронзавыя сяміпрамянёвыя скроневыя кольцы, бранзалеты, лунніцы, фібулы, бурштынавыя, сердалікавыя, шкляныя пацеркі і інш. Належаў радзімічам. Бескурганны ійогільнік датуецца першымі ст. н.э. (пахавальны абрад — трупаспаленне) і 12— 13 ст. (трупапалажэнне). Знойдзены крамянёвыя вырабы, ляпная кераміка, бронзавыя скроневыя кольцы, шыферныя прасліцы і інш. НІСІМКАВІЧЫ, вёска ў Чачэрскім р-не Гомельскай вобл., на р. Покаць. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 22 км на ПнУ ад г. Чачэрск, 87 км ад Гомеля, 57 км чыг. ст. Буда-Кашалёўская. 353 ж., 152 двары (2000). Ляснійтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Абеліск y гонар Чачэрскага падп. райкома КП(б)Б і 1-й Гомельскай партыз. брыгады. Комплекс археал. помнікаў Нісімкавічы.
С.Г.Нісневіч. Скончыў Бел. кансерваторыю (1938), вы)сладаў y ёй (1938—40). 3 1946 нам. маст. кіраўніка Бел. філармоніі, выкладчык Бел. тэатр.-маст. ін-та, y 1963—77 лектар Саюза кампазітараў Беларусі. Асн. працы па пытаннях нац. кампазітарскай творчасці, выканальніцтва, суадносін бел. паэзіі і музыкі. Аўтар сцэнарыяў навук.-папулярных і хранікальна-дакумент. фільмаў, y т.л. «Партытура жыцця» (1968, пра Я.Цікоцкага), «Мой сябар Ака Джураеў» (1969), «Песня нашай памяці» (1975, з Б.Бур’янам). Тв:. Белорусская ССР. 2 язд. М „ 1958 (разам з Г.І.Цітовічам); Творчасць Купалы і музыка беларускіх кампазітараў / / Янка Купала ў беларускім мастацтве. Мн., 1958; Невычэрпная крыніца натхнення / / У сэрцы народным: (Жыццё і творчасць Якуба Коласа). Мн., 1967; Очеркн по нсторнн советской белорусской музыкапьной культуры. 2 нзд. Л., 1969 (раздм з С.Г.Нісневіч); Г.Р.Шнрма: Очерк жнзнн я творчества. 2 нзд. Л-, 1971; Музыкально-крнтнческне статьн. Л., 1984. Г.М.Загародні.
НІСІН0М ІЯ, горад y Японіі, прамысл. прыгарад г. Осака. Каля 500 тыс. ж. (1998). Порт на Пд в-ва Хонсю. Вузел скарасных шашэйных дарог. Прам-сць: металургічная, металаапр., авіяц., тэкст., харчасмакавая (вытв-сць лепшых гатункаў рысавай гарэлкі — сакэ), аптычнае і дакладнае машынабудаванне. Ун-т. НІСКІ Георгій Рыгоравіч (21.1.1903, г. Гомель — 19.6.1987), расійскі мастак. Нар. маст. Расіі (1965). Правадз. чл. AM СССР (1958). Вучыўся ў Гомельскай студыі імя М.Урубеля (1919—21), Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях і Вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (1921—30). Зазнаў уплыў A.Дайнекі. У пейзажах імкнуўся перадаць рытм сучаснага жыцця праз яркае каларыстычнае вырашэнне ў спалучэнні з абагульненасцю кампазіцыі. Сярод твораў: «Беларускі пейзаж» (1947), «Верхняя Волга» (1949), «Вясёлка», «Ля берагоў Далёкага Усходу», «Порт Адэса» (цеплаход «Расія»), «Пейзаж з маяком» (усе 1950), «Падмаскоўная зіма» (1951), «Рыбінскае мора» (1953—54), «Парусны спорт. Пестава» (1954), «Падмаскоўе. Люты», «Падмаскоўная ракада» (абодва 1957), «Азёрны край» (1958), «Над снягамі», «Калгас «Загор’е» (абодва 1959—60), «Каля магілы сябра» (1963—64), трыпціха «На Поўначы» (1957). Дзярж. прэміі СССР 1947, 1951. Літ.: К я с е л е в 1972.
М.Ф. Г.Нксскмй. М.,
Л.Ф.Салавеіі.
HICHÉBI4 Ізідар Герасімавіч (21.12.1914, Мінск — 25.10.1977), бел. музыказнавец, муз. крытык. Брат
снмфоннческом творчестве нацяональных компознторов (20— 30-е гг.) / / Вопросы теоряя н нсторня музыкн. Мн., 1976; Некоторые прннцнпы нспользовання нацнонального фольклора в белорусской профессмональной музыке / / Музыкальная культура БССР. М„ 1977. Р.М.Аладава.
НІСТАГМ (ад грэч. nystagmos дрымота), міжвольныя рытмічныя двухфазныя (хутка і павольна) рухі вочных яблыкаў y чалавека і жывёл. Бывае адна- і двухбаковы (часцей); гарыз., вярчальны, верт. і дыяганальны. Назіраецца ў здаровым стане, напр., пры працяглым вярчэнні на крэсле, фіксацыі позірку на прадметах, што хутка рухаюцца; y паталаг. стане пры хваробах ц.н.с., пашкоджаннях і захворваннях мозга, вушнога лабірынта і інш. HÏTKA т э к с т ы л ь н а я , тонкі, гнуткі, трывалы выраб вял. даўжыні з тэкст. валокнаў прыродных ці валокнаў хімічных. Адрозніваюць Н. зыходныя, што не падзяляюцца ў падоўжным напрамку
Г.Ніскі. Падмаскоўе. Люты. 1957. HICHÉBI4 Сіма Герасімаўна (2.2.1914, г. Чэрвень Мінскай вобл. — 5.3.1985), бел. музыказнавец, педагог. Сястра І.Г .Нісневіча. Скончыла БДУ (1936), Бел. кансерваторыю (1941, клас В.Залаmapoea), y 1944—83 выкладала ў ёй (з 1974 дацэнт). У 1954— 53 адначасова ў Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Даследавала гісторыю бел. прафес. музыкі, яе сувязі з нац. фальклорам. Складальнік «Хрэстаматыі па беларускай музычнай літаратуры» (т. 1—2, 1959—61), муз. часткі і аўтар уступных артыкулаў да зб. «Жартоўныя песні» (1974), «Песні пра каханне» (1978) y шматтомнай серыі «Беларуская народная творчасць», аўгар падручніка «Беларуская музычная літаратура» (3-е выд., 1981), сааўтар «Гісторыі беларускай савецкай музыкі» (1971), «Гісторыі беларускай музыкі» (1976). Т в :. Белорусская снмфоннческая музыка. Мн., 1959; Народный артнст БССР Н.Й.Аладов. Мн., 1959; В.А.Золотарев. М., 1964; Генрых Вагаер. Мн., 1969; Очеркн по нсторнн советской белорусской музыкальной культуры. 2 язд. Л., 1969 (разам з І.Г.Нісневічам); Да гісторыі збірання, вывучэння і выкарыстання беларускіх народных напеваў / / Музыка нашых дзён. Мн„ 1971; Яўген Цікоцкі. Мн., 1972; Белорусская народная песня в
без парушэння (напр., элементарныя натуральныя H., y т.л. шоўк-сырэц. монанітка), першарныя (пража і комплексныя, якія складаюцца з некалькіх элементарных Н.) і другасныя (кручаныя; звычайна атрымліваюць скручваннем некалькіх першасных Н.). Другасныя Н. вырабляюць тэкстураванымі (высокааб’ёмнымі) і фасоннымі (з петлямі. патаўшчэннямі і інш. перыяд. змяненнямі структуры Н.). Скручваннем пражы і комплексных Н. атрымліваюць Н. камбінаваныя. Паводле саставу падзяляюць на аднародныя — з валокнаў аднаго віду (напр., баваўняныя, шарсцяныя, віскозныя) і змяшаныя — з валокнаў розных відаў (напр., ільнолаўсанавыя). Выкарыстоўваюць для вырабу тканіны, трыкатажу, нятканых матэрыялаў, штучнага футра, швейных 'Н. і інш. НГТР..., н і т р а... (ад грэч. nitron салетра, сода), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на іх адносіны да азоту (напр., нітрабензол, нітразлучэнні). НГГРАБАРЫТ, мінерап класа нітратаў; нітрат барыю, ці барыевая салетра, Ba(N0 3)2 . Крышталізуецца ў кубічнай
сінганіі. Крышталі актаэдрычнага габітусу. Утварае двайнікі па шпінелевым законе. Бясколерны. Шчыльн. 3,24 г/см3. Добра раствараецца ў вадзе. Найб. радовішчы ў Чылі. Гл. таксама Салетры. НГГРАБЕН30Л, м і р б а н а в ы а л е й , найпрасцейшае араматычнае нітразлучэнне, C6H5N 0 2. Зеленаватая алеепадобная вадкасць з пахам горкага міндалю, шчыльн. 1203,7 кг/м3, t[L1 5,85 °С, tKin 211,03 °С. Змешваецца з арган. растваральнікамі, маларастваральны ў вадзе. Атрымліваюць нітраваннем бензолу сумессю канцэнтраваных азотнай і сернай кіслот. Выкарыстоўваюць y вытв-сці аніліну, араматычных азотзмяшчальньгх рэчываў (напр., азабензолу, бензідыну, хіналіну), як растваральнік і кампанент паліравальнай сумесі для металаў. Атрутны, усмоктваецца скурай, уздзейнічае на ц.н.с., печань, парушае абмен рэчываў, акісляе гемаглабін да метгемаглабіну, ГДК 3 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч HITPABÂHHE, хімічная рэакцыя ўвядзення нітрагрупы — N 0 2 y малекулу арган. злучэння. Ажыццяўляюць з дапамогай нітравальных агентаў: азотная к-та H N 03, сумесь HNO3 з сернай к-той (нітравальная сумесь), аксіды азоту (N20 4, N20 5) і інш. Рэакцыя Н. вядома ў арган. хіміі з 1834, калі ням. хімік Э.Мічэрліх сінтэзаваў нітрабензол уздзеяннем канцэнтраванай H N 03 на бензол. Выкарыстоўваюць y арган. сінтэзе для атрымання нітразлучэнняў. Адбываецца. ў выніку замяшчэння атамаў вадароду (прамое Н.) ці функцыян. груп (замяшчальнае Н.) або далучэння N O j-групы па кратнай сувязі. Для алканаў і алкенаў характэрны радыкальны механізм Н. (крыніцай радыкалаў N 0 ', з'яўляюцца H N 0 3 і аксіды азоту), для арэнаў (араматычных вуглевадародаў), гетэрацыклічных злучэнняў, амінаў, спіртоў — іонны з удзелам катыёнаў нітронію N 0 +2 (электрафільнае Н.). Пры электрафільны м 'Н . ў якасці нітравальных агентаў выкарыстоўваюйь Канцэнтраваную H NО ,. нітравальную сумесь, нітраты, солі нітронію NO+,X- (дзе X" = BF'4, СІО"4 і інш .).
Я Г. Міляшкевіч. НГТРАГЕНАЗА, мультыфермент, які каталізуе сінтэз аміяку ў працэсе азотфіксацыі; аднаўляе таксама злуччнні з трайной сувяззю, напр., азіды, ацэтылен, цыяніды. НГТРАГІН, бактэрыяльнае ўгнаенне для збожжавых, бабовых культур і траў. Mae клубеньчыкавыя бактэрыі, здольныя засвойваць атм. азот і ператвараць яго ў даступныя для раслін злучэнні. НІТРАГЛІЦЭРЫНА, г л і ц э р ы н а т р ы н і т р а т , поўны эфір гліцэрыны і азотнай к-ты; магутнае брызантнае выбуховае рэчыва, СзН5(0Ы 02)з. Атрымана ў 1846 італьян. хімікам А.Сабрэра; прамысл. вытв-сць наладжана К.Нобелем. Бясколерная алеепадобная вадкасць без паху, салодкага смаку. Крышталічная існуе ў 2 мадыфікацыях — стабільнай рамбічнай (t^ 13,5 °С) і лабільнай трыкліннай (tnjl 2,8 °С)! Добра раствараецца ў ацэтоне, дыэтылавым эфіры, метаноле, мала — y вадзе, гліцэрыне. Вельмі адчувальная да ўдару, трэння, агню
(т-ра ўзгарання 200 °С); гарэнне лёгка пераходзійь y выбух (цеплата выбуху 6,3 МДж/кг). Атрымліваюць узаемадзеяннем гліцэрыны з сумессю азотнай і сернай кіслот. Выкарыстоўваюць y вытв-сці выбуховых рэчываў (дынамітаў, балістытаў), y медыцыне як сасударасшыральны сродак (паляпшае каранарны кровазварот). У значных дозах атрутная' выклікае моцны галаўны боль. ГДК 2 мг/м .
Я. Г. Міляшкевіч.
НІТРАЗЛУЧ&ННІ, арганічныя злучэнні, y малекулах якіх адна ці некалькі нітрагруп —N0 2 непасрэдна звязаны з атамамі вугляроду. Паводле колькасці нітраіруп Н. падзяляюць на мона-, дыі полінітразлучэнні. Адрозніваюць аліфатычныя, араматычныя, тлушчаараматычныя (з нітрагрупай y бакавым аліфатычным ланцугу, напр., фенілнітраметан C6H5N 0 2) і інш. Найпрасцейшыя нітралканы бясколерныя вадкасці (напр., нітраметан)', араматычныя Н. — высокакіпячыя вадкасці (напр., нітрабензол) ці нізкаплаўкія крышт. рэчывы з характэрным пахам. Многія полінітразлучэнні, пераважна араматычныя — выбуховыя рэчывы. Аліфатычныя Н. атрымліваюць вадкафазным ці парафазным нітраваннем сумесі этану, п р ап ан у і бутану, вы лучанай з п ры роднага газу ц і п ры перапрацоўцы н а ф ш ; араматычн ы я — п ераваж на электраф ільны м н ітраваннем. В ы кары стоўваю ць y арган. сінтэзе, ш э р аг H . y якасці біялагічна ахты ўны х рэчы ваў (гербіцы ды , ф унгіцы ды , анты б акгэры яльны я сродкі), аліф аты чны я Н . я к растваральнікі ў л акаф арбавай прам -сці і вь п в -с ц і палімераў, д л я дэп ар аф ін ізац ы і н аф ты і інш ., арам аты чн ы я — y вы тв-сц і выбуховых рэчы ваў, ф арбавальнікаў, некаторы я я к пахучыя рэчы вы. Таксічны я: аліф аты чн ы я раздраж няю ц ь слізісты я абалон кі ды хальны х ш ляхоў і вачэй, з ’яўляю цц а клетачны м і ядамі а гу л ш ага ўэдзея н н я ; арам аты чны я — пры гн ечваю ц ь нервовую і асабліва кры вятворную сістэмы.
JIM. Скрыпнічэнка. НГТРАЛАКІ, гл. ў арт. Эфірацэлюлозныя лакі. НГГРАМЕТАН, найпрасцейшае нітразлучэнне аліфатычнага раду, CH3N 0 2. Бясколерная вадкасць з пахам горкага міндалю, tKjn 100,8 °С, шчыльн. 1137,1 кг/м3. Добра раствараецца ў арган. растваральніках (акрамя аліфатычных вуглевадародаў), маларастваральны ў вадзе. Вогне- і выбухованебяспечны. У прам-сці атрымліваюць дэструктыўным нітравстнем прапану канцэнтраваНай азотнай к-той y паравой фазе (400—700 °С). Выкарыстоўваюць як растваральнік для эфірацэлюлозных лакаў і смол, экстрагент араматычных вуглевадародаў, дабаўку да дьрельнага паліва, высокакіпячае аднакампанентнае ракетнае паліва. Моцны яд, аказвае наркатычнае ўздзеянне, ГДК 30 мг/м3. НГГРАТЫ, неарганічныя і арган, вытворныя азотнай кіслаты. Н. н е а р г а н і ч н ы я — солі агульнай ф-лы M (N 0 3)n (11 — ступень акіслення металу М). Вядомыя амаль для ўсіх металаў. Н. амонію, шчолачных і шчолачназямельных металаў наз. салетрамі. КрыТат. рэчывы, добра раствараюцца ў вадзе. Вызначаюцца нізкай тэрмічнай устойлівасцю і здольнасцю акісляць арган. і неарган. злучэнні. Выкарыстоўваюць як мінер. ўгааенні (гл. Азотныя ўгнаенні), кампаненты ракетнага паліва, піратэхн. саста-
НІТРАФОСКА
351
ваў і інш. Таксічныя: выклікаюць кашаль, ірвоту, вострую сардэчна-сасудзістую недастатковасць і інш. Дапушчальнае сутачнае спажыванне 5 мг/кг (смяротная доза для чалавека 8— 15 г H.). Н. а р г а н і ч н ы я — эфіры азотнай к-ты. Маюць адну ці некалькі груп —О—N 0 2, звязаных з атамам вугляроду арган. радыкала. Бясколерныя ці бледна-жоўтыя вадкасці або цвёрдыя рэчывы. He раствараюцца ў вадзе. Добра раствараюцца ў этаноле і дыэтылавым эфіры. Многія выбухованебяспечныя (напр., нітрагліцэрына, нітраты цэлюлозы). Выкарыстоўваюць y арган. сінтэзе, a таксама як кампаненты бяздымных порахаў і ракетнага паліва, дабаўкі да дызельнага паліва (для павышэння цэтанавага ліку), y медыцыне (нітрагліцэрына і інш. Н. шмататамных спіртоў). Таксічныя: акісляюць гемаглабін y метгемаглабін, выклікаюць галаўны боль, пачашчанае сэрцабіцце.
НІТРАТЫ ЦЭЛЮ Л03Ы , н і т р а ц э л ю л о з а, складаныя эфіры цэлюлозы і азотнай к-ты. Маюць агульную ф-лу [С6Н70 2(0 Н )3.х (O N 02)x]„, дзе х — ступень замяшчэння (змяняецца ад 0 да 3), п — ступень полімерызацыі (п = 150— 3500). Паводле колькасці азоту тэхн. Н.ц. падзяляюць на калаксілін (мае 10,7— 12,2% азоту) і піраксіліны (№ 2 мае 12,2— 12,5%, № 1 — 13,0— 13,5% азоту). Цвёрдыя валакністыя рэчывы белага колеру, шчыльн. 1580— 1650 кг/м 3, т-ра раскладання 40—60 °С. З ’яўляюцца брызантнымі выбуховымі рэчывамі (цеплата выбуху каля 3,6 МДж/кг). Няўстойлівыя ў к-тах і асновах. Атрымліваюць нітраваннем бавоўнавай цэлюлозы нітравальнай сумессю. Калаксілін выкарыстоўваюць y вытв-сці нітрацэлюлозных пластмас (этролаў), цэлулоіду, нітралакаў, нітраэмаляў, бяздымных порахаў, дынаміту і інш. выбуховых рэчываў, піраксіліны — y вытв^сці бяздымных порахаў. Літ.: З а к о ш м к о в А.П. Ннтроцеллюлоза. М., 1950; К о в а л е н к о В.М. Молекулярно-структурная неоднородносгь ннтратов целлюлозы / / Успехн хммнн. 1995. Т. 64, № 8.
Я. Г. Міляшкевіч.
НІТРАФІЛЫ [ад нітр... + філ(ы)\, арганізмы, якія лепш растуць на глебах, багатых злучэннямі азоту. Сярод раслін — грыбы, імхі, крапіва, лебяда, лён, маліны, пшаніца, скрыпень, сланечнік і інш.; сярод жывёл — жгуцікавыя роду нанахлорыс і інш, НГТРАФ0С, н і т р a ф a с ф a т, падвойнае грануляванае комплекснае ўгнаенне. Асн. кампаненты — амонію нітрат NH4NO3 і дыгідраортафасфат NH4H2P04; мае 21—23% азоту і да 20% (у пераліку на Р20 5) фосфару. Вельмі гіграскапічны, раствараецца ў вадзе, Атрымліваюйь раскладаннем канцэнтрату апатыту ці фасфарытаў азотнай к-той з далейшай нейтралізацыяй растворам аміяку. Выкарыстоўваюць на глебах усіх тыпаў як асн. і прыпасяўное ўгнаенне і для падкормкі розных с.-г. культур. Р.У.Васілюк.
НГГРАФ0СКА, складанае комплекснае ўгнаенне, якое мае азот, фосфар і калій. Асн. кампаненты — амонію нітрат NH4N 0 3 і фасфаты, монагідраортафас-
352
НІТРАЦЭМ ЕНТАЦЫ Я
фат кальцыю СаН Р04, хларыд калію КСІ. Гіграскапічная, раствараецца ў вадзе. Атрымліваюць раскладаннем прыродных фасфатаў азотнай к-той ці яе сумессю з інш. к-тамі (фосфарнай, сернай) з далейшай нейтралізацыяй прадуктаў растворам аміяку і дабаўленнем KC1 перад грануляваннем і высушваннем. Вырабляюць Н. карбанатную, сернакіслотную і фосфарнакіслотную, якая мае найб. колькасць (48— 51%) пажыўных элементаў, a доля водарастваральных фасфатаў y ёй перавышае 50% іх агульнай колькасці. Выкарыстоўваюць на глебах усіх тыпаў пад розныя с.-г. культуры як асн. ўгнаенне і для падкормкі.
Р.У.Васмюк.
НІТРАЦЭМЕНТАЦЫЯ, насычэнне (дыфузіяй) паверхні стальных або чыгунных вырабаў адначасова азотам і вугляродам з газавага асяроддзя. Павышае цвёрдасць, зносаўстойлівасць, вынослівасць, часам каразійную трываласць матэрыялаў. Робіцца пераважна ў шахтавых ці муфельных (гл. Муфель) печах, y асяроддзі прыроднага газу і аміяку. Бывае нізкатэмпературная (адбываецца пры т-ры 500— 700 °С) і высокатэмпературная (пры 840—930 °С). Дыфузійны слой, утвораны пры Н., мае таўшчыню 0,25— 1 ,5 'мм, па будове і ўласцівасцях ён падобны на слой, атрыманы пры цыянаванні.
НГГРАЭМАЛІ, н і т р a ф a р б ы, эмалевыя фарбы на аснове нітралакаў. Утвараюць дэкар. пакрыцці (напр., «малатковыя», з люстраным бляскам). Наносяць на слой алкіднай ці фенолаалейнай грунтоўкі (гл. Лакафарбавыя пакрыцці)\ пры пнеўматычным распыленні высыхаюць за 15—30 мін (пры пакаёвай т-ры). Выкарыстоўваюць для афарбоўкі металу (аўтамабілі, прыборы, станкі), дрэва (кухонная і мед. мэбля), тканіны і скуры. НІТРОЗАЗЛУЧ^ННІ, арганічныя злучэнні, якія маЮць y малекуле 1 або 2 нітрозагрупы (-N = 0), звязаныя з атамам вугляроду арган. радыкала, R -N = 0. Звычайна Н. — раўнаважная сумесь манамераў і дымераў. Для дымераў характэрна геаметрычная ізамерыя; y дымерных Н. транс-ізамеры больш стабільньш.
HITPÔH, гандлёвая назва поліакршанітрыяьнага валакна, што выраблялі ў СССР. НІТРЫДЫ, хімічныя злучэнні азоту з больш электрададатнымі элементамі, пераважна з металамі; адносяцца да металідаў. Большасць Н. цвёрдыя крышт. рэчывы. Паводле тыпу хім. сувязі Н. падзяляюць на іонныя, кавалентныя і металападобныя (з пераважна метал. сувяззю). Іонныя (Н. шчолачных і шчолачназямельных металаў) маюць саставы, што адпавядаюць звычайным валентным суадносінам (напр., Н. літыю Li3N, магнію Mg2N3), раскладаюцца вадой з вылучэннем аміяку. Да кавалентных адносяцца Н. бору (гл. Бору злучэнні), крэмнію Si3N 4, a таксама алюмінію (гл. Алюмінію злучэннІ), індыю і галію; хімічна вельмі ўстойлівыя, дыэлектрыкі ці паўправаднікі з шырокай забароненай зонай. Металападобныя — Н. пераходных металаў (тытану TiN, цырконію ZrN, малібдэну M o 2N і інш .), маюць высокія т-ры плаўлення (каля 3000 °С) і цвёрдасць, хімічна вельмі ўстойлівыя, добрыя праваднікі. Утвараюцца пры азатаванні. Атрымліваюць Н. з элементаў пры высокіх т-рах y атмасферы азоту ці аміяку, a таксама аднаўленнем аксідаў або галагенідаў металаў y прысутнасці азоту. Выкарыстоўваюць як вогнетрывалыя і абразіўныя матэрыялы, кампаненты гарачатрывалых і гарачаўстойлівых кампазіцыйных матэрыялаў (у т.л. керметаў), металападобныя — як кампаненты цвёрдых сплаваў.
НІТРЫЛЫ, арганічныя злучэнні, малекулы якіх маюць адну ці некалькі цыянагруп -C=N, злучаных з атамам вугляроду; арган. вытворныя сіныьнай кіслаты (неарган, вытворньм наз. цыянідамі). Агульная ф-ла H. R-CN, дзе R — арган. радыкал; ізамерныя ізанітрылам (гл. /зацыяніды). Бясколерныя вацкасці (напр., акршанітрыл) ці цвёрдыя рэчывы. Добра раствараюцца ў арган. растваральніках, дрэнна — y вадзе (за выключэннем ніжэйшых аліфатычных Н.). Лёгка ўступаюць y рэакцыі далучэння, аднаўлення і інш. Пры гідролізе Н. утвараюцца карбонавыя к-ты. У прам-сці атрымліваюць дэгідратацыяй амідаў кіслот y прысутнасці каталізатара ў атмасферы аміяку. Выкарыстоўваюць як растваральнікі, сыравіну ў вытв-сці хім. валокнаў (гл. Поліакршаніт-
ршьныя
валокны,
Поліамідныя
валокны),
пластмас, пластыфікатараў, лек. сродкаў, пестыцыдаў. Атрутныя; атручэнне магчыма пры ўдыханні пары, пападанні ў страўнікава-кішачны тракт ці на скуру. Л.М.Скрыпнічэнка.
R-N=0 транс У індывід. стане большасць Н. знаходзііша У дымернай форме. Наяўнасць элекгронаакцэптарных груп y радыхале Н. прыводзіць да існавання толысі манамераў (напр., нітрозатрыхлорметан CCl3NO). М анамерныя Н. — газы або вадкасці блакігнага ці зялёнага колеру, дымерныя — бясколерныя крышталі [напр., нігрозаметан, дымер (C H 3NO)2l. Выкарыстоўваюць y сінтэзе фарбавальнікаў, амінакіслот, гетэрацыклічных элучэнняў, лек. прэпаратаў, эластамераў (фторкаўчуку). Некаторыя Н. з ’яўляюцца канцэрагеннымі і мутагеннымі рэчывамі. Я.Г.Міпяшкевіч
цыс
НГТРЫТЫ, неарганічныя і арган. вытворныя азоцістай кіслаты. Н. н е а р г а н і ч н ы я — солі агульнай ф-лы M (NO,)n, (п — ступень акіслення металу М). Крышт. рэчывы, тэрмічна малаўстойлівыя: раскладаюцца пры 25— 300 °С; без раскладання плавяцца толькі Н. шчолачных металаў. Выкарыстоўваюць пераважна Н. шчолачных металаў і амонію для сінтэзу азафарбавальнікаў, як акісляльнікі і аднаўляльнікі ў гумава-тэхн., тэкст, і металаапрацоўчай прам-сці, кансерванты харч. прадуктаў. Водарастваральныя Н. (напр., Н. натрыю N a N 0 2, калію KNOj) таксічныя. Н . а р г а н і ч н ы я — эфіры азоцістай к-ты; паўпрадукты ў арган.
сінтэзе. Маюць адну ці некалькі груп -O -N = 0, звязаных з атамам вугляроду арган. радыкала; ізамерныя нітразлучэнням Ніжэйшыя алкілнітрыты — газы (напр., метылнітрыт CHjON O, -12 °С), астатнія — бясколерныя ці жаўтаватыя вадкасці. He раствараюцца ў вадзе. Высокатаксічныя. Ізапентылнітрыт (ізаамілнітрыт) (CH3)2CHCH_2CH2ONO — проціяддзе пры атручэнні сінільнай к-той і яе солямі.
НІТРЫФІКАЦЫЯ (ад нітр + лац. facere рабіць), працэс акіслення біялагічнага злучэнняў азоту з угварэннем неарган. солей. Завяршае мінералізацыю арган. злучэнняў, пачатую аманіфікацыяй. У прыродзе адбываецца ў глебе, вадзе і арган. рэштках пры добрай аэрацыі. У асяроддзі, блізкім да нейтральнага (pH 5—9), ажыцшгўляецца аўтатрофнымі нітрыфікуючымі бактэ'рыямі, y кіслым з прыгнечанай аўтатрофнай мікрафлорай — гетэратрофамі (некат. грыбамі і бактэрыямі). Аўтатрофная Н. ідзе ў 2 фазы (прыблізная схема: амоній — гідраксіламін — пераксаштрьгг — нітрыт; нітрыт — нітрат), якія спалучаюцца з акісляльньм фасфаршіраваннем (энергія ідзе на сінтэз арган. злучэнняў з вуглекіслаты). Пры гетэратрофнай Н. акісляюцца акрамя мінеральных і арган. злучэнні азоту. Гл. таксама Дэнітрыфікацыя. Л.В.Круглоў. НГГРЫФІКЎЮЧЫЯ БАКТЙРЫІ, бактэрыі, якія пераўтвараюць аміяк і аманійныя солі ў нітраты. Пашыраны ў глебе, вадаёмах. У 1-й фазе нітрыфікацыі бактэрыі з родаў нітразамонас, нітразацысціс, нітразалобус, нітразаспіра акісляюць NH 3 да нітрытаў; y 2-й — нітратныя бактэрыі (роды нітрабактэр, нітраспіна, нітракокі) акісляюць нітрыты да нітратаў. Паміж імі існуюць метабіятычныя адносіны: бактэрыі, якія акісляюць NH3, забяспечваюць субстратам бактэрыі, якія акісляюць нітрыты. Клеткі сферычныя, спіральныя, палачка- і эліпсападобныя, рухомыя. Грамадмоўныя, Строгія аэробныя арганізмы, хемасінтэзуючыя аўтатрофы. Прымаюць удзел y кругавароце азоту ў прыродзе. А./.Ерашоў.
НГГШ (Nitsch) Казімеж (1.2.1874, г. Кракаў, Польшча — 26.9.1958), польскі мовазнавец-славіст; заснавальнік сучаснай польск. дыялекталогіі і адзін з заснавальнікаў кракаўскай школы мовазнаўцаў. Чл. AH y Кракаве (з 1911, з 1946 прэзідэнт), чл. і віцэ-прэзідэнт Польскай АН (з 1952), чл.-кар. АН СССР (з 1947) і інш. замежных акадэмій. Скончыў Ягелонскі ун-т y Кракаве (1895). Праф. Ягелонскага (1910—52; з пералынкамі) і Львоўскага (1917—20) ун-таў. Асн. працы ў галіне гісторыі польск. мовы, дыялекталогіі, лінгвістычнай геаграфіі, лексікаграфіі: «Мова польскага народа» (1911), «Паходжанне польскай літаратурнай мовы» (1913), «Дыялекты польскай мовы» (1915, 3-е выд. 1957), «3 гісторыі малапольскіх гаворак» (1928), «Збор польскіх дыялектных тэкстаў» (1929, 1960), «Лінгвістычны атлас польскага Прыкарпацця» (з М.Малецкім, 1934) і інш. Ініцыятар
стварэння і рэдактар «Малога атласа польскіх гаворак» (т. 1—2, 1957—59). Адзін з заснавальнікаў «Т-ва аматараў польскай мовы» (1920) і «Польскага лінгвістычнага т-ва» (1925). Дзярж. прэміі Польшчы 1953, 1972. Te:. Wybor pism polonistycznych. T. 1—4. Wroclaw; Krakow, 1954—58; Ze wspomnieri jçzykoznawcy. Krakow, 1960. А.С.Аксамітаў.
НГГ&ЛА (Nitella), род харавых водарасцей сям. нітэлавых. Больш за 100 відаў. Пашыраны ўсюды ў азёрах, апрэсненых участках мораў. На Беларусі адзначана N.sp. (як від не вызначалася) i Н. грацыёзная (N. gracilis). Растуць пераважна на мяккіх ілістых грунтах y чыстай, спакойнай вадзе. Талом кусцістаразгалінаваны, ніткападобны, выш. да 1 м, прымацаваны да грунту рызоідамі. Асц. парасткі і галінкі маюць доўгія (да 25 см) аднаклетачныя міжвузеллі і шмат-
клетачныя вузлы. Размнажэнне вегетатыўнае і палавое. Т.М.Міхеева.
НГГЭЛ0ПСІС (NiteUopsis), род харавых водарасцей сям. харавых. 3 віды. Пашыраны ўсюды. На Беларусі на ілістым дне глыбокіх вадаёмаў трапляецца Н. прытуплены (N. obtusa). Талом з ніткападобных парасткаў, членіста-кальчаковай будовы выш. да 1 м, падзелены на вузлы і міжвузеллі, прымацоўваецца да грунту рызоідамі. Міжвузеллі ўтвораны адной шмат’ядзернай клеткай даўж. 0,2— 20 см, якая не здольна да дзялення. Размнажэнне Т.М.Міхеева. вегетатыўнае і палавое.
НГГЭР0Й (Niterôi), горад на ПдУ Бразіліі, на беразе бухты Гуанабара, паблізу г. Рыо-дэ-Жанейра, з якім злучаны мостам. Засн. ў 1573. Каля 450 тыс. ж. (1997). Марскі порт. Чыг. станцыя. Прам-сць: суднабуд., харч., фармацэўтычная, тэкстыльная. Ун-т.
н іц а
353
Востраў заселены палінезійцамі ў сярэдзіне 1-га тыс. да н.э. Адкрыты брыт. мараплаўцам Дж .Кукам y 1774. У 1900 абвешчаны пратэктаратам Вялікабрытаніі, з 1901 пад кіраваннем Новай Зеландыі. У 1901—03 — частка пратэктарата Астравы Кука, з 1903 асобнае ўладанне. У 1966 створана Заканад. асамблея, якая выбіраецца ўсеагульным галасаваннем. 3 1974 мае статус «самакіравальная тэрьггорыя ў свабоднай асацыяцыі» з Новай Зеландыяй, якая пакінула за сабой пытанні знешніх зносін і абароны Н.
«HIXÔH СЁКІ», «Н і х о н г і» («Аналы Японіі»), хроніка кіравання яп. імператараў, якая пачынаецца з міфічнага Дзіму (7 ст. да н.э.) і даведзена да 697 н.э. (31 том, апошні з іх страчаны). Складзена ў 720. Уключае легенды і міфы пра заснаванне яп. дзяржавы, дакладныя хронікі кіравання яп. імператараў 5—7 ст., вытрымкі з афіц. дакументаў і запісаў. Прадягам «Н.с.» з ’яўляюцда «Сёку Ніхонгі» («Працяг аналаў Японіі»), якія ахопліваюць перыяд 697—791 (40 тамоў). Публ.: Ннхон сёкн = Анналы Японнн: Пер. со сгароял. T. 1—2. СПб., 1997.
НГЎЭ (Niue), уладанне Новай Зеландыі на аднайм. востраве ў паўд. ч. Ціхага ак., y Палінезіі. Пл. 262,6 км2. Нас. 1,8 тыс. чал. (1995); жывуць ніуэанцы, або ніуэ — адзін з палінезійскіх народаў. Афіц. мова — англійская, але большасць жыхароў карыстаецца мясц. мовай. Вернікі пераважна пратэстанты. Насельнідтва занята ў сельскай гаспадарцы, рыбалоўстве, абслугоўванні турыстаў. Значная эміграцьы ў Новую Зеландыю. Адм. ц. і порт — пасёлак Алофі. В-аў Н. — каралавага паходжання, падняты атол. Паверхня плоская, найб. выш. 66 м. Клімат трапічны, гарачы. Сярэднямесячныя т-ры каля 24 °С, выпааае 2200 мм ападкаў за год. Каля 5,4 тыс. га занята лесам з каштоўнымі пародамі дрэў, астатняя тэр. пад пасадкамі какосавай пальмы і лімонаў, палямі і агародамі (ямс, тара, батат, бананы, агародніна, вострапрыпраўныя расліны), лугамі і пашай. Жывёлагадоўля (свінні, козы). Птушкагадоўля. Пчалярства. Рыбалоўства. Прадпрыемствы харч. прам-сці і па перапрацоўцы какосавых арэхаў. Саматужныя маст. промыслы (цыноўкі, капелюшы, сумкі і інш.). Абслугоўванне турыстаў (пераважна з Новай Зеландыі). Марскія і авіяц. сувязі з Новай Зеландыяй. Аэрапорт. Аснова экспарту — копра, лімоны, драўніна, вострапрыпраўныя расліны, бананы, маст. вырабы, мёд. Востраў атрымлівае фін. дапамогу ад Новай Зеландыі. Грашовая адзінка — новазелавдскі долар. 12. Зак. 45.
HIXPÔM [ад ні(кель) + хром\, сплаў нікелю (65—І0% ) і хрому (15—30%), часта з дамешкамі крэмнію, алюмінію і інш. Характарызуецца высокімі гарачатрываласцю і ўдзельным супраціўленнем. Выкарыстоўваецца для вырабу награвальных элементаў эл. печаў і бытавых прылад, рэзістараў і рэастатаў. Сплаў з меншай колькасцю хрому (да 10%) наз. храмель і выкарыстоўваецца для вырабу тэрмапар, a таксама кампенсацыйных правадоў. Сплавы тьшу Н., дзе частка нікелю заменена жалезам, наз. фераніхромамі. НІЦА (Nice), горад на ПдУ Францыі. Адм. ц. дэпартамента Прыморскія Альпы і гал. горад гісг. вобласці Ніда. Каля 450 тыс. ж. з прыгарадамі (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на Міжземным м. Міжнар. аэрапорт. Кліматычны курорт на Блакітным беразе Міжземнага м.; адзін з найб. вядомых сусветных курортаў. Клімат субтрапічны. Лечаць хваробы лёгкіх, верхніх дыхальных шляхоў, функцыян. расстройствы нерв. сістэмы, малакроўе і інш. Mae шмат пансіянатаў, санаторыяў, адзін з найбуйнейшых пляжаў на Міжземнамор’і. Прам-сць: харч., тэкст., швейная, парфумерная, мэблевая, эл.-тэхн.; выраб сувеніраў. Кветкаводства і гандаль кветкамі. Кінастудыя. Ун-т. Музеі: археал., натуральнай гісторыі, выяўл. мастацтваў, КМатыса і інш. Сабор, цэрквы і палацы 17— 18 ст. Засн. ў 300 да н.э. факейцамі з Масаліі (цяпер г. Марсель) як грэч. калонія Нікая. 3 3 ст. н.э. сядзіба епіскапа. 3 5 ст. падвяргалася нападам германцаў, пазней — сарацынаў. У сярэднявеччы ў саюзе з Пізай абаранялася ад дамаганняў Генуі. У 13— 14 ст. пад уладай графаў Праванса. У 1388 падпарадкавана графамі Савоі, якія пабудавалі туг крэласць 1 ператварылі горад y гандл. цэнтр. У 1543 пасля аблогі абрабавана аб’яднанымі франка-тур. войскамі ў час вайны Францыска I з Карлам V.
354
ніцшэ
У 1626 атры м ала зн а ч к ы я прывілеі. П р ы Л ю довіку XIV неадн аразова акупіравана ф ранцузам і, кан ч атко ва зан ята ім і ў 1792. У 1814 вернуга Сардзініі. У 1860 далучана д а Ф р ан цыі. У Н . нарадзіўся Д ж .Гарыбальдзі, пахаван ы АА.Герцэн.
НІЦШ Э (Nietzsche) Фрыдрых Вільгельм (15.10.1844, Рокен, каля г. Лютцэн, Германія — 25.8.1900), нямецкі філосаф, філсшаг і паэт, адзін з заснавальнікаў філасофіі жыцця. Вучыўся ў Бонскім і Лейпцыгскім ун-тах. Праф. Базельскага ун-та (1869—79). Першьм яго творы прысвечаны праблемам класічнай філалогіі, першая значная праца па філасофіі «Нараджэнне трагедыі з духу музыкі» (1872) — пераважна аналізу антычнай культуры. У працяг пошукаў Ф.Шылера і прадстаўнікоў ням. рамантызму, развіў ідэі аб існаванні 2 тыпаў культуры: дыянісійскай — жыццесцвярджальнай, аргаістычнай і ў той жа час трагічнай, якая адпавядае хаатычнай накіраванасці самога жыцця (канцэпцыя «гераічнага песімізму»), і апалонаўскай — сузіральнай, аднабакова разумовай і аптымістычна радаснай. Ідэал мастацтва бачыў y гармоніі гэтых двух тыпаў (напр., y грэч. трагедыі, y Сафокла); папярэднікамі мастантва будучыні лічыў Р.Вагнера, Ф.Шылера, Г.Гётэ. У якасці культ.-этычнага ідэалу новага тыпу чалавека вылучаў эстэтызаваны ім вобраз звышчалавека як магчымага і дасягальнага ў перспектыве рэальнай будучыні ідэалу ўсяго чалавецтва. Характэрнымі рысамі ідэальнага чалавека лічыў уменне ахвяраваць сабой, велікадушнасць і прагу дзейнай любові, сумленнасць, бясстрашнасць, цвёрдасць, гераізм і г.д. («Так казаў Заратустра», т. 1—3, 1883—84). У творах «Ессе Horno», «Антыхрысціянін» (абодва 1888) і інш. на першы план ён ставіў культ моцнай асобы, якая з крайняй жорсткасцю пераадольвае ўсе маральныя нормы грамадства. Паняццем звышчалавека Н. актыўна карысталіся нацысты, ствараючы ідэалогію пануючай расы (Herenrasse), і прыпісвалі арыйскай pace рысы звышчалавека, які ў адносінах да «чужых» свабодны ад маральных абмежаванняў і кіруецца ў сваіх дзеяннях інстьшктамі. Сам Н. быў праціўнікам любых форм панавання масавай свядомасці і расізму. На яго думку, жыццё ёсць праяўленне, аб’ектывізацыя волі, але не абстрактнай сусв. волі (як y А.Шапенгаўэра), a канкрэтнай волі да ўлады; яе ён разглядаў як аснову «права мошага», якім павінен кіравацца сапраўдны чалавек ва ўсіх сферах жыццядзейнасці. Н. сцвярджаў, што на працягу ўсёй гісторыі рабы спрабавалі навязаць сваю мараль пануючым арыстакратам, і пачатак гэтаму працэсу паклалі яўрэі ў Старым запавеце, a вьгшэйшае развішё ён атрымаў y хрысціянстве, найперш y Нагорнай пропаведзі Ісуса Хрыста. Адсюдь вынікае неабходнасць пераадолення вынікаў
«паўстання рабоў» y маралі, вяртання чалавека да сапраўднага існавання, да самога сябе. Н. прадказваў распад еўрап. духоўнасці і дэвальвацыю яе каштоўнасцей, узнікненне «масавага грамадства» і таталітарызму, панаванне «будучага хама» з яго нівеліроўкай чалавека пад сцягам усеагульнай роўнасці людзей. Барацьба Н. за вызваленне людзей ад улады духоўных і сац. аўтарытэтаў, якая ўвайшла ў гісторыю культуры пад лозунгам «пераацэнкі былых да reTara часу каштоўнасцей», зрабіла яго адным з найб. яркіх прадстаўнікоў еўрап. нігілізму («Па той бок дабра і зла: прэлюдыя да філасофіі будучыні», 1886, «Да генеалогіі маралі», 1887). Спадчына Н. паўплывала на развіццё філасофіі, эстэтыкі і л-ры канца 19—20 ст., стала своеасаблівым «ніцшэанскім» пластом еўрап. культуры. Многія яго ідэі ў разнастайнай інтэрпрэтацыі атрымалі развіццё ў філасофіі жыцця і філасофіі культуры, пазітывізме, прагматызме, фенаменалогіі, экзістэнцьшізме. У вострых дыскусіях аб прыродзе маральнай філасофіі Н., яго разуменні сутнасці быцця і звышчалавека, свабоды творчасці, каштоўнасці валявой дзейнасці ўдзельнічалі Г.Зімель, Г.Файгінгер, О.Шпенглер, А.Камю, М.Хайдэгер, У.С.Салаўёў, Х.Артэга-і-Гасет, М.А.Бярдзяеў і інш. Н. прадугадаў ідэі і ўстаноўкі псіхааналізу ў разуменні чалавека як адзінства некалькіх узроўняў і асаблівасцей яго дзеянняў, абумоўленых неўсвядомленымі матывамі. 'Генетычны падыход да вытлумачэння псіхічных з ’яў і універсальнага імкнення асобы да ўвасаблення сваіх магчымасцей і вояі да ўлады збліжала яго канцэшуальныя пазіцыі з З.Фрэйдам, Э.Фромам, К.Хорні, А.Адлерам, К.Юнгам і інш. Шэраг ідэй Н. (2 пачаткі культуры, культ жыцця і трагічнасці, адмаўленне маралі, разбурэнне рэлігіі і пафас міфатворчасці) знайшоў адлюстраванне ў творчасці Т.Мана, Б.Шоу, ДжЛондана, В.Брусава, М.Гумілёва, М.Ікбана і інш. Тв.: Рус. пер. — С о ч а н е н а я . T. 1— 2. М ., 1990;
С тах отворен ая;
Ф ал о с о ф с к а я
проза.
СПб., 1993; Н збр. п роазв. T. 1— 3. М ., 1994; Человеческое, сл аш к о м человеческое; Веселая наука; Злая мудросгь. М н., 1997; А ф о р аз-
мы a азреченая. Мн., 1997; По ту сторону добра a зла; Казус Вагнер; Антахраст; Ессе Homo. Мн., 1997 Л і т М a н н Т. Ф алософая Нацш е в свете нашего опыта / / Собр. соч.: Пер. с нем. М., 1961. Т. 10; Фнлософмя Ф .Нацш е. М., 1991; Я с п е р с К. Ннцше a храстаанство: Пер. с нем. М,, 1994; К у ч е в с к а й В. Ф алософая нагалазм а Ф .Нацш е. М„ 1996; Фрадрах Нацше a русская релагаозная ф алософая. T. I— 2. Мн., 1996; Э р ш Ж. Філасофскае здумленне: Гісторыя заходняе філасофіі: Пер. з фр. Мн., 1996; К л ю с Э. Нацше в Россаа: Революцая моральною с о з н а ная: Пер. с англ. СПб., 1999. С.Ф.Дубянецкі
НІЧКАСАЎ Анатоль Іванавіч (н. 19.6.1955, г. Новасібірск, Расія), бел. архітэктар. Скончыў Новасібірскі інж,буд. ін-т (1978). Працаваў y Новасібірску. 3 1981 y г. Бабруйск Магілёўскай вобл. ў майстэрні ін-та «Магілёўграмадзянпраект», нам. гал. архітэктара, гал.
архітэктар горада, з 1990 y Дзяржбудзе Беларусі, з 1992 дырэктар ін-та «Мінскграмадзянпраект», y 1994 гал. архітэктар Мінска, з 1994 — нам. міністра архтктуры і буд-ва Беларусі. Асн. работы: y Бабруйску — генплан горада, будынкі адміністрацыйны, аўтавакзала, жылы раён Крывы Крук, рэканструкцыя пл. Перамогі (усе 1980-я г.); жылы гарадок «Рось» y г.п. Рось Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. (1993—97, y сааўт.; Дзярж. прэмія Беларусі 1998), рэсп. цэнтр спадарожнікавай сувязі «Тэлепорт» y г. Смалявічы Ліінскай вобл. (1995), рэканструкцыя цэнтра г. Шклоў Магілёўскай вобл. (1999), жыллёвы комплекс «Алімпійскі» (буйнапанэльныя дамы з мансардамі) па праспекце Машэрава ў Мінску (2000, будуецца; кіраўнік аўтарскага калектыву). Н ІЧК0Ў Барыс Уладзіміравіч (н. 24.9.1938, г. Екацярынбург, Расія), бел. музыкант-габаіст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1983). Канд. мастацтвазнаўства (1999). Скончыў Уральскую кансерваторыю (Свярдлоўск, 1961). У 1960—66 саліст Дзярж. нар. аркестра Беларусі, аркестраў Бел. тэлебачання і радыё, Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1967 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі [у 1981—91 (з перапынкам) заг. кафедры, y 1986—91 прарэктар, з 1987 праф.]. Яго выканальніцкай манеры характэрны прыгажосць гуку, тэхн. дасканаласць. Арганізатар і маст. кіраўнік I ансамбля салістаў Дзярж. аркестра сімфанічнай і эстр. музыкі Беларусі (з 1993). Аўтар кн. «Народныя духавыя інструменты ў музычнай культуры Беларусі» (1981). Лаўрэат Рэсп. конкурсу I выканаўцаў на духавых інструментах (1963). Сярод ' вучняў Л.Каліноўскі, 1 Ю.Лікін, І.Ляшчышын, Л.Мурашка, С .С я р ге е н к а .
Л .АС івалобчы к.
I
НІЧЫПАР Генрыета Валянцінаўна (н. 26.12.1941, г.п. Чаркаскае Вольскага р-на Саратаўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне радыяцыйнай хіміі. Д-р хім. н. (1990). Скончыла БДУ (1964). 3 1964 y Ін-це ядз. энергетыкі, з 1992 y Ін-це радыяцыйных фізіка-хім. праблем Нац. АН Беларусі. Навук. працы па кінетыцы тэрмічнага і радыяцыйна-тэрмічнага раскладання аксідаў азоту і серы, a таксама хлорвытворных вуглевадародаў y паветры, распрайоўцы тэарэт. асноў радыяцыйнага метаду ачысткі газавых выкідаў прамысл. прадпрыемстваў і ЦЭС ад шкодных прымесей. Тв:. Фазако-хамаческае a теплофазаческае свойства растворов на основе четырех- 1 окаса азота. Мн., 1981 (у сааўт ); Канетака a механазм термаческах a радаацаонно-термаческах процессов в теплоносателе N ,0 4—NO. Мн., 1989 (разам з В.Б.Несцярэнкам).
НІЧЫПАР0ВІЧ Уладзімір Іванавіч (2.3.1900, г.п. Багародскае Загорскага р-на Маскоўскай вобл. — 31.1.1945), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-м. (1943). 3 1917 y Чырв. гвардыі, потым y Чырв. Арміі, удзельнік грамадз. вайны 1918—20. 3 1924 y БВА. 3 пач.
Вял. Айч. вайны на фронце, камандзір дывізіі, удзельнік Мінскага патрыят. падполля, адзін з ініцыятараў стварэння і камандзір 208-га партыз. атрада. 3 крас. 1942 камандзір Клічаўскага партыз. злучэння, з вер. нам. камандзіра 4-га гв. кав. корпуса. У 1943 арыштаваны органамі КДБ СССР. Рэабілітаваны ў 1952. НІЧЫПАРЭНКА Павел Іванавіч (н. 31.8.1916, г. Чыгірын Чаркаскай вобл., Украіна), расійскі выканаўца на балалайцы, дырыжор, педагог. Нар. арт. Расіі (1974). Нар. арт. СССР (1989). Скончьгў Ленінградскую кансерваторыю (1949). Выступаў з 1935. У 1949—51 гал. дырыжор і маст. кіраўнік Аркестра нар. інструментаў Ленінградскага радыёкамітэта. У 1952—87 саліст Масканцэрта. 3 1959 выкладае ў Рас. акадэміі музыкі (з 1976 праф.). Распрацаваў новыя прыёмы ігры на балалайцы (т.зв. гітарная тэхніка). Яго выкананне вылучаецца віртуознасцю, маст. завершанасцю, тонкасцю апрацоўкі дэталей. Аўгар рэдакцый твораў для балалайкі. 1-я прэмія на Усесаюзным конкурсе музыкантаў-выканаўцаў на нар. інструментах (1939). Дзярж. прэмія CÇCP 1952. НІШ (Ni§), горад y Югаславіі, y Рэспубліцы Сербія, на р. Нішава. Каля 300 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд., харчасмакавая, тэкст., хімічная. Ун-т. Музей. Рэшткі стараж.-рым. крэпасці, базілік 4—5 ст. Арх. помнікі 16— 18 ст. За 10 км на ПдУ — курорт Нішка-Баня. Паблізу руіны рым.-візант. г. Медыяна. НІША (ад франц. niche гняздо) у а р х і т э к т y р ы, паглыбленне ў сцяне будынка ці збудавання для пластычнага ўзбагачэння фасадаў і інтэр’ераў, аблягчэння кансірукцыі, устаноўкі статуй,
ваз і інш. Бываюць прамавугольныя, лучковыя, арачныя, круглыя, паўцыркульныя, складанай формы, без абрамленняў або ўпрыгожаныя прафіляванымі архівольтамі, сандрыкамі і інш. Н. ў в а е н н а й с п р а в е — заглыбленне ў сценцы акопа, траншэі і інш. для захоўвання боепрыпасаў, харчавання, аховы ваеннаслужачых ад паражальных сродкаў і непагоды. У слабых грунтах сценкі і столь Н. часам абшываюць дошкамі ці падручным матэрьіялам. НШІА ЭКАЛАГІЧНАЯ, фукцыянальнае месца віду ў экасістэме (біяцэнозе), якое вызначаецца яго біятычным патэнцыялам і сукупнасцю фактараў знешняга асяроддзя, да якіх ён прыстасаваны. Паняццем «Н.э> пачалі карыстацца ў пач. 20 ст. (амер. біёлаг Дж.Грынел, 1917). Н.э. ўяўляе сабой сукупнасць умоў жыцця ўнутры экасістэмы, якая адпавядае патрабаванням віду да асяроддзя; спецыфічны спосаб выкарыстання фіз. прасторы пражывання віду (прасторавая ніша, або мікрастацыя); адлюстроўвае функцыян. ролю («прафесію»), пераважна кармавыя ўзаемаадносіны ў згуртаванні (трафічная ніша) і становішча віду адносна градыентаў знешніх фактараў (мнагамерная, або гіперпрасторавая ніша). Часам паняцце «Н.э> памылкова атаясамліваюць з паняццем «месцапражыванне». НІШАПЎРСКІЯ Г0РЫ . На ПнУ Ірана, паўд. паласа Туркмена-Харасанскіх гор. Даўж. каля 350 км, выш. дй 3314 м (г. Кенгзошк). Складаюцца з асобных хрыбтоў, падзеленых шырокімі далінамі. Складзены з вапнякоў і пясчанікаў з выхадамі інтрузій з парфіраў і гранітаў. Участкі бедленду. Тэрмальныя крыніцы, радовішча бірузы. Перадгорныя пустыні змяняюцца з вышынёй паўпустынямі і горнымі стэпамі.
НІШТАЦКІ МІРНЫ ДАГАВ0Р 1721, дагавор паміж Расіяй і Швецыяй, які завяршыў Паўночную вайну 1700—21. Падпісаны 10.9.1721 y г. Ніштат (цяпер Уусікаўпункі, Фінляндыя). Паводле Н.мд. да Расіі адыходзілі Ліфляндыя з Рыгай, Эстляндыя з Рэвелем (цяпер Талін) і Нарвай, ч. Карэліі з Кексгольмам (цяпер Прыазёрск), Інгерманландыя (Іжорская зямля, дзе на р. Нява пабудаваны С.-Пецярбург), Маандзунскія а-вы і інш. прыбалтыйскія землі да мяжы Курляндскага герцагства. Расія вяртала Швецыі занятую рас. войскамі Фінляндыю і выплачвала ёй y якасці кампенсацыі за стрдчаныя землі 2 млн. яфімкаў (сярэбраных рублёў). Аднаўляўся гандаль паміж дзвюма краінамі; Швецыя атрымлівала права штогод бяспошлінна купляць y Расіі і вывозіць з яе на 50 тыс. руб. хлеба. Н.м.д. замацаваў за Расіяй выхад да Балтыйскага м. ШШЧА, рака ў Пскоўскай вобл. (Расія) і Расонскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Дрыса (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 85 km , y т.л. на Беларусі 68 км. Пл. вадазбору 1380 км2. Выцякае з воз. Нішча (Себежскі р-н), цячэ па Полацкай нізіне, вусце за 1 км на 3 ад в. Кульнёва. Асн. прытокі: Чарапяціца, Люці, Вельніца (злева), Хонка, ручай Галавач (справа). Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 100—200 м. Пойма часцей двухбаковая, чаргуецца па берагах, y сярэднім і ніжнім цячэнні месцамі адсутнічае. Рэчышча звілістае, шыр. 25—30 м. Замярзае ў сярэдзіне снеж., крыгалом y 1-й дэкадзе красавіка. Веснавы ледаход 2 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 9,7 м3/с. У ніжнім цячэнні рака зарэгулявана Клясціцкім вадасховішчам. НІЯГАРА (Niagara), рака ў Паўн. Амерьшы, служыць мяжой паміж ЗІІІА і Канадай. Даўж. 56 км, пл. басейна 665 тыс. км2. Выцякаез воз. Эры, упадае ў воз. Антарыо (узровень вады ў воз. Эры на 99 м вышэйшы. чым y воз. Антарыо). У сярэднім цячэнні ўтварае парогі і Ніягарскі вадаспад (суднаходства па абводным канале Уэленд на тэр. Канады). Сярэднегадавы расход вады 5,9 тыс. м3/с. Буйнейшая ГЭС Роберт-Мозес. Ha Н. гарады Буфала і НіягараФолс.
НІЯГАРА-ФОЛС (Niagara^ Falls), горад на ПнУ ЗША, штат Нью-Йорк, на правым беразе р. Ніягара, каля Ніягарскага вадаспада, на граніцы з Канадай. Звязаны мостам з аднайм. канадскім гораНІШКЕ, Н і ш к е - п а з , Верэп a з, y мардоўскай (эрзя) міфалогіі вы- дам. Уваходзіць y агламерацыю т.Буфашэйшы бог, які стварыў неба і зямлю, ла. Каля 250 тыс. ж. з прыгарадамі запусціў y сусв. акіян трох рыб, на якіх (1998). Трансп. вузел. ГЭС. Прам-сць: трымаецца зямля, насадзіў лясы, ства- эл.-металургічная, эл.-хім., y тл. вытв-сць рыў чалавечы род (эрзю), загадаў муж- неарган. хімікатаў, абразіўных матэрыячынам займацца земляробствам, a жан- лаў, графіту і графітавых стрыжняў для чынам — хатняй работай. Яго малілі аб атамных рэактараў. Вытв-сць ракетных ураджаі, здароўі людзей і жывёлы, памі- рухавікоў. Харч. (мукамольная) прам-сць. Ун-т. Цэнтр турызму. налі ў замовах. Ніша ў сценцы траншэі.
Ніша
НІЯГАРА________________ 355
356______________ НІЯГАРСКІ НІЯГАРСЫ ВАДАСПАД (англ. Niagara Falls, верагодна, ад іракезскага вялікі шум), вадаспад y Паўн. Амерыцы, на р. Ніягара. Падзяляецца Казіным в-вам на левую частку (належыць Канадзе; шыр. 792 м, выш. 51 м), праз якую праходзіць каля 85% усяго расходу вады, і правую (належыць ЗША; шыр. 305 м, выш. 54 м). У абход Н.в. з канадскага боку пабудаваны суднаходны канал Уэленд. Турызм.
С.А.НІязау.
Ніязі.
н і Аз а ў
Сапармурад Атаевіч (н. 19.2.1940, Ашгабат), дзяржаўны і паліт. дзеяч Туркменістана. Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1967). У 1959— 65 на прафс. рабоце. 3 1970 інструктар, нам. заг. аддзела ЦК Камуніст. партыі Туркменістана (КПТ). 3 1980 1-ы сакратар Ашгабацкага гаркома КПТ, з 1984 інструктар аддзела Арганізац.-парт. работы ЦК КПСС. У 1985 старшыня Савета Міністраў Туркм. ССР. У 1985—91 1-ы сакратар ЦК КПТ. У студз.—ліст. 1990 старшыня Вярх. Савета, з кастр. 1990 прэзідэнт Туркм. ССР. 3 ліст. 1991 прэзідэнт Рэспублікі Туркменістан, з чэрв. 1992 адначасова і кіраўнік Кабінета міністраў. Старшыня Дэмакр. партыі Туркменістана. У 1993 парламент Туркменістана прысвоіў Н. найменне Туркменбашы (Бацька туркм. народа), a 28.12.1999 прыняў закон, які даў Н. паўнамоцтвы знаходзіцца на пасадзе прэзідэнта краіны без абмежавання тэрміну. НІЯЗІ (сапр. Т а г і - з а д э - Г а д ж ы б е к а ў Ніязі Зульфугаравіч; 20.8.1912, Тбілісі — 2.8.1984), азербайджанскі дырыжор, кампазітар. Нар. арт. Азербайджана (1955). Нар. арт. СССР (1959). Нар. арт. Арменіі (1962). Герой Сац. Працы (1982). Вучыўся ў Муз. тэхнікуме імя Гнесіных (Масква; 1926—31), Ерэванскай і Бакінскай (1933—34) кансерваторыях. 3 1937 дырыжор, y 1956— 65 (з перапынкам) гал. дырыжор (з 1961 дырэктар і маст. кіраўнік) Азерб. т-ра оперы і балета (Баку). 3 1938 (з перапынкамі) маст. кіраўнік і гал. дырыжор Азерб. сімф. аркестра імя У.Гаджыбекава, з 1979 дырэктар і гал. дырыжор Азерб. філармоніі. У рэпертуары творы рус. і замежнай класікі, сучасных, y т.л. азерб. кампазітараў. Аўтар 2 опер, y т.л.
«Хасроў і ІІІырын» (паст. 1942), балета «Чытра» (паст. 1960), «Канцэртнай лезгінкі», сімф. мугама «Раст» (1949), «Турэцкіх мініяцюр» для арк.; песень, апрацовак нар. песень, музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1952. Дзярж. прэмія Азербайджана 1967. Міжнар. прэмія імя Дж.Неру 1974.
афр. ўрада Залатога Берага (з 1957 Гана). 3 1957 прэм’ер-міністр, з 1960 адначасова прэзідэнт Ганы. Адзін з ініцыятараў стварэння Арг-цыі афр. адзінства. Спробы Н. пабудовы ў Гане «афр. сацыялізму» і хуткага етварэння буйной праМ-cui выклікалі цяжкі сац.-эканам. крызіс y краіне. 24.2.1966 скінуты ваеннымі. Жыў y эміграйыі ў Гвінеі.
Літ.: К е р н м о в С. Художннк уднвнтельного таланта. Баку, 1972-,
Т в. Рус. пер. — Автобнографня. М ., 1961; Я говорю о свободе: Мзложенне афрнканской нлеолошн М., 1962; Афрнка должна обьеднннться. М., 1964. Літ:. У л ь я н о в с к н й Р.А. Кваме Нкрума / / Ульяновскнй Р.А. Полнтнческне портреты борцов за нацнональную незаввсямость. М., 1980.
НІЯЗІ Фацех (н. 18.4.1914, г. Самарканд, Узбекістан), таджыкскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Таджыкістана (1986). Скончыў Ташкенцкі пед. ін-т (1949). Друкуецца з 1928. Піша на тадж. і ўзб. мовах. У кн. вершаў «Маяк» (1933), «Песні дня» (1938), «Каханне» (1940) паэтызацыя жыцця, мірнай працы, духоўнага свету суайчыннікаў. Вядучае месца ў яго творчасці займаюць тэмы подзвігу народа ў Вял. Айч. вайну, аднаўленне разбуранай вайной гаспадаркі: кн. франтавых навел «Помста таджыка» (1947), «3 апавяданняў пра вайну» (1962), раманы «Вернасць» (кн. 1— 2, 1949—58), «Не кажы, што лес пусты...» (1975). Аўтар п’ес, кінасцэнарыяў, нарысаў. На бел. мову творы Н. пераклала Г.Ткачова. НІЯК0ЛА-К0БА (Niokolo Koba), нацыянальны парк на ПнУ Сенегала, y міжрэччы Гамбіі і Ніякола-Коба. Засн. ў 1954 з мэтай аховы прыродных ландшафтаў. Пл. каля 900 тыс. га. Ландшафт з град пясчаных пагоркаў, высакатраўных саваннаў, балот, галерэйных лясоў. У фауне афр. слон, бегемот, бародавачнік, жырафа, буйвал, некалькі відаў антылоп, леў, леапард, гіена, рэптыліі, птушкі. НІЯМЕЙ (Niamey), горад, сталіца Hirepa. Адм. ц. дэпартамента Ніямей. 420 тыс. ж. (1994). Вузел аўтадарог. Порт на р. Нігер. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: харчасмакавая (бойня, з-ды мукамольны, мылаварны, піваварны, безалкагольных напіткаў і інш.), тэкст., буд. матэрыялаў. Вытв-сць вырабаў з пластмасы, мэблі, с.-г. інвентару. Рамёствы (выраб скур, упрыгожанняў з золата і серабра, ганчарных вырабаў і інш.). Гандл. цэнтр с.-г. раёна (вываз жывёлы, скур, арахісу, бавоўны). Ун-т. Нац. музей. Паблізу ЦЭС. У 19 ст. рыбацкае паселішча. 3 1900 адм. ц. ваен. аўтаномнай тэр. Зіндэр (з 1910 ваен. тэр. Нігер). 3 1926 адм. ц. франц. калоніі Нігер, з I960 сталіца незалежнай Рэспублікі Нігер.
НКРЎМА (Nkrumah) Кваме (21.9.1909, Нкрофул, каля г. Аксім, Гана — 27.4.1972), дзяржаўны і паліт. дзеяч Ганы, адзін з ідэолагаў афр. нац.-вызв. руху. Скончыў Лінкальнскі ун-т (ЗІІІА), вучыўся ў Лонданскім ун-це і школе эканомікі і паліт. навук. Дзеяч панафр. руху ў ЗША і Еўропе (гл. Панафрыканізм). 3 1947 ген. сакратар партыі Аб’яднаны канвент Залатога Берага, y 1949 стварыў Нар. партыю канвента. У 1948 і 1950—51 арыштаваны брыт. ўладамі. 3 1952 прэм’ер-міністр першага
HÔA, археалагічная культура позняга бронзавага веку (апошняя чвэрць 2-га тыс. да н.э.) y Румыніі, Малдове і на ПнЗ Украіны. Назва ад могільніка каля в. Ноўа непадалёку ад г. Брашоў y Румыніі. Насельніцтва займалася жывёлагадоўляй і земляробствам. Для Н. характэрны неўмацаваныя паселішчы са слупавымі наземнымі прамавугольнымі дамамі. Пахавальны абрад — трупапалажэнне ў скурчаным становішчы, сустракаюцца трупаспапенні. Гліняны посуд 2 тыпаў — грубаапрацаваны «мехападобны» з адцягнутым валікам і танкасценны з чорнай або шэрай глянцаванай паверхняй з 2 ручкамі. Знойдзены бронз. наканечнікі дзідаў, утульчатыя кельты, люстэркі, шпількі, касцяныя наканечнікі стрэл і псаліі. І.М.Язэпенка.
HÔAK (Noak), балетмайстар 2-й пал. 18 ст. Па паходжанні немец. У 1776—96 (?) працаваў y Слонімскім т-ры М.К.Агінскага. Стваральнік (1777), кіраўнік (да 1781) і педагог Слрнімскай балетнай школы. Верагодна, выконваў і гал. мужчынскія партыі ў балетах т-ра. Мяркуюць, што ў яго абавязкі ўваходзіла і назіранне за балетам y Целяханах. 3 1777 на слонімскай сцэне. выступала жонка Н., прымадонна слонімскага балета (апошнія звесткі пра яе адносяцца да 1785). А.А.Саламаха. Н0БЕЛЕЎСКІ ФОНД, Ф о н д Н о б е л я , прыватная і незалежная адм,фін. ўстанова, якая распараджаецца спадчынай А.Б Нобеля. Засн. ў 1900 y Стакгольме паводле тастамента Нобеля, які завяшчаў перавесці яго маёмасць y наяўныя грошы (атрымалася 33 млн. швед. крон, ці 9,2 млн. дол. ЗІІІА) і ўкласці іх y каштоўныя паперы, штогадовыя працэнты ад якіх прысуджаць як Нобелеўскія прэміі. 3 1953 дзейнічае як звычайная фін. кампанія, y т.л. пазычае грошы. Кіруючы орган — Савет фонду (уваходзяць прадстаўнікі ўсіх устаноў, што выносяць рашэнні аб прысуджэнні Нобелеўскіх прэмій), які вызначае памер грашовых прэмій для нобелеўскіх лаўрэатаў. Н0БЕЛЕЎСКІЯ П Р^М ІІ, прэстыжныя міжрар. ўзнагароды, названыя ў гонар іх заснавальніка А.Б Нобеля. Прысуджаюцйа штогод з 1901 са сродкаў Нобелеўскага фонду за дасягненні ў галіне фізі-
кі, хіміі, медыцыны і фізіялогіі, л-ры, дзейнасць па ўмацаванні міру, з 1969 і па эканоміцы. Паводле завяшчання Нобеля, прысуджэнне прэмій ускладзена на Каралеўскую ІІІвед. АН (па фізіцы і хіміі), Каралінскі медыка-хірург. ін-т y Стакгольме (па фізіялогіі і медыцыне), ІІІвед. акадэмію ў Стакгольме (гіа л-ры) і спец. к-т з 5 чал. нарв. парламента (прэміі міру). У 1969 y сувязі са сваім 300-годдзем ІІІвед. дзярж. банк заснаваў таксама штогадовую прэмію памяці Нобеля па эканоміцы. Н.п. складаюцца з залатога медаля з выявай А.Нобеля, дыплома і чэка на вызначаную Нобелеўскім фондам грашовую суму (у 1996 памер прэміі дасягнуў 7,4 млн. швед. крон). Урачыстая цырымонія ўручэння Н.п. адбываецца ў дзень смерці Нобеля (10 снеж.); іх, як правіла, уручаюць нарв. кароль y Осла (прэміі міру) і швед. кароль y Стакгольме (астатнія прэміі). Лаўрэаты абавязаны на працягу 6 месяцаў пасля атрымання прэміі выступіць з т.зв. Нобелеўскай лекцыяй (папулярная лекцыя па тэматыцы сваёй працы) y Стакгольме або Осла. Н.п., як правіла, не прысуджаюцца двойчы і пасмяротна. У 1901—91 іх атрымалі больш за 600 чал.
1865 дырэктар першага ў свеце завода па вытв-сці нітрагліцэрыны фірмы «Нобель». Арганізатар і саўладальнік 93 прадпрыемстваў і лабараторый y больш чым 20 краінах свету. 3 1891 y сваёй лабараторыі (Сан-Рэма, Італія) праводзіў даследаванні па электрахіміі, оптыцы, біялогіі. Вынаходствы Н. звязаны з вытв-сцю выбуховых рэчываў. Прапанаваў парахавы дэтанатар (1863) і грымучартутны капсуль (1865) для дэтанацыі вадкай нітрагліцэрыны. Вцнайшаў дынаміт (1867), прапанаваў састаў бяздымнага пораху — балістыту (1888). У яго гонар названы хім. элемент — набелій.
Літ:. Л a л a я н ц Н Э :. М н л о в а н о в а Л.С. Нобелевскяе премяв по меднцнне я фмзвологяв. М., 1991; С у л ь м а н Р. Завеіцанве Альфреда Нобеля: Мсторня Нобелевсквх премнй: Пер. с англ. М.. 1993.
Літ:. Р у д д е р 0 . де. Альфред Нобель: Пер. с фр. Ростов н /Д „ 1997.
НОВАГАРАДОЦКІ_______ 357 Браслаўскі павет (Польшча), меншая адышла да Літвы. НОВААФ0НСКАЯ ПЯЧ0РА. А н а к а п і й с к а я п я ч о р а , вапняковая карставая пячора на паўд.-зах. схіле Вял. Каўказа, каля г. Новы Афон (Грузія). Даўж. больш за 3000 м: Складаецца з верт. і гарыз. частак. Некаторыя гроты абводнены. Самы вял. грот — Грузінскіх спелеолагаў (даўж. 260 м). Шматлікія нацечныя ўтварэнні. Пячорны жэмчуг. Электрыфікавана. Турызм. НОВАБРЫТАНСКІ Ж0ЛАБ, глыбакаводны жолаб y паўд.-зах. ч. Ціхага ак. Выцягнуты ўздоўж паўд. падводнага падножжа в-ва Новая Брытанія. Даўж. 510 км, сярэдняя шыр. 25 км, найб. глыб. 8320 м.
М. М. Касцюковіч.
Н 0БІЛЕ (Nobile) Умберта (21.1.1885, Лаура, Ітапія — 30.7.1978), італьянскі палярнік, канструктар дырыжабляў, генерал. У 1926 удзельнічаў y экспедьшыі Р.Амундсена як камандзір дырыжабля «Нарвегія» ўласнай канструкцыі. У 1928 узначаліў італьян. экспедыцыю на Паўн. полюс на дырыжаблі «Італія», які пацярпеў катастрофу каля Шпійбергена (група ўдзельнікаў экспедыцыі выратавана сав. ледаколам «Красін», другая група прапала без вестак). У 1932—36 працаваў y СССР, потым y 3I1IA, y 1945 вярнуўся ў Італію.
Н0БЕЛІ (Nobel), шведскія вынаходнікі, прадпрымальнікі і прамыслоўцы. Паходзілі са стараж. швед. роду Рудбекаў, адзін з прадстаўнікоў якога ў 1682 змяніў прозвішча на Нобеліус (пазней трансфарміравалася ў Нобель) па назве мяст. Нёбёлеў, дзе жыў род. Э м а н у э л ь (24.3.1801—3.9.1872), вынаходнік падводных мін. Бацька Людвіга. Роберта, Эміля і К.Б.Нобеля. У 1842—59 жыў з сям’ёй y С.-Пецярбургу, дзе заснаваў мех. з-д. У час Крымскай вайны 1853— 56 пастаўляў рас. войскам узбраенне і міны. Л ю д в і г (27.7.1831, Стакгольм — 12.4.1888), канструктар станкоў, нафтапрамысловец, інжынер-тэхнолаг. Ператварыў заснаваны бацькам з-д y буйны маш.-буд. з-д «Людвіг H.» (цяпер «Рускі дызель» y С.-Пецярбургу). У 1876 разам з братамі Робертам і Альфрэдам заснаваў нафтапрамысловае прадпрыемства ў Баку (з 1879 «Т-ва братоў Нобель»), якое стала найбуйнейціай нафтафірмай y Рас. імперыі. Увёў транспарціроўку нафты па трубаправодах, упершыню ў свеце выкарыстаў марскія і рачныя нафтаналіўныя судны. Эмануэль (22.6.1859—31.5.1932), сын Людвіга. У 1888— 1917 узначальваў прадпрыемствы сям’і H. y Расіі. 3 1918 y ІІІвецыі.
НОБЛЬ (ад англ. noble высакародны), англійская залатая манета. Упершыню выпушчана пры Эдуардзе III y 1344. Агульная маса 8,97 г (1344), 8,33 г (1346), 7,97 г (1351—77). На аверсе пагрудны партрэт караля з мячом і шчытом на караблі ў моры, на рэверсе ініцыялы караля і назва манетнага двара. Выпускаліся таксама манеты '/ 2 і '/ 4 Н. У 1465 уведзена разнавіднасць Н. — разенобль, або рыял. На Беларусі ў канцы 14— 16 ст. Н. вядомы як «карабельнік» або «карабельны». Тут ён выкарыстоўваўся пераважна як грашовы падарунак, y шэрагу выпадкаў як спосаб узнагароджання.
Н0БЕЛБ (Nobel) Альфрэд Бернхард (21.10.1833, Стакгольм — 10.12.1896), шведокі інжынер-хімік, вынаходнік і прамысловец, заснавальнік Нобелеўскіх прэміі). Замежны чл. Каралеўскай швед. АН (1884). 3 1842 жыў y Расіі. У 1850— 52 вывучаў хімію ў Германіі, Францыі і ЗША. У 1859 вярнуўся ў Швецыю. 3
НОВААЛЯ КСАНДРАЎСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка ў 1836— 1921: y Віленскай, з 1843 y Ковенскай губ. Рас. імперыі і Літве. Цэнтр — г. Відзы,'з 1842 — г. Новааляксандраўск (б. мяст. Езяросы). Падзяляўся на 28 валасцей (1886). Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 большая частка Н.п. ўвайшла ў
Л і т С а м о й л о в в ч Р.Л. На спасенве экспеднцнв Нобнле. 4 ma. Л., 1967.
Н0ВА-ВІЛЁЙСКАЯ НАСТАЎНІЦКАЯ СЕМІНАРЫЯ. Засн. 1.7.1914 y г. НоваВілейск Віленскага пав. Дзейнічала да канца 1915. Прымаліся асобы з 16 гадоў усіх саслоўяў правасл. веравызнання, якія вытрымалі ўступны экзамен y аб’ёме праграмы 2-класных пач. вучылішчаў. Выкладаліся гісторыя, рус. і царк.-слав. мовы, матэматыка, фізіка, геаграфія, прыродазнаўства, чыстапісанне. У канцы 1914 вучылася 36 юнакоў. Пры семінарыі было пач. вучылішча з падрыхтоўчым класам. Сярод настаўнікаў выхаванцы ун-таў і духоўных акадэмій Масквы, С.-Пецярбурга, Кіева і інш. А.Ф.Самусік. НОВАГАНДЛЁВЫ СТАТУТ 1667, закон пра ўнутр. і знешні гандаль, выдадзены ў Расіі па ініцыятыве кіраўніка Пасольскага прыказа А.Л.Ардына-Нашчокіна. Меў на мэце папаўненне дзярж. казны і падтрымку рас. купецтва. Н.с. развіваў нормы гандл. статута 1653, уніфікаваў пошліны, абмяжоўваў гандаль іншаземцаў. Замежныя купцы абавязваліся гандлявайь оптам y памежных гарадах, a пры праердзе ў глыб краіны плаціць акрамя мытнай дадатковыя пошліны з тавару і за праеэд, што разам y 4 разы перавышала зборы з рас. купцоў. Іншаземцам забаранялася на тэр. Расіі гандляваць паміж сабой. Найб. высокімі пошлінамі абкладаліся прадметы раскошы. віны, цукар і інш. Н.с. 1667 — тыповы прыклад правядзення дзярж. палітыкі пратэкцыянізму. НОВАГАРАД0ЦКІ БОЙ 1943, бой 425-га партыз. палка па разгроме І-га ням. батальёна 278-га грэнадзёрскага палка 95-й дывізіі 14 снеж. ў в. Новы Гарадок Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Партызаны перакрылі ўсе падыходы да вёскі і ў ноч на 14 снеж. пачалі наступленне, знішчылі штаб праціўніка, гаражы з аўтамабілямі, склады, захапілі штабныя дакументы. Адначасова, каб адцягнуць увагу праціўніка, узвод партызан атакаваў суседні гарнізон y в. Лубянка. У выніку бою ўвесь фаш. батальён быў зні-
358__________ НОВАГАРОДАК шчаны, партызаны захапілі шмат стралк. зброі, боепрыпасы, амуніцыю і прадукты харчавання ворага. НОВАГАР0ДАК, летапісная назва г. Навагрудак. НОВАГАР0ДСКАЕ КНЯСТВА, гл. Навагрудскае княства. НОВАГЕБРЬІДСКІ Ж0ЛАБ, глыбакаводны жолаб y паўд.-ўсх. ч. Ціхага ак. Размешчаны на 3 і Пд ад дугі а-воў Новыя Гебрыды. Даўж. 870 км, сярэдняя шыр. 29 км, найб. глыб. 7633 м .. НОВАДЗЕВЯТКАВІЧЫ, Н о в ы я Дз е в я т к а в і ч ы, вёска ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., на левым беразе р. Грыўда. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 29 км на ПдЗ ад горада і 30 км ад чыг. ст. Слонім, 177 км ад Гродна. 624 ж., 227 двароў (2000). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Касцёл. НОВАДЗЯВ0ЧЫ МАНАСТЬІР, Б а гa родзіцa - Смaленскі манастыр, м а н а с т ы р Пр а ч ы с тай Ма ц і Божай Адзігітр ы і, архітэктурны комплекс 16— 17 ст. y Маскве. Засн. ў 1524 як жаночы вял. кн. маскоўскім Васілём III y гонар saxo ny Смаленска ў 1514. Размяшчаўся на шляху з Масквы ў ВКД і быў часткай абарончага пояса маскоўскіх манастыроў — Данскога, Данілава, Сіманава і інш. У 16— 17 ст. y манастыр пастрыгаліся жанчыны з царскай і знатных баярскіх сем’яў; y ім жылі ўдава сына Івана IV Грознага царэвіча Івана, сястра Пятра I царэўна Соф’я і яго першая жонка Еўдакія Лапухіна, удава цара Фёдара Іванавіча Ірына Фёдараўна Гадунова. У 1610— 12 Н.м. абрабаваны і захоплены войскамі Рэчы Паспалітай. У 1655 сюды пераведзены манашкі Аршанскага Куцеінскага Успенскага манастыра. Найб. росквіт Н.м. прыпадае
на часы праўлення царэўны Соф’і Аляксееўны (1682—89; пазней яна была зняволена ў манастыр Пятром I). У 1724 тут абсталяваны шпіталь для салдат і афіцэраў рус. арміі, прытулак для падкідышаў жан. полу. Н.м. быў адным з найб. буйных землеўласнікаў: y канцы 17 ст. валодаў 36 сёламі, y 1744 меў каля 15 тыс. прыгонных сялян мужчынскага полу. У 1763 y ім 136 манашак, y канцы 19 ст. — больш за 200. Тэр. Н.м. абкружана цаглянымі сценамі (канец 17 ст.) з 12 вежамі. Асн. будынкі (сабор, званіца, трапезная) пастаўлены ў адну лінію і ўтвараюць маляўнічую панараму. Ансамбль пачаў фарміравацца з буд-вам Смаленскага сабора (1524—25, размалёўкі 16 і 17 ст.). Выдатны помнік дэкар.-прыкладнога мастацгва — 5-ярусны разны іканастас сабора (1683—85) з 84 калонкамі з расл. і геам. арнаментам, выкананы 50 рэзчыкамі-беларусамі пад кіраўніцтвам В.Андрэева і 13 «станочнікамі» на чале з К.Міхайлавым і С.Зіноўевым. Залачэнне выканана 16 бел. майстрамі на чале з Д.Залатаровым. Астатнія пабудовы (пераважна 17 ст.) — y стылі нарышкінскага барока: трапезная з царквой Ушэсця (1685—87), 6-ярусная васьмівугольная званійа (1689—90), Праабражэнская і Пакроўская надбрамныя цэрквы і прылеглыя да іх Лапухінскія і Марыінскія палаты (усе 1683—88). У 1922 Н.м. закрыты, y ім створаны «Музей разняволення жанчыны», з 1934 — філіял Гіст. музея. Частка памяшканняў была адведзена пад кватэры. У 1943 y Н.м. адкрыты Маскоўскія багаслоўскія курсы, y 1944 — багаслоўскі ін-т. 3 1980 y ім знаходзілася рэзідэнцыя мітрапаліта круціцкага і каломенскага. У саборы пахаваны жанчыны царскага роду, княгіні (Галіцыны, Адоеўскія і інш.), баярыні (Дашкавы і інш.). На тэр. Н.м. знаходзіцца некропаль; y 1927 было 2811 пахаванняў з надмагільнымі плітамі ці помнікамі. У 1930-я г. большасць магіл разбурана. Захавалася каля 100 помнікаў, y т.л. паэту Дз.Давыдаву,
пісьменнікам М.Загоскіну, І.Лажэчнікаву, гісторыкам М.Пагодзіну, С.Салаўёву і інш. 3 1994 манастыр дзейнічае як жаночы. Іл. гл. таксама да арт. Беларуская рэзь. Л і т А б е ц е д а р с к н й Л. Белорусы в Москве XVII в.: Нз нсторнн рус.-бел связей. Мн., 1957; Новодевнчнй монастырь: [Путеводвтель]. М., 1988; Б у р а к о в Ю Н Под сенью монастырей московсквх. М . 1991. Г.В.Прыбытка.
HÔBAE ЖЫЦЦЁ. вёска ў Велікадолецкім с/с Ушацкага р-на Віцебскай вобл., на р. Ушача. Цэнтр калгаса. За 35 км на Пд ад г.п. Ушачы, 147 км ад Віцебска, 32 км ад чыг. ст. Лепель. 25 ж., 16 двароў (2000). Дом культуры, б-ка, аадз. сувязі. «HÔBAE ЖЫЦЦЁ», штотыднёвая газета. Выдавапася Беларускай рэвалюцыіінаіі арганізацыяй з 3.3 да 21.5.1923 y Вільні на бел. мове. Рэдактар Я.Лагіновіч. Адлюстроўвала паліт. настроі сялян і радыкальнай інтэлігенцыі Зах. Беларусі. Пад рубрыкамі «Папітычныя падзеі», «3 газет», «Весткі з сейму» з рэв.-дэмакр. пазіцый асвятляла міжнар. жыццё, паліт. становішча ў Польшчы, барацьбу ў парламенце прадстаўнікоў левых сіп, змяшчала выступленні дэпутатаў, іх паліт. заявы. Друкавала матэрыялы аб праявах cau. і нац. ўціску працоўных Зах. Беларусі, асвятляла культ. жыццё ў Зах. і Сав. Беларусі. 3 артыкуламі пра задачы вызв. барацьбы выступалі Лагіновіч (псеўд. Лаўрыновіч), Л.Родзевіч (псеўд. Р.Юргілевіч). Серыю артыкулаў «Беларускі пасольскі клуб y польскім сейме», «Што такое «Wyzwolenie» з беларускага пункту гледжання» апубл. У.Самойла (псеўд. Суліма). Пра стан асветы ў Зах. Беларусі пісаў С.Рак-Міхайлоўскі (псеўд. Баўтручонак). Змяшчала літ. творы У.Жылкі (паэма «Уяўленне», вершы), Родзевіча (драм. абразкі, лірыка), І.Канчэўскага (псеўд. Ганна Галубянка), Ф.Чарнышэвіча і інш., артыкулы Р.Зямкевіча пра развіццё бел. л-ры. Выйшла 13 нумароў, з іх 3 канфіскаваны. Пасля забароны выходзіла газ. «Наша жыццё» (з 27.5 да 25.6.1923, выйшла 6 нумароў). 6.7.1923 выпушчана аднадзёнка «Наша новае жыццё». А.С.Ліс. HÔBAE ПАШКАВА, вёска ў Магілёўскім р-не, каля аўтадарогі Мінск—Магілёў. Цэнтр Пашкаўскага с/с і калгаса. За 5 км на ПнЗ ад Магілёва, 13 км ад чыг. ст. Магілёў 2-і. 622 ж., 183 двары (2000). Базавая школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. HÔBAE СЯЛ0, вёска ў Крынкаўскім с/с Лёзненскага р-на Віцебскай вобл. Засн. ў 1963. Цэнтр саўгаса. За 14 км на 3 ад г.п. Лёзна, 30 км ад Віцебска, 2 км ад чыг. ст. Выдрэя. 283 ж., 110 двароў (2000). Сярэдняя школа, б-ка. HÔBAE СЯЛ0, вёска ў Валосаўскім с/с Талачынскага р-на Віцебскай вобл., на р. Друць. Цэнтр калгаса. За 8 км на ПнЗ ад горада i 11 км ад чыг. ст. Талачын, 133 км ад Віцебска. 113 ж., 46 двароў (2000). Клуб, б-ка.
НОВАЗрЛАНДСКАЯ БІЯГЕАГРАФІЧНАЯ ВОБЛАСЦЬ. Займае Паўд. і Паўн. а-вы Новай Зеландыі, а-вы Макуоры, Окленд, Чатэм і інш. (ад 29 да 54° паўд. ш.). Уваходзіць y царства Натагею. У флоры больш за 1800 відаў вышэйшых раслін, з якіх больш за У4 эндэмічныя. Шмат расл'ш-неабіёнтаў. Пераважаюць сям.: архідныя, асаковыя, залоэнікавыя, алакавыя, казяльцовыя, марэнавыя, парасонавыя, складанакветныя і інш. Шмат папарацсй, y т.л. буйных дрэвападобных, эпіфітаў і ліян. Генетычна расл. і жывёльны свег вобласці звязаны з флорай і фаунай крайняга Пд Паўд. Амерыкі і Паўд.-Усх. Аўстраліі. Фауна бедная па відах, астраўнога тыпу. 3 млекакормячых (акрамя неабіёнтаў) 2 эндэмічныя віды лятучых мышэй. Птуійак больш за 200 відаў, шмат эндэмічных. Характэрны марскія птушкі: бакланы, пінгвіны, трубканосыя, чайкі і інш. 3 нелятаючых характэрны ківі, некат. пастушковыя. 3 паўзуноў (20 відаў) пашыраны эндэмічныя роды геконаў (5 відаў) і сцынкаў (9 відаў). Найб. характэрны паўзун — гатэрыя. 3 земнаводных — жабы з роду ліяпельм. Прэснаводных рыб мала (I від вугра, некалькі відаў з сям. галаксіід і інш.). Фауна насякомьгх багатая (мауылёў больш за 1000 відаў). ІІІматлікія наземныя маА.М.Петрыкаў.
л ю с к і'
Н0ВА-ІГУАСЎ (Nova Iguaçu), горад на ПдУ Бразіліі, y штаце Рыо-дэ-Жанейра. Засн. ў 1719. Уваходзіць y склад Вял. Рыо-дэ-Жанейра. Каля 550 тыс. ж. (1998). Трансп. вузел. Прам-сць: хім., маш.-буд., металургічная, харчовая.
НОВАКУЗНЕЦК
359
ве К.Міхайлава і інш.), скіт Нікана (1658). трапезныя і бальнічныя палаты (1686). цэрквы Раства Хрыстова і Трохсвяціцельская, палац царэўны Таццяны Міхайлаўны, брацкія карпусы (усе 1686—98), каменная агароджа з шатровымі вежамі і «Святая брама» з надбрамнай царквой (1690—97, дойлід Я.Бухвостаў) і інш. У 1918 манастыр закрыты. 3 1935 — Маскоўскі абл. краязнаўмы музей. У 1941 комплекс разрабаваны і спалены ням.-фаш. захопнікамі. На яго тэрыторыі створаны гіст.-маст. музей. Знаходзіцца на рэстаўрацыі (2000).
Васкрасенскі сабор ІІоваіерусалінскага манастыра. Фота да 1941.
НОВАІЕРУСАЛІМСКІ МАНАСТЫР, В а с к р а с е н с к і м а н а с т ы р , архітэктурны комплекс 17 ст. ў г. Істра Маскоўскай вобл. Засн. ў 1656 патрыярхам Ніканам як падмаскоўная рэзідэнцыя патрыярха. У 17 ст. буйны культ. цэнтр. У ансамблі манастыра: Васкрасенскі сабор (1656—85, пабудаваны паводле плана храма Саламона ў Іерусаліме; y аздабленні сабора шырока выкарыстаны паліхромная кафля бел. майстроў І.Максімава, С.Палубеса, П.Заборскага, рэльефная разьба па дрэ-
HÔBAK (Novak) Вітазслаў (5.12.1870, Каменіцы, Чэхія — 18.7.1949), чэхаславацкі кампазітар, педагог; адзін з заснавальнікаў нац. муз. педагогікі. Нар. арт. Чэхаславакіі (1945). У 1889—96 вучыўся ў Пражскай кансерваторыі (у к.Дворжака і інш.), з 1908 выкладаў y ёй (у 1909—39 праф., y 1919—22 дырэктар). Для яго музыкі характэрны апора на чэш., славацкі і мараўскі фальклор, строгая канструктыўная логіка, часам уплыў імпрэсіянізму. Сярод твораў: оперы «Звікоўскі дамавік» (1915), «Карлштэйн» (1916), «Ліхтар» (1923; паст. ўсе ў Празе), «Завяшчанне дзеда» (паст. 1926), балеты-пантамімы «Сіньёрына маладосць» і «Нікаціна» (або^ва паст. 1930); кантаты; 2 сімфоніі (1934, 1943), сімф. паэмы, уверцюры, сюіты і інш. для арк.; камерна-інстр. ансамблі; творы для фп., рамансы, хары на нар. тэксты, песні, апрацоўкі нар. песень (7 сшыткаў) і інш. Аўтар кн. «Пра сябе і іншых» (т. 1—2, 1940—70). Літ:. Б э л з а
Й. В.Новак. М., 1957.
HÔBAK Уладзімір Лявонцьевіч (н. 20.5.1939, г. Крычаў Магілёўскай вобл.), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1969). Працуе ў манум.-дэкар. мастацтве і жывапісе. Сярод твораў: сграфіта «Вучоныя» ў будынку ўліковакрэдытнага тэхнікума ў г. Пінск Брэсцкай вобл. (1983), «Навука» на будынку школы № 6 (1970), вітражы «Спорт» y Акадэміі фіз. выхавання і спорту (1995), «Прырода» ў Акадэміі паслядыпломнага навучання (1999; усе ў Мінску) і інш.; жывапісныя серыі «Парусны спорт», «Футбалісты», «Хакеісты», «Гімнасткі», «Стары парк» (усе 1980-я г.), «Кітайскія студэнты» (1999), партрэты Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнкі (2000), спартсменаў, a таксама пейзажы. Творам характэрны абагульненасць форм, экспрэсіўнасць малюнка, дынамізм кампазіцыі і кантрастна-колеравага спалучэння. Г.А.Фатыхава. Птушкі дскай
Нояазеланбіягеаграфічнай
■облясці 1 — ківі; 2 — такахе; 3 — папугай савіны; 4 — медасос-туй; 5 — гуя (о — самец, б — самка); 6 — зеленагруды пладаедны голуб.
НОВАКУЗНЁЦК, горад y Кемераўскай вобл., на р. Том, y Расіі. Засн. ў 1617. У 1932—61 наз. Сталінск. 583 тыс. ж. (1996). Чыг. вузел. Кузнецкі, Зах.-Сібірскі металургічныя камбінаты, з-ды ферасплаваў, алюмініевы, жалезабетонных вырабаў, хім.-фармацэўтычнае ВА. Машынабудаванне, металаапр., лёгкая,
360
НОВАКУЛІТ
харч. прам-сць. Здабыча каменнага вугалю. На тэр. горада 12 шахтаў і 3 вугальныя разрэзы. 2 ВНУ, 2 тэатры, 4 музеі, y т.л. краязнаўчы, выяўл. мастацтва. НОВАКУЛІТ (ад лац. novacula востры нож, брытва), А р к а н з а с к і кaмень, к р а м я н і с т ы сланец, шчыльная белая крамяністая асадкавая горная парода. Структура складзена з агрэгатаў хаатычна арыентаваньгх поліэдрычных зерняў кварцу блізкіх памераў (1,5—3 мкм) з рэзкімі межамі паміж імі. Парода ўтворана з крэменязёму, які паступаў y басейн асадканамнажэння пры вулканічных працэсах. Выкарыстоўваецца як тачыльны камень і найтанчэйшы абразіў. Найб. радовішча Н. ў ЗША.
У цэнтры ІІовалукомля
НОВАЛУК0МЛБ, горад y Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., на беразе Лукомскага возера. Таварная чыг. станцыя, за 20 км ад пасажырскай чыг. ст. Чашнікі на лініі Орша—Лепель. За 23 км на Пд ад Чашнікаў, 118 км ад Віцебска. 15,1 тыс. ж. (2000). Працуюць Лукомская ДРЭС, з-ды: малочны, хлебны, аб’ёмнага домабудавання, керамзітавы, «Этон» і «Эласт» па выпуску электратэхн. прадукцыі, доследная азёрна-рыбная гаспадарка, 2 сярэднія школы, школа мастацтваў, мед. аб’яднанне, Дом быту, 2 б-кі, Палац культуры, кінатэатр. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля Н. (ва ўрочышчы Гарадок на р. Лукомка) стаянка эпохі позняга мезаліту (5— 4-е тыс. да н.э.). Узнік y сувязі з буд-вам Лукомскай ДРЭС (пачалося ў 1964) на месцы р.п. Піянерны Бешанковіцкага р-на. Са студз. 1965 y Чашніцкім р-не. 3 31.12.1965 гар. пасёлак, з 31.7.1970 горад. 6,7 тыс. ж. y 1970.
НОВАМАСК0ЎСК, горад y Тульскай вобл., y Расіі, каля вытокаў рэк Дон і Шат. Да 1934 наз. Бобрыкі, да 1961 Сталінагорск. 142,9 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Цэнтр вытв-сці мінер. угнаенняў і інш. відаў хім. прам-сці; машынабудаванне, металаапр., дрэваапр., лёгкая, харч. прам-сць. Здабыча бурага вугалю. ГРЭС. Драм. тэатр. Музей гісторыі горада. Арх. помнікі: рэшткі манастыра 17 ст., драўляны Троіцкі сабор (2-я пал. 18 ст.). НОВАМАСК0ЎСК, горад на Украіне, цэнтр раёна ў Днепрапятроўскай вобл.
Прыстань на р. Самара (прыток р. Дняпро). Засн. ў 1650. 77 тыс. ж. (1991). Чыг. вузел. 3-ды: трубны, жалезабетонных вырабаў і інш.. хлебакамбінат, мэблевая, швейная ф-кі. Маст. музей нар. прыкладнога мастацтва. Рэшткі манастыра (17 ст.), драўляны Троіцкі сабор (18 ст., цяпер гіст.-краязнаўчы музей).
каля в. Новае Палессе. Створана ў 1986. Пл. 0,7 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 600 м, найб. глыб. 4,5 м, аб’ём вады 2,2 млн. м3. Наліўное. Напаўняецца вадой з р. Каросцінка. Ваганні ўзроўню вады на працягу года да 2,1 м. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі.
НОВАМАСК0ЎСКІ ТР0ІЦ К І CABÔP, помнік украінскага драўлянага дойлідства 18 ст. ў г. Новамаскоўск Днепрапятроўскай вобл. Узведзены ў 1773—81 дойлідам А.Паграбняком. Храм крыжападобны ў плане, 9-часткавы, увянчаны 9 купаламі з заломамі. У 1888 перабудаваны. У інтэр’еры выкарыстаны унікальны прыём вышыннага раскрыцця ўнутр. прасторы.
HOBAIIAJIÉCKI, пасёлак y Салігорскім р-не Мінскай вобл. Засн. ў 1971. Цэнтр К а п а ц э в іц к а га с/с і калгаса. За 26 км на ПдЗ ал горада і чыг. ст. Салігорск, 153 км ад Мінска. 958 ж., 329 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, дддз. сувязі. Малітоўны дом хрысціян веры евангельскай.
HÔBAMECKI (Novomesky) Лаца (сапр. імя Ладзіслаў Міхал; 27.12.1904, Будапешт — 4.9.1976), славацкі паэт, грамадскі дзеяч. Нар. пісьменнік Чэхаславакіі (1964). Скончыў настаўніцкі ін-т y г. Модра (1923), Браціслаўскі ун-т (1925). Ў 2-ю сусв. вайну ўдзельнік руху Супраціўлення, адзін з арганізатараў Славацкага нац. паўстання 1944. У 1945—50 міністр адукацыі і культуры Славакіі. Пачынаў y рэчышчы пралет. паэзіі (зб. «Нядзеля», 1927). Аўтар зб-каў лірыкі сац.-псіхал. («Адчыненыя вокны», 1935; «Адтуль» і «Добры дзень, вам», абодва 1964), антыфаш. («Святы за ваколіцай», 1939; «Забароненым алоўкам», 1946), паэм «Да горада 30 хвілін» і «Віла Тэрэза» (абедзве 1963), літ.знаўчых і публіцыстычных артыкулаў. Перакладаў з чэш., венг. і рус. моў. На бел. мову асобныя яго вершы пераклалі А.Вялюгін, Н.Гілевіч, У.Караткевіч, П.Макаль. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Галасы маіх сяброў. Мн., 1993; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1966; Стнхв. Поэмы. Статьв. М., 1976. А.У.Вострыкава.
НОВАНАР0ДЖАНАЕ ДЗІЦЙ, дзіця з моманту нараджэння і да канца першага месяца жыцця. Бывае даношанае (цяжарнасць 38—41 тыдзень), неданошанае дзіця, пераношанае (цяжарнасць больш за 41 тыдзень). Пасля нараджэння Н.д. прыстасоўваецца да ўмоў навакольнага асяроддзя. Адбываецца ўдасканальванне органаў і сістэм арганізма, асабліва сардэчна-сасудзістай сістэмы, сістэмы імунітэту. Н.д. мае масу цела ў сярэднім 3000—4000 г, даўж. 50—52 см. Даўж. галавы Н.д. складае чвэрць цела, акружнасць чэрапа — 34—36 см (на 1—2 см больш за акружнасць грудной клеткі) Да 3-га дня адпадае кукса пупавіны. У першыя 3—4 дні ў Н.д. адбываецца «фізіялагічная» страта масы цела (да 10%), з 6—7-га дня маса пачынае прыбываць (за 1-ы тыдзень павялічваецііа на 600—700 г). Пераношанае Н.д. мае прыкметы трафічных парушэнняў (напр., шчыльныя косці чэрапа з закрытымі швамі і малымі цемечкамі), больш схільнае да захворванняў. І.У.Дуда.
HOBAIWIÈCKAE ВАДАСХ0ВІШЧА У Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл..
НОВАРАСІЙСК, горад-герой y Расіі, y ІСраснадарскім краі, на беразе Цэмескай (Новарасійскай) бухты Чорнага м. 203,3 тыс. ж. (1996). Буйны йорт. Чыг. станцыя. Прам-сць: цэм., маш.-буд. і металаапр., суднарамонтная, буд. матэрыялаў, дрэваапр., харчасмакавая. Марская акадэмія, ф-т Краснадарскага політэхн. ін-та. Гіст.-краязн. музей. У раёне мыса Мысхака («Малая Зямля») мемарыяльны ансамбль. Засн. ў 1838 як ваен. ўмацаванне на зах. беразе Цэмескай бухты каля руін тур. крэпасці Суджук-Кале (засн. ў 1722, разбурана рус. войскамі ў 1812). У Крымскую ваііну 1853— 56 пацярпеў ад артыл. абстрэлаў англа-франц. эскадры. 3 1866 цэнтр Чарнаморскай акругі Кубанскай вобл., y 1896— 1920 — Чарнаморскай губ. 3 1896 найбуйнейшы на Паўн. Каўказе порт, цэнтр экспарту збожжа, нафты, нафтапрадуктаў, цэменту. У рэвалюцыю 1905—07 быпа створана « Новарасійская рэспубліка». У грамадз. вайну паводле загаду У.І.Леніна ў Цэмескай бухце затоплены караблі рас. Чарнаморскага флоту, каб пазбегнуць захопу яго герм. войскамі. У 1918 заняты войскамі Добраахвотніцкай арміі ген. А.І.Дзянікіна, y 1920 вызвалены Чырв. Арміяй. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням.-фаш. войскамі (1942— 43), амаль поўнасцю разбураны. Літ:. М н х а й л о в К.М. Город-герой Новороссяйск. 2 нзд. М., 1988.
НОВАРАСІЙСКАЯ БЎХТА, другая назва Цэмескай бухты. «НОВАРАСІЙСКАЯ РЭСПЎБЛІКА», пашыраная ў гіст. л-ры назва ўлады Савета рабочых дэпугатаў, што існавала ў г. Новарасійск 25.12.1905—7.1.1906 y рэвалюцыю 1905—07. Утварылася ў ходзе Снежаньскай усерасшскай палітычнай стачкі 1905. Новарасійскі савет (уваходзілі бальшавікі, сацыялісты-рэвалюцыянеры, меншавікі і інш.) закрыў дзярж. ўстановы, раззброіў паліцыю, стварьіў узбр. рабочую дружыну, аднавіў спынены стачкай гандаль, увёў 8-гадзінны рабочы дзень і рабочы кантроль на прадпрыемствах, кантраляваў чыг. і марскія перавозкі,. абклаў падаткам прадпрымальнікаў і чыноўнікаў, выдаваў газ. «Нзвестня». Ліквідавана ўрадавымі войскамі. НОВАСАНД^ЦКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewoëztwo Nowos^deckie), былая адм.-тэр. адзінка на Пд Польшчы. 3 1999 y складзе Малапольскага ваяводства.
НОВАСВАБ0ДНАЯ (былая Цaрс к a я), курганны могільнік (35 курганоў) каля станіцы Новасвабодная Краснадарскага краю (Расія). Найстараж. пахаванні адносяцца да ранняга бронзавага веку (канец 3-га тыс. да н.э.). Пры даследаванні ў 2 вял. курганах выш. каля 10 м выяўлены дальмены позняга этапу майкопскай культуры са скурчанымі пахаваннямі. Знойдзены бронз. сякеры, нажы, вілападобныя прылады, катлы, залатыя ўпрыгожанні, гліняныя шарападобныя пасудзіны і міскі з жамчужным і наразным арнаментам. /. М .Я зэпенка. НОВАСІБІРСК, горад y Расіі, цэнтр Новасібірскай вобл., на р. Об. Узнік y 1893, y 1904—25 наз. Н о в а н і к а л а е ў с к . 1367,7 тыс. ж. (1996). Найбольшы горад Сібіры. Прамысл., навук. і культ. цэнтр. Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт, аэрапорт, метрапалітэн. ГІрам-сць: маш.-буд. (з-ды «Сібэлектрацяжмаш», электратэрмічнага абсталявання і інш ), станкабуд., прыладабуд., радыёэлектронная, авіябудаванне, чорная і каляровая металургія, хім. і хім.-фармацэўтычная, лёгкая, харч.; вытв-сць буд. матэрыялаў. ГЭС. Сібірскае аддзяленне Рас. АН. 16 ВНУ, y т.л. 2 ун-ты, кансерваторыя. 6 тэатраў, y т.л. тэатр оперы і балета. Філармонія. Цырк. Музеі: краязн., геал., заал., гісторыі і культуры народаў Сібіры, карцінная галерэя. НОВАСІБІРСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. На р. 06, y Новасібірскай вобл. і Алтайскім краі (Расія). Утворана плацінай аднайменнай ГЭС. Запоўнена ў 1957— 59. Пл. 1070 км2, аб’ём 8,8 км3, даўж. 200 км, найб. шыр. 17 км. Сезоннае рэгуляванне сцёку; ваганні ўзроўню да 5 м. Палепшаны ўмовы суднаходства; выкарыстоўваецца таксама для водазабеспячэння. Рыбалоўства. НОВАСІБІРСКАЯ В0БЛАСЦБ Размешчана на ПдУ Зах. Сібіры, y Расійскай Федэрацыі. Утворана 28.9.1937. Пл. 178,2 тыс. км2. Нас. 2743 тыс. чал. (1997), гарадскога 74%. Цэнтр — г. Новасібірск. Найб. гарады: Бердск, Іскіцім, Куйбышаў, Барабінск, Татарск, Кара-
Панарама Нопсібірска.
сук. Займае паўд.-ўсх. ч. Зах.-Сіб. раўніны, паміж рэкамі Об і Іртыш. Большая ч. тэрыторыі — Барабінская нізіна, на Пн забалочаная Васюганская раўніна, на У адгор’і Салаірскага кража (выш. да 498 м). У цэнтр. і паўд. частках — рэльеф грывісты; «грывы» выш. 6— 10 м, выцягнутыя з ПнУ на ПдЗ. Паніжэнні паміж імі заняты балотамі і азёрамі. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, каменны вугаль, золата, торф, буд. матэрыялы. Ёсць крыніцы мінер. вод. Клімат рэзка кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -16 °С (на Пд) і -20 °С (на Пн), ліп. 18—20 °С. Ападкаў ад 250 мм на ПдЗ да 500 мм на Пн і У вобласці. Гал. рака — Об з прытокамі Бердзь і Іня, на ПнЗ прытокі Іртыша Ом і Tapa. Рэкі Карасук, Чулым, Каргат і інш. ўпадаюць y бяссцёкавыя азёры. Больш за 3 тыс. азёр, найб. Чаны, Сартлан, Убінскае. Новасібірскае вадасховішча на р. 06. Шмат балаг. Глебы падзолістыя, шэрыя лясныя, чарназёмныя. Лясы займаюць каля 11% тэрыторыі. На Пн — забалочаная тайга (піхта, елка, хвоя, кедр з дамешкамі бярозы, асіны), на У хваёва-бярозава-асінавыя лясы, на Пд — лесастэпы з бярозавымі колкамі, на ПдУ участкі стэпаў. Вядучае месца ў прам-сці належыць машынабудаванню і металаапрацоўцы (вытв-сць станкоў, гідрапрэсаў, самалётаў, прылад радыёэлектронікі, сродкаў сувязі, y т.л. касмічных, энергет. машын і абсталявання, y т.л. для атамнай энергетыкі, с.-г. машын, абсталявання для тэкст. прам-сці і інш.). Развіты чорная і каляровая металургія, хім. і хіміка-фармацэўтычная, лясная і дрэваапр., лёгкая, харч. прам-сць. Па вытв-сці мяса, малака і кандытарскіх вырабаў Н.в. уваходзіць y лік вядучых рэгіёнаў Расіі. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Новасібірская ГЭС (на р. Об) і Барабінская ДРЭС (г. Куйбышаў). Н.в. — важны с.-г. раён Сібіры. С.-г. ўгоддзі займаюць 8,6 млн. га, y т.л. ворныя землі 4 млн. га. Пасевы збожжавых (пшаніца, жыта, ячмень, авёс) і зернебабовых культур пераважна ў паўд. раёнах. 3 тэхн. культур вырошчваюць лён і сланечнік, з карма-
НОВАСІБІРСКАЯ
361
вых — кукурузу і інш. Бульбаводства, агародніцтва. Малочна-мясная жывёлагадоўля. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак. коз, свіней, коней. Развіта птушкагадоўля. Пчалярства. Асн. значэнне мае чыг. транспарт (каля 90% грузаабароту). Даўж. чыгунак 1,5 тыс. км. Гал. чыгункі: участак Транссібірскай магістралі, Новасібірск—Кузбас, Новасібірск— Барнаул, Татарск— Карасук— Кулунда. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 11,6 тыс. км. Суднаходства па р. 0 6 (497 км). Нафтаправод Башкірыя—Омск— Новасібірск— Іркуцк з адгалінаваннямі. Курорт Карачы. Беларусы ў Новасібірскай в о б л а с ц і . Масавыя міграцыі з Беларусі на тэр. сучаснай Н.в. адбываліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. Паводле перапісу 1911 y Каінскім пав. бы-
ло 1113 гаспадарак беларусаў — выхадцаў з Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Мінскай губ. Перасяленцы з Магілёўшчыны і Міншчыны заснавалі ў 1906 в. Аляксандраўка (цяпер Балотнінскі р-н), якая ў 1916 налічвала больш за 100 двароў. У 1-ю сусв. вайну ў рэгіёне асела частка бел. бежанцаў, y 1917— 18 y в. Казлоўка — стараверы з Мінскай губ. У 1920—30-я г. з Беларусі сюды дэпартавалі раскулачаных, рэпрэсіраваных і інш. Паводле перапісу 1926 y г. Новасібірск жыло 433, y Новасібірскай акрузе — 37 439, y Барабінскай — 26 270 беларусаў. Яны вырошчвалі лён на адваяваных y тайгі землях, займаліся рамёствамі, традыц. нар. творчасцю. Паводле перапісу 1939 y Н.в. жыло 41 713 беларусаў. Тут адбываў ссылку бел. пісьменнік Т.Лебяда. У Вял. Айч. вайну ў Новасібірск эвакуіравана 141 тыс. жыхароў Беларусі, y т.л. калектыў Дзяржаўнага яўрэйскага тэатра БССР. Пасля вайны ў Н.в. ехалі жыхары Беларусі па вярбоўцы, на новабудоўлі, па размеркаванні выпускнікі ВНУ. Павоі перапісу 1959 y Н.в. 11 684 беларусы (пераважна ў гарадах). На 1989 іх стала 13 137 чал. Бел. фальклор, маст. самадзейнасць, дэкар.-прыкладное мастацтва найб. захаваліся ў Кыштоўскім р-не,
362_________ НОВАСІБІРСКІЯ дзе сканцэнтравана да 30% нашчадкаў беларусаў-перасяленцаў. Іх побыт, адзенне, культ. спадчыну адлюстроўваюць і экспанаты краязнаўчых музеяў y с. Кыштоўка і г. Новасібірск. Узоры нац. фальклору беларусаў Новасібіршчыны, сабраныя ў час 4 комплексных навук. экспедыцый 1985—92, увайшлі ў працу, якую выдае Сіб. аддзяленне Рас. АН (г. Новасібірск). У 1994 y Новасібірску ўзнікла культ.-асв. т-ва «Беларусы Сібіры» (старшыня У.Галуза). Т-ва правяло сустрэчу прадстаўнікоў бел. арг-цый з Омска, Томска, Барнаула, Кемерава, Новакузнецка, Краснаярска (1995), ініцыіравала абласны фестываль бел. культуры, грамадскія скарынаўскія чытанні, шэраг выставак, y т.л. фотавыстаўку памяці вучонага В.А.Капцюга (усе 1997). У 1997 y Кыштоўцы гшаведзены раённы фестываль бел. культуры з удзелам фалькл. гуртоў і калекгываў маст. самадзейнасці з вёсак Залівіна, Камышынка, Каўбаса, Круціха, Мяхоўка, Пахомава. У 1998 бел. ансамбль «Азарычы» (маст. кіраўнік Н.Шпурык) адзначаны залатым медалём Сіб. кірмашу за «чысціню традыцый і нац. культуру ў рукатворных касцюмах». 3 1995 y новасібірскай б-цы імя А.Чэхава існуе аддзел бел. л-ры, з 1998 на абл. тэлебачанні дэманструецца бел. праграма, адкрыта спецыялізацыя «бел. мова і л-ра» на філал. ф-це Новасібірскага дзярж. пед. ун-та. 3 1997 y Новасібірску створаны і асвячоны абраз св. Ефрасінні Полацкай, блаславёна буд-ва правасл. царквы ў гонар прападобнай Ефрасінні. Фінансаванне т-ва забяспечваюць М.Сулкоўскі (з 1997 узначальвае т-ва «Беларусы Сібіры», ён жа адзін з фундатараў праграмы Згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына» па стварэнні копіі крыжа св. Ефрасінні Полацкай) і інш. прадпрымальнікі бел. паходжання. У вер. 1997 зарэгістравана Грамадская арг-цыя новасібірскай рэгіянальнай нац.-культ. аўтаноміі беларусаў (прэзідэнт Галуза), якая ўваходзіць y нац.культ. аўтаномію «Беларусы Расіі» і Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына». Дэлегаты ад новасібірскіх беларусаў удзельнічалі ў працы Першага сходу беларусаў блізкага замежжа (1992), I i II з’ездаў беларусаў свету, нарадзе прадстаўнікоў замежных суполак (Мінск, 1995). Новасібірскія беларусы аказваюць дапамогу тым, хто пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (напр., акадэмік А.Трафімук перадаў сваю Дзярж. прэмію Расіі на карысць бел. дзяцей-чарнобыльцаў, УДраздоў ініцыіраваў стварэнне спец. фонду ўзаемадапамогі пацярпелым ад катастрофы на ЧАЭС). У 2000 y Новасібірску вьшадзена сумесная праца вучоных ін-таў гісторыі Нац. АН Беларусі і Сіб. аддзялення Рас. АН — зб. «Беларусы ў Сібіры». Літ.. Ф y р с о в a Е.Ф. Траднцнонно-бытовые особенностн культуры белорусов-переселенцев конца XIX — начала XX в. (по ма-
термалам этнографнческвх экспеднцнй) / / Белорусы в Смбнрн. Новоснбнрск, 2000; Л ы ч Л.М. Нацнонально-культурное сгровтельство в БССР н белорусская днаспора Снбнрм, ( 1920-е — первая половнна 1930-х гг.) / / Там жа. М.Л.Страха, Г.Г.Снрееевп
НОВАСІБІРСКІЯ АСТРАВЫ, архіпелаг паміж морамі Лапцевых і Усх.-Сібірскім, y Рэсп. Саха (Якуція), y Расіі. Пл. каля 38 тыс., км2. Уключаюць 3 групы а-воў: Ляхаўскія астравы, уласна Новасібірскія, або Анжу астравы, і Дэ-Лонга. Паверхня нізінная, складзена пераважна з рыхлых адкладаў, y зах. ч. — з вапнякоў і сланцаў. Выш. да 374 м (в-аў Кацельны). Клімат арктычны, суровы. Сярэднія т-ры студз. ад -28 °С да -31 °С, ліп. 1—3 °С. Ападкаў да 132 мм за год. Пераважаюць шматгадовамёрзлыя горныя пароды і падземныя льды. Расліннасць арктычнай тундры. 3 жывёл трапляюцца паўн. алень, пясец, лемінг, зрэдку белы мядзведзь. У летні час шмат птушак. Промысел пяеда. Палярная станцыя на в-ве Кацельны (з 1933). Н0ВАТНЫ (Novotny) Антанін (10.12.1904, Летняні, каля г. Прага — 28.1.1975), дзяржаўны і папіт. дзеяч Чэхаславакіі. Чл. Камуніст. партыі Чэхаславакіі (КПЧ) з 1921, яе ЦК (1946— 68).' 3 1928 удзельнік рабочага руху. У 2-ю сусв. вайну вязень канцэнтрацыйнага лагера Маўтгаўзен. 1-ы сакратар Пражскага абкома (1945—53), пасля смерці К.Готвальда 1-ы сакратар ЦК КПЧ (1953—68), да пач. 1960-х г. працягваў палітыку свайго папярэдніка. Прэзідэнт Чэхаславакіі (1957—68). На студзеньскім (1968) пленуме UK КПЧ абвінавачаны ў правядзенні памылковай ідэалаг., эканам. і нац. палітыкі, адхілены ад кіраўнійтва партыяй, a пазней ад усіх інш. пасад. Адстаўка Н. паспрыяла пачатку «ГІражсксш вясны». НОВАЎТВАР&ННІ, тое, што пухліны. НОВАЧАРКАСК, горад y Расіі, y Растоўскай вобл., на рэках Тузлаў і Аксай (правы прыток р. Дона). 189 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд. (электравозы, станкі), хім., харчасмакавая. 2 ВНУ. Тэатр. Музей Данскога казацтва. Каля Н. — Новачаркаская ГРЭС. Засн. ў 1805 атаманам М.І.Платавым як новы адм. цэнтр Зямлі (з 1870 вобласці) Войска Данскога замест Чаркаска (цяпер станіца Старачаркаская). У 19 ст. паліт. цэнтр данскога казацтва. У 1870-я г. злучаны чыгункай з Растовам-на-Доне і пачаў хутка развівацца. У пач. 20 ст. важны цэнтр адукацыі і культуры Дона. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням. фашыстамі (1942—43), моцна пашкоджаны. Ў Н. адбыліся Новачаркаскія падзеі 1962. Літ:. М о л ч а н о в П.М., Р е п н н к о в Н.Г Новочеркасск: Нст.-краевед. очерк. 3 нзд, Ростов н/Д., 1985.
НОВАЧАРКАСКІ СКАРБ Выяўлены ў 1864 y пахавальным кургане Хахлач каля г. Новачаркаск (Расія). Датуецца I — 2 ст. н.э. Ювелірныя вырабы Н.с. належалі сармацкай царыцы. Сярод упрыгожанняў залатая дыядэма з выявамі аленяў, птушак і дрэў, аздобленая залатымі прывескамі, рознакаляровымі камянямі
і жэмчугам, a таксама пагруднай выявай жанчыны з аметысту; залатыя каралі, бранзалеты, флаконы для духмяных рэчываў, кубкі, нашыўныя бляхі для адзення і інш. Усе знаходкі належаць да сармацкага мастайтва, y якім спалучаюцца скіфскі «звярыны стыль» і паліхромнае мастацгва. Вырабы розных ант. цэнтраў, y т.л. італійскіх, прадстаўлены залатой статуэткай Эрота, сярэбранымі і бронзавымі пасудзінамі і інш. І.М.Язэпенка.
НОВАЧАРКАСКІЯ ПАДЗЁІ 1962, Н о в а ч а р к а с к і р а с с т р э л , узброенае задушэнне 2 чэрв. стыхійных мітынгаў і дэманстрацый (1—3 чэрв.) рабочых г. Новачаркаск Растоўскай вобл. (Расія). Рабочыя пратэставалі супраць павышэння цэн на прадукты харчавання (мяса, малако, масла і інш.) на 25— 30%, абвешчанага 31.5.1962 пры амаль адначасовым зніжэнні расцэнак аплаты працы. У ходзе аперацыі па «навядзенні парадку» з удзелам войск Паўн.-Каўк. ваен. акругі забіты 23 чал., 39 паранены. Потым адбыліся масавыя арышты. Па Н.п. было ўзбуджана 57 крымін. спраў, па якіх асуджана 114 чал. Вярх. суд РСФСР 14 чал. прызнаў арганізатарамі хваляванняў; 7 чал. прыгавораны да расстрэлу, астатнія да пазбаўлення волі на тэрмін ад 10 да 15 гадоў. Выступленні супраць павышэння цэн адбыліся ў шэрагу інш. прамысл. цэнтраў СССР. Літ:. М а р д а р ь 14. Хроннка необьявленного убнйства. Новочеркасск, 1992.
НОВАЧЭБАКСАРСК, горад y Чувашыі, y Расіі. Размешчаны на схілах Прыволжскага ўзв., на правым беразе р. Волга, за 5 км ніжэй г. Чэбаксары (бліжэйшая чыг. станцыя). Горад з 1965. 123,8 тыс. ж. (1996). Порт. Аэрапорт. Прам-сць: буд. матэрыялаў, хіц., лёгкая (бавоўнапрадзільная ф-ка) і харчовая. Чэбаксарская ГЭС. HÔBAUI Уладзімір Іванавіч (н. 29.3.1924, Мінск), бел. вучоны ў галіне электраэнергетыкі. Д-р тэхн. н. (1974), праф. (1976). Засл. дз. нав. Беларусі (1989). Скончыў БПІ (1950). 3 1953 y БПА (y 1973—89 заг. кафедры). Навук. працы па аўтаматызацыі і рэлейнай ахове электраэнергет. установак. Т в Управленне, снгналвзацня п завднта электрнческнх установок. М н , 1961; Мнформацмонное обеспеченве вычнслмтельного экспервмента в релейной зашнте н автоматнке энергоснстем. Мн., 1998 (разам з Ф.А.Раманюком).
Н0ВАЯ БЕЛІЦА, Н о в а - Б е л і ц а , Н а в а б е л і ц а , былы павятовы цэнтр і прадмесце г. Гомеля, цяпер адм. раён г. Гомеля. Засн. паводле ўказаў Кацярыны II ад 28.3 і 7.10.1785 y сувязі з пераносам пав. цэнтра з Беліцы (цяпер в. Старая Беліца) бліжэй да Гомеля. 10.3.1791 Сенат даручыў магілёўскаму намесніку П.Пасеку перасяліць на пасад Н.Б. 302 сялян с. Прыбыткі і в. Дуянаўка. У 1786— 1852 Н.Б. — цэнтр Беліцкага павета. У 1854 Н.Б. далучана да Гомеля як прадмесце. У 1880 y Н.Б.
1646 ж., 305 дамоў. Сувязь з Гомелем ажыццяўлялася па драўляным мосце цераз Сож. У 1897 y Н:Б. 2957 ж„ 405 двароў, 2 чыг. станцыі на лініі ЛібаваРоменекай і Палескай чыг., 2 царквы, 2 малітоўныя стараверскія дамы, прыходскае вучылішча (з жаночай зменай), 3 яўр. малітоўныя школы, крупадзёрка, вятрак, Навабеліцкая запалкавая фабрыка, канатны з-д, пенькатрапальня, пякарня, 26 крам, 6 корчмаў, Навабеліцкі спіртаачышчальны завод і інш. У пач. 20 ст. існавалі Навабеліцкая лесапіяьная фабрыка і Навабеліцкі лесапільна-бандарны завод. У 1940 утвораны Навабеліцкі р-н г. Гомеля (у 1948 скасаваны, y 1951 адноўлены). Н0ВАЯ БРЫТАНІЯ (New Britain), вулканічны востраў y Ціхім ак., самы вялікі ў Бісмарка архіпелагу. Уваходзіць y склад дзярж. Папуа — Новая Гвінея. 36,6 тыс. км2. Нас. 312 тыс. чал. (1990). Рэльеф горны, выш. да 2300 м (дзеючы вулкан Улавун). Клімат экватарыяльны вільготны. Вільготныя экватарыяльныя лясы. Плантацыі какосавай пальмы, какавы, кавы. Гал. горад і порт — Рабаул. «Н0ВАЯ ВАРТА» («Novaja varia»), грамадска-навуковы і літ. часопіс бел. студэнцкай моладзі Віленскага ун-та, аб’яднанай y арг-цыю «Скарынія». Выдаваўся ў 1931—32 і 1934 y Вільні на бел. мове лацінкай. Выходзіў неперыядычна. Рэдактары-выдаўцы К.Глінскі, Т.Грышкевіч (з 3-га нумара). Асвятляў грамадскую і культ.-асв. дзейнасць бел. студэнтаў, узнімаў пытанні нац.-вызв. руху, супрацоўніцтва з польск. студэнйкімі арг-цыямі (арт. «Абавязак хвіліны» Я.Зенюка, «Адно з пытанняў» А.Бартуля, «Чвэрць веку існавання беларускай прэсы»). Змяшчаў дыскусійныя матэрыялы па розных паліт. кірунках развіішя сусв. грамадства, даследаванні па бел. гісторыі і л-ры («Леў Сапега — вялікі канцлер літоўскі» пад крыптанімам «Ш.», «Крытычныя моманты з жыцця Купалы і Коласа — паводле іх твораў» Ант. Навіны), творы Х.Ільяшэвіча, В.Багдановіча (Віцябляніна), Бартуля, Дж.Свіфта, хроніку культ -грамадскага жыцця моладзі Зах, Беларусі. Выйшлі 3 нумары. Выданне спынена ў сувязі з самаліквідацыяй арг-цыі «Скарынія». С.І.Ёрт. А.С.Ліс.
Н0ВАЯ ВЕНС'КАЯ ШКбЛА, н а в а венская школа, другая в е н с к а я ш к о л а , творчая садружнасць кампазітара А.Шонберга і яго венскіх вучняў. Склалася ў 1900-я г. Сярод найб. відных прадстаўнікоў А.Берг, A Веберн. Творчасці кампазітараў школы ўласцівы тэндэнцыі экспрэсіянізму (манадрама «Чаканне» Шонберга), пафас трагедыі «маленькага чалавека», сац. спачуванне (опера «Воцак» Берга), антыфаш. пратэст (кантата «Уцалелы з Варшавы» Шонберга). Кампазітары школы прадоўжылі традыцыю позняга аўстра-ням. рамантызму, выявілі новае адчуванне муз. часу. унутр. рэарганізацыю муз. цэлага, што паўплывала на музыку 20 ст. Радыкальнае абнаўленне
маст. мовы і стылю, звязанае з адмаўленнем ад мажору і мінору, ад традыц. танальных планаў і мадуляцыйнага развіцця, прывяло да ўзнікнення атанальнасці («Лірычная сюіта» і канцэрт для скрыпкі з арк. Берга, 3-і квартэт Шонберга, канцэрт для 9 інструментаў ор. 24 Веберна), метаду дадэкафоніі. Гістарычна Н.в.ш. — адзін з кірункаў «новай музыкі» (гл. Авангард, Мадэрнізм y музыцы). Літ.: Д р y с к н н М. Австрнйскнй экспрессмоннзм / / Друскнн М. О западно-европейской музыке XX в. М , 1973; В е б е р н А. Лекцмм о музыке. Пнсьма: Пер. с нем. М., 1975; Музыка XX в. Ч. 2, кн. 4. М „ 1984.
Н0ВАЯ ВЁСКА, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Мінск—Баранавічы. Цэнтр Варацішчанскага с/с і калгаса. За 20 км на ПдЗ ад г. Стоўбцы, 98 км ад Мінска, 4 км ад чыг. ст. Гарадзея. 368 ж., 169 двароў (2000). Сярэдняя школа, аддз. сувязі.
НОВАЯ__________________363 паўн.-зах. мусон. На ПдЗ, дзе адчуваецца ўплыў зімовага аўстрал. мусону, гадавая колькасць ападкаў 1100 мм. Рэкі (Флай, Мамберама, Дыгул, Сепік, Раму) мнагаводныя, y перыяд дажджоў бурныя паводкі. На нізінах і схілах гор развіты латэрытныя глебы, на ПнУ чырвоныя, на ўзбярэжжы балотныя. У раслінным покрыве пераважаюць вільготна-экватарыяльныя лясы (гілеі). На выш. 1500—3000 м пояс горных гілей з дрэвападобнымі папарацямі, вечназялёнымі лаўровымі дрэвамі, міртамі, хвойнымі з роду падакарпус, вышэй за 3800 м — высакатраўныя лугі з хмызнякамі рададэндранаў. На высокіх вяршынях гор — снежнікі і невял. ледавікі. У больш сухой паўд. ч. вострава развіты саванны з купінамі цвёрдых злакаў аланг-алангу, барадачу і аўстрал. відамі
Да арт. Новая Гвінея. Вёска Бонгу, y якой больш як сто гадоў назад жыў М.М.Міклуха-Маклай.
Н0ВАЯ ГВІНЕЯ (New Guinea; інданез. I р ы я н), в-аў на 3 Ціхага ак. (2-і па велічыні на Зямлі пасля Грэнландыі). Пл. 829 тыс. км2 (паводле інш. даных — 771,9 тыс. км2). Нас. больш за 5 млн. ж. За 150 км на Г)н ад Аўстраліі, аддзелены ад яе пралівам Торэса. Абмываецца на Пд Арафурскім і Каралавым морамі. Зах. ч. — тэр. Інданезіі (Ірыян-Джая), усх. — тэр. дзярж. Папуа— Новая Гвінея. Праз увесь востраў (2400 км) цягнуцца Цэнтральныя горы сярэдняй выш. 3500 м. Найвышэйшы пункт — г. Джая (5029 м). Горы складзены з крышт. і метамарфічных парод, на 3 пераважаюць пясчанікі. Уздоўж паўн.-ўсх. ўзбярэжжа цягнуцца Берагавыя горы, аддзеленыя ад Цэнтральных гор падоўжнымі алювіяльнымі раўнінамі. На Пд вялізная нізінная раўніна, якая перасякаецца шматлікімі рэкамі. Клімат паўн. ч. Н.Г экватарыяльны, паўд. ч. — субэкватарыяльны з сухім зімовым перыядам. На нізінах сярэдняя т-ра 25—28 °С. У гарах з вышынёй клімат зменьваецца ад горнага трапічнага да нівальнага. На схілах гор выпадае больш за 4000 мм ападкаў, якія прыносяць зімой паўд.-ўсх. пасат, a летам
дрэў — банксіямі, эўкаліптамі і акацыямі. У вусцях рэк і ўздоўж нізінных берагоў мангравыя лясы. У жывёльным свеце пераважаюць сумчатыя млекакормячыя: газель, кенгуру, сумчаты барсук, дрэвавы кускус, апосум. ІІІматлікія птушкі (500 відаў). йаўзуны, насякомыя. Вырошчваюць ямс, кукурузу, батат, плантацыі какосавых пальм. кавы, какавы, каўчуканосаў. Здабыча нафты. Рыбалоўства. Асн. гарады: Порт-Морсбі, Маданг (Папуа— Новая Гвінея), Саронг, Джаяпура (Інданезія). М. В.Лпўрыіювіч.
«Н0ВАЯ ДАР0ГА», штотыднёвая газета, выдавалася ў 1942—44 y Беластоку на бел. мове з дазволу герм. улад. Выдавец — беластоцкае Бел. нац. згуртаванне. Гал. рэдактар Х.ільяшэвіч. Публікавала ваен. зводкі, артыкулы на міжнар. тэмы, агляды сац.-эканам. сітуацыі на Беларусі, матэрыялы антырус., антыпольск. і антысеміцкага характару. Змяшчала артыкулы пра падзеі мінулага і гіст. асоб (Міндоўга, Л.Сапегу, П.Крачэўскага і інш.), пра стараж. каштоўнасці, успаміны пра Ф.Аляхновіча і А.Цвікевіча, звесткі па геаграфіі Бела-
364
86% насельніцтва. Найб. гарады (з прыгарадамі, тыс. ж., 1998): Окленд — 910.2, Уэлінгтан — 326,9, Крайстчэрч — 312,6, Гамільтан — 151,8, Нейпір — 111.2, Данідын — 110,8. У прам-сці занята 25,1% працоўных, y сельскай гаспадарцы — 9,8%, y абслуговых галінах — 65,1%.
НОВАЯ
русі, творы бел. пісьменнікаў, рэцэнзіі, хроніку культ. жыцця, дапаможны вучэбны матэрыял, с.-г. парады. Выйшла больш за 100 нумароў. С.У.Жумпр. НОВАЯ 3APÂ, вёска ў Чашніцкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 23 км на ПдЗ ад горада і 20 км ад чыг. ст. Чашнікі, 118 км ад Віцебска. 484 ж., 162 двары (2000). Лясніцтва, участак рыбгаса. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Н0ВАЯ ЗЕЛАНДЫЯ (New Zealand), дзяржава на аднайм. астравах y паўд,зах. частцы Ціхага ак. Займае 2 вял. астравы (Паўночны — 114,6 тыс. км2, Паўднёвы — 151,8 тыс. км2) і шмат дробных (найб. з іх Сцьюарт — 1,7 тыс. км2). Пл. 269,1 тыс. км2. Нас. 3662,3 тыс. чал. (1999). Сталіца — г. Уэлінгтан. асн. прамысл. цэнтр, найб. горад — Окленд. Дзярж. мовы — англійская і маарыйская. Краіна падзяляецца на 93 графствы, 9 раёнаў і 3 гар. раёны. Пад кіраваннем Н.З Кука астравы, Ніуэ, Такелау. Нац. свята — Дзень Вайтангі (6 лют.). Дзяржаўны лад. Н.З. — парламенцкая канстытуцыйная манархія ў складзе Садружнасці на чале з Вялікабрытаніяй. Кіраўнік дзяржавы — брыт. манарх, якога ў краіне прадстаўляе генерал-губернатар, прызначаны на 5 гадоў па прапанове ўрада Н.З. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — палаце прадстаўнікоў, якая выбіраецца на ўсеагульных выбарах тэрмінам на 3 гады (120 дэпутатаў, з якіх 65 выбіраюцца паводле сістэмы прапарцыянальнага прадстаўніцтва, y тл. 5 месцаў прадастаўляюцца насельніцтву маары, 55 — па партыйных спісах). Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам. Урад фарміруе лідэр партыі, якая атрымала на парламенцкіх выбарах большасць месц. Прырода Паверхня пераважна гарыстая і ўзгорыстая. На 3 в-ва Паўднёвы — Паўд. Альпы (г. Кука, 3764 м), на У — плато і раўніны. На в-ве Паўночны ёсць асобныя хрыбты, раўнінныя і ўзгорыстыя тэрыторыі, y цэнтр. ч. — вулканічнае плато. Шмат вулканаў (ёсць дзеючыя), гейзераў, мінер. крыніц, частыя землетрасенні. Невял. радовішчы вугалю, прыроднага газу, нафты, руд металаў, золата і інш. Шмат тэрмальных вод. Клімат марскі субтрапічны, на Пд умераны. Сярэдняя т-ра ліп. ад 12 °С на Пн да 5 °С на Пд, y ra pax -2 °С, часам да -15 °С. У студз. 19 °С на Пн, 14 °С на Пд. Ападкаў за год на зах. схілах гор 2000—5000 мм, на ўсх. схілах і прыбярэжных раўнінах 400— 700 мм. На ПдЗ в-ва Паўднёвы ёсць ледавікі. Рэкі мнагаводныя, багатыя гідраэнергіяй. Шмат горных азёр. Для расліннасці характэрна вял. колькасць эндэмікаў. Пад лесам і хмызнякамі 28% тэрыторыі. У жывёльным свеце многа стараж. відаў. У Н.З. 10 вял. нац. паркаў
' *
*
Герб і сцяг Новай Зсландыі.
(займаюць 8% тэр., найб. — Ф ’ёрдленд на ПдЗ Пауднёвага в-ва, пл. больш за 12 тыс. км2), марскія паркі, шматлікія рэзерваты. Тэ Вахіпунаму — паўд.-зах. раён Паўднёвага в-ва і нац. парк Тангарыра ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Насельніцтва. Каля 74,5% — англановазеландцы, нашчадкі перасяленцаў з Вялікабрытаніі, каля 9,7% — маары, карэнныя жыхары астравоў. Жывуць таксама эмігранты з Еўропы (4,6%), астравоў Шхага акіяна (3,8%), азіяцкіх краін і інш. Сярод вернікаў пераважаюць пратэстанты (больш за 50%) і католікі. Сярэднегадавы прырост насельніцтва каля 1%. Сярэдняя шчыльн. 13,6 чал. на 1 к м . Больш шчыльна заселены раўніны і ўзгоркавыя тэрыторыі, асабліва на Паўночным в-ве (на ім жыве каля 72% насельніцтва краіны). У гарадах НОВАЯ ЗЕЛАНДЫЯ Маштаб
1 :2 0 0 0 0 0 0 0
Каітаія _ Акайха\
в.Паўночны S Ф ангарэі
y , Н, OK/1EHJ
в.Грэйт-Барыер Нараман0эл 5 Гаўран/а'
Гмерстан/ р
[Уэстпарт
в.Паўбнёвы Хакітыка,
Мастэртан
^с^ Г \ '‘-®5т>ўЭр-ХаТ ,Бленем<3 ХУЭЛІНГТАН
2 6 8 5 -/ уРКаікоўра КРАЙСТЧЗРЧ
------------П а-вы Тэ-Сісшэрс
Грр^
Jr
ДАНІДЫН
Оч нв^еркаргі л в.Сцьюарт ------- 170°у.д. Захмш.
Гісторыя. Паводле палінезійскіх легенд, Н.З. заселена ў 10— 14 ст. выхадцамі з а-воў Таварыства. Напярэдадні з’яўлення еўрапейцаў карэнныя жыхары Н.З. — маары падзяляліся на дзесяткі плямён, якія не мелі ўласных дзярж. утварэнняў. Адкрыта галандскім мараплаўцам А.Я.Тпсмпнам y 1642, названа ў гонар адной з галандскіх празінцый. У 1769— 70 даследавана англ. капітанам Лж Кукам У пач. 19 ст. ў Н.З. з’явіліся еўрап. місіянеры, утвораны першыя еўрап. пасяленні. 6.2.1840 прадстаўнікі брыт. ўрада прымусілі правадыроў маары падпісаць дагавор, паводле якога над Н.З. прызнаваўся брыт. пратэктарат, з 1841 — брыт. калонія, месца масавай іміграцыі з Вялікабрытаніі. Захоп зямель маары прывёў да англа-маарыйскіх войнаў 1843— 71. Да канца 19 ст. карэннае насельніцтва складала менш за 10% жыхароў краіны. У 1893 уведзена ўсеагульнае выбарчае права. 3 1907 Н.З. атрымала статус дамініёна — самакіравальнай краіны ў складзе Брыт. імперыі. У 1-ю сусв. вайну больш за 100 тыс. новазеландцаў ваявалі ў Еўропе ў складзе брыт. войск.
Паводле Вестмінстэрскага статута 1926 Н.З. атрымала з 1931 поўную самастойнасць ва ўнутр. і знешніх справах. У 2-ю сусв. вайну новазеландскія войскі ўдзельнічалі ў ваен. дзеяннях y Еўропе і на Ціхім акіяне. У 1951 Н.З. далучыпася да саюза АНЗЮС (Аўстралія, Н.З., ЗША), y 1954 — да СЕАТО. Удзельнічала ў в’етн. вайне 1964—73 на баку ЗША. У паліт. жыцці Н.З. з 1930-х г. сапернічаюць Лейбарысцкая і Нац. партыі. У 1980-я г. ўрад лейбарыстаў на чале з Д.Лонгі змагаўся за стварэнне бяз’ядз. зоны ў паўд. ч. Ціхага акіяна. На выбарах 1993 перамагла Нац. партыя, урад якой (з 1997 на чале з Дж.Шынлі) пачаў рэформу для паскарэння эканам. развіцця краіны. У Н.З. дзейнічаюць паліт. партыі: Лейбарысцкая партыя, Нац. партыя, «Н.З. — перш за ўсё». Н.З. — чл. ААН (з 1945). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў крас. 1992. Гаспадарка. Н.З. — высокаразвітая індустр.-агр. краіна. Валавы ўнутр. прадукг на 1 чал. — 17 тыс. дол. (1998). Аснова эканомікі — высокаразвітая сельская гаспадарка (гал. чынам жывёлагадоўля) і прам-сць, якая перапрацоўвае с.-г. прадукты. Н.З. займае адно з вядучых месцаў y свеце па экспарце масла, воўны, сыру і мяса. Дзяржава кантралюе закуп і збыт с.-г. прадукцыі, імпарт, асваенне новых зямель, эл.станцыі, чыгункі, вугальныя шахты. У п р а м ы с л о в а с ц і гал. роля належыць апрацоўчым галінам. Вядзецца здабыча прыроднага газу (каля 5 млн. хг штогод), каменнага і бурага вугалю (каля 3 млн. т штогод), тытанамагнетытавых пяскоў, руд жалеза, медзі, свінцу, цынку і інш. Вытв-сць электраэнергіі 35,5 млрд. кВт гадз (1996). На ГЭС атрымліваюць 75,7% электраэнергіі, на
ЦЭС — 18,7%, на геатэрмальных элекграстанцыях — каля 5%. Найб. развіта харч. прам-сць экспартнага кірунку. Працуюць шматлікія (больш за 15 значных цэнтраў) бойні, мясакамбінаты, мясакансервавыя прадпрыемствы, халадзільнікі, прадпрыемствы па перапрацоўцы малака, y т.л. маслабойні і сыраварні. Ёсць прадпрыемствы па кансерваванні пладоў і рыбы (Крайстчэрч, Нейпір), млынкамбінаты і інш. У машынабудаванні вылучаюцца аўтазборка (Окленд, Уэлінгтан, Крайстэрч, Нельсан, Уайтара), вытв-сць суднаў для кабатажнага плавання, рыбалоўных траўлераў, лёгкіх трансп. і с.-г. самалётаў (Окленд, Гамільтан). Пашырана вытв-сць разнастайнай с.-г. тэхнікі, абсталявання для малочных ферм, малака- і мясаперапр. прам-сці, a таксама быт. электратэхнікі, халадзільнікаў, тэле-, радыёапаратуры. Піламатэрыялы, цэлюлоза і папера выпускаюцца пераважна на Паўночным в-ве, гал. цэнтр — Уэлінгтан. Працуюць сталеплавільны камбінат (каля Окленда), алюмініевы з-д (каля 1нверкаргіла). Прадпрыемствы хім. прам-сці выпускаюць угнаенні, пестыцыды, фарбавальнікі, фармацэўтычныя вырабы, аміяк, мачавіну, метанол. У г. Фангарэі нафгаперапр. з-д, прадпрыемствы нафтахім. прам-сці. На мясц. сыравіне працуюць цэм., шкляныя, фарфоравыя і фаянсавыя з-ды. Лёгкая прам-сць перапрацоўвае воўну, лён, скуры, імпартныя бавоўну, шаўковую і нейлонавую пражу. У тэкст. прам-сці вылучаецца вытв-сць шарсцяных (Уэлінгтан, Крайстчэрч, Інверкаргіл) і баваўняных (Окленд, Данідын) тканін. У Оклендзе гарбарна-абутковыя прадпрыемствы. У сельскай гаспадарцы пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі каля 2,4 млн. га, пад кармавымі травамі, лугамі і пашай больш за 13,5 млн. га. Каля 70% прадукцыі даюць буйныя фермы (болей за 400 га). Шырока развіта с.-г. кааперацыя. ЖывёлагадоўДя дае каля 80% кошту с.-г. прадукцыі. Н.З. — адзін з буйнейшых экспарцёраў высака-
НОВАЯ
Новая Зеландыя. Геатэрм альная электрастанц ы я ў ц эн тральнай частцы П аўночнага вострава.
Да арт. Новая Зеляндыя Л едавік цыянальным парку Уэстленд.
Ф окс y
на-
якасных мяса-малочных прадуктаў (кантралюе 25% сусв. рынку малочнай прадукцыі), шэрсці (саступае толькі Аўстраліі), бараніны. Пагалоўе (млн. галоў, 1997): буйн. par. жывёлы — 9, авечак — 47,4, свіней — 0,4, коз — 0,2, свойскай птушкі — 12. Буйн. par. жывёла гадуецца пераважна на Паўночным в-ве, авечкі размеркаваны раўнамерна паміж астравамі. ІІІтогадовая вытв-сць (тыс. т): ялавічыны — каля 600, бараніны — каля 200, масла і сыру — прыкладна па 200, кансерваванага малака — каля 500, ачышчанай воўны — каля 200. Земляробства мае другараднае значэнне. Значныя плошчы пад кармавымі культурамі. Збор (тыс. т, 1998): пшаніцы — 250, ячменю — 398, кукурузы — 145, бульбы — 260. Агародніцтва. Садоўніцтва (збор яблыкаў y 1998 — 475 тыс. т). У Н.З. ўведзена ў культуру расліна ківі. Рыбалоўства (улоў рыбы ў 1996 — 421,1 тыс. т). Пчалярства. Лясная гаспадарка. Развіты замежны турызм. Н.З. штогод наведвае каля 1,5 млн. замежных грамадзян, якія расходуюць y краіне каля 2,5 млрд. долараў. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Даўж. (1996): чыгунак 3973 km, y т.л. электрыфікаваных 519 км, аўтадарог 92,2 тыс. km, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 53,6 гыс. км; нафта- і прадуктаправодаў 310 км, газаправодаў 1000 км. 44 аэрапорты з цвёрдым пакрыццём лётнага поля, y т.л. 3 міжнародныя. Знешнія сувязі пераважна пры дапамозе марскога флоту. Гал. парты: Окленд, Крайстчэрч, Данідын, Таўранга, Уэлінгтан. У 1998 экспарт склаў 12,9 млрд. дол., імпарт — 13 млрд. дол. У экспарце пераважаюць шэрсць, бараніна, ялавічына, рыба, сыр, хімікаты, драўніна, фрукты і гародніна, малочныя прадукты; y імпарце — разнастайныя машыны і абсталяванне, нафта, спажывецкія тавары, пластмасы. Гал. гандл. партнёры: Аўстралія (20% экспарту, 27% імпарту),
Ношя Зеландыя. Сгатак кароў н а паш ы . Ноіая Зеляндыя. П ейэаж паўн очн ай часткі
П аўднёвага восграва.
365
366
НОВАЯ
ЗША (адпаведна 10 і 19%), Японія (15 і 12%), Вялікабрытанія (па 6%). Грашовая адзінка — новазеландскі долар. Друк, радыё, тэлебачанне У 1999 y Н.З. больш за 730 перыяд. выданняў. Найбуйнейшыя газеты: «New Zealand Herald» («Новазеландскі веснік», з 1863), «The Evening Post» («Вячэрняя пошта», з 1865), «The Dominion» («Дамініён», з 1907), «The Press» («Друк», з 1861), «New Zealand Truth» («Новазеландская праўда», з 1904), «New Zealand women’s weekly» («Новазеландскі жаночы штотыднёвік», з 1934), «Sunday Times» («Нядзельны час», з 1965). Інфарм. агенцтвы: Нью Зіленд Прэс Асашыэйшэн (НЗПА, з 1873), Саўт Пасіфік Ньюс Сервіс (з 1948, прыватнае). Радыёвяшчанне з 1925. Дзейнічаюць 2 агульнанац. і больш за 30 камерцыйных радыёпраграм. Тэлебачанне з 1958. Трансліруюцца 3 праграмы (2 агульнанац. i 1 прыватная) і 3 каналы спадарожнікавага тэлебачання. Дзейнасць радыё і тэлебачання каардынуе ўрадавая карпарацыя Новазеландскага дзярж. вяшчання. Літаратура. Развіваецца на мове народа маары і англійскай. У запісах 19 ст. збярогся багаты фальклор маары (міфы, легенды, песні, прыказкі). Першыя творы (1850—80-я г.) створаны ў рэчышчы англ. літ. традыцый. Рамант. характар мела паэзія А.Домета і Т.Брэкена. Вольналюбівымі матывамі прасякнуты вершы У.Голдэра і Дж.Бара. Пад уплывам віктарыянскага рамана пра калан. падарожжы зарадзіліся аўтабіягр. проза (М.Э.Баркер) і т.зв. калан. раман (Дж.Уайт, Дж.Г.Уілсан). Канец 19 — пач. 20 ст. адзначаны нац.-патрыят. і дэмакр. тэндэнцыямі, адлюстраваннем сац. і расавых праблем (Дж.Макей, У.Сатчэл). Стваральніца рэаліст. псіхал. навел — К.Мэнсфілд. Феміністычнымі матывамі адметная творчасць Дж.Мандэр. У 1930-я г. развівалася паэзія сац. пратэсту (Р.Мейсан, А.Фэрберн, Д.Гловер). У вершах А.Кэрнаў — асэнсаванне гіст. лёсаў краіны. Медытатыўнасць, рэліг. бачанне свету характэрны для паэзіі Дж.Р.Херві, М.У.Бетэл. Вызначальная рыса л-ры 1930—40-х г. — станаўленне і развіццё рэаліст. eau. рамана (Дж.Лі. Дж.Малган, Р.Хайд, Ф.Сарджэсан) і апавядання (Р.Фінлейсан). Пасля 2-й сусв. вайны спектр тэм, жанраў і літ. сувязей пашырыўся. У паэзіі пераважалі маральна-філас. праблематыка (Дж.Бакстэр, А.Кэмпбел), тэмы нац. і паэт. самавызначэння, пейзажная лірыка. Рэаліст. тэндэнцыі развівапі раманісты Д.Дэвін, М.Джозеф, Н.Хіліярд, С.Аштан-Уорнер, Б.Пірсан. У 1960— 70-я г. папулярным жанрам стала навела, y т.л. псіхал. (М.Шэдбалт, Б.Міткаф, А.Мідлтан). Пачынальніцай новазел. мадэрнізму лічыцца Дж.Фрэйм. Новая з’ява ў новазел. л-ры — творчасць пісьменнікаў-маары (Х.Туварэ, В.Іхімаэра, П.Грэйс), для якіх характэр-
с к я й В.В., О л т а р ж е в с к н й В.П. Нона пільная ўвага да еўрапейска-новазел. вая Зеландвя в международных отношеннях і інш. Маст. традыцый з захаваннем ма1939— 1945 гг. Нркутск, 1993. арыйскай культ. спадчыны. М.С.Вайтовіч (прырода, насельніцтва, гаспаАрхітэктура і выяўленчае мастацтва. дарка), Г.М.Малей (друк, радыё, тэдебачанне, На тэр. Н.З. захаваліся стараж. помнікі літаратура). мастацтва маары — арнаментальная Н0ВАЯ ЗЯМЛЯ, архіпелаг y Паўн. Леразьба па косці, пятрогліфы і наскальдавітым ак., паміж Баранцавым і Карныя размалёўкі. Да часоў англ. каланіскім морамі, y Архангельскай вобл. (Разацыі для культуры маары былі хараксія). Пл. каля 83 тыс. км2. Уключае 2 тэрны буд-ва жытлаў з бярвення, дамоў вял. астравы — Паўночны (48,9 тыс. сходаў, расквечаная разьба пабудоў, локм2) і Паўднёвы (33,3 тыс. км2), раздзедак, быт. прадметаў. Вёскі часам абносілі агароджамі і равамі. У 2-й пал. 19 леныя пралівам Матаччын ІІІар, і дробныя астравы. Берагі фіёрдападобныя. ст. ўзніклі гарады з прамавугольнай сетРэльеф горны, выш. да 1547 м (на кай вуліц,- мноствам адкрытых прастоПаўн. в-ве). Горы складзены з асадкараў і зеляніны ў цэнтры. У 1920—40-я вых (пясчанікі, сланцы, вапнякі) і выг. неакласіцыстычныя і неагатычныя вергнутых парод. Клімат марскі арктычпабудовы змяніліся сучаснымі (жал.-бены, суровы. Сярэднія т-ры сак. (самы тонны, стальны каркас, y аздабленні — халодны месяц) ад -14 °С да -22 °С, жн. дрэва). На англ. ўзор будуюцца 1-па2,5—6,5 °С. Ападкаў 300—600 мм за вярховыя дамы з мясц. асаблівасцямі год. Каля 25% плошчы ўкрыта ледзя(вял. навесы, шырокія спальныя балконым покрывам, y т.л. на Паўн. в-ве саны і інш.) і звязаныя з навакольным мы вял. па плошчы ў Расіі рокрыўны пейзажам. У канцы 19 — пач. 20 ст. склалася мясц. школа жывапісу: Г.Лін- ледавік (20 тыс. км2). Усяго больш за 680 ледавікоў. Уваходзіць y зону аркдаўэр, Ф.Ходжкінс, Ч.Ф.Голдзі адлюстроўвалі побыт і тыпы маары, П. ван дэр тычных пустынь, частка Паўд. в-ва — y зону арктычных тундраў. Растуць ліВелдэн і Дж.Нейрн, П.Макінтайр — шайнікі і імхі (каля 450 відаў), па даліпрыроду краіны. Дэкар. абагульненасць нах і паўд. схілах хмызнякі (карлікавыя уласціва пейзажам «кентэрберыйскай вярба і бяроза). У складзе жывёльнага школы» (А.Ф.Нікал і інш.). Развіваюцца свету лемінг, пясец, трапляецца белы манумент. (Л.Мітчэл) і акварэльны мядзведзь. Птушыныя «кірмашы» (кай(Э.Лі-Джонсан) жывапіс, скульптура ры, чайкі, чысцікі). У прыбярэжнай зо(Р.О.Грос), гарадскі (Э.Пейдж) і індусне цюлені, маржы, з рыб — траска, трыяльны (Дж.Уікс) пейзаж. У разьбе сёмга, омуль. Промысел пясца і марскіх па дрэве і ксілаграфіях М.Тэйлара ўважывёл. Палярныя станцыі. Ha Н.З. соблены жыццё краіны і легенды машмат гадоў праводзіліся выпрабаванні ары, іх паэт. фантазія. ядзернай зброі. Музыка. У вуснай традыцыі захаваліся маарыйскія рытуальныя песні і танН0ВАЯ I НАВЁЙШАЯ ГІСТ0РЫЯ, 1) цы, эпічныя, любоўн'ыя, прац. песні, асобны перыяд сусветнай гісторыі ад звязаныя з пластыкай. Сярод муз. інканца сярэдніх вякоў да нашых дзён, струментаў: розныя трубы (пу; з ракакалі чалавецтва ўпершыню ўсвядоміла він, дрэва, гарбуза), разнавіднасці унікальнасць свайго існавання. 2) Галіфлейт (з ільняной саломкі, скуры і на гіст. навукі, якая вывучае гэты перыінш.), гудзёлкі, драўляныя гонгі паху, яд. Паняцце «новы час» узнікла ў эпоху кастаньеты, з пач. 20 ст. — канцэрціна, Адраджэння (14— 1-я пал. 15 ст.). Росакардэон, скрыпкі, фп. Значную ролю ў квіт навукі і мастацтва таго часу гумаразвіцці нац. муз. культуры адыгралі ністы назвалі «новай эпохай», бо лічыA. Нгата, кампазітары і спевакі К.Тахаві, лі, што Еўропа ўступіла ў асобы перыяд B. Гуата, Тэ Рэме Карэпа, Т.Нгаваі, свайго развіцця. Гэтыя паняцці ў гіст. А.Аватэрэ. Музыка перасяленцаў засн. навуцы замацаваліся да нашага часу. У пераважна на муз. традыцыях Вяліка20 ст. яны дапоўнены паняццем «сучасбрытаніі. 3 канца 19 ст. ў гарадах наланая» ці «навейшая гісторыя». Гісторыя джваліся аматарскія сімф. канцэрты і новага часу пачынаецца з 16 ст. і заканоперныя спекгаклі. У 1882 адкрыты ф-т чваецца пач. 20 ст. Гіеторыкі падзялямузыкі ў Кентэрберыйскім ун-це (г. юць новы час на 2 вял. перыяды. За Крайстчэрч). Пасля 2-й сусв. вайны пункт аоліку 2-га перыяду новага часу створаны сімф. аркестр Новазеландскай звычайна бяруць Французскую рэвалюралыёвяшчальнай карпарацыі, нац. цыю 1789—99. У сваю чаргу, І-я сусв. оперная і балетная трупы, муз. ф-ты адвайна 1914— 18 стала рубяжом новага і крыты ў шэрагу ун-таў. 3 1974 працуе навейшага часу. Навейшая гісторыя Асацыяцыя новазеландскіх кампазітаз’яўляецца працягам новай гісторыі. раў. У станаўленні нац. кампазітарскай Асн. змест новага часу — хуткі рост і школы вял. ролю адыграў аўстралійскі кампазітар А.Хіл, які выкарыстоўваў y замацаванне зах. цывілізацыі. У Зах. Еўропе раней, чым дзе-небудзь, узкік творчасці элементы маарыйскай музыкі асобы і унікальны тып грамадства — (опера «Флейта-прадказальніца», «Макапіталізм. Еўрапейцы стварылі індустр. арыйская сімфонія» і інш.). Сярод камсістэму прадукц. сіл, якая супрацьпаспазітараў: Дж.Казінс, Д.Лілбёрн, ЭЛоктавіла іх усяму дакапіталіст. свету. Дзявуд, Дж.Маклаўд, К.Смол, Р.Трымейн, куючы ваен. і тэхн. перавазе Захад стаў Д.Фаркуар. гаспадаром свету, падпарадкаваўшы саЛіт.: М а л а х о в с к м й К.В. Брмтанмя бе ў 16— 18 ст. народы Азіі, Афрыкі і южных морей. М., 1973; Я г о ж. Йсторня Амерыкі. Развіццё капіталізму, якое Новой Зеланднн. М., 1981; Г р у д з м н -
суправаджалася калан. экспансіяй еўрап. дзяржаў, прывяло да ўсталявання цеснай узаемасувязі паміж краінамі і цывілізацыямі. У адрознен-не ад папярэдніх эпох гісторыя перастала быць арыфм. сумай ізаляваных адна ад адной краін і цывілізацый. Асобнае месца ў Н. і н.г. займае 19 ст., калі ў Еўропе ўзнікла індустр. цывілізацыя. 20 ст. — эпоха навейшага часу адрозніваецца выключнай супярэчлівасцю. 1-я і 2-я сусв. войны знішчылі каля 70 млн. чалавек. 20 ст. характарызуецца надзвычайным паскарэннем сац.-паліт. змен. Хваля сац. рэвалюцый, якая пачалася ў 1917 y Расіі (гл. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917), пракацілася па многіх краінах свету. Вырашальны ўплыў на лёсы ўсіх людзей Зямлі зрабіла перамога над фашызмам y 2-й сусв. вайне. У выніку нац.-вызв. руху ў краінах Азіі і Афрыкі з’явіліся больш як 100 новых незалежных дзяржаў. Зах. цывілізацыя прадэманстравала, што менавіта яна з’яўляецца гал. сілай сучаснасці. Станаўленне бел. гістарыяграфіі новага і навейшага (найноўшага) часу адбылося ў 1920—30-я г. Вял. ўклад y гэта зрабілі гісторыкі У.І.Пічэта, У.М.Перцаў. У пасляваен. час цэнтрам вывучэння Н. і н.г. сталі адпаведная кафедра БДУ, кафедра ўсеаг. гісторыі Бел. пед. ун-та імя М.Танка, з 1970-х г. пытанні Н. і н.г. вывучанЗцца ў Гомельскім і Гродзенскім ун-тах, Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі, шэрагу пед. і інш. ВНУ рэспублікі. Літ:. В е б е р М. Мзбр. пронзв.: Пер. с нем. М., 1990; Т о й н б н А.Дж. Постнженне нсторвй: Пер. с англ. М„ 1991: Я г о ж. Цнвшшзацвя перед судом нсторнн: Пер. с англ. М.; СПб., 1996; Я с п e р с К. Смысл н назначенме нсторнк: Пер. с нем. 2 нзд. М„ 1994; Б р о д е л ь Ф. Матернальная цмвнлнзацня, экономмка н капнталнзм, XV— XVIII вв.: Пер. с фр. Т. 1— 3. М.. 1986—92; С о р о к н н П. Человек. Цввнлнзацня. Обшество: Пер. с англ. М., 1992; Мсторня Европы: Пер. с фр. Мн.; М-, 1996; Новая нстормя стран Европы в Амернкн. [Ч. I— 2). М., 1998.
У.С.Кошалеў. Н0ВАЯ ІРЛАНДЫЯ (New Ireland), вулканічны востраў y Ціхім ак., y Бісмарка архіпелагу. Тэр. Папуа— Новая Гвінея. 8,6 тыс. км2. Нас. (з прылеглымі астравамі) 87 тыс. чал. (1990). Горныя масівы выш. да 2150 м акаймаваныя берагавымі нізінамі. Клімат гарачы, вільготны. Сярэднія месячныя т-ры 25—28 °С. Ападкаў больш за 2000 мм за год. Вільготныя экватарыяльныя лясы. Асн. культура — какосавая пальма. Гал. горад і порт — Кавіенг. НбВАЯ КАЛЕД0Н1Я (Nouvelle Calé donie), уладанне Францыі ў паўд.-зах. частцы Ціхага ак., y Меланезіі. Складаецца з гал. в-ва Н.К. (пл. 16,8 тыс. км2), а-воў Луаятэ (2 тыс. км2) і інш. Пл. 19,1 тыс. км2. Нас. 197,4 тыс. чал. (1999). Адм. і эканам. ц., гал. порт — г. Нумеа. Афіц. мова — французская. Падзяляецца на 3 правінцыі. Нац. свята — Дзень узяцця Бастыліі (14 ліп.). Прырода. Большую ч. в-ва Н.К. займае пласкагор’е, на якім узнімаюцца
асобныя горныя вяршыні да 1628 м. На астатніх астравах пераважае нізкагорны рэльеф. Карысныя выкапні: руды нікелю (запасы металу 45 млн. т, каля 20% сусветных), кобальту, медзі, хрому, жалеза, марганцу, сурмы. Ёсць радовішчы золата, серабра, свінцу. Клімат трапічны. Сярэдняя т-ра студз. 24—26 °С, ліп. 20 °С. Гадавая колькасць ападкаў ад 3000 мм на ўсх. схілах да 700 мм на заходніх. Летам бываюць трапічныя ўраганы. Рэкі невялікія і парожыстыя. У раслінным покрыве шмат эндэмікаў. Пераважаюць рэдкалессі з дрэва ніяулі і высакатраўі. Пад лесам і хмызнякамі 39% пл. Дрэвы кауры, агатыс, новакаледонская хвоя і араўкарыя маюць каштоўную драўніну. Жывёльны свет астраўнога тыпу, вельмі бедны, шмат птушак. Насельніцтва Карэнныя жыхары — канакі, або новакаледонцы, адзін з меланезійскіх народаў, складаюць 42,5%, размаўляюць на 27 блізкароднасных мовах і дыялектах. Да карэнных жыхароў адносяцца таксама меланезійцы і палінезійцы а-воў Луаятэ (3,8%). Некарэннае насельніцтва — французы (37,1%), выхадцы з франц. уладанняў y Ціхім ак. (8,4%), інданезійцы (3,6%), в’етнамцы (1.6%) і інш. Карэннае насельніцтва жыве пераважна ў вёсках і звязана з сельскай гаспадаркай, прышлае жыве ў гарадах і пасёлках пры гарнарудных прадпрыемствах. Сярод вернікаў католікаў 60%, пратэстантаў 30%. Сярэднегадавы прырост каля 1,6%. Сярэдняя шчыльн. 10,3 чал. на 1 км2. Больш шчыльна населена паўд. ч. вострава, дзе знаходзіцца адзіны значны горад Нумеа (каля 70 тыс. ж., 1998). У сельскай гаспадарцы занята 20% эканамічна актыўнага насельніцтва, y апрацоўчай прам-сці — 16%, y горназдабыўной — 4%, y абслуговых галінах — 60%. а-вы іБелеп
If 5 °У Д -1
НОВАЯ___________________ 367 Гаспадарка. Н.К. — краіна з развітой гарнаруднай прам-сцю. Валавы ўнутр. прадукт y 1996 — 2,1 млрд. дол. (11,4 тыс. дол. на 1 чал.), y т.л. ў прам-сці ствараецца 25%, y сельскай гаспадарцы — 3%, y абслуговых галінах — 72%. У прам-сці гал. значэнне маюць здабыча руд нікелю, кобальту, хрому, жалеза і інш. металаў. Здабыча нікелевых руд вядзецца адкрытым спосабам вакол 4 гарнарудных цэнтраў Непуі, Пора, Куауа і Тыо. Працуюць 2 з-ды па перапрацоўцы нікелевых руд (адначасова атрымліваюць і кобальт). Усе гарнарудныя прадпрыемствы належаць франц. кампаніі «Ле нікель». Вытв-сць феранікелю каля 70 тыс. т за год. Вытв-сць электраэнергіі 1,1 млрд. кВт гадз (1996). ЦЭС даюць 70% электраэнергіі, ГЭС — 30%. 3 прадпрыемстваў харч. прам-сці піваварныя і кансервавыя з-ды, па перапрацоўцы какосавых арэхаў, апрацоўцы кавы, млыны; з інш. галін — з-ды мылаварныя, пластмасавых вырабаў, буд. матэрыялаў, лесапільныя, мэблевыя, па рамонце і буд-ве невялікіх суднаў. Сельская гаспадарка задавальняе патрэбы насельніцтва на 30%, мае спажывейкі характар. У с.-г. карыстанні каля 230 тыс. га, пераважаюйь жывёлагадоўчыя ўгоддзі. У гаспадарках еўрап. каланістаў каля 100 тыс. галоў буйн. par. жывёлы мяснога кірунку. Мясц. насельніцтва гадуе свіней і коз. Птушкагадоўля. На экспарт вырошчваюць какосавыя арэхі і каву, на свае патрэбы — бульбу, сланечнік, пшаніцу, кукурузу, ямс, тара, батат, маніёк, агародніну. Трапічнае садоўнійтва. Рыбалоўства. Нарыхтоўка драўніны каштоўных парод. Транспарт аўтамаб. і марскі. На астравах 5,6 тыс. км аўтадарог, y т.л. 1
Маштаб 1:15 0 0 0 0 0 0 .
Пум à Jlyaô в.Увеа в <•/ К у м а к б ^ ^ ^ нге" Ф а я ў е о Шэпенехе ^эПуэндыміе Чйе Канэ^ ч % Х уаілу в.Ліфу 9 в.Новая КалеЗонія ^ paST-'-f. <^Т“ ° ТадынэО 3 a
Л а -Ф о а 'Ч
Ятз " Марэ
НОВАЯ КАЛЕДОНЮ (Фр.) Маштаб 1:40 000 000
20° пд.ш.
в.Новая Калебонія ^ C q '-.X
“
Паўдневы тропік
й УЛ ё £
х .і ' J
Вао°
Гісторыя. Н.К. заселена продкамі сучасных меланезійцаў y 2-м тыс. да н.э. На момант з’яўлення еўрапейцаў карэнныя жыхары (канакі) не мелі дзярж. утварэнняў, хоць знаходзіліся на больш высокім узроўні развіцця, чым інш. меланезійцы. Адкрыта ў 1774 англ. мараплаўцам Лл.Кукпм. У пач. 19 ст. тут з’явіліся хрысц. місіянеры. У 1853 Н.К. абвешчана ўладаннем Францыі, з I860 асобная калонія. У 1864-,—96 месца ссылкі злачынцаў з Францыі (больш за 40 тыс. чал.). Уціск калан. улад выклікаў y 1878 паўстанне канакаў. 3 1946 «заморская тэр.» Францыі. У 1956 створана тэр. асамблея. У 1980-я г. адбыўся шэраг выступленняў за незалежнасць Н.К. У 1988 паміж лідэрамі Н.К. і франц. ўладамі дасягнута пагадненне аб мірным урэгуляванні канфлікту. У 1998 усеагульны рэферэндум ухваліў новае пагадненне, паводле якога Н.К. атрымае незалежнасцр y бліжэйшыя 15— 20 гадоў.
тыс. км з цвёрдым пакрыццём. Ёсць падвесныя канатныя дарогі для вывазу руд металаў да ўзбярэжжа. Знешнія сувязі абслугоўваюць марскі флот і авіяцыя. 5 аэрапортаў, y т.л. міжнар. каля Нумеа. У 1996 экспарт склаў 500 млн. дол., імпарт 845 млн. дол. Гал. тавары экспарту — феранікель (95% кошту), абагачаныя руды нікелю, кобальту, хрому і інш. металаў, копра, кава; імпарту — харч. прадукты і прамысл. вырабы, паліва. Гал. гандл. партнёры: Францыя (29% экспарту, 45% імпарту), Японія (31% і 4%), Аўстралія (7% і 18%), ЗІІІА (12% экспарту), Сінгапур, Тайвань, Новая Зеландыя. Дадатковыя даходы краіна атрымлівае ад міжнар. ту-
НОВАЯ
368
рызму. Грашовая адзінка — франк франц. кантор y Ціхім ак. Літ.. М е Л в к с е т о в а ледоння: 1968.
Прошлое
в
М.М. Новая Касовременность. М.,
Н0ВАЯ (МАЛАДАЯ) ГІСТАРЫЧНАЯ UIKÔJIA, кірунак эканам. тэорыі, які склаўся ў 1870—80-я г. і развіваўся пераважна ў Германіі да 1930-х. Непасрэдная пераемніца гістарычнай школы. Гал. аб’екты даследаванняў школы — праблемы гіст. вытокаў і лёсу капіталізму, рухаючых сіл і перыядызацыі гіст. працэсу. Прадстаўнікі школы Л.Брэнтана, Ь.Зомбарт, ням. эканамісты Г.Шмолер, К.Бюхер і інш. разглялалі сац.-эканам. развіццё асобных краін як адлюстраванне рознага ў розных народаў «нацыянальнага духу», што выключала магчымасць агульных для іх законаў, выступалі за «гісторыка-статыстычны» метад y эканам. тэорыі. Адно з асн. паняццяў школы — «сацыяльны арганізм» (ужывалася да грамадства, розных сац. груп і інш.). За адраджэнне канструкцый гэтай школы выступаў У.Ростаў y тэорыі «стадый эканамічнага росту». НОВАЯ МЁТЧА. вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., каля р. Мужанка. Цэнтр Мётчанскага с/с. За 20 км на ПдУ ад г. Барысаў, 96 км ад Мінска, 9 км ад чыг. ст. Навасады. 86 ж., 47 двароў (2000). Сярэдняя школа. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Н0ВАЯ МЫШ, вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля р. Мышанка, на аўтадарозе Мінск— Брэст. Цэнтр сельсавета. За 7 км на 3 ад г. Баранавічы, 212 км ад Брэста. 1669 ж., 691 двор (2000). Баранавіцкі філіял Брэсцкага дзяржплемпрадпрыемства, філіял Баранавіцкай ф-кі дзіцячых цацак «Брыг». ПТВ механізацыі сельскай гасПадаркі, пач. і муз. школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнікі архітэктуры: Навамышскі Праабражэнскі касцёл, Праабражэнская царква (1859). Вядома з 1-й пал. 15 ст. як сяло Мыш y Навагрудскім пав. У 1563 Жыгімонт II Аўгуст перадаў сяло за ваен. заслугі Я.Хадкевічу. У дакументах 1566 згадваецца як мястэчка. У 16— 17 ст. тут існаваў замак, y 17 ст. — касцёл, школа. У 2-й чвэрці 17— 18 ст. належала Сяняўскім, Юдзіцкім, Масальскім, Несялоўскім. У пач. 18 ст. Масальскія заснавалі тут шкляную гуту. У 1725 y Н.М. больш за 100 двароў, школа, шпіталь. касцёл, царква, млын, карчма. 3 1795 y Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Слонімскай, з 1797 Літоўскай. з 1801 Гродзенскай губ. У 1886 — 1031 ж., 162 двары, школы, y т.л. 3 яўр. школы, цагельня, піваварня, вятрак, паравы млын, 21 крама, царква, касцёл. У 1921— 39 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Баранавіцкага пав. Навагрудскага ваяв 3 1939 y БССР. 3 1940 йэнтр Навамышскага раёна Баранавіцкай вобл. У Вял Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі загубілі ў Н.М. і раёне 1803 чал. 3 1954 y
Брэсцкай вобл. 3 1957 цэнтр сельсавета Бара-
навіцкага раёна.
В.У.Шаблюк.
Н0ВАЯ ПАГПНА, вёска ў Драгічынскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр Папінскага с/с і калгаса. За 9 км на Пд ад горада і 16 км ад 'чыг. ст. Драгічын, 119 км ад Брэста. 953 ж„ 309 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, лазнева-пральны камбінат, аддз. сувязі. Свята-Праабражэнская царква. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — касцёл (19 ст.). «Н0ВАЯ хвАля», кірунак y франц. кіно на мяжы 1950—60-х г., які садзейнічаў абнаўленню стылістьцсі кінарэжысуры і дэмакратызацыі кінамастацтва. Тэрмін узнік y франц. друку. Для рэжысёраў гэтага кірунку характэрны адмаўленне ад стварэння дарагіх камерйыйных фільмаў, імправізацыйныя метады здымкі, пераважна ў натуральным асяроддзі і рэальных інтэр’ерах, цікавасць да жыцця маладога пакалення, скептычнае стаўленне да традыц. маральных каштоўнасцей. У рэчышчы «Н.х» працавалі Ф.Труфо, К.Шаброль, Л.Маль, ЖЛ.Гадар, А.Рэнэ, А.Варда, А.Аструк, Ж.Франжу і інш., a таксама дакументалісты, якія абвясцілі лозунг «сінема-верытэ» («кіно-праўда», К.Маркер, Ж.Руш, Ф.Рэйшэнбах і інш.). У сярэдзіне 1960-х г. выявілася слабасць «Н.х.», звязаная з аўтарскім эгацэнтрызмам, павярхоўнай трактоўкай драм. канфліктаў, празмерным захапленнем фармальнымі прыёмамі. Аднак дзякуючы «Н.х.» з’явілася свабодная і натуральная рэжысёрская манера, распрацаваны новыя сродкі экраннай выразнасці (рухомая камера), новыя прынцыпы мантажу (незакончанасць эпізодаў, несупадзенне адлюстравання і гуку), пашырыліся межы сінтэзу традыц. жанраў. Франц. кіно папоўнілася новымі акцёрамі (Ж.П.Бельмандо, Ж.Маро, А.Дэлон, Ж.К.Брыялі, ЖД.Трэнтыньян, К.Дэнёў, А.Карына), аператарамі (А.Дэке, Р.Кутар, Ж.Раб’е, С.В’ерні і інш ), кампазітарамі (М.Дегран, М.Жар і інш.). Асобныя тэмы, матывы, маст. прыёмы «Н.х.» ўзбагацілі мову кіно і атрымалі пашырэнне ў розных кінематаграфіях. Літ:. Б о ж о в н ч В. О «новой волне» во французском кмно / / Вопросы кннонскусства. М., 1964. Вып. 8; Ж а н к о л а Ж.П. К .Н Н О Ф ранцнв. Пятая республнка (1958— 1978): Пер. с фр. М , 1984. В.Ф.Нячай.
Н0ВАЯ ШАТЛАНДЫЯ (англ. Nova Scotia, франц. Nouvelle fecosse), правінцыя на ПдУ Канады. Займае п-аў Новая Шатландыя і в-аў Кейп-Брэтан. Пл. 54,6 тыс. км2. Нас. каля 1 млн. чал. (1998), гал. чынам англа-канадцы. Адм. і прамысл. цэнтр, гал. порт — г. Галіфакс. Паверхня нізінная, узгорыстая, на в-ве Кейп-Брэтан месцамі нізкагорная (да 532 м). Сляды стараж. зледзянення. Клімат умераны, вільготны, ападкаў да 1200 мм за год. Рэкі кароткія, мнагаводныя, з парогамі і вадаспадамі; шмат азёр. Захаваліся хваёвыя лясы з дамеш-
камі клёна і бярозы. Радовішчы барыту, каменнага вугалю, кухоннай солі. Найб, развіты чорная металургія, нафтаперапрацоўка, коксахімія, трансп. машынабудаванне, харч. (пераважна рыбакансервавая), цэлюлозна-папяровая, дрэва.апрацоўчая прам-сць. ГЭС. 3-ды па вытв-сці цяжкай вады. Сельская гаспадарка прыгараднага тыпу (агародніцтва; сеяныя травы, малочная жывёлагадоўля). Садоўніцтва (яблыкі экспартуюцца). Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Н0ВАЯ ЭКАНАМІЧНАЯ ПАЛІТЫКА (н э п), цыкл мерапрыемстваў Сав. дзяржавы па выхаду з эканам. крызісу пасля грамадзянскай вайны 1918—20. Прынята вясной 1921 X з’ездам РКП(б); названа «новай» y адрозненне ад палітыкі «ваеннага камунізму». Была разлічайа на аднаўленне нар. гаспадаркі і наступны пераход да сацыялізму. Гал. змест: замена харчразвёрсткі харчпадаткам y вёсцы, выкарыстанне рынку, розных форм уласнасці, прыцягненне замежнага капіталу (канцэсіі), правядзенне грашовай рэформы 1922—24 (рубель быў абвешЧаны канверсаванай валютай). Правядзенне нэпа пачалося ў надзвычай неспрыяльных умовах. У 1920 прадўкцыя буйной прам-сці ў параўнанні з 1913 паменшылася ў 5 разоў, тэкстыльнай — амаль y 18. Валавая прадукцыя земляробства складала 64%, a жывёлагадоўлі — 72% ад узроўню 1913. На транспарце панаваў хаос, фактычна не працавалі пошта, сувязь, былі парушаны ці разарваны традыц. эканам. сувязі. На Беларусі становішча абцяжарвалася шматгадовым прыфрантавым становішчам, ваен. разбурэннямі, фактычным падзелам краіны на часткі (паміж РСФСР і Польшчай); большасць прамысл. прадпрыемстваў не працавала, валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі складала крыху больш за палову даваеннай. Цяжкае эканам. становішча ўзмацнялася масавым паліт. і крымін. бандытызмам. Былі ўведзены грашовы падатак і абавязковыя збожжанарыхтоўкі па ўстаноўленых дзяржавай цвёрдых йэнах. У сельскай гаспадарцы ў час нэпа дапускалася арэнда зямлі, наём рабочай сілы, свабода выбару форм землекарьютання, фарміравалася сістэма крэдытаў і кааперацыі. У галіне фінансаў прадугледжвалася фарміраванне бюджэту, кантроль за грашовай эмісіяй; y кастр. 1921 створаны Дзярж. банк, y 1922—23 праведзена дэнамінацыя дзярж. грашовых знакаў (саўзнакаў). Нэп прадугледжваў легалізацыю гандлю, пашырэнне прыватнай ініцыятывы, дазваляліся абмен, купля і продаж с.-г. прадукцыі ў губернях, якія выканалі харчразвёрстку, быў дазволены прыватны гандаль, развівалася спажывецкая кааперацыя. Вынікі нэпа ў хуткім часе сталі адчувальнымі. У 1925 сельская гаспадарка ў асн. дасягнула даваен. ўзроўню. У 1926 кошт усёй валавой прадукцыі ў даваен. ацэнцы склаў 384,8 млн. руб. і перавысіў сярэднегадавыя паказчыкі 1911— 13 на 9,8%. У 1926/27 гасп. г. завяршыўся працэс
аднаўлення прам-сці рэспублікі. Гал. рэгулятарам эканам. дзейнасці стаў рынак. У 1922/23 на долю прыватніка прыпадала 90% усіх гандл. прадпрыемстваў і 85% тавараабароту. Пераадольвалася інфляцыя, умацоўвалася грашовая сістэма. У 1921—27 былі адменены працоўная павіннасць, натуральная аплата, рабілася спроба ажывіць работу Саветаў, праведзена адм.-тэр. рэформа. Для Беларусі яна азначала 2 узбуйненні (у 1924 і ў 1926). Вынікі ажыццяўлення нэпа нельга ацанідь адназначна. Дзякуючы намаганням усіх слаёў насельніцтва эканоміка краіны дасягнула даваен. ўзроўню 1913. Аднак ні прам-сць, ні сельская гаспадарка не змаглі стварыць сабе рынкаў расшыранай вытв-сці. Па меры таго як нэп сггавіў усё бсільш цяжкія пытанні не толькі ў вырашэнні Эканам. праблем, a і перад паліт. сістэмай, усё часцей узнікалі тэндэндыі да яго згортвання, цгго і адбылося ў канцы 1920 — пач. 1930-х гг. Літ.: Белорусская ССР в цнфрах: К 10-летню сушествовання БССР, 1919— 1929. Мн., 1929; Эканамічная гісторыя Беларусі. 2 выд. Мн., 1996; Б я с п а л а я М.А. Беларуская вёска ў першыя гады нэпа (1921— 1923 гг.). М.А.Бяспалая. Мн., 1999.
HÔBIK Арцём Іванавіч (31.10.1897, в. Селішча Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 19.8.1984), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі с.-г. жывёл. Д-р вет. н. (1963), праф. (1964). Засл. дз. нав. Беларусі (1965). Скончыў Ленінградскі вет. ін-т (1926). У 1934—77 y БСГА (да 1973 заг. кафедры, адначасова ў 1951—56 прарэктар). Навук. працы па марфалогіі і біяхім. саставу крыві, уплыве інсуліну на рост і прадукцыйнасць с.-г. жывёл.
ческого обеспечення борьбы с преступностью. Мн., 1998.
HÔBIK Яўген Канстанцінавіч (н. 17.8.1939, в. Рахавец Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1989), праф. (1991). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1962). 3 1970 y Мінскім пед. ін-це, Мінскім ін-це культуры, Рэсп. міжгаліновым ін-ue павышэння кваліфікацыі кіруючых кадраў і спецыялістаў галін нар. гаспадаркі. 3 1990 заг. кафедры гуманіт. дысцыплін Бел. дзярж. ун-та інфарматыкі і радыёэлектронікі. Даследуе гісторыю культ. будаўніцтва, паліт. партый. арг-цый і рухаў, сац.-эканам., паліт. і культ. развіцця Беларусі. Адзін з аўтараў вучэбнага дапаможніка «Гісторыя Беларусі» (ч. 1—2, 1998). Тв.: Формнрованве кадров народного образовання Белоруссвн (1917— 1941 гг.). Мн., 1981;. Ленннскнй комсомол Белорусснв — обшеобразовательной школе: Содержанне, формы 11 методы работы по обученню н ком. восгштанню молодежн (1941— 1980 гг ). Мн., І982 (разам з У.І.Навіцкім).
HÔBIKABA Валянйіна Іванаўна (н. 26.5.1946, г. Хатынец Арлоўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н. (1984), праф. (1985). Скончыла Віцебскі мед. ін-т (1970), працуе ў ім (з 1985 заг. кафедры). Навук. працы па механізмах гнойна-септычных захворванняў, метада'х дыягностыкі і лячэння імунадэфіцытных і алергічных хвароб y дзяцей. Тв '. Клеточные методы нммуноднагностнкм. Мн., 1979 (разам з Дз.К.Новікавым); Бронхнты y детей. Внтебск, 1998 (разам з П.Дз.Новікавым).
HÔBIKABA Ганна Аляксандраўна (н. 25.5.1933, г. Мсціслаў Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне дэндралогіі. Канд. біял. н. (1963). Дачка А.Л.НовікаHÔBIK Ірына Аляксандраўна (н. ва. Скончыла Украінскую с.-г. акадэ17.5.1937, Мінск), беЛ. матэматык і пе- мію (1955). У 1960—91 y Ін-це экспедагог. Д-р пед. н. (1991), праф. (1993). рым. батанікі АН Беларусі. Навук. праСкончыла БДУ (1959). 3 1974 y Бел. цы па марфалогіі, фізіялогіі і біял. асабпед. ун-це (у 1978—89 заг. кафедры). лівасцях дрэвавых раслін, фітаэкалогіі, Навук. працы па праблемах выкладання фітатэрапіі. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. матэматыкі ў навуч. установах. РаспраТв:. Бмологмя древесных растеннй. Мн., цавала перспектыўныя кірункі ў гапіне тэорыі і методыкі выкладання матэма- 1975 (у сааўт.); Росг н развмтве древесных тыкі; змест, метады, формы і сродкі растеннй в завнсммостн от светового режнма Мн., 1985; Домашняя аптека. Мн., 1996 (у сафарміравання метадычнай культуры аўт.). выкладчыка матэматыкі ў пед. ВНУ. Ірына Васілеўна (н. Аўтар навуч. дапаможнікаў для тэхніку- HÔBIKABA 19.1.1952, г. Канск Краснаярскага краю, маў і ВНУ. 7в.: Алгебра м начала аналнза. Мн., І980 Расія), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эка(разам з А.АДадаянам); Практыкум па метонам. н. (1994), праф. (1997). Скончыла лыцы выкладання матэматыкі. Мн., І997. БДУ (1976). 3 1982 y Бел. эканам. ун-це, HÔBIK Юрый Іосіфавіч (13.12.1946, г. з 1995 y БДУ. Навук. працы па праблеБаранавічы Брэсцкай вобл. — мах дзярж. рэгулявання і яго трансфар4.12.1999), бел. юрыст. Д-р юрыд. н. мацыі ў прамыслова развітых краінах і (1991), праф. (1994). Скончыў БДУ краінах з пераходнай эканомікай; рэгія(1974), дзе працаваў з 1979. Навук. пра- нальнай інтэграцыі, эвалюцыі рыначцы ў галіне крыміналістыкі, па псіхал. ных сістэм; рэфармавання эканомікі праблемах правазнаўства і выкарыстан- Беларусі і яе інтэграцыі ў сусв. эканоміку. ня іх вынікаў y следчай практыцы. Тв . Рынок н государство: проблемы макТв.: Нормы права в регуляшж правового Тв:. Ьно.іогпческне особенностм белорусскнх черно-рестрых свмней / / Некоторые вопросы развнтмя жмвотноводства. М н , 1963.
поведення лвчностн (пснхологнч. аспекхы) / / Актуальные вопросы государства н права. Мн , 1994. Вып. 4; Пснхологвческне методы н прнемы прм расследованнн преступленмй: понятме н внды / / Проблемы крмммналвств-
рорегулвровання. Мн., 1994; Свстемная методологня в экономвческнх нсследованнях Мн.. 1996; Глобалнзацня н рынок: Понскм стратегвв нац. выжнванвя в XXI в. / / Государственная поддержка предпрвннмательства
НОВІКАЎ________________ 369 в современных условнях: Матерналы Респ. науч.-практ. конф. Мн., 1999.
Н0ВІКАЎ Аляксандр Лявонавіч (9.9.1892, в. Сярэднія Малынічы Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 26.3.1966), бел. вучоны ў галіне лесаводства і дэндралогіі. Д-р с.-г. н. (1962), праф. (1932). Скончыў Горацкі с.-г. ін-т (1924). У 1932— 21 y Бел. лесатэхн. ін-ue (заг. кафедры). 3 1960 y Бел. тэхнал. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па лесаводстве, дэндралогіі і інтрадукцыі раслін. Тв:. Дрэвы і кусты паркаў і лясоў БССР. 2 выд. Мн., 1933; Определмтель деревьев н кустарннков в безлнстном состояннн. 2 мзд Мн.. 1965; Определнтель хвойных деревьев м кустарннков. Мн., 1967.
АР.Новікаў.
Н0ВІКАЎ Анатоль Рыгоравіч (30.10.1896, г. Скапін Разанскай вобл., Расія — 23.9.1984), расійскі кампазітар, муз.-грамадскі дзеяч. Засл. дз. маст. Расіі (1947). Нар. арт. Расіі (1961). Нар. арт. СССР (1970). Герой Сац. Працы (1976). У 1921— 21 вучыўся ў Маскоўскай кансерваторыі ў Р.Гліэра. У 1939— 43 маст. кіраўнік Ансамбля песні і танца ВЦСПС, y 1948—51 — Ансамбля песні Усесаюзнага радыё. Сабраў і адрэдагаваў капя 500 рус. нар. песень («Рускія народныя песні», т. 1—3; некат. ў яго запісе). Аўтар муз. камедый «Ляўша» (паст. 1957), «Калі ты са мной» (паст. 1961), «Каралева прыгажосці» (паст. 1964), «Асобае заданне» (паст. 1965), «Чорная бяроза» (паст. 1969), «Васіль Цёркін» (паст. 1971), паэмы «Нам патрэбен мір» для салістаў, хору, чытальніка і арк. (1954), кантат, хароў, музыкі да драм. спектакляў, шматлікіх песень («Смуглянка», «Дарогі», «Расія», «Вася-Васілёк», «Гімн дэмакратычнай моладзі свету» і інш.). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1948. Н0ВІКАЎ Георгій Іванавіч (н. 20.2.1924, г. Саратаў, Расія), бел. хімікнеарганік. Д-р хім. н. (1966), праф. (1968). Засл. дз. нав. Беларусі (1979). Скончыў Ленінградскі ун-т (1949). 3 1966 y Бел. тэхнал. ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па высокатэмпературнай хіміі парападобнага стану і вадароднай энергетыцы. Распрацаваў тэарэт. асновы галагеніднай піраметалургіі рэдкіх і рассеяных элементаў, электрахім. і тэрма-плазмахім. цыклаў атрымання вадароду з вады і серавадароду.
370
НОВІКАЎ
Тв:. Введенве в неорганмческую хнмню. Ч. 1— 2. Мн., 1973— 74; Фнзнческне методы неорганяческой хнммн. Мн., 1975; Основы обшей хнмнн. М., 1988; Асновы агульнай хіміі. Мн., 1995 (разам з І.М.Жарскім).
шынскага 1968), «Да світання блізка» (1974), гіст. нарысаў «Бяссмерце Мінска» (1977), «Мінск — горад-герой» (1986). У рамане «Ачышчэнне» (1987) раскрывае працэс пошукаў герояў гарадскога падполля, дзейнасць падполля,
ская казка» (1979, y сааўт.). Укладальнік зб-каў казак і аўтар уступных артыкулаў, каментарыяў да іх [«Казкі П.П.Гаспадарова», 1941, «Рускія казкі ў ранніх запісах і публікацыях (XVI—XVIII ст.)», 1971]. А .С .Ф ядосік.
І.Р.Новікіў.
С.П.Новікаў.
Я. Г. Міляшкевіч.
Н0ВІКАЎ Дзмітрый Кузьміч (н. 10.8.1938, в. Рай Манастыршчынскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне імуналогіі. Д-р мед. н. (1974), праф. (1980). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1961) і з 1964 працуе ў ім (з 1985 заг. кафедры). Навук. працы па метадах імунадыягностыкі, проціпухлінных рэакцыях лейкацытаў, клінічнай алергалогіі, бранхіяльнай астме. Тв.: Клнняческая аллергологвя: Справ. пособяе. Мн., 1991; Пншевая аллергмя. Внтебск, 1998 (разам з В.І.Новікавай. П.Дз.Новікавым); Основы нммунокоррекцпн. Внтебск, 1998 (у сааўт.).
Н0ВІКАЎ Іван Аляксеевіч (13.1.1877, в. Ількова Арлоўскай вобл., Расія — 10.1.1959), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі с.-г. ін-т (1901). Друкаваўся з 1899. У раманах «Залатыя крыжы» (1908), «Паміж дзвюх зор» (1915), аповесцях, апавяданнях, п’есах — ідэйныя пошукі рус. інтэлігенцыі пач. 20 ст., тэма ідэальнага кахання. Найб. значныя творы — раманы «Пушкін y Міхайлаўскім» (1936) і «Пушкін на поўдні» (1943), пазней аб’яднаныя ў кн. «Пушкін y выгнанні» (1947). Аўтар гіст.-літ. даследаванняў «Слова пра паход Ігаравы» і яго аўтар» (1938), «Пушкін і «Слова пра паход Ігаравы» (1951), «Пісьменнік і яго творчасць» (1956). Пісаў вершы (зб-кі «Духу святому», 1908; «Пад родным небам», 1956), гіст. аповесці ў вершах («Народная памяць», 1946), кінасцэнарыі, творы для дзяцей. Майстар псіхал. партрэта, маляўнічага пейзажа, тонкі лірык. На бел. мову асобныя яго творы пераклаў М.Татур. 7в.: С о б р . с о ч . T . 1— 4. М ., 1966— 67; В о зл ю б л е н н а я — З е м л я : П о в е с т а я р а с с к а з ы . М ., 1989; Между двух зо р ь : (Д о м О р е м б о в с к н х ); С т р а н а Л е к х о р н . М ., 1991. Л іт : В о л к о в Я .В . С в е т л ы й та л а н т. О р е л , 1961.
Н0ВІКАЎ Іван Рыгоравіч (н. 26.1.1918, в. Нязнань Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пірьменнік, журналіст. Засл. дз. культ. Беларусі (1967), Скончыў БДУ (1955). Працаваў y газ. «Камуна» (Клімавічы, 1935—38), «Советская Белоруссня» (1946—57), «Правда» (1957—416). Дэбютаваў y 1935 вершамі, пазней пачаў пісаць нарысы. Выдаў кн. дакумент. нарысаў «Дзесяць тыдняў y Злучаных Штатах Амерыкі» (1958), «Палескае золата» (1959) і інш. Ўслаўленне барацьбы падпольшчыкаў і партызан y Вял. Айч. вайну — асн. пафас нарыса «Вера Харужая» (1962), дакумент. аповесцей «Сэрца інакш не можа» (1960), «Руіны страляюць ва ўпор» (1960—61), «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску» (1964, Літ. прэмія імя. Я.Коласа 1965); «Тварам да небяспекі» (1967, Дзярж. прэмія Беларусі імя П.М.Лепя-
П.С.Новікаў.
даследуе, як ствараецца кульцік мясц. дзеяча. Аўтар зб. фельетонаў «Уласны іншаземец» (I960), сцэнарыя тэлефільма «Руіны страляюць» (з І.Чыгрынавым, 1973, Дзярж. прэмія Беларусі 1974). Т в.: В ы бр. тв. T . 1— 3. М н ., 1988; П а р а н е н а я п а м я ц ь : А п о в е сц ь , а п а в я д а н н і. М н ., 1990. Л іт : Г а р д з і ц к і А . Д ы я л о гі. М н ., 1968; А н д р а ю к С . В ы в я р а ю ч ы ж ы ц ц ё м . М н ., 1976; Г н і л а м ё д а ў У. Я к с а м о ж ы ц ц ё . М н ., 1980. Л .С .С а в ік .
Н0ВІКАЎ Ігар Аляксандравіч (н. 19.10.1929, г. Дрэзна Маскоўскай вобл., Расія), расійскі і армянскі спартсмен (сучаснае пяцібор’е). Засл. майстар спорту СССР (1957), засл. трэнер СССР (1968), засл. дз. фіз. культ. Арменіі (1969). 3 1972 віцэ-прэзідэнт Міжнар. саюза сучаснага пяцібор’я і біятлона. Чэмпіён XVI i XVIII Алімп. гульняў (1956, г. Мельбурн, Аўстралія; 1964, Токіо) y камандным заліку. Сярэбраны прызёр XVII i XVIII Алімп. гульняў (1960, Рым — y камандным і 1964 — y асабістым заліку). Чэмпіён свету ў асабістым і камандным (1957, 1958, 1959, 1961) і камандным (1962) заліку; сярэбраны прызёр y асабістым (1962, 1965) і камандным (1955, 1963, 1965) заліку; бронз. прызёр y асабістым заліку (1963). Чэмпіён СССР y асабістым заліку (1953, 1956, 1959, 1964). А .М .П ет р ы к а ў. Н0ВІКАЎ Мікалай Уладзіміравіч (16.10.1911, Масква — 20.2.1997), расійскі фалькларыст. Д-р філал. н. (1976). Скончыў Ленінтрадскі ун-т (1940). 3 1953 працаваў y Ін-це рус. л-ры (Пушкінскі дом), з 1967 y Ін-це этнаграфіі імя М.М.Міклухі-Маклая AH СССР (Ленінградскае аддзяленне). Даследаваў гісторыю рус. і бел. фалькларыстыкі, рус., бел. і ўкр. казкі, узаемаадносіны казкі з інш. жанрамі і відамі нар. творчасці, узаемаўплыў фальклору і л-ры. Аўтар шматлікіх прац, y тл. манаграфій «П.В.Шэйн. Кніга пра збіральніка і выдаўца рускага і беларускага фальклору» (1972), «Вобразы ўсходнеславянскай чарадзейнай казкі» (1974), «Параўнальны паказальнік сюжэтаў. Усходнеславян-
Ц.П.Ноіікаў.
Н0ВІКАЎ Пётр Лявонцьевіч (12.8.1932, в. Гаршкова Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. — 9.11.1998), бел. вучоны ў галіне інфекц. хвароб. Д-р мед. н. (1978), праф. (1980). Засл. работнік аховы эаароўя Беларусі (1991). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1958). 3 1967 працаваў y ім (з 1982 заг. кафедры). Навук. працы па метааах патагенет. лячэння менінгакокавай інфекцыі, прынцьшах карэкцыі гамеастазу ў хюрых менінгітам. Т в : Н н т е н с н в н а я т е р а п н я тя ж е л ы х ф о р м м е н н н г о к о к к о в о й н н ф е к ц н н / / З д р а в о о х р а н ен н е Б сл о р у с с н н . 1978. № 7; В Н Ч -н н ф е к ц м я : (к л я н н к а , д н аг н о с тв к а в с о в р ем ен н ы е п р ян ц н п ы л е ч е н н я ). М н ., 1998 (у сааў т.).
Н0ВІКАЎ Пётр Сяргеевіч (28.8.1901, ; Масква — 9.1.1975), расійскі матэматык, стваральнік школы матэм. логікі. Акад. AH СССР (1960). Скончыў Маскоўскі ун-т (1925). 3 1929 y Маскоўскім хім.-тэхнал. ін-це, з 1934 y Матэм. ін-це імя У.А.Сцяклова AH СССР, з 1945 праф. Маскоўскага пед. ін-та імя Леніна. Навук. працы па тэорыі мностваў, матэм. логіцы, тэорыі алгарытмаў і тэорыі груп. Прапанаваў метад даследавання праблем дэскрыптыўнай тэорыі мностваў, метад доказу несупярэчнасці фармальных сістэм. Даказаў невырашальнасць праблемы тоеснасці, спалучанасці і ізамарфізму ў тэорыі груп. Ленінская прэмія 1957. Т в : Н зб р . тр у д ы : Т е о р н я м н о ж е с т в м ф у н к ц н й . М а т е м а т н ч е с к а я л о г а к а н а л ге б р а. М ., 1979.
Н0ВІКАЎ Сяргей Пятровіч (н. 20.3.1938, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), расійскі матэматык. Акад. АН Расіі (1981; чл.-кар. 1966). Сын П.С. Новікава. Скончыў Маскоўскі ун-т (1960) і працаваў 'у ім. 3 1963 y Матэм. ін-це імя У.А.Сцяклова (з 1983 заг. аддзела), з 1971 y Ін-це тэарэт. фізікі АН Расіі. Навук. працы па геаметрыі і тапалогіі, тэорыі салітонаў і агульнай тэорыі адноснасці. Даказаў тапалагічную інварыянтнасць характарыстычных класаў Пантрагіна, стварьіў якасную тэорьпо слаенняў і мнагазначных функцый, якасную тэорыю касмалагічных мадэ-
J
лей, тэорыю канечназонных рашэнняў нелінейных сістэм. Ленінская прэмія 1967. Міжнар. прэмія імя М.ІЛабачэўскага AH СССР (1981). Залаты медаль і прэмія Дж.Філаса (1970). Тв.: Теорня солнтонов. М., 1980 (у сааўт.); Современная геометрня: Методы н прнложеняя. 2 язд. М., 1986 (разам з Б.А.Дубровіным, А.Ц.Фаменкам).
Н0ВІКАЎ Ціт Парфенавіч (31.3.1907, в. Салтанаўка Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 5.4.1974), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Уладзівастоцкае ваен. пях. вучылішча (1943). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Цэнтр., 1-м Укр. франтах. Страж. рота на чале са старшым лейт. Н. вызначылася ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра на Пд ад Кіева. У 1946—58 на гасп. рабоце. Н0ВІКАЎ Яўген Васілевіч (н. 26.8.1924, г.п. Пачалма Пензенскай вобл., Расія — 20.10.1973), бел. спартсмен (цяжкая атлетыка; 2-я цяжкая вага). Засл. майстар спорту СССР (1969). Суддзя рэсп. катэгорыі па цяжкай атлетыцы (1957). Чэмпіён Еўропы (1957, г. Катавіцы, Польшча), чэмпіён СССР (1957, г. Львоў, Украіна), сярэбраны (1952—55) і бронзавы (1951) прызёр. Рэкардсмен СССР (1952—55, 1957—58). Н0ВІКАЎ-ПРЫ Б0Й (сапр. Н о в і к a ў) Аляксей Сілыч (24.3.1877, с. Мацвееўскае Сасаўскага р-на Разанскай вобл., Расія — 29.4.1944), рускі пісьменнік. Служыў матросам на Балтыйскім флоце (1899— 1906), y руска-яп. вайну 1904—05 удзельнічаў y Цусімскай бітве. У 1908— 13 паліт. эмігрант. Друкаваўся з 1906. У зб. «Марскія апавяданні» (у 1914 канфіскаваны, выд. 1917) пра жыццё матросаў рас. флоту, драм. калізіі, матывы сац. пратэсту. Рамантычныя адносіны да мора, жанчыны ў аповесцях «Мора кліча» (1919), «Падводнікі» (1923), «Жанчына ў моры» (1926) і інш. На асабістых уражаннях, сведчаннях удзельнікаў і дакументах заснавана гіст. эпапея «Цусіма» (ч. 1— 2, 1932—35; 4-я рэд. 1940; Дзярж. прэмія СССР 1941). Аўтар раманаў «Салёная купель» (1929), «Капітан 1-га рангу* (незавершаны, кн. 1—2, 1942—44; экранізацыя 1958), аповесцей «Ухабы» (1927) , «Уцёкі» (1931), зб-каў апавяданняў «Дзве душы» (1919), «Смерч» (1933) і інш. Сябраваў з Я.Купалам. Асобныя яго творы на бел. мову пераклалі С.Дарожны, Л.Маракоў і інш. Тв.: Собр. соч. T. 1—5. М., 1963; Повестн н рассказы. М., 1988; Цуснма. T. 1— 2. М., 1993—94; Бел. пер. — На падводнай лодцы. Мн., 1928; Зуб за зуб. Мн., 1929; Сапсаваны. Мн., 1930; У бухце «Атрада». Мн., 1930; Пацёмнаму. Мн., 1931; Марскі пажар. Мн., 1932; Жанчына ў моры. Мн., 1936; Цусіма. Кн. 1—2. 2 выд. Мн., 1937. Літ:. П е р е г у д о в А. Светлый день: Повесть о ггасателе н друге. М., 1977; АС.Н овнков-Прнбой в воспомннаннях современннков. М., 1980.
Н0ВІК-П ЯІ0Н Сяргей Міхайлавіч (27.8.1906, в. Лявонавічы Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 26.8.1994), бел. пісьменнік. Скончыў Нясвіжскую гім-
назію (1924), бел. настаўнішсія курсы ў Вільні (1926). Арганізатар і першы кіраўнік хору ў Лявонавічах (з 1963 народны), стварыў там тэатр, б-ку, гурток ТБШ, за што высланы ў г. Свеце над Віслай (1926—31). Пасля вяртання зноў арыштаваны, высланы пад нагляд паліцыі ў Слонім. У 1939 зняволены ў астрог y г. Баранавічы. Вызвалены Чырв. Арміяй. 3 1939 інспектар Слонімскага аддзела нар. адукацыі, дырэктар Слонімскага краязн. музея. У Вял. Айч. вайну ў 1943 арыштаваны слонімскім СД і зняволены ў Калдычэўскі лагер смерці пад Баранавічамі. Пасля вызвалення працаваў дырэктарам Слонімскага музея. 14.12.1944 арыштаваны сав. органамі бяспекі, высланы на Кальіму. Рэабілітаваны ў 1958. Жыў y Слоніме, Нясвіжы, з 1960 y Мінску. Друкаваўся з 1924. У 1927 выдаў y Вільні пад псеўд. «Малады Дзядок» п’есу «Ёлка Дзеда Мароза». У 1927—31 супрацоўнічаў з віленскім дзіцячым час. «Заранка», газ. «Беларуская крыніца», часопісамі «Сіудэнцкая думка», «Шлях моладзі», «Хрысціянская думка» і інш., y 1940— 41 друкаваўся ў слонімскай раённай газ. «Вольная праца». Аўтар зб-каў вершаў «Заўсёды з песняй» (1984), для дзяцей «Зорачкі ясныя» (1986), успамінаў пра Я.Купалу, ГЛеўчыка, І.Стаброўскага, Я.Карскага, ген. Я.Леашэню. Напісаў больш за 100 песень (словы і музыка Н.-П.). Песні «Зорачкі» і «Над Шчарай» («Слонімскі вальс») і інш. сталі народнымі. Пераклаў на бел. мову п’есы П.Салаўёвай (Алегра) «Цудоўная ноч», «Пакой y наймы», «Прадка пад крыжам», польскую камедыю АЛбрамовіча і Р.Рушкоўскага «Муж y ветлівасці», «Русалку» А.Пушкіна, «Першага вінакура» Л.Талстога. Эсперантыст. Аўтар эсперанцкага міжнар. гімна. 36. «Песні з-за кратаў» застаўся ў рукапісе. Літ:. Л о й к a A . Д у ш а р в а л а с я д а п е с е н ь / / Л іМ . 1981. 9 к а с т р .; Ш н ш м г н н а К. М у зы Н е с в н ж а . М н ., 1986. С . 6 1 — 6 3 , 101— 102, 108, 110, 112. І.У.Саламевіч.
HÔBI-САД, горад y Югаславіі, y Рэспубліцы Сербія. Каля 300 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўгадарог, порт на р. Дунай. Адзін з важнейшых прамысл. цэнтраў Югаславіі, гал. эканам. цэнтр Ваяводзіны. Прам-сць: маш.-буд. (рачньм судны, самалёты, станкі, с.-г. машыны, эл.-тэхн. абсталяванне), хім., фармацэўтычная, гарбарна-абутковая, харчовая. Штогадовыя с.-г. кірмашы; пастаянная с.-г. выстаўка краіны. Ун-т. Музеі і маст. галерэі. Арх. помнікі 14— 18 ст. Гіст. цэнтр сербскай культуры. Значна разбураны авіяцыяй НАТО y 1999. HÔBI4 A. (сапр. Ц і х а н о в і ч ці Ц э х a н о в і ч), бел. пісьменнік пач. 20 ст. Па адукацыі ўрач. Працаваў y г. Новачаркаск (Расія). Аўтар апавяданняў «У дому лепей» (1911) пра цягу селяніна да роднай зямлі і «Амерыканец» (1912), герой якога вярнуўся з Амерыкі і хоча перайначыць жыццё бел. мужыка на лепшы лад. Гэтыя творы высока анэ-
новы
371
нены Я.Купалам (арт. «Агляд кніг», 1913), які падкрэсліваў іх прастату і шчырасць, уменне «нязначным спосабам падсунуць чытачу маральную навучку, паказаць добрую незавілую сцежку к лепшаму жьіццю», і М.Багдановічам, які ў арт. «За тры гады» (1913) адзначыў, што «асабліва вызначаецца Новіч, каторы першы паспрабаваў Hamcam. вялікую рэч прозай па-беларуску». І.У.Саламевіч.
«HÔBOE BAPIDÂBCKOE ЎТРО», газета. Выдавалася ў 1915— 17 y Мінску на рус. мове штодзённа, акрамя панядзелка. Належала МДворжацу. Да Лют. рэв. мела інфарм.-камерцыйны характар, з сак. 1917 набыла паліт. афарбоўку. Змяшчала ўрадавыя распараджэнні і загады мясц. улад. Асвятляла падзеі гар. жыцця (рубрыка «Мінск»), навіны з франтоў, пісала пра ўсталяванне нов. ладу, фарміраванне і дзейнасць нац. рухаў, партыйных, грамадска-паліт., прафесійных і інш. арг-цый, пра найб. важныя падзеі грамадска-паліт. жыцця Расіі. Праграмай сваёй дзейнасці абвясціла платформу Петраградскага Савета. На выбарах y rap. думу выступала ў падтрымку сацыял-дэмакратаў. Да Кастф. рэвалюцыі паставілася варожа. Спыніла існаванне ў снеж. 1917. М .Я .С ям енчы к. Н 0В Ы АРЛЕАН (New Orleans), горад на Пд ЗІІІА, y штаце Луізіяна. 476,6 тыс. ж., з прыгарадамі каля 1,5 млн. ж. (1998). Буйны рачны і марскі порт y дэльце р. Місісіпі, за 175 км ад яе ўпадзення ў Мексіканскі зал. (вываз нафты і нафтапрадуктаў, бавоўны, серы, увоз трапічных прадуктаў, баксітаў). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Важны гандл.-фін. і культ. цэнтр Поўдня ЗША. Прам-сць: суднабуд. (у т.л. платформ для марскога бурэння), суднарамонтная, нафгаперапр., нафтахім., каляровая металургія. Авіякасмічная прам-сць і вытв-сць узбраення. Перапрацоўка прадуктаў трапічнага земляробства. 13 ун-таў і каледжаў. Музеі. Арх. помнікі 18 і 19 ст. З а с н . ў 1718 ф р а н ц у з а м і н а м е с ц ы ін д зе й с к а га п а с е л іш ч а , н а з в а н ы ў г о н а р ф р а н ц . р э ге н та Ф іл іп а А р л еа н ск аг а. 3 1722 а д м . ц. ф р а н ц . к а л о н іі Л у із ія н а . 3 1762 п ад у л ад ай Іс п ан іі. У 1803 в е р н у ты Ф р а н ц ы і і к у п л ен ы З Ш А y с к л а д зе т э р . Л у із ія н а . У 1805 а т р ы м а ў ra p . п р ав ы . У 1812— 49 с т а л іц а ш т а та Л у ізія н а. У час а н г л а -а м е р . в а й н ы 8.1.1815 каля Н .А . а д б ы л а с я а п о ш н я я б ітва п ам іж а м е р . і ан г л . в о й с к а м і. У гр а м а д зя нскую ва й н у ў ЗШ А 1861— 6 5 з а х о п л е н ы 2 4 .4 .1 8 6 2 ф е д э р а л ь н ы м ф л о т а м п ад к а м а н д а в а н н е м адм . Д .Ф а р аг у та . У 19 ст. ц э н т р га н д л ю і б у й н ы м а р с к і п орт. З н а ч н ы п р а ц э н т н е г р ы ц я н с к а г а н а с е л ь н іц т в а п аў п л ы в а ў н а к у л ьт. с в о е а с а б л ів а с ц ь горада. Н а м я ж ы 19 і 20 ст. ту т у зн ік н о в а а р л е а н с к і д ж а з.
Н 0В Ы АФ0Н, кліматычны курорт y Абхазіі (Грузія), на Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа. Пас. горнага тыпу, ж.-д. станцыя за 18 км на ПнЗ ад г. Сухумі. Засн. ў 1922. Асн. лячэбны фактар — субтрапічны мяккі клімат. Лечаць хва-
372 _______________ новы робы нерв., сардэчна-сасудзістай сістэмы, органаў дыхання нетуберкулёзнага характару і інш. Санаторый, пансіянаты, турбазы, лячэбны пляж. Кіпарысавыя алеі. Новаафонская пячора. Н 0ВЫ БАРСЎК, вёска ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 34 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 71 км ад Гомеля. 506 ж., 213 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Свята-Успенская царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Н 0ВЫ Б0ЛЕЦК, гарадзішчы жал. веку і ранняга сярэдневякоўя каля в. Новы Болецк Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл. Гарадзішча-1 (8 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.) днепра-дзвінскай культуры, памерам 45 х 30 м, з паўн. боку ўмацавана валам і равамі. Выяўлены рэшткі жылых пабудоў, жалезаапрацоўчай майстэрні, жал. прылады працы і зброя, гліняныя прасліцы, бронзавыя ўпрыгожанні, фрагменты ляпнога посуду і інш. Гарадзішча-2 y жал. веку было сховішчам, y 10— 12 ст. функцыянавала як паселішча, y 14— 15 тут былі могілкі. Складаецца з 2 пляцовак (45 х 30 і 36 х 25 м). Знойдзены нажы, прасліцы, шкляныя пацеркі, бронзавыя ўпрыгожанні, каменны крыж, фрагменты ганчарнага посуду 10— 15 ст. і інш. Выяўлены магільныя агароджы з вял. камянёў, камень з антрапаморфнай выявай. Н0ВЫ Б0ЛЕЦК, вёска ў Стадолішчанскім с/с Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл., каля воз. Болецкае, на аўтадарозе Гарадок — в. Мяжа. Цэнтр саўгаса. За 7 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Гарадок, 44 км ад Віцебска. 215 ж., 90 двароў (2000). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Вайсковыя могілкі сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі археал. помнік Новы Болецк. Н 0ВЫ БЬІХАЎ, комплекс археал. помнікаў (стаянкі каменнага веку, селішча і бескурганны могільнік) каля в. Новы Быхаў Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. На стаянцы-1 сожскай культуры (6—5-е тыс. да н.э.) выяўлены крамянёвыя скрабкі, разцы. свідэроідны наканечнік стралы, праколка, пласціныўкладышы, адшчэпы, нуклеусы, адбойнікі. На стаянцы-2 эпохі неаліту (4—3-е тыс. да н.э.) знойдзены нуклеусы, пласціны, адшчэпы, скрабкі, нажы, фрагменты ямкава-грабеньчатай керамікі. На селішчы (2 ст. да н.э. — 5 ст. н.э. і 9— 11 ст.) выяўлены розначасовыя гасп. ямы, фрагменты ляпнога і ганчарнага посуду. Бескурганны могільнік належаў плямёнам зарубінецкай культуры (1 ст. да н.э. — 3 ст. н.э., 100 пахаванняў). Пахавальны абрад — трупаспаленне. Рэшткі крэмацыі змяшчаліся ў ямах, трапляюцца адзінкавыя урнавыя паха-
ванні. У 4 пахаваннях знойдзены цэлыя гаршкі, y 6 — бронзавыя і жал. рэчы. Н 0ВЫ БЬІХАЎ, вёска ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл., на правым беразе р. Дняпро. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПдУ ад г. Быхаў, 73 км ад Магілёва, 24 км ад чыг. ст. Тошчыца. 622 ж., 245 двароў (2000). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, адцз. сувязі. Магілы сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі комплекс археал. помнікаў Новы Быхаў. У канцы 16 ст. мястэчка Магілёўскага пав. ВКЛ, пабудаваны кальвінскі збор. У розны час належала Хадкевічам. Сапегам. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 занята войскамі гетмана І.Залатарэнкі. 3 1772 y складзе Рас. імперыі. У 1886 — цэнтр воласці Быхаўскага пав. Магілёўскай губ.: 1298 ж., 166 двароў, школа, валасное праўленне, 2 царквы, 2 яўр. малітоўныя дамы. 3 млыны, корчмы. 3 1924 цэнтр сельсавета Быхаўскага р-на. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш . захопнікі ў лют. 1944 часткова спалілі вёску.
Н 0В Ы ДВОР, вёска ў Валожынскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр Залескага с/с. За 55 км на У ад г. Валожын, 45 км ад Мінска, 19 км ад чыг. ст. Аляхновічы. 203 ж., 65 двароў (2000). Пач. школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Н 0В Ы ДВОР, вёска ў Мінскім р-не, на правым беразе р. Свіслач. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 7 км на ПдУ ад Мінска, 5 км ад чыг. ст. Калядзічы. 945 ж., 316 двароў (2000). Мінскае прадпрыемства па вытв-сці ветпрэпаратаў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Свята-Міхайлаўская царква. У.В.Мальцаў. Н 0В Ы ДВОР, вёска ў Пінскім р-не Брэсцкай вобл., на зах. беразе вадасх. Пагост. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 30 км на ПнУ ад г. Пінск, 210 км ад Брэста, 18 км ад чыг. ст. Парахонск. 1063 ж., 412 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Свята-Успенская царква, капліца, малітоўныя дамы хрысціян веры евангельскай і абшчыны адвентыстаў сёмага дня. Каля вёскі стаянкі эпохі мезаліту (9—5-е тыс. да н.э.) і неаліту (3-е тыс. да н.э.).
н б в ы ДВОР, вёска ў Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл., на р. Нараў. Цэнтр сельсавета і племзавода «Новы Двор». За 38 км на ПдУ ад гар. пасёлка і чыг. ст. Свіслач, 130 км ад Гродна. 987 ж., 381 двор (2000). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Свята-Міхайлаўская царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.
нбвы ДВОР, вёска ў Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Астрына—Радунь. Цэнтр. сельсавета і саўгаса. За 32 км на ПнЗ ад г. Шчучын, 55 км ад Гродна, 40 км ад чбіг. ст. Ражанка. 659 ж., 267 двароў (2000). Лясніцтва,
філіялы Гродзенскага кансервавага з-да і Шчучынскага акц. т-ва «Масласырзавод». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнікі архітэктуры: Юр’еўскі касцёл (1749), капліца (1882). В яд о м а з 15 ет. 3 1720 м я с т эч к а . 3 1795 y Р ас. ім п е р ы і. 3 1843 y Л ід с к ім п ав . В іл ен скай губ. У с а к а в ік у 1863 к а л я Н .Д . ц а р с к ія во й скі р азб іл і п а ў с т ан ц к і а т р а д Л ід с к а га пав. на чале з П .Н а р б ут а м . У 1897 y м я с т э ч к у 822 ж .. к асц ёл (з 1749), 2 м а л іт о ў н ы я д а м ы , к а п л іц а , вад з я н ы м л ы н , 3 к р а м ы , 2 к а р ч м ы . 3 1921 y с к л а д зе П о л ь ш ч ы , ц э н т р гм ін ы Ш ч у ч ы н с к ага п ав . Н а в а гр у д с к а га в а я в . У 1937 у ,Н .Д . 655 ж ., к а с ц ё л , ц а р к в а , п аш т о в а е а г е н ц т в а , п р ав о д зіл іс я к ір м а ш ы . 3 1939 y Б С С Р . 3 1940 ц эн т р с ел ь с а в е т а В а с т ш к а ў с к а г а р а ё н а Б а р а н а в іц к а й вобл. 3 2 0 .1 .1 9 6 0 y Ш ч у ч ы н с к ім р - н е (у 1960— 61 y Р а д у н ск ім р -н е ). У .В .М альцаў.
нбвы Дэлі.
д£лі, частка г. Дэлі, гл. Нью-
н б в ы ЗАПАВЁТ, другая, хрысціянская частка Бібліі. н б в Ы КРУПЕЦ, геалагічнае агаленне, y вёсцы Новы Крупец Добрушскага р-на Гомельскай вобл., на ручаі Крупка; помнік прыроды рэсп. значэння (з 1963). Уключае шэра-зялёныя дробназярністыя кварцава-глаўканітавыя пяскі харкаўскай світы палеагенавай сістэмы, якія намножыліся ў мелкаводным басейне. н б в ы м Ад з е л , назва часткі г. Мядзел да 1921. н б в ы ПАГ0СТ, вёска ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Міёры— Шаркаўшчына. Цэнтр сельсавета. За 18 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Міёры, 198 км ад Віцебска. 580 ж., 288 двароў (2000). Лясніцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бапьніца, амбулаторьм, аптэка, аддз. сувязі. Касцёл (1989). Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — Мікалаеўская царква (2-я пал. 19 ст.). У п ісь м о в ы х к р ы н іц а х y В К Л в я д о м а з к а н ц а 15 ст. п ад н а з в а й П а го с т я к м е с ц а збо р у д а н ін ы . У 15— 18 ст. н ал еж аў І.С ап егу , К лоту, М .С ін я ў с к а м у , Л .С а п е г у , С .Б у ж ы н с к а м у і Ф .Ю н д зіл у . 3 1795 м я с т э ч к а ў с к л ад зе Рас. ім п е р ы і. У 1818 з м а ё н т к а П а го с т вы л у ч ы л ася ч а с т к а п ад н азв а й С т а р ы П а го с т (за 7 к м ад я г о , м е л а 284 ж ., 31 д в о р ); м я с т э ч к а с тал і н а зы в а ц ь Н .П . У 1859 y Н .П . 119 ж ., 32 д в ар ы . 3 1862 п р ац а в а л а ш к о л а , ц э н т р во л а с ц і Д зіс е н с к а г а п ав. У 1878— 79 п аб у д ав ан а М ік ап ае ў с к а я ц ар к в а . У 1897 — 607 ж. 3 1921 y с к л а д зе П о л ь ш ч ы , ц э н т р во л а с ц і Б р ас л а ў ск а га п ав . В іл ен с к а га в аяв . 3 1939 y Б С С Р , з 1940 ц э н т р Н о в а п а г о с ц к а га с /с М іёр с к а га р -н а . І.У.Бунто.
Н 0ВЫ ПАЎДНЁВЫ У^ЛЬС (New South Wales), штат Аўстраліі, на ПдУ краіны. Пл. 801,6 тыс. км2. Нас. каля 6 млн. чал. (1998). Адм. і прамысл. цэнтр, гал. порт — г. Сідней. У межах штата знаходзідца сталіца Аўстраліі — г. Канбера. Паверхня — пераважна раўніна ўадоўж р. Мурэй і яе прытокаў — рэк Дарлінг і Марамбіджы. На У Вялікі Водападзельны хрыбет і прыморская нізіна (шыр. 20—40 км). Клімат на прыморскай нізіне субтрапічны вільготны
(ападкаў 1200— 1500 мм за год), на астатняй тэр. болын кантынентальны і сухі (ападкаў да 250 мм за год). Сярэднія месячныя т-ры ад 10— 12 °С (ліп.) да 22—26 °С (студз.). На раўніне — засушлівае рэдкалессе і паўпустынныя хмызнякорыя саванны, на ўзбярэжжы — вільготныя лясы. Найб. населены і эканамічна развіты штат Аўстраліі. Здабыча каменнага вугалю (Ньюкасл і інш.), поліметалаў (Брокен-Хіл), серабра, медзі, волава, каштоўных камянёў, буд. матэрыялаў. Гал. галіны апрацоўчай прам-сці: маш.-буд. (с.-г. тэхніка, судны, легкавыя аўтамабілі, станкі і інш.), чорная і каляровая металургія, хім., нафтахім., харч., тэкст., папяровая, шкляная. Лесанарыхтоўкі (на У). Ў сельскай гаспадарцы найб. развіты вырошчванне збожжавых (пшаніца, авёс, ячмень, кукуруза), гадоўля мясной буйн. par. жывёлы (на У) і авечак (на 3). Пояс збожжавых культур цягнецца з Пн на Пд уздоўж зах. схілаў гор. Значныя пл. арашальных зямель. На ўзбярэжжы — малочная жывёлагадоўля, птушкагадоўля, на Пн — вырошчванне цукр. трыснягу. Пашыраны вінаградарства, садоўніцтва, агародніцтва, пчалярства. Марское рыбалоўства. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Суднаходства па р. Мурэй. РАМАН», «н e a р a м a н», «а н т ы р a м a н», разнавіднасць франц. мадэрнісцкай прозы 1950—70-х г. Характарызуецца адмаўленнем традыцый франц. рэаліст. рамана 19—20 ст., яго маст. тэхнікі, традыц. манеры апавядання, сюжэта, устойлівых характараў і непаўторных лёсаў герояў. Ідэі «неараманістаў» пераклікаліся з філасофіяй «смерці чалавека» культуролага М.Фуко. Прадстаўнікі «Н.р.» (Н.Сарот, А.Роб-Грые, М.Бютор, К.Сімон, К.Марыяк і інш.) лічылі ўстарэлым і неактуальным само паняцце асобы і трактоўку яе ў л-ры і культуры. Акцэнт рабіўся на ўнутр. дыялагічную стыхію несвядомага і падсвядомага («магма падсвядомага» Сарот), на падкрэслена бясстраснае апісанне прадметаў знешняга свету («рэчавізм» Роб-Грые), на мазаіцы думак, успрыняццяў, якія складваліся ў «міфалагему» пэўнай цывілізацыі (поліфанічныя тэксты Бютора). «Неараманісты» спрабавалі выпрацаваць новую тэхніку і структуру бясфабульнага і безгеройнага апанядання, проціпастаўлялі пазнавальныя эдольнасці мастацгва і яго каштоўнасна-сэнсавую накіраванасць, што заводзіла прозу ў тупік самагоднай пісьменніцкай тэхналогіі. Літ:. Е р е м e е в Л.Н. Французскнй «новый роман». Кнев, 1974; A н д р e е в Л.Г. Современная лкгература Францнн, 60-е гг. М., 1977. А.У.Вострыкава. «Н 0В Ы
н б в ы СВЁРЖАНЬ, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., на левым беразе р. Нёман, на аўтадарозе Стоўбцы—Нясвіж. Цэнтр сельсавета. За 4 км на Пд ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 82 км ад Мінска. 2277 ж., 789 двароў (2000). Стаўбцоўская райаграпрамтэхні-
ка, лесазавсш, тарарамонтнае прадпрыемства. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнікі архітэктуры: Навасвержанская Успенская царква, Навасвержанскі Петрапаўлаўскі касцёл. Вядома з 1568 як мястэчка Свержань Навагрудскага пав. з замкам, царквой і млынам. 3 1578 уласнасць Радзівілаў, пры якіх y 1588 заснаваны касцёл, y 1592 — уніяцкая царква, y 1-й пал. 18 ст. — базыльянскі кляштар з семінарыяй, пабудавана Свержанекая фаянсавая мануфактура. У 17— 18 ст. y складзе Мірскага графства. У 1706 y час Паўн. вайны 1700— 21 спалена шведамі. У 18 ст. атрымала назву Н.С. 3 1793 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 сг. цэнтр Свержанскай вол. Мінскага пав. У 1860-я г. 178 двароў, нар. вучылішча, школа, царква, касцёл, капліца, сінагога, 2 млыны, каля 20 крам, карчма, паштовая станцыя, штогод 2 кірмашы, y 1897 — 1749 ж., 297 двароў. 3 1921 y Польшчы ў Стаўбцоўскім пав. Навагрудскага ваяв., з 1939 y БССР. 3 1940 вёска, цэнтр сельсавета Стаўбцоўскага р-на.
НОВЫ СВЕТ, назва часткі паўд. заатлантычнага мацерыка, якая была адкрыта партугальцамі ў 1500 і 1501—02, прапанаваная A.Веспучы (1503) y процівагу вядомаму раней еўрапейцам Старому Свету. Пазней гэту назву пачалі выкарыстоўваць да ўсяго паўд. мацерыка, a з 1541, разам з назвай «Амерыка», яна была пашырана і на паўн. мацярык як 4-ю частку свету пасля Еўропы, Азіі і Афрыкі. НбВЫ СТЫЛЬ, сістэма летазлічэння, якую ўвёў y 1582 рымскі папа Грыгорый XIII (адсюль назва — грыгарыянскі каляндар). Гл. ў арт. Каляндар. н б в ы ТАЛАЧЫН, гл. ў арт. Талачын.
Н 0ВЫ УРЭНГ0Й, горад y Расіі, y Ямала-Ненецкай аўт. акрузе, на р. Еваяха (прыток р. Пур), за 60 км на Пд ад Паўн. палярнага круга. Горад з 1980. Узнік y сувязі з асваеннем Урэнгойскага радовішча. 90 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Аэрапорт. ВА «Урэнгойгазпрам» (здабыча і перапрацоўка газу і нафты). о н б в ы ш л я х » , часопіс, орган Беларускай нацыянал-сацыяіістычнай партыі (БНСП). Выдаваўся ў ліст. 1933 — ліст. 1937 y Вільні на бел. мове кірыліцай і лацінкай. Меў падтрымку ведамства замежнай палітыкі Нацыянал-сацыялісцкай рабочай партыі Германіі. Рэдактар-выдавец У.Казлоўскі. Прапагандаваў ідэі нацыянал-сацыялізму, друкаваў дакументы і матэрыялы БНСП, рэзка крытыкаваў нац. і эканам. палітыку, будаўніцтва сацыялізму ў БССР, дзейнасць Камінтэрна і КПЗБ. Шмат увагі аддаваў падзеям y свеце, асабліва ў Германіі, узнімаў праблемы асветы і жыцця бел. вёскі, палемізаваў з час. «Золак», газ. «Наша воля», «Родны край». Змясціў біяграфіі лідэраў БНСП Ф.Акінчыца, Казлоўскага і К.Юхневіча, літ. і публіцыстычныя творы, Казлоўскага і А.Стаповіча, крытычныя агляды асобных нумароў час. «Маладая Беларусь», «Калоссе». Публікаваў хроніку. Выйшла 26 нумароў (апошні ў Лідзе), з іх некат.
новый______________ 373 канфіскаваны. Казлоўскі неаднойчы меў справы з судом. Забаронены польскімі ўладамі. С.І.Ёрш. « н б в ы ш л я х » , часопіс. Выдаваўся ў студз. 1942 — маі 1944 y Рызе з дазволу і пры падтрымцы герм. улад на рус. (наз. «Новый путь») і бел. мовах. Матэрыялы агульнапаліт. характару былі аднолькавыя. Рэдакцыя бел. варыянта знаходзілася ў Мінску (гал. рэдактар У.Сядура), y Рызе выданне рыхтаваў да друку К Езавітаў. У падрыхтоўцы матэрыялаў прымаў удзел аддзел прэсы рэйхскамісарыята «Остланд». Друкаваў агульнапаліт. і ваен. агляды, артыкулы, y якіх усхваляліся лад жыцйя, навука і культура фаш. Германіі, нарысы і фотанарысы пра розныя краіны і рэгіёны свету. Змясціў шмат публікацый пра бел. нар. творчасць, архітэктуру, жывапіс, музыку, тэатр, дзейнасць Беларускага культурнага згуртавання, матэрыялы да юбілеяў Ф.Аляхновіча, К.Каганца, А.Кіркора, І.Насовіча, Е.Раманава і інш., успаміны Аляхновіча, Я.Лёсіка, літ. творы Н.Арсенневай, У.Дудзіцкага, М.Кавыля, У.Клішэвіча, Т.Лебяды, А.Салаўя, М.Сяднёва і іншл фотанарысы «Вуліцамі Менска», «25 год Віленскай беларускай гімназіі», «Першае пасяджэнне аб урачыстым адкрыцці і дзейнасці Беларускай цэнтральнай рады» і інш. Друкаваў хроніку з гарадоў Беларусі. Выйшла 45 нумароў. С.У.Жумар.
«Н0ВЫЙ BÉCTHHK», газета. Вьшавалася з мая да снеж. 1918 y Мінску на рус. мове штодзённа. Мела нядзельны ілюстраваны дадатак. Была неафіц. органам герм. акупац. улад, але выразнага паліт. або ідэалаг. кірунку не мела. Змяшчала дырэктыўныя матэрыялы герм. камандавання 10-й арміі, гар. камендатуры і інш., якія датычыліся мясц. насельніцтва і ваеннапалонных. 3 № 208 ад 13 ліст. выдавалася пад кантролем Савета салдацкіх дэпутатаў 10-й арміі. Асвятляла гасп. і культ. жыццё горада. Мела аддзелы аб’яў, рэкламы і пошты. Значнае месца адводзіла дзейнасці ўрада БНР і органаў мясц. самакіравання. Матэрыялы рас. і міжнар. жыцця досыць аб’ектыўна асвятлялі сутнасць тагачасных падзей. 3 сярэдзіны ліст. ў сувязі з рэвалюйыяй y Германіі павялічыўся аб’ём матэрыялаў пра захады розных грамадска-паліт. сіл па фарміраванні новых органаў улады на Беларусі. Спыніла існаванне пасля эвакуацыі герм. войск і прыбыцця ў Мінск часцей Чырв. Арміі. М.Я.Сяменчык. «Н0ВЫЙ МНР», штомесячны часопіс мастацкай літаратуры і грамадскай думкі. Выдаецца з 1925 y Маскве на рус. мове. Mae раздзелы: «Філасофія. Гісторыя. Палітыка», «Свет навукі», «Далёкае блізкае», «Палеміка», «Літаратурная крытьгка», «Часы і норавы», «Рэцэнзіі. Агляды» і інш. Змяшчае літ.-крытычныя артыкулы і рэцэнзіі, архіўныя пуб-
374 ______________ новыя лікацыі, успаміны, матэрыялы па пытаннях культуры і мастацтва і інш. У часопісе надрукаваны творы Ф-Абрамава, В.Авечкіна, Ч.Айтматава, В.Астаф’ева, Г.Ахматавай, І.Бабеля, В.Бялова, Ф.Гладкова, М.Горкага, Д.Граніна, М.Забалоцкага, С.Залыгіна, У.Іванава, М.Ісакоўскага, Ф.Іскандэра, В.Катаева, Л.Лявонава, Б.Мажаева, С.Маршака, Н.Мацвеевай, У.Маякоўскага, А.Межырава, Б.Пастарнака, К.Паустоўскага, М.Прышвіна, А.Салжаніцына, К.Сіманава, Я.Смелякова, А.Талстога, А.Твардоўскага, Г.Траяпольскага, Ю Трыфанава, К.Федзіна, У.Цендракова, М.Шолахава, С.Ясеніна, Я.Еўтушэнкі і інш. Сярод бел. пісьменнікаў, творы якіх друкаваліся ў «Н.м.»: П.Броўка, Я.Брыль, В.Быкаў, А.Вялюгін, Я.Колас, А.Куляшоў, Я.Купала, П.Панчанка, І.Пташнікаў, М.Танк і інш. Многія творы, апублікаваныя ў часопісе (раманы «Не хлебам адзіным» У.Дудзінцава, аповесць «Мёртвым не баліць» Быкава, артыкулы «Пра шчырасць y літаратуры» У.Памяранцава, «Легенды і факты» В.Кардзіна, творы Салжаніцына і інш.), выклікалі вострую палеміку. Першыя рэдактары — А.Луначарскі і Ю.Сцяклоў; інш. рэдактары: В.Палонскі (1926—31), Сіманаў (1946—50, 1954—58), Твардоўскі (1950—54, 1958—70), С.Нараўчатаў (1974—81), У.Карпаў (1981—86), Залыгін (1986—98), А.Васілеўскі (з 1998). Літ:. Л а к ш н н В.Я. «Новый мнр» во времена Хрушева: Дневнвк н попутное (1953— 1964). М„ 1991.
«НбВЫЯ АСМАНЫ», удзельнікі тай-
най паліт. арг-цыі «Таварыства новых асманаў», засн. y 1865 тур. інтэлектуаламі Намык Кемалем, Зія-беем, Алі Суаві і інш. Выступалі за канстытуцыйны лад y Асманскай імперыі і ажыццяўленне рэформ па мадэрнізацыі краіны. Да «Н.а.» быў блізкі Мідхат-паша, які ў 1876 дамогся прыняцця першай тур. канстытуцыі. Пасля фактычнай адмены АбдулХамідам I I канстытуцыі ў 1878 падвергліся рэпрэсіям. Пераемнікамі «Н.а.» сталі младатуркі. н б в ы я ВАЙХАНЫ, вёска ў Гарадоц-
кім р-не Віцебскай вобл., на правым беразе р. Усыса. Цэнтр Вайханскага с/с і саўгаса. За 14 км на 3 ад горада і 17 км ад чыг. ст. Гарадок, 53 км ад Віцебска. 244 ж., 97 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Вайсковыя могілкі сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Н0ВЫЯ ВАЛ0САВІЧЫ, вёска ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Лепель—Халопенічы. Цэнтр Валосавіцкага с/с. За 20 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Лепель, 135 км ад Віцебска. 532 ж., 191 двор (2000). Лясніцгва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.
Н0ВЫ Я ГАРАНЫ, вёска ў Гаранскім с/с Полацкага р-на Віцебскай вобл., на правым беразе р. Зах. Дзвіна, каля аўтадарогі Віцебск—Лолацк. Цэнтр калгаса. За 15 км на ПдУ ад г. Полацк, 85 км ад Віцебска, 3 км ад чыг. ст. Гараны. 400 ж., 146 двароў (2000). Дом культуры, б-ка. н б в ы я ГЕБРЫДЫ, архіпелаг y паўд,зах. ч. Ціхага ак., гл. Вануату.
Н0ВЫ Я ДАР0ГІ, вёска ў Старадарожскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Старыя Дарогі— Бабруйск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на У ад горада і чыг. ст. Старыя Дарогі, 158 км ад Мінска. 407 ж., 152 двары (2000). Лясніцтва. Пач. школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ДЗЯНІСАВІЧЫ, вёска ў Крупскім р-не Мінскай вобл., каля р. Можа, на аўтадарозе Беразіно— Бобр. Цэнтр Дзянісавіцкага с/с і калгаса. За 31 км на ПдУ ад г. Крупкі, 152 км ад Мінска, 21 км ад чыг. ст. Бобр. 445 ж., 190 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. нбвы я
н б в ы я Д0КТАРАВІЧЫ, вёска ў Ка-
пыльскім р-не Мінскай вобл., Чсаля аўтадарогі Капыль—Селішча. Цэнтр Доктаравіцкага с/с. За 10 км на ПдУ ад г. Капыль, 125 км ад Мінска, 3 км ад чыг. ст. Морач. 446 ж., 191 двор (2000). Спіртзавод. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Н 0ВЫ Я ЗЕЛЯНКІ, вёска ў Руднянскім с/с Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр саўгаса. За 16 км на Пн ад г. Чэрвень, 78 км ад Мінска, 42 км ад чыг. ст. Смалявічы. 818 ж., 275 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Н 0ВЫ Я 3ÔPKI, зоркі, свяцільнасць якіх раптоўна павялічваецца ў 103— 106 разоў, a потым павольна памяншаецца да зыходнага значэння. Максімум свяцільнасці зоркі дасягаецца за некалькі сутак, спад доўжыцца гадамі. Нават вельмі слабая зорка (гл. Зорная велічыня) y выніку ўспышкі можа стаць бачнай простым вокам (адсюль назва). Н.з. ўваходзяць y склад цесньгх падвойных зорак. Пры ўспышцы Н.з. адбываецца раптоўны выбух, выкліканы яе няўстойлівасцю, якая можа быць абумоўлена ўнутр. працэсамі, што ідуць з вылучэннем энергіі, уэдзеяннем знешніх фактараў, абменам рэчыва паміж кампанентамі падвойных зорак. Выбух Н.з. закранае толькі прыпаверхневыя слаі і не мяняе яе агульнай структуры. Пры выбуху адбываецца выкід рэчыва — знешняй абалонкі масай каля 10"’ масы Сонца, якая расшыраецца са скорасцю да 2000 км/с і ўтварае туманнасць. Газавыя туманнасці, што расшыраюцца, выяўлены амаль ва ўсіх блізкіх Н.з. Пасля
ўспышкі Н.з. становяцца гарачымі карлікамі. Успышкі Н.з. могуць паўтарацца лрыкладна праз 20— 100 гадоў (паўторныя Н.з.), пры гэтым нарастанне свяцільнасці меншае, чым папярэдні раз. Вядома больш за 300 Н.з., y т л . звыш 150 y нашай Галактыцы і больш за 100 y туманнасці Андрамеды. Літ.: Ш к л о в с к н й Я.С. Звеады: ях рожденне, жязнь н смерть. 3 нзд. М., 1984.
А.А.Шымбалёў.
« н б в ы я КНІГІ», штомесячны біблі-
ягр. бюлетэнь. Вьшаецца з 1960 y Мінску Нац. б-кай Беларусі. Да 1991 наз. «Новыя кнігі БССР...», y 1992—95 — «Новыя кнігі Беларусі». Прызначаны работнікам бібліятэк, асв. устаноў і ўсім, хто цікавіцца беларусазнаўчай T3v матыкай. Уключае пераважна л-ру на бел. і рус. мовах. У раздзеле «Навінкі бел. друку» інфармуе пра кнігі бел. выдавецтваў, y т.л. недзяржаўных, што паступілі ў Нац. б-ку Беларусі, знаёміць з найб. значнымі артыкуламі з рэсп. часопісаў і газет. Матэрыялы раздзела прадстаўлены ў 5 частках. У асноўнай — «Пра Беларусь і яе жыхароў» — падборка беларусазнаўчых кніг і артыкулаў, якія сабраны ў падраздзелах: «Мінулае далёкае і блізкае», «Этнаграфія. Фальклор, фалькларыстыка», «Дзень сённяшні», «Ураджэнцы Беларусі за яе межамі», «Гісторыя, культура і сучаснае >£ыццё іншых народаў Беларусі», «Культура Беларусі ўчора і сёння», «Наша родная мова», «Рэлігія: ад старажытнасці да нашых дзён», «Прырода. Экалогія», «Спорт». Калі назва публікацыі не раскрывае яе змест, ён удакладняецца анатацыяй. Назва наступных 4 частак — «Папулярна аб усГм» (л-ра ў дапамогу прадпрымальнікам, абітурыентам, настаўнікам і інш.), «Мастацкая літаратура» (творы, выдадзеныя асобна і надрук. ў бел. часопісах), «Кнігі і публікацыі — дзецям» (навук.-папулярныя выданні, творы маст. л-ры, казкі), «У полі зроку рэцэнзента» (рэцэнзіі з бел. перыядычнага друку на бел. выданні). Кожны нумар выходзіць пад адной вокладкай з дадаткам. У адным з іх (звычайна ў 2-м паўгоддзі) — спіс памятных дат бел. календара на наступны год. Тры дадаткі знаёмяць з матэрыяламі да найб. значных дат (біягр. ці гіст. даведкі і спіс л-ры пра асобу ці падзею), y 8 іншых — бібліягр. спісы ці агляды (пераважна беларусазнаўчай тэматыкі), якія можна выкарыстоўваць як самаст. бібліягр. дапаможнікі. І.А.Нарчук. н б в ы я НАВАСЁЛКІ, вёска ў Нясвіжскім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Нясвіж—Стоўбцы. Цэнтр сельсавета і аграфірмы «Нясвіжская». За 11 км на Пн ад г. Нясвіж, 101 км ад Мінска, 10 км ад чыг. ст. Гарадзея. 176 ж., 62 двары (2000). Аддз. сувязі. н б в ы я ПЁСКІ, вёска ў Бярозаўскім
р-не Брэсцкай вобл., на паўн.-зах. беразе воз. Чорнае. Цэнтр Пескаўскага с/с і саўгаса. За 23 км на ПдУ ад г. Бяроза, 120 км ад Брэста, 5 км ад чыг. ст. Белаазерск. 1028 ж., 335 двароў (2000). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, лазнева-
пральны камбінат, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан і сав. актывістаў. Магіла ахвяр фашызму. Помнік y гонар Бярозаўскіх падп. райкомаў КП(б)Б і ЛКСМБ і партызан. Помнікі архітэктуры: Троіцкая царква (1827), сядзіба (2-я пал. 18 — 1 пал. 19 ст.). н б в ы я РАЧКАВГЧЫ, вёска ў Слуц-
кім р-не Мінскай вобл. Цэнтр Рачкавііжага с/с. За 25 км на ПдЗ ад горада і 23 км ад чыг. ст. Слуцк, 130 км ад Мінска. 411 ж., 186 двароў (2000). Спіртзавод «Рачкавічы», вінна-гарэлачны з-д «Колас». Клуб, б-ка. Н0Ж Н ІЦ Ы , возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 36 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 0,72 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 630 м, найб. глыб. 5,6 м, даўж. берагавой лініі 5,6 км. Аб’ём вады 2,6 млн. м3. Пл. вадазбору 1,76 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 5—9 м, пясчаныя, параслі лесам і хмызняком, на Пд разараныя. Берагі пясчаныя, пад хмызняком. Дно сапрапелістае. Празрыстасць 5 м. Зарастае. Бяссцёкавае. Упадаюць 3 ручаі. Н 0Й БЕР, Н е й б е р (Neuber) Фрыдэрыка Караліна (9.3.1697, г. Райхенбах, Германія — 30.11.1760), нямецкая актрыса, рэфарматар ням. т-ра. 3 1717 выступала ў прыдворных т-рах Дрэздэна, Гановера, Гамбурга. У 1727—50 узначальвала ўласную трупу ў Лейпцыгу. Актрыса шырокага дыяпазону. Іграла ў трагедыях П.Карнеля і Ж.Расіна, камедыях (часта імправізацыйных); была першай ням. травесці. Імкнулася да пераўтварэння рэпертуару, выступала супраць грубага натуралізму, перабольшаных пафасу і буфанады, заклікала да адмовы ад імТіравізацыі, да ўмоўнасці акдёрскага выканання (дэкламацыі). Ставіла франц. класіцыстычныя трагедыі, асветніцкія драмы і літ. камедыі, юнацкія камедыі Г.Лесінга. Н0ЙБЕРГ, Н е й б е р г (Neuberg) Карл (29.7.1877, г. Гановер, Германія — 30.5.1956), нямецкі біяхімік, адзін з заснавальнікаў сучаснай біяхіміі. Замежны чл. AH СССР (1925). Скончыў Берлінскі ун-т (1898), працаваў y ім. 3 1920 y Ін-це біяхіміі ў Берліне (дырэктар). У 1938 эмігрыраваў. 3 1938 y Іерусалімскім ун-це (Палесціна), y 1941—50 y Нью-Йоркскім ун-це і Бруклінскім політэхн. ін-це. Навук. працы па абмене вугляводаў, браджэнні, ферментах. Высветліў ключавое месцазнаходжанне піравінаграднай к-ты ў вугляводным абмене, адкрыў фруктоза-6-фасфат, шэраг ферментаў, распрацаваў сінтэз шэрагу цукроў і амінакіслот, схему спіртавога браджэння. НОЙБРАНДЭНБУРГ, Нёйбранд э н б y р г (Neubrandenburg), горад на ПнУ Германіі, зямля Мекленбург — Пярэдняя Памеранія, на воз. Толензе. Засн. ў 1248. Каля 100 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд., эл.-тэхн., гумавая (вытв-сць
шын), буд. матэрьмлаў. Арх. помнікі 15 ст. (гатычныя муры з 4 брамамі-вежамі). Н0ЙМАЕР, Н ь ю м e е р (Neumeier) Джон (н. 24.2.1942, г. Мілуокі, ЗША), амерыканскі артыст балета, балетмайстар. Вучыўся ў школе Каралеўскага балета Вялікабрытаніі. 3 1969 гал. балетмайстар опернага т-ра ў Франкфурцена-Майне, з 1973 кіраўнік балетнай трупы і гал. балетмайстар Гамбургскай дзярж. оперы. У творчасці спалучае традыцыі класічнай харэаграфіі з выразнымі сродкамі танца мадэрн. Сярод пастановак: «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева, «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага (абедзве 1971), «Прыцемкі» на муз. А.Скрабіна, «Пацалунак феі», «Жарптушка» і «Вясна свяшчэнная» І.Стравінскага (усе 1972), «Гамлет: тое, што падразумяваецца» на муз. А.Копленда, «Ілюзіі як «Лебядзінае возера» (абедзве 1976) і «Элегія» (1978; абедзве на муз. Чайкоўскага), «Спячая прыгажуня» (1978) Чайкоўскага, «Сон y летнюю ноч» на муз. Ф.Мендэльсона і Дз.Лігеці, «Арыэль» на муз. В.А.Моцарта, «Чацвёртая сімфонія Малера» (усе 1977) , «Дама з камеліямі» на муз. Ф.Шапэна (1978), «Вацлаў» на муз. І.С.Баха (1979), «Пер Гюнт» А.Шнітке (1989), «Цяпер і потым» на муз. М.Равеля (1992). Н0ЙМАЙР, Н е й м a й р (Neumayr) Мельхіёр (24.10.1845, г. Мюнхен; Германія — 29.1.1890), аўстрыйскі палеантолаг-эвалюцыяніст і геолаг. 3 1873 праф. ун-та ў Вене. Навук. працы па галаваногіх малюсках і палеагеаграфіі юрскага і мелавога перыядаў. Распрацоўваў праблемы палеанталогіі і геалогіі на аснове дарвінізму. Тв:. Рус. пер. — Мсторня землм. T. 1— 2. СПб., 1903—04; Корнн жнвотного царства. М., 1919.
Н0ЙМАН, Нёймaн (Neumann) Іаган Бальтазар (хрышчоны 30.1.1687, г. Хеб, Чэхія — 19.8.1753), нямейкі архі-
ноль
375
тэктар; прадстаўнік позняга барока і ракако. Па прафесіі ліцейшчык. 3 1719 архітэктар епіскапа верцбургскага. Працаваў y паўд. і зах. гарадах Германіі, пераважна ў Вюрцбургу. Гал. твор Н. — епіскапская рэзідэнцыя (1719—53) вылучаецца смеласцю канстр. вырашэнняў (лесвіца рэзідэнцыі з размалёўкамі Дж.Цьепала), арганічнасцю спалучэння жывапіснага і скульпт. дэкору з унугр. прасторай будынка (Кайзерзаль з размалёўкамі Цьепала). Аўтар праектаў больш за 100 цэркваў, y т.л. паломніцкай y Фірцэнгайлігене (1743—71), манастырскай y Нерэсгайме (пачата ў 1745); палаца ў Вернеку (1733—37), жылых дамоў, мастоў, плошчаў. Н0ЙТРА, Н ё й т р а (Neutra) Рыхард Іозеф (8.4.1892, Вена — 16.4.1970), амерыканскі архітэктар і тэарэтык архітэктуры. Скончыў Вышэйшыя тэхн. школы ў Вене (1917), вучыўся ў Цюрыху (1918—23). У 1921—22 супрацоўнічаў з Э.Мендэльзонам y Берліне. 3 1923 жыў y ЗША, працаваў з Ф.Л .Райтам. Асэнсоўваючы вопыт еўрап. функцыяналізму і амер. арганічнай архітэктуры, вял. значэнне надаваў сувязі збудаванняў з наваколлем, будаваў свабодныя паводле аб’ёмнай кампазіцыі дамы з выкарыстаннем жалезабетону, шкла і стальнога каркаса. Асн. работы: Жардынет-апартментс (1927), Лоўэл-хаўс (1927—29) y Лос-Анджэлесе, дом Каўфлана, т.зв. асабняк y пустыні (1946—47) y ПалмСпрынгсе; школы павільённага тыпу, пасёлкі з ізаляванымі трансп. патокамі. HÔKCA БЕРАГ (Knox Coast), заходняя ўкрытая лёдам ч. ўзбярэжжа Уілкса Зямлі (Усх. Антарктыда). Абмываецца м. Моўсана, удаецца ў яго на 3 y выглядзе шэльфавага ледавіка Шэклтана. Адкрыты ў 1840 экспедыцьіяй ЗША пад кіраўніцтвам Ч.Уілкса. Названы ў гонар капітана аднаго з суднаў экспедыцыі. У 1956—58 y аазісе Бангера дзейнічала сав. палярная ст. Аазіс, якая ў 1959 перададзена Польшчы і перайменавана ў Дабравольскі. Н0КСВІЛ (Knoxville), горад на ПдУ ЗША, y штаце Тэнесі. Засн. ў 1786. 167,5 тыс. ж., каля 500 тыс. ж. з прыгарадамі (1996). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Тэнесі. Прам-сць: маш.буд. (вытв-сць буд. машын, рачных суднаў, кантрольна-вымяральных прылад), швейная, харч., хім., электраметалургічная, металаапрацоўчая. Ун-т. У прыгарадах — буйныя ГЭС і ЦЭС, алюмініевы і атамны камбінаты.
І.Нойман. Епіскапская рэзідэнцыя. 1719— 53.
НОЛЬ (Noll) Дзітэр (н. 31.12.1927, г. Рыза, Германія), нямецкі пісьменнік. Чл. AM ГДР (з 1969). Скончыў Іенскі ун-т. Дэбютаваў y 1950. Прадоўжыў традыцыю ням. «рамана выхавання». Праблемы станаўлення асобы, фарміравання свядомасці, пасляваен. будаўніцтва Германіі, маральна-этычныя адносіны ў навук. асяродку ў раманах «Пры-
376
ном
годы Вернера Хольта» (ч. 1—2, 1960— 63, экранізацыя 1965), «Кіпенберг» (1979), аповесцях і апавяданнях, нарысах і інш. Яго творам уласцівы сюжэтная шматпланавасць і разгалінаванасць, спалучэнне эпічнасці з глыбокім псіхалагізмам, насычанасць фальклорна-міфалагічнымі матывамі, маст. алюзіямі і рэмінісцэнцыямі. Нац. прэмія ГДР 1963. Тв.: Рус. пер. — Кнппенберг. М., 1981; Прнключення Вернера Хольта. Клшннев, 1984. Л і т Г e е р д с Г.Ю. Днтер Нолль / / Пнсателя ГДР: Пер. с нем. М., 1984; Л е о н о в a Е.А. О некоторых формах выраження эпнческого в романе Дятера Нолля «Прнключення Вернера Хольта» / / Весн. БДУ. Сер. 4. 1987. ^ * Е.А.Лявонава.
НОМ (ад грэч. nomos вобласць, акруга), 1) адміністрацыйная акруга ў Стараж. Егіпце. Уяўляе сабой паліт. аб’яднанне, неабходнае для ўтварэння і функцыянавання адзінай ірыгацыйнай сістэмы. Кожны Н. меў дакладна выз-‘ начаныя межы, паліт. і рэліг. цэнтр, войска, герб і багоў-апекуноў. Адм. апаратам кіраваў намарх (правіцель Н.). Колькасць Н. і іх плошча не былі пастаяннымі. У спісах Н. Стараж. царства (28—23 ст. да н.э.) y храмах фараонаў Снофру і Неусера пералічаны 37 Н. У «Кнізе мёртвых» (стараж.-егіп. зборнік заклінанняў і гімнаў) названы 42 багі, што адпавядала 42 Н. Новага царства (каля 1580 — каля 1070 да н.э.). 2) Адм.-тэр. адзінка ў сучаснай Грэцыі (52 y 1997). HÔMA (ад грэч. nome язва, якая пашыраецца), форма вільготнай гангрэны, што хутка пашыраецца. Звычайна ўзнікае пры рэзкім аслабленні ахоўных сіл арганізма. Хварэюць пераважна дзеці пасля цяжкіх інфекц. хвароб. Пашкоджвае слізістыя абалонкі поласці рота, тканкі твару, зрэдку — палавыя органы, прамую кішку і інш. Працякае з высокай т-рай цела, язвамі, ацёчнасцю твару, вакол ачага воскападобная зона, якая паступова мярцвее. На месцы язваў фарміруюцца глыбокія рубцы. Лячэнне тэрапеўт., вітаміны. М.З.Ягоўдзік. HOMATEHÉ3 (ад грэч. nomos закон + ...генез), гіпотэза, y адпаведнасці з якой эвалюцыя арганізмаў ажыццяўляецца на аснове ўнутр. заканамернасцяў. Прапанаваў Л.С.Берг (1922). Н. адмаўляе дарвінаўскае тлумачэнне аб’ектыўнасці і адноснасці арган. мэтазгоднасці і ўстанаўлівае прынцып першапачатковай мэтазгоднасці жывога, якая абумоўлена стэрэахім. ўласцівасцямі бялкоў пратаплазмы. Асн. закон эвалюцыі паводле Берга — сіла, унутрана ўласцівая жывому, якая дзейнічае незалежна ад навакольнага асяроддзя і накіравана да ўскладнення морфафізіял. арганізацыі. У Н. сістэматызаваны раней вылучаныя палажэнні супраць дарвінаўскага вучэння і па сутнасці — гэта яшчэ адна
спроба па-новаму асэнсаваць прычыны і заканамернасці эвалюцыі. Канцэпцыя Н. прыцягнула ўвагу да нявырашаных праблем біялогіі. А.С.Леанцюк. HÔHA ў м y з ы ц ы, гл. ў арт. Інтэрвал. HÔHA (Nono) Луіджы (29.1.1924, г. Венецыя, Італія — 8.5.1990), італьянскі кампазітар; адзін з прадстаўнікоў муз. авангарду. Скончыў Падуанскі ун-т (1946). Вучыўся ў кансерваторыі ў Венецыі ў Ф.Маліп ’ера і інш. Шырока выкарыстоўваў серыйную тэхніку, сродкі алеаторыкі, сенорыкі, электроннай музыкі і інш. Многія яго творы антыімперыяліст., антыфаш. накіраванасці: «Эпітафія Ф.Гарсіі Лорку» (1953), «Польскі дзённік 1958» для арк. (1959), кантаты «Перарваная песня» (1956), «На мосце Хірасімы. Песні жыцня і кахання» (1962); «Помні, што табе зрабілі ў Асвенціме» для сапрана, дзіцячага хору і магнітафона (1987). 3 інш. твораў: оперы «Нецярпімасць 1960» на тэксты Б.Брэхта, П.Элюара, У.Маякоўскага, Ж.П.Сартра (паст. 1961), «Пад шалёным сонцам кахання» (паст. 1975), «Праметэй» (паст. 1984), балет «Чырвоны плашч» (паст. 1954); творы для салістаў, хору і арк.; «Хары Дыдоны» для 32 спевакоў і ўдарных інструментаў; творы для арк.; інстр. ансамблі, y т.л. «Паліфоні ка- Манодыя- Рытміка» (1951), электронная музыка і інш. Аўтар кніг і артыкулаў па музыцы. НОНАК0РД, гл. ў арт. Акорд. Н0НГУС, дапаможная шкала, па якой адлічваюць долі дзяленняў асн. шкалы вымяральнай прылады (штангенінструментаў, оптыка-мех. і інш. сродкаў вымярэння). Бываюць лінейныя, вугламерныя, спіральньм, трансверсальныя і інш. віды Н. Назва — ад імя партуг. вынаходніка шкалы ГІ.Нуніша. Прататып сучаснага Н. прапанаваны франц. матэматыкам П.Вернье (Н. часта наз. верньерам).
ніклі ў-16 ст., тэрмін «H.» з’явіўся пасля прыняцця ў 1662 англ. парламентам «Акта пра аднастайнасць». Першапачаткова Н. імкнуліся рэфармаваць англіканскую царкву ў духу кальвінісцкага пурытанізму. Аднак афармленне англіканства як «сярэдняга шляху» паміж каталіцызмам і пратэстантызмам вымусіла іх адлучыцца ад дзярж. царквы і стаць y апазіцыю да яе. Ганенні на Н. асабліва ўзмацніліся пасля рэстаўрацыі манархіі ў 1660, калі шэрагам дзярж. актаў яны па сутнасці былі пастаўлены па-за законам і пачалі праследавацца. Многім з іх давялося эмігрыраваць, y т.л. ў Паўн. Амерыку. Законы, якія абмяжоўвалі грамадзянскія і паліт. правы Н., былі ў асноўным адменены ў 1828. HÔHCEHC (англ. nonsense ад лац. non не, няма + sensus сэнс, розум), бяссэнсіца, недарэчнасць. НОНФІГУРАТЬІЎНАЕ МАСТАЦТВА, гл. Абстрактнае мастацтва. HÔHXAPT (Nonhardt, Nonhaart, Nonharteken) Пётр (? — 1633), бел. архітэктар і будаўнік. Паходзіў з Галандыі. 3 1611 загадваў каралеўскімі збудаваннямі ў Вільні, начальнік каралеўскіх фартыфікацый y ВКЛ. Пабудаваў палац y Вільні (пасля 1610), Гайцюнішскі домкрэпасць. Н0РАВЫ, прынятыя ў грамадстве або калектыве ўстойлівыя ўзоры паводзін; звычаі, якія склаліся ў працэсе гіст. развіцця і маюць маральную каштоўнасць. Паняцце «Н.», блізкае да паняццяў нормы маральныя, норма паводзін, звычайна выкарыстоўваецца пры характарыстыцы ладу жыцця пэўнага грамадства. Да Н. належаць і звычаі, якія супярэчаць патрабаванням маралі і маюць адмоўную маральную каштоўнасць. Пры ўздыме ўзроўню цывілізацыі і павышэнні маральнасці грамадства Н. змякчаюцца, пры дэмаралізацыі грамадства, сац. катаклізмах адбываец-
/ Асноўная шкала
Ноніусы: a — лінейны (паказвае адлік 17, 14); б — вугламерны (паказвае аплік 34°28').
17
18
19
і - 1|1 1,1 1,1 I, I I I I 1,1 1,1 1,1 1,1
0 Адлік 17,14
0,5
НОНКАНФАРМІЗМ (англ. noncon formism літар. нязгода), нязгоднасць, неўспрыманне норм, каштоўнасцей, мэт, што дамінуюць y дадзенай групе, грамадстве; імкненне любой цаной супярэчыць думцы большасці і паводзіць сябе процілеглым чынам; крытычныя адносіны да афіц. ідэалогіі і грамадскапаліт. ладу. НОНКАНФАРМІСТЫ, члены англ. царкоўнай арг-цыі (прэсвітэрыяне, кангрэгацьмналісты, квакеры, метадысты, баптысты і інш.), якія не прызналі абрадаў дзярж. англіканскай царквы. Плыні Н. (інш. назвы «дысентэры» — што адступаюць ад афіц. веравызнання) уз-
-6/ ^
1
чШ кала ноніуса
_20 30 40_ Адлік 34° 28*
ца іх агрубенне (павышэнне колькасці актаў насілля, узнікненне бязлітаенасці і інш.). НОРАДРЭНАЛІН, норэпінефр ы н, біялагічна актыўнае рэчыва з групы катэхаламінаў, нейрагармон. Утвараецца ў клетках мазгавога слоя наднырачнікаў і ў нерв. сістэме чалавека і пазваночных жывёл, з’яўляецца пераДатчыкам (медыятарам) нерв. ўзбуджэння. Біяхім. папярэдцік адрэналіну. H O -r^ ^ jp C H C H jN ^
но_^ ^
ОН
Атрымліваюць сінт. шляхам. Стымулюе скарачэнні сэрца, расслабляе мускулатуру бронхаў, уплывае на абмен рэчываў. Сакрэцыя Н. ўзмацняецца пры стрэсе, фіз. нагрузках і інш. Выкарыстоўваюць y медыцыне пры зніжэнні артэрыяльнага ціску, калапсе, страце крыві, шоку. Н0РВІД (Norwid) Цыпрыян Каміль (24.9.1821, в. Ляскова-Глухы каля Варшавы — 23.5.1883), польскі пісьменнік. Вучыўся ў варшаўскай гімназіі, маст.
на У. Даўж. 37 км, шыр. 39 км, піыб. 6 м. Большую ч. года ўіфьгга лёдам. Порт — Нордвік. Н0РДЗЕ-КАНАЛ (Noordzee kanaal), Амстэрдамскі к а н а л . У Нідэрландах, злучае г. Амстэрдам з Паўночным м. (каля порта Эймёйдэн). Даўж. 23 км, глыб. 15 м. Н0РДКАП (Nofdkapp), мыс на в-ве Магерэя ў Нарвегіі (71°10' паўн. ш., 25°47' усх. д.), найб. вядомы з паўн. мысаў Еўропы. Скала выш. да 300 м. Н0РДКІН (Nordkyn), скалісты мыс на Пн Скандынаўскага п-ва ў Нарвегіі, паўн. мацерыковы край Еўропы (71°08' паўн. ш., 27°42' усх. д.).
школах (1831—40). 3 1842 жыў за мяжой (Германія, Італія, Бельгія, Францыя, ЗІІІА, Англія), з 1854 y Парыжы. Прадстаўнік другога пакалення польск. рамантыкаў. Непрызнаны пры жыцці, апублікаваў толькі частку напісанага (шмат з яго спадчыны згублена). Сярод лепшых твораў: лірычныя вершы, прысвечаныя выдатным людзям і падзеям («Памяці Бэма жалобная рапсодыя», 1851, выд. 1910; вершы ў гонар А. Міцкевіча «Што ты зрабіў Афінам...», 1856, і «Спартак», 1857; «Фартэпіяна ІІІапэна», 1865, і інш.), лірычны цыкл «Vademecum» (1858—66, выд. 1947), філас. паэма «Асунта» (1870, выд. 1908), драм. фантазія «За кулісамі» (1865—66, паст. 1946), трагедыі «Пярсцёнак велікасвецкай дамы» (1872, паст. 1936) і «Клеапатра» (1872—79, паст. 1934). Аўтар навел, філас.-эстэт. трактатаў, цыкла эсэ «Чорныя кветкі» (1857, выд. 1904) пра парыжскія сустрэчы з Міцкевічам, Ю.Славацкім, Ф.Шапэнам. Распрацоўваў праблемы гісторыі цывілізацыі і сучаснасці, культуры еўрап. народаў, агульначалавечай маралі і інш., імкнуўся да стварэння новых паэт. сродкаў. Яго творчай манеры ўласціва філасафічнасць, інтэлектуальная гульня, афарыстычнасць, сімволіка, схільнасць да парадоксаў, іронія. Аўтар шматлікіх малюнкаў, афортаў, гравюр. На бел. мову яго вершы пераклалі А.Мінкін, В.Сёмуха.
Н0РДМАН Эдуард Баляслававіч (н. 25.2.1922, г. Рэчыца Гомельскай вобл.), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў камсам.-маладзёжнага падполля і партыз. руху ў Пінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, ген.-маёр (1969). Скончыў ВПШ пры ЦК КПСС (1958). 3 1939 на камсам. рабоце. 3 пач. Вял. Айч. вайны нам. сакратара, сакратар, чл. Пінскага падп. абкома, адначасова сакратар Пінскага падп. гаркома ЛКСМБ, з ліп. 1943 пам. камісара атрада В.З. Каржа, нам. камісара партыз. брыгады імя Молатава. Пасля вайны на парт., камсам. і сав. рабоце, y органах дзярж. бяспекі. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1974—79. Ганаровы грамадзянін г. Пінск.
н б р д э н ш б л ь д (Nordenskiôld) Нільс Адольф Эрык (18.11.1832, Хельсінкі — 12.8.190,1), шведскі географ і геолаг, даследчык Арктыкі. Чл. Стакгольмскай АН (1858). Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1879). Скончыў Хельсінкскі ун-т. У 1856 і 1861 удзельнічаў y экспедыцыях на Шпіцберген пад кіраўнійтвам О.М.Торэля. У 1864—73 кіраваў экспедыцыяй на гэты архіпелаг, y 1870— 83 — y Грэнландыю, дзе даследаваў яе ледавіты шчыт. У 1878—79 на судне «Вега» праплыў Паўн.-Усх. праходам з Атлантычнага ў Ціхі ак.“ з зімоўкай на Чукоцкім п-ве. Імем Н. наз. архіпелаг y Карскім м., заліў і мыс на Новай Зямлі, мыс і ледавік y Грэнландыі, рака ў Канадзе і інш. HÔPKI (Mustela), 2 віды млекакормячых жывёл сям. куніцавых. Н. амер. (М. vison) пашырана ў Паўн. Амерыцы, акліматызавана ва Усх. Еўропе (на Бе-
Te.. Pisma wybrane. T. 1—5. 2 wyd. Warszawa, 1980; Бел. пер. — y кн.: Прыйдзі, стваральны дух. Мн., 1986; Ідзі за мною: Лірыка. Мн., 1993; Рус. пер. — Стпхотворення. М., 1972. Jlim:. I n g 1 о ! М. Cyprian Norwid. Wars zawa, 1991. СДз.Малюковіч.
НОРД (ням. Nord, галанд. noord), поўнач. Абазначаецца — N. Н. таксама наз. паўн. вецер. Н0РДВІК, бухта ў моры Лапцевых паміж п-вамі Хара-Тумус на 3 і Нордвік
Норкі: 1 — еўрапейская; 2 — амерыканская.
НОРМА___________________ 377 ларусі з 1953) і на Д. Усходзе. Н. еўрап. (М. lutreola) пашырана ў Еўропе і паўд,зах. Сібіры. Жывуць y норах, дуплах, каля лясных рэк, азёр, балот. Даўж. Н. амер. да 54 см, хваста да 25 см, маса да 2,4 кг; даўж. Н. еўрап. да 45 см, хваста да 20 см, маса да 1,1 кг. Цела тонкае, выцягнутае, ногі кароткія, з плавапьнымі перапонкамі. Футра густое, бліскучае, бураватае. Драпежнікі. Палігамы. Нараджаюць да 9, зрэдку да 18 дзіцянят. Аб’екты промыслу і развядзення. Н. амер. гадуюць на зверафермах з 1870-х г.. на Беларусі — з 1966. Выведзена болып за сотню каляровых варыяцый. Літ.: С о к о л о в В.Е. Редкне н псчезаюіцве жнвотные: Млекоіінтаюіцж’. М., 1986; С в д о р о в н ч В.Е. Норкп, выдра, ласка н другпе куньм. М н„ 1995. Э.Р.Самусенка.
Н0РЛАНД (Norrland), пласкагор’е на У Скандынаўскага паўвострава на Пн Швецыі і Фінляндыі. Паніжаецца прыступкамі з 3 на У (ад Скандынаўскіх гор да Батнічнага зал.) ад 800 да 200 м. Складзена з крышт. парод Балтыйскага шчыта. Характэрны марэнныя грады і інш. формы стараж.-ледавіковага рэльефу, азёры, паўнаводныя парожыстыя рэкі. Расліннае покрыва — таежныя лясы. Лесанарыхтоўкі. Каскады ГЭС. Здабыча жал. руды (цэнтр — г. Кіруна), руд каляровых металаў. HÔPMA (лац. norma правіла, узор), межы, y якіх прадметы, з’явы, прыродныя і грамадскія сістэмы, віды чалавечай дзейнасці і зносін захоўваюііь свае якасці, функдыі, формы ўзнаўлення. Адлюстроўвае тое, што існуе або павінна існаваць. Канкрэтызуецца ў правілах, узорах, загадах: устаноўленая мера чаго-н. (нормы працы, норма промыслу і інш.) або сярэдняя велічыня сукупнасці выпадковых падзей, з’яў (норма рэакцыі, Н. прыбытку'і інш.); загад, устаноўлены парадак, прынцып, агульнае правіла, узор (нормы сацыяльныя, Н. літ. мовы і інш.); форма рэгуляцыі паводзін y сац. (норма права, нормы маральныя), біял., тэхн. і інш. сістэмах. Вылучаюць неразвітыя Н. (імператыў не вызначаны), «мёртванароджаныя» (імператывы не маюць дастатковых eau., культурных і інш. падстаў), Н.-фікцыі (умоў для дзеяння Н. ўжо няма, аднак яна яшчэ нясе знакавыя нагрузкі), Н.-фантомы (забаронена, аднак яшчэ дзейнічае) і інш. 3 развіццём грамадства праблематыка Н. мяняецца. У індустр. і постіндустр. грамадствах ускладняюцца Н., якія рэгулююць прыродныя і тэхн. сістэмы. Н. сацыяльныя ўсё больш становяцца прынцыпам арганізацыі ўзаемаадносін паміж людзьмі і менш за ўсё ўзорам, формай. У сучасным грамадстве Н. — сацыякультурныя праграмы, якія павінны адпавядаць узроўню развіцця тэхнікі, тэхналогій, a таксама стану прыроды. НОРМА, матэматычнае паняцце, якое абагульняе паняцце абсалютнай велічыні ліку. Напр., Н. вектара Згназ. яго даўжыня II 5r||; Н. кватэрніёна a + Ы + cj +
378
НОРМА
+ dk, дзе a, b, с, d — сапраўдныя лікі, i, j, k — уяўныя адзінкі, лік a2 + b2 + + c2 + d2. HÔPMA М0ЎНАЯ, сукупнасць варыянтаў моўных адзінак, якія прызнаюцца грамадствам найлепшымі для здзяйснення маўленчай камунікацыі. Выяўляецца на ўсіх узроўнях і ва ўсіх аспектах функцыянаваннй моўнай сістэмы: y фанетыцы (вымаўленне, інтанацыя), марфалогіі (словаўтварэнне і словазмяненне), лексіцы і фразеалогіі (выбар і ўжыванне слоў і іх эквівалентаў), сінтаксісе (спалучэнне слоў, пабудова сказа, парадак слоў), стылістыцы, арфаграфіі (пісьмо); Н.м. — вядучая адметная рыса літаратурнай мовы як сістэмы уніфікаваных і стабільных моўных сродкаў і правіл іх ужывання. Адначасова яна з’яўляецца сістэмна-структурнай і сацыялінгвістычнай катэгорыяй. Яе захаванне або парушэнне добра ўсведамляецца большасцю адукаваных людзей і адлюстроўваецца ў метамоўных ацэнках накшталт «правільна — няправільна», «дарэчна — недарэчна». «прыгожа — непрыгожа» і г.д. Н.м. кадыфікуюцца ў граматыках і слоўніках. Mae гістарычна зменлівы характар. Выступае істотным паказчыкам культуры мовы асобы і культуры грамадства ў цэлым. Унармаванне нацыянальнай мовы — адна з гал. задач мовазнаўства, моўнай педагогікі, творчай дзейнасці пісьменнікаў, журналістаў, прамоўцаў і інш. Літ:. С е м е н ю к Н.Н. Норма / / Обшее языкознанне. М.. 1970; Беларуская мова: Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, граматыкі. Мн., 1987; Л е п е ш а ў І.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. М н„ 1989.
А.Я.Міхпевіч.
HÔPMA ПРАВА, агульнаабавязковае Правіла паводзін, якое ўстанаўліваецца або санкцыяніруецца дзяржавай і забяспечваеіша яго прымусовай сілай. Формай існавання Н.п. з’яўляюцца адпаведныя нарматыўныя акты, a таксама інш. крыніцы права. У залежнасці ад галін права адрозніваюць: адм.-прававыя Н.п., нормы працоўнага, экапагічнага, міжнар., канстытуцыйнага, гасп. і інш. галін права. Паводле часу дзеяння Н.п. падзяляюць на пастаянныя (дзейнічаюць да іх афіц. адмены) і часовыя (дзейнічаюць y межах вызначанага часу). HÔPMA ПР0МЫ СЛУ, якасна-колькасны ліміт здабычы якога-н. прыроднага рэсурсу, што забяспечвае яго самааднаўленне, або для неўзнаўляльных прыродных рэсурсаў, рацыянальныя тэмпы расходавання. Напр., Н.п. дзікіх жывёл, або норма эдабычы (вылаву), — гранічная колькасць асобін дадзенага віду ці групы (для рыб — агульная маса), дазволеная да здабычы на пэўнай тэр. ці аднаму паляўнічаму (рыбалову) за пэўны перыяд (дзень, сезон) з улікам полаваўзроставага 1складу папуляцый. Для ласёў, высакародных аленяў, дзікоў, казуль, баброў і глушцоў (на Беларусі зда-
бываюцца па разавых дазволах) вызначаны працэнт забірання ў залежнасці ад шчыльнасці іх пражывання. Н.п. біял. рэсурсаў дазваляюць падтрымліваць прыродную шчыльнасць, структуру і функцыянаванне папуляцый і экасістэм ці змяняць іх y гаспадарча мэтазгодным кірунку. П.ІЛабанок.
HÔPMA РЭАКЦЫІ, здольнасць генатыпу ў пэўных межах забяспечваць змены фенатыпу ў адпаведнасці з умовамі навакольнага асяроддзя. У ходзе індывід. жыцця арганізм набывае рэакцыі (напр., умоўныя рэфлексы, набыты імунітэт, прывыканне да ядаў і лекаў), большасць якіх не перадаецца ў спадчыну і заканчвае свой жыццёвы шлях разам з іх носьбітам (арганізмам). У Н.р. здольны ўвайсці толькі тыя змены, якія становяцца элементамі генатыпу. Нават глыбокая змена фенатыпу мае абарачальны характар, таму што не закранае генатып. Пры вяртанні зыходных умоў навакольнага асяроддзя ў тым жа пакаленні (напр., загар чалйвека) або ў наступным (напр., колькасць сцёблаў y адной расліны пшаніцы), a часам і ў шэрагу пакаленняў (т.зв. падоўжаныя мадыфікацыі) арганізм аднаўляе страчаныя адзнакі. У працэсе натуральнага адбору выпрацоўваюцца межы Н.р., якая ўласціва ўсім арганізмам і забяспечвае выжыванне пры зменах умоў існавання. Т.ч. генатып вызначае не жорсткую камбінацыю строга дэтэрмінаваных адзнак фенатыпу, a Н.р. арганізма пры яго фарміраванні і развіцці. Р.Г.Зряц.
HÔPMAH
Барыс Юсцінавіч (н. 6.2.1945, С.-Пецярбург), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1984), праф. (1985). Скончыў Ленінградскі ун-т (1966). 3 1968 працуе ў БДУ. Навук. даследаванні ў галіне агульнага, слав. і рус. мовазнаўства. Аўтар кніг: «Пераходнасць, стан, зваротнасць (на матэрыяле балгарскай і іншых славянскіх моў)» (1972), «Сінтаксіс маўленчай дзейнасці» (1978), «Балгарская мова» (1980), «Агульнае мовазнаўства»» (1983, y сааўт.), «Зборнік задач па ўводзінах y мовазнаўства» (1989), «Лінгвістыка кожнага дня» (1991), вучэбнага дапаможніка «Асновы мовазнаўства» (1996) і інш. Тв:. Язык: знакомый незнакомец. Мн., 1987; Грамматнка говоряшего. СПб., 1994. н 0 р м ы м а р Ал ь н ы я , формы маральнай свядомасці, a таксама прынцыпы, правілы маральных адносін і паводзін ідцывіда ў сферах грамадскай дзейнасці. Гэта спецыфічныя формы ўзгаднення свабоды (волевыяўлення) асобы з грамадскімі патрэбамі, інтарэсамі і воляй пэўных сац. супальнасцей (груп, слаёў, калекгываў і інш.). Як форма маральнай свядомасці Н.м. праяўляюцца ў выглядзе маральных патрабаванняў, якія аднолькава датычаць усіх людзей і прадугледжваюць безумоўнае іх выкананне. Бываюць вусныя (не маюць устойлівага моўнага афармлення) і пісьмовыя, напр., «Дзесяць запаведзей» Бібліі («Шануй бадькоў сваіх», «Не забі», «Не ўкрадзі» і інш.), шматлікія «ко-
дэксы гонару» (напр., афіцэрскія) і інш. Як прынцыпы маральных адносін Н.м. ўяўляюць правілы паводзін, якія пастаянна ўзнаўляюцца ў аднатыпных учынках людзей як маральны закон, звычай. Падпарадкаванне Н.м. асобнага чалавека заснавана на ўздзеянні грамадскай думкі, шматлікіх прыкладаў і інш. форм грамадскай волі, якія выяўляюцца ў норавах пэўнага грамадства, дысцыплше. Н.м. класіфікуюць па аналогіі з нормамі сацыяльнымі. Літ:. Предмет н снстема згнюі. М.; Софня, 1973; С о р о к н н П .А Норматавная лн наука этгаса н может ля она ею быть? / / Эгнческая мысль, 1990. М., 1990; М н х а лон Л м т в н н . О нравах татар, лнговцев н москвнтян: Пер. с лат. М., 1994; З е л е н к о в а Н.Л. Основы этакн. Мн., 1998; Основы этаческнх знаннй. СПб., 1998.
Н0РМЫ ПРАЦЫ, устаноўленьм заданні на выкананне ў пэўных умовах (арганізацыйна-тэхнічных, прыроднакліматычных) асобных работ, вытв. аперацый ці функцый адным або групай (брыгадай) працоўных, што маюць адпаведную прафесію, спецыяльнасць, кваліфікацыю; меры затрат працы. Зыходная база для арганізацыі працы на прадпрыемствах, аснова для разліку многіх паказчыкаў (велічыні вытворчага цыкла, вытворчай магутнасці, матэрыяльнага стымулявання і інш.), заснаваных на вымярэнні колькасці працы, працоўных па іх катэгорыях, фонду заработнай платы. Пры дапамозе Н.п. знаходзяць больш эфектыўныя варыянты тэхнал. працэсаў і рацыянальныя прыёмы выканання работ. Н.п. класіфікуюцца: адпаведна прынятай адзінкі вымярэння — н о р м ы ч а с у (затраты прац. часу на выкананне адзінкі працы, прадукцыі), н о р м ы в ы п р а ц о ў к і (аб’ём работ ці колькасць адзінак прадукцыі, выкананыя за адзінку часу; велічыня адваротна прапарцыянальная норме часу), н о р м ы а б с л у г о ў в a н н я (колькасць вьпв. аб’ектаў, адзінак абсталявання, прац. месцаў, якія павінен абслужыць адзін або група працаўнікоў) і н о р м ы кольк a с ц і (вызначаная колькасць працаўнікоў пэўнага прафес. складу, неабходная для выканання канкрэтных вытв. функцый або аб’ёму рабсгг y дадзеных умовах). Паводле ступені дыферэнцыяцыі Н.п. бываюць аперацыйныя, узбуйненыя і комплексныя; паводле метадаў абгрунтавання — тэхнічна абгрунтаваныя, доследна-статыстычныя і інш. У.Р.Залатагораў.
Н0РМЫ САЦЫЙЛЬНЫЯ, прадпісан ні, агульнапрызнаныя правілы, прынцыпы, узоры паводзін або дзеянняў індывідаў ці груп y грамадстве. Адлюстроўваюць пазітыўныя (прадпісанні) і негатыўныя (забарона) характарыстыкі дзеянняў. На аснове Н.с. забяспечваюцца ўпарадкаванасць, рэгулярнасць сац. ўзаемадзеянняў індывідаў і груп. Паўтаральнасць сац. уэаемадзеянняў дае магчымасць індывідам прадбачыць дзеянні іншых удзельнікаў грамадскіх адносін і
паводзіць сябе адпаведна. Мараль і права — найб. важныя сферы нарматыўнай рэгуляцыі паводзін і дзеянняў суб’ектаў грамадскіх адносін (гл. Норма права, Нормы маральныя). Н.с. бываюць універсальныя (датычаць кожнага індывіда ў грамадстве) і прыватныя (датычаць пэўнай сферы дзейнасці, статуснай пазіцыі, сац. ролі і інш.), a таксама неразвітыя, «мёргванароджаныя», нормыфікцыі і нормы-фантомы. Адрозніваюць Н.с. паводле спосабу фіксацыі (фармальныя і нефармальныя, вусныя і пісьмовыя), ступені абагульненасці (узоры пэўнага дзеяння або агульныя прынцыпы дзейнасці), універсальнасці дзеяння (спецыфічныя або агульназначныя правы і абавязкі). Выкананне Н.с. забяспечваецца шляхам іх інтэрналізацыі (ператварэнне знешніх патрабаванняў ва ўласную звычку, патрэбу), якая адбываецца ў працэсе сацыялізацыі індывіда або за кошт інстытуцыялізацыі (уключэнне ў структуру грамадства) і сац. кантрсшю. Нарматыўная рэгуляцыя бывае традыцыйнай, калі крытычныя адносіны да Н.с., прынятых y дадзеным грамадстве, недапушчальныя або праследуюцца санкцыямі, і рацыянальнай, калі развіццё і абгрунтаванне новых Н.с. становідца важнай задачай. Новыя Н.с. павінны адпавядаць аб’екгыўным умовам развіцця эканомікі, навукі, грамадства і інш. Адсутнасць або знікненне Н.с. наз. анаміяй (паводле Э.Дзюркгейма), іх парушэнне — дэвіяцыяй (гл. Дэвіянтныя паводзіны). Літ.: Б о б н е в a М.М. Соцнальные нормы я регуляцня поведення. М., 1978; П л a х о в В Д Соцнальные нормы: Фнлос. основаняя обшей теорнн. М., 1985; П е н ь к о в Е.М. Соцнальные нормы: основання обшей теорян. М., 1985. Р.Ч.Лянькевіч.
Н 0РН Ы Я САБАКІ, група парод паляўнічых сабак, якія выкарыстоўваюцца для палявання на жывёл, што хаваюцца ў норах (лісоў, барсукоў, янотападобных сабак і інш.). Гоняць звера па ходах нары, забіваюць яго там або выганяюць
пад высграл паляўнічага. У якасці Н.с. выкарыстоўваюцца велыйтэр'ер, таксы, фокстэр’еры, лэйклецдтэр’ер, ням. паляўнічы, або ягдтэр’ер, скайтэр’ер, чэш. тэр’ер, шатл., або скотчтэр’ер, і некат. інш. тэр’еры. Таксама могуць высочваць дзічыну, знаходзіць і прыносіць падстрэленую дзічыну на зямлі і ў вадзе, браць след і заганяць звера, працаваць па крывавым следзе, выкарыстоўваюцца ў паляванні на дзікоў (найб. буйньм); знішчаюць пацукоў y гасп. памяшканнях. Гл. таксама іл. да арт. Дэкаратыўна-пакаёвыя сабакі.
НОРС (North) Дадлі (16.5.1641, Лондан — 31.12.1691), англійскі купец, тэарэтык-эканаміст. У 1660—85 шэрыф y Лондане, пазней чл. камісіі па зборы мытных пошлін. У працы «Разважанні аб гандлі, пераважна аб працэнце, манетнай сістэме, скарачэнні і павелічэнні грошай» (1691) выступіў з крытыкай меркантылізму. Сцвярджаў, што багацце краіны вызначаецца не запасамі золата і серабра, a развіццём прам-сці, сельскай гаспадаркі і міжнар. гандлю, што ўзровень прыбытку залежыць ад попыту і прапановы. Выступаў за свабоду гандлю, супраць дзярж. ўмяшання ў эканам. жыццё. Лічыў капіталіст. развіццё грамадства натуральным працэсам. Н0РТРАП (Northrop) Джон Хоўард (5.7.1891, г. Іонкерс, ЗША — 27.5.1987), амерыканскі біяхімік, адзін з заснавальнікаў прыкладной энзімалогіі. Чл. Амер.
н о р ч э п і н г _______________ 379
акадэміі навук і мастацгваў (1949). Скончыў Калумбійскі ун-т (1912). У 1915— 62 y Ракфелераўскім ін-це мед. даследаванняў. Працаваў таксама ў Гарвардскім, Калумбійскім, Іельскім, Прынстанскім, Каліфарнійскім ун-тах. Навук. працы па хіміі ферментаў. Вылучыў y крышт. форме ферменты: хіматрыпсін, пепсін і трыпсін, a таксама адзін з вірусаў і дыфтэрыйны антытаксін. Даказаў бялковую прыроду ферментаў. Нобелеўская прэмія 1946 (разам з У.М.Стэнлі і Дж.Ь.Самнерам). Н0РФАЛК (Norfolk), уладанне Аўстраліі на аднайм. востраве ў паўд.-зах. ч. Ціхага ак. Пл. 36 км2. Нас. 2,2 тыс. чал. (1996), пераважна англа-палінезійскія метысы (нашчалкі перасяленцаў з в-ва Піткэрн), a таксама нядаўнія перасяленцы з Аўстраліі і Новай Зеландыі. Афіц. мова — англійская. Вернікі пераважна англікане. Болып за палавіну насельніцтва звязана з абслугоўваннем турыстаў. Адм. ц. і порт — пасёлак Кінгстан. Восграў вулканічнага паходжання. Паверхня — невысокае базальтавае плато. На Пн горны масіў выш. да 317 м. Клімат субтрапічны. Т-ра паветра ад 20 °С y ліп. да 24 °С y студзені. За год выладае 1300 мм ападкаў. Часткова захаваліся эндэмічныя расліны: норфалкская хвоя, вечназялёныя цвердалістыя дрэвы і хмызнякі. Больш як палавіна тэр. вострава пад садамі, палямі, лугамі. Аснова эканомікі — абслугоўванне турыстаў. Частка насельніцтва займаецца земляробствам (цытрусавыя, бананы, кава, бульба, батат, ямс, агародніна), малочнай жывёлагадоўляй, птушкагадоўляй, рыбалоўствам. Невял. прадпрыемствы харч. прам-сці. Востраў звязаны рэгулярнымі рэйсамі суднаў і самалётаў з Аўстраліяй і Новай Зеландыяй, ёсць аэрапорт і 80 км аўтадарог. Аснова экспарту — насенне мясц. эндэмічных раслін, кава, бананы. Грашовая адзінка — аўстралійскі долар. Н0РФАЛК (Norfolk), горад на Пд ЗІПА, y штаце Віргінія. Засн. ў 1682. 233,4 тыс. ж., з суседнімі гарадамі Віргінія-Біч, Портсмут, Ньюпарг-Ньюс, Хэмптан і агульнымі прыгарадамі каля 1,5 млн. ж. (1998). Гандл. і ваен. порт y зал. Хэмптан-Родс (буйнейшы па вывазе каменнага вугалю). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: суднабуд., суднарамонтная, аўтазборачная, хім., цэм., харчовая. 2 ун-ты. Гал. ваенна-марская база ЗША на Атлантычным узбярэжжы.
Норных сабакі: 1 — лэйклендтэр’ер; 2 — ягдтэр’ер; 3 — скайтэр’ер; 4 — чэшскі тэр’ер.
Н 0РЧЭП ІН Г (Norrkôping), горад на ПдЗ Швецыі. Засн. ў 14 ст. Каля 130 тыс. ж. (1998). Порт пры ўпадзенні р. Мутапа ў Балтыйскае м. Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Адзін са старэйшых прамысл. цэкграў краіны. Прам-сць: эл.-тэхн., радыёэлектронная, хім., папяровая.
380____________________
норы
Н 0РЫ ж ы в ё л, часовыя або пастаянныя сховішчы ў выглядзе рознага тыпу хадоў і камер, зробленых жывёламі ў глебе, драўніне, адкладах ваааёмаў і інш. субстратах. Адрозніваюць Н. асн., або гнездавыя (для хавання ад непагоды, драпежнікаў, для запасаў корму, як месцы размнажэння і вырошчвання маладняку), і дапаможныя, або часовыя (могуць выконваць адну з функцый асн. Н.). Найб. складаныя па будове і працягласці (да соцень метраў) — Н. млекакормячых, найб. простыя — y птушак, паўзуноў, земнаводных, беспазваночных. Складаная сістэма хадоў, што ўтвараюць насякомыя (шашалі і інш.), уяўляе сабой y асн. кармавыя галерэі. Некат. жывёлы з пакалення ў пакаленне паглыбляюць і перабудоўваюць Н. (т.зв. «гарадкі»). Часта Н. адных жывёл выкарыстоўваюцца іншымі.
Н 0РЫ ДЖ (Norwich), горад на ПдУ Вялікабрытаніі, на р. Уэнсем. Адм. ц. графства Норфалк. Каля 125 тыс. ж.
(1998). Трансп. вузел. Прам-сць: абутковая (гал. цэнтр краіны), маш.-буд., паліграф., харчовая. Ун-т. Музеі. Раманска-гатычны сабор (11— 15 ст.), замак (12 ст.), фрагменты rap. муроў канца 13 — пач. 14 ст. Н 0РЫ Ш (Norrish) Рональд Джордж Рэйфард (9.11.1897, г. Кембрыдж, Вялікабрытанія — 7.6.1978), англійскі фізі-
Р.Норыш.
Я.І.Носаў.
Н 0РЫ Я (ісп. noria ад араб. наора — вадакачка), прыстасаванне бесперапыннага дзеяння для перамяшчэння сыпкіх грузаў і вадкасцей. Цягавыя органы (стужка або ланцуг) з падвешанымі да іх чарпакамі размешчаны нахілена ці вертыкальна. Н. часам наз. каўшовым элеватарам. Выкарыстоўваецца для падымання грузаў на выш. да 60 м (звычайна паміж паверхамі вытв. будынкаў) y харч., мукамольнай, хім. і інш. галінах прам-сці. НОРЭПІНЕФРЬШ , тое, што норадрэналін.
I > I Уваходы
|0 1
Жылыя камеры
Ÿ JzZ 1 Хады
I о I Падземныя пераходы
Норы жывёл: 1 — гнаевіка звычайнага; 2 — яшчаркі порсткай; 3 — сусліка рабога; 4 — ластаўкі берагавой; 5 — барсуха.
Тв.. Рус. пер. — Спнрапь; Дело д'Артеза; Рассказы м повесть. М., 1983. Літ:. З а т о н с к я й Д. В наше время. М., 1979; Т о п е р П. Д ’Артез нашмх дней: современность в романе Г.Э. Носсака / / Топер П. Овладенне реальностью. М„ 1980. Е.А.Лявонава.
кахімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1936). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1925), дзе і працаваў (з 1937 праф.). Навук. працы па кінетыцы хім. працэсаў y газавай фазе (фотахім., дэтанацыя). Распрацаваў метад даследавання быстрых хім. рэакцый і іх кароткажывучых прадуктаў (метад імпульснага фатолізу), стварыў устаноўку імпульснага фатолізу (разам з Дж. Портэрам; 1950), што дазволіла атрымаць спектры паглынання многіх простых свабодных радыкалаў, даследаваць механізм іх ператварэнняў, даказаць існаванне быстрых рэкамбінацыйных прайэсаў. Нобелеўская прэмія 1967 (разам з Портэрам, М.Эйгенам).
Умоўныя знакі
рэпартажаў. Яго творы адметныя вастрынёй сюжэтаў, аналітычнасцю кампазіцыі, парабалічнасцю, спалучэннем канкрэтыкі з умоўнасцю, багаццем сатыр. палітры.
HÔCAK (Nossack) Ганс Эрых (30.1.1901, г. Гамбург, Германія — 2.11.1977), нямецкі пісьменнік.' Скончыў Іенскі ун-т. Друкаваўся з 1945. Зазнаў уплыў Ф.Дастаеўскага, філасофіі экзістэнцыялізму, эстэтыкі экспрэсіянізму і сюррэалізму. Антыфаш. тэматыка, праблемы асобы і грамадства, раз’яднанасці людзей, прызначэння мастака, «твару» і «маскі» ў раманах «Не пазней лістапада» (1955), «Спіраль» (1956), «Справа д’Артэза» (1968), «Украдзеная мелодыя» (1972), «Шчаслівы чалавек» (1975) і інш. Аўтар зб. аповесцей і апавяд. «Інтэрв’ю са смерцю» (1948), артыкулаў і эсэ, п’ес,
Н0САЎ Мікалай Мікалаевіч (23.11.1908, Кіеў — 26.7.1976), рускі пісьменнік. Скончыў Дзярж. ін-т кінематаграфіі (1932). У 1932—51 кінарэжысёр і мастак-мультыплікатар. Друкаваўся з 1938. Пісаў пераважна для дзяцей. У прозе Н., насычанай гумарам і гульнёй, пед. ідэі і пазнавальны матэрыял праламляюцца праз псіхалогію цікаўнага і смешнага хлопчыка-непаседы: зб-кі апавяданняў «Тук-тук-тук!» (1945), «Прыступкі» (1946), «Фантазёры» (1957, аднайм. фільм 1966), «Прыгоды Толі Клюквіна» (1961, аднайм. фільм 1964), аповесці «Вясёлая сямейка» (1949), «Дзённік Колі Сініцына» (1950), «Віця Малееў y школе і дома» (1951, Дзярж. прэмія СССР 1952; экранізацыя пад назвай «Два сябры» 1955) і інш. Трылогія «Прыгоды Нязнайкі і яго сяброў» (1954), «Нязнайка ў Сонечным горадзе» (1958), «Нязнайка на Месяцы» (1964— 65, Дзярж. прэмія Расіі імя Н.К.Крупскай 1970) — раман-казка з элементамі навук. фантастыкі і паліт. сатыры. Аўтар «Аповесці пра майго сябра Ігара» (1972), п’ес (зб. «Два сябры», 1962), фельетонаў, сйэнарыяў маст. і анімацыйных фільмаў і інш. На бел. мову асобныя творы Н. пераклалі І.Грамовіч, А.Якімовіч і інш. СпекТаклі паводле яго твораў пастаўлены ў т-рах Беларусі: «Прыгоды Нязнайкі» ў Дзярж. т-ры лялек (1962), Гомельскім абл. драм. т-ры (1963), «Незвычайны Нязнайка» ў Бел. рэсп. т-ры юнага гледача (1982). Тв.: Собр. соч. Т. 1—4. М., 1979—82; Прнключеішя Незнайкн н его друэей. Мн., 1988; Незнайка в Солнечном городе. Мн., 1989; Веселая семейка: Повесть, рассказы. Мн., 1991; Незнайха на Луне. Мн., 1992; Бел. пер. — Віця Малееў y школе і домаі Мн., 1953; Карасік Апавяданні. Мн., 1954; Дзённік Колі Сініцына. Мн., 1955; Пра рэпку. Мн., 1961. Літ.: Р а с с а д н н С Ннхолай Носов. М., 1961; Жнзнь н творчество Ннколая Носова. М., 1985. н б с А Ў Яўген Іванавіч (н. 15.1.1925, в. Талмачова Курскага р-на, Расія), рускі пісьменнік. Герой Сац. Працы (1991). Правадз. чл. Акадэміі рас. славеснасці (2000). У Вял. Айч. вайну ўдзельнік вызвалення Беларусі. Скончыў Вышэйшыя літ. курсы пры Літ. ін-це імя М.Горкага ў Маскве (1962). Друкуецца з 1948. У зб-ках лірычнш апавяданняў і аповесцей «На рыбацкай сцежцы» (1958), «Трыдцаць зерняў» (1961), «Дзе прачынаецца сонца» (1965), «Шумідь лугавая аўсяніца» (1966, Дзярж. прэмія Расіі 1975), «Ракітавая гарбата» (1968), «Чырвонае віно перамогі» (1971),
«Мост» (1974) і інш. спроба спасцігнуць рус. нац. характар, тэма Вял. Айч. вайны, трывога за рассяляньванне Расіі, паэт. карціны сярэднярус. прыроды. Аўтар аповесцей «Зацьменне месяца» (1966), «Усвяцкія шлеманосды» (1977; кінафільм «Крыніца», 1982), «Грэчаскі хлеб» (1997) і інш. Творчасць Н. адметная мяккасцю інтанацыі, тонкім пачуццём мовы, мастацтвам выразнай дэталі. Піша для дзяцей. Многія творы Н. інсцэніраваны і экранізаваны. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі П.Місько, М.Дубянецкі. Тв:. Нзбр. пронзв. T. 1— 2. М., 1989; Красное внно победы. М., 1992; Вечернне стога. М.. 2000; Журавлнный клнн. М., 2000. Л і т Ч а л м а е в В. Храм Афроднты: Творческнй пугь н мастерство Евгення Носова. М., 1972; Княга о Мастере: Очеркн творчества. Курск, 2000.
HÔCKE (Noske) Густаў (9.7.1868, г. Брандэнбург, Германія — 30.11.1946), германскі паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1886 член С.-д. партыі Германіі, y 1893— 1918 рэдагаваў шэраг с.-д. газет. У 1906— 18 дэп. рэйхстага, дзе лічыўся спецыялістам па ваен., марскіх і калан. пытаннях. У Лістападаўскую рэвалюцыю 1918 губернатар г. Кіль, потым чл. Савета нар. упаўнаважаных, адказны за армію і флот (снеж. 1918 — люты 1919); кіраваў задушэннем паўстання «Спартака саюза» ў Берліне (студз. 1919) і ліквідацыяй Брэменскай сав. рэспублікі. У лют. 1919 — сак. 1920 міністр рэйхсвера, за пасіўнасць y час Капаўскага путчу 1920 членамі сваёй партыі змушаны пайсці ў адстаўку. У 1920—33 обер-прэзідэнт прускай прав. Гановер. У 1939 і 1944 зняволены нацыстамі. Аўтар твораў «Якім я стаў» (1919), «Ад Кіля да Капа. Да гісторыі германскай рэвалюцыі» (1920), «Перажытае з узвышэння і падзення дэмакратыі» (1947) і інш. HÔCTPA (ад італьян. nostro conto наш рахунак), рахунак, які банк мае ў свайго банка-карэспандэнта, дзе ўлічваюцца ўсе яго расходы і паступленні. Для банка, які мае рахунак, носіць актыўны характар, таму што адлюстроўвае размяшчэнне сродкаў y форме банкаўскага дэпазіту; для інш. банкаў — пасіўны характар і адлюстроўвае прыцягпутыя рэсурсы і па даручэнні банкаў-карэспандэнтаў (лора рахунак). НбСЬБГГ ІНФАРМАЦЫІ, матэрыяльны сродак для запісу, назапашвання, захоўвання і ўзнаўлення інфармацыі, a таксама абмену ёю паміж людзьмі або машынамі. Інфармацыя запісваецца шляхам змен фіз., хім. ці мех. уласцівасцей запамінальнага асяроддзя. Выкарыстоўваецца ў сістэмах гука- і відэазапісу, аўтам. апрацоўкі інфармацыі, інфармацыйна-пошукавых сістэмах і інш. Асн. паказчыкі: габарытныя памеры, шчыльнасць запісу, часавыя характарыстыкі (працягласць запісу, счытвання і пошуку інфармацыі) і інш. Бываюць з неперарыўным (магн. стужкі, аптычныя і магн. дыскі і інш.) і дыскрэтным (ферытавыя стрыжні і кольцы, перфакарты і інш.) асяроддзем запісу, адна-
(аднаразавы запіс інфармацыі і мнагакратнае счытванне) і шматразовыя мнагакратныя sa nie і сціранне інфармацыі на адных і тых жа ўчастках асяроддзя). Адрозніваюць таксама чалавекаарыентаваныя (напр., папяровыя носьбіты рукапіснай, друкаванай і выяўл. інфармацыі) і машынаарыентаваныя H i., якія дазваляюць непасрэдна ўводзіць інфармацыю ў ЭВМ, выліч. сістэмы і інш. Праблемай беспапяровай інфарматыкі з’яўляецца наданне юрыд. сілы машынным Н.і.
На Беларусі прававыя асновы (у т.л. аўтарскія правы) выкарыстання электронных дакументаў на машынных Н.і. рэгламентуюцца законам «Аб электронным дакуменце» (2000). М.П.Савік. Н0СЬБГГЫ ЗАРАДУ, н о с ь б і т ы т о к у, агульная назва зараджаных рухомых часціц (ці квазічасціц), якія забяспечваюць праходжанне эл. току праз рэчыва. Тэрмін найчасцей выкарыстоўваецца ў фізіцы цвёрдага цела, дзе аб’адноўвае электроны праводнасці і дзіркі (гл. Металы, Паўправаднікі). HÔTA (лац. nota знак, заўвага), дакумент дыпламат. перапіскі. У міжнар. практыцы звычайна адрозніваюць Н. асабістую і вербальную ноту. Асабістая Н. мае форму пісьма, складаецца ад імя таго, хто яе падпісвае. Пачынаецца са звароту да асобы, якой яна адрасавана, і заканчваецца формулай ветлівасці. Друкуецца на нотным бланку з захаваннем пэўных атрыбутаў. Н. вербальная складаецца ў трэцяй асобе, не падпісваецца, але сведчыцца пячаткай МЗС або дыпламат. прадстаўніцтва.
НОТАДРУКАВАННЕ_______ 381 ях, увёў У.Хан («Рымская меса», 1476, Рым). Старэйшае выданне з мензуральнай натацыяй — «Кароткая граматыка» Ф.Нігера (1480, Венецыя). Да 17 ст. адным са спосабаў была гравіроўка на дрэве (ксілаграфія), пры якой нотныя прыклады выраблялі ў выглядзе гравюр па прынцыпу высокага друку («Рымскія месы» О.Скота, 1481, 1482, Венецыя). У 1498 А.Пегручы вынайшаў рухомыя метал. шрыфты, удасканаліў метад Хана і выкарыстаў для друкавання мензуральнай натацыі. У 1528 франц. друкар П.Атэньян выкарыстаў вынайдзены, верагодна, П.Атэнам друк, калі адразу друкавалася нота і невял. частка 5-лінейнага нотнага стану, агго давала магчымасць набіраць і шматгалосую музыку. У 1754 І.Брайткопф (Лейпцыг) вынайшаў наборны спосаб, дзе кожны нотны знак складаўся з 3 частак (галоўкі, штылю і вязкі), што дазволіла ўзнаўляць любыя акорды. 3 ускладненнем муз. фактуры ў 18 ст. выкарыстоўвалі спосаб гравіроўкі на медзі па прынцыпу глыбокага друку (упершыню выкарыстаў С.Веровіо ў выданні «Духоўная асалода», 1586, Рым). Да канца 18 ст. ноты друкавалі непасрэдна з метал. дошак. 3 вынаходніцтвам літаграфіі (1796) з кожнай дошкі сталі рабіць адбітак для пераносу на літаграфскі камень або на метал. формы для плоскага друку. У Расіі маскоўскі арганіст 17 ст. С.Гугоўскі надрукаваў ноты з гравіраваных медных дошак. У 1766 С.Бышкоўскі распрацаваў дасканалы шрыфт, якім надрукаваны богаслужэбныя нотныя кнігі «Ірмалог», «Актоіх», «Абіход», «Святы» (1770— 72). Свецкія муз. творы да 1770-х г. друкавалі спосабам гравіроўкі на медзі або наборным шрыфтам Брайткопфа. Літаграфскі спосаб упершыню ў Расіі выкарыстаў І.Дабравольскі для выдання «Азматского музыкального журнала» (1816— 18, Астрахань).
НОТАБЕНА (ад лац. nota bene заўваж добра), знак № ці N.B. на палях кнігі, На Беларусі Н. вядома з сярэдзіны 16 дакумента і да т.п., які служыць для Ta ro, каб звярнуць увагу на гэтае месца ў ст. Ноты друкаваліся ў Брэсце (1553), Нясвіжы (1561), Заблудаве (1568), Лостэксце.
ішсішішшлйшУй
іш ш ш т т іы Да арг. Нотадрукаванне. Тытульныя лісты зборніка «Польскія песні» і «Паланэза» Ф.Міладоўскага.
НОТАДРУКАВАННЕ, паліграфічнае размнажэнне нотных тэкстаў. Вядома з 2-й пал. 15 ст. У першых друкаваных царк. кнігах тэкст песнапенняў набіраді, a ноты ўпісвалі ад рукі. Пазней друкавалі і нотныя лініі, упісвалі толькі ноты. Часам друкавалі ноты з тэкстам, a лініі прачэрчвалі ад рукі. Так друкаваліся творы, запісаныя харальнай (зрэдку і неўменнай) натацыяй (гл. Нотнае пісьмо). Нотныя шрыфты з квадратнымі нотамі для харальнай натацыі, дзе ноты друкавалі чорным колерам на чырвоных ліні-
У /
ку (1574), Слуцку (1580), Цяпіне (каля 1580), Вільні (канец 16 — 1-я чвэрць 18 ст.), Куцейне, Буйнічах, Магілёве (1630-я г.), Супраслі (першае ноталінейнае выданне — «Паследаванне пострьпу», 1697). У 17 ст. ўзор новага нотнага запісу — «Псалтыр» Яна Гуса — распаўсюджвалі брацкія друкарні. Першы друкаваны нотны зборнік на Беларусі і адзін з найб. ранніх y Еўропе — «Брэсцкі канцыянал» («Песні хвал бос-
382
НОТНАЕ
кіх», 1558) Яна Зарэмбы. У каш ы 16 — пач. 17 ст. надрукаваны шэраг інш. падобных зборнікаў (гл. Канцыяналы). У 17— 19 ст. друкаваліся віленскія, гродзенскія, жыровіцкія, супрасльскія, холмскія «Багагласнікі», канты, псальмы, ірмалагіёны. У 1850 — пач. 1860-х г. А.Валіцкі літаграфскім спосабам выдаваў y Мінску свецкія муз. творы бел. кампазітараў-рамантыкаў, y тл . паланэзы і мазуркі К.Марцінкевіч, Ф.Міладоўскага, яго ж зб. «Польскія песні» і інш. Існуюць розныя спосабы вырабу друкаваных форм для Н.: гравіраванне на свінцовых дошках, набор спец. знакамі, фотамех. спосабы рэпрадукцыі, ксеракапіраванне і інш. Нотньм арыгіналы часцей пішуцца ад рукі. Для іх падрыхтоўкі выкарыстоўваюць таксама спосабы гравіроўкі, штампоўкі, пераносу нотных знакаў на нотную паперу паводле прьшцыпу пераводных карцінак, нсгга- і фотанаборам. Друкуюцца нотныя выданні на афсетных машынах і машынах высокага друку. Літ:. K y н н н М.Е. Нотопечатанне: Очеркн. 2 нзд. М., 1966; Н в а н о в Г.К. Нотонздатсльское дело в Росснн: Нст. справка. М., 1970; К о с т ю к о в е ц Л.Ф. Кантовая культура в Белорусснн. Мн., 1975. Л.П.Касцюкавец.
ральным працягласцям і насілі іх назвы. У 15— 17 ст. існавала таксама літарная, або лічбавая сістэма, т.зв. табулатура, для запісу сольнай інстр. музыкі, якая мела шмат разнавіднасцей адпаведна асаблівасцям асобных інструментаў (напр., клавішная. або арганная, лютневая, гітарная, скрыпічная, для цытры, флейты і інш.). Існавалі і нац. табулатуры: ням., ісп., франц., італьян. і найб. стараж. — англійская (каля 1325). Ва. Усх. Еўропе існавалі самаст. візантыйская (10— 18 ст.) і стараж.-руская неўменныя сістэмы натацыі. Найб. стараж. візантыйскія помнікі запісаны э к ф а н е т ы ч н ы м Н.п. (9— II ст.), якое пазначала акцэнты і муз.-рэчытатыўныя інтанацыі літургічных тэкстаў. рытарычныя фігуры (пытанне, вокліч, сцвярджэнне), y пач. 12— 15 ст. — вышыню кожнага гуку і акцэнтна-рытмічную структуру мелодыі. У 15 ст. ўведзены дадатковыя знакі для запісу мелізматычных формул.' Стараж.-рус. безлінейная сістэма знаменнага Н.п., як і сам знаменны спеў (роспеў), была ўласціва помнікам пісьмовай муз. культуры рускіх. беларусаў, украінцаў, балгар, сербаў, харватаў і інш. У Расіі ў канцы I I — 17 ст. існавала безлінейнае з н а м е н н а е , с т а ў п а в о е або к р y к a -
Узнікла ў старажытнасці. Першапачаткова перададзеныя па слыху мелодыі абаэначаліся піктаграфічным спосабам (з дапамогай выяў) або на аснове апфавітаў, ідэаграфічнага (іерагліфічнага) пісьма і лічбаў (вызначалі ў асн. вышыню гукаў, зрэдку рытм). Найб. стараж. сістэмы натавання кітайская (1300 да н.э ), вавілонская (800 да н .э ), індыйская і грэч. (400 да н.э. — 400 н.э.). У сярэднія вякі для натавання літургічнай музыкі найб. карысталіся неўменным пісьмом (спец. знакі — неўмы — пісаліся над словамі тэксту для напаміну мелодыі песнапенняў). Паступова для больш дакладнага абазначэння вышыні неўмаў пачалі карыстацца лініямі. якія не паказвалі дакладную вышыню гукаў, але дазвалялі адрозніваць гукі адносна больш нізкія і больш высокія. Колькасць такіх ліній дасягала 18; яны як бы ўзнаўлялі на паперы струны муз. інструмента. У 11 ст. Гвіда д ’Арэца ўвёў 4 нотныя лініі (прататып сучаснага нотнага стану). У пачатку ліній ён змяшчаў літарныя знакі (прататыпы сучасных ключоў), што пазначалі дакладную вышыню запісаных на лініях гукаў. Пазней неўменныя знакі заменены квадратнымі або ромбападобнымі нотнымі галоўкамі (пазначалі толькі вышыню гукаў). Неўменным Н.п. найчасцей запісвалі грыгарыянскі харал (адсюль назва харальная натацыя). У канцы 12 ст. пачалі пазначаць працягласць гукаў, узнікла м а д а л ь н а я н a т a ц ы я, вытокам якой былі старагрэч. стопы — модзі (адсюль назва). У пач. 14 ст. ўзнікла т.зв. м е н з у р а л ь н а е Н.п. Яно адначасова фіксавала вышыню і працягласць гукаў (апошнюю вызначала форма нотных галовак) і служыла пераважна для запісу ансамблевай музыкі. Знакі мензуры, якія ўстанаўлівалі 3- або 2-дольнасць кожнай нотнай працягласці, змяшчаліся ў пачатку нотнага радка. пры змене мензуры — y сярэдзіне нотнага тэксту. Знакі паўз адпавядалі мензу-
На Беларусі ўжо з 2-й пал. 15 ст. вядома квадратная лінейная натацыя на ўзор ранняй чэшскай, якою запісаны Істэбніцкі канцыянал Яна Гуса (1420). У 1-й пал. 16 ст. паявіліся друкаваныя зборнікі з 5-лінейнай неўменнай зах.еўрап. натацыяй (гл. Канцыяналы). Першы бел. рукапісны зборнік з 5-лінейным кіеўскім Н.п. — «Супрасльскі ірмалагіён» (1598— 1601). Зборнік бел. музыкі «Полацкі сшытак» (16— 17 ст.)
<v" 6 jv .
V ■ \
J ~ \.
i, quem lo- ân n e s
Ц ■
■ gnum De. шт\ » ,
HÔTHAE ПІСЫУ10, н a т a ц ы я (ад лац. notatio запісванне, абазначэнне), сістэма графічных знакаў для запісу музыкі, a таксама сам запіс.
таксама з разводам (перакладам на больш даступныя і агульнаўжывальныя знакі безлінейнага Н.п ). Існавалі таксама стараж.-рус. безлінейная кандакарная муз. сістэма (ад грэч. кандак — кантак — палачка, на якую нагортвалі скрутак пергаменту), дзямественная, пуцявая і казанская сістэмы Н.п. (канец 16— 17 ст.). У сярэдзіне 17 ст. ўзнікла 5-лінейнае к в a д р а т н a е к i е ў с к a е Н.п. (занесена ў Расію выхадйамі з Беларусі і Украіны). У 19 — пач. 20 ст. ў Расіі існавала лічбавая нотная сістзма — цыфір, дзе ноты замяняліся лічбамі. Цыфір’ю надрукаваны 2 зб. «Лепта» (1890, 1914), дзе змешчаны рус., бел. і ўкр. канты і псалшы.
S Д »~*А-
n e præ céssit, _________ JL ________ â * ■■ .. » . pi Ps. Ve-ni-
- Л - іЛ
_ j i i,
T* : JV ^
*
ve-nl-
in passi- 6■
te ,
ado-
Л
ré- mus.
te
Cantate Domino canticum nouum
в о е Н.п. (гл. Крукі). Напачатку яно ўяўляла сабой разнавіднасць ідэаграфічнага неўменнага пісьма — знакі паказвалі асобныя інтанацыі або матывы, a не дакладную вышыню і працягласць гукаў. У 2-й пал. 16 ст. ўведзены кінаварныя паметы, якія паказвалі не толькі вышыню. але і колькасйь гукаў, іх напрамак і працягласць. Знакі знаменнага Н п. адпавядалі I, 2, 3, 4 і больш гукам, часам цэлым папеўкам, т.зв. какізам. Найб. развітыя мелодыі былі звязаны з тайназамкнёнымі знакавымі зваротамі — ліцамі і фітамі (дайшло больш за 900). Зберагліся фітнікі — зборнікі, дзе змешчаны фіты ў іх графічным абрысе і назве, a
Ccffnre
.
; t ) l .
□ *•
; H
[ M l l t l
111 r
y
--------- 7— f Да арт. Нотнае пісьмо. Італьянская лютневая табулатура. 1507.
Да apt. Натнае пісьмо. Неўменная ната-. цыя.
напісаны квадратнай кіеўскай і круглай італьян. нотай, нгго ііяжыць y аснове сучаснага Н.п. Перавага сучаснага Н.п. ў нагляднасці абазначэння гукавышыннага становішча нот і іх метрарытмічных суадносін, y наяўнасці ключоў, якія дазваляюць карыстацца нотным станам для запісу розных дыяпазонаў муз. гукарада, абмежавацца 5-лінейнай нотнай сістэмай і толькі зрэдку звяртацца да дадатковых ліній і вызначэнняў. Элементы сучаснага Н.п. — 5-лінейны нотны стан, ключы, якія паказваюць вышыннае значэнне яго ліній, нотныя знакі — ноты і іх розныя элементы, што выяўляюць адносную працягласць гукаў паводле матэм. прынцыпу дзялення на 2 кожнай нотнай (часавай) долі; знакі альтэрацыі пры ключы, якія фіксуюць вышыню дадзенай ступені на працягу ўсяго твора, і пры асобных нотах (выпадковыя) для змены вышыні ступені толькі ў дадзеным такце і актаве; вызначэнні метра, ці колькасці часавых долей y дадзеным такце і іх працягласці; дадатковыя знакі для павелічэння працягласці гуку (кропка, фермата, ліга), аб’яднання некалькіх нотных станаў y агульную нотную сістэму ў адпаведнасці з магчымасцямі інстру-
мента, ансамблевых, хар. і аркестравых складаў. Існуе і развітая сістэма дадатковых абазначэнняў — нюансаў тэмпавых (allegro, andante, adagio, presto i ў лічбах ваганняў маятніка метранома), дынамічных і тых, што ўказваюць на прыёмы выканання, хараістар выразнасці і інш., што дае магчымасць фіксаваць музыку больш дакладна. 3 паяўленнем новых муз. плыней 20 ст. адбываецца. з аднаго боку, далейшае ўдакладненне і ўзбагачэнне выканальніцкіх пазначэнняў, пашырэнне іх комплексу, з друтюга — адмаўленне ад дакладнай пісьмовай фіксацыі муз. твораў, магчымасць нотнага запісу ў выглядзе шэрагу накідаў, свайго роду муз. графікі, спецыфічныя формы запісу, прызначаныя для абазначэння ў тэксце асобых эфектаў гучання і інш.
Л., 1972; R y b a r i c R. Vyvoj europskeho notopisn. Bratislava, 1982. Д.П.Касцюкавц.
Н 0Т Ы (ад лац. nota знак, заўвага) y м y з ы ц ы, 1) умоўныя графічныя знакі, якія разам з дадатковымі абазначэннямі служаць для запісу музыкі паводле т.зв. лінейнай сістэмы (на нотным стане, або натаносцы). Кожная з сістэм натацыі ў мінулым мела свой комгшекс Н., якія адрозніваліся асаблівай фОрмай і назвамі (гл. Нотнае пісьмо). У сучаснай натацыі аснова ноты — т.зв. галоўка, круглая, або авальная, заштрыхаваная, т.зв. чорная, і незаштрыхаваная, т.зв. белая (<> — цэлая нота). Ад галоўкі можа адыходзіць штыль — верт. рыса — уверх ад правага яе боку (J — палавінная) або ўніз ад левага (р). На канцы штыля можа быць флажок, або хвосцік — просты, двайны, трайны (J> —
Літ:. Л а с т о ў с к і В.У. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926; Н ю р н б е р г М. Нотная графнка. Л„ 1953; Б р а ж н н к о в М.В. Древнерусская теорня музыкн.
бь.
Да арт. Н отнае пісьмо. Фрагмент трохрадковага песнапення з пеўчага рукапіснага зборніка 1-й пал. 17 ст. Дзямественная натацыя.
C f
9h
« CU
н ы - н г г н л - 1 --------
77
£ £ o JL ï é
a *
« ° a
^
O
j
Ноты i паўзы
Z цэлая
п ал о в а
J Jv
чвэрць
восьмая
ш асн ац ц атая
тры ццаць другая
Ключы
скрыпічны
алы о вы
тэнаровы
басовы
Да арт. Нотнае шсьмо. Сучасная натацыя.
восьмая, Jl — шаснаццатая, ^ — трыццаць другая); канцы штыля замест хвосцікаў могуць злучахша папярочнымі рэбрамі (вязкамі) — адным, двума, трыма і інш. (Л, J72)- Размяшчэнне галоўкі на нотным стане ў спалучэнні з прастаўленым y яго пачатку ключом абаэначае вышыню ноты, тып галоўкі, наяўнасць штыля, наяўнасць і характар хвосціка — яе працягласць. Складовыя назвы Н. дыятанічнага гукарада: до, рэ, мі, фа, соль, ля, ci (адпаведныя лац. абазначэнні — с, d, е, f, g, a, h). Для пазначэння храматычных гукаў (гл. Храматыка) да лац. літар дадаюць склады is — дыез, es — бемоль, напр., до
Н О ЎГАРАД
383
дыез — cis (акрамя гука ci бемоль — лац. Ь). 2) Аркушы, сшыткі, кнігі з рукапісным або друкаваным запісам муз. твораў. Н0ТЫ НГЕМ (Nottingham), горад y цэнтр. ч. Вялікабрытаніі, на р. Трэнт. Адм. ц. графства Нотынгемшыр. Вядомы з 9 ст. Каля 280 тыс. ж. (1998). By sea чыгунак і аўтадарог. Цэнтр лёгкай прам-сці (вытв-сць трыкат. і швейных вырабаў, нітак, карункаў і інш.). Вытв-сць матацыклаў і веласіпедаў, прадпрыемствы харчасмакавай, y т.л. тытунёвай; фармацэўтычнай прам-сці. Ун-т. 2 тэатры. Маст. музей. Арх. помнікі 11— 18 ст. Паркі, y т.л. Уолатан з папацам Уолатан-хол. Н0У-ХАУ (англ. know how літар. ведаю як), сукупнасць навукова-тэхнічных ведаў, тэхн., вытв., кіраўніцкага і інш. вопыту, сакрэтаў тэхналогіі, вынаходніцтваў, якія не абаронены патэнтамі і інш. ахоўнымі дакументамі і не апублікаваны цалкам або часткова. Уяўляе камерцыйную каштоўнасць і можа быць прадметам здзелкі, аформленай адпаведным дагаворам. Перадача Н.-х. на камерцыйнай аснове, яго распаўсюджванне ажыццяўляецца праз ліцэнзійнае пагадненне, якое звычайна ўключае ўмову пра нявыдачу Н.-х., што павінен гарантаваць пакупнік. У асобных выпадках Н.-х. набываецца паводле спец. дагавору. Набыццё Н.-х. з пакупкай ліцэнзіі палягчае і робіць больш танным наладжванне вытв-сці, забяспечвае больш поўную перадачу вытв. і інш. сакрэтаў, удзел спецыялістаў фірмыпрадаўца ў наладцы і кантролі за вытв. працэсам. У.Г.Залатагораў. НОЎГАРАД, горад y Расіі, цэнтр Наўгародскай вобл. За 6 км ад воз. Ільмень. 231 тыс. ж. (1996). Прыстань на р. Волхаў. Чыг. вузел. Аэрапорт. Прам-сць: машынабудаванне і металаапр. (у т.л. радыёэлектронная), хім. (азотныя ўгнаенні, шкловалакно), дрэваапр., харч., лёгкая; вытв-сць буд. матэрыялаў. 3 ВНУ, y т.л. ун-т. Драм. тэатр. Гіст.-архітэктурны музей-запаведнік. Турызм. У летапісах упершыню згадваецца пад 859. 3 канца 10 ст. другі па значэнні цэнтр Кіеўскаіі Русі. Размяшчэнне Н. на скрыжаванні шляхоў «з варагаў y грэкі» і Волжскага спрыяла развіццю гандлю, рамёстваў, культуры. У 1136— 1478 цэнтр Наўгародскай феадальнаіі рэспублікі. Яго гандл. сувязі пашыраліся ад Фландрыі і ням. ганзейскіх гарадоў (гл. Ганза) да Канстанцінопаля. У 12 ст. існавала гандл. карпарацыя «Іванскае сто». 3 2-й пал. 14 ст. наз. Вялікі Н. У сярэдзіне 12 — сярэдзіны 15 ст. цэнтр узбр. барацьбы са знешняй агрэсіяй з боку Швецыі і Лівонскага ордэна. У Неўскай бітве 1240 і Лядовым пабоішчы 1242 наўгародцы на чале з Аляксандрам Неўскім перамаглі швед. і ням. войскі. У 1478 y выніку перамогі маскоўскага войска (1471) Н. і ўсе яго землі ўключаны ў склад Рус. дзяржавы. У 1480—90-я г.. каб ліквідаваць наўгародскія «вольнасці», y цэнтр. вобласці Расіі выслана каля 7 тыс. жыхароў горада. У 1570 апрычнікі Івана Грознага знішчылі амаль усё
384
Н О ЎГАРАД
насельніцтва Н. У 16 — пач. 18 ст. буйны эканам. і гандл. цэнтр Раеіі. У 1616— 17 пацярпеў ад швед. акупацыі. 3 1727 губернскі горад, з 1927 акруговы, з 1930 раённы цэнтр Ленінградскай вобл. 3 1944 цэнтр Наўгародскай вобл. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням.-фаш. войскамі (1941— 44), моцна разбураны. У выніку археал. раскопак адкрыты вуліцы і плошчы з драўлянымі маставымі, вадазборнікі і водаадводы, жылыя дамы, церамы, майстэрні, крамы; знойдзены берасцяныя граматы. Да сярэдзіны 12 ст. сфарміраваліся 2 асн. раёны Н.: на левым беразе р. Волхаў Сафійскі бок з крамлём (дзядзінцам; пабудаваны ў
Сафійская званіца (15 ст., y 16— 19 ст. перабудоўвалася), Уладычны (Епіскапскі) двор з гранавітай палатай (1433) і дазорнай вежай «Часазвоняй» (1673), Ліхудаўскі (15— 17 ст.) і Нікіцкі (17 ст.) карпусы, будынак б. дзярж. устаноў (18— 19 ст.) і інш. У цэнтры б. дзядзінца пастаўлены помнік «Тысячагоддзе Pa di» (1862, скульпт. М.МІкешын, арх. В.Гартман), на яго тэр. знаходзіцца магіла рас. паэта Г.Дзяржавіна. У канцы 18 — пач. 19 ст. добраўпарадкаваны радыяльна-паўкальцавая планіроўка Сафійскага боку і прамавугольная — Гандлёвага (генпланы 1778 і 1834), пабудаваны класіцыстычныя гаўптвахта (пач. 19 ст.), Пуцявы палац (1771, перабудаваны ў 1824— 28, арх. В.Стасаў), жылыя дамы паводле ўзорных праектаў. У сав. час створаны ахоўныя зоны, упарадкаваны дзядзінец і
р. Дзясна. 15,6 тыс. ж. (1991). Чыг. станцыя. Пенькаапр., буд. матэрыялаў, асфальтавы, сыраробны з-ды, ткацкая ф-ка. Прадпрыемствы лёгкай прам-сці. Узнік y 1044 як стараж. паселішча севяран. У 1068 і 1080 разбураны полаўцамі. 3 1096 сталіца Северскага княства. Паход ноўгарадсеверскага князя Ігара Святаславіча на полаўцаў (1185) апісаны ў «Слове аб палку Ігаравым». Пасля разбурэння мангола-татарамі (1239) страціў б. значэнне. У 13 — І-й пал. 14 ст. ў складзе Бранскага княства. У 2-й пал. 14 — 15 ст. ўваходзіў y ВКЛ. 3 1503 належаў Рас дзяржаве. Паводле Дэулінскага перамір'я 1618 адышоў да Рэчы Паспалітай. Паводле Андросаўскага перамір’я 1667 замацаваны за Расіяй. 3 1782 цэнтр Ноўгарад-Северскага намесніцтва, з 1797 пав. горад Маларасійскай, з 1802 — Чарнігаўскай губ. У 1-ю сусв. вайну акупіраваны ням. войскамі (крас.— снеж. 1918). У Вял. Айч. вайну моцна пацярпеў y час ням.-фаш. акупацыі (1941— 43).
НбЎГАРАД-CÈBEPCKI СПАСА-ПРААБРАЖ^НСКІ МАНАСТЫР, помнік украінскай архітэктуры 17— 18 ст. y г. Ноўгарад-Северскі Чарнігаўскай вобл. Засн. ў 11 ст. (паводле інш. звестак y пач. 12 ст.). Манастыр абкружаны каменнымі сценамі з надбрамнай вежайзваніцай (1670—99). На тэр. ансамбля рэшткі храма 12 — пач. 13 ст., Петрапаўлаўская царква з трапезнай (15 ст.), будынак бурсы (1657—67), карпусы келляў, настаяцеля (усе 17 ст.), Ільінская царква (1785—95), Спаса-Праабражэнскі сабор y стылі класіцызму (1791—96, праект Дж. Кварэнгі).
1044, пашыраны ў 1484—90, з 1925 гіст.-арх. музей-запаведнік; уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны)', на правым — Гандлёвы бок з Торгам і комплексам пабудоў Яраслававага дварышча, дзе збіралася веча. Да 17 ст. ў Н. пераважала драўляная забудова, з каменю і цэглы рабілі абарончыя збудаванні, храмы, часам палаты знаці. У 12— 15 ст. склалася Наўгародская школа доішдства. На тэр. дзядзінца захаваліся Наўгародскі Сафійскі сабор.
Яраславава дварышча. Узведзены помнікі Перамогі (1974), Аляксандру Неўскаму (1985, скульпт. Ю.Чарноў, арх. Г.Ісаковіч). Літ.: Л н х а ч е в Д.С Новгород Велмкнй. М-, 1959; К а р г е р М.К. Новгород. 3 нзд. Л.; М., 1970; K y ш н н р Н.Н. Архмтекдура Новгорода. Л „ 1991.
Н0ЎКА, вёска ў Віцебскім р-не. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 4 км на Пд ад Віцебска, каля чыг. ст. Мядзвёдка. 2522 ж., 880 двароў (2000). Віцебскі эксперым. пладова-агароднінны камбінат, Мядзвёдкаўскае збожжапрыёмнае прадпрыемства. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У 1861 — 1942 тут існаваў Ноўкінскі шклозавод.
НбЎГАРАДСЕВЕРСКІ, горад на Украіне ў Чарнігаўскай вобл. Прыстань на
Н0ЎКІНСКІ ШКЛОЗАВ0Д Дзейнічаў y 1861— 1942 y маёнтку Ноўка Віцеб-
Ноўгарад; 1 — панарама Сафійскага боку; 2 — Сафійская званіца крамля; 3 — помнік «Тысячагоддзе Расіі». 1862.
скага пав. (цяпер вёска ў Війебскім р-не). Выпускаў y розныя гады бутэлькі, лямпы, лямпавае шкло, каміны, рэзервуары, шклянкі і інш. шкляны посуд. Меў 6 горнаў, 2 паравыя машыны, лакамабіль, паравы кацёл. У 1910 выпушчана 10 млн. шт. шкляных вырабаў. У 1913 на яго базе засн. акц. т-ва шкляных, хрусталёвых і лесапільных прадпрыемстваў «Заходняя Дзвіна», куды ўвайшлі і лесапільная ф-ка маёнтка Ноўка (дзейнічала ў 1864— 1914 пры Н.ш.), і пабудаваны ў 1913 хрусталёва-шкляны з-д y Смаленскай губ. У 1913 на Н.ш. (разам з лесапільнай ф-кай) працавала 500 чал. У Вял. Айч. вайну Н.ш. разбураны.
С п аса-П раабраж эн скі сабор Ноўгарад-Северскага Спаса-Праабражэнскага манастыра.
НОЧ, цёмная частка сутак ад заходу Сонца вечарам да яго ўсходу раніцай. Разам з днём складае суткі. Працягласць (даўжыня) Н. залежыць ад геагр. шыраты мясцовасці і схілення Сонца адносна гарызонту. На зямным экватары даўжыня Н. прыблізна пастаянная і роўная 12 гадз, y Паўн. паўшар’і — больш за 12 гадз пры адмоўным схіленні Сонца (у халодны перыяд) і менш за 12 гадз пры дадатным. Найб. даўжыня Н. ў Паўн. паўшар’і бывае ў дзень зімовага сонцастаяння (21—22 снеж.), найменшая — y дзень летняга сонйастаяння (21—22 чэрв.). За палярным кругам даўж. Н. зімой можа перавышаць 24 гадз (палярная Н.), на палюсах Н. і дзень доўжацца па паўгода. Самая доўгая H. y Мінску складае 16 гадз 29 мін, самая кароткая — 6 гадз 49 мін. Н0ШКА, тое, што медазбор. Н0ЭЛЬ-БЁЙКЕР (Noel-Baker) Філіп Джон (1.11.1889, Лондан — 8.10.1982), брытанскі паліт. і дзярж. дзеяч, дзеяч міжнар. руху прыхільнікаў міру. Барон (з 1977). Чл., з 1946 старшыня Лейбарысцкай партыі. Удзельнік 1-й сусв. вайны, Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919—20 і Жэнеўскай канферэнцыі па раззбраенні 1932—35. 3 1924 праф. y галіне міжнар. адносін Лонданскага 13. Зак. 45.
ун-та. Удзельнік летніх Алімп. гульняў 1912, 1920, 1924 і 1928 (лёгкаатлет). У 1928—31 і 1936—70 дэп. палаты абшчын. У 1945—51 дзярж. міністр, мі-
Ф.Ноэль-Бейкер.
ністр па справах Садружнасці; выступаў за міжнар. раззбраенне. Аўтар кніг «Ліга Нацый y дзеянні», «Раззбраенне» (абедзве 1926), «Гонка ўзбраенняў: праграма сусветнага раззбраення» (1958) і інш. Нобелеўская прэмія міру 1959. НТСЦ (NTSC; National Television Sis tent Committee Hau. камітэт na тэлевізійных сістэмах, ЗША), адна з найб. пашыраных сістэм каляровага тэлебачання. Распрацавана ў ЗІІІА (1953). Сігнал колернасці перадаецца з дапамогай паднясучай, якая знаходзіцца ў спектры сігналу яркасці. Паднясучая ў кожным радку тэлевізійнага відарыса мадулюецца адначасова двума колера-рознаснымі сігналамі з выкарыстаннем квадратурнай (амплітудна-фазавай) баланснай мадуляцыі. Прынята ў 47 краінах Амерыкі, a таксама ў Японіі і Паўд. Карэі і мае 3 версіі (1990). Гл. таксама ПАЛ, СЕКАМ. НУАКШ0Т, горад, сталійа Маўрытаніі, на ўзбярэжжы Атлантычнага ак. Будаўніцтва горада пачата ў 1957—58 на месцы невял. паселішча. 735 тыс. ж. (1995). Вузел аўтадарог. Марскі порт. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: харч., дрэваапр., металаапрацоўчая. 3-д па апрасненні марской вады. ЦЭС. Ун-т. НУБІЙСКА-АРАВІЙСКІ ШЧЫТ, выступ дакембрыйскага фундамента на ПнУ Афрыканскай платформы. Рыфт Чырвонага м. рассякае восевую ч. шчыта на 2 палавіны: зах. размешчана ў Афрыцы (Нубійская пустыня), усх. — на Аравійскім п-ве. Складзены з магугнай і моцна дыслацыраванай тоўшчы гнейсаў, крышт. і метамарфічных сланцаў з пачкамі кварцытаў і мармураў, якія адносяцца да ніжняй ч. верхняга пратэразою. Прарваны інтрузіямі гранітаў. Маладыя выліванні базальтаў.
н у г _______________________ 385
Плато расчлянёна вял. колькасцю сухіх рэчышчаў рэк — вадзі. Клімат трапічны кантынентальны. Ападкаў каля 25 мм, гадамі не бывае. Сярэднія т-ры ліп. вышэй за 30 °С; макс. т-ра больш за 40 °С, сярэднія т-ры студз. 15 °С, абсалютны мінімум -2 °С. Рэзкія сутачныя перапады т-р прыводзяць да інтэнсіўнага выветрывання. Расліннае покрыва вельмі беднае, месцамі поўнасцю адсутнічае. Сустракаюцца ксерафітныя злакі (арыстыда), калючыя хмызнякі і паўхмызнякі (джузгун, тамарыск, сахарскі дрок, парналіставік, рэамюрыя). Жывёлагадоўля. Праз Н.п. праходзяць чыгунка і аўтастрада, якія звязваюць гарады Вадзі-Хальфа і Абу-Хамед на р. Ніл. М. В.Лаўрыновіч.
НЎБІЯ, 1) гістарычная вобласць y даліне Ніла паміж 1-м і 5-м парогамі, цяпер тэр. Егіпта і Судана. У старажытнасці ўваходзіла ў склад Мераіцкага царства. 3 5 ст. тут існавалі Набатыя і Мукура, якія ў пач. 7 ст. зліліся ў адзіную дзяржаву. У 1820 захоплена пашой Егіпта Мухамедам Алі. 2) Сярэдневяковая хрысціянская дзяржава нубійцаў y 7— 14 ст. (іх сталіца г. Донгала Старая), y якую ўваходзіла намесніцтва Набатыя і каля 13 васальных царстваў. Была падзелена на 7 епіскапстваў. Агульнай была стараж.-нубійская мова. Пасля заваявання Егіпта арабы імкнуліся захапіць і паўн. раён Н. (640—642), асадзілі Донгалу (652), але былі разбіты нубійскімі лучнікамі. Паміж варагуючымі бакамі быў падпісаны адзіны ў сярэдневяковай гісторыі арабаў дагавор аб ненападзе, гандлі і дыпламат. адносінах, паводле якога Н. пастаўляла ім нявольнікаў y абмен на пшаніцу, віно, тканіны. Пасля вайны ў 852—853 з арабамі, y 969 зноў заключаны мірны дагавор на 100 гадоў. Дынастычныя і рэліг.-паліт. спрэчкі y 13 ст. аслаблялі дзяржаву. У выніку набегаў мамлюкаў трон y Н. захапіла ісламская партыя. Апошні раз Н. згадваецца ў 1397. У канцы 14 ст. Н. заселена араб. плямёнамі і ісламізавана. Л і т Б е л о в a Г.А. Егаптяне в Нубнн (III— II тысячелетня до н.э ). М., 1988.
НУВАРЫШ (ад франц. nouveau riche новы багач), чалавек, які разбагацеў на спекуляцыях, багач-выскачка. НУГ, г в і з о ц ы я (Guizotia), род кветкавых раслін сям. складанакветных. 5— 6 (па інш. звестках 12) відаў. Радзіма — горныя раёны трапічнай Афрыкі. Як маслічная культура вырошчваецца пераважна ў Эфіопіі (з 3-га тыс. да н.э.) і Індыі Н. абісінскі (G. abyssinica).
НУБІЙСКАЯ ПУСТЬІНЯ, пустыня ў Афрыцы, пераважна ў Судане, паміж р. Ніл і Чырвоным м., ад якога яе аддзяН. абісінскі — травяністая расліна выш. да ляе хрыбет Этбай. Размешчана на плато, што прыступкамі зніжаецца з У на 3 2 м з галінастым сцяблом. Лісце ланцэтнае. ад 1000 да 350 м. Шматлікія невысокія Кошыкі шматлікія, дыяметрам 3—6 cm y агульным мяцёлчатым суквецці. Сямянкі (1240 м) горы і масівы. Стараж. крышт. дробныя, бліскучыя, чорныя, маюць да 50% пароды на У выходзяць на паверхню, y алею. Алей спажываецца ў ежу і для вырабу зах. ч. перакрыты пяскамі, сабранымі ў пакосту, фарбаў, лаку, мыла; макуха — корм дзюнныя грады. Трапляюцца ўчасткі для жывёлы. Харч., тэхн., кармавая расліна. B. В. Маўрышчаў. камяністых і галечна-друзавых гамад.
386_______________ н у д ы з м НУДЫЗМ (ад лац. nudus голы, аголены), грамадскі рух, які вызнае культ аголенага цела. Гл. таксама Натурызм. НУЁМА (Nujoma) Сэмюэл Чафішуна (н. 12.5.1929, Авамбаленд, Намібія), дзяржаўны і паліт. дзеяч Намібіі. Ддзін са стваральнікаў Народнай арганізацыі Паўднёва-Заходняй Афрыкі (СВАПО), яе прэзідэнт (з 1960). 3 1961 y эміграцыі, адкуль кіраваў узбр. барацьбой СВАПО супраць акупац. рэжыму Паўд.-Афр. Рэспублікі ў Намібіі. 3 1990 першы прэзідэнт Намібіі. НУК (Nuuk), Г о т х a б, горад, адміністрацыйны цэнтр Грэнландыі, y Готхабскай бухце на зах. узбярэжжы вострава. Засн. ў 1727. Каля 10 тыс. ж. (1998). Марскі порт. Аэрапорт. Цэнтр рыбалоўства і рыбаперапрацоўчай прам-сці. Вытв-сць марожанага філе рыбы. Ун-т. Выд-вы, радыё- і тэлестанцыі. НЎКЕРЫ (манг.), дружыннікі манг. князёў y час мангольскіх заваяванняў 13 cm. У 14—20 ст. тэрмін *Н.» абазначаў слугу. НУКЛЕАЗ<ДЫ, злучэнні, якія складаюцца з астаткаў азоцістай асновы і вугляводу рыбозы (рыбануклеазіды) ці дэзоксірыбозы (дэзоксірыбануклеазіды); N-гліказіды пурынавых або пірамідзінавых асноў. Найб. значэнне маюць Н., што ўваходзяць y склад нуклеінавых кіслот: адэназін, гуаназін, урыдзін, цытыдзін, цымідзін. Свабодныя Н. ўтвараюцца пры гідролізе нуклеінавых к-т і нуклеатыдаў. Абарачальнае фасфат-залежнае расшчапленне Н. да рыбоза-1фасфату і свабоднай асновы адбываецца пад уздзеяннем ферментаў нуклеазідфасфарылаз. Спецыфічныя нуклеазідазы каталізуюць гідрол'із Н. і разрываюць сувязі паміж цукрам і асновай. Фасфарыліраванне Н. кіназамі выклікае ўтварэнне нуклеатыдаў. Некат. пурынавыя і пірымідзінавыя Н. з хім. мадыфікаванай вугляводнай ч. малекулы і (або) асновай валодаюць антыбіятычнай актыўнасцю і блакіруюць абмен пурынаў, пірамідзінаў і бялкоў як антыметабаліты натуральных субстратаў. Яны знаходзяцца ў клетцы ў свабодным стане і не ўваходзяць y склад нуклеінавых к-т.
ды ўваходзяць y склад рыбасом, вірусаў, інфармасом. Кожная з гэтых структур мае адну або некалькі малекул РНК і дзесяткі розных бялкоў. Вылучаныя і ачышчаныя кампаненты рыбасом і вірусаў здольныя да самазборкі і ўтварэння біялагічна актыўных сістэм (напр., інфекц. вірусаў). С.С.Ермакова. НУКЛЕАТЬІДЫ, н у к л е а з і д ф а с ф a т ы, фосфарныя эфіры нуклеазідаў. Складаюцца з азоцістай асновы (звычайна пурынавай або пірымідзінавай), вугляводу рыбозы (рыбануклеатыды) ці дэзоксірыбозы (дэзоксірыбануклеатыды) і аднаго або некалькіх астаткаў фосфарнай к-ты. Уваходзяць y склад нуклеінавых кіслот, найважнейшых каферментаў і інш. біялагічна актыўных рэчываў. Нуклеазідтрыфасфаты — Н., цгго маюць 3 астаткі фосфарнай к-ты, з’яўляюцца макраэргічнымі злучэннямі, крыніцамі і пераносчыкамі хім. энергіі фасфатнай сувязі. Асобую ролю адыгрывае адэназінтрыфосфарная кіслата — універсальны акумулятар энергіі, які забяспечвае розныя працэсы жыйшшзейнасйі (сінтэз бялкоў, поліцукрыдаў, ліпідаў і інш.). Нуклеазідтрыфасфаты з’яўляюцца таксама субстратамі для сінтэзу нуклеінавых к-т. Да важнейшых рэгулятарных Н. адносяцца і іх цыклічныя формы. Свабодныя нуклеазідмонафасфаты ўтвараюцца шляхам сінтэзу або пры гідролізе нуклеінавых к-т, далейшае іх фасфарыліраванне прыводзіць да ўтварэння адпаведных нуклеазідды- і нуклеазідтрыфасфатаў. Распад Н. адбываешіа пад уздзеяннем нуклеатыдаз і нуклеатыдпірафасфарылаз. С.С.Ермакова.
НУКЛЕАФІЛЬНЫЯ РЭАКЦЫІ, гетэралітычныя рэакцыі арган. рэчываў з нуклеафільнымі рэагентамі (нуклеафіламі). Н у к л е а ф і л ы (ад лац. nuc leus — ядро і грэч. phileo — люблю) — аніёны (Cl', OH-, CN'; N 0 2-, OR- i інш.), a таксама неарган. і арган. малекулы, што маюць свабодную пару электронаў (напр., вада, аміяк, аміны, спірты, фасфіты). У арган. сінтэзе пашыраны нуклеафільнага далучэння рэакцыі па карбанільнай групе, ці кратнай сувязі вуглярод — вуглярод і зсімяшчэння рэакцыі, характэрныя пераважна для аліфатычных злучэнняў. Пры рэакцыі нуклеафільнага замяшчэння ў
С. С. Ермакова. насычанага атама вугляроду нуклеафіл (X:)
НУКЛЕАПЛАЗМА, тое, што карыяплазма. НУКЛЕАПРАТЭІДЫ, складаныя комплексы нуклеінавых кіслот з бялкамі. Адрозніваюць Н. ў комплексе з ДНК і РНК. Дэзоксірыбануклеапратэіды знаходзяцца ў ядрах клетак (рэчывы храмасом), мітахондрыях і галоўках сперматазоідаў. 1х бялкі з’яўляюцца гістонамі і пратамінамі (нізкамалекулярныя бялкі), размяшчаюцца ў жалабках двайной спіралі ДНК, стабілізуюць яе структуру і рэгулююць матрычную актыўнасць; звязаны з нуклеінавай к-той электрастат. узаемадзеяннем. Рыбануклеапратэі-
аддае субстрату сваю пару электронаў на ўтварэнне сувязі С — X і пры гэтым выцясняе групу Z:, ці нуклеафуг (ад лац. nucleus + fugio збягаю), з парай электронаў, што звязвапі яе з атамам вугляроду. Скорасць і механізм рэакйыі вызначаюцца рэакцыйнай здольнасцю нуклеафілу (нуклеафільнасцю) і нуклеафугу (нуклеафугнасцю), будовай мапекулы субстрату і ўмовамі рэакцыі (растваральнік, т-ра, ціск і інш.). Адрозніваюць мона- і бімалекулярны механізмы. Пры монамалекулярным (SN.) механізме спачатку (пад уздзеяннем растваральніку) утвараейца трохкаардынацыйны карбкатыён і нуклеафуг
-7С—Z + субстрат
X : — *-
нуклвафіл
-р
С—X
+
Z'
прадукт нуклеафуг
(стадыя, якая звычайна вызначае скорасць усяго працэсу), a затым нуклеафіл хугка далучаецца да карбкатыёна; атака нуклеафілу роўнамагчымая з абодвух бакоў рэакцыйнага цэнтра і ў выпадку яго асіметрыі прыводзіць да рацэмізацыі. Пры бімалекулярным (сінхронным) замяшчэнні (SN0 атака нуклеафілу ідзе з боку процілеглага адносна групы, што адыходзіць, і прыводзіць да змены абс. канфігурацыі асіметрычнага цэнтра малекулы (т.зв. вальдэнава абарачэнне). Гл. таксама Рэакцыі
хімічныя.
Я.Г.Міляшкевіч.
НУКЛЕІНАВЫЯ КІСЛ0ТЫ, п о л і н y к л e a т ы д ы, біяпалімеры, якія маюць y сабе фосфар і універсальна распаўсюджаны ў жывой прыродзе. Адкрыты швейц. біяхімікам І.Ф.Мішэрам (1868) y клетках, багатых ядзерным матэрыялам (напр., лейкацыты, сперматазоіды ласося). Лінейныя малекулы Н.к. утвораны нуклеатыдамі, a эфірныя сувязі паміж вугляводам аднаго нуклеатыда і фасфатам другога ўтвараюць іх вугляводна-фасфатны шкілет. Высокапалімерныя ланцугі Н.к. маюць ад некалькіх дзесяткаў да сотняў млн. нуклеатыдных астаткаў, іх малекулярная маса 105— Юі0. Звычайна Н.к. маюйь астаткі дэзоксі- або рыбануклеатыдаў y якасці манамераў. У адпаведнасці з гэтым адрозніваюць дэзоксірыбануклеінавыя кіслоты (ДНК) і рыбануклеінавыя кіслоты (РНК). Малекулы ДНК маюць 2 ланцужкі, РНК пераважна адналанцужковыя. П е р ш а с н а я с т р у к т y р a Н.к. — паслядоўнасць нуклеатыдаў y неразгалінаваным полінуклеатыдным ланцужку. Спецыфічная паслядоўнасць азоцістых асноў функцыянапьна значная і унікальная для кожнай Н.к., абумоўлівае вял. разнастайнасць індывід. малекул ДНК і РНК і адначасова — відавую спецыфічнасць (Н.к. кожнага віду маюць пэўны нуклеатьшструкны склад). Д р у г а с н а я т y р a Н.к. — прасторавае размяшчэнне нуклеатьшных звёнаў — узнікае ў выніку міжплоскасных узаемадзеянняў суседніх асноў і ў выпадку т.зв. камплементарнага спарвання вадародных сувязяў паміж процілеглымі асновамі ў паралельных ланцугах. Адрозненні ў структуры манамерных звёнаў вызначаюць розныя хім. ўласцівасці і макрамалекулярную (прасторавую) структуру абодвух тыпаў палімераў. У склад клетачных арганізмаў уваходзяць ДНК і РНК, вірусы маюць Н.к. аднаго тыпу. Біял. роля Н.к. заключаецца ў захаванні, рэалізацыі і перадачы спадчыннай інфармацыі, якая «запісана» ў паслядоўнасці нуклеатыдаў (генетычны код). Структурныя кампаненты Н.к. выконваюйь функцыі каферментаў, уваходзяць y іх склад, прымаюць удзел y абмене рэчываў, акумуляванні, пераносе і трансфармацыі энергіі. Параўнальны аналіз Н.к. y розных групах арганізмаў выкарыстоўваецца ў даследаваннях па сістэматыцы і эвалюйыі (ступень падабенства ў будове Н.к. вызначае ўзровень філагенетычнай блізкасці арганізмаў). Вывучае Н.к. малекулярная генетыка і малекулярная біялогія.
I
Літ.: Ш а б а р о в а З.А., Б о г д а н о в А.А. Хнмня нуклемновых кнслот н мх компонентов. М„ 1978; Л е н н н д ж е р А . Бнохнмяя: Пер. с англ. М., 1976; У о т с о н Дж., T y з Дж., K y р ц Д. Рекомбмнантные ДНК: Пер. с англ. М., 1986; З е н г е р В. Прянцнпы структурной органнэацвв нуклевновых кмслот: Пер. с англ. М., 1987. С.С.Ермакова.
НУКЛЕбЛЬ, тое, што ядзерка. НЎКЛЕУС (лац. nucleus ядро), каменны, найчасцей крамянёвы абабіты жаўлак, ад якога ў каменным веку адбівалі або адціскалі пласціны ці адшчэпы для вырабу прылад працы. У сярэднім палеаліце былі пашыраны дыскападобныя адна- і двухбаковыя Н., якія аббівалі па акружнасці, y познім плеаліце — прызматычныя H., y канцы палеаліту, y мезаліце і неаліце — пірамідапьныя, клінападобныя і аморфныя Н. Часам сам Н. выкарыстоўвалі як ударную прыладу працы. В.Я.Кудрашоў. НЎКЛЕУС y п ч а л я р с т в е , невялікая пчаліная сям'я, якую фарміруюць для ўтрымання маладой няплоднай маткі да яе спароўвання з трутнем і часовага захоўвання запасной плоднай маткі. Складаецца з маладых нялётных пчол ад моцнай сям’і, расплоду пчол і падсаджанай няплоднай маткі або яе спелай кукапкі (з пачаткам адкладання яец іх замяняюць на новых) ці запасной плоднай маткі. Пазней Н. аб’ядноўваюць y новыя сем’і ui падсільваюць імі слабыя сем’і. НУКЛІД (ад лац. nucleus ядро), тэрмін для пазначэння сукупнасці ядзер (адпаведна атамаў) з пэўным лікам пратонаў (зарадам Z) і масавым лікам А. Пры абазначэнні Н. выкарыстоўваюць назву хім. элемента, да якой праз дэфіс далучяюць значэнне А, або сімвал элемента, побач з якім уверсе злева паказваюць A (напр., кісларод-16 ці |60 , ёд-131 ці f3lI, уран-235 ui 235U), Н., яй я маюць аднолькавыя Z, наз. ізатопамі. Маса Н., выражаная ў атамных адзінках масы, акруглена роўная А; маса толькі аднаго Н. — вуглярод-12 дакладна роўная 12. Падзяляюць на стабільныя (іх агульная колькасць каля 270) і радыеактыўная Н. (радыенукліды). Р а д ы е н у к л і д ы вядомыя практычна для ўсіх элементаў; некаторыя (каля 50) трапляюцца ў прыродзе. Большасць вядомых радыенуклідаў (каля 1700) атрымана штучна. Найб. пашыраны ў зямной кары |60 : y прыроднай сумесі ізатопаў кіслароду іх 99,762% (атамных). Са стабільных Н. найменш пашыраны гелій-3 (гл. Гелій).
y т.л. перапрацоўка какосавых арэхаў, рыбы.
нум анцы я
НУКЎС, горад, сталіца Каракалпакіі, ва Узбекістане. Размешчаны ў пачатку дэльты Амудар’і. Узнік y 1932 на месцы аула. 180 тыс. ж. (1991). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог, рачная прыстань, аэрапорт. Прам-сць: металаапр., буд. матэрыялаў, харч., лёгкая, хім. камбінат. Філіял АН Узбекістана. Ун-т, пед. ін-т. 2 тэатры, філармонія. Музеі: гіст.-краязн., мастацтваў імя І.В.Савіцкага.
цшятара роўная *v/2, дзе h — Планка пастаянная, v — частата ваганняў асцылятара. Наяўнасць Н.э. вынікае з неазначальнасцей суадносін. Агульная ўласцівасць звязаных сістэм мікрачасціц, якія можна набліжана разглядаць як сістэмы асцылятараў: сістэма не можа перайсці ў стан з энергіяй, меншай за Н.э., без змен y сваёй структуры.
387
НУЛЯВЫ ГУК, асаблівага роду ваганні, НУЛІФІКАЦЫЯ (ад лац. nullification якія могуць распаўсюджвацца ў кванзнішчэнне), пазбаўленне дакумента тавых фермі-вадкасцях (напр., y вадкім юрыд. сілы законнасці. Н. г р о ш а й — геліі-3) пры т-рах, блізкіх да абсапютнапазбаўленне дзяржавай папяровых гро- га нуля. Абумоўлены адхіленнем ад раўшай сілы законнага плацежнага сродку. наважнага значэння функцыі размеркаВыкарыстоўваецца, калі падзенне па- вання элементарных узбурэнняў (квазікупной цаны грошай з-за інфляцыі да- часціц), якія існуюць y фермі-вадкасці. сягае такой ступені, што вартасць, Скорасць распаўсюджвання Н.г. адрозпрадстаўленая папяровай грашовай ніваецца ад скорасйі звычайнага гуку. адзінкай, зводзіцца амаль да нуля, або Прадказаны Л.Д.Ландау (1957), экспекалі зняцце грошай, што страцілі сілу рыментальна выяўлены амер. фізікамі законнага плацежнага сродку, выкліка- (1966). Н.г. можа існаваць таксама ў мена зменай паліт. улады. Часам фактыч- талах, электроны якіх утвараюць зарана супадае з дэвальвацыяй, калі абясцэ- джаную фермі-вадкасць. неныя грошы абменьваюцца на новыя НУЛЯВЫ МЕРЫДЫЯН, тое, што па вельмі нізкім курсе. Грынвіцкі мерыдыян. НУЛЬ (ад лац. nullus ніякі), лік, які мае такую ўласцівасць, што любы іншы лік НУЛЯВЬІ МЁТАД ВЫМЯР^ННЯЎ, пры складанні з Н. не змяняецца. Абаз- высокадакладны метад вымярэння фіз. начаецца сімвалам 0. Здабытак любога велічыні, заснаваны на параўнанні яе з ліку на Н. роўны Н. Калі здабытак двух адпаведнай мерай, пры якім на нулявую сапраўдных ці камплексных лікаў роў- прыладу ўздзейнічае сігнал, прапарцыяны Н., то абавязкова адзін з іх роўны напьны рознасці паміж лікавымі знаН. Дзяленне на Н. немагчыма. Н. чэннямі вымернай і вядомай велічынь. ф y н к ц ы і — пункт, y якім функцыя У працэсе вымярэння гэтую рознасць роўная нулю; тое, што корань адпавед- даводзяць да нуля (часам аўтаматычна). нага алг. ўраўнення. Графічна Н. фун- Н.м.в. вымяраюць эл. велічыні (эрс, кцыі адной пераменнай адпавядаюць напружанні, ёмістасці, супраціўленні і пунктам перасячэння графіка зададзе- інш.) і неэл. велічыні, пераўтвораныя ў най функцыі з воссю Ох ці інш. іх эл. (тэмпературы, ціскі, дэфармацыі і да агульным пунктам. т.п.) з выкарыстаннем патэнцыёметраў НУЛЬ ФЎНКЦЫІ, пункт х0, y якім за- і мастоў вымяральных. Разнавіднасць дадзеная функцыя f(x) ператвараецца ў Н.м.в. — кампенсацыйны метад вымянуль, г.зн. Лхо)=°- Напр., для функцыі рэнняў. Зх-2 пункт х0 - 2/з ёсдь Н.ф. Некато- НУЛЯВЫ ц ы к л . комплекс будаўнічарыя функцыі не маюць Н.ф., напр. е*; y мантажных работ па ўзвядзенні падземіншых, напр., y трыганаметрычных най часткі забудовы і ўпарадкаванні функцый, колькасць Н.ф. бясконцая. ўнутрыквартальных інж. сетак. Да работ Н.ц. адносяцца: зрэзка і вывазка Н.ф. / (х) — тое самае, што і карані адрасліннага грунту; вертыкальная планіроўка паведнага ўраўнення / (х)=0. НУЛЯВАЯ ПРЫЛАДА, н у л ь - і н д ы к a т a р, адчувальная вымяральная прылада, якая фіксуе адсутнасць эл. току або напружання ў вымяральным ланцугу. Выкарыстоўваецца пры нулявых метадах вымярэнняў (кампенсацыйных, маставых і інш.).
НУКЛ0НЫ (ад лац. nucleus ядро), агульная назва для пратонаў і нейтронаў, з якіх складаецца атамнае ядро. У адносінах да ядзерных сіл пратоны і нейтроны маюць падобныя ўласцівасці, таму іх можна разглядаць як 2 розныя «зарадавыя» станы адной і той жа часціцы — Н. Гл. таксама Ізатапічная інварыянтнасць.
У ланцугах пастаяннага току як Н.п. выкарыстоўваюйь магнітаэл. гальваном ет ры , y ланцугах пераменнага току — вібрацыйныя гальванометры і электронныя нуль-індыкатары (спалучаюць электронны ўзмацняльнік з магнітаэл. вымяральнікам, алектронна-прамянёвай прыладай і інш). Як Н.п. часам выкарыстоўваюць тэлефон, электра-, ферадынамічныя і інш. вымяральныя прылады.
НЎКУАЛ0ФА (Nukualofa), горад, сталіца каралеўства Тонга, на в-ве Тангатапу. Каля 40 тыс. ж. (1998). Гал. порт краіны. Міжнар. аэрапорг. Харч. прам-сць,
НУЛЯВАЯ ЭНЕРГІЯ, рознасць паміж энергіяй асн. стану квантавамех. сістэмы і энергіяй, што адпавядае мінімуму патэнцыяльнай энергіі. Напр., Н.э. ас-
буд. пляцоўкі; пракладка ўнутрыквартальных сетак водаправода, каналізацыі, газаправода, цепла- і электразабеспячэння, тэлефона; правядзенне ўнутрыквартальных дарог і праездаў; мантаж трансфарматарных падстанцый і знадворнага асвятлення, унутрыквартальных газарэгулятарных станцый і цеплавых пунктаў; капанне катлаванаў і траншэй пад фундаменты; буд-ва фундаментаў, падвалаў і інш. Комплекс работ Н.ц. ажыццяўляюць спейыялізаваныя арг-цыі.
НУМАНЦЫЯ (Numantia), старажытнаіберыйскае ўмацаванае паселішча на р. Дуэра ў Іспаніі. Узнікла на месцы стараж. паселішча кельцкага племя арэвакаў. У 154— 133 да н.э. гал. цэнтр антырым. супраціўлення. У 153 да н.э. каля Н. разбіта войска рым. консула Квінта Фульвія Набіліёра, y 141 да н.э. — Пампея. У 137 да н.э. Н. аблажыла рым. армія консула Манцына, але сама тра-
388
нум ар
піла ў акружэнне і капітулявала. У 133 да н.э. рым. войска Карнелія Сцыпіёна пасля 9-месячнай аблогі захапіла і разбурыла Н. Частка яго жыхароў скончыла самагубствам, астатніх прадалі ў рабства. Раскопкі Н. ў 1905—23 выявілі гар. ўмацаванні, жылыя памяшканні, лагер Сцыпіёна і інш. А .У .К а злен ка . НЎМАР (ад лац. numerus лік), 1) парадкавы лік прадмета ў радзе яму падобных. 2) Прадмет, абазначаны пэўным лікам па парадку. 3) Жэтон, планка, ярлык і да т.п. з адбіткам або малюнкам лічбы. 4) Размер адзення, абутку і інш. 5) Асобны пакой y гасцініцы, лазні і да т.п. 6) Асобнае закончанае выступленне артыстаў (у тэатры, на канцэрце і да т.п.). 7) Баец гарматнага, кулямётнага і да т.п. разліку.
сувязь з рынкам; арганізацыю і тэхніку манетнай вытв-сці і медальернага мастацтва; грашовыя рэформы, умовы фарміравання скарбаў і іх ролю ў фарміраванні рынку грашовага абарачэння. Да Н. прымыкаюць розныя спец. дысцыпліны: медальернае мастацтва, фалерыстыка, баністыка, сфрагістыка, геральдыка, генеалогія, метралогія гістарычная, a таксама раздзелы этнаграфіі і паліт. эканоміі, якія вывучаюць т.зв. «прымітыўныя грошы» (таварагрошы). Нумізматычныя крыніцы падзяляюць на 2 групы. Да першай, асноўнай, адносяць асобныя манеты, манетныя знаходкі (адзінкавыя манеты, зліткі, скарбы), матэрыялы і інструменты па чаканцы манет, манетныя шалі і гіркі. Да другой, дапаможнай, — розныя пісьмо-
выя крыніцы (дакументацыя манетных двароў, пастановы аб рэформах манетнай справы і грашовага абарачэння, вальвацыйныя табліцы — курс валют. мытныя кнігі, тастаменхы і акты аб куплі-продажы), пячаткі, таварагрошы, медалі, жэтоны і ўзнагародныя знакі. 3 19 ст. Н. лічылі часткай археалогіі (у шэрагу выпадкаў манеты дапамагаюць датаваць стратыграфічныя пласты, пабудовы і асобныя рэчы, выяўленыя пры раскопках). У той жа час Н. з’яўляецца самастойнай навукай, бо абапіраецца на спецыфічныя крыніцы (манеты, скарбы, зліткі), мае сваю тэрміналогію і методыку даследаванняў. Як навука Н. трансфармавалася з калекцыяніравання манет і інш. плацежных сродкаў. Калекцыяніраванне ўзнікла ў эпоху імпе-
НУМЕА (Nouméa), горад, адм. цэнтр Новай Каледоніі, на паўд.-зах. узбярэжжы вострава. Засн. ў сярэдзіне 19 ст. Каля 70 тыс. ж. (1998). Гал. порт краіны (вываз нікелю, феранікелю, храмітаў, кобальту, марганцу. жал. руды, копры). Вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: металургічная (абагачэнне і выплаўка нікелю і інш. металаў), харчовая. Турызм. НУМІДЫЯ (лац. Numidia), y старажытнасці вобласць y Паўн. Афрыцы (цяпер усх. частка Алжыра). Паступовы пераход качавых нумідыйскіх плямён масілаў і мазезілаў (масайсіліяў) да земляробства і аселай жывёлагадоўлі ў канцы 1-га тыс. да н.э. суправаджаўся ўзнікненнем і развіццём гарадоў — Цырта (гал., цяпер Канстанціна), Туга (цяпер Дуга), Тэвесйе, Сіка і інш. У 3 ст. да н.э. заваявана Карфагенам. Нумідыйцы паўставалі супраць карфагенскага панавання. У час 1-й Пунічнай вайны (264—241 да н.э., гл. Пунічныя воіты) яны займалі варожую Карфагену пазіцыю; удзельнічалі ў антыкарфагенскім паўстанні 241—237 да н.э. Росквіт Н. адбыўся ў час праўлення цара Масінісы [201— 149 да н.э.], калі значна пашырылася тэр. краіны, выраслі гарады, умацаваліся гандл. сувязі з Міжземнамор’ем. У 111— 105 да н.э. нумідыйскі цар Югурта ваяваў з Рымам (у выніку паражэння трапіў y палон і забіты). У 46 да н.э. Н. стала рым. правінцыяй Новая Афрыка. У 1—3 ст. н.э. ў Н. ўзнікалі гарады, развівалася буйное землеўладанне. Антырым. паўстанні адбываліся ў 17—24, сярэдзіне 4 — пач. 5 ст. У 429/430 заваявана вандаламі, y 533 — візантыйцамі. У 7 ст. тэр. Н. захапілі арабы. НУМІЗМАТЫКА (ад грэч. nomisma манета), спецыяльная гіст. навука, якая даследуе манеты і інш. плацежныя знакі, іх узаемасувязь з гісторыяй, эканомікай, палітыкай, правам, культурай і тэхнікай, гісторыю грашовага абарачэння і фарміравання грашовых сістэм розных эпох, народаў і дзяржаў і іх узаема-
Н умізматы ка: 1 — златнік (зсшата); 2— 4 — сярэбран ікі (серабро), канец 10 — пач. 11 ст.; 5 — гры ўня (рубель) чарнігаўскага ты пу (серабро), 2-я пал. 13 ст.; 6 — гры ўня (рубель) кіеўскага ты пу (серабро), 11— 13 ст.; 7 — гры ўня (рубель) наўгародскага ты пу (серабро), 13— 14 ст.; 8 — палова гры ўні наўгародскага ты пу («палціна»); 9 — гры ўня (рубель) заходнярускага (літоўскага) ты п у (серабро), 14— 15 ст.; 10 — солід (білон), 1652; 11 — «барацінка» (медзь) 1665; 12— 14 — паўгрош ы (білон ), 1494— 1506, 1509, 1565; 15— 23 — грош ы (білон), 1536, 1546, 1555, 1580, 1607, 1608, 1612, 1627, 1652; 24 — два грош ы (серабро) 1565; 25— 27 — тры грош ы (білон і серабро) 1546, 1562, 1562; 28 — чаты ры грош ы (серабро) 1566; 29— 31 — ш эсц ь грош аў (білон і серабро) 1547, 1562, 1664; 32— 33 — п аўкопкі (серабро) 1564, 1565; 34 — талер (серабро) 1580.
ратарскага Рыма, пашырылася ў эпоху Адраджэння і стала асабліва папулярным з 15— 16 ст.
Нумізматычныя матэрыялы, выяўленыя на Беларусі ў 19 — пач. 20 ст., зберагаліся ў Віленскім музеі старажытнасцей, У сярэдзіне 16 ст. ў Еўропе нолічвалася да Віцебскім і Мінскім царк.-археал. музе950 мюнцкабінетаў (спец. кабінеты, y якіх заях. Цяпер манетныя калекцыі захоўвахоўваліся прыватныя калекцыі манет). Наяўюцца ў Нацыянальньш музеі гісторыі і насць буйных нумізматычных прыватных какультуры Беларусі (Мінск), ва ўсіх абл. і лекцый патрабавала іх даследавання і сістэмамногіх раённых краязн. музеях. Вял. катызацыі. Да канца 18 ст. аформіліся найважнейшыя сучасныя нумізматычныя зборы: лекцыя зберагаецца ў Нумізматычным мюнцкабінеты ў Вене і Берліне, кабінет медакабінеце гіст. ф-та БДУ. Да пач. 20 ст. лёў y Парыжы, калекцыі Брытанскага музея ў на Беларусі практычна не было прафес. Лондане, Эрмітажа ў С.-Пецярбургу. У таганумізматаў. Апісанне манетных скарчасных навук. творах манеты разглядаліся як помнікі мастацтва разам з камеямі, скульптубаў, актавых пячатак, гандл. пломбаў, рай і г.д. Родапачынальнікам навук. Н. лімедалёў, укладанне каталогаў і іх публічыцца аўстр. нумізмат І.Х.Экель, які ў 1792— кацыі праводзіліся археолагамі і калек98 выдаў y Вене 8-томную «Навуку аб старацыянерамі. У 2-й пал. 1920-х г. нумізжытных манетах». Для станаўлення Н. як наматычнымі даследаваннямі займаўся вукі шмат зрабілі даследчыкі 19 ст. І.Мадэр, дырэктар Бел. дзярж. музея К.В.ХарЕЛялевель, Т.Чацкі, 1.Я.Лейцман і інш. Перламповіч. У 1933 С.А.Дубінскі апублікашыя калекцыі манет y Расіі з’явіліся ў 17 ст., y 18 ст. калекцыяніраванне стала пашыраваў «Бібліяграфію па археалогіі Беларусі ным. У 1714 y С.-Пецярбургу адкрыта Кунсті сумежных краін», y якой значнае мескамера (на 1742 налічвалася 28 862 манеты), y ца займаў матэрыял па Н. У пасляваен1745 апублікаваны яе першы каталог (на лац. ныя часы даследаванні па Н. правомове), складзены Г.Я.Керам і Х.Крузіусам. 3 дзяць вучоныя-выкладчыкі ВНУ і суп1770-х г. пачала фарміравацца нумізматычная рацоўнікі Ін-та гісторыі АН Беларусі: калекцыя ў Эрмітажы. Заснавальнікамі рус. В.Н.Рабцэвіч, І.Н.Колабава, Л.Д.Понумізматычнай навукі лічацца Х Д .Ф рэн, баль, Ш.І.Бекцінееў, І.І.Сінчук і інш. У АДз.Чарткоў і К.Келер. У сав. часы нумізмасучасных нумізматычных даследаваннях тычныя даследаванні канцэнтраваліся ў адвыявіліся 2 кірункі — пераважнае выдзелах Н. Дзярж. Эрмітажа (С.-Пецярбург), Дзярж. гіст. музея (Масква), некат. рэсп. мувучэнне манет і скарбаў і даследаванні эеяў (Кіеў, Тбілісі і інш.), акад. ін-таў і ун-таў. грашовага абарачэння і грашовых сісН. ўмоўна падзялялі на антычную, візантыйтэм (у асн. 10— 16 ст.). Спец. курсы па скую, усходнюю (манета краін Азіі і Афрыкі, Н. чытаюцца ў БДУ, Бел. ун-це культуa таксама сярэдневяковыя манеты Сярэдняй ры, Бел. пед. ун-ue і інш. ВНУ БеларуАзіі, Паволжа, Крыма і Закаўхаззя), заходсі. Распрацаваны і існуюць 2 варыянты нюю (еўрап. манеты сярэдніх вякоў, новага і перыядызацыі грашовага абарачэння на навейшага часу дзяржаў Зах. Еўропы, a таксама Паўн. і Лац. Амерыкі), рускую, савецкую; Беларусі. Першы заснаваны пераважна асобна — манеты краш Азіі і Афрыкі (былых на тыпах манет, якія выкарыстоўваліся калоній) на зах.-еўрал. мовах. на Беларусі ў розныя перыяды: рымскага дэнарыя (канец 2 — пач. 3 ст. н.э.); На Беларусі гісторыя нумізматычных куфіцкага дырхема (9— 10 ст.); заходнедаследаванняў прайшла той жа шлях, еўрап. дэнарыя (канец 10 — канец 11 што і ў інш. краінах. У 16— 18 ст. буйст.); «безманетны» (канец 11 — пач. 14 ная нумізматычная калекцыя захоўваласт.); пражскага гроша (14— 15 ст.); канся ў Нясвіжы ў князёў Радзівілаў. У ца 15 — сярэдзіны 17 ст.; 2-й пал. 17 1820-я г. ў Гомелі М.П.Румянцаў сабраў ст. — канца 18 ст.; канца 18 ст. — вял. калекцыю, якая ўключала некалькі 1917; савецкі 1918—91; Рэспублікі Бебел. скарбаў манет Каралеўства Польсларусь з 1992. Другі абапіраецца на гракага і ВКЛ, куфіцкіх дырхемаў (у 1831 шовыя сістэмы (перыяды); старажытнаперавезена ў Пецярбург, з 1861 y Рурускі (9 — сярэдзіна 13 ст.) — куфіцкамянцаўскім музеі ў Маскве). У 1840— га дырхема (9 — канец 10 ст.), зах.-еў50-я г. значную калекцыю сабраў вядорап. дэнарыя (канец 10 — пач. 12 ст.), мы археолаг, гісторык і этнограф першы этап «безманетнага» перыяду Я.П.Тышкевіч, якую перадаў y створаны ў 1855 па яго ініцыятыве Віленскі (пач. 12 — сярэдзіна 13 ст.); ВКЛ (сярэдзіна 13 ст. — 1569) — другі этап музей старажытнасцей. У 1870—90-я г. на Міншчыне вял. калекцыю сабраў «безманетнага» перыяду (сярэдзіна 13 — пач. 14 ст.), пачатковы этап рэгіянальгісторык, археолаг і краязнавец Г.Х.Татур, частка якой паступіла ў Беларускі ных грашовых сістэм (2-я чвэрць 13 — музей y Вільні і ў Беларускі дзяржаўны пач. 14 ст.), пражскага гроша (пач. 14 ст. — 1492), завяршальны этап рэгіямузей y Мінску. На Гродзеншчыне манеты і драгічынскія пломбы збіраў нальных грашовых сістэм (1300/1305— М.П.Авенарыус, на Війебшчыне — 94), перыяд ранняй агульнадзярж. грашовай сістэмы ВКЛ (1394— 1492), пеМ.Ф.Кусцінскі, на Магілёўшчыне і Гомельшчыне — Е.Р.Раманаў і інш. Боль- рыяд 1492— 1569; Рэчы Паспалітай (1569— 1795); Рагійскай імперыі (1795— шасць калекцыянераў публікавалі артыкулы па Н. і сфрагістыцы. У сярэдзіне 1917); савецкі (1918—91), Рэспублікі Беларусь з 1992. 19 ст. рэгістрацыяй, зборам і даследаЛіт:. М a р к о в А.К. Древняя нумнзматаваннем манетных знаходак на Беларусі ка. Ч. 1—2. СПб., 1901—03; З о г р а ф А.Н. займаліся Віленская археалагічная камісія, стат. к-ты Віцебскай, Мінскай, Гро- Антнчные монеты. М.; Л., 1951; К р о п о т н н В.В. Клады рнмскмх монет на террнтодзенскай, Віленскай і Магілёўскай губ. і крнн СССР. М., 1961; Я го ж. Клады внзанствораныя імі музеі, Віцебская вучоная тнйскйх монет на террмторнн СССР. М., архіўная камісія і Віцебскае аддзяленне 1962; С п а с с к н й РІ.Г. Русская монетная Маскоўскага археалагічнага інстытута. снстема. 4 язд. Л., 1970; Я н н н В.Л. Денеж-
нура
389
но-весовые снстемы русского средневековья: Домонгольскяй пернод. М., 1956; Р я б ц е в м ч B Н. О чем рассказывают монеты. Мн., 1968; Я г о ж. Основные мтош нумнзматаческмх ясследованнй в БССР / / Белорусскне древностя. Мн., 1967; Я г о ж. Нуммзматнка Беларусн. Мн., 1995; Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыкл. Мн., 1993; Б е к т м н e е в 1I1.H. Пермоднзацня денежного обрашення на террнтормн Беларусн с IX в. до Люблннской уннн 1569 г. / / Гіст.-археал. зб. Мн., 1994. № 4. Ш.І.Бекцінееў.
НУМУЛГГЫ (Nummiilites), род вымерлых аднаклетачных марскіх арганізмаў атр. фарамініфер кл. караняножак. Рэшткі Н. вядомы з верхнемелавых і палеагенавых адюіадаў (утварыліся каля 100 млн. г. назад). Нумулітавыя вапнякі пашыраны ў Еўропе (Парыжскі басейн), y горных масівах Цэнтр. Азіі, Паўн. Афрыцы, Цэнтр. Амерыцы (буд. матэрыял, які выкарыстоўваўся яшчэ пры ўзвядзенні пірамід). Мелі сачавіца- ці дыскападобную ракавіну дыям. 1— 16 см са шматлікімі абаротамі, падзеленую перагародкамі на камеры. Вялі прыдонны спосаб жыцця. Выкапнёвыя рэшткі служаць стратыграфічным матэрыялам пры вызначэні ўзросту геал. адкладаў. П.Ф.Каліноўскі.
НУНАТАК (эскімоскае), ізаляваная скалістая вяршыня, якая выступае над паверхняй ледавіка. Н. характэрны для краявых частак ледавіковых покрываў Грэнландыі і Антарктыды. Н Ў Н Ц Ы Й (ад лац. nuntius вяшчун), пастаянны дыпламат. прадстаўнік Ватыкана пры ўрадзе замежнай дзяржавы, якая падтрымлівае з ім афіц. дыпламат. адносіны. Паводле Венскай канвенцыі аб дыпламат. адносінах 1961 Н. адпавядае дыпламат. рангу надзвычайнага і паўнамоцнага пасла. Інстытут пастаяннага прадстаўніцтва Н. склаўся ў 1-й пал. 16 ст. У большасці каталіцкіх краін Н. з’яўпяецца старэйшынай (дуаенам) дыпламат. корпуса. ДЭ БАЛББ0А (Nûfiez de Balboa) Васка (каля 1475, г. Херэс-дэлос-Кабальерас, Іспанія — 1517), іспанскі канкістадор. У 1500 адправіўся ў Амерыку на в-аў Эспаньёла (цяпер Гаіці). У 1510 пераправіўся на Панамскі перашыек, y новую ісп. калонію, адкуль y пошуках зручнага шляху ў Перу y 1513 упершыню перасек Панамскі перашыек і дасягнуў берагоў Ціхага ак., які назваў Паўднёвым м. У пач. 1517 абвінавачаны ісп. губернатарам y змове і пакараны смерцю. НЎНЬЕС
Н У Н ЬЦ ЗЯ Н , Н э н ь ц з я н , рака на ПнУ Кітая, левы, самы вял. прыток р. Сунгары (бас. р. Амур). Даўж. 1089 км, пл. басейна 244 тыс. км2. Пачынаецца на схілах хр. Ільхуры-Алінь, цячэ па раўніне Сунляо; рэчышча звілістае, часта падзяляе на рукавы і пратокі. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні каля 700 м3/с. Летнія паводкі. Суднаходная ад г. Цыцыкар. НУРА, рака ў Казахстане. Даўж. 978 км, пл. басейна 60,8 тыс. км2. Цячэ ў межах Казахскага драбнасопачніка. Упадае ў
рэд. пад назвай «Доўгачаканы дзень», 1958) пра падзеі Вял. Айч. вайны. Шырынёй сац. абагульненняў, глыбінёй бяссцёкавае воз. Тэнгіз. Сярэдні расход псіхал. аналізу, самабытнымі нац. хавады за 369 км ад вусця 19,5 м3/с. Ле- рактарамі вызначаецца трылогія «Кроў і там y верхнім цячэнні перасыхае, зімой пот» (кн. 1—3, 1961—70, Дзярж. прэмія прамярзае. Ha Н. — вадасховішчы Са- СССР 1974; аднайм. фільм 1979) пра маркандскае (для водазабеспячэння га- падзеі 1-й сусв. і грамадз. войнаў. Актурадоў Караганда і Тэміртау) і Самарскае альнасцю і вастрынёй праблематыкі вылучаецца раман «Абавязак» (на рус. мо(для ліманнага арашэння). ве, 1984). Працуе ў жанры нарыса і літ.НЎРАВА, вёска ў Боркавіцкім с/с Верх- крытычнай эстэтыкі (кнігі «Роздумы», нядзвінскага р-на Віцебскай вобл., каля 1972; «Край блакітных гор», 1979). На р. Зах. Дзвіна. Цэнтр калгаса. За 40 км бел. мову асобныя яго творы пераклаў на ПдУ ад г. Верхнядзвінск, 149 км ад А.Кудравец. Віцебска, 12 км ад чыг. ст. Боркавічы. Тв:. Бел. пер. — Змрок. Мн., 1978; Нягоды. 414 ж., 152 двары (2000). Сярэдняя Мн., 1981. Ж.Сахіеў. школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
390
НУРАВА
НУРАГА, тып вежы, адметны цыкла-
пічнай муроўкай. Пашыраны на в-ве Сардзінія з сярэдзіны 2-га тыс. да н.э. да захопу яго Рымам. Уяўляюць сабой умацаваныя жытлы і культавыя месцы. Н. расшыраюцца кнізу, звычайна маюць 2 паверхі. Кожны яе ярус — акруглы пакой, часам з бакавымі памяшканнямі, столь утвараецца ступеньчатым скляпеннем. Многія Н. былі абкружаны дамамі. Выкарыстоўваліся як абарончыя збудаванні, з імі таксама звязаны некропалі Сардзініі. І.М.Язэпенка. Н ЎРМ І (Nurmi) Паава (13.6.1897, г. Турку, Фінляндыя — 2.10.1973), фінскі спартсмен (лёгкая атлетыка, бег). Чэмпіён VII, VIII i IX Алімп. гульняў (1920, г. Антверпен, Бельгія — y бегу на 10000 м і ў кросе на 8000 м y асабістым і камандным заліку; 1924, Парыж — y бегу на 1500, 3000 і 5000 м y камандным заліку, y кросе на 10 000 м y асабістым і камандным заліку; 1928, Амстэрдам — y бегу на 10 000 м), сярэбраны прызёр (1920, на дыстанцыі 5000 м; 1928, на дыстанцыях 3000 м з перашкодамі і 5000 м). Устанавіў 22 сусв. рэкорды (1922—31) на розных дыстанцыях. (Nordmo-Lôrberg) Озе (н. 10.6.1923, г. Мольсельв, Нарвегія), нарвежская спявачка (сапрана). Спевам вучылася ў Осла. 3 1952 салістка Стакгольмскай каралеўскай оперы. 3 1978 дырэктар опернага т-ра ў Осла. Спявала ў Венскай дзярж. оперы, т-ры «Метраполітэн-опера» і інш., з 1960-х г. пераважна ў краінах Скандынавіі. Валодапа яркім, насычаным голасам прыгожага тэмбру. Найб. вядома як выканальніца партый y операх Р.Вагнера і як інтэрпрэтатар песень Э.Грыга і Я.Сібеліуса. Сярод лепшых партый: Зіглінда, Эльза, («Валькірыя», «Лаэнгрын» Вагнера), Аіда («Аіда» Дж.Вердзі), Тоска («Тоска» Дж.Пучыні). НЎРМ У-ЛЁЎБЕРГ
НУРПЕІСАЎ Абдыжаміл Карымавіч (н.
22.10.1924, с. Какарал Аральскага р-на Кзыл-Ардзінскай вобл., Казахстан), казахскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Казахстана (1985). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Macrae (1956). Піша на каз. і рус. мовах. Друкуецца з 1949. Першы раман «Курляндыя» (1950, 2-я
Р.Нурыеў y ролі Джэймса.
Н УРЫ (сапр. Н у р у т д з і н а ў )
Закі Шарафутдзінавіч (н. 24.12.1921, в. Татарскія Цюкі Буінскага р-на, Татарстан — 18.2.1994), татарскі пісьменнік. Засл. работнік культуры Расіі (1982). Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Mac rae (1957). Удзельнік партыз. барацьбы на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. У 1944— 46 на сав. рабоце ў Оршы. Друкуецца з 1936. У зб-ках паэзіі «Вершы» (1946), «Шлях славы» (1949), «Узыходжанне» (1956), «Святло душы» (1957), «Спяваюць закаханыя» (1960), «Гэта наша кніга» (1967), «Гады і дарогі» (1971), «Новыя сцежкі» (1975), «Прыходзіць і адыходзіць вясна» (1978), і інш. паэтызацыя гераізму і мужнасці народа ў Вял. Айч. вайну, мірнай стваральнай працы. 36. апавяданняў «I мёртвыя помсцілі» (1962) пра партыз. барацьбу на Беларусі
ў Вял. Айч. вайну. Пераклаў на тат. мову кн. вершаў Я.Коласа «Шляхі» (1962), зб. «Беларускія паэты» (1968), асобныя вершы Я.Купалы, творчасці якога прысвяціў шэраг артыкулаў. На бел. мову асобныя творы Н. пераклалі М.Аўрамчык, Э.Вапасевіч, В.Жук, Х.Жычка, В.Зуёнак, І.Калеснік, К.Камейша, М.Маляўка, У.Паўлаў, Ю.Свірка, М.Танк. Тв.: Бел. пер. — Радасць сустрэч. Мн., 1973; Рус. пер. — Тополнный берег. М., 1960; Улыбка. М., 1969; Навстречу дружбе. М., 1976; Озаренность. М., 1981. І.У.Саламевіч.
НУРЬІЕЎ (H y р э е ў) Рудольф Хамета-
віч (17.3.1938, каля ст. Раздольная Іркуцкай вобл., Расія — 6.1.1993), артыст балета, балетмайстар, дырыжор. Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1958, клас I.Бельскага). 3 1958 саліст Ленінградскага т-ра оперы і балета імя С.М.Кірава. 3 1961 працаваў y Каралеўскім балеце Вялікабрытаніі і інш. зах. трупах. 3 сярэдзіны 1970-х г. гастраліраваў з праграмай «Нурыеў з сябрамі». У 1985—89 маст. дырэктар балетнай трупы Парыжскай оперы. Віртуозна валодаў асаблівасцямі розных школ і кірункаў класічнага і свабоднага танца. Сярод партый; Альберт («Жызэль» А.Адана), Франдоса («Лаўрэнсія» А.Крэйна), Дэзірэ і Блакітная птушка («Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Салор, Базіль («Баядэрка», «Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Джэймс («Сільфіда» Ж.Шнейцгофера) , Пятрушка («Пятрушка» І.Стравінскага) і інш. Сярод пастановак: «Цені» з «Баядэркі» (1963 і 1992), «Раймонда» А.Глазунова і «Лебядзінае возера» Чайкоўскага (абедзве 1964), «Танкрэд» Г.В.Генцэ, «Дон Кіхот», «Спячая прыгажуня» (усе 1966), «Шчаўкунок» (1967, 1980), «Манфрэд» (1979) і «Бура» (1982), абедзве на муз. Чайкоўскага. 3 1991 выступаў як дырыжор. Зняўся ў фільмах «Я — танцоўшчык» (1972), «Валентына» (1977). Аўтар аўгабіяграфіі (2000). У 1993 праведзены фестывалі імя Н. (Уфа, Казань). Him.: Р.Нуреев. СПб., 1995; Л ь в о в А н о х н н Б. Блудный сын Русского балета / / Театр. 1993. №11; P e r s i v a l J. Nureyev: aspects of the dancer. New York, 1975; B l a n d A. The Nureyev Image. London, 1976. Л.А. Сівалобчык.
НУРЙКСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. Ha p Вахш, y Таджыкістане. Утворана плацінай аднайменнай ГЭС. Запаўненне з 1972. Пл. 98 км2, аб’ём 10,5 км3, даўж. 70 км, найб. шыр. I км. Сезоннае рэгуляванне сцёку; праектнае ваганне ўзроўню вады да 53 м. Выкарыстоўваецца для арашэння. НУТ (Cicer), род кветкавых раслін сям. бабовых. Больш за 30 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. і Усх. Афрыцы. Трапляюцца па камяністых месцах на горных лугах, утвараюць характэрныя для мясц. расліннасці фітацэнозы. Культывуюць Н. культурны, або бараноў гарох (С. arietinum), які інтрадукаваны ў Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі. Н. культурны — адналетнік выш. да 80 см з верт. або ўзыходнымі парасткамі, густа any-
шанымі залозістымі вапаскамі. Лісце няпарнаперыстае. Кветкі адзіночныя, дробныя, чырв., ружовыя або белыя. Плод — боб. Насенне мае да 30% бялку, да 60% вугляводаў, да 7% тлушчу. Харч. (гатуюць крупу, муку, кандытарскія вырабы), кармавая расліна. B. В. Маўрышчаў.
коневых (пераважна коней), вожыкаў, н у т р ы я ________________ 391 катоў, пясчанак і некат. інш. цеплакроўных жывёл (выклікаюць нуталіёзы) і ў клетках іксодавых кляшчоў, пера- Для больш дакладных вымярэнняў ісважна з родаў дэрмацэнтар, гіялома, нуюць Н. мікраметрычныя (гл. Мікрорыпіцэфалус і гемафізаліс. Найб. вядо- метр) са зменнымі падаўжальнікамі мы Н. конская (трапляецца на Беларусі) і кашэчая. Даўж. 0,7 — 2 мкм. Форма акруглая ці грушападобная. Бясколерныя, з адзіночнымі храмацінавымі ўключэннямі. У адным эрытрацыце I—4 (да 10) паразіты. Размнажэнне (бясполае) простым ці множным дзяленнем (шызаганія), y эрытрацытах — часта на 4 клеткі (размяшчэнне ў форме мальтыйскага крыжа). А.М.Петрыкаў.
НУТАЛІЁЗ к о н е й, трансмісіўная інвазійная хвароба з групы піраплазмідозаў, якая выклікаецца конскай нуталіяй (гл. Нуталіі), што паразітуе ў эрыграцытах. Хварэюць таксама аслы, мулы, зебры. Пашыраны ў Афрыцы, Паўд. Амерыцы, Аўстраліі, Еўропе і Азіі пераважна на Пд і У. Крыніца інвазіі — хворыя і носьбіты. Пераносчыкі — пашавыя іксодавыя кляшчы з родаў гіялома (найб. небяспечныя), рыпіцэфалус і дэрмацэнтар. Цячэнне вострае ці падвострае, зрэдку хранічнае. Назіраюцца перыяд. ліхаманка, прыгнечанасць, анемічнасць, жаўтушнасць слізістых абалонак (часам кровазліцці), эрытрацыты разбураюцйа, парушаецца дзейнасць стрававальных і інш. органаў (гл. Бабезіезы). Можа працякаць разам з піраплазмозам і інш. НУТАЛН (Nuttallia), род паразітычных прасцейшых сям. бабезіідаў атр. піраплазмідаў. Паразітуюць y эрытрайытах
НУГАЦЫІ (ад лац. nutatio ваганне, калыханне), кругавыя або вагальныя рухі органаў раслін. Уласцівы кветаносам, лісцю, караням, калеоптылям, сталонам і інш. органам вышэйшых, a таксама спарангіяносцам ніжэйшых раслін, Кругавыя Н. абумоўлены нераўнамерным ростам розных ч. органаў (рухі росту). Выражаны ў сцёблаў і вусікаў павойных і лазячых раслін. Хістальныя і кругавыя Н. органаў, што спынілі рост, напр., лісця і прылісткаў, адбываюцца ў выніку паслядоўных змен тургару ў клетках лісцевых сучляненняў. НУТАЦЫЯ, вагальны рух восі ўласнага вярчэння цела, які адбываецца адначасова з прэцэсіяй і пры якім змяняецца вугал паміж воссю ўласнага вярчэння цела і воссю, вакол якой адбываецца прэцэсія, (вугал нутацыі 0 ; гл. Эйлеравы вуглы). У гіраскопа (ваўчка), што рухаецца пад дзеяннем сілы цяжару P , Н. ўяўляе сабой ваганні восі гіраскопа, амплітуда і перыяд якіх тым меншыя, чым большая вуглавая скорасць яго ўласнага вярчэння П. Частата Н. пры вялікіх Cl можа быць такая вялікая, што нутацыйныя ваганні восі ваўчка будуць успрымацца на слых (гудзенне). Пры наяўнасці супраціўлення (трэння) нутацыйныя ваганні дастаткова хутка затухаюць, пасля чаго ў гіраскопа застаецца толькі прэцэсійны рух.
У а с т р а н о м і і Н. — абумоўленыя прыцягненнем Сонца і Месяца невялікія ваганні зямной восі, якія накладваюцца на яе прэцэсійны рух. Адкрыў y 1737 англ. астраном Дж.Брадлей.
Нутрамеры: a — мікраметрычны (1 — мікраметрычная галоўха, 2 — вымяральны наканечнік, 3 — установачная скаба); б — шарыкавы індыкатарны (1 — адліковае прыстасаванне, 2 — вымяральная ўстаўка, 3 — іголка, 4 — вымяральны шарык).
(межы вымярэнняў ад 50 да 2500 мм, з дадатковымі індыкатарамі гадзіннікавага тыпу — да 10 м), і індыкатарныя з рычажнымі і клінавымі перадачамі (3— 1000 мм). Для малых адтулін выкарыстоўваюць Н. з конуснымі перадачамі (межы вымярэнняў ад 0,2 мм да 18 мм). НЎГРЫЯ, б а б ё р б а л о т н ы (Муоcastor coypus), млекакормячая жывёла атр. грызуноў. Адзіны прадстаўнік сям. нутрыевых. Пашырана ў Паўд. Амерыцы (мясц. назва каіпу). Акліматызавана ў шэрагу краін Еўропы і Паўн. Амерыкі, на Беларусі — y пач. 1950-х г. Паўводная цеплалюбівая жывёла, y натуральных умовах жыве па берагах вадаёмаў, на балотах (адсюль другая назва), y
Нутрыя.
Нуталіі ў эрыграцыгах (у 2 верхніх радах этапы дзялення).
НУТРАМЕР, прылада, якой вымяраюць унутр. лінейныя памеры адтулін, пазоў і інш. ў дэталях і вырабах. Найпрасцейшыя Н. — йыркулі з загнутымі вонкі канцамі ножак (з’явіліся ў 16— 17 ст.), гранічныя калібры (штыхмасы).
зарасніках трыснягу ці ў норах. Добра плавае і нырае. Даўж. да 85 см, хваста да 50 см, маса да 12 кг. Поўсць цёмна-карычневая. Хвост укрыты валаскамі. Заднія канечнасці з плавальнымі перапонкамі. Расліннаедныя, часам спажываюць жывёльныя кармы (малюскі, ракападоб-
392
нуцэлус
ныя, рыба і інш). Нараджаюць да 14 (звычайна 4—6) дзіцянят двойчы за год. Мяса ядомае. Аб'ект промыслу і гадоўлі (выведзены Н. з розным колерам футра). Э.Р.Самусенка.
НУЦ&ЛУС (ад лац. nucella арэшак), цэнтральная частка (ядро) семязавязі (семязачатка) раслін. Гамалагічны мегаспарангію папарацепадобных. У Н. адбываюцца працэсы семяўтварэння. Пасля апладнення тканка Н. звычайна разбураецца. Захаваны ў спелым насенні Н. выконвае функцыю назапашвання і наз. перыспермам. НЎШЫЧ Браніслаў (сапр. H y ш a Алкібіяд; 8.10.1864, г. Смедарава, Сербія — 19.1.1938), сербскі пісьменнік, драматург. Правадз. чл. Сербскай AH і мастацтваў (з 1933). Скончыў Бялградскі ун-т. Дырэктар т-раў y гарадах НовіСад, Скоп’е, Сараева. Літ. дзейнасць пачаў y 1883 камедыяй «Народны дэпутат» (паст. 1896). Найб. вядомыя камедыі: «Падазроная асоба» (нап. 1887, паст. 1923), «Звычайны чалавек» (паст. 1899), «Пані міністэрша» (нап. і паст. 1929), «Д-Р» (1936), «Нябожчык» (1937). Аўтар гумарыстычнага рамана «Дзіця абшчыны» (1902), зб. апавяд. «Рамазанскія вечары» (1898), аповесці «Аўтабіяграфія» (1924), нарысаў, успамінаў. На бел. сцэне паводле камедый Н. пастаўлены спектаклі «Пані міністэрша» (1956, Бел. т-р імя Я.Купалы), «Доктар» (1956, Дзярж. рус. драм. т-р і Гродзенскі абл. драм. т-р), «Доктар філасофіі» (1956, Гомельскі абл. драм. т-р; 1972, Бел. т-р імя Я.Коласа), «Звычайны чалавек» (1966, Брэсцкі абл. драм. т-р). На бел. мову асобныя яго творы пераклалі А.Астрэйка, А.Грэцкі, Л.Самасейка, І.Чарота. Тв:. Бел. пер. — Аўтабіяграфія. Мн„ 1985; Рус. пер. — Йзбранное. М., 1958; Комедян. М„ 1956; Ослкная скамья: Фельетоны, рассказы. М.; Л., 1964; Автобнографня. М., 1972; Дмтя обшяны: Мзбранное. М., 1975. Л і т Ж y к о в Д.А. Браннслав Нушяч. М., 1972; Браннслав Нушяч: Бнобяблвогр. указ. М., 1965. І.А.Чарота, Т.Я.Гаробчанка.
НЫРАЧНАКАМЯНЁВАЯ ХВАР0БА, гл. ў арт. Мочакамянёвая хвароба. НЫРАЧНАЯ НЕДАСТАТКОВАСЦЬ, паталагічны стан, пры якім ныркі часткова ці цалкам страчваюць здольнасць падтрымліваць пастаянства хім. саставу ўнутр. асяроддзя арганізма. У выніку парушакшца водна-электралітны баланс, кіслотна-шчолачная раўнавага, затрымліваецца выдаленне з арганізма прадуктаў азоцістага абмену. Устойлівая Н.н. (на 70% і больш) вядзе да самаатручэння. Бывае вострая і хранічная. Прычыны вострай Н.н. — шок, цяжкае абязводжванне арганізма і страта солей, атручэнне ртуццю, некат. лек. прэпаратамі і інш. Пры вострай Н.н. рэзка скарачаецца выдаленне мачы, узнікае смага, задышка, ірвота, мышачныя сутаргі. Хранічная Н.н. абумоўлена хранічнымі захворваннямі нырак і іх пашкоджаннямі пры хваробах абмену рэчываў (напр.,
цукр. дыябеце), некат. хваробах крыві і інш. У хворых на хранічную Н.н. скура шэра-жоўтага колеру, павышаны артэрыяльны ціск, y цяжкіх выпадках вял. ацёкі, кома. Лячэнне: дыета, тэрапеўт., ачышчэнне крыві (напр., гемадыяліз), y канчатковай стадыі хранічнай Н.н. — перасадка ныркі. В.С.Пілатовіч.
мазгавое рэчыва, y якім размешчана каля 2 млн. нефронаў; мазгавое рэчыва ўтварае 8— 18 пірамід, паміж і над якімі знаходзяцца слаі коркавага рэчыва (нырачныя слупы). Звужаныя верхавінкі пірамід (нырачныя сасочкі) павернуты ў малыя нырачныя чашачкі, што адкрываюцца ў вял. чашачкі, потым — y лаханку і мачаточнік. А.С.Леанцюк. НЫРЦЫ , вадаплаўныя птушкі сям. качыных атр. гусегтадобных. 2 роды (Aythya i Netta), 15 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных шыротах Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі 5 відаў; Н. белавокі (A. ішгоса, нар. назва чарнушка), Н. чырвонагаловы, або блакітная чэрнець (A. ferina; нар. назвы: жылец, сівак, сіваплечая чэрнь, сівая чэрнь), Н. чырвананосы (N. rufina), чэрнець марская (A. тагііа; нар. назва плясоўка) і чэрнець чубатая (A. fuligula, нар. назвы: хахлач, хахлаты нырок). Н. чырвананосы і чэрнець марская — рэдкія пралётныя віды. Астатнія віды гняздуюцца, жывуць на вадаёмах y зарасніках трыснягу, асакі.
Нырка (падоўжны разрэз): 1 — коркавае рэчыва; 2 — сасочак; 3 — чашачха; 4 — лаханка; 5 — слуп; 6 — піраміда; 7 — нырачная артэрыя; 8 — мачаточніх.
Н Ы РК І, парныя органы мочаўтварэння і мочавыдзялення пазваночных жывёл і чалавека. Удзельнічаюць y водна-салявым гамеастазе, абмене бялкоў і вугляводаў, утварэнні біялагічна актыўных рэчываў, якія рэгулююць узровень крывянога ціску, скорасць утварэння эрытрацытаў, сакрэцыю альдастэрону наднырачнікамі, састаў крыві і выводзяць з арганізма канчатковыя прадукты азоцістага абмену рэчываў і інш. Размешчаны па баках пазваночніка ў забрушыннай клятчатцы паяснічнай вобласці. У кругларотых і рыб Н. стужкападобныя, y паўзуноў і птушак — дольчатьм, y болыдасці млекакормячых і чалавека — бобападобныя. Маса кожнай Н. ў чалавека 120—200 г, даўж. 10— 12 см. У вышэйшых пазваночных парэнхіма Н. падзяляецца на коркавае і
Нырцы: 1 — нырок чырвананосы; 2 — чэрнець чубатая (а — самец, б — самка).
Самы вял. Н. чырвананосы (даўж. да 60 см, маса да 1,5 кг). Дзюба доўгая, пляскатая. Усе Н. на заднім пальцы маюць шырокую скурыстую перапонку. Здабываюць корм (раслінны і жывёльны), ныраючы на глыб. да 4 м (адсюль назва). Аб’екты палявання. Гл. таксама Чэрнеці.
НЫСА-ЛУЖЫЦКА, Н е й с е (польск. Nysa Luiycka, ням. NeiBe), рака ў Еўропе, левы прыток р. Одра. На значным участку служыць мяжой паміж Польшчай і Германіяй, вытокі ў Чэхіі. Даўж. 252 км, пл. басейна 4,3 тыс. км2. Пачынаецца на паўд. схілах Йізерскіх гор, цячэ па зах. ускраіне Судэтаў, ніжэй г. Гёрліц — па раўніне. Сярэдні расход вады 32 м3/с. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. На Н.-Л. — гарады Ліберац (Чэхія), Гёрліц (Германія), Губін (Польшча). НЬЁНЧЭН-ТАНГЛА, хрыбет на У гор Гандзісышань, на Пд Тыбецкага нагор’я, y Кітаі. Даўж. каля 600 км, выш. да 7090 м. Складзены з гранітаў, вапнякоў і пясчанікаў. Амаль суцэльны ланцуг снежных гор з адносна роўным грэбенем, перавалы вышэй за 5000 м. Скалістыя схілы, укрытыя восыпамі. На паўд. схілах горныя стэпы, на паўн. — халодныя пустыні. Высакагорныя пустыні. Ледавікі. НЬЕРЙРЭ (Nyerere) Джуліус Камбараджэ (1922, Бутыяма, Танзанія — 14.10.1999), дзяржаўны і паліт. дзеяч Танзаніі. Скончыў каледж Макерэрэ (Уганда ) і Эдынбургскі ун-т. 3 1946 настаўнічаў. Заснавальнік Афр. нац. саюза Танганьікі (ТАНУ), яго старшыня ў 1954—77. У 1977—90 прэзідэнт Рэв. партыі (створана ў выніку аб’яднання ТАНУ і партыі Афра-шыразі). 3 1958 чл. Заканад. сходу Танганьікі, з 1960 гал. міністр, y 1961—62 прэм’ер-міністр, з 1962 прэзідэнт Танганьікі. У 1964—85 прэзідэнт Аб’яднанай Рэспублікі Танзанія. У 1990 ааыйшоў ад паліт.
дзейнасці. Тэарэтык афр. сацыялізму паводле кіт. мадэлі. НЬІРЭДЗЬХАЗА (Nylregyhéza), горад на
ПнУ Венгрыі. Адм. ц. медзьё СабальчСатмар. Засн. ў 1786. Каля 170 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: харч. (агароднінакансервавы з-д, вытв-сць алею, млыны і інш.), тытунёвая, шынная, эл.-тэхн., папяровая, швейная. Этнагр. музей пад адкрытым небам.
за год. Гал. рэкі Канектыкут і Мерымак. Большая ч. тэр. пад лесам (хвоя, хемлак, дуб, бяроза). Прам-сць: маш.-буд. (эдектратэхн., электронная, вытв-сць прамысл. абсталявання), гарбарна-абутковая, тэкст., дрэваапр., цэлюлозна-папяровая. Лесанарыхтоўкі. Здабыча буд. матэрыялаў (граніт і інш.), каштоўных
НЫ0АРК (Newark), горад на ПнУ ЗША, y штаце Нью-Джэрсі, зах. прыгарад Нью-Йорка. Засн. ў 1666. 268,5 тыс. ж., з г. Элізабет і агульнымі прыгарадамі каля 2 млн. ж. (1998). Трансп. вузел. Марскі порт y бухце Ньюарк. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: хім., харчасмакавая, y т.л. лікёра-гарэлачная; эл.-тэхн., прыладабуд., металаапр., металургічная, гарбарна-абутковая, швейная. 5 ун-таў і каледжаў. НЬЮ-БЁДФАРД (New Bedford), горад на ПнУ ЗША y штаце Масачусетс. Засн. ў 1652. 96,9 тыс. ж., з прыгарадамі каля 200 тыс. ж. (1996). Трансп. вузел. Порт на Атлантычным узбярэжжы (зал. Базардс). Прам-сць: швейная, тэкст., харч. (пераважна рыбаперапрацоўчая), металургічная, металаапр. і машынабудаўнічая. База рыбалоўнага флоту. Кліматычны курорт. НЬЮ-БРАНСУІК (New Brunswick), правінцыя на ПдУ Канады. Абмываецца залівамі Св. Лаўрэнція (на ПнУ) і Фанды (на Пд). Пл. 72,5 тыс. км2. Нас. каля 800 тыс. чал. (1998), англа-канадцы і франка-канадцы. Адм. ц. — г. Фрэдэрыктан. На тэр. правінцыі паўн. адгор’і Апалачаў (г. Карлтан, 820 м), раўніны і нізіны. Характэрны марэнны рэльеф, ледавіковыя і флювіягляцыяльныя адклады. Ёсць радовішчы поліметалаў, медзі, нікелю, буд. матэрыялаў. Клімат умераны, марскі. Т-ра паветра ў студз. каля -10 °С, y ліп. каля 17 °С. Выпадае 1000 мм ападкаў за год. Рэкі мнагаводныя, з парогамі і вадаспадамі. Пераважаюць паўднёватаежныя цемнахвойныя лясы. На базе мясцовых руд y г. Батэрст буйны комплекс гарнарудных, металургічных і хім. прадпрыемстваў. Развіта цэлюлозна-папяровая, нафгахім., харч., маш.-буд. (у т.л. суднабудаўнічая), дрэваапр. прам-сць. Вытв-сць абутку і буд. матэрыялаў. Рыбалоўства і рыбаперапрацоўка. У сельскай гаспадарцы пераважае малочная жывёлагадоўля і агародніцтва. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі.
камянёў. Портсмут — цэнтр суднабудавання. Сельская гаспадарка прыгараднага тыпу; малочная жывёлагадоўля, птушкагадоўля. Вырошчваюць кармавыя травы, бульбу. Садоўніцтва і агародніцтва. Курортная гаспадарка, турызм і лыжны спорт (Уайт-Маўнтынс). Марское рыбалоўства. Транспарт аўтамаб. і чыгуначны. НЬЮ-ГбмПШЫР, парода курэй мяса-яечнага кірунку. Выведзена ў аднайм. штаце ЗІІІА y пач. 20 ст. на аснове высокапрадукцыйных курэй пароды род-айленд. Гадуюць таксама ў Нідэрландах, Францыі, Швецыі, Нарвегіі, краінах СНД і інш.; на Беларусі — y калекцыях і асабістых гаспадарках.
НЬЮ-Г^МПШЫР,
Н ь ю-Х э м п ш ы р (New Hampshire), штат на ПнУ ЗША. Пл. 24 тыс. км2. Нас. 1173 тыс. чал. (1997). Адм. ц. — г. Конкард. Найб. гарады Манчэстэр, Нашуа. Большая ч. штата занята адгор’ямі Апалачаў (масіў Уайт-Маўнтынс, выш. да 1916 м — г. Вашынгтон), на ПдУ штата — берагавая нізіна. Клімат умераны, марскі. Т-ра паветра ад -5 °С, y студз. да 22 °С y ліп. Ападкаў каля 800— 1000 мм
Ныо-гэшшіыры.
нью ____________________ 393 Маса пеўняў 3 ,5 — 3 ,8 кг, курэй 2 ,5 — 2 ,8 кг. Апярэнне ад светла-чырв. да светла-карычневага, на шыі з залаціста-жоўтымі пёрамі, махавыя пёры больш цёмныя, хвост і коскі чорныя. Ногі і дзюба жоўтыя. Тулава падоўжанае, спіна шырокая, грудны аддзел выпуклы. Касцяк моцны. Шыя прамая. Галава шырокая, прадаўгаватая, сярэдніх памераў, з лістападобным прамастаячым грэбенем і чырв вушнымі мочкамі. Крылы і хвост невялікія. Яйцаноскасць 1 8 0 — 2 0 0 яец за год (сярэдняя маса яйца 5 8 — 5 9 г). Хутка растуць. Жыццяздольнасйь высокая.
НЬЮ -ДЖ ^РСІ (New Jersey), штат на У ЗША. Пл. 20,3 тыс. км2. Нас. 8053 тыс. чал. (1997). Адм. ц. — г. Трэнтан. Найб. горад Ныоарк. Паўд. ч. штата ў межах забалочанай Прыатлантычнай нізіны, на Пн адгор’і Апалачаў. Клімат умераны, марскі. Т-ра паветра ад 1 °С y студз. да 23—25 °С y ліп. Ападкаў каля 1000 мм за год. Пераважае культ. расліннасць, y rapax захаваліся шыракалістыя лясы. Адзін з найб. урбанізаваных, густанаселеных і эканам. развітых штатаў ЗША. Тэр. штата_ ўваходзіць y агламерацыю Вял. Нью-Йорка (Пн) і Філадэльфіі (ПдЗ). Маш.-буд., y т.л. авія- і суднабудаванне, вытв-сць прамысл. абсталявання, зборка аўтамабіляў, электратэхн., электронная; паліграф., сілікатна-керамічная, хім., нафгаперапр., фармацэўтычная, тэкст., швейная прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў, каляровая металургія (выплаўка медзі і цынку), металаапрацоўка. Вытв-сць тэлекамунікацыйнага і біятэхнал. абсталявання. Вылучаецца разнастайная харч. прам-сць, y т л . кандытарская. Сельская гаспадарка прыгараднага тыпу. Вырошчваюць памідоры, ягады, перац, сою. Малочная жывёлагадоўля, птушкагадоўля. Парнікова-цяшіічныя гаспадаркі, аранжарэі, гадавальнікі. Садоўніцтва (персікі, вішня). Прамысл. кветкаводства. На Пд на асвоеных балотах вял. плантацыі буйнаплодных журавін. Марское рыбалоўства. Узбярэжжа — раён курортаў, шмат атэляў і казіно. Транспарт аўтамаб., чыг., марскі. Першымі еўрапейцачі. якія ў 1 5 2 4 з’явіліся на тэр. штат, былі італьянцы і партугальцы. У 1617 галандцы заснавалі тут сваю калонію. Тэр. ўздоўж р. Дэлавэр засялілі шведы. У 1 6 5 5 Н.-Дж. далучаны да галандскіх Новых Нідэрландаў. У 1 6 6 4 акупіраваны англічанамі, сюды пачалі перасяляцца англ. квакеры. 3 1 6 7 6 частка Н.-Дж. (з 1 6 8 2 поўнасцю) стала ўладаннем У.Пена. 3 1 7 0 2 каронная зямля. У час воыны за незалежнасць y Паўночнай Амерыцы I77S—83 тэр. штата — месца ваен. дзеянняў: бітвы каля Трэнтана ( 1 7 7 6 ) , Прынстана ( 1 7 7 7 ) , Монмута ( 1 7 7 8 ) . 3 1 7 8 7 штат ЗША. У 19 — 2 0 ст. пачалася новая хваля еўрап. іміграцыі, y т.л. беларусаў.
Б е л а р у с ы ў Н ь ю -Д ж э р с і. Масавая эміграцыя сялян з Беларусі ў Н.-Дж. пачалася ў канды 19 ст. У 1910-я г. некалькі бел. сем’яў далучыліся да слав. калоніі ў Хантэрдоне. У 1912 беларусы заснавалі ў Вайнлендзе птушкафабрыку, a пазней на гэтых землях рассяліліся больш за 300 сялян-беларусаў. У 1920— 30-я г. яны ўваходзілі ў рас. арг-цыі:
394
нью
Рускае нар. т-ва ўзаемадапамогі ў Амерыцы, Амерыкана-рус. т-ва ўзаемадапамогі і інш. Вял. колькасць беларусаў пасялілася ў Н.-Дж. пасля 2-й сусв. вайны, найб. кампактна — y акругах Мідлсекс, Юніён, Самерсет, Гудзон, Пасейік; стварылі свае асяродкі ў г. Саўт-Рывер, Пасейік, Нью-Брансуік. У штате існуе больш за 20 бел. грамадскіх арг-цый, y т.л. аддзелы Беларускаамерыканскага задзіночання ў НьюБрансуіку, Бел. каардынацыйнага к-та Амерыкі, Бел. жаночага згуртавання ў Амерыцы, Бел.-амер. студэнцкага аб’яднання (усе ў Саўт-Рыверы), Саюза бел.амер. моладзі ў Пасейіку, Саўт-Рыверы, Нью-Брансуіку, Арганізацыі беларускаамерыканскай моладзі, Згуртавання беларуска-амерыканскіх ветэранаў і інш. Штат быў месцам правядзення 6-й (1964), 12-й (1976), 15-й (1982) і 20-й (1992) Сустрэч беларусаў Паўн. Амерыкі (усе ў Нью-Брансуіку); I i II кангрэсаў беларусаў Амерыкі (Саўт-Рывер), Бел. фестываляў (1976, 1977, 1979). Рэліг. жыццё беларусаў штата сканцэнтравана вакол парафій Бел. аўтакефальнай правасл. царквы (Жыровіцкай Божай Маці ў Нью-Брансуіку, св. Троіцы ў Дораце, св. Ефрасінні Полацкай ў Саўт-Рыверы). 3 1974 y Саўт-Рыверы праводзяцца нггогадовыя выстаўкі твораў мастакоў і нар. умельцаў. У штаце жывуць мастакі Т.Стагановіч, В.Шудзейка, Н.Кудасава, Г.Русак, І.Рагалевіч, Л.Махнюк і А.Махнюк. Створаны
маст. калектывы: жаночы хор «Каліна», ветэранскі хор, некалькі аркестраў. Выходзілі газеты і часопісы «Беларуская трыбуна», «Шыпшына», «Беларус y Амерыцы», «Царкоўны сьветач», «Беларуская думка» і інш. 3 1960 дзейнічае Бел. выдавецкае т-ва. Л і т К і п е л ь В. Беларусы ў ЗША. Мн., А.С.Ляднёва (беларусы ў Нью-Джэрсі).
1993.
НЬЮ-Д&ЛІ, Н о в ы Д э л і, паўднёвая адміністрацыйная частка г. Дэлі. Першапачаткова забудавана ў 1911—23 для брыт. каланіяльнай адміністрацыі, якая перанесла ў Н.-Д. цэнтр. рэзідэнцыю з г. Калькута. Каля 300 тыс. ж. (1998). Месца размяшчэння асн. урадавых устаноў Індыі. 2 ун-ты. НЬЮ -ЙОРК (New York), штат на ПнУ ЗША. Пл. 127,2 тыс. км2. Нас. 18137 тыс. чал. (1997). Адм. ц. — г. Олбані. Найб. гарады і прамысл. цэнтры — Нью-Йорк і Буфапа. Большая ч. тэр. занята адгор’ямі Апалачаў. На в-ве ЛонгАйленд, каля воз. Антарыо і ўздоўж р. Св. Лаўрэнція — нізіны. Клімат умераны, марскі. Сярэднямесячныя т-ры паветра на нізінах ад 0 °С (студз.) да 23 °С (ліп.). Ападкаў 800— 1000 мм за год. Гал. р. Гудзон, y ніжнім цячэнні даступная марскім суднам. Пад хваёвымі і мяшанымі лясамі каля 25% тэрыторыі. Штат займае адно з першых месцаў y ЗІЛА па аб’ёмах прадукцыі апрацоўчай прам-сці, банкаўскіх укладаў, гандл. абаротаў. Гал. галіны апрацоўчай прам-сці: маш.-буд., y т.л. эл.-тэхн., электронная, оптыка-механічная, інструментальная, выраб навук. апаратуры, авіяракетная, судна- і прыладабуда-
ванне; швейная, паліграф., чорная і каляровая металургія, хім., нафтаперапр., фармацэўтычная, харч., гарбарна-абутковая, ювелірная. Выраб спарт. абсталявання і цацак. Здабыча цынкавай і жал. руды, буд. матэрыялаў. Лесанарыхтоўкі. Марское рыбалоўства. Сельская гаспадарка прыгараднага тыпу; малочная жывёлагадоўля, птушкагадоўля. На в-ве Лонг-Айленд вырошчваюць бульбу і агародніну, на ўзбярэжжах азёр Эры і Антарыо — вінаград і фрукты (яблыкі, ігрушы, вішні). Транспарт аўтамаб., чыг., марскі. На тэр. Н .-Й ., якую здаўна насялялі індзейскія плямёны іракезаў. першыя еўрапейцы з'явіліся ў 1524. У 1614 галандцы засн. тут
гандл. факторыю. У 1621 кіраванне гэтай тэр. атрымала галандская Зах.-інд. кампанія, якая заснавала калонію Новыя Нідэрланды са сталіцай Новы Амстэрдам. У 1664 калонію захапілі англічане і перайменавалі яе і сталіцу ў Н.-Й. У 17 і 18 ст. за ваподанне гэтай тэр. ваявалі англічане і французы, паступова выцясняючы індзейцаў на 3. У час ваыны за незалежнасць y Паўночнай Амерыцы 1775— 83 тэр. Н.-Й . была ахоплена ваен. дзеяннямі, y іх ліку бітва 1777 пад Саратогай, аблога г. НьюЙорк. У 1788 Н.-Й. ратыфікаваў канстытуцыю ЗШ А і ўвайшоў y склад федэрацыі як штат-заснавальнік. 3 1-й пал. 19 ст. пачалося інтэнсіўнае эканам. развіццё штата, значны наплыў імігрантаў з Еўропы.
НЬЮ -ЙОРК (New York), горад на ПнУ 31ІІА, y штаце Нью-Йорк. 7381 тыс. ж., з прыгарадамі ў штаце Нью-Йорк больш за 8,5 млн. ж. (1998, 4-ы па колькасц[ насельніцтва ў свеце). Нас. Вял. Н.-Й. 19938 тыс. ж. (1996), уключае злітыя ў адну урбанізаваную зону (агульная пл. каля 10 тыс. км2) гарады ў суседніх раёнах штатаў Нью-Йорк, Нью-Джэрсі, Канектыкут. Уласна Н.-Й. складаецца з 5 акруг (адм. раёнаў): Манхатан (гіст. ядро і дзелавы цэнтр горада з гал. вуліцай Брадвей), Бруклін, Куінс, Бронкс, Рычманд. Найважнейшы трансп. вузел ЗША. Порт на Атлантычным узбярэжжы, y вусці р. Гудзон, па якой ідзе каналізаваны водны шлях да Вялікіх азёр. Цэнтр аптовага гандлю бавоўнай, рудамі, металамі, каўчуком, збожжам, цукрам, кавай, прамысл. вырабамі. 3 гал. аэрапорты, y т.л. міжнар. Дж. Кенэдзі. Вузел некалькіх дзесяткаў чыгунак і аўтадарог. Буйнейшы эканам., паліт., навук. і культ. цэнтр ЗША. Адзін з гал. гандл.-фін. цэнтраў свегу; праўленні большасці вядучых банкаў, кампаній, страхавых т-ваў краіны. НьюЙоркская фондавая біржа на вуліцы Уол-Стрыт — найбуйнейшая ў свеце па памерах аперацый з каштоўнымі паперамі. Н.-Й. — гал. арганізацыйна-кіраўніцкі цэнтр амер. прам-сці, на яго прыпадае каля 10% прадукцыі апрацоўчай прам-сці ЗША. Асн. галіны прам-сці: паліграф., тэкст., швейная, харч., аўтамаб., авіяц., авіяракетная, оптыка-мех., вытв-сць парфумерна-касметычных сродкаў, ювелірных вырабаў, радыё- і тэлевізійнай апаратуры, мед. інструментаў, цацак. У прыгарадах — асн. галіны прам-сці Вял. Н.-Й.: шматгаліновае машынабудаванне (эл.-тэхн. і радыёэлектронная прам-сць, суднабудаванне і суднарамонт, вытв-сць прамысл. абсталявання, прылада- і станкабудаванне, ваенная прам-сць), чорная і каляровая металургія, металаапрацоўка, нафтаперапр., нафтахім., цэлюлозна-папяровая, шкляная, цэм., харч., гарбарна-абутковая, футравая прам-сць. Метрапалітэн (больш за 500 станцый), гар. падвясныя чыгункі; тунэлі, масты і паромы праз р. Гудзон і марскія пралівы ў межах горада. Цэнтр турызму. У Н.-Й. штаб-кватэра і інш. ўстановы Арганізацыі А б’яднаных Нацый. Горад вырас з гашш. факторыі, засн. галандцамі ў 1614 на в-ве Манхатан. У 1626 галандская Зах.-інд. кампанія заснавала тут першае еўрап. паселішча пад назвай Новы
нью
395
(1931— 40, арх. Б.У.Морыс і інш.), будынкі штаб-кватэрьг ААН (1947—52, арх. У.К.Харысан, Ле Карбюзье, О.НІмеер, С.Маркеліус і інш ), Сігрэм-білдынг (1956— 58, арх. Л.Міс ван дэр Роэ, Ф.Джонсан), «Чэйз Манхатан банк» (1961, арх. Л.Скідмар, Н.А.Оўінгс, Дж.О.Мерыл), 2 самыя высокія ў горадзе 110павярховыя вежы Сусв. гандл. цэнтра і Сусв. фін. цэнтра (выш. 412 м; 1971— 73, арх. М.Ямасакі, Э.Рот і інш.). Найб. значныя будынкі сучаснай архітэктуры: Музей Саламона Р.Гугенгайма (1956— 59, арх. Ф.Л.Райт), аэравакзал кампаніі TWA y аэрапорце Дж. Кенэдзі (1962, арх. Э.Саарынен), Музей амер. мастацтва Уітні (1966, арх. М.Броер), Лінкальнцэнтр, т-р «Вівіян Бомант» (1965, арх. Саарынен), <■М е т р а п й м т э н -oneр а « Помнікі: статуя Свабоды (1886, скульпт. Ф.А.Бартальдзі, арх. Хант), арка Вашынгтона (1895, арх. Ч.Ф .М акКім, У.Муі, С.Уайт) і інш.
Амстэрдам. 3 1629 партовы горад, праз які вывозілі карабельны лес, футра, тытунь. Першыя негрыцянскія нявольнікі з ’явіліся туг y 1652. У час англа-галандскай вайны 1672— 74 (гл. Англа-галандскія воііны 17 стагоддзя), каб абараніць горад ад нападаў індзейцаў і каланістаў з Новай Англіі, ён быў абнесены агароджай (на гэтым месцы цяпер вул. УолСтрыт, што значыць Сценная вуліца). У 1664 Новы Амстэрдам захапілі англічане і перайменавалі ў Н.-Й. У 1673 заваяваны галандцамі, з 1674 зноў адышоў да англічан. 3 пач. 18 ст. буйны порт і культ. цэнтр ЗША. У 1753 засн. Каралеўскі каледж (з 1784 Калумбійскі універсітэт). У час вайны за незалежнасць y Паўночнай Амерыцы 1775— S3 акупіраваны брыт. войскамі (1776—83). У 1784—97 Н.-Й. — сталіца аднайм. штата і ў 1785—90 часовая сталіца ЗША. У час грамадзянскай вайны ў ЗША 1861— 65 100 тыс. жыхароў горада ваявалі на баку Поўначы. 3 1860-х г. гал. фінансавы цэнтр ЗША (у 1870 Н.-Й. кантраляваў 70% імпарту і 60% экспарту ЗША). У 19 ст. Н.-Й. — адзін з цэнтраў рабочага руху. Гіст. ядро горада Манхатан з пач. 19 ст. мае прамавугольную планіроўку, j Пд на Пн ідуць падоўжныя (авеню), з 3 на У — папярочныя (стрыты) вуліцы, іх сетка ўтварае дробныя кварталы; па дыяганалі іх перасякае гал. магістраль — Брадвей. На мяжы 19— 20
Ныо-Йорк. Цэнтральны парк y раёне Манхатан.
ст. пачалося буд-ва небаскробаў, якія стварылі своеасаблівы сілуэт горада. Вял. тэрыторыі займалі густанаселеныя раёны трушчоб, рабочыя, прамысл. і Jiap-говыя кварталы. Да сярэдзіны 20 ст. Н.-Й. стаў гіганцкай агламерацыяй гарадоў і пыгарадаў, жылых, прамысл. і трансп. участкаў. Праведзена некалькі рэканструкцый раёнаў: створаны асобныя добраўпарадкаваныя кварталы жылых дамоў (Стывесент-таўн, 1945— 49; Вашынгтон-сквер-вілідж, 1960; Пола Граўндс, 1964—67); установы культуры і багатыя жылыя кварталы размясціліся вакол Цэнтр. парку (закладзены ў 1858, пл. 320 га); на набярэжных Манхатана і інш., пракладзены сучасныя трансп. магістралі з эстакадамі-развязкамі. Захаваліся асобныя дамы 17— 18 ст., якія з’яўляюцца ўзорамі класіцыстычнага «федэральнага стылю» (ратуша, 1803— 12, арх. Дж. Мангін, Дж. М ак-Комб), класіцызму (Федэрал-хол, 1833—42, арх. У. Рос і інш.), неаготыкі (царква Трыніты-чэрч, 1839— 46, арх. Р. Анджон), эклектыкі (б-ка Моргана, 1902—05, арх. Ч.Ф. Мак-Кім, У. Мід, С.Уайт). Выдатныя прыклады інж. тэхнікі — масты Н.-Й.: Бруклінскі (1869— 83, інж. Дж. Роблінг), Дж. Вашынгтона (1931, інж. О. Аман, арх. К. Гілберт; 2-і ярус — .1961) і інш. Сярод небаскробаў: Трыбюн-білдынг (1874, арх. Р.М. Хант), Эмпайр стэйт білдынг (1930— 31, арх. фірма «Шрыў, Лэм і Харман», 102 паверхі), Рокфелер-цэнтр
У Н.-Й. каля 90 ун-таў і каледжаў, y т.л. Калумбійскі універсітэт, Нью-Йоркскі універсітэт, Фордхемскі (з 1841), Нью-Йоркскі гарадскі (з 1847) ун-ты, ун-т Ешыва (з 1886), каледжы Бруклінскі, Нью-Йоркскі гарадскі, Манхатанскі, Рычмандскі і інш. Сярод буйнейшых навук. устаноў Нью-Йоркская АН і Амер. акадэмія мастайтваў і л-ры. Буйнейшыя б-кі: Нью-Йоркская публічная, Калумбійскага ун-та, Б-ка ААН імя Д.Хамаршэльда і інш. Музеі: Метрапол ітэн -музеіі, сучаснага мастацтва, Музей Саламона Р.Гугенгайма, Амер. музей натуральнай гісторыі, Музей амер. мастацтва Уітні, Музей Н.-Й. і інш. Лінкальнаўскі цэнтр выканаўчых мастацтваў, y складзе якога Метраполітэн-опера, Нью-Йоркскі гарадскі балет, Нью-Йоркская філармонія, Джульярдская музычная школа (кансерваторыя), тэатр. б-ка, музей і інш. Тэатральныя трупы працуюць пераважна на Брадвеі. ГІрацуе Нью-Йоркскі філарманічны аркестр. Буйнейшая канцэртная зала «Карнегі-хол». Л іт :. Н р в н н г В. Мстормл Нью-Йорка: Пер. с англ. М., 1968; Н к о н н н к о в А.В. Нью-Йорк. Л., 1980.
«НЬЮ-ЙОРК ТАЙМС» («New York Times»), штодзённая_ газета ЗША. Выходзіць з 1851 y Нью-Йорку. Належыцьда найб. уплывовых і інфармаваных газет
Вісячы Бруклінскі мост y Нью-Йорку.
396
нью
ЗША. Фармальна лічыцца незалежнай. Выражае інтарэсы ліберальна настроеных колаў паўн.-ўсх. штатаў. Тыраж ( 19 9 9 ) — i млн. экз. Mae замежныя выданні ў Парыжы і Ліме (Перу).
дэкар.-прыкладнога мастацтва, дызайн, арх. праектаў, фотамастацтва, фільматэка; захоўваюцца «Герніка» П.Пікасо, творы Х.Ароска, А.Маёля, А.Матыса, Д.Рыверы, П.Сезана, Д.Сікейраса, Э.Уаета, Э.Хопера і інш.
НЬЮ -ЙбРКСКІ ФІЛАРМАШЧНЫ НЬЮ-ЙбРКСКАЯ ГАРАДСКАЯ 0П Е APKÉCTP (New York Philharmonie РА (New York City Opera). Засн. ў 1943 Orchestra), амерыканскі сімфанічны арy Нью-Йорку ў будынку Гар. цэнтр. тэкестр. Засн. ў Нью-Йорку ў 1842 (у атра. 3 1966„ працуе ў будынку Т-ра 1921 y яго склад увайшоў Ныо-Йоркскі штата Нью-Йорк y Лінкальн-цэнтры. сімф. аркестр, y 1928 — аркестр В.ДамАдкрыта ў 1944 спектаклем «Тоска» раша). У станаўленні і фарміраванні Дж.Пучыні. У рэпертуары творы амер. выканальніцкага стылю калектыву вял. кампазітараў («Поргі і Бес» Дж.Гершві- ролю адыграла дзейнасць ято кіраўніна, «Патрывожаны востраў» У.Г.Стыла, коў: Г.Малера (1909— 11), А.Тасканіні «Ласкавая зямля» А.Копленда, «Крылы (1927—36), Дз.Мітропуласа (1950— 58), галубкі» Дж.Мура, «Вар’ятка» Дж.К.Ме- Л.Бернстайна (1958—69), П.Булеза ноці), сусв. класікаў («Любоў да трох (1971—75), З.Меты (1978—91), К.Мазуапельсінаў» С.Пракоф’ева, «Воцак» ра (з 1991). Аркестрам дырыжыравалі A. Берга, «Юлій Цэзар» Г.Ф.Гендэля, таксама Б.Вальтэр, Э.Клейбер, О.Клем«Каранацыя Папеі» К.Мантэвердзі, перэр, Т.Бічэм, Л.Стакоўсй, Ш.Мюнш, «Кармэн» Ж.Бізэ, «Чароўная флейта» пры выкананні ўласных твораў — B. А.Моцарта, «Травіята» Дж.Вердзі і П.Чайкоўскі, А.Рубінпггэйн, А.Дворінш.). 3 1984 неангламоўныя творы суп- жак, Р.Штраус, К.Сен-Санс, А.Анегер, раваджаюцца цітрамі на англ. мове І.Стравінскі, М.Равель, Дж.Энеску, («бягучы радок» над прасцэніумам). У Э.Віла-Лобас і інш. 3 ім выступалі буйт-ры працуюць (2000): спевакі Э.Бер- нейшыя інструменталісты і вакалісты тан, С.Паўэл; дырыжоры Дж.Мэнахан, свету, y тл. піяністы І.Падарэўскі, Л.Мейджар; рэжысёры Дж.Робінсан, С.Рахманінаў, С.Пракоф’еў, У.Горавіц, скрыпачы Я.Хейфец, Д.Ойстрах, І.СігеМ.Ламас; маст. кіраўнік П.Келаг. Я.У.Новікаў. ці, І.Менухін і інш.
«Нью-Йоркскі гарадскі балет*. Сцэна са спектакля «Антычныя эпіграфы». Балетмайстар Дж.Робінс.
«НБЮ -Й0РКСКІ ГАРАДСКІ БАЛЁТ» («New York City Ballet»), амерыканская балетная трупа. Засн. ў 1934 на базе Школы амер. балета. Адзін з заснавальнікаў, кіраўнік і гал. балетмайстар Дж .Баланчын, ў 1983—98 кіраўнік Дж. Робінс. Да 1948 існавала пад рознымі назвамі. 3 1964 працуе ў памяшканні Т-ра штата Нью-Йорк y Лінксыьн-цэнтры. У рэпертуары пераважаюць бессюжэтныя балеты, дзе танец — сродак інтэрпрэтацыі класічнай ці сучаснай музыкі, не прызначанай для сцэн. ўвасаблення. Ставяцца і класічныя спектаклі, y т.л. бапеты П.Чайкоўскага, І.Стравінскага. Сярод балетмайстраў Баланчын (каля 150 балетаў), яго вучні і паслядоўнікі Т. Болендэр, У.Долар, Л.Крыстэнсен, Робінс, Дж.Тарас.
н ь ю - й б р к с к і м у з ё й с у ч Асн а га МАСТАЦТВА, найбуйнейшы ў ЗША збор мастацтва апошняй чвэрці 19—20 ст. Засн. ў 1929. У музеі вял. калекцыя твораў жывапісу, скульптуры, графікі,
НЫ0КАМ, Н ь ю к a м б (Newcomb) Сайман (Сімон; 12.3.1835, г. Уоліс, Канада — 11.7.1909), амерыканскі астраном. Чл. Нац. АН ЗША (1869), Лонданскага каралеўскага т-ва (1877). Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1896). Скончыў Гарвардсй ун-т (1858). У 1861—77 праф. Марской акадэміі ў Вашынгтоне. Навук. працы па нябеснай механіцы, астраметрыі і навігацыйнай астраноміі. Даследаваў рух Месяца, планет і іх спадарожнікаў, праблемы паходжання астэроідаў. Папулярызатар астр. ведаў. Тв.: Рус. пер. — Астрономня для всех. Одесса, 1905. Літ.: П а н н е к у к A Мсторня астронош ш : Пер. с англ. М ., 1966. С. 400— 402.
НЫ0КАМЕН (Newcomen) Томас (28.2.1663, г. Дартмут, Вялікабрытанія — 7.8.1729), англійскі вынаходнік, адзін са стваральніхаў цеплавога рухавіка. Каваль па прафесіі. Сумесна з лудзільшчыкам Дж.Коўлі пабудаваў y 1705 паравую машыну для адпампоўвання вады ў шахтах, якая шырока выкарыстоўва-
лася ў 18 ст. Адным з першых рэалізаваў ідэю пераўтварэння цеплавой энергіі пары ў мех. работу. Л і т К о н ф е д е р а т о в Н.Я. Іісгорвя теплоэнергетнкп: Начальный пернод (XVII— XVIII вв.). М.; Л „ 1954.
НЬЮКАС'І, Н ь ю к а с л - э п о н - Т а й н (Newcastle upon Tyne), горад y Вялікабрытаніі, на ПнУ Англіі. Адм. ц. графства Тайн-энд-Уір і гал. горад канурбацыі Тайнсайд. Вядомы з апошніх стагоддзяў да н.э. Каля 300 тыс. ж., y межах графства болып за 1,3 млн. ж. (1999). Порт на р. Тайн, паблізу ад яе ўпадзення ў Паўночнае м. Вузел чыгунак і аўтадарог. Буйны прамысл. і гандл.-фін. цэнтр краіны. Прам-сць: суднабудаванне і суднарамонт, вытв-сць катлоў, турбін, горнашахтавага абсталявання, эл.-тэхн., хім., харчовая. База рыбалоўства. Метрапалітэн. Ун-т. Мунідыпальная маст. галерэя. Музей навукі і тэхнікі (экспануецца паравоз Дяс.Стэфенсана). Захаваліся рэшткі рымскага вала (2 ст. н.э.), rap. муроў (з 1265), раманскі замак (каля 1080), данжон (1172—77), «Чорныя вароты» (сярэдзіна 13 ст.), познагатычны сабор (каля 1216— 1359), ратуша (сярэдзіна 17 ст.). НЬЮКАСЛСКАЯ ХВАР0БА, п с е ў д а ч у м а п т у ш а к , высоказаразная інфекц. хвароба птушак, якая пашкоджвае пераважна ц.н.с., органы стрававання і дыхання. Выклікаецца РНКзмяшчальным вірусам з роду параміксавірусаў. Хварэюць пераважна курападобныя (часцей куры), таксама галубы, вераб’і, шпакі і некат. інш., найб. — маладняк. Крыніца інфекцыі — хворыя і вірусаносьбіты. Заражэнне праз слізістыя абалонкі вачэй, дыхальных шляхоў, страўнікава-кішачнага тракту з паветрам, кормам, вадой. Цячэнне маланкавае (без выяўленых сімптомаў), вострае, падвострае ці хранічнае. Праяўляецца прыгнечанасцю, высокай т-рай, паносам, паралічамі, запаленнем, множнымі дробнымі кровазліццямі ва ўнутр. органах і інш., іггушкі часта гінуць. Апісана і ў чалавека (з катарам верхніх дыхальных шляхоў, кан’юнктывітам, ацёкам павекаў і твару). НБЮ-Л0НДАН (New London), горад на ПнУ ЗІІІА, y шіаце Канектыкут. Засн. ў 1646. Каля 25 тыс. ж., з горадам Норуіч і агульнымі прыгарадамі каля 300 тыс. ж. (1996). Порт каля ўпадзення р. Тэмс y праліў Лонг-Айленд. Прам-сць: радыёэлектронная, прыладабуд., хім., фармацэўтычная, швейная, папяровая, чорная металургія; вытв-сць паліграф. машын. У прыіарадзе Гротан — буйнейшая ў ЗША верф па буд-ве атамных падводных лодак. Ваен.-марская база. НЬЮ -MÉKCIKA (New Mexico), штат на ПдЗ ЗІПА. Пл. 315 тыс. км2. Нас. 1,7 млн. чал. (1998). Адм. дэнтр — г. Санта-Фе, іал. эканам. цэнтр — г. Альбукерке. Болыпая частка тэр. занята паўд. адгор’ямі Скалісгых гор (выш. да 4011 м), плато Лана-Эстакада (на У) і Каларада
(на 3). Клімат субтрапічны, засушлівы. Т-ра павегра ад 8 °С y студз. да 28 °С y ліпені. Ападкаў 250—500 мм за год. У ra pax халадней і вільготней. На плато саванная і стэпавая расліннасць, горы ўкрыты хваёвым лесам. Штат займае адно з першых месцаў y ЗША па здабычы карысных выкапняў: уранавай руды (каля 2/з разведаных запасаў урану ў ЗША), калійных солей (каля 80% здабычы ў краіне), нафты, прыроднага газу, руд цынку і поліметалаў. Асн. галіны апрацоўчай прам-сці: нафтаперапр. і нафтахім., электронная, каляровая металургія, харч., атамная. Цэнтр атамнай прам-сці — г. Лос-Аламас. У сельскай гаспадарцы пераважае пашавая жывёлагадоўля. Пагалоўе (1999): буйн. par. жывёлы 1,6 млн. галоў, авечак 0,3 млн. галоў. Птушкагадоўля. На арашальных землях вырошчваюць сеяныя травы, бавоўну, copra, кукурузу, пшаніду, агародніну. Турызм. Транспарт аўтамаб. і чыгуначны. На тэр. Н.-М., якую здаўна насялялі індзейскія плямёны, еўралейцы з’явіліся ў 1539. У 1598 першыя паселішчы заснавалі іспанцы, якія здабывалі тут серабро. У 1771 y складзе ісп. калоніі Новая Іспанія. У час вайны за незалежнасць іспанскіх калоній y Амерыцы 1810—26 увайішіа ў склад Мексікі (1821). У час амерыхана-мексіканскай вайны 1846—48 захоплена ЗПІА, y 1850 зашггая імі тэрьггорыя названа Н.-М. (уваходзілі сучасныя штаты Юга, Арызона, частка тэр. Тэхаса і Кала-
рада). У 19 сг. індзейцы Н.-М. неаднаразова паўсгавалі (1863, 1882, 1886). 3 1912 Н.-М. — 47-ы штат ЗША У 1943 на яго тэр. (г. ЛосАламас) створана і ў 1945 выпрабавана (г. Аламагорда) першая атамная бомба. НЫ0ПАРТ (Newport), прыморскі кліматычны курорт на Атлантычным узбярэжжы ЗША, y штаце Род-Айленд. Вядомы з 19 ст. Клімат мяккі, цёплы. Лечаць функцыян. расстройствы нерв. сістэмы, катары верхніх дыхальных шляхоў, атлушчэнне, сардэчна-сасудзістыя парушэнні функцыян. характару. Турызм.
НЫ0ПАРТ-НЬЮ С (Newport News), горад на ПдУ ЗША, y шгаце Віргінія. Засн. ў 1621. 175,8 тыс. ж., з прьігарадамі каля 350 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт пры ўпадзенні р. Джэймс y зал. Хэмітган-Родс. Прам-сць: суднабудаванне (буд-ва атамных авіяносцаў, падводных лодак, гандл. суднаў), суднарамонт, вытв-сць рухавікоў, абсталявання для атамных рэактараў, дарожных машын, станкоў, радыёэлектронная, нафтаперапрацоўчая. Цэнтр рыбалоўства.
НЬЮТАНА
397
гічныя погляды Н. Яго імем названа адзінка сілы ў СІ — ньютан. Т в Рус. пер. — Всеобшая армфметака плн кннга об арнфметнческнх сшггезе н аналмэе. М ., 1948; Оптнка нлн трактат об отраженнях, лреломленкях, нзгнбаннях н цветах света. 2 нзд. М „ 1954; Математнческне начала натуральной фнлософнп. М., 1989. Л і т Нсаак Ныотон, 1643— 1727: Сб. статей к трехсотлетаю со дня рождення. М.; Л., 1943; К а р ц е в В.П. Ньютон. М ., 1987; Вавнлов С.Н. Нсаак Ньютон, 1643— 1727. 4 нзд. М ., 1989. М.М.Касцюкоеіч.
НЫ0ТАН, адзінка сілы (у тл . сілы цяжару, вагі, падымальнай сілы) y Міжнар. сістэме адзінак (СІ). Названа ў гонар I .Ньютана. Абазначаецца H. 1Н роўны сіле, якая надае целу з пастаяннай масай 1 кг паскарэнне 1 м/с2 y напрамку дзеяння сілы: 1 H = 1 кг • м/с2. У практыцы вымярэнняў выкарыстоўваюцца кратныя і дольныя адзінкі: меганьютан (106 Н), кіланьютан (103 Н), міліньютан (Ю'3 Н), мікраньютан (10‘6 Н) і інш. НЫ0ТАН (Newton) Ісаак (4.1.1643, Вулстарп, каля г. Грантэм, Вялікабрытанія — 31.3.1727), англійскі фізік, матэматык і астраном, стваральнік класічнай механікі і асноў сучаснага прыродазнаўства. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1672, з 1703 яго прэзідэнт). Замежны чл. Парыжскай АН (1699). Скончыў Трыніты-каледж Кембрыджскага ун-та (1665). У 1669— 1701 заг. кафедры матэматыкі гэтага ун-та. 3 1696 даглядчык, з 1699 дырэкгар Манетнага двара ў Лондане. Навук. працы па механіцы, оптыцы, астраноміі, матэматыцы. Даў азначэнні зыходных паняццяў і сфармуляваў асн. законы класічнай механікі (гл. Ньютана законы механікі). Адкрыў сусветнага прыцягнення закон. Увёў тэрмін «гравітацыя» і стварыў класічную тэорыю гравітацыі. На яе аснове растлумачыў Кеплера законы, асаблівасці руху Месяца, прэцэсію Юпітэра, прапанаваў тэорыю фігуры Зямлі, тэорыю прыліваў і адліваў. У галіне оптыкі адкрыў дысперсію святла (1666), храматычную аберацыю, інтэрферэнцыю святла ў тонкіх слаях паветра (гл. Ньютана кольцы). Сканструяваў люстэркавы тэяескоп-рэіфлектар (1668), вынайшаў рэфлекгарны мікраскоп (1672) і секстант. Развіў карпускулярную тэорыю святла. Распрацаваў дыферэнцыяльнае і інтэгральнае злічэнні (1665—66; гл. Ньютана—Лейбніца формула), пашырыў бінаміяльную формулу на выпадак адвольных рэчаісных паказчыкаў (гл. Ньютана біном). Гал. праца Н. — «Матэматычныя асновы натуральнай філасофіі» (1687), якая стала фундаментам класічнай фізікі і вызначыла развідцё прыродазнаўства ў наступныя 2 стагоддзі. У аснову ныотанаўскай карціны свету пакладзены паняцці абс. прасторы і часу, апісанне фіз. ўзаемадзеяння праз паняцце сілы, тэорыя далёкадзеяння, a таксама філас.-тэала-
НЫ0ТАНА БІН0М, формула для вылічэння любой цэлай ступені бінома праз ступені яго складнікаў. Mae выгляд (a + b)n = a" + Clnan lb + С\< Г гЬі + + ... + + ... + 6", дзе a i * — адвольныя лікі, С*„ — бінаміяльныя каэфіцыенты. Формула для цэлых п была вядома задоўга да I.Ньютана, які пашырыў яе на дробавыя і адмоўныя паказнікі ступені (1676). Н.б. абагульняецца на выпадак сапраўднага ці камплекснага паказніка з утварэннем y правай частцы бясконцага шэрагу, збежнага пры I a I > I * |. Выкарыстоўваеода ў многіх раздзелах матэматыкі. НЫ0ТАНА 3AKÔH ПРЫЦЯГНЁННЯ, тое, што сусветнага прыцягнення закон. НЫ0ТАНА ЗАК0НЫ МЕХАНІКІ, тры законы, на якіх грунтуецца класічная механіка. З ’яўляюцца вынікам абагульнення даследаванняў Х.Галілея, Р.Гука, К.Гюйгенса, І.Ньютана і інш. Сфармуляваны І.Ныотанам (1687) y наступным выгладэе. 1 -ы з а к о н : «Кожнае цела працягвае ўтрымлівацца ў сваім стане спакою або раўнамернага і прамалінейнага руху, пакуль і паколысі яно не вымушаецца прыкладзенымі сіламі змяніць гэты сган». 2 - j з а к о н: «Змена колькасці руху (імпульсу) прапарцыянальная прыкладзенай рухальнай сіле і адбьіваецца ў напрамку той прамой, уздоўж якой гэтая сіла дзейнічае». 3 - і з а к о н: «Дзеянню заўсёды ёсць роўнае і процілеглае процідзеянне, інакш, уэаемадзеянне двух цел адно на аднаго паміж сабой роўныя і накіраваны ў процілеглыя бакі». Паводле сучасных уяўленняў пад целам трэба разумець матэрыяльны пункт, а яго рух разглядаць адносна інерцыяльнай сістэмы адліку. Матэм. фармулёўка 2-га закону: dpïdt = F , дзе ў= mv*— імпульс, т — маса i v*— скорасць матэрыяльнага пуіікта, t — час, F — раўнадэейная ўсіх сіл, што дэейнічаюць на матэрыяльны пункт. Н.з.м. ныконваюцца для ўсіх махрацел, якія рухаюцца са скарасцямі, значна меншымі за скорасць свягла ў вакууме. Рух мікрааб’ектаў (атамаў і малекул) пад-
398_______________ НЬЮТАНА парадкоўваецца законам квантавай механікі. Н.з.м. разам з сусветнага п р ы ц я гн е н н я законам адыгралі важную ролю ў станаўленні фізічнай
свету. Літ.\ Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкн: Пер.
к а р ц ін ы
с нтал. М ., 1970. С. 128— 133; Г н н з б у р г В.Л. К трехсотлетаю «Математнческнх начал натуральной фнлософнн* Нсаака Ныотона / / Успехн фнз. наук. 1987. Т. 151, вып. 1.
А.І.Зубаў.
НЬЮФАЎНДЛЕНД (Newfoundland), востраў y Атлантычным ак., каля ўсх. берагоў Паўн. Амерыкі (Канада, ч. правінцыі Ньюфаўндленд). Пл. 111 тыс. км2. Нас. каля 500 тыс. чал. (1996). Ад мацерыка аддзелены пралівам Бел-Айл. Паверхн? — плато з асобнымі кражамі і масівамі (найб. выш. 814 м). Берагі пераважна скалістыя, высокія. Клімат умераны, вілыогны. Ападкаў 750—1500 мм за год. Рэкі кароткія, парожыстыя. Шмат азёр і балот. Радовішчы жал., медных і свінцовых руд. Да выш. 350— 400 м хвойныя лясы, вышэй — участкі тундравай расліннасці. Рыбалоўства. Кансерваванне рыбы. Лесанарыхтоўкі, цалюлозна-папяровая вытв-сць. Гал. горад і порт Сент-Джонс.
НЫ0ТАНА КОЛЬЦЬІ, канцэнтрычныя светлыя і цёмныя кольцы, што назіраюіша вакол пункта судатыкнення сферычных паверхняў дзвюх лінз або выпуклай сферычнай лінзы з плоскай пласцінкай пры асвятленні іх монахраматычным святлом. Алісаны І.Ньюта(Newfoundland), нам y 1675. Узнікаюць y выніку інтэр- НЫОФАЎНДЛЕНД ферэнцыі святла ў тонкім паветр. зазоры правінцыя на У Канады. Уключае в-аў паміж судатыкнёнымі паверхнямі. Пры Ньюфаўндленд і паўн.-ўсх. ч. п-ва Лабрадор. Пл. 404,6 тыс. км2. Нас. 551,8 асвятленні немонахраматычным (напр., белым) святлом Н.к. становяцца каля- тыс. чал. (1996), пераважна англаканадровымі. Назіранне формы ксшьцаў з’яў- цы. Каля 90% насельніцгва жыве на ляецца зручным метадам кантролю в-ве Ньюфаўндленд. Адм. ц. і гал. якасці шліфоўкі пласцінак і лінз, a так- порт — г. Сент-Джонс. Паверхня — сама праверкі дакладнасці формы плос- хвалістая раўніна, участкі плато, на п-ве Лабрадор горы Торнгат (выш. да 1676 кай і сферычнай паверхняў. м). Клімат субарктычны (на Пн), умераны (на Пд). Т-ра паветра ў студз. ад -20 °С на Пн да -4 °С на Пд, y ліп. адпаведна ад 8 °С да 14 °С. Ападкаў каля 500—1500 мм за год. У гаспадарцы вылучаюцца марское рыбалоўства і лесанарыхтоўкі. Н. дае каля 30% улову рыбы (пераважна траска і ласось) і каля 10% лесанарыхтовак Канады. Здабыча жал. руды (Лабрадор), свінцовш , цынкавых, медных руд, плавікавага шпату (в-аў Ньюфаўндленд). Гал. галіны апрацоўчай прам-сці: цэлюлозна-папяровая, рыбаперапрацоўчая, нафтахім., трансп. машынабудаванне (буд-ва і рамонт суднаў), чорная металургія, вытв-сць рыбалоўнага рыштунку. Шэраг ГЭС. Сельская гаспадарка мае дапаможнае значэнне, больш развіта на Пд. Пераважае малочная жывёлагадоўля. Вырошчваюць сеяныя травы, бульбу, агародніну. Турызм. Транспарт пераважна марскі. Ньютана кольцы ў адбітым свяггле. На в-ве Ньюфаўндленд вял. міжнар. аэрапорт Гандэр. НЫ0ТАНА MEXÂHIKA, фізічная тэо- НЬЮФАУНДЛЕНД, в а д а л а з , парорыя, якая грунтуецца на Ньютана зако- да службовых сабак. Апісаны ў канцы нах механікі; тое, пгго кяасічная механі- 15 ст. на аднайм. востраве і ўзбярэжжы п-ва Лабрадор (Канада). Сфарміраваны ка. НЫ0ТАНА—ЛЁЙБНІЦА Ф0РМУЛА, Ў Зах. Еўропе (завезены ў 18 ст.); на Беасноўная формула інтэгральнага злічэн- ларусі гадуюць з 1949. ня. Выражае сувязь паміж вызначаным інтэгралам ад функцыі fix), зададзенай на адрэзку [a, b], і якой-н. яе першаісЬ най (гл. Нявызначаны інтэграл): j fix)dx= a = F[b)-f{a). Правіла, выражанае H.— Л.ф., было вядома I.Ньютану і Г.В.Лейбнійу (адсюль назва). Калі функцыя fix) неперарыўная на [a, A], то для любога х з [a, Ь\ можна таксама запісаць Hx) = \ fit)dt +С, дзе С — некаторая a пастаянная.
Ньюфаўндюнд
Выш. ў карку 62—75 см, маса 50—68 хт (самцы буйнейшыя). Касцяк і мускулатура магутныя. Тулава шырокае. Галава вял., крутлявая, э кароткай мысай і вісячымі вушамі. Хвосг прамы або шаблепадобна выгнуты. Ш эрсць доўгая (акрамя мысы і вушэй), прамая ці злёгку хвалістая, з вельмі густым падшэрсткам, не намакае ў вадзе. Масць чорная, цёмна-бурая ці карычневая, часам з белымі плямамі; y разнавіднасці Н. ландсір (крыху вьппэйшыя) — белая з чорнымі ці бурымі галавой, «садлом» на спіне, крыжам і верхняй ч. хваста. Добра шіаваюць і ныраюць. Ураўнаважаныя, пільныя, адважныя; лёпса дрэсіруюцца. Н. ўласцівы моцныя цяга да вады і выратавальны інстынкт. Ь ыкарыстоўваюцца для ратавання на водах, вартаўнічай службы, выцягвання рыбалоўных сетак.
Э.Р. Самусенка.
НЬЮ -XÈÜBEH (New Haven), горад на ПнУ ЗША, y штаце Канектыкут. Засн. ў 1638. 124,7 тыс. ж., з гарадамі Мерыдэн, Уэст-Хейвен і агульнымі прыгарадамі каля 550 тыс. ж. (1997). Порт y лраліве Лонг-Айленд. Прамысл., гандл.-фін. і культ. цэнтр Новай Англіі. Прам-сць: вытв-сць авіяц. рухавікоў, дэталей і вузлоў, стралковай зброі, рэнтгенаўскай апаратуры і мед. інструменту, гадзіннікаў, станкоў і прамысл. абсталявання, сродкаў сувязі, чорная і каляровая металургія, металаапр., хім., гумавая, паліграфічная. Ун-ты, y тл . Іельскі універсітэт. Муэеі. Маст. галерэя Іельскага ун-та. Гар. і універсітэцкія будынкі 17— 19 ст. НЬЯСАЛЕНД (Nyasaland), назва былога брыт. ўладання ў Афрыцы; з 1964 незалежная дзяржава Малаві. Н&ГЕЛІ (Nâgeli) Карл Вільгельм (27.3.1817, Кільхберг, каля г. Цюрых, Швейдарыя — 10.5.1891), нямецкі батанік. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1865). Скончыў Цюрыхскі ун-т (1840), працаваў y ім. 3 1848 праф. Фрэйбургскага, з 1855 — Цюрыхскага, з 1858 — Мюнхенскага ун-таў, адначасова з 1857 y Бат. садзе г. Мюнхен. Навук. працы па цыталогіі, анатоміі, фізіялогіі і сістэматыцы раслін. Адкрыў сперматазоіды і антэрыдыі ў папарацей, апісаў дзяленне клетачнага ядра, клетак пылку і кончыка кораня. Увёў паняцце пастаянных і ўтваральных (мерыстэма) тканак. Адзін з першых выкарыстаў матэм. метады ў біялогіі. Прыхільнік неаламаркізму. Н ^Л ЕП Георгій Міхайлавіч (20.4.1904, с. Бабруйкі Чарнігаўскай вобл., Украіна — 18.6.1957), расійскі спявак (драм. тэнар). Нар. арт. СССР (1951). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1930). 3 1929 саліст Ленінградскага т-ра оперы і балета, з 1944 — Вял. т-ра ў Маскве. Валодаў роўным ва ўсіх рэгістрах голасам вял. дыяпазону, рэдкай прыгажосці і тэмбравага багацця. Яго творчасці былі ўласцівы вял. сцэн. культура, арганічнае спалучэнне вак., муз. і драм. майстэрства. Сярод партый: княжыч Юрый, Герман («Чарадзейка», «Піхавая дама» П.Чайкоўскага), Садко («Садко» М.Рымскага-Корсакава), Сабінін («Іван Сусанін» М.Глінкі), Галіцын, Самазванец («Хаваншчына», «Барыс Гадуноў»
М.Мусаргскага), Хазэ («Кармэн» Ж.Бізэ), Радамес, Манрыка («Аіда», «Трубадур» Дж.Вердзі), Фларэстан («Фідэліо» Л.Бетховена), Енік («Прададзеная нявеста» Б.Сметаны), Ёнтэк («Галька» С.Манюшкі), Рыгор Мелехаў («Ціхі Дон* ІДзяржынскага), Кахоўскі («Дзекабрысты» Ю.Шапорына), Незяласаў («Мікіта Вяршынін» Дз.Кабалеўскага). Дзярж. прэміі СССР 1942, 1949, 1950.
цавання ў Індыі прадстаўнічай дэмакр. сістэмы, ін-таў інд. федэралвму, ажыццяўлення аірарнай рэформы. Тв:. Рус. пер. — Автобнографня. М., 1955; Внешняя лоляткка Ннднп: Йэбр. речн н выступлення, 1946—1964. М., 1965; Взглдд на всемнрную нсторню: Пнсьма к дочерн нз тюрьмы, содержаіцне свободное нзложеняе нсторнн для юношества. T. 1—3. М., 1989; Огкрытне Нндан. Кн. 1—2. М., 1989. Jlim:. H a с е н к о Ю.П. Джавахарлал Неру
Г.М.Налеп. ДхсНэру П.Нэруд».
Н бН І (Nenni) П’етра (9.2.1891, Фаэнца, Італія — 1.1.1980), італьянскі паліт. і дзярж. дзеяч. Удзельнік 1-й сусв. вайны 1914— 18. Чл. італьян. сацыяліст. партыі (ІСП) з 1921, яе ген. сакратар (1931—39, 1943—44, 1949 —63), старшыня (з 1973). У 1922—23 рэдактар газ. «Avantü» («Наперад!»). У 1926 эмігрыраваў y Францыю. Удзельнік грамадз. вайны ў Іспаніі 1936—39 (камісар інтэрнацыянальных брыгад). У 1942 арыштаваньі ў Францыі і выдадзены фаш. уладам Італіі (вызвалены ў жн. 1943). У 1945—47 і 1963—68 чл. італьян. урадаў. Дэп. італьян. парламента (з 1946), сенатар (з 1970). Віцэ-прэзідэнт Сусветнага Савета Міру (1950—55). Старшыня Аб’яднанай сацыяліст. партыі (1966—69). Віцэ-старшыня Сацыялістычнага інтэрнацыянала (з 1969). НЭП, гл. Новая эканамічная палітыка. Н&РУ Джавахарлал (14.11.1889, г. Алахабад, Індыя — 27.5.1964), палігычны і дзярж. дзеяч Індыі. Юрыст. Сын М.Нэру. Бацька I .Гандзі. Скончыў школу ў Хараў і Кембрыджскі ун-т. Чл. Індыйскага нацыянальнага кангрэса (ІНК, з 1912). 3 1916 актыўны ўдзельнік інд. нац.-вызв. руху. Бліжэйшы паплечнік М.К.Гандзі. Адзін з арганватараў масавых кампаній грамадз. непадпарадкавання брыт. уладам. За сваю дзейнасць 9 разоў быў арыштаваны брыт. ўладамі, правёў y турмах больш за 10 гадоў. Неаднаразова быў выбраны старшынёй ІНК (1929—30, 1936—37, 1946, 1951— 54). Прэм’ер-міністр і міністр замежных спраў Індыі (1947—64). Вял. ўплыў на яго грамадска-паліт. погляды зрабілі сацыяліст. ідэі; быў прыхільнікам пабудовы ў Індыі некапіталіст. грамадства, адначасова стаяў за шматукладнасць y эканоміды і падтрымку нац. вытворцаў. Удзельнічаў y распрацоўцы 5 адовых планаў развіцця інд. гаспадаркі. У знешняй палітыцы — адзін з аўтараў пяці прынцыпаў мірнага суіснавання, адзін з заснавальнікаў недалучэння руху і інідыятараў Бандунгскай канферэнцыі 1955. Шмат зрабіў для стварэння і ўма-
н внешняя полптака Нндан. М., 1975; B a ф a АХ, Л н т м а н АА Фнлософскне взгляды Джавахарлала Неру. М., 1987; М а р т ы ш н н О.В. Полнтнчесюіе взгляды Джавахарлала Неру. М., 1981. Н ^РУ Мацілал (6.5.1861, Дэлі — 6.2.1931), дзеяч інд. нац.-вызв. руху. Бацька Дж.Яэду. Скончыў каледж y Алахабадзе. 3 1907 адзін з лідэраў Індыйскага нацыянальнага кангрэса (ІНК). Напачатку чл. умеранага крыла ІНК, пасля расстралу брыт. войскамі мірнага мітынгу ў Амрытсары (1919) перайшоў на радыкальныя пазіцыі. Разам з М.К.Гандзі ўзначальваў кампаніі грамадз. непадпарадкавання, за што не раз быў арыштаваны брыт. ўладамі. 3 1923 адзін з лідэраў свараджысцкай партыі ўнутры ІНК. У 1928 распрацаваў праект канстытуцыі Індыі, які прадугледжваў наданне Індыі статуса дамініёна ў межах Брыт. імперыі. НЭРЎДА (Neruda) Пабла [сапр. Р э е с Б а с у а л ь т а (Reyes Basoalto) Нефталі Рыкарда; 12.7.1904, г. Параль, Чылі — 23.9.1973], чылійскі паэт, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў ін-це г. Сант’яга. У 1927—43, 1970— 12 на дыпламат. рабоце. У 1949—52 y эміграцыі. Друкаваўся
нэцкэ_______________ 399 з 1917. Псеўданім абраў пад уражаннем творчасці чэш. паэта Я.Неруды. У зб-ках «Дваццаць вершаў пра каханне і адна песня роспачы» (1924), «Месцажыхарства — зямля» (ч. 1—2, 1933—35), «Іспанія ў сэрцы» (1937), «Вінаграднікі і вятры» (1954), «Оды спрадвечным рэчам» (кн. 1—3, 1954— 57), «Камяні Чылі» (1961), «Баркарола» (1967), «Мора і званы» (1973), «Адзінокая ружа», «Зімовы сад», «Кніга пьгганняў», «Выбраныя недахопы» (усе выд. 1974), драме ў вершах «Зорка і смерць Хаакіна Мур’еты» (1967), паэме «Усеагульная песня» (1950) і інш. тэмы адказнасці мастака перад чалавецтвам, мужнасці і самаахвярнасці барацьбітоў за мір і справяплівасць, адданасці радзіме, кахання. Аўтар паэт. аўтабіяграфіі «Мемарыял Чорнага вострава» (т. 1—5, 1964), кн. ўспамінаў «Прызкаюся: я жыў» (вьвд. 1974). Яго творчасць адметная разнастайнасцю маст. прыёмаў, асацыятыўнасцю, смелай вобразнасцю, спалучэннем лірычна-спавядальнага з гратэскава-сатыр. і гумарыстычным, рэаліст. з авангардысцкім. На бел. мову яго вершы пераклалі Р.Барадулін, Г.Бураўкін, АВялюгін, С.Грахоўскі, А.Грачанікаў, Х.Жычка, М.Калачынскі, І.Калеснік, Г.Кляўко, А.Куляшоў, АЛойка, Я.Семяжон, М.Стральцоў, М.Танк, К.Шэрман. Магілёўскі абл. т-р лялек (1980) і Дзярж. т-р лялек (1981) пасггавілі спектаклі «Зорка і смерць Хаакіна Мур’еты». Міжнар. прэмія Міру 1950. Міжнар. Ленінскгя прэмія «За ўмацаванне міру паміж народамі» 1953. Нобелеўская прэмія 1971. Тв.\ Бел. пер. — Крыві бунтоўнай кроплі: Лірыка. Мн., 1976; y кн.: Кахаць — гэта значыць... Сгаронкі з паэзіі свету. Мн., 1986; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—4. М., 1978—79; Прнзнаюсь: я жші: Воспомннання 2 взд. М., 1988. Літ:. О с п о в а т Л. Пабло Неруда: Очерк творчества. М., 1960; Венок Неруде. М., 1974; Т е й т е л ь б о й м В. Неруда: Пер. с нсп. М., 1988; Пабло Неруда: Бнобябляогр. ухаз. М., 1960. ЕЛ.Лявонава.
н э ц к э , скулыпурная мініяцюра з дрэва, каменю, косці, роіу, металу ў
1 2 3 Нэцкэ: 1 — Чароўны кацялок для чаю; 2 — Бог шчасця Дзюрадзін; 3 — Малпа, якая разглядвае нэцкэ ў выглядзе малпы з персікам. 19 ст.
400
н эш
Японіі ў 15—19 ст. З’явілася з увядзеннем y яп. гарнііур пояса для ўмацавання на ім кашалька, кісета, люлькі, скрыначкі для лекаў. Тэрмін «H.» (складаецца са слоў «корань» і «прымацоўваць») пачаў ужывацца ў 17 ст., калі мініяцюрныя разныя фігуркі з навылётнай дзіркай для шнурка набылі пластычна завершаную форму адначасова утылітарнага прадмета і ўпрыгожання. У 18— 19 ст. дасягнула росквіту. Сярод вядомых майстроў Н. — Судзан (18 ст.), Руса (2-я пал. 18 ст.), Таматада (канец 18 — пач. 19 ст.). НЭШ (Nash) Джон (1752, Лондан — 13.5.1835), англійскі архігэктар. Працаваў y Лондане, y 1783—96 — ва Уэльсе, y 1796—1806 — y Ірландыі і Шатландыі. 3 1811 асабісты архітэкгар рэгента (пазней Георг IV), з 1813 гал. наглядчык будынкаў. Будаваў загарадныя і сядзібныя дамы ў духу рамантызму, y лонданскіх ансамблях прытрымліваўся прынцыпаў класідызму. Сярод твораў: забудова раёнаў Парк-Крэсент (1812— 22), Оксфард-сёркус, Рыджэнт-стрыт
Да арт. Ню. Ф.Г о я. Маха аголеная. Каля 1802.
Да арт. Ню. P. М a г р ы т. Прыгожы карабель. 1946.
(абодва 1812—30), Рыджэнтс-парк (1821—30), Бакінгемскі палац (1825— 30) y Лондане; палац рэгента «Павільён» y Брайтане (1815—21, псеўдаінд. стыль) і інш. НЮ (франц. nu аголены), а к т , жанр выяўл. мастацтва і фатаграфіі, прысвечаны адлюстраванню аголенага цела (пераважна жаночага); частка эратычнага мастацтва. На яго развідцё, змест і форму значна ўплывае рэліг., філас. і маст. культура ірамадства на пэўных гіст. этапах. Вытокі H. ў наскальных малюнках, культавых сімвалах, рэльсфах і ішастыцы першабытнага мастацтва, y мастацгве Сгараж. Егшта, Крыта, Вавілона, Фініхіі, Індыі і інш. Увасабленнем эстэт. нормы, жыццёвага і маст. ідэалу стаў y ант. скулыпуры, жывапісе і вазапісе. У эпоху сярэднявечча адлюстраванне аголенага цела пашырылася ў міфалагічных сцэнах y мастацгве Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі; y Еўропе было абмежавапа нешматлікімі сюжэтамі хрысціянскай іканаграфіі («Адам і Ева», «Сграшны суд», выявы параненага цела Хрыста). У эпоху Адраджэння ў межах міфалагічнага і алегарычнага жанраў праз аголенасць увасабляліся ідэальныя, паэтызаваныя, філас. ўяўленні аб прыгажосці і гарманічнасці чалавека (С.Батычэлі, Джарджоне, АКарачы, Леанарда да Вінчы, Міхеланджэла, Рафаэль, Тыцыян y Італіі, Я. ван Эйк y Галандыі,
АДзюрэр y Германіі і інш.). Як жанр Н. сфарміраваўся ў 17—18 ст. y творах мастакоў барока (Д.Веласкес y Іспаніі, Я.Іорданс, П.П.Рубенс y Фландрыі, Рэмбрант y Галандыі і інш.) і ракако (Ф.Бушэ, Ш.Даменік, Ж.М.Маро Малодшы, Ж.Эйзен y Францыі і інш ). Адлюстраванне аголенага цела набыло харакгар самаст. задачы, зацвердзілася як вывучэнне натуры і адна з асноўных форм маст. педагогікі. У акад. мастацгве 19 ст. зацвердэіліся нормы ідэалізацыі, заснаванай на ўспрыпяііні рэальнай натуры праз прызму класічнага мастацгва. Паралельна развіваліся тып Н. салоннага мастацгва (увасабляў пачуццёвасць, але недаступнасць і нерэальнасць прыгажосці жаночага цела) і яго рэаліст. варыянг (аблічча рэальнай, свабоднай жанчыны). У 19 — пач. 20 ст. рысы Н. найб. яскрава выявіліся ў творах АБугро, П.Гагена, Э.Далакруа, А.Кабанеля, Э.Кар’ера, Г.Курбэ, АМаёля, Э.Манэ, А.Рэнуара, Ж.А.Энгра ў Фрапцыі, Б.Генелі, Ю.Шнора фон Каральсфелвда, Ф. фов Штука ў Германіі, Ф.Гоі ў Іспаніі, К.Брулова, Б.Кустодзіева, У.Лебедэева, З.Серабраковай, К.Сомава, В.Сярова ў Расіі і інш. У 20 ст. жанр пашырыўся ва ўсіх кірунках фігуратыўнага мастацтва і атрымаў вял. свабоду эмац. выражэння — ад яго класічнага гарманічнага тылу да выяўлення трагізму светаўспрымання. У Н. працавалі М.Брыяшон, АМадыльяні, АМасон, АМатыс, П.Пікасо, АРадэн y Францыі, Г.Кліхп- y Аўстрыі, Г.Альтэнбург, Э.Л.Кірхнер, О.Мюлер, Л. фон Гофман, Г.Цыле ў Германіі, П.Дэльво, Р.Магрыг y
Да арт. Ню. А.Р a д э н. Даная. 1885.
В.З a х a р ы н с к і. Ню. 1994.
У .Т о ў с ц іі. Ню. 1997.
F
Да арт. Ню. А.К с я н д з о ў. Nu. 1997. Бельгіі, Л.Фрэйд y Вялікабрыганіі, У.Башлыкоў, Г.Глахцееў, І.Лубенікаў, Дз.Мітрохін, АСлепышаў, І.Яфімаў y Расіі і інш. У 20 ст. пашырыўся таксама ў фотамастацтве, часта пад назвай «акт» (Р.Мэшггарп, ХРытц, Л.Фрыдляндэр y ЗША, Вольс y Германіі, Э.М’юбрыдж y Вялікабрытаніі, У.Рывас y Іспаніі, АР.Мінкінен y Фінляндыі, Ю.Аракчэеў y Расіі і інш.). На Беларусі скульпт. выявы аголеных жанчын вядомы з эпохі палеаліту. Да 20 ст. як жанр практычна не развіваўся, пачаў складвацца ў 2-й пал. 20 ст. Найб. выразна Н. прадстаўлена ў творах В.Альшэўскага, ЮАнушкі, В.Борздага, Р.Вашкевіча, В.Герасімава, МДундзіна, П.Жураўлёва, Р.Заслонава, В.Захарынскага, А.Ксяндзова, С.Малішэўскага, Ю.Падоліна, С.Рымашэўскага, АСушкова, У.Тоўсціка, Л.Хобатава, Л.Шчамялёва, А.Эротыча (Тарановіча) і інш., y фотамастацгве — А.Адамчык, В.Ганчарэнкі, Ц.Грыба, А.Дудкіна, АІльіна, РЛіўшыца, З.Мігуновай, У.Парфянка, АШчукіМ.Л.Цыбульскі. на і інш. НЮАНС (франц. nuance), адценне, тонкае адрозненне. 1) У в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е ледэь бачны пераход аднаго колеравага тону ў другі (у жывапісе), адной святлоценявой градацыі ў другую (у скулыттуры, графіцы). Сукупнасць адценняў (нюансіроўка) выкарыстоўваецца для дасягаення больш тонкай мадэліроўкі выявы. 2) У архітэктуры і горадабуд а ў н і ц т в е адзін са сродкаў стварэння кампазіцыі будынкаў, збудаванняў, комплексаў і ансамбляў, пры якім выкарыстоўваюцца падобныя маст. якасці асобных элементаў, што ствараюць рытмічны рад. У процілегласць кантрасту, дзе пераважаюць адрозненні аднародных якасцей, Н. згладжвае іэтыя адрозненні, дае магчымасць y пэўнай ступені выправіць няўдалыя суадносіны асобных частак кампазіцыі. 3) У м y з ы ц ы Н. падзяляюіада на дынамічныя (гл. Дынаміка), тэмпавыя ( т . Тэмп) і тыя, што раскрываюць эмац. характар музыкі (напр., dolce пяшчотна, tenebroso змрочна, con spirito апухоўлена, appassionato страсна, maestoso велічна). Сукупнасць Н. (нюансіроўка) вызначаецца ўнутр. сутнасцю і харакгарам музыкі, яе стылем і асаблівасцямі сірукгуры муз. твора. Асн. Н. выканання паз-
начаюцца аўтарам і з’яўляюцца арыенцірам інтэрпрэтацыі твора. Канкрэтны спосаб нюансіроўкі залежыць пераважна ад індывід. творчай манеры выканаўцы, чым тлумачыцца множнасць і непаўторнасць інтарпрэтацый аднаго твора. Н. пазначаюць звычайна ггальян. муз. тэрміналогіяй. Т. С.Ляшчэня (музыка). НІ0ГАРСВАЛ, Н ю г а р с в а л ь (Nygaardsvold) Юхан (6.9.1879, г. Хомельвік, Нарвегія — 13.3.1952), нарвежскі паліт. і дзярж. дзеяч. У 1916—49 дэп. сторцінга ад Нарв. рабочай партыі (НРП), y 1928 і 1934—35 прэзідэнт сторцінга. У сак. 1935 — чэрв. 1945 прэм’ер-міністр Нарвегіі. Урад Н. засяродзіўся на вырашэнні праблемы беспрацоўя, y тл . праз дзярж. буд-ва шашэйных дарог і чыгунак, скасаваў антырабочыя законы папярэдніх гадоў, увёў 2-тыднёвы аплатны адпачынак, пашырыў 8-гадзінны прац. дзень на маракоў і с.-г. рабочых, прыняў законы аб пенсіях па старасці і аб ахове працы, увёў абавязковае страхаванне па беспрацоўі; y знешняй палітыцы факгычна прытрымліваўся нейтралітэту. У 2-ю сусв. вайну пасля паражэння нарв. узбр. сіл y ходзе Нарвежскай аперацыі 1940 урад Н. разам з каралеўскай сям’ёй знаходзіўся ў эміграцыі ў Лондане (з чэрв. 1940). 3 чэрв. 1945 y адстаўцы, адышоў ад акгыўнай паліт. дзейнасці.
НЮРНБЕРГ
401
паскорана пабудовай першай y Германіі чыгункі Н.—Фюрт (1835). У 1933-—38 y горадзе адбываліся агульнагерм. з’езды Нацыянал-сацыялісцкай партыі. У 2-ю сусв. вайну разбураны болыл чым на 50%. Пасля вайны ў гар. Палацы юсгыцыі адбыўся Нюрнбергскі працэс над гал. нацысцкімі ваен. злачынцамі. Цэнтр Н. з вузкімі крывымі вуліцамі. Захаваліся помніхі стараж. дойлідства: замак (пачаты ў 11 ст.) з хапліцай 13 ст., фрагменты гар. муроў 14—15 ст., познагатычныя касцёлы Зебальдускірхе (пасля 1240—73, залыш хор — 1361—72) з грабніцай св. Зебальда (1507—19, Фішэры) і скулыггурай «Укрыжаванне» (1507—20, Ф.ПІтос), Лорэнцкірхе (пасля 1350, хор — 1439—77; скулытгура «Дабравешчанне», 1518, Штос), Фраўэнкірхе (1352—61), святых Марты (1360, 1578—1620), Яна (14 ст., на прылеглых могілках надмагіллі КДзюрэра і Штоса), Якава (14—16 ст.); жылыя дамы 15—17 ст., y т.л. «Дом Дзюрэра» (цяпер музей), гатычны фантан «Цудоўны калодзеж» (1385—96, скулытг. Г.Б.Парлер). Вакол цэнтра — новыя жылыя кварталы з рэгулярнай планіроўкай. У 1950—60-я г. пабудаваны горад-спадарожнік Н. — Лангвасер. Музеі: Германскі нац., рамёстваў, цацак, гар. маст. збораў; дом АДзюрэра. У.Я.Калаткоў (гісторыя).
Н10ЛЯ, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 4 км на У ад г. Лепель. Пл. 0,2 км2, даўж. 850 м, найб. шыр. 300 м, найб. глыб. 6,7 м, даўж. берагавой лініі каля 2,1 км. Пл. вадазбору 3,2 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 5—8 м, y верхняй ч. разараныя. Берагі нізкія, параслі водна-балсггнай расліннасцю і хмызняком. Востраў пл. 0,2 га. Дно да глыб. 3 м пясчанае, ніжэй ілістае. Зарастае. Злучана ручаём з воз. Бораўна, выцякае ручай y р. Ула. Н І0РН БЕРГ (Nürnbeig), горад на ПдУ Германіі, на р. Пегнід, зямля Баварыя. Каля 500 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на канале Майн—Дунай. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-будаванне, y тл . трансп., станка- і прыладабудаванне, эл.-тэхн., радыёэлектроннае, дакладнае; каляровая металургія, паліграф., дрэваапр., гарбарная, харчовая; вытв-сць алоўкаў і цацак; рамёствы. Метрапаліган. Акадэміі прыкладной тэхнікі, выяўл. мастацгва. Вышэйшая школа педагогікі. Ф-т эканам. і сац. навук ун-та Эрланген-Нюрнберг. Тэатры. Міжнар. муз. фестывалі (арганны, джазавы). Міжнар. кірмашы. Упершшш згадваецца ў 1050. У 1200 атрымаў гар. права, з 1219 вольны імперскі горад (да 1806). Адоін з найб. багатых гандл. гарадоў сярэдневяховай Еўропы, месца першых пасяджэнняў герм. рэйхстага. У 1424—1796 і 1938—45 y Н. захоўваліся атрыбуты ўлады герм. імператараў. У 1524—25 y горадзе праводзілася Рэфармацыя. Значна пацярпеў y Трыццацігадовую вайну 1618— 48 (у 1632 акупіраваны швед. войскамі). 3 1806 y складзе Баварыі. У 19 сг. індустрыялізаваны, развіццё
Царква Фраўэнкірхе ў Нюрнбергу. 1352—61. «НІ0РНБЕРГ» («Nürnberg»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. захопнікаў супраць партызан y Браслаўскім і Шаркаўшчынскім р-нах Відебскай вобл. 22—28.11.1942 y Вял. Айч. вайну. Мэта аперацыі: закончыдь агульны план (уключаў таксама карныя аперацыі * Трохвугол ьнік», «Карлсбад», *Клетка малпы» і інш.) ліквідацыі партыз. руху на тэр. т.зв. генеральнай акругі Беларусь. Праводзілася сіламі матарызаванай брыгады СС, 14-га, 16-га паліцэйскіх і падраздзяленнямі 75-ш стралк.
402
НЮРНБЕРГСКІ
палкоў, матарызаваных узводаў жандармерыі пад кіраўніцгвам нач. паліцыі бяспекі і СД «Остланд» обергрупенфюрэраў СС Екельна і ген. палідыі БахЗелеўскага. За час аперацыі карнікі не змаглі акружыць і знішчыць партызан, але загубілі каля 3 тыс. мясц. жыхароў (без спаленых y хатах), спалілі з жыхарамі 12 вёсак, з якіх пасля вайны не аднавіліся Бялкова, Ігнацэва, Падрэзаўшчына, Станіславова, Строна, Сялібка Шаркаўшчынскага р-на. У. С.Пасэ. НІ0РНБЕРГСКІ ПРАЦбС, судовы працэс над групай гал. нацысцкіх ваенных злачынцаў. Праводзіўся 20.11.1945— 1.10.1946 y г. Нюрнберг (Германія), y Міжнар. ваен. трыбунале, створаным паводле Лонданскага пагаднення ад 8.8.1945 паміж СССР, ЗША, Вялікабрытаніяй і Францыяй, да якога далучыліся яшчэ 19 дзяржаў. Ад СССР гал. абвінаваўцам выступаў РА.Рудэнка. Пад суд былі аддадзены 24 ваен. кіраўнікі фаш. Германіі: Г.Герынг, Р.Гес, І.Рыбентроп, В.Кейтэль, РЛей (скончыў самаіубствам y турэмнай камеры), Э.Калыэнбрунер, АРоэенберг, Г.Франк, В.Фрык, Ю.Штрэйхер, В.Функ, К.Дзёніц, Э.Рэдэр, Б. фон Шырах, Ф.Заўкель, АЛодль, М.Борман (судзілі завочна), Ф. фон Папен, АЗёйс-Інкварт, А.Шпеер, К.Нейрат, Г.Фрычэ, Г.Круп (прызнаны невылечна хворым, яго справа спынена ў сувязі са смерцю). Ддбыліся 403 адкрытыя суд. пасяджэнні, на якіх заслуханы паказанні падсудных (за выключэннем Геса і Фрыка), 116 сведак, разгледжана бсшьш за 5 тыс. дакумент. доказаў, y тл . пра злачынствы ням.-фаш. захопнікаў на тэр. Беларусі: паведамленні і акты Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі, пра знішчэнне сав. людзей шляхам заражэння сыпным тыфам y 3 кандлагерах на тэр. Палескай вобл., расстрэлы жыхароў y Гомелі, Пінску, Лідзе, знішчэнне дзяцей y Брэсцкай вобл. Віна падсудных y змове супраць міру і чалавечнасці, ва ўчыненні найцяжэйшых ваен. злачынстваў была даказана. Да пакарання смерцю праз павешанне прыгагораны Герынг, Рыбентроп, Кейтэль, Розенберг, Франк, Фрык, Кальтэнбрунер, Штрэйхер, Іодпь, Заўкель, Зейс-Інкварт, Борман (заг.очна), да пажыццёвага турэмнага зняволення Гес, Функ, Рэдэр, да турэмнага зняволення на 20 гадоў Шырах і Шпеер, на 15 — Нейрат, на 10 — Дзёніц, апраўданы Папен, Фрычэ, Я.Шахт. Ваенны трыбунал прьізнаў злачыннымі дзярж. тайную паліцыю (гестапа) і службу бяспекі (СД), кіруючы склад Н ацыя нал - с адыял ісцкай партыі і яе ахоўныя атрады (СС). На прыгавор чл. трыбунала ад СССР заявіў асобную думку: Папен, Фрычэ і Шахт апраўданы беспадстаўна, да Геса павінна быць ужыта пакаранне смерцю, беспадстаўна адмоўлена прызнадь злачыннымі арг-цыямі генштаб і ўрадавы кабінет. Прыгавор да пакарання смерцю здзейснены ў ноч на
16.10.1946, целы пакараных і Герынга (скончыў самаіубствам перад пакараннем смерцю) сфатаграфаваны, спалены і прах развеяны. Так упершыню ў гісторыі былі пакараны арганізатары агрэсіўнай вайны, агрэсія прызнана найцяжэйшым міжнар. злачынствам. На працэсе былі выкрыты агрэсіўная і чалавеканенавіснідкая сутнасць фашызму, жудасныя дзеянні нацыстаў y акупіраваных краінах, устаноўлена віна гал. кіраўнікоў фаш. Германіі ў арганізацыі і ва ўчыненні найцяжэйшых злачынстваў супраць чалавецтва. Прынцыпы міжнар. права, што ўтрымліваюцца ў Статуце трыбунала і выказаныя ў прыгаворы, былі пацверджаны рэзалюцыяй Ген. Асамблеі ААН ад 11.12.1946. Літ:. Нюрнбергскнй процесс: право протнв войны н фаншзма. М., 1995; Нюрнбергскнй провгсс: Сб. матерналов: В 8 т. T. 1—5. М., 1987—91. І.І.Пацяружа. НЮХ, успрыманне арганымам пры дапамозе нюху органаў пэўных уласцівасцей (паху) розных рэчываў, пгго прысутнічаюць y навакольным асяроддзі; адзін з відаў хемарэцэпцыі. Mae сігнальнае значэнне. Служыць жывёлам для пошуку і выбару корму, высочвання здабычы, выратавання ад ворагаў, для біяарыентацыі, біякамунікацыі і інш. Адрозніваюць жывёл з добра развітым Н. (большасць млекакормячых), са слаба развітым Н. (птушкі, цюлені, вусатыя кіты, прыматы) і з поўнай адсутнасцю органаў Н. (эубатыя кіты). Асобную ролю ў зносінах жывёл адыгрываюць ферамоны. У людзей балып важныя віды дыстантнай чуллівасці — зрок і слых, але ацэнка ежы вызначаедца пераважна з дапамогай Н. А.СЛеанцюк. НІ0ХУ 0РГАНЫ, органы пачуццяў жывёл і чалавека, якія ўспрымаюць пахі; перыферычны аддзел нюхальнага аналізатара, важнага дыстантнага хемарэцэптара. Асн. элемент Н.о. — нюхалышя клеткі (у беспазваночных жывёл размешчаны на скуры ў спец. ямках ці вырастах, y пазваночных і чалавека — y поласці носа). Нюхальны эпігэлій чалавека высцілае верхнія насавыя хады, пл. каля 10 см . Эпігэлій складаецца з нюхальных і апорных клетак (апорныя выконваюць мех. і трафічную функцыі). Нюхальныя клегсі верацёнападобныя, з 2 адросткамі, колькасць іх y чалавека каля 10 млн., y сабакі 225 млн. Перыферычныя адросткі канчаюцца на паверхні нюхальнага эпітэлію булавамі (патаўшчэнні дыяметрам 2—3 мкм), якія маюць пучок з 10—12 рухомых антэн. Антэны знаходзяцца ў вязкай вадкасці складанага вугляводнага саставу, якая выдзяляецца баўменавымі залозамі. Наземкыя пазваночныя і чалавек улоўліваюць пах лязучых рэчываў (з малекулярнай масай 17—300), якія трапляюць y поласць носа і раствараюцца ў сакрэце баўменавых залоз. Цэнтр. адросткі нюхальных клетак угвараюць правалчіковы адцзел нюхальнага аналізатара. Гл. таі.сама Нюх. Літ:. В н н н н к о в Я.А Цнтологнческяе я молекулярные основы рецепцнн. Л., 1971; Гнстологня. 5 язд. М., 1999. А.СЛеанцюк. НЯБАБА Антон, кіраўнік казацка-сялянскага атрада на Беларусі ў час антыфеадальнай вайны 1648—51. Родам з г. Карастышаў Кіеўскага ваяв. (цяпер y Жытомірскай вобл., Украіна). Летам
1648 атрад (загон) Н. дзейнічаў на тэр. ўздоўж р. Прыпяць, граміў маёнткі шляхты і каталіцкага духавенства. У вер. 1648 далучыўся да паўстаўшых гараджан Пінска, разам з імі 5—9.10.1648 абараняў горад ад войск ВКЛ на чале са стражнікам ВКЛ Мірскім. Больш дакладных звестак пра лёс Н. не выяўлена. НЯБАБА Марцін (?, г. Карастышаў Жытомірскай вобл., Украіна — 26.6.1651), чарнігаўскі палкоўнік казацкага войска ў час антыфеадальнай вайны 1648—51. У 1648 пасланы Б.Хмяльніцкім на Пд Беларусі, дзе аб’яднаўся з паўстаўшымі сялянамі і гар. нізамі. Авалодаў Лоевам, Гомелем і інш. У 1651 на чале чарнігаўскага і нежьінскага палкоў (15 тыс. чал.) пасланы для аховы лоеўскіх перапраў цераз Дняпро, каб не дапусціць на Украіну войскі ВКЛ на чале з гетманам псшьным ВКЛ Я.Радзівілам. Частку войска ён накіраваў пад Гомель (гл. Гомеля аблога 1651), a атрад y 3 тыс. чал. — на ахову лоеўскіх пёрапраў. 6.7.1651 частка войска ВКЛ на чале са стражнікам ВКЛ Мірскім (2500 чал.) разбіла казацкую «старожу» каля перапраў. 3 намерам знішчыць атрад Мірскага Н. рушыў да Лоева, куды падышло ўжо войска Радэівіла. У час бітвы (гл. Лоеўская бітва 1651) некалькі тысяч казакоў, y тл . i Н., былі забіты. У знак павагі да мужнасці Нябабы Радзівіл загадаў «над яго магілай зрабіць вяЛ ІК І насып». В.І.Мялешка. НЯБЕСНАЯ МЕХАНІКА, раздзел астраноміі, які вывучае рух цел Сонечнай сістэмы ў іх агульным гравітацыйным полі. У шэрагу выпадкаў (у тэорыі руху камет, ШСЗ і інш.), акрамя гравітацыйных сіл, улічваюцца рэактыўныя сілы, діск выпрамянення, супраціўленне асяроддзя, змена масы і інш. фактары. Задачы Н.м.: вывучэнне агульных пытанняў руху нябесных цел і канкрэтных аб’екгаў (шіанет, ШСЗ і інш.); вьшічэнне значэнняў астр. пастаянных, састаўленне эфемерыд і інш. Рух штучных нябесных цел вывучае раздзел Н.м. — астрадынаміка. Н.м. з ’яўляецца вынікам дастасавання закбнаў класічнай механікі да руху нябесных цел. Тэарэт. асновы сучаснай Н.м. закладзены Х.Ньютанам. Значны ўклад y развідцё Н.м. зрабілі Ж.Л.Лагранж, П.С.Лаплас, У.Ж.ЖЛевер’е, С.Ньюкам і інш. Адно з дасягненняў Н.м. — адкрыццё планеты Нептун, існаванне якой разлічана па адхіленнях руху планеты Уран. Асн. задача Н.м. — вызначэнне каардынат планет як функцый часу. Пры вял. адлегласцях паміж Сонцам і планетамі іх можна лічыць матэрыяльнымі пункгамі, паміж якімі дзейнічаюць гравітацыйныя сілы паводле сусветнага прыцягнення закону (задача п цел). Агульнае рашэнне гэтай задачы не знойдзена. Сірогае рашэнне мае толькі двух цел задача. Агульнае рашэнне трох цел задачы вельмі складанае, таму карысгаюцца толькі яе частковымі рашэннямі. Н.м. вывучае таксама восевае вярчэнне і фігуры нябесных цел, праблему ўстойлівасці Сонечнай сістэмы, рух Месяда, прыліўнае ўзаемадзеянне; развіццё касманаўтыкі патрабуе высокай дакладнасці ў вылічэнні арбіт планет. Н.м., якая грунтуецца
на іаконе прыцягнення Ньютана, дастаткова дакладна апісвае рух цел Сонечлай сістэмы, але некаторыя з ’явы, напр. рух лерыгеліяў арбіт Меркурыя і інш. лланет, поўнасцю растлумачыць не можа. Гэтыя з ’явы знаходзяць тлумачэнне ў рэлятывісцкай Н.м., якая ўлічвае ў руху нябесных цел эфекты адноснасці тэорыі. Метадамі Н.м. карыстаюцца пры вывучэнні эорак і зорных сістэм (зорная астраномія), галактык (пазагалактычная астрано-
мія). Літ.\
Гребенлков Е .А , Р я б о в Ю .А Новые качесгвенные методы в небесной механнхе. М ., 1971; Б р у м б е р г В.А. Релягавнстская небесная механшса. М ., 1972.
АА.Шымбалёў. НЯБЕСНАЯ СФЕРА, уяўная сфера адвольнага радыуса, на якую праектуюцца нябесныя свяцілы. Служыць для зручнасці вызначэння нябесных каардынат свяціл і вуглавых адлегласцей паміж імі. Н а Н.с. і ўнутры яе фіксуюцца гал. лініі і пункгы, адносна якіх праводзяцца ўсе вымярэнні вуглавых велічынь. Звычайна цэнір Н.с. эмяшчаюць y пункг знаходжання вока назіральніка. Прамая ZO Z', якая праходзіць праз цэнтр О Н.с. і супадае з напрамкам ніткі адвеса ў месцы яазірання, наз. в е р т ы к а л ь н а й л і н і я й . Яна перасякае Н.с. ў пунктах з е н і т у (Z) і н а д з і р а (Z'). Плоскасць, што праходзіць праз цэнтр Н.с. перпендыкулярна вертыкальнай лініі, перасякае Н.с. па акружнасці SWNE, якая наз. матэматычным ці сапраўдным г а р ы з о н т а м . Ён падзяляе Н.с. на бачную і нябачную паўсферы. Дыяметр РР', вакол якога адбьшаецца вярчэнне Н.с., наз. в о с с ю с в е т у . Яна перасякае Н.с. ў Паўночным (Р) і Паўднёвым (РО п о л ю с а х с в е т у . Вугал ср паміж воссю свету і плоскасцю гарызонта роўны геагр. іпыраце месца назірання. Плоскасць, што праходзіць лраз цэнтр Н.с. перпелдыкулярна восі свету, перасякае Н.с. па акружласЦі QWQ'E, якая наз. л я б е с н ы м э к в а 1 a р a м. Ён падзяляе паверхню Н.с. на 2 паўшар’і — паўночнае і паўдпёвае. Нябеслы экватар перасякаецца з матэм. гарызоятам y 2 пунктах — п у н к ц е ў с х о д у (Е)і пункце з а х а д у (W). Плоскасць, што праходзіль праз вось свету і вертыкальлую лінію, перасякае Н.с. ла акружнасці P ZQ SPZ 'Q 'N , якая наз. н я б е с н ы м м е р ы д ы я н а м . Ён падзяляе паверхню Н.с. на ўсходняе і заходняе паўшар’і. Нябесны мерыдыял перасякаецца з матэм. гарызоятам у п у н к ц е п о ў н а ч ы (N) і п y н к ц е п о ў д н я (S); прамая NS — п а ў д з ё н н а я л і н і я . Вялікі круг Н.с., які праходзіць праз зеніт, свяціла М і надзір, лаз.
Нябесная сфера.
кругам вышыні, цівертыкалам свяділа. 3 прычыны сутачлага вярчэння Зямлі становішча свяціл на Н.с. зменьваецца: яны апісваюць паралельныя нябеснаму экватару акружнасці — н я б е с л ы я , ці с у т а ч н ы я л а р а л е л і свяціл. Плоскасць, піто праходзіць праз цэнтр Н .с., полюсы свету і свяціла, перасякае Н.с. па акружнасці, якая лаз. г а д з і н н ы м кругам ці к р у г а м с х і л е н н я свяціла.
АА.Шымбалёў. НЯБЁСНЫЯ КААРДЫн А іЫ , велічыні, заданнем якіх вызначаецца становішча свяціл і дапаможных пунктаў на нябеснай сферы. Усе сістэмы Н.к. сферычныя; адрозніваюцца выбарам асн. плоскасці і полюса. Вымяраюцца ў дугавых ці гадзінных адзінках. У гарызaнтaльнaй сістэме асн. плоскасцю служыць плоскасць матэм. гарызолта NmS, полюсам — зеніт Z месца назірання. З е н і т н а я адлегласдь z (1-я каардьшата) — дуга ZM верт. круга ад эеніта да свяціла; заўсёды дадатяая, прымае зпачэнні ад 0° (для пулкта зеніта) да 180° (для пункга надзіра). Замест z мохша задаваць вьллыню свяхцла h — дугу піМ вял. верг. круга ад матэм. гарыэолта да свяціла; адлічваецца ад плоскасці гарызонта са знакам «+» y бачным паўшар’і нябеслай сферы і са знакам «-» — y нябачным (пад гарызонтам); прымае значэнні ад 0° да ±90°. A з і м y т A (2-я каардыпата) — дуга Sm матэм. гарызолта ад пункга поўдня S да верт. круга, які праходзіць лраз свяціла; вызначае стаяовішча
Гарызаятальная сістэма нябесных каардынат.
Экватарыяльная сістэма нябесных каардынат.
НЯБЕСНЫЯ
403
самога круга; адлічваецца ў бок сугачпага вярчэння нябеснай сферы — н а 3 ад пункта поўдня, y межах (Н360°. Сістэма вьікарыстоўваецца для пепасрэдпага вы злачэяня бачнага становіліча свяціл пры дапамоэе вугламерных інструмеятаў. У экватарыяльнай с і с т э м е (1-я і 2-я) асл. плоскасць — плоскасць нябеслага экватара Q y O', лолюс — полюс свету Р. Каардынаты 1 - й э к в а т а рыяльлай сістэмы:схіленне 6 — дуга піМ гадзіннага круга ад нябеснага экватара да свяціла; адлічваецца ад 0° да +90° да паўн. полюса і ад 0° да -90° да паўд. полюса; часам замест схілення задаюць п а л я р н у ю а д л е г л а с ц ь р — дугу РМ гадзіннага круга ад полюса да свяціла (р = 90°-8 ); г а д з і н н ы в у г а л t — дуга Qm нябеснага экватара ад верхняга пункта Q (напрамак л а Пд) да гадзінлага круга, які лраходзіць праз свяціла; адлічваецца ў бок сутачнага вярчэння нябеснай сферы (ла 3 ад пункга Q) y межах (Р-360° ці 0*24 гадз. Сістэма выкарыстоўваецца ў практычлай астраноміі для вызначэння дакладлага часу. Каардынаты 2-й экватарыяльнай сістэмы: схіленне 5 іпрамое ўзыходжанне a — дуга y m нябеснага эхватара ад пункга веснавога раўнадзенства да гадзіллага круга, які праходзіць праз свяціла; адлічваецца ў проіллеглы сутачнаму вярчэнлю нябеснай сферы бок y межах 0+360° ці 0+24 гадз. Сістэма выкарыстоўваецца для вызлачэлля зорных
Эклілтычлая сістэма нябесных каардынат.
Галакгычная сістэма нябесных каардынат
404
НЯБЕСНЫЯ
каардынат і складання каталогаў. Э к л і п тычная с і с т э м а : асн. плоскасць — плоскасць экліптыкі Е y Е', полюс — полюс экліптыкі П. Для вызначэння становішча свяціла М праводзяць праз яго і пункт П вял. круг — круг шыраты свяціла. Яго дуга LM ад экліптыкі да свяціла наз. э к л і п т ы ч н а й ш ы р а т о й р (1-я каардыната), адлічваецца ад экліптыкі ў напрамку яе Паўн. (са знакам «+») і Паўд. (са знакам «-») полюсаў. 2-я каардыната — э к л і п т ы ч н а я д а ў г а т а \ — дуга yL экліптыкі ад пункта веснавога раўнадзенства y да круга шыраты свяціла; адлічваецца ў напрамку гадавога руху Сонца ў межах 0+360°. Каардынаты р і І пунктаў нябеснай сферы не мяняюцца на працягу сутак і не залежаць ад месца назірання. У г а л а к т ы ч н а й с і с т э м е асн. плоскасць праходзіць праз цэнтр Галактыкі паралельна плоскасці сіметрыі Млечнага Шляху', яна перасякае нябесную сферу па лініі галактычнага экватара BLB'; полюс — полюс Г адпаведнага вял. круга нябеснай сферы. Для вызначэння становішча свяціла М праводзяць праз яго і пункт Г вял. круг — круг галактычнай шыраты. Дуга LM гэтага круга ад галактычнага экватара да свяціла наз. г а л а к т ы ч н а й ш ы р а т о й b (1-я каардыната); прымае значэнні ад 0° да + 90° (знак «-» адпавядае шыротам паўшар’я, дзе знаходзідца Паўд. палюс свету). 2-я каардыната — г а л а к т ы ч н а я д а ў г а т а 1 — дуга DL галактычнага экватара, якая адлічваецца ад пункта D перасячэння яго нябесным экватарам да круга галактычнай шыраты свяціла ў напрамку нарастаючых прамых узыходжанняў; прымае значэнні 0+360°. Экліптычныя і галактычныя каардынаты атрымліваюцца вылічэннем з экватарыяльных, якія вызначаюцца, як і гарызантальныя, непасрэдна з астр. назіранняў. А.А.Шымбалёў.
Н Я Б Ё С Н Ы Я Ц Ё Л Ы . планеты, каметы, зоркі, галакгыкі і інш. касм. аб’екты, якія вывучае астраномія.
НЯВА, рака ў Ленінградскай вобл. Расіі. Даўж. 74 км, пл. басейна 281 тыс. км2. Выцякае з Ладажскага воз., упадае ў Фінскі зал. У нізоўях падзяляедца на рукавы (асн.: Вял. і Малая Н., Вяйі. і Малая Неўка), утварае дэльту, на 42 астравах якой і Прынеўскай нізіне размешчаны С.-Пецярбург. Сярэдні расход вады каля в. Новасаратаўка 2520 м3/с. Паўд.-зах. і зах. вятры наганяюць ваду з Фінскага зал., y выніку чаго падымаецца ўзровень вады, часам y С.-Пецярбур-
Рака Нява ў Санкт-Пецярбургу.
гу бываюць навадненні (самыя высокія падняцці вады 410 cm y 1824 і 369 cm y 1924). Ледастаў з пач. снежня да канца крас. — пач. мая. Н. ўваходзіць y склад Беламорска-Балтыйскага і Волга-Балтыйскага водных шляхоў. Ha Н. (у вытоку) г. Шлісельбург. НЯВЁРАЎ Аляксандр Сяргеевіч (н. 21.3.1945, г.п. Болшава Мыцішчанскага р-на Маскоўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізікі і хіміі палімераў. Д-р тэхн. н. (1944), праф. (1997). Скончыў Архангельскі лесатэхн. ін-т (1968). 3 1971 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі (г. Гомель), з 1982 y Гомельскім політэхн. ін-це. 3 1988 y Гомельскім кааператыўным ін-це (заг. кафедры), з 1993 y Бел. ун-це транспарту. Навук. працы па матэрыялазнаўстве герметызавальных і антыкаразійных матэрыялаў, фізіцы і хіміі палімераў, сумяшчальнасці кампанентаў кампазіцыйных матэрыялаў на іх аснове. Тв:. Ннзкомодульные композлцнонные матерналы на основе термопластов. М н ., 1984 (разам з В.АГалвдадзе, Л.С.Пінчуком); Полнмерные пленкн, содержаіцне шігаблторы коррознн. М ., 1993 (разам з Л.С.Пінчуком); Герм етзнрую іцне полнмерные матерналы. М., 1995 (з ім жа).
НЯВЁРАЎ (сапр. С к о б е л е ў ) Аляксандр Сяргеевіч (24.12.1886, с. Навікоўка Старамайнскага р-на Ульянаўскай вобл., Расія — 24.12.1923), рускі пісьменнік. У 1906— 16 настаўнічаў. Друкаваўся з 1906. Асн. тамы творчасці — рас. сялянства, вострыя сац. і псіхал. канфлікты на вёсцы: апавяданні, аповесці «Ташкент — горад хлебны», «Гусі-лебедзі» (не завершаная), «Андрон Непуцёвы» (усе 1923) і інш. Прозе Н. ўласціва своеасаблівая, блізкая да сказа стылістыка. Аўтар п’ес «Бабы» (1920), «Грамадзянская вайна», «Захарава смерць» (абедзве 1922), вершаў y прозе і інш. Адзін з пачынальнікаў сав. дзіцячай л-ры (цыкл «Дзіцячыя апавяданні», 1923). На бел. мову асобныя яго творы пераклалі БДольскі, М.Сеўрук і інш. Тв:. Собр. соч. T. 1— 4. Куйбышев, 1957— 58; Нзбранное. М н., 1985; Бел. пер. — Бабы. М н., 1927; Як y нас вайна была. Мн., 1927; Смех і гора. М н., 1928; Ташкент — горад хлебны. М н., 1930; Бальшавікі. М н., 1930; Сгрогі мух. Гора-горкае: Апавяданні. М н., 1931.
Літ.: Александр Неверов: Нз архнва пвсателя: Нсслед. Воспомннання. Куйбышев, 1972; Александр Неверов: Воспомннання, статьн, бнблногр. Куйбьппев, 1986.
НЯВЁСТА, дзяўчьша або жанчына, якая выходзіць замуж; маладая; маладая дзяўчына або жанчына, якая мае жаніха; маладая дзяўчына, якая дасягнула шлюбнага ўзросту. НЯВБСЦІН КАМЕНЬ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1996). За 1 км на 3 ад в. Агароднікі Ашмянскага р-на Гродэенскай вобл., каля аўтадарогі Мінск—Ашмяны, y Рамбоўскім рове. Валун ружовага граніту рапаківі з крышталямі палявога шпату ў выглядзе авоідаў (да 2—4 cm y папярочніку). Даўж. 4,1 м, шыр. 3,1 м, выш. 2,2 м, y абводзе 10 м, аб’ём 28 м , маса каля 74 т. Прынесены ледавіком каля 150 тыс. г. назад з Аландскіх а-воў y Балтыйскім м. Па старадаўнім абрадзе да валуна раней прыводзілі нявест. В.Ф.Вінакураў. Н Я В ЁШ Ч А Н К А , Л я х a в а, возера ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Дняпро, за 7 км на Пн ад г. Рэчыца. Пл. 0,22 км2, даўж. 2,2 км, найб. шыр. 120 м, даўж. берагавой лініі 5 км. Старычнае. Схілы невыразныя. НЯВІДА, Н я в і д a в а, возера ў Полацкім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Нача, за 28 км на ПдЗ ад г. Полацк. Пл. 1,09 км2, даўж. 1,9 км, найб. шырыня 820 м, найб. глыбіня 9 м, даўж. берагавой лініі 5,2 км. Пл. вадазбору 78 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 3— 15 м (на ПнУ 20—25 м), парослыя лесам і хмызняком, месцамі разараныя. Берагавая лінія ўтварае шэраг заліваў і паўастравоў. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком. На У, ПнЗ і Пд пойма шыр. да 400 м. Мелкаводдэе пясчанае. 3 глыбіні 4 м дно выслана глінай, найглыб. ўчасткі — гліністым ілам. Празрыстасць 1,6 м. Эўтрофнае. Зарастае да глыб. 3 м. Праз возера цячэ р. Быстрыца (злучае яго з азёрамі Бабынічы і Лесава), упадае ручай з воз. Вял. Белянок.
НЯВІННАЕ РАЗМНАЯЙННЕ, што партэнагенез.
тое,
НЯВІННАМЫСК, горад y Стаўрапольскім краі, y Расіі, на р. Кубань. 131,9 тыс. ж. (1996). Чыг. вуэел. Прам-сць: эл.-тэхн., машынабудаванне і металаапрацоўка, лёпсая (ф-кі камвольна-прадзільная, пач. перапрацоўкі воўны), харчовая; ВА «Азот». ГРЭС. Філіял Стаўрапсшьскага політэхн. ін-та. Краязн. музей. У Н. пачынаедца Нявіннамыскі канал (падае ваду з р. Кубань y р. Егарлык). НЯВІША, рака ў Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл., левы прыток р. Котра (бас. р. Нёман). Даўж. 39 км. Пл. вадазбору 328 км2. Пачынаецца за 1,5 км на ПнУ ад в. Мякішы, дячэ ў межах Лідскай раўніны, упадае ў р. Котра на У ад хут. Зубраўка. Даліна ў верхнім цячэнні невыразная, ніжэй трапецападоб-
ная, шыр. 500—600 м, y ніжнім цячэнні перасечаная старыцамі. Пойма двухбаковая, y ніжнім цячэнні пад хмызняком. Рэчышча на працяіу 27 км ад вытоку каналізаванае. Каля в. Кронькі сажалка. НЯВ0ДА, адна з назваў р. Нёўда. НЯВбЛЬНІЦКАЯ (Slave River), рака ў цэнтр. частцы Канады, y азёрна-рачной сістэме р. Макензі. Даўж. 415 км, пл. басейна каля 606 тыс. км2. Пачынаецца з воз. Атабаска, цячэ па шырокай забалочанай даліне, упадае ў воз. Вял. Нявольніцкае. Гал. прыток — р. Піс-Рывер. Сярэдні гадавы расход вады каля 3300 м3/с. Ледастаў ад кастр.—ліст. да мая—чэрвеня. Суднаходная. Н Я вблЬ Н ІЦ К І БЁРАГ, устарэлая назва нізіннага ўзбярэжжа Гвінейскага зал. (зал. Бенін) y Афрыцы, паміж вусцямі рэк Нігер і Всшыа. Бераг нізінны, забалочаны, з лагунамі і пратокамі. У вусцях рэк і па берагах лагун — мангравыя зараснікі, за імі паўторныя саванны (на 3) і вечназялёныя лясы (на У). У 16— 18 ст. Н.б. — адзін з гал. раёнаў гандлю рабамі (адсюль наэва). Н Я В Ы ЗН А Ч А Н Ы ВЫРАЗ, функцыя, ліміт якой нельга знайсці непасрэдным выкарыстаннем тэарэм аб лімітах. Зводзіцца да дзелі, алг. сумы ці здабытку фунхцый, што сімвалічна пазначаюцца %, " % , 0 » , оо = оо, 0°, оо°, 1“ і якія страчваюць сэнс пры фармальнай падстаноўцы лімігавага значэння аргумента. Знаходжанне лімігу Н.в. (калі ён існуе) наз. раскрыццём нявызначанасці і грунтуецца на замене дадэенай функцыі другой функцыяй, якая мае той жа ліміт, але не з ’яўляецца Н.в. Для раскрыцця нявызначанасці карыстаюцца алг. пераўтварэннямі, заменай функцый іх вытворнымі (правіла Лапіталя), a таксама раскладаннем функцый y ступеневыя шэрагі. Напр., 1-х 1 lim -^ -4 = lim = lim — = (1-хХІ+х) х -*і 1+х 2 ’ 1-хг
НЯВЫЗНАЧАНЫ ІНТЭГРАЛ, агульны выраз першаіснай функцыі, вытворная ад якой роўная зададзенай падынтэгральнай функцыі Дх). Абазначаецца ]f(x)dx. Вылічваецца з дакладнасшо да адвольнай пастаяннай, напр., f xPdx = ■ vit
■
XI
п + 1
+С, дзе С — адвольная пастаян-
ная.
Вылічэнне Н.і. (інтэграваннё) — аперацыя, адваротная дыферэнцаванню. Паводле абазначэння Н.і. {/*)<& = Д х) + С. Усе першаісныя зададзенай функцыі адрозніваюцца толькі адвольнай пастаяннай і знаходзяцца ў выразе Дх) + С, таму што (Дх) + Q ' = F '(x) = = Дх). Для функцьгі, зададзенай на адрэзку, Н.і. звязаны з вызначаньм інтэгралам ад гэтай функцыі Ньютана—Лейбніца формулай. Гл. таксама Інтэгральнае злічэнне.
НЯВЫЗНАЧАНЫЯ ЎРАЎНЁННІ, ураўненні ці сістэмы ўраўненняў, y якіх калькасць невядомых большая за коль-
касць ураўненняў. Як правіла, маюць бясконцую колькасць рашэнняў. У тэорыі лікаў адшукваюцца рашэнні Н.у., якія задавальняюць тыя ці інш. арыфм. ўмовы (звычайна шукаюць рашэнні Н.у. y цэлых ці рацыянальных ліках). Вывучаюцца ў тэорыі дыяфантавых ураўненняў. НЯГА (Neaga) Штафан (Сцяпан Цімафеевіч; 7.12.1900, Кішынёў — 30.5.1951), малдаўскі кампазітар, дырыжор, педагог; заснавальнік малд. сімфанізму. Засл. дз. маст. Малдовы (1943). Скончыў Акадэмію музыкі і драм. мастацгва ў Бухарэсце па класах фп. (1927) і кампазіцыі (1940). 3 1947 дырыжор сімф. аркестра Малд. філармоніі. Выкладаў y Кішынёўскай (1940—50, з перапынкам) і Маскоўскай (1942— 44) кансерваторыях. Аўтар музыкі (з ЭЛазаравым) дзярж. гімна Малд. ССР (1945). Сярод твораў: араторыя «Песня адраджэння» (1951), кантаты «Штэфан Вялікі» (1946), «Бесарабцы» (1947) і інш.; 2 сімфоніі (1922, 1926), паэмы «Сляпы музыкант» (1940), «Паэма пра Днестр» (1943), сюіта «Малдавія» (1942) для сімф. арк.; канцэрт для скрыпкі (1944), «Дойна» для габоя (1940) з арк.; «Малдаўская фантазія»; камерна-інстр. ансамблі, творы для фп., хары, рамансы і песні, апрацоўкі малд. нар. песень, музыка да драм. спектакляў і інш. Дзярж. прэмія СССР 1950. НЯІ АШАНАЯ BÂ11HA. гл. ў арт. Кальцыю аксід. НЯГНЁВІЧЫ, вёска ў Навагрудскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнУ ад г. Навагрудак, 182 км ад Гродна, 43 км ад чыг. ст. Наваельня. 1140 ж., 419 двароў (2000). Упершыню згадваецца ў 1401. У 1428 сяло Навагрудскай зямлі, уласнасць вял. кн. В О Вігаўга, якое ён падараваў y пажыццёвае ўладанне сваёй жонцы Ульяне Галыланскай. 3 сярэдзіны 15 ст. да пач. 19 ст. належалі Радзівілам. У 1706 y Паўн. вайну 1700—21 спалены шведамі. У 1757 дамоў хрысціянскіх 67, яўрэйскіх 29, карчма. 3 1795 y Рас. імперыі, y Навагрудскім пав. У 1809 Н. купіў граф АХраптовіч. 3 1861 цэнтр воласці. У 1897 мястэчка, 575 ж., 90 двароў, 98 дамоў, нар. вучылішча, 2 царк. -прыходскія школы, 2 царквы, сінагога, яўр. малігоўны дом, хлебаэапасны магазін, мяш чанская ўправа, 8 крам, сыраварня, харч ш . 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Навагрудскага пав., 406 ж., 53 жылыя будьшхі. 3 1939 y БС СР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета ў Любчанскім pae ne. У Вял. Айч. вайну 27.7.1942 ням.-фаш . захопнікі расстралялі 49 жыхароў вёскі. 3 17.12.1956 y Навагрудскім р-не. Агр. прадпрыемства імя А М іцкевіча. Сярэдняя школа, Дом кулыуры, б-ка, бальніца, алтэка, аддз. сувязі. 2 брацкія магілы рас. салдат, яхія загінулі ў 1-ю сусв. вайну. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архігэктуры — Міхалаеўская царква (1853). М.Ф.Спірыдонаў.
НЯГРФЙ Віктар Якаўлевіч (н. 3.7.1948, в. Міхнавічы Калінкавідкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне транспарту. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1990). Скончыў Бел. ін-т інжынераў
НЯДЗВЕДСКІ
405
чыг. транспарту (1971). 3 1974 y Бел. ун-це транспарту (з 1997 прарэктар). Навук. працы па прагаазаванні трансп. патокаў, узаемадзеянні і комплексным развіцці розных відаў транспарту, бяспецы трансп. сістэм. Пад кіраўніцгвам Н. выкананы даследаванні па ўдасканаленні схем сартавальных станцый і чыг. вузлоў Бел. чыгункі. Тв:. Прогнознрованве ш ссаж нрскнх потоков. М ., 1980 (разам з М.У.Праўдзіным); Прогнозврованве грузовых потоков. М., 1987 (разам з М.Л.Дыханюком, М.У.Праўдзіным).
НЯДАШАВА, вёска ў Магілёўскім р-не. Цэнтр сельсавета. За 20 км на ПдУ ад МагілёВа. 160 ж., 83 двары (2000). Сярэдняя школа, бальніда, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НЯДБАЙЛА Анатоль Канстанцінавіч (н. 28.1.1923, г. Ізюм Харкаўскай вобл., Украіна), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Двойчы Герой Сав. Саюза (крас., чэрв. 1945). Ген.-маёр авіяцыі (1970). Скончыў Варашылаўірадскую ваенна-авіяц. школу пілотаў (1943), Ваенна-паветр. акадэмію (1951). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з сак. 1943 на Паўд., 4-м Укр. і 3-м Бел. франтах пілот, камандзір звяна, эскадрыллі штурмавога авіяц. палка. Зрабіў 219 баявых вылетаў. Вызначыўся ў баях за выэваленне Крыма, Беларусі (у чэрв.—ліп. 1944 наносіў паветр. ўдары па праціўніку каля Оршы, Талачына, y мінскім *катле»), Прыбалтыкі, Усх. Прусіі. Пасля вайны на выкладчыцкай рабоце ў ваенна-навучальных установах ВПС. Аўтар кнігі «У гвардзейскай сям’і» (1975). НЯДЗВкдНА, другая назва воз. Мядзведна. НЯДЗВЕДСКІ Уладзіслаў Іосіфавіч (24.7.1929, в. Рахавічы Салішрскага р-на Мінскай вобл. — 17.10.1973), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1955). У 1955— 68 працаваў настаўнікам, на Бел. тэлебачанні і ў час. «Маладосць», з 1972 — y выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкаваўся з 1949. Тэма вайны, гераізму, пасляваеннага дзяцінсгва — асн. ў эб-ках яго паэзіі «Вясновыя барозны» (1958), «Залрашэнне» (1960), «У лясной старане» (1962), «Размова з адсутнымі» (1969), аповесці «Хпопцы з другога корпуса» (1963). Пісаў для дзяцей (кн. вер-
406
НЯДЗВЕЦКі
шаў «Сто братоў і сясцёр», 1960). Аўтар эб-каў сатыр. і гумарыст. апавяданняў «Капронавыя галёшы» (1964) і «Начная пагоня» (1966). Т в Вуэды. Мн., 1971; Выбранае. Мн., 1976; Такія і думы і словы: Кніга паэзіі. Мн., 1988. У.А.Паўлаў.
НЯДЗВЁЦКІ Іосіф Маркавіч (23.6.1908, г. Магілёў — 26.12.1959), Герой Сав. Саюза (1940). Скончыў 1-ы курс Прамакадэміі (1941). Працаваў машыністам на ледаколе «Ярмак», які ў 1938 удэельнічаў y выратаванні ледакольных параходаў «Садко», «Малыгін», «Георгій Сядоў». Апошні карабель вьшесці з лядовага палону не ўдалося, таму частку яго экіпажа замянілі чл. «Ермака». У цяжкіх умовах 812-дзённага дрэйфу экіпаж з 15 мяракоў, y тл. Н., правёў цыкл назіранняў y недаследаванай частцы Аркгычнага басейна, за што кожнаму з іх было прысвоена эваннс Героя Сав. Саюза. У Вял. Айч. вайну з 1943 на фронце. Пасля вайны ў Запаляр’і, загінуў на палярнай станцыі. НЯДЗЁЛЬКА Нона Міхайлаўна (н. 20.7.1937, Мінск), бел. архітэкгар. Засл. архітэктар Беларусі (1991). Скончыла БПІ (1960). 3 1960 працуе ў ін-це «НДПдзіпрасельбуд» (з 1969 гал. архітэктар праектаў). Асн. работы: праект планіроўкі і забудовы в. Малеч Бярозаўскага р-на (1969—89), адм. будынак і бульвар y в. Аснежыцы Пінскага р-на (1983); пас. Жамчужны Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.; грамадскія цэнтры ў вёсках Казловічы Слуцкага (1984— 89), Морач Клецкага (1986—90) р-наў Мінскай вобл.; Дом культуры (1988), адм. будынак (1993), жылыя мансардавыя дамы (з 1995) y в. Абухава Гродзенскага р-на, Дом культуры ў в. Аўсянка Горацкага р-на Магілёўскай вобл. (1989, y сааўт.), комплекс вучэбнага цэнгра Нац. банка Беларусі (1999) y Раўбічах (Мінскі р-н). Аўтар тыпавых праектаў жылых і грамадскіх будынкаў, школ і інш. НЯДЗЁЛЬНЫЯ Ш К0ЛЫ , прыватныя або грамадскія агульнаадук., прафес. або рэліг. шксшы, навучанне ў якіх праводзіцца ў выхадныя дні (найчасцей y нядзелю; адсхоть назва). Гістарычна найб. ранняя форма пазашкольнай адукацыі. Падзяляюцца на канфесіянальныя школы розных веравызнанняў для
рэліг.-маральнага выхавання (у хрысціян — нядзельныя, мусульман — пятнічныя, іудзеяў — суботнія) і свецкія. Канфесіянальныя Н.ш. ўзніклі ў сярэдзіне 16 ст. (першая пры Міланскім саборы) y форме нядзелышх размоў. У 17—18 ст. пашырыліся ў краінах Еўропы і Паўн. Амерыцы. Свецкія Н.ш. э’явіліся ў сярэдзіне 18 ст. (першая ў 1756 y Базелі, Швейцарыя). У 19 ст. агульнаадук. Н.ш. адыгралі значную ролю ў развіцці нар. адукацыі ў Е.члікабрытаніі, Францыі, Германіі і інш. еўрап. краінах. Ствараліся таксама Н.ш. і курсы прафес. падрыхтоўкі. У пач. 20 ст. агульнаадук. Н.ш. амаль спынілі існаванне ў сувяэі з арг-цыяй дзярж. школьных сістэм і ўвядзеннем усеагульнага абавязковага навучання. Канфесіянальныя Н.ш. і ў наш час 'снуюць y многіх краінах. У Рас. імперыі і на Беларусі канфесіянальныя Н.ш. эпізадычна ўзнікалі з пач. 18 ст. Найб. стабільнымі былі лютэранскія. Свецкія пачалі стварацца асобнымі прадпрымальнікамі ў 1-й пал. 19 ст. (напр., y 1816 пры Трохгорнай мануфактуры Прохаравых y Маскве). У канцы 1850 — пач. 1860-х г., y выніку дэмакр. ўздыму, агульнаадук. Н.ш. арганізоўваліся інтэлігенцыяй амаль паўсюдна. У 1858 адхрыта Н.ш. ў Палтаве, y 1859 — y Кіеве, Магілёве, Мінску, Пецярбургу, y 1860 — y Гродне, Брэсце, Вільні. У пач. 1862 y 178 гарадах Рас. імперыі 331 Н.ш. Спробы выкарыстаць Н.ш. для рэв. прапаганды сталі падставай да іх закрыцця (1862). 3 канца 1880-х г. y вшііку грамадскай ініцыятывы зноў пачалося іх стварэнне. У 1904 на Беларусі дзейнічала 20 Н.ш. і курсаў (1950 навучэнцаў, y тл . 1148 жанчын). У 1920-я г. свецкія Н.ш. заменены інш. тыпамі школ для дарослых (гл. таксама Вячэрняе навучанне). На пач. 2000 y Беларусі 1094 Н.ш. розных канфесій для дзядей і дарослых. НЯДЗЁШАЎ Іван Аляксеевіч, адзін з першых даследчыкаў (19 сгг.) бел. мовы. Некаторы час жыў y г. Замасць (Польшча). Аўтар працы «Гістарычны агляд найважнейшых гукавых і марфалагічных асаблівасцей беларускіх гаворак» («Русскмй фллологаческлй вестннк», Варшава, 1884, т. 12), y якой вызначаў геагр. межы бел. мовы, разглядаў гісгорыю гукаў і форм на падставе аналізу помнікаў бел. пісьменнасці 16— 17 ст. НЯДЗІЛЬКА Уладэімір Іосіфавіч (н. 5.10.1951, станіда Краснаармейская Краснадарскага краю, Расія), бел. вучоны-эканамісг. Канд. эканам. н. (1985). Скончыў Ленінградскі ун-т (1978). 3 1986 ва Упраўленні справамі CM Беларусі, з 1994 нам. старшыні Дзярж. к-та па навуцы і тэхналогіях Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па праблемах эканомікі навук.-тэхн. прагрэсу, арг-цыі і кіравання навук. і інавацыйнай дзейнасцю, навук.-тэхн. палітыкі. Тв.\ Йнтенснфнкаішя наукв: содержанне н планово-фннансовые факторы. Мн., 1984; Фннансовое обеспеченне наукв в Белорусской ССР (уровень, нсточннкн, механнзмы). Мн., 1989 (разам з ААСлонімскім); Science
in the Republic of Belarus... / / EURO research: An Overview of Research Policy in Europe. Stuttgart, 1996. НЯДОІМКА, сума падатку або інш. абавязковага шацяжу, не ўнесеная ў вызначаны дзяржавай тэрмін. НЯДРЎЖНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Палата, за 40 км на ПнЗ ад г. Полацк. Пл. 0,6 км2, даўж. каля 1,5 км, найб. шыр. 550 м, даўж. берагавой лініі 3,4 км. Катлавіна рэшткавага тыпу, схілы невыразныя, пад лесам. Берагі забалочаныя, пад лесам і хмызняком. НЯЁЛАВА Марына Мсціславаўна (н. 8.1.1947, С.-Пецярбург), расійская актрыса. Нар. арі. Расіі (1987). Скончыла Ленінградскі ін-т т-ра, музыкі і кіно (1969). 3 1968 y студыі кінаакцёра кінастудыі «Лен фільм», з 1971 y Т-ры імя Массавета, з 1974 y т-ры «Сучаснік». Творчасці ўласцівы шчырасць і імпульсіўнасць, якія спалучаюцца з майстэрсхвам дасканалай прапрацоўкі ролі: Ранеўская («Вішнёвы сад» АЛэхава), Вераніка («Вечна жьшыя» В.Розава), Люба («Фантазіі Фарацьева» A Сакаловай), Вольга («Спяшайцеся рабіць дабро» М.Рошчына), Анфіса («Анфіса» ААндрэева), Яўгенія Сямёнаўна («Круты маршрут» паводде Я.Гінзбург) і інш. Здымаецца ў кіно: «Слова для абароны», «Асенні марафон», «Ты ў мяне адна», «Турэмны раман», «Сібірскі цырульнік», тэлефільме «Фантазіі Фарацьева» і інш. Дзярж. прэміі Расіі 1981, 1990. НЯЖДАНАВА Антаніна Васілеўна (16.6.1873, г. Адэса, Украіна — 26.6.1950), расійская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана), педагог; буйнейшая прадстаўніца рус. вак. школы. Нар. арт. СССР (1936). Герой Працы (1925). Д-р мастацгвазнаўства (1944). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1902, клас У.Мазеці), з 1943 яе прафесар. 3 1902 салістка Вял. т-ра ў Маскве. 3 1936 педагог студыі Вял. т-ра, пазней Опернай студыі К.Станіслаўскага. Валодала голасам рэдкага прыгожага тэмбру, вял. дыяпазону, роўным ва ўсіх рэгістрах. Яе выкананне вылучалася бездакорным вак. майстэрствам, рэалістычнасцю, прастатой і псіхал. асэнсаванасцю. Сярод партый: Антаніда, Людміла («Іван Сусанін», «Руслан і Людміла» М.Глінкі), Марфа, Снягурачка, Валхава, Шамаханская царыда («Царская нявеста», «Снягурачка», «Садко», «Залаты пеўнік» М.Рымскага-Корсакава), Таццяна, Іаланта («Яўген Анегін», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Лакмэ («Лакмэ» ЛДэліба), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Джыльда («Рыгалета» Дж.Вердзі), Царыца ночы («Чароўная флейта» В.А.Моцарта), Элюа («Лаэнгрын» Р.Вагнера), Нінета («Любоў да трох апельсінаў» С.Пракоф’ева). Выступала ў т-ры «Гранд-апера» (1912). Вяла канцэртную дзейнасць разам э мужам М.Галаванавым. Творча дапамагала калектыву Дзярж. т-ра оперы і балета Бе-
ларусі. Кансультант Дэкады бел. мастацгва ў Маскве (1940). Дзярж. прэмія СССР 1943. Літ.: Л ь в о в М. А-В.Нежданова. М., 1952; П о д о л ь с к в й В. АВ.Нежданова в ее ученнкн. М., 1960; АВ.Нежданова: Матерналы в нсслед. М., 1967; П о л я н о в с к н й Г. АВ.Нежданова. 2 нзд. М., 1976. І.В.Глушакоў.
А. О.Няжлжніша
У.П.Някляеў.
НЯЖН0Ў Валянцін Сцяпанавіч (31.1.1915, г. Санкг-Пецярбург — 24.1.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Арджанікідзеўскае ваен. вучылішча сувязі (1942). На фронце з 1942. Камандзір узвода сувязі ст. лейтэнант Н. вызначыўся 28.9.1943 y Лоеўскім р-не Гомельскай вобл., дзе наладзіў тэлеф. сувязь з захопленым-плаццармам,' пераправіў туды боепрыпасы, неаднаразова ўзнімаў байцоў y атаку. Загінуў y баі. НЯЗБ0ДЗІЧЫ , вёска ў Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл., каля р. Калона. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на ПдЗ ад гар. пасёлка і 12 км ад чыг. ст Свіслач, 107 км ад Гродна. 297 ж., 122 двары (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая маііла сав. пагранічнікаў, помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НЯЗГ0ДНАСЦБ y г е а л о г і і , н я з г о д н а е з а л я г а н н е , межаванне рознаўзросгавых пластоў горных парод па паверхні размыву, які ўтварыўся ў выніку перарыву ў асадканамнажэнні. Фіксуе прасторавыя і гіст. суадносіны рознаўзросгавых горных парод. Няпоўны стратыграфічны разрэз геал. адкладаў наз. с т р а т ы г р а ф і ч н а й Н. (яўнай, або схаванай). У залежнасці ад залягання кантактуючых тоўшчаў адрозніваюць Н.: паралельную, вуглавую, азімутальную, покрыўную, структурную, лакальную і інш. І.В.Клімовіч. НЯЗМЕН НАСЦЬ СЎДЦЗЯЎ, адзін з асн. канстытуцыйных прынцыпаў судаўладкавання большасці дэмакр. краін свету. Заключаецца ў тым, што суддзя, які прызначаны (у рэдкіх выпадках — выбраны), займае сваю пасаду пажыццёва або да дасягнення пэўнага ўзросту. У Рэспубліцы Беларусь y адпавеДнасці з Канстытуцыяй і Законам «Аб судаўладкаванні і статусе суддзяў y Рэспубліцы Беларусь» ад 13.1.1995 суддзі выконваюць свае абавязкі бестэрмінова, акрамя
назначаных на гэтую пасаду ўпершыню. Суддзі, назначаныя на такую пасаду ўпершыню, пасля 5 гадоў работы суддзёй назначаюцца бесгэрмінова. Суддзі па адм. справах і выканаўчых вядзеннях назначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь тэрмінам на 5 гадоў. Суддзі ўсіх судоў нязменныя: яны не могуць быць пераведзены на інш. пасаду або ў інш. суд без асабістай згоды. Паўнамоцтвы судцзі могуць быць спынены толькі ў парадку і на падставах, устаноўленых законам. Э.І.Кузьмянкова. НЯКЛЁЯ, возера ў Полацкім р-не Віцебсксй вобл., y бас. р. Сосніда, за 37 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,95 км2, даўж. 3 км, найб. шыр. 520 м, найб. глыб. 7 м, даўж. берагавой лініі 9,2 км. Пл. вадазбору 24,8 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Складаецца з 2 плёсаў, злучаных пратокай. Схілы выш. да 5 м (на ПнУ і Пд да 10 м) пад лесам. Берагі нізкія, на Пд і У эяіваюцца са схіламі, параслі лесам і хмызняком. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно сапрапелістае. Зарастае. Упадаюць 2 ручаі, выцякае р. Няклейка. У возеры жывуць бабры.
НЯКРАСАЎ
407
(1986). Засл. дз. маст. Расіі (1991). Скончыла Маскоўскі ун-т (1954). 3 1971 працуе ў НДІ тэорыі і гісторыі выяўл. мастацгваў Рас. AM. Даследуе рус. нар. мастадтва. У агульных тэарэт. працах закранае праблемы і бел. нар. мастацтва. Аўтар кніг «Мастацтва Палеха» (1966), «Айчынная вайна 1812 г. і рускае мастацгва» (1969, з С.М.Зямцовым), «Сучаснае народнае мастацтва» (1980), «Палехская мініяцюра» (2-е выд.), «Народнае мастацтва як частка культуры: Тэорыя і практыка», «Народнае мастацгва Расіі: Народная творчасць як свет цэласнасці» (усе 1983). Адна з аўгараў зб. «Мастацгва ансамбля: Мастацкі прадмет, інтэр’ер, архітэктура, асяроддзе» (1988). Аўгар-складальнік альбомаанталогіі «Руская лакавая мініяцюра» (1994). Дзярж. прэмія Расіі імя Рэпіна 1989.
НЯКЛНЬДАЎ Валянцін Леанідавіч (30.7.1910, г. Омск, Расія — 20.5.1979), адзін з кіраўнікоў партыз. руху ў Відебскай і Вілейскай абл. y Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Новасібірскі камуніст. ін-т (1931). 3 1933 y органах НКДЕ. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце. 3 лют. 1942 камісар, са жн. камандзір партыз. спецатрада НКДБ БССР «Баявы», які дзейнічаў на тэр. Асвейскр.га, Дрысенскага, Полацкага, Расонькага, Ашмянскага, Докшыцкага, Мядзельскага р-наў. У 1944— 58 y органах Мін-ва дзярж. бяспекі БССР, МУС Малдовы. НЯКЛЙЕЎ Уладзімір Пракопавіч (н. 11.7.1946, г. Смаргонь Гродзенскай юбл.), бел. паэт. Скончыў Мінскі пел. ін-т (1973). 3 1972 працаваў y газ. «Знамя юноста», з 1975 рэдактар бюлетэіш «Тэатральны Мінск», з 1978 на Бел. тэлебачанні, y 1987—99 гал. рэдакгар час. «Крыніца». 3 1998 старшыня Саюза пісьменнікаў Беларуеі. Друкуецца з 1970. Аўгар зб-каў паэзіі «Ацкрыццё» (1976), «Вынаходцы вятроў» (1979, з паэмай «Дарога дарог» прэмія Ленінскага камсамола 1979), «Наскрозь» (1985), «Прошча» (19°6, Дзярж. прэмія Беларусі 1998). Выстугіас як празаік (аповесць «Вежа», 1988), эсэіст. Яго творчасць адметная публіцыстычнасцю, дынамічнасшо цаэт. думкі, канкрэтаа-пачуццёвай вобразнасцю. Тв.\ Знак аховы. Мн., 1983; Галубіная пошта. Мн., 1987. Літ.: Ч a б a н Т. Рух слова / / Маладосць. 1980. № 8; А р о ч к а М. Балючая памяць зямлі / / Полымя. 1984. № 7. НЯКРАСАВА Марыя Аляксандраўна (н. 13.11.1928, Масква), расійскі мастацТі* >навец. Чл.-кар. AM СССР (з 1990). Д-р мастацгвазнаўства (1983), праф.
АНякрасаў. Дзеці. 1976. НЯКРАСАЎ Альберт Васілевіч (20.4.1937, г. Красавіна Валагодскай вобл., Расія — 22.9.1992), бел. мастак. Скончыў Ленінградскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылііпча імя В.Мухішй (1965). Выкладаў з 1965 y Віцебскім пед. (з 1977 — тэхнал.) ін-це. Творам уласцівы рамант. ўзнёсласць, лаканізм і дэкар. абагульненасць форм, чатавасць жыва-
408
НЯКРАСАЎ
піснай факгуры, стрыманая гама колераў. Аўтар станковых кампазіцый «Дэяўчына з касой» (1969), «У восеньскім парку» (1971), «Раніца» (1974), «Дзеці» (1976), «Бацькоўскі край», «Хвіліна адпачынку» (абодва 1981), «Восень» (1982), «Першы снег» (1983), трыпдіха «Зіма» (1982), серый акварэляў «Па родных мясцінах», «Лепельшчына», «Міжземнамор’е» (усе 1992), твораў манум. мастацгва: размалёўкі «Этапы вялікага шляху» (1967) y будынку ГПТВ-19 і «Чалавек і прырода* (1980) y вытв. корпусе швейнай фабрыкі «Сцяг індустрыялізацыі» ў Віцебску, мазаіка «Дзяцінства» на будынку сярэдняй школы № 4 г. Наваполацк Відебскай вобл. (1973) і інш. М.Л.Цыбульскі. НЯКРАСАЎ Віктар Платонавіч (17.6.1911, Кіеў — 1987), рускі пісьменнік. Скончыў Кіеўскі будаўнічы ін-т (1936), адначасова вучыўся ў тэатр. студыі пры Кіеўскім т-ры рус. драмы. Працаваў акцёрам, тэатр. мастаком. Удзельнік Вял. Айч. вайны, потым журналіст. Пасля 1974 жыў y Францыі. У аповесці «У акопах Сталінграда» (1946, Дзярж. прэмія СССР 1947; фільм «Салдаты», 1957) аўтабіягр. вобраз апавядальніка-афіцэра, праўдзівая, падкрэслена празаічная карціна франтавых будняў. Аповесць «У родным горадзе» (1954, фільм «Горад запальвае агні», 1958) пра складаны лёс франтавіка, які вярнуўся з вайны. Аўтар аповесці «Кіра Георгіеўна» (1961), дарожных нататак пра замежныя паездкі, кнігі апавяданняў пра сустрэчы з людзьмі мастацгва, л-ры «У жыцці і ў лістах» (1971), эсэістычнай асацыятыўнай прозы «Запіскі разявакі» (1975), «Маленькая журботная аповесць» (1986), публіцыстычных аргыкулаў, артыкулаў пра архітэктуру, жывапіс, кінамастацтва і інш. Тв:. Нзбр. пронзв.: Повеста, рассказы, путевые заметкн. М., 1962; По обе стороны океана; Заішскн зевакл; Саперлнпопет, шш Еслв б да хабы, да во рту рослн грмбы... М., 1991; Маленькая печальная повесть: Проза разных лет. М., 1991; В самых адскнх котлах побывал...: Сб. повестей н рассказов, воспомлнаннй я ігасем. М., 1991. НЯКРАСАЎ Генадзь Канстанцінавіч (8.9.1918, г. Росаш Варонежскай вобл., Расія — 5.8.1987), расійскі і бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1954). Скончыў Ленінградскі тэатр. ін-т імя Астроўскага (1941). 3 1937 працаваў y Ленінградскім Новым т-ры юнага гледача, т-рах Балтыйскага флоту, Паўн. групы войск. 3 1950 y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі імя Горкага. 3 1960 y т-ры імя Массавета. Творчасць адметная псіхал. верагоднасцю, тонкім адчуваннем стылю твора і рэжысёрскай ідэі. Сярод лепшых роляў на бел. сцэне —•. Ермашоў і БончБруевіч («Брэсцкая крэпасць* і «Галоўная стаўка» К.Губарэвіча), Сакалоў («Песня нашых сэрдаў» В.Палескага), Васількоў («Шалёныя грошы» А-Астроўскага), Мікіта («Улада цемры»
Л.Талстога), Астраў («Дзядзька Ваня» АЛэхава), Эдгар («Кароль Лір» У.Шэкспіра), Хігінс («Пігмаліён» Б.Шоу), Алан Окапел («Шакалы» А.Якабсана); y т-ры імя Массавета — Лужнін («Злачынства і кара» ФДастаеўскага), Генерал («Смерць Пазухіна» М.СалтыковаШчадрына), Вэл Ксаўе («Арфей спускаецца ў пекла» Т.Уільямса), Дэрвіш («У ноч зацьмення Месяца» М.Карыма). Зняўся ў бел. фільмах «Чалавек не здаецца», «Першыя выпрабаванні» і «Якаў Багамолаў» (тэлевізійны). Ю.У.Сідараў.
В.П.Някрасаў.
М.АНякрасаў.
н я к р Ас а ў Мікалай Аляксеевіч (10.12.1821, в. Сінькі Ульянаўскага р-на Кіраваградскай вобл., Украіна — 8.1.1878), рускі паэт. Вучыўся ў Яраслаўскай гімназіі (1832— 37). У 1839—40 вольнаслухач Пецярбургскага ун-та. Першы зб. вершаў — «Мары і гукі» (1840). У 1845 выдаў зб. «Фізіялогія Пецярбурга» (ч. 1—2), y 1846 — «Пецярбургскі зборнік», y якіх змешчаны творы пісьменнікаў натуральнай школы. Выдаваў і факгычна рэдагаваў час. «Совремемшк» (1847—66), з 1868 рэдактар час. *Отечественные запйскй». Збліжэнне з В.Бялінскім, пазней супрацоўнідтва з М.Чарнышэўскім і МДабралюбавым зрабілі ўплыў на фарміраванне яго рэв.-дэмакр. светапогляду і глыбока нар. рэаліст. творчасць. Вершы 1840-х г. востра сацыяльныя, y іх спалучаецца пранікнёны лірызм з бязлітаснай сатырай. Праз усю творчасць Н. праходзідь тэма народа, увасобленая ў разнастайнасці тыпаў і характараў: цыкл вершаў «Пра надвор’е», вершы «Роздум каля параднага пад’езда», «На Волзе», «Плач дзяцей», «Чыгунка», «Песня пра свабоднае слова», паэмы «Мароз, Чырвоны нос» (1863—64), «Каму на Русі жыць добра» (1866—81, не завершана; на бел. мову пераклаў А.Якімовіч, 1940) і інш. Аўтар паэм «Няшчасныя» (1858, не завершана), «Дзвдуля» (1870), «Рускія жанчыны» (1872—73; прысвечана жонкам дзекабрыстаў), сатыр. «Сучаснікі» (ч. 1—2, 1875—76), раманаў «Тры краіны свету» (1848—49), «Мёртвае возера» (1851, абодва ў сааўт. з А.Панаевай) і інш. Пісаў апавяданні, нарысы, фельетоны, драм. творы, публіцыстычныя і крытычныя артыкулы, творы для дзяцей і інш. Адзін з першых звярнуў увагу на гаротнае жыццё бел. народа, стварыў вобраз беларуса («Чыгунка» і
«Каму на Русі жыць добра»), Грамадзянская, дэмакр., цесна звязаная з фальклорам, паэзія Н. зрабіла вял. ўплыў на развідцё рус. л-ры і л-ры інш. народаў, y т.л. беларускай. Бел. паэты развівалі някрасаўскую павагу да мужыка, заклікалі народ да барацьбы за сац. і духоўнае вызваленне. Пад знакам ідэй «песняра гора народнага» развівалася паэзія У.Сыракомлі, Ф.Багушэвіча, Я.Лучыны. А.Гурьшовіч ійырока выкарыстоўваў вобразнасць Н. ў сваіх вершах, пераклаў на бел. мову паэму «Мароз, Чырвоны нос». Новым этапам y асваенні традыцый Н. з’явілася творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, Цёткі. Агульнасць маральна-этычных пазідый Я.Купалы і Н. адчуваецца ў вершах «Пашкадуй мужыка», «Жніво», паэме «Яна і я». Коласаўскія вобразы сялян — працаўнікоў, праўдашукальнікаў — блізкія да вобразаў паэмы «Каму на Русі жыць добра». У 2-й пал. 19 ст. на Беларусі ставіліся прасякнутыя сац.-дэмакр. матывамі вадэвілі Н. «Вось што значыць пакахаць актрысу», «Шыла ў мяшку не ўтоіш, a дзяўчыну пад замком не ўтрымаеш», «Акцёр», меладрама «Мацярынскае благаславенне, або Беднасць і гонар» (пераклад-пераробка франц. п’есы АДэнеры і ГДемуана), драма «Асенні сум». Паэтызацыя працы (асабліва сялянскай), прыроды, гуманізм, прага дабра і справядлівасці — гэтыя рысы паэзіі Н. паўплывалі на фарміраванне эстэт. ідэалу бел. паэзіі. Бел. паэты выкарыстоўвалі вопыт Н. па збліжэнні паэзіі з прозай (празаізацыя паэзіі), з інш. літ. жанрамі. Бліскучыя ўзоры ўзаемапранікнення лірычнага і публідыстычнага пачаткаў y творах Н. садзейнічалі творчаму росту многіх бел. паэтаў (П.Броўка, АКуляшоў, М.Танк, П.Панчанка, Г.Бураўкін, А.Вялюгін, АВярцінскі, Н.Гілевіч, АРусецкі і інш.). На бел. мову асобныя творы Н. пераклалі Я.Купала, Броўка, М.Танк, Р.Барадулін, А.Бачыла, Бураўкін, Вярцінскі, МЛужанін, Я.Семяжон і інш. Тв:. Полн. собр. соч. в гшсем. T. 1—12. М., 1948—53; Собр. соч. Т. 1—4. М., 1990; Стнхотворення н лоэмы. Мн., 1980; Дедушка Мазай н зайцы: Поэмы, сгахн. Мн., 1997; Бел. пер. — Генерал Таптыгш. 3 ввд. Мн., 1952; Сялянскія дзеці. 2 выд. Мн., 1955; Дзядуля Мазай і зайцы. 3 выд. Мн., 1957; Дзецям. Мн., 1971; Лірыка. Мн., 1971. J lim Е в г е н ь е в-М а к с в м о в В . Жнзнь н деятельность Н.АНекрасова. T. 1—3. М.; Л., 1947—52; Некрасовскне традшцш в лсторнн русской в советской лнтературы. Ярославль, 1985; П р н й м a Ф.Я. Некрасов н русская лнгература. Л., 1987; Т р о ф н м о в Н.В., Г а р к а в в AM. Йдейно-художественное своеобразне лврнкн Н.АНекрасова. Кнев, 1989. У.В.Гніламёдаў. НЯКРАСАЎ Мікалай Мікалаевіч (н. 30.6.1932, Масква), расійскі дырыжор, педагог. Нар. арт. Расіі (1980). Нар. арі. СССР (1988). Скончыў Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1960). 3 1957 гал. дырыжор аркестра Рус. нар. хору імя М.Пятнідкага, з 1960 — Ансамбля нар. танца СССР. 3 1973 гал. дырыжор і маст. кіраўнік Аркестра рус. нар. інструментаў. 3 1985 адначасова выкладае ў Рас. ака-
дэміі музыкі імя Гнесіных (з 1991 праф.). Першы выканаўца пералажэнняў для аркестра рус. нар. інструментаў многіх твораў муз. класікі, сучасных рас. і замежных кампазітараў. Дзярж. прэмія СССР 1991. НЯМАНІЧЫ, правячая (з 1217 каралеўская, з 1346 царская) дынастыя ў сярэдневяковай Сербіі. Родапачынальнік — вял. жупан (князь) княства Рашкі Стэфан Няманя [каля 1170— 1196], які заклаў асновы адзінай феад. сербскай дзяржавы, т.зв. дзяржавы Н.Найб. вядомыя прадстаўнікі: сын Нямані вял. жупан Стэфан Первавянчаны [1196— 1227], які ў 1217 прыняў каралеўскі тытул; кароль Ураш III Дзечанскі [1321—31]; яго сын Стэфан III Душан [1331—55], які стварыў вял. серба-грэч. царства на Балканах і абвясціў сябе (1346) царом сербаў і грэкаў; яго сын цар Стэфан Ураш [1355—71], пры якім дзяржава Н. распалася і дынастыя спынілася. НЯМЁГЛЯ, рака ў Старадарожскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Пціч (бас. р. Прыпяць). Даўж. 20,2 км, пл. вадазбору 62 км2. Пачынаецца за 1,3 км на ПнЗ ад в. Аляксандраўка, y ніжнім цячэнні называецца Руч. Вусце каля в. Лука. Рэчышча каналізаванае. НЯМЕРЖА, вёска ў Драгічынскім р-не Брэсцкай вобл., каля аўтадарогі.Драгічын—Бяроза. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПнЗ ад горада і 23 км ад чыг. ст. Драгічын, 126 км ад Брэсга. 407 ж., 149 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НЯМЕЦКАЯ БІБЛІЯТбКА ў Л е й п ц ы г у , нямецкая нац. бібліятэка. Засн. ў 1912. У 1950 y яе склад уключаны Ням. музей кнігі і пісьменсгва (засн. ў 1884) з каштоўнымі зборамі рукалісаў, інкунабул і сгарадрукаў, y 1959 — зборы Т-ва ням. кнігавыдаўцоў y Лейпдыгу (засн. ў 1825), y 1964 — Ням. музей вытв-сці паперы (засн. ў 1957). Збірае і захоўвае творы нямецкамоўнага сусв. пісьменства, даследаванні па германістыцы. З’яўляецца нац. бібліягр. цэнтрам (з 1931 выдае бягучую «Нямецкую нацыянальную бібліяграфію»), У 1991 разам з Ням. б-кай y Франкфурце-наМайне і Муз. архівам y Берліне ўвайшла ў склад створанай y 1990 федэральнай установы «Нямецкая бібліятэка». Н.К.Маэоўка. НЯМЕЦКАЯ ДЗЯРЖАЎНАЯ 0ПЕРА (Die Deutsche Staatsoper), адзін з буйнейшых муэычньіх тэатраў Германіі. Адкрыты ў 1742 y Берліне як Прыдворны оперны тэатр (арх. Г.В.ІСнобельсдорф) пастаноўкай оперы «Цэзар і Клеапатра» К.Г.Граўна (заснавальнік і першы кіраўніх т-ра). Да 1918 наз. Каралеўская опера. Неафіц. назва — «Тэатр на Унтэр-дэн-Ліндэн» (ад назвы вуліцы, на якой размешчаны будынак т-ра). Напачатку ставіліся пераважна італьян.
і франц. оперы (спявалі італьян. спевакі), з канца 18 ст. таксама творы ням. і аўстр. камлазітараў, y т.л. В.А.Моцарта, Л.Бетховена, К.М.Вебера, ГА.Маршнера, Дж.Меербера (у 1842—50 генералмузік-дырэктар), Р.Вагнера, Р.Штрауса, ПДэсаў, А.Берга, К.Орфа, Граўна і інш. 3 1923 y рэпертуары оперы і балеты П.Чайкоўскага, М.Рымскага-Корсакава, М.Мусаргскага, С.Пракоф’ева, Дз.Шастаковіча, АХачатурана, В.Баснера, А.Пятрова і інш. У т-ры выступалі спевакі П.Віярдо-Гарсія, Л.Леман, ПЛука, Е.Лінд, Г.Мара, П.Г.МілвдэрГаўптман, АПаці. У розныя гады калектыў узначальвалі дырыжоры Граўн (1742—59), Г.Спанціні (1820—42), М.Шылінгс (1919—24 і 1933), Э.Клейбер (1925—35), Ф.Канвічны (1955—62), О.Суітнер (з 1964—71 і з 1974), цяпер К.Тылеман (2000). Сярод балетмайстраў: П.Тальёні (1856—83), Г.Кролер (1919—22), Т.Гзоўская (1945—52), Л.Грубер (1955—70), Э.Бішаф (з 1972). НЯМЕЦКАЯ MÔBA, адна з германскіх моў (заходнегерманская падгрупа). Афіц. мова Германіі, Аўстрыі, Ліхтэнштэйна, адна з афіц. моў Швейцарыі, Бельгіі, Люксембурга. Mae 3 груіш дыялектаў (ніжненям., сярэдненям. і паўд.-ням.), кожная з якіх падзяляецца на зах. і ўсх. падгрупы. У фанетыцы — наяўнасць доўгіх і кароткіх галосных, дыфтонгаў, адсутнасць проціластаўлення зычных па цвёрдасці — мяккасці, дынамічны нефіксаваны націск. У марфалогіі — сінтэтычны і аналітычны спосабы перадачы граматычных катэгорый. У сінгаксісе — пераважна дзеяслоўны тып сказа, месца асабовай формы дзеяслова фіксаванае. Развітая сістэма сродкаў словаўтварэння; шырока ўжываецца словаскладанне. Сучасная ням. літ. мова Германіі, Аўстрыі і Швейцарыі мае некаторыя нарматыўныя адрозненні, пераважна ў лексіцы і вымаўленні. Разыходжанні ў вусным маўленні паміж варыянтамі Н.м. больш значныя. Пісьменства з 8 сг. на аснове лац. графікі. Літ:. Ж н р м у н с к н й В.М. Нсторня немецкого языка. 5 нзд. М., 1965; Г л y ш a к Т.С. Функцнональная сталнстака немецкого языка. Мн., 1981; K on a н е в П.Н., Б e е р Ф. Теорня н практнка гшсьмеішого перевода. Ч. 1. Перевод с немецкого языка на руссклй. Мн., 1986; К о п а н е в П.Н., Х в л ь т о в Н.Г. Учебннк немецкого языка: Деловое обіценне. Ч. 1—2. Мн., 1995. НЯМЁЦКІ НАР0ДНЫ КАНГРЙС (ННК; Deutscher VolkskongreB), сход дэлегатаў ад паліт. партый і масавых арг-цый, кіроўны Сацыяліст. адзінай паргыяй Германіі (САПГ; засн. ў 1946) пасля 2-й сусв. вайны. Пасяджэнні кангрэса адбыліся ў снеж. 1947, сак. 1948 і маі 1949, ён выбраў y сак. 1948 1-ы, y маі 1949 2-і Нямецкі нар. савет (апошні 30.5.1949 прыняў праект канстытуцыі, a 7.7.1949 канстытуіраваўся як часовая Нар. палата і абвясціў Германскую Дэмакратычную Рэспубліку, ГДР). ННК праводзіў сав. палітыку адносна Германіі і служыў для САПГ інструментам y
н я м іг а
409
будаўнідтве аднапарт. сістэмы. У зах. акупац. зонах краіны забаронены ў пач. 1948. У сувязі з заснаваннем ГДР ННК канстытуіраваўся ў кастр. 1949 як Нац. фронт дэмакр. Германіі. НЯМЁЦКІ 0РДЭН, гл. Тэўтонскі ордэн. НЯМІГА, Н я м і з а, рака ў Мінску, правы прыток р. Свіслач (бас. р. Дняпро). Даўж. каля 5 км. У канцы 19 — сярэдзіне 20 ст. заключана ў падземны калекгар. Пачынаецца на ПдЗ горада, працякае пад зямлёй y раёне ўсх. часткі праспекга Жукава, вуліц Чыгуначная, Грушаўская, Разінская, Рамізнідкая, праспекга Дзяржынскага, з паўд. боку Тэатра музкамедыі, пад вуліцамі Мяснікова і Няміга, упадае ў Свіслач насупраць Траецкага прадмесця.
Вуліда Няміпі. Фота 1948. НЯМІГА, адна са стараж. вуліц Мінска. Знаходзіцца ў гіст. цэнтры горада, паміж р. Свіслач і вул. К.Цэткін; працягласць 1840 м. Назва ад р. Няміга (прыток Свіслачы, заключана ў падземны калектар), уздоўж якой вуліца пралягала. Узнікла ў 12 ст. як адна з цэнтр. гандд. магістралей, што злучала гандл. гоіошчу перад Мінскім замкам (Нізкі рынак) з б. Койданаўскім трактам. У дакументах 16— 18 ст. наз. Н я м і з с к a й. У 19 ст. ўключала Нізкі і Рыбны рынкі, звязвала гандл. плошчу на Траецкай гары з рынкам y б. Раманаўскім прадмесці (раён сучасных вуліц Раманаўская слабада і Мяснікова). Да канца 18 ст. забудова была пераважна драўляная (у 1793 існавалі толькі 2 мураваныя дамы), шмат разоў гарэла (асабліва моцны пажар y 1835). У пач. 17 ст. на скрыжаванні вуліц Н. і Ракаўскай пабудаваны комшіекс правасл. манастыра з Мінскай Петрапаўлаўскай царквой, на правым баку Н. да 1965 стаяў будьінак сшаіюгі 18 сг. У 19 ст. забудавана 2—3-павярховымі жылымі будынкамі э крамамі, якія стваралі суцэльны вулічны фронт, мелі рысы класіцызму. Напачатку праезная ч. вуліды была вымашчана драўляным насцілам, y 17— 18 ст. забрукавана, y пач. 20 ст. заасфальтавана. У Вял. Айч. вайну ў раёне вулід Н. і Ра-
410
НЯМІГСКАЯ
каўскай было гета. У пач. 1970-х г. забудова Н. знесена ў сувязі з рэканструкцыяй трансп. магістралі — вуліда М.Горкага (цяпер М.Багдановіча) — Няміга. У 1990-я г. на Н. пабудаваны рэстаран «МакДональдс» (арх. А.Чадовіч), комплекс 12-павярховых жылых дамоў, гандл. цэнтр «На Нямізе» (йраўнік аўтарскага калекгыву арх. С.МусінСКІ). Э.М.Загарульскі.
Гісторыя Н.к. пачалася ў 1890-я г. з тэхн. атракцыёна і была цесна звязана з развіццём кінатэхнікі: вынаходнідтвам «жывых карцінак» (Т.Эдысан), «кінематографа* (браты Люм’ер), «вайгаскопа» (ТАрмат і Эдысан) і «баёграфа» (Э.Лост і У.Дзіксан). У пач. 20 ст. пачалося наследаванне традыц. відам мастацтва — тэатру і лігаратуры. У канцы 1910-х г. становіцца самаст. мастацгвам са сваёй сістэмай выразных сродкаў (гл. Кінамастаіупва). Спецыфіка кінамовы (экранны рух, сістэма планаў, ракурсаў, кампазіцый, асвяглення, мантаж ях аўгарская канцэпцыя фільма) былі тэарэтычна вызначаны як «фотагенія» (Л.Дэлюк), «рэабілітацыя фізічнай рэальнасці»
л
НЯМІГСКАЯ БІТВА 1067, адна з першых бітваў пачатку феад. раздробленасці Русі. Адбылася 3.3.1067 на р. Няміга паміж войскамі паўд.-рус. князёў Ізяслава, Святаслава, Усевалада Яраславічаў і полацкага кн. Усяслава Брачыславіча. Прычына — намер кіеўскага князя падпарадкаваць Псшацкае княства, якое да гэтага часу стала незалежным. Выкарыстаўшы захоп і разарэнне Усяславам Ноўгарада, войскі паўд.-рус. князёў захапілі Мінск. Н.б. скончылася паражэннем войск Полацкага княства. У час мірных перагавораў Усяслаў Брачыславіч быў зняволены ў Кіеве. Н.б. асуджана аўтарам «Слова аб палку Ігаравым», які апісаў яе як жорсткае пабоішча: «На Неммзе снопы стелют голог вамн, молотят чеіш харалужнымн, на тоце жнвот кладут, веют душу от тела. Немнзе кровавн брезе не бологом бяхуть посеянн — посеянн костьмн рускнх сынов». Э.М.Загарульскі. Н ЯМ 0Е KIHÔ, умоўная назва кінематографа ад яго ўэнікнення (1895) да 1930-х г., які характарызаваўся спецьіфічнай сістэмай выразных сродкаў, найб. адметным з якіх была адсутнасць іуку — «немата». Гэта кампенсавалася цітрамі, ігрой тапёраў, павышанымі мімікай і жэстыкуляцыяй акцёраў, падкрэсленым грымам. Узнаўленне выявы з хуткасцю 16 кадраў за секунду (цяпер 24) рабіла дзеянне больш рухомым. Чорна-белы колер часам спалучаўся з афарбоўкай, вірыраваннем стужкі. У 1930-я г. паступова саступіла месца гукавому кіно.
(З.Кракаўэр), «фатаграфічная дакументальнасць» (АБазен), «Мантаж атракцыёнаў» (СЭйзенштэйн). Паэтыку Н.к. развіваў яго эксперым. авангард, кіно сімвалаў і метафар. Ням. экспрэсіянізм стварыў экранны свет дэфармаванай прасторы, фантасмагорыі, адчування пагрозы («Кабінет доктара Калігары», рэж. Р.Віне, 1919; «Нібелунгі», 1924, «Метраполіс», 1926, абодва рэж. Ф.Ланг). Франц. імпрэсіяшзм матэрыялізаваў y вобразах падсвядомасць, летуценні, патаемныя жаданні («Алтраю», рэж. Р.Клер, «Механічны балет», рэж. Ф.Лежэ, абодва 1924; «Андалузсхі сабака», 1928, «Залаты век», 1930, абодва рэж. Л.Буньюэль). У эпоху Н.к. пачалі фарміравацца віды і жанры кіно (гл. Дакументальнае кіно, Мастацкае кіно). Усталявалася сістэма кіназорак пэўнага амплуа: «Папялушка» — М.Пікфард, Л.Гіш y ЗША «ахвяра року» — В.Халодная ў Расіі, Г.Гарба ў ЗПІА, «вамп» — АНільсен y Даніі, «рамантычныя палюбоўнікі» — Р.Валентына, Г.Лойд, Д.Фэрбенкс y ЗША, І.Мазхсухін, АКтораў y Расіі, комікі — Б.Кітан y ЗША, М.Ліндэр y Францыі і інш. Маст. мову Н.к., яго міміку і пантаміму геніяльна выхарыстаў Ч.Чаплін для стварэння вобраза-маскі чалавечнага і вьшаходлівага бадзягі («Maльпп», 1921; «Залатая ліхаманка», 1925; «Цырк», 1928; «Агні вялікага горада», 1931). Нац. кінематографы ўвасобілі на экранах гісторыю народаў y розных жанравых формах: гісторыка-манумент. «баевікі» Дж.Пастроне ў Італіі («Падэенне Троі», 1910; «Кабірыя», 1914), ківапрытча пра гісторыю чалавецгва Д.Грыфіта ў ЗША («Нецярпімасць», 1916), кінатрагедыя пра сярэднявечча К.Т.Дрэера ў Францыі («Страсці Жанны д’Арк», 1927) і інш. У Расіі развівалася гіст.-рэв. хіно ў паэт.-метафарычным хірунку: кінаэпапеі Эйзенштэйна з «героем-масай» і «тыпажамі» замест акцёраў («Сгачха*, 1925; «Браняносец Пацёмхін», 1925), кінадрамы У.Пудоўкіна («Маці», І926), лірыка-эпічныя кінапаэмы АДаўжэнхі («Звянігара», 1928; «Зямля», 1930).
На Беларусі Н.к. развівалася э 2-й пал. 1920-х г. 3 1925 y «Белдзяржкіно» кінааператар М.Лявонцьеў здымаў святы, урачыстасці, жыццё вёскі і горада. Першы бел. маст. фільм «Лясная быль» (1926, рэж. Ю.Тарыч) спалучае авантурна-прыгодніцкі жанр з рысамі дакументалізму (здымкі на месцы рэальных гіст. падзей сялян, удзельнікаў вызвалення Беларусі ад польскай акупацыі). Авантурна-прыгодніцкі жанр дамінаваў y бел. фільмах на гіст. тэмы: «Кастусь Каліноўскі» (1927, рэж. У.Гардзін), «Хвоі гамонядь» (1929, рэж. Л.Малчанаў) і інш. Фільм У.Корш-Сабліна «У агні народжаная» (1929) спалучае фальклорную афарбоўку з традыцыямі агішлаката. У канцы 1920 — пач. 1930-х г. бел. Н.к. актыўна звярталася да тагачаснай тэматыкі: фільмы «Чатырыста мільёнаў» (рэж. Гардзін), «Да эаўтра> (абодва 1929), «Нянавісць» (1930, рэж. абодвух Тарыч), «Шчасце» (рэж. А.Файнцымер), «Жанчына» (рэж. ЯДэіган, абодва 1932) і інш. Па стылістыцы яны блізкія да агітпрапфільмаў. У 1930-я г. бел. Н.к. звяргалася да эстэтыкі жывапісна-мантажнага кіно, што падкрэслівала нац. каларыт фільмаў. Апошні бел. «нямы» фільм — «Палескія рабінзоны» (1935, рэж. І.Бахар і П.Малчанаў). Літ.: Мсторня белорусского кнно. Мн., 1969; К л е р Р. Кнно вчера, кнно сегодня: Пер. с фр. М., 1981. В.Ф.Нячай. НЯМ0ЙТА, вёска ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Сянно— Талачын. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 9 км на ПдУ ад г. Сянно, 65 км ад Віцебска, 25 км ад чыг. ст. Бурбін. 311 ж., 127 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Н ЯМ Ц 0Ў Валянцін Барысавіч (н. 24.2.1936, в. Навасёлкі Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне статыстычнай механікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1988), праф. (1989). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1959). 3 1966 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па даследаванні кандэнсаваных сістэм (вадкіх крышталёў, малекул ДНК, біял. мембран). Распрацаваў статыстычную тэорыю нераўнаважных працэсаў y вадкіх крышталях, прадказаў наяўнасць каларычнага і механахім. эфектаў награван_ня і змен канцэнграцыі многакампанентных сістэм y выніку арыентацыйнай дэфармацыі хіральнага асяроддзя. Te.: Нер .вновесная статастнческая механнка снстем с орнентацнонным лорядком. Я.Г.МіляшкевЫ. Мн., 1997. Н ЯМ Ц 0Ў Вікгар Віктаравіч (н. 8.9.1941, с. Белая Гліна Краснадарскага краю, Расія), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1972). 3 1972 выкладае ў Бел. AM, з 1995 заг. кафедры. Сярод твораў: габелены «Музыка» ў Бел. дзярж. філармоніі (1974—76, y сааўг. з АЯскіным, У.Ткачовым), «Беларусь — край мой родны» ў рэзідэнцыі прэзіДэнта Беларусі (1983—84), впражы «Песні Беларусі» і «Поры года» ў Т-ры юнага гледача Беларусі (1978, y сааўт. з
Ткачовым), «Сонечныя кветкі. Флора і фауна» ў мед. ін-це (1992—93), «Старажытная геральдыка гарадоў Беларусі» ў тэхнал. ун-це (1993—94; усе ў Мінску), «Белавежская пушча» ў бел. урадавай рэзідэнцыі Віскулі ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. (1981—82), дэкар. рэльефаў. Аўтар жывапісных падотнаў «Успаміны. Дзікі мёд» (1981), «Алегорыя трывогі» (1986), «Бабіна лета» (1990), «Стары млын» (1992), «Каля люстэрка» (1996), «А.Пушкін», «А.Міцкевіч» (абодва 1999), трыпціха «Поры года» (1995),
В.Нямцоў.
Каля люстэрка. 1996.
серыі пейзажаў «Па Галандыі і Францыі» (1999). Творам уласцівы гарманічная пластычнасць з рэаліст. тракгоўкай сюжэта, метафарычнасць. Л.Ф.Салавей. НЯМ Ц^ВІЧ Кароль Урсын (1797— 9.2.1867), адзін з кіраўнікоў паўстання 1830—31. Са шляхецкага роду УрсынНямдэвічаў. Скончыў Свіслацкую гімназію, вучыўся ў Віленскім ун-це. У 1830 абраны віцэ-маршалкам Гродзенскай губ. У час паўстання 1830—31 на 4 месяцы інтэрніраваны ў Гродне. Уцёк пад Беласток, дзе ўзначаліў невял. атрад, які быў разбіты 16.5.1831, адышоў пад Белавежу, пасля рассеяны. Н. далучыўся да дывізіі ген. М.Рыбінскага. У жн. 1831 увайшоў y склад Сената Каралеўства Польскага як прадстаўнік ад Гродзеншчыны. Пасля капітуляцыі Варшавы эмігрыраваў y Парыж, дзе звязакы з Ю.Нямцэвічам, А. Чартарыйскім. Аўтар мемуараў «Успаміны з 1831 г.» (1863), «Успаміны пра паўстанне ў Брэсце Літоўскім» (1869). НЯМЦЙВІЧ Юльян Урсын (16.2.1758, в. Скокі Брэсцкага р-на — 21.5.1841), пісьменнік, паліт. дзеяч Рэчы Паспалітай, гісторык. Вучыўся ў Рыцарскай школе ў Варшаве (1770—11). 3 1777 ад’ютант А.К.Чартарыйскага. У 1788— 92 пасол на Чатырохгадовы сейм, удзельнічаў y распрацоўцы Канстыту-
цыі 3 мая 1791. 3 1791 чл. Адукацыйнай камісіі. Пасля перамогі Таргавіцкай канфедэрацыі ў 1792 y эміірацыі. У час паўстання 1794 ад’ютант і сакратар Т.Касцюшкі. Пасля задушэння паўсгання знявсшены ў Петрапаўлаўскую крэпасць y Пецярбургу. 3 1796 y ЗІПА. У 1807 вярнуўся, займаў пасаду сакратара Сената Варшаўскага княства, з 1813 — Сената Каралеўства Польскага. Падарожнічаў па Беларусі (1809, 1816, 1819). Чл. Т-ва сяброў навук y Варшаве (старшыня з 1827). Удзельніх паўстання 1830—31. 3 1833 y эміграцыі ў Парыжы. У паліт. камедыі «Вяртанне пасла» (1790) выказаўся за сац. рэформы ў Рэчы Паспалітай, вызваленне сялян ад прыгону. Аўтар зб-каў «Літоўскія пісьмы» (1812), дзе адлюстравана бел. тэматыка, цыкла «Гістарычныя песні» (1816), раманаў «Два паны Сяцехі» (1815), «Ян з Тэнчына» ’(1825) і інш. У кн. «Гістарычныя падарожжы па польскіх землях, што адбыліся ад 1811 да 1828 гг.» (1858) апісаў Брэст, Гродна, Навагрудак, жыццё бел. сялян. Напісаў «Гісторыю панавання Жыгімонта III» (т. 1—3, 1818— 19), «Сучасную гісторыю» (1863), «Жыцці значных людзей XVIII ст.» (1904). Ініцыятар і рэдактар выдання «Збор гістарычных мемуараў пра старажытную Польшчу» (т. 1—7, 1822—36), y які ўключыў «Дыярыушы» С. і Б. Маскевічаў. Аўтар шматлікіх мемуараў, y тл . «Дзённікаў часоў маіх» (1848, дапоўненае выд., т. 1—2, 1957). Тв.\ Dzieta poetyczne wieiszem i proza. T. 1—12. Lipsk, 1838—43. Him.-. Г р н ц к е в в ч В.П. Пугешествня нашнх земляков. Мн., 1968. НЯМЧЬІНАЎ Васіль Сяргеевіч (15.1.1894, с. Грабава Пензенскай вобл., Расія — 5.11.1964), бел. вучоны-эканаміст. Акад. АН Беларусі (1940), АН СССР (1946), УАСГНІЛ (1948). Д-р эканам. н. (1935). Скончыў Маскоўскі камерцыйны ін-т (1917). У 1928—48 y Маскоўскай с.-г. акадзміі імя К.А.Ціміразева (праф., заг. кафедры, адначасова з 1940 дырэктар). У 1949—63 старшыня Савета AH СССР па вывучэнні прадукц. сіл. 3 1953 акад.-сакратар Аддзялення эканам., філас. і прававых навук AH СССР, y 1958—62 чл. прэзідыума AH СССР. Асн. працы па праблемах тэорыі і практыкі статыстыкі, развідця прадукц. сіл і струкгуры грамадскай вытв-сці, распрацоўды мадэлей планавай гаспадаркі. Дзярж. прэмія СССР 1946. Ленінская прэмія 1965. Тв.: Нэбр. пронзв. T. 1—6. М., 1967—69. Літ:. В.С.Немчшюв. М., 1964. НЯМЬІЛЬНЯ, рака ў Гомельскім і Лоеўскім р-нах Гомельскай вобл. і Чарнігаўскай вобл. Украіны, левы прыток р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 37 км. Пл. вадазбору 380 км2. Пачынаецца за 2 км на ПдЗ ад в. Глыбоцкае Гомельскага р-на, вусце за 3 км на У ад в. Карпаўка Лоеўскага р-на. Рэчышча каналізаванае на працягу 3,5 км ад вьггоку і на працягу 2,5 км на У ад в. Дзікалаўка Гомельскага р-на ўніз па цячэнні. Каля в. Дзікалаўка плаціна і сажалка.
НЯПАРНЫ
411
НЯНЬЦЗібнЬСКАЕ ПАЎСТАННЕ, Няньданскае паўстанне, паўсганне ў Кітаі ў 1852—68 супраць маньчжурскай дынастыі Цын. Арганізавана членамі тайных т-ваў «нянь» (кіг. жгут з прамасленай паперы, таксама саюз, таварыства). Пачалося ў ліст. 1852 на Пн іграв. Аньхой пад кіраўніцгвам Чжан Ласіна. У 1855—56 партьп. атрады паўстанцаў дзейнічалі на тэр. правінцый Аньхой, Цзянсу і Хэнань, з 1857 сумесна з тайпінамі (гл. Тайпінскае паўстанне). Канчаткова задушана ў жн. 1868.
Ю.Нямцэмч.
В.С.Нямчынаў.
НЯ1ІАРНАКА1ІЫТНЫЯ, н я п а р н а п a л ь ц ы я (Perissodactyla), атрад расліннаедных млекакормячых. Вядомы з эацэну (каля 60 млн. г. назад). 9 выкапнёвых і 3 сучасныя сям.: коневыя, насарогавыя, тапіравыя. 6 родаў, 16 відаў. Дзікія віды пашыраны ў Азіі, Афрыды, Паўд. Амерыцы, свойскія (коневыя) — на ўсёй сушы. Жывуць y розных ландшафтах, паасобна або невял. статкамі. 12 відаў і 4 падвіды занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. 1,8—5 м, маса ад 180 кг да 5 т. На нагах 1 або 3 пальцы (на пярэдніх зрэдку 4). Найб. развігы 3-і, сярэдні, палец, які заканчваецца капыгом. Палігамы. Нараджаюць звычайна 1 дзіцяяя. Э.Р.Самусенка. НЯПАРНЫ ШАЎКАПРАд (Lymantria, або Ocneria, dispar), матыль сям. ваўнянак. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Паўн. Афрыцы. Шкоднік болыд як 300 відаў раслін, пераважна лясных лісцевых і пладовых дрэў. Палавы дымарфізм моцна выяўлены (адсюль назва). У самкі крылы (размах 5,5—9 см) і грудзі брудна-белыя; брушха тоўстае, на
Няпарвы шаўкалрад: 1 — самец; 2 — самка; 3 — вусень на лісці дуба; 4 — кукалка.
412
НЯПОЎНАГАЛОССЕ
канцы з жоўта-бурымі валаскамі; вусікі пілаватыя, чорныя. У самца пярэднія крылы (pasMax 3,5—5 см) шэра-бурыя, заднія (і грудзі) бурыя, з цёмным краем; брушка тонкае, з кутасіхам на канцы; вусіхі перыстыя, чорна-бурыя. Крылы э плямістымі (акрамя задніх y самцоў) светлымі махрамі, пярэднія з некалькімі цёмнымі звілістымі ці лерарывістымі папярочнымі лініямі. Вусені даўж. 45—75 мм, шэра-бурыя, з 3 падоўжнымі жоўтымі лініямі, сінімі і чырв. валасістымі бародаўкамі, кормяцца лісцем, кветкамі. Кукалкі чырвона- ці чорна-бурыя, э валаскамі. Генерацыя аднагадовая. Зімуюць вусені ў абалонках яец. НЯПОЎНАГАЛ0ССЕ, спалучэнне плаўнага зычнага «р», «л» з галосным на месцы праславянскіх дыфтангічных спалучэнняў or, ol, er, еі паміж зычнымі. Фанетычная асаблівасць паўд.-слав., a таксама чэш. і славацкай моў. Сутнасць Н. — y змяненні праслав. каранёвых злучэнняў тыпу tort, toit, tôrt, tëlt паводле закону адкрытага складу ў trat, tlat, trët, tlët: праслав. *borda (барада) — балг. «брада», праслав. ‘melko (малако) — чэш. «mléko». Адрозніваюць сапраўднае і несапраўднае Н. Пры сапраўдным Н. паўд.-слав. (або чэш. і славацкім) злучэнням тыпу trat, tlat, trët, tlët адпавядаюць адлаведныя ўсх.-слав. злучэнні torot, tolot, teret (гл. Поўнагалоссе): сербскае «град» — бел. «горад» (з адлюстраваннем акання). Пры несапраўдным Н. корань выглядае няпоўнагалосным, але не паходзіць з праслав. злучэнняў: балг. «брат» — бел. «брат». Словы з сапраўдным Н. распаўсюдэіліся ў інш. слав. мовы з паўд.-слав. моў (найперш са стараслав.): бел. «прах», рус. «гражданнн» і інш.; y бел. мове іх значна менш, чым y рускай. Л і т К р н в ч н к В.Ф., М о ж е й к о Н.С. Сгарославянсклй язык. 3 лзд. Мн., 1985. A В.Зінкевіч. НЯПРЬІНЦАЎ Юрый Міхайлавіч (15.8.1909, Тбілісі — 20.10.1996), расійскі мастак. Нар. маст. СССР (1965). Правадз. чл. AM СССР (1970). Вучыўся ў Ленінградскай AM (1934—38). 3 1948 выкладаў y Ін-це жывапісу, скулыпуры і архітэктуры імя І.Рэпіна ў Ленінградзе (з 1954 праф.). Ствараў пераважна жанравыя творы, прысвечаныя Вял. Айч. вайне. Аўтар серыі афортаў «Ленінград-
цы» (1960—67), карціны «Прывітанне, Ленінград!» (1947), «Адпачынак пасля бою» (1951), «Трамвай прыйшоў на фронт» (1964), «Памяці загінуўшых» (1967), «Балтыйцы» (1970), «Вось салдаты ідуць» (1971). Дзярж. прэмія СССР 1952. Літ.: М я м л л н Н.Г. Ю.Непрннцев. Л., 1976. НЯП^ЎНЫ Я в і д ы , віды жывых арганізмаў, пагроза знікнення якіх з дадзенай тэр. ўмоўна існуе (колькасць і стан папуляцый выклікаюць трывоіу), аднак ступень яе дакладна не вызначана (з-за недахопу звестак). Уключаюцца ў Чырвоныя кнігі (катэгорыя 4 Камісіі па рэдкіх і знікаючых відах МСАП). На Беларусі 1 Н.в. млекакормячых, 17 — птушак, 8 — насякомых, 7 — пакрытанасенных раслін, па 4 — трыбоў і водарасцей. Ахова Н.в. патрабуе вывучэння іх біялогіі, экалогіі і пашырэння, уліку сустрэч, кантролю за станам папуляцый, забароны здабычы (збору), аховы месцаў пражывання (росту), увядзення ў культуру і рассялення ў прыродныя экатопы (для раслін) і інш. НЯР0ПЛЯ, рака ў Бялыніцкім р-не Магілёўскай вобл., левы прыток р. Друць (бас. р. Дняпро). Даўж. 30 км. Пл. вадазбору 200 км2. Пачынаецца за 1 км на Пд ад в. Ількавічы, цячэ праз воз. Няропля, вусце за 3 км на ПнУ ад в. Калінаўка. Рэчышча, за выключэннем 2 km y вярхоўі, каналізаванае.
дзве часткі памножыць на адзін і той жа дадатны лік (пры множанні на адмоўны лік Н. пераходзідь y процілеглую). Уласцівасці і класіфікацыя Н. (аналагічныя ўласцівасцям і класіфікацыі роўнасцей) вывучаюцца многімі раэдзеламі матэматыкі.
Да арт. Нярудвых будаўнічых мпэрыялаў прамысловасцв. Здабыча граніту на Міхашэвіцкім радовішчы.
НЯРЎДНЫХ БУДАЎНІЧЫХ МАТЭРЫЙЛАЎ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна прамысловасці, спецыялізаванай на здабычы, драбленні і абагачэнні буд. каменю, здабычы друзу, жвіру, буд. пяску. На Беларусі як прамысл. галіна пачала фарміравацца пасля Вял. Айч. вайны з буд-вам спецыялізаваных прадНЯР0ПЛЯ, возера ў Бялыніцкім р-не прыемстваў. Аб’ядноўвае больш за 350 Магілёўскай вобл., y бас. р. Няропля прадпрыемстваў, найбуйнейшыя з іх (цячэ праз возера), за 2 км на ПнУ ад Мікашэвіцкае прадпрыемства *Граніт», г. п. Бялынічы. Пл. 0,26 км2, даўж. 650 Заслаўскі і Аршанскі драбільна-сартам, найб. шыр. 520 м, даўж. берагавой вальныя з-ды, Смаргонскі драбільналініі 1,8 км. Пл. вадазбору 52,4 км2. сартавальны гідрамеханізаваны Э-д. АсСхілы катлавіны выш. 10— 12 м, перанова сыравіннай базы — радовішчы важна разараныя, участкамі пад хмызпясчана-жвіровага матэрыялу і буд. каняком, на ПдЗ да 22 м, парэзаныя яраменю. Прадукцыя выкарыстоўваецца як мі. Берагі выш. да 1 м. напаўняльнік для вытв-сці .бетону, жалезабетону, пры буд-ве і рамонце чыНЯР0УНАСЦБ y м а т э м а т ы ц ы , гункі, дарог з цвёрдым пакрыццём, меалгебраічны выраз, элементы якога спа- ліярац. сістэм і інш. Гл. таксама Адкрылучаны знакамі: менш <, менш ці роўтая распрацоўка радовішчаў, Будаўнічых на <,, болып >, болын ці роўна >, няматэрыялаў прамысловасць. роўна Напр., запіс a < Ь азначае, што НЯРЎДНЫЯ КАРЫСНЫЯ ВЬІКАПa меншае за b. Н. і роўнасці маюць мноНІ, тое што неметалічныя карысныя выгія агульныя ўласцівасді, напр., Н. заскапні. танецца правільнай, калі да яе абедзвюх частак дадаць адзін і той жа лік ці абеНЯСВІЖ, горад, цэнтр Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. За 112 км ад Мінска, 14 км ад чыг. ст. Гарадзея на лініі Мінск— Баранавічы. Аўтадарогамі злучаны з Баранавічамі, Кледкам, Навагрудкам, Стоўбцамі, з аўгамагістраллю Мінск— Слуцк. 14,6 тыс. ж. (2000). Ўлершыню ўпамінаецца ў 1446 як уласнасць Сяляўкі, перададэеная вял. кн. ВКЛ Казімірам М.Неміровічу. 3 1492 уласнасць маршалка ВКЛ П.Я.Мантыгірдавіча, з 1523 — Радзівілаў. У 1547 з атрыманнем М.Радзівілам Чорным княжацкага тытула Н. сгаў цэнтрам Нясвіжскага княства. У сярэдзіне 16 ст. ÿ Н. дзейнічаў кальвінскі збор. Па ініцыягыве М.К.Радаівіла Сіропсі 23.4.1586 Н. атрымаў магдэбургскае права. У 1586 засн. Нясвіжскі езуіцкі калегіум, y 1591 — Нясвіжскі кляштар бенедыкцінак, y 1598 — Нясвіжскі кляштар 'бернардзінцаў. У 1583 пачата буд-ва Нясвіж-
скага эамка (гл. ў арт. Нясвіжскі палацавапаркавы комплекс). У 1586 Н. стаў цэнтрам эямельнага ўладання Радзівілаў — Нясвіжскай ардынацыі з рысамі дзярж. адзінхі ў Навагрудскім ваяв. У вер. 1655 і 1660 y час вайны Расіі з Рэччу Паспалігай 1654—67 Н. занягы ўкр. казакамі і рас. войскамі, але замак аблогу вытрымаў. У 1672 эасн. Пясвіжскі кляштар дамініканцаў. У 1673 y Н. каля 2,4 тыс. ж., 366 «дымоў». У 1681 заснаваны штогадовы Міхайлаўскі кірмаш (праводзіўся на свяга св. Міхаіла, 29 вер.). М оцна пацярпеў Н. ад шведаў y 1706 y час Паўночнай вайны 1700— 21, адбылася Нясвіжа абарона 1706. Горад і замак адбудаваны ў 1720-я г. М .К.Радзівілам Рыбанькам. У прыгарадзе Н. Альбе знаходзілася загарадная рэзідэнцыя Радэівілаў, дзе быў пабудаваны палац, разбіты парк, выкапаны каналы, y 1726— 36 працаваў Пясвіжскі чыгуналіцейны завод. У 1764 і 1768 Н. заняты рас, войскамі з-эа антырас. пазіцыі К.С.Радзівіла Пане Каханку. 3 1793 y Рас. імперыі, да 1796 цэнтр Нясвіжскага павета, пасля заштатны горад Слуцкага пав. У канцы 18 ст. ў Н. 2,7 тыс. ж., 409 дамоў. У ліст. 1812 як уладанне Д.Радзівіла, які з атрадам дэейнічаў y складзе войск Напалеона, занягы рас. арміяй, каштоўнасці замка канфіскаваны. У 1897 y Н. 8446 ж. У ліст. 1917 тут адбыўся 2-і з ’езд салдат 2-й арміі Заходняга фронту. У лютым—снеж. 1918 акупіраваны герм. войскамі, 6.8.1919 заняты польск. войскамі. 3 1921 y складзе П олы ігш , цэнтр павета Навагрудскага ваяв. У касір. 1926 y Н. адбылася сустрэча маршала Ю.Пілсудскага з буйнымі землеўладальнікамі. 3 вер. 1939 y БС СР, з 15.1.1940 цэнтр раёна. У 1939 — 8,5 гыс. ж. У Вял. Айч. вайну 28.6.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў горадэе больш за 6 тыс. чал., y 1943 дэейнічала падп. група. Вызвалены 2— 4.7.1944 часцямі 65-й арміі 1-га Бел. фроніу ва ўзаемадаеянні з партызанамі ў ходзе Мінскай аперацыі 1944. У 1959 — 6,7 тас. ж.
Працуюць (2000) Нясвіжскі завод медыцынскіх прэпаратаў, хлебазавод, швейная ф-ка, малочны з-д, камбінат быт. паслуг, рыбгас «Альба»; Нясвіжскі педагагічны каледж, санаторый «Нясвіж», Нясвіжскі гісторыка-краязнаўчы музей.
Панарама горада Нясаіж.
Няшж. Гравюра Т.Макоўскага. Пач. 17 ст.
У 1580-я г. на тэр. сучаснага Н. пачало фарміравацца паселішча rap. тыпу. Да 1533 на месцы стараж. гарадэішча пабудаваны драўляны замак. Ад першага ўпамінання Н. ў пісьмовай крыніцы ў 1446 і да пач. 16 ст. тут існаваў феад. двор, які ў канцы 15 ст. быў умацаваны. У 1589 лачалося буд-ва ратушы. У канцы 15 ст. пабудаваны касцёл св. Духа,
Герб горада Нясвіж. 1586. існавала правасл. царква Раства Багародзіцы. У канцы 16 — пач. 17 ст. фарміруецца арх. аблічча Н. (захавалася яго планіровачная струкгура з невял. зменамі). М.К.Радзівіл Сіротка з удзелам запрошаных ш італьян. архітэктараў узвёў мураваны замак, абнесены земляным валам і вадзяным ровам. У пач. 17 сг. вакол Н. насыпаны земляныя бастыёны і курціны (іх рэшткі захаваліся на беразе Дзявочага сгава каля кляштара бенедыкцінак, даўж. каля 100— 150 м). У 1584— 1616 Н. набыў рэгулярную сістэму планіроўкі, сфарміраваўся як горад-крэпасць. Рака падзяляла яго на 2 часткі: уласна горад з замкам і яго прадмесце Новае места, якое будавалася на працягу 17 ст. Н а 4 асн. уездах y горад былі эбудаваны брамы: Нясвіжская замкавая вежа, Нясвіжская Слуцкая брама, Віленская (спачатку наэ. Мірская) і Клецкая. Н. меў прамавугольную сістэму планіроўкі з невял. хвадратнымі кварталамі. Кампазіцыйным цэнтрам была прамавугольная ў ллане Рыначная плошча, забудаваная па перыметры з 3 бакоў мураванымі жылымі дамамі, y цэнтры якой знаходзілася мураваная ратуша. У 17 ст. абапал яе размяшчаліся гандл. рады (перабудаваны ў 18 ст.; гл. Пясвіжская ратуша і гандлёвыя рады). У 1672 за ратушай узведэены мураваны дамшіканскі кляштар (не захаваўся). Аснову
нясвіж
413
планіровачнай сгрукгуры складалі 2 уэаемна перпендыкулярныя вуліцы. Адна, больш працяглая (частка гасцінца Слуцк—Вільня), праходзіла праз увесь горад э 3 на У і элучала Слуцкую і Віленскую брамы, другая (наз. Водная) — з Пн на Пд, звязвала Рынак з замкавай ірэбляй. 3 канца 16 ст. Н. забудоўваўся паводле класічнай рэнесансавай схемы, прамаляванай ням. жывапісцам АДзюрэрам y выглядэе чалавечага цела: замак — галава, калегіум езупаў з касцёлам — сэрца, ратуша і гандл. рады на рынку — страўнік, рукі і ногі пазначаны клянггарамі і цэрквамі па перыметры горада. Некат. карэкціроўка ўнесена наяўнасцю забалочанага поплава р. Уша. У канцы 16 ст. паўн.-ÿcx. частцы горада, каля замкавай вежы, пабудаваны Нясвіжскі касцёл езуітаў і Пясвіжскі езуіцкі калегіум, y паўд.ўсх. частцы — Пясвіжскі кляштар бенедыкцінак, y паўн.-зах. частцы — Пясвіжскі кляштар бернардзінцау. У 1673 узведзены Пясвіжскі кляштар бенедыкцінцаў з касцёлам св. Крыжа. У 2-й пал. 16 ст. ўзнік прыгарад Альба, дзе ў 17—18 ст. сфарміраваўся Альбінскі палацава-паркавы ансамбль. У 1654 і 1659 горад разбураны, y 1706 разрабаваны і спалены, узарваны бастыёны, горад пацярпеў і ад шжараў 1836 і 1843 (згарэла 150 дамоў). У 1720-я г. адбудаваны. У 18 ст. існаваў rap. палац, y 19 ст. — цэрквы Праабражэнская (з 1846 y будынку ратушы), Георгіеўская, Прачысценская (пабудавана ў 1577), 2 касцёлы, сінагога, 7 яўр. малігоўных дамоў. Сучасны горад захаваў гіст. арх.-планіровачную струхтуру. Ракой і вадаёмам ён падзелены на паўн.-зах. (гіст.) і паўд.-ўсх. (асн. жылы масіў з грамадскім цэнтрам) часткі, звяэаныя паміж сабой земляной дамбай і мостам. Асн. кампазіцыйныя восі — вуліцы Ленінская—Савецкая—1 Мая і Шымко—К.Лібкнехга—Садовая (з Пн на Пд). Пасля Вял. Айч. вайны горад развіваўся паводле схемы планіроўкі 1955 (Баранавіцкія праектныя майстэрні) і генллана 1965 (ін-т «Белдзяржпраекз»). Гал. вуліда — Ленінская. Адм.-грамадскі і культ. цэнтр сфарміраваўся на Цэнтральнай плошчы (б. Рыначная), на ёй раэбіты сквер. Цэнзр забудаваны 3—5-павярховымі дамамі. Сфарміраваліся шўн.-зах. і паўд.-ўсх. вьггв. зоны. Зона адпачынку — паркі, вадаёмы, лесапарк. Захаваліся помяікі архітэктуры 16—19 ст.: плябанія, Нясвіжскі *Дом на рынку» і інш. Паводле генплана 1982 (БелНДІПгорадабудаўніцтва, арх. Т.Сганішэўская) і праекта дэталёвай планіроўкі цэнтра 1978 (ін-т «Мінскграмадзянпраект», арх. А.Кракалёва, Л.Шылінская, Г.Перлша) прадугледжана далейшае развіццё горада на ПдЗ і ПдУ, стварэнне грамадскага цэнтра на стыку гіст. цэнтра з раёнамі новай жылой забудовы. У 1985 распрацаваны праект рэстаўрацыі і рэгенерацыі гіст. забудовы Н. (арх. Г.Босак, А.Дарэнскі, Т.Куцапалава і інш.). У 1982 y Н. пастаўлены помнік СБуднаму (скульпг. СГарбунова). Да 20 ст. культ. жыдцё Н. развівалася дзякуючы мецэнатам — князям Радзівілам. У 16 і 18 ст. працавала Нясвіжская друкарня, заснаваная С.Будным, М.Кавячынскім і Л.Крышкоўскім і адроджаная Радзівілам Рыбанькам. У 16 сг. склаўся т.зв. Нясвіжскі літ. гурток, y які ўваходзілі С.Будны, А.Рымша, Г.Пельгжымоўскі, Я.Радван, Я.Козак, пазней — Б.Будны і С.Рысінскі. У замку захоўваліся творы дэкар.-прыкладнога мастадтва, карціны, архіў і б-ка Радзівілаў; буйныя кнігазборы былі ў кляштарах. У канцы 16 — пач. 17 ст. пры двары Радзівіла Сіроткі працаваў гравёр і каргограф Т.Макоўскі, складзена 1-я даклад-
414
НЯСВІЖА
ная карга ВКЛ. Пры езуідкім калегіуме з 1610 існавала муз. бурса, з 1620 — канвікг (інтэрнат) для малазабяспечаных вучняў, з 1627 — аптэка, меўся шпіталь, y 1696— 1758 дзейнічаў школьны т-р. У 17 ст. ў калегіуме выкладалі паэт М.К.Сарбеўскі, філосаф ЗЛаўксмін, y 18 ст. — паэт і драматург Ю.Катэнбрынг, гісторык ЯА.Пашакоўскі. У сярэдзіне 18 ст. Радзівіл Рыбанька заснаваў Нясвіжскую мануфактуру шаўковых паясоў, Нясвіжскую дывановую мануфактуру і Нясвіжскую суконную мануфактуру. У 18 ст. ў Н. працавалі архітэктар К.Ждановіч, мастакі Гескія, гравёр ГЛяйбовіч. У 18 ст. дзейнічаў Нясвіжскі кадэцкі корпус ддя падрыхтоўкі афідэраў радзівілаўскага войска. У 18 — пач. 19 ст. існавалі Нясвіжскі тэатр Радзівілаў з Нясвіжскай балетнай школай, Нясвіжская капэла Радзівілаў з Нясвіжскай музычнай школай; ставіліся п’есы Ф.У.Радзівіл, оперы М.Радзівіла. У выніку канфіскацый рас. улад y 1772 і 1812 страчана значная частка замкавай б-кі, музейных збораў і каштоўнасцей. У 1815 y Н. жыў паэт-дзекабрыст К.Ф.Рылееў, y 1833—35 і 1840—44 -— паэт У.Сыракомля. Пасля скасавання езуіцкага ордэна ў 1773 замест калегіума адкрыта вучылішча Адукацыйнай камісіі, да 1835 дзейнічала школа пры дамініканскім кляштары. У 1875 адкрыта Нясвіжская настаўніцкая семінарьія, дзе вучыліся этнографы АЛ.Багдановіч і АК.Сержпутоўскі, пісьменнікі Я.Колас, К.Чорны, Р.Мурашка, мастак М.К.Сеўрук (з 1939 жыў пастаянна, тут і пахаваны). У 1921—24 дзейнічала Нясвіжская бел. гімназія. У 1994 для адраджэння помнікаў Н. заснаваны міжнар. фонд «Нясвіж». 3 1995 працуе Нясвіжскі гісторыка-краязнаўчы муэей. У 1996 створаны гіст.-культ. запаведнік «Нясвіж». У горадзе праводзяцца міжнар. навук. сімпозіумы па гісторыі і культуры, фестывалі старадаўняй і камернай музыкі «Музы Нясвіжа». Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму, мемар. знак на месцы расстрэлу ахвяр фашызму. Помнік Вызвалення ад ням.-фаш. захопнікаў. Л і т Д е л е н к о в с к н й Н.Н Несвнж: Нст.-экон. очерк. Мн., 1979; Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Мінская вобл. Т. 2. Мн., 1987; Ш н ш в г в н а К.Я. Музы Несвнжа. Мн., 1986. В.С.Пазднякоў(гісторыя, культура), Т.І.Чарняўская, І.М.Чарняўскі, С. Ф. Самбук (архітэктура). НЯСВІЖА АБАР0НА 1706. Адбылася ў сак.—маі ў ходзе Паўночнай вайны 1700—21. У пач. 1706 ваен. дзеянні з Полынчы перакінуліся на тэр. ВКЛ. Шведскі кароль Карл XII, стаўшы лагерам пад Гродна, пасылаў войскі нішчыці. гарады і замкі прыхільнікаў караля польскага і вял. князя ВКЛ Аўгуста II Моцнага. У сак. 1706 атрад падпалк. Траўтветэра быў накіраваны ў Нясвіж, які належаў канцлеру ВКЛ К.С.Радзівілу. У горадзе акрамя радзіві-
лаўскага гарнізона стаяла 2 тыс. ўкр. казакоў палк. Міхаловіча. 14.3.1706 Траўтветэр трыма батальёнамі драгун атакаваў горад. У вулічных сутычках быў забіты Міхаловіч і каля 300 казакоў. 500 казакоў зачыніліся ў езуідкім калегіуме, авалодаць якім Траўтветэр не здсшеў. Рэіігга казакоў вяла агонь па шведах з гар. дамоў. Шведы падпалілі горад, y агні і сутычках загінула некалькі соцень казакоў, каля 180 здаліся. Добра ўмацаваны Нясвіжскі замак Траўтветэр не стаў штурмаваць і рушыў на Ляхавічы. 10.5.1706 y Нясвіж увайшлі войскі на чале з Карлам XII. У замку знаходзіўся гарнізон пад камандаваннем Балімана, з 200 чал. якога 90 былі прафесійнымі вайскоўцамі, астатнія — мяшчане і сяляне. Да Балімана былі пасланы Траўтветэр і ген.-ад’ютант Расенштэрн з патрабаваннем здаць замак. He маючы надзеі на падгрымку, камендант выканаў патрабаванне. Шведы спалілі ваенны рыштунак з арсенала, патапілі захогаіеныя гарматы, каменданта і ўвесь гарнізон адпусцілі на волю. Замкавыя ўмацаванні былі разбураны, горад спалены, за выключэннем касцёлаў і кляштараў. В.С.Пазднякоў. НЯСВІЖСКАЕ КНЙСТВА, буйное феад. зямельнае ўладанне князёў Радзівілаў y 16— 18 ст. y Навагрудскім пав. Цэнтр — г. Нясвіж. Вядома з сярэдзіны 15 ст. (паводле некат. звестак, існавала ў 13 ст.). У 1492 вял. кн. Аляксандр ладараваў двор Нясвіж з с. Круты Бераг і Чучэвічы П.Я.Мантыгірдавічу. У 1-й пал. 16 ст. маёнтак перайшоў да Радзівілаў. У 1547 М.Радзівіл Чорны атрымаў ад імператара Карла V княжацкі тытул «Свяшчэннай Рымскай імперыі», які ў 1549 прызнаны вял. князем ВКЛ. 3 reTara часу да Нясвіжскага маёнтка Радзівілаў ужывалася назва Н.к. У пач. 1560-х г. y Н.к. праведзена валочная памера. У буйную латыфундыю Н.к. ператварыў сын Чорнага — М.К.Радзівіл Сіротка. У 1568—69 да яго ў спадчыну перайшло і далучана да Н.к. Мірскае графства. У 1587 гета латыфундыя падзялялася на 7 ключоў (Нясвіжскі, Мірскі, Свержанскі, Быхаўшчынскі, Чанавіцкі, Салтанаўскі, Затур’янскі), налічвала каля 40 сёл. На поўдні Н.к. межавала з Клецкім княствам Радзівілаў. На аснове Н.к. ў 1586 створаны буйны маярат — Нясвіжская ардынацыя, правы на якую перадаваліся ў спадчыну старэйшаму прадстаўніку Радзівілаў па мужчынскай лініі. У пач. 17 ст. памеры Н.к. дасягнулі 5810 валок, тут было каля 3600 «дымоў» (25 тыс. чал. насельніцтва). У Нясвіжы знаходзіўся замкавы суд, якому падлягала ўсё насельніцгва, y т л . і шляхта. В. С.Пазднякоў. НЯСВІЖСКАЯ БАЛЬЛНАЯ ШК0ЛА. Існавала ў 1758—90 (?) y г. Нясвіж Мінскай вобл. Створана М.К.Радзівілам Рыбанькай пры Нясвіжскім тэатры Радзівілаў. Рыхтавала для т-ра артыстаў балета э дзяцей прыгонных. Кіраўнікі: ЛДзюпрэ (1758—60), ЯАліўе (з 1762), АЛойка (з 1779), Г.Петынеці (з 1780).
У кантракде, заключаным 3.3.1758 з Дзюпрэ на 3 гады, было запісана, mro «ён будзе таксама вучыць васьмярш дзяцей і маладых людзей для балета ў тэатры». Першы балет э удзелам навучэнцаў школы — «Балет з Арлекінам». У «Дыярыушы» ад 9.12.1759 адзначана; «упершыню хлопчыкі і дзяўчынкі выконвалі балет, добра ў іх атрымлівалася». Літ:. Музыкальный театр Белорусснл: Дооктябрьскнй пернод. Мн., 1990. С. 207—223. НЯСВІЖСКАЯ ДРУКАРНЯ. Існавала ў 16 і 18 ст. y г. Нясвіж Мінскай вобл. 1) Н.д. 16 ст. засн. М.Клвячынскім і Л.Крышкоўскім; ідэйным кіраўніком y першыя гады яе існавання быў С.Будны. Першая на тэр. Беларусі друкарня, якая карысталася кірыліцай. Друкар кірылічных выданняў невядомы. У 1562 выдадзены «КатэхЬіс» Буднага — першая на Беларусі кніга на бел. мове, a таксама яго твор «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад богам»< (не збярогся). Друкавала творы на польск. і лац. мовах (друкар ДЛанчыцкі); усяго ў 1563—71 надрукавала 11 выданняў, y асн. творы палемічнай пратэстанцкай публідыстыкі. Спыніла дзейнасць паводле загаду М.К.Радзівіла Сіроткі. Апошняе выданне — «Біблія» (пераклад на польск. мову Буднага) дадрукавана ў 1572 y Заслаўі ці ў маёнтку Кавячынскіх ва Уздзе. Большасць кніг Н.д. аформлены проста, без ілюстрацыйнцх гравюр. У маст. афармленні кніг прытрымлівалася друкарскіх традыцый Ф.Скарыны: выкарыстанне наборнага арнаменту, разнастайных шрыфтоў, ініцыялаў з дэкаратыўна-раслінным фонам. Маёмасць друкарні ў 1572 купіў Я.С.Кішка, які ў 1574 заснаваў Лоскую друкарню. 2) Н.д. 18 ст. (1750—90-я г.) засн. Радзівіламі. У 1751 падаравана мясц. калегіуму езуітаў. Гравёрам быў Г.Ляйбовіч. У ёй надрукавана каля 70 белетрыстычных, рэлігійных, палемічных і вучэбных твораў, панегірыкаў на польск. і лац. мовах, y т.л. «Пра жыццё і справы Аляксандра Вялікага» К.Руфа (1763), «Жыццё і ерасі Вальтэра» Ф.Нано (1781), «Артыкулы вайсковыя» (1754), альбом медзярытаў «Партрэты сям’і Радзівілаў...» (1757, усяго 165 гравюр на медзі). Літ:. М a л ь д з і с АІ. Кнігадрукаванне Беларусі ў XVIII ст. / / Кннга, бнблнотечное дело н бнблвографня в Белорусснн. Мн., 1974; Ш м a т a ў В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стст. Мн., 1984. Г.Я.Галенчанка. НЯСВІЖСКАЯ ДЫВАН0ВАЯ МАНУФАКТУРА. Засн. ў 1752 y прадмесці Нясвіжа Альбе ўладальнікам горада М.К.Радзівілам Рыбанькам як мастацкая майстэрня. У ёй працавала некалькі ткачых (тапісерак) мясц. паходжання. Кожная з іх мела па 4—5 памочніцдзяўчат, якія пасля навучання таксама станавіліся майстрыхамі. Мяркуецца, што майстэрня была арганізавана для выканання разам з аналагічнай y Мірскім замку (адкрыта ў 1747) задуманай Рыбанькам серыі шпалераў са сцэнамі э
гісторыі роду Радзівілаў. У 1757 яшчэ адна майстэряя створана ў Камянцы. У 1762 усе майстэрні пераведзены ў Карэлічы, дзе праца над шпалерамі прадоўжана (гл. Карэліцкія шпалеры). В.С.Пазднякоў. н я с в іж с к а я з Ам к а в а я веж а, помнік архітэкгуры 2-й пал. 16 ст. ў г. Нясвіж Мінскай вобл. Уваходзідь y комплекс Нясвіжскага касцёла езуітаў. Першапачаткова складалася з ніэкай шатровай брамы (злучала горад з замкам; не захавалася) і высокай абарончай вежы. Вежа — квадратнае ў плане эбудаванне, завершанае шатровым дахам. Глухі ніжні ярус з контрфорсамі вырашаны як масіўны цокаль. 2-і ярус аформлены прамавугольнымі, круглымі і квадратнымі аконнымі праёмамі, 3-і і 4-ы — арачнымі. Белыя атынкаваныя абрамленні праёмаў і між’ярусныя паяскі кантрастукэць э чырв. цаглянай муроўкай сцен, што стварае дэкар. 2-колерную гаму фасадаў. У архітэкгуры вежы алюстраваны рысы бел. абарончага дойлідства, стыляў готыкі і рэнесансу. М.А. Ткачоў.
НЯСВІЖСКАЯ КАІіЭЛА РАДЗІВІЛАЎ, прыдворны аркестр кн. Радзівілаў y г. Нясвіж Мінскай вобл. ў 1724— 1809. Засн. кн. М.К.Радзівілам. Іірала ў час баляў, свят, ваен. парадаў, касцельных службаў, з 1746 і тэатр. паказаў. Выступала таксама ў загарадным палацы ў Альбе, суправаджала радзівілаўскія выеэды ў вотчыны Белае, Мір, Жоўква, Алыка. Да 1746 мела камерны характар і складалася з замежных музыкантаў (ігальянцаў, немцаў, чэхаў), пазней яе склад павялічыўся (пераважалі палякі, беларусы, літоўцы). У 1751 пры ёй адкрыта Нясвіжская музычная школа. У 1733—80 сярод найб. вядомых музыкантаў капэлы Мацей з Карэліч (скрыпка), Ф.Яжомбек, Я.Баэрт, Я.Б.Сухенгаўз (клавідымбалы), Кёнітцэр (флейта), Я.К.Фішэр (габой), Нойверт (арфа), Ф.Гофман (фагот), Вентцэль (валторна), Ю.Кагут (лютня) і інш. Капельмайстры: скрыпачы ЕА.Бакановіч (з 1749), Ян Ценціловіч (з 1751), дырыжоры Ф.Вітман (з 1756), Я.Шоль (і клавесін, з 1761), Д.Кёрнер (з 1770). У 1780 К.С.Радзівіл запрасіў вядомых музыкантаў ДжАльберціні (клавесін, капельмайстар y 1783—84), Дж.Канстандіні (скрыпка), І.Фляйшмана (віяланчэль), Я.Дусіка (фп.), ЯД.Голанда (клавесін, капельмайстар y 1782— 1802), спевакоў В.Нікаліні, АКалаўзека, АДанезі, спявачак К.Вертэр, Герман. Апошні капельмайстар мясц. валтарніст ААлександровіч (1804—08). Літ:. Гісторыя беларускага тэатра. T. 1. Беларускі таатр ад выгокаў да Касгрычніка 1917 г. Мн„ 1983. С. 182—183, 189; Музыкальный театр Белорусснв: Дооктябрьскйй пернод. Мн„ 1990. С. 174—177. НЯСВІЖСКАЯ МАНУФАКІЎРА ПІАЎК0ВЫХ ПАЯС0Ў. Дзейнічала ў г. Нясвіж Мінскай губ. ў 1-й пал. 18 ст. Працавала больш за 50 прыгонных.
Прадукцыя не вытрымала канкурэнцыі са слуцкімі паясамі і была закрыта.
НЯСВІЖСКАЯ____________415
НЯСВІЖСКАЯ МУЗЬІЧНАЯ ШКОЛА Існавала ў 1751—1809 (?) пры Нясвіжскай капэле Радзівілаў. Рыхтавала выканаўцаў-інструменталістаў і вакалістаў для капэлы і Нясвіжскага тэатра Радзівілаў. Вучыліся дзеці сялян з Нясвіжа і навакольных вёсак. Ігры на скрыпцы, віяланчэлі, флейце, габоі, фагоце, валторне, трубе, a таксама вакалу навучалі лепшыя музыканты і спевакі капэлы: Ф.Вітман (да 1780-х г.), Я.Д.Голанд, Я.Дусік, Дж.Альберціні, І.Фляйшман, Дж.Канстанціні, В.Нікаліні (усе 1780-я г.) і інш. Верагодна, y школе атрымалі пач. муз. адукацыю прыгонныя скрыпачы Мацей з Карэліч і Я.Ценціловіч. В.П.Пракапцова.
ровым дахам; асн. аб’ём — высокім кроквенным дахам з вальмай на паўд. тарцы. У 1990-я г. адноўлена ў першапач. выглядзе паводле праектнага плана канца 16 сг. і іравюры Т.Маюэўскага 17 сг. Фасады амаль пазбаўлекы дэкору. Узроўні ярусаў вежы і памяшканняў ратушы не супадаюць і злучаны драўлянымі ўсходамі. Г а н д л ё в ы я р а д ы спачатку размяшчаліся сіметрычна абапал ратушы па даўжыні будынха. Паміж імі былі нешырокія праезды з арачнымі брамамі на тарцах. Ячэйкі-крамы былі адкрыты праёмамі ў бок праездаў; частка гандл. памяшканняў знаходзілася ў 1-м ярусе ратушы. У сярэдзіне 18 ст. гандл. рады перабудаваны: прадоўжаны за будынак ратушы, абкружылі яе з трох бакоў, утвараючы П-падобны ўнутр. замкнёны дворык; ячэйкі-крамы пераарыентаваны праёмамі да плошчы і прылеглых вуліц. Невысокія падоўжаныя карпусы гандл. радоў накрыты 1-схільнымі дахамі (са схілам y бок унутр. двара). Вулічныя фасады вырашаны ў выглядзе аркады, завершаны высокім атыкам. У дэкоры выкарыстаны прафіляваныя карнізы, абрамленні праёмаў, філянювыя нішы. Т.В.Габрусь.
НЯСВІЖСКАЯ н а с і Аў н іц к а я с е М ін Ар ЫЯ, навучальная ўстанова, якая рыхтавала настаўнікаў пач. школ. Створана ў 1875 y Нясвіжы замест закрытага дамініканскага кляштара па інідыятыве міністра асветы Расіі графа ДзА.Талстога і папячыцеля Віленскай навуч. акругі МА.Сергіеўскага як «асветны і адукацыйны фарпост, які будзе служыць адпорам польскаму каталіцызму». У розны час y Н.н.с. выкладалі К.Ф.Шчансновіч, С.АКулагін, І.Ф.Нікалаеўскі, П.Р.Бывалысевіч, Л.КЛычкоўскі, Ф.ВЛукашэвіч, СА.Гурыновіч, Ф А .Кудрынскі, ксёндз В.Гадлеўскі і інш. Тэрмін навучання 3—5 гадоў. Фінансавалася з дзярж. бюджэту. Мела фіз. і прыродазнаўчы кабінеты, хім. лабараторыю, актавую залу, клас для заняткаў ручной працай, інтэрнат для навучэнцаў. Пры семінарыі дзейнічала ўзорнае пач. вучылішча, метэаралаг. станцыя (з 1900), музей (з 1910). У 1914 y фундаментальнай б-цы 3630 тамоў, y вучнёўскай — 1710. У жн. 1915 семінарыя эвакуіравана ў г. Вязьма Смаленскай губ. У час бежанства на вучобу прымадіся пераважна выхадцы з Беларусі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y Н.н.с. дазвалялася прымаць асоб неправасл. веравызнання і жан. полу; створаны бел. вучнёўскі культ.-асв. гурток «Прасвета». Летам 1917 семінарыя рээвакуіравана ў Нясвіж. У час польскай акупацыі 1919 падпарадкоўвалася Беларускай школьнай радзе Меншчыны. У розны час y семінарыі вучыліся А.Галіна, A Багдановіч, ХІДземідовіч, К.Мідкевіч (Я.АЬлас), В.Камлюк, АСташэўскі, В.Сташэўскі, М.Раманоўскі (К..Чорны) і інш. Закрыта ў снеж. 1919. У.В.Ляхоўскі. НЯСВІЖСКАЯ р Ат УША I ГАНДЛЁВЫЯ РАДЫ, помнікі архігэктуры 16 ст. ў г. Нясвіж Мінскай вобл. P a т y ш a ўзведзена каля 1596 з цэглы на б. Рыначнай пл. Перабудавана ў 1752 y стылі позняга барока. Прамавугольны ў плане 2-павярховы будьшак з 6-яруснай вежай (4 ніжнія чацверыкі, 2 верхнія васьмерыкі), завершанай гранёным купалам з ліхтаром. У 1836 пажарам знішчана завяршэнне вежы. У сярэдзіне 19 ст. чацверыкі накрыты пакатым шат-
Нясаіжская ратуша і гандлёвыя рады
Нясвіжская Слуцкая брама.
НЯСВІЖСКАЯ СЛУЦКАЯ BPÂMA, помнік архітэкгуры барока ў г. Нясвіж Мінскай вобл. Пабудавана ў 1690 на месцы брамы 16 ст., перабудавана ці адноўлена ў 1700 (паводле інш. эвестак y 1760) на дарозе-дамбе ўздоўж возера,
НЯСВІЖСКАЯ
416
якая вяла ў горад з боку Слуцкага тракту. Мураваны 2-ярусны прамавугольны ў плане аб’ём з вял. арачным праездам унугры (даўж. 10,3 м), сцены ўмацаваны контрфорсамі, накрыты 2-схільным чарапічным дахам. Падоўжаныя фасады завершаны пластычнымі франтонамі з крывалінейным абрысам. На 1-м ярусе знаходзіліся памяшканні для варты, на 2-м — капліда, раскрытая праз вял. праём з балконам y бок горада. У 1970-я г. брама рэстаўрыравана. Т'і. Чарняўская. НЯСВІЖСКАЯ
СУК0ННАЯ
мяшанай канструкцыі: ніжні паверх мураваны, верхні — драўляны. Да плошчы дом павернуты тарцовым мураваным фасадам з фігурным шчытом, які закрывае болын вузкі паверх з 2-схільным дахам. Аконныя праёмы на гал. фасадзе размешчаны сіметрычна цэнтр. восі, падкрэсленай уваходам і балконам на 2-м паверсе. Фігурньі шчыт гал. фасада вылучаны прафіляваным карнізам. Невял. праём y нішы ў завяршэнні іпчыта апрацаваны дэкар. ліштвамі. Уваход на 2-і паверх з боку дваровага фасада. У 1990-я г. рэканструяваны. Т.І. Чарняўская.
МАНУ-
ФАКТУРА. Дзейнічала ў г. Нясвіж Мін-
скай губ. ў 1753— 1867. У розны час вырабляла дываны, сукны, капелюшы і інш. Размяшчалася ў 5 драўляных будынках. Мела 6 катлоў, 5 стрыгальных машын, 160 калаўротаў, 6 ткацкіх станкоў (у 1756—25 станкоў). Дзейнічалі фарбавальня, стрыгальня, сукнавальня, склад, капялюшная майстэрня (з 1765). Працавала да 152 (1765) чалавек. Шыфра Шлёмаўна (26.11.1897, Мінск — люты 1981), бел. вучоны ў галіне ўнутр. хвароб. Д-р мед. н. (1957), праф. (1962). Скончыла 2-і Маскоўскі ун-т (1925). 3 1928 y Мінскім мед. ін-це, y 1960—69 y Бел. НДІ удасканалення ўрачоў (заг. кафедры). Навук. працы па функцыі ўнутр. органаў пры склероме, кіслародным галаданні, таксікозах. Тв.: Состоянне внуіренннх органов y больных склеромой / / Склерома. Кнев, 1959; К бвохмммческой характернстаке коронарной недостаточноста (у сааўг.) / / Терапевткческнй архнв. 1963. Т. 35, N° 4. НЯСВІЖСКІ
ПСТ0РЫКА-КРАЯ-
НЯСВІЖСКІ
«ДОМ
НА
РЫНКУ»,
помнік архітэкгуры барока ў г. Нясвіж Мінскай вобл. Пабудаваны ў 1721 на б. Рыначнай пл. Прамавугольны ў гоіане 2-павярховы будынак з паўпадвалам
НЯСВІЖСЮ ЗАВ0Д МКДЫЦЫНСКІХ ПРЭПАРАТАЎ. Засн. ў 1901 за 4 km ад
Нясвіжа ва ўрочышчы Альба (цяпер y г. Нясвіж Мінскай вобл.) як спіртзавод. У 1961 на базе Альбінскага спіртзавода створаны з-д кармавога біяміцыну (выпускаў біяміцын і рызатарфін). У 1983 пабудаваны цэх па выпуску рызатарфіну. У 1985 уведзена лінія па вытв-сці лекавага прэпарата баліз-2, з-д перайменаваны на біяхімічны. 3 1991 асвоены выпуск салявых раствораў для ін’екцый, з-д атрымаў сучасную назву. Асн. прадукцыя (2000) — растворы: натрыю хларыд ізатанічны, глюкоза, дысоль, трыссшь, хласоль, гемадэз, глюгідыр, навакаін і інш. НЯСВІЖСКІ
НЯСВІЖСКАЯ-АТАЛЁСКАЯ
ЗНАЎЧЫ МУЗЁЙ. Адкрыты ў 1995 y г. Нясвіж Мінскай вобл. Пл. экспазіцыі 256 м2, каля 4,2 тыс. адзінак асн. фонду, 7 залаў, з іх 2 выставачныя (2000). Сярод экспанатаў археал. знаходкі (кафля, шкляныя вырабы, дахоўка 16— 18 ст.), соліды ВКЛ і Рэчы Паспалітай, напольны гадзіннік і фартэпіяна з замка Радзівілаў, сярэбраны кубак пач. 18 ст. з выявай Багуслава Радзівіла, бібліі і малітоўнікі 19 ст., карціны і асабістыя рэчы бел. мастака М.К.Сеўрука. У экспазіцыі нац. адзенне, вышываныя ручнікі, вырабы з саломкі і лазы, бандарныя вырабы 19 — пач. 20 ст. Музей праводзіць выстаўкі карцін бел. мастакоў, y тл . мясцовых, вырабаў дэкар,прыкладнога мастацтва, калекцый інш. музеяў. У дні фестьшаляў камернай музыкі ў ім адбываюцца навук.-практычныя канферэнцыі, прысвечаныя муз. і пісьмовай спадчыне Нясвіжчыны. 3 1966 працуе аддзел музей-кватэра Сеўрука. В.У.Шкрабіна.
Літ:. P a s z e n d a J. Kosciot BoZego Ciata (pojezuicki) w Nieswieiu / / Kwartalnik arcliitektuiy i urbanistyki. 1976. T. 21, z. 3.
Нясвіжскі «Дом на рынку*
НЯСВІЖСКІ
ЕЗУІЦЫ
КАЛЕГІУМ.
Дзейнічаў y 1586— 1773 y Нясвіжы як сярэдняя навучальная ўстанова. Засн. М.К.Радзівілам Сірстгкам, які падараваў калегіуму маёнтак Ліпск з 6 вёскамі. У 1584—93 пабудаваны корпус Н.е.к. і пры ім Нясвіжскі касцёл езуітаў. Нясвіжскія езуіты стварылі свае місіі ў Капылі, Крывошыне, Лілску, Мікалаеве і інш. У 1586 y Н.е.к. адкрыты класы граматыкі, потым — гіаэтыкі, рыторьпсі і інш. Пры калегіуме дзейнічалі: з 1610 муз. бурса, з 1620 канвікг (інтэрнат) для дзяцей збяднелай шляхты, з 1627 аптэка, з 1750 Нясвіжская друкарня РаДзівілаў. У пач. 17 ст. ў калегіуме было каля 300 вучняў. Яго б-ка ў 1773 налічвала каля 15 тыс. тамоў. Са скасаваннем ордэна езуітаў (1773) калегіум пераўтвораны ў свецкую школу, касцёл — y парафіяльны. Інш. будьшкі не захаваліся.
КАД0ЦКІ
К0РПУС
(ш к о л a, a к a д э м і я), ваенная навуч. ўстанова ў Нясвіжы ў 18 ст. для падрыхтоўкі кадраў войска Радзівілаў — мілідыі. Засн. 25.5.1747 вял. гетманам ВКЛ М.К.Радзівілам Рыбанькай. На навучанне прымаліся 14-гадовыя падлеткі са шляхты. Выкладаліся франц., ням., лац., рус. мовы, геаметрыя, матэматыка, цывільная і вайсковая архітэктура, маляванне, айч. права, айч. і агульная гісторыя. Кадэты вучыліся верхавой яздзе, фехтаванню, танцам, павінны былі размаўляць паміж сабой на замежных мовах. Яны неслі вартавую службу. У ліст. 1751 было 13 вучняў. Відаць, корпус заняпаў y 1750-я г. Адроджаны ў 1767 К.С.Радзівілам Пане Каханку. На вучобу прымалі ўжо адукаваных падлеткаў — дзяцей мяшчан з гарадоў князя і шляхецкую моладзь (у інш. кадэцкія карпусы прымалі толькі шляхту). Выкладчыкамі працавалі пераважна немцы, a таксама кадэты папярэдніх выпускаў. Корпус месціўся ў Нясвіжскім замку. Кадэты штомесяц атрымлівалі па 24 злотыя. У сярэдзіне 1770-х г. корпус перастаў існаваць. В.С.Пазднякоў. НЯСВІЖСКІ
КАСЦЁЛ
ЕЗУІТАЎ,
Нясвіжскі касцёл Божага Цела, Нясвіжскі фарны к a с ц ё л, помнік архітэктуры барока ў
Г. Нясвіж Мінскай вобл. Пабудаваны ў 1 5 8 4 — 9 3 (арх. Дж.Бернардоні) на ўзор гал. храма ордэна езуітаў Іль Джэзу ў Рыме. У 1510 y Нясвіжы па фундацыі П.Кішкі пабудаваны драўляны касцёл, y 1555 М.Радзівіл Чорны перадаў яго кальвіністам. У 1581 яго сын М.К.Радзівіл Сіротка пачаў будаваць мураваны касцёл, прызначаны для езуітаў. Будынак храма ў выглядзе грэч. крыжа ў плане (захаваўся чарцёж канца 16 сг.) не задавальняў езуітаў і ў 1586 па ініцыятыве віленскага біскупа Ю.Радзівіла быў разбураны. На месцы разбуранага пастаўлены новы мураваны касцёл — 3-нефавая крыжова-купальная базіліха з паўцыркульнай апсідай, па баках
віжскім езуіцкім калегіумам. У 1747 y двары касцёла асобна М .Педэці).
пастаўлена
капліда
(арх.
НЯСВІЖСЮ КЛЯШТАР БЕНВДЫКЦІНАК. Існаваў y 1591— 1877 і ў 1920— 45 y г. Нясвіж. Засн. кн. М.К.Радзівілам Сіроткам з жонкай, якія далі бенедыкцінкам фальварак Гавязна з 4 вёскамі, тэрыторыю ў 11 моргаў ддя забудовы і 9 тыс. злотых. Першыя манашкі прыбылі з Хелмна (Польшча). Сярод манашак былі прадстаўніцы вядомых феад. родаў (Войнаў, Нарбутаў, Радзівілаў, Слушкаў, Тышкевічаў, Халецкіх і інш.). У кляштары пастаянна выхоўвалася каля 25 свецкіх паненак, якіх навучалі мовам, музыцы, маст. шыццю і інш. Корпус кляштара змураваны ў 1593— 96, касцёл св. Эўфеміі (архітэктар Дж.М.Бернардоні) асвячоны ў 1595. Вежа над касцёлам пабудавана ў 1720-я г., уваходная званіца — y 1760-я г. У 1877 кляштар скасаваны, будынкі аддадзены пад Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. У 1920—45 кляштар зноў дзейнічаў. Цяпер y комплексе Н.к.б. размешчаны Нясвіжскі педагагічны каледж. А.А.Ярашэвіч.
Нясвіжскі касцсл езуітяў. Ін т з р ’ер. якой размешчаны 2-павярховыя прамавугольныя ў плане сакрысціі, і з 2 сіметрычна размешчанымі гранёнымі капліцамі, прыбудаванымі побач з крыламі трансепта. Бязвежавы гал. фасад вырашаны як самаст. сценка-шырма, завершаны трохвугольным франтонам. Інтэр’ер багата дэкарыраваны размалёўкай y тэхніцы грызайль. Ф рэскі выкананы ў 1750— 70-я г. з удзелам масгака К.Д.Гескага. У касцёле надмагіллі 17— 19 ст. і фамільная пахавальня кн. Радзівілаў. Касцёл пабудаваны ў ансамблі з Нясвіжскай замкавай вежай, Пяс-
н я с в і ж с к і _______________ 417
Т.В.Габрусь, УА.Чантурыя.
НЯСВІЖСКІ КЛЯШТАР БЕНЕДЫКЦІНЦАЎ. Існаваў y 1673 — 1-й трэці 19 ст. за 1 км на Пд ад Нясвіжа. Засн. падканцлерам ВКЛ Міхалам Казімірам Радзівілам, які запісаў на пабудову касцёла св. Крыжа 30 тыс. злотых. Новыя ахвяраванні зрабіў яго сын Кароль Станіслаў. У 1690 рашэнне пра заснаванне кляііггара задвердзіў сейм. Мураваны касцёл па бенедыкцінскай традыцыі быў крыжападобны ў плане, са светлавым купалам на сяродкрыжжы і вежай над гал. фасадам (пацярпеў ад пажару 1793). Паводле інвентара 1804, y касцёле было 5 ілюзорных алтароў, маляваных на сценах, 1 алтар і амбон разьбяныя. Побач з кляштарам размяшчаліся гар. прывілеяваныя могілкі. У 1830-я г. кляштар скасаваны. Будынкі разабраны ў 19 СТ. А.А.Ярашэвіч.
віж. Засн. падчашым смаленскім Б.Баканоўскім і кн. М.К.Радзівілам, які, верагодна, выдзеліў месца для пабудовы кляштара. У 1680 асвячоны мураваны 3-нефавы, з 2-вежавым фасадам касцёл Яна Хрысціделя. Яго скляпенні і сцены былі размаляваны мастаком Ю.К.Гескім (гл. Гескія). У алтары знаходзіўся абраз Маці Божай Ружанцавай, які лічыўся цудатворным. Да касцёла прымыкаў 2-павярховы мураваны корпус кляштара. Пасля закрыцця ў 1773 Нясвіжскага езуіцкага калегіума дамініканцы ўтрымлівалі пры сваім кляштары гімназічныя школы, пазней павятовыя (зачынены ў 1835). У 1877 скасаваны, касцёл перабудаваны ў правасл. храм. Будынкі кляштара не захаваліся. А.А.Ярашэвіч.
НЯСВІЖСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў канцы 18 ст. і ў 1920—40. Створаны ў 1793 y межах Мінскай губ. Рас. імперыі. Цэнтр — г. Нясвіж. Скасаваны 12.12.1796. Зноў утвораны 29.7.1920 y Мінскай губ. БССР. Уключаў 12 валасцей: Гавязнянскую, Гарадзейскую, Грыцэвіцкую, Клецкую, Ланскую, Магільнянскую, Пацейкаўскую, Свержанскую, Сіняўскую, Сноўскую, Цімкавіцкую, Цялядавіцкую. 6.8.1920 да павета далучаны Жухавідкая і Мірская вол. Навагрудскага пав. 3 18.3.1921 y складзе Полыпчы, за выключэннем Магільнянскай вол., частак Пацейкаўскай, Цімкавідкай і Цялядавідкай вал. 3 3.12.1939 y БССР, y Баранавідкай вобл. 15.1.1940 скасаваны, утвораны Нясвіжскі раён, часткі тэр. павета адышлі ў Ганцавіцкі, Капыльскі, Клецкі, Навагрудскі, Стаўбцоўскі і Уздзенскі р-ны.
НЯСВІЖСКІ КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНЦАЎ. Дзейнічаў y 1598— 1864 y г. Нясвіж. Засн. М.К.Радзівілам Сіроткам па волі сваёй памерлай жонкі. Манахам былі перададзены даходы ад шэрагу княжацкіх маёнткаў і зямельныя ўладанні. У пач. 17 ст. пабудаваны касцёА св. Кацярыны і корпус клянггара па праекце італьян. архітэкгара Дж.М.2>ернардоні. У 1655 і 1793 усе будынкі кляштара разам з касцёлам былі знішчаны пажарам. У пач. 19 ст. касцёл нанава адбудаваны ў класідыстычным стьші. У 1804 y кляпггары было 15 манахаў, навучалася 12 студэнтаў, y б-цы было 1199 кніг. У 1864 кляштар закрыты (перададзены ваен. ведамству). У 1870 касцёл пераабсталяваны пад Георгіеўскую царкву, y 1950-я г. разбураны. А.А.Ярашэвіч.
Нясвіжскі кляпггяр бенедыкдівш. 3 малюнка Н.Орды. 19 ст. 14. Зак. 45.
НЯСВІЖСКІ КЛЯШТАР ДАМІНІКАНЦАЎ. Існаваў y 1672—1877 y г. Няс-
Нясвіжскі кляпггар бернардаінцаў. 3 карты 1750-х г.
418
н я с в іж с к і
НЯСВІЖСКІ ПАЛАЦАВА-ПАРКАВЫ К0МПЛЕКС, помнік архітэктуры 16— 18 ст. y г. Нясвіж Мінскай вобл. Закладзены ў 1583 кн. М.К.Радзівілам Сірогкам на ПдЗ ад горада на месцы драўлянага замка 1533. У пачатку буд-ва (да 1599) удзельнічаў італьян. арх. Дж.Бернардоні. У першапач. выглядзе адлюстраваны на гравюры Т.Макоўскага пач. 17 ст. Замак меў y плане форму чаты- Нясвіжскі палш ш -паркш ы комплекс. 3 марохвугольніка памерамі 170 х 120 м, люнха Н.Орды. 19 ст. быў абкружаны высокім земляным валам з бастыёнамі па вуглах, вадзяным ровам (унугр. кальцо), шырокай даро- суд, крышталь, вырабы радзівілаўскіх гай з невысокім земляным насыпам мануфактур і інш.). Асабліва багатай аз(гласісам) з вонкавага боку і штучнымі добай вызначаліся парадныя залы і гавадаёмамі на р. Уша (вонкавае кальцо). лерэі (збройная, партрэтная, мармуроВал (выш. да 20 м) абмураваны каме- вая, залатая, гетманская, бібліятэчная). нем, уверсе пераходзіў y мураваны У браме (наверсе быў гадзіннік) размябруствер з дадатковымі ўмацаваннямі, шчаліся кардэгарда (у ніжнім ярусе), унутры вала былі мураваныя стайні і 4 памяшканні архіва (у верхнім ярусе). патаемныя ўваходы. У 17 ст. па вуглах Д а п а м о ж н ы я к а р п у с ы абапал бастыёнаў пабудаваны 4 абарончыя ве- брамы ўключалі шэраг жылых і гасп. жы (вядомыя па інвентарах). Падыход памяшканняў, майстэрні, кухні, скляда замка з 3 быў умацаваны трохвуголь- пы, скарбніцы і інш., a таксама замканым шанцам, да якога вялі 2 пад’язныя вую капліду з асн. памяшканнем, сакдарогі. Уздоўж гал. восі знаходзіліся му- рысціяй, званіцай і кругавой галерэяй раваная брама з рассоўным мостам і для літургічных працэсій. У капліцы 3-павярховы палац з 8-граннымі вугла- былі фаянсавыя і разныя драўляныя алвымі вежачкамі. Злева ад брамы стаяў тары, амбон са штучнага мармуру. 2- павярховы гасп. корпус, справа — Скляпенні былі аздоблены размалёўкай 3- павярховая казарма з вял. дазорнай на біблейскія сюжэты. Злева і справа ад вежай. У 1706 замак разбураны шведа- замкавай брамы па-за межамі ўмацамі. Адноўлены і перабудаваны ў стылі ванняў каля ставоў існавалі 2 комплекбарока пасля 1726 арх. К.Ждановічам (у сы жылых, гасп. і вытв. пабудоў (жыллё 1740 пабудаваў таксама палацавую капліцу). У 18 ст. ў буд-ве палаца ўдзельнічалі арх. М.Педэці (у 1748—52), М.Фларыяновіч (1775—78), К.Спампані (1778—79), АЛоцы (1783, праект галерэі). Мураваныя бастыёны заменены землянымі ўмацаваннямі. Паводле інвентара 1767, замак складаўся з палаца і дапаможных карпусоў абапал уязной брамы. П a л a ц — 3-павярховы прамавугальны ў плане будынак, накрыты дахоўкай і завершаны круглай y плане купальнай ратондай, y якой знаходзіўся гадзіннікавы звон. На гал. фасадзе меў галерэю, аздобленую балюстрадай з меднымі пазалочанымі парэнчамі. У ніжнім паверсе палаца размяшчаліря Нясвіжскі палацава-шркшы комплекс. службовыя памяшканні, 2 лазні і інш. Верхнія паверхі займалі княжацкія прыслугі, свірны, стайні, вазоўні, параапартаменты з вял. колькасцю парад- хавая і карэтная майстэрні, кузня і ных і жылых памяшканняў. У інтэр’е- інш.). Каля аднаго з іх стаяў Нясвіжскі тэатр Радзівілаў. У замкавых бастыёнах рах былі кафляныя і фаянсавыя печы, былі арсеналы, алькежы і каморы. упрыгожаныя лепкай са стука, каміны з Пры перабудове гал. палацавага корметал. геральдычнымі выявамі. Сцены пуса надбудаваны 4-ы паверх, завершааздаблялі дубовьм разныя панэлі, паны трохвугольным франтонам з рэльефлатняныя і скураныя шпалеры ў ляпным стукавым дэкорам. Перабудаваныя ных пазалочаных рамах. Ляпная столь бакавыя карпусы злучаны з гал. корпубыла пакрыта пазалотай і размалёўкай. сам 3-павярховымі жылымі будынкамі, Мэбля інкруставаная і размаляваная, a з уязной брамай (у 2-й пал. 18 ст. заупрыгожаная маст. тканінамі. Падлога з вершана вежай) — галерэямі. У выніку дубовага наборнага паркету. Вял. знапалац набыў замкнёную па перыметры чэнне ў ансамблі інтэр’ера мелі творы псшіганальную форму, блізкую да пяціжывапісу (партрэты, абразы, карціны вугольніка. Фасады, арыентаваныя на на гіст. сюжэты), дэкар.-прыкладнога ўнутр. двор, аздоблены пілястрамі вял. мастацтва (калекцыя саксонскага фарордэра і вырашаны ў 2 колеры. 8-гранфору, размаляваны залатам шкляны по-
ныя вежы (дазорная і над брамай) накрыты шлемападобнымі купалкамі з галоўкамі. У 1809 комплекс рэстаўрыраваны арх. М.Цэйзікам. Часткова захаваліся багатыя калекцыі твораў мастацгва, зброі, сямейныя партрэты, б-ка, архіў, a таксама аздоба інтэр’ераў. 3 1945 y замку размешчаны санаторый «Нясвіж». П a р к і пейзажнага тыпу закладзены ў 1879 y пойме р. Уша. Пл. з вадаёмамі каля 100 га. Складаюцца з 5 аўтаномных ландшафтных зон, кожная з якіх мае завершаную кампазіцыю. Ставамі Замкавым і Дзікім паркі падзяляюцца на прав'а- і левабярэжную часткі. На правабярэжнай знаходзяцца палац і замак з фрагментам парку (Замкавы парк) і Стары («англійскі») парк з «японскім» садам. У замкава-палацавы фрагмент уключаны рэшткі бастыёнаў, напоўненыя вадой равы, валы, азялененыя дворыкі, на бастыёнах — альтанкі. 3 дэкар. упрыгожанняў — стары калодзеж y стылі барока з дэталямі маст. коўкі і скулытгура «Амур з чашай». Да Замкавага парку прылягае Стары парк з маляўнічымі палянамі, дэкар. групамі дрэў, памятнымі камянямі і архітэкгурай малых форм. У пач. 20 ст. за Старым паркам створаны «японскі» сад з паплавамі. У левабярэжнай ч. — Новы (Марысін) парк з т.зв. іпадромам. Афармляў паркі садавод-дэкаратар А.Пастарэмчак. У 1913— 14 праведзены работы па паляпшэнні паркавых ландшафтаў. У парках растуць елкі звычайная і Энгельмана, лістоўніды даурская і сібірская, хвоі веймутава і чорная і інш. У 1985—91 паводле праекта, распраца-
Нясвіжскі палацава-паркавы комплекс. Унутраны двор.
ванага ін-там «Мінскпраеісг» (гал. арх. І.Жлоба), праведзены чысткі вадаёмаў, адваднога канала, асушэнне вільготных тэрыторый, адноўлены асобныя ішаніровачныя вузлы і ўчасткі, малыя арх. формы, асн. ландшафтныя кампазіцыі. У 1990-я г. ў парку ўстаноўлены бюсты кн. Ю.Нясвіжскага, У.Сыракомлі, Дж.М.Бернардоні (усе скулыгг. С.Гумілеўскі), кн. М.К.Радзівіла Сіроткі, Т.Макоўскага, Я.Коласа (усе скулыіг. М.Канцавы), скулыггуры «Дама ў чорным» (скульпт. Л.Давідзенка) і інш., 3 вазы з сімваламі: «1794. За нашу і вашу волю. 1863», «1410. Грунвальд», «Gloria victoria». В.Р-Анціпаў, М.А.Ткачоў, ЮЛ.Якімовіч.
НЯСВІЖСКІ ПВДАГАГІЧНЫ КА ЛЁДЖ. Засн. ў 1984 y г. Нясвіж як пед. вучылішча, з 1994 — каледж. Рыхтуе настаўнікаў пач. класаў і настаўнікаў замежнай мовы (ням., англ.) для базавай школы. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): педагогіка і методыка пач. навучання; замежная мова. Прымаюцца асобы з базавай (тэрмін навучання 3 г. 10 мес.) і сярэдняй (тармін навучання 2 г. 10 мес.) адукацыяй. Навучанне дзённае. НЯСВІЖСКІ РАЁН. Размешчаны на ПдЗ Мінскай вобл. Утвораны 15.1.1940. Пл. 0,9 тыс. км2. Нас. 46,2 тыс. чал. (2000), гарадскога 41,1%. Сярэдняя шчыльн. 51 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Нясвіж. Уключае г.п. Гарадзея, 117 сельскіх нас. пунктаў, 13 сельсаветаў: Астроўскі, Гарадзейскі, Грыцкавіцкі, Казлоўскі, Карцэвіцкі, Ланскі, Ліпскі, Лявонавідкі, Навасёлкаўскі, Нясвіжскі, Сейлавідкі, Сноўскі, Юшавіцкі. Паўн. частка тэр. раёна размешчана на Стаўбцоўскай раўніне, паўд. — y межах Капшьскай грады. Паверхня хвалістая, на Пд дробнаўзгорыстая, 63% яе на выш. 180—200 м, 30% — вышэй за 200 м. Найвыш. пункг 230 м (на Пд ад г. Нясвіж). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, пяскі, гліна. Сярэдняя т-ра студз. -6,2 т ліп. 18,4 °С. Ападкаў 590 мм за год. Вегетац. перыэд 195 суг. Найб. рэкі Уша са Сноўкай, Тур’я, Лань з Цапрой. На р. Уша маляўнічыя сажалкі. Пераважаюць глебы дэярнова-падзолістыя (61,2%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (19,2%). Пад лесам 12% тэр. раёна. Лясы пераважна хваёвыя, яловыя, бярозавыя, дубовыя, альховыя. Пад балотамі 596 га (0,6%) тэрыторыі. У раёне гідралагічны заказніх мясц. значэння Малеўскі; помніхі прыроды рэсп. значэння: хвоя крымская, звычайная і горная (насаджэнне) ў Вінклераўскім ляснідтве, дуб пірамідальны ў в. Заазер'е, дуб y в. Казлы, лесапарк «Альба», 8 дубоў-волатаў, дуб і хвоя звычайная («Брат і сястра») y нясвіжскім лясніцгве, парк «Нясвіж»; помнікі прыроды мясц. значэння: паркі «Новая вёска» і «Сноў». Агульная пл. с.-г. угоддзяў 58,6 тыс. га (65%), э іх асушаных 14,1 тыс. га. На 1.1.2000 y раёне 12 калгасаў, 3 саўгасы, 3 фермерскія гаспадаркі, сортавыпрабавальная станцыя, дзяржплемпрадпрыемства, Бел. занальная доследная станцыя па цукр. бураках, рыбгас «Альба». Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, птушкагадоўлі. Вырошчваюць збожжавыя, кармавыя і тэхн. культуры, бульбу. Прадпрыемствы харч. (крухмал, макарона, цэльнамалочныя і хлебапрадукгы; Гарадзейскі цукровы камбінат), пачатковай апрацоўкі лёну (ільновалакно, кастрапліта, валакно катанізаванае), паліўнай (торфабрыкет), швейнай, хіміка-фармацэўтычнай (лекавыя сродкі) прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць электрыфікаваная чыгунка Мінск— Брэст, аўтамагістраль Брэст—Мінск. Цэнтр раёна аўтадарогамі звязаны з Баранавічамі, Каішлём, Клецкам, Навагрудкам, Стоўбцамі, Асіповічамі і інш. У раёне 19 сярэдніх (у т.л. гімназія, 2 сярэднія школы — дзіцячыя сады i 1 школа — вытворчы камбінат), 7 базавых (у тл . базавая школа—дзідячы
н я с в іж с к і
НЯСВІЖСКІ РАЁН ^ я лгЖцхаВічы Г Р оТд ^ Е H С K A Я K A Я э 'д I Ц К I
Гарадзея
ікавічы
іцкавічы
Іавасёлкі
°КазлыКарцэвічы
Ю шавічыо' - 3уЗаазеі ітўнаўшчыні
іёўйічына (анавічы оПадлессе_ сад), 3 пачатковыя, 2 маст., 2 муз. і спарт. школы, цэнтр пазашкольнай працы, вячэрняя школа, 22 дашкольныя ўстановы, дзіцячы дом сямейнага тыпу, раённы цэнтр культуры і адпачынку, 34 дамы культуры і клубы, 41 б-ка, 3 бальніцы, 2 паліклінікі, 5 амбулаторый, 22 фельч.-ак. пунхты, санаторый «Нясвіж». Гісторыка-краязн. музей, музей-кватэра бел. мастака М.К-Сеўрука. Помнікі архігэктуры: царква Раства Багародзіды (1844) y в. Астроўкі, сядзіба (канец 19 — пач. 20 ст.) і царква са званідай (канец 18 ст.) y в. Вяліхая Ліпа, Свята-Крыжаўзвіжанская царква (18 сг.) y в. Вялікая Лысіца, сядзібна-паркавы комплекс «Завушша» (2-я пал. 18 ст. — пач. 20 ст.) y в. Завушша, царква (канец 19 — пач. 20 ст.) y в. Кунаса, СвятаПакроўская царква з брамай-званідай (1842) y в. Лань, Мікалаеўская царква (канец 18 — пач. 19 ст.) y в. Мацылёўшчына, Козьмадзям’янаўская царква (1836) і сядзібны дом (сярэдзіна 19 — пач. 20 ст.) y в. Новы Сноў, касцёл са званідай (19 ст.) y в. Салтанаўшчына, касцёл (канец 18 ст.) і палацава-паркавы ансамбль (1827) y в. Сноў. Выдаецца газ. «Чырвоны сцяг». Г.С.Смалякоў. НЯСВІЖСКІ T3ÂTP РАДЗІВІЛАЎ, прыдворны т-р кн. Радзівілаў y г. Нясвіж Мінскай вобл. ў 1740—91. 3 1746 пры кн. Ф.У.Радзівіл аматарскі, y спектаклях побач з прыгоннымі ўдзельнічалі члены княжацкай сям’і, шляхта, кадэты нясвіжскага корпуса (першы спектакль — «Узор справядлівасці»). Паказы ў суправаджэнні Нясвіжскай капэлы Радзівілаў адбываліся ў спец. будынку — «камедыхаўзе» (пабудаваны ў 1747—48, арх. К.Ждановіч). Паводле інвентара 1767 цэнтр. памяшканнем т-ра была вял. партэрная зала, вырашаная амфітэатрам, над якім размяшчаліся ложы. Сцены і столь бьілі аздоблены размаляванымі палатнянымі шпалерамі. Сцэна была адгароджана ад залы жоўтай тканай заслонай з выявамі герба Радзівілаў. Абалал сцэны былі хоры для капэлы. Тэатр. залу асвятлялі 53 метал. ліхгары. Спектаклі ставіліся таксама ў Альбе, пад адкрытым небам y «зялёным тэатры* і ў палацы «Кансаляцыя» (пабудаваны ў 1748, арх. М.Педэці, перабудаваны ў 1770-я г. арх. Л.Лутніцкім, рэстаўрыраваны ў 1809 М.Цэйзіхам; не захаваўся).
419
Спектаклі ішлі на польск., італьян., ням. і франц. мовах. У рэпертуары творы Ф.У.Радзівіл: камедыі «Дасціпнае каханне» (1746), «Каханне — зацікаўлены суддзя» (1747), «Убачанае не мінае» (1749), «Гульня фартуны» і «Кансаляцыя ў юіопатах» (1750); трагедыі «Суддзя, пазбаўлены розуму» (1748), -«Золата ў агні» (1750), «Несумленнасць y пастцы» (1751); оперы «Сляпое каханне не зважае на вынікі» і «Шчаслівае няшчасце» (1752); перакладзеныя і пераробленыя Ф.У.Радзівіл творы Мальера, Вальтэра, балеты, пантамімы. Рэжысёр т-ра Я.П.Фрычынскі (з 1746), балетмайстар Шрэтэр (з 1746), капельмайстры Е.Бакановіч (з 1749), Я.Ценціловіч (з 1751). У 1753 —62 кн. М.К.Радзівіл Рыбанька папоўніў трупу нанятымі акцёрамі, стварыў пры капэле Нясвіжскую музычную школу і Нясвіжскую балетную школу, аркестр нар. інструментаў (т.зв. «літоўская музыка»), павялічыў прыдворную капэлу. Тэатр набыў прафес. характар і стаў прыдворным. Рэпертуар папоўніўся творамі Ф.У.Радзівіл, камедыямі Мальера («Маскарыль» і «Сганарэль*, 1755; «Жорж Дандэн», 1757, і інш.), Вальтэра («Заіра», 1757), С.Мыцельскага («Парыс» і «Іосіф Патрыярх»), В.Ржавускага («Жалкеўскі» і «Уладзіслаў пад Варнай», 1761), італьян. і ням. камічнымі операмі і балетамі. Тэатр выязджаў y Слуцк, Белае, Жоўкву, Алыку. Пры кн. К.С.Радзівілу Пане Каханку ў 1777—86 y т-ры працавалі ан-
SU W SIM I э сзш сіц рі. Да арт. ІІясвіжскі тэатр Радзівілаў. Сцэна з оперы «Шчаслівае няшчасце». Мастах М.Жукоўскі.
420
н я с в іж с к і
трэпрыза Л.Перажынскага (з 1783; сярод акдёраў КАўсінскі, комік Я.Закжэўскі, спевакі В.Ясінскі, М.Вернер, З.Закжэўская, М.Ясінская, М.Перажынская, Т.Маруноўская, МЛазанская), група італьян. спевакоў, новы склад капэлы (44 чал.), балет (больш за 20 прыгонных танцораў). У рэпертуары балеты АПуціні, оперы Дж.Паіэіела, Я.Голанда (камічная опера «Агатка, або Прыезд пана», лібр. М.К.Радзівіла), К.В.Глюка («Арфей і Эўрыдыка»; абедзве 1784) і інш. 3 1786 т-р працаваў нерэгулярна. Літ:. Б a р ы ш a ў Г.І. Тэатры Радзівілаў y Нясвіжы і Слуцку / / Гісторыя беларускага тэатра. T. 1. Беларускі тэатр ад выгокаў да Кастрычніка 1917 г. Мн., 1983; Музыкальный театр Белоруссші: Дооктябрьскнй лерлод. Мн., 1990. С. 170—180, 215—223. НЯСВІЖСКІ ЧЫГУНАЛІЦЕЙНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y Нясвіжскім замку (г. Нясвіж, Мінская вобл.) y 1726—36 спачатку як плавільня або ліцейня. Выпускаў гарматы для арміі Радзівіла. Працавала каля 50 чал. НЯСВІЖСКІ Ш К0ЛБНЫ ТЭАТР. Існаваў y 1586—1758 пры Нясвіжскім езуіцкім калегіуме. Найб. вядома яго дзейнасць y 18 ст. У 1750-я г. т-рам кіраваў Ю.Катэнбрынг. На лац. і польск. мовах ставіліся п’есы, якія звычайна змяшчалі пралог, асн. сюжэт (да 3 актаў), хоры, інтэрлюдыі, балеты і эпілог. Сярод пастановак панегірык «Відовішчы свету» (1723), драмы «Дух бураў, які выкліканы з віннага склепа сярод пенных чашаў лютасцю тырана» (1730), «Залатая свабода без свабоднай улады царства мудрых» (1732), «Шчаслівыя выгнаннікі Эрэзій і Фруменцый» (1748), трагедыі «Смерць Менсея — вакханалія» (1737), «Сіроэс» (1758) і трагедыя-балет «Марнасць над марнасцю, або Томас Паўнд» (1755, абедзве Катэнбрынга), камедыя «Дзікі амерыканец, альбо Прастата, якая кіруецца светам прыроджанага розуму» (1758) і інш. Літ. : Гісторыя беларуская тэатра. T. 1. Беларускі тэатр ад выгохаў да Кастрычніка 1917 г. Мн., 1983; Б а р ы ш е в Г.Н. Театральная культура Белорусснн XVIII в. Мн., 1992. В.М.Ярмалінская. НЯСВІЖСКІЯ ПАЯСЫ, вырабы ручнога шаўкаткацтва на Беларусі ў сярэдзіне 18 ст. У пач. 1740-х г. уладальнік Нясвіжскай ардынацыі М.К.Радзівіл заснаваў y Альбе пад Нясвіжам мануфактуру па вырабе шаўковых паясоў (персіярню). Кіравалі вытв-сцю майстры Хаецкі і Гадоўскі, з 1757 — Я.Маджарскі, запрошаны з г. Станіслава (Івана-Франкоўск, Украіна). Паясы ткалі з шаўковых, залатых і сярэбраных нітак, мелі даўжыню 2—4,5 м, шыр. 20—40 см. Некат. паясы цалкам затыкаліся залатымі ніткамі і потым пракатваліся паміж цяжкімі валамі, набываючы выгляд металічных, што дало ім назву «літых». Дэкор складаўся з папя-
рочных гладкіх ці ўзорыстых палос, якія ўключалі пераважна ўсх. матывы. Н.п. не мелі спец. метак, a падабенства да слуцкіх паясоў робіць цяжкім іх вызначэнне, таму звычайна іх адносяць да апошніх. У пач. 1760-х г. нясвіжская персіярня пераведзена ў Слуцк. Літ:. К а р п а ч о ў Я.М. Узнікненне і развіццё Слуцкай вотчыннай мануфактуры шаўховых паясоў / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1982. № 3. Я.М.Сахута.
жорсткасць, устойлівасць; адна з асн. разнавіднасцей будаўнічых канструкцый. Падзяляюцца на вертыкальныя, якія ўспрымаюць пераважна сціскальныя 'намаганні (сцены, слупы, калоны, пілоны) і гарызантальныя, што працуюць пераважна на B u rn) і расцяжэнне (бэлькі і панэлі перакрыццяў, рыгелі рам, кроквенныя фермы і інш.). У сукупнасці Н.к. будынка (збудавання) угвараюць яго нясучы каркас. Робяцца э бетону, жалезабетону, прыродных і штучных камянёў, цэглы, сталі, дрэва.
HHCÉTA, рака ў Клічаўскім р-не Магілёўскай вобл., правы прыток р. Ольса (бас. р. Дняпро). Даўж. 39 км. Пл. вадазбору 346 км2. Пачынаецца за 1 км на ПнЗ ад в. Куцін, вусце ў в. Бацэвічы. Цячэ па Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Даліна невыразная. Пойма двухбаковая, шьф. 0,1—0,3 км. Рэчышча каналізаванае, шыр. 4— 12 м. Выкарыстоўваедца як водапрыёмнік меліярац. каналаў.
НЯСЯТА, вёска ў Клічаўскім р-не Магілёўскай вобл., на. р. Нясета. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км на 3 ад г.п. Клічаў, 102 км ад Магілёва, 4 км ад чыг. ст. Нясета. 766 ж., 295 двароў (2000). Спіртзавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі курганны могільнік дрыгавічоў 11— 13 ст.
НЯСІЛАВІЧЫ, стаянкі каменнага і бронзавага вякоў каля в. Нясілавічы Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл. Датуюцца 6— 1-м тыс. да н.э. Пры даследаванні знойдзены ланцэтападобныя вастрыі, пласцінкі, разцы, нуклеусы, кераміка розных этапаў нёманскай культуры і шнуравой керамікі культуры. Выяўлены рэшткі агнішчаў-кастрышчаў і агаішчаў, выкладзеных камянямі. НЯСЛАЎКА, рака ў Акцябрскім і Петрыкаўскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток р. Пціч (бас. р. Прыпяць). Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 110 км2. Пачынаецца за 1,8 км на ПнУ ад в. Ніўнае Акцябрскага р-на, вусце за 0,5 км на У ад в. Хвойня Петрыкаўскага р-на. Рэчышча каналізаванае. НЯСЛЎХА. рака ў Драгічынскім і Іванаўскім р-нах Брэсцкай вобл., левы прыток р. Піна (бас. р. Прыпядь). Даўж. 32 км. Пл. вадазбору 422 км2. Пачынаедца каля в. Заплессе Драгічынскага р-на, y верхнім цячэнні называецца Стрымня, цячэ ў межах раўніны Загароддзе і нізіны Прыпяцкае Палессе. Вусце насупраць в. Патапавічы Іванаўскага р-на. Рэчышча каналізаванае. НЯСПЫННАЯ РАДА вышэйшы орган дзярж. улады Рэчы Паспалітай, гл. Пастаянная Рада.
НЯТКАНЫХ МАТЭРЫЙЛАЎ ВЫТВ0РЧАСЦБ, гл. ў арт. Тэкстшьная прамысловасць. НЯТКАНЫЯ МАТЭРЫЙЛЫ, тэкстыльныя матэрыялы, што вырабляюць з натуральных або хім. валокнаў, нітак ці сінт. плёнак без выкарыстання метадаў ткацтва; адзін з відаў тэкст. прадукцыі. Прамысл. вытв-сць Н.м., пачатая ў 1940-я г., вызначаецца прастатой тэхналогіі. Асн. віды Н.м.: вязальнапрашыўныя, ніткапрашыўныя, іголкапрабіўныя, валюшна-лямцавыя і клееныя. Атрымліваюць Н.м. змацаваннем мех., фіз.-хім. ці камбінаванымі спосабамі валакністай асновы (напр., валакністае палатно, сістэма нігак), сфармаванай на спец. абсталяванні. Мех. спосабамі (правязванне, іголкапраколванне) на спец. машынах вырабляюць вяэальна- і ніткапрашыўныя, іголхапрабіўныя матэрыялы. Валюшна-лямцавыя атрымліваюць з шарсцяных валокнаў (гл. Валянне). Клееныя Н.м. вырабляюць фіэ.-хім. спосабамі з выкарыстаннем сувязных (эластамеры, тэрмапластычныя і тэрмарэактыўныя лалімеры і інш.) ці спец. алрацоўкай асновы. Выкарыстоўваюць y тэхніцы (фільтравалышя. цепла- і гукаізаляцыйныя палотны, абразіўныя матэрыялы, лалотны для паліграфіі і інш.), y быце (напр., вацін, дываны, коўдры, штучнае футра). Літ:. Технолопп) пролзводства нетканых матерналов. М., 1982.
НЯСЎЧАЯ 4ACTATÂ, частата гарманічнага вагання, якое мадулюецца (гл. Мадуляцыя ваганняў) з мэтай перадачы інфармацыі. У выніку змены аднаго з параметраў вагання (радзей двух) утвараецца спектр частот, шырыня якош залежыць ад віду мадуляцыі. Напр., пры амплітуднай мадуляцыі ў спекгры радыё- ці інш. частот разам з Н.ч. ёсіц, бакавыя частоты з перададзенай інфармацыяй.
НЯЎЙМІНА КАМЕТЫ, 6 камет, адкрытых сав. астраномам Р.М.Няуйміным. Камета 1913 III (Няуйміна 1) — карсггкаперыяд. камета сям’і Сатурна (перыяд абарачэння 17,9 года); камета 1914 III з вельмі выцягнутай арбітай; камета 1916 II (Няуйміна 2) — кароткаперыяд. камета сям’і Юпітэра (5,4 re fla), таксама выяўлена Няуйміным y 1926 (камета 1927 I); камета 1929 III (Няуйміна 3; 10,9 года); камета 1936 IV (8,4 года) і камета 1941 VII (6,3 года) — кароткаперыяд. каметы сям’і Юпігара. Бляск усіх гэтых камет вельмі невялікі. Гл. Каметы.
НЯСЎЧЫЯ КАНСТРЎКЦЫІ канструкцыйныя элементы, якія ўспрымаюць асн. нагрузкі будынкаў і збудаванняў і забяспечваюць іх трываласць,
НЯУВАЖНЫ (Nieuwainy) Фларыян (н. 30.4.1929, г. Жывец Шлёнскага ваяв., Полыпча), польскі ліг.-знавец, перакладчык. Канд. філал. н. (1959). By-
н я с т Ат к а в ы я
саранч6
ВЫЯ, гл.
Кабшкі.
чыўся ў Кіеўскім ун-це (1949—54). 3 1970 заг. кафедры Варшаўскага ун-та. Даследаваў творчасць Ф.Цютчава, А.Чэхава, У.Маякоўскага, І.Эрэнбурга, Р.Скаварады, Т.Шаўчэнкі, Л.Украінкі і інш. усх.-слав. пісьменнікаў і іх сувязі з польскай л-рай. Аўтар артыкулаў пра бел. прозу і паэзію, бел.-польскія літ. сувязі, польск. тэматыку ў бел. паэзіі, пра творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, Я.Брыля, В.Быкава, У.Караткевіча, І.Мележа, М.Танка, І.Шамякіна і інш. На польск. мову пераклаў творы Я.Купалы, М.Танка, П.Панчанкі, Р.Барадуліна, Брыля, Н.Гілевіча, Д.Бічэль-Загнетавай, Г.Бураўкіна, В.Іпатавай, Караткевіча, У.Някляева, АКудраўца, АРазанава, М.Стральцова і інш. АЛ.Верабей.
НЯЎлАсНЫ ІНТЭГРАЛ, абагульненне класічнага паняцця вызначанага інтэграла на выпадак неабмежаваных функцый і функцый, зададзеных на бясконцым прамежку інтэгравання. Задачы, якія зводзяцца да Н.і., y геам. форме разглядалі Э. Тарычэлі і П.Ферма (1644), дакладныя вызначэнні даў A Кашы (1823). Н.і. мае дастасаванні ў многіх галінах матэм. аналізу, матэм. фізіцы, тэорыі імавернасцей і інш. Н.і. атрымліваецца з вшначанага інтэграла э дапамогай лімігавага пераходу. Напр., калі функцыя j(x) інтэгравальная на любым каN нечным адрэзку |о, Л) і існуе lim J ](x)dx ,то яго наз. Н.і. фунхцыі /х) на інтэрвале [а, °о) ОО і абазначаюць J } [x)dx. У гэтым выладку ra il
вораць, што Н.і. збягаецца. Калі такі ліміг не існуе, то гавораць, што Н.і. разбягаецца. У некаторых выпадках разбежнаму Н.і. можна прыпісаць пэўнае значэнне, напр., халі інтэгN
рал разбягаецца, але існуе lim j f.x)dx = A,
to
-N A наз. гал. значэннем Н.і і абаэначаюць 00
f fix)dx . Аналагічным спосабам раэглядаюц-00
ца Н.і. ад неабмежаваных функцый. НЯЎНЬІЛАЎ Барыс Аляксандравіч (3.10.1908, г. Данкоў Ліпецкай вобл., Расія), расійскі глебазнавец, аграхімік і рысавод. Чл.-кар. AH СССР (1970). Акад. УАСГНІЛ (1966). Герой Сац. Працы (1966). Скончыў Далёкаўсходні с.-г. ін-т (1935). 3 1964 y Далёкаўсходнім філіяле Сіб. адцзялення AH СССР. 3 1973 ва Усесаюзным НДІ рысу УАСГНІЛ (нам. дырэктара). Навук. працы па фіз. хіміі ўласцівасцей глебы, распрацоўцы аграхім. лрыёмаў павышэння ўрадлівасці глебы рысавых палёў. Прапанаваў новыя прыёмы апрацоўкі глебы, унясення ўгнаенняў, догляду пасеваў. НЯЎСГ0ЙКА, устаноўленая законам або дагаворам грашовая сума, якая спаганяецца з даўжніка ў выпадку невыканання або неналежнага выканання ім абавязацельства, y прыватнасці ў выпадку пратэрміноўкі выканання; адзін
са спосабаў забеспячэння выканання абавязацельстваў. Пагадненне пра Н. складаецца ў пісьмовай форме (інакш несапраўднае). Разнавіднасці Н. — штраф і new. НЯФЁД Уладзімір Іванавіч (27.1.1916, г. Шахты Растоўскай вобл., Расія — 23.4.1999), бел. тэатразнавед, пісьменнік, педагог. Чл.-кар. АН Беларусі (1972). Д-р мастацгвазнаўства (1963), праф. (1964). Засл. дз. маст. Беларусі (1975). Скончыў Маскоўскі ін-т гісіорыі, філасофіі і л-ры (1940). Працаваў
У.І.Няфёд. ва Упраўленні па справах мастацтваў пры CM Беларусі. 3 1954 y Ін-це мастаіггвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі (да 1988 заг. секгара, аддзела). Адначасова ў 1947—90 выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це. Даследаваў пытанні гісторыі, тэорыі і сучаснай пракгыкі бел. тэатра, праблемы драматургіі і творчасці майстроў сцэны. Аўтар кніг «Тэатр y вогненныя гады» (1959), «Сучасны беларускі тэатр (1946— 1959)» (1961), «Станаўленне беларускага савецкага тэатра, 1917— 1941» (1965, за ўсе Дзярж. прэмія Беларусі 1966). Адзін з аўтараў «Гісторыі савецкага драматычнага тэатра» (т. 1—6, 1966—71), «Гісторыі беларускага тэатра» (т. 1—3, 1983— 87, і гал. рэдакгар. Пісаў аднаакговыя п’есы. Т»:. Шлях беларускага савецкага драматычнага тэатра. Мн., 1954; Народны аргыст БССР У.І.Уладамірскі. Мн., 1954; Народны артыст СССР П.С.Малчанаў. Мн., 1958; Ббларускі тэатр: Нарыс гісторыі. Мн., 1959; Беларускі акадэмічны тэатр імя Я.Купалы. Мн., 1970; Беларускі тэазр імя Я.Коласа. Мн., 1976; Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982; Ннколай Ковязкн: Жвзнь п творчество, Мн., 1990; Ігнат Буйніцкі — бацька беларускага тэатра. Мн., 1991; Францішак Аляхйовіч: Тэазр. і грамад.-паліт. дзейнасць. Мн., 1996. Т.Я.Гаробчанка. НЯФЁДАЎ Леанід Іванавіч (н. 20.8.1952, г. Ляхавічы Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р мед. н. (1993), праф. (1997). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1975). 3 1978 y Ін-це біяхіміі Нац. АН Беларусі (з 1989 заг. лабараторыі, з 1998 дырэктар). Навук. працы па малекуляркых механізмах рэгуляцыі абмену рэчываў, накіраванай карэкцыі метабалічных працэсаў пры паталаг., стрэсавым і экстрэмальным стане арганізма, стварэнні лек. прэпаратаў на аснове амінакіслат, парэнгэральным жыўленні. Те:. Механнзмы регуляідш метаболнческого баланса: результаты н перспекгавы прнменення амннокнслот н нх компознцкй в ка-
НЯЦЁШ А
421
честве уннверсалькых бнолошческн актнвных прнродных регуляторов направленного действня н эффектнвных лекарственных препаратов (у сааўг.) / / Весці Нац. АН Беларусі. Сер. біял. навук. 1998. № 4; Таурнн: Бнохнмня, фармаколошя, мед. прнмененве. Гродно, 1999. НЯФЁДАЎ Піліп Дзіямідавіч (18.10.1838, г. Іванава, Расія — 25.3.1902), рускі пісьменнік. У 1862—63 вольны слухач Маскоўскага ун-та. Чл.-кар. (з 1887), правадзейны чл. (з 1894) Маскоўскага археал. т-ва. Друхаваўся з 1858. У сац.этнагр. нарысах «Дзявочнік» (1868), «Каляды» (1871), «Нашы фабрыкі і заводы» (1872), зб. апавяданняў «На людзях» (1872), аповесці «Сцекя Дубкоў» (1898) і інш. паказаў умовы працы іванаўскіх тэкстыльшчыкаў і жыццё сялян 2-й лал. 19 ст. Аўтар нарыса «Рух сярод башкіраў перад пугачоўскім бунгам; Салават, башкірскі батыр» (1880), цыкла апавяданняў «У rapax і стэлах Башкірыі» (1882) і інш. У творах — выкарыстанне этнагр. матэрыялаў, фальклору, нар. мовы. Пісаў вершы, публіцыст. артыкулы, фельетоны, запісваў рус. і башкірскі фальклор. Te.: Нзбр. протов. Нваново, 1959; В горах н степях Башкнрнн: Повесть н рассказы. Уфа, 1988. НЯХАЙ Рыгор Восіпавіч (5.12.1914, в. Сяліба Бярззінскага р-на Мінскай вобл. — 25.7.1991), бел. лаэт і празаік. Скончыў Мінскі настаўніцкі ін-т (1939). Працаваў настаўнікам. 3 1946 y газ. «Літаратура і мастацгва», час. «Полымя», y Дзярж. выд-ве БССР. Друкаваўся з 1935. Аўтар паэт. зб-каў «Па сонечных узгорках» (1939), «Маё пакаленне» (1950), «Вялікі мой і ціхі акіян» (1954), «Размова з восенню» (1961), «Асеннія пракосы» (1973), аловесцей «Сарочы лес» (1965), «Туман над стэпам» (1971), «Шлях на Эльбу» (1976), «Я з табою, гвардыя» (1983), дакумент. аповесці «Героі не адступаюць» (1965). Гераізм народа ў Вял. Айч. вайну, пафас стваральнай прады — асн. тэматыка твораў. Пісаў для дзяцей («ГІра храбрага хлопчыка», 1962; «Алёшка-атаман», 1967). Аўтар гіст.-краязн. нарыса «Мінская вобласць» (19б8, 2-е выд. 1974). Зрабіў літ. запісы кніг ВЛівенцава «Партызанскі край» (1950), І.Вятрова «Браты па зброі» (1962), І.Шубітыдзе «Палескія былі» (1969). На бел. мову пераклаў паасобныя творы АТвардоўсжага, АМ алышкі, Ю.Збанацкага, м.Рыльскага, М.Стэльмаха, П.Тьгаыны і інш. Te.: Творы. T. 1—2. Мн., 1984. НЯЦЕЧ, другая назва р. Нарва. НЯЦЁША, рака ў Добрушскім р-не Гомеяьскай вобл. і Бранскай вобл. Расіі, левы прыток р. Іпуць (бас. р. Дняпро). Даўж. 29 км. Пл. вадазбору 132 км2. Пачынаецца за 1 км на 3 ад в. Пятроўка ў Бранскай вобл., вусце за 3,5 км наТІнУ ад г. Добруш. Рэчышча на працягу 20 км каналізаванае.
422
н я ц о тн ая
НЯЦ0ТНАЯ ФЎНКЦЫЯ, функцыя, значэнні якой мяняюць знак пры змене знака аргумента ва ўсёй вобласці вызначэння гэтай функцыі; гл. ў арт. Цотная і няцотная функцыі. НЯЦЙНКА Генрыета Арцем’еўна (н.
5.6.1930, С.-Пецярбург), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1980), праф. (1985). Скончыла Ленінградскі ун-т (1953). У 1982—95 y Бел. ун-це культуры. Навук. працы па праблемах арг-цыі вольнага часу і культ.-асв. работы, псіхал. асаблівасцей моладзі. 3 1996 y С.-Пецярбургу. Тв:. Пснхолого-педагогнчесюіе вопросы клубной работы. Л., 1976; Что полезно знать клубному работннку. Л., 1976; Пснхолого-педагогнческне основы нспольэовандя свободного временн. М., 1979. Р.Л.Ровіна.
НЯЧАе Ў Арсен Аляксеевіч (10.12.1910, в. Блеўчыцы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 7.4.1989), Герой Сав. Саюза (1946). Скончыў ваен. школу ў Пу-
ААНячаеў.
хавічах (1939). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Волхаўскім, Ленінградскім, 1-м Прыбалт., 2-м і 1-м Бел. франтах, удзельнік прарыву блакады Ленінграда, вызвалення Пскоўскай вобл., баёў y Эстоніі, Латвіі, Усх. Прусіі. Камандзір гаўбічнай батарэі ст. лейтэнант Н. вызначыўся ў 1945 y баях за Берлін. Да 1971 на сав., парт. і гасп. рабоце. НЯЧАЕЎ Сяргей Генадзевіч (2.10.1847, г. Іванава, Расія — 3.12.1882), удзельнік расійскага рэв. руху. 3 1865 y Маскве, займаўся самаадукацыяй, 3 1866 y Пецярбургу, выкладаў y Сергіеўскім прыходскім вучылішчы. Удзельнічаў y студэнцкіх хваляваннях 1868—69 y ІІецярбургу. Арганізатар тайнага т-ва «Народная расправа» (1869). Аўтар «Катэхізіса рэвалюцыянера» (1869), y якім прапанаваў y імя рэвалюцыі парвадь з законамі, прыстойнасцю, мараллю, заглушыдь усе чалавечыя лачуцці. Выкарыстоўваў метады містыфікацыі, правакацыі і шантажу. У 1869 y Маскве забіў ла ладазрэдні ў здраднідтве студэлта І.І.Іванова і ўцёк y Швейцарыю. Разам з Ы.П.Лгаровым выдаваў газ. «Колокол» (крас.—май 1870). У 1870 y Лоддаде выдаваў час. «Обіддна». У 1872 арыштаваны ў Цюрыху і лерададзеды швейцарскімі ўладамі Расіі. У 1873 лрыгаворалы да 20 гадоў катаргі. Памёр y Аляксееўскім равеліне Петралаўлаўскай крэласці.
НЯЧАе Ў Ягор Яфімавіч (25.4.1859, с. Харытонава Канахоўскага р-на Цвярской вобл., Расія — 23.11.1925), рускі паэт. У 1868— 1916 працаваў рабочымшкловыдзімалылчыкам. Адзін з заснавальнікаў «Сурыкаўскага літ.-музычнага гуртка» ў Маскве. Друкаваўся з 1891. Асн. тэма зб-каў вершаў «Працоўныя песні» (1911), «Вячэрнія лесні» (1913), «3 песень старога рабочага» (1922), «Гута» (1928) — праца рабочых. Апавяданні і аповесці 1920-х г. пра цяжкае мінулае рабочых шклозаводаў. Выстулаў як сатырык. Разам з І.Белавусавым, В.Брусавым, А.Карынфскім удзельнічаў y падрыхтоўцы першага на рус. мове зб. вершаў Я.Купалы «Выбраныя вершы ў перакладах рускіх паэтаў» (1919), для якога пераклаў вершы «Я мужык-беларус», «Касцу», «Мая хатка», «3 песень беларускага мужыка» і інш. На рус. мову пераклаў таксама вершы Я.Коласа. Тв:. Язбранное. М., 1955; Вольные песнн. М „ 1963.
Беларусі ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. Паходзіў з Мсціслаўскага ваяв. У 1649 y Брацлаўскім лалку, якім камандаваў яго брат Л.Нячай. У 1650—54 казацкі лрадстаўнік лры двары крымскага хана. У 1655 y войску І.Залатарэнкі, удзельнічаў y аблозе Старога Быхава. Страціўшы дадзею на лослех, казакі адышлі на Украіну, пакінуўшы на Беларусі частку войска на чале з Н. 29.1.1656 Хмяльнідкі прызначыў Н. «лалкоўнікам беларускім». У 1657 Н. узяў Стары Быхаў. У 1658 ён адкрыга лерайшоў на бок Рэчы Паслалітай. У снеж. 1658 пацярпеў ларажэнне ад рас. войск каля в. Благовічы Мазырскага лав., 11.3.1659 — каля Мсціслава. Пасля ўзяцця рус. войскамі Старога Быхава (4.12.1659) траліў y лалон і адлраўлены ў Маскву. 6.10.1660 'сасланы ў Табольск. Вярдуўшыся са ссылкі, H. y 1669 неаддаразова ездзіў на Украіну да гетмада Дарашэнкі ў якасці лалкоўніка літ. казацкага лалка. Далейшы лёс невядомы. В.І.Мялсшка.
НЯЧАЙ Вольга Фёдараўна (н. 4.3.1936, г. Растоў-на-Доне, Расія), бел. кіназнавец. Д-р мастадтвазнаўства (1986). Дачка ФМ.Нячая. Скончыла БДУ (1958). 3 1958 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, адначасова з 1980 выкладае ў Бел. ун-це культуры. Даследуе гісторыю і тэорыю экраннага мастацтва (кіно і тэлебачання) y сістэме культуры і масавых камунікацый, праблемы кінаадукацыі. Бел. кіно разглядае з пазіцый культ. антрапалогіі [«Біякультурная адаптацыя ў постчарнобыльскі перыяд (на прыкладзе кінамастацтва)», 1998—99]. Адна з аўтараў «Гісторыі беларускага кіно» (1969—70), зб-каў «Кіно Савецкай Беларусі» (1975), «Сучаснае беларускае кіно» (1985), «Панарама беларускага кіно апошніх гадоў», «Беларускае сучаснае мастацтвазнаўства і крытыка» (абодва 1998), «Экран і культура: (Беларускае дакументальнае кіно і культура Беларусі)» (1999). Тв:. Экран н мы. М н., 1971; Фнльм y нас дома. М н., 1974; Сгановленне художественного телефнльма. М н., 1976; Большой мнр малого экрана. М н., 1979; Т елеввдетіе как художественная слстема. М н., 1981; Блеск н нншета «массовой культуры». Мн., 1984; Основы кннонскуссгва. М., 1989; Ракурсы: О телевнзнон. коммуннкацнн н эстетнке. М., 1990. Т.Я.Гаробчанка.
НЯЧАЙ Даніла (? — 2.3.1651), дзеяч нац.-вызв. руху да Украіне, герой вызваленчай вайны ўкраінскага і беларускага народаў 1648—54. Брацлаўскі лалкоўнік (з 1648). Вызначыўся ў бітвах казацкасял. войска сулраць войск Рэчы Паслалітай пад Піляўцамі (1648), Меджыбожам, Зборавам (1649). Адмовіўся лрыэнаць Збораўскі дагавор 1649 і ў канцы 1649 — пач. 1650 узначаліў дар. паўсталде ла Брацлаўшчыне, Валыді і ў Падоліі. Загінуў y баі. Пра яго гераічныя лодзвігі ўкр. дарод склаў лесяі і думы. НЯЧАМ Іван (? — ласля 1669), лалкоўнік казацкага заларожскага войска да
НЯЧАЙ Фёдар Макаравіч (9.3.1905, в. Дзяражычы Лоеўскага р-на Гомельскай вобл. — 17.12.1990), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1965), лраф. (1966). Скончыў лед. ін-т y Растове-на-Доне (1937). Дэкан гіст. ф-та (1941—43), дам. дырэктара (1943—45) Чувашскага лед. ін-та (г. Чэбаксары). 3 1945 y БДУ: дэкан гіст. ф-та (1946—53), заг. кафедры гісторыі стараж. свету (1953—55), кафедры гісторыі стараж. свету і сярэдніх вякоў (1961—77), лраф. гэтай кафедры (1977—83). Даследаванні ла гісторыі Стараж. Рыма. 71».: Рнм н нталлкн. М н., 1963; Обраэованне рнмского государства. М н., 1972. ПМ .Бараноўскі.
НЯЧЎЙ-ЛЯВІЦКІ (салр. Л я в і ц к і )
Іван Сямёнавіч (25.11.1838, г.п. Сцяблёў Чаркаскай вобл., Украіна — 15.4.1918), украінскі лісьмеднік; лачынальнік жалру сац. аловесці і рамана ва ўкр. л-ры. Скончыў Кіеўскую духоўную акадэмію (1865). Друкаваўся з 1868. Лёс і лраблемы сялянства, рабочых лрыгоннай і ласлярэформеннай Украіны адлюстраваў y сац.-бытавых аловесцях «Мікола Джэра» (1878), «Сям’я Кайдаша» (1879), «Бурлачка» (1880), ідэйдыя лошукі інтэлігенцыі — y вострасац. рамадах і аловесцях «Хмары» (1874), «Над Чордым морам» (1890), «Неаднсшькавымі сцежкамі» (1910), «На гастролях y Мікіцянах» (1911) і ідш. Многія яго творы маюць ярка выражаную сатыр. афарбоўку: камедыі «На Кажумяках» (1875), «Галоднаму і аленькі — мяса» (1887), адовесці і алавядаллі «Старасвецкія бацюшкі і матушкі» (1884—85), «Афонскі прайдзісвет» (1890), «Сярод ворагаў» (1893), «Старыя гулякі» (1897), «Тэлеграма Грьцдсу Быддзе» (1911), «Вясковая старшына балюе» (1912). Аўтар гіст. л’ес «Маруся Багуслаўха» (1875), «У дыме і лсшымі» (1910) і рамана «Князь Ерамія Вішнявецкі» (алубл. 1932). У творах нац. самабытлыя характары, каларытныя лейзажныя замалёў-
НЯЯЎНАЯ
кі. Выступаў як ліг. крытык, пісаў навук.- папулярныя працы па гісторыі, лінгвістыцы, этнаграфіі, фалькларыстыцы. Тв.: Зібрання творів. T. 1—10. Кні'в, 1965—68; Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1956; Повестн н рассказы. М., 1964. НЯШАЎСКІЯ СТАТУТЫ 1454, прывілеі, дадзеныя польскім каралём Казімірам IV шляхце каля г. Няшава (адсюль назва) за падтрымку ў вайне з Тэўтонскім ордэнам і ў яго барацьбе з M am aTarn. Адмянялі выключнае права магнатаў займаць вышэйшыя дзярж. пасады, рэгулявалі судаводства і мясц. кіраванне на карысць шляхты, адначасова значна абмяжоўвалі каралеўскую ўладу. Н.с. замацоўвалі паліт. перавагу шляхты як саслоўя. Выданне законаў, рашэнне пытанняў вайны і міру маглі ажыццяўляцца толыгі са згоды шляхецкіх земскіх сеймікаў. Шляхта вызвалялася ад суда каралеўскіх чыноўнікаў (за выключэннем асобных выпадкаў). Н.с. часткова абмяжоўвалі правы гарадоў. НЯШЧАСНЫ ВЫІІАДАК y п р а цоўным праве, пашкоджанне здароўя работніка пры выкананні ім прац. абавязкаў або пры інш. акалічнасцях, вызначаных заканадаўствам. Паводле КЗаП Рэспублікі Беларусь наймальнік абавязаны сумесна з прадстаўнікамі прафсаюзаў своечасова і правільна праводзідь расследаванне (пры неабходнасді з удзелам прадстаўнікоў інш. органаў) і весці ўлік Н.в. на вытв-сці. Па запатрабаванні пацярпелага наймальнік абавязаны выдаць яму акт аб Н.в. не пазней як праз 3 дні пасля заканчэння расследавання. У адпаведнасці з заканадаўствам наймальнікі нясуць матэрыяльную адказнасць за шкоду, нанесеную работніку калецтвам або інш. пашкоджаннем здароўя, якія звязаны з выкананнем ім прац. абавязкаў.
Няясыці: 1—
звычайная; 2 — даўгахвосгая.
НЯШЧ&РДА, другая назва воз. Нешчарда. НЯЯСЫЦІ (Strix), род птушак сям. савіных атр. совападобных. 12 відаў. Паіпыраны ў Еўразіі, Амерыцы, Паўн. Афрыцы. Жывуць y лясах, rapax, парках пераважна ў дуплах, часам y чужых гнёздах, на зямлі, y норах. Аселыя. На
423
Беларусі 3 віды: няясыць барадатая, Н. даўгахвостая, або уральская (S. uralensis), якія занесены ў Чырв. кнігу, i Н. звычайная, або шэрая (S. aluco). Даўж. да 84 см, маса да 1,2 кг. Апярэнне густое, рыхлае, мяккае, шэрае або рыжаватае са стракацінхамі. Галава вял., круглая, тваравы дыск добра развіты. Вочы з бурай радужынай. Дзюба моцная. Крылы шырокія, закругленыя. Хвост сярэдняй даўжыні. Пальцы звычайна алераныя. Акгыўныя ўначы. Кормяцца грызунамі, птушкамі, жабамі, беспазваночнымі. Нясуць 2—6, зрэдку да 8 яец. А.М.Петрыкаў. НЯЙСЫЦЬ БАРАдЛТАЯ, н я я с ы ц ь каменная, няясыць лапл а н д с к а я (Strix nebulosa), птушка сям. савіных атр. совападобных. Пашырана ў зоне хваёвых лясоў (старых яловых і ялова-альховых) Паўн. паўшар’я. На Беларусі рэдкі аселы від, занесена ў Чырв. кнігу. Даўж. да 84 см, маса самцоў да 800, самак да 1200 г. Апярэнне мяккае, шаравата-бурае або дымчата-шэрае, з густым малюнхам. Тваравы дыск шараваты з вузкімі цёмнымі палосамі і чорнымі плямамі пад вачыма. Пад дзюбай вял. чорная пляма — «барада» (адсюль назва). Вочы і дзюба жоўгыя. Корміцца пераважна мышападобнымі грызунамі, a таксама птушкамі, вавёркамі і інш. Нясе 2—5, зрэдку да 7 яец. А.М.Петрыкаў. НЯЯЎНАЯ ФЎНКЦЫЯ, функцыя, зададзеная суадносінамі, дзе залежная пераменная не вылучана ў яўным выглядзе. Затсваеіша ўраўненнем віду F[x, y) = = 0. Бывае адна- і мнагазначная. Напр., ураўненне ху - 1 = 0 задае адназначную Н.ф. пры х * 0, якую можна запісаць y яўным выглядзе y - \/х, ураўненне х2 + + Ў - 1 = 0 — двухзначную Н.ф. на інтэрвале -1 < х < 1, якую можназапісаць y яўным выглядзе y = ±Vl - х2.
О, шаснаццатая літара бел. алфавіта. Паходзіць з кірылідкай О («он»), што ўзнікла на аснове грэка-візантыйскай устаўнай О («омікрон»), У старабел. графіку перайшла са стараж.-рус. пісьменства. Абазначала галосны гук «о» пасля цвёрдых зычных («народь», «столт,), мела лічбавае значэнне «семдзесят». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае лабіялізаваны галосны гук «о» задняга рада сярэдняга пад’ёму ў пачатку слоў і пасля цвёрдых зычных пад націскам («Орша», «родны»). Л.М.Булыка. ОБ, рака ў Зах. Сібіры, y Расіі, адна з найб. рэк свету. Даўж. 3650 км (ад вытоку р. Катунь 4338 км, ад вытоку р. Іртыш 5410 км), гоі. басейна 2990 тыс. км2. Утвараецца ад сутокаў рэк Бія і Катунь на Алтаі. Цячэ па Зах.-Сібірскай раўніне ў шырокай даліне, якая паступова расшыраецца ад 5— 10 км каля г. Барнаул да 50—60 км ніжэй упадзення р. Іртыш. Пойма О. парэзана рукавамі, пратокамі і азёрамі. Упадае ў Обскую губу Карскага м., утварае дэльту (пл. больш за 4 тыс. км2), дзе вылучаюцца рукавы: Хаманельская О. (левы) і Надымская О. (правы). Гал. прытокі: Том, Чулым, Кець, Тым, Вах (справа), Васюган, Вял. Юган, Іртыш, Паўн. Сосьва (злева). Веснавое разводдзе, летне-асеннія паводкі, зімовая межань. Ледастаў y вярхоўях ад ліст. да іфас., y ніжнім дячэнні ад кастр. да мая—чэрвеня. Сярэдні расход вады каля г. Салехард 12,5 тыс. м3/с, макс. — 42,8 тыс. мт/с, мінім. — 1,65 тыс. м3/с. Цвёрды сцёк 16 млн. т. Рыбны промысел пераважна ў ніжнім цячэнні. Новасібірская ГЭС і Новасібірскае вадасховішча. Суднаходная. У бас. О. здабыча нафты і газу ( Заходне - Сібірская нафтагазаносная правінцыя), каменнага вугалю (Кузнецкі вугальны басейн), торфу і інш. На О. гарады Барнаул, Камень-на-Обі, Новасібірск, Калпашава, Стражавой, Ніжнявартаўск, Суріут, Нефцеюганск, Лабыт-
нангі, Салехард. На левым беразе, y сярэднім цячэнні ракі — Юганскі запаведнік. Літ:. По обе стороны Обл. М., 1989.
Рака 06. 6 б а л ь , рака па Пн Беларусі, y Гарадоцкім, Шумілінскім і Полацкім р-нах Віцебскай вобл., правы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 148 км. Пл. вадазбору
Рака Обаль каля г.п. Обаль Шумілінскага раёна.
2690 км2. Выцякае з воз. Езярышча каля г.п. Езярышча Гарадоцкага р-на, вусце за 1 км на ПдЗ ад в. Новыя Гараны Полацкага р-на. Цячэ на паўн.-зах. ч. Гарадоцкага ўзв. і паўн.-ўсх. ч. Полацкай нізіны. Асн. прытокі: Свіна, Ценіца, Глыбачка (справа), Чарнуйка, Чарнаўка, Чарняўка, Выдрыца, Усыса, Будавесць (злева). Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 0,3—-0,6 км (найб. 2,5 km ; y вярхоўі невыразная. Пойма двухбаковая, чаргуецца па берагах, месцамі адсутнічае. Рэчышча звілістае, шыр. 8—20 м y верхнім цячэнні, 20— 40 м y сярэднім, 25—30 м y ніжнім. Берагі стромкія, y вярхоўі нізкія, забалочаныя. Замярзае ў канцы 1-й дэкады снеж., крыгалом y пач. красавіка. Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 19,4 м3/с. На рацэ Ключагорскае вадасх. ў Гарадоцкім р-не, г.п. Обаль y Шумілінскім р-не. А.А.Макарэвіч. 0БАЛБ, юзера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль (цячэ праз возера), за 28 км на ПнЗ ад г. Гарадок. Пл. 0,3 км2, даўж. 2,6 км, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 2,8 м, даўж. берагавой лініі 3,3 км. Пл. вадазбору 568 км2. Схілы катлавіны выш. 6— 10. м, сугліністыя, на Пн супясчаныя, пад хмызняком. Берагі забалочаныя, сплавінныя. Пойма шыр. да 300 м, забалочаная. Дно плоскае, ілістае, каля ўсх. берага сапрапелістае. Поўнасшо зарастае. Упадаюць 4 ручаі. 0БАЛБ, гарадскі пасёлак y Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., на р. Обаль; чыг. станцыя на лініі Віцебск—Полацк, на аўіэдароэе Віцебск—Полацк. За 23 км на 3 ад Шуміліна, 68 км ад Віцебска. 3,3 тыс. ж. (2000). Упершыню ўпамінаецца ў гіст. крыніцах y 1503 як сяло ў Полацкім ваяв. ВКЛ. Належала Зяновічам. 3 1772 y Рас. імпсрыі. 3 пач. 19 ст. цэнтр Петрапаўлаўскай вол. Полацкага пав. Росту О. садэейнічапа пабудова Рыга-Арлоўскай чыгункі (1886). У канцы 19 ст. ў О. царк.-прыходская школа, вадзяны млын, бровар, Обальская драўняна-хімічная мануфактура. 3 1922 пачаў выпуск прадукдыі торфазавод. 3 1924 О. — цэнтр сельсавета Сірошнскага (з 1961 Шумілінскага) р-на. У Вял. Айч. вайну ў О. дзейнічала Обальскае камсамольскае паополле. У снсж. 1962 — ліп. 1966 O. y Полацкім р-не. 3 30.9.1968 гар. пасёлак. Обальскі керамічны завод, торфапрадпрыемства, ляснідтва. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, дзідячы сад, Обальскага камсамольскага падполля музей, 2 б-кі, бальніда, аптэка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну; магіла ахвяр фашызму. Помнік пад-
польшчыкам, помнік архітэктуры 19 ст. — сядэіба. Г.М.Новікава. 6 б а л ь , вёска ў Халамерскім с/с Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл., на р. Обаль. Цэнтр саўгаса. За 46 км на ПнЗ ад г. Гарадок, 85 км ад Віцебска, 22 км ад чыг. ст. Бычыха. 213 ж., 96 двароў (2000). Баэавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. 6 б а л ь , вёска ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., каля р. Абалянка, на аўтадарозе Сянно—Багушэўск. Цэнтр сельсавета. За 22 км на У ад г. Сянно, 78 км ад Відебска, 16 км ад чыг. ст. Багушэўская. 457 ж., 195 двароў (2000). 3-д кармавых дабавак, лясніцтва. Дапаможная школа-сад, клуб, б-ка, аддз. сувязі. 0БАЛБСКАГА КАМСАМОЛЬСКАІА ПАДП0ЛЛЯ МУЗЕЙ. Адкрыты ў 1965 y г. п. Обаль Шумілінскага р-на Віцебскай вобл. як муэей камсам. славы; да 1989 філіял Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны, з 1985 сучасная назва. Пл. экспазідыі 150 м2, 1019 адзінак асн. фонду, 4 залы (2000). Сярод экспанатаў асабістыя рэчы, дакументы, фотаздымкі з даваен. жыцця членаў Обальскага камсамольскага падполля, матэрыялы пра яго стварэнне і дзейнасць, карта-схема развідця партыз. руху, схема дыверсій, інтэр’ер кватэры кіраўніка падполля Е.С.Зяньковай, карціна А.Каржанеўскага «Обальскія падпольшчыкі», літаграфіі Ю.Пучынскага «Мініраванне шашы», «Узрыў вадакачкі>, матэрыялы пра ўвекавечанне памяці обальскіх падпольшчыкаў, бюсты Герояў Сав. Саюза Зяньковай і З.М.Партновай. НАЛзоліна. ОБАЛЬСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКАЕ ПАДП0ЛЛЕ («Ю н ы я м с ц і ў ц ы») y Вялікую Айчынную вайн у. Дзейнічала з пач. 1942 да жн. 1943 y Сіроцінскім р-не Відебскай вобл. Створана па ініцыятыве Сіроцінскіх падп. райкомаў КП(б)Б і ЛКСМБ з моладзі пас. Обаль, вёсак Зуі, Масцішча, Ушалы і Ферма. Мела 3 групы: Обальскую, Масцішчанскую і Ушальскую (каля 40 чал.). Узначальваў падполле камсам. к-т (сакратар Е.С.Зянысова). Падпольшчыкі праводзілі паліт. агітацыю сярод насельніцтва, распаўсюджвалі лістоўкі і зводкі Саўінфармбюро, здабывалі і перадавалі партызанам зброю, медыкаменты, разведданыя пра размяшчэнне варожых войск, рух эшалонаў, забяспечвалі партыз. разведчыкаў дакументамі, учынілі 21 дыверсію (спалілі льнозавод, пілараму, электрастанцыю, некалькі мастоў, эшалон з боепрыпасамі і інш ). У 1942—43 гітлераўцы арыпггавалі і пасля катаванняў расстралялі амаль усё кіраўніцтва арг-цыі і многіх падпольшчыкаў; пазбегшыя арышту пайшлі ў партызаны. Зяньковай i З.М .Партновай прысвоена званне Героя Сав. Саюза. У гонар арг-цыі ў Обалі пастаўлены помнік, створаны Обальскага камсамольскага падполля музей. Р.А. Чарнаглазава.
ОБАЛЬСКАЯ ДРАЎНЯНА-ХІМІЧ НАЯ МАНУФАКГЎРА Дзейнічала на чыг. ст. Обаль Гарадоцкага пав. (цяпер y Шумілінскім р-не Віцебскай вобл.) y 1894— 1914. Вырабляла драўнінныя вугаль і спірт, дзёгаць, воцатны парашок. У 1913 працавала 55 рабочых. 0БАЛБСКІ КЕРАМІЧНЫ ЗАВ0Д. Засн. ў г.п. Обаль Шумілінскага р-на Віцебскай вобл. ў 1929 як цагельны з-д. У Вял. Айч. вайну раэбураны. Адноўлены ў 1945, y 1968 рэканструяваны. У 1974—77 пабудаваны Обальскі з-д керамічных вырабаў і ў 1980 аб’яднаны з цагельным з-дам пад сучаснай назвай. Асн. прадукцыя (2000): цэгла керамічная вонкавая (фасадная), дэкар. аддзелачная, паўнацелая, пустацелая, гліняная для комінаў, камень керамічны, плітка тратуарная, тэнісіт, каміны, тонкая кераміка (вазы, сувеніры), бітум буд. і дарожны. 0БЕРГАЎЗЕН (Oberhausen), горад на 3 Германіі, зямля Паўн. Рэйн-Вестфалія. Каля 250 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўгадарог. Порт на канале Рэйн-Герне і р. Эмшэр. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, цяжкае машынабудаванне, котлабудаванне, хім., шкляная. Здабыча кам. вугалю. Адм.-гасп. акадэмія. Штогадовы міжнар. фестываль кароткаметражных фільмаў (з 1951). 0БЕ РТ (O berth) Герман (25.6.1894, г. Сібіў, Румынія — 28.12.1989), нямецкі вучоны, адзін са стваральнікаў ракетнай тэхнікі і касманаўтыкі. Вучыўся ва ун-тах Мюнхена (1913—14, 1919—20), Гётынгена (1920—21) і інш. У 1925—38 праф. фізікі і матэматыкі ў Румыніі. Праводзіў эксперым. работы па ракетнай тэхніды ў Вене (1938—40) і Дрэздэне (1940—41). У 1941—43 y ням. ваен. даследчым цэнтры ў Пенемюндзе. У 1955—58 y ЗШ А 3 1958 y ФРГ. Распрацаваў шэраг пытанняў тэорыі палёту ракет і выкарыстання іх для даследавання атмасферы. Аўтар фундаментальнай працы па праблемах касманаўтыкі «Ракета ў міжпланетную прастору» (1923, Берлін—Мюнхен). Адзін з заснавальнікаў Ням. т-ва ракетнай тэхнікі і касм. палёту (з 1963 імя О.). У 1951 т-ва заснавала медаль О., які прысуджаецца за фундаментальныя даследаванні' і выдатныя заслугі ў галіне ракетнай тэхнікі і касманаўтыкі. Тв.: Рус. пер. — Мон работы по астронавтнхе / / Нз нсторюі астронавтшаі н ракетной техішкн. М., 1970. У.СЛарыёнаў О’БРАЕН (O’Brien) Джэймс [псеўданім, які ператварыўся ў другое імя, Б р о н т э р (Bronterre); 6.2.1805, г. Гранард, Вялікабрытанія — 23.12.1864], адзін з лідэраў і ідэсшагаў чартызму ў Вялікабрытаніі. У 1830-я г. радыкальны журналіст. Быў рэдакгарам шэрагу чартысцкіх выданняў, y сваіх артыкулах імкнуўся даць тэарэт. і гіст. абгрунтаванне чартызму: выкрываў класавыя супярэчнасці капіталіст. грамадства, прапаноўваў рэв. шлях пераўтварэння грамадства
ОБРУЧАЎ
425
на сацыяліст. пачатках. Гал. сродкам дасягнення сац. роўнасці лічыў нацыяналізацыю зямлі, прыватную ўласнасць на сродкі вытв-сці разглядаў як ін-т, сумяшчальны з сацыялізмам. У 1840—41 зняволены. 3 1848 прыхільнік мірных рэформ. Заснаваная ім y 1849—50 Нац. ліга рэформ пазней далучылася да Інтэрнацыянала 1-га.
0БРУЧАЎ Сяргей Уладзіміравіч (3.2.1891, г. Іркуцк, Расія — 29.8.1965), расійскі геолаг. Чл.-кар. AH СССР (1953). Сын УА. Обручава. Скончыў Маскоўскі ун-т (1915). 3 1917 y Геал. камітэце, з 1929 y Якуцкай камісіі АН СССР, з 1932 ва Усесаюзным аркгычным ін-це, з 1941 y Ін-це геал. навук AH СССР, з 1950 y Лабараторыі геалогіі дакембрыю AH СССР (з 1963 дырэктар). Навук. працы па геалогіі і геамарфалогіі Усх. Сібіры і ПнУ Расіі. Яго даследаванні на Сярэднесібірскім пласкагор’і (1917—24) садзейнічалі адкрыццю Тунгускага вугальнага басейна. У 1926—35 вывучаў басейны рэк Індыгірка і Калыма і выявіў іх залатаноснасць. Прапанаваў аб'яднаць горы ў паўд. ч. міжрэчча Індыгіркі і Калымы пад назвай хр. Чэрскага, распрацаваў схему тэктоніхі Паўн.-Усх. Азіі, адкрыў радовішчы волава на ПнУ Расіі. Дзярж. прэмія СССР 1946. 0БРУЧАЎ Уладзімір Апанасавіч (10.10.1863, с. Кляпеніна Цвярской вобл., Расія — 19.6.1956), расійскі геолаг і географ. Акад. AH СССР (1929, чл.-кар. 1921). Герой Сац. Прады (1945). Чл. многіх замежных акадэмій і навук. т-ваў. Бацька С.У. Обручава. Скончыў Горны ін-т y С.-Пецярбургу (1886). Праф. Томскага тэхнал. ін-та (1901— 12) і Маскоўскай горнай акадэміі (1921—29). 3 1930 старшыня Камісіі па вывучэнні шматгадовай мерзлаты, з 1939 дырэктар Ін-та мерэлатазнаўства AH СССР. У 1942—46 акад.-сакратар Аддзялення геолага-геагр. навук АН СССР. 3 1947 ганаровы прэзідэнт Геагр. т-ва СССР. Навук. працы па геалогіі рудных радовішчаў, чацвярцічных адкладаў, неатэктоніды, геамарфалогіі, геаграфіі, зледзяненнях, вечнай мерзлаце і інш. Вёў шырокія геал. даследаванні ў Сібіры, Цэнтр. і Сярэдняй Азіі. Аўтар навук.-фантаст. і прыгодніцкіх раманаў «Плугонія» (1924), «ЗямлЯ Санні-
426
ОБСКАЯ
кава» (1926), «Золаташукальнікі ў пустыні» (1928) і інш. Прэмія імя М.М.Пржавальскага (1894), Вял. залаты медаль Рус. геагр. т-ва (1901), 2 прэміі імя П.А.Чыхачова Парыжскай АН (1898, 1925), залаты медаль імя АП.Карпінскага AH СССР (1947), прэмія імя У.ІЛеніна 1926. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1950. Імем О. названы хрыбет y Тыве, горныя вяршыні ў вярхоўях р. Віцім, аазіс y Антарктьвдзе, ледавік y Мангольскім Алтаі, мінерал абручавіт. Тв.: М збр. р а б о т ы п о г е о г р а ф н н А зн н . Т. 1— 3. М ., 1951; М эбр. тр у д ы . Т . 1— 6. М ., 1958— 64.
0БСКАЯ ГУБА, заліў Карскага м., каля берагоў Расіі, паміж паўастравамі Ямал і Гыданскі. Даўж. 800 км, шыр. 30—90 км, глыб. 10— 12 м. Зах. бераг нізінны, усх. пераважна ўзвышаны і стромкі. На У ад О.г. адгаліноўваецца Тазаўская губа. Упадае р. Об. Большую ч. года ўкрыта лёдам. Прылівы паўсутачныя (да 0,7 м). На зах. беразе порт Новы Порт.
гал. стратэг. аперацыі ўзбр. сіл краін антыіітлераўскай кааліцыі (пераважна ЗША і Вялікабрытаніі, a таксама Канады, Чэхаславакіі і Полыпчы) па адкрыцці другога фронту ў Еўропе ў 2-ю сусв. вайну. Складаўся з Нармандскай дэсантнай аперацыі 1944 (кодавая назва «Нептун») і Фалезскай аперацыі (праведзена 10—25.8.1944). 15.8—3.9.1944 y раёне г. Марсель дадаткова праведзена Паўд.-франц. дэсантная аперацыя (кодавыя назвы «Энвіл», з 27 ліп. — «Драгун»), y выніку чаго ўтварыўся адзіны фронт саюзных войск y Францыі (злучыліся 11.9.1944 y раёне г. Дыжон) для разгоргвання іх далейшага наступлення на Германію. ÔBEPMAEP (Overmyer) Роберт (н. 14.7.1936), касманаўт ЗІПА. Палкоўнік марской пяхоты ў адстаўцы. Магістр навук па астранаўтыцы (1964). Скончыў каледж Болдуін-Уолес (1958), школу па падрыхтоўцы пілотаў для аэракасм. даследаванняў (1965). 3 1969 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў палёты ў складзе экіпажаў касмічных караблёў
Іт а л ія і Г е р м а н ія . 1811— 28.
«0ВЕРЛ0РД» (англ. Overlord сюзерэн, валадар, вярх. ўладар), кодавая назва
Тв.\ Р у с. п е р . — С о ч . T . 1— 3. М ., 1994. Л іт . : В н y к о в Н .А Т о т , к т о н а з ы в а л с е б я О .Г е н р н . Л ., 1969; Л е в н д о в а Н .М . О .Г е н р н н е го н о в е л л а . М ., 1973; О .Г ен р н : Б н о б н б л н о г р . у х аз. М ., 1960. Е А Л явонава.
Л і т Гл. п р ы ар т. Д р у г і фронт.
Ф.Овербек.
0ВЕРБЕК (Overbeck) Іагай Фрыдрых (3.7.1789, г. Любек, Германія — 12.11.1869), нямецкі жывапісед. Вучыўся ў Венскай AM (1806—09). У 1809 заснаваў y Вене брацтва назарэйцаў. 3 1810 жыў y Рыме. У творчасці яскрава выявіліся патрыярхальна-кансерватыўныя тэндэнцыі ням. рамантызму, імкненне адрадзідь рэлігійнае мастацтва і стылістычныя прыёмы ням. і італьян. мастакоў 15 — пач. 16 ст.: фрэскі ў доме Бартольдзі (1816— 17) і Казіно Масіма (1817—27) y Рыме; карціны «Уезд Ісуса Хрыста ў Іерусалім» (1809—24), «Італія і Германія» (1811—28), «Урачыстасць рэлігіі ў мастацтве» (1840). Аўтар партрэтаў: «Аўтапартрэт з Бібліяй» (1809), «Сямейны партрэт» (1820—30).
насцю характараў, дакладнасцю дэталі, багатай палітрай камічнага — ад мяккага гумару да пародыі, гратэску, сатыры. Адыграў значную ролю ў развідці жанру навелы.
О .Г е н р ы .
А П .О гн іў в д У .
6ГЗІНА, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 4 км на ПнУ ад г. Легіель. Пл. 0,4 км2, даўж. 1,3 км, найб.' шыр. 510 м, найб. глыб. 10,9 м, даўж. берагавой лініі 3,3 км. Пл. вадазбору 21,4 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 10— 12 м (на 3 і Пд 5— 8 м), y ніжняй ч. стромкія, ітад хмызняком, y верхняй — спадзістыя, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком. Мелкаводдзе шыр. да 50 м. Дно да глыбіні 3,5—4 м пясчанае, глыбей ілістае. Зарастае слаба. Упадае ручай з воз. Лядна, сцёк па пратоцы ў р. Ула. 0ГНГЎЦАЎ Алякеандр Паўлавіч (27.8.1920, г. Луганск, Украіна — 7.9.1981), расійскі спявак (бас). Нар. арт. СССР (1965). Скончыў Кішынёўскую кансерваторыю (1949). 3 1949 саліст Вял. т-ра ў Маскве. Валодаў моцным голасам прыгожага тэмбру, дасканалай вак. тэхнікай. Яго выкананне вызначалі высокая муз. культура, эмацыянальнасць, тонкі псіхалагізм, драм. майстэрства. Сярод партый: Барыс Гадуноў і Пімен, Дасіфей
(КК) «Спейс шатл»; 11—16.11.1982 — на КК «Калумбія» (як 2-і пілот), 29.4— 6.5.1985 — на КК «Чэленджэр» (як камандзір). У космасе правёў 12,1 сут. У. С .Л ары ёндў.
0В Ы , арнаментальны матыў іанічнага і карынфскага арх. ордэра, гл. Іонік. О.ГЕНРЫ [О.Непіу; сапр. П о р т э р (Porter) Уільям Сідні; 11.9.1862, г. Грынсбара, пггат Паўн. Караліна, ЗША — 5.6.1910], амерыканскі пісьменнік. Па адукацыі фармацэўт. Літ. дзейнасць пачаў y 1894. Аўтар зб-каў апавяд. «Чатыры мільёны» (1906), «Свяцільня, якая гарыць» і «Сэрца Захаду» (абодва 1907), «Мілы жулік» (1908), сатыр. рамана ў навелах «Каралі і капуста» (1904), гумарэсак, скетчаў і інш. Яго творы адметныя займальнасцю сюжэта, жывапіс-
А О г н іу ц т ў y р о л і Б а р ы с а Г ад у н о в а.
(«Барыс Гадуноў», «Хаваншчына» М.Мусаргскага), Іван Грозны («Пскавіцянка» М. Рымскага- Корсакава), кароль Рэне, Грэмін («Іаланта», «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Мефістофель («Фауст» Ш.Гуно), Дон Базіліо («Севільскі цырульніх» Дж.Расіні), Філіп II («Дон Карлас» Дж.Вердзі), Тэсей («Сон y летнюю ноч» Б.Брытэна), Генерал («Гулец» С.Пракоф’ева), Бястужаў, Міхалай I («Дзекабрысты» Ю.Шапорына), Важак («Аптымістычная трагедыя» А.Холмінава). У канцэртным рэпертуары вак. лірыка С.Рахманінава. Зняўся ў фільмах «Рымскі-Корсакаў» (1953), «Алека» (1954). Літ.: Ш п н л л е р Н. АОгннвцев / / Певцы Большого театра СССР. М., 1978. 0ДА (ад грэч. ôdê песня), жанр лірычнай паэзіі і музыкі. Верш y гонар якойнебудзь асобы ці гіст. падзеі, напісаны ў паэтычным, урачыстым стылі. Узнікла ў Стараж. Грэцыі, дэе О. называлі лірычныя песні, што выконваліся хорам y час танцаў. Выдатнымі одапісцамі былі паэты стараж.-грэч. ГІіндар, стараж.-рымскі Гарадый, y зах.-еўрап. паэзіі П.Рансар, Ф.Малерб, Ж.Б.Русо, Э.Лебрэн. У рус. паэзіі пачынальнік О. — В.Традзьякоўскі («Урачыстая ода пра здачу горада Гданьска», 1734), ён распрацаваў і тэорыю жанру («Развагі пра оду»), О. пісалі МЛаманосаў, ГДзяржавін, А.Радзішчаў, А.Пушкін, К.Рылееў і інш. У сярэдзіне і 2-й пал. 19 ст. О. не развівалася. На пачатку 20 ст. яна адрадзілася: «Хвала чадавеку» і «Шчаслівым» В.Брусава, «Ода рэвалюцыі» У.Маякоўскага. Эвалюцыя О. ішла ў кірунку набліжэння да грамадз. лірыкі, прасякнугай пафасам услаўлення. У гэты час О. ўвайшла і ў бел. паэзію; вершы «Украіна» Я.Купалы, «Краіне Саветаў», «Да дня 20-й гадавіны Кастрычніка» Я.Коласа. Нярэдка паэты выносяць слова «О.» ў назвы твораў: «Ода балгарскай кухні» Н.Гілевіча, «Ода трактарнаму заводу» Х.Жычкі, «Ода Еве» П.Макаля, «Ода пешаходу» П.Панчанкі, «Ода прозе» М.Стральцова. У сучаснай паэзіі развіваецца сатыр. О. («Ода квітанцыі» А.Вярцінскага, «Ода футбольнаму мячу» Гілевіча). 0ДЗІН , y скандынаўскай міфалогіі вярх. бажаство. У глыбокай старажытнасці лічыўся богам ветру і буры, стваральнікам сусвету, багоў і людзей, пазней — богам вайны, апекуном гандлю і мараплаўства, гаспадаром вальхалы, валадаром валькірый. У міфалогіі стараж. германцаў кантынента О. адпавядаў Вотан. Літ.: Б y й в a л В. Одзіну і Ярылу // Мас-
«Такійская гасцініца» (1935); іукавых — «Адзіны сын» (1936), «Позняя вясна» (1949), «Час збору ўраджаю» (1951), «Смак простай ежы» (1952), «Такійская аповесць» (1953), «Кветкі Хіган» (1958), «Смак сайры» (1962). Рэжысёрскі стыль О. стаў адной з асноў традыц. школы яп. кіно: спакойная кампазіцыя, запаволенасць дзеяння, адсутнасць вострых драм. калізій, доўгія агульныя планы. 3 1955 ген. сакратар Асацыяцыі кінарэжысёраў Японіі. 0ДРА, О д э р (чэш. і польск. Odra, ням. Oder), рака ў Чэхіі (вярхоўі), Польшчы і Германіі (часткова служыць мяжой паміж імі). Даўж. 854 км, пл. басейна 119 тыс. км2. Пачынаецца ў паўд. адгор’ях Усх. Судэтаў, цячэ па Сярэднееўрапейскай раўніне, упадае 2 рукавамі ў Шчэцінскі зал. Балтыйскага м. Каналізавана паміж гарадамі Кендзежын-Козле і Бжэг-Дольны (на 186 км). Гал. прытокі: Барыч, Варта (справа), Бубр, Ныса-Лужыцка (алева). Веснавое разводдзе, летне-асенняя межань з асобнымі ліўневымі паводкамі, павышаная воднасць зімой. Сярэдні расход вады 580 м3/с. Выкарыстоўваецца для энергет. мэт (7 электрасганцый, найб. ў г. Бжэг-Дольны). Суднаходная (на 711 км). Каналамі злучана з рэкамі Эльба і Вісла. Ha О. гарады Острава (Чэхія), Аполе, Вроцлаў, Шчэцін (Польшча), Франкфурт-на-Одэры (Германія). У міжрэччы Віслы і Одэра ў Вял. Айч. вайну адбылася Вісла-Одэрская аперацыя 1945. ОДРСЖ, О д р ь с к, горад, які ўпамінаецца ў «Павучанні» Уладзіміра Манамаха ў сувязі з яго паходам на Полацк y 1078. 3 ЯДаленга-Хадакоўскі выказаў м еркаванне, што О. знаходзіўся на р. Адроў (правы прыток р. Дняпро), на Аршаншчыне, але гэта не пацверджана раскопкамі. Рас. гісторык М.М.Карамзін лічыў, што ў крыніцы памылкова напісана Одрьск замест Дрьютеск (Друцк).
тацтва. 1994. № 6.
0ДЗУ Ясудзіра (12.12.1903—12.12.1963), японскі рэжысёр. Здымаў пераважна сумныя і лірычныя з мяккім гумарам фільмы, якія ўводзілі гледача ў паўсядзённае жыццё, паказвалі ўзаемаадносіны бацькоў і дзяцей. Сярод «нямых» фільмаў — «Універсітэт-то я скончыў...» (1929), «Такійскі хор» (1931), «Нарадзіцца-то я нарадзіўся...» (1932), «Аповесць пра плывучую ваду» (1934),
О д зів . С к у л ь п г у р а Г .Э .Ф р э й д а . 1 -я п а л . 19 ст.
ОЗЕРАЎ
427
0ДЭН СЕ (Odense), горад y Даніі, на в-ве Фюн. Адм. ц. амта Одэнсе. Каля 140 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт y нізоўях р. Одэнсе. Эканам. і культ. цэнгр в-ва Фюн. Прам-сць: маш.-будаванне, гал. чынам суднабуда-
ванне і эл.-тэхн., вытв-сць элеватарнага абсталявання, зборка аўтамашын і веласіпедаў; харч., тэкст., швейная. Ун-т. Арх. помнікі 12— 17 ст. Музеі: маст., гіст.-культ., пад адкрытым небам «Фюнская вёска», Дом-музей пісьменніка-казачніка Х.К Андэрсена. Рэшткі лагера вікінгаў (каля 1000). 0Д Э Р (Oder), нямецкая назва р. Одра. 0ЖАГАЎ Сяргей Іванавіч (22.9.1900, пас. Каменнае Цвярской вобл., Расія — 15.12.1964), расійскі мовазнавец, лексікограф. Д-р філал. н. (1953), праф. (1961). Скончыў Ленішрадскі ун-т (1926). Вучань В.У.Вінаградава і Л.У.Шчэрбы. 3 1952 y Ін-це рус. мовы AH СССР. Выкладаў y маскоўскіх ун-це, пед. ін-це, ін-це філасофіі, л-ры і мастацтва, на Вышэйшых курсах мастацтвазпаўства пры Ін-це гісторыі мастацгваў y Ленінградзе і інш. Асн. працы па лексікалогіі, лексікаграфіі, гісторыі рус. літ. мовы, праблемах культуры мовы, сацыялінгвістыцы, мове твораў пісьменнікаў. Адзін са складальніхау «Тлумачальнага слоўніка рускай мовы» (пад рэд. Дз.М.Ушакова, т. 1— 4, 1935—40). Аўтар «Слоўніка рускай мовы» (1949, 23-е выд. 1991; з 1992 «Тлумачальны слоўнік рускай мовы» Ожагава і Н.Ю.Шведавай; 4-е выд. 1998). Рэдакгар «Арфаірафічнага слоўніка рускай мовы» (1956), слоўнікаў-даведнікаў «Рускае літаратурнае вымаўленне і націск» (1955), «Правільнасць рускай мовы» (1962) і інш. 03ЕРАЎ (сапр. Г о л ь д б е р г ) Леў Адольфавіч (23.8.1914, Кіеў — 18.3.1996), рускі паэт, перакладчык, крытык. Канд. філал. н. (1943), праф. (1979). Скончыў Маскоўскі ін-т гісторыі, філасофіі і л-ры (1939). 3 1943 y Літ. ін-це імя М.Горкага. Друкаваўся з 1932. У паэт. зб-ках «Прыдняпроўе» (1940), «Лівень» (1947), «Прызнанне ў каханні» (1957), «Святлацень» (1961), «Вечаровая пошта» (1974), «Далёкая чутнасць» (1975), «Неабходнасць прыгожага» (1983), «Зямная вось» (1986), «Гравюра на самшыце» (1990), «Бездань
428
ОЗЕРАЎ
жыдця» (1995) — тэмы мастацгва, прыроды, кахання, зменлівасці свету, спроба асэнсавання часу, пошук ісціны. Выдаў кнігі «Работа паэта» (1963), «Майстэрства і чарадзейства» (1972), «Біяграфія верша» (1981), «Пра Барыса Пастарнака» (1990), <Дзверы ў майстэрню» (1996, успаміны пра Г.Ахматаву, Б.Пастарнака, М.Забалодкага) і інш. Аўтар раздзелаў пра творчасць Я.Купалы ў падручніках для сярэдняй школы Л.І.Цімафеева «Сучасная літаратура» (1946) і «Руская савецкая літаратура» (1949), артыкулаў пра творчасць А.Куляшова, пра пераклад А.3арыцкім паэмы К.Данелайціса «Чатыры пары года», успамінаў пра П.Глебку ў кн. «Пясняр мужнасці», (1976). На рус. мову пераклаў асобныя вершы В.Віткі, МЛужаніна, А.Русака. Тв.: Нэбр. стахотворення. М., 1974; Думаю о тебе. М , 1981; Начала н концы. М., 1989; Сграна русской поэзіш. М., 1996; Портреты без рам. М., 1999. 03ЕРАЎ Мікалай Мікалаевіч (11.12.1922, Масква — 2.6.1997), расійскі спартсмен (тэніс); спарт. каментатар. Брат ЮМ.Озерава. Засл. майстар спорту СССР (1947). Нар. арг. РСФСР (1973). Скончьіў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва (1945, Масква). 3 1945 акцёр Малога маст. акад. тэатра (Масква). 3 1950 спарт. каментатар на радыё і тэлебачанні. 45-разовы чэмпіён СССР (1939—58) па тэнісе ў розных разрадах, абс. чэмпіён СССР (1944, 1953). 03ЕРАЎ Уладзіслаў Аляксандравіч (11.10.1769, с. Боркі Зубцоўскага р-на Цвярской вобл., Расія — 17.9.1816), рускі драматург. Скончыў Сухапутны шляхецкі корпус (1787). Друкаваўся з 1794 (вершы, вольныя пераклады). Першая п’еса — трагедыя «Ярапалк і Алег» (1798). У вершаваньіх трагедыях «Эдып y Афінах» (1804), «Фінгал» (1805), «Дзмітрый Данскі» (паст. 1807), «Паліксена» (1809) спалучэнне рыс класідызму і сентыменталізму. П ’есы О. садзейнічалі фарміраванню рус. нац. школы акцёрскай ігры. Тв.\ Трагедан. Стхотворенмя. 2 нэд. Л., 1960. Літ:. В я з е м с к н й П.А О жнзнв н сочлненнях В.АОзерова / / Соч. М., 1982. Т. 2; Г о р д н н М.А Владаслав Озеров. СПб., 1991. 03ЕРА Ў Юрый Мікалаевіч (н. 26.1.1921, Масква), расійскі кінарэжысёр. Брат М.М.Озерава. Засл. дз. маст. Славакіі (1971), Полынчы (1972), Чэхіі (1981). Нар. арт. Расіі (1974). Нар. арт. СССР (1977). Скончыў ваен. акадэмію імя Фрунзе (1944), Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1951), y 1977—92 выкладаў y ім (з 1984 праф.). У 1971— 85 сакратар праўлення Саюза кінематаграфістаў СССР. 3 1949 на кінастудыі «Масфільм». Асн. кірунак творчасці — гісторыя Вял. Айч. вайны. Найб. майстэрства дасягнуў y эпічным кінацыкле «Вызваленне»; фільмы «Вогненная дуга», «Прарыў» (абодва 1970), «Напрамак
галоўнага ўдару» (1971), «Бітва за Берлін», «Апошні штурм» (абодва 1972; за ўсе Ленінская прэмія 1972), дзе праз спалучэнне строгай дакументальнасці, маштабнасці гіст. абагульнення і прапрацоўкі вобразаў удзельнікаў падзей выявіў веліч подзвігу народа-пераможца. Сярод інш. фільмаў: «Салдаты свабоды» (фільмы 1—4, 1977, сумесна з Полыпчай, Чэхаславакіяй, Венгрыяй, Балгарыяй, Румыніяй, ГДР), «Бітва за Маскву» (фільмы 1—4, 1985), «Сталінград» (фільмы 1—2, 1989), «Вялікі пал-
каводзец Георгій Жукаў» (2-серыйны, 1996). У 1994 на аснове гэтых фільмаў створаны 24-серыйны тэлесерыял «Трагедыі стагоддзя», які ахоплівае ўсе падзеі 2-й сусв. вайны. Зняў відавы фільм *У Нікіцкім батанічным садзе» (1952), маст.-дакумент. фільм «Арэна смелых» (1953, з С.Гуравым; гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі 1953), дакумент. фільмы «Дзень маладога чалавека» (1961), «Балада пра спорт», «Алімпійскае свята», «Развітанне з Алімпіядай» (усе 1980), «О спорт — ты свет!» (1981, Дзярж. прэмія СССР 1982), «Анёлы смерці» (1992); маст. фільмы «Сын» (1955), «Качубей» (1958), «Фартуна» (1959, сумесна з Албаніяй), «Вялікая дарога» (1963) і інш. Аўтар, сааўтар шэрагу сцэнарыяў сваіх фільмаў і фільмаў інш. рэжысёраў. Літ.: К у ш н н р с к н й Я.Н. Профессня: режнссер. М., 1979; С у м е н о в Н., С у л ь к н н О. Юрнй Оэеров. М., 1986. С.У.Пешын. ...О З(Ы ) (грэч. -ôsis), суфікс, які азначае: «працэс», «паталагічны стан», «хвароба», напр., гельмінтозы, мікозы, таксікоз. б З Ы (швед. âs літар. хрыбет, гара), адносна вузкія, валападобныя, слабахвалістыя грады або ланцугі ўзгоркаў і валоў. Даўж. ад некалькіх дзесяткаў метраў да 7— 10 км, шыр. каля падэшвы ад 20—30 да 150—200 м, адносныя вышыні ад 5—15 да 35—40 м, зрэдку да 80— 90 м, стромкасць схілаў ад 5 да 30—45°. Грабяні пераважна вузкія, роўныя, зрэдку з няроўнай паверхняй, ускладнен ай . купалападобнымі ўэвышшамі, тэрмакарставымі варонкамі і невял. катлавінамі. Утварыліся ў час плейсгацэнаных эледзяненняў ад намнажэння абломкавага матэрыялу ў рэчышчах і дэльтах водных патокаў, што цяклі на паверхні, y шчылінах ледавіха і пад ім. Паходжанне асобных О., складзеных з гліністых парод, звязана з выцісканнем парод знізу ў ледавіковыя поласці. Прымеркаваны
да краявых угварэнняў, днішчаў і схілаў лагчын, былых зон «мёртвага* лёду. Арыентаваны прыблізна перпендыкулярна да краявых частак стараж. ледавікоў (радыяльныя О.) або цягнуцца паралельна ім (маргшальныя О.). Нярэдка перасякаюць азёры, утвараючы на іх выцягнутыя ланцугі астравоў і перашыйхаў, часам пераходзяць y камы. Складзены з пясчанага, жвірова-пясчанага матэрыялу з галькай і валунамі. У папярочным сячэнні тыповымі з’яўляюцца косая і перакрыжаваная слаістасці ў выглядзе кароткіх (да 3—8 м) слаёў, пачак і лінзаў магутнасцю да 1,5—3 м, y падоўжным — слаі і лінзы моцна выцягнугыя (да 10—20 м), слаістасць амаль гарыэантальная. Адзначаюцца скіды і прасадкі слаістых серый, абумоўленыя нераўнамерным расгаваннем пахаванага лёду, саліфлнжцыйнымі працэсамі і алоўэнямі. 0. могуць перакрывацца чахлом марэны. Пашыраны ў Канадзе, Германіі, Польшчы, на Скандынаўскім п-ве, y Прыбалтыцы, Карэліі (Расія) і ініп На тэр. Беларусі каля 150 озавых град, найбольш на Беларускім Паазер’і, радзей y межах Беларускай грады. 3 О. нярэдка звязаны радовішчы пясчанажвіровага матэрыялу. В.І.Ярцаў. ÔITA, горад y Японіі, на ПнУ в-ва Кюсю. Адм. ц. прэфектуры Оіта. Каля 450 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел, марскі порт. Аэрапорт. Прам-сць: нафтахім., хім., тэкст., цэлюлозна-папяровая, цэм., харчовая; сталеліцейны і алюмініевы з-ды. Буйная ЦЭС. Марскі акварыум. Турызм. 6 Й О , дзяржава народа іаруба на тэр.
паўн.-зах. Нігерыі ў 14— 19 ст. Да 2-й пал. 18 ст. падпарадкавала б.ч. інш. дзяржаў іаруба. Удзельнічала ў еўрап. гандлі рабамі, кантралявала асн. ішмхі вывазу рабоў з унутр. раёнаў кантынента. На чале О. стаяў алафін (правіцель), улада якога была абмежавана саветам знаці. 3 канца 18 ст. пачаўся заняпад О. У 1836 войскі халіфата Сакота разбурылі сталіцу О. — г. Ойо, пасля чаго яна існавала як невял. дзярж. ўтварэнне. У 1893 абвешчана брыт. пратэктаратам. 0Й О (Оуо), горад на ПдЗ Нігерыі. Каля 300 тыс. ж. (1999). Вузел аўтадарог. Гандл. цэнтр раёна вырошчвання алейнай пальмы, маніёку, кукурузы, какавы. Вытв-сць пальмавага алею. Саматужныя рамёствы (скураныя вырабы, ткацтва, прадзенне). «6ЙРА», «В о й р а», « К а к е і к а » , гарадскі бытавы (бальны) танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умерака хуткі. На Беларусі вядомы з канца 19 ст. напачатку ў гарадах, потым і ў вёсках, дзе зазнаў прыкметны ўплыў нар. харэаграфіі. Выконваецца па крузе любой колькасцю пар. Складаецца з блока рухаў, які паўтараецца некалькі разоў: простыя і пераменныя крокі з прытупам, сінхроннае выцягванне нагі на «насок-абцас», плясканне ў далоні, заглядванне ў твар партнёру і інш. Часта выканаўцы падахвочваюць сябе воклічамі «Ой-ра!» (адсюль назва). Суправаджаецца прыпеўкамі тыпу: «Што за танец ойра, ойра! / / Да чаго ж ты стройна, стройна...». Існуюць парныя і сольныя варыянты танца.
Падобны танец вядомы ў цэнтр. Расіі і Сібіры, y Башкортастане. Л. К-Алексютовіч. 0ЙСТРАХ Давьш Фёдаравіч (30.9.1908, г. Адэса, Украіна — 24.10.1974), расійскі скрыпач, педагог, дырыжор; адзін з заснавальнікаў рас. скрыпічнай школы. Бацька \.J\.Oùcmpaxa. Hap. арт. СССР (1953). Ганаровы чл., чл.-кар. многіх буйнейшых акадэмій і ун-таў. Скончыў Адэскі муз.-драм. ін-т (1926). 3 1932 (з перапынкам) саліст, з 1961 і дырыжор
Д.Ф.Ойстрах.
І.Д.Ойстрах.
Маскоўскай філармоніі. 3 1935 выступаў y фп. трыо з Л.Аборыным і С.Кнушавіцкім. 3 1934 выкладаў y Маскоўскай кансерваторыі (з 1939 праф., з 1950 заг. кафедры). Яго ігру вызначалі віртуозная тэхніка, чысціня інтанацыі, спалучэнне задушэўнага лірызму з мужным валявым пачаткам. У рэпертуары творы муз. класікі, сучасных айч. і замежных кампазітараў. Першы выканаўца прысвечаных яму твораў Дз. Шастаковіча, С.Пракоф’ева, М.Мяскоўскага, А.Хачатурана. Рэдакгар скрыпічных твораў, аўтар транскрыпцый, кадэнцый і пералажэнняў для скрыпкі і фп. твораў многіх кампазітараў. Аўтар аўтабіягр. нататак «Мой шлях» (1958). Старшыня журы Міжнар. конкурсаў імя П.Чайкоўскага (Масква, 1958—74). Сярод вучняў Л.Ісакадзе, В.Клімаў, АКрыса, І.Ойстрах, В.Пархоменка, В.Пікайзен і інш. Лаўрэат Усеўкр. конкурсу скрыпачоў (Харкаў, 1930), Усесаюзнага конкурсу музыкантаў-выканаўцаў (Ленінград, 1955), Міжнар. конкурсаў скрыпачоў імя Г.Вяняўскага (Варшава, 1935), імя Э.Ізаі (Брусель, 1937). Дзярж. прэмія СССР 1943. Ленінская прэмія 1960. Літ:. Ю з е ф о в н ч В.А Д.Ойстрах. М., 1978; Я го ж. Д.Ойстрах: Беседы с Н.Ойсграхам. М., 1985. 0ЙСГРАХ Ігар Давыдавіч (н. 27.4.1931, г. Адэса, Украіна), расійскі скрыпач. Засл. арт. Расіі (1968). Нар. арт. Расіі (1978). Нар. арт. СССР (1989). Сын і вучань Д.Ф. Ойстраха. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1955), y 1958—75 выкладаў y ёй. 3 1957 саліст Маскоўскай філармоніі. Выступае і як ансамбліст. Першы выканаўца многіх твораў айч. і замежных сучасных кампазітараў, y тл . прысвечаных яму. Адначасова выступае як альтыст і дырыжор. Найб. вядомы яго дырыжорскія інтэрпрэтацыі твораў Л.Бетховена. Га-
наровы чл. т-ваў Бетховена ў Боне і Э.Ізаі ў Бруселі. Лаўрэат Міжнар. конкурсу скрыпачоў імя Г.Вяняўскага (Познань, Полыпча, 1952). 0КАЛАЎ Вацлаў Сцяпанавіч (19.6.1912, Мінск — 27.8.1969), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў студыю пры Польскім дзярж. вандроўным т-ры Беларусі, y 1931—36 працаваў y ім. У 1938—41 y Бел. т-ры юнага гледача імя Н.К.Крупскай, з 1944 y Палескім, з 1945 y Пінскім, з 1954 y Магілёўскім абл. драм. т-рах, з 1955 y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача. Харакгарны акцёр. Сярод лепшых рсшяў y Пінскім і Магілёўскім т-рах — Чарнавус («Хто смяецца апошнім» К.Крапівы), Мураў («Без віны вінаватыя» А.Астроўскага); y т-рах юнага гледача — Антось Лабыш і Ціхонь («Папараць-кветка» і «Над хвалямі Серабранкі» І.Козела), Паэт і Пан («Цудоўная дудка» В.Вольскага), Ян Фіглеўскі («Марат Казей» В.Зуба), Камерцыі Саветнік і Канцлер («Снежная каралева» Я.Шварца), Мушарон-старэйшы («Горад майстроў» Т.Ідбэ), Ахаў («Мінулася кату масленіда» ААстроўскага), Земляніка («Рэвізор» М.Гогаля), Карабас Барабас («Прыгоды Бураціна» паводле А.Талстога), герцаг Міланскі (<Два верокцы» У.Шэкспіра). Л.І.Балыніна. ÔKAM (Ockham, Occam) Уільям (каля 1285, Окам, Вялікабрьгганія — 10.4.1349), англійскі філосаф, паліт. публіцыст, прадстаўнік наміналізму, манах-францысканец. Вучыўся і выкладаў y Оксфардскім ун-це. У 1323 абвінавачаны ў ерасі, зняволены на 4 гады ў Авіньён, адкуль уцёк y Мюнхен, дзе жыў пры двары імператара Людвіга Баварскага, праціўніка папы. Змагаўся супраць панавання царквы над дзяржавай (прыхільнік размежавання сфер іх юрысдыкцыі), прадугадаў многія ідэі Рэфармацыі. Лічыў, што рэальна існуюць толькі адзінкавыя субстанцыі і іх абс. ўласцівасці, a па-за мысленнем ёсць толькі тэрміны, т.зв. універсаліі, якія абазначаюць розныя класы імён (інтэнцыі). Сфармуляваў прынцып дваістай ісціны для кан’юнкцыі і дыз’юнкцыі і ідэю пра тое, што значэнне тэрміна поўнасцю вызначаецца яго функцыяй y шыказванні. Першасным пазнаннем лічыў інтуітыўнае, a паняцці, якія не зводзяцца да інтуітыўных і вопытных ведаў, павінны выключацца з навукі («сутнасці не павінны памнажацца без неабходнасці»). Окалізм (тэрмінізм) значна паўплываў на далейшае развіццё логікі і філасофіі, асабліва на Ж.Бурыдана, Мікалая з Атрэкура, Ф.Бэкана, Т.Гобса, ДжЛока. В.В.Краснова. ÔKAHHE, вымаўленне не пад націскам на месцы фанемы <о> іука [о]. У адрозненне ад акання О. ўласціва размежаванне пры маўленні фанем <о> і <а> ў ненаціскных складах; «вода — трава». Распаўсюджана ў паўн. гаворках рус. мовы. На Беларусі сустракаедца ў паўд. гаворках Брэсцкай і Гомельскай абл. У
ОКЕГЕМ __________________ 429 асобных гаворках Столінскага і Лунінецкага р-наў назіраецца гіпероканне — замена этымалагічнага [a] на [о]: [бозар]. Літ:. Б л і н а в а Э.Д., М я ц е л ь с к а я Е.С. Беларуская дыялекталогія. 2 вьід. Мн., 1980. А.В.Зінкевіч. ÔKAC (Okas) Эвальд (н. 28.11.1915, Талін), эстонскі мастак. Нар. маст. СССР (1963). Правадз. чл. AM СССР (1975). Герой Сац. Працы (1985). Вучыўся ў Вышэйшым маст. вучыліпгчы ў Таліне (1938—41). 3 1944 выкладаў y Эстонскім маст. ін-це (з 1954 праф.). Творам уласцівы вастрыня тыпізацыі, драматызм апавядальнасці, дынаміка кампазіцыі: «Вайна ў Махтрэ» (1958), «Тыгр» гарыць» (1973), «На будоўлі электрастанцыі» (1977). Аўтар графічных серый «Сланцавая прамысловасць Эстонскай ССР» (1959), «Калевілоэг» (1961), «Японія», «Індыя» (абедзве 1965), «Уражанні пра Галандыю, Бельгію і Люксембург* (1968), «Горад» (1974). Дзярж. прэміі Эстоніі 1947, 1948, 1950, 1959, 1965. Літ:. О л е п Я. Э.Окас. Таллнн, 1982.
Э.Окас. Лінда. 3 серыі «Калевілоэг». 1961.
0КЕГЕМ (Ockeghem, Okeghem) Іаханес (Жан) дэ (каля 1425, г. Дэндэрмондэ, Бельгія — 1495), франка-фламандскі кампазітар, дырыжор; віднейшы прадстаўнік нідэрландскай шкалы. Вучыўся ў метрызе (муз. школе, дзе рыхтавалі пеўчых) сабора Нотр-Дам y Антверпене. 3 1452 1-ы капелан і капельмайстар франц. каралеўскага двара, з 1456 адначасова каралеўскі саветнік і казначэй абацтва Сен-Мартэн y Туры. Црадстаўнік псшіфаніі строгага стылю, узбагаціў тэхніку скразной імітацыі, зацвердзіў
430
О ’КЕЙСІ
паўнагучнае 4-галоссе хар. стылю a cappella. Аўтар мес (захавалася 10), матэтаў (у тл . 36-галосы матэт «Хвала госпаду» — спалучэнне чатырох 9-галосых канонаў, якія прыпісваюць О.), шансон. Для яго твораў характэрны формы на cantus firmus (трывалы напеў), y якасці якога выкарыстоўваў і свецкія песні. Кампазіцыі будаваў на матэм. разліках. О’КЁЙСІ (O’Casey) Шон (30.3.1880, Дублін — 18.9.1964), ірландскі пісьменнік. 3 1926 жыў y Англіі. Пісаў на англ. мове. Першыя п’есы «Цень стралка» (паст. 1923), «Юнона і паўлін» (паст. 1924), «Плуг і зоркі» (1926) прасякнуты ідэямі нац.-вызв. барацьбы ірл. народа. Аўтар гіст. драмы «Зорка становіцца чырвонай» і «мудрагелістай камедыі» «Пурпуровы прах» (абедзве 1940), паэтычна прыўзнятай трагедыі «Чырвоныя ружы для мяне» (1942), фантаст. камедыі «Певень-дэндзі» (1949), лірычнай п’есы «Касцёр епіскапа» (1955), «вясёлай камедыі» «Барабаны бацькі Неда» (1958) і інш. Яго драматургіі ўласціва спалучэнне рэалізму з сімволікай, прынцыпаў высокай трагедыі з камедыйнасцю, буфанадай і фарсам. У аўтабіягр. эпапеі з 6 раманаў «Люстра ў маім доме» (1939—54) паказаў шырокую карціну грамадскага жыцця Ірландыі і Англіі. На бел. мову асобныя яго творы пераклаў Э.Садоўнічы. Т в Р ус. п ер . — П ь е с ы . М ., 1961; П о д ц в е т н о й ш а п к о й : Р а с с к а з ы . М ., 1964; З а т е а т р а л ы ш м з а н а в е с о м : С б. статей . М ., 1971. Літ :. Д р у з н н а М . Ш о н О ’К е й с в — д р ам ату р г. М ., 1963; С а р у х а н я н A Т в о р ч е с т в о Ш о н а О ’К е й с н . М ., 1965; Ш о н О ’К е й с н : Б н о б н б л н о г р . у к а з. М ., 1964. Г .М .М а ле й .
0КЛЕНД (Oakland), горад на 3 ЗША, y штаце Каліфорнія. Прыгарад г. СанФранцыска. Засн. ў 1-й пал. 19 ст. Каля 380 тыс. ж., з прыгарадамі 2 млн. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на ўсх. бераэе зал. Сан-Францыска; злучаны з г. Сан-Францыска мостам цераз заліў. Аэрапорт. Прам-сць: суднабуд. і суднарамонтная, металаапр., харч., металургічная, хімічная. Аўтазборачныя з-ды. Ваенна-марская база.
1919—22 сав. мастакамі і паэтамі, якія працавалі ў сістэме Рас. тэлеграфнага агенцгва (РОСТА). Вызначаліся прастатой і лаканізмам маст. сродкаў, заснаваных пераважна на выразнасці сілуэтаў, яркай расфарбоўцы ў 2—3 колеры, выкарыстанні традыцый лубка, спалучэнні выявы з кароткім, часцей вершаваным тэкртам. Выконваліся і тыражаваліся ў
-УРЧ*:
IВЕРЮІСЯ СОЛДАТЫКС££Е > ДОМ,
Д а арт. « O u » Р О С Т А » . У .М а я к о ў с к і . В о р а г а п о ш н і га т о в ы . 1920.
0КН0| Ь П Г « тассп D u c
НПШП
0КЛЕНД (Auckland), горад y Новай Зеландыі, на Паўн. в-ве. Знаходзіцца на перашыйку, які злучае п-аў Окленд з асн. часткай Паўн. в-ва. Засн. ў 1840. 910,2 тыс. ж. (з прыгарадамі; 1998). Буйнейшы марскі порт y зал. Хаўракі Ціхага ак. Міжнар. аэрапорт. Асн. прамысл. цэнтр краіны (каля */э прамысл. прадукцыі краіны). Прам-сць: маш,буд., y тл . трансп., с.-г., эл.-тэхн.; металаапр., хім., тэкст., гарбарна-абутковая, харчовая, гал. чынам малочная і мясная. Ун-т (з 1882). Галерэя мастацгваў. Музей маарыйскага мастацгва. «ÔKHA PÔCTA», « О к н а с а т м р ы P O С T А», алтацыйна-палітычныя сатырычныя плакаты, што ствараліся ў
4. ЗАЙМГТСЯ ДЛЯР4ЦВЕТІ ГОСШ ТРГДОМ.
ПЗБУКП
ЦЕПНЬІМ C06DK0M нэ вншн ЦЕНР ДЕШЕВРЯ - ГРОШН. (М Н Й ІГ
трафарэтнай тэхніцы (да 150 экз.) y Маскве (І.Малюцін, Дз.Маор, У.Маякоўскі, М.Чарамных), Петраградзе (Л.Брадаты, УЛебедзеў, АРадакоў) і інш. гарадах Расіі, на Украіне (Б.Яфімаў), y Баку і інш. На Беларусі «О.Р.» выпускалі ў Відебску і Гомелі. «ÔKHA ТАСС», агітацыйныя паліт. плакаты, якія выпускаліся Тэлеграфным агенцтвам Сав. Саюза (ТАСС) y гады Вял. Айч. вайны. Вырабляліся на ўзор «Окон POCTA» y трафарэтнай тэхніцы, якая пастаянна ўдасканальвалася і ўскладнялася (да 10 і болей колераў). Ствараліся (больш за 1200 выпускаў) y Маскве і інш. неакупіраваных гарадах СССР. У выпусках удзельнічалі мастакі (Куіфьшіксы, У.Лебедзеў, Г.Савідкі, П.Сакалоў-Скаля, М.Чарамных і інш.) і паэты (Дз.Бедны, В.Лебедзеў-Кумач, С.Маршак і інш.). Малюнкі і тэксты заклікалі да перамогі над ворагам, услаўлялі подзвігі сав. людзей, напаміналі пра гераічнае мінулае народаў СССР. O’KÔHAP (O’Connor) Артур (4.7.1763, г. Мітчэлстаўн, Ірландыя — 25.4.1852), дзеяч ірл. нац.-вызв. руху. Дзядзька Ф.Э.О ’Конара. У 1791—95 чл. ірл. парламента. 3 1796 чл. т-ва «Аб'яднаныя ірландцы», y 1798 адзін з кіраўнікоў т-ва ў правінцыях Ольстэр і Ленстэр; выступаў за ўстанаўленне ў Ірландыі дэмакр. рэспублікі з усеагульным выбарчым правам. У 1798— 1803 зняволены брыт. ўладамі. Эмігрыраваў y Францыю. У 1804—07 генерал, камандзір франц. дывізіі ў напалеонаўскай арміі. Аўтар памфлетаў пра становішча ў Ірландыі. O’KÔHAP (O’Connor) Ферпос Эдуард (18.7.1794, Данган, Ірландыя — 30.8.1855), ірландскі і англ. паліт. дзеяч, адзін з лідэраў чартызму, публіцыст. Адвакат. Вызначаўся вял. фіз. сілай і прамоўнідкім талентам. 3 1820-х г. удзельнічаў y ірл. нац.-вызв. руху. У1832— 35 дэп. палаты абшчын брыт. парламента, прыхільнік Ц.О'Конела, потым y чартысдкім руху. Заснавальнік і гал. рэдактар чартысцкай газ. «Northern Star» («Паўночная зорка», 1837—52), адзін з кіраўнікоў чартысцкага Вялікага паўн. саюза (засн. ў 1838 y г. Лідс). У 1838— 39 лідэр «гіартыі фіз. сілы» (радыкальныя чартысты, якія лічылі, што дамагацца ўвядзення ўсеагульнага выбарчага права трэба не толькі прапагандай і пераконваннем, але і сілай — забастоўкамі і нават узбр. паўстаннем). У 1839— 41 зняволены. 3 1843 чл. Выканаўчага к-та Нац. чартысцкай асацыяцыі. Прапагандаваў утапічную ідэю аб вяртанні рабочых да с.-г. працы, дзеля чаго заснаваў кааператыўнае зямельнае т-ва (у 1851 збанкрутавала). У 1847 зноў выбраны ў парламент. У крас. 1848 унёс y палату абшчын 3-ю петыцыю чартыстаў (адхілена). Аўтар твораў «Суд над Ф.О’Конарам і 58 іншымі» (1843), «Работадавец і праца» (1844). У.Я.Калаткоў.
fM tf^ .N w w h
Д а арт. « О к н а Т А С С ». У .Л е б е д з е ў. Н а ш а а зб у к а . « Ц > 1943.
О’КбНЕЛ (O’Connell) Даніэл (6.8.1775, каля Карсівіна, Ірландыя — 15.5.1847), дзеяч ірл. нац.-вызв. руху. Адвакат. У
1823 заснаваў ірл. «Каталіцкую асацыяцыю», якая дамаглася прыняцця брыт. парламентам (1829) біля аб «эмансіпацыі католікаў» (наданне ірл. католікам паліт. правоў, y тл . пасіўнага выбарчага права). 3 1828 дэп. палаты абшчцн брыт. парламента, дзе ўзначальваў «ірл. брыгаду» (фракцыю дэпутатаў-ірланддаў). 3 1832 выступаў за «рыпіл» (разрыў) англа-ірландскай уніі 1801, для прапаганды чаго заснаваў Асацыяцыю рыпілераў (1840). 3 1842 лорд-мэр Дубліна. У 1844 асуджаны брыт. ўладамі на 6 месяцаў турмы за ўдзел y змове «супраць англ. каралевы» і «за заклік да мяцяжу».
ÔKPA, С т а р а р у д н я н с к і
кaн а л , рака ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Дняпро. Даўж. 31 км. Пл. вадазбору 293 км2. Пачынаецца каля паўд. ускраіны в. Кірава, вусце за 3 км на 3 ад в. Баравуха. Цячэ па Прыдняпроўскай нізіне. Даліна на вял. працягу адкрытая, трапецападобная. Рэчышча на працягу 14,5 км (ад вытоку да вусця р. Рудзенка) каналізаванае.
«OKPÂHHA», штодзённая грамадскапаліт. і літ. газета ліберальна-радыкальнага кірунку. Выдавалася з 30.7(12.8). 1907 да 25.5(7.6).1908 y Мінску на рус. мове. Развівала праграму забароненай газ. «Жйзнь провйнцйй». Цэнзура характарызавала яе як выданне «рэзка апазіцыйнага кірунку без ясна і пэўна вызначанай праірамы дкой-небудзь партыі». Друкавала апошнія паведамленні, артыкулы грамадска-паліт. і літ.-маст. эместу, белетрыстыку, паэзію, мясд. хроніку, рэкламу, ілюстрацыі. Крытыкавала ўрадавую палітыку ПА.Сталыпіна, злоўжыванні мясц. улад, выступала супраць дыскрымінадыі «іншароддаў». Праблемам гістарыяграфіі, гісторыі, культуры прысвечаны даследаванні Д.Бохана «Польская народная лаэзія», М.Метэрлінка «Псіхалогія няшчаснара выпадку», «Вялікі мастаю» (пра Л.Талстога), М.Караліцкага «Ідэя творчасці ў творах Тургенева і Гаўлтмана» і інш. Аўтары літ.-маст. аддзела арыентаваліся на традыцыі рэалізму і асветніцкую эстэтыку, прапагандавалі сладчыну рус., лольск. і зах.-еўрап. л-ры і маст. культуры, станоўча ацанілі наватарства ЛАндрэева, К.Бальмонта, З.Гіліус, У.Меерхольда, М.Мінскага, Г.Гаўптмана, Метэрлінка, Ф.Салагуба. Асвятляла тэатральнае і муз. жыцдё Мінска. Выданне газеты прылынена, лазней забаронена. Літ.: К о н о н В.М. Про&іемы нскусства в эстетюш в обіцественной мыслн Белоруссіш начала XX в. Мн., 1985. У.М.Конан.
ÔKCKA-ДАНСк Ая РАЎНІНА, Т а м боўская р а ў н і н а . У еўрал. ч. Расіі, паміж Сярэднярускім і Прыволжскім узвышшамі, y міжрэччы Акі і Дона. Паўн. і цэнтр. частка наз. Тамбоўскай раўнінай. Пласкахвалісты рэльеф водаладзелаў з выш. 150— 180 м чаргуецца з шырокімі тэрасаванымі далінамі, ярамі і западзінамі, т.зв. стэпавымі сподкамі. Лесастэл.
ÔKCKI ЗАПАВЕДНІК На ПдУ Мяшчорскай нізіны (Расія). Засн. ў 1935 з мэтай аховы прыроднага комплексу Мяшчоры і захавання хахулі. 3 1984 біясферны залаведнік. Пл. 22,9 тыс. га. Рэльеф нізінны. Поймавыя лугі, старыцы, азёры. Хваёвыя, яловыя лясы, дубровы. У флоры бсшьш за 800 відаў раслін. У фауне звычайныя лось, дзік, ліс, бабёр, куніца, вавёрка і інш. У арнітафауне 220 відаў птушак. Гадавальнікі рэдкіх відаў жывёл: зубра, жураўлёў белага, чорнага і ялонскага, сапсана, крэчата і інш. Музей лрыроды. ÔKCHA, рака ў Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл., левы лрыток р. Вілія. Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 104 км2. Пачынаецда каля в. Глінна, цячэ ла Ашмянскім узвышшы, праз г. Смаргонь, уладае ў Вілію на ПнЗ ад в. Перавозы. Асн. прыток — р. Гервятка. ÔKCHEP Альфрэд Мікалаевіч (22.2.1898, г. Кіраваград, Украіна — 20.11.1973), украінскі вучоны батанікліхенолаг; заснавальнік укр. шксшы ліхенолагаў. Чл.-кар. АН Украіны (1972). Скончыў Кіеўскі ін-т нар. адукацыі. 3 1922 y AH Украіны. У 1924 даследаваў ліхенафлору Беларусі. 3 1931 y Ін-це батанікі АН Украіны (у 1968—70 дырэктар). Навук. лрацы ла фларыстыцы, сістэматыды, філагеніі, бат. геаграфіі і фітацэналогіі споравых і кветкавых раслін. Алісаў болыд за 100 таксонаў відавога і ўнутрывідавога і 48 надвідавога рангу лішайнікаў, лрапанаваў 230 новых назваў і сістэму класіфікацыі лішайнікаў, правёў фларыстычны аналіз ліхенафлоры сав. Арктыкі. У.У.Галубкоў. 0КСФАРД (Oxford), горад y Вялікабрытаніі, на ПнЗ ад Лондана, на р. Тэмза. Адм. ц. графства Оксфардшыр. Каля 130 тыс. ж. (1999). Паліграф. і эл.-тэхн. прам-сць. Старажытны універсітэцкі горад (гл. Оксфардскі універсітэт). Арх. помнікі: рамана-гатычны сабор (12— 16 ст.), арх. ансамбді універсігэцкіх каледжаў пераважна ў стылі англ. готыкі. Музей Ашмала (археал. і маст. калекцыі). У лрыгарадзе Каўлі — аўтамабілебудаванне. Упершыню згадваецца як крэпасць y 912. Да канца 12 ст. горад абкружаны валамі і драўлянымі ўмацаваішямі. Стварэнне ў 2-й пал. 12 ст. ун-та вызначыла яго развіццё як універсітэцкаГа горада. Як крэпасць і цэнтр навукі ў сярэднявеччы О. адыгрьшаў ролю 2-й сталіцы Англіі. У 1258 y О. збіраўся т.зв. ♦шалёны парлаыент», які абмежаваў уладу караля. 3 1541 рэзідэндыя англіканскага епіскапа. •У час тшійскіх рэвалюцый 17 стагоддзя рэзідэнцыя і пггаб-кватэра караля Карла I. У 1646 горад эаняты войскамі О.Кромвеля. У 1681 y час рэстаўрацыі Сцюаргаў Карл II правёў тут апошняе пасяджэнне парламента. 0КСФАРДСКАЯ ШК0ЛА, плынь y зах.-еўрап. філасофіі 13 ст. Узнікла ў Оксфардскім ун-це. Філас. асновай логлядаў мысліцеляў О.ш. (Грасетэст, Альфрэд Англійскі, Адам з Марча) было аўгусцініянства. Значную ўвагу яны звярталі на пытанні прыродазнаўства (творы Арыстоцеля, інш. грэч. і араб.
ОЛА
431
вучэнні), што на той час бьшо наватарствам, бо рымская курыя забараняла вывучэнне твораў, прысвечаных гэтым лраблемам. У выніку адцаленасці ад рымскай курыі Оксфардскі ун-т валодаў значнай свабодай. Акрамя таго, яго даследаванні стымуляваліся тым, дгго ў Англіі ракей, чым y інш. краінах, атрымалі развіццё рамесная вытв-сць і гандаль, якім латрэбны былі прыродазнаўчанавук. веды. 3 О.ш. выйшаў мысліцель і лрыродазнавец Р.Бэкан.
0КСФАРДСКІ УНІВЕРСІТ^Т, адзін са старэйшых і буйнейшых ун-таў Вялікабрытаніі. Засн. ў 2-й палове 12 ст. У 13 ст. ў О.у. былі гуманіт., юрыд., багаслоўскі і мед. ф-ты. У розны час y ім выкладалі Р.Бэкан, Дж.Уікліф, Эразм Ратэрдамскі, Т.Мор, Црк..Лок, А. Сміт, Р.Бойль, Э.Галей, Ф.Содзі, Ц,.КроўфутХоджкін, Р.Робінсан, С.Н.Хіншэлвуд і інш. У складзе ун-та (1995) каля 40 каледжаў, 19 тыс. студэнтаў, y т.л. 2,3 тыс. замежных; спецыялізаваныя н.-д. цэнтры і ін-ты; муэеі, бат. сад, б-ка (з 1602) і інш. Ф-ты: антрапалогіі і геаграфіі; геалогіі; біял. навук; клінічнай медыдыны; фізіялогіі; адукацыі; англ. мовы і л-ры; сярэдневяковых і сучасных моў; выяўленчага мастацтва; музыкі; права; матэматыкі; фізікі; сучаснай гісторыі; псіхалогіі; сац. навук; вывучэння УсхоДУВ.М.Навумчык. «ОКТЯБРЬ»,
літаратурна-мастацкі і лубліцыстычны часопіс. Выдаецда з 1924 y Маскве на рус. мове штомесячна. Mae раздзелы: «Проза і паэзія», «3 літаратурнай спадчыны», «Публіцыстыка і нарысы», «Літаратурная крытыка» і інш. Асвятляе пытанні грамадска-паліт. і культ. жыдця краіны. Змяшчае літ.крытычныя артыкулы і рэцэнзіі, успаміны, матэрыялы па пытаннях культуры і мастацгва. Знаёміць з новымі кнігамі. У часолісе надрукаваны маст. творы К.Ваншэнкіна, В.Каверына, Э.Казакевіча, Ю.Морыц, К.Паустоўскага, А.Рыбакова, У.Салаухіна, А.Сафронава, А.Талстога, А.Твардоўскага, А.Фадзеева, Л.Філатава, А.Чакоўскага, М.Шолахава і інш. Сярод бел. пісьменнікаў, творы якіх друкаваліся ў «О.», П.Броўка, Я.Брыль, В.Быкаў, М.Гарэцкі, У.Калеснік, Я.Колас, Я.Купала, І.Навуменка, А.Савіцкі, М.Танк, І.Шамякін і інш. Гал. рэдакгары: А.Серафімовіч (1926—29), Ф.Панфёраў (1931— 60, з перапынкамі), У.Кочатаў (1961— 73), АЛнаньеў (з 1973).
0ЛА (Olah) Джордж (н. 22.5.1927, Будапешт), амерыканскі хімік-арганік. Скончыў тэхн. ун-т y Будадешце. 3 1957 y Канадзе, з 1964 y 3I1IA 3 1965 праф. Зах. рэзервовага ун-та (г. Кліўленд), з 1977 ва ун-це Паўд. Караліны (г. Лос-Анджэлес). Навук. прады па хіміі карбкатыёнаў, даследаванні механізму хім. рэакцый. Вынайшаў метад атрымання стабільных карбкатыёнаў з да-
432_______________ОЛАМАЎЦ памогай звышкіслот. Атрымаў трохвалентныя карбкатыёны («карбеніевыя» іоны — вытворныя СН *), даследаваў іх струкгуру, уласцівасці і рэакцыйную здольнасць. Нобелеўская прэмія 1994. Б.В.Корзун.
Дж.Ола.
ДлсОдарыдж
0ЛАМАЎЦ (Olomouc), горад y Чэхіі, на р. Марава. Каля 120 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Прам-сць: маш.-буд., хім., харч., y тл . вытв-сць цукру і соладу. Ун-т. Галерэя выяўл. мастацтва. Горад-эапаведнік; шматлікія арх. помнікі 11—18 ст. У 10 ст. ўмацаванае паселішча, адм- і паліт. цэнтр Маравіі (да 1641). 3 1063 сталіца епіскапіі (э 1777 — архіепіскапіі). Належаў чэш. дынастыі Пржэмыславічаў. У наваколлі горада адбылася Оламаўцкая бітва 1241. У 1261 атрымаў гар. правы. Чэш. кароль Пржэмысл II Отакар [1253—78] пасяліў тут ням. каланістаў (ням. назва Ольмюц). У час гусіцкіх войнаў 0. падгрымаў імператара «Свяшчэннай Рым. імперыі» Сігізмунда 1 У 1468 захоплены венг. каралём Мацьяшам Хуньядзі, які ў 1469 абвясціў тут сябе каралём Чэхіі. У 16 ст. О. — адзін з цэнтраў лютэранства. У 1562 тут засн. езуідкі калегіум, y 1569 — ун-т. У час трыццацігадовой вайны 1618— 48 акупіраваны швед. войскамі (1642—50). Тут падпісана пагадненне 1850 паміж Прусіяй і Аўстрыяй. Оламаўцкая крэпасць адыграла нажную ролю ў час аўстра-прускай вайны 1866. У 2-й лал. 18 ст. ў О. развівалася металург. прам-сць. У 19 ст. О. — цэнтр чэш. нац.-вызв. руху.
0ЛАМАЎЦКАЯ БІТВА 1241, бітва, што адбылася 24 чэрв. каля г. Оламаўц (Маравія) паміж чэхамі і мангсша-татарамі ў час іх паходу ў Зах. Еўропу. Пасля спусташэння Полыпчы і перамогі над псшьска-ням. войскам каля Лягніцы мангсша-татары пад камандаваннем Байдара (пляменнік Батыя) 9.6.1241 накіраваліся ў Багемію. На іх шляху стаяла крэпасць Оламаўц, якую абараняў моцны гарнізон на чале з чэш. ваяводам Яраславам. Узяць крэпасць з ходу не ўдалося. Пакінуўшы для яе аблогі частку сіл, захопнікі пачалі рабаваць краіну. 24 чэрв. Яраслаў вывеў сваё войска з крэпасці, нечакана атакаваў ворага і разграміў яго. О.б. з’явілася першым паражэннем мангола-татараў y Зах. Еўропе, пасля якога Байдар адступіў y Венгрыю на злучэнне з сіламі Батыя.
0ЛБАНІ (Albany), горад на ПнУ ЗША. Адм. ц. штата Нью-Йорк. Засн. ў 1614. 103,6 тыс. ж., з гарадамі Скенектады, Трой і агульнымі прыгарадамі каля 900 тыс. ж. (1996). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Гудзон даступны для марскіх суднаў, каля пачатку канала Эры. Гандл.-размеркавальны цэнтр. Прам-сць: паліграф., тэкст., трыкат., швейная, харч.; вытв-сць пластмас. 2 ун-ты. Арх. помнікі: галацдскі форт (17 сг.), жыдыя дамы (17—18 ст.) і інш. 0Л Б І (Albee) Эдуард Франклін (н. 12.3.1928, Вашынгтон), амерыканскі драматург. Чл. Нац. акадэміі мастацгваў і л-ры (з 1966). Скончыў Трыніты-каледж, вучыўся ў Калумбійсюм ун-це. Дэбютаваў аднаакговай п’есай «Выпадак y заапарку» (1959). Асн. тэмы твораў О. — «амерыканская мара» і «амерыканская трагедыя», адчужанасць людзей, маральнае аблічча сучаснага амерыканца, яго ўзаемадачыненні з грамадствам. Аўіар п’ес «Смерць Бесі Сміт» (1960), «Амерыканская мара» (1961) , «Хто баіцца Вірджыніі Вулф?» (1962) , «Няўстойлівая раўнавага» (1966), «Усё скончана» (1971), «Марскі пейзаж» (1975), «Лэдзі з Дуб’юка» (1980), «Чалавек, які меў тры рукі» (1983), драм. дылогіі «Слухаючы» (1975) і «Падлічваючы спосабы» (1976) і інш. Паэтыка яго п’ес уключае эксперымент, разнастайныя алагізмы і абсурдысцкія прыёмы, уважлівае стаўлекне да псіхалогіі персанажа. Інсцэніраваў творы К.Мак-Калерс, Дж.Ф.Купера, У.Набокава і інш. На бел. сцэне паводле яго п’ес пастаўлены спекгаклі «Усё ў садзе» паводле Купера (1984, Дзярж. рус. драм. т-р), «Не баюся Вірджыніі Вулф» (1985, Тэатр-студыя кінаакцёра), «Лаліта» паводле Набокава (1990, Гродзенскі абл. драм. т-р; 1991, Брэсцкі т-р драмы і музыкі). T e Рус. пер. — [Пьесы]. М., 1976. Л і т Пнсателн США. М., 1990. Е.А.Лявонава.
«ОЛД ВІК» (Old Vic Theatre), найбуйнейшы драм. т-р y Лондане. Адкрыты 11.5.1818 як т-р тыпу мюзік-хола пад назвай «Кобург тыэтр», з 1833 — Т-р Вікгорыі (у народзе фамільярна наз. «Old Vie» — «Старая Вік»). У 1880 y т-ры размясціўся цэнтр оперы і драмы — Каралеўская зала Вікторыі. 3 канда 1890-х г. вядучы т-р Вялікабрытаніі. Ставіліся пераважна п’есы класічнай англ. і сусветнай драматургіі. 3 1914 спецыялізуецца на пастаноўцы п’ес У.Шэкепіра. У розны час кіраўнікамі т-ра былі Л.Бейліс, Т.Гатры, ЛАліўе (сумесна з Р.Рычардсанам і Дж.Барэлам), Х.Хант, М.Бентал, М.Эліят і інш.; выступалі акцёры Дж.Гілгуд, Аліўе, А.Гінес, ЧЛотан, Рычардсан, М.Рэдгрэйв, С.Торндайк, П.Эшкрафт і інш. У 1963—76 y памяшканні т-ра выступаў Нац. т-р Вялікабрытаніі. 0ЛДРЫДЖ (Aldridge) Айра Фрэдэрык (каля 1805, Нью-Йорк — 7.8.1867), амерыканскі акцёр-трагік. 3 негрыцянскай сям’і. Творчую дзейнасць пачаў y
1820-я г. ў аматарскім негрыцянскім т-ры ў Нью-Йорку. 3 1826 y лонданскім, потым выступаў y т-рах многіх еўрап. краін, y тл . ў 1858—59, 1861—62 y Расіі. Першы амер. акцёр, які заваяваў сусв. славу выкананнем шэкспіраўскіх роляў. Літ.\ Д у р ы л н н М.; Л„ 1940.
Э.Олдрыв.
С.Н. Айра Олдрндж.
Р.Олдынгган.
0ЛДРЫДЖ (Aldridge) Джэймс (н. 10.7.1918, г. Уайт-Хілс, Аўстралія), англійскі пісьменнік. Вучыўся ў Лонданскім ун-це. У 2-ю сусв. вайну ваен. журналіст. У 1944—45 наведаў СССР. Літ. дзейнасць пачаў з нарысаў і замалёвак. Аўтар раманаў антыфаш. «Справа гонару» (1942), «Марскі арол» (1944), філас.-прыгодніцкага «Паляўнічы» (1950), антыкалан. «Героі пустынных гарызонтаў» (1954), «Не хачу, каб ён паміраў» (1957), «Апошні выгааннік» (1961), сац.-псіхал. «Мой брат Том. Гісторьм аднаго кахання» (1966), дылогій «Дыпламат» (1949, Залаты медаль міру 1953) 1 «Горы і зброя» (1974), «Вязень чужой краіны» (1962) і «Небяспечная гульня» (1966), п’есы «Сорак дзевяты штат» (1946, створана ў традыцыі Б.Шоу), аповесці «Апошні позірк» (1977, пра Э.Хемінгуэя і Ф.С.Фіцджэралвда), рамана-памфлета «Бывай, Антыамерыка!» (1979) і інш. Яго творы адметныя актуальнасцю праблематыкі, сюжэтнай адкрытасцю, спалучэннем дакумент. пачатку з лірызмам і філасафічнасцю. На бел. мову раман О. «Паляўнічы» пераклаў М.Валошка. Міжнар. Ленінская прэмія «За ўмацаванне міру паміж народамі» 1973. Te.: Бел. пер. — Паляўнічы. Мн., 1996; Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1986; Подлпнная нсторня плевакп Мак-Фп. М., 1992. Літ.: Б a л a ш о в П.С. Джеймс Олдрндж. 2 нзд. М., 1977. Е.АЛявонава.
0ЛДРЫ Н (Aldrin) Эдвін (н. 20.1.1930, г. Глен-Рыдж, ЗША), касманаўт ЗША; другі чалавек, які ступіў на паверхню Месяца. Палкоўнік ВПС (з 1972 y адстаўцы). Д-р н. па касманаўтыцы (1963). Скончыў Ваенную акадэмію ЗША (1951), Масачусецкі тэхнал. ін-т (1963). 3 1963 y групе касманаўтаў НАСА. 11— 15.11.1966 з Цут.Ловелам здзейсніў палёт на касм. караблі «Джэміні-12» (як другі пілот), y час якога выходзіў y адкрыты космас, 16—24.7.1969 з Н ІАрмстрангам
і М.Калінзам — першы палёт на Месяц як пілот месяцавай кабіны касм. карабля «Алалон-11». У космасе правёў 12,08 сут, y тл . на Месяцы 21,6 гадз. Медаль НАСА «За выдатныя заслугі». Імем О. названы кратэр на Месяцы. У.С.Ларыёнаў. 0ДЦУВАЙ, О л д а в а й (Olduvai, Oldoway), цясніна на Пн Танзаніі, за 36 км на ПнУ ад воз. Эясі, дзе знойдзены рэшткі выкапнёвых прыматаў, адны з найстаражытнейшых y свеце, і рэпггкі палеалітычных культур. Даследавалі ў 1930—60-я г. Л .С .БЛ ш і МЛікі. У 1959—63 y ніжнім пласце, які пачаў намнажацца каля 1,9 млн. г. назад, знойдзены косці зінджантрапа і прэзінджантрапа, жылыя і лагерныя сгаянкі з галечнымі прыладамі, чоперамі і прыладамі на адшчэпах. Косці лрыматаў маюць узрост 1*75 млн. гадоў. У пласце, які заляшў вышэй (1,2—0,5 млн. гадоў), разам з каменнымі прыладамі знойдзены косді людзей, што займалі прамежкавае становішча паміж Homo habilis (чалавекам умелым) і пітэкантрапам. Гэтыя пласты перакрыты стараж.-ашэльскімі (шэльскімі) праслойкамі, y ’адной з якіх выяўлены косці т.зв. олдувайскага пітэкантрапа. Прылады працы гэтага перыяду болып дасканалыя, трапляюцда грубыя ручныя рубілы. У верхнім гаіасце знойдэены косці, якія нагадваюць косці неандэртальца. T. С. Скрыпчанка. 0ЛДЫНГТАН (Aldington) Рычард (8.7.1892, г. Портсмут, Вялікабрытанія — 27.7.1962), англійскі пісьменнік; буйнейшы прадстаўнік л-ры т.зв. страчанага пакалення. Вучыўся ў Лонданскім ун-цё. 3 1939 жыў y эміграцыі (ЗША, Францыя). Літ. дзейнасць пачаў як паэт y рэчышчы імажызму (зб-кі «Імажысты», 1914; «Вобразы старыя і новыя», 1916, і інш.). Сусв. вядомасць прынёс першы раман «Смерць героя» (1929) пра злачыннасці вайны і лёс «страчанага пакаленкя». Раманы «Дачка палкоўніка» (1931), «Усе людзі — ворагі» (1933) , «Жанчыны павінны прадаваць» (1934) , «Сапраўдны рай» (1937), «Сямёра супраць Рыўза» (1938), «Недрыняты госць» (1939) пра трагічныя наступсгвы 1-й сусв. вайны, лёс пасляваен. пакалення, становішча жанчыны ў тагачасным грамадстве, узаемаадносіны «бацькоў і дзяцей». Аўтар зб. апавяд. «Шляхі да славы» (1930), паэмы «Крыштальны свет» (1937), раманізаваных біяграфій Д.ГЛорэнса, РЛ.Стывенсана і інш. Яго творчасць адметная слалучэннем лірычна-спавядальнага э натуралістычным і сатырычна-гратэскавым. Перакладаў з франц. і італьян. моў. Тв.: Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 4. М., 1988—89. Літ.: У р н о в М.В. Рнчард Оддшптон. М ., 1968; Рнчард Олдюптон: Біюбнблногр. указ. М ., 1965. Е.А.Лявонава.
0ЛДЭМ (Oldham), горад на 3 Вялікабрытаніі, y канурбацыі Вял. Манчэстэр. Каля 230 тыс. ж. (1999). Прам-сць: маш.буд., y т.л. эл.-тэхн., тэкст.; баваўняная,
швейная, харч., паліграфічная. Маст. галерэя (ашл. мастацгва 19—20 сг.).
ОЛЬБЕРС
0ЛЕУМ (ад лац. oleum vitrioli купарваснае масла), раствор трыаксіду серы S 0 3 y бязводнай сернай кіслаце.
сапрапелем, на У y прыбярэжнай ч. — пяскамі і апясчаненымі адкладамі. Моцна зарастае падводнай расліннасцю. Меліярац. каналам злучана з Арэхаўскім возерам. У сувязі з меліярацыяй узровень возера панізіўся на 1,3 м. 0ДТУШСКАЯ с п Ас а - п р а а б р а ЖЭНСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства ў в. Олтуш Маларыцкага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана да 1783, перабудавана ў 1862 і 1868. У 1889 да царквы пры ўваходзе праз тамбур далучана 2-ярусная званіца (васьмярык на чацверыку) з шатровым дахам. Царква складаецца з трох прамавугольных y плане зрубаў. Асн. зруб накрыты шатровым, бабінец — 2-схільным са шчытом на гал. фасадзе, апсіда — 3-схільным дахамі, завершанымі фігурнымі вежачкамі. Сцены гарызантальна ашаляваны і прарэзаны прамавугольнымі аконнымі праёмамі з разнымі ліштвамі. Унутры асн. зруб і бабінец перакрыты вянковымі скляпеннямі накшталт усечанай столі. Трох’ярусны іканастас аформлены разнымі пілястрамі і лапаткамі. Асн. дэкар. акцэнт — царскія вароты (ажурная разьба). Ю.А.Якімовіч.
Звычайна вырабляюць О , што мае па масе 18—20% SOj (часам — да 60%). Цяжкая масляністая вадкасць, «дыміць» y вільготным паветры. Выкарыстоўваюць y вытв-сці сернай к-ты. фарбавальнікаў, выбуховых рэчываў і
інш. Вельмі агрэсіўнае рэчыва: пашкоджвае слізістыя абалонкі і дыхальныя шляхі (ГДК аэразолю ў паветры рабочай зоны 1 мг/м3), выклікае апёкі скуры
ОЛТ (Oit), рака ў Румыніі, левы прыток р. Дунай. Даўж. 709 км, пл. басейна каля 25 тыс. км2. Пачынаецца ва Усх. Карпатах, цячэ па Трансільванскім плато, праз Паўд. Карпаты (у цясніне), па Ніжнедунайскай раўніне. Упадае ў р. Дунай 2 рукавамі каля г. Турну-Мэгурэле. Веснавое разводдзе, летнія дажджавыя паводкі. Сярэдні расход вады каля 160 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. На О. гарады Фэгэраш, Рымніку-Вылча, Слаціна. 0ЛТМ ЕН (Altman) Сідні (н. 8.5.1939, г. Манрэаль, Канада), амерыканскі хімік і біёлаг. Чл. Нац. АН ЗША (1990), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1988). Скончыў Масачусецкі тэхнал. ін-т (1960). 3 1971 y Іельскім ун-це (з 1980 праф.). Навук. працы па біяхіміі нуклеінавых кіслот. Адкрыў адначасова з Т.Р.Чэкам рыбазімы — ферментатыўна актыўныя рыбануклеінавыя к-ты (1983). Нобелеўская прэмія 1989 (разам з Чэкам). Б.В.Корзун. 0ЛТУШ , вёска ў Маларыцкім р-не Брэсцкай вобл., на беразе Олтушскага возера. Цэнтр сельсавета і калгаск. За 15 км на Пд ад горада і чыг. ст. Маларыта, 67 км ад Брэста. 739 ж., 250 двароў (2000). Лясніцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніда, 2 амбулаторыі, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — Олтушская Спаса-Праабражэнская царква. 0ЛТУШСКАЕ BÔ3EPA, О л т у ш , y Маларыцкім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Маларыта, за 13 км на ПдЗ ад г. Маларыта. Пл. 2,19 км2, даўж. 2,6 км, найб. шыр. 1 км, найб. глыб. 3 м, даўж. берагавой лініі 8,3 км. Пл. вадазбору 302 км2. Схілы і берагі катлавіны нізкія, забалочаныя. Дно плоскае, выслана
433
Олтушская Спаса-Праабражэнская царква.
0ЛББАРГ (Alborg), горад y Даніі, на Пн п-ва Ютландыя. Адм. ц. амта Паўн. Ютладдыя. Вядомы з 11 ст. Каля 120 тыс. ж. (1999). Порт y праліве Лім-фіёрд. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд. (гал. чынам суднабудаванне і вытв-сць абсталявання для цэм. прам-сці), цэм., рыбаперапр., тэкст., хімічная. Цэнтр рыбалоўства. Арх. помнікі 14— 19 ст. 0ЛББЕРС (Olbers) Генрых Вільгельм Маціяс (11.10.1758, г. Брэмен, Германія — 2.3.1840), нямецкі астраном. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1804), чл. Франц. АН (1810). Вывучаў медыцыну ў Гётынгенскім ун-це. Навук. працы па назіранні камет і метадах вызначэння іх арбіт. Адкрыў 7 камет, малыя планеты — Паладу (1802) і Вес-
434
ОЛЬБРАХТ
my (1807). Сфармуляваў гіпотэзу аб паходжанні малых планет y выніку выбуху вял. планеты, якая знаходзілася паміж арбітамі Марса і Юпітэра. Выказаў думку пра магчымасць паглынання святла ў міжзорным асяроддзі. ÔJIbBPAXT (Olbracht) Іван [сапр. 3 е м a н (Zeman) Каміл; 6.1.1882, г. Семілі, Чэхія — 30.12.1952], чэшскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Чэхаславакіі (з 1946). Вучыўся ў Берлінскім і Карлавым (lipa ra) ун-тах. У 2-ю сусв. вайну ўдзельнік руху Супраціўлення. Сваёй творчасцю развіваў традыцыі крытычнага рэалізму. Першы зб. апавяд. «Пра злых адзіночак» (1913). Аўтар псіхал. раманаў «Самы цёмны астрог» (1916), «Дзіўнае сяброўства акцёра Есенія» (1919). Вынік наведвання ў 1920 Расіі — зб. рэпартажаў «Замалёўкі сучаснай Расіі» (1920— 21). Вядомасць прынёс раман «Ганнапралетарка» (1928) пра рэв. падзеі ў Чэхаславакіі. Гал. прынцыпам новай эпікі лічыў міф: раман «Мікола Шугай, разбойнік» (1933, экранізацыя 1947), зб. апавяд. «Яўрэйскае мястэчка ў даліне» (1937). На бел. мову асобныя яго творы пераклаў ЮЛявонны. Тв:. Б е л . п е р . — Г а н н а - п р а л е т а 1932; Рус. п ер. — П утеш ествн е за п С т р а н а С о в е т о в 1 9 2 0 г . М ., 1 9 6 7 ; У е р о в а М ., О л ь б р а х т H . Н з б р а н н о е .
р ка. озн а к н .: М .,
М н ., нн ем . М ай1973.
A .У Вострыкпвп.
чэнне функцыян. і дэкар. элементаў, выразнае супастаўленне манум. аб’ёмаў з каменю з лёгкімі формамі са шкла, гладкіх і расчлянёных плоскасцей сцен, выкарыстанне паліхроміі, геам. ці схематызаванага расл. арнаменту. Асн. творы: будынак «Венскага Сецэсіёну» (1897—98) y Вене, дом ЭЛюдвіга (1900—01), выставачны будынак і «Вясельная вежа» (1907—08) y Дармштаце (Германія) і інш. 0ЛБВІЯ (грэч. Olbia), антычны гораддзяржава ў Паўн. Прычарнамор’і, паблізу вусцяў Дняпра і Паўд. Буга. Рэшткі О. знаходзяцца каля с. Паруціна Ачакаўскага р-на Мікалаеўскай вобл. (Украіна). Засн. ў пач. 6 ст. да н.э. выхадцамі з Мілета (другая назва О. — Барысфен). Сфарміравалася як дэмакр. поліс; росквіт прыпадае на 5—4 ст. да н.э. Гораду належалі землі на абодвух берагах Бугскага лімана са шматлікімі паселішчамі. У цэнтры верх. ч. горада знаходзіліся агора (гандл. плошча) і тэменас (храмы і алтары), y ніжняй — порт і рамеснідкія кварталы. Горад быў абнесены абарончай сцяной. Развіваліся рамёствы, гандаль (пшаніцай і рабамі), рыбалоўства. О. мела сувязі са скіфамі. У 331 да н.э. жыхары О. (разам са скіфамі) адбілі нападзенне Запірыёна (палкаводца Аляксацдра Македонскага). У 3 ст. да н.э. плаціла даніну скіфскаму цару Сайтафарну, y 2 ст. да н.э. падпарадкавана скіфскім царом Скілурам. У канцы 2 ст. да н.э. пасля разгрому скіфаў войскам Мітрыдата VI Еўпатара О. ў складзе яго дзяржавы. У сярэдзіне 1 ст. да н.э. зруйнавана племем гетаў. У 2 ст. н.э. ў 0 . стаяў рым. гарнізон. У пач. 3 ст. н.э. ўвайшла ў склад рым. правінцыі Ніжняя Мёзія. Жыццё ў О., верагодна, прыпынілася ў 4 ст. Археал. раскопкі вядуцца з 1901. Літ:. Л е в н Е . Н . О л ь в н я : Г о р о д э п о х н э л лн н м зм а Л ., 1 9 8 5 ; К р ы ж я ц к й й С .Д . О л н в н я : Н с т о р н о г р . й с с л е д . а р х н т .- с т р о н т . ком п лексов. К й ев, 1985; В н н о г р а д о в Ю .Г . П о л н т м ч е с к а я в с т о р я я О л ь в н й с к о г о п о л н с а , V I I .— 1 в в . д о н .э .: Й с т .- э г ш г р а ф . й с с л е д . М ., 1 9 8 9 .
*«»нш ni #*шіавваяаввяйіяміммі I О льбрых. П а р т а л д о м а Э .Л ю д в іг а ў г. Д а р м ш тат. 1900— 01.
0ЛББРЫ Х (Olbrich) Іозеф Марыя (22.12.1867., г. Опава, Чэхія — 8.8.1908), аўстрыйскі архітэктар; прадстаўнік венскага мадэрну. Вучань О Вагнера. Адзін з заснавальнікаў аб’яднання «Венскі Сецэсіён» (1897) і Дармштацкай калоніі мастакоў (1899). Пабудовам 0 . ўласцівы смеласць канстр. вырашэнняў, спалу-
спадзістыя, месцамі слабапарэзаныя. Пойма шыр. 0,6— 1,5 км, двухбаковая, ніжэй г.п. Клічаў чаргуецца па берагах, нізкая, месцамі забалочаная, перасечаная меліярац. каналамі. Рэчышча ў вярхоўі на працягу 10 км каналізаванае, ніжэй шыр. 12— 18 м. Берагі ў вярхоўі нізкія, забалочаныя, спадзістьш, ніжэй да вусця стромкія. Замярзае ў 1-й дэкадзе снеж., крыгалом y 3-й дэкадзе сакавіка. Найвышэйшы ўзровень разводдзя ў ніжнім цячэнні ў канііы сак., сярэдняя вышыня над межанню 1,2 м. Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 9,3 м3/с. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. каналаў. На рацэ г.п. Клічаў. А.А.Ма/сарэвіч. 0ЛБСКІ Ян Калікставіч (сапр. К у л і к о ў с к і ; 1898, маёнтак Бутрымавічы Трокскага пав. Віленскай губ., цяпер Літва — 27.11.1937), савецкі дзярж. дзеяч. Удзельнік Кастр. рэвалюцыі 1917 y Петраградзе. У 1917— 18 на парт. і сав. рабоце ў Вільні. 3 1919 y органах дзяржбяспекі: y 1921—22 старшыня ЧК, y 1922—23 — ДПУ БССР. У 1923—31 гал. інспектар Гал. інспекцыі войск АДПУ, нам. нач. асобага аддзела, пам. нач., потым нач. контрразведкі АДПУ, нач. асобага аддзела АДПУ пры СНК СССР. 3 1931 на гасп. рабоце. 30.5.1937 арыштаваны «як удзельнік шпіёнскай і тэрарыстычнай польскай арганізацыі» і прыгавораны да вышэйшай мерь) пакарання. Рэабілітаваны ў 1955. 0ЛБСТЭР (Ulster), гістарычная вобласць на Пн в-ва Ірландыя, што ахоплівае тэр. Паўночнай Ірландыі і часткі Ірл. Рэспублікі (графствы Каван, Донегал і Монахан). У раннім сярэднявеччы самаст. каралеўства Улідыя. У 1177 заваявана англа-нармандцамі, з 1205 — графства, з 1461 — пад уладай англ. кароны. У 1585— 1608 тут створаны 9 адм. акруг — Антрым, Даўн, Арма, Монахан, Калрэйн (з 1613 Ландандэры, з 1984 Дэры), Донегал, Тырон, Фермана, Каван. 3 1609 Ландандэры, Тырон, Донегал і Каван заселены англічанамі і шатландцамі. Пасля Ірландскага паўстання 1641— 52 большасць мясц. землеўладальнікаў-ірландцаў пазбаўлена ўласнасці. Далейшая каланізацыя О. англічанамі і шатландцамі (пратэстанты паводле веравызнання) абвастрыла іх адносіны з тутэйшымі ірландцамі (вернікі-католікі) на рэліг. глебе (узбр. сутыкненні ў 1798 і з 1886). Паводле англа-ірландскага дагавора 1921 б.ч. О. пасля правядзення тут плебісцыту засталася пад уладай англічан як Паўн. Ірландыя (6 населеных пераважна пратэстантамі графстваў: Антрым, Даўн, Арма, Фермана, Тырон і Ландандэры), меншая ўвайшла ў новаствораную ірл. дзяржаву як яе прав. Ольстэр.
бЛЬДЭНБУРГ (Oldenburg), горад на ПнЗ Германіі, зямля Ніжняя Саксонія. Упершыню згадваецца ў 1108. Каля 150 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Хунтэ каля пачатку суднаходнага канала Хунтэ-Эмс (Кюстэнканал). Прам-сць: эл.-тэхн., харч., тэкстыльная. Адм. акадэмія. Ун-т. Бат. сад. Паблізу здабыча нафты і прыроднага газу. 0ЛБСА, рака ў Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., Клічаўскім і Кіраўскім р-нах Магілёўскай вобл., левы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 92 км. Пл. вадазбору 1690 км2. Пачынаецца за 3,4 км на ПнУ ад в. Каменны Барок Бярэзінскага р-на, вусце за 5 км на 3 ад в. Любонічы Кіраўскага р-на. Цячэ па 0ЛБСТЭР (Ulster), адм.-паліт. частка Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Асн. Вялікабрытаніі на Пн в-ва Ірландыя; прытокі: Нясета (справа), Дулебка, Су- гл. ў арт. Паўночная Ірландыя. шанка, Суша (злева). Даліна шыр. 0,8— 1 км, пераважна невыразная, месцамі 0ЛБШ ТЫ Н (Olsztyn), горад на Пн трапецападобная; схілы выш. 2—7 м. Польшчы, y Вармінска-Мазурскім вая-
водстве. Каля 180 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: шынная, харч., мэблевая, машынабудаўнічая. Арх. помнікі 14— 16 ст. Паблізу, на Пд ад О. — месца Грунвальдскай бітвы 1410. У з н ік в а к о л п а с е л іш ч а к а л я з а м к а В а р м ін с к а й к а п іт у л ы , з г а д в а е ц ц а з 1 3 4 8 . У 1 3 5 3 а т р ы м аў гар . п р а в а (н я м . н а зв а А л е н ш та й н ). У 1 4 4 0 — 5 4 у в а х о д з і ў y П р у с к і с а ю з ( а б ’я д н о ў в а ў а п а з іц ы й н ы я Т э ў т о н с к а м у о р д э н у г а р а д ы ). У 1 4 5 4 р а з а м з В а р м ін с к ім б іс к у п с т в а м д а л у ч а н ы д а П о л ь ш ч ы . У 1 5 1 6 — 1 9 а д м ін іс т р а т а р а м у л а д а н н я ў к а п і т у л ы б ы ў М . Капершк, я к і ў 1521 y ч а с п о л ь с к а -к р ы ж а ц к а й в а й н ы к ір а в а ў а б а р о н а й з а м к а . П а с л я 1 -г а п а д зе л у Р э ч ы П а с п а л іт а й (1 7 7 2 ) O . y с к л а д з е П р у с іі. У к а н ц ы 19 с т . п а ч а л а с я г е р м а н із а ц ы я н а с е л ь н іц т в а . П а в ы н ік а х п л е б іс ц ы т у 1 9 2 0 г о р а д з а с т а ў с я ў м е ж а х Г е р м а н іі. П а с л я ў с т а л я в а н н я ф а ш . д ы к т а т у р ы А .Г іт л е р а ў О . п а ч а л а с я н о в а я х в а л я г е р м а н із а ц ы і і д э п а р т а ц ы і п о л ь с к а г а н а с е л ь н іц т в а . У 2 -ю с у с в . в а й н у м о ц н а р а з бураны . В ы звалены 2 2 .1 .1 9 4 5 , у в а й ш о ў y склад П ольш чы . У 1946— 99 ц эн тр А льш ты нскага ваяводства.
ОМ (Ohm) Георг Сіман (16.3.1787, г. Эрланген, Германія — 7.7.1854), нямецкі фізік. Чл.-кар. Берлінскай АН (1839), чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1842). Вучыўся ў Эрлангенскім ун-це (1805—06), дзе атрымаў ступень д-ра (1811). Выкладаў y гімназіях. 3 1833 дырэктар Політэхн. школы ў г. Нюрнберг, з 1849 праф. Мюнхенскага ун-та. Навук. працы па электрычнасці, оптыцы і акустыцы. Эксперыментальна ўстанавіў асн. закон эл. ланцуга (гл. Ома закон) і даў яго тэарэт. тлумачэнне (1827). Увёў паняцці электрарухальнай сілы (эрс), падзення напружання і эл. праводнасці, правёў першыя вымярэнні эрс крыніцы току. Паказаў, што найпрасцейшыя слыхавыя адчуванні выклікаюцца толькі гарманічнымі ваганнямі, на якія вуха раскладае складаньм гукі (акустычны закон О.). Яго імем названа адзінка эл. супраціўлення ом. Літ.: Г о л н н Г . М . , Ф м л о н о в н ч С . Р . К л а сс н к н ф м зн ч е с к о й н а у к н (с д р ев н е й ш н х в р е м е н д о н а ч а л а X X в .) . М ., 1 9 8 9 С . 3 3 9 — 347; Л ь о ц ц н М . Н сторн я ф н зн к я: П ер. с н т а л . М ., 1 9 7 0 . С . 2 5 7 — 2 6 1 . А.І.Болсун.
ОМ, адзінка электрычнага супраціўлення ў Міжнар. сістэме адзінак (СІ). Названа ў гонар Г С.Ома. Абазначаецца Ом. Для актыўнага (амічнага) супраціўлення I Ом роўны супраціўленню правадніка, y якім працякае ток сілай 1 A пры напружанні на яго канцах 1 B: 1 Ом = 1 В/1 A Д л я р э а к т ы ў н а г а ( ё м іс т а с н а г а і ін д у к т ы ў н а г а ) с у п р а ц і ў л е н н я Хс = I / o ) С і XL = taL, д з е С —
э л . ё м іс г а с ц ь ,
L
—
ін д у к г ы ў н а с ц ь у ч а с т -
к а з л . л а н ц у г а ; 1 О м = 1 с / Ф i 1 О м = 1 Г н /с адп аведна. У п рак ты ц ы в ы м яр эн н я ў вы к ар ы с т о ў в а ю ц ь к р а т н ы я і д о л ь н ы я а д з ін к і: м е г о м (1 0 ° О м ) . к іл а о м (Ю 3 О м ) , м іл іо м ( І О '3 О м ) , А.І.Болсун. м і к р а о м (1 0 О м ) і ін ш .
...ОМА (грэч. -ôma), канчатак y назвах пухлін, напр., адэнома, гематома, меланома. ÔMA 3AKÔH, адзін з асн. законаў электрычнага току. Устаноўлены Г.С.Омам (1826). Паводле О.з. сіла пастаяннага току I y правадніку прама прапарцыянальная напружанню электрычнаму U на канцах гэтага правашіка: I — U/R. Каэфіцыент R, залежны ад матэрыялу правадніка, яго геам. памераў і т-ры, наз. амічным супраціўленнем дадзенага правадніка. Для разгалінаваных эл. ланцугоў абагульненнем О.з. з’яўляецца 2-е Кірхгофа правіла. У д ы ф е р э н ц ы я л ь н а й ф о р м е О .з . з а п і с в а е ц —► ]*= а Е , д з е f — ш ч ы л ь н а с ц ь т о к у , a —
ца:
— ►
э л е к т р а п р а в о д н а с ц ь п р а в а д н ік а , Е — в ы н ік о в а я н а п р у ж а н а с ц ь э я .- с т а т ы ч н а г а п о л я і эл . п о л я п а б о ч н ы х с іл . У а г у л ь н ы м в ы п а д к у з а л е ж н а с ц ь п а м іж / i U н е л ін е й н а я , а д н а к н а п р а к т ы ц ы д л я п э ў н а га ін т э р в а л а н а п р у ж а н н я ў к а р ы с т а ю ц ц а О .з . ( д л я м е т а л а ў і іх с п л а в а ў г э т ы ін т э р в а л п р а к т ы ч н а н е а б м е ж а в а н ы ) . П р ы н а я ў н а с ц і к р ы н іц т о к у (а к у м у л я т а р а , т э р м а п а р ы , г е н е р а т а р а ц і ін ш .) н а д а д з е н ы м у ч а с т к у л а н ц у г а О .з . в ы з н а ч а е ц ц а ф о р м у л а й ; / = ( ! / + e)/R, д з е е — э р с к р ы н і ц т о к у , у к -
ОМНІБУС
435
або прызначаецца як службовая асоба парламентам, кіраўніком дзяржавы або ўрадам. У некат. краінах гэтыя функцыі выконваюць прыватныя асобы і аб’яднанні. У адрозненне ад пракуратуры О. ажыццяўляе кантроль і вядзе расследаванне з пункту гледжання законнасці, эфектыўнасці, мэтазгоднасці, добрасумленнасці, справядлівасці. Дзейнічае і па скаргах грамадзян і па ўласнай ініцыятыве. Такіх службовых асоб называюць: уласна О. — y скандынаўскіх краінах; нар. абаронца ў Іспаніі і Калумбіі; пасрэднік — y Францыі; адвакат народа — y Румыніі; упаўнаважаны па правах чалавека — y Расіі. Вынікі сваёй дзейнасці О. паведамляе парламенту або органу, які яго ўпаўнаважыў для прыняцця адпаведных мер і аднаўлення парушаных правоў. 0М ІЯ , горад y Японіі, y агламерацыі Токіо. Каля 440 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Прам-сць: маш.-буд. (трансп. сродкі, станкі), хім., тэкстыльная. Сінтаісцкі храм Хікава. Нац. парк Омія.
«0МЛАДЗІНА» (сербскае моладзь), «Аб’я д н а н н е с е р б с к а й мол a д з і», культурна-асветніцкая і грамадска-паліт. арг-цьм ў Сербіі і Ваяволю чан ы х y д ад зен ы ўчастак. Д п я зам кн утага дзіне (уваходзіла ў склад Аўстра-Венл а н ц у г а О .з . м а е в ы г л я д : / = е/(Л + г), д з е г — грыі) y 1866—12. Аб’яднала культ.-асв. у н у т р а н а е с у п р а ц іў л е н н е к р ы н іц ы т о к у . Д п я с ін у с а ід а л ь н ы х квазістацыянарных токаў гурткі студэнтаў і інтэлігенцыі і абвясв ы к о н в а е ц ц а О .з . y к а м п л е к с н а й ф о р м е : ціла сябе прадстаўнічым органам усіх / = U /Z , д з е Z — п о ў н а е злектрычнае супрппаўд.-слав. народаў; падтрымлівала канціўленне, / i U — а м п л і т у д н ы я ц і д з е й н ы я такты з балг. нац.-вызв. рухам, культ. з н а ч э н н і с іп ы т о к у і н а п р у ж а н н я . дзеячамі Чэхіі, Славакіі, Расіі. 3 1870 y ÔMAJlb, K y л ь, y міфалогіі комі бог — складзе «0.» аформілася рэв.-дэмакр. стваральнік сусв. зла, валадар злых ду- плынь на чале з С.Маркавічам, якая імхаў. Ён процістаіць свайму брату Ену — кнулася ператварыць «0.» ў рэв. паліт. стваральніку добрай і праведнай часткі партыю. У 1871 «0.» забаронена ўладамі свету. 3 крыві О. нарадзіліся жывёлы і Сербіі і Аўстра-Венгрыі, але яшчэ некапершая жанчына, y ходзе яго барацьбы торы час існавала тайна. з Енам узніклі зямная суша, акіяны і ÔMMETP (ад ом + ...метр), прылала моры; ад скінутых О. з неба жонкі 1 для вымярэння актыўнага электрычнага дзяцей Ена пайшлі людзі. Ен хітрасцю супраціўлення. Mae пераважна магн.-эл. зняволіў О. і яго злых духаў y пекла. вымяральную сістэму (гл. МагнітаэлекКалі О. вызваліцца, паміж ім і Енам ад- трычная прьілада) са шкалой, праградубудзецца вял. бітва. Роднасны О. вобраз — іраванай y адзінках супраціўлення (гл. Куль — ёсць y мансійскай міфалогіі. Ом). ÔMAXA (Omaha), горад y цэнтр. ч. т а яСн кн ла аг да а ет цо цк уа з( у вб ыу мд ая вр аа нл аь йн і кц аі зі н к е р шы нн яі цй ы) . пБ аыс -ЗША, y штаце Небраска. Засн. ў 1804. в а е л і ч б а в ы і а н а л а г а в ы ( с а с т р э л а ч н ы м ц і 364,3 тыс. ж., з прыгарадамі каля 700 с в е т л а в ы м п а к а з а л ь н і к а м ) , з п а р а л е л ь н а й і тыс. ж. (1996, частка прыгарадаў y шта- п а с л я д о ў н а й с х е м а й в ы м я р э н н я . Д л я д а к л а д це Аява). Вузел чыгунак і аўтадарог. н ы х в ы м я р э н н я ў в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а с х е м а з Порт на р. Місуры. Аэрапорт. Гандл,- лагометрам. н а я к у ю м а л а ў п л ы в а ю ц ь з м е н ы фін. цэнтр с.-г. раёна. Аптовы гандаль н а п р у ж а н н я к р ы н і ц ы с і л к а в а н н я , а б о м а с т а вымяральны). К а н с т р у к буйн. par. жывёлай, свіннямі. Збожжа- вц аы я й нс ах е Ом а. ч ( аг сл т. а Мост а б ’я д н о ў в а ю ц ь з в а л ь т м е т р а м і вая і мясная біржы. Буйны цэнтр харч. і а м п е р м е т р а м і ў а д н у у н і в е р с а л ь н у ю п р ы л а (мукамольнай, мясной, маслаперапра- д у — ампервапьтомметр. цоўчай) прам-сці. Вытв-сць сродкаў сувязі, ЭВМ, грузавых аўтамабіляў, пра- 0М Н ІБУ С (ад лац. omnibus для ўсіх), мысл. абсталявання, с.-г. машын, мінер. шматмесны конны экіпаж з платнымі угнаенняў, выплаўка цынку. 5 ун-таў. месцамі для пасажыраў; першы від гра0МБУДСМАН (ад швед. ombudsman мадскага транспарту. З ’явіўся ў 1662 y праастаўнік чыіх-небудзь інтарэсаў), Парыжы. У некат. еўрапейскіх краінах спецыяльна выбраная або прызначаная выкарыстоўваўся да пач. 20 ст. Выконслужбовая асоба ў шэрагу краін для ваў рэгулярньм рэйсы ў гарадах і паміж кантролю за захаваннем правоў чалаве- імі. У Францыі О. наз. таксама пасака рознымі адм. органамі. Выбіраецца жырскі цягнік (у адрозненне ад скорых
436
омск
і экспрэсаў). Гарадскі рэйкавы шматмесны конны экіпаж наз. конка (гл. Гарадскі транспарт). ОМСК, горад y Расіі, цэнтр Омскай вобл., размешчаны пры ўпадзенні р. Ом y р. Іртыш. Засн. ў 1716. 1159 тыс. ж. (1998). Порт. Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд. (выпуск ракет, рухавікоў, збожжаўборачных камбайнаў), прыладабудаўнічая і электратэхнічная (тэлевізары, магнітафоны), газавая апаратура, нафтаперапр. і нафтахім. (вытв-сць тэхн. вугляроду, шын, гумава-тэхн. вырабаў, пластмас і інш.), лёгкая (аўчынна-футравая, дывановая, тэкст., гарбарная і абутковая), харч., дрэваапрацоўчая. Вытв-сць буд. матэрыялаў. 4 ЦЭЦ. 10 ВНУ, y т.л. ун-т. Тэатры. Музеі: краязн., гіст. і літ., маст. вырабаў.
О м н ібус.
0МСКАЯ В0ВЛАСЦБ. Размешчана на Пд Зах.-Сібірскай раўніны, y Рас. Федэрацыі. Утворана 7.12.1934. На Пд мяжуе з Казахстанам. Пл. 139,7 тыс. км2. Нас. 2180 тыс. чал. (1998), гарадскога 67,2%. Цэнтр — г. Омск. Найб. гарады: Ісількуль, Tapa, Калачынск. Паверхня пераважна раўнінная (выш. 100— 140 м), на Пн забалочаная, на Пд невял. выцягнутыя ўзвышшы — грывы. Карысныя выкапні: гліна, пясок, мергель, торф; y азёрах мірабіліт і кухонная соль. Клімат кантынентальны, умерана халодны. Сярэдняя т-ра студз. -20 °С, ліп. 20 °С. Ападкаў 300—400 мм за год. Гал. рака Іртыш з прытокамі Ом, Tapa, Туй (справа), Ішым, Оша (злева). Шмат азёр. На Пн і ў цэнтр. ч. прэсныя (Ta me, Ік, Салтаім), на Пд салёньм (Эбейты). Глебы чарназёмныя (на Пд), балотныя і дзярнова-падзолістыя (на Пн і ПнЗ), ёсць саланцаватыя і саланчакі. О.в. размешчана ў зонах паўднёватаежных і мяшаных лясоў, лесастэпу і стэпу. Пад лесам і хмызнякамі каля 25% тэрыторыі. На Пн лясы з кедра, елкі, піхты, далей на Пд бярозава-асінавыя лясы, y лесастэпе — калкі. О.в. — адзін з найб. развітых раёнаў Зах. Сібіры. Гал. галіна — нафгаперапр. (45,7% кошту прамысл. прадукцыі),
прадстаўлена Омскім нафгаперапр. з-дам. Развіты хім. і нафтахім. прам-сць (вытв-сць сінт. каўчуку, пластмас, мыйных сродкаў, медпрэпаратаў, лакаў, фарбаў), машынабудаванне і металаапрацоўка (вытв-сць матораў, самалётаў, ракет, тэлевізараў, магнітафонаў, газавай апаратуры, збожжаўборачных камбайнаў, трактарных прычэпаў, запчастак для с.-г. машын). Вытв-сць электраэнергіі пераважна на ЦЭЦ (4 y г. Омск). На мясц. сыравіне працуюць харч. (масласыраробная, мясная, мукамольная і інш.), дрэваапр. (вытв-сць піламатэрыялаў, дачных домікаў, мэблі), часткова лёгкая (аўчынна-футравая, гарбарна-абутковая, ільняная, швейная, трыкат., дывановая) прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на вырошчванні збожжавых, малочна-мясной жывёлагадоўлі, свіна- і авечкагадоўлі. Пасяўныя пло-
шчы займаюць 3,3 млн. га, y т.л. пад збожжавымі культурамі (яравая пшаніца, жыта, ячмень, авёс) 60% плошчы, тэхн. (сланечнік, лён) — 0,3%, кармавымі — 37,8%, бульбай і агароднінай — 1,9%. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коней, птушку. Пушны промысел (вавёрка, андатра, гарнастай і інш.); зверагадоўля. Даўж. чыгунак 886 км. Асн. чыгункі Транссібірская магістраль, Омск—Цюмень—Екацярынбург. Даўж. аўтадарог 7264 км. Унутр. водныя шляхі складаюць 1667 км. Суднаходства па рэках Іртыш, Ішым. Нафтаправоды Транссібірскі і Ніжняваргаўск—УсцьБалык—Омск. П.І.Рогпч. 0М У ЛБ (Coregonus autumnalis), прахадная рыба роду сігаў сям. ласасёвых. Пашыраны ў бас. Паўн. Ледавітага акіяна (акрамя р. Об). У воз. Байкал — эндэмічны азёрна-рачны падвід О. байкальскі (С.а. migratorius), які мае 3 ра-
сы: ангарскую, селенгінскую і чывыркуйскую (па назвах рэк). Д а ў ж . д а 6 4 с м , м а с а д а 3 к г (y О . б а й к а л ь с к а г а д а ў ж . д а 4 5 с м , м а с а д а 1,5 к г ). К о р м і ц ц а р а к а п а д о б н ы м і , ін ш . б е с п а з в а н о ч н ы м і , м а л я ў к а м і і і к р о й р ы б . А б ’е к т п р о м ы с лу і р азвя д зен н я.
О м у л ь: 1 — прахадн ы ; 2 — байхальскі.
0НДРЖЫЧАК (Ondncek) Францішак (29.4.1857, Прага — 12.4.1922), чэшскі скрыпач, педагог, кампазітар. Вучыўся ў Пражскай (1873—76) і Парыжскай (1877—79) кансерваторыях y К.Беневіца і Л.Ж.Масара. У 1879—81 саліст аркестра Ж.Э.Падлу ў Парыжы. 3 1909 выкладчык, з 1912 дырэктар заснаванай ім Новай венскай кансерваторыі, з 1919
кіраўнік скрыпічнага класа ШкоЛ>і майстэрства пры Пражскай кансерваторыі. Яго выкананне вылучалася віртуознасцю, чысцінёй інтанавання, адточанасцю дэталей і эмацыянальнасцю. AyTap твораў для скрыпкі і фп., y т.л. «Фантазіі на тэмы оперы «Іван Сусанін» Глінкі» (1889), «Чэшскай рапсодыі» (1906), танцаў і інш. п’ес, кадэнцый да скрыпічных канцэртаў Н.Паганіні, І.Брамса, ВАМоцарта і інш. Напісаў (разам з С.Мітэдьманам) метадычную працу «Новы метад навучання вышэйшай тэхніцы скрыпічнай ігры...» (1909; з дадаткам — 15 маст. эцюдаў для скрыпкі сола).
паўпразрыстага агрэгату зерняў і валокнаў кальцыту або араганіту. Характэрна чаргаванне слаёў з рознай ступенню празрыстасці або афарбаваных y зеленаватыя, ружаватыя, залаціста-карычневыя тоны. Утвараецца з вуглякіслых вод y карставых пячорах, месцах выхадаў тэрмальных крыніц, тэктанічных трэшчынах, a таксама ў выглядзе прапласткаў y вапняках, траверцінах, пясчаніках і туфах. Вырабны і дэкаратыўна-абліцовачны камень.
Літ:. Ш н х Б . Ф . О н д р ж я ч е к : П е р . с ч е ш . М ., 1958; Я г о ж F .O n d iic e k : C e s k y h o u s lis ia . P r a h a ; B r a tis la v a , 1970.
0НІЕВЫЯ ЗЛУЧЙННІ, арганічныя злучэнні іоннага характару агульнай ф-лы [ЛпЧ.1Э]+Л'_, дзе R — арган. радыкал ці (і) атам вадароду, Э — элемент гал. падгрупы V—VII груп перыяд. сістэмы элементаў, X — аніён (OH, N 0 3, Clj Br і інш.), n — ніжэйшая ступень акіслення Э. Да О.з. адносяцца аксоніевыя (Э — кісларод), фасфоніевыя (Э — фосфар), сульфоніевыя (Э — сера), чацвярцічныя амонію злучэнні. Большасць О.з. — фізіялагічна актыўныя рэчывы, оніевыя структуры ўваходзяць y склад многіх прыродных і б'іялагічна актыўных рэчываў (напр., ацэтылхалін, бетаіны). С т а б іл ь н ы я О .з . — ц в ё р д ы я с о л е п а д о б н ы я р эч ы в ы , р ас т в а р а ю ц ц а ў вад зе і п ал я р н ы х а р г а н . р а с т в а р а л ь н ік а х ( р а с т в о р ы э л е к т р а п р а в о д н ы я ). Н а й б . с т а б іл ь н ы я а к с о н іе в ы я зл у ч э н н і [ R , 0 ] Х~ і ч а ц в я р ц і ч н ы я а м о н і е в ы я c o rn. О.з., ш т о м а ю ц ь р з д ы к а л ы з д о ў г ім а л іф а т ы ч н ы м л а н ц у го м , з'я ў л я ю ц д а п а в е р х н е в а - а к т ы ў н ы м і р э ч ы в а м і. Іх в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь я к н е й т р а л ь н ы я м ы л ы , а н т ы б а к т э р ы я л ь н ы я і д э з ін ф е к ц ы й н ы я с р о д к і ў в ы т в - с ц і к а с м е т ы к і . Д а О .з . а д н о с я ц ц а м н о г і я а р г а н . ф а р б а в а л ь н ік і.
Л. М. Скрыпнічэнка.
Онікс мармуровы. ÔHIKC (грэч. onyx першапачаткова ногаць), мінерал, плоскапаралельная слаістая разнавіднасць агату. У залежнасці ад колеру слаёў адрозніваюць a р a б с к і О. (чорны з белым), с а р д о н і к с (буры з белым), к а р н е о л о н і к с (чырвоны з белым). Выкарыстоўваўся для вырабу камей. О. м а р м y р о в ы — горная парода нацёчнага паходжання, складаецца са шчыльнага
Ю.О’Ніл.
Л.Овсагер.
О’НІЛ (O’Neill) Юджын Гладстан (16.10.1888, Нью-Йорк — 27.11.1953), амерыканскі драматург, адзін са стваральнікаў сучаснай амер. драмы. Вучыўся ў Прынстанскім (1906—07) і Гарвардскім (1914— 15) ун-тах. Друкаваўся з 1912. Пачаў з малой драматургіі (зб. «Смага і іншыя аднаактовыя п’есы», 1914; п’еса «Курс усходні, на Кардыф», паст. 1916), дасягнуў творчай сталасці ў рэаліст. драмах «За даляглядам» (паст. 1920), «Усім дзецям Божым дадзены крылы» і «Каханне пад вязамі» (абедзве паст. 1924) і інш. П’есам «Імператар Джонс» (паст. 1920), «Калматая малпа» (паст. 1922) уласцівы экспрэсіянізм, драмам «Вялікі бог Браўн» (паст. 1926), «Дзіўная інтэрлюдыя» і «Маркавы мільёны» (абедзве паст. 1928) — тонкі псіхалагізм, драм. трылогіі «Жалоба да твару Электры» (паст. 1931) — сімвалізм і алегорьш, заснаваныя на інтэрпрэтацыі міфалагічнага сюжэта. У п’есах «Прыходзіць прадавец лёду» (паст. 1946), «Доўгае падарожжа ў ноч» (паст. 1956), «Душа паэта» і «Поўня для пасынкаў лёсу» (абедзве паст. 1957) песімістычныя матывы. На бел. сцэне паводле п’ес О’Н. пастаўлены спектаклі «Каханне пад вязамі» (1986, Бел. т-р імя Я.Коласа; 1990, Гродзенскі абл. т-р), «Доўгае падарожжа ў ноч» (1988, Дзярж. рус. драм. т-р), трагікамедыя ў стылі блюз «Лэдзі Нявіннасць» (1994, паводле п’есы «Поўня для пасынкаў лёсу», Бел. т-р імя Я.Купалы). На бел. мову асобныя яго творы пераклалі А.Асташонак, В.Сёмуха. Нобелеўская прэмія 1936. Тв:. Рус. пер. — Пьесы. T. 1— 2. М., 1971. Літ:. П н н а е в С.М. Поэтмка трагнческого в амернканской лнтературе: (Драматургня Ю.О’Ннла). М., 1988; К о р е н е в а М.М. Творчество Юджнна О’Ннла н путн амернканской драмы М., 1990; Ф р н д ш т е й н Ю.Г. Ю .О’Ннл: Бнобнблногр. указ. М., 1982. Л.П.Баршчэўскі.
ОПАВА
437
ÔHKEH (Oncken) Герман (16.11.1869, г. Ольдэнбург, Германія — 28.12.1945), нямецкі гісторык. Праф. новай гісторыі Чыкагскага (ЗША, 1905—06), Гісенскага (1906), Гайдэльбергскага (з 1907), Мюнхенскага (з 1923) і Берлінскага (з 1928) ун-таў. У сваіх гіст. поглядах прытрымліваўся ідэй Л. фон Ранке. У 1935 звольнены з пасады нацыстамі. Аўтар прац «Ласаль» (1904), «Рудольф Бенігсен» (т. 1—2, 1910), «Рэйнская палітыка імператара Напалеона III, 1863—70» (т. 1—3, 1926), «Германская імперыя і перадгісторыя сусветнай вайны» (т. 1—2, 1933), «Кромвель», «Нацыя і гісторыя: Прамовы і артыкулы, 1919— 1935» (абедзве 1935) і інш. ÔHCATEP (Onsager) Ларс (27.11.1903, Осла — 5.10.1976), амерыканскі фізік і фізікахімік, адзін са стваральнікаў тэрмадынамікі нераўнаважных працэсаў. Чл. Нац. АН ЗІІІА (1947), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1953). Скончыў Нарв. вышэйшую тэхн. школу ў Тронхейме (1925). 3 1928 y ЗША. 3 1933 y Іельскім ун-це (з 1945 праф.), з 1972 ва ун-це Маямі. Навук. працы па тэорыі нераўнаважных працэсаў, тэорыі электралітаў, тэорыі фазавых пераходаў, дынаміцы квантавых вадкасцей. Вывеў ураўн. залежнасці электраправоднасці раствораў ад іх канцэнтрацыі (1926; ураўн. О.). Адкрыў прынцып сіметрыі кінетычных каэф. і вывеў суадносіны ўзаемнасці (гл. Онсагера тэарэма). Распрацаваў тэорыю тэрмадынамічных уласцівасцей плоскай крышт. рашоткі. Прапанаваў тэорыю квантавых віхроў y звышцякучым геліі (1949). Залаты медаль імя Б.Румфарда (1953), медаль імя Х.Лорэнца (1958). Нобелеўская прэмія 1968. М.М.Касцюковіч. ÔHCATEPA ТЭАРЙМА, с y a д н о с і н ы ў з а е м н а с ц і , адна з асн. тэарэм тэрмадынамікі нераўнаважных працэсаў. Устанаўлівае сувязь паміж кінетычнымі каэфідыентамі, якія вызначаюць інтэнсіўнасць перакрыжаваных працэсаў пераносу (гл. Пераносу з ’явы), a таксама паміж каэфіцыентамі перакрыжаваных хім. рэакдый. Напр., узнікненне патоку рэчыва пад уэдзеяннем градыента т-ры (тэрмадыфузія) і наадварот — патоку цегшаты пад уэдзеяннем градыента канцэнтрацыі (эфект Дзюфура), тэрмаэл. з’явы (Зеебека з ’ява і Пельцье эфект). Вынікае з мікраскапічнай абарачальнасці руху часцінак (незалежнасці ўраўненняў, што апісваюць іх рух, ад змены знака часу). Устаноўлена Л Онсагерам (1931). 0ПАВА (Opava), горад на ПнУ Чэхіі, каля граніцы з Польшчай, на р. Опава. Каля 75 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: цяжкае машынабудаванне, харч., y т.л. цукровая, тэкстыльная. Ун-т Сілезіі Чэш. АН. Пабудаваны на землях сілезскага племя галеншанаў. Упершыню згадваецца ў 1185. Пазнсй заселены ням. каланістамі. У 1224 ат-
438
опаль
рымаў rap. права (ням. назва Трапаў). 3 1318 сталіца Опаўскага княства (з 1348 лен чэш. караля). 3 1526 пад уладай Габсбургаў. У 16 ст. цэнтр рэфармацыйнага руху. 3 2-й пал. 19 ст. адзін з цэнтраў чэш. нац.-вызв. руху. У О. адбыўся 2-і еўрап. кангрэс «Свяшчэннага саюза» (23.10— 24.12.1820), які санкцыяніраваў інтэрвенцыю аўстр. войск y Неапаль.
0ПАЛЬ, 3 стаянкі і крамянёвая майстэрня каменнага веку каля в. Опаль Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Стаянка 1-я належыць носьбітам свідэрскай культуры (9—5-е тыс. да н.э.), 2-я адносіцца да эпохі мезаліту (9—8-е тыс. да н.э.), 3-я — да нёманскай культуры (8—5-е тыс. да н.э.). Крамянёвая майстэрня адначасовая з 2-й стаянкай. Знойдзены крамянёвыя наканечнікі стрэл, разцы, скрэблы, нажы, макралітычныя сякеры, трохгранньм пікі, скоблі, грубыя разцы, шмат крамянёвых адшчэпаў, нуклеусаў і інш. Каля 1-й стаянкі выяўлены рэшткі могільніка жал. веку з пахавальным абрадам трупаспалення. 0ПАЛБ, вёска ў Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км на ПнЗ ад г. Іванава, 145 км ад Брэста, 31 км ад чыг. ст. Янаў-Палескі. 785 ж., 350 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Курган Памяці на ўшанаванне памяці землякоў, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Опальская царква Параскевы Пятніцы. Каля
прамавугольныя і паўцыркульныя (у цэнтр. нефе). Спачатку гал. неф фланкіравалі 2 вежы абапал трохвугольнага франтона. Пры перабудове вежы разабраны, фасад аформлены 8-калонным порцікам (пазней калоны схаваны шалёўкай тамбура). У інтэр’еры 3-ярусны разны іканастас канца 19 — пач. 20 ст. Ю А.Якімошч
0ПАЛБСКІ РАССТРФл 1905, расстрэл царскімі войскамі сялян в. Опаль і Лядавічы Кобрынскага пав. 5, 6 і 22 снеж. сяляне в. Опаль і Лядавічы спынілі ўсе работы і ў пісьмовай форме выставілі аканому маёнтка патрабаванні: аддаць ім 600 дзес. зямлі, адмяніць адработкі за пашу, вадапой і за праезд да надзелаў, павысіць аплату працы ў маёнтку з 20 кап. да 1 руб. ў дзень, выплаціць ім 120 тыс. руб. за несправядлівае карыстанне памешчыкам спрэчных зямель. 10 снеж. забаставалі 50 батракоў. Памешчык не згадзіўся з патрабаваннямі і выклікаў роту салдат для аховы. На сходзе сяляне вырашылі захапіць маёнтак. 30 снеж. каля 700 чал. з абедзвюх вёсак пайшлі да сядзібы. Салдаты адкрылі агонь: забілі 5 і цяжка паранілі 7 чал., 31 снеж. сяляне абяззброілі патруль і праніклі ў маёнтак. Быў забіты яшчэ 1 селянін. У маёнтак прыбыў эскадрон драгун, павет аб’яўлены на становішчы ўзмоцненай аховы. К.І.Шабуня. ОП-АРТ (англ. op art скарочанае ад optikal art аптычнае мастацтва), кірунак абстрактнага мастацтва. Узнік y канцы 1940-х г. y Парыжы ў творчасці групы мастакоў на чале з В.Вазарэлі (сапр.
Опальская царква Параскевы Пятніцы.
вёскі археал. помнік Опаль. У вёсцы ў час рэв. выступлення сялян адбыўся Опальскі расстрэл 1905. 0ПАЛБСКАЯ UAPKBÂ ПАРАСКЁВЫ ПЯТНІЦЫ, помнік драўлянага дойлідства ў в. Опаль Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 2-й пал. 18 ст., ў цэнтры вёскі часткова перабудавана ў 19 ст. Прамавугольная ў плане 3-нефавая базіліка са зрэзанымі вугламі ў алтарнай частцы. Цэнтр. неф вышэйшы за бакавыя, завершаны 2-схільным дахам. Сцены вертыкальна ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі, умацаваны брусамі-лапаткамі, аконныя праёмы
Ванархей) на аснове геам. абстракцыянізму. Блізкі да кінетычнага мастацтва, y адрозненне ад якога стылістычна не выходзіць за межы жывапіснага твора. 3 1960-х г. пашырыўся ў зах.-еўрап. і амер. жывапісе, дызайне і рэкламе. У творах О.-а. выкарыстоўваюць аптычныя ілюзіі, заснаваныя на асаблівасцях зрокавага ўспрыняцця, што стварае фіктыўны вобраз, які існуе толькі ў свядомасці гледача (эфекты прасторавага перамяшчэння, зліцця ці бязважкасці форм, ілюзіі руху, пасладоўнай змены вобразаў і няўстойлівай формы і інш ). Гэта дасягаецца ўвядзеннем рэзкіх колеравых і танальных кантрастаў, рытмічных чаргаванняў, перасячэннем спіралепадобных і кратавых канфігурацый, закручаных ліній і інш. Часта выкарыстоўваюцца матэрыялы, якія не ўласцівы жывапісу (метал, шкло, пластык і інш ), але маюць паверхню, што адбівае святло, a таксама ўстаноўкі зменлівага асвятлення, дынамічныя канструкцыі і інш. Сярод прадстаўнікоў: Р.Анушкевіч, К.Крус-Дыес, Л.Пунс, Б.Райлі, Р.Сота і інш. С.У.Пешын.
Д а арт. Оп-арт. В.В a з a р э л і. ГІКСЭХ. 1955—62.
Д а арт. Опсль Тыгра.
спартыўная мадэль Опель-
«0ПЕЛБ» (Opel), сям’я легкавых аўтамабіляў ням. фірмы «Адам Опель». Выпускаюцца з 1898 (з 1929 фірма ў складзе «Джэнерал мотарс»), Легкавыя аўгамабілі асабліва малога, малога і сярэдняга о ас аў маюць рухавікі магутнасцю 33— 155 кВт, найб. скорасць да 240 км/гадз. Некаторыя мадэлі «0.» уніфікаваны з «Воксхал». 0ПЕНГЕЙМ ЕР (Oppenheimer) Роберт (22.4.1904, Нью-Йорк — 18.2.1967), амерыканскі фізік-тэарэтык, заснавальнік навук. школы па тэарэт. фізіцы. Чл. Нац. AH ЗША (1941), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1940). Скончыў Гарвардскі ун-т (1925). 3 1929 y Каліфарнійскім ун-це, адначасова ў Каліфарнійскім тэхнал. ін-це (з 1936 праф.). У 1943—45 кіраваў стварэннем амер. атамнай бомбы. 3 1947 y Ін-це перспектыўных даследаванняў y Прынстане (у 1947—66. дырэктар). У 1947—52 старшыня ген. кансультатыўнага к-та Камісіі па атамнай энергіі ЗША. За выступленне супраць стварэння вадароднай бомбы ў 1954 адхілены ад сакрэтных рабопг. Навук. працы па ядз. фізіцы, квантавай механіцы, тэорыі адноснасці, фізіцы касм. прамянёў і тэарэт. астрафізіцы, тэорыі элементарных часціц. Распрацаваў квантавую тэорыю будовы двухатамных малекул (разам з М Борнам\ 1927), тэорыю ядз. рэакцыі зрыву (працэс О.—Філіпса; 1935), каскадную
тэорыю касм. ліўняў (1937), першую мадэль нейтроннай зоркі (1938). Прэмія імя Э.Фермі 1963. Тв:. Рус. пер. — Летаюшая трапецня. Трн крнзнса в фнзнке. М , 1967. Jlim:. P y з e М. Роберт Оппенгеймер н атомная бомба: Пер. с фр 2 язд. М., 1965. М. М. Касцюковіч.
0ПЕРА (італьян. opera літар. твор ад лац. opera праца, выраб, твор), род музычна-драм. твора, прызначанага для сцэн. выканання. Тэкст О. поўнасцю або часткова спяваецца звычайна ў суправаджэнні аркестра. Спалучае ў адзіным тэатр. дзеянні вак. (сола, ансамбль, хор) і інстр. (сімф. музыку, драматургію, выяўл. мастацтва (дэкарацыі, касцюмы, сцэнаграфія), нярэдка харэаграфію і інш. У адпаведнасці з ідэяй твора, характарам сюжэта і лібрэта ў О. ўвасабляюцца розныя формы музыкі — нумары сольных спеваў (арыя, арыёза, песня, маналог), рэчытатывы, ансамблі (дуэты, тэрцэты, квартэты) з вял. фіналамі, часта з хорам, хар. сцэны, танцы, аркестравыя нумары (уверцюра, антракты, інтэрмедыі і інш.). У некат. О.,
Сцэна з оперы «Аіда» Дж.Вердзі. Рымскі амфітэатр y Вероне (Італія).
Сцэна з оперы «Іван Сусанін* М.Глінкі ў пастаноўцы Вялікага тэатра ў Маскве.
пераважна камедыйных, замест рэчытатыву выкарыстоўваюць размоўны дыялог, часам меладраму. Важнейшы элемент О. — спевы, якія перадаюць багатую гаму чалавечых пачуццяў і перажыванняў y найтанчэйшых адценнях. Выразную сэнсавую і важную кампазіцыйную функцыю выконвае лейтматыў. Строй вак. інтанацый раскрывае індывід. псіхал. стан кожнай дзейнай асобы, перадае асаблівасці яе характару і тэмпераменту. 3 сутыкнення розных інтанац. комплексаў, адносіны паміж якімі адпавядаюць расстаноўцы сіл драм. дзеяння, нараджаецца «інтанацыйная драматургія» О. як муз.-драм. цэлага (гл. Драматургія музычная). Для абмалёўкі фону дзеяння, стварэння нац. і мясц. каларыту, характарыстыкі дзейных асоб y 0. служаць розныя жанры бытавой музыкі — песня, танец, марш. Шырока выкарыстоўваюць y О. прыём «абагульнення праз жанр», калі песня і танец становяцца сродкам рэаліст. тыпізацыі вобраза, выяўлення агульнага ў асобным і іцдывідуальным. Аркестр су-
ОП EPA____________________439 мяшчае розньм планы: падтрымлівае вак. партыі і акцэнтуе найб. важныя моманты дзеяння, стварае кантрапункты да таго, што адбываецца на сцэне. Самаст. арк. нумары ўводзяць слухачоў y эмац. атмасферу твора, раскрываюць y агульным выглядзе асн. драматургічны канфлікт, падсумоўваюць папярэдняе развіццё або адыгрываюць карцінна-выяўл. ролю. Хор стварае бытавы фон дзеяння, выступае своеасаблівым каментатарам падзей ці ўвасабляе калект. вобраз народа. Суадносіны розных элементаў О. як адзінага маст. цэлага вар’іруюцца ў залежнасці ад агульных эстэт. тэндэнцый эпохі, маст. кірунку, канкрэтных творчых задач кампазітара. Існуюць 0 . з перавагай вакалу, дзе аркестру адведзена ўскосная, падпарадкаваная роля. Ён жа можа выступаць гал. носьбітам драм. дзеяння і дамінаваць над вак. партыямі. Бываюць О., пабудаваныя на чаргаванні закончаных або адносна закончаных вак. форм (арыя, арыёза, каваціна, ансамблі, хары), і пераважна рэчытатыўнага складу, дзеянне якіх развіваецца бесперапынна, без расчлянення на асобныя нумары, O. з перавагай сольнага пачатку і О. з развітымі ансамблямі і харамі. Пры ўсёй сваёй складанасці 0 . — найб. масавы, дэмакр. жанр па вял. сіле эмац. ўздзеяння, апоры на бытавыя жанры, адлюстраванні ў больш ці менш непасрэднай форме надзённых сац. праблем. Жанр О. паявіўся ў канцы 16 ст. ў Італіі. Яго вытокі ў нар. абрадах і ігрышчах (напр., y бел. вясельным, купальскім, калядным абрадах). У працэсе гіст. развіцця склаліся шматлікія нац., жанравыя, стыліст. разнавіднасці: італьян. О. — seria i O.-buffa, франц. лірычная трагедыя, камічная О., опера «выратавання», вял. О., лірычная О. і інш. Найб. значныя зах.-еўрап. і амер. оперныя кампазітары К.Мантэвердзі, А.Скарлаці, Дж.Б.Пергалезі, Дж.Расіні, В.Беліні, Г.Даніцэці, Дж.Вердзі, Дж.Пучыні (Італія), Ж .БЛюлі, Ж .Ф.Рамо, А.Грэтры, Л.Керубіні, Дж.Меербер, Ш.Гуно, Ж.Бізэ (Францыя), К.М.Вебер, P. Вагнер, Р.Штраус (Германія), К.В.Глкж, В.А.Моцарт (Аўстрыя), С.Манюшка (Польшча), Б.Сметана, А.Дворжак, Л.Яначак (Чэхаславакія), Г.Пёрсел, Б.Брытэн (Англія), Дж.Гершвін, А.Копленд, Дж.К.Меноці, Д.Мур (ЗША). Значны этап y развіцці сусв. опернай культуры — рус. класічная О., якая садзейнічала стварэнню новых тыпаў опернай драматургіі, новых герояў, найперш вобраз народа. Характар рус. опернай класікі абумовілі творы яе заснавальніка М.Глінкі (героікапатрыят. 0 . «Іван Сусанін» і казачна-эпічная «Руслан і Людміла»), a таксама А.Барадзіна, АДаргамыжскага, М.Мусаргскага, М.Рымскага-Корсакава, П.Чайкоўскага і інш. Шматнац. опернае мастацтва СССР прадстаўлена операмі Дз.Шастаковіча, С.Пракоф ’ева, І.Дзяржынскага, Дз.Кабалеўскага, Ц.Хрэннікава, Ю .Ш апорына, С.Сланімскага, А.Холмінава, А.Пятрова, В.Шабаліна, Э.Дзянісава, А.Шнітке, М Лысенкі, Б Ляташынскага, Ю.Мейтуса, В.Губарэнкі, Г.Майбарады, З.Паліяшвілі, А.М.М.Магамаева, М.Баланчывадзе, А.Тактакішвілі, А.Спендыярава, У.Гаджыбекава, Ф.Амірава, Я.Брусілоўскага, Н.Жыганава, С.Бабаева, С.Юдакова, Ш.Сайфіддзінава, Ш.Чалаева і інш.
440
ОП EPA
Ha Беларусі ў прыватнаўласніцкіх гарадах, замках, буйных сядзібах існавалі оперныя трупы (гл. Гродзенскі тэатр Тызенгаўза, Нясвіжскі тэатр Радзівілаў, Слуцкі тэатр Радзівіла, Слонімскі тэатр Агінскага, Шклоўскі тэатр Зорыча), дзе працавалі таленавітыя бел. прыгонныя спевакі, якія пазней атрымалі вядомасць на прафес. сцэнах (у т.л. М.С7танская і інш.). Пачатак бел. О. звязаны з творчасцю Я.Д.Голанда («Агатка, або Прыезд пана», паст. ў 1784 y Нясвіжы, на Бел. радыё ў 1994) і Р.Вардоцкага («Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас», 1789, паст. Беларускай капэлай y 1990 y арк. рэд. Дз.Смольскага) і асабліва з дзейнасцю С.Манюшкі [найб. вядомыя «Сялянка» («Ідылія»), паст. ў Мінску ў 1852; «Галька», паст. ў Мінску ў 1856, y Дзярж. т-ры оперы і балета ў 1975; «Страшны двор», паст.
напісаны О. «Кастусь Каліноўскі» ДзЛукаса (паст. 1947), «Надзея Дурава» Багатырова (паст. 1956), «Андрэй Касценя» Аладава (паст. 1970), дзіцячая О. «Марынка» Р.Пукста (паст. 1955), «Яснае світанне» Туранкова (паст. 1958). 1960—80-я г. — перыяд жанравага ўзбагачэння бел. опернага мастацтва. Створаны О. «Калючая ружа» (паст. 1960), «Калі ападае лісце» (паст. 1968) і «Зорка Венера» (паст. 1970) Ю.Семянякі, «Джардана Бруна» С.Картэса (паст. 1977), «Сівая легенда» Смольскага (паст. 1978, Дзярж. прэмія Беларусі 1980), «Сцежкаю жыцця» (паст. 1980) і тэлеопера «Ранак» (паст. 1967) Г.Вагнера, радыёопера «Барвовы золак» К.Цесакова (паст. 1979). У 1980—90-я г. створаны нац. О. «Новая зямля» Семянякі (паст. 1982), «Матухна Кураж» (1980) і «Візіт дамы» (паст. 1995) Картэса, «Францыск Скарына» Смольскага (1982), «Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана (паст. 1980, Дзярж. прэмія
|й Сцэна з оперы «Сівая легенда» Дз.Смольскага ў пастаноўцы Нацыянальнага акааэмічнага тэатра оперы Рэспублікі Беларусь. 1978.
1865, y Дзярж. т-ры оперы і балета ўпершыню ў СССР — y 1952J. У 1920-я г. створаны О. «Вызваленне працы» М.Чуркіна і «Тарас на Парнасе» М.Аладава. Беларуская студыя оперы і балета (1930—33) і яе пастаноўкі сталі асновай для стварэння Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі (цяпер Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь). О. «У пушчах Палесся» А.Багатырова (1939, Дзярж. прэмія СССР 1941), «Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага (1939), «Кветка шчасця» А.Туранкова (1940) мелі важнае значэнне ў станаўленні опернага жанру ў бел. музыцы. У гады Вял. Айч. вайны створаны О. «Лясное возера» і «Усяслаў Чарадзей» М.Шчаглова (1943), «Алеся» Цікоцкага (паст. 1944, перапрацаваны варыянт «Дзяўчына з Палесся» паст. ў 1953). У 1940—50-я г.
Беларусі 1990), «Майстар і Маргарыта» Я.Глебава (паст. 1992), «Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі (паст. 1992, Дзярж. прэмія Беларусі 1994), дзіцячая «Вясновая песня» В. Войціка (паст. 1993). У 2000 y выкананні Бел. капэлы і Дзярж. акад. харавой капэлы імя Р.Шырмы на сцэне Нац. акдд. тэатра оперы ўпершыню на Беларусі ў канцэргна-сцэн. варьмнце пастаўлена опера А.Г.Радзівіла «Фауст» (лібр. І.В.Гётэ, прэм’ера 1835, Берлін). Літ.: А с а ф ь е в Б.В. Снмфоннческне этюды. Л., 1970; Д р y с к н н М.С. Вопросы музыкальной драматургнв оперы. Л., 1952; Х о х л о в к н н а А.А. Западноевропейская опера. Конец XVIII — первая половнна XIX в. М., 1962; Я р у с т о в с к н й Б.М. Драматургвя русской оперной класснкн. М., 1953; Я г о ж. Очеркн по драматурпш оперы XX в. Кн. 1— 2. М„ 1971— 78; К у л е ш о в а Г.Г.
Белорусская советская опера. Мн., 1967; Я е ж. Вопросы драматургав оперы. Мн., 1979; Я е ж. Композвцвя оперы. Мн., 1983; С м о л ь с к н й Б.С. Белорусскнй музыкальный театр. Мн., 1963; Г л у ш е н к о Г.С. Белорусская опера 1960— 1985 г.: Состоянне м основные тенденцвн разввтмя / / Вопр. культуры н вскусства Белорусснн. 1990. Вып. 9.
Г.Р.Куляшоаа.
бПЕРА-БАЛЁТ (франц. opera-ballet), музычна-тэатральны жанр. Склаўся ў Францыі на мяжы 17— 18 ст. Яе вытокі ў прыдворным балеце 16 ст., камедыяхбалетах, створаных Ж.БЛюлі разам з Мальерам і інш. О.-б. вылучаюцца маляўнічасцю і дэкаратыўнасцю. Звычайна ўключаюць пралог і 3—4 карціны, сюжэтна амаль не звязаныя, падпарадкаваныя толькі агульнай ідэі твора, y іх танцы чаргуюцца з рэчытатывамі, арыямі, ансамблямі і інш. опернымі формамі. У адрозненне ад прыдворных балетаў і лірычных трагедый з алегарычнымі і міфал. сюжэтамі ў О.-б. часта ўвасоблены вобразы рэальных асоб. Найб. яскравыя ўзоры О.-б. створаны А.Кампра («Галантная Еўропа», 1697; «Каханне Марса і Венеры», 1712), Ж.Ф.Рамо («Галантная Індьм», 1735; «Святкаванні Гебы», 1739, і інш.). Сярод твораў 19—20 ст.: «Перамога Вакха» А.Даргамыжскага (1848), «Млада» М.Рымскага-Корсакава (1890), «Снежная каралева» М.Раўхвергера (1965), «Тэатр цудаў» Г.В.Генцэ (1948, 2-я рэд. 1965), «Давід Сасунскі» Э.Аганесяна (1976), «Вій» В.Губарэнкі (1980). На Беларусі О.-б. ставіліся ў прыватнаўласніцкіх т-рах сярэдзіны 18 ст., y т.л. «Шчаслівае няшчасце» Ф.У.Радзівіл y Нясвіжскім т-ры Радзівілаў (1752). 0ПЕРНАЯ СТЎДЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ АКАДЙМІІ МЎЗЫКІ. Засн. ў 1939 (у 1941—59 не працавала) y Мінску. У розныя гады маст. кіраўніцтва ажыццяўлялі заг. кафедры опернай падрыхтоўкі Бел. акадэміі музыкі М.Сярдобаў, Ю.Новікаў, Ю.Ужанцаў, В.Ганчарэнка, М.Зданевіч (з 1983). Спектаклі ставілі таксама рэжысёры В Барысевіч, П.Златагораў, дырыжоры Э.Арашкевіч, Н.Балазоўскі, Х.Гітгарц, Н Грубін, Л.Лях, М.Нерсесян, С.Ратнер, Р.Рубінштэйн і інш. Ажыццявіла больш за 60 пастановак, y т.л. «Яўген Анегін» і «Іаланта» П.Чайкоўскага, «Царская нявеста* М.Рымскага-Корсакава, «Алека* С.Рахманінава, «Каменны госць» АДаргамыжскага, «Севільскі цырульнік* Дж.Расіні, «Любоўны напітак* ГДаніцэці, «Вяселле Фігара» В.А.Моцарта, «Травіята» Дж.Вердзі, «Кармэн* Ж .Бізэ, «Сельскі гонар» П.М асканьі, «Паяцы» РЛеанкавала, «ЧыоЧыо-сан* і «Багема* Дж.Пучыні, «Цыганскі барон» І.Штрауса, «Па старонках беларускіх опер», «Матухна Кураж* С.Картэса, фрагменты з опер «Міхась Падгорны* і «Алеся* Я.ЦІкоцкага, «Калючая ружа» Ю.Семянякі, «Яснае світанне* А.Туранкова, «Надзея Дурава» A. Багатырова, «Утаймаванне свавольніцы» B. Шабаліна, «Ціхі Дон» ІДзяржынскага, «Барыс Гадуноў* М.Мусаргскага, аперэты «Коксагыз» М.Чуркіна і інш. На сцэне студыі пачыналі творчы шлях А.Бундзелева, М Галкоўскі, А.Гардынец, М Грыгорчык, В Гур’еў, СДрабыш эўскі, Зданевіч, У .Іваноўскі, Н Казлова, \.Краснадубскі, В.Курбацкая, В Кучынскі, Л Л ю т, М.Майсеенка, В.Мінгалёў, К.Падгай-
скі, Я Пятроў, В Скорабагатаў, А.Тузлукоў, С.Франкоўскі, А.Шведава, I Шыкунова і інш.
апісання і аналізу літ. творчасці, засяродзіўшы ўвагу на даследаванні яе моўЗа гады існавання студыя паказала каля 300 на-выяўл. сродкаў як дамінуючых канспектакляў. ІМ.Шмелькіна. структыўных фактараў y рухомай сістэме стварэння і ўспрымання твораў. 0П ЕРН Ы ТЭАТР 3IMIHÂ, «О п е р a С. I. 3 і м і н а», прыватны тэатр Расіі. Сцвярджаў эстэт. самакаштоўнасць паІснаваў y 1904— 17 y Маскве. Развіваў эт. мовы і фармальна-маст. наватарства традыцыі Маскоўскай прыватнай рускай незалежна ад ідэалаг. арыентацыі. Генеоперы. Адкрыты спектаклем «Майская тычна звязаны з мадэрнісцкімі плынямі ноч» М.Рымскага-Корсакава на сцэне ў мастацтве, якія імкнуліся пераадолець т-ра «Акварыум». Пазней спектаклі ста- літ. шаблоны і аўтаматызм іх успрывіліся на розных сцэнах. Уключаў хор, мання шляхам парадаксальных слоўных вобразаў і метадам «остранення» — аркестр, балетную трупу. Пастановачнымі працэсамі кіраваў Зімін, гал. рэж. стварэння ўскладненай, нялёгкай для т-ра (з 1907) П.Аленін. У рэпертуары ўспрымання формы. Даследаваў тэопераважалі забытыя айч. творы і навінкі рыю вершаскладання, структуру і семантыка-эстэт. функцыі маст. мовы, рус. і замежнай музыкі. сюжэтную будову буйных празаічных У розны час y т-ры працавалі: спевакі М.Бачароў, В.Дамаеў, М.Данец, Ю .Кіпарэнжанраў і іх эвалюцыю, выкарыстоўваў ка-Даманскі, В.Пятрова-Званцава, М.Спяпараўнальна-тыпалаг. метады і стыліст. ранскі, А.Цвяткова, Н.Ярмоленка-Ю жына, спосабы аналізу. Пад уплывам жывой рэжысёры А.Іваноўскі, Ф.Камісаржэўскі, A. Пятроўскі, муз. кіраўнікі — М.Іпалітаў-Іва- маст. практыкі (творчасць У.Маякоўскага, С.Эйзенштэйна і інш.) і каннаў, М.Багрыноўскі, Э.Купер, А.Пазоўскі, структыўнай крытыкі ў 2-й пал. 1920-х г. І.Паліцын, Я.Плотнікаў, Ю.Слівінскі. Спектаклі афармлялі мастакі І.Білібін, А.Васняаб’яднанне пераадольвала фармаліст. цоў, А.Галавін, П.Канчалоўскі, С.Малюцін, тэндэнцыі. Паўплываў на канцэпцыі B. Паленаў, М.Рэрых, В.Сяроў, Ф.Федароўскі выяўл. і арх. мастацтва Беларусі 1920-х г. і інш. На сцэне т-ра выступалі вакалісты (асобныя ідэі К.Малевіча, канструктыФ.Ш аляпін, Л.Собінаў, М.Батыстыні, Дж.Анвізм) і літ. рух [ідэя «аквітызму» (ажыўсельмі, М.Гай, Л.Кавальеры, Ціта Руфа, балелення) y «Маладняку», погляд на л-ру рына М.Кшасінская і інш. 3 1917 дзярж. т-р як «жыццебудаўніцтва» ва «Узвышшы», (у 1919— 20 Малая дзярж. опера, y 1921 Т-р муз. драмы, y 1922— 24 акц. т-ва «Першая атаясамліванне мастацтва і жыцця ў эссвабодная опера С.І.Зіміна»), тэт. праграме «Літаратурна-мастацкай Літ:. Б о р о в с к н й В. Московская опера камуны»]. У канцы 1920-х г. распаўся C . Н.Знмяна. М., 1977. пад націскам раппаўскай вульгарна-са0П ІУМ (лац. opium ад грэч. оріоп мацыялаг. крытыкі, прадстаўнікі якой на кавы сок), о п і й, высахлы на паветры Беларусі аднабакова разглядалі гэты кімлечны сок з надрэзаў на няспелых марунак як бурж. і фармалістычны. 3 2-й каўках опійнага маку; моцны наркотык, пал. 1950-х г. пад уплывам метадаў О. мае каля 20 алкалоідаў: марфін, кадэін, фарміраваліся структуралісцкія і матэм. наркацін і інш. У О. да 10% марфіну, метады даследавання мовы і маст. л-ры. які больш за інш. алкалоіды ўздзейнічае Літ:. Т ы н я н о в Ю . П р о б л ем а ств х о на арганізм чалавека. Ужыванне вядзе творного языка; Статьн. [2 взд.] М., 1965; Ш к л о в с к х й В О теорхх прозы. М., да наркаманіі. Прэпараты О. (напр., 1925; Б а х т м н М К эстетаке слова / / Конмарфіну гідрахларыд) выкарыстоўваюць текст, 1973. М., 1974. У.М.Конан. як моцны абязбольвальны сродак пры злаякасных пухлінах, нырачных коліках ОПС, y старажытнарымскай міфалогіі і інш.; супраць кашлю (напр., кадэін) і багіня ўрадлівасці, багатага жніва і паінш. севаў. Яе эпітэт Кансівія (Сейбітка), магчыма, звязаны з блізкасцю культу О. «0ПІУМНЫЯ В0ЙНЫ », гл. ў арт. Англа-кітайская вайна 1840— 42 і Англа- да культу агр. бога Конса. У гонар О. наладжваліся святы і ахвярапрынашэнфранка-кітайская вайна 1856—60. ні (25 жн. і 19 снеж.). У 3 ст. да н.э. яна ÔIUIICA, О п л е с а, возера ў Браслаў- атаясамлена з Рэяй і лічылася жонкай Сатурна, апякункай Рыма, дзе ў яе госкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйнар на Капітоліі і на форуме былі пабука, за 16 км на ПнУ ад г. Браслаў. Пл. 0,31 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 560 м, даваны храмы. найб. глыб. 4,9 м, даўж. берагавой лініі 0ПСА, возера ў Браслаўскім р-не Ві3 км. Пл. вадазбору 2,1 км2. Катлавіна цебскай вобл., y бас. р. Акунёўка, за 16 тэрмакарставага тыпу, складаецца з 2 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл. 0,93 км2, плёсаў. Схілы выш. 7— 12 м, разараныя, даўж. 3 км, найб. шыр. 580 м, найб. на У пад хмызняком. Берагі зліваюцца глыб. 20 м, даўж. берагавой лініі 7,8 км. са схіламі, месцамі забалочаныя. Упадае Пл. вадазбору 3,17 км2. Катлавіна лагручай з воз. Глыбошчына, выцякае ру- чыннага тыпу падзяляецца на 2 плёсы. чай y р. Друйка. Схілы выш. 15— 18 м, y верхняй ч. разараныя. Шмат заліваў. Берагі выш. да ОПОЙЗ (ад рус. назвы Т а в а р ы с т в а 1 м, стромкія, пад хмызняком, на Пд в ы в у ч э н н я п а э т ы ч н а й мовы) , навукова-даследчае аб’яднанне рус. лін- нізкія, забалочаныя. Востраў пл. 0,1 га. гвістаў, тэарэтыкаў і гісторыкаў літара- Дно да глыб. 1,5—3 пясчанае, да 8— 10 м туры ў сярэдзіне 1910-х— 1920-я г. ілістае, ніжэй сапрапелістае. Зарастае да Створаны ў 1916— 18 Я.Паліванавым, глыб. 2,5 м. Упадае меліярацыйная каЛ.Якубінскім, В.Брык, С.Бернштэйнам, нава, выцякае ручай y воз. Пагошча. В.Шклоўскім, Б.Эйхенбаумам, Ю.Ты- 0ПСА, вёска ў Браслаўскім р-не Віцебнянавым. Адмовіўся ад традыц. метадаў скай вобл., на ўсх. беразе воз. Опса, на
О П ТА Э Л ЕК ТР О Н ІК А
441
аўтадарозе Браслаў— Відзы. Цэнтр сельсавета. За 20 км на ПдЗ ад г. Браслаў, 240 км ад Віцебска, 53 км ад чыг. ст. Друя. 777 ж., 253 двары (2000). Пагранічная камендатура. Сярэдняя школа, школа-інтэрнат, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла партызан. Курган Бессмяротнасці на магіле ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры — касцёл св. Яна Хрысціцеля (пач. 20 ст.), сядзіба (1904). За 3 км ад вёскі курганны могільнік балта-слав. насельніцтва 8— 11 ст. У пісьмовых крыніцах упамінаецца ў 1500 як уладанне смаленскага кн. Глазыні. У І-й пал. 16 ст. велікакняжацкі двор і цэнтр воласці, з 2-й пал. 16 ст. мястэчка, цэнтр староства, якое, паводле інвентара 1779, падзялялася на 5 войтаўстваў. У мястэчку былі парафіяльная школа (з 1777), касцёл, 2 вадзяныя млыны, карчма, вінакурны завод, панскі двор з сядзібным домам і гасп. пабудовамі. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) О. ў складзе Рас. імперыі. 3 1823 уладанне Плятэраў. У сярэдзіне 19 ст. цэнтр воласці Новааляксандраўскага пав. Ковенскай губ., y 1859 — 163 ж. У 1864 (паводле інш. звестак y 1866) заснавана нар. вучылішча. У 1916 з Друі ў О. пракладзена вузкакалейка. 3 1921 О. ў складзе Польшчы, цэнтр гміны Браслаўскага пав. Навагрудскага ваяв Дзейнічалі школа, дом для сірот, касцёл, сінагога, пошта, крамы, млын, каап. малачарня. У 1931 y О. 907 ж., 153 двары. 3 1939 y БССР, з 1940 вёска, цэнтр сельсавета ў Браслаўскім р-не. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш . захопнікі загубілі ў О. больш за 200 жыхароў. 22.4.1944 партызаны брыгады «Спартак* разграмілі ў О. гарнізон ворага. К.С.Шыдлоўскі.
ОПТАЭЛЕКТР0НІКА, галіна электронікі, якая вывучае і выкарыстоўвае ўласцівасці ўзаемадзеяння эл.-магн. хваль аптычнага дыяпазону з электронамі ў цвёрдых, вадкіх і газападобных рэчывах для генерацыі, перадачы, захоўвання, апрацоўкі і адлюстравання інфармацыі. Як самастойная галіна навукі і тэхнікі пачала фарміравацца ў 1960-я г. Грунтуецца на дасягненнях фіз. оптыкі, малекулярнай фізікі, фізікі і тэхнікі паўправаднікоў, лазераў, схематэхнікі і інш. Умоўна падзяляецца н а ф а т о н і к у (даследуе метады стварэння прылад захоўвання, перадачы, апрацоўкі і адлюстравання інфармацыі, выяўленай y выглядзе аптычных сігналаў), р а д ы ё о п т ы к у (дастасоўвае прынцыпы і метады радыёфізікі да оптыкі) і а п т р о н і к y (даследуе метады стварэння аптронных схем — электронных прылад з унутр. аптычнымі сувязямі). Оптаэлектронныя прылады адрозніваюцца неўспрымальнасцю аптычных каналаў сувязі да ўэдзеянняў эл. магн. палёў, поўнай гальванічнай развязкай y прыладах з унутр. аптычнымі сувязямі, падвойнай (прасторавай і часавай) мадуляцыяй святла, U JT O дазваляе апрацоўваць вял. масівы інфармацыі. Перавагі оптаэлектронных прылад (у параўнанні з вакуумнымі і паўправадніковымі) грунтуюцца на эл. нейтральнасці квантаў аптычнага выпрамянення (фатонаў), высокай частаце аптычных ваганняў, мапой разбежнасці светлавых прамянёў і магчымасці іх дастаткова вострай факусіроўкі.
На Беларусі даследаванні па праблемах О. вядуцца з пач. 1970-х г. y ін-тах
442
оп ты к а
А.А .Майкельсана прывялі да стварэння спец.
фізікі, электронікі, малекулярнай і атамнай фізікі, прыкладной оптыкі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, фіз.-тэхн. Нац. АН, БДУ, БПА, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі і інш. Развіты метады і створаны прыстасаванні для захоўвання, перадачы і апрацоўкі інфармацыі на эл.-аптычных, фотахромных, фотатэрмапластычных і оптавалаконных структурах; развіта тэорыя аптычных хваляводаў і створаны прылады інтэгральнай оптыкі; распрацаваны дыфракцыйныя прыстасаванні з эл. кіраваннем; тэхналогія знакасінтэзавальных індыкатараў на вадкіх крышталях; метады і сістэмы для атрымання відарысаў, агггычнай памяці з выкарыстаннем бістабільнасці паўправадніковых структур, многаканальнай перадачы інфармацыі і інш.
Тэарэт. аснова апісання аптычных з’яў — Максвела ўраўненні для вектараў эл. і магн. напружанасцей светлавога поля ў матэрыяльным асяроддзі. Пры рашэнні канкрэтных аптычных задач карыстаюцца рознымі мадэлямі і набліжэннямі, a таксама ўяўленнямі і прынцыпамі, многія з якіх устаноўлены да адкрыцця эл.-магн. прыроды святла. На аснове законаў геам. оптыкі вырашаюцца пытанні асвятлення аб’ектаў і памяшканняў (гл. Святлатэхніка), распаўсюджвання святла ў аптычных прыладах, y т.л. ў воку, пераносу энергіі з дапамогай светлавых патокаў і інш. Ш эраг задач фотаметрыі вырашаецца з улікам заканамернасцей успрымання чалавечым вокам святла і яго асобных колеравых складальных. Такія заканамернасці вывучае ф і з і я л а г і ч н а я О., якая цесна змыкаецца з біяфізікай і псіхалогіяй, даследуе зрокавы аналізатар (ад вока да кары галаўнога мозга) і механізмы зроку. Фізічная оптыка вывучае праблемы, звязаныя з прыродай святла і светлавых з ’яў. Папярочнасць эл.-магн. хваль вынікае з эксперым. даследаванняў дыфрак-
Літ'. О с к н с к н й В.Н. Мнтегральная оптоалектроннка. Мн., 1977; Мнтегральная оптоэлектроняка: Элементы, устройства, технологвя. М., 1990. Л.І.Гурскі.
0ПТЫКА (ад грэч. optikë навука аб зрокавым успрыманні), раздзел фізікі, які вывучае заканамернасці выпрамянення, распаўсюджвання і ўзаемадзеяння з рознымі аб’ектамі эл.-магн. выпрамянення бачнага, ультрафіялетавага і інфрачырвонага дыяпазонаў даўжынь хваль. О. — адна са старажытнейшых навук, цесна звязаная з патрэбамі практыкі на ўсіх этапах развіцця. Прамалінейнасць распаўсюджвання святла была вядома ў Месапатаміі за 5 тыс. г. да н.э. і выкарыстоўвалася ў Стараж. Егіпце пры буд. работах. Піфагор (6 ст. да н.э.) меў блізкі да сучаснага пункт гледжання, што целы становяцца бачнымі з-за выпрамянення імі пэўных часцінак. Арыстоцель (4 ст. да н.э.) меркаваў, што святло ёсць узбуджэнне асяроддзя паміж аб’ектам і вокам, y школе яго сучасніка Плотона сфармуляваны важнейшыя законы геаметрычнай оптыкі. Эўклід (3 ст. да н.э.) разглядаў узнікненне аптычных відарысаў пры адбіцці ад люстэркаў. Хвалевая оптыка пачала развівацца ў 17 ст. пасля прац Р.Гука і К.Гюйгенса, якія далі першыя хвалевыя тлумачэнні (аналагічныя тлумачэнням акустычных хваль) многім законам О. Святло разглядалася як імгненная перадача ціску з дапамогай «эфіру». Аднак прамалінейнае распаўсюджванне і палярызацыя святла не знайшлі тлумачэння з пазіцый хвалевых аналогій святла і гуку, што прывяло I Ньютана да развіцця карпускулярных уяўленняў. Святло разглядалася ім як паток карпускул — часцінак, падобных да пругкіх шарыкаў. Карпускулярныя і хвалевыя тэорыі святла развіваліся і надалей і напераменна дамінавалі ў навуцы. Развіццё сучаснай О. звязана з працамі Т.Юнга, А.Ж.Фрэнеля, Д.Ф Араго (з’явы інтэрферэнцыі, дыфракцыі і прамалінейнага распаўсюджвання святла растлумачаны з хвалевых пазіцый), М.Фарадэя (выяўлена ўзаемасувязь паміж аптычнымі і эл. з ’явамі, 1846), Д ж .К .Максвела (устаноўлена зл.-магн. прырода святла, 1865), П.М Лебедзевсі (ціск святла, 1899), А.Р .Сталетава (фотаэфект, 1888— 90), Х.А.Лорэнца (электронная тэорыя святла і рэчыва, 1896), М .Планка (гіпотэза квантаў, 1900) і інш. Барацьба двух пунктаў гледжання на прыроду святла прывяла да сінтэзу абодвух уяўленняў (гл. Карпускулярнахвалевы дуалізм). Доследы АЛЛ.Фізо і
адноснасці тэорыі.
цыі святло, інтэрферэнцыі святлсі, палярызацыі святла і распаўсюджвання яго ў анізатропных асяроддзях (гл. Оптыка анізатропных асяроддзяў, Крышталяоптыка). Хвалевая оптыка вывучае сукупнасць з ’яў, дзе выяўляецца хвалевая прырода святла. Паводле яе прынцыпаў светлавое поле ў любым пункце ўяўляе сабой суму хваль, якія прыйшлі з інш. пунктаў, і складанне адбываецца з улікам іх амплітуд, фаз і палярызацый. Уплыў асяроддзя на светлавое поле ўлічваецца з дапамогай паказчыка пераламлення, каэфіцыента паглынання (ці ўзмацнення), a таксама тэнзараў дыэл. і магн. пранікальнасцей. Разам з развіццём атамна-малекулярных уяўленняў аб структуры рэчыва развівалася малекулярная оптыка, y межах якой аптычныя параметры асяроддзя вызначаюцца на аснове ўліку рэакцыі (водгуку) элементаў яго мікраструктуры (атамаў, малекул і інш.) на ўздзеянне светлавога поля. У выніку ўстанаўліваецца іх залежнасць ад частот і сіл асцылятараў квантавых пераходаў часцінак асяроддзя, іх шчыльнасці і характарыстык узаемадзеяння паміж імі, часу рэлаксацыі розных працэсаў і інш. Па выніках аптычных вымярэнняў выяўляецца інфармацыя аб мікраструктуры асяроддзяў і працэсах, што працякаюць y іх (гл. Спектраскапія). Пасля стварэння лазераў працэсы распаўсюджвання светлавых патокаў y асяроддзі разглядаюцца з пазіцый нелінейной onтыкі. Выпрамяненне святла адбываецца пры пераходах часцінак рэчыва (атамаў, малекул, іонаў і інш.) з узроўняў з больш высокай энергіяй на энергетычна больш нізкія ўзроўні (спантанна ці вымушана; гл. Вымушанае выпрамяненне, Лазерная фізіка). Паглынанне наадварот — з больш нізкіх узроўняў на больш высокія. У гэтых працэсах выяўляецца квантавая прырода святла, яго фатонная структура. У нялазерных крыніцах святла выпрамяненне спантаннае і такія пераходы ў розных часцінках адбываюцца незалежна адзін ад аднаго, што выяўляецца ў малых кагерэнтнасці і монахраматычнасці, a таксама ў адсутнасці рэзка выражанай накіраванасці выпрамянення. Аптычнае выпрамяненне цеплавых крыніц (Сонца, зоркі, полымя, лямпы напальвання і інш.) з ’яўляецца часткай іх цеплавога выпрамянення. Свячэнне, выкліканае інш. фактарамі (не цеплавымі), наз. люмінесцэнцыяй. Праходжанне святла праз асяроддзі суправаджаецца яго рассеяннем на неаднастайнасцях і флуктуацыях іх структуры (гл. Оптыка
рассейвстьных асяроддзяў, Рассеянне святла), выклікае розныя фіз. (напр., награванне, фоталюмінесцэнцыю, фотаэфект, іанізацыю атамаў і малекул), хім. (гл. Фотахімія, Фатаграфія, Фотабіялогія), мех. (напр., тармажэнне ці
паскарэнне часцінак, іх захоп) і інш. з’явы і працэсы. Аптычныя з’явы і метады даследаванняў выкарыстоўваюцца для рашэння навук. і практычных задач. Напр., з дапамогай вока чалавек атрымлівае асн. аб’ём інфармацыі аб навакольным свеце, y т л . запісанай на розных носьбітах (кнігі, фотаздымкі, відэадыскі, касеты). Карэкцыя зроку, павелічэнне яго далёкасці і раздзяляльнай здольнасці праводзяцца з дапамогай розных аптычных прылад ( акуляры, біноклі, тэлескопы, мікраскопы). Развіццё тэхнікі асвятлення, удасканаленне крыніц святла, сродкаў запісу, счытвання, перадачы і захоўвання інфармацыі, аптычных метадаў даследаванняў, вывучэння будовы і хім. саставу рэчыва, апрацоўкі матэрыялаў, y т.л. з дапамогай лазернай тэхнікі, і інш. абумоўлена паглыбленнем ведаў аб законах распаўсюджвання святла і яго ўзаемадзеяння з рэчывам, a таксама развіццём і ўдасканаленнем аптычных прылад.
На Беларусі даследаванні ў галіне 0. пачаты ў канцы 1940-х г. y БДУ, праводзяцца таксама ў Ін-це фізікі, Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Ін-це прыкладной оптыкі, Аддзеле аптычных праблем інфарматыкі Нац. АН, БПА, Гомельскім і Гродзенскім ун-тах і інш. Асн. кірункі даследаванняў: распрацоўка і стварэнне новых лазерных сістэм, вывучэнне заканамернасцей узаемадзеяння лазернага выпрамянення з рознымі асяроддзямі, выкарыстанне лазераў y біялогіі, медыцыне і прамысл. тэхналогіях, распрацоўка апаратуры для лазернага зандзіравання і авіякасм. спектраметрыравання і інш. У Мінску выдаецца міжнар. часопіс «Журнал прнкладной спектроскопнн». Літ.\ Ф е д о р о в Ф .Н О п тн ка аннзотропных сред. Мн., 1958; Е л ь я ш е в н ч М.А. Атомная н молекулярная спектроскопня. М., 1962; М в а н о в А.П. Оптмка рассенваюшмх сред. Мн., 1969; Б о р н М., В о л ь ф Э. Основы оптмкн: Пер. с англ. 2 нзд. М., 1973; Л а н д с б е р г Г.С. Оптмка. 5 мзд. М., 1976; А п а н а с е в н ч П.А. Основы теормн взанмодействня света с веідеством. Мн., 1977; С т е п а н о в Б.М. Введенме в современную оптмку. [T. 1— 4]. Мн., 1989— 9* П.А.Апанасевіч.
0ПТЫКА АНІЗАТР0ПНЫХ АСЯРОДЦЗЯЎ, раадзел фіз. оптыкі, які вывучае заканамернасці распаўсюджвання аптычнага выпрамянення (святла) y суцэльных асяроддзях з упарадкаванай структурай. Характэрныя асаблівасйі О.а.а. (падвойнае праменепераламленне, дыхраізм, вярчэнне плоскасці палярызацыі і інш.) выяўляюцца пры нелінейных узаемадэеяннях светлавых хваль з рэчывам, a таксама пры распаўсюджванні эл.-магн. хваль ЗВЧ дыяпазону. У О.а.а. тэарэт. апісанне распаўсюджвання святла ф унтуецца на Максвела ўраўненнях, дзе ўласйівасці анізатропных асяроддзяў (гл. Анізатрапія ў фізіцы) улічваюцца тэнзарамі дыэл. і магн. пранікальнасцей. Да такіх асяроддзяў адносяць крышталі, асяроддзі з штучнай анізатрапіяй (гл. Палярызацыйна-аптычны метад даследаванняў) і рэчывы, якія маюць прасторавую дысперсію (напр., растворы). Даследуюцца таксама тэкстуры, штучныя дыэлектрыкі з рознымі відамі анізатрапіі, фатонныя крышталі.
На Беларусі даследаванні па праблемах О.а.а. вядуцца з 1950-х r. y БДУ і Ін-це фізікі Hau. АН, з 1970-х г. y Гомельскім ун-це, Ін-це прыкладной оптыкі Нац. АН (г. Магілёў). На аснове
каварыянтных метадаў Ф.І Фёдаравым пабудаваны агульная несупярэчлівая тэорыя О.а.а. і класіфікацыя паглынальных і гіратропных асяроддзяў, даследаваны асаблівасці распаўсюджвання святла ў такіх асяроддзях. Літ:. Ф е д о р о в Ф . Н . Оптнка аннзотропных сред. Мн., 1958; Я г о ж. Теорня гаротрогшн. Мн., 1976; Ф е д о р о в Ф .Н , Ф н л я п п о в В.В. Отраженяе я преломленне света прозрачнымн крясталламн. Мн., 1976; Оптнческне свойства крясталлов. Мн., 1995.
B В. Філіпаў.
0ПТЫКА РАССЁЙВАЛЬНЫХ АСЯРОДДЗЯЎ, раздзел фіз. оптыкі, які вывучае распаўсюджванне светлавых хваль y дысперсных сістэмах; аснова метадаў вызначэння структуры рэчыва па характарыстыках рассеяння святла. Праблемы распаўсюджвання выпрамянення ў рассейвальных асяроддзях праяўляюцца ў касм. маштабах Сусвету і на атамарным узроўні. Рассеянне святла ў дысперсных сістэмах (напр., y атмасферы, акіяне, біял. тканках) абумоўлена аптычнымі неаднастайнасцямі асяроддзя (яго камплексным паказчыкам пераламлення) і ўзнікае за кошт іншародных часцінак y асяроддзі (напр., y аэразолях, дымах, суспензіях, эмульсіях, на пабочных уключэннях крышталяў). У інш. выпадках асяроддзе не мае пабочных украпін, a змены паказчыка пераламлення вынікаюць з флуктуацый шчыльнасці рэчыва. Даследуюцца аб’екты з высокай канцэнтрацыяй цэнтраў рассейвання (напр., снег, біял. тканкі, дысперсійныя фільтры, фотаматэрыялы), якія адрозніваюцца частковай упарадкаванасйю часцінак і праяўленнем хвалевых уласцівасцей святла. На вывучэнні рассеяння святла на неаднастайнасцях y газах, вадкасцях і цвёрдых целах заснаваны метады нефеламетрыі і ультрамікраскапіі (гл. Ультрамікраскоп).
На Беларусі даследаванні па праблемах О.р.а. праводзяцца з сярэдзіны 1950-х г. y Ін-це фізікі, пазней y Ін-це прыкладной оптыкі Нац. АН (г. Магілёў). Створаны цвердацелыя дысперсійныя фільтры, распрацаваны спосабы мадэліравання пераносу святла ў мутных асяроддзях адвольнага паходжання. Створана прыкладная тэорыя пераносу, якая апісвае распаўсюджванне святла ў натуральных асяроддзях ад накіраваных, вузкіх, імпульсных, палярызаваных і інш. крыніц святла. Распрацаваны метады рашэння адваротных задач тэорыі рассеяння, метады вызначэння аптычных і мікраструктурных характарыстык асяроддзяў, y т.л. біял. аб’ектаў, люмінесцэнтных экранаў, фатагр. і вадкакрышталічных слаёў. Л і т М в а н о в А.П. Оптнка рассемваюшмх сред. Мн., 1969; П р м ш м в а л к о А.П., Б а б е н к о В.А., К у з ь м м н В.Н. Рассеянме н поглошенне света неоднороднымн н аннзотропнымн сфернческнмм частнцамн. Мн., 1984; 3 е г е Э.П., Н в а н о в А.П., K a ц е в М.Л. Перенос нзображення в рассемваюшей среде. Мн., 1985; М в а н о в А.П., Л о й к о В.А., Д н к В.П. Распространенне света в плотноупакованных днсперсных средах. Мн., 1988. А.П.Івстоў.
0ПТЫ М УМ (ад лац. optimum найлепшае), сукупнасць найбольш спрыяльных умоў; найлепшы варыянт рашэння задачы або шлях дасягнення мэты пры дадзеных умовах і рэсурсах. Для дасягнення О. неабходна аптымізацыя; сітуа-
цыя, пры якой дасягаецца О., наз. аптымальнай. О. э к а н а м і ч н ы ў шырокім сэнсе — найб. эфектыўнае функцыянаванне вытв-сці, y вузкім — найлепшае выкарыстанне матэр. рэсурсаў, пры якім дасягаецца магчымы макс. эфект вытв-сці або магчымы мінімум затрат. O. с a ц ы я л ь н ы — стан eau. сістэмы, які з’яўляецца найлепшым з пункту гледжання рэалізацыі яе мэт пры дадзеных унутр. і знешніх умовах і рэсурсах. 0ПУС (лац. opus праца, твор), музычны твор з нададзеным яму пры публікацыі парадкавым нумарам, часам зборнік твораў аднаго жанру, пазначаных адным нумарам. Напачатку (з канца 16 ст.) нумар О. ставіў вьшавец. Пачынаючы з Л.Бетховена, кампазітары пры публікацыі сваіх твораў самі пазначаюць нумар 0. (напр., opus 17 або варыяцыі ор. 17). Пры выданні твораў кампазітарскай спадчыны выкарыстоўваюць абазначэнне opus posthumum (огтус пбстумум, лац. — пасмяротны твор, скароч. op. posth.). У пераносным значэнні 0. — увогуле твор, праца. 0ПЦІНА, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 32 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 0,65 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 610 м, найб. глыб. 6,1 м, даўж. берагавой лініі 5,5 км. Пл. вадазбору 10,1 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 8— 15 м, пясчаныя, пад лесам і хмызняком Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, на У зліваюцца са схіламі. 7 астравоў агульнай пл. 3 га. Дно сапрапелістае, мелкаводдзе пясчанае. Зарастае да глыб. 2— 2,5 м. Упадаюць 2 ручаі, выцякае ручай y воз. Валоба. 0РГАН (ад грэч. organon прылада, інструмент), 1) частка расліннага ці жывёльнага арганізма, якая выконвае пэўную функцыю (напр., корань, сцябло ў раслін; сэрца, печань y жывёл і чалавека). 2) Установа, арганізацыя, што выконвае пэўныя функцыі ў розных сферах грамадскага жыцця (напр., заканацаўчы, судовы, фінансавы О.). 3) Перыядычнае друкаванае выданне. 4) У пераносным сэнсе — сродак чаго-небудзь. 0РГАНЫ М 0ВЫ , гл. ў арт. Моўны апарат. 0Р ГІШ Вячаслаў Пятровіч (н. 28.11.1949, в. Маркаўшчына Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. філосаф і сацыёлаг. Д-р філас. н. (1992). Скончыў БДУ (1977). 3 1985 y Ін-це філасофіі і права, з 1990 y Ін-це сацыялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праблемах філасофіі культуры, сацыялогіі рэлігіі, паліт. сацыялогіі, гісторыі філас. і грамадскай думкі Беларусі. Распрацаваў новыя канцэптуальныя падыходы да метадалогіі вывучэння філас. і культ.-гіст. аспектаў хрысц. светапогляду, станаўлення грамадз. супольнасці і бел. паліт. культуры як культуры паліт. кансэнсусу асн. сац. груп, дынамікі сац.-паліт. працэсаў і развіцця нац. самасвядомасці ва ўмовах дзярж. незалеж-
ОРДА
443
насці і суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. Te:. Антнчная фшіософня н пронсхожденне хрмстнанства. Мн., 1986; Древняя Русь: Образованне Кневского roc-ва н введенне хрмстнанства. М н., 1988; Ф ранцнск Скорнна — белорусскнй гуманяст, просветнтель, первопечатннк. Мн.. 1989 (у сааўт ); Нстокн хрнстнанства культурно-мст. генезяс. Мн., 1991; Дннамнка соцнальных процессов в условнях государственной незавнснмостн Беларусн: Соцмол. аналнз: Сб. науч. тр. М н , 1999 (у сааўт.).
0РГІЯ (ад грэч. orgia тайныя абрады), 1) рэлігійныя абрады, звязаныя з культам некат. стараж.-ўсходніх (Астарты, Ісіды і Асірыса, Кібелы, Тамуза), стараж.-грэч. (Дыяніса і інш.), стараж.рымскіх (Вакха і інш.) багоў. 2) Разгульнае, разбэшчанае баляванне.
0РДА Напалеон (11.2.1807, в. Варацэвічы Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 26.4.1883), піяніст, кампазітар, педагог, муз. пісьменнік, мастак. Творчасць звязана з маст. жыццём Беларусі і Польшчы. 3 1823 вучыўся ў Віленскім ун-це, з якога ў 1827 выключаны за прыналежнасць да тайнага студэнцкага т-ва «Заране». Удзельнік паўстання 1830— 31, пасля яго задушэння эмігрыраваў y Францыю, дзе ў 1833 удасканальваў майстэрства ігры на фп. ў Ф.Шапэна. У 1838 выдаў «Альбом твораў польскіх кампазітараў», свае творы для фп. (паланэзы, вальсы, серэнады, мазуркі), рамансы і песні на словы С.Вітвіцкага і А.Плуга. У сярэдзіне 1840-х г. — дырэктар Італьянскай оперы ў Парыжы; там жа атрымаў маст. адукацыю ў студыі П.Жэрара. 3 1856 жыў y Варацэвічах, y 1862—63 y Гродне, потым на Валыні, быў хатнім настаўнікам музыкі. Лепшыя яго муз. творы, асабліва паланэзы, вызначаюцца маштабнасцю, віртуозным стылем, меладычнасцю, драматызмам, разнастайнасцю і багаццем фактуры; y некат. творах пераважае лірычны пачатак, y паланэзах назіраецца імкненне да «паэмнасці», што характэрна для эвалюцыі жанру ў сярэдзіне 19 ст. Аўгар «Граматыкі музыкі» (Варшава, 1873). ІІІмат падарожнічаў па Беларусі, Украіне, Польшчы і Літве, рабіў замалёўкі мясцін, звязаных з жыццём вядомых людзей, і арх. помнікаў. Вял. каштоўнасць для гісторыі архітэктуры маюць арх. замалёўкі (больш за 200 па Беларусі), якія вызначаюцца строгай даку-
444
ордас
ментальнасцю. Паводле яго малюнкаў і акварэлей y 1873—83 створаны (мастак А.Місуровіч) і выдадзены ў Варшаве літаграфіі (260 графічных аркушаў y 8 серыях). У г. Іванава Брэсцкай вобл. пастаўлены помнік О. (1997, скульпт. І.Голубеў). 1л. гл. таксама да арт. Беларусь, Графіка, Класіцызм, Нясвіжскі палацавапаркавы комплекс.
савета і саўгаса. За 31 км на У ад горада і 33 км ад чыг. ст. Шклоў, 57 км ад Магілёва. 610 ж., 234 двары (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. 0РД Э Н [ад лац. ordo (ordinis) рад, разрад], 1) каталіцкія цэнтралізаваныя манаскія т-вы (з 6 ст.) з пэўнымі статутамі, зацверджанымі папствам (у склад манаскіх О. уваходзяць і духоўна-ры-
Н.Орда. Бярозаўскі касцёл і кляштар картэзіянцаў.
Літ:. Д р о б a ў Л. Напалеон Орда — MacTax і збіральнік / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1971. № 3; А х в е р д о в а Е. Друг М кцкевяча я Шопена / / Неман. 1983. № 6; Я е ж. Пачынальнікі беларускага піянізму / / Мастацтва Беларусі. 1985. № 2; Я к і м о в і ч Ю.А. Беларуская архітэктура ў малюнках Напалеона Орды / / Там жа. 1983. Ni 7. Л.Н.Дробау.
0РДАС, пустыннае плато на ПнЗ вял. лукавіны р. Хуанхэ ў Кітаі. На Пд пераходзіць y Лёсавае плато. Выш 1100— 2500 м (на 3 да 3015 м). Пл. каля 95 тыс. км2. Складзена пераважна з пясчанікаў. Паверхня ўяўляе сабой чаргаванне слаба расчлянёных узгоркападобных узвышшаў і паніжэнняў, y якіх салёныя азёры, саланчакі, месцамі забалочаныя. Каля 7 2 тэр. ўкрыта бугрыстымі пяскамі. Клімат рэзка кантынентальны, умераны. Сярэдняя т-ра студз. 10 °С, ліп. 23 °С, ападкаў за год 100— 150 мм на ПнЗ, 300—400 мм на ПдУ. Пустынная і паўпустынная расліннасць, сухія стэпы. Качавая жывёлагадоўля. Радовішчы каменнага вугалю, нафты, соды. 0РДАЦБ, вёска ў Шклоўскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Бася. Цэнтр сель-
царскія О.). 2) Назва некат. тайных рэліг.-філас. аб’яднанняў, арг-цый (напр., масонскі О.). 0РДЭН , ганаровая дзярж. ўзнагарода за асобыя заслугі і знак (знакі) да яе. Паходжаннем 0 . звязаны з еўрап. прыдворнымі ордэнамі (карпарацыямі) 14— 16 ст., членства ў якіх было формай заахвочвання манархам найб. адданых дваран. Гзтыя ордэны, y сваю чаргу, паходзілі ад ордэнаў рыцарскіх 12— 13 ст. Прыдворныя ордэны звычайна мелі пышныя ордэнскія касцюмы і асобыя ордэнскія знакі (стужка, крыж, зорка), якія паступова набылі характар узнагарод (напр., англ. О. Падвязкі, 1348 або 1350, О. Лазні, 1399, бургуадскі, аўстр. і ісп. О. Залатога Руна, 1429, франц. 0 . Св. Духа, 1579 і інш ). 3 канца 18 ст. знакі 0 . пачалі існаваць асобна ад ордэнскага адзення. Вял. колькасць узнагародных О. заснавана ў 18— 19 ст., y т.л. ў краінах Азіі: y Турцыі (О. Паўмесяца, 1799), Іране (О. Льва і Сонца, 1808), Японіі (О . Узыходзячага Сонца, 1875), Кітаі (0 . Двайнога Дракона, 1882). 3 канца 18 і да нашага часу з узнікненнем новых незалежных дзяржаў y Еўропе, Амерыцы, Азіі і Афрыцы ўводзіліся ўласныя ўзнагародныя О., пераважна на аснове еўрап. тра-
дыцыі. Звычайна знакі вышэйшай ступені ўзнагароды насілі на стужцы цераз плячо разам з зоркай на грудзях, 2-й ступені — на шыі, ніжэйшай — y пятліцы (пазней — злева на грудзях). Парадак узнагароджання рэгламентаваўся статутам О. Існавала традыцыя ўручаць O. y час ордэнскага свята. Справамі О. ведаў капітул. Пры існаванні ў дзяржаве некалькіх О. выпрацоўваліся правілы ордэнскай паступеннасці. О. найчасцей быў індывід. і пажыццёвай узнагародай. У 20 ст. з’явіліся традыцыі пасмяротных і калект. узнагароджанняў. Да 2-й пал. 19 ст. знакі аднаго 0. розных ступеней адначасова не насілі, знак ніжэйшай ступені замяняўся на знак вышэйшай. Звычайна ў мінулым кавалеры О. мелі пэўныя матэрыяльныя выгады (пенсіі, ільготы). Гэтая традыцыя ў некаторых краінах захавалася да нашага часу.
Першыя О., звязаныя з гісторыяй Беларусі, — 0 . Рэчы Паспалітай. Пгршы і вышэйшы з іх — О. Белага Арла (1705—95), які спачатку меў выгляд залатога эмалевага нашыйнага медальёна, a з 1709 — нашыйнага крыжа з брыльянтамі. У 1713 з’явілася зорка. Ордэнская стужка напачатку была белая з чырв. палосамі па краях, з 1713 — блакітная. О. меў дэвіз «Pro Fide, Rege et Lege» («За веру, караля і закон»). 0 . св. Станіслава (1765—93) быў узнагародай за цывільныя заслугі і меў дэвіз «Praemiando inicitat» («Узнагароджваючы, заахвочваю»), Статут патрабаваў ад ордэнскіх кавалераў фін. ахвяраванняў на дабрачыннасць. О. Вайсковага крыжа (1792—94) спачатку меў выгляд медаля «Virtuti Militari» («Ваеннай доблесці») з серабра і золата, пазней уведзены крыж і зорка. У далейшым гэты 0 . падзелены на 5 ступеней (крыжы вялікі з зоркай, камандорскі шыйны, кавалерскі пятлічны, медалі залаты і сярэбраны); стужка была чырвоная з белымі палосамі па краі, пазней цёмна-блакітная з чорнымі палосамі. Першы і вышэйшы О. Расіі — 0. св. Андрэя Першазванага (1699, афіц. статуг 1798) меў 1 ступень, крыж, зорку, блакітную стужку і дэвіз «За веру і вернасць». 3 1855 за ваен. заслугі на знакі гэтага і інш. рас. О. дадаваліся мячы. Узнагароджанне О. св. Андрэя Першазванага аўтаматычна рабіла яго ўладальніка кавалерам інш. рас. О., акрамя О. св. Георгія і св. Уладзіміра. 0. св. велікамучаніцы Кацярыны (1714) прызначаўся для жанчын імператарскай фаміліі і набліжаных да іх прадстаўніц знаці, меў 2 ступені, белую, з 1797 чырв. з сярэбраным беражком стужку і дэвіз «За каханне і Бацькаўшчыну». 0.
3 Знакі ордэшў Рас. імперыі: 1 — зорка ордэна св. велікамучаніка і Перамаганосца Георгія 1-й ступені; 2 — зорка і крыж ордэна Беяага Арла; 3 — крыжы ордэна «Virtuti Militari» 1—5-й ступеней.
св. Аляксандра Неўскага (1725) быў узнагародай для асоб з чынам ген.-лейтэнанта або тайнага саветніка і вышэй, меў 1 ступень, чырв. стужку і дэвіз «За працу і Бацькаўшчыну». У 1736 кавалерам гэтага 0 . стаў кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст III. 3 1742 рас. падданых узнагароджвалі шлезвіг-гальштэйнскім 0. св. Ганны, які ў 1797 афіцыйна ўведзены ў рас. ўзнагародную сістэму; меў 1 ступень, чырв. стужку з жоўтым беражком (з 1797 — 3, з 1815 — 4 ступе-
1
.
2
Ордэвы СССР: 1 — «Маці-гераіня»; 2 — «Мацярынская слава» 1-й ступені.
ні) і дэвіз «Тым, хто любіць праўду, набожнасць і вернасць»; знак 4-й ступені насілі на халоднай зброі. Імператарскі ваен. О. св. велікамучаніка і Перамаганосца Георгія (1769) быў выключна вайск. узнагародай для афіцэраў за баявыя заслугі або за выслугу гадоў (да 1855). 3 1807 існаваў спец. знак О. св. Георгія для ўзнагароджання салдат і унтэр-афіцэраў (з 1913 Георгіеўскі крыж), які ў сярэдзіне 19 ст. падзелены на 4 ступені; гл. Георгіеўскі кавалер. О. св. роўнаапостальнага кн. Ўладзіміра (1782) даваўся за выслугу гадоў і асаблівыя ўчынкі афіцэрам і чыноўнікам; меў 4 ступені, чырв. з чорным беражком стужку і дэвіз «Карысць, гонар і слава». У 1798— 1817 рас. падданых узнагароджвалі О. св. Іаана Іерусалімскага (2 ступені, чорная стужка), які меў мальтыйскае паходжанне. О. Белага Арла (1815, 1 ступень, цёмна-сіняя стужка, дэвіз «Pro Fide, Rege et Lege»), св. Станіслава (1815, 4 ступені, чырв. з белымі палоскамі па краях стужка, дэвіз «Praemiando inicitat») i «Virtuti Militari» (1815—31, 5 ступеней, цёмна-блакітная з чорнымі беражкамі стужка, дэвіз «Rex et Patria» («кароль і Радзіма») паходзілі ад адпаведных О. Герцагства Варшаў-
1
6
3
7
8
ррдэн_______________ 445 скага і да 1831 прызначаліся толысі для жыхароў Каралеўства Польскага. У 1870 дазволена насіць ордэнскія знакі ніжэйшых ступеней, атрыманыя за ваен. заслугі, адначасова з вышэйшымі. У Польскай Рэспубліцы 1919—44 працягваліся папярэднія ордэнскія традыцыі; уведзены О. Белага Арла (1921), «Virtuti Militari» (5 ступеней, 1919) і новы О. Адраджэння Польшчы (5 ступеней, 1921). Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 усе рас. О. скасаваны дэкрэтам ВЦВК ад 23.11.1917 і пачалося стварэнне сав. ордэнскай сістэмы. У 1918—33 y Сав. Расіі і інш. сав. рэспубліках існавалі рэсп. О. (зычайна ў выглядзе чырв. сцяга на ўзор О. Чырв. Сцяга РСФСР), y т.л. О. Працоўнага Чырвонага Сцяга БССР (1924—32), О. Чырвонага Сцяга і Працоўнага Чырвонага Сцяга Азербайджана, Арменіі, Грузіі, Украіны і інш. Нашэнне рэсп. О. працягвалася і пасля іх скасавання. Звычайна іх каваперы мелі права на пэўныя льготы. O. СССР з’явіліся паралельна з рэсп. і ў 1933 выцеснілі іх цалкам. Былі ўведзены О.:
4
5
9
10
Ордэны СССР: 1 — Леніна; 2 — Кастрычніцкай Рэвалюцыі; 3 — Чырвонага Сцяга; 4 — Працоўнага Чырвонага Сцяга; 5 — Дружбы народаў; 6 «Знак Пашаны»; 7 — Славы 1-й ступені; 8 — Славы 2-й ступені; 9 — Славы 3-й ступені; 10 — Працоўнай Славы 1-й ступені.
446
ОРДЭН
Чырвонага Сцяга (1924), Працоўнага Чырвонага Сцяга (1928), Леніна (1930), Чырвонай Зоркі (1930), «Знак Пашаны» (1935, з 1988 наз. О, Пашаны), Айчыннай вайны (2 ступені, 1942), Суворава (3 ступені, 1942), Кутузава (2 ступені, 1942; 3 ступені, 1943), Аляксандра Неўскага (1942), Багдана Хмяльніцкага (3 ступені, 1943), Славы (3 ступені, 1943), «Перамога» (1943), Ушакова (2 ступені, 1944), Нахімава (2 ступені, 1944), «Маці-гераіня» (1944), «Мацярынская слава» (3 ступені, 1944), Кастрычніцкай
17
1
2
3
Ордэны савецкіх рэспублік: 1 — Працоўнага Чырвонага Сцяга Украінскай ССР; 2 — Чырвонага Сцяга Грузінскай ССР; 3 — Ваенны Чырвоны Харэзмскай Народнай Савецкай Рэспублікі.
18
19
20
Ордэны Рэчы Паспалітай (1), Рас. імперыі (2— 9), СССР (10—20): 1 — Вайсковага крыжа (вонкавы і адваротны бакі); 2 — св. Андрэя Першазванага (крыж з брыльянтамі); 3 — св. велікамучаніцы Кацярыны (крыж 1-й ступені); 4 — св, Аляксандра Неўскага (крыж з мячамі); 5 — св. Ганны (крыж 1-й ступені з мячамі і каронай); 6 — св. велікамучаніка і Перамаганосца Георгія (крыж 1-й ступені); 7 — св. роўкаапостальнага князя Уладзіміра (крыж 1-й ступені з мячамі); 8 — Белага Арла (крыж з мячамі); 9 — св. Станіслава (крыж 1-й ступені з мячамі); 10 — «Перамога»; 11 — Суворава 1-й сіупені; 12 — Ушакова 1-й ступені; 13 — Кутузава 1-й ступені; 14 — Нахімава 1-й ступені; 15 — Багдана Хмяльніцкага 1-й ступені; 16 — Аляксандра Неўскага; 17 — «За службу Радзіме ва Узброеных Сілах СССР» 1-й ступені; 18 — Айчыннай вайны 1-й ступені; 19 — Айчыннай вайны 2-й ступені; 20 — Чырвонай Зоркі.
Рэвалюцыі (1967), Дружбы народаў (1972), Працоўнай Славы (3 ступені, 1974), «За службу Радзіме ва Узбр. Сілах СССР» (3 ступені, 1974), «За асабістую мужнасць» (1988). Сярод асаблівасцей сав. ордэнскай сістэмы былі фармальная адмова ад прынцыпаў царскіх 0. і фактычнае наследаванне ім, дэклараванне роўнасці і фактычная службовая стратыфікацыя, існаванне «партрэтных» 0 ., адначасовае нашэнне знакаў усіх ступеней, адсутнасць зорак як дадатковых адзнак вышэйшых ступеней 0., знакі для паўторных узнагароджанняў, адсутнасць ордэнскай стужкі ў 1 9 1 8 —38 і інш. O. СССР захоўваюць сваё значэнне ў Расійскай Федерацыі, Рэспубліцы Беларусь і некаторых інш. б. сав. рэспубліках. Законамі ад 13.4.1995 і 2.7.1997 уведзены О. Рэспублікі Беларусь (гл. ў арт. Ордэны і медалі Рэспублікі Беларусь). У Расіі ў 1990-я г. ўведзены О. «За заслугі перад Айчынай» (4 ступені), Мужнасці, «За ваенныя заслугі», Пашаны, Дружбы, Жукава, св. Андрэя Першазванага, св. Георгія. Аддзелрная ад дзяржавы Руская правасл. царква, да якой адносяцца правасл. прыходы Беларусі, мае свае О.: св. роўнаапостальнага кн. Уладзіміра (3 ступені), Прападобнага Сергія Раданежскага (3 ступені), Андрэя Першазванага
1
2
0РДЭН РЬІЦАРАЎ ПРАЦЫ, В ы с а кародны ордэн рыцараў п р a ц ы (The Noble Order of Knights of Labor), масавая арг-цыя рабочых ЗША y апошняй трэці 19 ст. Засн. ў 1869 y г. Філадэльфія краўцом У.Стэфенсам, да 1878 дзейнічаў тайна. Меў складаны рытуал і абрады. Аб’ядноўваў гал. чынам некваліфікаваных рабочых розных прафесій і некаторыя інш. катэгорыі працоўных. Мэта — стварэнне вытв. кааператываў, арг-цыя ўзаемадапамогі працоўных, барацьба за лепшыя ўмовы працы. Легалізацыя О.р.п. спрыяла яго ператварэнню ў найб. ўплывовую арг-цыю рабочых 3LLLA (700 тыс. членаў y 1886). Да 1886 ордэн правёў шэраг паспяховых забастовак, y далейшым яго кіраўніцтва на чале з Т.В.Паўдэрлі выступала за мірныя спосабы вырашэння прац. спрэчак. 3 канца 1880-х г. уплыў і колькасць членаў О.р.п. няўхільна скарачаліся, y канцы 1890-х г. ён распаўся.
447
ордэны
дзеянні, здзейсненыя пры абароне рэспублікі, выратаванні людзей, ахове грамадскага парадку, y барацьбе са злачыннасцю, стыхійнымі бедствамі і пры інш. надзвычайных абставінах. Уведзены Законам Рэспублікі Беларусь ад 13.4.1995 «Аб дзяржаўных узнагародах Рэспублікі Беларусь» з унясеннем змен і дапаўненняў законам ад 2.7.1997. Паводле гэтых законаў уведзены званне Герой Беларусі з уручэннем знака асобай адзнакі — медаля Героя Беларусі і наступныя ордэны: Айчыны (3 ступені), Воінскай Славы, «За служ-
0РДЭН Ы I МЕДАЛІ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРУСЬ, ганаровыя дзярж. ўзнага-
роды нам., мат., ванні
за асаблівыя заслугі ў сац.-эканавук., маст., грамадскай, дыплаінш. сферах дзейнасці па ўмацакраіны, смелыя і вынаходлівыя
3
4
5
6
Ордэны і медалі Рэспублікі Беларусь Ордэны: 1 — Айчыны 1-й ступені; 2 — Айчыны 2-й ступені; 3 — Айчыны 3-й ступені; 4 — Воінскай Славы; 5 — Францыска Скарыны; 6 — Маці.
(1 ступень, 1988), св. роўнаапостальнай кн. Вольгі (3 ступені, 1988), благавернага кн. fla mina Маскоўскага (3 ступені, 1988), св. пакутніка Трыфана (3 ступені, І996), свяціцеля Інакенція (3 ступені, 1997). Па ініцыятыве Бел. экзархата зацверджаны О. Крыжа прападобнай Ефрасінні Полацкай (2 ступені, 1998). Польская аўтакефальная правасл царква мае О. роўнаапостальнай Марыі Магдаліны (3 ступені). 3 узнагарод бел. эміграцыі вядомы О. «Гонар Айчыны», устаноўлены «Камітэтам шанавання» (1997). 3 0 . ЗШ А найб. вядомы «Пурпуровае сэрца», Марскі крыж, «Сярэбраная зорка»; з О. Вялікабрытаніі — О. Падвязкі, О. Лазні, «Крыж Вікторыі», «За заслугі», О. Гонару; з 0 . Польшчы — О. Белага Арла, «Virtuti Militari», Адраджэння Польшчы; з 0 . Францыі — О. Ганаровага легіёна. Л і т Д y р о в В.А. Русскме н советсюіе боевые награды: [Альбом]. М., 1990; Я г о ж Ордена Россмн: Апьбом М., 1993. І.І.Сінчук.
2 Ордэвы і медалі Рэспубліш Беларусь: 1 — м е даль Ф .Скарыны; 2 — медаль «За адвагу».
бу Радзіме» (3 ступені), «За асабістую мужнасць», Кастуся Каліноўскага, Пашаны, Францыска Скарыны, Маці. Уведзены медалі: «За адвагу», «За адзнаку ў воінскай службе», «За адзнаку ў ахове ірамадскага парадку, «За адзнаку ў ахове дзяржаўнай граніцы», «За працоўныя заслугі», «За беэдакорную службу» (3 ступені); да прыняцця закона аб дзярж. узнагародах існаваў і захаваўся медаль Францыска Скарыны (уведзены 20.4.1989). Зацверджаны Палажэнні аб гэтых дзярж. узнагародах. У адпаведнасці з Канстытуцыяй дзярж. ўзнагародамі ўзнагароджвае Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь, a медалём «За бездакорную службу» таксама ад яго імя міністры і кіраўнікі адпаведных ведамстваў — па хадайніцтве працоўных ка-
448________________ОРДЭНЫ лектываў і ін-таў улады. Да дзярж. узнагароды выдаецца пасведчанне. Першы беларускі ордэн — ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга БССР быў зацверджаны Прэзідыумам ЦВК БССР 25.7.1924. Ім да 1932 узнагароджваліся асобныя грамадзяне, мрадпрыемствы, установы і apr-цыі і калектывы працоўных за асаблівыя заслугі ў справе сацыяліст. будаўніцтва і абароны краіны. Пасля скасавання ін-та рэсп. ордэнаў узнагароджанне агульнасаюзнымі ордэнамі і медалямі стала прэрагатывай Прэзідыума Вярх. Савета СССР і працягвалася да 1991. Выключэнні былі зроблены для спец. медалёў «За бсздакорную службу», якімі ўзнагароджвалі ад імя Прэзідыума кіраўнікі адпавсдных саюзных ведамстваў (Мін-ва абароны, КДБ, МУС). Статус дзярж. узнагарод былога СССР, y т.л. ордэнаў і медалёў, y Рэспубліцы Беларусь захаваўся і пасля набыцця краінай незалежнасці і стварэння сваёй узнагароднай сістэмы. Звесткі пра ўзнагароды СССР гл. ў арт.
Ордэн, Медаль.
Г.А.Маслыка.
0РДЭН Ы м а н Ас к і я , цэнтралізаваныя манаскія аб’яднанні ў некат. канфесіях, якія маюць статут і ўласную арганізац. структуру. Найб. пашыраны ў рымска-каталіцкай царкве. Звычайна каталіцкія О.м. былі падначалены рым. nane і не падпарадкоўваліся біскупам (епіскапам) на месцах. На чале О.м. стаіць генерал (генерал-магістр), пры якім ёсць капітул — калегія кіруючых асоб. Тэрытарыяльна О.м. падзяляюцца на правінцыі на чале з правінцыяламі. Адрозніваюцца адзін ад аднаго традыц. ладам жыцця, мэтамі, закладзенымі сваімі заснавальнікамі і задачамі, вызначанымі папствам, a таксама колерам і кроем адзення. Маюць свае звычаі і абраднасць. Некат. мужчынскія ордэны маюць жаночыя адгалінаванні (напр., дамініканкі, кармеліткі), існуюць і асобныя жаночыя ордэны (напр., урсу-
лінкі). Члены большасці О.м. жывуць y кляштарах. Старэйшым О.м. лічыцца ордэн бенедыкцінцаў (засн. каля 538). Па меры пашырэння хрысціянства павялічвалася колькасць О.м., узнікла іх «спецыялізацыя». У 11— 12 ст. y сувязі з крыжовымі паходамі на Б.Усход узнік шэраг духоўна-рыцарскіх ордэнаў, члены якіх былі адначасова рыцарамі і манахамі: іааніты, Тэўтонскі ордэн і інш., a таксама цыстэрцыянцы. У 12— 13 ст. узніклі жабрацкія ордэны (іх члены павінны былі жыць толькі на міласціну, з часам зарок беднасці стаў выконвацца менш строга): аўгусцінцы, бернардзінцы, дамініканцы, кармеліты, францысканцы. Ватыкан выкарыстоўваў О.м. для барацьбы з ерасямі і для місіянерскай дзейнасці. Для барацьбы з Рэфармацыяй быў створаны ордэн езуітаў, якія разам з піярамі адыгралі адначасова вял. ролю ў развіцці навукі і адукацыі. На ўзор рым.-каталіцкіх О.м. былі створаны і уніяцкія ордэны — базшьян (у грэкакаталіцкай царкве) і мхітарыстаў (у армяна-каталіцкай царкве). На Беларусі найб. актыўная дзейнасць О.м. прыпала на 16— 17 ст. — перыяд контррэфармацыі; y 19 ст. дзейнасць большасці ордэнаў тут спынена, a іх кляштары падначалены біскупам. У пач. 20 ст. на Беларусі аднавіў дзейнасць ордэн марыянаў (адраджалі грэка-каталідкі абрад, буйнейшы кляштар y арх. комплексе б. Друйскага кляштара бернардзінцаў) і з’явіўся ордэн назарэцянак. У 20 ст. О.м. ўдасканальвалі і пашыралі сваю дзейнасць y свеце, прыстасоўваючы яе да патрэб сучаснага жыцця і сац.-эканам. і паліт. змен. Паводле кодэкса кананічнага права 1983 О.м. могуць быць заснаваны на папскім і дыяцэзіяльным праве. У першым выпадку яны знаходзяцца ў распараджэнні папы, y другім — пад апекай дыяцэзіяльнага біскупа. Па сваіх задачах і арганізац. струкгуры да
О.м. блізка стаяць кангрэгацыі і аб’яднанні белых ксяндзоў (напр. камуністы), але не лічацца ордэнамі, бо іх члены не даюць спец. манаскіх зарокаў. У ісламе да О.м. часам адносяць брацтвы дэрвішаў, прыхільнікаў q/фаму — кадзірыя, накшбандзія, ясевія, меўлевія, бекташыя, сенусія і інш. Аднак гэта не зусім дакладна: дэрвішы не даюць зароку бясшлюбнасці, могуць выйсці з манастыра, жаніцца, вярнуша да часова пакінутай сям’і. Літ:. Б л н н о в а Т.Б. Мезунты в Белоруссмк. Мн., 1990; К а р с а в н н Л.П. Монашество в среднме века. М., 1992; Х о л ь ц Л . Нсторня хрнстнанского монашества: Пер. с нем. СПб., 1993. М.А.Дабрынін, А А.Цітавец.
0РД Э Р (ням. Order ад лац. ordo рад, парадак, шэраг), 1) афіцыйны дакумент, які змяшчае загад, прадпісанне, распараджэнне (напр., на ўсяленне ў жылое памяшканне, на атрыманне тавару, грузу і да т.п.). 2) У бухгалтэрыі дакумент на ажыццяўленне аперацый з грашовымі або матэрыяльнымі сродкамі (наяўнымі — касавыя О., безнаяўнымі разлікамі — мемарыяльныя О.). 3) Рэгламентаванае камандуючым (камандзірам) узаемнае па напрамках і дыстанцыях размяшчэнне ваен. караблёў на пераходзе морам і ў час бою. Ствараецца з мэтай абароны ад магчымых атак праціўніка. 0РД Э Р а р х і т э к т у р н ы , пэўнае спалучэнне нясучых і нясёных частак стоечна-бэлечнай канструкдыі, іх структура і маст. апрацоўка. Як маст выразная форма выкарыстоўваўся ў манум. архітэктуры ў старажытнасці (Стараж. Егіпет, асіра-вавілонскае дойлідства). Класічная сістэма О. склалася ў Стараж. Грэцыі; асн. О. атрымалі найменні ад назваў плямён і абласцей: дарычны ордэр, іанічны ордэр, карынфскі ордэр. Разнавіднасць дарычнага О. — тасканскі ордэр, карынфскага і іанічнаОрдэры архггэктурныя. Грэчаскія: 1 — дарычны; 2 — іанічны; 3 — карынфскі. Рымскія: 4 — тасканскі; 5 — дарычны; 6 — іанічны; 7 — карынфскі.
Сіма Слязніца Мадульён
X й)
Карніз Фрыз
Ï
\о о
Архітро Капітэг
<
Ствол (стрыжань)
оX о
о База Карніз Стул
о
O 5<а 1
2
3
База
4
5
6
7
га — кампазітны ордэр. Абавязковыя састаўныя часткі О.: нясучыя — калона (аздобленая канелюрамі) з капітэллю і базай (у дарычным О. без базы), часам з п ’едхталам\ нясёныя — антаблемент, які складаецца з архітрава, фрыза і карніза. Дэталі О. ўпрыгожваюць разнымі ці цягавымі профілямі — абломамі архітэктурнымі. Асаблівасці кожнага О — y прапорцыях, прарысоўцы абломаў і формах капітэлі. Змена суадносін паміж нясучымі і нясёнымі часткамі О. надае яму і збудаванню ў цэлым разнастайныя маштабнасць і характар (напр., лаканічнасць і мужнасць — дарычны 0., лёгкасць і вытанчанасць — іанічны і карынфскі O ). 0 . і ордэрныя сістэмы выкарыстоўваліся ў розныя гіст. эпохі (у архітэктуры Стараж. Рыма, рэнесансу, барока, класіцызму). У эпоху Стараж. Рыма і пазней ужываліся шмат’ярусньм ордэрныя кампазіцыі, ордэрныя чляненні сцяны з выкарыстаннем паўкалон і пілястраў, пашыраны 0 . або яго асобныя элементы ў спалучэнні са скляпеністымі або арачнымі канструкцыямі (Калізей, базілікі і ратонды Стараж. Рыма, арачныя каланады ў эпоху Адраджэння). 3 15 ст. 0. стаў адным з гал. кампанентаў y зах.-еўрап. архітэктуры. У рус. дойлідстве пашыраны з канца 17 ст. На Беларусі 0. і ордэрныя сістэмы выкарыстоўваліся ў культавай, палацавай, грамадз. архітэктуры стыляў барока, класіцызму, эклектыкі, мадэрну, неакласіцыстычных кірункаў, y архітэктуры 1940—50-х г.
на ПдУ ад г. Шчучын, 91 км ад Гродна, 17 км ад чыг. ст. Ражанка. 518 ж., 217 двароў (2000). Сярэдняя школа, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі селішча 12— 13 ст. ÔPCA Аляксандр (24.7.1896, в. Нягневічы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 2.11.1959), грамадскі дзеяч бел. эміграцыі, педагог. Д-р прыродазнаўчых н. (1929). Скончыў гар. вучылішча (1913) і настаўніцкія курсы (1915) y Навагрудку, сярэднюю школу пры Укр. пед. ін-це (1923) і прыродазнаўчы ф-т Карлава ун-та (1928) y Празе. У 1-ю сусв. вайну на Зах. фронце, афіцэр. 3 1918 настаўнічаў y пач. школе в. Гараб’евічы і ў Навагрудку: бел. гімназіі (1929—34), польск. пач. школе (1934— 39), сярэдняй школе (1939), пед. вучылішчы (1940—41). У час вайны супрацоўнічаў з акупац. ўладамі, з 1941 школьны інспектар Навагрудскай акругі. 3 1944 y Германіі: настаўнік і дырэктар Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы (1945—49). 3 1949 y Нью-Йорку (3LLLA). Адзін з заснавальнікаў і сяброў Беларуска-амерыканасага задзіночання, стваральнік y Нью-Йорку першай парафіі Бел. аўтакефальнай правасл. царквы, ініцыятар стварэння і заснавальнік Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Йорку, арганізатар першых бел. школ y Нью-Йорку. Уваходзіў ва ўрад БНР y эміграцыі (міністр асветы). С.А. Сергачоў. Рэдагаваў падручнікі для сярэдніх эмігÔPJIIK Піліп Сцяпанавіч (22.10.1672, А.С Л яднёва. в. Касуга Вілейскага р-на Мінскай воба. — ранцкіх бел. ШКОЛ. 25.5.1742), украінскі дзярж. дзеяч. 3 бел. ÔPCA-PAMÂHA Ала Аляксандраўна (н. шляхецкага роду герба «Навіна». Ву- ў 1936, г. Навагрудак Гродзенскай чыўся ў К.іева-Магілянскім калегіуме. вобл.), грамадскі і культ. дзеяч бел. дыСлужыў y ген. вайск. канцылярыі Лева- яспары ў ЗША, амер. вучоны-хімік. Д-р бярэжнай Украіны, y 1702—08 ген. пі- хім. н. (1967). 3 1944 y Германіі, дзе вусар. Атрымаў y пасаг значныя маёнткі чылася ў Беларускай гімназіі імя Янкі на Палтаўшчыне. У час Паўночнай вай- Купалы (1945—49). У 1949 разам з бацьны 1700—21 прыхільнік швед. пратэкта- камі пераехала ў ЗІПА. Скончыла гарату над Украінай. У 1708 разам з гет- радскі_ (1957) і політэхнічны ун-ты ў Нью-Йорку. 3 1971 выкладчык, потым манам Х.Мазепам і часткай казацкай праф. кафедры біяхіміі Нью-Йоркскага старшыны перайшоў на бок шведаў. Пасля Палтаўскай бітвы 1709 разам з гар. ун-та. Старшыня Бруклінскага адМазепам і швед. каралём Карлам XII дзела Амер. хім. т-ва, чл. Амер. крышуцёк y тур. ўладанні. Там y 1710 пасля талеграфічнай асацыяцыі і Амер. к-та смерці Мазепы абвешчаны яго прыхіль- па хіміі. У 1956—92 кіраўнік бел. танц. нікамі ўкр. гетманам. У 1711 удзельні- ансамбля «Васілёк» (Нью-Йорк). Прачаў y паходзе крымскіх татар на Украі- пагандуе ў ЗША бел. культуру і гістону. У 1714—20 жыў y Швецыі, потым y рыю. Актывістка Бел. аўтакефальнай Германіі, Польшчы, Францыі. Падбіваў правасл. царквы за мяжой. Чл. Беларусмногія дзяржавы на інтэрвенцыю суп- ка-амерыканскага задзіночання, Беларусраць Расіі. Аўтар мемуараў. Імя О. згад- кага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Йорку і інш. грамадскіх арг-цый ваецца ва ўкр. нар. думах. Г .А .К ахан оўскі. беларусаў y ЗША. Аказвае дапамогу паÔPJIIHCKAE BÔ3EPA, на мяжы Асіпо- цярпелым ад аварыі на Чарнобыльскай віцкага і Клічаўскага р-наў Магілёўскай АЭС. Аўтар навук. прац па даследаванвобл., y бас. р. Бярэзіна, за 28 км на У ні крышт. структуры арган. злучэнняў y ад г. Асіповічы. Пл. 0,2 км2, даўж. каля нізкіх тэмпературах. А.С.Ляднёва. 3,8 км, найб. шыр. 100 м, даўж. берагаOPT (ад грэч. orthos прамы), тое, што вой лініі 8,2 км. Старычнае. Берагі выш. да 1 м, пясчаныя. Злучана прато- адзінкавы вектар. камі з р. Бярэзіна. OPT (ням. Ort літар. месца) y г о р 0РЛЯ, вёска ў Шчучынскім р-не Гро- н а й с п р а в е , гарызантальная паддзенскай вобл., на правым беразе р. Нё- земная горная вырабатка, якая пракламан. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км дзена ўпоперак распасцірання радові15. Зак. 45
ОРУ
449
шча і не мае непасрэднага выхаду на паверхню. OPT (ням. Ort), сярэбраная манета Рэчы Паспалітай і германскіх дзяржаў y 17— 18 ст. Адпавядаў 'Д талера. Намінальны кошт О. мяняўся са зменай курсу талера. Першьм О., выпушчаныя ў 1608 y Гданьску, раўняліся 10 грошам, пазней 16 і 18 грошам. У 1660-я г. курс О. зраўняўся з коштам алотых (тымфаў), таму ў актавых крыніцах яны абазначалі адну і тую ж грашовую адзінку. На тэр. Беларусі ў 17— 18 ст. абарачаліся польскія і прускія О. OPTA-, META-, ПАРА- ў х і м і і, прэфіксы, якімі карыстаюцца ў арган. хіміі для абазначэння становішча двух (аднолькавых ці розных) замяшчальнікаў адносна адзін аднаго ў бензольным кальцы. У орта-злучэннях замяшчапьнікі знаходзяцца ў 1,2-, y мета----- y 1,3- і ў пара------y 1,4-становішчах (адпаведныя скарачэнні: о-, м-, п-), напр., 1 ,2 дыметылбензол наз. орта-ксілол ці о-ксілол (гл. Ксілолы). Прыстаўкі «орта» і «мета» выкарыстоўваюць y неарган. хіміі ў трывіяльных назвах кіслародзмяшчальных кіслог з рознай колькасцю гідраксільных груп пры цэнтр. атаме (орта — найбольшая, мета — найменшая), напр., к-ты артафосфарная Н3РО4 ці (НО)3РО і метафосфарная Н Р 0 3 ці Н О Р02. ÔPTA, А р т а , Х о р т а (Horta) Віктар (6.1.1861, г. Гент, Бельгія — 8.9.1947), бельгійскі архітэктар; адзін са стваральнікаў стылю мадэрн. Вучыўся ў AM y Генце (з 1876) і Бруселі (з 1880). Праф. Свабоднага ун-та ў Бруселі (1892— 1912), AM y Антверпене (1919—27) і Бруселі (1912—31, y 1927—31 дырэктар). 3 1915 працаваў y Вялікабрытаніі, y 1916— 19 y ЗША. Для пабудоў О. (пераважна асабнякі) характэрны свабода планіроўкі, падабенства канструкцый да прыродных форм, пластычнасць аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі, шырокае выкарыстанне металу і шкла, выяўленне іх дэкар. магчымасцей, стыліст. адзінства ўсіх элементаў збудавання. У дэкоры інтэр’ераў і фасадаў багата выкарыстоўваў расл. арнамент, увёў y стылістыку мадэрну гнуткую лінію — т. зв. ўдар О., ці ўдар бізуна. Сярод твораў: асабнякі Таселя (1892—93), Сольве (1895— 1900), Нар. дом (1896—99) — усе ў Бруселі. У позняй творчасці перайшоў на пазіцыі неакласіцызму (Цэнтр. вакзал y Бруселі, 1953). Іл. гл. ад арт. Мадэрн. бРУ-ПРЙТУ, О ў р у - П р э т у (Ouro Prêta), горад на ПдУ Бразіліі, y штаце Мінас-Жэрайс. Засн. ў 1711 пад назвай Віла-Рыка як цэнтр здабычы золата, y 1724— 1897 адм. ц. Мінас-Жэрайса. Каля 50 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Цэнтр здабычы баксітаў, жал. і марганцавых руд. Выплаўка алюмінію, баваўняная і гарбарна-абутковая прам-сць.
450
оруэл
Тэатр (адзін са старэйшых y краіне). Ун-т. Музей Школы горнай справы і металургіі. Горад-помнік з 1933, уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Арх. помнікі 18 ст. (браз. барока), Цэнтр турызму. 0РУЭЛ (Orwell) Джордж [сапр. Б л э р (Blair) Эрык Артур; 25.1.1903, г. Матыхары, Індыя — 21.1.1950], англійскі пісьменнік, публіцыст. Скончыў Ітанскі каледж (1921). У 1922—27 служыў y брыт. калан. войсках y Бірме. Удзельнік грамадз. вайны ў Іспаніі на баку рэспубліканцаў, y 2 -ю сусв. вайну рэпарцёр брыт. газет і радыёстанцыі Бі-Бі-Сі. Друкаваўся з 1914. Жыццёвыя ўражанні ў аснове рэаліст., сац.-крытычных раманаў «Дні ў Бірме» (1934), «Няхай Аспідыстра ляціць» (1936), «Дарога да прыстані ва Уігане» (1937), «За глытком свежага паветра» (1939), дакумент. нататак «Валацужнае жыццё ў Парыжы і Лондане» (1933), «3 Каталоніяй y сэрцы» (1938). Сусв. вядомасць прынеслі творы ў жанры антыутопіі — аповесць «Ферма» (1945) і раман «1984» (1949), y якіх y традыцыях Дж.Свіфта створаны бязлітасна-праўдзівы маст. вобраз таталітарнай дзяржавы. Аўтар зб-каў эсэ і публіцыстыкі. На бел. мову яго асобныя творы пераклаў С.Шупа. Тв.: Бел. пер — Ферма; 1984. Мн., 1992; Рус. пер. — «1984» м эссе разных лет: Роман м худож. публмцмстнка. М., 1989; Проза отчаяння н надежды. Л., 1990. Л .П .Б п р ш ч э ў ск і.
і апрацоўваў баварскія нар. песні і танцы, што адбілася на стылістыцы яго музыкі. Асн. галіна творчасці — муз,сцэн. творы (каля 15, большасць на ўласныя тэксты), для якіх характэрны прастата муз. мовы, сувязь з сучасньй тэатр. драматургіяй і дэмакр. традыцыямі зах.-еўрап. тэатр. мастацтва. Распрацоўваў новы тып муз. спектакля, якому ўласцівы цесная сувязь музыкі, тэксту і сцэн. руху. Сярод твораў: «Карміна Бурана» (сцэн. кантата, паст. 1937; y 1983 паст. ў Дзярж. т-ры оперы і балета Бе-
ларусі), «Месяц» (паст. 1939) і «Разумніца» (паст. 1943; абедзве «муз. п’есы»), «Катулі карміна» (сцэн. кантата, паст. 1943), «Бернаўэрын» (муз.-драм. п’еса, паст. 1947), «Антыгона» (паст. 1949), «Цар Эдып» (паст. 1959; абедзве трагедыі Сафокла), «Трыумф Афрадыты» (сцэн. канцэрт, паст. 1953), «Камедыя пра ўваскрэсенн , Хрыста» (паст. 1957), «Гульня пра нараджэнне дзіцяці» (паст. 1960, абедзве містэрыі), «Сон y летнюю ноч» (п’еса У.Шэкспіра, паст. 1964),
ÔPXABA, вадасховішча ў Брэсцкім р-не, каля в. Орхава. Утворана на р. Зах. Буг y 1988. Пл. 0,56 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 650 м, найб. глыб. 3,8 м, аб’ём вады 1,48 млн. м3. Выкарыстоўваецца для арашэння і рыбагадоўлі. 0РХУС (Arhus), горад y Даніі, на У п-ва Ютландыя. Адм. ц. амта Орхус. Вядомы з 10 ст. Каля 230 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Порт y зал. Орхус-Бугт. Прам-сць: маш.-буд., нафтаперапр., хім., тэкст., харчовая. Ун-т. Рамана-гатычны сабор і цэрквы (11— 15 ст.). «Стары горад» — арх. музей пад адкрытым небам (стараж. жылыя дамы з роэчых гарадоў Даніі). Музеі: маст. і гісторыі горада. 0Р Ц Ы , О р ц а ў с к а е в о з е р а . У Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мёрыца, за 8 км на ПнУ ад г. Міёры. Пл. 1,94 км2, даўж. 4,8 км, найб. шыр. 930 м, найб. глыб. 19 м, даўж. берагавой лініі 13,4 км. Пл. вадазбору 11 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу, складаецца з 2 плёсаў. Схілы выш. 2—3 м, сугліністыя і супясчаныя, разараныя, месцямі пад хмызняком, на ПнУ 10— 12 м, стромкія, укрыты лесам. Берагі нізкія, пад хмызняком, участкамі забалочаныя. Некалькі вузкіх заліваў. Зона мелкаводдзя вузкая (3—5 м), y паўн. плёсе пашыраецца да 50—80 м, пясчаная, месцамі гліністая; астатняя ч. дна ілістая. 2 астравы агульнай пл. 1,9 га. Празрыстасць 3,2 м. Мезатрофнае з прыкметамі алігатрофіі. Зарастае. ÔPIIIA, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Аршанскага р-на Віцебскай вобл., на р. Дняпро пры ўпадзенні ў яго р. Аршыца. За 80 км ад Віцебска, вузел 6 чыгунак (лініі на Мінск, Магілёў, Крычаў, Смаленск, Віцебск, Лепель) і 8 аўтадарог. 123,9 тыс. ж. (2000). Упершыню ўпамінаецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 1067 як горад Рьша. У 1320 y складзе Віцебскага княства далучана да ВКЛ. У 1398— 1407 пабудаваны А р ш о н скі за м а к. Паводпе гіст. крыніц за 1555, М.К.Радзівіл Чорны заснаваў y О. кальвінскі (пратэстанцкі) збор — адзін з першых на Беларусі. 3 1560-х г. О. — дзярж. ўладанне, цэнтр А р ш а н ска га гт вет а. Упершыню пазначана на «Карце Вялікага княства Літоўскага, Лівоніі і Маскоўскага княства», складзенай y 1589 М.Струбічам. У ходзе шматлікіх войнаў неаднаразова разбурана і спалена. Каля 0 . адбы-
ОРФ (Orff) Карл (10.7.1895, г. Мюнхен, Германія — 29.3.1982), нямецкі кампазітар, педагог. Чл. Баварскай AM (1950), Нац. акадэміі «Санта-Чэчылія» ў Рыме (1957). Скончыў Акадэмію муз. мастацтва ў Мюнхене (1914). 3 1915 капельмайстар драм. т-раў. У 1924 заснаваў y Мюнхене (разам з Д.Гюнтэр) Школу гімнастыкі, танцаў і музыкі, на вопыце якой стварыў сусветна прызнаную сістэму муз. выхавання дзяцей, распрацаваў новы тып муз. інструментарыя. У 1950—60 праф. Вышэйшай муз. школы ў Мюнхене. У 1930-я г. разам з муз. этнографам К.Губерам збіраў
«Праметэй» (трагедыя Эсхіла, паст. 1968), «Камедыя пра канец часу» (містэрыя, паст. 1973); сцэн. трыпціх «Плачы» (паводле твораў К.Мантэвердзі, 1940, паст. 1958), кантаты (каля 10), гімны для хору з суправаджэннем, інстр. п’есы і інш. Аўгар працы «Музыка для дзяцей» (т. 1—5, 1950—54). У 1961 адкрыты Ін-т Орфа (Ін-т муз. выхавання пры Вышэйшай школе музыкі і сцэн. мастацтва «Моцартэум»; Зальцбург, Аўстрыя). Нац. прэмія ГДР 1949. Л іт :. Л е о н т ь е в а О. К.Орф. М., 1984; Я е ж. Орф / / Музыка XX в.: Очеркн. М., 1984. Ч. 2, кн. 4.
ліся А р ш а н с к а я б іт ва 1514, А р ш а н ска я біт ва 1564 і інш. Горад меў гандл. сувязі з Расіяй, Польшчай, Прыбалтыкай і Украінай. У 1612— 1820 y О. дзейнічаў А р ш а н ск і е зуіц кі калегіум , дзе сгвораны рукапісны зб. «Арш анскі к о д э к о . У 1620 горад атрымаў магдэбургскае права і герб — y блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраны крыж. Складанне rap. статута, зацверджанага 3.3.1621, дапоўніла фарміраванне а р ш анскага п р а ва . У сярэдзіне 17 ст. ў О. каля 5 тыс. ж. У 16— 18 ст. О. была значным рэіліг. цэнтрам. 3 1592 існавала правасл. брацтва. Дзейнічалі мана..тыры бернардзінцаў, базыльянак, дамініканцаў, францысканцаў, уніятаў, касцёлы трынітарыяў, місіянераў, марыявітак, базыльян, цэрквы. У 1630 пры Куцеінскім Богаяўленскім манастыры бел. асветнік С .С обаль заснаваў Куцеінскую друкарню, якая з’яўлялася асн. цэнтрам бел. кірылічнага кнігадрукавання. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) О. ў складзе Рас. імперыі, цэнтр А р -
ш а н ск а й правінцы і. У 1776 горад пазбаўлены магдэбургскага права: 1700 ж., 309 будынкаў. У 1781 гораду дадзены новы герб: уверсе — палова герба Рас. імперыі, унізе — y блакітным полі пяць стрэл. 3 1796 О. — цэнтр павета Беларускай, з 1802 — Магілёўскай 176. У вайну 1812 горад спалены франц. войскамі. У 2-й пал. 19 ст. пасля будаўніцгва чыгунак О. — буйны чыг. вузел, аршанская прыстань — значны трансп пункт на Дняпры. У 17— 19 ст. існавалі Л р ш ан скі кля ш т а р бернардзінцаў, А рш а н ск і к ля ш т а р д ам ініка н ц а ў, А р ш а н ск і к л я ш т а р т ры ніт пры яў, А р ш а н скі к ля ш т а р ф ран ц ы ска нц а ў. У пач. 1890 y горадзе 15 прамысл.
прадпрыемстваў, 9 навуч. устаноў, бальніца, 2 аптэкі, 3 б-кі, 2 кнігарні, друкарня. У 1869 адкрыта тэлеірафная станцыя, y 1899 — публічная б-ка імя A С П уш кіна У 1897 y О. 13 161 ж. 3 1903 працавала А рш анская ж аночая гімназія , з 1906 — рэальнае вучьілішча, 3 1911 — А р ш а нскп я ж аночпя н а с т а ў н іц к а я сем інары я 3 1915 выдавалася газ. «О рш онскы й вест нйк». У
1905 y О. пад кіраўніцтвам мясц. арг-цый РСДРП і сац.-дэмакр. к-та Бунда адбыліся выступленні працоўных. У лют.—кастр. 1918 О. часткова акупіравана герм. войскамі. У перыяд усталявання сав. улады і ррамадз. вайны (1917— 20) y О. дзейнічалі органы і арг-цыі розных паліт. сіл: Савет рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, к-т грамадз. бяспекі, саюз эсэраў-марксістаў, часовы ваенна-рэв. к-т і інш. 3 2.2.1919 О. ў складзе Гомельскай, з 1920 — Віцебскай губ. РСФСР. 3 1924 цэнтр А р ш а нска га р а ё н а БССР, да 1930 — А рш анс к а й пкругі. 3 17.3.1938 горад абл. падпарадкавання. У 1939 y О. 37,6 тыс. ж. У пач. Вял. Айч. вайны ў баях пад О. 14.7.1941 упершыню былі выкарыстаны рэактыўныя ўстаноўкі «Кацюша». 16.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія стварылі ў О некалькі канцлагераў, дзе знішчылі 19 тыс. чал., y горадзе і раёне загубілі 37,4 тыс. чал. Дзейнічала Арш а н ска е п а т р ш т ы ч н а е пад полле. Горад выз-
ных вырабаў і канструкцый, камбінат сілікатных вырабаў, з-д жалезабетонных вырабаў і інш.) прам-сці. У горадзе тэхнікумы чыг. транспарту і механіка-тэхналагічны, мед. і пед. вучылішчы. Музеі: К.С.Заслонава, Музей гісторыі культуры горада Оршы, этнагр. «Млыны», драўлянай скульптуры нар. майстра С.С.Шаўрова. Выдаецца «Аршанская газета». У 14 ст. на месцы стараж. гарадзішча пабудаваны замак. У час шматлікіх войнаў 16 ст. горад неаднаразова быў разбураны. У 1623 y сутоках рэк Дняпро і Куцеінка засн Аршанскі Куцеінскі Богаяўленскі манастыр, y 1631 пабудаваны Аршанскі Куцеінскі Успенскі манастыр. У 16— 18 ст. y горадзе ўзведзены: драўляная царква Ільі Прарока (1505), мураваныя касцёл і 2-павярховы будынак калегіума (1690), манастыры бернардзінцаў (1636), базыльянак (1642), дамініканцаў (драўляныя будынкі пастаўлены ў 1649— 50, мураваны касцёл — y 1819), францысканцаў (мураваныя будынкі ўзведзены ў 1680), саборная мураваная царква Раства Maui Божай (1691), касцёлы трынітарыяў (1714), місіянераў (1752), марыявітак (18 ст ), цэрквы Ушэсця (1757), Іаана Багаслова (1790; усе не захаваліся), Аршанскі манастыр базылыш (2-я пал. 18 сг.). У 1778 распрацаваны план забудовы О., які прадугледжваў рэгуляванне вулічнай сеткі, узбуйненне кварталаў, выраўноўванне паўкальцавых магістралей, стварэнне непадалёку ад цэнтр. ядра гор;ша новай грамадскай плошчы з гасціным дваром і адм. установай, развіццё Задняпроўскага р-на. У вайну 1812 горад спалены франц. войскамі. У 1848 распрацаваны новы праект планіроўкі, які ў асн. рысах паўтараў папярэдні план. У 19 — пач. 20 ст. тэр. О. значна павялічылася, пераважала драўляная забудова. За 1,5 км ад горада забудаваўся прывакзальны раён, які ў 1878 злучыўся з
feÆ '-ssàM m i
Панарама г, Орш» з боку ракі Дняпро. валены 27.6 1944 войскамі 3-га Бел. фронту ў ходзе Віцебска-Аршанскай аперацыі 1944 У 1970 y О. 100,6 тыс. жыхароў.
Працуюць (2000) прадпрыемствы маш.-буд. і металаапр., y т.л. Аршанскі станкабудаўнЫы завод, Аршанскі інструментальны завод, адкрытае акц. т-ва *Орша», з-ды прылад аўтам. кантролю, форм і тэхнап. аснасткі для прадпрыемстваў зборнага жалезабетону, трактарарамонтны і інш. Развіты тэкст. (Аршанскі льнокамбінат, ф-кі трыкат. спарт. вырабаў, швейная, маст. вырабаў), харч. (Аршанскі мясакансервавы камбінат, камбінаты хлебапрадуктаў, піваварны, малочны і інш.), буд. матэрыялаў (Аршанскі камбінат зборных жалезабетон-
гар. цэнтрам брукаванай магістраллю, y цэнтры 0 . закладзены парк. У 1880 пабудавана Аршанская Ільінская царква, y 1902 — вадзяны млын, y 1906 — рэальнае вучылішча. На плане 1911 горад падзелены Дняпром і Аршыцай на 3 часткі, рэгулярная планіроўка ўяўляла сабой сетку ўзаемна перпендыкулярных вуліц. Паводле генпланаў О. 1940, 1948 («Белдзяржпраект») разрозненыя раёны аб’яднаны. У 1957 распрацавана схема размяшчэння новага жыллёвага буд-ва (Віцсбскі філіял ін-та «Белдзяржпраект»), y 1978 і 1980 — генпланы забудовы О. (БелНДІПгорадабудаўніцтва). Сучасны горад уключае цэнтр., прывакзальньі, паўн., паўд. планіровачныя раёны, раёны льнокамбіната і Задняпроўя. Асн. жылы масіў з адм.-грамадскім і культ. цэнтрам размешчаны на правым беразе Дняпра, на месцы гіст. ядра О. з радыяльнай сістэмай ву-
ОРШ Ы НА
451
ліц. Асн. кампазіцыйныя восі — вуліцы Леніна (захаваўся фрагмент забудовы канца 19 — пач. 20 ст ), Астроўскага, Міру, праспект Тэкстыльшчыкаў. На скрыжаванні вуліц Леніна і Міру ўтворана цэнтр. плошча, з боку Дняпра да яе прылягае прыдняпроўскі парк. Цэнтр і мікрараёны (мікрараён Задняпроўе 1, Задняпроўе 2, па вуліцах Чырвонай і Леніна) забудоўваюцца 5—9-павярховымі дамамі. Сфарміраваны паўн. і паўд. прамысл. зоны. У О. брацкія могілкі і магілы сав. воінаў, падпольшчыкаў, ахвяр фашызму, ваеннапалонных. Помнікі: Вызваліцслям, Курган Славы, M eMap. комплекс чКацюша», ахвярам паліт. рэпрэсій, y гонар воінаў-землякоў, якія загінулі ў Афганістане, Герою Сав. Саюза К.С Заслонпву, бел. пісьменніку У С.Караткевічу. Літ: Орша: Мст.-экон. очерк. 2 взд. Мн., 1967; Ш ы н к е в і ч А.М. Аршанская даўніна. Мн., 1992; А с і н о ў с к і С.М. Орша: Залатыя стрэлы на блакітным полі. Мн., 1997; Памяць: Гіст.-дак. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. Кн. 1— 2. Мн., 1999—2000. А.М.Шынкевіч (гісторыя), Г.К.Гаранскі, Ю.І.Драгун, Ю.А.Якімовіч (архітэктура).
«ÔPUIA», адкрытае акцыянернае таварыства. Засн. ў 1993 y г. Орша Віцебскай вобл. на базе з-да лёгкага машынабудавання (створаны ў 1952 як з-д швейных машын на базе з-да ацяпляльных катлоў, засн. ў 1945). Прадукцыю выпускае з 1953. 3 1968 з-д лёгкага машынабудавання «Легмаш», з 1977 галаўное прадпрыемства Усесаюзнага ВА «Прамшвеймаш». Асн. прадукцыя (2000): аўтам. і неаўтам. прамысл. швейныя машыны аднаіголкавыя чаўночнага шыўка, адна- і двухіголкавыя машыны ланцуговага шыўка, змацавальныя і гузікавыя паўаўтаматы, машыны вышывальньы аднагаловачныя, для шыцця футра, быт. прызначэння, раскройнае абсталяванне для швейнай прам-сці, чаўнакі для машын айч. і замежнай вытв-сці, зап. часткі для швейных машын. «ОРШАНСКНЙ BÉCTHHK », штодзённая грамадска-паліт. газета ліберальнага кірунку. Выдавалася з лют. 1915 па крас. 1918 y Оршы на рус. мове. Асвятляла ўнутр. і міжнар. становішча краіны, падзеі на франтах 1 -й сусв. вайны. Прыхільна сустрэла Лютаўскую рэв. 1917, агітавала за падтрымку Часовага ўрада, скліканне Устаноўчага сходу і вайну да пераможнага канца. Выступіла супраць Кастр. рэвалюцыі. Інфармавала пра бел. нац. рух, выступленне ў Оршы Першага т-ва бел. драмы і камедыі (паведамленні «Сярод беларусаў», «Беларускія спектаклі» і інш ). Друкавала лірычныя і прыродаапісальныя вершы, апавяданні і нарысы мясц. аўтараў. Выйшла 1040 нумароў. У.М.Конан. 0РШ Ы НА, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 25 км на У ад г.п. Ушачы. Пл. 0,12 км2, даўж. 580 м; найб. шыр. 270 м, найб. глыб. 21,7 м, даўж. берагавой лініі 1,6 км Пл. вадазбору 0,4 км2. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Катлавіна эварзійнага тыпу. Схілы выш. 15— 17 м (на ПдУ да 5 м), сугліністыя і супясчаныя, пад лесам і хмызняком, на ПдУ разара-
452
ОРЫ
ныя. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі, на ПдУ нізкія, забалочаныя. Дно да глыб. 3—3,5 м пясчанае, ніжэй ілістае. Празрыстасць 3,1 м. Эўтрофнае. Зарастае. Паласа прыбярэжнай расліннасці шыр. 10— 15 м. 0 Р Ы , г о р ы, y старажытнагрэчаскай міфалогіі багіні пораў года: Эўномія («добразаконне»), Дзіке («справядлівасць»), Эйрэна («мір»), Лічыліся дочкамі Зеўса і Феміды, сёстрамі мойраў і харыт. Паводле пашыраных міфаў, О. ўпарадкоўваюць жыццё чалавека, уносяць y яго ўсталяваную перыядычнасць, назіраюць за яго заканамерным рухам. У «Іліядзе» 0. сцерагуць воблачную браму Алімпа.
Орыкс шаблярогі.
0РЫ КС (Oryx gazella), с е р н a б ы к, парнакапытная жывёла сям. пустарогіх. 1 від, 3 падвіды (часта лічаць відамі). Пашыраны ў Афрыцы, на Пд Аравійскага п-ва і Сінайскім п-ве, y Іраку, Сірыі. О. белы, або аравійскі (O.g. leucoryx), акліматызаваны ў ЗША. Жывуць y стэпах, паўпустынях і пустынях парамі, невял. групамі, часам утвараюць статкі. Падвіды О. белы і О. шаблярогі, або шаблярогая антылопа (O.g. dammah, або O.g. tao), занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. да 2,35 м, выш. ў карку да 1,4 м, M a ca да 200 кг. Самцы і самкі маюць доўгія (да 1,2 м) прамыя або дугападобныя рогі з вострымі канцамі. Афарбоўка цела шэра-пясочная, з рэзка акрэсленымі цёмнымі меткамі. Расліннаедныя. Здольныя доўгі час абыходзіцца без вады. Нараджаюць 1, зрэдку 2 дзіцяняці. Аб’ект палявання і прыручэння.
сінт., лакафарбавыя вырабы), харч. (рыбакансервавая, мукамольная, цукровая і інш.), фармацэўтычная, дрэваапр., паліграф., цэм., шкляная, керамічная. Метрапалітэн. Ун-ты. Музеі: выяўл. мастацтваў і музыкі, горада, яп. маст. рамёстваў і інш. Планетарый. Шматлікія каналы, паркі Наканосіма і Тэнодзі і ландшафгны сад Кэйтаку-эн. Арх. помнікі: храм Сітэнодзі (6 ст., перабудаваны ў 1623), сінтаісцкі храм Тэмангу (10 ст., перабудаваны ў 1901), замак (1586, рэстаўрыраваны ў 1931) і інш. У старажытнасці на месцы О. існавала паселішча Наніва. У 5—9 ст. y ім была часовая рэзідэнцыя яп. імператараў. 3 часам развілася ў партовы горад. У 1583— 86 правіцель Японіі Хідэёсі Таётомі пабудаваў y О. крэпасць (разбурана ў міжусобнай вайне ў 1615, адбудавана ў 1620— 30) і зрабіў горад сваёй рэзідэнцыяй. У 17— 19 ст. буйны горад, важны гандл. цэнтр Японіі. 3 канца 19 ст. тут развіваецца тэкстыльная, з пач. 20 сг. — цяжкая прам-сць. У пач. 20 ст. О. — адзін з цэнтраў рабочага руху. У 2-ю сусв. вайну часткова разбураны амер. авіяцыяй. Aim.: Н а в л м ц к а я Г.Б. Осака. М., 1983.
ÔCIEK (Osijek), горад на У Харватыі. Каля. 120 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Порт на р. Драва. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. с.-г., тэкст., эл.-тэхн.; хім., дрэваапр., мэблевая, цукровая, гарбарнаабутковая. ÔCIKA Вячаслаў Васілевіч (н. 28.3.1932, С.-Пецярбург), расійскі фізікахімік. Акад. Рас. АН (1987, чл.-кар. 1981). Скончыў Маскоўскі хіміка-тэхнал. ін-т (1954). 3 1955 y Фіз. ін-це AH СССР, з 1983 y Ін-це агульнай фізікі Рас. АН, адначасова з 1973 y Маскоўскім інж,фіз. ін-це (з 1974 праф.). Навук. працы па фіз. хіміі, фізіцы і тэхналогіі матэрыялаў для квантавай электронікі, мікраэлектронікі, оптыкі. Распрацаваў метад атрымання асабліва тугаплаўкіх монакрышталёў, шкла і полікрышт. матэрыялаў з зададзенымі ўласцівасцямі (1968). Кіраваў работамі па стварэнні фіянітаў. Ленінская прэмія 1980. ÔCIH Дзмітрый Дзмітрыевіч (6.9.1906, г. Смаленск, Расія — 22.12.1982), рускі пісьменнік, перакладчык. Друкаваўся з 1925. Першы зборнік вершаў — «Спа-
А.М.Петрыкаў.
ÔCAKA, горад у Японіі, на Пд в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфеюгуры Осака. 10 609 тыс. ж. (з прыгарадамі; 1998). Другі (пасля Токіо) па велічыні і эканам. значэнні горад Японіі. Вузел чыгунак і аўтадарог. Буйны порт на Унутр. Японскім м. (больш за 40% экспарту краіны). Міжнар. аэрапорт Ітамі. Гандл.-фін. цэнтр; фондавая, рысавая, бавоўнавая біржы, банкі. Прам-сць: цяжкая, y тл. вытв-сць сталі, пракату, вырабаў з каляровых металаў; дакладнае машынабудаванне, судна-, энерга-, прылада- і станкабудаванне, вытв-сць радыётэхн. абсталявання; тэкст. (тонкія шарсцяныя і баваўняныя тканіны, трыкатаж), хім. (гумавыя,
Канал y г. Осака
борніідтва» (1933). Аўтар аповесці ў вершах «Чорныя гады» (1938), паэмы «Каця-Кацярына» (1941) і інш. Смаленшчыне прысвечаны паэт. зб-кі «У той год суровы» (1943), «У мяне на Радзіме» (1946) . Апавяданні і аповесці 1950—60-х г. пра цаліну, людзей смаленскіх калгасаў, заводскае жыццё. На рус. мову пераклаў кнігі вершаў П.Броўкі «Вершы» (1947) і «Дарога жыцця» (1950), раманы А.Стаховіча «Пад мірным небам» (1949, з Я.Мазальковым), У.Карпава «Вясеннія ліўні» (1963), П.Пестрака «Серадзібор» (1964). На бел. мову яго верш «Масква, Крэмль» пераклаў К.Кірэенка. Тв.: Баллада о красной звезде / / Вянок дружбы. Мн., 1961; Самая счастлявая: Рассказы м повссгн Мн., 1966; Бел. пер. — У кн.: Руская савецкая паэзія. Мн., 1953.
М.Б.Осіпава.
К.Н.Осіпаў.
0СІПАВА Марыя Барысаўна (9.1.1909, в. Серкавіца Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 5.2.1999), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыла Вышэйшую камуніст. с.-г. школу Беларусі (1935), Мінскі юрыд. ін-т (1940). 3 1926 на сав. і парт. рабоце. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 арганізавала ў Мінску падп. групу, удзельніца Мінскага патрыятычнага падполля, была сувязной партыз. атрадаў М.Нікіціна, «Дзіма», «Мясцовыя», брыгады «Дзядзькі Колі». Арганізоўвала ратаванне, забеспячэнне дакументамі і адпраўку ў партыз. атрады сав. ваеннапалонных, вязняў гета, дастаўку партызанам зброі і боепрыпасаў. Адна з арганізатараў знішчэння ген. камісара Беларусі В.Кубэ. Пасля вайны на сав. рабоце. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—63. Ганаровая грамадзянка Мінска. 0СІПАВЫ, бел. мастакі; майстры лакавай мініяцюры; муж і жонка. Працуюць y сааўтарстве. Творам уласцівы майстэрства кампазіцыі і вытанчанасць малюнка. А л я к с а н д р І в а на в і ч (н. 25.5.1930, с. Вязаўка Базарна-Карабулацкага р-на Саратаўскай вобл., Расія). Скончыў Палехскае маст. вучылішча (1959). У 1961—92 працаваў на Гомельскім камбінаце мастацтва Бел. саюза мастакоў, адначасова ў 1974—81 рэктар гар. школы мастакоў-афарміцеляў, y 1969—73, 1977—81 старшыня праўлення Гомельскай арг-цыі Бел. саюза мастакоў. Г а н н а С ц я п а н а ў н а (н. 19.5.1925, в. Варатын Калінкавіцкага р-на Го-
мельскай вобл.). Скончыпа Палехскае маст. вучылішча (1950). У 1961—92 працавала на Гомельскім камбінаце мастацтваў Бел. саюза мастакоў. Сярод твораў: «Адкрыццё міжкалгаснай электрастанцыі» (1959), «Іван — удовін сын» (1962—63), «Калі б хлопцы ўсёй зямлі» (1965), «50 год БССР» (1968), «Рэчыцкая лірычная» (1969), «Беларусь» (1978), «Піянеры Вялікай Айчыннай» (1982), «У зямлянцы» (1985) , «Ой, ты зімачка-зіма» (1987), «Мёртвая царэўна», «Садко» (абодва 1989), «Жар-птушка» (1990); манум. размалёўкі «Вясна» ў клубе глуханямых (Гомель, 1985), «Садко» ў санаторыіпрафілакторыі «Дняпроўскія сосны» (1986) , «Вяселле» на птушкафабрыцы «Світанак» (абедзве Гомельскі р-н, 1988), афармленне Свята-Пакроўскай йарквы ў Гомелі (1990—92); абразы бел. святых, Казанскай Маці Божай і інш. (1990-я г ). 0СІПАЎ Віктар Ціханавіч (н. 9.8.1944, г. Растоў-на-Доне, Расія), адзін са стваральнікаў сістэмы нац. ваен. адукацыі на Беларусі. Ген.-маёр (1989). Дац. (1995). Скончыў Ваенна-камандную акадэмію ППА імя Г.К.Жукава (1978). 3 1982 камандзір дывізіі, корпуса ППА. У 1991—94 нач. Мінскага інж.-зенітнага ракетнага вучылішча ППА, з 1995 нам. нач. Ваен. акадэміі Беларусі. У 1997— 99 нам. гал. рэдактара выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя». Аўтар артыкулаў па праблемах рэфармавання Узбр. Сіл Беларусі і дапаможнікаў для падрыхтоўКІ спецыялістаў ППА. Р.Ч.Лянькевіч. 0СІПАЎ Кірыла Нічыпаравіч (15.2.1907, в. Збароў Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 16.8.1975), Герой Сав. Саюза (1941). Скончыў артыл. вучылішча (1935), Вышэйшую афіцэрскую артыл. школу (1947). У Чырв. Арміі з 1929. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941: сакратар партбюро артыл. палка, ст. палітрук. У ліп. 1941 y складзе «лясной дывізіі» на чале з ген.-лейт. І.В.Болдзіным прабіваўся з Навагрудскага «катла» на У. У 1942—43 y штабе партыз. руху пры Ваен. савеце Зах. фронту. Удзельнік вызвалення Беларусі, баёў ва Усх. Прусіі, вайны з Японіяй.
Осіпавы.
П ія н е р ы В я л ік а й А й ч ы н н а й . 1982.
Да 1965 y Сав. Арміі, да 1974 на грамадскай рабоце.
ОСЛА
0СІПАЎ Лучка, разьбяр па дрэве 17 ст. Паходзіў з Беларусі. Працаваў y Маскоўскай дзяржаве. Прымаў удзел ва ўстаноўцы іканастаса царквы Данскога манастыра (1683), стварэнні мэблі і хатняга начыння для царскага дома (1683—84) y Маскве. 0СІПАЎ Мікалай Пятровіч (28.1.1901, С.-Пецярбург — 9.5.1945), расійскі выканаўца на балалайцы, дырыжор. Засл. арт. Расіі (1940). Вучыўся ў Пецярбургскай кансерваторыі (1911— 13). 3 8 гадоў выступаў як саліст, удзельнічаў y канцэртах Велікарускага аркестра. У 1928—39 саліст Маскоўскай філармоніі. 3 1940 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Дзярж. рус. нар. аркестра (з 1946 яго імя). Яго выкананне вызначалася артыстызмам, дасканалай тэхнікай і філігранным майстэрствам. Павялічыў выразныя і тэхн. магчымасці балалайкі, узбагаціў канцэртны рэпертуар, зрабіў пералажэнні для яе шматлікіх класічных твораў і нар. песень. Першы выканаўца многіх канцэртных твораў для балалайкі (шэраг з іх прысвечаны яму). Увёў y склад аркестра- старадаўнія нар. інструменты (ражкі, дудкі, жалейкі, кугіклы), баян і арк. гармонік. 1-я прэмія на Усесаюзным аглядзе муз. выканаўцаў на нар. інструментах (1939).
Взрывчатыс свойства н нейтралнзацня парогазо-пылевых смесей. Клев. 1977.
0СІПАЎ Пётр, разьбяр па дрэве 17 ст. Паходзіў з Беларусі. Працаваў y Маскоўскай дзяржаве. Разам з інш. майстрамі — выхадцамі з Беларусі прымаў удзел y стварэнні іканастасаў цэркваў Данскога і Новадзявочага манастыра ў Маскве (1683). 0СІПАЎ Сяргей Мікалаевіч (н. 7.5.1932, г. Харкаў, Украіна), бел. вучоны ў галіне газа- і тэрмадынамікі. Д-р тэхн. н. (1967), праф. (1968). Скончыў Данецкі індустрыяльны ін-т (1955). 3 1980 y БПА (у 1985—96 заг. кафедры). Навук. працы па руднічнай аэралогіі, фізіцы горных парод, выбухапажарабяспецы, цепла- і масаабмене, вентыляцыі жылых і прамысл. будынкаў. Te:. Метановьшеленне прн разработке пологвх угольных гшастов. М., 1964; Борьба со взрывамм газа в горных выработках. М., 1972;
453
ÔCIC (Osis) Яніс Аўгуставіч (5.7.1895, Рыга — 3.11.1973), латышскі акцёр. Нар. арт. СССР (1956). Вучыўся ў Петраградскім ун-це. 3 1916 удзельнічаў y спектаклях лат. петраградскага Новага т-ра, драм. калектыву латыш. стралковага палка. У 1919—71 y Рабочым т-ры Сав. Латвіі ў Рызе (цяпер Латв. т-р драмы імя А.Упіта). Творчасці ўласцівы глыбокае раскрышё псіхалогіі персанажаў, сац. тыпізацыя: Левій, Мінтаўт («Іосіф і яго браты», «Індуліс і Арыя» Я.Райніса), Гароза («Сын рыбака» ВЛаціса), Ванаг («Зямля зялёная» А.Упіта), Цэпліс («Цэпліс» П.Розіціса), Фамусаў («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Лыняеў («Ваўкі і авечкі» А.Астроўскага). Здымаўся ў кіно: «Вяртанне з перамогай» (1948), «Райніс» (1949), «Да новага берага» (1955), «Сын рыбака» (1957). Дзярж. прэміі СССР 1950, 1951. «ÔCKAP» (Oscar), штогадовая прэмія, якая прысуджаецца з 1929 Амерыканскай акадэміяй кінематаграфічных мастацтваў і навук за дасягненні ў 26 асобных галінах кінематографа. Уяўляе сабой пазалочаную статуэтку мужчыны, які абапіраецца на меч. 0СЛА (Oslo), горад, сталіца Нарвегіі. Знаходзіцца на ПдУ краіны. Адм. ц. фюльке Акерсхус; утварае самастойную адм. адзінку. 494 тыс. ж., y агламерацыі Вял. О. каля 1 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт (праходзіць каля 30% знешнегандл. абароту краіны). Міжнар. аэрапорт Форнебу. Гал. эканам. і культ. цэнтр краіны. У О. вырабляецца больш за 25% прамысл. прадукцыі Нарвегіі. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. суднабуд. і суднарамонтная, эл.тэхн., радыёэлектронная і інш.; харч., хім., швейная, паліграфічная; пераробная металургія. Метрапалітэн. Ун-т. Нарв. акадэмія навук і л-ры. Дзярж. акадэмія мастацтваў. Тэатры. Музеі: Універсітэцкі нац. старажытнасцей, Нарв. народны, Нац. галерэя, прыкладнога мастацтва, «Фрам» і «Кон-Тыкі», Нар. музей пад адкрытым небам і інш.
Осла. Крэпасць Акерсхус, 14— 16 ст. (злева); ратуша, 1933—50, арх. А.Арнеберг, М.Поўльсан (справа).
454
осла
Месца правядзення VI зімовых Апімпійскіх гульняў (1952). Засн. каля 1048 каралём Харальдам 111 Хардэродэ. 3 2-й пал. 11 ст. рэзідэнцыя епіскапа, з канца 13 ст. — караля (да 1380) і фактычная сталіца Нарвегіі; цэнтр гандлю з гарадамі Ганзы. У 16 ст. горад заняпаў, y 1624 знішчаны пажарам. Пабудаваны на новым месцы каралём Крысціянам IV і названы яго імем (Хрысціянія). 3 17 ст. туг збіраліся прадстаўнікі штатаў і засядаў вышэйшы каралеўскі суд. У 1811 засн. ун-т. 3 1814 сталіца Нарвегіі, горад хугка развіваўся, стаў цэнтрам прам-сці і гандлю. 3 1905 рэзідэнцыя караля Нарвегіі (месцам каранацыі застаўся Тронхейм). У 1925 вернута назва О. У час 2-й сусв. вайны акупіраваны ням. войскамі (1940— 45), адзін з цэнтраў руху Супраціўпення. На беразе ўсх. заліва Піпервіка — рэшткі Старога горада з крэпасцю Акерсхус (каля 1300, перабудавана ў 15— 16 ст ). Ад яго на Пн і ПнЗ ідуць кварталы цэнтра сучаснага О. з гал. вул. Карл-Ю ханс-гатэ (вядзе ад вакзала да каралеўскага палаца; 1824— 48, арх. Х.Д.Ф. Лінстаў, класіцызм), тут размешчаны будынкі ун-та (1838— 52, арх. К.Х.Грош, класіцызм; актавая зала, 1910— 11, арх. Х.Сіндынг-Ларсен, размалёўкі Э.Мунка) і сторцінга (парламент; 1866, арх. Э.ВЛанглет, эклектыка). Дзелавая ч. горада знаходзіцца паміж вул. Карл-Ю ханс-гатэ і портам, прамысловая — пераважна ва ўсх. раёне (Эсткант). Сярод арх. помнікаў: сабор (1690-я г., барока), Нац. т-р (1891—99, арх. Х.Буль, эклектыка); ратуша з рысамі нац. рамантыкі (1933— 50, арх. А.Арнеберг, М.Поўльсан, y інтэр’еры размалёўкі П.Крога, Мунка, А.Рэваля і інш.), багата аздобленая скульптурай. Сярод значных збудаванняў y сучасных стылях: комплекс будынкаў ун-та (1936— 37, 1960-я г ), Цэнтр лыжнага спорту Холменколен (1952), Дом урада
стрэс. П о й к і л а с м а т ы ч н ы я жы в ё л ы асматычна лабільныя, асматычная канцэнтрацыя вадкасцей іх цела залежыць ад асяроддзя. Г а м о й а с м а 0СЛА-ФІЁРД (Oslofjord), заліў каля т ы ч н ы я ж ы в ё л ы асматычна сгабільпаўд. берага Нарвегіі, паўн. частка зал. ныя, пры змене навакольнага асяроддзя Бохус. Даўж. 102 км, шыр. каля ўвахода асматычны ціск іх унутр. вадкасцей зас15—30 км, глыб. да 354 м. У паўн. ч. таецца адносна пастаянным. Адрознівашмат астравоў. Прылівы паўсутачныя юць таксама гіперасматычных жывёл (да 0,5 м). Асн. порт — Осла. (прэснаводныя жывёлы, марскія храс0СЛІК, адна з назваў р. Аслік. тковыя рыбы), якія падтрымліваюць больш высокую канцэнтрацыю асмаÔCMAHIC (Osmanis) Язэп (н. 11.7.1932, хутар Мікіцішкі Даўгаўпілтычна актыўных рэчываў ва ўнутр. вадскага р-на, Латвія), латышскі паэт. касцях, чым y навакольным асяроддзі, і Засл. дз. культ. Польшчы (1970). Засл. гіпаасматычных жывёл (марскія касцісдз. культ. Латвіі (1982). Канд. філал. н. тыя рыбы, марскія паўзуны і некат. ра(1978). Скончыў Латвійскі ун-т (1956). кападобныя), што маюць ніжэйшую за асяроддзе канцэнтрацыю рэчываў. У Друкуецца з 1947. Аўтар зб-каў паэзіі «Крокі» (1966), «Заснежаная галінка» млекакормячых асн. орган О. — ныркі, (1972), «Рагоз» (1974), «3 лёгкім парам» адольныя выдзяляць гіпатанічную мачу (1981) , «Чырвоныя доўгія, доўгія ружы» пры лішку вады і асматычна канцэн(1982) , «Шэпт і вецер» (1985), «Што траваную — пры яе недахопе. Прыстамаеш, тое і маеш» (1988) і інш. Даслесаванне сістэм О. да ўмоў арыднай зоны дуе сучасную лат. (манаграфія «Камень ўключае шэраг механізмаў — павелісонца», 1977) і бел. дзіцячую л-ру. чэнне канцэнтрацыйнай здольнасці Складальнік кніг вершаў, апавяданняў, нырак, што дазваляе абыходзіцца без казак лат. пісьменнікаў на бел. мове пітной вады (кенгуровы пацук), павелі(«Песня Даўгавы», 1986, з С.Панізнічэнне трываласці да абязводжвання кам). Піша для дзяцей. Пераклаў на (асёл), выкарыстанне мачавой к-ты як лат. мову кн. вершаў Э.Агняцвет «Залаканчатковага прадукту азоцістага абметыя рукі» (1960), асобныя творы ну (паўзуны, птушкі), наяўнасць насаП.Броўкі, А.Вольскага, С.Гаўрусёва, вых залоз, якія выдзяляюць соль (некат. А.Грачанікава, К.Кірэенкі, А.Русецкага, яшчаркі) і інш. У О. прымаюць удзел Панізніка, А.Пысіна. На бел. мову твогіпаталамус, гіпофіз, наднырачнікі, ры О. пераклалі Э.Агняцвет, В.Вітка, шчытападобная і падстраўнікавая залоГрачанікаў, ВЛукша, Панізнік, У.Сказы, a таксама сенсорныя органы і рурынкін. хальныя сістэмы. Эвалюцыя О. спрыяла Тв:. Бел. пер. — Сабака з рагаткай. Мн., асваенню разнастайных умоў існавання.
(1881, Б.Бергсліен), Н.Абелю (1908), К.Колет, Р.Нурдраку (абодва 1911; усе скульпт. Вігелан) і інш.
1976; Рус. пер. — Носнк-курноснк Рмга, 1967; Волшебняк. Рнга, 1978; Анстенок. М., С.С.Панізнік. 1982.
Осла. Горад і порт. (1958), атэль авіякампаніі САС (1974), канцэртная зала (1977) і інш. Паводле генплана (1948— 50) забудоўваюцца новыя прыгарадныя раёны, звязаныя з цэнтрам лініямі метро. У О. многа паркаў, буйнейшыя з іх — Ф рогнер-парк (32 га) са скульпт. ансамблем (1900— 43, скульпт. Г.Вігелан; больш за 150 фігур і кампазіцый). Помнікі: Х.Вергелану
ОСМАРЭГУЛЙЦЫЯ (ад осмас + лат. regulo накіроўваю), сукупнасць фіз.-хім. працэсаў, якія забяспечваюць адноснае пастаянства асматычна актыўных рэчываў ва ўнутр. асяроддзі арганізма жывёл. Уласціва большасці жывёл. Існуюць 2 крайнія тыпы рэакцыі на асматычны
АСЛеанцюк
ÔCMAC (ад грэч. ôsmos штуршок, ціск), аднабаковая дыфузія рэчыва (звычайна растваральніку) праз паўпранікальную перагародку (мембрану), што раздзяляе 2 растворы рознай канцэнтрацыі ці чысты растваральнік і раствор. Абумоўлены імкненнем сістэмы да тэрмадынамічнай раўнавагі і выраўноўвання канцэнтрацыі раствору з розных бакоў мембраны. Характарызуецца асматычным ціскам. Mae выключнае значэнне ў жыццядзейнасці разлін і жывёльных арганізмаў (гд. Осмарэгуляцыя). У хіміі з дапамогай асмаметрыі (сукупнасць метадаў вызначэння асматычнага ціску) вызначаюць малекулярную масу палімераў. 0С М ІЙ (лац. Osmium), Os, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 76, ат. м. 190,2, адносіцца да плацінавых металаў. Прыродны складаецца з 7 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 184, 186— 190, 192; найб. пашыраны 1920 s (41,1%) i l90Os (26,4%). У зямной кары 5 • 10'6% па масе. Адкрыты ў 1804 англ. хімікам С.Тэнантам, назва (ад грэч. osmë пах) абумоўлена непрыемным пахам аксіду Os04. Бліскучы серабрысга-блакітнаваты, вельмі цвёрды метал, tai 3027 °С, ікіп 5027 °С, шчыльн. 22 610 кг/м 3. Х 'чічна вельмі ўстойлівы. Кампактны не ўзас....ідзейнічле з к-тамі і іх сумесямі, нават з кіпячай царскай гарэлкай.Л ры сплаўленні метал. О. са шчолачамі ўтвараюцца водарастваральныя солі — асматы (VI).
Дробнадысперсны пры награванні ўзаемадзейнічае з галагенамі (напр., пры 250— 300 °С з фторам утварае гексафтарыд OsF6, жоўтыя крышталі з 33 °С), халькагенамі, фосфарам. Выкарыстоўваюць як кампанент звышцвёрдых і зносаўстойлівых сплаваў (з ірыдыем, рутэніем і інш. металамі) для прыладабудавання, вырабу эталонаў і інш.
0СНАБРЎК (Osnabrück), горад на ПнЗ Германіі, зямля Ніжняя Саксонія. Засн. ў 8 ст. Каля 170 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Порт на р. Газе і адгалінаванні Сярэднегерманскага канала. Аэрапорт. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, маш.-буд. і металаапр., эл.-тэхн., хім., тэкст., абутковая, папяровая. Ун-т. Планетарый. «ОСТ», генеральны план «Ост», кодавая назва праграмы н я м фаш. захопнікаў па каланізацыі і германізацыі Усх. Еўропы. Распрацаваны гал. упраўленнем імперскай дзярж. бяспекі. 1-ы варыянт датычыў y асн. тэр. Польшчы. Пасля нападу на СССР былі распрацаваны асн. фундаментальныя палажэнні і прынцыпы каланізацыі акупіраваных тэрыторый. Адзін з яго варыянтаў знойдзены ў 1970-я г. пры інвентарызацыі ням. ваен. дакументаў y нац. архіве ЗША. Першапачаткова намячалася «высяленне» 31 млн. чал., потым зроблена ўдакладненне — 46—51 млн. чал., y т.л. 75% беларусаў. Прадугледжвалася з Польшчы, зах. раёнаў СССР за 25—30 пасляваенных гадоў перасяленне ў Зах. Сібір, на Паўн. Каўказ, y Паўд. Амерыку каля 31 млн. славян, a таксама значнай часткі насельніцтва Прыбалтыкі. Каланізацыі і амаль поўнай германізацыі падлягалі Беларусь, Літва, Латвія, Эстонія, Інгерманландыя (Ленінградская і Пскоўская вобл.), Готэнгаў (Крым і Херсонская вобл.). У адносінах да славянскага насельніцтва меркавалася знішчыць інтэлігенцыю (носьбіта культуры народа); стэрылізацыяй і інш. спосабамі штучна паменшыць нараджальнасць, агульнаадук. ўзровень народа звссці да ўмення чытаць і лічыць. Планавалася стварыць 4 рэйхскамісарыяты: «Балтэнланд» («Остланд»), «Украіна», «Каўказ» і «Расія» («Масковія»), Масква падлягала зруйнаванню (разам з насельніцтвам), Ленінград пераймяноўваўся ў г. Адольфсбург. «Кіраваць» захопленай тэр., паводле плана ням. ген. штаба, прызначаліся 56 дывізій. Для рэалізацыі плана «0.» меркавалася стварыць 36 пасяленскіх апорных пунктаў, з іх 14 на Беларусі і ў Прыбалтыцы. У Мінску планавалася пасяліць 50 тыс. немцаў і часова пакінуць y якасці рабочай сілы 100 тыс. мясц. жыхароў, y Гомелі адпаведна 30 тыс. і 50 тыс., y Магілёве — 20 тыс. і 50 тыс., Віцебску — 20 тыс. і 40 тыс., Полацку — 10 тыс. i 2Q тыс., Гродне — 10 тыс. і 20 тыс., Баранавічах — 10 тыс. і 20 тыс., Барысаве і Навагрудку па 5 тыс. і 15 тыс. і г.д. Усяго ў 20 гарадах Беларусі прадугледжвалася пасяліць больш за 200 тыс. каланістаў. У Мінску планавалася буд-ва казарм для эсэсаўцаў, будынкаў ваен. кіраўніцтва, жандармерыі
і інш. карных органаў, турмы, крэматорыя з пляцоўкай для расстрэлаў і спец. пад’язнымі пуцямі. У час акупацыі праводзілася масавае знішчэнне населеных пунктаў разам з жыхарамі. На Беларусі з 9200 вёсак, спаленых гітлераўцамі, больш за 5290 знішіаны разам з усімі або значнай часткай жыхароў. За гады акупацыі фашысты загубілі на Беларусі больш за 2,2 млн. грамадзян, каля 380 тыс. вывезлі ў Германію. Актыўны падп. і партыз. pvx, ра'гром фаш. Германіі перашкодзілі захс лнікам ажыццявіць план «О.». Гл. таксама Генацыд, Карныя аперацыі, Лагеры смерці. Л і т Преступные целх — преступные средства: [Сб. док.]. 3 хзд. М., 1985; Б е з ы м е н с к н й Л.А. Генеральный план «Ост»: замысел, целх, результаты / / Вопр. хсторхх. 1978. № 5; Я г о ж. Разгаданные загадкн третьего рейха, 1933— 1941. [Ч. 1—21. 2 хзд. М., 1984.
0СТВАЛБД (Ostwald) Вільгельм Фрыдрых (2.9.1853, Рыга — 4.4.1932), нямецкі фізікахімік і філосаф, адзін з заснавальнікаў фізічнай хіміі. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1896). Скончыў Дэрпцкі (Тартускі) ун-т (1875), дзе і працаваў. 3 1881 праф. Рыжскага політэхн. вучылішча, з 1887 Лейпцыгскага ун-та, адначасова ў 1898— 1905 дырэктар заснаванага ім Фіз.-хім. ін-та. 3 1906 праводзіў даследаванні ва ўласнай хім. лабараторыі. Навук. працы па хім. кінетыцы і каталізе, тэорыі электралітычнай дысацыяцыі, вучэнні аб колерах, гісторыі хіміі. Вывеў суадносіны паміж электраправоднасцю разбаўленых раствораў бінарных слабых электралітаў i Lx канцэнтрацыяй (закон разбаўлення О.; 1888). Распрацаваў спосаб каталітычнага акіслення аміяку да азотнай к-ты (1902). У 1889 распачаў выданне серыі «Класікі дакладных навук». Стваральнік філас. тэорыі энергетызму, паводле якой адзінай субстанцыяй сусвету з’яўляецца энергія. Нобелеўская прэмія 1909. Літ:. Р о д н ы й Н.Н., С о л о в ь е в Ю.Н. Вхльгельм Оствальд, 1853— 1932. М., 1969; Бхографхх велхкхх хнмаков: Пер. с нем. М., 1981.
0С Т Г0ТЫ , а с т р а г о т ы , грэйт y н г і, германскае племя, усх. галіна готаў. У 3 ст. насялялі Паўн. Прычарнамор’е і часткова Крым. У 375 племянны саюз О. разгромлены і падпарадкаваны гунамі. Асн. маса О. перасялілася ў Панонію. У сярэдзіне 5 ст. яны вызваліліся з-пад улады гунаў і ў 493 заснавалі ўласнае каралеўства ў Італіі са сталіцай y Равене. Сутыкнуўшыся з рым. цывілізацыяй, О. ўспрынялі значную частку яе дзярж.-прававых і сац. ін-таў. У выніку пачаўся працэс збліжэння рым. і остгоцкай знаці, якому спрыяла палітыка караля О.Тэадорыха (493—526]. Пасля смерці Тэадорыха трон заняла яго дачка Амаласунта [526—534], забойства якой антырым. апазіцыяй стала падставай для Візантыйскай імперыі ў 535 пачаць з О. вайну. У 540 візант. палкаводзец Велісарый заняў Равену і захапіў y палон караля Віцігіса [536—540]. Ка; оль Тоціла
ост
455
[541—552] працягваў вайну з пераменным поспехам да 552, але быў разбіты візант. палкаводцам Нарсесам. Да 555 супраціўленне спынілі апошнія гарнізоны О. Каралеўства О. было падпарадкавана Візантыйскай імперыі і спыніла існаванне. Літ:. Б у д а н о в а В.П. К вопросу о форммрованнн вестготов м остготов (по данным пнсьменных нсточннков) //Взанмосвязь соцнальных отношенхй х хдеологхх в средневековой Европе. М., 1983; Я е ж. Готы в эпоху Велхкого переселенхя народов. М., 1990. Дз.М. Чаркасаў.
В.Оствальд.
ОСГ-ІНДСКАЯ КАМПАн і Я А н г л і й с к a я (англ. East India Company), прыватная кампанія (1600— 1858) для гандлю з Ост-Індыяй, Паўд.-Усх. Азіяй і Кітаем. У 1-й пал. 17 ст. гэта аморфная арг-цьм лонданскіх купцоў, якія перыядычна аб’ядноўвалі капіталы для гандл. экспедыцый y Ост-Індыю. 3 1657 акц. кампанія з пастаянным капіталам. Пасля працяглай барацьбы з канкурэнтамі (Партугаліяй, галандскай і франц. Ост-Індскімі кампаніямі) і інд. правіцелямі ў 17 ст. стварыла ў Індыі 7 факторый і некалькі ўмацаваных пунктаў. Атрымала ад англ. ўрада права абвяшчаць вайну і заключаць мір y Ост-Івдыі (1661), чаканіць манету, ствараць ваенна-палявыя суды, распараджацца сваёй арміяй і флотам (1686), манапольнае права на гандаль з Ост-Індыяй (1708). Пасля 1757 захапіла Бенгалію і шэраг інш. тэрыторый, да 1849 падпарадкавала ўсю Індыю, да 1852 — Ніжнюю Бірму. Англ. парламент, незадаволены бескантрольнасцю кампаніі, прыняў шэраг актаў (1773, 1784, 1813, 1833, 1853), якімі падначаліў яе каралеўскаму Кантрольнаму савету. У 1813 адменена манаполія О.-І.к. на гандаль з Індыяй, з 1833 яе гандл. дзейнасць забаронена. У 1858 y час Індыйскага народнага паўстання 1857—59 кампанія ліквідавана. ОСТ-ІНДСКАЯ КАМІІАНІЯ Н і д э р л а н д с к а я (галанд. Oost Indische Compagnie) манапольная гандлёвая кампанія ў 1602— 1798. Створана паводле рашэння Генеральных штатаў аб аб’яднанні некалькіх кампаній, каб прыпыніць паміж імі канкурэнцыю і выпрацаваць адзіную гандл. палітыку. Зона ўплыву О.-І.к. пашыралася ад мыса Добрай Надзеі да Магеланава прал. Мела манапольнае права гандлю і ма-
456
ост
раплавання, стварэння факторый, крэпасцей, набору і ўтрымання войск і флоту, вядзення судаводства, заключэння мірных дагавораў і інш. У 1609 стварыла ўласную адміністрацыю з рэзідэнцыяй на в-ве Ява. Выцесніла партугальцаў з Малукскіх а-воў, стварыла факторыі на ўзбярэжжы Індыі, на Цэйлоне. 3 канца 17 — пач. 18 ст. ва ўмовах эканам. крызісу ў Галандскай рэспубліцы, канкурэнцыі з англ. Ост-Індскай кампаніяй пачаўся яе заняпад. У 1798 ліквідавана. ОСТ-ІНДЫЯ (англ. East Indies літаральна Усходняя Індыя), тэрмін, які ўжываўся ў мінулым y адносінах да тэр. Індыі і некаторых інііі. краін Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі. Узнік y процівагу тэрміну Вест-Індыя. Назва О.-І. доўгі час захоўвалася ў сувязі з калан. дзейнасцю Ост-Індскай кампаніі англійскай, ОстІндскай кампаніі нідэрландскай і інш. «0СТЛАНД», р э й х с к а м і с а р ы я т О с т л а н д , адм.-тэр. адзінка, устаноўленая ў 1941 ням. фашыстамі на акупіраванай імі тэр. СССР. Адм. цэнтр «0.» — Каўнас (да жн. 1941), Рыга (да восені 1944), Берлін (да мая 1945). Узначальваў «0.» да восені 1944 Г.Лозе, пазней Э.Кох. Складаўся з 4 ген. акруг: Беларусь, Латвія, Літва, Эстонія. Межы акруг не заўсёды супадалі з межамі сав. рэспублік: да акругі Літва акупанты далучылі паўн.-зах. раёны Вілейскай вобл., генеральная акруга Беларусь (узначальваў гаўляйтэр В.Кубэ, потым К. фон Готберг, з 1.4.1944 падпарадкавана міністру ўсх. зямель А.Розенбергу) складала толькі */з ТЭР- БССР. Апарат кіравання «0.» будаваўся на ўзор Рэйхсмі-
Карта рэйхскамісарыята «Остланд*.
ністэрства акупіраваных усх. тэрыторый з некалькіх гал. аддзелаў, y тл . палітыкі, культуры. Гал. друкаваны орган — «Deutsche Zeitung im Ostland» («Нямецкая газета ў Остландзе»; вьшавалася штодзень y Рызе, змяшчала матэрыялы пра Беларусь). Літ.: H a n d r a c k H.-D. Das Reichskommissahat Ostland: Die Kultuipolitik der deutschen Verwaltung zwischen Autonomie und Gleichschaltung 1941— 1944. Hannover; Milnden, 1981. У.Я.Капаткоў.
ÔCTPABA (Ostrava), горад на ПнУ Чэхіі, на р. Одра (Одэр). Адм. ц. П аўнМараўскай вобл. Каля 350 тыс. ж. (1999). Буйны прамысл. цэнтр і трансп. вузел. Аэрапорт. Цэнтр вугальна-металургічнага раёна, які развіваецца на базе Остраўска-Карвінскага кам.-вуг. басейна. Прам-сць: чорная металургія (2 металургічныя камбінаты), энергетыка, цяжкое машынабудаванне, коксахім. і хімічная. Здабыча кам. вугалю. Оперны т-р, філармонія. Арх. помнікі; касцёл св. Вайлава (13 ст.), ратуша (17 ст.). 0СТЫ Н (Austin), горад на Пд ЗША. Адм. ц. штата Тэхас. 541,3 тыс. ж., з прыгарадамі каля 800 тыс. ж. (1996). Вузел чыгунак і аўтадарог. Гандл.-фін. цэнтр с.-г. раёна. Прам-сць: радыёэлектронная, y т.л. вытв-сць ЭВМ, сродкаў сувязі; паліграф., хім., мэблевая, буд. матэрыялаў, харчовая. 2 ун-ты. 0СТЭРМАН-ТАЛСТ0Й (да 1796 T a л с т о й ) Аляксандр Іванавіч (1770 — 26.2.1857), расійскі ваен. дзеяч. Ген. ад інфантэрыі (1817), граф Остэрман (1796). Службу пачаў y 1784. Удзельнічаў y войнах Расіі з Турцыяй і Францыяй. У пач. вайны 1812 пры корпусе П Х.Вітгенштэйна. 3 1812 камандуючы 4-м пях. корпусам 1-й Зах. арміі. У баі каля Астроўна 25—26.7.1812 на суткі затрымаў праціўніка, што дало магчымасць гал. сілам арміі адысці на Віцебск. Удзельнік Барадзінскай бітвы 7 вер., асенне-зімовай кампаніі 1812. У 1813 y час замежных паходаў вызначыўся ў бітвах пад Баўцэнам, Дрэздэнам, Кульмам, y 1815— 18 камандуючы Грэнадзёрскім корпусам. 3 1818 жыў y Зах. Еўропе. А.М.Лукашэвіч. 0СЦ ІКІ, О с ц і к a в і ч ы, шляхецкі род герба «Трубы» («Тромбы») y ВКЛ. Найб. вядомыя: О с ц і к (у каталіцтве Крысцін; ?— 1442 або 1443), родапачынальнік О. Паходзіў з заможнага баярскага роду з-пад Вільні. Да 1418 атрымаў пасаду кашталяна віленскага. Належаў да найб. уплывовых магнатаў ВКЛ. Меў некалькі сыноў, з якіх ад Станькі (Станіслава) пайшоў далейшы род О., ад Радзівіла — магнацкі род Радзівілаў. Р ы г о р С т а н ь к а в і ч (?— 1519), унук Осціка, маршалак гаспадарскі ў 1492—94 і надворны ў 1494— 1510, ваявода трокскі з 1510. Удзельнік вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1492—94. У бітве на Вядрошы 1500 трапіў y палон, вярнуўся ў 1509. Ю р ы й Р ы г о р а в і ч (?— 1546 або 1547), сын Рыгора Станькавіча, маршалак гаспадарскі ў 1546. С т а ніслаў Р ы г о р а в і ч (?— 1519),
сын Рыгора Станькавіча, крайчы ВКЛ y 1517— 19, ваявода полацкі ў 1519. Р ы г о р Р ы г о р а в і ч (мянушка Віршыла; ?— 1557), сын Рыгора Станькавіча, кр'айчы ВКЛ y 1519—42, ваявода новагародскі ў 1542—44, кашталян віленскі Ю р ’ е в і ч (каля з 1544. Ю р ы й 1530—79), сын Юрыя Рыгоравіча, ваявода мсціслаўскі ў 1566—78 і смаленскі з 1578. Удзельнік Лівонскай вайны 1558—83. Р ы г о р Ю р ’ е в і ч (каля 1535— 18.6.1580), сын Юрыя Рыгоравіча, каралеўскі дваранін з 1569. У 1580 зняволены ў Вільні з-за падазроных кантактаў з рас. паслом, абвінавачаны ў дзярж. здрадзе, замаху на жыццё караля Стафана Баторыя і пакараны смерцю. На яго сыне Яне, суддзі земскім віленскім y 1606—09, род О. скончыўся.
ДжОсцін
0С Ц ІН , О с ц е н (Austen) Джэйн (16.12.1775, Стывентан, Вялікабрытанія — 18.7.1817), англійская пісьменніца. У рэаліст. сац.-быт. раманах «Пачуццё і пачуццёвасць» (т. 1—3, 1811), «Гордасць і забабоны» (т- 1—3, 1813), «Мэнсфілд-парк» (1814), «Эма» (т. 1—3, 1816), «Перакананне» і «Абацтва Нортэнгер» (абодва выд. 1818), «Лэдзі Сьюзен» (выд. 1871), «Каханне і сяброўства» (выд. 1922), «Уотсаны» (выд. 1958) і інш. y іранічнай манеры адлюстравала жыццё, норавы і псіхалогію англ. правінцыяльнага грамадства, са спачуваннем — становішча небагатай жанчыны; з пункту погляду ідэалаў Асветніцтва розум лічыць адзіным арыенцірам y рэальным жыцці. Te:. Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 3. М , 1988.
Л і т М о э м У.С. Джейн Остен м «Гордость м предубеждснне* / / Моэм У.С. Мскусство слова: Пер. с англ. М., 1989; В у л ф В. Джейн Остен / / Вулф В. Нзбранное: ГІер. с англ. М., 1989. Т.Я.Камароўская.
ÔCbKIH Віктар Сямёнавіч (1.12.1952, в. Ураеўка Акцябрскага р-на Курскай вобл., Расія — 24.7.1992), расійскі ваен. лётчык. Герой Расійскай Федэрацыі (1992). Скончыў Тамбоўскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылішча лётчыкаў (1974), Ваенна-паветр. акадэмію імя Ю.А.Гагарына (1985). 24.7.1992 падпалк. О. выконваў палёт y якасці інструктара экіпажа. Калі самалёт знаходзіўся над адным з раёнаў Гомеля, непадалёку ад якога размяшчалася нафтасховішча, на ім узнік пажар. О. прыняў рашэнне найхугчэй адвесці самалёт ад горада, потым даў каманду экіпажу пакінуць машыну. Экіпаж выратаваўся, О. не ха-
піла вышыні для катапультавання, і ён загінуў. Літ:. Р у д е н к о В . A Гомель подумал... / / Крылья Родмны. 1993, № 5.
ÔTA («Otto»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. захопнікаў супраць партызан і мясц. насельніцтва, якія выйшлі з-пад удараў карнікаў y ліст. 1943 y ходзе карнай аперацыі «Генрых». Праводзілася ў Дрысенскім і Асвейскім р-нах 20.12.1943 — 1.1.1944 y Вял. Айч. вайну. Мэты аперацыі: знішчыць партыз. сілы на тэр. паміж г. Дрыса і Себеж (Пскоўская вобл., Расія), каб наладзіць па дарогах Дрыса—Себеж і Полацк—Себеж бесперашкоднае забеспячэнне правага фланга групы армій «Поўнач». 20 снеж. з Себежа, Ідрыцы і Шкяўне (Латвія) на Пн, з Даўгаўпілса на 3, з Полацка на Пд праціўнік пачаў наступленне супраць партыз. абароны, якая праходзіла па р. Нішча, Дрыса і Свольна, карнікі адцяснілі партызан да апошняй лініі іх абароны — лагераў y раёне в. Роўнае Поле Расонскага р-на, дзе сканцэнтраваліся штабы ўсіх брыгад, шпіталі з параненымі, тысячы жанчын, старых і дзяцей. На сумесным пасяджэнні камандавання брыгад бьшо прынята рашэнне прарваць блакаду і вывесці жыхароў і параненых y сав. тыл. Для выканання гэтай задачы былі створаны 2 ударныя групы: першая ў складзе партыз. брыгад Асвейскай, 1-й і 2-й Дрысенскіх, Латышскага партыз. атрада (узначаліў І.К.Захараў), другая ў складзе 1-й, 7, 11, 12, 20-й Калінінскіх брыгад (В.МЛісоўскі). 26 снеж. першая ўдарная група нанесла моцны ўдар па карніках каля в. Канюхова (Расонскі р-н), што стварыла магчымасць 30 снеж. амаль 10 тыс. жыхарам пад прыкрыццём партызан пераправіцца цераз р. Дрыса і ўвайсці ў размяшчэнне часцей Чырв. Арміі. Другой ударнай групе прарыў y раёне в. Клясціцы—Юхавічы (Расонскі р-н) не ўдаўся, таму пасля 2-дзённых баёў партызаны і мясц. жыхары, што ішлі з імі, адышлі ў лясы на Пн і 3 ад в. Роўнае Поле; частка насельніцтва выйшла за лінію фронту па маршруце першай ударнай групы. У ходзе аперацыі «0.» гітлераўцы (паводле даных баявой групы Готберга) расстралялі каля 2 тыс. чал., захапілі для вывазу ў Германію больш за 500 чал., спалілі в. Барысава (загубілі 76 чал.), Кісялі (113), Кашалёва (37), Стралкі (122), Ярмоліна (39), Мельніца (не аднавілася) Верхнядзвінскага р-на. У 1974 y в. Канюхова пастаўлены помнік партызанам і жыхарам, якія загінулі пры прарыве блакады. У.С.Пасэ. ÔTA (Otto) Крысцін (н. 7.2.1966, г. Лейгшыг, Германія), нямецкая спартсменка (плаванне). Чэмпіёнка XXIV Алімп. гульняў (1988, Сеул, Рэспубліка Карэя) на дыстанцыях 50 і 100 м вольным стылем, 100 м на спіне і батэрфляем, y эстафетах 4 х 100 м вольным стылем і камбінаванай. Чэмпіёнка свету (1982 — на дыстанцыі 100 м на спіне і ў эстафетах 4 х 100 м вольным стылем і камбінаванай; 1986 — на дыстанцыях 100 м
вольным стылем, 200 м y комплексным плаванні, y эстафетах 4 х 100 м вольным стылем і камбінаванай), сярэбраны прызёр на дыстанцыях 50 м вольным стылем і 100 м батэрфляем. Чэмпіёнка Еўропы (1983) y эстафетах 4 х 100 м і 4 х 200 м вольным стылем. A. М. Петрыкаў.
ÔTA (Otto) Нікалаўс Аўгуст [10.6.1832, г. Гольцгаўзен, Германія — 26.1.1891], нямецкі канструктар і прадпрымальнік. Скончыў рэальнае вучылішча (1848). Разам з інж. Э.Лангенам стварыў атм. рухавік унутр. згарання (1867). Пабудаваў 4-тактавы газавы рухавік (1876). Прапанаваў сістэму эл. запальвання (1884), што дало магчымасць выкарыстоўваць y рухавіках вадкае паліва. Рухавік О. атрымаў шырокае выкарыстанне.
ОТЕЧЕСТВЕННЫ Е
457
вядомы ўжо ў працах Гіпакрата, Цзльса, Галена. У Расіі першая кафедра хвароб вуха, горла і носа адкрыта праф. М.П.СІманоўскім y 1893 y Пецярбургскай ваенна-мед. акадэміі.
На Беларусі першая кафедра ЛОРхвароб адкрыта ў Мінскім мед. ін-це (1925), якую ўзначальваў СМ.Бурак; кафедры О. ёсць y Віцебскім і Гродзенскім мед. ін-тах. Вядучыя спецыялісты: В.Я.Гапановіч, РХ.Карпілаў, М.П.Кніга, УДз.Мяланьін, Г.М.Смердаў, П А Цімашэнка, М.Ц.Яўстаф'еў. Літ:. Руководство по оторнноларннгологан. М., 1994; Тугоухость. М., 1978. /.А. Склют.
ОТАСКЛЕР03, о т а с п а н г і ё з , захворванне вуха, y аснове якога ляжыць анкілоз стрэмечка. Пры О. адбываецца акасцяненне кольцападобнай звязкі падножнай пласцінкі стрэмечка (адной з 3-х костачак гукаправоднага апарата сярэдняга вуха, які перадае ваганні барабаннай перапонкі да вадкасцей унутр. вуха), потым настае яго нерухомасць. Часцей О. пашкоджвае абодва вухі. Прыкметы: паніжэнне слыху (скачкападобна), пастаянны шум y вушах (нават перашкаджае сну), на позніх стадыях пашкоджваюцца рэцэптары слыхавога нерва. Лячэнне хірургічнае. ІА.Склют.
ÔTA ШМІТ, малая планета № 2108. Сярэдні дыяметр 18 км, сярэдняя адлегласць ад Сонца 364,5 млн. км, перыяд абарачэння 3,8 г. Адкрыта ў 1948 y Сімеізскай абсерваторыі (Крым, Украіна). Названа ў гонар О.Ю ІІІміта. ОТАНЕЎРАЛ0ГІЯ (ад грэч. us, ôtos вуха + neuron жыла, нерв + ...логія), о т а р ы н а л а р ы н г а н е ў р а л о г і я , раздзел отарыналарынгалогіі, які вывучае функцыі нюхальнага, смакавага, вестыбулярнага і слыхавога аналізатараў y норме і пры захворваннях ЛОР-органаў і галаўнога мозга. Пачала развівацца з «ОТЁЧЕСТВЕННЫЕ ЗАПЙСКН», 1) сярэдзіны 20 ст. на базе нейрахірургіі. На Беларусі аддзяленне О. сфарміра- рускі штомесячны часопіс. Выдаваўся ў вана ў 1954 на базе НДІ неўралогіі, 1820—30 y С.-Пецярбургу П.П.Свіньінейрахірургіі і фізіятэрапіі. Вывучаюцца ным. Часопісу папярэднічалі 2 аднайм. пытанні ранняй дыягностыкі пухлін зборнікі (штогоднікі), выдадзеныя ім y 1818— 19 і прысвечаныя рус. таленавіслыхавога нерва, гломусных пухлін сярэдняга вуха і асновы чэрапа, хвароб тым самавукам, іх вынаходніцтвам. Публікаваў матэрыялы па пытаннях унутр. вуха (напр., Меньера хвароба, прам-сці, этнаграфіі, асобныя творы вестыбулярны нейраніт); ствараюцца белетрыстыкі. 2) Рускі штомесячны ліновыя дыягнастычныя методыкі таратурны і грамадска-паліт. часопіс. (І.А.Склют і інш.). Літ.: З л о т н м к Э.Н., С к л ю т Н.А. Выдаваўся ў 1839—84 y С.-Пецярбургу Невркномы слухового нерва. Мн., 1970; пад рэдакцыяй А.А.Краеўскага, з 1868 С к л ю т Н.А., Ц е м а х о в С.Г. Нмстагм. М.Някрасава, з 1877 М.СалтыковаШчадрына, Р.Елісеева, М.МіхайлоўскаМн., 1990; I х ж а. Вестнбулярный рекрунтмент. Мн., 1990. І.А.Склют. га. У 1839—46 аддзел крытыкі і бібліяÔTAP, вёска ў Чачэрскім с/с Чачэрска- графіі ўзначальваў В.Бялінскі, які надаў га р-на Гомельскай вобл., каля р. Сож. «О.з.» прагрэсіўны, дэмакр. характар. Цэнтр калгаса. За 5 км на Пн ад г. Ча- Часопіс узнімаў найважнейшыя пытанчэрск, 70 км ад Гомеля, 42 км ад чыг. ні грамадскага жыцця, прапагандаваў ст. Буда-Кашалёўская. 329 ж., 141 двор ідэі рэаліст. мастацтва, выступаў суп(2000). Базавая школа, Дом культуры, раць рэакц. друку, пазней — тэорыі «чыстага мастацтва». У ім супрацоўніб-ка, аддз. сувязі. За 1,5 км ад вёскі на- чалі А.Герцэн, М.Агароў, М.Лермантаў, сыпаны курган на ўшанаванне памяці І.Тургенеў, Ф.Дастаеўскі і інш., y землякоў, якія загінулі ў Вял. Айч. вай- 1847—66 — ураджэнец Віцебска, літ. ну. крытык С.Дудышкін. У 1850—60-я г. ОТАРЫНАЛАРЫНГАЛ0Г1Я [ад грэч. крытычныя матэрыялы часопіса знізілі us, otos вуха + rhis (rhinos) hoc + larynx сваю сац. вастрыню. Змясціў літ.-крытьгчныя артыкулы Бялінскага пра (laryngos) гартань + ...логія], галіна клінічнай медыцыны, якая вывучае нар- М.Гогаля, Лермантава, А.Пушкіна, яго мальную функцыю і хваробы вуха, но- літ. агляды за 1840—45, рэцэнзіі са, горла; распрацоўвае метады дыяг- М.Чарнышэўскага на нарысы П.Шпіностыкі, лячэння і прафілактыкі. У О. леўскага «Беларусь y характарыстычных вылучаюць 3 кірункі: аталогія, рынало- апісаннях і фантастычных яе казках» і гія, фарынгаларынгалогія. Асобна вы- «Падарожжа па Палессі і Беларускім лучаюць сурдалогію (дэфекты слыху, іх краі» (1854), якія ўтрымлівалі матэрыялячэнне), фоніятрыю (дэфекты голасу лы па этнаграфіі, фальклоры, гісторыі Беларусі, рэцэнзію на зб. «Беларускія і іх лячэнне) і отанеўралогію. народныя песні». Побыт, норавы сялян Агульныя ўяўпенні пра будову, функцыі і захворванні вуха і верхніх дыхальных шляхоў бел. вёскі, стан нар. асветы на Беларусі
458
отклнкн
апісаны ў нататках-успамінах Ф.А.Калістава (псеўд. К.Лістоў) «3 памятнай кніжкі народнага настаўніка. Вясковая бурса» (1881). Забаронены царскім урадам. Літ:.
Нсторня русской журналмстнкм XVIII— XIX вв. 3 нзд. М., 1973; Т е п л н н скнй MB. «Отечественные запнскн», 1868— 1884. Ю жно-Сахалннск, 1966; Б о г р a д В. Журнал «Отечественные запнскм», 1868— 1884: Указ. содержання. М., 1971.
H.À. Сніцарава.
«0ТКЛЙКН», грамадска-паліт. і літ. газета радыкальнага кірунку. Выдавалася 1(14).1 і 2(15) 4.1912, з 24.1(6.2). 1914 да 19.4(2.5).1915 y Гомелі на рус. мове спачатку штотыднёва, a з № 25 за 1914 штодзённа. Рэдактар-выдавец М.І.Хулябка-Карэцкі, ён жа аўтар большасці матэрыялаў. Газета была ў апазіцыі да царызму, неаднаразова падвяргалася суд. спагнанням, выходзіла з перапынкамі. Крытыкавала паліцэйска-бюракратычны рэжым, засілле цэнзуры. У арт. «Сацыялісты і вайна» выступіла супраць імперыял. вайны. Асвятляла літ. жыццё Гомеля, асабліва т.зв. «Літаратурныя суды» — канферэнцыі чытачоў, прысвечаныя папулярным творам.
гема» Дж.Пучыні), Малатэста («Дон Паскуале» Г.Даніцэці); y аперэтах — Юры («Руму Юры» Л.Нормета і Э.Ара), Даніла («Вясёлая ўдава» Ф.Легара), містэр Ікс, Тасіла, прынц Раджамі («Прынцэса цырка», «Марыца», «Баядэра» І.Кальмана), Марка («Вольны вецер» ІДунаеўскага), Дон Кіхот і Сервантэс («Чалавек з Ламанчы» М.Лі). Першы выканаўца многіх песень сучасных кампазітараў. Здымаўся ў кіно («Святло ў Коардзі», 1952; «Містэр Ікс», 1958; «Выпадковая сустрэча», 1961; «Кала Бруньён, 1974). Дзярж. прэміі СССР 1950, 1952, 1968. Дзярж. прэмія Эстоніі 1975. У 1975 заснавана прэмія імя Г.Отса. Літ:. С т р е л ь н н к о в Б. Георг Отс. Л.; М., 1962; Т ы н с о н Х.Л. Георг Отс: Пор. с эст. Таллннн, 1981. Л.А.Сівалобчык.
У.М.Конан.
ÔTPAKI, 1) y 10—11 ст. y Кіеўскай Русі — малодшыя дружыннікі (гл. ў арт. Дружына) князёў і баяр, якія ўдзельнічалі ў паходах і зборы даніны; О. называлі таксама кіраўнікоў княжацкай гаспадаркі і асабістых слуг князёў і баяр. У 12 ст. асобы ніжэйшай княжацкай адміністрацыі, што вяршылі суд, збіралі пошліны і падаткі. 2) У сярэдневяковай Балгарыі, Македоніі, Сербіі (да 14 ст.) феад.-залежныя сяляне, паводле свайго становш"!л блізкія да рабоў. ÔTPAHTA (Otranto), праліў паміж Апенінскім і Балканскім п-вамі, злучае Адрыятычнае і Іанічнае моры. Зах. бераг належыць Італіі, усх. — Албаніі. Шыр. ў самым вузкім месцы 75 км, глыб. да 850 м. ОТС (Ots) Георг (21.3.1920, С.-Пецярбург — 5.9.1975), эстонскі спявак (лірычны барытон). Hap. apr. СССР (1960). Скончыў Талінскую кансерваторыю (1951, клас Ц.Куузіка), y 1951—52 яе рэктар. 3 1945 саліст т-ра оперы і балета «Эстонія». Валодаў моцным голасам прыгожага аксаміцістага тэмбру, вял. дыяпазону, бездакорным густам і артыстызмам. Выступаў y оперы, аперэце, як камерны і эстр. спявак. Сярод партый: y нац. операх — Мэеліс («Лембіту» В.Капа), Вампа («Агні помсты» Э.Капа), Пятроў («Бераг бур» Г.Эрнёсакса); інш. партыі — Ячген Анегін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Дэман («Дэман» А.Рубінштэйна), Дон Жуан, Папагена, Фігара («Дон Жуан», «Чароўная флейта», «Вяселле Фігара» В.А.Моцарта), Эскамільё («Кармэн» Ж.Бізэ), Яга, Рэната, Рыгалета («Атэла», «Бальмаскарад», «Рыгалета» Дж.Вердзі), Джані Скікі, Марсель («Джані Скікі» і «Ба-
Г.Отс.
Д.Ошэраф.
ÔTCA БЁРАГ (Oates Coast), частка паўн. ўзбярэжжа Зямлі Вікторыі (Усх. Антарктыда), які абмываецца морам Сомава, паміж 156 і 166° усх. д. Даўж. каля 600 км. Укрыты лёдам, ва ўсх. ч. групы гор, свабодныя ад лёду. Адкрыты ў 1911 англ. экспедыцыяй Р.Скота, названы ў гонар яе ўдзельніка капітана Л.Огса. У 1971 на О.Б. адкрыта сав. навук. станцыя Ленінградская. 0ТЧЫ ЧЫ , 1) катэгорыя сялян y ВКЛ y 15— 18 ст.; адна з асноўных паводле характару асабістай залежнасці ад феадалаў. 0 . не мелі права пераходу ад аднаго феадала да другога і таму называліся яшчэ людзі «непахожыя» або «отчнзные» людзі, г. зн. атрыманыя феадаламі ў спадчыну. У О. ператвараліся таксама людзі «пахожыя» і іх нашчадкі, якія пратэрмінавалі («заседалн») 10-гадовы тэрмін даўнасці і не маглі заплаціць за выхад. Прыгоннае права феадалаў на О. заканадаўча аформлена прывілеем 1447, Статутамі ВКЛ 1529, 1566, 1588. Феадалы маглі О. перадаваць y спадчыну, дарыць, закладваць і прадаваць з зямлёю і без зямлі. 2) Назва ў 15— 16 ст. сялян і феадалаў ВКЛ, якія атрымлівалі ў спадчыну зямлю або маёнтак бацькі («отчмну»), Літ.: С п н р м д о н о в М.Ф. Закрепошенне крестьянства Беларусн (XV—XVI вв). Мн., 1993. М.Ф.Спірыдонаў.
0У , Р ы к y о к у, галоўны водападзельны хрыбет на Паўн. ч. в-ва Хонсю, y Японіі. Даўж. каля 400 км, выш. да ' 041 м (вулкан Іватэ). Складзены пераважна з гранітаў і гнейсаў, асадкавых парод. 7
груп вулканаў, y т.л. Бандай. О. — важны кліматычны рубеж, для яго ўсх. схілаў характэрны летнія, для зах. — зімовыя мусоны са значнымі ападкамі. Шыракалістыя лясы, вышэй 500—700 м горная тайга. Нац. парк Бандай-Асахі. 0ЎЛУ, У л е а б а р г (фін. Oulu, шг.ед. Uleâborg), горад на 3 Фінляндыі. Адм. цэнтр ляні Оўлу. Каля 110 тыс. ж. (1999). Порт пры ўпадзенні р. Оўлу-Іокі ў Батнічны зал. Аэрапорт. Прам-сць: лесапільная, цэлюлозна-папяровая, хім., харчовая. Традыц. вытв-сць скур і скураных вырабаў. Ун-т. ОЎТС (Oates) Джойс Кэрал^ (н. 16.6.1938, г. Локпарт, штат Нью-Йорк, ЗША), амерыканская пісьменніца. Чл. Амер. акадэміі мастацтваў і л-ры. Скончыла Сіракузскі і Вісконсінскі ун-ты. 3 1978 праф. Прынстанскага ун-та. Друкуецца з 1963. Першы значны раман «Сад радасцей зямных» (1967) створаны ў традыцыях рэалісг. сац. рамана 1930-х г. Далейшая яе творчасць адметная распрацоўкай актуальнай праблематыкі ў рамках сац.-аналіт. псіхал. апавяданняў (раманы «Іх жыцці», 1969; «Анёл свету», 1981; «Ты павінен памятаць пра гэта», 1S87; «Амерыканскія апетыты», 1989, і інш.) і цікавасцю да дэфармаванай чалавечай псіхікі, праяў псіхапаталогіі (раманы «Забойцы», 1975;'«Чайлдуорлд», 1976; «Бельфлёр», 1980; «Сонцастаянне», 1985; «Таму што гэта балюча, таму што гэта маё сэрца», 1990, і інш.). Аўтар зб-каў навел, вершаў, эсэ, крытычных артыкулаў. Тв ' Рус. пер. — Делай со мной, что захочешь. М., 1983; Венец славы. М., 1986. Літ:. Пнсателм США. М., 1990. Т.Я.Камароўская.
0ЎЭН (Owen) Роберт (14.5.1771, Ньютаўн, Вялікабрытанія — 17.11.1858), англійскі утапічны сацыяліст. У 1791— 1829 прадпрымальнік, кіраўнік буйных фабрык. Займаўся філантрапічнай дзейнасцю; пач інальнік фабрычнага заканадаўства. Асн. творы: «Лекцыі пра зусім новы стан грамадства» (1830), «Кніга пра новы маральны свет» (1836— 44), «Рэвалюцыя ў свядомасці і дзейнасці чал? .ечага роду...» (1849). Будучае бяскласавае грамадства ўяўляў як федэрацьпо самакіравальных абшчын, кожная з якіх аб’ядноўвала 300—2000 чалавек. У працоўных калоніях (камунах), арганізаваных на грамадскай уласнасці, насельнійтва падзялялася на 8 груп y залежнасці ад узросту. Адмаўляў сац. рэвалюцыі і гвалтоўны шлях пераўтварэння грамадства. Спадзяваўся на выхаванне і асветніцтва як гал. шлях пабудовы гуманнага грамадства. У адрозненне ад ідэйных папярэднікаў (Т.Мор і Т.Кампанела) зрабіў спробу практычнай рэалізацыі свайго сац. праекта. Арганізатар прац. камун y Англіі і ЗША (большасць з іх былі нежыццядзейнымі). Яго вучэнне і практычная дзейнасць значна паўплывала на сац.-грамадскую думку і сац. практыку Зах. Еўропы (напр., утапічны сацыялізм быў адным з тэарэт. вытокаў марксізмў).
Te: Pyc. пер. — Нзбр. соч. T. 1— 2. М.; Л., Т.ІЛдула.
1950.
0ЎЭН (Owen) Рычард (20.7.1804, г. Ланкастэр, Вялікабрытанія — 18.12.1892), англійскі заолаг, анатам і палеантолаг. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1834). Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1839). Скончыў мед. курс y шпіталі Сент-Барталам’ю ў Лондане (1825). Працаваў y Каралеўскім ін-це ў Лондане, y 1856—83 y Брытанскім музеі. Навук. пралы па марфалогіі і сістэматыцы выкапнёвых жывёл. Распрацоўваў праблему аналогіі і гамалогіі органаў. У 1863 апісаў птушку юрскага перыяду археаптэрыкса. 0ЎЭНС (Owens) Джэймс Кліўленд (12.9.1913, г. Данвіл, штат Алабама, ЗША — 31.3.1980), амерыканскі спартсмен (лёгкая атлетыка). Чэмпіён XI Алімп. гульняў (1936, Берлін) y бегу на 100 і 200 м, скачках y даўжыню і эстафетным бегу 4 х 100 м. Рэкардсмен свету ў бегу на кароткія дыстанцыі (1935, 1936) і скачках y даўжыню (1935). 0ФЕНБАХ (Offenbach), горад на 3 Германіі, зямля Гесен. Фактычна зліўся з г. Франкфурт-на-Майне. Засн. ў 10 ст. Каля 120 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. Порт на р. Майн. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. аўтамабіле- і трактарабудаванне; гарбарна-абутковая, хім., ювелірная. Міжнар. кірмаш скураных тавараў і музей. Цэнтр службы надвор’я Германіі. 0Ф ІС (англ. office), кантора, канцылярыя, служба. 0Ф Н ЕТ (Ofnet), дзве палеаліт. пячоры (Вялікі і Малы О.) на Пд Германіі на ПнЗ ад г. Аўгсбург. Маюць па некалькі культурных пластоў, якія перакрываюць адзін аднаго і належаць да розных стадый позняга палеаліту, мезаліту, неаліту і эпохі металаў. У пячоры Вялікі О. выяўлена мезалітычнае пахаванне чалавечых чарапоў стараж. еўрапеоідаў. У адным паглыбленні 27 чарапоў, y другім — 6. Чарапы тваравымі часткамі павернуты да ўвахода ў пячору і густа пасыпаны вохрай. Побач знойдзены ўпрыгожанні з ракавін і зубоў аленяў. Большасць чарапоў належала жанчынам і дзецям. ОХ, персанаж усх.-слав. чарадзейных казак; казачны чараўнік y выглядзе барадатага чалавека. О. выскоквае з-пад зямлі да стомленага і галоднага бедняка, які прысеў на пень і моцна охнуў, корміць яго і прапануе сваю дапамогу. Дорыць герою чарадзейную табакерку, якая выконвае любыя пажаданні. Герой гэтай казкі перамагае злыя сілы і дамагаецца справядлівасці. Казкі падобнага тыпу запісаў М.Федароўскі. Сюжэт О. вядомы і інш. народам. А.С.Фядосік.
ÔXAC-ДЭЛЬ-САЛАДА (Ojos del Salado), патухлы вулкан на Пд Цэнтр. Анд y Паўд. Амерыны, y Аргенціне, паблізу мяжы з Чылі. Выш. 6880 м. Складзены з андэзітаў і туфаў. Зах. схілы пустынныя, усх. болып вілыотныя, да выш. 3000 м укрыты трапічнымі лясамі, вышэй 5000 м — вечныя снягі. О’ХІііНС (O’Higgins) Бернарда (20.8.1778, г. Чыльян, Чылі — 24.10.1842), адзін з кіраўнікоў вайны за незалежнасць іспанскіх калоній y Амерьіцы 1810—26, дзярж. і ваен. дзеяч Чылі. Атрымаў адукацыю ў Перу, Вялікабрытаніі і Іспаніі. Чл. тайнай масонскай ложы «Лаўтара», якая стаяла за незалежнасць Ісп. Амерыкі. Дэпутат Нац. кангрэса (1811), чл. урадавай хунты (1811— 13) Чылі. У 1813— 14 галоўнакамандуючы чылійскімі войскамі. У кастр. 1814 далучыўся да аргенцінскіх войск на чале з Х.Сан-Марцінам. Сумесна з ім разбіў іспанцаў пры Чакабука (12.2.1817). Вярх. правіцель Чылі ў 1817—23. Падпісаў 18.2.1818 дэкларацыю пра незалежнасць Чылі. Ажыццявіў шэраг ліберальных рэформ, чым выклікаў незадаволенасць клерыкальных і кансерватыўных колаў краіны. У 1823 падаў y адстаўку і эмігрыраваў y Перу. Л і т Р а з у в а е в В.В. Бернардо О ’Хнггннс (гранн лнчностм) / / Латнн Амернка. 1986. № 10.
0ХРЫ Д (Ohrid), горад на ПдЗ Македоніі, горнакліматычны курорт і турыстычны цэнтр на Ахрыдскім воз. Каля 50 тыс. ж. (1999). Чыг. ст. Міжнар. аэрапорт. Харч. прам-сць. Гіст., маст. музеі. Рэшткі 6 ранневізант. базілік, замак цара Самуіла (11 ст.), царква св. Сафіі (9 — пач. 14 ст.) з фрэскамі 11, 12, 14 ст., інш. арх. помнікі 9— 17 ст. Раён г. О. уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Вядомы з 3 ст. да н.э. пад назвай Ліхнід. У 148 да н.э. заваяваны рымлянамі, адзін з гал. гарадоў на гандл. шляху з узбярэжжа Адрыятычнага м. ў г. Канстанцінопаль. 3 канца 3 ст. н.э. цэнтр епіскапства. У 6 ст. заселены славянамі. У 861 пад сучаснай назвай увайшоў y склад Балгарыі, цэнтр слав. пісьменства. У 971— 1018 сталіца Зах.-Балгарскага царства і рэзідэнцыя балг. патрыярха. 3 1018 y складзе Візантыі, y 1018— 1762 цэнтр Ахрьшскай, ці Балгарскай, аўтакефальнай архіепіскапіі. Пры Іване Асене II [1218— 41] уключаны ў склад незалежнага Балгарскага царства. У 1334 заваяваны серб. царом Стэфанам Душанам, y 1394 — туркамі, заняпаў. Пасля 1-й Балканскай вайны адышоў да Сербіі (1913), з 1918 y складзе Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 каралеўства Югаславія). Пасля 2-й сусв. вайны ў складзе Сацыяліст. Федэратыўнай Рэспублікі Югаславіі (з 1945), з 1991 y незалежнай Македоніі.
ОШ, горад y Кіргізіі, цэнтр Ошскай вобл., каля выхаду р. Акбура з перад-
оэ _____________________ 459 гор’яў Алайскага хр. ў Ферганскую даліну. Вядомы з 9 ст. 239 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прам-сць: лёгкая (баваўняныя і шаўковыя камбінаты, бавоўнаачышчальны з-д, швейная і абутковая ф-кі), харч. (мясная, малочная, вінаробная), маш.-буд., металаапрацоўчая. Пед. ін-т, 2 тэатры. Музеі: баваўнаводства і гіст.-краязн. запаведнік. 0Ш ЭРАФ (Osheroff) Дуглас Дзін (н. 1.8.1945, г. Абердзін, штат Вашынгтон, ЗША), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1987), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1982). Продкі па бацькоўскай лініі паходзілі з Беларусі. Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т (1967). 3 1972 y н.-д. фірме «Белтэлефон лаборатарыс», з 1987 праф. Стэнфардскага ун-та (у 1993—96 дэкан фіз. ф-та). Навук. працы па даследаванні ўласцівасцей рэчываў пры звышнізкіх т-рах, ядз. магнетызме. Адкрыў з’яву звышцякучасці вадкага гелію-3 (разам з Д Лі, Р Рычардсанам; 1972). Устанавіў існаванне лагарыфмічнай залежнасці эл. праводнасці тонкіх плёнак ад эл. поля і т-ры (1979). Эксперыментальна пацвердзіў наяўнасць упарадкавання ядз. спінаў цвёрдага 3Не пры т-ры ніжэй за 10'3 К (1980). Нобелеўская прэмія 1996 (разам з Лі, Рычардсанам). Тв: Рус. пер. — Сверхтекучесть в 3Не: открытае м поннманне / / Успехн фвз. наук. 1997. Т. 167, № 12. М.М.Касцюковіч.
0 Э Кэндзабура (н. 31.1.1935, Осе, Японія), японскі пісьменнік. Скончыў Такійскі ун-т. Дэбютаваў y 1957. Зведаў моцны ўплыў Ф.Дастаеўскага, Л.Талстога, У.Фолкнера, Ж.П.Сартра. Асн. тэма яго твораў — моладзь y сучасным грамадстве. У раманах «Моладзь, якая спазнілася» (1962), «Асабісты вопыт» (1964), «Футбол 1860» (1967), «Агарнулі мяне воды да душы маёй» (т. 1—2, 1973), «Нататкі пінчранера» (1976), «Гульні равеснікаў» (1979) і інш. праблемы станаўлення асобы і ўзаемадачыненняў індывід. і масавай свядомасці, матывы паводзін і псіхалогія «падманутага пакалення», роля моладзі ў духоўным выратаванні грамадства і прычыны яе маральнай дэградацыі, пошукі нац. каранёў, суаднесенасць гіст. вопыту з сучаснасцю. Аўтар «Хірасімскіх нататкаў» (1966), аўтабіягр. рамана «Лісты да мілага мінулага» (1987). Нобелеўская прэмія 1994. Тв: Рус. пер. — Обьялн меня воды до душн моей: Роман; Рассказы. М., 1978; Опоздавшая молодежь. Футбол I860 r. М., 1990. Е.А.Лявонава.
П, семнаццатая літара бел. алфавіта. Паходзіць з кірыліцкай П («пакой»), утворанай на аснове грэка-візантыйскай устаўнай П («пі»). У старабел. графіку перайшла са стараж.-рус. пісьменства. Абазначала зычныя гукі «п», «п’» («палаць», «праца», «пятно»), мела лічбавае значэнне «восемдзесят». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае шумныя глухія выбухныя губна-губныя зычныя гукі «п», «п’» («парог», «праўда», «пясок» — «п’асок»). Л.М.Булыка. «П-2», «Пр a п a г a н д а-2», сакрэтная масонская ложа (гл. Масонства) y Італіі, раскрытая паліцыяй y сак. 1981. Налічвала 953 (па інш. звестках 1600) членаў, сярод якіх былі прадстаўнікі вышэйшых органаў улады і важнейшых сектараў эканомікі. Кіраўнік — былы ўдзельнік фаш. руху Л.Джэлі. Час заснавання невядомы. На думку некат. даследчыкаў, «П-2» працягвала традыцыі прэстыжнай ложы «Прапаганда», што дзейнічала ў Сгараж. Егіпце (г. Александрыя), або, цгго больш верагодна, аднайменнай сакрэтнай рым. ложы 1860-х г. Асн. задача, сфармуляваная Джэлі, — «масонства павінна стаць уплывовым цэнтрам нябачнай улады, здольным аб’ядноўваць людзей, якія вырашаюць лёс нацыі»; гал. мэта — падрыхтоўка дзярж. перавароту з мэтай захопу ўлады ў Італіі правымі сіламі. Лічыліся годнымі любыя сродкі, y т.л. тэрор (ёсць звесткі пра ўдзел Джэлі ў падрыхтоўцы выбуху на вакзале ў г. Балоння 2.8.1980, калі загінулі 85 чал.). Ложа падтрымлівала сувязі з замежным масонствам і спецслужбамі ЗША. 15.6.1981 «П-2» абвешчана па-за законам. Літ:. М a л ы ш е в В.В. За шнрмой масонов. Мн., 1985; Р о с с н Дж., Л о м б р а с с а Ф. Во нмя ложм: Пер. с нтал. М., 1983. М.Я.Рыбко.
ПА (франц. pas літар. крок), танцавальная форма; 1) асобны выразны рух, які
выконваецца адпаведна правілам класічнага танца; 2) танец y балеце; 3) шматчасткавая форма класічнага балета, y т.л. гран па, па-дэ-дэ, па-дэ-труа, па д’аксьён. ПААЗЁР’Е, тэрыторыя з вялікай колькасцю азёр (звычайна больш за 2%). Характарызуецца своеасаблівымі рысамі рэльефу і азёрамі аднолькавага паходжання — ледавіковага, тэрмакарставага, карставага і інш. Звычайна ў П. маляўнічыя ландшафгы, якія часта вылучаюцца ў буйныя рэкрэацыйныя зоны. Пояс П. цягнецца праз Еўропу ўздоўж межаў паазерскага зледзянення; на Беларусі прадстаўлены Беларускім Паазер ’ем. ПААЗЁР’Е, П a д з в і н н е, гісторыка-
этнаграфічны рэгіён Беларусі. Займае большую ч. Віцебскай вобл. На ПдУ па дняпроўска-дзвінскім водападзеле мяжуе з Падняпроўем, на Пд і ПдЗ па ўмоўнай лініі на Пн ад Барысава і Лагойска праз Паставы — з Цэнтральнай Беларуссю і Панямоннем. Як гістэтнагр. рэгіён адпавядае асн. масіву стараж. Полацкай зямлі (полацкія крывічы). У складзе Кіеўскай Русі Полацкая зямля была найб. самастойнай з уласцівымі ёй векавымі традыцыямі грамадска-паліт. ладу і арыгінальнай культурай. У 11 ст. тут было каля 10 буйных удзельна-валасных і эканам. цэнтраў (Полацк, Віцебск, Друцк, Лукомль, Браслаў і інш.; гл. Полацкае княства). Для П. разам з часткай Падняпроўя на працягу сярэднявечча і да 2-й пал. 19 ст. захавалася этнагр. назва Белая Русь, якая паступова пашырылася на ўсю сучасную тэр. Беларусі. 3 утварэннем Рэчы Паспалітай (1569) пашырылася каталіцтва, павялічыліся землеўладанні езуітаў. Ратуючыся ад рэліг. ганенняў і сац. ўціску, сюды перасялілася ч. рус. старавераў. У выніку Лівонскай вайны 1558—S3, вайны Расіі з Рэччу ГТяспалітай 1654— —67, Паўночнай вайны 1700—21 мясц. эканоміка і культура панеслі вял. страты, адбыліся
істотныя змены ў геагр. размяшчэнні і этнасац. структуры насельніцтва, якое скарацілася ў некалькі разоў. У выніку падзелаў Рэчы Паспалітай (1772 і 1793) П. далучана да Расіі і ўваходзіла ў склад Полацкай, з 1796 — Беларускай, з 1802 — Віцебскай губ.; зах. ч. ўваходзіла ў Віленскую губ. Пасля 1917 і ўтварэння БССР усх. П. ў складзе БССР; зах. (левабярэжная) ч. П. ўз’яднана з БССР y 1939. Традыц.-быт. культура складвалася на працягу стагоддзяў, адлюстроўваючы як агульнабел. рысы, так і спецыфіку мясц. гіст. і прыродных умоў. Нар. вытв. практыка выпрацавала свой гадавы каляндар, своеасаблівыя спосабы апрацоўкі глебы, догляду пасеваў, уборкі ўраджаю і інш. з улікам мясц. прыродных умоў. Палі апрацоўвалі з дапамогай мясц. варыянта сахі з перакладной паліцай, архаічнай бараны-сукаваткі (смыка); на сугліністых глебах выкарыстоўвалі круглую калоду з зубамі, матыку ці чакуху для зарабнення камякоў. Выбраны на палях лён вымочвалі на дне вадаёмаў, a потым апрацоўвалі на тыповых для П. 2-рэбравых нахільных мялках. Сакавітыя лугі і выпасы спрыялі развіццю жывёлагадоўлі. Асн. і найчасцей адзінай рабочай жывёлай y сял. гаспадарцы быў конь. 3 канца 19 ст. жывёлагадоўля мела выразны мяса-малочны кірунак (вядомы цэнтр маслабойнай вытв-сці ў Віленскай губ. — Дзісенскі пав.). 3 развіццём капіталіст. адносін пашырыліся лясныя і адыходныя промыслы — нарыхтоўка лесу, выраб брусоў, абадоў, бандарнай клёпкі і вываз іх y прыбалт. парты. Мноства сялян ішло на буд. і земляныя работы: мясц. каменячосаў (жарнаклёваў), муляраў, цесляроў можна было сустрэць y адыходзе ў губернях Расіі. Найб. густа населеным здаўна было левабярэжжа Зах. Дзвіны. На П. пераважалі малаоворныя сельскія пасяленні (3—5 сядзіб), раскіданыя сярод лясных пагоркаў паблізу рэк і азёр, y баку ад вял. дарог. Наяўнасць блізка ад вёсак і хутароў выгану і свабодных зямель, суседства з вадаёмам і лесам надавала пасяленцам азёрнага краю патрыярхальна-экзатычныя рысы. Невял. вёскі, хутары і асобныя двары звязвалі вузкія прасёлкі і сцяжынкі; сельскія дарогі вызначаліся слабай набітасцю грунту і невыразнымі абрысамі. Узімку ўзнікалі часовыя дарогі, т.зв. зімнікі. Найб. пашыраны тып сядзібнай забудовы — вянковы. Побач з размяшчэннем пабудоў па перыметры двара сустракалася і кампактная забудова, калі гасп. памяшканні цесна прымыкалі да жылля,
утвараючы адзіны жыллёва-быт. комплекс з крытым дваром (вядомы толькі ў рэгіёне). На адлегласці 50—60 м y глыбіні сядзібы будавалі гумно і лазню. Гумно ў мясц. вызначэнні — комплекс гасп. пабудоў з уласна гумном (ток, такаўня), сушылкай (асець, ёўня), пуняй для саломы і сена, азяродамі. На адкрытай мясцовасці нярэдка ставілі невял. млын-вятрак, што задавальняў патрэбы сял. гаспадаркі. Тыповая планіроўка жылля: хата + сенцы + стопка (варыўня). Зруб хаты рабілі з круглых бярвён хвоі ці елкі, звязаных паміж сабой y просты вугал «з астаткам» («у чашку»), Стрэхі звычайна 2-схільныя закотам, з 2-й пал. 19 ст. — каркасныя («на кроквах»); крылі іх саломай «пад колас», радзей — дранкай. Для традыц. адзення жыхароў уласцівы прамы, свабодны крой. Найб. пашыраныя колеры адзення белы і светлашэры. 3 верхняга адзення апрача агульнабел. світ і кажухоў y шырокім ужытку быў палатняны насоў, які насілі ў любое надвор’е. Паясное жаночае адзенне вызначалася значнай тыпалагічнай разнастайнасцю: льняныя спадніцы, разнаколерныя набіванкі, саяны, андаракі, узорныя дрыліхі (гл. Лепельскі строй). Ва ўзорнай тэхніцы ўпрыгожвання пераважалі вышыўка і набіванка, якія ў жан. адзенні (сарочках, фартухах) гарманічна спалучаліся з карункамі і мярэжкай. У вышыўцы дамінаваў чырв. колер, y набіванцы — сіні ці блакітны. Кераміка вызначалася масіўнасцю формы (да апошняга часу тут захаваўся налеп) і грунтоўнасцю апрацоўкі. Рэгіянальнай асаблівасцю вызначаюцца мясц. вуснапаэт. творчасць і традыц. абраднасць. Побач з агульнабел. каляндарна-земляробчымі і сямейна-абрадавымі песнямі пашыраны тыя жанры, якія ў інш. рэгіёнах маюць абмежаваны арэал або зусім невядомы, — валачобныя, масленічныя, талочньм, ільнаробчыя, ярынныя песні. Для песеннага фальклору П. ўласціва сольнае (манадыйнае) выкананне: мелодыя песень роўная, з плаўнымі пераходамі, напевы нетаропкія і свабодныя. Мясц. гаворкі П. складаюць групу паўн.-ўсх. дыялекту (гл. Дыялект). В.С.Цітоў. ПААЗЁРСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЁННЕ, в а л дайскае зледзяненне, вістуліянскае зледзяненне, апошняе зледзяненне на тэр. Беларусі ў плейстацэне. Доўжылася па розных ацэнках 105 ці 85 тыс. гадоў ад муравінскага міжледавікоўя да галацэну. Было самым халодным сярод плейстацэнавых зледзяненняў. Складалася з трох этапаў — анагляцыялу (раннеледавікоўя), пленігляцыялу (сярэдне- ці ўласна ледавікоўя) і катагляцьмлу (позналедавікоўя). На працягу анагляцыялу адбывалася паступовая (з «цёплымі» інтэрстадыяльнымі перапынкамі) змена міжледавіковага клімату на перыгляцыяльны. Пленігляцыял, y якім панавала шматгадовая мерзлата і інш. крыягенныя з’явы, завяршыўся пашырэннем на тэр. Беларусі мацерыковага ледавіка (да
паўд. мяжы Беларускага Паазер'я). Ледавік пакінуў пасля сябе свежы марэнны рэльеф і тоўшчу адкладаў сярэдняй магутнасцю каля 15 м. У катагляцыяле паскорана-рытмічнае пацяпленне прывяло да канчатковага знікнення пахаванага (мёртвага) лёду, шматгадовай мерзлаты і інш. прыкмет зледзянення. 3 адкладамі П.з. звязаны многія радовішчы жвіру, пяску, гліны. А.Ф.Санько. ПААЛА УЧ$ЛА [Paolo Uccello; сапр. П а а л а д ы Д о н а (Paolo di Dono); 1397, г. Фларэнцьм, Італія — 10.12.1475], італьянскі жывапісец, прадстаўнік Адраджэння. Вучыўся ў Л.Гіберці (1407— 14). Працаваў y Фларэнцыі, Венецыі (1425—30), Падуі (каля 1447) і Урбіна (1465—68). У ранні перыяд працаваў y традыцыях готыкі, пазней зазнаў уплывы Данатэла, Ф.Брунелескі і Мазачыо. Першы італьян. баталіст. Сярод твораў: фрэскі ў саборы (конны партрэт кандацьера Дж. Акута, 1436) і ў К ’ёстра Вердэ ў царкве Санта-Марыя Навела (сярэдзіна 1430-х г. каля 1450) y Фларэнцыі, 3 карціны з эпізодамі бітвы пры Сан-Рамана (сярэдзіна 1450-х г.), «Бітва св. Георгія з драконам», прыдзела са сцэнамі прычашчэння, «Паляванне» (абедзве канец 1460-х г.) і інш. ПААЛЁЙ ЦЫЁН (P a б о ч ы я С і ё н а), палітычныя партыі і міжнар. т-вы сацыял-сіянісцкага кірунку, якія з пач. 20 ст. да пач. 1930-х г. дзейнічалі ў шэрагу краін, y т.л. ў Расіі. Іх дзеячы ўспрынялі асобныя тэарэт. палажэнні марксізму (напр., пра вядучую ролю рабочага класа), але пераважна пашыралі ідэі сіянізму сярод яўр. рабочых, дробных гандляроў і інтэлігенцыі. Найб. поўна ідэалогія і палітыка П.Ц. ўвасоблена ў дзейнасці Яўр. с.-д. рабочай партыі (ЯСДРП, засн. ў 1906 y Расіі). У 1907 y г. Гаага (Нідэрланды) утвораны Сусв. яўр. сацыяліст. рабочы саюз П.Ц., куды акрамя рас. ЯСДРП увайшлі аднайм. партыі ЗША, Аўстра-Венгрыі, Палесціны, Вялікабрытаніі, Румыніі. Фактычна паалейцыянізм выступіў як міжнар. левасіяніецкая плынь. ЯСДРП разглядала сіянізм як гіст. неабходнасць і мела на мэце стварэнне яўр. пралет. дзяржавы ў Палесціне, дамагалася нац.-паліт. аўтаноміі для тых народаў Расіі, якія, на яе думку, не выспелі для самаст. дзярж. існавання. У рэвалюцыю 1905—07 тактыка ЯСРДП супадала з меншавіцкай, y 1-ю сусв. вайну яна выступала з антываен. пазіцый, прапагандавала сіянізм, заклікала яўр. працоўных да эміграцыі ў Палесціну, каб будаваць там сацыялізм. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 ЯСДРП падтрымлівала Часовы ўрад. На Беларусі арг-цыі П.Ц. з пач. 20 ст. існавалі ў Мінску, Бабруйску, Баранавічах, Віцебску, Гомелі, Магілёве, Оршы і інш. гарадах. П.Ц. уваходзіў y створаны ў маі 1917 Савет нац. сацыяліст. партый Расіі. Летам 1917 прадстаўнікі П.Ц. абраны ў гар. думы Віцебска, Гомеля, Мінска, Оршы. ЯСДРП варожа сустрэла Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917. У сак. 1918 прадстаўнікі ЯСДРП увайшлі
461
ПААСІКІВІ
ў склад Рады БНР, аднак былі сярод тых, хто ўстрымаўся пры галасаванні за 3-ю Устаўную грамату, што абвяшчала незалежнасць Беларусі. Пратэстуючы супраць прагерм. арыентацыі большасці Рады БНР, прадстаўнікі П.Ц. ў крас. 1918 разам з інш. яўр. сацыялістамі, эсэрамі і меншавікамі выйшлі з яе складу. У жн. 1919 на канферэнцыі ў Гомелі ЯСДРП раскалолася. Левыя паалейцыяністы арганізавалі Яўр. камуніст. партыю (ЯКП), якая разам з ёй падобнымі партыямі ў жн. 1920 стварыла Сусв. яўр. камуніст. саюз П.Ц. Мэтай ЯКП было стварэнне ў Палесціне яўр. камуніст. дзяржавы. Яна не быпа прынята ў Камуністычны Інтэрнацыянал, але выкарыстоўвала яго механізм для накіравання ў Палесціну каланістаў — прыхільнікаў П.Ц. У снеж. 1922 ЯКП самаліквідавалася, ч. яе членаў уступіла ў РКП(б), іншыя ўліліся ў ЯСДРП, якая ў 1923 перайменавалася ў Яўр. камуніст. рабочую партыю (ЯКРП) і фактычна працягвала сіянісцкую прапаганду. У 1928 ЯКРП y СССР ліквідавана. У 1920—30-я г. паалейцыянісцкія партыі дзейнічалі ў Польшчы, y т.л. ў Зах. Беларусі. У 1932 на канфер. ў Данцыгу (цяпер Гданьск, Польшча) Сусв. саюз яўр. рабочых П.Ц. і інш. яўр. сацыял-сіянісцкія арг-цыі злучыліся ў Сусв. саюз сіяністаў-сацьмлістаў. Ідэалогія П.Ц. садзейнічала фарміраванню сацыял-сіянісцкіх партый, якія цяпер дзейнічаюць y Ізраілі. Літ.\ Д а д н а н н Л.Я. Крмтмка ндеологая н полмтякм соцмал-сяонязма. М., 1986.
У.Я.Кпзлякоў.
ПААП0 (Роорб), салёнае возера ў Балівіі, y Цэнтральных Андах, на выш. 3690 м. Пл. 2,5 — 3 тыс. км2 (мяняецца па сезонах). Глыб. (у сухі псрыяд) да 3 м. П. — частка стараж. больш буйнога вадаёма. У возера ўпадае р. Дэсагуадэра; y дажджлівы сезон частка вады з П. па р. Лакаауіра паступае ў воз. Кайпаса. ПААСІКІВІ (Paasikivi) Юха Кусці (27.11.1870. г. Тамперэ, Фінляндыя — 14.12.1956), дзяржаўны дзеяч Фінляндыі. Д-р юрьш. н. Скончыў Хельсінкскі ун-т (1892). У 1903— 13 і 1917— 18 уваходзіў y кіраўніцтва старафін. партыі. У 1918 прэм’ер-міністр. У 1920 узначапьваў дэлегацыю на сав.-фін. мірных перагаворах y Тарту і 14.10.1920 падпісаў мірны дагавор паміж Фінляндыяй і РСФСР. У 1934—36 старшыня Нац. кааліцыйнай партыі. У 1936— 40 пасланнік y Швецыі. 12.3.1940 ад імя Фінляндыі падпісаў мірны дагавор з СССР, якім скончана сав.-фінл. вайна 1939— 40. У 1940—41 пасланнік y СССР. У 1944—46 прэм’ер-міністр, y 1946—56 прэзідэнт Фінляндыі. Садзейнічаў устанаўленню і развіццю добрасуседскіх адносін Фінляндыі з СССР, y т.л. санкцыяніраваў падпісанне сав.-фінл. дагавора аб дружбе, супрацоўніцтве і ўзаемнай дапамозе (1948, тэрмін дзеяння прадоўжаны ў 1955). Палітыку П. пра-
462
ПАБЕДАНОСЦАЎ
доўжыў У.К.Кеканен, y сувязі з чым пасляваен. знешнепаліт. курс Фінляндыі на дружбу і супрацоўніцтва з СССР атрымаў назву «лініі Паасіківі — Кеканена». ПАБЕДАН0СЦАЎ Канстанцін Пятровіч (2.6.1827, Масква — 23.3.1907), расійскі дзярж. дзеяч. Скончыў вучылішча правазнаўства (1846, С.-Пецярбург). Служыў y дэпартаментах Сената. У 1860—-65 праф. Маскоўскага ун-та. Сенатар (з 1868), чл. Дзярж. савета (з 1872), обер-пракурор Сінода (1880— 1905). Выкладаў заканазнаўства рас. вял. князям, y т.л. будучым імператарам Аляксандру / / / і Мікалаю II, на якіх аказваў значны ўплыў. Аўтар тэксту маніфеста 11.5.1881 «Аб умацаванні самадзяржаўя», ініцьмтар «контррэформ». Адыгрываў значную ролю ў фарміраванні ўрадавай палітыкі ў галіне асветы, нац. пытанні і інш. Насаджаў вялікадзяржаўныя ідэі ў якасці афіц. ідэалогіі, выступаў з кансерватыўных пазіцый супраць зах.-еўрап. культуры і дэмакр. форм грамадскага жыцця. Як обер-пракурор Сінода праследаваў прыхільнікаў расколу і сектантаў, уціскаў земскую школу і насаджаў царк.-прыходскую. Пасля выдання маніфеста 17 кастрычніка 1905 y адстаўцы. Свае погляды выклаў y кн. «Маскоўскі зборнік» (1896). Аўтар гіст.-юрыд. твораў. Літ:. К.П.Победоносцев: pro et contra: Антологая. СПб., 1996.
ПАБЁДАЎ Віктар Сцяпанавіч (н. 20.11.1924, в. Канстанцінава Гусь-Хрустальнага р-на Уладзімірскай вобл., Расія — 6.3.1988), бел. вучоны ў галіне лесазнаўства. Д-р с.-г. н. (1982), праф. (1985). Скончыў Маскоўскі лесатэхн. ін-т (1951). 3 1955 y Ін-це лесу АН Беларусі. 3 1957 y Бел. НДІ лясной гаспадаркі (з 1964 нам. дырэктара). Навук. працы па лесазнаўстве, лесаводстве і аднаўленні лесу, мінер. жыўленні дрэвавых раслін і выкарыстанні ўгнаенняў y лясной гаспадарцы. Тв:. Прнмененме удобреннй в лесном хозяйстве. М., 1972.
ПАБЛІК СКУЛЗ (англ. public schools), прыватныя прывілеяваныя сярэднія школы ў Вялікабрытаніі, якія захавалі арыстакратычныя традыцыі. ПАБЛІСІЦІ (англ. publicity), 1) папулярнасць, шырокая вядомасць, якая дасягаецца публічнымі выступленнямі, a таксама з дапамогай інфармацыі. 2) Галоснасць, публіцыстычнасць. 3) Рэклама, рэкламаванне, самарэклама. ПАБ0ЕЎСКІ ВЯЛІКІ KÀMEHb 3 ЯМКАМІ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1997). За 1,6 км на 3 ад в. Мілявічы Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл., ва ўрочышчы Пабоева. Валун парфірападобнага граніту з крышталямі палявога шпату ў выглядзе таблічак і з зернямі ружовага кварцу. Даўж. 2,4 м, шыр. 1,7 м, выш. 0,8 м, y абводзе 6,3 м, аб’ём 1,9 м3, маса каля
4,9 т. Прынесены ледавіком каля 220— жысёр. 3 1905 акцёр і рэжысёр y т-рах 150 тыс. г. назад са Скандынавіі. ФорЦюрыха, Зальцбурга, Берліна, Ньюмаю нагадвае вял. прас. На верхняй Йорка, Вены. 3 1921 y кіно, з 1923 кіпляцоўцы захаваліся 12 паўсферычных нарэжысёр. 3 1933 працаваў y Францыі выемак (глыб. 0,3—0,5 c m , y папярочніi 3LLLA, з 1939 y Аўстрыі. У фільмах ку 3—5 см), якія высечаны чалавекам спалучыў традыцыі экспрэсіянізму, камершпіле (разнавіднасць драмы з павы2—2,5 тыс. г. назад. Меў культавае знашаным псіхалагізмам, імкненнем агаЧЭННе. В. Ф.Вінакураў. ліць унутр. сутнасць звычайна нешматПАБ0ЧНЫ СКАЗ, сінтаксічная канструкцыя, якая знешне суадносіцца з лікіх персанажаў, сац. песімізмам), тэорыю псіхааналізу З.Фрэйда з рэаліст. камунікатыўнымі адзінкамі — сказамі, падыходам да адлюстравання рэчаіснасa па сваёй функцыі і ролі ў сказе збліці: «Скарб» (1923), «Графіня Донелі» жаецца з пабочнымі словамі і пабочнымі (1924), «Бязрадасны завулак» (1925, y словазлучэннямі. Можа мець форму сав. пракаце «Бязрадасная вуліца»), двухсастаўных развітых і неразвітых «Тайнікі душы» (1926), «Каханне Жансказаў, аднасастаўных пэўна-, няпэўна-, ны Ней» (паводле І.Эрэнбурга, 1927), агульнаасабовых, безасабовых і інфіні«Памылковы шлях» («Пажадлівасць», тыўных сказаў. Да асн. сказа далучаец1928), «Скрынка Пандоры» (паводле ца бяззлучнікавай сувяззю або пры даФ.Ведэкінда, y сав. пракаце «Лулу»), памозе злучнікаў ці злучальных слоў, «Дзённік паўшай» (абодва 1929), «Заможа размяшчацца ў пачатку, y канцы і ходні фронт, 1918» (1930, першы гукавы ў сярэдзіне сказа. Уключаецца ў склад фільм), «Трохграшовая опера» (паводле сказа для выражэння пэўных мадальБ.Брэхта і К.Вейля, 1931), «Дон Кіхот» ных, эмацыянальных ці экспрэсіўных (паводле М.Сервантэса, 1933), «Зверху значэнняў. У адрозненне ад пабочных ўніз», «Сучасны герой» (паводле слоў характарызуецца большай канЛ.Бромфілда, абодва 1934), «Мадэмуакрэтнасцю выказвання, сэнсавай і сінзель доктар» (1937), «Шанхайская дратаксічнай расчлянёнасцю структуры, ма» (1938), «Працэс» (паводле Ф.Кафкі, закончанасцю зместу («На гэтых дубах — 1947, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў так павялося ўжо з незапомных часоў — Венецыі 1948), «Апошні аіст» (паводле на Купалле вешалі качэлі». Б.Сачанка). Э.М.Рэмарка, 1955) і інш. Літ:. Гл. да арт. Пабочныя словы А.І.Наркевіч.
ПАБ0ЧНЫЯ СЛ0ВЫ, словы і спалучэнні слоў, якія граматычна не звязаны з членамі сказа і выражаюць адносіны асобы, што гаворыць, да выказанай думкі. Выражаюцца мадальнымі словамі і інш. часцінамі мовы («сапраўды», «праўда», «галоўнае», «між іншым», «памойму», «аднак»), Могуць выкарыстоўвацца для выражэння верагоднасці выказанай думкі («вядома»), звычайнасці — незвычайнасці фактаў («бывае»), спосабу перадачы думкі («дакладней», «іншымі словамі»), эмацыянальнай ацэнкі («на шчасце»), звароту да субяседніка («бачыш»), крыніц паведамлення («па чутках», «на мой погляд»), адносін паміж часткамі выказвання («затым»). He з’яўляюцца членамі сказа, не дапасуюцца, не кіруюцца і не прымыкаюць да членаў сказа, a ўводзяцца ў сказ суадноснай (пераважна бяззлучнікавай) сувяззю. Вызначаюцца спецыфічнай інтанацыяй (паўзамі, нізкім тонам, хуткім тэмпам маўлення), на пісьме выдзяляюцца коскамі або працяжнікамі. Л і т Б а з ы л е н к а А.М. Пабочныя і ўстаўныя словы, словаэлучэнні і сказы ў сучаснай беларускай літаратурнай мове. Мн., 1964; А ў л а с е в і ч М. Пабочныя кампаненты сказа ў беларускай літаратурнай мове. Мн., 1970; Беларуская рраматыка. Ч. 2. Сінтаксіс. Мн., 1986. А.І.Наркевіч.
ПАБРАЦІМСТВА, звычай родавага ладу, паводле якога двое ці некалькі людзей, якія не з’яўляліся сваякамі, з мэтай узаемнай падтрымкі ўступалі ў ca ros, што адпавядаў кроўнай роднасці; суправаджаўся пэўнымі абрадамі. ПАБСТ (Pabst) Георг Вільгельм (27.8.1885, г. Роўдніцы, Чэхія — 30.5.1967), нямеіікі і аўстрыйскі кінарэ-
Літ.: К р а к а у э р 3. Пснхологнческая нсторня немецкого кнно: От Калмгарн до Гмтлера: Пер. с англ. М., 1977. Г.В.Ратнікаў.
ПАБУДЖАЛЬНЫ СКАЗ, камунікатыўна-сінтаксічная адзінка мовы, што служыць для перадачы такіх інтэнцый асобы, што гаворыць, як просьба, прапанова, патрабаванне, парада, рэкамендацыя, заклік, загад і інш. П.с. ўласціва мадальнасць волевыяўлення («Адпачывай!» = «Я хачу, каб ты адпачываў») або неабходнасці («Хай ён болей чытае!» = «Яму неабходна болей чытаць»). Гэтымі значэннямі ў плане зместу звязваецца асоба, што гаворыць, з асобай (або персаніфікаванай з’явай ці прадметам), да якой звернута маўленне («Пасядзіце тут крыху, бабуля», «Хай квітнее наш край!», «Паляціце, хмаркі, y родную старонку!»). Сродкі выражэння пабуджэння і пабудовы пабуджальнай сінтакс. канструкцыі: інтанацыя, формы загаднага ладу дзеяслова, зваротак, інш. лексічныя і граматычныя катэгорыі, цгго набываюць пабуджальнае значэнне ў адпаведным кантэксце ці кансітуацыі («На кнігу!», «Маўчаць!», «Досыць ліць слёзы!», «Ну-ну, што далей?» і інш.). Літ:. Беларуская граматыка. Ч. 2. Сінтаксіс. Мн., 1986. А.Я.Міхневіч.
ПАВАЛА-ШВЯЙКбЎСКІ Іван Сямёнавіч (кастр. 1787 — 22.5.1845), дзекабрыст. 3 дваран Смаленскай губ. Вучыўся ў Маск. універсітэцкім пансіёне. 3 1801 на вайск. службе, палкоўнік (1825). Удзельнік кампаніі 1805—07 супраць Францыі, рус.-тур. вайны 1806— 12, вайны 1812, замежных паходаў 1813— 14. 3 жн. 1825 камандзір Смаленскага пях. палка. Служыў y Бабруйску, дзе ў 1823 уступіў y Паўд. т-ва. Ажыццяўляў сувязі з Паўн. і Польскім
патрыят. т-вамі. 3 С.І.МураўёвымАпосталам і М.П.Бястужавым-Руміным распрацаваў Бабруйскі план дзекабрыстаў 1823. Прыхільнік царазабойства, аднак y час паўстання Чарнігаўскага палка (снеж. 1825) адмовіўся прыняць y ім удзел. Засуджаны па справе дзекабрыстаў да 20 гадоў катаргі 22.8.1826, 10.7.1839 вызвалены і адпраўлены на пасяленне ў Табольскую губ. п а в Ал ь н а е з а п а л ё н н е л ё г к іх буйной рагатай жывёлы, перыпнеўманія ці плеўрапнеўманія буйной рагатай ж ы в ё л ы , высоказаразная інфекц. хвароба, якая выклікаецца грыбападобнай мікаплазмай. Пашкоджвае пераважна лёгкія (крупознае запаленне з захопам міждолькавай злучальнай тканкі і сасудаў, некрозам асобных участкаў) і плеўру (серозна-фіброзны плеўрыт). Найб. пашырана ў Афрыцы, адзначаецца ў Еўропе, Азіі, Аўстраліі. Каранцінная хвароба. Узбуджальнік вьшзяляецца з макротай, выцяканнямі з носа, малаком, мачой хворых жывёл. Заражэнне адбываецца праз бронхі паветрана-кропельным шляхам. Цячэнне звьпавострае, вострае, падвострае ці хранічнае, часам абартыўнае (кароткачасовае, з няпоўным развіццём хваробы). Назіраюцца ліхаманка з высокай т-рай, прыгнечанасць, парушэнні дыхання, кашаль, балючасць y вобласці міжрэберных прамежкаў і пазваночніка, выцяканні з носа, расстройствы стрававальнага тракту, бледнасць слізістых абалонак, ацёкі канечнасцей і ніжняга боку цела і інш. Зьычайна жывёлы гінуць.
свет дзяцінства, паэт. зб. «У смерці твае вочы» (апубл. 1951) — сведчанне душэўнага крызісу, які прывёў да самазабойства. Аўтар антыфаш. рамана «Таварыш» (1947), зб-каў аповесцей «Перш, чым заспявае певень» і «Цудоўнае лета» (абодва 1949), дзённіка «Рамяство жыць» (апубл. 1952), «Пісьмаў» (т. 1—2, выд. 1966), лірычна-філас. эсэ, навел. Творчасць П. блізкая да неарэалізму. На бел. мову асобныя яго апавяданні пераклаў А.Шаўня. Т в Бел. пер. — y кн.: Золата Фарчэлы: Сучасныя італ. апавяданні. Мн., 1968; Рус. пер. — Прекрасное лето. Дьявол на холмах. Луна м костры. Товаряш. М., 1982. Літ.. Чезаре Павезе: Бнобмблногр. указ. М„ 1975. С.В.Логіш.
Л.Павароці.
Павел I.
ПАВЕЛ I (1.10.1754, С.-Пецярбург — 24.3.1801), расійскі імператар (1796— 1801). 3 дынастыі Раманавых. Сын ПАВАР0ЦІ (Pavarotti) Лучана (н. Пятра III і Кацярыны II, бацька імпера12.10.1935, г. Модэна, Італія), італьян- тараў Аляксандра I і Мікалая I. У паскі спявак (тэнар). Вучыўся ў А.Полы і чатку царавання амнісціраваў зняволеЭ.Кампагальяні. На опернай сцэне з ных пры Кацярыне II М.І.Навікова, 1961. Выступае ў буйнейшых т-рах све- А.М .Радзішчава, І.Касцюшку і інш. ту, y т.л. ў «Ковент-Гардэн» (Лондан), Цэнтралізаваў кіраванне, скараціў коль«Ла Скала» (Мілан), «Метраполітэн- касць губерняў з 50 да 41. У бел.-літ. гуопера» (Нью-Йорк), Венскай дзярж. бернях пацвердзіў дзеянне Статута оперы і інш. Валодае голасам прыгожа- Вялікага княства Літоўскага 1588, спыга звонкага тэмбру, надзвычай вял. дыя- ніў перавод уніятаў y праваслаўе. Прапазону. Яго выкананне адметнае шчы- водзіў курс на ўзмацненне асабістай расцю, эмацыянальнасцю. У рэпертуа- ўлады. Запалоханы Французскай рэвалюры рознахарактарныя партыі пераважна цыяй 1789—99, устанавіў y краіне жорў італьян. класічных операх: Рудольф, сткі ваен.-паліцэйскі рэжым, увёў цэнКаварадосі, Калаф, («Багема», «Тоска», зуру друку, закрыў прыватпыя друкарні «Турандот» Дж.Пучыні), Радамес, Атэ- (1797), забараніў увоз кніг з-за мяжы ла, Герцаг («Аіда», «Атэла», «Рыгалёта» (1800). Пазбавіў дваран свабоды ад цяДж.Вердзі), Немарына, Тоніо («Любоў- лесных пакаранняў (1797), забараніў ны напітак» і «Дачка палка» Г.Даніцэ- дваранскія губ. сходы і калект. звароты, ці), Хазэ («Кармэн» Ж.Бізэ). Выступаў прымусіў дваран-афіцэраў і чыноўнікаў y трыо з Х.Карэрасам і П.Дамінга, запі- выконваць службовыя абавязкі, a не саў з імі шэраг папулярных оперных толькі лічыцца на службе. Раздаў двараарый. Аўтар успамінаў «Гісторыя майго нам 600 тыс. душ дзярж. сялян, запрыжыцця» (1981). 1-я прэмія на Міжнар. гоніў сялян паўд. Украіны і Дона конкург е вакалістаў імя А.Перу (Рэджа- (1796). Указамі 1797 забараніў продаж нель-Эмілія, Італія, 1961). без зямлі дваровых і беззямельных сяПАВЁЗЕ (Pavese) Чэзарэ (9.9.1908, Сан- лян, прымус сялян да працы на памета-Стэфана-Бельба, Італія — 27.8.1950), шчыкаў па нядзелях, раіў памешчыкам італьянскі пісьменнік. Скончыў Турын- скараціць паншчыну да 3 дзён y тыскі ун-т (1930). У 2-ю сусв. вайну дзень, y 1798 забараніў прадаваць без ўдзельнік руху Супраціўлення. У ранніх зямлі ўкр. сялян. Імкнуўся палепшыць творах (зб. вершаў «Рабочая стомле- фін. становішча дзяржавы, y 2 разы панасць», 1936; аповесць «Твой родны вялічыў падушны падатак. Рэфармаваў край», 1941) матывы непрыняцця тага- армію на аснове прускіх ваен. статутаў, часнай рэчаіснасці і трагічнага адчу- увёў жорсткую муштру і палачную дысжэння. Спавядальны і драм. раман цыпліну. Прыняў удзел y кааліцыйных «Месяц і кастры» (1950) пра вяртанне ў войнах супраць Францыі (гл. Італьянскі
ПАВЕЛ
463
паход Суворава 1799, Швейцарскі паход Суворава 1799, Міжземнаморскі паход Ушакова 1798—1800), аднак пасля разладу з саюзнікамі ў 1800 пачаў збліжэнне з Н.Банапартам (гл. Напаяеон I), што прывяло Расію да стану вайны з Вялікабрытаніяй і стварыла пагрозу рас. гандлю і прам-сці. Палітыка П. I, неўраўнаважанасць яго характару выклікалі незадавальненне прыдворных колаў і гвардыі. У выніку дварцовага перавароту П. I забіты, прастол перайшоў да Аляксандра I. Літ.: Э й д е л ь м а н Н.Я. Грань веков: Полнт. борьба в Росснн. М., 1986; П е с к о в А.М. Павел I. М., 1999; Х а й к н н а Л.В Мнхайловскнй замок н некоторые аспекты релмгнозно-фнлософскнх воззреняй Павла I / / Отечеств. нстормя. 2000. № 2.
ПАВЕЛ I (Paulos; 14.12.1901, Афіны — 6.3.1964), кароль Грэцыі (1947—64]. 3 дынастыі Глюксбургаў. Сын караля Канстанціна I [1913— 17, 1920—22], Служыў y ВМФ, удзельнік грэка-турэцкай вайны 1919—22. У сувязі з перамогай рэспубліканцаў y снеж. 1923 эмігрыраваў y Вялікабрытанію. Пасля рэстаўрацыі манархіі вярнуўся (ліст. 1935) y Грэцыю ў якасці наследніка прастола. У 1941 y сувязі з уварваннем y Грэцыю ням.-фаш. войск эмігрыраваў y Егіпет, потым y Вялікабрытанію. Вярнуўся ў Грэцыю ў 1946. Пасля смерці брата — караля Георга II [1935—41, 1946—47] — абвешчаны каралём. ПАВЕЛ VI [Paulus; y свеце М a н ц і н і (Montini) Джавані Батыста; 26.9.1897, Канцэзіо, каля г. Брэшыя, Італія — 6.8.1978], папа рымскі з 1963. Скончыў папскі і дзярж. ун-ты ў Рыме. У 1923— 54 на дыпламат. службе Ватыкана (з 1937 пам., з 1952 нам. дзярж. сакратара). 3 1955 архіепіскап Мілана, з 1958 кардынал. П. VI — першы з рым. пап, які парушыў традыцыю затворніцтва рым. пап y Ватыкане, наведаў шэраг краін (Палесціна, ЗША, Калумбія, Уганда, Філіпіны, Аўстралія і інш.). Рэарганізаваў рым. курыю, скасаваў Кангрэгацыю свяшчэннай канцылярыі (б. інквізіцыю), y 1966 адмяніў *Індэкс забароненых кніг», што фактычна азначала скасаванне царк. цэнзуры. Увёў узроставы цэнз y калегіі кардыналаў. Выступаў за збліжэнне цэркваў і захаванне міру паміж народамі. пАВЕЛ ДЫЙКАН (Paulus Diaconus; каля 720 — 13.4.799), гісторык лангабардаў. У маладосці — на службе ў каралёў Лангабардскага каралеўства (існавала з 2-й пал. 6 ст. на тэр. Італіі), пасля яго заваявання Карлам Вялікім (774) манах манастыра Монтэ-Касіна (Італія), дзе пісаў свае гіст. працы. У 782—786 пры двары Карла Вялікага, чл. яго «Акадэміі». Гал. яго твор — «Гісторыя лангабардаў» (у 6 кнігах) — асн. крыніца па іх гісторыі з Найстараж. часоў да 744. Аўтар «Гісторыі епіскапства Меца», «Рымскай гісторыі» і інш. твораў, y т.л. вершаваных і эпісталярных.
464
ПАВЕЛ
п Ав е л
3 в і з н ы , дзеяч Рэфармацыі ў ВКЛ 2-й пал. 16 ст. Быў віленскім суперінтэндантам, «міністрам». Як ідэолаг антыпрыгонніцкай партыі бел. і літоўскіх антытрынітарыяў выступіў на сінодзе ў Іўі (1568) супраць феад. эксплуатацыі, прыгоннай залежнасці сялян, іх цяжкай працы на паноў. Асуджаў існуючую сац. несправядлівасць. Як сведчыць пратакол сінода, П. з В. сцвярджаў: «Я так разумею і так веру, што сапраўднаму хрысціяніну нельга мець падданых, a тым больш нявольнікаў і нявольніц, бо гэта паганства панаваць над сваім братам, карыстацца з яго поту і крыві. Святое пісанне ясна сведчыць, што Бог стварыў род чалавечы з адной крыві, таму ўсе мы родныя, усе браты». Літ.: Нз нсторяв ф н лософ ск ой м обшественно-полктнческой мыслн Белорусснн: Нзбр пронзв. XVI — нач. XX в. Мн., 1962; П о д о к ш н н С.А. Реф ормацня н обіцественная мысль Белорусснн н Лнтвы (вторая половнна XVI — начало XVII в ). Мн., 1970.
ПАВЕЛ РУСІН 3 KPÔCHA (1470 ?, г. Кросна, Польшча — 1517), паэт-лацініст. Гуманіст. Вучыўся ў Кракаўскім і Грэйфсвальдскім (Памеранія) ун-тах. У 1499 атрымаў ступень бакалаўра, y 1506 магістра вольных мастацтваў. У 1506— 16 праф. Кракаўскага ун-та. Аўтар зборніка паэт. твораў (1509). Выдаў творы стараж.-рым. пісьменнікаў Персія Флака (1508), Сенекі (1513) са сваімі вершаванымі і празаічнымі прадмовамі. Сярод яго вучняў паэт Я. Вісліцкі, якому ён прысвяціў хвалебную элегію. Л і т Д о р о ш к е в н ч В.М. Новолатмнская поэзкя Белорусснн н Лнтвы: Первая половмна XVI в. Мн., 1979.
ПАВЕЛІЧ^ННЕ АПТЫЧНАЕ, адносіны лінейных ці вуглавых памераў відарыса аптычнага, атрыманага з дапамогай аптычнай сістэмы, да адпаведных памераў аб’екта.
Да арт. Павелічэнне аітгычнае: суадносіны Гр* = / ' / / — лінейнае павелічэнне; Г2 =tga V tg a — вуглавое; Г3 = х '/ х — падоўжнае.
Для восесіметрычных аптычных сістэм адрозніваюць лінейнае, вуглавое і падоўжнае П.а. Л і н е й н а е (папярочнае) П.а. — адносіны даўжыні відарыса адрэзка, перпендыкулярнага аптычнай восі сістэмы, да даўжыні гэтага адрэзка. Для рэальных сістэм лінейнае П.а. для спалучальных паверхняў рознае ў розных пунктах поля зроку, што вядзе да парушэнняў геам. падобнасці паміж аб’ектам і яго відарысам (гл. Дысторсія). В у г л а в о е П.а. — адносіны тангенса вугла нахілу праменя да аптычнай восі ў прасторы відарысаў да тангенса вугла нахілу спалучанага яму праменя ў прасторы аб’ектаў. П а д о ў ж н а е П.а. — адносіны даўжыні адрэзка, адкладзенага ўздоўж аптычнай восі ў прасторы віда-
рысаў, да даўжыні спалучальнага яму адрэзка ў прасторы аб’ектаў. Усе віды П.а. ўзаемазвязаны. Напр., для аптычнай сістэмы, якая знаходзіцца ў паветры, вуглавое павелічэнне адваротна прапарцыянальнае лінейнаму (чым большае лінейнае павелічэнне, тым больш вузкімі светлымі пучкамі будуецца відарыс і тым меншая яго асветленасць).
ПАВЁРАНЫ, д а в е р а н ы, асоба, якая афіцыйна ўпаўнаважана дзейнічаць ад чыйго-н. імя; y цывільным праве — адзін з дагаворных бакоў y дагаворы даручэння. У абавязкі П. ўваходзіць ажыццяўленне ад гмя і за кошт другога боку (даверніка) пэўных юрыд. дзеянняў (напр., купля-продаж, кіраванне маёмасцю). П. можа быць дзеяздольны грамадзянін або юрыд. асоба. Дзеянні, што выконвае П., спараджаюць, змяняюць або спыняюць правы і абавязкі непасрэдна для даверніка. ПАВЁРАНЫ Ў СПРАВАХ, кіраўнік дыпламатычнага прадстаўніцтва малодшага ў пратакольных адносінах узроўню (місіі); малодшы клас кіраўніка дыпламат. прадстаўніцтва (адпаведна пасля пасла і пасланніка). Вызначаецца ў пагадненнях дзяржаў, што абменьваюцца дыпламат. прадстаўніцтвамі, шляхам выбару сярод класаў кіраўнікоў дыпламат. прадстаўніцтваў, якія прызнаны міжнар. звычаем і пацверджаны Венскай канвенцыяй аб дыпламат. зносінах 1961. П .ў с. акрэдытуецца пры кіраўніку ведамства замежных спраў (у адрозненне ад пасла і пасланніка, якія акрэдытуюцца пры кіраўніку дзяржавы). Адрозніваецца ад часовага паверанага ў справах, які выконвае абавязкі кіраўніка прадстаўніцтва на час яго адсутнасці. IÏABÉPKA, 1) пераклічка, якая робіцца для праверкі наяўнасці людзей. Пашырана ва ўзбр. сілах (напр., вячэрняя П ). 2) П р а в е р к а сродкаў вым я р э н н я — вызначэнне дзярж. або ведамасным метралагічным органам хібнасцей сродкаў вымярэння і ўстанаўлення іх прыдатнасці. Адрозніваюць П.: па часе — першасную, перыядычную, пазачарговую, інспекцыйную; па шырыні ахопу — паэлементную, камплектную і незалежную (П. сродкаў вымярэння адносных велічынь). Метады П.: непасрэднае параўнанне рабочых сродкаў вымярэнняў з узорнымі сродкамі вымярэнняў і эталонамі, параўнанне з дапамогай кампаратара, па ўзорнай вымяральнай прыладзе і ўскосным вымярэнні.
ПАВЁРХНЕВА-АКТЬГЎНЫЯ РЙЧЫВЫ, рэчывы, адсорбцыя якіх на паверхні падзелу фаз значна зніжае паверхневае нацяжэнне. П.-а.р. з’яўляюцца арган. злучэнні, малекулы якіх маюць дыфільную будову, уключаюць палярныя (гідрафільныя) групы (OH, СООН, NH2 і інш.), Што забяспечвае растваральнасць П.-а.р. y вадзе, і непалярныя вуглевадародныя радыкалы СПН2„+|, дзе п = 6— 20 (гл. Гідрафільнасць і гідрафобнасць). Паводле стану ў растворы П.-а.р. паазяляюць на сапраўды растваральныя (малекулярна-дыспергаваныя) і калоідныя (мш ы , алкілфасфаты, аліфатычныя аміны, алкілсульфаты), якія акрамя паверхневай актыўнасці (гл. Актыўнасць y хіміі) праяўляюць аб’ёмныя ўласцівасці, абумоўленыя ўтварэннем калоід-
най (міцэлярнай) фазы. Адрозніваюць П - а . р . і а н а г е н н ы я , якія ў растворы дысацыіруюць на іоны і паводле віду іонаў, што вызначаюць паверхневую актыўнасць, падзяляюцца на аніёна- і катЫёнаактыўныя; н e і а H a r e н н ы я, якія на іоны не дысацыіруюць; а м ф а т э р н ы я , якія з’яўляюцца катыёнаці аніёнаактыўнымі ў залежнасці ад pH раствору. Выкарыстанне П.-а.р. заснавана на іх здольнасці мяняць змочванне паверхні цвёрдых цел і ўстойлівасць дысперсных сістэм. Выкарыстоўваюць y вытв-сці мыйных сродкаў і касметыкі (каля 50% вырабленых П.-а.р.), як дыспергатары пры драбненні цвёрдых цел 1 бурэнні цвёрдых парод, y вытв-сці тканін і хім. валокнаў, пры флатацыйным абагачэнні руды (для рэгулявання змочвання мінералаў), атрыманні змазак, фарміраванні пен і эмульсій, перапрацоўцы палімерных матэрыялаў, для рэгулявання ўласцівасцей бетонных сумесей і інш. Літ.: А б р а м з о н А.А. Поверхностноактявные вешества: Свойства м прнмененне. 2 нзд. Л., 1981; Р у с а н о в А.Н. Мяцеллообразованве в растворах поверхностно-актмвных вешеств. СПб., 1992. Х М Александровіч.
ПАВЁРХНЕВАЕ НАЦЯЖЙННЕ, сіла, якая дзейнічае ў плоскасці, датычнай да паверхні падзелу 2 фаз (напр., вадкасці і яе насычанай пары) і імкнецца скараціць паверхню да мінімуму пры зададзеных аб’ёмах фаз; важнейшая тэрмадынамічная характарыстыка такіх паверхняў. Залежыць ад прыроды датычных фаз і т-ры. Абумоўлена нескампенсаванасцю сіл міжмапекулярнага ўзаемадзеяння ў паверхневым (міжфазным) слоі. Стан паверхні на мяжы 2 фаз характарызуецца каэфіцыентам П.н. ст, які роўны адносінам П.н. да даўжыні контура, што абмяжоўвае паверхню, і лікава роўны рабоце абарачальнага працэсу ўтварэння адзінкі плошчы паверхні падзелу фаз (або цел). Адзінка с т у С І — н ь ю т а н на метр. Напр., пры 20 °С для вады ст = 0,0728 Н/м, для ртуці a = 0,484 Н /м . Пры павелічэнні т-ры П.н. змяншаецца і поўнасцю знікае пры крытычнай т-ры (гл. Крытычны стан).
ПАВЁРХНЕВАЕ НАЦЯЖ&ННЕ кле тк і, адзін з фактараў, які вызначае форму клеткі і яе частак. Mae значэнне для клетак (жывёльных, некат. прасцейшых), пазбаўленых трывалай надмембраннай структуры, як, напр., y клетак раслін. Такія клеткі ў вадкім асяроддзі ў завіслым стане маюць сферычную канфігурацыю. Форма клеткі, якая прымацавана да субстрату або да інш. клетак, залежыць пераважна ад інш. фактараў (напр., ад мікратрубачак, кантактных структур). Лакальныя змены П.н. маюць значэнне ў гаструляцыі, пінацытозе, фагацытозе.
ПАВЁРХНЕВАЯ ІАНІЗАЦЫЯ, т э р м а і о н н а я э м і с і я , тэрмічнае выпарэнне (дэсорбцыя) дадатных (дадатная іанізацыя) ці адмоўных (адмоўная) іонаў з паверхні цвёрдага цела. Узнікае пры награванні цел да пэўнай т-ры (тэмпературнага парога П.і.), a таксама пры ўласна выпарэнні, напр., тугаплаўкіх металаў. Выкарыстоўваецца ў крыніцах іонных пучкоў, для кампенсацыі аб’ёмнага зараду электронаў y тэрмаэлектронных пераўтваральніках і інш., закладзена ў аснову многіх метадаў вывучэння фіз.-хім. характарыстык павер-
хняў цвёрдых цел і ўзаемадзеяння з імі часціц.
ПАВЁРХНЕВАЯ CÜIA ў мехaн і ц ы, сіла, прыкладзеная да пунктаў паверхні цела. Напр., атмасферны ціск на паверхню Зямлі і на ўсе целы ў атмасферы, сілы супраціўлення асяроддзя, што дзейнічаюць на рухомае цела, рэакцыі апор. ПАВЁРХНЕВЫ ІНТЭГРАЛ, інтэграл ад функцыі, зададзенай на якой-н. паверхні. Выкарыстоўваюцца пры рашэнні фіз. задач. Да П.і. зводзіцца, напр., задача вылічэння масы, размеркаванай па зададзенай паверхні з пераменнай паверхневай шчыльнасцю (П.і. 1-га роду), што вядзе да вылічэння двайных інтэгралаў (гл. Кратны інтэграл). Некаторыя задачы фізікі, напр., задача вызначэння патоку вадкасці праз зададзеную паверхню, зводзяцца да вылічэння П.і., дзе паверхня мяркуецца арыентаванай (мае зададзены дадатны напрамак нармалі да яе). Такія інтэгралы наз. П.і. 2-га роду і звязаны з трайнымі інтэграламі па аб’ёме, які абмежаваны зададзенай паверхняй (гл. Астраградскага формула), a таксама з крывалінейнымі інтэграламі ўздоўж замкнутага контура, які абмяжоўвае зададзеную паверхню (гл. Стокса формула).
ПАВЁРХНЕВЫ ЭФЁКТ, тое, што скінэфект. ПАВЕРХНВВЫЯ
АКУСГЬІЧНЫЯ
ХВАЛІ
пругкія хвалі, якія распаўсюджваюцца ўздоўж мяжы цвёрдага цела з інш. асяроддзем і затухаюць пры аддаленні ад мяжы. П.а.х. бываюць з верт. палярызацыяй — вектар вагальнага зрушэння часцінак асяроддзя ляжыць y плоскасці, перпендыкулярнай да мяжы падзелу, і з гарызантальнай — вектар зрушэння паралельны мяжы падзелу і перпендыкулярны да напрамку распаўсюджвання хвалі. Прыкладам першых служаць хвалі Рэлея, маюць 2 кампаненты мех. зрушэння часцінак: адну ўздоўж напрамку распаўсюджвання хвалі, другую перпендыкулярна да мяжы так, што часцінкі рухаюцца па эліпсе; распаўсюджваюцца ўздоўж мяжы цвёрдага цела з вакуумам, разрэджаным газам ці вадкасцю. Уздоўж мяжы 2 цвёрдых цел могуць распаўсюджвацца хвалі Стоўнлі, якія складаюцца як бы з 2 рэлееўскіх хваль (па ад-
ной y кожным асяроддзі). П.а.х. з гарыз. палярызацыяй, — зрухавыя хвалі Гуляева— Блюштэйна (на мяжы з п’езаэлектрычнымі матэрыяламі), хвалі Лява (на мяжы цвёрдай паўпрасторы з цвёрдым слоем). П.а.х. выкарыстоўваюцца ў прыладах апрацоўкі радыёсігналаў, ддя неразбуральнага кантролю паверхні цвёрдых цел і інш. Літ:. В н к т о р о в М.А. Звуковые поверхностные волны в твердых телах. М., 1981; Поверхностные акустнческме волны: Пер. с англ. М., 1981. В.М.Дашанкоў.
ПАВЁРХНЕВЫЯ В0ДЫ, воды сушы, якія пастаянна ці часова знаходзяцца на зямной паверхні ў вадкім (рэкі, ручаі, каналы, часовыя вадацёкі, азёры, вадасховішчы, сажалкі, балоты) або цвёрдым (ледавікі і снегавое покрыва) стане. Разам з падземнымі водамі і вільгаццю ў атмасферы складаюць водныя рэсурсы тэрыторыі. ПАВЁРХНЕВЫЯ З’ЙВЫ, сукупнасць з’яў, звязаных з асаблівасцямі ўласцівасцей паверхняў, што падзяляюць датыкальныя целы (фазы). Адыгрываюць значную ролю ў прыродных працэсах (выветрыванне горных парод, атм. працэсы, глебаўтварэнне і інш.), y біялогіі (функцыянаванне клетачных мембран), y тэхніды (трэнне, знос, змазачнае дзеянне і інш.).
465
рыях. Прычыны ўзнікнення гравітацыйных П.х.: прыцяжэнне вадкасці Сонцам і Месяцам (гл. Прылівы і адліаы), рух цел паблізу ці на паверхні вады (карабельныя хвалі) і інш. Найб. пашыраны ў прыродзе ветравыя хвалі.
ПАВЁРХНІ ВЯРЧЙННЯ, паверхні, угвораныя вярчэннем плоскай крывой вакол прамой (восі), якая размешчана ў той жа плоскасці. Напр., сфера ўтворана вярчэннем паўкружнасці вакол яе дыяметра, прамая кругавая канічная паверхня — прамой вакол інш. прамой, якая перасякае першую.
Падзяляюцца на некалькі груп. Фізічныя П.з.: каалесцэнцыя, змочванне, адгезія, трэнне, капілярныя з'явы, звязаныя з лішкам свабоднай (гл. Паверхневае нацязкэнне) ці поўнай энергіі, энтрапіі або інш. тэрмадынамічных велічынь y паверхневым слоі. Вызначаюць форму кропель вадкасцей, газавых пузыроў, крышталёў y раўнаважным стане, умовы ўзнікнення зародкаў новай фазы. Хімічныя П.з. абумоўлены зменай хім. саставу паверхні ў выніку адсорбцыі Уплываюць на мех. ўстойлівасць дысперсных сістэм (гл. Паверхнева-актыўныя рэчыеы), ліяфільнасць рэчываў (гл. Ліяфілышсць і ліяфобнасць), павышаюць хім. ўстойлівасць (напр., супраць карозіі). П.з., звязаныя з фіз.-хім. і структурнымі ўласцівасцямі паверхневых слаёў. Уплываюць на кінетыку гетэрагенных працэсаў (каталіз, гарэнне, фазавыя пераходы). Электрапаверхневыя з’явы: электракінетычныя з ’явы, электронная эмісія, паверхневая праводнасць і інш. абумоўлены ўтварэннем падвойнага электрычнага слоя іонаў і ўзнікненнем скачкоў патэнцыялу на паверхні падзелу фаз. На выкарыстанні П.з. заснаваны шматлікія тэхнал. працэсы: флатацыя, фільтрацыя, мех. апрацоўка і ўшчыльненне матэрыялаў, хім. сінтэз з выкарыстаннем гетэрагенных каталізатараў і інш. Г.С.Рамстаў.
ПАВЁРХНЕВЫЯ ХВАЛІ, хвалі, якія ўзнікаюць і распаўсюджваюцца па свабоднай паверхні вадкасці або па паверхні падзелу дзвюх вадкасцей, што не змешваюцца.
Паверхвевыя акустычныя хвалі: 1 — хваля Рэлея на свабоднай мяжы цвёрдага цела; 2 — хваля Лява на мяжы цвёрдая паўпрастора — цвёрды слой; х — напрамак распаўсюджвання хвалі; w, u, v — кампаненты зрушэння часцінак асяроддзя; крывыя паказваюць змену амплітуды зрушэння з аддаленнем ад мяжы падзелу.
ПАВЕРХНЯ
Узнікаюць з прычыны знешняга ўздзеяння, якое выводзіць паверхню вадкасці са стану раўнавагі. Пры гэтым узнікаюць сілы, дзеянне якіх прыводзіць да ўзнаўлення раўнавагі паверхні вадкасці. У залежнасці ад прыроды гэтых сіл адрозніваюць П.х.: капілярныя (абумоўлены сіламі паверхневага нацяжэння, уздзеянне якіх найб. істотнае пры малых даўжынях хваль), гравітацыйныя (абумоўлены сіламі цяжару; істотныя для вял. даўжынь хваль), іравітацыйна-капілярныя. У П.х. адначасова маюць месца падоўжныя і папярочныя ваганні часцінак вадкасці, якія рухаюцца па эліптычных ці больш складаных траекто-
Да арт. Паверхні вярчэння: канічная паверхня (А — вяршыня; У — утваральная; В — вось вярчэння). Лініі перасячэння П.в. плоскасцю, што праходзіць праз вось вярчэння, наз. мерыдыянамі; з плоскасцю, перпендыкулярнай восі, — п а р а л е л я м і . Калі ўздоўж восі П.в. накіраваць вось Oz прамавугольнай сістэмы каардынат Oxyz, то параметрычныя ўраўненні П.в. можна запісаць y выглядзе: х = f(u)cos ср, У = f(ii)sin (p, z ~ й,.дзе f(u) — функцыя, якая вызначае форму мерыдыяна, ф — вугал павароту плоскасці мерыдыяна.
ПАВЁРХНЯ, 1) адно з геам. паняццяў, y элементарнай геаметрыі разглядаецца як мяжа цела або як след лініі, што рухаецца. Напр., сфера (мяжа шара), П. мнагагранніка. Калі рухаецца прамая лінія, то яе след утварае лінейчастую П. (напр., цыліндрычную); вярчэнне лініі вакол прамой дае паверхню вярчэння (напр., канічную). У аналітычнай гсаметрыі вывучаюцца алгебраічныя П., якія задаюцца ўраўненнем Ф (хх, х2..., хп), дзе Ф — мнагасклад, ступень якога наз. парадкам алгебраічнай П. П. першага парадку — плоскасць, прыклады П. другога парадку — зліпсоіды, гіпербалоіды, парабалоіды. Уласцівасці П. вывучаюцца паверхняў тэорыіш, y тапалогіі. 2) П. ў ф і з і ц ы — мяжа раздзелу паміж двума асяроддзямі, што кантактуюць. У кожным з гэтых асяродлзяў на пэўную адлегласць ад П. распасціраецца слой, y якім элементны састаў і хім. стан, атамная і элек-
466
ПАВЕРХНЯЎ
тронная структура, дынамічныя, магн. і інш. ўласцівасці рэчыва істотна адрозніваюцца ад яго ўласцівасцей ў аб’ёме. Таўшчыня гэтага слоя залежыць ад прыроды асяроддзяў, што кантактуюць, і знешніх умоў. Яму ўласцівы разнас гайныя паверхневыя з ’явы.
ПАВЁРХНЯЎ ПРАВІЛА ў б і я л о г і і, палажэнне, што адносіны колькасці цеплавой энергіі, якую выдзяляе гамаятэрмная жывёла, да плошчы паверхні цела маюць прыблізна аднолькавае значэнне. Сфармулявана франц. фізіёлагам Ш.Рышэ (1899) і ням. вучоным М.Рубнерам (1902). Эмпірычна даказана, што сярэдняе значэнне выпрацоўкі цеплавой энергіі (ацэньваецца па колькасці спажынаемага кіслароду) непасрэдна звязана з цеплааддачай, якая тым большая, чым драбнейшая жывёла. У дробных жывёл на адзінку масы прыпадае адносна болыная плошча паверхні цела, чым y буйных, таму адносная аддача цяпла ў навакольнае асяроддзе дробнымі жывёламі вышэй, што кампенсуецца павялічанай выпрацоўкай цяпла ў арганізме. У экалогіі і біягеаграфіі П.п. звязана з Бергмана правілам. А.М.Петрыкаў.
ПАВЁРХНЯЎ ТЭ0РЫ Я, раздзел дыферэнцыяльнай геаметрыі, які вывучае ўласцівасці паверхняў. Л а к а л ь н а я П.т. вывучае паверхні, атрыманыя ў выніку гладкай дэфармацыі простай вобласці (напр., круга), г л а б а л ь н а я — паверхні, «склееныя» з простых, лак л ь н а вызначаных частак. П.т. грунтуецца на тапалогіі і агульнай тэорыі мнагастайнасцей. У П.т. разглядаюцца ўласцівасці паверхняў, нязменныя пры рухах. Адна з асн. яе задач — вымярэнні на паверхні. Сукупнасць фактаў, якія атрымліваюць пры гэтых вымярэннях, складаюць унутраную геаметрыю паверхні. Да яе паняццяў адносяцца даўжыня лініі, вугал паміж 2 напрамкамі, плошча вобласці, геадэзічная лінія, геад. крывізна лініі і інш. П.т. вылучае і даследуе асобныя класы паверхняў, геам. ўласцівасці ліній на паверхні, прасторавую будову наваколля пункта, выгінанне паверхняў, зызначэнне паверхняў па заладзеных першай і другой квадратычных формах, нармальнай і гаўсавай крывізне, даследаванне паверхні «ў цэлым» па ўласцівасцях наваколля яе пунктаў, тэорыі выпуклых паверхняў, праектыўна-інварыянтныя ўласцівасці паверхняў і інш. У П.т. вызначаюцца ізаметрычнае (пры якім не зменьваюцца даўжыні адпаведных ліній), канф рмнае (гл. Канформнае адлюстраванне) і інш. адлюстраванні гіаверхняў адна на адну, будуецца тэорыя сетак на паверхнях. Вывучаюцца паверхні ў мнагамерных эўклідавых і неэўклідавых прасторах, разглядаюцца негаланомныя паверхні (характарызуюць рух цела пад дзеяннем сувязей мехr і/тых). Ідэі і метады П.т. шырока выкарыстоўваюцца ў інш. раздзелах матэматыкі, y механіцы і фізіцы. Асновы П.т. закладзены ў працах Л Эйлера, К .Ф .Гаўса, Т.Монжа. Літ.: Н о р д е н А.П. Теормя поверхностей. М., 1956; П о г о р е л о в А.В. Дмфференцнальная геометрмя. 5 нзд. М., 1969; Д у б р о в м н Б.А., Н о в н к о в С.П., Ф о м е н к о А.Т. Ссвременная геометрня: Методы н гтрнложення. 2 нзд. М., 1986.
В.І.Бернік.
ПАВЁСТКА, п о з в а , афіцыйнае пісьмовае паведамленне з выклікам кудынебудзь, напр., y суд. ПАВЁТ, 1) адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ. Тэрмін «П » ужываецца на Беларусі з 15 ст., напачатку як сінонім стараж.-рус. тэрміна воласць\ з 1-й пал. 16 ст. пад. П. звычайна разумелі буйную воласць, цэнтрам якой быў горад або замак, што належаў дзяржаве, y т.л. скасаванае ўдзельнае княства. Часам пад П. разумелі толькі тэрыторыю, падкантрольную намесніку; y гэтым сэнсе П. быў сінонімам намесніцтва. Афіцыйна статус П. акрэслены ў выніку адм.-тэр. рэформы 1565 — 66 (гл. Адміністрацыйнатэрытарыяльны падзел). П. ўваходзілі ў склад ваяводстваў. Усе намесніцтвы і воласці, якія не атрымалі статус П., увайшлі ў іх склад як звычайныя маёнткі. 3 таго часу ўсе землеўладальнікі на тэр. П. падлягалі юрысдыкцыі пав. органаў улады. Структура пав. кіравання замацавана Статутамі ВКЛ 1566 і 1588. Зрэдку тэрмін «П.» ўжываўся для вызначэння гіст. воласці з цэнтрам y горадзе, які неабавязкова меў пав. ўстановы (у такім сэнсе ў крыніцах сустракаюцца назвы «Магілёўскі павет», «Крычаўскі павет» і інш.). 2) Адм.-тэр. адзінка Расійскай імперыі як эквівалент рус. тэрміна «уезд». Пасля далучэння да Расіі П. ўваходзілі ў склад губерняў. Пасля рэформы 1861 падзяляліся на воласці. Падзел на П. ў БССР скасаваны 20.6.1924. 3) Адм.-тэр. адзінка ў Зах. Беларусі ў 1919—39. Пасля заняцця часткі тэр. Беларусі ў 1919 польск. ўлады захавалі падзел на П., якія былі ўключаны ў склад акруг. П. падзяляліся на гміны. На працягу 1919—20 утвораны шэраг новых П., 4.2.1921 яны ўвайшлі ў склад новаўтвораных Навагрудскага і Палескага ваяв. Пазней межы і колькасць П. y Полынчы мянялася. Падзел на П. ў Зах. Беларусі скасаваны 15.1.1940. В .Л . Насевіч.
ÜABÉTPA, сумесь газаў, што ўтвараюць атмасферу Зямлі. Састаў П. (у працэнтах па аб’ёме): азот — 78,09, кісларод — 20,95, аргон — 0,932, дыаксід вугляроду — 0,032, гелій, крыптон, неон, вадарод, а:юн і інш. газы. Вытв. дзейнасць чалавека істотна ўплывае на састаў П.: павялічваецца колькасць дыаксіду вугляроду (гл. Парніковы эфект), монааксіду вугляроду, аксідаў азоту, аміяку, серавугляроду, дыаксіду серы, фенолу, вуглевадародаў і інш., якія пагаршаюць стан здароўя людзей і небяспечныя для жывёл.
На Беларусі асн. крыніцы забруджвання П. — выкіды аўтатранспарту (каля 80%), аб’екты энергетыкі і прамысл. прадпрыемствы. Дзейнічае закон «Аб ахове атмасфернага паветра» (1997). Ажыццяўляецца дзярж. кантроль за прамысл. выкідамі і маніторынг атм. П. па радыеактыўнасці і амаль 30 шкодным рэчывам. Пры вызначэнні якасці П. карыстаюцца гранічна-дапушчальнымі канцэнтрацыямі і міжнар. стандартамі Сусв. арг-цыі аховы здароўя. Для буйных гарадоў разлічваецца індэкс забруджвання атмасферы, які ўлічвае класы бяспекі хім. рэчываў, стандарты якасці і
сярэднія ўзроўні забруджвання. Найб. забруджаныя гарады Магілёў, Бабруйск, Гомель, Мазыр і Наваполацк. Гл. таксама Ахова атмасферы, Ачыстка паветра. Л. М. Скрыпнічэнка.
Паветраахаладжяльнік з арашальнай насадкай: 1 — насадка; 2 — кроплеўлоўнік; 3 — р^змеркавальнік вады; 4 — паддон з выпаральніхам; 5 — помпа.
ПАВЕТРААХАЛАДЖАЛЬНІК, цеплаабменны апарат для зніжэння т-ры паветра, якое падаецца ў памяшканне. Рух паветра ў ім зябяспечваецца вентылятарам (убудаваным ці ўстаноўленым асобна). «Сухія» П. маюць рабрыстыя або гладкія трубы, дзе выпараецца холадагент, y «мокрых» П. паветра ахаладжаецца за кошт арашэння, напр., вадой. ПАВЕТРАЗАБ0РНІК y a в і я ц ы і, частка сілавой устаноўкі лятальнага апарата для падводу атм. паветра да рухавіка. П. падзяляюцца на рэгулявальныя і нерэгулявальныя, паводпе скорасці палёту — дагукавыя і звышгукавыя. Асн. прызначэнне П. паветрана-рэактыўнага рухавіка — сцісканне паветра тармажэннем сустрэчнага патоку (таму яны маюць форму дыфуара). У звышгукавых П. сцісканне ажыццяўляецца ў сістэме скачкоў ушчыльнення (гл. Ударная хваля). Такія П. бываюць са знешнім, унутраным ці камбінаваным сцісканнем патоку. 2
Схема эвышгукавога ішветразаборнікя са знешнім сцісканнем: 1 — скачкі ўшчыльнення; 2 — абечак; 3 — цэнтралы ш конус.
ПАВЁТРАНА-ДЭСАНТНЫЯ В0ЙСКІ (ПДВ), род войск, прызначаных для вядзення баявых дзеянняў y тыле праціўніка. Уваходзяць y склад узбр. сіл многіх дзяржаў. Складаюцца са злучэнняў, часцей і падраздзлленняў парашутнадэсантных, танк., артыл. і інш. войск. Зарадзіліся ў 1930-я г., найб. развідцё атрымалі напярэдадні 2-й сусв. вайны ў
СССР, Германіі, ЗША і Вялікабрытаніі. Напр., y 1935 на Кіеўскіх і ў 1936 на Беларускіх манеўрах Чырв. Арміі было дэсантавана 3 тыс. парашутыстаў, 8200 чал. з артылерыяй, лёгкімі танкамі і
авіяцыі на тэр краіны. Уключае нормы нац. (унутрыдзяржаўнага) і міжнар. права. Заканадаўства Рэспублікі Беларусь y галіне П.п. засНавана на Канстытуцыі, Паветраным кодэксе Рэспуб-
f
Паветрана-дэсантныя войсхі на
вучэннях.
інш. баявой тэхнікай высаджаны пасадачным спосабам. ПДВ шырока выкарыстоўваліся ў ходзе 2-й сусв. вайны. У пасляваенны час ПДВ СССР прымалі ўдзел y лакальных войнах, y т.л. ў Афганістане (1979—89), a таксама ў шэрагу вучэнняў, y т.л. на тэр. Беларусі [напр., «Дзвіна» (1970) і інш.]. ПДВ некаторых ізяржаў выкарыстоўваюцца ў аб’яднаных сілах ААН. Сучасныя ПДВ здольны хутка дасягнуйь аддаленых раёнаў, наносіць нечаканыя ўдары па праціўніку, весці агульнавайсковы бой, могуць выконваць задачы са злучэнкямі і часцямі інш. відаў (родаў) войск. Аснашчаны комплексам сродкаў дэсантавання іюдзей, тэхнікі і ўзбраення (трансп. сачалёты, верталёты, парашуты, парашутчыя і парашутна-рэактыўныя сістэмы, іэсантныя кантэйнеры, платформы хля скідвання тэхнікі, узбраення і нш.). Ва Узбр. Сілах Беларусі на базе ПДВ (паветрана-дэсантная дывізія і нш. часці) y 1995 створаны мабільныя :ІЛЫ.
лікі Беларусь ад 11.1.1999, інш. законах, дэкрэтах і ўказах Прэзідэнта, правілах выкарыстання паветр. прасторы, авіяц. правілах і інш. нарматыўна-прававых актах і міжнар. дагаворах. ПАВЁТРАНАЕ ЦЯЧ&ННЕ, п а в е т р а н ы п а т о к , сістэма вятроў y трапасферы і стратасферы, якая разглядаецца звычайна як адзінае, устойлівае ў часе, атм. ўтварэнне. Уваходзіць y склад агульнай цыркуляцыі атмасферы, ахоплівае шырокія прасторы (напр., цыюіоны, пасаты, мусоны) або мае мясц. значэнне (брызы, горнадалінныя вятры і інш.). ПДВЁТРАНАЙ СК0РАСЦІ ПАКАЗАЛЬНІК, прылада для вымярэння скорасці палёту лятальнага апарата адносна паветр. асяродцзя. Mae анероідную (гл. Анероід) і манаметрычную (гл. Манометр) каробкі, спалучаныя трубаправодам з прыёмнікам поўнага ціску і перадатачным механізмам — са
ПАВЕТРАНАЯ
467
стрэлкамі. У паказанні прылады аўтаматычна ўводзяцца папраўкі на змены параметраў паветр. асяроддзя ў залежнасці ад вышыні палёту. ПАВЁТРАНА-РАКЁТНЫ РУХАВІК, камбінаваны рэактыўны рухавік, y якім спалучаюцца рабочыя цыклы паветрана-рэактыўнага рухавіка і ракетнага рухавіка. Бываюць ракетна-праматочныя, y якіх ажыццяўляюцца цыклы праматочнага паветрана-рэактыўнага рухавіка і вадкаснага ракетнага рухавіка, і ракетна-турбінныя, y якіх ажыццяўляюцца цыклы турбарэактыўнага і вадкаснага ракетнага рухавіка. Могуць выкарыстоўвацца для паветрана-касм. лятальных апаратаў. ПАВÉTPAHA-РЭАКТЬІЎНЫ РУХАВІК (ПРР), рэактыўны рухавік, y якім для гарэння паліва выкарыстоўваецца кісларод атмасфернага паветра, што ўсмокгваецца ў камеру згарання. Пры выкарыстанні хім. паліва кісларод паветра служыць акісляльнікам, што абумоўлівае высокую эканамічнасць ПРР y параўнанні з хім. ракетнымі рухавікамі. Паводле спосабу сціскання паветра, што паступае ў камеру згарання, ПРР падзяляюцца на бескампрэсарныя і кампрэсарныя. У бескам прэсарных П Р Р сцісканне адбываецца ў паветразаборніку за кошт кіне тычнай энергіі набягаючага паветр. патоку. Да такіх рухавікоў адносяцца праматочныя ПРР (згарлнне паліва ў іх адбываецца ў скразным — праматочным канале; выкарыстанне іх мэтазгодна ў апаратах са звышгукавымі скарасцямі палёту, a для разгону патрэбны дадатковы рухавік) і пульсуючыя (згаранне паліва адбываецца кароткімі паслядоўнымі ўспышкамі; могуць развіваць цягу на месцы; апараты з такімі рухавікамі не патрабуюць сілавых стартавых паскаральнікаў). У кампрэсарных П P Р сцісканне паветра, акрамя паветразаборніка, робіцца спец. кампрэсарамі. Такімі рухавікамі з’яўляюцца турбарэактыўныя рухавікі і турбавінтавыя рухавікі. Да ПРР адносяцца таксама некаторыя камбінаваныя рухавікі (напр., турбапраматочныя). Цяга ПРР залежыць ад вышыні і скорасці палёту.
ПАВЁТРАНАЯ ЛІН М , гл. Авіялінія.
В.М.Пташнік.
3ABÉTPAHAE АЦЯПЛЁННЕ, сістэма іцяплення, пры якой памяшканне ацяпіяецца пададзеным y яго падагрэтым іаветрам. Выкарыстоўваецца ў пралысл., с.-г. і грамадскіх збудаваннях. Бывае мясцовае (ацяпляльна-вентыляцыйагрэгаты ўстаноўлены ў памяшканні) і іэнтральнае (адзін агрэгат абслугоўвае несалькі памяшканняў). Адрозніваюць П.а. рэіыркуляцыйнае (паветра, пададзенае да паіетрападагравальніка, бярэцца з памяшканія) і спалучанае з вентыляцыяй (часткова паіетра бярэцца з памяшкання і часткова вонку). Перамяшчэнне паветра бывае пры(усовае (за кошт вентылятара) і натуральнае за кошт рознасцей т-р і шчыльнасці паветіа).
іы я
IABÈTPAHAE nPÂBA, сукупнасць ірававых норм, якія рэгулююць адносііы , што ўзнікаюць y сувязі з выкарысаннем паветр. прасторы і дзейнасцю
Схемы пйетрша-ршетных рухавікоў: a — ракетна-праматочнага; б — ракетна-турбіннага; 1 — паветразаборнік; 2 — камера згарання; 3 — сапло; 4 — фарсункі ўпырсквання дадатковаГа паліва; 5 — кампрэсар; 6 — турбіна.
Схемы паветрана-рэактыіных рухявіхоў: a — праматочнага (1 — паветразаборнік, 2 — стабілізатар полымя, 3 — камера эгарання); б — пульсуючага (1 — клапанная рашотка, 2 — фарсункі, 3 — камера згарання, 4 — рэактыўнае сапло).
468
ПАВЕТРАНАЯ
ПАВЁТРАНАЯ НАВІГАЦЫЯ, гл. Навігацыя паветраная. ПАВЁТРАНЫ ВІНТ, п р a п е л е р, лопасцевы рухач, які пры вярчэнні вінтавой паверхняй лопасцей стварае цягу за кошт адкідвання паветра назад. Выкарыстоўваюцца на лятальных апаратах (самалётах, верталётах, дырыжаблях), аэрасанях, глісерах, апаратах на паветр. падушцы і інш. Бываюць 2-, 3- і 4-лопасцевыя; рэверсіўныя (могуць зменьваць цягу на процілеглую) і флюгерныя (з магчымасцю ўстаноўкі лопасцей па патоку пры адказе рухавіка для папярэджання самавярчэння і росту аэрадынамічнага супраціўлення). П.в. верталёта стварае пераважна падымальную сілу і наз. нясучым вінтом. Ідэю П.в. прапанаваў y 1475 Леанарда да Вінчы, віхравую тэорыю яго распрацаваў y 1912— 18 МЯ.Жукоўскі. Іл. гл. таксама да арт.
Біплан.
Паветраны вінт цірапелер) са зменным нахілам лопасцей.
ПАВЁТРАНЫ ДЭСАНТ, гл. Дэсант паветра. ПАВЁТРАНЫ РЭЖЬІМ ГЛЁБЫ, сукупнасць узаемазвязаных працэсаў з удзелам глебавага паветра, якія вызначаюць яго колькасць, склад і іх перыяд. змены; адзін з фактараў урадлівасці глебы. Уключае газаабмен пам іж глебай і атмасферай (аэрацыю глебы), цвёрдай, вадкай і газападобнай ч. глебы (адсорбцыю, растварэнне газаў, выпарэнне і ін ш ), глебай і жывымі арганізмамі (пераважна спажыванне кіслароду і выдзяленне вуглякіслага газу каранямі раслін, глебавымі фаунай і мікрафлорай, што ляжыць y аснове «дыхання» глебы), перамяшчэнне глебавага паветра. Залежыць ад кліматычных, пагодных умоў, структуры, складу паветр. уласцівасцей глебы (паветраёмістасці і паветрапранікальнасці), характару і развітасці расл. покрыва і інш.; цесна звязаны з водным рэжымам глебы і цеплавым рэжымам глебы, уплывае на жыўленне раслін. Паветра глебы займае да 75% яе аб’ёму і, y адрозненне ад атм., мае 1— 20% кіслароду (паглынаецца глебай), 0,15 — 9,7% (і больш) вуглякіслага газу, больш вадзяной пары, азоту, яго аксідаў, аміяку, метану, вадароду, ляту-
чых арган. рэчываў і інш. (выдзяляюцца ў атмасферу).
На Беларусі П.р.г. ў вегетац. перыяд спрьмльны для с.-г. раслін на аўтаморфных дзярнова-падзолістых, асушаных забалочаных і тарфяна-балотных глебах. Аптымізуюць яго паліваннем і апрацоўкай глебы, унясеннем угнаенняў (асабліва арган.), асушэннем пераўвільготненых глеб. Л.В.Круглоў. ПАВЁТРАНЫ ТРАНСПАРТ, адзін з відаў транспарту, які ажыццяўляе скарасньм перавозкі пасажыраў, грузаў і пошты на ўнутр. і міжнар. авірлініях з дапамогай авіяц. тэхнікі (самалётаў і верталётаў). Карыстаецца аэрапортамі і аэрадромамі, аснашчаны сучаснымі сродкамі сувязі і навігацыі паветранай, што гарантуюць высокую бяспеку палётаў. Займае важнае месца ў перавозках на далёкія аллегласці і цяжкадаступныя раёны. Выкарыстоўваецца таксама як сан. транспарт, y тушэнні лясных пажараў, для аэрафотаздымак і абслугоўвання геолагаразведкі, пошуку рыбных касякоў, авіяхім. работ і інш. Узнік y краінах Еўропы і ЗШ А пасля 1-й сусв. вайны 1914— 18, напр., y Францыі і Германіі як від транспарту — з 1920-х г. У СССР першая паветр. лінія Масква—Ніжні Ноўгарад адкрыта ў 1923. Развіццё П.т. паскорылася з 2-й пал. 1950-х г. y сувязі з выкарыстаннем пасажырскіх шматмесных рэактыўных самалётаў Ту-104, Ту-114, Ту-124, Іл-18, Ан-10, Ан-24 і інш. 3 1970-х г. на авіялініях эксплуатуюцца самалёты Іл-62, Ту-134, Ту-154; на мясц. лініях — Як-40 і інш., пасаж. верталёты Mi-4, Mi-6, Mi-8, Mi-10, К-26 і інш. У пач. 1990-х г. паветр. лініі звязвалі 3600 гарадоў і інш. нас. пунктаў СССР. На міжнар. авіялініях значная доля паветр. перавозак прыпадае на лятальныя апараты амер. фірмы «Боінг», адна з мадэляў якога «Б-747» (умяшчальнасць каля 500 пасажыраў) эксплуатуецца з 1971. На канец 20 ст. сусв. П.т. налічваў каля 15 тыс. магістральных самалётаў, больш за 300 тыс. лёгкіх лятальных апаратаў; на рэгулярных маршрутах перавозілася больш за 1 млрд. пасажыраў за год.
На Беларусі П.т. развіваецца з 1930-х г. Першая трансп. лінія па маршруце Мінск—Мазыр адкрыта ў 1932, перавозка пасажыраў (Мінск—Масква) пачалася ў 1938. У Вял. Айч. вайну П.т. адыгрываў вял. ролю ў арганізацыі дапамогі партызанам. За час акупацыі сав. авіятары здзейснілі каля 6 тыс. самалётавылетаў да партызан, даставілі каля 2,5 тыс. т разнастайных грузаў, перавезлі з Вял. зямлі і вывезлі з партыз. зон 11,6 тыс. чал. Пасля вайны авіялініямі звязаны Мінск з абл. цэнтрамі і інш. гарадамі рэспублікі i СССР. Беларусь мае паветр. сувязь больш як з 50 краінамі свету (2000), y т.л. з Вялікабрытаніяй, Германіяй, Кітаем, ЗША. Працуюць 5 авіякампаній, y т.л. «Белавія», міжнар. аэрапорты Мінск-1, Мінск-2, y Брэсце, Гомелі, Гродне; нац. і мясц. аэрапорт ў інш. абл. цэнтрах, таксама ў гарадах Мазыр, Пінск, Полацк, Салігорск і інш. Грузаабарот П.т. (1999) склаў 12 млн. т км; пасажыраабарот каля 730 млн. пас.-км (перавезена больш за 270 тыс. чал.); авіяхім. работы ў сельскай і лясной гаспадарцы праведзены на плошчы каля 90 тыс. га. Дзей-
насць сродкаў П.т., структура яго арганізацыі, прававыя адносіны, што ўзнікаюць y сувязі з яго выкарыстаннем, рэгулююцца Паветраным кодэкса^-Рэспублікі Беларусь ад 11.1.1999 і інш. нарматыўна-прававымі актамі. Гл. таксама Авіяцыя, Грамадзянская авіяцыя. І.У.Косціна,
ПАВЁТРАНЫ ШАР, некіроўны (свабодны) аэрастат шарападобнай формы, які перамяшчаецца (ляціць) y напрамку паветр. плыняў. Форму шара мелі першыя аэрастаты (гл. Паветраплаваннё), потым іх пачалі рабіць выцягнутай формы. П.ш. для даследавання верхніх слаёў атмасферы наз. стратастатам. Абалонку П.ш. робяць з прагумаванай тканіны ці пластыку, напаўняюць яе гарачым паветрам або лёгкім газам (вадародам, геліем). Да абалонкі падвешваюць кабіну — гстдолу для людзей, газавых гарэлак, прылад і інш. Першы П.ш. пабудавалі франц. вынаходнікі браты Ж. і Э Мангальф’е летам 1783,
Паветряны шар братоў Мангальф’е, на якім 21.11.1783 ажыццёўлены палёт над Парыжам (каля 8 км). восенню адбыўся першы палёт людзей на «мангальф’еры» ў Парыжы. Больш значнае пашырэнне набылі П.ш., якія напаўнялі газам. Адным з першых на такім П.ш. пааняўся ў паветра для назірання сонечнага зацьмення ў 1887 рус. вучоны Дз.І Мендзялееў. Выкарыстоўваецца ў спарт. і навук.-пазнавальных мэтах.
ПАВЁТРАНЫЯ МАСЫ, вялікія аб’ёмы паветра ў трапасферы, сувымерныя па плошчы з часткамі мацерыкоў і акіянаў. Валодаюць пэўнымі аднароднымі ўласцівасцямі і перамяшчаюцца як цэлае ў адной з плыняў агульнай цыркуляцьіі атмасферы, адасоблены ад суседніх пагранічнымі зонамі — франтамі атмасфернымі. Характэрныя ўласцівасці П.м. набываюць y месцах фарміравання з аднароднай подсцільнай паверхняй (трапічны акіян, марскія прасторы умеранага пояса, арктычныя моры, вял. раёны тайгі або пустынь і інш.) і аднародных умовах атрымання сонечнага цяпла. Пры перамяшчэнні некаторы час захоўваюць уласцівасці, атрыманыя ў месцах фарміравання, потым страчваюць іх і трансфармуюцца ў новыя П.м.
Характар трансфармацыі залежыць ад розніцы т-ры подсцільнай паверхні і т-ры ў П.м. Паводле агульнай класіфікацыі П.м. падзяляюць на цёппыя, халодныя і мясцовыя. Цёплыя рухаюцца ў больш халоднае асяроддзе, халодныя — y больш цёплае, мясц. знаходзяцца ў ачагу фарміравання. Паводле паходжання вылучаюць занальныя тыпы П.м.: арктычнае паветра, антарктычнае паветра, умераных шырот паветра (палярнае), трапічнае паветра і экватарыяльнае паветра. Кожны тып па ўласцівасцях падзяляецца на марское і кантынентальнае паветра ў залежнасці ад вобласці фарміравання або трансфармацыі. На Беларусі пераважае вільготнае марское паветра ўмераных шырот, якое фарміруецца над Атлантычным акіянам. Паступленне яго абумоўлена дзейнасцю цыміонаў на палярным фронце і арктычным фронце. Найб. халоднае арктычнае паветра прыходзіць з ПнЗ і мае ўласцівасці вільготнага марскога, радзей з ПнУ паступае кантынентальнае паветра. Трапічнае паветра абумоўлена ўплывам азорскага антыцыклону, часцей бывае на Пд рэспублікі, вельмі рэдка ў цэнтр. і паўн. раёнах. ПАВЁТРАНЫЯ МЯШКІ ў ж ы в ё л, паветраносныя поласці, спалучаныя з дыхальнымі шляхамі, ротавай поласцю або страваводам, дзе газаабмен не адбываецца. Да П.м. належаць галасавыя мяшкі бясхвостых земнаводных, лёгачныя вырасты паўзуноў. У птушак сістэма П.м. (5 пар), аб’ём якіх мяняецца пры дыханні, прызначана для аэрацыі лёгкіх (асабліва ў час палёту), тэрмарэгуляцыі арганізма, змены шчыльнасці цела пры плаванні і ныранні. Вырасты П.м. заходзяць і ў поласці касцей (пнеўматызацыя шкілета). У млекакормячых П.м. характэрны для некат. няпарнакапытных, даманаў, самцоў паласатага цюленя і маржа, кашалота. У р a с л і н узнікаюць y зернях пылку пры разыходжанні слаёў экзіны (у многіх ветраапыляльных раслін, пераважна хвойных). А.М.Петрыкау. ПАВЕТРАПАДАГРАВАЛЬНІК, цеплаабменны апарат для награвання паветра, якое праходзіць праз яго. Выкарыстоўваецца ў сістэмах паветранага ацяплення, прыточнай вентшяцыі, кандыцыяніравання паветра, y кацельных устаноўках цеплавых электрастанцый, y прамысл. пячных агрэгатах і інш. У П. для ацяплення і вентыляцыі паветра падаграваецца з дапамогай каларыфераў гарачай вадой ці парай (найб. пашырана), a таксама гарачым газам і эл. токам. П., што выкарыстоўваюцца ў прам-сці, падзяляюцца на рэгенератары і рэкуператары. ПАВЕТРАПЛАВАННЕ, aэрaнaўт ы к а, лятанне на апаратах, якія лягчэй за паветра — аэрастатах (у адрозненне ад авіяцыі, дзе выкарыстоўваюцца апараты, цяжэйшыя за паветра, — самалёты, верталёты, планёры і інш.). Да пач. 1920-х г. пад П. разумелі перамяшчэнне па паветры наогул. Тэарэт.
асновай П. з’яўляюцца аэрамеханіка і аэрастатыка. Першыя спробы падняцца ў паветра на шары, напоўненым нагрэтым паветрам (дымам), рабіліся ў пач. 18 ст. ў Францыі, Расіі і інш. краінах. У 1783 Л.Эйлер вывеў формулы для разліку падымальнай сілы аэрастата. Франц. вынаходнікі браты Ж. і Э.Мангальф’е пабудавалі паветраны шар, на якім 21.11.1783 y Парыжы Пілатр дэ Разье і д ’Арланд ажыццявілі першы 25-мінутны палёт. Франц. вучоны Ж.Ш арль прапанаваў напаўняць паветр. шары вадародам. Палёт на такім шары здзейснілі Шарль і Н Л .Рабер 1.12.1783 (2,5 гадз, дасягнута выш. 3400 м). У Расіі першыя палёты на паветр. шары адбыліся ў 1803 y Пецярбургу і Маскве. Праект кіравапьнага аэрастата (з паветраным вінтом, які круціўся ўручную) прапанаваў y 1784 франц. інжынер Ж.Мёнье. Першы палёт на кіроўным апараце (дырыжаблі) з паравым рухавіком ажыццявіў y 1852 франц. інжынер А.Жыфар. У сярэдзіне 19 ст. побач са свабоднымі знайшлі выкарыстанне прывязныя аэрастаты (дпя вывучэння атмасферы, геагр. даследаванняў, ваен. мэт). Працягласць палётаў свабодных аэрастатаў
ПАВІЛЬЁН________________ 469 лотныя (аўтаматычныя) аэрастаты для вывучэння паветр. цячэнняў, геагр. і медыка-біял. даследаванняў, пад’ёму тэлескопаў і інш. Літ:. Ж у к о в с к н й Н.Е. Собр. соч. Т. 6. Теоретнческне основы воздухоплаванмя. М.; Л., 1950; А н о ш е н к о Н.Д. Воздухоплавателм. М., 1960; Б р о у д е Б.Г. Воздухоплавательные летательные аппараты. М., 1976.
У.М.Сацута.
ПАВЁЦЬ, п а в е т к а , y беларусаў гаспадарчая пабудова на сял. двары для захоўваня с.-г. прылад (калёс, саней і інш. начыння), a таксама дроў. Найчасцей бываюць адкрытыя (у выглядзе навеса) ці агароджаныя дошкамі. Аснову каркаснай канструкцыі складаюць слупы (сохі, паўсошкі) або крыжы, алучаныя паміж сабой суцэльным бервяном (правілам), на якое навешваюцца кроквы. Паверх крокваў прымацоўваюцца латы пад пакрыццё 1- або 2-схільнай
Да арт. Паветраплаванне 1 — дырыжабль А.Жыфара; 2, 3 — свабодны і прывязны аэрастаты (ЗШ А, 1980-я г.).
складала некалькі гадзін, выш. да 4 тыс. м. Скорасць кіравальных аэрастатаў да канца 19 ст. дасягнула 15 км/гадз. У 1875 Дз.І.М ендзялееў прапанаваў ідэю стратастата для правядзення навук. даследаванняў y метэаралогіі, аэралогіі, астраноміі. У 1887 К.Э.Цыялкоўскі распрацаваў праект цальнаметап. бескаркаснага дырыжабля, аб’ём якога мог мяняцца ў час палёту. У 1900 y Германіі ажыццёўлены першы палёт дырыжабля жорсткай сістэмы канструкцыі Ф.Цэпеліна, які стаў асновай для дырыжабляў, што будаваліся ў Германіі, Вялікабрытаніі, ЗША y ваен. мэтах. 3 пач. 20 ст. атрымалі пашырэнне больш дасканапыя змейкавыя аэрастаты (створаныя ў 1893 немцам А.Парэевалем), выкарыстоўваліся для разведкі поля бою, карэкціроўкі артыл. стральбы, пазней і як загарода супраць самалётаў. У 1-ю сусв. вайну на ўзбраенні развітых краін былі розныя тыпы дырыжабляў для бамбардзіровж і далёкай разведкі (аб’ём ад 1500 да 68 тыс. м3, скорасць палёту 80— 130 км/гадз, выш. да 5000 м). Пасля вайны ў 3LL1A, Францыі, Італіі, Германіі і інш. будаваліся дырыжаблі аб’ёмам да 184 тыс. м3 для перавозкі пасажыраў, грузаў і для ваен. мэт. У 1926 Р Амундсен на дырыжаблі паўжорсткай сістэмы «Нарвегія* (канструкцыя італьян. інж. У.Нобіле) зрабіў беспасадачны пералёт з в-ва Зах. Шпіцберген праз Паўн. полюс на Аляску. У 1929 ням. дырыжабль «Граф Цэпелін» здзейсніў кругасветны пералёт за 21 сут з сярэдняй скорасцю 177 км/гадз. У 1931 бельгійцы А.Пікар і М.Кіпфер на стратастаце падняліся на выш. 15 780 м, сав. стратанаўты ў 1933 дасягнулі выш. 19 тыс. м, y 1934 — 22 тыс. м. У Вял. Айч. вайну шырока выкарыстоўваліся аэрастаты назірання і загараджэння. 3 1950-х r. y многіх краінах створаны беспі-
страхі. Звычайна займае свабоднае месца паміж дзвюма пабудовамі. П., дзе захоўваецца с.-г. інвентар, звычайна наз. вазоўняй ці абозняй, для дроў — дрывотняй або дрывотнікам. Пашырана па ўсёй Беларусі. У.С.Гуркоў, С.А.Сергачоў. ПАВІЛІЦА, кветкавая расліна, тое, што маруна. ПАВІЛЬЁН (франц. pavillon ад лац. papilio шацёр), 1) невялікая лёгкая пабудова, якая стаіць звычайна асобна ў
Павільён «Катальная горка» ў г. Ламаносаў Ленінградскай вобл. Арх. АРьінальдзі. 1762— 74.
470
ПАВІТУХА
парку; адзін з відаў архітэктуры малых формаў. Вядома са старажытнасці. Шматлікія храмавыя і палацавыя будынкі Усходу мелі характар П. У Зах. Еўропе (у 17— 18 ст.) і Расіі (у 18 — пач. 19 ст.) П. стаў неад’емнай ч. палацава-паркавага ансамбля (П. на Ялагіным в-ве ў Пецярбургу, «Катальная горка» ў г. Ламаносаў Ленінградскай вобл. і інш.). На Беларусі П. пашыраны ў пейзажных парках 18— 19 ст. (Залескі палацава-паркавы ансамбль, Столінская сядзіба «Манькавічы»). У сучасным садова-паркавым мастацтве П. гарманічна ўпісваецца ў ландшафт паркаў культуры і адпачынку (П. летняй кавярні ў Цэнтр. дзіцячым парку імя М. Горкага ў Мінску). 2) Частка вял. будынка (звычайна палацавага тыпу), часцей квадратная або шматвугольная ў плане, з самаст. дахам. Пашыраны ў архітэктуры стыляў класіцызму і ампір (П Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, Сноўскага палацава-паркавага ансамбля>. 3) Пастаянная ці часовая крытая пабудова аблегчанага тыпу для выставачнай экспазіцыі, гандлю і інш. Выставачныя П. вядомы з 19 ст., калі пачалі арганізоўваць буйныя міжнар. выстаўкі («Хрусталёвы палац» на Сусв. выстаўцы 1851 y Лондане; П. выстаўкі 1896 y г. Ніжні Ноўгарад, Расія). У буд-ве сучасных выставачных П. выкарыстоўваюцца новыя буд. матэрыялы і канструкцыі, якія даюць магчымасць перакрываць вял. прастору залаў (П./Ьспубліканскага выставачнага цэнтра, Нацыянальнага выставачнага цэнтра «БелЭкспа» ў Мінску). 4) Тэатральная дэкарацыя на рамках, якая паказвае інтэр’ер дома, палаца, хаты, замка і інш. 5) Памяшканне кінастудыі для эдымкі або гуказапісу (П. к і н a з д ы м a ч н ы). В.Б.Ангелаў, Г.С.Ларкін.
ПАВІТЎХА (Cuscuta), род кветкавых раслін сям. павітухавых. Больш за 150 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 6 відаў. Найб. вядомыя П : еўрапейская (С. europaea), ільняная (С. epilinum), чабаровая (С. epithymum).
цовасцях. Актыўныя ўначы. Пракопваюць доўгія хады ў глебе. Даўж. да 5 см. Скура бародаўчатая, папяліста-шэрая Кормяцца беспазваночнымі Самка адкладвае (на сушы) ікру 2 слізістымі шнурамі даўж. да 1,7 м (у кожным да 75 яец), самец намотвае іх на свае сцёгны (адсюль назва) і носіць да вылуплівання апалонікаў.
ПАВІЦЦЕ, вёска ў Кобрынскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 49 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Кобрын, 95 км ад Брэста. 1906 ж., 758 двароў (2000). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, 2 б-кі, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-баптыстаў. Брацкія магілы партызан і ахвяр фашызму. Помнікі землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Павіццеўская Прачысценская царква. ПАВІЦЦЕЎСКАЯ ПРАЧЫСЦЕНСКАЯ ЦАРКВА, ц а р к в а Р а с т в а Б a -
Аднагадовыя травяністыя паразітычныя расліны. Снябло павойнае, бесхларафільнае, нітка- або шнурападобнае, бясколернае ці афарбаванае (аранжавае, жоўтае, ружаватае, чырванаватае), без каранёў і лісця (рэдукавана ў лускавінкі). Абвівае расліну-гаспадара, укараняецца ў яго прысоскамі (гаўсторыямі) і жывіцца сокамі (парушае абмен рэчываў, затрымлівае рост і развіццё, часта выклікае гібель). Квсткі дробныя, белыя, жаўтаватыя, ружаватыя ў клубочках, парасоніках або гронках. Плод— каробачка. Паразіты с.-г. культур і кармавых траў, дзікарослых раслін, дрэў, небяспечнае каранціннае пустазелле.
Te.: Бел. пер. — y кн.: Сербская паэзія. Мн., 1989; Рус. пёр. — Пароль. Тайная вечеря / / Набросок сценармя со счастлнвым концом. М., 1984; Сны недолгой ночн: (Хнландарская повесть) / / Современная югославская повесть, 80-е гг. М., 1989; Шляпа нз рыбьей чешун / / Нностр. лмт. 1997. № 1; Последняя любовь в Константннополе / / Там жа. № 7; Хазарскнй словарь: Роман-лексякон в 100 000 слов: Мужская версня. СПб., 1999; Внутренняя сторона ветра: Роман о Геро н Леандрс СПб., 1999. І.А.Чарота.
ПАВІЯНЫ (Papio), род вузканосых малпаў сям. мартышкападобных. Вядомы з пліяцэну (каля 5 млн. г. назад) Азіі і Афрыкі. 7 відаў. Пашыраны ў Афрыцы. Жывуць y саваннах, саваннавых лясах y камяністых мясцовасцях, трымаюцца вял. статкамі. Маюйь складаную іерархію адносін. 1 від (дрыл — Р. leucophaeus) y Чырв. кнізе МСАП.
B. В. Маўрышчаў.
ПАВГГЎХІ, рапухі-павітухі (Alytes), род бясхвостых земнаводных сям. круглаязычных. 2 віды: П. звычайная (A. obstetricans), якая пашырана ў Сярэдняй Еўропе і ўсх. ч. Пірэнейскага п-ва, і П. іберыйская, або іспанская (А. cistemasii), — y Іспаніі і Партугаліі. Жывуць ва ўзгорыстых і гарыстых мяс-
г a р о д з і ц ы, помнік драўлянага дойлідства ў в. Павіцце Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1912 з брусоў (18 х 18 см) пад кіраўніцтвам чэш. майстра Гута. У плане традыц. 4-часткавая схема: званіца, трапезная, асн. аб’ём, апсіда. Да асн. аб’ёму з 4 бакоў гірымыкаюць прыбудовы: з 3 два ўваходы, з У дзяканнік з асобным уваходам і ахвярнік, аб’яднаныя гал. алтаром. У інтэр’еры 2-ярусны разны іканастас пач. 20 ст. У арх.-стылявой струкгуры спалучаюцца рысы традыц. нар. драўлянага дойлідства (разьба на навесах ганкаў, барабанах і інш.), рэтраспектыўна-рус. (планіроўка, форма і канструкцыя званіцы, 5-купалле асн. аб’ёму, выкарыстанне 3-лопасцевых какошнікаў і інш.) і неарускага (ламаныя абрысы завяршэння гал. барабана, падзораў цвінтара) стыляў. Г.А.Лаўрэцкі. I1ÂBI4 Міларад (н. 15.10.1929, Бялград), сербскі пісьменнік, гісторык л-ры. Акад. Сербскай AH і мастацтваў (з 1989). Д-р філал. н. (1966). Скончыў Бялградскі ун-т (1957). У 1967—89 праф. Нові-Садскага і Бялградскага ун-таў. Пачынаў як паэт (зб-кі «Палімпсесты», 1967; «Месяцаў камень», 1971), потым выступіў як празаік-навеліст з нетрадыц. тэматыкай (кнігі апавяд. «Коні святога Марка», 1976; «Душы купаюцца апошні раз», 1982; аўтабіягр. кн. «Шкляны смоўж», 1998). Сусв. вядомасць прынёс неардынарны па змесце і форме раман «Хазарскі слоўнік» (1984). Аўтар «Невялікага начнога рамана» (1981), іранічнага раманапрытчы «Пейзаж, напісаны чаем» (1988), гіст.-парадыйнага «Унутраны бок ветру» (1991), літ.-знаўчых даследаванняў, y т.л. «Гісторыя сербскай літаратуры перыяду барока, XVII i XVIII ст.» (1970), «Моўная памяць і паэтычная форма: Агляды» (1976), «Нараджэнне новай сербскай літаратуры» (1983), «Гісторыя, саслоўе і стыль» (1985) і інш. На бел. мову асобныя вершы П. пераклаў І.Чарота.
Павітух»
Даўж. цела самцоў да 110 см, хваста да 71 см, маса да 54 кг; самкі ўдвая меншыя. Морда доўгая, за што іх называюць с а б а к а г а ловымі м а л п а м і . Надброўі і іклы моцна развітыя. Поўсць доўгая, пераважна шэрых адценняў, y самцоў часта ўтварае гры-
лядзе заахвочванняў, мэт, установак і інш. элементаў свядомасці. Фрэйдызм звяртае ўвагу на залежнасць П. ад бессвядомай прыхільнасці; гештальтпсіхалогія — ад цэласных вобразаў успрымяння. Гл. таксама Выхаванне, Дэвіянтныя паводзіны, Дзеянне сацыяльнае, Нормы, Сацыялізацыя. Літ:. Б о б н е в a М.Н. Соцнальные нормы н регуляцмя поведснмя М., 1978; М н с ю к Н.С. Структура ч коррекцня поведенмя человека. Мн., 1980; Р у б н н ш т е й н С.Л. Оідювы обгцей пснхологня. [2 нзд.) СПб. н др., 1999; Ч н р к о в В.Н. Самодетермннацня н внутренняя мотмвацмя поведення человека / / Вопр. пснхологнм. 1996. № 3. В.Дз. Марозаў.
Пшідцеўская Прачысценская царква. ву. Сядалішчныя мазалі вял., ярка афарбаваныя. Усёедныя. Нараджаюць 1, зрэдку 2 дзіцяняці. Лабараторныя жывёлы. Гл. таксама Бабуін, Гамадрыл, Мсіндрылы. Э.Р.Самусенка.
ПАВбДЗІНЫ, сістэма дзеянняў жывых істот y працэсе іх узаемаадносін паміж сабой і з ьавакольным асяроддзем. Уласцівы асобным індывідам і іх сукупнасцям (П. біял. віду, сац. групы). Асн. адзінкай аналізу П. з’яўляецца дзеянне — працэс, абумоўлены матывамі і накіраваны на рэалізацыю мэты. Важную ролю адыгрываюць таксама заахвочвальныя фактары — патрэбнасць, інтарэсы, погляды, перакананні, ідэалы, імкненні, каштоўнасныя арыентацыі і ўстаноўкі. П. чалавека вызначаюцца заахвочваннямі, што ўзнікаюць пад уплывам жыццёвых умоў (гал. ч. сацыяльных), прыроджанымі імкненнямі. Адрозніваюць віды П.: усвядомленыя і неўсвядомленыя, рацыянальныя і эмацыянальныя, якія знаходзяцца ў складанай узаемасувязі. П. чалавека вывучае псіхалогія. У сацыялогіі і сац. псіхалогіі ’аняцце П. выкарыстоўваецца для характарыстыкі самавыражэння індывіда ў сац. акружэнні. Біхевіярызм разглядае П. як сістэму рухальных рэакцый y адказ на знешні стымул. Неабіхевіярызм паміж стымуламі і рэакцыяй уключае т.зв. «прамежкавыя пераменныя» ў выг-
ПАВ0ДЗІНЫ ЖЫВЁЛ, здольнасць жывёл мяняць дзеянні, рэагаваць на ўздзеянне ўнутр. і знешніх фактараў. Разглядаюцца ў розных узаемазвязаных дспектах, найб. важныя — эвалюц., экалагічныя, фізіял. і'псіхалагічныя. У аднаклетачных арганізмаў паводзіны складаюцца ў асн. з аўтам. перамяшчэнняў y бок раздражняльніка або ад яго (станоўчы і адмоўны трапізмы і таксісы). У паводзінах прасцейшых выяўлены зачаткі індывід. прыстасявальнасці — прывыканне да стымулу, эд(х. касць выбару паміж кармавымі і некармавымі аб’ектамі і інш. У м нагаклег’чмых з ускладненнем іх арганізацыі павялічваецца роля індывід. набытых кампанентаў паводзін, абумоўленых рознымі формамі навучання. Пры гэтым і н с т ы н к т ы ў н ы я павод з і н ы (п.нетычна абумоўленыя), спецыф ічньл для кожнага віду, утвараюць аснову паводзін асобіны. Набыты індывід. вопыт дае магчымасць экстрапаліраваць яго на новыя сітуацыі. У індывід. П.ж. умоўна вылучаюць паўсядзённыя п а в о д з і н ы , якія спрыяюць падтрыманню жыццядзейнасці, і с і г н а л ь н ы я п а в о д з і н ы , што забяспечваюдь зносіны паміж асобінамі (гл. Біякамунікацыя). Узаемадзеянне асобін y папуляцыі — с а ц ы я л ь н ы я паводзіны. Існуюць таксама б а й ь к о ў с к і я , п а л а в ы я і інш. П.Ж Розныя тыпы П.ж. узаемаабумоўлены і ўзаемазвязаны. Здольнасць асобіны да рэалізацыі розных праграм паводзін падпарадкоўваецца эндагенным рытмам (гл. Біялагічныя рытмы). Выкананне асобінай праграмы паводзін вызначаецца псіхафізіял. механізмамі матывацый, якія маюць складанае нейра-гарманальнае паходжанне. Матывацыя вядзе да развіцця м э т а н а к і р а в а ных (апетэнтных) паводзін, што выяўляюцца ў актыўным пошуку адпа-
ПАВОЙНІК
471
веднага ёй знешняга стымулу (гнездавы матэрыял, корм, палавы партнёр і інш.)- Знойдзены стымул выконвае ролю пускавога механізма (трыгера), які забяспечвае выкананне заключнага акта паводзін (гнёздабудаванне, жыўленне, спароўванне). Многія складаныя ансамблі паводзін разгортваюцца ў часе паводле тыпу ланцуговых рэакцый, і парушэнне (выпадзенне) асобных звёнаў абумоўлівае неадэкватныя паводзіны. П.ж. — прадмет вывучэння біхевіярызму, нейрафізіялогіі, сацыябіялогіі, эталогіі, зоапсіхалогіі, генетыкі паводзін і інш. Літ.: Т м н б е р г е н Н. Поведенне жмвотных: Пер. с англ. М., 1969; Ш о в е н Р. Поведенне жнвотных: Пер. с фр. М., 1972; М е н н н н г О. Поведенме жнвотных: Пер. с англ. М., 1982. А.М.Петрыкаў.
ПАВ0ДКА, параўнальна кароткачасовае і неперыядычнае рэзкае паді'яцце ўзроўняў і сцёку ракі ад вял. дажджоў, раставання снегу і ледавікоў. У адрозненне ад разводдзя П. можа быць y кожную пару года і не звязана з сезонам. Вял. П. выклікаюць навадненні, менш значныя таксдма прычыняюць шкоду сельскай гаспадарцы. На уэках Беларусі найб. вышыню і працягласць маюць П. ў канцы лета і восенню, калі ідуць зацяжныя дажджы. У асобныя гады на некаторых рэках узроўні П. часам перавышаюць веснавое разаоддзе на 1— 1,5 м. Працягласць летне-асенніх П. звычайна 20—30 сутак. Яны здараюцца 1—2 разы за лета і восень, y бас. р. Нёман да 5—6 разоў. Найбольшыя дажджавыя П. былі ў 1962, катастрафічныя, якія здараюцца прыблізна раз y 100 гадоў, — увосень 1974 y бас. рэк Зах. Буг і Прыпяць. Зімовыя П. часцей бываюць на 3 і ПдЗ Беларусі. За зімовы перыяд адбываюцца 1—2 падняцці ўзроўняў, y асобныя IVды — 3. ПАВ03, феадальная павіннасць y Стараж. Русі, абавязак сялян дастаўляць прадукты сваёй гаспадаркі на панскі дві'р і, па загадзе феадала, на рынак і ў паход. П. наз. таксама і «падвода» — абавязак даваць коней з павозкамі князям і іх слугам, якія прыехалі y воласць. У Расіі з канца 15 ст. П. пастунова заменены аброкам — «повознымн деньгамн» і перайшоў y ямскую павіннасць. ПАВОЙНІК, даўні галаўны ўбор замужніх жанчын на Беларусі; тое, што намітка. ПАВ0ЙНІК, к л е м а т ы с (Clematis), род квет..звых раслін сям. казяльцовых. Каля 300 (па інш. звестках ад 150 да 400) відаў. Пашыраны ва ўмеранай і цёплай зоне. У Зах. Еўропе выведзена болыд за 2000 разнавіднасцей і сартоў. На Беларусі трапляецца на У і ПдУ па схі.,ах рачных далін і яроў, на сухіх лугах і ўзлесках; y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН інтрадукавана каля 30 відаў. Найб. вядомыя П.: вінаградалісты (С. vitalba), Жакмана (С. jackmanii), фіялетавы (С. viticella). У Чырв. кнігу Беларусі занееены П. прамы, або жыгунец (С. recta).
472
павойны я
Шматгадовыя травы ці дравяністыя расліны з павойнымі, лазячымі або прамымі сцёбламі. Лісце супраціўнае, простае або складанае, трайчаста-рассечанае або складанаперыстае Кветкі адзіночныя ці ў суквецці, белыя або жоўтыя, y інтрадукаваных відаў рознай афарбоўкі. Плод — шматарэшак. Дэкар. расліны, некат. віды лек. і ядавітыя.
В.В.Маўрышчаў.
рэакцый (гл. Дэтэктары ядзернага выпрамянення). П.н. выкарыстоўваюцца для атрымання ланцуговай ядзернай рэакцыі, структурных даследаванняў крышталяў (гл. Нейтронаграфія), вывучэння ўласцівасцей ўзбуджэння ядз. узроўняў на аснове нейтронных рэзанансаў (гл. Мёсбаўэра эфект) і інш. ПАВЎК, прасторавая кампазіцыя з саломы, папяровых кветак, зерняў лубіну, фасолі і інш.; традыц. ўпрыгожанне ін-
нутыя фольгай мяцёлкі аўса і інш. Разнавіднасць рамбічнага П., — жорсткая канструкцыя са змацаваных паміж сабою васьміграннікаў аднолькавых памераў. Зорчатыя П. мелі плоскую канструкцыю з саломінак y выглядзе шматпялёсткавай разеткі. Бытавалі таксама П. накшталт абажура: да абруча з лазы ці дроту падвешвалі гірлянды з зярнят фасолі, гароху, лубіну, начэпленых на ніткі. Арыгінальны П. пач. 20 ст. з гірляндаў кудзелі і кутасоў. Выйшлі з нар. ўжытку ў 1950-я г. Вырабляюцца сувенірныя П. Літ:. Л о б а ч е в с к а я О.А., К у з н е ц о в а Н.М. Возьмн простую соломку. Мн., 1988; С a х у т a Я.М.Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997; Л а б а ч э ў с к а я ВА. Зберагаючы самабытнасць: 3 гісторыі нар. мастацтва і промыслаў Беларусі. Мн., 1998. Я.М.Сахута.
Т . А г а ф о н е н к а . Павук.
ПАВ0ЙНЫЯ РАСЛІНЫ, гл. ў арт. Ліяны. ПАВ0ЛЖА, тэрыторыя, якая прылягае да сярэдняга і ніжняга цячэння р. Волга і эканамічна звязаная з ёю. У межах П. вылучаюць прыўзнятае правабярэжжа (з Прыволжскім узвышшам) і нізіннае левабярэжжа, т. зв. Заволжа. Да П. часам адносяць таксама раёны, якія знаходзяцца ў верхнім цячэнні Волгі (ад яе вытокаў да вусця р. Ака). Пры эканам. раянаванні ў П. ўключаюць Калмыкію, Татарстан, Астраханскую, Валгаградскую, Пензенскую, Самарскую, Саратаўскую і Ульянаўскую вобл. ПАВбЛЬНЫЯ Н ЕЙТР0Н Ы , нейтроны з кінетычнай энергіяй, умоўна меншай за 100 кэВ. П.н. з кінетычнай энергіяй, большай за 10 кэВ, атрымліваюць з дапамогай паскаральнікаў зараджаных часціц-, іх энергія рэгулюецца зменамі напружання паскарэння пратонаў. Нейтроны з меншай энергіяй выдзяляюць з нейтронных пучкоў з дапамогай спец. фільтраў. Нейтроны з энергіяй, большай за 100 кэВ, наз. хуткімі нейтронамі; ддя іх запавольвання выкарыстоўваюцца запавольнікі (вада, графіт і інш.; гл. Запавольванне нейтронаў). Дэтэктыраванне П.н. праводзіцца на аснове рэгістрацыі прадуктаў выкліканых імі ядз.
тэр’ера бел. нар. жылля. П. падвешвалі над сталом (лічылася, што ён прыносіць шчасце). Найб. пашыраны з саломы (шарападобныя, рамбічныя і зорчатьм). Шарападобныя рабілі з саломінак (часта з каласкамі), якія разыходзіліся ва ўсе бакі ад цэнтра (напр., утыкаліся ў бульбіну). Канцы саломінак аздаблялі кветкамі з паперы ці пер’я, зоркамі з фольгі і інш. У аснове рамбічнага П. 8-гранная фігура з 12 саломінак аднолькавай даўжыні. Унутры і да яго вуглоў падвешвалі П. меншых памераў (часта да некалькіх дзесяткаў), саламяныя ці папяровыя ланцужкі, кветкі з рознакаляровай паперы ці пер’я, абгор-
ПАВУКАПАД0БНЫЯ (Arachnida, або Arachnoidea), клас беспазваночных жывёл тыпу членістаногіх. ВяДЬмы з сілуру (каля 440 млн. гадоў назад). 13 атр.: жгутаногія, кляшчы, павукі, сальпугі, сенакосцы, скарпіёны, ілжэскарпіёны (Pseudoscorpiones, або Chetonethi), кененіі, або шчупальцаходавыя (Palpigradi), рыцынулеі (Ricinulei), тартарьшы, або схізапельтьшыі (Tartarides, або Schizopeltidia), тэліфоны (Uropygi); каля 60 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктьшы. Жывуць пераважна на сушы, некат. (вадзяныя кляшчы, вадзяны павук) y вадзе. На Беларусі найб. трапляюцца прадстаўнікі атр. кляшчоў, павукоў, сенакосцаў і інш. Некат. П. — паразіты, пераносчыкі ўзбуджальнікаў інфекц. хвароб, шкоднікі раслін і харч. запасаў. Даўж. ад 0,1 мм да 17 см. Цела падзяляецца на галавагрудзі і брушка, укрыта кутыкулай. Афарбоўка разнастайная. Гапавагрудзі не падзелены на сегменты, y большасці 6 пар канечнасцей; брушка пераважна сегментаванае. Ротавы апарат сысучага тыпу. Вачэй ад 1 да 5 пар (няма ў кененій, многіх кляшчоў, рыцынулей). 3 органаў пачуццяў найб. развіты дотык. Дыхаюць трахеямі, лёгкімі, радзей паверхняй цела. Крывяносная сістэма незамкнёная (у многіх кляшчоў няма). Органы выдзялення — каксальныя залозы і мальпігіевыя сасуды. Некат. (павукі, скарпіёны) маюць ядавітыя залозы. Пераважна драпежнікі. Раздзельнаполыя. Большасць адкладвае яйцы, некат. (кляшчы, скарпіёны) жывародныя. Звычайна 1, радзей 2— 3 пакаленні за год.
Літ.: А к н м у ш к м н Н.Н. Первопоселенцы сушн. М., 1972; Жнзнь жнвотных. Т. 3. 2 мдд. М., 1984. А.М.Петрыкаў.
Да арт. Павукападобныя: 1 — павуккругапрад нефіла плямістая; 2 — павух-скакун геліяфанус; 3 — сенакосец абідосус; 4 — павукбакаход; 5 — вадзяны клешч піёна; 6 — ілжэскарпіён пячорны.
ПАВУКІ, а р а н е і (Aranei) атрад беспазваночных жывёл кл. павукападобных тыпу членістаногіх. Вядомы з дэвону (каля 400 млн. г. назад). 3 падатр.: ліфістыяморфныя, або членісгабрухія (Liphistiomorphae) мігаламорфныя, або П.-птушкаеды (Mygalomorphae), і вышэйшая аранеаморфныя, або двухлёгачныя (Araneomorphae). Больш за 27 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды. Жывуць пераважна на сўшы. Вандроўныя не будуюць сховішчаў, аселыя селяцца ў норках і логавах. Пераважна начныя жывёлы. Актыўнасць залежыць ад т-ры і вільготнасці асяроддзя. На Беларусі каля 300 відаў з сям. вадзяных П. (Argironetidae), кругапрадаў (Araneidae), П.-бакаходаў (Thomisidae), П.-скакуноў (Salticidae), П.-цянётнікаў (Theridiidae) трубкавых (Desderidae) і інш.
тасць 0,7— 1,3 м. Эўтрофнае. Зарастае. Возера багатае рыбай, ёсць вугор. Праз возера цячэ р. Дзіва (злучае яго з азёрамі Бярозаўскае і Янова). Упадаюць 5 ручаёў, y т.л. з азёр Чарсцвяцкае і Вяркудскае
ПАВУЦІННІК (Cortinarius), род базідыяльных грыбоў сям. павуціннікавых. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 123 віды. Найб. вядомыя П.: анамальны (С. anomaliis), бранзалетавы, ці прыбалатуха, звычайны (С. trivialis), карычневы (С. cinnamomeus), каштанавы (С. castaneus), ліпкі (С. collintus), пахучы (С. camphoratus), трыумфальны (С. triumphans), ядомы, ці 'таўстуха. Трапляюцца з ліп. па вер. y лясах, на ўзлесках і лугах. Большасць з іх мікарызаўтваральнікі, утвараюць «ведзьміны кольцы». Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. да 8 см, правільная, звычайна ярка афарбаваная, зрэдку белая. Пласціны прырослыя або зыходныя. Ножка цыпіндрычная або патоўшчаная, амаль заўсёды з рэшткамі пакрывала ў выглядзе павуціністага апушэння ці выпуклых кольцаў. Мякаць белаватая або жаўтаватая. Споры падоўжаныя, бураватыя. Ёсць ядавітыя, некат. ядомыя (напр., прыбалатуха, таўстуха).
Даўж. ад 0,7 мм да II см. Самкі большыя за самцоў. Афарбоўка разнастайная. Цела складаецца з укрытых шчытком галавагрудзей 1 брушка, якія злучаны кароткай сцяблінкай. Вачэй 4 пары. Канечнасцей 6 пар (хадзільных ног 4 пары, з іх дапамогай робяць лоўчыя сеткі, яйцавыя коканы). На канцах хе.ііцэрпў адкрываюцца пратокі ядавітых залоз. На брушку бародаўкі ( I — 4 пары) з адтулінамі павуцінных залоз. Павуціна дыяметрам да 3— 7 . І0 '3 мм складаецца з бялку фібраіну; трываласць на разрыў да 260 кг/мм , мае ў сабе бактэрыцыдныя рэчывы. Есць органы дотыку, нюху, слыху. Для П. характэрны складаныя паводзіны, некаторым уласцівы канібалізм. Драпежнікі. Кормяцца насякомымі, трапічныя птушкаеды — дробнымі птушкамі, жабамі, яшчаркамі, мышамі. Раздзельнаполыя. Самкі адкладваюць яйцы ў коканы або яйцавыя мяшкі, якія носяць з сабой і ахоўраюць. Гл. таксама Каракурт, Крыжавікі,
Птушкаеды, Тарантулы. А.М.ІІетрыкау. ПАВЎЛЛЕ, П a в y н н е, возера ў Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 10 км на ПнЗ ад г. Чашнікі. Пл. 0,21 км2, даўж. 740 м, найб. шыр. 380 м, найб. глыб. 10,4 м, даўж. берагавой лініі 1,8 км. Пл. вадазбору больш за 3 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 5— 10 м (на Пн 2—3 м), пераважна разараныя. Берагі нізкія, паўн.-ўсх. абразіўныя, месцамі зліваюцца са схіламі, часткова пад хмызняком. Дно да глыб. 2 м пясчанае, ніжэй ілістае. Зарастае. Выцякае ручай y р. Ула. ПАВЎЛЬСКАЕ BÔ3EPA, П а в у л л е , Ц ё т ч а. Ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 18 км на ПнУ ад г.п. Ушачы. Пл. 8,45 км2, даўж. 6.4 км, найб. шыр. 1,5 км, найб. глыб. 5.5 м, даўж. берагавой лініі 25 км. Пл. вадазбору 652 км2. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Катлавіна падпруднага тыпу. Схілы выш. 6—8 м (на Пн і 3 да 20 м), пераважна спадзістыя, сугліністыя і супясчаныя, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, месцамі забалочаныя. У паўд. ч. 2 вузкія доўгія залівы. На ПнУ і У забалочаная пойма шыр. 15—25 м. Востраў пл. 6 га. Мелкаводдзе шырокае, пясчанае і пясчана-гліністае, глыбей дно сапрапелістае. У летні час вада праграваецца да дна і добра насычаецца кіслародам. Мінералізацыя каля 200 мг/л. Празрыс-
ПАВУЧАНКЕ______________ 473
ПАВУЦ/ННЫЯ ЗАЛ03Ы, органы некаторых павукападобных, якія выдзяляюць павуціну. Размешчаны ў галавагрудзях (несапраўдныя скарпіёны), педыпальпах (павуцінныя кляшчы), брушку (павукі). Кожны тып П.з. выпрацоўвае асобы сорт павуціны (для яйцавых коканаў, лоўчай сеткі і інш.). Прадукцыйнасць П.з. павукоў адносна высокая, напр., ад крыжавіка можна атрымаць адразу да 500 м ніткі, за некалькі дзён — да 1000 м.
Павульскае возера.
ПАВУЧАННЕ, празаічны твор павучальнага характару. Узнік y стараж. л-ры пад уплывам візант. і балг. царк. прамоўніцкай прозы. Існаваў y форме дыдактычнага «слова», пропаведзі, прамовы. Ствараліся царк. і свецкімі аўтарамі. У Кіеўскай Русі вядома з сярэдзіны 11 ст. Найб. папулярнымі на бел. землях былі «словы» Іаана Златавуста (зб-кі «Златавуст», «Златаструй»), y якія пазней былі ўключаны «Словы» Кірылы Тураўскага, што далі матэрыял для стараж.-рус. зб-каў «Ізмарагд» і «Златыя чэпі», якія распаўсюджваліся (перапісваліся і друкаваліся) на Беларусі ў 12— 18 ст. Вылучаюць урачыста-ўзнёслыя і дыдактычныя П. Урачыста-ўзнёслыя П. апавядалі пра магутнасць рус. дзяржавы, яе князёў і г.д. («Слово о законе н благодатн* мітрапаліта Іларыёна, «Словы» Кірылы Тураўскага). Дыдактычныя П. — «настаўленні ў веры*, y якіх y даступнай форме, без рытарычных акрас апавядалася пра хрысціянскія ісціны або абрады (творы Лукі Жыдзяты, Феадосія Пячэрскага). Лепшыя ўзоры П. выходзілі за межы рэліг.-царк. дыдактыкі, y іх ставіліся пытанні грамадскага значэння, асветніцтва, гуманізму (творы Грыгорыя Цамблака, Сімяона Полацкага, Георгія Каніскага). Асобна вылучаліся П.-звароты да сваіх дзяцей з мэтай перадачы ім жыццёвай і дзярж. мудрасці («Павучанне У.тдпмірч Манамаха»). П. аб павазе да кніг змешчаны ў Ізборніках Святаслава 1073 і 1076. Л.Л.Кароткая.
474
ПАВУЧАННЕ
«ПДВУЧЛ.ІШЕ УЛАДЗІМІРА МАНАМАХА», помнік стараж.-рускай пісьменнасці 12 ст.; першы свецкі літ. твор. Напісана вял. кн. кіеўскім Уладзімірам Манамахам як запавет-настаўленне сваім дзецям. Створаны ў форме аўтабіяграфіі, твор прасякнуты дьшактычнымі павучаннямі і думкамі дзярж., паліт. і этнічнага характару. Аўтар наказвас сваім дзецям строга прытрымлівацца феад. правапарадку і дагавораў, кіравацца інтарэсамі дзяржавы, a не эгаістычнымі памкненнямі. Сцвярджаючы ідэал князя-патрыёта, цвёрдага ў рашэннях, адважнага ў паходах, Уладзімір Манамах навучаў іх быць працавітымі, імкнуцца да ведаў, маральнай дасканаласці. Асэнсоўваючы сваё жыццё, якое прайшло ў шматлікіх ваен. паходах, ён завяшчае нашчадкам прынцыпы гуманнасці і справядлівасці. У помнік уключана таксама пісьмо Уладзіміра Манамаха чарнігаўскаму кн. Алегу Святаславічу, якое вызначаецца веліччу бацькоўскага пачуцця, лірызмам і паэтычнасцю. Захавалася ў Лаўрэнцьеўскім летапісе. Публ:. Памятннкм лнтературы Древней Русн: Начало рус. лмт., XI — нач. XII в. М., 1978. С. 392—413, 459— 463. ■Літ:. Л н х а ч е в Д. Велнкое наследне. 2 НЗД. М., 1980.
ПАВУШКІН Яраслаў Міхайлавіч (8.11.1913, Масква — 2.7.1996), бел. і расійскі хімік-арганік. Акад. АН Беларусі (1970), д-р тэхн. н. (1948), праф. (1949). Скончыў Маскоўскі хім.-тэхнал. ін-т (1938). 3 1945 y Ін-це нафтахім. і газавай прам-сці (Масква). 3 1970 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі (заг. аддзела). 3 1974 y Ін-це гаручых выкапняў (Масква). Навук. працы па нафтахім. сінтэзе паліва і спец. відаў палімераў, хіміі рзактыўнага паліва, тэрмічным ператварэнні вуглевадародаў. Адкрыў рэакцыю алкіліравання араматычных вуглевадародаў алефінамі. Распрацаваў новыя метады сінтэзу шмат’ядз. араматычных поліамінаў і поліфенолаў. Т в Нефтехнмнческая наука н промышленность. Мн., 1972; Жкцкне н твердые хнмнческме ракетные топлвва. М., 1978; Технолг ' мя нефтехнммческого сннтеза. 2 нзд. М., 1985 (разам з С.В.Адэльсон, Т.П.Вішняковай).
ПАВЯДАЙЛА Уладзімір Аляксандравіч (н. 7.10.1949, в. Дамашэвічы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. фізік. Канд. фізіка-матэм. н. (1984). Скончыў БДУ (1973). 3 1973 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па вывучэнні ўласцівасцей генерацыі выпрамянення лазераў на пары складаных арган. злучэнняў, палярызацыйна-флуарэсцэнтных уласцівасцей шмататамных малекул, ахалоджаных y звышгукавым струмені. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Тв:. Нсследованне свойств лазеров на парах н растворах сложных органмческнх соеднненнй (разам з І.І.Калошам) / / Журн. прнкладной спектроскогшн. 1998. Т. 65, № 5;
Дннамнка врашательного двнження в спектроскопнм сложных молекул в газовой фазе (у сааўт.) / / Весці Нац. АН Беларусі. Сер. фіз.-мат. навук. 1998. № 4.
ПАВДЗКА. комплекс сродкаў, якія накладваюць на цела хворага пры розных пашкоджаннях і захворваннях. Ахоўвае рану ад інфекцый, вонкавых раздражняльнікаў, падтрымлівае хворую ч. цсла ў фіксаваным становішчы. У залежнасці ад функцыян. прызначэння адрозніваюць П. ўмацавальныя (для замацавання перавязачнага матэрыялу на ране), сціскаючыя (гамеастатычныя), якія накладваюць на вобласць пашкоджанага сасуда, каб спыніць крывацёк і імабілізуючыя (для ўтрымання пашкоджанай ч. цела ў вызначаным становішчы). Сярод умацавальных П. часцей ужывакшь бінтавую, таксама безбінтавую — клеявую, лейкапластырную і інш. Умацавальная П. бывае кругавая (цыркулярная), крыжападобная, коласападобная і інш. Сціскаючыя П. робяць часцей з марлевага бінту. Імабілізуючыя П. падзяляюць на мяккія (спец. эластьгчныя прыстасаванні для дадатковай вонкавай фіксацыі суставаў пры пашкоджанні звязкавага апарату), зацвердзявальныя (для працяглай фіксацыі пры пераломах, дэфектах і пашкоджаннях, гнойных працэсах; найб. пашыраны гіпсавыя) і шынныя (для фіксацыі ўчасткаў цела хворых пры транспарціроўцы). Пры аказанні першай дапамогі ў якасці шын выкарыстоўваюць дошкі, рэйкі і інш. Робяць П. паводле правіл дэсмургіі. М.В.Шчавелева.
ПАВЯТ0ВЫЯ ВУЧЬІЛІШЧЫ, пачатковыя навуч. ўстановы павышанага Tu ny ў Рас. імперыі ў 19 — пач. 20 ст. Існавалі публічныя і духоўньм П.в. Публічныя паводле статута навуч. устаноў (1804) адкрываліся ў губернскіх і пав. гарадах для падрыхтоўкі выхаванцаў «усякага звання» да паступлення ў гімназію. Мелі 2-гадовы тэрмін навучання. Паводле статута 1828 рэарганізаваны ў 3-класныя. У іх вывучаліся свяшчэнная і царк. гісторыя, рус. і ўсеагульная гісторыя, арыфметыка, геаграфія, чарчэнне і інш. Пры вучылішчах адкрываліся дадатковыя курсы, якія давалі пач. пр."фес. адукацыю. У Віленскай навучальнай акрузе П.в. (паводле асобных статутаў ад 1803 і 1804) мелі свае асаблівасці: ствараліся таксам ў мястэчках, тэрмін навучання да 6 гадоў, захоўвалі праграмы Адукацыйнай камісіі, падзяляліся на свецкія і манаскія (каталіцкія і уніяцкія), выпускнікі мелі права паступаць y ВНУ; y большым аб’ёме вывучаліся прававыя навукі, фізіка, геаметрыя, прыродазнаўства, логіка; дадаткова выкладаліся польская мова (рус. мова вывучалася як замежная), гісторыя Рэчы Паспалітай і ВКЛ, каморніцтва, хімія, тэорыя вакцынацыі, сельская гаспадарка, архітэктура і інш. У 1803 y Беларусі дзейнічалі 23 П.в. Пазней некат. атрымалі статус гімназій. Пасля рэарганізацыі ў 1826 праграмы навучання бел. П.в. набліжанві да агульнаімперскіх. Паводле статута 1828 П.в. рэарганізаваны і падзяляліся на 5-класныя для два-
ран (філіялы гімназій) і 3—4-класныя для мяшчан (у 1834—35 >.ны таксама пераўтвораны ў дваранскія 5-класныя). У 1858 замест 19 пяцікласных П.в. адкрыта 7 гімназій і 12 трохкласных вучылішчгў, y 1865 трохкласныя вучылішчы на бел. землях рэарганізаваны ў 2-класныя. У 1884 на Беларусі 21 П.в. На большай частцы Рас. імперыі П.в. пераўтвораны ў гарадскія вучылішчы ў 1872, на Беларусі яны праіснавалі да 1909. Духоўныя П.в. ствараліся ў Рас. імперыі з пач. 19 ст. паводле статута 1808. Яны падзяляліся на вышэйшыя,
Я.М .Пмуш кін.
Н.Пагяніні.
сярэднія і ніжэйшыя, падпарадкоўваліся Камісіі па справах духоўных вучылішчаў пры св. Сінодзе. Рыхтавалі святароў і тых, хто жадаў паступіць y семінарыі. 3 1860-х г. правасл. П.в. атрымалі назву духоўных вучылішчаў; y пач. 20 ст. на Беларусі дзейнічалі 3 жан. і 9 мужчынскіх. Скасаваны ў 1917. Л і т В о р о н о в А. Нсторнко-статмстнческое обозренне учебных заведеннй СанктПетербургского учебного округа с 1829 по 1853 включнтсльно. СПб., 1854; Памятная кннжка Вмленского учебного округа на 1915 г. Ввльна, 1915; П о г о д й н А.Л. Внленскнй учебный округ, 1803— 1831 гг. СПб., 1901; П а с т у х о в а З.А. Среднее образованне в дореволюцнонной Белорусснм. Мн., 1963. А.Ф.Самусік.
ПАВЙЦЦЕ, вёска ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., на р. Вята. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на Пн ад горада і 14 км ад чыг. ст. Міёры, 192 км ад Віцебска. 496 ж., 185 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Культ.-рэліг. цэнтр каталіцхай суполкі Ідолтаўскага касцёла. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАГАДА (партуг. pagoda ад санскр. свя шчэнны), будыйскае мемар. збудаванне 1 сховішча рэліквій. Узніклі ў пач. н.э. ў Ютаі (П. Сун’юэсы на гары Суншані, 520; Даяньта, 652, і Сяаяньта, 707—709, каля г. Сіянь), вядомы ў Карэі (П. Ханмётхап храма Папчонса, 1085; мармуровая П. храма Вангакса, 1464, абедзве ў Сеуле), Японіі (П. храмавых ансамбляў Сітэнодзі ў Наніве, цяпер г. Осака, 593; Харудзі, канец 6 — пач. 7 ст., і Хакедзі, каля 685, абодва каля г. Нара), краінах Паўд.-Усх. Азіі. Маюць форму павільёна ці вежы (часта шмат’яруснай) з квадратным ці 6—8— 12-вугольным планам. У якасці буд. матэрыялаў пры ўзвядзенні П. выкарыстоўваюць дрэва
(П. манастыра Кафукудзі ў г. Нара), цэглу, камень, метал, фарфор (П. ў Летнім палацы імператара ў Пекіне).
здолеў замацавацца на землях Верхняй Акі, падпарадкаваць сабе Мцэнск, Любуцк, Карачаў, Бялёў і інш.
ПАГАДНЁННЕ 1408 Заключана 14 вер. паміж вял. кн. ВКЛ Вітаўтам і вял. кн. маскоўскім Васілём I, завяршыла вайну 1406—08. Ваенныя дзеянні былі выкліканы бояззю Масквы далейшага ўзмацнення ВКЛ пасля канчатковага падпарадкавання Вітаўтам y 1404 Смаленскага княства. У лют. 1406 Вітаўт напаў на Пскоў, што выклікала беспаспяховы паход Васіля I на Вязьму і Сярпейск. У адказ Вітаўг зрабіў рэйд углыб маскоўскай тэрыторыі, захапіў Варатынск і Казельск. У вер. 1406 бакі заключылі перамір’е да 15.5.1407. У 1407 Вітаўт спаліў Адоеў, ваяваў на тэр. Навасільскага княства і ў маскоўскіх землях. Васіль I спаліў г. Дзмітравец, пасля чаго заключана перамір’е да 29.6.1408. Увосень 1408 праціўнікі сышліся ў вусці р. Угра і пасля некалькіх дзён стаяння «взяша мнр вечный». Была захавана старая мяжа паміж Маскоўскім вял. княствам і смаленскімі землямі ВКЛ (у т.л. па Угры), аднак y час вайны Вітаўт
ПАГАН, горад y цэнтр. ч. М’янмы. Будыйскі рэліг. цэнтр і месца паломніцтва. Засн. ў 850. Каля 10 тыс. ж. (1999). Рачны порт на р. Іравадзі. Харч. прам-сць. Цэм. з-д Паблізу — цэнтр вытв-сці лакавых вырабаў. ІІІматлікія культавыя збудаванні (каля 2 тыс. храмаў і пагад) 10— 13 ст. Рэшткі цагляных сцен і варот квадратнага ў плане (1 км х 1 км) горада. ПАГАНАФ0РЫ (Pogonophora), тып беспазваночных жывёл. Вядомы з позняга дакембрыю (каля 600 млн. г. назад). 2 кл.: вуздэчкавьм, або франуляты (Frenulata), і безвуздэчкавыя, або афрануляты (Vestimentifera, або Afrenulata), больш за 150 відаў. Пашыраны ва ўсіх акіянах. Жывуць на дне, на глыб. 3— 10 км, пераважна прымацаваныя. Даўж. 5,5— 150 см, дыяметр 0,1 мм — 3,5 см. Цела нітка- або чэрвепадобнае, y ахоўнай хіцінавай трубцы. Газаабмен ажыццяўляецца шчупальцамі, размешчанымі на пярэднім канцы цела. Крывяносная сістэма замкнутая.
Паганафора: 1 — шчупальцы; 2 — галаўная лопасць; 3 — вуэдэчка; 4 — другі адцзел цела; 5 — трэці адцзел цела; 6 — задні аддзел цела. Жыўленне адбываецца пераважна за кошт арган. рэчыва, якое сінтэзуецца аўтатрофнымі сернымі бактэрыямі, што жывуць y поласці цела П. Раздзельнаполыя. А.М.Петрыкаў.
Пагады: фарфоравая ў Летнім палацы імператара ў Пекіне (уверсе) і манасгыра Кафукудзі ў г. Нара (Ялонія).
Да арт. Паганкападобныя. Паганкі: 1 — вялікая; 2 — малая; 3 — чырванашыяя; 4 — шэрашчокая.
ПАГАНКАПАДОБНЫ Я
475
ПАГАНІНІ (Paganini) Ніхало (27.10.1782, г. Генуя, Італія — 27.5.1840), італьянскі скрыпач, гітарыст, камплзітар. Вучыўся пераважна самастойна, напачатку — y бацькі. 3 11-гадовага ўзросту выступаў y Італіі, з 1828 y інш. краінах Еўропы, хутка заваяваў сусв. вядомасць. Мастакнаватар, прадстаўнік муз. рамантызму, фенаменальны віртуоз, П. зрабіў карэнны пераварот y культуры і тэхніцы скрыпічнага выканальніцтва, узбагаціў і расшырыў магчымасці скрыпкі, увёў y свае скрыпічныя п’есы новыя каларыстычньы і тэхн. эфекты (выкарыстоўваў тэхніку двайных нот, ігру на адной струне, pizzicato, флажалеты). Некаторыя яго творы з-за іх складанасці доўгі час лічыліся не прыдатнымі для выканання. Творчасць П. зрабіла вял. ўплыў на далейшае развіццё інстр. музыкі. Сярод твораў: 6 канцэртаў (1815—30), «Вечны рух» для скрыпкі з арк.; 24 капрысы для скрыпкі сола (1807, выд. 1820), цыклы варыяцый, санаты для скрыпкі і гітары, камерна-інстр. ансамблі, каля 200 п’ес для гітары, вак. творы і інш. Своеасаблівае дэманічнае аблічча П., вулканічны тэмперамент, некат. эпізоды біяірафіі спарадзілі вакол яго імя фантаст. легенды. 3 1954 y Генуі штогод праводзіцца Міжнар. конкурс скрыпачоў імя П. Літ.: Я м п о л ь с к н й 14.М Н.Паганннм: Жнзнь н творчество. 2 нзд. М., 1968; Т н бальдн-Кьеза М. Паганннн: Пгр. с нтал. М., 1986; Г р я г о р ь е в В.Ю. Н.Лаганннн: Жмзнь н творчество. М., 1987.
ПАГАНКАПАД0БНЫЯ, п a гa н к і (Podicipediformes, Podicipedes), атрад вадаплаўных птушак. 1 сям., 4—6 родаў, 22 віды. Пашыраны ўсюды, акрамя Арктыкі і Антарктыкі. Жывуць на прэсных вадаёмах, добра плаваюць і ныраюць. На Беларусі 5 відаў: гіаганка вял., або чомга (Podiceps cristatus, нар. назвы:
476
ПАГАНКІ
гагара, кавур, нырэц), малая (Р. ruficoUis, або Tachybaptus ruficollis, нар. назва нырчык), чарнашыяя, або вушастая (P. caspicus), чырванашыяя, або рагатая (Р. auritus), і шэрашчокая (Р. grisegena). 5 відаў занесены ў Чырв. кнігу МСАП, 3 віды (паганкі малая, чырванашыяя і шэрашчокая) — y Чырв. кнігу Беларусі. Даўж. да 60 см, маса да 2 кг. Апярэнне густое, шчыльнае. На галаве чубок з падоўжанага пер’я. Дзюба прамая. Ногі аднесены далёка назад. Пальцаў 4, кожны з асобнымі лопасцевымі перапонкамі. Кормяцца пераважна рыбай і воднымі беспДЗваночнымі. Манагамы. Нясуць 2— 10 яец. Мяса неядомае (адсюль назва). Э.Р.Самусенка.
ПАГАНКІ, п а г а н к і сапраўдныя, або ўпрыгожаныя (Podiceps), род вадаплаўных птушак. 10 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя палярных абласцей. На Беларусі 5 відаў (гл. ў арт. Паганкападобныя). П.-галавасцік (Р. gallardoi) і П. калумбійская (Р. andinus) занесены ў Чырв. кнігу МСАП; П. калумбійская з канца 1980-х г. лічыцца вымерлай. Даўж. да 57 см, маса да 1,5 кг (чомга, або паганка вялікая), y інш. відаў — адпаведна 24— 36 см і 125— 1200 г. Крылы вузкія, доўгія. Хвост амаль рэдукаваны. Маюць складаны рытуал шлюбных дэманстрацый і спароўвання. Біял. індыкатары забруджвання ўнутр. вадаёмаў хім. рэчывамі, солямі цяжкіх металаў і інш.
ПАГАНЙНСКАЕ БАЛ0ТА, нізіннага тыпу, y Брагінскім, часткова ў Хойніцкім р-нах Гомельскай вобл., y вадазборы р. Брагінка, на 3 — р. Прыпяць. Пл. 28,7 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 8,4 тыс. га. Сярэдняя глыбіня торфу 1,5 м, ступень распаду 33%, попельнасць 15%. Запасы торфу каля 21 млн. т. У Брагінскім р-не часткі балота наз. Паломы, Гала і інш. Балота амаль цалкам асушана. На асушаных землях сеюць збожжавыя і травы. ПАГА-ПАГА (Pago Pago), горад, адм. цэнтр Усх. Самоа (уладанне ЗІ1ІА), на в-ве Тутуіла. Каля 4 тыс. ж. (1999). Порт на Ціхім ак. Міжнар. аэрапорт. Рыбакансервавыя прадпрыемствы. Вываз копры і кансерваў тунца. Ваен,марская база ЗША. ПАГАРХн Ы, радовішча мелу ў Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл., каля в. Пагараны. Лінзападобны паклад y выглядзе адорвеня туронканьякскага ўзросту залягае ў ледавіковых адкладах дняпроўскага і сожскага зледзяненняў. Мел белы, шаравата-белы, шчыльны, месцамі трэшчынаваты, масіўны; аксіду кальцыю СаО y ім 52,5—55,5%. Разведаныя запасы 30,1 млн. т. Магутнасць карыснай тоўшчы 3—61 м, ускрышы (пяскі, супескі) 0,3— 16 м. Мел прыдатны на выраб цэменту, вапны. А.П.Ц/чураў-
ПАГАР0ДНА, вёска ў Воранаўскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і эксперым. базы «Пагародна». За
18 км на ПдЗ ад г.п. Воранава, 115 км ад Гродна, 9 км ад чыг. ст. Бастуны. 962 ж., 343 двары (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Капліца. Помнік сувязісткам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАГАР&ЛАЕ, вёска ў Асіповіцкім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе р.п. Градзянка — в. Лапічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 36 км на Пн ад г. Асіповічы, 150 км ад Магілёва, 9 км ад чыг. ст. Градзянка. 398 ж., 140 двароў (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну'
V
АВ.Пагарэлаў
ПАГАР&ЛАЎ Аляксей Васілевіч (н. 3.3.1919, г. Кароча Белгародскай вобл., Расія), украінскі матэматык. Акад. Рас. АН (1976; чл. кар. 1960) i АН Украіны (1961; чл.-кар. 1951). Скончыў Харкаўскі ун-т (1941) і Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя М.Я.Жукоўскага (1945). У 1947—60 y Харкаўскім ун-це, y 1959— 60 заг. аддзела Ін-та матэматыкі АН УССР, з 1960 заг. апдзела Фіз.-тэхн. ін-та нізкіх т-р АН УССР (Харкаў). Навук. працы па асновах геаметрыі, тэорыі дыферэнцыяльных ураўненняў, пабудове поўнай тэорыі выггуклых паверхняў, даследаваннях выгінанняў паверхняў, стварэнні і выкарыстанні геам. метадаў пры вывучэнні дэфармацый тонкіх абалонак. Поўнасцю рашыў чацвёртую праблему Гільберта. Ленінская прэмія 1962. Дзярж. прэміі СССР 1950 і УССР 1973. Міжнар. прэмія імя М.ІЛабачэўскага AH СССР 1959. Тв:. Основання геометрнм. 3 нзд М., 1968; Четвертая проблема Гнльберта. М., 1974; Многомерная проблема Мннковского. М., 1975; Многомерное уравненве Монжа-Ампера... М„ 1988. Літ.'. А.В.Погорелов / / Успехм мат. наук. 1999. Т. 54, вып. 4.
тэхнал. ін-та арг-цыі і тэхнікі кіравання (1973), ін-та «Мінскпраект» (1975, абодва ў сааўт.), гасцініц «Турыст» (1972); «Кастрычніцкая» (1980) і *Беларусь* (1987), Мінскі аўтавакзал *Усходні» (1983, y сааўт ), будынак Епархіяльнага ўпраўлення па вул. Вызвалення (1984); станцыі метрапалітэна «Маскоўская» (1984) і «Пралетарская» (1990), б. Дом паліт. асветы (цяпер канцэртная зала «Мінск»; 1987, усе ў сааўт.), і інш. Паводле праектаў П. будуюцца комплекс Дома міласэрнасці (з 1997; царква, дом для састарэлых, школа для дзяцей-інвалідаў, мед. цэнтр), храм-помнік y гонар Усіх Святых і ў памяць бязвінна забітых y нашай Айчыне па вул. Каліноўскага (з 1998). ПАГАРбЛЬСКІ Антоній (сапр. П я р о ў с к і Аляксей Аляксеевіч; 9.7.1787, Масква — 21.7.1836), рускі пісьменнік. Акад. Рас. АН (з 1829). Пабочны сын графа А.К.Разумоўскага. Скончыў Маскоўскі ун-т (1807). 3 1820 член Вольнага таварыства аматараў расійскай славеснасці. Аповесць «Лафертаўская макоўніца» (1825) пра жыццё мяшчан. На ўкр. этнагр. матэрыяле напісаны цыкл рамант. аповесцей і апавяданняў «Двайнік, або Mae вечары ў Маларосгі» (1828), раман «Манастырка» (1830—33). Аўтар рамана «Магнетызёр» (1830', не завершаны), аповесці-казкі для дзяцей «Чорная курыца, ці Падземныя жыхары» (1829, аднайм. фільм 1980). Пісаў вершы. Тв.\ Нзбранное: Проза. Стмхотворення. М., 1988; Двойннк: Нзбр. пронзв. Кнев, 1990; Волшебные повестн. М., 1992.
ПАГАР^ЛЬСКІ Платон Мікалаевіч (1800, Віцебская губ. — 1852), матэматык-педагог. Скончыў Маскоўскі ун-т (1822). Працаваў y Маскоўскім універсітэцкім пансіёне (1822—29), быў старшым настаўнікам матэматыкі ў Маскоўскай губ. гімназіі (1829—36), інспектарам 1-й Маскоўскай гімназіі (1836— 39), дырэктарам Маскоўскай рэальнай гімназіі (1839—52). Аўтар падручнікаў па алгебры і геаметрыі, якія неаднаразова перавыдаваліся. Быў першым (хатнім) настаўнікам матэматыкі П.Л. Чабышова — будучага акадэміка Пецярбургскай АН. А.А.Гусак.
ПАГАСІІН Рыпсіме Місакаўна (6.5.1899, Тбілісі — 26.11.1972), армянская паэтэса. Засл. дз. культ. Арменіі (1967). Вучылася ў Закаўказскім ун-це ў Тбілісі. Друкавалася з 1919. Першы зб. «ВерПАГАРФЛАЎ Леў Мікалаевіч (н. шы» (1930). У кнігах паэзіі «Разам з сы27.6.1929, г. Ачакаў Мікалаеўскай вобл., намі» (1942), «Радасць» (1948), «Вершы» Украіна), бел. архітэктар. Засл. архітэк(1950), кн. нарысаў «Рэха. Успаміны» тар Беларусі (1973). Скончыў Адэскі (1973) і інш. маст. асэнсаванне агульнаінж.-буд. ін-т (1954). У 1954—91 працаваў y ін-це «Мінскпраект» (з 1964 кіраў- чалавечых і нац. праблем, адвечнага і сучаснага. Аўтар зб-каў вершаў і паэм нік майстэрні). Асн. работы (у Мінску); жылыя дамы па вуліцах Казлова, Ені- для дзяцей «Шоўк» (1931), «Мацярынскае» (1936), «Мая кветка» (1953) і інш. сейскай, Апанскага, Партызанскім Адна з першых перакладчыц твораў праспекце, y мікрараёне Чыжоўка Я.Купалы на арм. мову. На бел. мову (1960—70-я г.), па вул. М.Танка асобныя творы П. пераклаў Х.Жычка. (1977—84, y сааўт.), Омскім зав., на ВеTe:. Рус. пер. — Родные людн. М., I960. лазаводскай пл.; масты цераз р. Свіслач па вуліцах Кастрычніцкай і Аранскай ГІАПРАЎ Глеб Валянцінавіч (19.4.1914, г. (1962); будынкі Цэнтр. н.-д. і праектна- Краснадар, Расія — 18.9.1986), рускі
паэт, перакладчык. Друкаваўся з 1932. Аўтар зб-каў вершаў «Справа славы» (1949), «Мы — мірныя людзі» (1951), «Mae сябры» (1958), «Адлегласці» (1964), «Тварам да агню» (1982) і інш., якія вызначаюцца глыбінёй абагульненняў, рэаліст. адлюстраваннем рэчаіснасці. На рус. мову пераклаў вершы і паэмы А.Пысіна (зб. «Мерыдыяны», 1968), вершы П.Броўкі, Г.Бураўкіна, А.Вялюгіна, Н.Гілевіча, С.Грахоўскага, У.Дубоўкі, А.Зарыцкага, А.Звонака і інш. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі Э.Агняцвет, Грахоўскі. Тв:. Стмхотворення: Нз разных кннг. Л., 1975; Третья жнзнь: Ствхм вз разных кнвг. Л., 1984. Т.У.Люковіч.
ПАГІРФЙЧЫК Васіль Паўлавіч (1900, в. Козырава, цяпер y межах Мінска — 7.5.1920), удзельнік партыз. руху на Беларусі ў грамадз. вайну 1918—20. 3 1918 y Чырв. Арміі. Удзельнік баёў супраць Калчака, атамана Сямёнава. У час акупацыі Беларусі ў 1919—20 польск. войскамі пам. камандзіра падрыўнога атрада козыраўскіх партызан. 27.4.1920 арыштаваны дэфензівай і з 7 партызанамі расстраляны ў Камароўскім лесе пад Мінскам.
ПАГЛЫНАЛЬНАЯ
ЗДбЛЬНАСЦЬ
цела, п а г л ы н а н н я каэфіц ы е н т, адносіны патоку выпрамянення, што паглынаецца целам, да патоку, які падае на яго паверхню. Залежыць ад частаты выпрамянення, прыроды рэчыва, формы і т-ры цела. Калі П.з. цела ў некаторым дыяпазоне частот і т-р роўная 1, то цела лічыцца абсалютна чорным. П.з. уваходзіць y Кірхгофа закон ёыпрамянення і характарызуе адхіленне паглынальных уласцівасцей дадзенага цела ад уласцівасцей абсалютна чорнага цела.
ПАГЛЫ н Ал ЬНАЯ ЗДбЛЬНАСЦЬ ГЛЁБЫ, уласцівасць глебы затрымліваць (паглынаць) рэчывы і цвёрдыя часцінкі, што перамяшчаюцца ў ёй. Мех. П.з.г. абумоўлена адфільтроўваннем y ёй ускаламучаных y вадзе часцінак, фіз. — адсорбцыяй рэчываў глебавага раствору на паверхні часцінак глебы, фізіка-хім. — эквівалентным абменам іонамі (пераважна катыёнамі) паміж цвёрдай ч. глебы і глебавым растворам (абменнае паглынанне) і ўкараненнем катыёнаў y крышт. рашотку глебавых мінералаў (неабменнае паглынанне), хім. — хім. узаемадзеяннем іонаў са злучэннямі глебы з утварэннем цяжка- і нерастваральных солей, што далучаюцца да цвёрдай ч. глебы, біял. — сорбцыяй рэчываў глебавымі мікраарганізмамі і каранямі раслін. Адыгрывае важную ролю ў выветрыванні горных парод, вышчсыочванні глеб і інш. глебавых працэсах, значна ўплывае на ўрадлівасць глебы; улічваецца пры ўнясенні ўгнаенняў і хім. меліярацыі глеб. ПАГЛЫНАННЕ ГЎКУ, з’ява неабарачальнага пераходу энергіі гукавой хвалі ў інш. віды энергіі, напр., y цеплату. Залежыць ад прыроды, вязкасці, цеплаправоднасці і шчыльнасці асяроддзя,
a таксама ад частаты гукавых ваганняў. Выкарыстоўваецца для даследаванняў унутр. структуры рэчываў, a таксама ў арх. акустфіцы. Калі праходжанне гуку парушае раўнаважны стан асяродцзя, П.г. павялічваецца з-за рэлаксацыйных працэсаў (гл. Рэлаксацыя акустычная) і суправаджаецца дысперсіяй гуку (гл. Дысперсія хваль). П.г. ў газах залежыць ад ціску ў газе; цеплаправоднасць і зрухавая вязкасць даюць прыкладна аднолькавы ўклад. У вадкасцях y асн. вызначаецца вязкасцю, y цвёрдых целах — унутр. трэннем і цеплаправоднасцю, a на высокіх частотах' і пры нізкіх т-рах — рознымі працэсамі ўзаемадзеяння гуку з унутр. ўзбурэннямі ў цвёрдых целах (напр, фанонамі, электронамі праводнасці, спінавымі хвалямі).
ПАГЛЫНАННЕ СВЯТЛА, змяншэнне інтэнсіўнасці аптычнага выпрамянення (святла) пры праходжанні яго праз рэчыва. Апісваецца Бугера-Лешберта-Бэра законам, які выконваецца пры адносна невял. інтэнсіўнасцях святла. Залежнасць каэфіцыента паглынання рэчыва ад даўжыні хвалі святла наз. спектрам паглынання (гл. Спектры аптычныя). Спектр паглынання адасобленых атамаў (напр., разрэджаных газаў) складаецца з вузкіх ліній, якія адпавядаюць частотам уласных ваганняў электронаў y атамах. Малекулярны спектр вызначаецца ваганнямі атамаў y малекулах і складаецца са значна больш шырокіх абласцей даўжынь хваль з істотным ГІ.с. (палос паглынання). П.с. ў цвёрдых целах характарызуецца шырокімі абласцямі паглынання і вял. значэннем каэфіцыента паглынання. У светлавых пучках вял. інтэнсіўнасці закон Бугера—Ламберта— Бэра П.с. парушаецца (нелінейнае П.с ), што абумоўлена вял. доляй паглынальных часціц ва ўзбуджаным стане, не здольных паглынаць святло. Калі ў паглынальным асяроддзі створана інверсія заселенасці (гл. Актыўнае асяроддзе), то кожны фатон зыходнага патоку святла мае большую імавернасць выклікаць выпрамяненне такога ж фатона, чым быць паглынутым самому (гл. Вымушанае выпрамяненне). На гэтым заснаваны прынцып работы квантавых генератараў і квантавых узмацняльнікаў. Працэс П.с. выкарыстоўваецца ў розных галінах навукі і тэхнікі, на ім заснаваны многія метады колькаснага і якаснага хім. аналізу, напр., абсарбцыйны спектральны аналіз, спектрафотаметрыя, колераметрыя. Літ.: С т е п а н о в Б.Н. Введенне в современную оптнку: Квантовая теорня взанмодейетвмя света м вешества. Мн., 1990.
А.Б.Гаўрыловіч.
ПАГЛЫНАННЕ ХВАЛЬ, пераўтварэнне энергіі хвалі ў інш. віды энергіі ў выніку ўзаемадзеяння з інш. хвалямі і асяроддзем, дзе распаўсюджваецца хваля. Вядзе да аслаблення энергіі хвалі паводле экспаненцыяльнага закону (аслабленне хваль выклікаецца і інш. з’явамі, напр., рассеяннем хваль). Механізм П.х. залежыць ад прыроды хвалі і ўласцівасцей асяроддзя (гл. Паглынанне гуку, Паглынанне святла).
ПАГЛЫНАННЯ ПАКАЗЧЫК, фізічная велічыня, адваротная адлегласці, на якой паток выпрамянення, што ўтварае паралельны светлавы пучок, аслабляецца ў выніку паглынання ў асяроддзі ў е разоў (натуральны П.п.; гл. Бугера— Ламберта—-Бэра закон) ці 10 разоў (дзесятковы П.п.). Залежыць ад частаты святла, хім. прыроды і стану рэчыва.
п а г о д з ін _______________477 Адзінка П.п. ў С І м е т р y м і н у с п е р ш а й с т у п е н і (м_|). Гл. таксама Паглынанне святла. ПАГ0ДЗІН Дляксандр Львовіч (15.6.1872, г. Віцебск — 16.5.1947), расійскі гісторык, філолаг-славіст. Д-р слав. філалогіі (1904). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1894). Праф. Варшаўскага (1902—08), Харкаўскага (1910— 19) ун-таў. 3 1919 y эміграцыі, да 1941 працаваў y Бялградскім ун-це. Аўтар прац па гісторыі і л-ры слав. народаў, «Руска-сербскай бібліяграфіі (1800— 1925)» (т. 1—2, 1932—36). Цікавіўся нац.-вызв. рухам бел. народа, перапісваўся з рэдакцыяй газ. «Наша ніва». У час. «Вестннк Европы» змясціў рэцэнзію на кнігу П.Бародкіна «Беларусы» (1902), арт. «Беларускія паэты» (1911) пра некаторыя заканамернасці развіцця бел. л-ры 19 -— пач. 20 с т , яе цесную сувязь з жыццём народа, развіццём бел. нац.-вызв. руху, даў агульную характарыстыку творчасці Ф.Багушэвіча, ЯЛучыны, Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча. Вітаў дзейнасць бел. навук.-літ. гуртка студэнтаў Пецярбургскага ун-та. Багдановіч прысвяціў П. «Санет» («Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...»). Te:. Нз встормв славянскнх передввженнй. СПб., 1901; Адам Мнцкеввч. Т. 1— 2. М., 1912— 13; Язык как творчество. Харьков, 1913; Славянсквй мвр. М., 1915; Белорусскне поэты / / Александровіч С.Х., Александровіч В.С. Беларуская літаратура XIX — пачатку XX ст.: ХрэстаМатыя крытыч. матэрыялаў. Мн., 1978. М.І.Пратасеоіч.
ПАГ0ДЗІН (сапр. С т у к а л а ў ) Мікалай Фёдаравіч (16.11.1900, станіца Гундараўская Данецкай вобл., Украіна — 19.9.1962), рускі драматург. Засл. дз. маст. Расіі (1949). У 1922—32 карэспандэнт газ. «Правда», y 1951—60 гал. рэдактар час. «Театр». Друкаваўся з 1920. Першыя зб-кі нарысаў «Кумачовая раніца» і «Чырвоныя парасткі» (абодва 1926), п’есы «Тэмп» (паст. 1930), «Паэма пра сякеру» (паст. 1931), «Мой сябра» (1932), «Арыстакраты» (паст. 1934) і інш. пра сацыяліст. будаўніцтва. У трылогіі «Чалавек з ружжом» (1937, Дзярж. прэмія СССР 1941; аднайм. фільм 1938), «Крамлёўскія куранты» (1940, паст. 1942; новая рэд. 1955), «Трэцяя патэтычная» (1958, паст. 1959) стварыў вобраз У.І.Леніна. Праблемам духоўнага фарміравання моладзі прысвечаны п’есы «Санет Петраркі» (паст. 1957), «Маленькая студэнтка» (паст. 1959), раман «Бурштынавыя каралі» (1960, фільм «Каханая» 1965) і інш. Аўтар кінасцэнарыяў «Кубанскія казакі», 1950; Дзярж. прэмія СССР 1951), артыкулаў пра драматургію і т-р. Бел. т-р імя Я.Коласа паставіў п’есы «Чалавек з ружжом» (1938) , «Крамлёўскія куранты» (1940, 1945), «Аксамітны сезон» (1948), «Трэцяя патэтычная» (1970), Бел. т-р імя Я.Купалы — «Падзь Сярэбраная» (1939) , «Крамлёўскія куранты» (1956), «Трэцяя патэтычная» (1959), Рус. драм. т-р імя М.Горкага — «Мой сябар»
478
п а г о д з ін
(1933), «Арыстакраты» (1935), «Крамлёўскія куранты» (1940), Брэсцкі абл. драм. т-р — «Місурыйскі вальс» (1950), «Крамлёўскія куранты» (1957, 1967), Гомельскі абл. драм. т-р — «Кветкі жывыя» (1961), Гродзенскі абл. драм. т-р — «Тэмп — 1929» (1974), Магілёўскі абл. драм. т-р — «Крамлёўскія курангы» (1957). Ленінская прэмія 1959.
не сцяга» (1961), «Зжатае поле», «Мінск увечары» (абедзве 1962), «Хлеб-соль» (1972), партрэта ПЛ.Клімука (1978), трыпціха «Брэсцкая крэпасць» (1966— 71), графічнай серыі «Брэсцкая крэпасць» (1966—71), плаката «Слава героям космасу!» (1970). Б.А.Крэпак.
Жывуць на балотах, вільготных лугах. Актыўныя ўначы. На Беларусі 2 віды: "П. звычайны (Р. porzana) і П. малы (Р. parva), нар. назва малая вадзяная курачка, занесена ў Чырв. кнігу Беларусі.
ПАГ0НІЧЫ (Porzana), б а л о т н ы я курачкі, вадзяны я курачкі, род птушак сям. пастушковых атр. жураўлепадобных. 18 відаў. Пашыраны на ўсіх мацерыках, акрамя Антарктыды.
Крылы кароткія. Ногі і пальцы доўгія. Добра бегаюць і плаваюйь. Часта і гучна свішчуць, нібы пастух, што паганяе статак (адсюль назва). Корм пераважна жывёльны. Гняздуюцца на зямлі. Нясуць да 18 яец. Аб’ект палявання.
Даўж. да 28 см, маса да 130 г. Апярэнне чорнае, шараватае, бураватае з стракацінкамі.
Тв.\ Собр. соч. T. 1— 4. М., 1972—73. Л і т Х о л о д о в Е. Пьесы м годы: Драматургая Ннколая Погоднна. М., 1967; Слово о Погоднне: Воспомкнання. М., 1968.
ПАГ0ДЗІН Міхаіл Пятровіч (23.11.1800, Масква — 20.12.1875), расійскі гісторык, публіцыст і пісьменнік. Акад. Пецярбургскай АН (1841). Скончыў Маскоўскі ун-т (1821), y 1826—44 праф. y ім. Выдаваў час. «Московскмй вестннк» (1827—30), «Москвнтяннн» (1841—56). Даследаваў стараж. і слав. гісторыю з пазіцый нарманскай тэорыі і адначасовага прызнання самабытнасці рас. гісторыі. Прыхільнік афіц. кірунку, прапаведаваў «праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць», з 1860-х г. — панславізм. Высветліў крыніцы «Аповесці мінулых гадоў». Асн. творы: «Даследаванні, заўвагі і лекцыі аб рускай гісторыі» (т. 1— 7, 1846—57), «Даследаванне Нестаравага летапісу» (1836), «Пасольская метрыка княства Літоўскага» (1843), «Польскае пытанне» (1867). Прыхільнік бел. гісторыка 3 Я Даленгі-Хадакоўскага, часткова апублікаваў складзены ім атлас стараж. гарадзішчаў Беларусі. Сабраў вял. б-ку рукапісаў і старадр каваных кніг, y т.л. кнігі Ф .Скарыны. У л-ры ліберальнадваранскі пісьменнік. Аўтар 5ыт. «Аповесцей» (ч. 1—3, 1832), гіст. драмы «Марфа Пасадніца» (1830) і інш. ПАГ0ДЗІН Павел Паўлавіч (28.2.1916, в. Дамашняя Лыскаўскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія — 13.2.1983), бел. мастак. Скончыў Горкаускае маст. вучылішча (1940) Працаваў пераважна ў станковым жывапісе ў рэаліст. манеры, a таксама ў графіцы і плакаце. Аўтар карцін «А.П.Чэхаў на Сахаліне» (1950), «Южна-Сахалінск» (1952), «Зімовы пейзаж», «Вадавоз» (абедзве 1953), «Перадсвяточны вечар», «Вяртанне да мірнай працы» (абедзве 1960), «Выратаван-
1
2
3
4
Э.Р.Самусенка.
5
6
7
8
9
Пягоны афіцэраў і прапаршчыкаў Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь: да параднай формы адзення (1 — палкоўнік, 2 — падпалкоўнік); да штодзённай формы адзення (3 — маёр, 4 — капітан, 5 — старшы лейтэнант, 6 — лейтэнант); да палявой формы адзення (7 — малодшы лейтэнант, 8 — старшы прапаршчык, 9 — прапаршчык).
1
2
3
4
5
6
7
Пагояы салдат і сяржантаў, якія праходзяць службу па кантракце, курсантаў ваенна-навучальных устаноў, ваеннаслужачых тэрміновай службы Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь. да параднай формы адзення (1 — старшына, 2 — курсант—старшы сяржант); да штодзённай формы адзення (3 — сяржант, 4 — курсант—малодшы сяржант); да палявой формы адзення ( 5 __ яфрэйтар, 6 — радавы, 7 — курсант).
П.Пагодзін. А.П.Чэхаў
1950.
на
С ахаліне.
ПАГ0НЫ (ад польск. pogon жгут, шнур), наплечныя знакі ас'сознення на форменным адзенні васннаслужачых і некат. катэгорый служачых. Паказваюць персанальныя званні, a ў ваеннаслужачых таксама прыналежнасць да віду ўзбр. сіл (роду войск, спец. войск, службаў). Правобразам П. былі метал. пласціны, якія прыкрывалі плечы кавалерыстаў ад шабельных удараў. У пач. 18 ст. замест іх з’явіліся П. як знакі адрознення, якія спачатку насілі толькі на адным (левым) плячы, потым на двух плячах. У арміях ВКЛ і Расіі П. ўведзены ў сярэдзіне 18 ст., ва Узбр. Сілах СССР — y 1943. Захаваліся ва Узбр. Ci-
лах і інш. сілавых структурах (КДБ, МУС) Рэспублікі Беларусь. ПАГ0НЯ, ваенная павіннасць y ВКЛ. Згадваецца ў прывілеі караля польскага і вял. кн. літ. Ягайлы 20.2.1387 баярству ВКЛ: «У тым выпадку, калі прыйдзецца пераследаваць ворагаў, непрыяцеляў нашых, якія б збягалі з нашай літоўскай зямлі, то дзеля гэтага роду пераследавання, якое па-народнаму завецца пагоняй, абавязаны адпраўляцца не толькі рыцары, але і кожны мужчына, якога б ён ні быў паходжання або стану, толькі б ён быў здольны насіць зброю». У лацінскім тэксце акта слова «пагоня» прыведзена ў форме «pogonia», што сведчыць пра існаванне гэтай павіннасці на слав. землях ВКЛ. «ПАГ0НЯ», герб, выява вершніка з занесеным над галавой мячом. На ўзнікненне «П.» і замацаванне на стараж. землях Беларусі паўплывала спалучэнне
SIC1SMVNDV5 III
герба «П.» за этнічнымі бел. землямі. Яго размяшчалі на сцягах і харугвах ВКЛ, на павятовых ваяводскіх і канцылярскіх пячатках ВКЛ. Пасля. далучэння Беларусі да Рас. імперыі ў канцы 18 ст. ўрад Кацярыны II надаў герб «П » шэрагу бел. гарадоў, Бел. гусарскаму палку (1775), «П.» была адлюстравана ў гербах Гродзенскай, Віленскай і Віцебскай губ., Ашмянскага, Вілейскага, Дзісенскага і Лідскага пав. «П » карысталіся таксама Гродзенскі лейб-гвардыі гусарскі полк, Полацкі мушкецёрскі полк і інш. «П » выкарыстоўвалі паўстанцы 1794, 1830—31, 1863—64. Герб «П.» прысутнічаў y Вял дзярж. гербе Рас. імперыі, дзе атаясамліваўся з Полаччынай, Віцебшчынай, Віленшчынлй і Беласточчынай. Пасля абвяшчэння ў 1918 Бел. Нар. Рэспублікі была спроба яго адрадзіць. Каб падкрэсліць гіст.-юрьш пераемнасць з ВКЛ, герб «П» ў 1918 быў абвешчаны
п а го с т
479
ПАГОРАК. тое, што ўзгорак. ПАГ0СКІ Аляксандр Фаміч (9.3.1816,
г. Полацк Віцебскай вобл. — 7.9.1874), рус. пісьменнік. Вучыўся ў Пецярбургскім вучылішчы вышэйшых навук. У 1831—43 на вайск. службе. У 1843—62 служыў y дэпартаменце карабельных лясоў. Выдаваў часопісы для народа «Солдатская беседа» (1858—67), «Досуг н дело» (1867—74). Друкаваўся з 1840-х г. Аўтар празаічных, вср'паваных, драм. твораў («Салдацкія нататкі», 1855; «Дзед Назарыч», 1860; «Анчутка-Бяспяты», 1863; «Няздольны чалавек», 1867; «А5арон-з Севастопаля. Гутаркі пра вайну 1853— 1856 года», 1873—74). Месаа дзеяння яго апавядання «Суд прадбачання» — Беларусь. У вершы «Кепская дзяльба» (пашыраўся ў рукапісзх) высмейваў рэформу 1861. Творам П. ўласцівы дакладнасць апісання сял. і салдацкага побьггу, прастата і шчырасць, сентыментальна'; ць. Тв:. Полн. собр. соч. T. I— 4. СПб., 1899— 1901
CRO D"Zl£N
■SKA
ÇAN3VW ÏIN O TO d
1 Да арг. «Пагоня»: 1 — харугва Гродзенскага
шэрагу фактараў: атаясамліванне яе з выявай абаронца Бацькаўшчыны; уплыў грэка-візантыйскіх хрысц. традыцый, культаў св. Дзмітрыя — заступніка ўсяго славянства, св. Георгія — заступніка рыцарства, a ва ўсх. слагян — і земляробства; адаптацыя іх вобразаў на мясц. глебе і фарміраванне пад іх уплывам іканаграфіі ўласных пакутнікаў; спалучэнне ў адзіны вобраз язычніцкага бажаства Ярылы і св. Барыса; пэўны ўплыў праз польскую і крыжацкую геральдыку зах.-еўрап. традыцый адлюстравання коннай постаці рыцара на пячатках феад. іерархаў. Фарміраванне «П> як герба B1Ô1 адбывалася на працягу 13— 16 ст. Бел.-літоўскія летапісы 16— 17 ст. звязвалі ўзнікненне «П.» з князямі Нарымонтам, Віценем, Рымантам-Васілём. Упершыню ва Усх. Еўропе выява ездака сустракаецца на пячатках кн. Аляксандра Неўскага (1220—63), яна ёсць на пячатцы полацкага кн. Глеба (Нарымонта) на дагаворы 1330 з Рыгай. 3 1370-х г. «П.» прысутнічае на пячатках уладароў ВКЛ. Статут ВКЛ 1566 юрыдычна замацаваў выкарыстанне
Літ А р с е н ь е в А.В А.Ф. Погосскмй. СПб.. 1878; Вольная русская поэзня 2-й половнны XIX в. Л.. 1959; К і с я л ё ў Г. Пошукі імя. М н„ 1978. С. 199. С.А.Кузняева.
ПАГ0СТ, вёска, гл. Новы Пагост. ПАГ0СТ (ад стараж.-рус. погостнтм — пабываць y гасцях), пашыраны ў стараж.-рус., рас. і бел. крыніцах тэрмін, які на працягу 10—20 ст. меў рознае значэнне. Першапачаткова П. называлі сельскія абшчыны на перыферыі Кіеўcrcaù Русі, a таксама цэнтры гэтых абшчын, дзе часова спыняліся князі з дружынамі і вялася «гасцьба» (гандаль). Першае ўпамінанне адносіцца да 947, калі кн. Вольга «уставн погосты» ў Наўгародскай зямлі. Паступова П. сталі напав. 16— 18 ст.; 2 — герб Відебска 1781. зываць адм.-тэр. адзінкі, якія складаліся з некалькіх паселішчаў, a таксама дзярж. гербам Літоўскай рэспублікі. У цэнтр. паселішча гэтай акругі. На чале 1990 Літва аднавіла герб «П » як дзяр- П. ставілі спец. службовых асоб, што жаўны пад назвай «Віціс». У час 2-й адказвалі за рэгулярны збор даніны. 3 сусв. вайны былі спробы бел. калаба- пашырэннем на Русі хрысціянства ў П. рантаў легітымізаваць яго. будавалі цэрквы, пры якіх знаходзіліся 3 19.9.1991 да 7.6.1995 «П » была могілкі. У Рас. дзяржаве падзел на II. дзярж. гербам Рэспублікі Беларусь. даўжэй за ўсё (да 1775) захоўваўся на Літ Заканадаўчыя акты аб дзяржаўнай ПнЗ краіны. У 15— 16 ст. y цэнтр. павесімволіцы Рэспублікі Беларусь. 2 выд. Мн., тах Расіі П. называлі невял. паселішчы 1994; Ц і т о ў А. Наш сімвал — Пагоня: з царквой і могілкамі. На Беларусі П. y Шлях праз стагоддзі. 2 выд Мн., 1993; «Пагэтым значэнні існавалі да пач. 16 ст., гоня» ў сэрцы — тваім і маім. Мн„ 1995. потым ператварыліся ў вёскі і мястэчкі, А.К.Цітоў. многія з якіх захавал: ў назвах слова «ПАГ0НЯ», грамадска-паліт. газета. «П » (напр., вёскі Пагост ў Аршанскім, Вьшаецца з 1992 y Гродне на бел. мове. Бярэзінскім, Вілейскім і інш. раёнах, Выходзіла раз y 2 тыдні, з мая 1993 — Пагост-Загародскі Пінскага р-на і раз y тыдзень, з ліп. 1997 два разы ў ты- інш ). У 19—20 ст. слова «П » ужываладзень. Друкуе матэрыялы на паліт., гра- ся ў значэнні сельскага прыхода, учасмадска-сац., эканам. тэмы, асвятляе тка шляху і асабліва часта могілак. мясц. культ., канфесійнае, спарт. жыццё. Аддае ўвагу гіст. праблематыцы, ПАГ0СТ, вадасховішча ў Пінскім р-не змяшчае краязнаўчыя допісы, мемуары, Брэсцкай вобл., каля в. Пагост-Загауспаміны дзеячаў бел. руху. Пастаян- родскі. Утворана на месцы большай ч. ныя рубрыкі: «Грамадства», «Палітыч- Пагосцкага возера і прылеглых да яго ная сцэна», «Сумежжа», «Вайна і лю- зямель. Пл. 16,2 км% даўж. 6,1 км, найб. шыр. 4,1 км, найб. глыб. 9,9 м, дзі», «Лёсы», «Наш каляндар» і інш. У.І.ХільмановЫ аб’ём вады 54,48 млн. м3. Былое возера
ПАГОСТ
480
абгароджана дамбай-плацінай даўж. 16,2 км, для рэгулявання аб’ёму вады ў плаціне ёсць вадавыпуск. П. напаўняецца вадой з р. Бобрык 1-ы па падвадным канале (даўж. 8,5 км) пры дапамозе шлюзаў-рэгулятараў. Берагі спадзістыя, дно вадасховішча пясчанае. Замярзае ў сярэдзіне ліст.—пач. студзеня. Таўшчыня лёду 40—60 см. Сярэднегадавая амплітуда вагання ўзроўню 2—3 м. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі. Месца для адпачынку, лоўлі рыбы.
Кобрын
ПАГ0СТ, вёска ў Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., на р. Клявіца, каля аўтадарогі Мінск—Магілёў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на У ад г. Беразіно, 113 км ад Мінска, 52 км ад чыг. ст. Градзянка. 688 ж., 302 двары (2000). Лесапільня. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. 2 помнікі землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАГ0СТ 1-ы, вёска ў Салігорскім р-не Мінскай вобл., на ўсх. беразе Салігорскага вадасх., на скрыжаванні аўтадарог на Бабруйск, Чырвоную Слабаду, Салігорск, Слуцк. Цэнтр сельсавета. За 13 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Салігорск, 127 км ад Мінска. 296 ж., 146 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Магілы ахвяр фашызму. Помнік сав. танкістам. На паўн. ускраіне вёскі курганны могільнік эпохі Кіеўскай Русі. ПАГ0СТ-ЗАГАР0ДСКАЯ KEPÂMIKA, традыцыйныя ганчарныя вырабы з в. Пагост-Загародскі Пінскага р-на Брэсцкай вобл. Промысел вядомы са старажытнасці, існаваў да канца 1930-х г. Найб. росквіту дасягнуў y канцы 19 — пач. 20 ст. Выраблялі чорнаглянцаваны посуд гасп. прызначэння: глякі (бунькі), збанкі, міскі, гладышы, макатры, гаршкі з вушкамі, формы, кубкі, фігурныя кветнікі. Вырабы вызначаюцца
буйнымі лаканічнымі формамі, суцэльна глянцаванай паверхняй, коса зрэзанымі венчыкамі місак і макатроў. Літ:. С а х у т а Я.М. Беларуская народная кераміка. Мн., 1987. Я.МСахута.
ПАГ0СТ-ЗАГАР0ДСКІ, група стаянак каменнага веку каля в. Пагост-Загародскі Пінскага р-на Брэсцкай вобл. Датуецца 8— 4-м тыс. да н.э. Ёсць стаянкі эпохі мезаліту, большасць належыць да нёманскай культуры. Знойдзены мікралітычныя вырабы, прылады працы з крэменю, y т.л. шліфаваныя сякеры, дробныя кавалкі і фрагменты ляпных гаршкоў. Выяўлены рэшткі жытлаў. ПАГ0СТ-ЗАГ АР0ДСКІ, вёска ў Загародскім с/с Пінскага р-на Брэсцкай вобл., на паўн.-ўсх. беразе вадасх. Пагост. За 37 км на ПнУ ад г. Пінск, 212 км ад Брэста, 13 км ад чыг. ст. Парахонск. 453 ж., 171 двор (2000). Рознічна-гандл. прадпрыемства, хлебапякарня. Бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — царква Кірылы і Мяфодзія (2-я пал. 19 ст). Каля вёскі археал. помнік Пагост-Загародскі. Гл. таксама Пагост-Загародская кераміка. ПАГ0СЦКАЕ BÔ3EPA У Пінскім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Бобрык, за 25 км на ПнУ ад г. Пінск. Пл. 0,87 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 1,6 м, даўж. берагавой лініі 1,2 км. Пл. вадазбору 711 км2. Схілы катлавіны спадзістыя, выш. да 5 м, пад лугам і ворнымі землямі, на Пд лес. Ад вадасховішча Пагост адгароджана дамбай, водаабмен з якім ажыццяўляецца пры дапамозе помпаў. Сцёк з возера па пратоцы р. Бобрык 1-ы. ПАГ0ШЧА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 12 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл. 1,23 км2, даўж. 1,9 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 2,7 м, даўж. берагавой лініі 5,7 км. Пл. вадазбору 40,7 км2. Катлавіна падпруднага тыпў. Схілы выш. да 5 м., пад хмызняком і пашай, на У хваёвы лес. Берагі нізкія, пясчаныя, на Пд і 3 забалочаныя, параслі хмызняком. Дно плоскае, сапрапелістае, уздоўж берагоў пясчанае. Празрыстасць 0,5 м. Эўтрофнае, з прыкметамі антрапагеннага дыстрафіравання. Зарастае слаба. Упадаюць
Чорнаглянцаваная пагост-загародская кераміка. Брэсцкая вобл. Пач. 20 ст.
ручаі з азёр Бяржонка і Опса, выця ручай y р. Акунёўка. ПАГ0ШЧА, вёска ў Опсаўскім с/с Браслаўскага р-на Віцебскай вобл., на беразе воз. Пагошча. Цэнтр калгаса. За 12 км на ПдЗ ад г. Браслаў, 250 км ад Віцебска, 42 км ад чыг. ст. Друя. 637 ж., 202 двары (2000). Каўбасны цэх. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, адлз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАГРАНЙНАЯ, вёска ў Раснянскім с/с Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 38 км на 3 ад г. Камянец, 62 км ад Брэста, 7 км ад чыг. ст. Высока-Літоўск. 446 ж., 166 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАГРАН/ЧНАЯ 3ÔHA, вызначаная частка тэрыторыі, што прылягае да граніцы дзяржаўнай з устаноўленым на ёй спец. рэжымам. У Рэспубліцы Беларусь парадак вызначэння П.з. рэгламентуецца Саветам Міністраў. П.з. ўкпючае тэрыторыі гарадоў, раёнаў, паеёлкаў і інш., a таксама частку прыналежных краіне вод пагранічных рэк, азёр, астравоў і інш. аб’ектаў, якія знаходзяцца ў гэтых водах. На ўездах на тэр. П.з. размешчаны папераджальныя знакі, якія забараняюць асобам (за выключэннем тых, хто пражывае ў П.з. пастаянна) знаходзіцца ў ёй без дазволу адпаведных органаў. ПАГРАНІЧНАЯ СІТУАЦЫЯ ў ф і л a с о ф і і, момант найглыбейшага ўзрушэння ў жыцці чалавека, калі ён асэнсоўвае сваю існасць, імкнецца да поўнай яе рэалізацыі і адчувае безумоўную свабоду выбару; катэгорыя экзістэнцыялізму. З’яўляецца аптымальным варыянтам для высвятлення сутнасці свабоды, якая ставіць індывіда на мяжу быцця і небыцця перад тварам смерці, пакуты, віны, клопату; пры гэтым чалавек здымае з сябе ўсе аб’ектыўныя абмежаванні свабоды (знешнія нормы, агульнапрызнаныя каштоўнасці, паліт. ўціск — усё, што складае яго асобны свет і дазваляе незалежны выбар). Дае асобе магчымасць пераадолець недасканаласць паўсядзённнага існавання і выйсці за яго межы. Звязана з абвостраным самаадчуваннем асобы, якая знаходзіцца ў крызісных жыццёвых умовах і ўсведамляе сваю сутнасць, абапіраючыся толькі на свае сілы і магчымасці, і павінна рабіць адзіна правільны выбар. П.с. стымулюе актыўнасць асобы, як імкненне да рэфлексіі, аднак можа прывесці чалавека да неўрозаў, стрэсаў. Метад дасканалага высвятлення чалавечых перажыванняў — П. с. ў м а с т а ц т в е . Як элемент экзістэнцыяльнага светаадчування П.с. з яе абвостранай дынамікай, непрадказальнай фабулай, праблемай выбару з’яўляецца атрыбутам эстэт. ўспрымання быцця. Феномен П.с. стаў сінтэзам філасофіі, тэалогіі, мастацтва, этыкі, псіхалогіі і г.д. А.А.Цітавец.
ПАГРАНІЧНЫ, рабочы пасёлак y Бераставіцкім р-не Гродзенскай вобл.; чыг. станцыя Бераставіца на лініі Ваўкавыск— Бераставіца. Аўтадарогамі злучаны з Беластокам (Польшча), Ваўкавыскам, г. п. Вял. Бераставіца і Свіслач. Эа 8 км на Пд ад г.п. Вял. Бераставіца, 71 км ад Гродна. 1,5 тыс. ж. (2000). Аўтабаза, пуркт мытнага дагляду «Бераставіца 1-я», эл. станцыя, павільён райкамбіната быт. абслугоўвання. Сярэдняя школа, дзіцячы сад, б-ка, аптэка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Узнік як чыг. ст. Бераставіца з буд-вам y 1885 участка чыгункі Ваўкавыск — Беласток. У 1921— 39 y складзе Польшчы, чыг. станцыя ў Вяліка-Бераставіцкай гміне Гродзенскага пав. Беластоцкага ваяв 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 пасёлак y Хамантоўскім с/с Крынкаўскага раёна, з 20.9.1944 y Цецяроўскім с/с. 3 30.12.1975 рабочы пасёлак. 28.3.1978 перайменаваны ў П.
ПАГРАНІЧНЫ АТРАД, асноўнае тактычнае злучэнне пагранічных войск y шэрагу краін, якое ствараецца для выканання спец. задач па ахове і абароне граніцы дзяржаўнай. У Рэспубліцы Беларусь П.а. з’яўляецца службова-баявой і адм.-гасп. адзінкай, прызначанай для аховы пэўнага ўчастка дзярж. граніцы Падпарадкоўваецца Дзярж. камітэту пагран. войск; мае ў сваім складзе пагран. камендатуры, заставы (пасты), аддзяленні пагранічнага кантролю, падраздзяленні забеспячэння і абслугоўвання. П.а. Беларусі могуць таксама ўключаць манеўравыя ірупы і інш. падраздзяленні, y т.л. на рачных участках (Прыпяць, Зах. Дзвіна і інш.) — падраздзяленні вартавых катэраў пагран. войск. В .В .Ш ум ской
ПАГРАНІЧНЫ KAHTPÔJIb, узгодненыя па мэце, месцы і часе рэжымнапрапускныя і аператыўныя мералрыемствы па праверцы і пропуску цераз дзярж. граніцу фіз. асоб, транспарту і інш. У Рэспубліцы Беларусь П.к. уключае праверку дакументаў на права ўезду на тэр. краіны і выезду з яе, дагляд трансп. сродкаў (пры неабходнасці іх суправаджэнне), грузаў, маёмасці і інш. ПАГРАНІЧНЫ РЭЖЬІМ, распарадак, устаноўлены ў пагранічнай зоне, тэрытарыяльных водах, унутраных водах, што маюць выхад да граніцы дзяржаўнай. У Рэспубліцы Беларусь служыць інтарэсам стварэння неабходных умоў для аховы дзярж. граніцы. Вызначаецца законам «Аб дзяржаўнай граніцы Рэспублікі Беларусь» ад 4.12.1992, інш. актамі заканадаўства і міжнар. дагаворамі. 16. Зак. 45.
П.р. ўключае парадак перасячэння дзярж. граніцы, плавання і знаходжання замежных суднаў y водах пагран. рэк, азёр і інш. вадаёмаў, што належаць краіне, заходу замежных плаўсродкаў y парты краіны і знаходжання ў іх, вылету і пасадкі паветр. суднаў, угрымання дзярж. граніцы, вядзення работ і інш. дзейнасці на дзярж. граніцы. Выкананне патрабаванняў П.р. ў пунктах пропуску ажыццяўляюць пагран. войскі па ўзгадненні з органамі мытнага кантролю, a ў паветр. прасторы — войскі проціпаветранай абароны. Г .А .М а слы ка ПАГРАНІЧНЫ СЛОЙ y г і д р а д ы н a м і ц ы, тонкі слой цячэння вязкай вддкасці (газу), які ўзнікае пры абцяканні цвёрдага цела або на мяжы падзелу 2 патокаў вадкасці з рознымі скарасцямі ці хім. саставам.
Характарызуецца рэзкімі зменамі ў папярочным напрамку скорасці (т-ры, канцэнтрацыі) ад яе пэўнага значэння ў знешнім патоку да нуля на абцяканай паверхні ў выніку вязкага трэння (цеплаправоднасці, дыфузіі) і наліпання вязкай вадкасці на паверхню Рэжым цячэння вызначаецца Р эй на льд са л ік а м і можа быць ламінарным ці турбулентным (гл. Л а м ін а р н а е
цячэнн е,
Т ур булен т на е
цячэнне).
Даследаванні П.с. маюць важнае значэнне ў аэрагідрадынаміцы, метэаралогіі і інш.
ПАГРАНІЧНЫЯ В0ЙСКІ (у некаторых краінах пагранічная ахова, п а г р а н і ч н а я варта), спецыяльныя войскі, прызначаныя для абароны паліт., ваен. і эканам. інтарэсаў дзяржавы на яе сухап., марскіх, рачных (азёрных) рубяжах. П.в. Рэспублікі Беларусь складаюцца з пагранічных атрадаў, спец. і вучэбных часцей (падраздзяленняў). Падпарадкоўваюцца Прэзідэнту. Непасрэднае кіраўніцтва імі ажыццяўляе старшыня дзярж. камітэта — камандуючы П.в. праз падпарадкаваныя
ПАГРАНІЧНЫЯ___________ 481 яму штаб і інш. структуры кіравання. Створаны паводле пастановы Вярх. Савета Беларусі ад 20.9Л991 на базе П в. КДБ СССР, што дыслацыраваліся на тэр. Беларусі. 3 1992 y веданні Гал. ўпраўлення П.в. пры Савеце Міністраў, якое ў 1997 пераўтворана ў Дзярж. к-т пагран. войск Рэспублікі Беларусь. П.в. забяспечваюць недатыкальнасць гранііі (гл. Граніца дзяржаўная), падтрымліваюць устаноўлены законам пагран. рэжым, сумесна з мытнымі органамі ажыццяўляюць пагранічны кантроль і інш. П.в. выконваюць свае задачы самастойна пры падтрымцы мясц. органаў дзярж. улады і насельніцтва прыгранічных раёнаў. Маюць на ўзбраенні сучасныя віды стралк. зброі і баявой
Д а арт. Паграяічныя войсхі: пагранічны нарад аглядае кантрольна-следавую паласу.
тэхнікі, рачныя караблі, верталёты і спец. тэхн. сродкі. Падрыхтоўку афіцэрскіх кадраў для П.в. ажыццяўляюць ф-ты Ваен. акадэміі і Ін-та нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь. П.в. зарадзіліся ў 14 ст. На тэр. ВКЛ, акрамя ўдзелу ў апалчэнні (гл. П а сп а літ а е р уш э н не) rap абшчына выконвала шэраг абавязкаў па вартавой службе і мясц абароне. У многіх гарадах, найперш памежных, да ўвядзення магдэбургскага права (канец 14 ст.) існавалі асобыя катэгорыі мяшчан, якія пастаянна неслі ваен., y т.л. вартавую, службу. У некаторых гарадах на Зах. Дзвіне вартавую службу неслі таксама казакі (напр., y Полацку на замку ў 1552 рэестр зафіксаваў 6 казацкіх службаў). У Расіі ў 1571 з’явілася «Улажэнне аб станічнай і вартавой службе*, y 1754 створаны пагран мытні (з 1772 і на тэр. ўсх. Беларусі), y 1811 уведзена «Палажэнне аб арганізацыі пагранічнай казённай стражы», якая
Да арт Пагранічныя войскі: пагранічны кантроль на прапускных пунюах Брэст-Цэнтральны і Брузгі.
482___________ПАГРАНІЧНЫЯ ў 1899 атрымала вайсковае ўпарадкаванне (пагран. брыгады, акругі і інш.). У СССР першыя пагран. часці сфарміраваны ў 1918, на тэр. БССР — y 1924. У 1932 за вял. заслугі ў ахове рубяжоў і актыўны ўдзел y гасп.-паліт. умацаванні пагран. раёнаў пагран. войскі ДПУ БССР узнаг. ордэнам Прац. Чырв. Сцяга БССР (уручаны Дзярж. к-ту пагран. войск Рэспублікі Беларусь y 1998). У Вял. Айч. вайну пагранічнікі зах. рубяжоў СССР першыя прынялі на сябе ўдар ням.-фаш. захопнікаў. Гераічнае супраціўленне агрэсару аказалі пагранічнікі, y тым ліку тыя, што былі сярод абаронцаў Брэсцкай крэпасці (падраздзяленні 17-га пагранатрада і інш.), байцы застаў, якімі камандавалі A.М . Кіжаватаў, й.М.Усаў, А.М.Сівачоў. Асабовы склад пагран. палкоў, якія ўдзельнічалі ў вызваленні Беларусі ад акупантаў, вызначыўся пад Магілёвам, Оршай, Мінскам і Баранавічамі (за баявыя подзвігі пагранічнікам Ф.Т.Крылову і А.М.Наскову пасмяротна прысвоена званне Героя Сав. Саюза). А.А.Паўлоўскі.
ПАГРАНІЧНЫЯ ПАГАДНЁННІ, дагаворы міжнародныя, якія заключаюцца паміж суседнімі дзяржавамі па пытаннях, што тычацца ўстанаўлення рэжыму дзярж. граніц, іх дэмаркацыі, водакарыстання на прыгранічных рэках і вадаёмах. Уключаюць пытанні буд-ва гідратэхй. збудаванняў, каналаў, барацьбы з ляснымі пажарамі, эпідэміямі і эпізаотыямі, правілы адносна парадку выезду і ўеэду на пагранічньм тэрыторыі, мытнае супрацоўніцтва, прыгранічны гандаль і інш. ПАГРАН0ЎСКІ Мікалай Міхайлавіч (н. 21.2.1952, в. Бечы Жыткавіцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. мастацтвазнавец, мастак. Вучыўся ў Ленінградскім ін-це жывапісу, скулыпуры і архітэктуры імя І.Рэпіна (1986—89). Скончыў Бел. AM (1993). 3 1986 y Нац. маст. музеі Беларусі (з 1990 гал. хавальнік). У 1989—91 выкладаў y Мінскім маст. вучылішчы, y 1994—4)9 — y Бел. AM. Даследуе праблемы сучаснага бел. мастацтва. Аўтар творчых партрэтаў да каталогаў бел. мастакоў (У.Слабодчыкава, Ю.Герасіменкі, П.Дурчыка, А.Кузняцова і інш ), сцэнарыяў дакумент. фільмаў «Rondo» (1998), «Пірасмані з Баранавічаў», «Intervert» (абодва 2000). Адзін з аўтараў альбома «Сяргей Ткачэнка. Жывапіс» (2000). Працуе таксама ў жывапісе і скульптуры. Г.Л.Фатыхава. ПАГР03А ў крымінальным п р a в е, выказаны ў любой форме намер прычыніць фіз., матэрыяльную ці інш. шкоду грамадскім або асабістым інтарэсам. У крымін. праве Рэспублікі Беларусь найб. небяспечныя віды П. — забойствам, нанясеннем цяжкіх цялесных пашкоджанняў або знішчэннем маёмасці шляхам падпалу і да т.п., якія ствараюць самаст. саставы злачынства. Разглядаецца заканадаўствам як сродак псіхічнага насілля над чалавекам і караецца ў крымін. парадку. ІЬЦТЎЗАЧНА-РАЗГРЎЗАЧНЫЯ МАШЫНЫ, машыны цыклічнага або неперарыўнага дзеяння, прызначаныя для выканання аперацый на пагрузачна-
разгрузачных, перагрузачных, складскіх, укладачных работах з насыпнымі, кавалкавымі і штучнымі грузамі. Бываюць стацьмнарныя, перасоўныя, самаходньш, на колавым і гусенічным хаду. Падзяляюцца на 2 асн. групы: пагрузчыкі (у т.л. аўтапагрузчыкі) і разгрузчыкі (пераважна для сыпкіх матэрыялаў). Для пагрузкі і разгрузкі сыпкіх і дробнакавалкавых матэрыялаў выкарыстоўваюць універсальныя адна- і многакаўшовыя пагрузчыкі, разгрузачна-штабелявальныя машыны; для разгрузкі пылаватых матэрыялаў (цэмент, мука) — пнеўмаразгрузчыкі, сыпкіх і дробнакавалкавых матэрыялаў з чыг. рухомага саставу — скрабалкавыя і элеватарныя разгрузчыкі, цэменту з крытых вагонаў — вакуумныя разгрузчыкі. Як П.-р.м. выкарыстоўваюцца канвееры, скрэперы, экскаватары, розных тыпаў краны. І.І.Леановіч.
ПАГРЎЗЧЫК, самаходная (гусенічная або колавая) пад ’ёмна-транспартная машына для пагрузкі сыпкіх, дробнакавалкавых і штучных грузаў y трансп. сродкі, перамяшчэння іх на невял. адлегласці, укладкі ў штабелі ці адвалы. Бываюць бесперапыннага дзеяння (маюць ланцуговыя ці скрабалкавыя канвееры, на якія груз падаецца заграбнымі лапамі, вінтавымі або ротарнымі сілкавальнікамі) і цыклічнага дзеяння (асна-
былася 1-я Пагуашская канферэнцыя, Тады ж быў утвораны пастаянны Пагуашскі к-т са штаб-кватэрай y Лондане. 3 таго часу рэгулярна праводзяцца канферэнцыі П.р., на якіх абмяркоўваюцца пытанні захавання міру і ролі ў гэтым вучоных. Нобелеўская прэмія міру 1995 (разам з Дж.Ротблатам). «ПАД СЦЙГАМ КАМУНІЗМУ», заходнебеларускі часопіс. Орган ЦК КПЗБ Выдаваўся ў 1927—30 y Вільні на бел. мове (рэдакцыя часопіса знаходзілася ў Мінску). Выходзіў 1 раз y 3 месяцы. | Ставіў за мэту ўзброіць камуністаў ленінскім вучэннем, распрацоўваць новыя ідэалаг. і паліт. пытанні для парт. актыву, знаёміць з дзейнасцю Камінтэрна, ВКП(б), КПП, КП(б)Б і КПЗБ Шмат увагі аддаваў сацыяліст. будаўніцтву ў БССР. Асвятляў найб. важныя j праблемы пралет. рэвалюцыі, нац. пытання, расстаноўкі і суадносін класавыхі сіл y Зах. Беларусі. Меў рубрыку «Хро- j ніка міжнароднага жыцця». У 1930 выдаваў серыю брашур, y іх ліку «Вынікі пленумаў ЦК КПЗБ», «Аб УКП(б)», | «Аб прафсаюзах», «Аб нацыянальнавызваленчай барацьбе», «Аб правым і ухіле ў УКП(б)». П.І.Зялінскі. j
Пагрузчыкі акцыянернага таварыства «Амкадор»: 1 — аднакаўшовы франтапьны колавы; 2 _ неперарыўнага дзеяння з фрэзерным сілкавальнікам і паваротным транспарцёрам. шчаны вілачнымі захопамі, каўшамі, боднямі і інш.); аўтапагрузчыкі і электрапагрузчыкі. П. агульнага прызначэння (універсальныя) выкарыстоўваюцца ў розных галінах нар. гаспадаркі для пагрузкі разнастайных грузаў. Абсталёўваюцца рознага тыпу грузпзахопнымі прыстасаваннямі і зменным абсталяваннем (П.-бульдозеры, -экскаватары, грэйферныя, адна- і многакаўшовыя). П. спецыяльныя прызначаны для работы з грузамі абмежаванай наменклатуры або ў асаблівых умовах (горныя пагрузачныя машыны, с.-r. зернепагрузчыкі, загрузчыкі кармоў, П .-капавозы , -стагакіды, снегапагрузчыкі і інш ).
На Беларусі аднакаўшовыя П. выпускае аб’яднанне «Амкадор», аўтапагрузчыкі — Магілёўскі аўтамаб. з-д. І.І.Леановіч
ПАГУАШСКІ РУХ, міжнародны рух вучоных за мір, ядз. раззбраенне і навук. супрацоўніцтва ўсіх краін. Каля яго вытокаў стаялі вядомыя вучоныя, y т.л. A Эйнштэйн, Ф.Жаліо-Кюры, Б.Расел і інш., якія ў 1955-заклікалі вучоных усіх краін выступіць супраць выкарыстання ядз. энергіі ў ваен. мэтах. У ліп. 1957 y канадскім г. Пагуаш (адсюль назва) ад-
ПАДАБЁД Аляксандр Станіслававіч (н. 30.5.1951, Мінск), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1989). Скончыў Бел. тэатрмаст. ін-т (1972). 3 1972 працуе ў Нац. акад. т-ры імя Я.Купалы, адначасова выкладае ў Бел. AM (з 1995 праф.). Выканаўца характарных і драм. роляў. Творчасці ўласцівы завершанасць унугр. і знешняга малюнка ролі: Незнаёмы («Раскіданае гняздо» Я.Купалы), Гатоўчык («Апошні шанц» В.Быкава), Салянік («Радавыя» АДударава), Дзергачоў («Апошняя ахвяра» А.Астроўскага), Чапурной («Дзеці сонца» М.Горкага), Княжко («Бераг» Ю.Бондарава), Арыэль («Бура» У.Шэкспіра), Тоні («Шкляны звярынец» Т.Уільямса), Ахіл («Ромул Вялікі» Ф Дзюрэнмата) і інш. Здымаецца ў кіно: «Плач перапёлкі», «Справа Лахоўскага», «Чалавек са звалкі», «Маскоўская сувязь» (бел.-амер.). Удзельнічае ў тэле- («Сіняя-сіняя», «Доктар Фауст», «Подых навальніцы») і радыё- («Спартак», «Па кім звоніць звон») пастаноўках. Р.І.Баравік.
ПАДАВЛНА (Padovano) Джавані (Ян) Марыя [сапр. М о с к а д а П а д о в а (Mosca da Padova) Джанмарыя; каля 1493, г. Падуя (?), Італія — 31.3.1574], італьянскі скульптар і архітэктар; прадстаўнік Адраджэння. У 1515—30 працаваў y Падуі і Венецыі, з 1532 y Рэчы Паспалітай, y тл . ў Вільні. Прыдворны мастак вял. князя ВКЛ Жыгімонта I Старога. Майстар надмагільнай пластыкі. Сярод твораў: барэльеф «Цуд са шклянкай» для базілікі св. Антоніа ў Падуі, надмагіллі Б.Тарноўскай (каля 1536), Я. Тарноўскага і яго сына (1561—70) y саборы ў Тарнуве, С.Аляснідкага (1450) y кафедральным касцёле ў Познані, П.Гамрата (1545) і С.Мацеёўскага (1552) y кафедральным касцёле на Вавелі ў Кракаве, жонак Жыгімонта II Аўгуста Лізаветы (1546—52) і Барбары Радзівіл (1553—63, абодва не захаваліся) y Вільні, ківорый для касцёла Дзевы Марыі ў Кракаве (1551—54) і інш. Аўтар 4 медалёў з партрэтамі Жыгімонта I Старога і яго сям’і (1532), арх. праектаў атыкаў і лесвіцы ў «Сукеніцэ» (1555—59) і нішаў для каралеўскіх надмагілляў y капліцы Жыгімонтаў на Вавелі (1571—74). С.У.Пешын. ПАДаГРА [грэч. podagra ад pus (podos) нага + agra пастка], захворванне арганізма, якое абумоўлена парушэннем пурьшавага абмену. Праявы: прыступападобны артрыт, пашкоджанне нырак і інш. органаў y выніку адкладання ў тканках солей мачавой к-ты, павышаны ўзровень мачавой к-ты ў крыві. Прыкметы: прыступы моцнага болю ў адным ці некапькіх суставах, прыпухласць сустава, пачырваненне скуры над ім, павышаная т-ра цела, немагчымасць рухаў і інш. Прыступы П. паўтараюцца, пашкоджваюцца новыя суставы. Вострыя прыступы бываюць ад фіз. нагрузкі, траўмы, ужывання алкаголю і інш. Паступова П. набывае хранічнае цячэнне: акрамя артрыту з’яўляюцца намнажэнні солей мачавой к-ты (тофусы) y вобл. вушных ракавін, суставаў і інш. Часта П. спадарожнічае атлушчэнне, парушэнне вугляводнага абмену і інш. Лячэнне: дыета, тэрапеўт., фізкультура. М. Ф. Сарока.
ПАДАЗР0НЫ, асоба, затрыманая па падазрэнні ва ўчыненні злачынства, a таксама асоба, якой абрана мера стрымання да прад’яўлення абвінавачання. Паводле крымін.-працэсуальнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь, П. з’яўляецца ўдзельнікам крымін. працэсу, які ўступае ў працэсуальныя адносіны на стадыі ўзбуджэння крымін. справы і папярэдняга следства. У працэсуальным становішчы ён можа знаходзіцца толькі на працягу вельмі кароткага тэрміну (не больш за 3 сутак), пасля чаго павінна быць вырашана пытанне пра прад’яўленне яму абвінавачання і меры стрымання, калі для гэтага будуць законныя падставы. Э.І.Кузьмянкова. ПА Д ’АКСЬЁН (франц. pas d’action ад pas крок + action дзеянне), складаная
муз.^ганц. форма, арганічна звязаная з развіццём балетнага сюжэта; адна з асн. форм дзейснага танца. Раскрывае драм. змест. асобнай балетнай сцэны ці ўсяго балетнага спектакля. У П. д’а. ўдзельнічаюць салісты, карыфеі, кардэбалет. Як сінтэз пантамімы і чыстага танца стаў асновай балетных пастановак Ж.Ж.Навера. У эпоху рамантызму, згодна з працэсамі сімфанізацыі музыкі і ўдасканалення класічнага танца, набываў больш выразную структуру. Паступова склалася форма, якая ўключала выхад (антрэ) усіх удзельнікаў, адажыо салістаў y суправаджэнні карыфеяў і кардэбалета, шматлікіх варыяцый і агульнай коды. Канчатковую форму дзейсны танец набыў y балетах М.Петыпа, дзе ў кульмінац. моманты дзеяння выяўляў патаемныя пачуцці герояў. Сустракаецца і ў сучасных балетах. ПАДАЛЁШНІК (Asarum), род кветкавых раслін сям. кірказонавых. Каля 100 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі 1 від — П. еўрапейскі (A. europaeum), нар. назвы канячыя капыткі, дзікі перац, церазгрывіца. Трапляецца ў цяністых лясах, хмызняках.
Шматгадовыя карэнішчавыя травы выш. да 10 см з вострым пахам перцу. Сцёблы кароткія, слабаразвітыя з лускавінкамі. Лісце (2— 3) буйное, зялёнае, скурыстае, зімуючае, на доўгіх чаранках з глыбокай выемкай. Кветкі адзіночныя, званочкавыя, на паніклых кветаножках. Плод — каробачка. Ядавітыя, лек., дэкар. расліны. B. В. Маўрышчоў
Падалірый: 1 — імага; 2 — вусень; 3 — кукалка.
ПАДАННЕ_______________ 483 ПАДАЛІНСКІ Міхал (1783, Мінск — 1856), бел. гравёр, педагог. У 1802—08 вучыўся ў Пецярбургскай AM (y 1806 атрымаў 2-і, y 1808 — 1-ы сярэбраныя медалі). Пасля сканчэння Віленскага ун-та (1825) выкладаў малюнак y гімназіях Вільні, Маладзечна, пазней працаваў настаўнікам малявання ў Мінску. Аўтар серыі партрэтаў прафесараў Віленскага ун-та (В.Герберскага, І.Франка і інш.), партрэта канцлера ВКЛ Л.Сапегі (паводле жывапіснага арыгінала 17 ст.), ілюстрацый да кнігі «Гісторыя царавання Жыгімонта III» і інш. Л .Н Д р о б а ў
ПАДАЛІРЫЙ (Iphiclides podalirius, або Papilio podalirius), дзённы матыль сям. паруснікаў. Пашыраны ў Еўропе, Азіі, Паўн. Афрыцы. Трапляецца на лясных палянах, y зарасніках цёрну. На Беларусі вельмі рэдкі (адзначаны ў Брэсцкай, Гродзенскай і Магілёўскай абл.). Занесены ў Чырв. кнігу. Размах крылаў да 8 см. Афарбоўка бледнажоўтая, на пярэдніх чорныя клінападобныя палосы, заднія з чорна-блакітнай аблямоўкай. Каля асновы задніх крылаў пляма, на канцы хвосцікі даўж. да 20 мм. Дарослыя кормяцца нектарам кветак, вусені — лісцем цёрну, вішні і інш. раслін, пераважна з сям. ружавых. I— 2 пакаленні за год.
ПАДАННЕ, жанр фальклору розных народаў; вуснае апавяданне, y якім з элементамі большай ці меншай фактычнай сапраўднасці тлумачыліся рэальныя з ’явы жыцця, расказвалася пра значныя падзеі роднага краю, пра нар. герояў. П., як і легенды, блізкія да казак, але вызначаюцца не толькі займальнасцю; y своеасаблівай форме яны неслі веды пра навакольны свет і гісторыю краю. Бел. П. вядомы з 12 ст. (пра Рагнеду, Усяслава Чарадзея). Захаваліся летапісныя апавяданні, y аснову якіх пакладзены нар. П. пра воінскія подзвігі герояў («Паданне пра Кажамяку»), Паэтычныя П. пра гіст. мінулае ёсць y бел. хроніках 16 ст., напр., y Хроніцы Быхаўца (пра паходы Гедзіміна на Украіну і Альгерда на Маскву, пра заснаванне Вільні і інш.). Бел. П. тэматычна падзяляюцца на гістарычныя — пра войны, барацьбу з іншаземнымі захопнікамі, пра эпідэміі, пра гіст. асоб і герояў («Пра князя Яраслава», «Платон казак»); тапанімічныя — пра паходжанне гарадоў, мястэчак, вёсак, урочышчаў, гарадзішчаў і інш. («Пра заснаванне Магілёва», «Адкуль Нясвіж»). П. і легенды перадаваліся з пакалення ў пакаленне і былі своеасаблівай гіст. памяццю народа. Сюжэт пра нар. героя разбойніка Машэку выкарыстаў Я.Купала ў паэме «Магіла льва». Паводле гэтай паэмы і п’есы Е.Міровіча «Машэка» Р.Пукст напісаў оперу «Машэка». Публ:. Легенды і паданні. Мн., 1983; Малорусскае нароаные предання м рассказы: Свод Мнханла Драгоманова. Кнев, 1876. Літ:. A з б е л е в С.Н. Проблемы международной снстематазацнн преданнй н легенд / /
484
ПАДАННЕ
Русскнй фольклор. М.;Л., 1966. Т. 10; С о к о л о в a В.К. Русскне нсторнческне предання. М., 1970. Л.І.Гурскі.
датныя тэрыторыі Лігі Нацый або калоніі, найперш Германіі і яе саюзнікаў: y Афрыцы — Камерун, Руанда, Бурундзі, Самалі, Танзанія, Паўд.-Зах. Афрыка; а-вы y Ціхім Акіяне — Зах. Самоа, Науру, Новая Гвінея, Марыянскія, Маршалавы і Каралінскія; з насельніцтвам каля 20 млн. чалавек. Кіраванне імі, са згоды ААН і пад кантролем яе Савета па апецы, атрымалі б. каланіяльныя дзяржавы — Вялікабрытанія, Бельгія, Францыя, a таксама Італія (наа Самалі). Апрача таго, Савет Бяспекі AAH y 1947 перадаў Каралінскія, Марыянскія і Маршалавы а-вы ў якасці «стратэгічнага раёна» пад кіраванне ЗША. Да 1997 усе П.т. атрымалі незалежнасць.
«ПАДАННЕ АБ КНЯЗЙХ УЛАДЗІМІРСКІХ», помнік рас. л-ры і публіцыстыкі 16 ст., які выкарыстоўваўся велікакняжацкай, a пасля царскай уладай для ўмацавання свайго аўтарытэту. У аснове «Падання» легенда пра паходжанне ўладзімірскіх і маскоўскіх вял. князёў ад рым. імператара Аўгуста праз легендарнага Пруса, які нібыта з’яўляўся адначасова нашчадкам Аўгуста і сваяком Рурыка — заснавальніка княжацкага роду Рурыкавічаў. Другая легенда апавядала пра набыццё Уладзімірам Усевала- ПАДАР0ЖЖА ў л і т а р а т у р ы , 1) давічам Манамахам царскіх рэгалій ад тып фабулы, які грунтуецца на дакумент-фактаірафічным аднаўленні або дзеда па маці візант. імператара Кан- маст. адлюстраванні вандроўніцтва. станціна Манамаха. Час з’яўлення гэ- Звычайна заснавана на паслядоўным тых легенд невядомы. У пач. 16 ст. (не паказе з’яў рэчаіснасці, з якой сустрапазней 1523) яны былі злучаны ў «Па- каецца герой-падарожнік і якая выклісланні» цвярскога царк. публіцыста кае яго ўнутр. рэакцыю. Крытэрыі Спірыдона-Савы. На аснове «Паслан- ацэнкі «чужога» свету задаюцца роднай ня» складзена 1-я рэд. гэтага «Падан- для вандроўніка культурай або агульнаня», ідэі якой выкарыстоўваліся ў дып- чалавечымі каштоўнасцямі. Вядучыя ламат. спрэчках пры Васілю / / / і Іване жанравыя формы П. — мемуары, біягр. IV. Легенда пра паходжанне маскоўскіх раман, сустракаюцца і паэт. (Дж. Байвял. князёў ад Аўгуста ўключана як ус- ран, Г.Гейнэ і інш.) і драматург. (Э.Раступны артыкул да Гасударава радаслоў- тан) апісанні П. 2) Маст. прыём пабуца 1555 і ў Сцепянную кнігу (паміж довы сюжэта і кампазіцыі з адпаведным 1560 і 1563, апалогія маскоўскай манарпрынцыпам арганізацыі і падачы матэхіі). 2-я рэд. «Падання» напісана як ус- рыялу для стварэння эфекту верагодтупны артыкул да «Чыну вянчання» насці апавядання. Звычайна выкарысІвана IV y 1547. тоўваецца пісьменнікамі з мэтай заціПДДЛНСКАЯ РАЎНПІА (ад лац. Padanus, кавіць чытача навізной інфармацыі, вастрынёй сюжэтных сітуацый. 3) Від назва р. По ў стараж. рымлян), П а д а дакументалістыкі, заснаваны на падачы на-Венецыянская раўніна. пісьменнікам-апавядальнікам сапраўНа Пн Італіі, паміж Апьпамі, Апенінамі і Адрыятычным м., пераважна ў бас. дных геагр., прыродазнаўчых, этнагр. і р. По. Уключае таксама Ламбардскую сац.-гісг. звестак пра наведанне ім пэў(на ПнЗ) і Венецыянскую (на У) нізі- най зямлі ці краіны (нарысы, дзённікі, ны. Даўж. каля 500 км, шыр. да 200 км. дарожныя нататкі, мемуары). 4) Літ. жанр Паверхня пераважна плоская, паступо- (раман-П., дарожныя нататкі і інш.). ва паніжаецца з 3 на У ад 300— 400 м Mae 2 асн. тыпы: рэальнае (дакумент.) і да ўзр. мора. П.р. — тэктанічны прагін, ўяўнае (маст.) П. Узнікненне П. звязвазапоўнены тоўшчай алювію р. По і яе ецца з эпасам першабытных народаў (стараж.-егіп. казка '«Апавяданне чалапрытокаў, a таксама марскімі адкладамі. У цэнтры П.р. — гліністыя нізкія раў- века, што пацярпеў караблекрушэнне», нінныя ўчасткі, па краях — пясчана га- 20— 17 ст. да н.э.; паэма пра Гільгамеша, лечныя высокія раўнінныя ўчасткі. У 19— 18 ст. да н.э.; «Рамаяна», 4 ст. да нізоўі р. По асобныя ўчасткі ляжаць ні- н.э.; «Адысея», 8—7 ст.; біблейская кніжэй узр. мора. Клімат пераходны ад га «Зыход» і некат. інш.). У эпоху ансубтрапічнага да ўмеранага. Сярэдняя тычнасці П. апісваліся стараж.-грэч. лат-ра студз. 0—4 °С, ліп. 22—24 °С. гаграфамі, адлюстроўваліся ў творах ГеАпадкаў 600— 1000 мм за год. Рэкі бас. радота, Страбона, Тацыта, Ю.Цэзара, По, Адыджэ, Брэнта і інш. Частыя па- Вергілія, Авідзія і інш., стараж.-грэч. водкі (асабліва вясной і восенню), для рамане, y часы сярэднявечча — y лац. абароны ад якіх многія рэкі абвалавапаломніцкай л-ры, візант. «дарожніны. Расліннасць трысняговых балот і ках», гераічным эпасе, рыцарскіх і (пазтарфянікаў, асабліва ў дэльтавых раёней) авантурных раманах, некат. жыцінах. Сетка арашальных, асушальных і ях святых, творах натуразнаўчага і гіст. суднаходных каналаў. Густа заселена. зместу («Александрыя» Псеўда-КалісАсн. с.-г. раён Італіі: пасевы пшаніцы, фена, каля 3 ст.; «Тапаграфія» Казьмы кукурузы, рысу. На П.р. — гарады МіІндзікоплава, 6 ст.; «Сінайскі пацярык» лан, Турын, Венецыя, Балоння, Падуя. Іаана Мосха, 7 ст. і інш.). П. выкарыстоўвалася і як літ. прыём. На гэтай асПАДАПЁЧНЫЯ ТЭРЫ Т0РЫ І, тэрынове ўзніклі маст. апавяданні, напісаторыі, якія пасля заканчэння 2-й сусв. ныя ў форме П. (апокрыф «Блуканне вайны ўключаны ў Міжнар. сістэму Багародзіцы па пакутах», «Боская камеапекі ААН, прадугледжаную Статутам дыя» Дантэ). 3 13 ст. пачаў фарміравацААН. Гэта пераважна былыя падманца дзённікавы тып апавядання. Асаблі-
ва пашырыліся разнастайныя апісанні П. ў эпоху Вял. геагр. адкрыццяў, папулярнасць дарожных нататкаў расла (з сярэдзіны 16 ст. П. перыядычна публікуюцца; y Брытаніі пачала выдавацца шматтомная серыя «Пра геаграфічныя адкрыцці, здзейсненыя англічанамі»), што абумовіла ўзмацненне ўзаемадзеяння паміж дакумент. апісаннямі і маст. л-рай (плаванне Васка да Гамы паелужыла асновай сюжэта паэмы «Лузіяды» Л.Камоэнса), пашырэнне звароту ўсёй маст. л-ры і часткова філасофіі да сюжэтна-кампазіцыйных асаблівасцей, зместу і выяўл.-інфармац. магчымасцей л-ры П. (Ф.Рабле, М.Сервантэс, філас.-утапічныя творы Т.Мора, Т.Кампанелы, С.Сірано дэ Бержэрака), выкарыстанне прыёмаў маст. апавядання ў дакумент. апісаннях вандровак (Дж.Кук, Ж.Лаперуз, В.Берынг і інш.). У эпоху Асветніцтва склалася своеасаблівая жанравая разнавіднасць П. — раман-П., y якім спалучаны элементы авантурнага, філас., павучальнага, псіхал. раманаў (Д.Дэфо, Дж.Свіфт, Т.Смолет). 3 18— 19 ст. П. выкарыстоўваецца пераважна як прыём, асн. задача якога — перадача ўяўных ур;іжанняў герояў і меркаванняў аўтара, што дае магчымасць вырашаць y межах л-ры П. публіцыст., філас. і інш. задачы: «Сентыментальнае падарожжа» Л.Стэрна (1768), «Лісты рускага падарожніка» М.Карамзіна (1791—95), «Падарожжа з Пецярбурга ў Маскву» А.Радзішчава (1780-я г., апубл. 1790), «Італьянскае падарожжа» І.В.Гётэ (т. 1— 3, 1816—29), «Падарожжа ў Арзрум...» А.Пушкіна (1836), «Мёртвыя душы» М.Гогаля (1842, апубл. 1855), «Фрэгат «Палада» І.Ганчарова (1858), «Запіскі паляўнічага» І.Тургенева (1847—74), паэма «Каму на Русі жыць добра* А.Някрасава (1863— 77) і інш. Разнастайнымі становяцца формы літ. П. ў канцы 19—20 ст. (творчасць Ж.Верна, «Аліса ў краіне цудаў» Л.Кэрала (1865), «Прасцякі за мяжой» М.Твэна (1869), «Востраў скарбаў» Р.Л.Стывенсана (1883), «Востраў Сахалін» А.Чэхава ( 1893—94), «Па Русі» М.Горкага (1912— 17), «Лядовая кніга» Ю.Смуула (1958) і інш. Вял. папулярнасць маюць дакумент. літ. П., дакумент.-нарысавыя П., нап. географамі, біёлагамі, этнографамі і інш. вучонымі (Ж.І.Кусто, Б.Зянковіч і інш ). У бел. л-ры найб. пашыраная разнавіднасць П. — дарожныя нататкі і нарысы. Першым можна лічыць т.зв. «Прамову Іаана Полацкага», змешчаную ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 987. Ў 13— 15 ст. П. апісваюцца ў хаджэннях (шляхі ў Палесціну ігуменам Даніілам, каля 1107, y «Хаджэннях» архімандрыта Графенія, 1376 іераманаха Варсанофія, 1456), y жыціях («Сказанне пра Барыса і Глеба», «Жыціе Ефрасінні Полацкай»), y «Аповесці мінулых гадоў» (апісанні шляху «з варагаў y грэкі», краін), y бел. летапісах і хроніках пра ваен. паходы князёў. Спалучэнне элементаў паломніцкіх хаджэнняў і летапіснай манеры апавядання, характэрныя рысы «Хаджэння Ігнація Смаля-
ніна ў Царград» (1389—91) і «Хаджэння іераманаха Варсанофія ў Егіпет, Сінай і ў Палесціну 1461—62 гг.», дзённікавы тып фіксацыі падзей, багацце асабістых уражанняў вядзе да суб’ектывацыі апавядання, вылучэння на першы план вобраза суб’екта вандроўкі і яго індывідуалізацыі. 3 16 ст. ўсталёўваецца дзённікава-нарысавая форма падачы (Эразм Цёлк), a ў канцы 16 ст. канчаткова афармляецца такі тып літ. П., y якім структуратворчым момантам апавядання выступаюць уражанні і ўспаміцы героявандроўніка («Перагрынацыя...» М.К.Радзівіла Сірогкі). У 16— 17 сг. y выглядзе дзённіка П. напісаны ўспаміны С.Сгаравольскага, Г.Пельгрымоўскага, І.Б.Сапегі, І.Бялкоўскага, М.Л. і Т.Г. Абуховічаў, П.Барсгоўскага, А.Каменскага-Длужыка, Ф.Котава, Т.Білевіча, y 18 ст. — Я.Caneri, Я.Комара, Л.Сяніцкага і інш. Элементы літ. П. сустракаюцца ў «Дыярыушах» Я.П.Сапегі, С.Маскевіча, А.Філіповіча, Я.Цадроўскага і інш. У 18 ст. блізкімі да рамана-П. можна лічыць аўтабіягр. «Авантуры майго жыцця» С.Пільштыновай-Русецкай, дзе шмат займальных расказаў пра пераеэды, уцёкі, вандроўкі, замалёвак жыцця ў Турцыі, Аўстрыі і Расіі. П. шырока распаўсюджана ў л-ры Беларусі 19 і 20 ст.: «Падарожжа па Амерыцы 1797— 1807» Ю.Нямцэвіча (вьш. 1959), «Агляд Малой Азіі ў цяперашнім яе стане» М.Урончанкі (ч. 1—2, 1838—40), «Успаміны пра падарожжы ў Сібір, побыт y Бярозаве і Саратаве» Е.Фялінскай (т. 1—3, 1853), «Падарожжа па Палессі і Беларускім краі» (1853—55) і «Заходнерускія нарысы» (1858) П.Шпілеўскага, «Літаратурныя клопаты» В.Дуніна-Марцінкевіча (1857), «Араўканія і яе жыхары» I Дамейкі (1860), «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» (1853) і «Нёман ад вытокаў да вусця» (1861) У.Сыракомлі, «Па Мінскай губерні (нататкі з паездкі ў 1886 г.)» М.Янчука (апубл. 1889), нарыс «Са святочнай паездкі» Я.Лучыны (1893), «Папулярна-прыродазнаўчае апісанне побыту ў Французскай Гвіяне і часткова ў Перу» К.Ельскага (1898), мемуары А.Абуховіча (канец 19 ст.), «Пра Сібір і Камчатку» Б.Дыбоўскага (апубл. 1930), «Лісты з дарогі» Ядвігіна Ш. (1910), «Успаміны з паездкі ў Фінляндыю» Цёткі (1914), «3 летніх уражанняў» М.Багдановіча (1916), «3 Румынскага фронту» (1917) і «Паездка на Асінбуд» (1929) Я.Коласа, «1200 вёрст па Беларусі» М.Чарота (1924), «Па чатырох краінах» Ц.Гартнага (1927—28), «Падарожжа на Новую зямлю» М.Зарэцкага (1929), «Ад Мядзведжай гары да Белага мора» П.Галавача (1934), «У Чэхаславакіі» Я.Купалы (1935), «Шляхамі вайны» (1945) і «Пад сонцам Індыі» (1957) М.Лынькова, «Вачыма друга: Польскі дзённік» Я.Брыля (1956), «Паездка ў Прагу» І.Мележа (1956), «Казкі янтарнай краіны» У.Караткевіча (1963), «Дзівасіл» В.Палтаран (1968), «На святой зямлі» У.Сядуры (1969), «Астравеччына, край дарагі...» (1977) і «3 літаратуразнаўчых вандраванняў» А.Мальдзіса (1987), «За чужымі далямі»
A. Кудраўца (1981), «Дарога да акіяна» Г.Пашкова (1998) і інш. 3 сярэдзіны 19 ст. рысы маст. П. шырока выкарыстоўваюцца ў розных родах і жанрах бел. л-ры: ананімных паэмах «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе», «Шчароўскіх дажынках» Дуніна-Марцінкевіча (1857), лірычных цыклах вершаў Ф.Багушэвіча (1897), нап. з нагоды паездкі ў Коўна, і М.Танка, прысвечаных паездцы ў Італію, творах З.Бядулі («10 дзён пацарожжа па Беларусі», 1925), Б.Сачанкі («Зямля маіх продкаў», 1964), Брыля («Душа — не падарожніца», 1968), Пашкова («Палескія вандроўнікі», 1998) і інш. Прыёмы і сродкі літ. П. шырока ўжываюцца ў прыгодніцкай літаратуры і фантастычнай літаратуры. Літ Г р в ц к е в н ч В.П. Путешестввя нашях' земляков. Мн., 1968; Я г о ж . От Немана к берегам Тнхого океана. Мн., 1986; Б а х т в н М.М. Вопросы лнтературы я эстетвкя. М., 1975. С. 254— 271; Г у м я н с к в й B. М. К вопросу о жанре «путешествяй» / / Фнлологня. 1977. Вып. 5; Г р ы ц к е в і ч В., М а л ь д з і с А. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980; Г a р a н і н С Л . Шляхамі даўніх вандраванняў; Гіст.-тэарэтыч. нарыс развіцця бел. паломніцкай літаратуры XII— XVI стст. Мн., 1999. С.Л.Гаранін.
ПАДАР0ЖЧЫНА, від феад. павіннасці ў ВКЛ y 16— 18 ст. Бралася феадалам з сялян як грашовы эквівалент падводнай павіннасці, паводле якой сяляне абавязаны былі даваць землеўладальнікам падводы для перавозкі прадукцыі да рачных прыстаней і ў горад. Памер вызначаўся паводле мясц. звычаю і фіксаваўся ў інвентарах. Часам П. — разнавіднасць грашовага чыншу, які плаціў кожны сял. двор (т.зв. падвароўшчына). ПАДАР0СК, вёска ў Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Зальвянка, на аўтадарозе Ваўкавыск— Ружаны. Цэнтр сельсавета і раённага вытв. аб’яднання «Сельгасхімія». За 26 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Ваўкавыск, 97 км ад Гродна. 707 ж., 294 двары (2000). Спіртзавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя,' аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аадз. сувязі. Царква, касцёл. Брацкія магілы сав. воінаў. Помнік архітэктуры — сядзіба (19 ст.). ПАДАРФЎСКІ (Paderewski) Ігнацы Ян (18.11.1860, в. Курылаўка Хмяльніцкага р-на Вінніцкай вобл., Украіна — 29.6.1941), польскі піяніст, кампазітар, грамадска-паліт. дзеяч, педагог. Скончыў Варшаўскі муз. ін-т (1878), з 1879 выкладаў y ім (у 1882—83 праф., з 1909 дырэктар). Вучань Т.Лешаціцкага. У 1913— 18 жыў y ЗША. У 1-ю сусв. вайну прадстаўнік Польскага нацыянальнага камітэта пры ўрадзе ЗША (1917— 18). У студз. — ліст. 1919 прэм’ер-міністр і міністр замежных спраў Польшчы, прадстаўляў яе на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919— 20 (разам з Р Дмоўскім) і ў Лізе Нацый (1919—21). У 1940—41 старшыня польск. Нац. савета ў эміграцыі. Адзін з буйнейшых піяністаў свайго часу, прадстаўнік рамант. стылю. 3 яго гастроляў пачалася гісто-
ПАДАСІНАВІК___________ 485 рыя канцэртнай залы «Карнегі-хол» (1891, Нью-Йорк). Яго выкананне вызначалася віртуознай тэхнікай, вытанчанасцю, моцным тэмпераментам. Меў вялікі канцэртны рэпертуар, y якім вылучаліся інтэрпрэтацыі твораў Ф.Шапэна, П.Чайкоўскага, ФЛіста. Аўтар оперы «Манру» (паст. 1901), сімфоніі (1907), канцэрта (1888), «Польскай фантазіі на арыгінальныя тэмы» (1893) для фп. з арк., санат, «Польскіх танцаў» (1884), цыюіа «Песні падарожніка», мініяцюр, y т.л. «Менуэта G-dur», эцюдаў для фп., песень, a таксама артыкулаў, успамінаў. Пад яго кіраўніцтвам y 1935—40 падрыхтавана выданне поўнага збору твораў Шапэна (1949—58). Літ:.
P i b е r A . D r o g a d o s ta w y . W a rs z a w a ,
1982.
І.Я.Падарэўскі.
ПАДАСІНАВІК, к р а с н ю к , ч ы р в о н а г а л о в і к (Leccinum aurantiacum), грыб сям. балетавых. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 5 форм, афарбоўка шапкі якіх залежыць ад Mecua росту грыба. Напр., П. баравы, дуброўны, чырв.-буры. Трапляюцца з чэрв. па вер. y лясах з асінай, бярозай, радзей з дубам, елкай, хвояй. П лад овае цела — ш а п к а н а н о ж ц ы . Ш ап ка д ы я м . 4 — 20 с м (р а д з е й 3 0 ), а р а н ж а в а я , а р а н ж а в а - ч ы р в ., ч ы р в .- б у р а я , ч а с а м б е л а я , п а ў ш а -
Падасішшік жоўта-буры.
486________________ ПАДАТКІ рападобная, сухая, з вузкай палоскай скуркі па краі. Ножка белая, даўж. 6—20 см, патоўшчаная каля асновы, валакністая, з лускавінкамі, якія з часам цямнеюць. Мякаць белая, шчыльная, на зломе сінее, потым шарэе. Споры гладкія, бураватыя, верацёнападобныя. Ядомы.
ПАДАТКІ, абавязковыя грашовыя плацяжы юрыд. і фіз. асоб y дзярж. або мясц. бюджэт. Устанаўліваюцца і прымусова спаганяюцца дзяржавай y форме пераразмеркавання часткі грамадскага прадукту, што выкарыстоўваецца для задавальнення агульнадзярж. патрэб. Сутнасць, унутр. змест і значэнне раскрываюць іх функцыі: ф і с к а л ь н а я (функцыя асноўная і характэрная для ўсіх дзяржаў на розных этапах развіцця); выяўляецца ў бесперабойным забеспячэнні дзяржавы фін. рэсурсамі); с т ы м у л ю ю ч а я (выяўляецца ў змене аб’екта абкладання, змяншэнні падаткаабкладаемай базы і рэалізуецца праз сістэму льгот, прэферэнцый, выюпочэнняў); р а з м е р к а в а л ь н а я (забяспечвае працэс пераразмеркавання часткі сукупнага грамадскага прадукту); р э г у л ю ю ч а я (удзельнічае ў пераразмеркавальным працэсе, уплывае на ўзнаўленне і яго тэмпы, назапашванне капіталу і плацежаадольны попыт насельніцтва). П. вядомы з глыбокай старажытнасці, калі яны існавалі ў форме даніны, павіннасцей і інш. пабораў. Узнікненне П. звязана з неабходнасцю ўтрымання дзяржавы. У ВКЛ і Рэчы Паспалітай П. выступалі ў якасці ўстаноўленых плацяжоў на карысць дзяржавы, феадалаў і царквы. Падатковай адзінкай y сельскай мясцовасці быпа абшчына, сяляне якой плацілі грашовыя і натуральныя П ; з гарадоў спаганялася ардыншчына, сярэбшчына, карчомны чынйі Да пач. 17 ст. ў ВКЛ было больш за 30 розных павіннасцей (байдачнае, дзесяціна, куніца, саха, чоп і інш ). У Рас. імперыі, потым y СССР П. вызначаліся і спаганяліся ў адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам. У 1930 y сувязі з падатковай рэформай шматлікія П. прадпрыемстваў (больш за 80 відаў аб’яднаны ў П. з абароту і ашіічэнні ад прыбытку Пазней П. ў асноўным спаганяліся з даходаў грамадзян, каап., грамадскіх прадпрыемстваў і з калгасаў y форме падаходнага падатку. Насельніцтва таксама плаціла мясцовыя зборы — с.-г. П., з маласямейных і адзінокіх грамадзян. Асн. крынійай даходаў бюджэту былі П. з абароту — універсальныя акцызы, якія плацілі прадпрыемствы. 3 іх дапамогай ажыццяўлялася рэгуляванне фіксаваных рознічных і аптовых цэн, Уведзеныя ў 1960 плата за фонды, фіксаваныя плацяжы, плата за прац. рэсурсы па-сутнасці былі абавязковымі П.
У Рэспубліцы Беларусь з 1992 заканадаўча зацверджана новая падатковая сістэма. П., як і аб’ектаў абкладання, шмат, яны гарантуюць прыкладна роўныя ўмовы ўсім суб’ектам, незалежна ад формы ўласнасці. Юрыд. асобы абавязаны плаціць ускосныя і адначасовыя грашовыя П. Сярод ускосных: П. н a д а б а ў л е н у ю в а р т а с ц ь (аб’ект падаткаабкладання — вартасць, якую прадпрыемства дабаўляе да вартасці сыравіны, матэрыялаў або тавараў пры вытв-сці і рэалізацыі прадукцыі, выка-
нанні работ і аказанні паслуг), П. н a п a л і в a (аб’ект падаткаабкладання — выручка ад рэалізацыі бензінаў і дызельнага паліва, сціснутага і звадкаванага газу); П. н а п р о д а ж (разнастайныя акцызы на асобньм тавары, напр., на гарэлку, тытунёвыя вырабы і да т.п.). Да прамых П. належаць: П. на прыбытак, даходы, нерухомасць, надзвычайны для ліквідацыі вынікаў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, экалагічны, транзітны, мытныя пошліны, зямельны. Насельнііггва плаціць П. на нерухомасць, зямельны; прадпрымальнікі плацяць таксама П на дабаўленую вартасць. Усе сумы П. і збораў залічваюцца ў бюджэт краіны. Памеры аплічэнняў y мясц. бюджэты ад агульнадзярж. П. ўстанаўліваюцца штогод пры зацвярджэнні бюджэту. Гл. таксама ІТадатковая палітыка, Падатковыя льготы. Л і т Ф я ш е р С., Д о р н б y ш Р., Ш м а л с н з н Р. Экономнка: Пер. с англ. М., 1993; Курс экономмкн. 2 нзд. М , 1999; Налогн. Мн., 2000. М.ЕЗаяц.
ПАДАТК0ВАЯ ПАЛІТЫКА, сукупнасць мерапрыемстваў адпаведных органаў дзярж. улады і дзярж. кіравання ў галіне падаткаў і падаткаабкладання; частка агульнай фінансавай палітыкі дзяржавы. П.п. вынікае з сутнасці і функцыі падатку і заключаецца ў спагнанні дзяржавай часткі сукупнага грамадскага прадукту на агульнадзярж. патрэбы, y мабілізацыі гэтых сродкаў і пераразмеркаванні іх праз бюджэт. П.п. рэалізуецца праз падатковы механізм, які ўяўляе сабой сукупнасць арганізац,прававых норм, метадаў і форм дзярж. кіравання падаткаабкладаннем праз сістэму розных надбудовачных інструментаў (падатковыя стаўкі, падатковыя льготы, спосабы абкладання і інш.). Функцыянаванне падатковага механізму забяспечваецца праз арганізац. структуры, прававое рэгуляванне і рэгламентаванне, планаванне (прагназіраванне), рыначнае рэгуляванне, кіраванне. На Беларусі гал. суб’ектам П.п. з’яўляецца дзяржава, a яе асновай — адносіны паміж дзяржавай і гасп. суб’ектамі. Вылучаюць 3 тыпы П.п.: палітыка максімальных падаткаў, калі існуе верагоднасць таго, што іх павышэнне вядзе да зніжэння матывацыі дзейнасці і не суправаджаецца прыростам дзярж. даходаў; палітыка аптымальных падаткаў, якая садзейнічае развіццю прадпрымальніцтва і малога бізнесу, забяспечвае ім спрыяльны падатковы клімат; П.п., якая прадугледжвае даволі высокі ўзровень абкладання, але пры значнай дзярж. сац. абароне. М.Е.Заяц. ПАДАТК0ВЫЯ ЛБГ0ТЫ , частковае або поўнае вызваленне пэўнага кола фіз. і юрыд. асоб ад платы падаткаў шляхам вылічэнняў ці скідак пры вызначэнні падаткаў. П.л. маюць на мэце стымуляванне развіцця эканомікі, прыярытэтных галін, асобных вытворчасцей, рэгіёнаў краіны. Існуюць розныя формы П.Л.: неабкладны мінімум аб’екта падатку; выключэнне з абкладання пэўных элементаў аб’екта падатку; выз-
валенне ад платы падаткаў пэўных асоб або катэгорый плацельшчыкаў або паніжэнне падатковых ставак; вылік з падатковага плацяжу за разліковы перыяд; мэтавыя П.л., падатковыя крэдыты, адтэрміноўкі спагнання падаткаў і інш. М.Е.Заяц.
ПАДАФІЦфРЫ, катэгорыя сяржанцкага і старшынскага складу ўзбр. сіл ma pary дзяржаў (Венгрыя, Польшча, Румынія і інш.); y арміях некат. краін падзяляюцца на старшых і малодшых. ПАДАХ0ДНЫ ПАДАТАК з г р а м а д з я н, від падатку, які бярэцца з сукупнага даходу грамадзян y грашовай (нац. або замежнай валюце) ці натуральнай формах, атрыманага на тэр. краіны або за яе межамі на працягу каляндарнага года. На Беларусі адносіцца да прамых падаткаў і бярэцца на аснове закона «Аб падаходным падатку з грамадзян» (1991). Уплывае на фарміраванне мясц. бюджэтаў або адносіцца да разраду ўласных (замацаваных) падаткаў і поўнасцю застаецца на тэр. мясц. Саветаў. Плацельшчыкамі П.п. з’яўляюцца грамадзяне краіны, замежныя грамадзяне і асобы без грамадзянства, якія пастаянна або часова пражываюць на яе тэрыторыі. Законам прадугледжаны даходы, што не падлягаюць падаткаабкладанню (дапамога, аліменты, стыпендыі, пенсіі і г.д.), a таксама льготы, па якіх асобныя катэгорыі грамадзян ад выплаты падатку вызваляюцца поўнасцю або сума падатку паніжаецца (інваліды, слабазабяспечаныя грамадзяне, сем’і з дзецьмі і інш.), ільготы па падатку з даходаў, атрыманых ад рэалізацыі с.-г. прадукцыі, і інш. 3 1999 уведзена сістэма ўсеагульнага дэкларавання пры налічэнні П.п., паводле якой кожны падаткаплацельшчык павінен зарэгістравацца ў падатковых органах па месцы жыхарства і кожны год падаваць дэкларацыю аб даходах, атрыманых за год. A Ф Кірэева. ПАДБАЙЛА ( П а д а б а й л а , П а б а д а й л а ) Сцяпан (? — ліп. 1654), казацкі палкоўнік, кіраўнік казацкіх атрадаў на Беларусі ў антыфеадальную вайну 1648—51. У 1648 атрад П. і палкоўніка Гаркушы знаходзіўся ў Бабруйску, адкуль y вер. рушыў да Беразіно, a ў пач. снеж. да Старога Быхава. Пасля няўдалага штурму крэпасці казакі адступілі. У 1649 П. на чале 6 тыс. казакоў Чарнігаўскага палка абараняў т.зв. Лоеўскія пераправы, каб не дапусціць войска Я.Радзівіла на Украіну. Пасля Лоеўскай бітвы 1649 захапіў Гомель і асадзіў Чачэрск. У 1651 накіраваны Б.Хмяльніцкім y якасці пасла да Радзівіла. У Лоеўскай бітве 1651 пацярпеў паражэнне і адступіў да Чарнігава. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 узначальваў Чарнігаўскі полк казацкага войска І.Залатарэнкі. Загінуў y баі пад Гомелем. ПАДБАЛАЦЙНКА, к а ў п а к к о л ь ч a т ы (Rhozites caperata), шапкавы грыб сям. павуціннікавых; адзіны від роду. Пашыраны ў Еўразіі, Амерыцы.
На Беларусі трапляецца ў вільготных хваёвых і мяшаных лясах, па краі балот з ліп. па верасень. Нар. назвы курачка, панчошка, турак. Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. 5— 9 см, спачатку паўшарападобная, потым пляскатая, жоўтая з ружовым адценнем, з тонкім мучністым налётам Пласціны прырослыя. Мякаць шчыльная, белая або жаўтаватая. Ножка даўж. 7— 12 см, таўшчынёй 2— 3 см, роўная, шчыльная, жаўтаватая, з буйным кольцам. Споры эліпсападобныя, жоўтыя. Ядомы.
ПАДБЁЛ (Tussilago), род кветкавых раслін сям. складанакветных. 1 від — П. звычайны, або камчужная трава, ці маташнік (T.farfara). Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы і Паўн. Амерыцы (заноснае). На Беларусі трапляецца па берагах канаў, рэк, ручаёў, на пустках. Шматгадовая травяністая расліна выш. да 20 см з паўзучым карэнішчам, якое паглыбляецца ў глебу больш як на I м. Адзіночныя кветаносныя сцёблы шчыльна ўсаджаны чырванавата-бураватым лускападобным лісцем. Прыкаранёвае лісце доўгачаранковае, з верхняга боку — гладкае, з ніжняга — лямцавае.
бялявае [адсюль назва — под(ніз)белы); адрастае пасля цвіцення. Жоўтыя кветкі ў кошыках дыям. 2— 3 см, цвітуць ранняй вясной. Плод — сямянка. Піянерная расліна — хутка асвойвае свабодныя плошчы, але потым выцясняецца інш. раслінамі. Лек. расліна, ранні меданос.
ПАДБ0Р y ж ы в ё л а г а д о ў л і , састаўленне бацькоўскіх пар для атрымання патомства пажаданай якасці; прыём паляпшэння парод с.-г. жывёл. Адрозніваюць П. аднародны (гамагенны) і разнародны (гетэрагенны). Пры аднародным П. выкарыстоўваюць вытворнікаў, падобных адзін да аднаго тыпам целаскладу, прадукцыйнасцю і паходжаннем, каб зберагчы і ўзмацніць каштоўныя якасці бацькоў; пры разнародным П. — пары, якія адрозніваюцца па гэтых паказчыках. Адна з форм аднароднага П. — інбрыдзінг (блізкароднаснае спароўванне для атрымання каштоўных племянных жывёл). Гетэрагенны П. служыць для стварэння новага тыпу жывёл (больш якасных), для ліквідацыі ў патомкаў недахопаў, наяў4
ПАДБЯРОЗАВІК
487
ных y бацькоў, узбагачэння спадчыннасці. П. бывае індывід., групавы, індывід.-групавы, y птушкагадоўлі — сямейна-групавы. ПАДБ0РШЧЫК, прычапная машына для падбірання з поля сена, саломы, ільняной трасты і інш. пры ўборцы с.-г. культур. Падборшчык-капаклад выкарыстоўваецца для падбірання сена або саломы з валкоў і ўклаакі копаў. Рабочыя органы — падборшчык барабаннага тыпу, транспарцёр і камера-капноўшчык. П а д б о р ш ч ы к - с т о г а с к л а д а л ь н і к прызначаны для падбірання сена або саломы з валкоў і ўтварэння стога. Mae падборшчык барабаннага тыпу, вентылятар-шпурлялку, прасавальную камеру, падпрасоўваючы апарат. П а д б о р ш ч ы к у ш ч ы л ь н я л ь н і к падбірае з валкоў салому, сена, правяленую траву і грузіць яе ў трактарны прычэп з адначасовым ушчыльненнем масы Mae барабанны падборшчык, біцер з зубамі, загружальны механізм грабельнага тыпу, загружальны канал. П р э с п а д б о р ш ч ы к падбірае з валкоў сена або салому, прасуе іх y цюкі прамавугольнай ці цыліндрычнай формы, абвязвае цкжі шпагатам або дротам. Выкарыстоўваецца і ў стацыянарных умовах пры падачы сена (саломы) уручную. Аснашчаны падборшчыкам барабаннага тыпу, двума ўпакоўшчыкамі (механізмамі падачы масы), прасавальнай камерай, вязальным апаратам. П а д б о р ш ч ы к і т р a с т ы падбіраюць з рассцеленай на зямлі стужкі льняную трасту або абмалочаную салому і вяжуць яе ў снапы; п а д б о р ш ч ы к б a в о ў н ы падбірае бавоўну-сырэц, якая ўпала на зямлю, і часткова ачышчае яе, збірае ў бункер і перагружае ў трансп. сродак.
В.М.Кандрпцьеў.
ПАДБУХТ0РВАННЕ, гл. ў арт. Саўдзельніцтва. ПАДБЯР03АВІК, а б а б а к , б а б к а , б я р о з а в і к , чорнагаловік (Leccinum scabrum), шапкавы грыб сям. балетавых. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 4 формы П.: белы, звычайны, ружавеючы, чорны. Трапляецца з чэрв. па вер. y лясах, пераважна пад бярозамі.
Пядбалацянка.
в
Падбел
звычайны.
Тэхнапагічныя схемы падборшчыкаў a — прэс-падборшчык сена поршневага тыпу (1 — падборшчык, 2 — загрузчык, 3 — поршань, 4 — вязальны апарат, 5 — механізм ушчыльнення цкжа); б — прэс-падборшчык сена барабаннага тыпу (1 — падборшчык, 2 — вязальны аларат, 3 — прасавальны механізм — транспарцёр, 4 — вальцы); в — падборшчык ільносаломы і трасты (1 — падбіральны барабан, 2 — комлепадбівальнік, 3 — Вязальны апарат, 4 — сноп).
488
ПАДБЯРЭЗЬ
Пладовае цела — шапка на ножды. Шапка дыям. да 20 см, пукатая, ад белаватай да цёмна-шэрай і амаль чорнай. Ножка белая, цыліндрычная, даўж. да 15 см, з шараватымі або цёмнымі падоўжанымі лускавінкамі. Мякаць белая, шчыльная. Споры верацёнападобныя, гладкія. Ядомы. п а д б я р & з ь , вёска ў Валожынскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 25 км на ПнЗ ад горада і 8 км ад чыг. ст. Валожын, 95 км ад Мінска. 354 ж., 126 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
ПАДБЯРбСКІ ( Д р у ц к і - П а д б я р э з к і ) Рамуальд Андрэевіч; 1812 ці 1813, Вільня — 22.10.1856), бел. і польскі выдавец, публіцыст, фалькларыст. Скончыў Віленскую гімназію (1830). Вучыўся ў Маск. ун-це (1836— 40). 3 1840 актыўны ўдзельнік бел. гуртка ў Пецярбургу. Падтрымліваў сувязі з рус. славянафіламі, Т.Шаўчэнкам. 3 1847 y Вільні. Сваёй грамадз. дзейнасцю памагаў гуртавайь культ. сілы Беларусі. Выдаваў літ.-навук. альманахі «Rocznik Literacki» («Літаратурны штогоднік», т. 1—4, Пб.; Вільня, 1843—49) і «Pamiçtnik naukowo-literacki» («Навукова-літаратурны дзённік*, т. 1—2, ч. 1— 6, Вільня, 1849—50), y якіх публікаваў бел. аўтараў і матэрыялы, звязаныя з Беларуссю. У друку выступаў з допісамі пра культ. падзеі, водгукамі на творы мастацтва, літ.-крыт. артыкуламі. У арт. «Беларусь і Ян Баршчэўскі» (прадмова да т. 1 кн. Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня...», 1844) з дэмакр. пазіцый характарызаваў бел. л-ру 1-й пал. 19 ст. і ўпершыню вызначыў рысы яе народнасці. Аўтар фальклорна-этнагр. нарыса «Беларускае вяселле» (1848); «Лістоў з Беларусі» (1844). Выдаў зб. Т.Лады-Заблоцкага «Паэзія» (1845), апублікаваў «Дыярыуш» С.Бельскага (1842). Вывучаў помнікі старажытнасці і гісторыі Беларусі. На польскую мову пераклаў «Каўказскага палонніка» А.Пушкіна, «Апавяданні маларасіяніна» П.Куліша, рус. нар. казкі і інш. У 1850 за антыўрадавую літ. дзейнасць арыштаваны і высланы ў Архангельскую губ., дзе і памёр. To: Antoni Abramowicz — nuizyk / / Rocznik Literacki. 1846. T. 3. Літ: Пачынальнікі. М н , 1977; В а р а н о в i ч C. [Александровіч С.]. РДруцкі-Падбярэскі / / Беларусь, 1958. № II; К і с я л ё ў Г. Загадка беларускай «Энеіды» Мн., 1971. С. 27— 40; К а х а н о ў с к і Г. Лёс Рамуальда Падбярэскага / / ЛіМ. 1976. 6 жн.; 1 n g 1 о t М. Polskie czasopisnia literackie ziem litewskoniskich w latacli 1832— 1851. Warszawa, 1966. У.І.Мархель.
ПАДБЯРФСКІЯ, шляхецкі род герба «Газдава» ў ВКЛ. Родапачынальнік полацкі баярын Яцка Сенькавіч (? — пасля 1520) быў жанаты з сястрой кн. Сямёна Ямантавіча-Падбярэскага Ульянай. Пасля смерці бяздзетнага князя (1540) Ульяна адсудзіла маёнтак Падбярэззе ў Аршанскім пав. і інш. ўладанні
на карысць сваіх сыноў Рыгора і Івана Яцкавічаў. 3 іх Рыгор (1510? — пасля 1585) атрымаў пры падзеле з братам Падбярэззе і Бачэйкава і пачаў ужываць прозвішча П. Яго нашчадкі неаднаразова займалі павятовыя пасады, пераважна ў Аршанскім пав. 3 іх найб. вызначыўся Рыгор Казімір (1620? — 77), сын Аляксандра, ротмістр казацкай харугвы ВКЛ з 1643, удзельнік Лоеўскай бітвы 1649 з укр. казакамі, вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67, ваявода смаленскі з 1667. Існаваў іншы род П., якія карысталіся гербам «Тарнава» змененая. В.Л.Насевіч.
ПАДВАЯВ0ДА, службовая асоба ў мясц. адміністрацыі ВКЛ y 15— 18 ст., намеснік ваяеоды. Звычайна кіраваў дваром ваяводы (адсюль другая яго назва — каморнік ваяводскі), назіраў за гандлем і спаганяў падаткі з гандл. заняткаў. У ваяводствах ВКЛ, за выключэннем Брэсцкага і Мінскага, лічыўся земскім чыноўнікам і па даручэнні ваяводы замяняў яго ў судзе ваяводства. Кантраляваў наяўнасць і сапраўднасць эталонаў мер і вагі на тэр. ваяводства, аб’язджаў гарады, кантралюючы мясц. гандаль. Пасада П. давала магчымасць атрымліваць грашовыя прыбыткі, на яе заўсёды было шмат жадаючых, але вял. значэння яна не мела. А.П.Грыцкеоіч.
ўтвараюць пры пладах т.зв. пухоўку. Плод — арэшак. Торфаўтваральнікі. Зімуюць y зялёным стане; ранневеснавы корм для аленяў, ласёў.
ПАДВЁЙКА, другая назва ракі Вейнка. ПАДВЁСКА, від стараж. падвесных упрыгожанняў да адзення (часцей жаночага), збруі і інш. Служылі таксама амупетамі. Найчасцей іх насілі разам з каралямі і пацеркамі, на ланцужках, шнурках, прышывалі на адзенне. На Беларусі найб. стараж. П. адносяцца да палеаліту (з зубоў жывёл). У бронзавым веку выкарыстоўвалі бурштынавыя П. з вял. адтулінай пасярэдзіне, a таксама медныя акулярападобныя П. У жал. веку пашыраны П. металічныя (бронзавыя і жал.), касцяныя, гліняныя розных геам. форм. У 10— 13 ст. з каляровых і каштоўных металаў выраблялі П. ў выглядзе плоскіх сімвалаў нябесных свяціл, жывёл, птушак, бытавых рэчаў, крыжыкаў, званочкаў. П. знаходзяць на паселішчах і ў пахаваннях. Найб. цікавыя П. знойдзены ў Барысаве, Віцебску, гарадзішчы Маскавічы, курганных могільніках каля в. Лудчыцы Быхаўскага р-на і в. Калодзецкая Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. Л.УДучыц.
ПАДВЁДАМАСНАСЦЬ, размежаванне кампетэнцыі паміж рознымі органамі дзярж. улады і кіравання, якое вызначае сферу дзейнасці кожнага з іх. Напр., y Рэспубліцы Беларусь размежаванне кампетэнцыі агульных і гасп. судоў; y Рас. Федэрацыі размежаванне прадметаў ведання паміж'федэральнай уладай і суб’ектамі федэрацыі. ПАДВЁЙ (Eriophorum), род кветкавых раслін сям. асаковых. Каля 20 відаў. Пашыраны ў халодным, умераным і часткова субтрапічным паясах Паўн. паўшар’я. На Беларусі 4 віды. Найб. вядомыя П.: прхвенны (E.vaginatum), шматкаласковы (E.polystachyon), шыракалісты (E.latifolium). Трапляюцца на балотах, y забалочаных лясах, па берагах зарослых азёр. Шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 1 м з паўзучым ці пакарочаным карэнішчам. Сцёблы трохгранныя або цыліндрычныя. Лісце лінейнае. Кветкі ў шарэпадобных каласках або ў парасонападобных суквеццях. Калякветнік са шматлікіх белых, радзей рыжаватых валаскоў, якія пасля цвіцення падаўжаюцца і
Пядвескі-конікі з гарадзішча Маскавічы. 13 ст.
ПАДВЁСНАЯ КАНАТНАЯ ДАР0ГА, гл. Канатная дарога. ПАДВЁСНАЯ РЭЙКАВАЯ гл. Манарэйкавая дарога.
ДАР0ГА,
ПАДВЁТРАНЫЯ АСТРАВЫ, П a ў днёва-Антыльскія астравы (галандская назва Benedenwindse Eilanden, ісп. — Islas Sotavento), паўднёвая частка архіпелага Малыя Антшьскія астравы на 3 ад 64° зах. д. Складаюцца з
а-воў: Арубаг Юорасао, Банайрэ (уваходзяць y Нідэрландскія Антыльскія а-вы), Авес, Лос-Рокес, Арчыла, Бланкілья, Лос-Эрманас (уваходзяць y склад Венесуэлы на правах федэрапьных уладанняў). Назва П.а. тлумачыцца падветраным становішчам астравоў y адносінах да паўн.-ўсх. пасату. Пл. каля 1,2 тыс. км2. Нас. каля 370 тыс. чал. (1999). Буйныя астравы ўзгоркаватыя (выш. да 372 м на в-ве Кюрасао), складзены з крышт. і метамарфічных сланцаў, перакрытых вулканічнымі і вапняковымі адкладамі. Дробныя астравы каралавыя, нізінныя. Клімат трапічны, засушлівы. Сярэднія т-ры 26—28 °С, ападкаў 500— 600 мм за год. Сухія лясы і ксерафітныя хмызнякі. Плантацыі copra, арахісу, бататаў, бананаў, цытрусавых. Гадуюць коз і авечак. Нафтаперапрацоўка (нідэрландская ч. П.а.). Буйнейшыя гарады — Вілемстад (в-аў Кюрасао), Араньестад (в-аў Аруба). А-вы Лос-Рокес аб’яўлены Нац. паркам (1973). Адкрыты ў 1499 мараплаўцамі А.Ахедам і А.Веспучы. М.В.Лпурыновіч. ПАДВ<Д (лац. subspecies), таксанамічная катэгорыя (ранг) y сістэматыцы раслін і жывёл, рангам ніжэйшая за від. Сукупнасць геаграфічна (радзей экалагічна або геахраналагічна) адасобленых папуляцый віду, y якіх большасць асобін адрозніваецца адным або некалькімі (звычайна марфал.) прыкметамі ад асобін інш. папуляцый таго ж віду. Бел. назва П. складаецца з 2 слоў. Лац. назву П. ўтвараюць дадаткам трэцяга слова (падвідавога эпітэта) да назвы віду. Напр., адзін з П. ліса звычайнага (Vulpes vulpes) — ліс сярэднярускі, абазначаецца як Vulpes vulpes vulpes. Міжнар. кодэкс заал. наменклатуры прызнае П. за найніжэйшую таксанамічную адзінку. Міжнар. кодэкс бат. наменклатуры прызнае і інфрападвідавыя (ніжэйшыя за П.) катэгорыі (варыеТЭТ, форма і інш ). А.М .Петрыкаў. ПАДВІЧКА, галаўны ўбор замужніх жанчын на Беларусі y ляхавіцкім строі. Прадаўгаватым кавалкам (шырыня 12— 15 см, даўжыня 50—60 см) саціну, атласу, парчы (уласна П.) абгортвалі тканку з чапцом і замацоўвалі шпількамі і іголкамі. Для пругкасці ў П. ўстаўлялі кардон, паперу, накрухмаленае палатно. Выкарыстоўвалі пераважна тканіну чырв. колеру з верт. белымі палоскамі ці блакітнага колеру з расл. узорам. Святочныя П. ўпрыгожвалі букетамі жывых кветак ці дэкар. зеляніны, якія ўтыкалі збоку ці па цэнтры, a таксама тасёмкамі, пацеркамі і інш. У вясельным уборы паверх П. завійалі намітку, a на патыліцы мацавалі пышны букет кветак. М.Ф.Раманюк. ПАДВІШАНЬ (Clitopilus primulus), шапкавы грыб сям. энталомавых. Пашыраны ў Еўразіі і Амерыцы. На Беларусі трапляецца з ліп. па вер. y лясах, на палянах, узлесках, садах. Нар. назва гладун. Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. да 10 см, пукатая, пазней увагнутая з
няроўным хвалістым краем, светла-ружаватабялёсая, падсохлая — белая. Пласцінкі прырослыя. Ножка белая, кароткая, унізе звужаная. Мякаць белая, з пахам мукі. Споры эліпсападобныя, ружаватыя. Ядомы.
ПАДВ0ДКА, п а д г а л о с а к , верхні саліруючы голас, які ў нар. шматгалоссі кантрапунктуе асн. напеву ніжняга голасу, што вядзе ўвесь хор («басуе», «туруе»), Выконваецца адным найб. майстэрскім спеваком (што можа «падняць песню»), Бел. шматгалосы спеў з П. роднасны спеву Укр. Палесся (з майстэрствам «выводзіць») і тыпалагічна блізісі спеву рус. данскіх казакоў (з майстэрствам «дышканціць»). На Беларусі найб. пашыраны на Палессі, сустракаецца таксама на Магілёўшчыне і паўд. Міншчыне. Літ:. М о ж е й к о 3. Песенная культура Белорусского Полесья. Село Тонеж. Мн., 1971; Я е ж. Песнм Белорусского Полесья. Вып. 2. М., 1984; Э в а л ь д З.В. Песнн Белорусского Полесья. М., 1979; М а ж э й к а З.Я., В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні Беларускага Падняпроўя. Мн., 1999. З.Я. Мажэйкп.
ПАДВ0ДНАЕ АРЫЕНТАВАННЕ, від падводнага спорту. Уключае 3 асн. практыкаванні: «арыенціры», «зоны» і «зорку». Пры іх выкананні спартсмен праплывае з аквалангам пэўную дыстанцыю і мяняе напрамак y зададзеных пунктах. Спаборніцтвы праводзяцца ў адкрытых вадаёмах y асабістым і камандным заліках. Пры ацэнцы вынікаў улічваецца час пераадолення дыстанцыі і даклацнасць арыенгавання. Бел. спартсмены ўдзельнічалі ў спаборніцтвах y 1960—88. Пераможцы і прызёры чэмпіянатаў СССР — Н. Ясючэня (1970), І.Хрысценка (1976), А.Шымановіч (1977). ПАДВ0ДНАЕ ТЭЛЕБАЧАННЕ, сістэма тэлебачання, якая выкарыстоўваецца для назірання за падводнымі аб’ектамі. Адносіцца да сістэм замкнутага тыпу. У падводнай частцы маюць відэакамеру ў воданепранікальным боксе, крыніды падсвечвання, блок фатаграфавання і спец. кабелі сілкавання і сувязі (глыбакаводныя сістэмы маюць аўтаномныя крынійы сілкавання, a інфармацыя перадаецца па гідраакустычных ці інш. каналах). У надводнай размешчаны відэаманітор (ці
ПАДВОДНАЯ____________ 489 тэлевізар), пульт кіравання і крыніца сілкавання. Кіраване дыстанцыйнае ці ўручную (на малых глыбінях). Выкарыстоўваецца на розных глыбінях і пры розных умовах (у т л пры радыеактыўным забруджванні вады), напр., для агляду падводных частак суднаў, гідратэхн. збудаванняў, камунікацый, пошуку і абследавання затанулых суднаў, назірання за работай вадалазаў, станам лёдавага покрыва, разведкі касякоў рыбы, радовішчаў карысных выкапняў.
ПАДВбДНА-ТЭХН^ЧНЫЯ РАБ0ТЫ, будаўніча-мантажныя, рамонтныя, эксплуатацыйныя і інш. работы, якія выконваюцца пад вадой вадалазамі. Праводзяцца з берага, прычальных сценак, плывучых сродкаў (вадалазных рэйдавых ботаў, плытоў, спецыяльна абсталяваных Плашкоўтаў). Жыццядзейнасць вадалазаў пад вадой забяспечвае разнастайны вадалазны рыштунак: гідракамбінезоны, скафандры, аквалангі, шлангавыя і інш. апараты. П.-т.р. выкарыстоўваюцца: пры абследаванні дна акваторый і фарватэраў, падводнай часткі гідратэхн. збудаванняў (ГТЗ); буд-ве шпунтавых сценак, палевых збудаванняў, апускных каподзежаў, набярэжных, агараджальных і суднападымальных збудаванняў і інш; пракладцы трубаправодаў, кабеляў і інш. камунікацый; цэментацыі муравання, ачыстцы і афарбоўцы паверхняў, аднаўленні дэфармацыйных швоў і інш. рамонтных і абслуговых работах падводных частак ГТЗ; днопаглыбляльных работах, ачыстцы водных шляхоў, падняцці затанулай тэхнікі і гд. Асн. віды П.-т.р.: п а д в о д н ы я з е м л я н ы я р a б о т ы, якія выконваюцца зеш ечарпальнымі снарадамі, землясоснымі снарадамі, гідрозлеватарамі, гідраманіторамі, эртфтлмі, скрэ-
пернымі ўстаноўкамі і інш.; п а д в о д н а е б е т а н а в а н н е спосабамі вертыкальна перасоўнай трубы і ўзыходзячага раствору; п a д в о д н ы я в ы б у х о в ы я р а б о т ы , якія праводзяць пры разбурэнні рэшткаў метап., каменных і бетонных канструкцый з дапамогай накладных, шпуравых і свідравінных (калонкавых) зарадаў выбуховых рэчываў; падводная зварка і рэзка; п р а к л а д к а т р у б а п р а в о д а ў працягваннем па дне, свабодным апусканнем з дапамогай плывучых кранаў, нарошчваннем з плывучых сродкаў.
На Беларусі асобныя віды П.-т.р. выконваюць вадалазныя станцыі, напр., на Вілейска-Мінскай воднай сістэме, прадпрыемствах рачнога флоту. Л і т Г о д е с Э.Г., H a р б y т Р.М. Стронтельство в водной среде: [Справ.) 2 мзд. Л., 1989; З а б е л а К.А., К у ш н н р ю к Ю.Г. Пособяе по подводно-техннческям работам в стромтельстве. Кяев, 1975. В.Б.Корбут.
ПАДВ0ДНАЯ АРХЕАЛ0ГЫ, r і д р a а р х е а л о г і я , галіна археалогіі, якая займаецца вывучэннем стараж. аб’ектаў, затопленых вадой. Узнікла ў сярэдневякоўі з мэтай пошуку затанулых караблёў. Першыя ў Расіі даследаванні па П.а. праведзены ў 1905 y бухце г. Феадосія ў Чорным моры. У 1930 пад кіраўніцтвам праф. К.Э.Грыневіча вадалазы даследавалі рэшткі пабудоў стараж грэч. калоніі Херсанес. 3 1937 пад кіраўніцтвам акад. Р.А.Арбелі вяліся даследаванні антычнага г. Ольвія. Далейшае развіццё П.а. звязана з вынаходствам y 1943 франц. даследчыкам Ж.І.Кусто і Э.Ганьянам акваланга, што
490____________ ПАДВОДНАЯ дало магчымасць свабодна працаваць на глыбінях да 50 м. На Беларусі больш за 100 гідраархеал. помнікаў: капішчы, стараж. масты, месцы былых бітваў, культавыя камяні, затопленыя паселішчы, чаўны і інш. У 1907 y р. Ясельда каля в. Жабер Драгічынскага р-на вёўся пошук гармат, затопленых y 17 ст. (знойдзена 8 гармат). У 1920-я г. падводныя раскопкі праводзіліся на месцы пераправы войск Напалеона цераз Бярэзіну каля в. Студзёнка Барысаўскага р-на. Планавыя падводныя пошукі археал. помнікаў пачаліся ў 1979. Археал. даследаванні праводзіліся каля гарадзішча Маскавічы, y рэчышчы Зах. Дзвіны на месцы знаходжання Барысавых камянёў, y р. Свіслач y Мінску, y р. Лукомка каля в. Лукомль, y воз. Іказнь каля сцен замка і інш. Л.У.Дучыц. ПАДВ0ДНАЯ ВАЙНА, баявыя дзеянні падводных лодак (ПЛ) супраць караблёў і суднаў праціўніка з мэтай іх знішчэння, або парушэння яго марскіх камунікацый. Вялася ў І-ю (1914— 18) і 2-ю (1939—45) сусв. войны. У 1-й сусв. вайне страты гандл. флоту ад ПЛ склалі 14 млн. брута-рэгістравых тон і 192 баявьм караблі. Германія, насуперак міжнар. пагадненням і прававым нормам, тапіла гандл. судны праціўніка і нейтральных дзяржаў. Пытанне аб забароне П.в. абмяркоўвалася на Вашынгтонасай канферэнцыі 1921—22, але яна не прыняла прапанову Вялікабрытаніі забараніць выкарыстанне ПЛ. У 1936 ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, Італія, Японія падпісалі пратакол аб правілах дзеянняў ПЛ y адносінах да гацдл. суднаў y ваен. час; да пратакола далучыліся СССР (1937) і некаторыя інш. краіны. Паводле гэтага дакумента, ПЛ і надводныя ваен. караблі, y адносінах да гандл. суднаў павінны былі кіравацца нормамі міжнар. права. Толькі ў выпадку ўпартай адмовы гандл. судна прыпыніцца ці супраціўлення агляду (вобыску) яно магло быць затоплена або пазбаўлена магчымасці далейшага плавання пры ўмове, што пасажыры, экіпаж і дакументы з судна будуць вывезены папярэдне ў бяспечнае месца. Аднак гэтыя патрабаванні на практыцы не выконваліся. У сувязі з агрэсіяй супраць Іспаніі прадстаўнікі Вялікабрытаніі, Францыі, СССР і інш. дзяржаў падпісалі ў 1937 Ніёнскае пагадненне аб мерах па барацьбе з пірацкімі дзеяннямі ПЛ фаш. дзяржаў. Нягледзячы на гэтыя дакументы, за гады 2-й сусв. вайны агульныя страты гандл. флоту ад ПЛ склалі каля 23 млн. брута-рэгістравых тон (знішчана таксама каля 400 баявых караблёў). Адначасова флаты дзяржаў, што ваявалі, страцілі 1123 ПЛ (у 1-ю сусв. вайну — 265), з іх Германія — больш за 800. У П.в. вызначыліся многія сав. маракі-падводнікі, y т.л. Героі Сав. Саюза КХ.Марынеска, ураджэнец г. Віцебск С.Н Багарад і інш.
Літ:. Подводннкм атакуют: Сб. М., 1985; Деннц К. Немецкне подводные лодкк, 1939— 1945 гг.: Пер. с нем. СПб., 2000 В.А.Юшкевіч, У.Я.Калаткоў.
ПАДВ0ДНАЯ 3BÂPKA I РЙЗКА, дугавая зварка і кіслародная, электракіслародная, плазменная (электрадугавая) рэзка металаў пад вадой. Выкарыстоўваюцца пры буд-ве і рамонце падводнай ч. суднаў, нафта- і газаправодаў, шлюзаў, плацін, партовых і інш. гідратэхн. збудаванняў.
Да арт. Падводная заарка і рэзка. Падводная зварка «мокрым» спосабам: 1 — парагазавы пузыр; 2 — воданепранікальная абмазка; 3 — алектрод; 4 — электрычная дуга.
Земснарады Плывучыя платформы са свабодным на палях са усмоктваннем здабыўным абсталяваннем
г-Л
1
ажыццёўлены ў СССР (1932) пад кіраўніцтвам акад. АН Украіны К.К.Хрэнава.
ПАДВ0ДНАЯ ЗДАБЫЧА к a р ы с н ы х в ы к a п н я ў, распрацоўка радовішчаў цвёрдых карысных выкапняў з дна рэк, азёр, мораў і акіянаў. Ажыццяўляецца многачарпаковымі драгамі, фрэзерна-ўсмоктвальнымі земснорадамі, грэйферамі, драглайнамі, эрліфтамі, якія ўстанаўліваюцца на пантонах ці суднах. Здабытая горная маса транспартуецца да берага ў трумах суднаў, на баржах, гідратранспартам па плывучым пульпаправодзе. Пры П.з. на часткова або цалкам абводненых пакладах на кар’ерным полі праводзяць траншэіпроразі, якія злучаюць тэхнал. абсталяванне з крыніцай вады; надводную ч. ўскрыцця распрацоўваюць экскаватарам з мех. лапатай, выкапні эдабываюць з-пад вады драглайнам і ўкладваюць y штабель, потым транспартуюць на з-д. Пры П.з. істотна скарачаюцца горнакапітальныя работы, траты на транспартававне выкапняў, не патрэбныя аднаўляльна-рэкультывацыйныя работы. П.з. вядома з 11 ст. да н.э., калі фінікійцы здабывалі ў моры сыравіну для фарбы. У 6 ст. да н.э. ў Палінезіі распрацоўвалі каралавыя рыфы для атрымання буд. матэрыялаў. У 3 ст. да н.э. ў праліве Басфор нырцы здабывалі медную руду. У канцы 19 — пач. 20 ст. пачалі здабываць рассыпное золата і інш. на ўзбярэжжы Аўстраліі, Бразіліі, Індыі. У 1920-я г. пачата П.з волава з марскіх россыпаў y Інданезіі, y пач 1960-х г. — жал. руды ў Японіі.
На Беларусі выкарыстоўваецца П.з. пяску, пясчана-жвіровых матэрыялаў і даламітаў земснарадамі і драглайнамі ў рэчышчах і поймах рэк, y забоях моцна абводненых кар’ераў. Б.А.Багатаў.
Эрліфтныя і эжэктарныя драгі
Многачарпаковыя драгі
.t z i
Т ^ г~ Л
À ,
Грэйферныя драгі
Драгі тыпу драглайна
1
____________________ Россыпы карысных выкапняў
Пароды сярэдняй шчыльнасці, узарваная горная маса, гліны
Асадкі дна м ораўi акіянаў
Тэхнічныя сродкі падводн&й здабычы карысных выкапняў. Пры «мокрым» спосабе падводнай зваркі выкарыстоўваюць стальныя электроды, пакрытыя слоем воданепранікальнай абмазкі. Пры зварцы частка абмазкі, што выступае, засцерагае ад вады эл. дугу, якая ўстойліва гарыць y парагазавым пузыры, што ўтвараецца паа уздзеяннем цяшіа дугавога разраду. «Мокры* спосаб з выкарыстаннем спец. паўаўтаматычнага прыстасавання распрацаваны ў Ін-це электразваркі АН Украіны (1965). Дае магчымасць атрымаць трывалыя зварныя швы. «Сухім» спосабам зварваюць металы ў спец. камерах, спушчаных пад ваду. Пры падводнай рэзцы рэзальныя апараты таксама ствараюць магутныя цеплавыя палі, якія кампенсуюць ахаладжальнае дзеянне воднага асяроддзя. П.з. і р. ўпершыню даследаваны і
ПАДВ0ДНАЯ КІНАЗДЬІМКА, кіназдымка аб’ектаў' пад вадой. Выконваецца звычайнымі кіназдымачнымі апаратамі праз ілюмінатары падводных лодак, глыбакаводных апаратаў, праз празрыстыя сценкі басейнаў і акварыумаў, a таксама кінаапаратамі, размешчанымі ў воданепранікальных боксах (камерах). Аператар кіруе кінаапаратам уручную або дыстанцыйна, напр. з палубы судна. ПАДВ0ДНАЯ Л0ДКА. баявы карабель, здольны апускацца і працяглы час дзейнічаць ў падводным становішчы. Прыз-
■начаны для знішчэння караблёў і суднаў праціўніка, паражэння яго наземных аб’ектаў, пастаноўкі мінных загарод, вядзення разведкі, высадкі дыверсійных груп і выканання інш. задач, што патрабуюць скрытнасці і раптоўнасці. Існуюйь таксама П.л. для навук. даследаванняў. Першы эскіз праекта П.л. зрабіў Леанарда да Вінчы. Спробы пабудовы П.л. зроблены ў Вялікабрытаніі галандскім вучоным К. ван Дрэбелем (1620), y Расіі Я.Ніканавым (1724), y Паўн. Амеры-
Атамная нядводная лодка «Акула» (Расія).
цы Д.Бушнелем (1776), y Францыі Р.Фултанам (1801), y Германіі В. Баўэрам (1850). Мінскі дваранін К.Г. Чарноўскі прапанаваў праект метал. П.л. з перыскопам (1829), які рэалізаваў К.А.Шшьдэр (1834). Да пач. 20 ст. многія марскія дзяржавы пачалі буд-ва баявых П.л. Шырока выкарыстоўваліся ў 1-ю і 2-ю сусв. войны (гл. Падводная вайна). П л . мае стальны герметычны абцякальны корпус цыгара-, шара- ці кроплепадобнай формы Бывае аднакорпуснай (без лёгкага корпуса), паўтаракорпуснай (лёгкім корпусам часткова ахопліваецца моцны корпус) і двух-
тарныя). Атамная мае ядз. энергет. ўстаноўку, можа знаходзіцца пад вадой некалькі месяцаў; дызельная ў надводным стане рухаецца з дапамогай дызеляў, пад вадой — электрарухавікоў, што сілкуюцца ад акумулятарных батарэй. Для сачэння за гарызонтам, вадой і паветрам П.л. мае перыскоп. Паводле асн. ўзбраення П.л. падзяляюцца на тарпедныя, ракетныя (з міжкантынент. балістычнымі або крылатымі) і ракетна-тарпедныя, паводле прызначэння — на стратэг. і шматмэтавыя. Аснашчаны гідраэяектроннай, радыёэлектроннай, радыёлакацыйнай і інш. апаратурамі. Дызельныя П л. (водазмяшчэнне да 10 тыс. тон) маюць глыбіню апускання да 300 м, скорасць руху пад вадой 20 вузлоў (37 км/гадз); атамныя сгратэг. (водазмяшчэнне да 26 тыс. т) — глыбіня апускання да 500 м і больш, скорасць руху пад вадой да 36 вузлоў (да 66,7 км/гааз). Гал. кіруню развіцця і ўдасканалення П.Л.: павелічэнне глыбіні апускання, скорасці ходу, далвкасці і аўтаномнасці падводнага плавання, зніжэнне шуму, удасканаленне ўзбраення, радыёэлектроннага абсталявання і інш. П.л. знаходзяцца на ўзбраенні ЗША, Расіі, Кітая і інш. Л.А.Пенязь, В.М.Пташнік.
ПАДВ0ДНАЯ ЎСКРАІНА МАЦЕРЫКА, частка мацерыка, размешчаная ніжэй узроўню акіяна, характарызуецца мацерыковым тыпам зямной кары. Па асаблівасцях рэльефу звычайна падзяляецца на шэльф, або мацерыковую водмель, мацерыковы схіл і мацерыковае падножжа. У параўнанні з платформавымі ўчасткамі сушы «гранітны» слой y межах П.у.м. значна меншы, на мяжы мацерыковага падножжа з ложам акіяна ён выкліньваецца і саступае месца акіянічнай зямной кары. У межах П.у.м. найб. актыўна адбываюцца працэсы: дзейнасць хваль, прылівы і адлівы, цячэнні і інш. ПАДВ0ДНЫ ПЛАНЁР, гл. Батыплан. ПАДВ0ДНЫ СПОРТ, від спорту. Уключае падводнае арыентаванне, ппаванне
ПАДВОЙНАЯ____________ 491 па мішэнях, плаванне ў ластах. Чэмпіянаты рэспублікі і спаборніцтвы на К.убак Беларусі па падводным паляванні і плаванні ў ластах праводзяцца з 1972. У чэмпіянатах свету бел. спартсмены ўдзельнічаюць з 1976. Федэрацыя П.с. Беларусі створана ў 1992. Майстры спорту Беларусі В.Сашынскі (чэмпіён Беларусі, 1996, 1997) і А.Шапавалаў (чэмпіён Беларусі, 1998, 1999). СА.Патрыкееў. ПАДВ0ДНБЫ ХРЫБТЫ, a к і я н і ч н ы я х р ы б т ы, горныя ўтварэнні на дне акіянаў і мораў. У пераходнай зоне ад мацерыкоў да акіянаў прадстаўлены пераважна астраўнымі дугамі, a таксама хрыбтамі на дне катлавін ускраінных мораў, y межах ложа акіяна пашыраны глыбавыя, скляпеніста-глыбавыя і вулканічныя хрыбты. Найб. з П.х. — сярэдзінна-акіянічныя. ПАДВ0ЙНАЕ ПРАМЕНЕПЕРАЛАМJIÉHHE, падваенне светлавых прамянёў пры праходжанні праз анізатропнае асяроддзе (напр., крышталь). Абумоўлена залежнасцю пераламлення паказчыксі дадзенага асяроддзя ад напрамку эл. вектара светлавой хвалі (гл. Анізатрапія ў фізіцы, Крышталяоптыка). Пры падзенні светлавой хвалі на анізатропнае асяроддзе ў ёй узнікаюць 2 хвалі з узаемна перпендыкулярнымі плоскасцямі палярызацыі (гл. Палярызацыя святла). У аднавосевых крышталях адна з хваль мае плоскасць палярызацыі, перпендыкулярную да плоскасці, якая праходзіць праз напрамак праменя святла і аптычную вось крышталя (звычайны прамень), плоскасць палярызацыі другой хвалі паралельная гэтай плоскасці (незвычайны прамень). Скорасць распаўсюджвання звычайнай хвалі і яе паказчык пераламлення не
Разрэз атамнай ракетнай падводнай тыпу «Агайо» (ЗІІІА): 1 — баластныя цыстэрны; 2 — адсек галоўных і дапаможных агрэгатаў; 3 — рэактарны адсек; 4 — ракетны лодкі
адсек; 5 — навігацыйныя прылады; 6 — жылыя памяшканні; 7 — цэнтральны пост; 8 __акумулятарныя батарэі; 9 — тарпедны адсек; 10 — гідраакустычная антэна; 11 — перыскоп і антэна.
корпуснай (моцны корпус ахоплены лёгкім корпусам). Моцны корпус здольны вытрымаць вонкавы ціск вады на вял. глыбіні. П.л. ўнуіры падзелена воданепранікальнымі перагародкамі на 4—8 адсекаў. У моцным корпусе размяшчаюцца экіпаж, зброя, механізмы, розныя сістэмы і ўсгройствы, паліва, запасы прэснай вады і інш. Лёгкі корпус служыць для надання П.л абцякальных абводаў, размяшчэння цыстэрнаў, трубаправодаў, якарных і інш. прыстасаванняў. Для апускання П.л. баластныя цыстэрны запаўняюць вадой, для ўсплывання іх прадзімаюць сціснутым паветрам. П.л. пад вадой кіруюць верт. (па напрамку) і гарыз. (па глыбіні) рулямі. Паводле гал. энергет. установак П л . падзяляюцца на атамныя і дызельныя (дызель-акумуля-
ў ластах, падводныя спартыўныя паляванне і стральбу па мішэнях, падводны турызм. Спарт. інвентар: акваланг, дыхальная трубка, ласты, маска і інш. П.с. узнік y 1920-я г., інтэнсіўна развіваецца пасля вынаходства акваланга. Сусветная канфедэрацыя падводнай дзейнасці (падводнага спорту) створана ў 1959 (Манака); першы прэзідэнт ЖА.Кусто. Канфедэрацыя аб’ядноўвае 112 краін (2000). Чэмпіянаты свету і Еўропы па падводным паляванні праводзяцца з 1950-х г., па падводным арыентаванні і плаванні ў ластах — з 1960-х г. (з 1967 кожны год), спаборніцтвы на Кубак Еўропы — з 1969.
На Беларусі культывуюцца (з 1959) падводныя спарт. паляванне і стральба
Падвойнае праменепераламленне ў аднавосевым крыпггалі: 1 — падаючы прамень, 2 — крыпггаль, 3 — звычайны прамень, 4 — незвычайны прамень, a — вугал падвойнага праменепераламлення, OZ — аптычная вось крышталю.
залежаць ад напрамку распаўсюджвання, а скорасць і паказчык пераламлення незвычайнай хвалі — залежаць, і для яе парушаюцца звычайныя законы пераламлення, напр., незвычайны прамень не можа ляжаць y плоскасці падзення. П.п. назіраецца таксама ў асяроддзях са штучнай анізатрапіяй, напр., пры накладанні эл. поля (Кера эфект)у магн. поля ( Катона—Мутонсі эфект) або поля пругкіх сіл (гл. Палярызацыйна-аптычны метод дасле-
даванняў, Фотапругкасць).
ПАДВОЙНАЯ СЎВЯЗЬ, Кратная сувязь.
гл.
ў арт.
492_____________ п а д в о й н ы ПАДВ0ЙНЫ ЭЛЕКТРЫЧНЫ СЛОЙ, сукупнасць эл. зарадаў процілеглых знакаў, размешчаных уздоўж мяжы падзелу фаз. Утвараецца электронамі, іонамі, a таксама арыентаванымі палярнымі малекуламі, якія маюць уласны дыпольны момант. Абумоўлівае электракінетычныя з ’явы. Будова П.э.с. істотная для эл.-хім. рэакцый, для элсктролізу і інш. Напр., y хім. крыніцах току (гл. Гальванічны элемент) пры апусканні металу ў электраліт метал «аддае» дадатныя іоны, a сам набывае адмоўны зарад. Дадатныя іоны электраліту прыцягваюцца паверхняй металу і ўздоўж паверхні дакранання фаз утвараецца П.э.с. Эл. поле, якое ўзнікла паміж зараджанымі слаямі, перашкаджае далейшаму растварэнню металу і пры пэўным значэнні спыняе яго.
1917 кіраўнік ваен. арг-цыі пры ЦК. і Петраградскім к-це РСДРП(б), старшыня Усерас. бюро франтавых і тылавых арг-цый пры ЦК партыі. У Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917 старшыня Петраградскага ВРК, кіраваў узяццем Зімняга палаца. 3 ліст. 1917 нарком ваен. спраў РСФСР, старшыня Усерас. калегіі па арг-цыі і кіраванні Чырв. Арміі. 3 сак. 1918 y кіруючым апаране Чырв. Арміі. У 1919 нарком па ваен. і марскіх справах Украіны. У 1919—23 кіраўнік Усевобуча. У 1924—35 на парт. і сав. рабоце, y т.л. чл. ЦКК партыі (1924—30). Працы па гісторыі Кастр. рэвалюцыі і грамадз. вайны. ПАДВ0РЛІКІ (Aquila), птушкі роду арлоў сям. ястрабіных атр. сокалападобных. 2 віды: П. вялікі, або арол-крыкун (A. clanga), і П. малы (A. pomarina). Па-
Метал ©
-
-
©
©
-
-
©
©
- ________
-
© ©
© © © © Раствор
Утварэнне падвойнага электрычнага слоя пры апусканні металу ў элекграліт.
ПАДВ0ЙНЫЯ 3ÔPKI, зорная сістэма з 2 зорак, звязаных фізічна (фізічныя П.з.) ці размешчаных амаль на адным прамені назірання (аптычныя П.з.). Фіз. П.з. з прычыны ўзаемнага прыцяжэння рухаюцца па эліптычных арбітах вакол агульнага цэнтра мас. Паводле ўмоў назірання фіз. П.з. падзяляюць на 4 групы. В і з у а л ь н а - П . з . можна бачыць паасобна простым вокам ці ў тэлескоп, напр. зоркі Міцар і Алькор. Адлегласць паміж кампанентамі можа быць настолькі вялікая, што прыцяжэнне інш. зорак разбурае падвойную сістэму. С п е к т р а л ь н а - П . з . выяўляюцца па зменах спектральных ліній (зрушэнне ці раздваенне) y іх спектрах. З а ц ь м е н н а - П . з . (разнавіднасць спектральна-падвойных) бачныя як пераменныя: перыядычна трапляючы на адну лінію з праменем назірання, яны зацямняюць адна адну. А с т р а м е т р ы ч н ы я П.з. — адна з кампанент вельмі мапая і нябачная ў тэлескоп; выяўляецца па анамаліях y руху гал. кампаненты. Існуюць кратныя зорныя сістэмы (складаюцца з некалькіх зорак), напр. Кастар. Прыблізна 70% усіх зорак уваходзяць y склад падвойных ці кратных сістэм. 1х даследаванне мае важнае значэнне для высвятлення прыроды і эвалюцыі зорак. Літ. Б э т т е н А. Двойные н кратные звезды: Пер. с англ. М., 1976; Тесные двойные звеааные снстемы ч вх эволюцмя. М., 1976. А.А.Шымбалёў.
ПАДВ0ЙСКІ Мікалай Ільіч (28.2.1880, с. Кунашоўка Нежынскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна — 28.7.1948), савецкі паліт. і ваен. дзеяч. Вучыўся ў Дзямідаўскім юрыд. ліцэі (Яраслаўль, 1901—05). Чл. РСДРП з 1901, з 1903 бальшавік. Супрацоўнік бальшавіцкіх газет «Звезда» і «Правда» (1910— 14). У
Падворлік малы.
шыраны ў Еўропе і Азіі. Жывуць y лясах, паблізу лясных балот, y далінах рэк і азёр. Гняздуюцца высока на дрэвах. На Беларусі часцей трапляецца П. малы, пераважна на Палессі. Абодва віды занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Даўж. да 75 см, маса да 3,2 кг. Самкі большыя за самцоў. Апярэнне цёмна-бурае. Дзюба і кіпцюры чорныя, васкавіца і пальцы жоўтыя. Цэўка аперана да пальцаў. Драпежнікі, асн. здабыча — дробныя млекакормячыя (пераважна мышападобныя), птушкі, жабы, насякомыя. Нясуць 1— 2 яйцы.
Э.Р.Самусенка.
ПАДВ0РНАЕ АБКЛАДАННЕ, сістэма прамога падаткаабкладання ў Рас. дзяржаве ў 17— 18 ст., y аснову якой пакладзены двор або асобная сямейная гаспадарка. Уведзена ў 1679 замест пасошнага пасля перапісу насельніцтва 1676—78. П.а. павялічыла кантынгент падаткаплацельшчыкаў за кошт новых катэгорый насельніцтва. У 1724 заменена падушньім падаткам. На Беларусі і Украіне П.а. пад назвай падымнае было ўведзена ўрадам Рэчы Паспалітай y 1649, пасля іх далучэння да Расіі таксама заменена падушным падаткам. ПАДВЯЛІКІ МОХ, нізіннае балота ў Ганцавіцкім, часткова Ляхавіцкім р-нах Брэсцкай вобл., y вадазборы р. Бобрык 1-ы. Пл. 6,8 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 3,9 тыс. га. Глыб. торфу да 3,8 м, сярэдняя 1,5 м. Запасы торфу каля 10 млн. т. Растуць пераважна асокі і
мох сфагнум, на асобных участках журавіны. На значнай ч. балота лес з хвоі і бярозы, часткова з вольхі. Ёсць пясчаныя астравы і грады, укрытыя хваёвым лесам. ПАДГАЙНЫ Міхаіл Васілевіч (н. 5.1.1954, в. Ізбішча Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. дзярж. дзеяч. Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1975), Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК КПСС (1991). 3 1975 працаваў інжынерам-тэхнолагам Мінскага вытв. аб’яднання вылічальнай тэхнікі. У 1977—91 на камсамольскай і парт. рабоце. 3 1991 нам. міністра культуры Рэспублікі Беларусь, з 1992 старшыня К-та па справах моладзі пры CM Рэспублікі Беларусь, з 1995 дырэктар гуманітарных праграм Бел. цэнтра інфармацыі ЮНЕСКА, з 1996 начальнік гал. ўпраўлення грамадска-паліт. інфармацыі Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 3 1997 старшыня Дзярж. к-та Рэспублікі Беларусь па друку. ПАДГАЙСКІ Анатоль Сяргеевіч (27.8.1946, в. Сноў Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 5.7.1982), бел. спявак (барытон). Засл. арт. Беларусі (1980). Скончыў Бел. кансерваторыю (1974, клас М.Сярдобава). 3 1972 саліст канцэртна-эстр. аркестра Дзяржтэлерадыё Беларусі, з 1974 саліст Бел. тэлебачання і радыё. Валодаў моцным голасам прыгожага тэмбру, выкананне вызначалася шчырасцю, цеплынёй. Рэпертуар уключаў творы класічнай і сучаснай музыкі. Прапагандаваў нац. музыку, аддаваў перавагу творам грамадз.-патрыят. накіраванасці, y т.л. песням У.Алоўнікава, А.Багатырова, Ю.Семянякі, ІЛучанка, Л.Захлеўнага, В.Іванова, У.Будніка. Сярод найб. значных работ: паргыі Кузьміча (тэлеварыянт оперы «У пушчах Палесся» Багатырова), Міканора (ралыёопера «Барвовы золак» К.Цесакова), Кастуся Каліноўскага (радыёварыянт аднайм. оперы Дз.Лукаса). А.Я.Ракава. ПАДГАЙСКІ Леанід Пракопавіч (25.11.1934, С.-Пецярбург — 4.8.1980), бел. мовазнавец. Канд. філал. н. (1966), д-р пед. н. (1980). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1962), з 1968 працаваў y гэтым ін-це (з 1974 дэкан філал. ф-та, з 1978 прарэктар). Даследаваў сінтаксіс бел. мовы. Аўтар і сааўтар падручнікаў па бел. мове для пачатковых класаў і метадычных дапаможнікаў па выкладанні бел. мовы ў школе. Тв.: Словаэлучэнне ў беларускай мове: Дзеяслоўна-іменныя словазлучэнні з акалічнаснымі адносінамі. Мн., 1971; Вывучэнне беларускай мовы ў пачатковых класах: Граматыка, правапіс, развіццс мовы. Мн., 1975; Методыка беларускай мовы: (Граматыка і правапіс). I— 3 кл. Мн., 1981. І.К.ГерманооЫ.
ПАДГАЛЛЕ, вёска ў Засінцаўскім с/с Ельскага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр калгаса. За 52 км на ПдЗ ад г. Ельск, 229 км ад Гомеля, 38 км ад чыг. ст. Славечна. 304 ж., 116 двароў (2000). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
ПАДГ0Н, 1) слабаразвітыя парасткі збожжавых культур (жыта, пшаніцы, ячменю і інш ), якія ўтвараюцца з вузла кушчэння пазней за асн. парасткі. Адстае ў развіцці, выспявае пазней, дае дробнае зерне або зусім не ўтварае суквеццяў (недагон або падсед); узнікае двух’яруснасць пасеваў. Гэта абцяжарвае збор ураджаю, зніжае яго якасць. 2) Ніжні ярус травастою на лугах і пашах, пустазелля збожжавых кулыур. 3) Сукупнасць дрэвавых і кустовых раслін, якія ўводзяць y дрэвастой лесу для паскарэння росту ў вышыню і паляпшэння формы ствалоў асн. пароды. На П. выкарыстоўваюць хуткарослыя расліны (бярозу, ляшчыну і інш.). У.П.Пярэднеў.
паўшар’і. На Беларусі 5 відаў. Найб. вядомыя П.: белы, або сухар (Russula delica), чорна-белы (R. albonigra), чорны, або свіння (R.adusta). У лясах трапляюцца з ліп. па кастрычнік. Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. да 13 см, пукатая, потым лейкападобная, белая, брудна-белая, бурая ці амаль чорная. Пласцінкі зыходныя або прырослыя. Ножка даўж. да 4 см, роўная ці слаба звужаная ў нізе, шчыльная. Мякаць белая, шчыльная. Споры яйцападобныя, бясколерныя. Ядомыя.
ПАДГРЬІБ, тое, што польскі грыб.
ПАДГ0РНАЯ, вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на правым беразе р. Лахазва. Цэнтр сельсавета і аграфірмы-калгаса. За 43 км на ПдЗ ад г. Баранавічы, 179 км ад Брэста, 19 км ад чыг. ст. Лясная. 810 ж., 379 двароў (2000). Лясніцтва, рыбаўчастак «Азёрны». Сярэдняя школа, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Свята-Антоніеўская царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАДГ0РНЫ Мікалай Віктаравіч (18.2.1903, г. Карлаўка Палтаўскай вобл., Украіна — 11.1.1983), украінскі і расійскі дзярж. і паліт. дзеяч. Двойчы Герой Сац. Працы (1963, 1973). Скончыў Кіеўскі тэхнал. ін-т харч. прам-сці (1931). У 1931—39 на інж. пасадах y цукр. прам-сці Украіны, y 1939—42 і 1944—46 на кіруючых пасадах y наркаматах харч. прам-ці СССР і Украіны (у 1942—44 дырэктар Маскоўскага тэхнал. ін-та харч. прам-сці). Пастаянны прадстаўнік урада Украіны пры ўрадзе СССР з 1946. 1-ы сакратар Харкаўскага абкома (1950—53), 2-і (1953—57), 1-ы (1957—63) сакратар ЦК Кампартыі Украіны. Сакратар ЦК КПСС (1963—65). Старшыня Прэзідыума Вярх. Савета СССР (1965—77).
ПАДДАВАШКІН Аляксандр Васілевіч (25.9.1919, ст. Карпава Адэскай вобл., Украіна — 23.1.1976), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. Скончыў Палтаўскае танк. вучылішча (1943), Вышэйшую афіцэрскую бранятанк. школу (1947). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд.-Зах., Паўд., Паўн.-Каўказскім, 1-м і 2-м Укр., 1-м Бел. франтах. Камандзір танк. роты лейтэнант П. вызначыўся 24.4.1945 y час Берлінскай аперацыі. Да 1967 y Сав. Арміі.
АВПаддавашкін.
ПАДДАНСТВА, тэрмін для абазначэння прыналежнасці (грамадзянства) да дзяржавы (выкарыстоўваецца y дзяржавах з манархічнай формай праўлення). ПАДДАШАК, тое, што мансарда. Падгруздак белы.
ПАДГ0РСКІ-АК0ЛАЎ (Podhorski- Okotdw) Леанард (21.12.1891, б. маёнтак Рым, Капыльскі р-н Мінскай вобл. — 4.1.1957), польскі паэт, літаратуразнавец, перакладчык. Вучыўся ў Львоўскім ун-це (1912— 14). У 1-ю сусв. вайну служыў y рас. арміі ў Нясвіжы і Бабруйску. 3 1922 y Варшаве; з 1955 дырэктар Музея імя А.Міцкевіча. Аўтар паэт. зб-каў «Сонечны смех» (1912), «Дарога ў Эмаўс» (1923). Асн. тэмы зб. «Беларусь» (1924) — успаміны дзяцінства, туга па родных мясцінах, прыгажосць бел. краявідаў. Беларусі прысвяціў таксама вершы «Туганавічы» і «Тракт пад Нясвіжам», «Гасцінец». Аўтар даследаванняў «Чачот невядомы» (1937), «Міцкевічаўскія рэаліі» (т. 1—2, 1952—55). На бел. мову яго асобныя вершы пераклалі М.Гайдук, М.Кавыль, А.Лойка, Я.Семяжон.
ПАДЦВ0РНАЕ, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дружнянка, за 16 км на Пд ад г. Браслаў. Пл. 0,29 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 410 м, найб. глыб. 9,3 м, даўж. берагавой лініі 2,8 км. Пл. вадазбору 7,19 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. да 5 м, пясчаныя, пад хмызняком, y верхняй ч. разараныя. Берагі зліваюцца са схіламі, пясчаныя, участкамі тарфяныя, пад хмызняком. На Пн вял. заліў. На ПнУ невял. востраў. Дно да глыб. 4—5 м пясчанае, ніжэй сапрапелістае. Зарастае. Упадаюць 2 ручаі, выцякае ручай y воз. Сярэднік. ПАДДЎБІЧЫ, балота нізіннага і пераходнага тыпаў y Столінскім р-не Брэсцкай вобл. Беларусі (38,2 тыс. га) і ў вадазборах рэк Сцвіга і Маства ў межах Украіны. Пл. 48,2 тыс. га, y межах прамысл. пакладу — 19,5 тыс. га. Глыб. торфу да 4 м, сярэдняя 1,4 м. Запасы торфу каля 38 млн. т. На б. ч. лясы з хвоі і бярозы, растуць трыснёг, асокі, гіпнавыя і сфагнавыя імхі. Трапляюцца пясчаныя астравы і грады, парослыя пераважна хваёвым лесам. ПАД’ЁЛЬНІК (Monotropa), род кветкавых раслін сям. вертляніцавых. 1 від — П. звычайны (М. hipopitys). Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі — па ўсёй тэрыторыі. Трапляецца ў хваёвых, радзей y яловых лясах.
Ta:. Wybor poezji. Waiszawa, 1960; Бел. пер. — y кн.: Табе, Беларусь: Паэты свету пра Беларусь. Мн., 1968. А.В.Мальдзіс.
ПАДГРЎЗДКІ, група шапкавых грыбоў сям. сыраежкавых. Пашыраны ў Паўн.
ПАД’ЕПЬНІК____________ 493
Пад’елыгік звычайны.
Шматгадовыя травяністыя расліны з гнёздападобным, моцна разгалінаваным карэнішчам з мікарызай. Сцёблы выш. да 30 см, сакаўныя, белаватыя або жоўта-карычневыя. Лісце лускападобнае, чаргаванае. Кветкі ў па-
ПАД’ЁМНЫ КРАН, грузападымальная машына перыядычнага (цыклічнага) дзеяння для падняцця і перамяшчэння грузаў на невял. аддегласці. Бываюць паваротныя і непаваротныя, стацыянарныя і перасоўныя. Выкарыстоўваюцца ў цэхах прамысл. прадпрыемстваў, на буд-ве, транспарце і інш.
494____________ ПАД’ЕЛЬЦЫ ніклай гронцы, правіпьныя, белыя ці жаўтаватыя. Плод — каробачка. Меданосныя расліны. В.В.Маўрышчаў.
ПАД’ЬЛЬЦЫ, вёска ў Дварнасельскім с/с Міёрскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 1 км на Пд ад горада і 3 км ад чыг. ст. Міёры, 181 км ад Віцебска. 553 ж., 146 двароў (2000). Б-ка, камбінат быт. абслугоўвання. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
ПАД’ЁМНА-ТРАНСПАРТНАЕ MAUTЫНАБУДАВАНHЕ, галіна машынабудавання па вырабе абсталявання для механізацыі пад’ёмна-транспартных і пагрузачна-разгрузачных работ. Асн. прадукцыя: пад’ёмныя краны, канвееры, падвесныя дарогі (гл. Канатная дарога, Манарэйкавая дарога), аўтапагрузчыкі, аўтакары, электракары, экскаватары, ліфты, машыны для выгрузкі сыпкіх і кускавых матэрыялаў з вагонаў, абсталяванне для апрацоўкі кантэйнерных і пакетных грузаў і інш. На Беларусі развіваецца з 1960-х г. У 1964—75 Магілёўскі завод «Строммашына» выпускаў пасажырскія ліфты. Магілёўскі ліфтабудаўнічы завод (з 1969) выпускае: пасажырскія і грузавыя ліфты грузападымальнасцю да 5 тыс. кг, a таксама лябёдкі да ліфтоў. На прадпрыемствах акц. т-ва «Амкадор» выпускакшца розныя віды пагрузчыкаў (вілачных, з тэлескапічнай стралой, колавых аднакаўшовых франтальных і інш ). Асобныя віды пагрузчыкаў і кранаў вырабляюцца на Магілёўскім заводзе транспартнага машынабудавання «Магілёўтрансмаш». ВА «Будмаш» (Мінск) вырабляе казловыя эл. краны, доследны мех. з-д y Дзяржынску — маставыя эл. краны. 1л. гл. ў арт. Будаўніча-дарожнае і камунальнае машынабудаванне.
Да арг. Пад’ёмная dm. Абцяканне профілю крыла самалёта. Скорасць ï£ < , ціск рн > р „ Y — пад’ёмная сіла крыла. патоку большы там, дзе меншая скорасць, г.зн. што ціск знізу большы, чым зверху, што і прыводзіць да ўзнікнення П.с. Яна вызначаецца формулай: Y = '/ 2 CypV2S, дзе р — шчыльнасць асяроддзя, v — скорасць патоку, што набягае, S — плошча паверхні цела, Су — безразмерны каэфіцыент П.с., які залежьшь ад формы цела, яго арыентацыі ў асяроддзі і інш.
ПАД’ЁМНІК, грузападымальная машына цыклічнага або бесперапыннага дзеяння для падымання грузаў і людзей y спец. грузанясучых прыстасаваннях, якія рухаюцца па вертыкальных (часам нахіленых) накіравальных ці па рэйкавым пуці. Бываюць канатныя, ланцуговыя, рэечныя. вінтавыя, плунжэрныя. У найб. пашыраных канатных П. грузанясучыя прыстасаванні падвешваюцца на стаяьных канатах, якія агінаюць канатавядучыя шківы або навіваюцца на барабаны падымальных лябёдак. Маюць эл., часам гідраўл. прывод. Да П. адносяцца ліфты, скіпавыя
пад’ёмнікі, суднападымальнікі, фунікулёры, эскалатары, буд. П. (мачтавыя, канатныя, шахтавыя і інш ), П. на аўтамабілях-вышках і г.д.
Асн. часткі П.к.: нясучыя канструкцыі (маставая ці кансольная ферма, вежа, мачта, страла, партал), гал. грузапад’ёмны механізм (лябёдка, тэльфер), сілавая ўстаноўка (алектрычны рухавік, дызель і інш.), механізмы перамяшчэння крана, павароту, грузазахопныя прыстасаванні і інш. Паваротныя П.к. бываюць: чыгуначныя, веласіпедныя (з рэйкамі на розных узроўнях), пнеўмаколавыя, аўтакраны, гусенічныя, насценныя і дахавыя. Непаваротныя: маставыя з катучай маставой фермай, што перамяшчаецца па рэйках (у т.л. кран-бэлькі), перагрузачныя (маставыя перагружальнікі, казловыя і кабельныя краны), насценна-кансольныя. Ёсць таксама паваротныя і непаваротныя плывучыя краны, высокія мачтавыя і вежавыя краны, спец. металургічныя і інш. У цяжкадаступных месцах выкарыстоўваюць верталёты-краны. Грузападымальнасць П.к. да 2,5 тыс. т. Простыя драўляныя П.к. выкарыстоўвапіся да канца 18 ст., суцэльнаметалічныя з ’явіліся ў 1820-х г., з мех. прыводам — y 1830-х г. Паравы П.к. створаны ў 1830, гідраўлічны ў 1847 (Вялікабрытанія), з электрарухавіком y 1880— 85, з рухавіком унутр. згарання ў 1895 (ЗША, Германія). У Расіі вытв-сць П.к. пачата ў канцы 19 ст. Літ.\ Справочннк по кранам. T. I— 2. Л., 1988. І.І.Леаноаіч.
ПАДЖАРАЎ
Віктар Кузьміч (н. 19.11.1925, в. Сташына Магілёўскага р-на — 8.5.1998), бел. вучоны ў галіне
П.І.Рогпч.
ПАД’ЁМНАТРАНСПАРТНЫЯ МАШЫНЫ, машыны для падымання і перамяшчэння грузаў і людзей на адносна невялікія адлегласці. Падзяляюцца на грузападымальныя машыны, пагрузачнаразгрузачныя машыны і транспартавальныя. Бываюць перыяд. дзеяння (пад'ёмныя краны, пад’ёмнікі, ліфты, пагрузчыкі, фунікулёры, дамкраты, лябёдкі, талі і інш.) і бесперапыннага (канвееры, ральгангі, транспарцёры, элеватары, эскалатары, прыстасаванні гідраўлічнага транспарту і пнеўматычнага транспартў). Да П.-т.м. адносяцца таксама машыны падвесных канатных дарог і манарэйкавых дарог. І.І.Леановіч.
ПАД’ЁМНАЯ СІЛА, складальная поўнай сілы ціску вадкага ці газападобнага асяроддзя на цела, што рухаецца ў ім, накіраваная перпендыкулярна да скорасці цела. Існуе пры несіметрычным абцяканні цела асяроддзем. Нанр., пры абцяканні крыла самалёта часцінкі асяроддзя, што абцякаюць ніжнюю паверхню, праходзяць за аднолькавы прамежак часу меншы шлях, чым часцінкі, што абцякаюць верхнюю, больш выпуклую паверхню, і, адпаведна, маюць меншую скорасць. Паводле законаў гідрадынамікі ціск y
П ад’ёмныя краны: 1— 6 — паваротныя (1 — чыгуначны, 2 — пнеўмаколавы, 3 — гусенічны, 4 — партальны, 5 — мачтава-стралавы, 6 — суднавы); 7— 9 — непаваротныя (7 — насценнакансольны, 8 — маставы, 9 — кабельны).
лясной меліярацыі і рэкультывацыі зямель. Д-р с.-г. н. (1978). Засл. лесавод Беларусі (1980). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1953). 3 1957 y Бел. НДІ лясной гаспадаркі (у 1958—63 дырэктар Жорнаўскай лясной доследнай станцыі, з 1967 заг. лабараторыі). Навук. працы па меліярацыі і рэкультывацыі зямель. Распрацаваў асновы лесагасп. рэкультывацыі выпрацаваных тарфянікаў і лесамеліярац. аховы асушаных с.-г. зямель.
ны, па відах работ, дзе найлепш выкарыстана кваліфікацыя работніка. 3) Міжнародны П.п. — сканцэнтраванне вытв-сці асобных відаў тавараў y тых краінах, дзе іх вытв-сць эканамічна больш мэтазгодная ў сувязі з геагр. становішчам, кліматам і наяўнасцю прыродных рэсурсаў, a таксама прац. рэсурсаў і капіталу. Такі П.п. спрыяе лепшаму задавальненню патрэб, павышэнню занятасці, развіццю сусв. інтэграцыйных працэсаў. Развіццё сусв. гасп. сувязей з ’яўляецца матэрыяльнай асновай узаемазалежнасці краін y сусв. эканоміцы.
Тв.: Зашмтное лесоразведенне в Белорус-
ПАДЗЁЛ ЦбРКВАЎ, падзел хрысціянскай царквы на каталіцкую і праваслаўную. Асн. прычынай падзелу з’явілася саперніцтва паміж папамі Рыма і патрыярхамі Канстанцінопаля ў выніку Ta ro, што пасля падзелу Рымскай імперыі ў гэтых гарадах склаліся 2 рэліг. цэнтры, паміж якімі да 7 сг. выявіліся пэўныя адрозненні ў дагматыцы, арганізацыі і абрадах. Традыцыйна падзел датуецца 1054, калі паглыбленыя рознагалоссі прывялі да таго, цгго папа Леў IX і патрыярх Кіруларый абвясцілі адзін аднаму анафему. Завяршыўся П.д. пасля заваёвы ў 1204 Канстанцінопаля крыжакамі. Прыхільнікі П.ц. пасля расколу пачалі называць сваіх праціўнікаў з другой канфесіі хрысц. царквы схізматыкамі. У 1965 на 2-м Ватыканскім саборы папа Павел VI і канстанцінопальскі патрыярх Афінагор I вырашылі «аддаць забыццю» анафему 1054. Гэта рашэнне з’явілася вынікам сучаснага экуменічнага руху да аб’яднання хрысц. канфесій. Гл. таксама Каталіцызм, Праваслаўе, Хрысціянства.
скм: (Справ. пособне). Мн., 1980 (разам з У.Б.Арлоўскім, В.Н.Вараб’ёвым); Полезаіцмтные лесныс полосы на торфяно-болотных почвах. Мн., 1983.
ПАДЗАК0ННЫ АКТ, прававы акт органа дзярж. улады, які мае больш нізкую юрыд сілу, чым закон. Прымаецца на аснове і ў выкананне закону. У Рэспубліцы Беларусь да П.а. адносяцца ўказы Прэзідэнта, пастановы і распараджэнні ўрада, мін-ваў, дзярж. к-таў і інш. органаў выканаўчай улады, a таксама пастановы палат Нац. сходу, рашэнні судоў і інш. ПАДЗЕВЫ МЁД, салодкая густая клейкая вадкасць, y якую пчолы ператвараюць мядовую расу і падзь. Колер ад светла-бурштынавага (з піхты і некат. інш.) да амаль чорнага (з лісцевых дрэў і елак); мае слабы водар і непрыемны гаркаваты ці кіслы прысмак. Больш вязкі (у 2—3 разы) за кветачны мёд, мае менш вады (у сярэднім 16,7%) і інвертных цукроў — глкжозы і фруктозы (66,5%), больш алігацукрыдаў (у т.л. цукрозы 4%), дэкстрынаў (10,3%), азоцістых рэчываў (у т.л. бялковых 0,8%), мінер. і арган. кіслот. Часта змяшаны з кветачным мёдам. Таксічны для пчол, асабліва ў час зімоўкі (можа прыводзіць да гібелі цэлых сем’яў). Моцны інгібітар бактэрый. Дпя чалавека бясшкодны. ПАДЗЁЛ ПРАЦЫ, 1) грамадскі П.п. — дыферэнцыяцыя, спецыялізацыя прац. дзейнасці, якая прыводзіць да вылучэння і ажыццяўлення розных яе відаў і з’яўляецца асн. умовай узніклення таварнай вытворчасці. П.п. існаваў і ў першабытнай абшчыне (адны яе члены выраблялі прылады працы, другія — прадметы быту ці інш. выраб,.0. Але ўласнікам усіх прадуктаў была абшчын; і яны не паступалі ў абмен ці ў продаж. Паступова ва ўзаемаадносінах розных абшчын пачаў развівацца пераход прадуктаў з адной абшчыны ва ўласнасць другой шляхам абмену і куплі-продажу. 3 развіццём грамадства і з’яўленнем прыватнай уласнасці і прцбавачнага прадукту, які ствараўся звыш неабходнага для падтрымання жыцця вытворцаў, узнік грамадскі П.п., пры якім вытворцы спецыялізаваліся на вырабе пэўных прадуктаў, паявіліся новыя галіны вытв-сці. Гэта ўзмацніла працэс адасаблення вытворцаў, яны атрымалі свабоду выбару віду гасп. дзейнасці, уласнасць на выраблены прадукт і пэўныя абавязацельствы перад грамадствам, дзяржавай і партнёрамі. Эканам адасабленне таваравытворцаў адыграла вял ролю ў развіцці эканам. працэсаў, пераходзе да рыначных адносін, састаўной часткай якіх з’яўляецца ўмацаванне эканам. самастойнасці прадпрыемстваў. 2) Працэс размеркавання працы па сферах дзейнасці, y якіх ён найб. прадукцый-
Г.А.Маслыкп.
ПАДЗЁЛЬНАСЦЬ, здольнасць аднаго ліку (ці алг. выразу) дзяліцца на другі (гл. Дзяленнё). Напр., адзін цэлы лік кратны другому, калі ў выніку дзялення першага (дзеліва) на другі (дзельнік) атрымліваецца таксама цэлы лік. Уласцівасці П. залежаць ад таго, якія сукупнасці лікаў разглядаюцца. Лік наз. простым, калі ў яго няма дзельнікаў, адрозных ад яго самога і адзінкі (напр., лікі 2, 3, 5, 7), і састаўным y процілеглым выпадку. Любы цэлы састаўны лік можна адназначна раскласці ў здабытак простых лікаў, напр., 72 = 2-2-2-3-3. Існуюць прыкметы, па якіх лёгка вызначыць, ці дзеліцца зададзены лік на просты. Напр., лік дзеліцца на 2, калі яго апошняя лічба цотная; лік дзеліцца на 3 (ці 9), калі сума яго лічбаў дзеліцца на 3 (ці 9).
ПАДЗЁМНАЯ ГАЗІФІКАЦЫЯ ВЎГАЛЮ, метад ператварэння каменных і бурых вуглёў y гаручыя газы непасрэдна ў зямНых нетрах. Ажыццяўляюць пад уздзеяннем высокай т-ры (1000—2000 °С) і акісляльніку (паветра, кісларод, вадзяная пара) y свідравінах для падвядзення акісляльніку (выдзімання) і адвядзення газу, што ўтвараецца. Свідравіны, размешчаныя ў пэўным парадку, утвараюць т.зв. падземны газагенератар, y якім адбываюцца тыя ж хім. рэакцыі, што і ў звычайных газагенератарах (гл. Газіфікацыя паліва). Ідэю П.г.в. выказаў y 1888 Дз.І.Мендзялееў. Распрацоўка і ўкараненне тэхн. рашэнняў П.г.в. пачаты ў СССР y 1930-я г. Работы па П.г.в.
ПАДЗЕМНАЯ____________ 495 праводзяцца ў ЗША, Германіі, Францыі і інш. краінах. Літ:. Подземная пластов. М., 1982.
газнфнкацяя
угольных
ПАДЗЁМНАЯ ЗДАБЫЧА к а р ы с н ы х в ы к a п н я ў, спосаб здабывання цвёрдых карысных выкапняў з нетраў зямлі з дапамогай падземных горных вырабатак (раскрыўных, падрыхтоўчых, ачышчальных). П.з. пластавых пакладаў ажыццяўляюць пераважна суцэльнымі, стаўбавымі, камернымі і камбінаванымі сістэмамі. Выбар сістэмы П.з. вызначаецца відам пакладу (пластавы, адвольнай формы, жыльны, россыпны і інш ), характарам залягання (пакатае, нахіленае, стромкае). Вырабаткі ў тоўшчы моцных парод вядуць буравыбуховым спосабам, y больш мяккіх пародах — праходчымі комплексамі. Непасрэдна здабыча выкапняў ажыццяўляецца ў ачышчальных вырабатках, якія праводзяцца па пласце, целе пакладу, па жыле і бесперапынна або цыклічна прасоўваюцца па паюіадзе. Для комплекснай механізацыі П.з. выкарыстоўваюць комплексы, якія ўключаюць вузказахопныя ачышчапьныя горныя камбайны, механізаванае горнае мацаванне, забойны канвеер і інш. Для вымання пакладу пры камерных сістэмах выкарыстоўваюць праходча-здабыўныя комплексы ў складзе праходча-здабыўнога камбайна, самаходных цыклічных транспартавальных машын (вагонаў, бункераў, перагружальнікаў і інш.) або неперарыўных (стужачных ці паслядоўных кароткіх канвеераў).
На Беларусі П.з. выкарыстоўваецца пры распрацоўцы Старобінскага радовішча калійных солей, дзе пабудаваны 4 каЛІЙНЬМ руднікі. П.Я.Антонаў. ПАДЗЁМНАЯ РАСПРАЦ0ЎКА РАД0ВІШЧАЎ, сістэмы горна-тэхн. працэсаў па здабычы карысных выкапняў з нетраў зямлі. Найб. пашырана распрацоўка цвёрдых выкапняў (руд, нярудных выкапняў, вуглёў) шахтавым спосабам з утварэннем горных вырабатак (у шахтах, на рудніках). Выкарыстоўваецца таксама свідравінны спосаб здабычы адносна мяккіх выкапняў, калі іх разбурэнне і транспартаванне адбываецца за кошт энергіі вадзяных струменяў (патокаў), і інш. спосабы змены агрэгатнага стану рэчыва (напр., ператварэння вугалю ў гаручы газ пры падземнай газіфікацыі вугалю). Пры шахтавым спосабе робяцца раскрыўныя работы, падрыхтоўка радовішча да эксплуатацыі, выманне выкапняў з выкарыстаннем мех. і выбуховага разбурэння забояў. горных майаапнняў вырабатак, транспартавання горнай масы. Свідравінны спосаб уключае стварэнне буравой свідравіны, разбурэнне пласта выкапня і ператварэнне яго ў гідрасумесь гідрадынамічным, ультрагукавым і інш. метадамі, адпампоўку гідрасумесі на паверхню. Шырока выкарыстоўваецца для здабычы солей іх растварэннем і адпампоўкай расолаў на паверхню.
На Беларусі П.р.р. шахтавым спосабам ажыццяўляецца пры здабычы калійнай солі (акрамя гідраздабычы) на Старобінскім радовішчы; свідравінны
496
ПАДЗЕМНЫ
спосаб — пры эдабычы кухоннай солі на Мазырскім радовішчы. Б.А.Багатаў, П.Я.Антонпў.
ПАДЗЁМНЫ ЛЁД, лёд y тоўшчы мёрзлых горных парод і грунтоў y абласцях пашырэння шматгадовамёрзлых парод. Вылучаюць першасны П.л., які ўтвараецца ў працэсе прамярзання рыхлых адкладаў (лёд-цэмент) і другасны, які крышталізуецца з вады і вадзяной пары ў шчылінах (жыльны лёд), y порах і пустотах (пячорны лёд) або ўтвараецца на зямной паверхні і перакрываецца асадкавымі пародамі (пахаваны лёд). ПАДЗЁМНЫЯ В0ДЫ , воды ў тоўшчы горных парод верхняй часткі зямной кары ў вадкім, цвёрдым і парападобным стане; частка водных рэсурсаў, карысныя выкапні. Фарміруюцца пры інфільтрацыі з зямной паверхні дажджа-
Падземная распрацоўка радовішчаў: a — агульная схема распрацоўкі (1 — руднае цела, 2 — квершлаг, 3 — клецевы пад’ём, 4 — скіпавы пад’ём, 5 — капры); б — механагідраўлічным спосабам (1 — вадавод, 2 — грунтапомпа, 3 — пульпаправод вертьпсальны, 4 — пульпаправод штрэкавы, 5 — механа-гідраўлічны камбайн); в — гіцраманіторным спосабам (1 — вадавод, 2 — гідраманітор).
Падземныя збудаванш. Тунэль дпя 4-палоснага руху аўтатранспарту пад адным з каналаў Амстэрдама.
вых, расталых, рачных, азёрных і марскіх вод, кандэнсацыі вадзяной пары ў порах або шчылінах парод, пры асадкаўтварэнні або крышталізацыі магмы. П.в., якія перамяшчаюцца пад уплывам сілы цяжару, наз. гравітацыйнымі або свабоднымі, y адрозненне ад звязаных вод, што ўтрымліваюцца малекулярнымі і інш. сіламі на часцінках горных парод. Слаі горных парод, насычаныя гравітацыйнымі водамі, утвараюць ваданосныя гарызонты. У першым ад паверхні зямлі безнапорным ваданосным гарызонце залягаюць грунтавыя воды. Непасрэдна над іх свабоднай паверхняй знаходзяцца капімрныя воды. Зона ад паверхні зямлі да люстэрка грунтавых вод, дзе адбываецца прасочванне вады з паверхні, наз. зонай аэрацыі. У зоне аэрацыі над нявытрыманымі слабапранікальнымі праслойкамі ўтвараецца верхаводка. Ніжэй за грунтавыя воды паміж слабапранікальнымі пародамі залягаюць пластавыя воды, якія знаходзяіша пад гідрастатычным ціскам (гл. Артэзіянскія воды), радзей, на асобных участках безнапорныя. Паводле ступені мінералізацыі П.в. падзяляюцца на прэсныя (да 1 г/л), саланаватыя (ад 1 да 10 г/л), салёныя (ад 10 да 35 г/л) і расолы (больш за 35 г/л). У вертыкальным разрэзе прэсныя гідракарбанатна-кальцыевыя воды змяняюцца мінералізаванымі сульфатна-натрыевымі або сульфатнакальцыевымі, y глыбокіх гарызонтах — высокамінералізаванымі хларыдна-натрыевымі і хларыдна-кальцыевымі, a на вял. глыбіні са значнай колькасцю брому, ёду і інш. мікраэлементаў. П.в. з павышанай канцэнтрацыяй біялагічна актыўных кампанентаў (часам арган. рэчываў) і спецыфічнымі фіз.-хім. ўласцівасцямі (хім. састаў, т-ра, радыеактыўнасць і інш.) наз. мінеральнымі водамі. П.в. шырока выкарыстоўваюцца для розных мэт, з’яўлякшца крыніцай якаснай пітной вады. Агульныя запасы П.в. сушы складаюць 60 млн. км3, але пашыраны яны нераўнамерна. Парадак карыстання П.в. і іх ахова рэгулююцца водным заканадаўствам. Даследуе П.в. гідрагеалогія. На тэр. Беларусі прэсныя П.в. прымеркаваны да верхняй ч. літасферы (да глыб. 150— 450 м). Натуральныя рэсурсы П.в. складаюць 43,5 млн. м , эксплуатацыйныя каля 50 млн. м3/сут, y т.л. зацверджаныя 6,4 млн. м3/сут (1997). Хім, састаў іх на большай ч. тэр. блізкі да фонавага. Вызначанае пагаршэнне якасці П.в. звязана з гасп. дзейнасцю. Гал. крыніцы забруджвання: населеныя пункты, жывёлагадоўчыя фермы, неэфектыўныя ачышчальныя збудаванні і інш. Назіранні за рэхсымам П.в. вядуцца на 216 пастах, іх вынікі аналізуюцца і сістэматызуюцца ў водным кадастры. Л і т Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, мх нспользованме м качество вод (за 1996 г.). Мн., 1997; А л ь т ш у л ь А.Х., У с е н к о В.С., Ч a б a н М.О. Регулмрованне запасов подземных вод. М., 1977; К у д е л ь с к н й А.В., П а ш к е в н ч В.Н., Я с о в е е в М.Г. Подземные воды Беларуск. Мн., 1998; К а л н н м н М.Ю. Подземные воды н устойчмвое развнтае. Мн., 1998.
В.С.Усенка.
ПАДЗЁМНЫЯ ЗБУДАВАННІ, спецыяльна абсталяваныя збудаванні, разме-
шчаныя ў тоўшчы зямлі. Да іх адносяі ца: трансп. і гідратэхн. тунэлі\ збуді ванні метрапалітэна., электрастані (гал. чынам гідраэлектрычныя станцыі a таксама атамныя -і цеплавыя); склады і халадзільнікі; аб’екты гар. гаспадарі (пешаходныя пераходы, гаражы, калектары, трубаправоды, газаразмеркавт ныя станцыі, магазіны і інш.); ёмістасі (рэзервуары) для пітной вады, газавыя сховішчы, нафтасховішчы, сховішчы для захоўвання шкодных адходаў вытв-сці; прамысл. аб’екты (напр., кампрэсарныя і помпавыя станцыі, заводы); лячэбныя аб’екты (пераважна ў саляных вырабатках); збудаванні грамадз. абароны, ваен. аб’екты. Асобную групу складаюць П.з. шахтаў (эл. падстанцыі, дэпо, станцыі водаадліву, шахтавыя ствалы, капітальныя штрэкі, штольні і інш). П.з. неглыбокага залажэння будуюць адкрытым спосабам (у катлаванах, траншэях), метадамі апускнога калодзежа або «сцяна ў грунце» (у траншэях робяцца сцены з наступным выманнем грунту з унутр. аб’ёму). П.з. глыбокага залажэння ствараюць закрытым спосабам з вьгкарыстаннем буравых свідравін,
горных вырабатак, горных камбайнаў, шчытоў праходчых, буравыбуховых работ і інш. Пры вядзенні падземных работ выкарыстоўваюць асушэнне, замарожванне грунтоў, хім. замацаванне, тампанаж, цэментацыю і сілікатызацыю. Гідраізаляцыя П.з. дасягаецца ўшчыльненнем або паляпшэннем хім. дабаўкамі матэрыялаў, што кладуцца ў канструкцыю, стварэннем воданепранікальных перакрыццяў.
На Беларусі П.з. з’яўляюцца Мінскі метрапалітэн, газасховішчы, аб’екты грамадз. абароны, калектары, шахты і інш. І.І.Леановіч.
ПАДЗЁННЕ PAK1, рознасць вышынь узроўняў вады ў 2 пунктах, размешчаных на некаторай адлегласці па даўжыні ракі. Можа вылічацца паміж вытокам і вусцем або на асобных участках. П.р. звычайна вылічаюць на 1 км рэчышча (для раўнінных рэк складае некапькі сантыметраў, для горных — некапькі метраў. ПАДЗЁННЕ РЭДУКАВАНЫХ, арт. Рэдукаваныя галосныя.
гл.
ў
ПАДЗЁННЕ ЦЁЛА, рух цела ў полі прыцягнення Зямлі з пачатковай скорасцю, роўнай нулю. Адбываецца пад дзеяннем сілы цяжару і сілы супраціўлення асяроддзя (паветра, вады), залежнай ад скорасці руху цела. На характар П.ц. (асабліва масіўных) аказвае ўплыў Карыяліса сіла, абумоўленая сутачным вярчэннем Зямлі. Пры П.ц. з невялікай вышыні скорасць руху вызначаецца формулай V = V2 gS, дзе g — паскарэнне свабоднага падзення, S — шлях, пройдзены целам ад пачатку руху (сіла супраціўлення паветра не ўлічваецца). ПАДЗЁЯ ў п р a в е, адзін з відаў факта юрыдычнага, з якім закон звязвае ўзнікненне праваадносін. Да П. адносяць натуральныя і прыродныя з’явы, што адбываюцца незалежна ад волі людзей (навадненне, землетрасенне, нараджэнне, смерць і да т.п.). Калі размова ідзе пра невалявы характар П., маецца
на ўвазе не прычына, якая яе выклікала, a працэс уздзеяння П. на канкрэтныя праваадносіны. ПАДЗЁНАЎ Кузьма Платонавіч (н. 13.9.1925, в. Верхняе-Акозіна, Красначэтайскага р-на, Чувашская Рэспубліка, Расія), бел. вучоны ў галіне аграноміі. Д-р с.-г. н. (1988). Скончыў Курганскі с.-г. ін-т (1955). У 1977 — 2000 y Бел. НДІ аховы раслін. Навук. працы па хім. спосабах барацьбы з пустазеллем y пасевах с.-г. культур, ахове раслін ад шкоднікаў і хвароб. Т в Прнмененнс гербнцядов в сельском' хозяйстве. Брянск, 1970 (разам з Б.І. Навайдарскім); Сорные растеняя я меры борьбы с нммм. Мн., 1987 (разам з М.І. Пратасавым, П.М.Шарснёвым); Что надо знать о зашнте полевых культур. М., 1989 (разам з В.Ф.Самерсавым, В.С.Мярцалавай).
ПАД30Р, 1) y драўляным дойлідстве — дошка з глухой, скразной або краявой разьбой, якая акаймоўвае навісь даху або страхі ці робіцца пад застрэшкам 2-схільнага даху; элемент дэкору. Выкарыстоўваецца пераважна ў жыллі, некат. гасп. пабудовах, брамах і варотах, культавых збудаваннях. Найб. простыя П. — дошкі з краявой разьбой y выглядзе зубцоў або хвалі. Ажурная скразная разьба П. з выкарыстаннем арнаментальных геам. ці расл. матываў характэрна для жыллёвага буд-ва У і ПдУ Беларусі (жылыя дамы ў Быхаве, Бабруйску, Ветцы, Гомелі і інш.). 2) У дэкаратыўна-прыкладным мастацтве — карункі, якімі абшываецца край прасціны, пакрывала і інш. Літ. С а х у т а Я.М. Народная разьба па дрэву. Мн., 1978. С.А.Сергачоў.
ПАДЗІМНЯЯ СЯЎБА, гл. ў арт. Сяўба. ПАДЗІШАХ (ад стараж.-перс. уладар + перс. цар), тытул манарха ў шэрагу краін Б. і Сярэдняга Усходу. Узнік y стараж. Іране. Тытул П. насілі правіцелі Асманскай імперыі (15 — пач. 20 ст.), Магольскай імперыі (16 — 19 ст.), Майсура (2-я пал. 18 ст.), Афганістана (1926— 73) і інш.
17. Зак. 45.
ПАД30РНАЯ ТРУБА, аптычная прылада для назірання далёкіх прадметаў адным вокам. Вядома з канца 16 — пач 17 ст. У 1609 П.т. 32-кратнага павелічэння пабудаваў і выкарыстаў для астр. даследаванняў Г.Галілей. Іншы тып П.т. прапанаваў y 1610— 11 1.Kenpep (пабудавана каля 1630). Асн. элементы П.т. — аб’ектыў і акуляр. Аб’ектыў — збіральная сістэма; дае сапраўдны, паменшаны і перавернуты відарыс аддаленага прадмета паблізу факальнай плоскасці. У схеме Галілея акуляр — рассейвальная лінза, размешчаная паміж аб'ектывам і яго факальнай плоскасцю, дае прамы відарыс. У схеме Кеплера акуляр — збіральная лінза, y якую віцарыс, атрыманы пасля аб’ектыва, разглядаецца, як y лупу (відарыс застаецца перавернутым); для атрымання прамога відарыса паміж аб’ектывам і акулярам змяшчаюць абарачальную сістэму. Сучасныя П.т. маюць поле зроку 90— 100° і павелічэнне ў дзесяткі разоў. Я.У.Чайкоўскі
ПАДЗЬ, салодкія густыя выдзяленні насякомых, што жывяцца расл. сокамі: даўганосікаў, лістаблошак, тлей, чарвяцоў і інш. Паяўляецца звычайна на лісці дрэў, кустоў, пры багатым вьшзяленні (найб. ў гарачае надвор’е) падае дробнымі кропелькамі (адсюль назва).
ПАД30ЛІСТА-БАЛ0ТНЫЯ ГЛЁБЫ, глебы таежнай лясной зоны, што фарміруюцца сярод падзолістых глеб на Пн пад забалочанымі хвойнымі лясамі з імхова-кусцікавым наземным покрывам, на Пд пад забалочанымі мяшанымі лясамі з імхова-травяным покрывам або вільготнымі пасляляснымі лугамі (гл. Дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы). Адносяцца да паўгідраморфныу глеб. На Беларусі трапляюцца лакальна ў паўн. раёнах, займаюць каля 70% усіх пераўвільготненых мінер. глеб. ПАД30ЛІСТЫЯ ГЛЁБЫ, тып глеб, якія фарміруюцца пад хвойнымі і мяшанымі лясамі з мохавым, мохава-кусцікавым і мохава-травяным покрывам ва ўмовах прамыўнога воднага рэжыму і перыяд. ўвільгатнення. Належаць да аўтаморфных глеб. Пашыраны ў паўн. раёнах умераных шырот Еўропы, Зах. Сібіры, Д. Усходу, Паўн. Амерыкі. На Беларусі трапляюцца па ўсёй тэрыторыі, найб. плошчы ў Віцебскай і Магілёўскай абласцях. Вылучаюць уласна падзолістыя глебы ў лясах і акультураны падтып на ворных землях. Марфал. глебавы профіль складаецца з некалькіх гарызонтаў: пад спрадвечнымі лясамі вылучаюць лясны подсціл таўшчынёй да 10 см, далей падзолісты гарызонт папяліста-бялявага колеру (да 7 см), падзоліста-ілювіяльны гарызонт жаўтаватабялявага колеру (15—20 см) і ілювіяльны гарызонт бурага, палевага, светлажоўтага колераў, які пераходзіць y глебаўтваральную (мацярынскую) пароду. П.г. характарызуюцца кіслай рэакцыяй асяроддзя, невял. колькасцю гумусу і пажыўных элементаў, вільгаці. Для павышэння ўрадлівасці П.г. праводзяць арашэнне, вапнаванне глебы, уносяць арган. і мінер. ўгнаенні. Гл. таксама Глеба.
ПАДЗЯЛЁНКА___________ 497
Свежавыдзеленая П празрыстая, на паветры хутка цямнее і загусае. Mae 5— 18% сухога рэчыва, 90—95% якога складаюць вугляводы: менш, чым y нектары, монацукрыдаў (глкжоза, фруктоза), больш алігацукрыдаў (цукроза, мелецытоза) і дэкстрынаў, астатняе — спірты (маніт, дульцыт), ферменты, амінакіслоты, аміды, арган. к-ты, мінер. рэчывы і інш. Як і мядовая раса, збіраецца пчоламі (пры недахопе меданосаў і інш.) і перапрацоўваецца імі ў
падзевы мёд.
Падзоры ў дойлідстве.
ПАДЗЯВЫ, возера ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вята, за 15 км на ПнЗ ад г. Міёры. Пл. 0,42 км2, даўж. 980 м, шыр. 730 м, найб. глыб. 2,7 м, даўж. берагавой лініі больш за 3 км. Пл. вадазбору 6,28 км2. Схілы катлавіны на 3 выш. 10— 12 м, часткова разараныя, на У 3—5 м, пад хмызняком. Берагі нізкія, пад хмызняком, на Пд сплавінньм. Некалькі заліваў. Дно плоскае сапрапелістае, уздоўж зах. і ўсх. берагоў пясчанае. Зарасло падводнай расліннасцю. Злучана ручаём з воз. Набіста.
в Падзорная труб»: a — схема Галілея, б —
схема Кеплера, в — труба Кеплера з абарачальнай лінзай; 1 — аб’ектыў, 2 — акуляр, 3 — абарачальная лінза.
ПАДЗЯЛЁНКА, р а д о ў к а ш э р а я (Tricholoma portentosum), шапкавы грыб сям. радоўкавых. Пашырана ў Еў-
498
ПАДЗЯМЕНСКАЕ
pone. На Беларусі з вер. па кастр. трапляецца ў хваёвых лясах. Нар. назвы сівуха, плюсы. Плэдовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыям. 3—9 см, пукатая, потым плоская з надтрэснутым прыўзнятым краем, бруднашэрая, злёгку ліпкая. Пласцінкі прырослыя, шырокія, белыя або жаўтаватыя Ножка цыліндрычная, суцэльная, валакністая. Мякаць белая або шараватая з мучным пахам і смакам. Споры белыя. Ядомая.
ПАДЗЯМЁНСКАЕ РАД0ВІШЧА ГЛІН. У Кобрынскім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Падзяменне. Пластавы паклад звязаны з азёрна-алювіяльнымі адкладамі паазерскага зледзянення. Гліны бураватаі жаўтавата-шэрыя, шчыльныя, пластычныя, дысперсныя. Радовішча складзена з 3 асобных участкаў: Паўн., Цэнтр. і Паўднёвага. Агульныя разведаныя запасы 15,2 млн. м3, перспектыўныя 0,26 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,5— 15,4 м, ускрышы (пяскі, супескі, торф) 0,4— 6,5 м. Гліны прыдатныя на выраб цэглы, чарапіцы, керамзітавага жвіру і дрэнажных труб. А.П.Шчураў. ПАДКАВАН0СЫ (Rhinolophidae), сямейства млекакормячых атр. рукакрылых. 2 роды, 69 відаў. Пашыраны ў трапічных, субтрапічных і часткова ва ўмераных шыротах Усх. паўшар’я. Жь:вуць y пячорах, дуплах, трапляюцца ў збудаваннях. Часам утвараюць вял. калоніі. Здольныя ў шырокіх межах змяняць т-ру цела (гетэратэрмнасць). , Даўж. 3,5— 11 см. Вушныя ракавіны буйныя, востраканцовыя. На канцы морды голыя скурыстыя ўтварэнні складанай формы: «падкова», «сядло* і «ланцэт» (адсюль назва), якія прымаюць удзел y фарміраванні накіраванасці эхалакацыйных сігаалаў, што выпускаюцца праз ноздры. Крылы шырокія. Кормяцца насякомымі, пераважна начнымі матылямі. Нараджаюць 1— 2 дзіцяняці.
A М Петрыкаў.
вылучаюцца светлым, аптыміст. гучаннем, глыбокім драматызмам, меладызмам, пабудаваным пераважна на інтанацыях бел. нар. песні. У музыцы для дзяцей (кантата, песня, фп. п ’есы) паказаў тонкае разуменне асаблівасцей дзіцячага светаўспрымання. Сярод твораў: опера «Павел Карчагін» (1941, 2-я рэд. 1958, паст. Опернай студыяй Бел. кансерваторыі ў 1967), кантаты «Ваявода» (1937, на вершы А.Пушкіна), «Балада аб чатырох заложніках» (1954, на
ПАДКАМЕНШЧЫКІ, б ы ч к і - п а д к а м е н ш ч ы к і (Cottus), род рыб сям. керчакавых атр. скарпенападобных. Каля 30 відаў. Пашыраны ў прэсных водах Еўропы, Азіі і Паўн. Амерыкі, зрэдку трапляюцца ў, перадвусцевых участках мора. Донныя маларухомыя
П.П.Падкавыраў
вершы А.Куляшова); 5 сімфоній (1940 — 77), канцэрты для фп. (1965), скрыпкі (1941, 1955, 1975), віяланчэлі (1966) з арк.; сімфаньета для фп. з арк. «Родныя напевы» (1969, 2-я рэд. 1972), «Беларуская рапсодыя» (1948) для арк. бел. нар. інструментаў, 5 стр. квартэтаў (1941 — 75), квінтэты фп. (1946) і для духавых інстр. (1960), фп. цыклы «24 прэлюдыі», «У піянерскім лагеры»; фантазіі, уверцюры, маршы, песні, вак. цыклы для голасу з фп., музыка да драм. спектакляў і інш. Сярод вучняў: А.Залётнеў, В.іваноў, В.Карэтнікаў, В.Помазаў і інш. Літ:. Ж у р а ў л ё ў Дз.М. Пётр Падкавыраў. Мн., 1971. Дз.М.Жураўпёў.
ПАДКАМЁННАЯ ТУНГЎСКА, С я р э д н я я T y н г y с к a , Ч y л a к a н, рака, правы прыток р. Енісей, пераважна ў Эвенкійскай аўт. акрузе Расіі. Даўж. 1865 км, пл. басейна 240 тыс.
Падкаваносы: 1 — вялікі; 2 — малы.
2
ПАДКАВЫРАЎ Пётр Пятровіч (16.10.1910, г. Чэлябінск, Расія — 25.10.1977), бел. кампазітар, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1957). Скончуў Бел. кансерваторыю (1937, клас В.Залатарова), з 1948 выкладаў y ёй (з 1969 дацэнт). Яго творчая індывідуальнасць найб. выявілася ў інстр. музыцы, якой ўласцівы перавага лірыка-драм. вобразнасці, інтанацыйная характарнасць, маляўнічасць муз. мовы. Лепшыя творы
нізоўях да пач. ліпеня. Ледастаў з канца кастр. да сярэдзіны мая. Суднаходная ў разводдзе ад с. Ванавара (1146 км), для вял. суднаў — ад с. Байкіт (571 км).
км2. Цячэ ў межах Сярэднесібірскага пласкагор’я. У вярхоўях (пад назвай Катанга) цячэ ў шырокай і глыбокай даліне, ад вусця р. Тэтэрэ даліна звужаёцца, y рэчышчы шматлікія шыверы і парогі. За 250 км ад вусця даліна расшыраецца да 20—23 k m , y рэчышчы шмат перакатаў. Гал. прытокі: Тэтэрэ, Чуня (справа), Вельма (злева). Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні 1560 м3/с. Разводдзе ад пач. мая да канца чэрв., y
Падкамеічгчык звычайны.
жывёлы. Актыўныя на змярканні і ноччу. Жывуць паасобку ў водных зарасніках або пад камянямі (адсюль назва). На Беларусі П. звычайны (С. gobio, нар. назвы аўдотка, бычок, галавач, пундач, пячкур, шыракалобка) трапляецца ў рэках і ручаях з хуткім цячэннем і камяністым дном, y многіх азёрах Бел. Паазер’я. Даўж. да 12 см. Галава вял., пляскатая. Вочы чырванаватыя, на верхнім баку галавы. Цела голае, шаравата-бурае або зеленаватае, з цёмнымі плямамі. Спінных плаўнікоў 2 (І-ы меншы за 2-і). Кормяцца лічынкамі насякомых, ікрой i маляўкамі рыб. Перад нерастам самец будуе прымітыўнае гняздо, потым А.М.Петрыкаў. ахоўвае ікру і малявак.
ПАДКАМ0РСКІ СУД, судова-арбітражны орган y феад. Польшчы, Літве, Беларусі і Украіне да пач. 19 ст. па разглядзе памежных зямельных спрэчак феадалаў. У ВКЛ утвораны ў 1565 y кожным павеце. Суд ажыццяўляла адна асоба — падкаморы, які наймаў сабе памочнікаў — аднаго або двух каморнікаў, грабароў, пісара. Аглядаў межавыя знакі, вывучаў дакумекты, дапытваў сведак, пазначаў новыя межы ўладанняў умоўнымі знакамі. Апеляцыі на рашэнні П.с. падаваліся ў Трыбунал ВКЛ. На Беларусі скасаваны 23.5.1832. ПАДКАМ0РЫ, службовая особа ў ВКЛ. П. п р ы д в о р н ы адказваў за парадак і ўбранства ў пакоях вял. князя, быў яго дарадчыкам і ўваходзіў y склад Рады Вялікага княства Літоўскага. Прызначаўся з буйных феадалаў. П. павятовы разглядаў зямельныя спрэчкі паміж шляхтай y падкаморскім судзе, удзельнічаў y разглядзе спраў y каптуровым судзе. Прызначаўся вял. князем з 4 кандыдатаў, выбраных шляхтай на павятовым сейміку. Гэту пасаду мог займаць толькі шляхціцхрысціянін, ураджэнец ВКЛ, які валодаў маёнткам y гэтым павеце, ведаў
права. П. прызначаў сабе з мясц. шляхты 1—2 памочнікаў — каморнікаў, якія вымяралі спрэчныя землі, a таксама па яго даручэнні разглядалі дробныя справы. Я.Л.Юхо. ПАДКАНЦЛЕР, службовая асоба ў ВКЛ y 15 — 18 ст., намеснік канцлера. Замяшчаў канцлера ў кіраванні дзярж. канцылярыяй, вёў (як і канцлер) замежныя і ўнутр. справы, кіраваў працай пісараў і сакратароў y канцылярыі ВКЛ, быў хавальнікам малой дзярж. пячаткі. Паводле загаду вял. князя ВКЛ выдаваў асобам дзярж. дакўменты за сваім подпісам і малой пячаткай. Першым вядомым П. быў кн. Б. Глінскі — П. вял. кн. Свідрыгайлы ў 1446. Афіцыйна як пастаянная пасада ўведзена ў ВКЛ 11.3.1566 y сувязі з пашырэннем справаводства ў велікакняжацкай канцылярыі і неабходнасцю знаходжання канцлера ў сталіцы для зацвярджэння найважнейшых дзярж. дакументаў. На яе быў прызначаны А.Б Валовіч. Канцлер або П. суправаджалі вял. князя ў інш. гарады і мясцовасці або за мяжу, каб зацвярджаць дзярж. дакументы. П. прымалі ўдзел y падрыхтоўцы дзярж. законапраектаў і іх канчатковым рэдагаванні, кіравалі камісіяй па падрыхтоўцы Статуга ВКЛ 1588. На пасаду П. прызначаліся буйныя феадалы, якія спалучалі з ёй інш. дзярж. пасады, мелі адукацыю і практычны вопыт дзярж., суд. ці канцылярскай службаў. 3 16 ст. П. быў хавальнікам дзярж. архіўных актаў — Метрыкі Вялікага княства Літоўскага. А.П.Грыцкевіч. ПАДКАРПАЦКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewddztwo Podkarpackie), адм.-тэр. адзінка на ПдУ Польшчы. На У мяжуе з Украінай, на Пд са Славакіяй. Створана 1.1.1999. Пл. 17,6 тыс. км2. Нас. 2,1 млн. чал. (1999), гарадскога 40%. Адм. цэнтр — г. Жэшаў. Найб. гарады: Пшэмысль, Тарнобжаг, Кросна. Паўн. ч. ваяводства займае Сандамірская катлавіна, паўд. — перадгор’і Карпат, Нізкія Бяскіды і Бяшчады (выш. да 1346 м). Клімат умераны. Сярэдняя т-ра
студз. ад -3 °С да -6 °С (у гарах), ліп. ад 18 °С да 16 °С, ападкаў 600— 1200 мм за год. Гал. р. Вісла з прытокам Сан. Глебы на Пн падзолістьм, на Пд горныя, ёсць бурыя і чарназёмныя. Пад лесам каля 35% тэрыторыі (Бяшчадскі нац. парк і Сандамірская пушча). Гаспадарка прамысл.-аграрная. Прам-сць: маш буд. (аўтамаб., авіяц., станкабуд., электратэхн., чорная металургія, хім., харч., дрэваапр., буд. матэрыялаў. Здабыча серы, прыроднага газу, нафты. С.-г. ўгоддзі займаюць 55% тэрыторыі. Вырошчваюць пшаніцу, жыта, сланечнік, бульбу, авёс, кармавыя культуры. Садоўніцтва, агародніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, птушак. Турызм (Бяшчады), курорты (Рыманаў, ІвонічЗдруй). ПАДКАСЦЁЛАК, другая назва воз. Галадзянка. ПАДКІСЛЁННЕ ГЛЕБ, павелічэнне кіслотнасці глебы прыродным (натуральным) шляхам ці пад уплывам антрапагеннага ўздзеяння. Mae адмоўны характар, найчасцей звязана з выпаданнем кіслотных дажджоў і з’яўляецца адным з відаў забруджвання глеб (за выключэннем штучнага падкіслення шчолачных глеб y с.-г. вытв-сці, лесаводстве і інш.). ПАДКЛЁЦЦЕ ў драўляным д о й л і д с т в е , ніжні, звычайна нежылы паверх дома ці гасп. пабудовы. П. ў сял. буд-ве на Беларусі сустракаліся рэдка, пераважна на ПнУ. Вядомы ў сядзібным і замкавым дойлідстве 16— 18 ст. У П. жылых дамоў размяшчалі каморы, стайні і інш. гасп. памяшканні, часам жыллё прыслугі, кухню, пякарню. Рабілі П. ў некат. гасп. збудаваннях (клецях, свірнах). Ролю П. ў гар. жыллі 18 — пач. 20 ст. нярэдка выконвалі ніжнія мураваныя паверхі, дзе размяшчаліся складскія памяшканні, крамы, майстэрні. ПАДК0РМКА ЖЫВЁЛ, паляпшэнне кармавой базы ў месцах пражывання дзікіх жывёл і птушак y неспрыяльныя
пАдкорнікі
499
перыяды. Праводзіцца пераважна ў заказніках і запаведніках і інш. Садзейнічае зберажэнню і павелічэнню колькасці каштоўных паляўнічых і ахоўных жывёл, паляпшае магчымасці ўзнаўлення іх папуляцый. Адрозніваюць комплексную (у кармах ёсць усе пажыўныя кампаненты) і спецыфічную (кампенсуе нястачу ў прыродных кармах асобных рэчываў). Характар і памеры П.ж. залежаць ад відавога складу і колькасці жывёл, ураджаю і даступнасці прыродных кармоў. Для жывёл выкарыстоўваюць сена, зерне, караняплоды, камбікармы, для птушак — адходы зерня. На Беларусі падкормліваюць аленяў, казуль, дзікоў, зайцоў, лісоў, шэрых курапатак, сініц і інш. ПАДК0РМКА PAGJÛH, угнойванне с.-г. культур на працягу вегетацыйнага перыяду. Дапаўняе дапасяўное ўгнойванне, узмацняе жыўленне раслін, павышае іх ураджайнасць. Эфектыўнасць П.р. залежыць ад надвор’я, уласцівасцей угнаенняў (растваральнасць y вадзе, ступень перамяшчэння ў глебе і інш.). Бываюць П.р. к а р а н ё в а я (угнаенні ўносяць y глебу, засвойваюцца праз карані) і п а з а к а р а н ё в а я (угнаеннямі апрацоўваюць зялёныя ч. раслін, засвойваюцца праз сцёблы і лісце). Каранёвая П.р. — раскідванне сухіх угнаенняў з загортваннем y глебу ці без загортвання, унясенне вадкіх угнаенняў (напр., пры паліве); для азімых культур найб. эфектыўная ранняй вясной, для збожжавых — y пачатку калашэння. Пазакаранёвая П.р. — апырскванне раслін вадкімі ці апыльванне парашкападобнымі ўгнаеннямі; найб. эфектыўная для некат. збожжавых, прапашных, кармавых культур y 2-й пал. вегетац. перыяДУ-
ПАДК0РНІКІ (Aradidae), сямейства насякомых атр. клапоў. Больш за 100 родаў, каля 1000 відаў. Пашыраны па ўсёй сушы. Жывуць на кары, пад карой дрэў (адсюль назва). На Беларусі каля 30 відаў, з іх найб. трапляюцца П. бяро-
завы (Aradus betulae), звычайны (A. corticalis), хваёвы (A. cinnamomeus).
Да арт. Падкормкя ж ы мл. Тыпы падкормачных столікаў для птушак.
Даўж. да 1,1 см. Галава даўгаватая, размешчана паміж 4-членікавымі вусікамі. Цела пляскатае, бурае ці чорнае. Надкрылы не закрываюць краі брушка. Лапкі 2-членікавыя. Кормяцца сокамі дрэў (чым шкодзяць дрэвастою), міцэліем грыбоў. Развіццё з няпоўным ператварэннем. С.Л.Максімава.
500
ПАДКРАІЧЫ
ПАДКРАГЧЫ, вёска ў Малецкім с/с Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл., на канале Вінец. Цэнтр калгаса. За 23 км на ПдЗ ад г. Бяроза, 82 км ад Брэста, 20 км ад чыг. ст. Бяроза-Картузская. 596 ж., 206 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАДЛАБЁННЕ, вёска ў Гродзенскім р-не, на аўтадарозе Гродна—Сапоцкін. Цэнтр Баранавіцкага с/с і калгаса. За 8 км на 3 ад Гродна. 624 ж., 186 двароў (2000). Клуб, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Касцёл Маці Божай. ПАДЛЁСАК, кусты, радзей дрэвы, якія растуць пад полагам лесу і, y адрозненне ад падросту, не ўгвараюць дрэвастою\ асобны ярус лясной расліннасці. Кампанент лясных біягеацэнозаў, які ўзбагачае іх відавую разнастайнасць, паляпшае біял. ўстойлівасць насаджэнняў, аслабляе эрозію і павялічвае ўрадлівасць глебы. Садзейнічае працэсу аднаўлення лесу, з’яўляецца ахоўным полагам і падгонам для падросту лясных культур. Утвараецца пераважна ценевынослівымі пародамі. Для шыракалістых і шыракаліста-хвойных лясоў характэрны П. з ляшчыны, брызгліны бародаўчатай і еўрапейскай, воўчага лыка; для хвойных — з ядлоўцу, жаўтазеляў фарбавальнага і германскага, зяноўцу рускага, рабіны, крушыны; для чорнаальховых — з парэчак чорных і чырв., вербаў казінай, попельнай, вушастай, пяцітычынкавай; для поймавых лясоў — са свідзіны, ажыны, каліны. У дрэнных умовах росту П. могуць утвараць граб, ліпа, дуб, вяз і інш. Многія віды — харч. (ляшчына, парэчкі, маліны, буякі, ажына) і лек. (рабіна, крушына, ялловец, маліны, каліна і інш.) расліньі; некат. выкарыстоўваюцца як тэхн. сыравіна, служаць кормам для дзікіх капытных (вербы, свідзіна, рабіна). На Беларусі ў склад П. ўваходзяць каля 30 відаў раслін.
вічы. 825 ж., 374 двары (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэктуры — Святадухаўская царква (2-я пал. 18 ст.). ПАДЛЁТКАВЫ ЎЗРОСТ, перыяд антагенезу (ад 10— 11 да 15 гадоў), які адпавядае этапу пераходу ад дзяцінства да юнацтва. Належыць да крызісных узростаў (гл. Крызісы ўзроставыя), крытычных перыядаў антагенезу, звязаных з кардынальнымі пераўтварэннямі ў сферы свядомасці, дзейнасці, сістэмы ўзаемаадносін індывіда. Характарызуецца бурным ростам чалавека, фарміраваннем арганізма ў працэсе палавога выспявання, што аказвае значны ўплыў на псіхафізіял. асаблівасці падлетка. Аснову фарміравання псіхал. і асобасных якасцей падлеткаў складаюць зносіны ў працэсе розных відаў дзейнасці (вучоба, праца, творчасць, спорт і інш.). Характэрным для П.ў. з’яўляецца станаўленне новага ўзроўню самасвядомасці, Я-канцэпцыі, узнікненне цікавасці да сябе як да асобы, да сваіх магчымасцей, здольнасцей і асаблівасцей, якія аб’ядноўваюць падлетка з іншымі людзьмі, групамі і ў той жа час адрозніваюць ад іх, робяць яго унікальным і непаўторным. 3 гэтым звязаны рэзкія ваганні ў адносінах да сябе, няўстойлівасць самаацэнкі. Вядучьм патрэбы П.ў. (самасцвярджэнне, зносіны з равеснікамі) таксама разглядаюцца як вядучая дзейнасць y гэтым узросце. Пры адсутнасці ўмоў для індывідуалізацыі і пазітыўнай рэалізацыі сваіх новых магчымасцей самасцвярджэнне падлетка можа прымаць недарэчныя формы (гл. Дэвіянтныя паводзіны). ПАДЛЁЎСКІ (Padlewski) Зыгмунт (1.1.1836, с. Малая Чарняўка Ружынскага р-на Жытомірскай вобл., Украіна — 15.5.1863), польскі рэвалюцыянер. Скончыў Артыл. акадэмію ў Пецярбургу
Літ:. K a r b o w s k i Warszawa, 1969.
W. Zygniunt Padlewski.
Н.К.Мазоука.
ПАДЛ0Г, злачынства, якое выяўляецца ў падробцы сапраўдных або ў складанні фальшывых дакументаў. Адрозніваюць службовы П. і П., які ўчыняецца прыватнай асобай. Заканадаўства Рэспублікі Беларусь прадугледжвае крымін. адказнасць за: выпуск (эмісію) службовай асобай суб’екта гаспадарання каштоўных папер без іх рэгістрацыі ва ўстаноўленым парадку, a таксама выкарыстанне заведама падложных дакументаў для іх рэгістрацыі; П. праспекта эмісіі каштоўных папер; П. выбарчых дакументаў (па выніках выбараў і рэферэндумаў), заведама няправільны падлік галасоў або парушэнне тайны галасавання, учыненыя членам выбарчай камісіі або службовай асобай дзярж. ці грамадскага органа; службовы П., учынены з карыслівай або інш. асабістай зацікаўленасці; падробка знакаў паштовай аплаты і праязных білетаў, падробка, выраб або збыт падробных дакументаў, штампаў, пячатак, бланкаў. Найб. небяспечным злачынствам з’яўляецца П. грашовых знакаў і каштоўных папер, якія знаходзяцца ў абарачэнні (гл. Фальшываманецтва). Э. I. Кузьмянкова. ПАДЛЎЖЖА, комплекс паселішчаў каменнага і бронзавага вякоў каля в. Падлужжа Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. Адносяцца да эпохі верхняга палеаліту, верхнедняпроўскай культуры (5—3-е тыс. да н.э.) і сосніцкай культуры (1,5— 1-е тыс. да н.э.). Знойдзены наканечнікі коп’яў, разцы, ножападобныя пласціны, скрэблы, нуклеусы, адшчэпы, фрагменты ляпнога посуду і інш.
ПАДЛЁСНІК (Sanicula), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Больш за 40 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 1 від — П. еўрапейскі (S. ейгораеа). Трапляецца ў лясах, хмызняках. Двух- і шматгадовыя травы выш. 40—70 см. Лісце пальчата-раздзельнае, доўгачаранковае, на зіму не ападае. Кветкі дробныя ў простых галоўчатападобных парасоніках. Плод — віслаплоднік. Некат. віды — лек. расліны.
ПАДЛЎЖЖА, вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл., на правым беразе р. Сож. Цэнтр Чырванагорскага с/с і калгаса. За 12 км на ПдУ ад г. Мсціслаў, 107 км ад Магілёва, 28 км ад чыг. ст. Крычаў. 396 ж., 142 двары (2000). Дой культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
ПАДЛЁССЕ, вёска ў Жабінкаўскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр Хмелеўскага с/с і калгаса. За 24 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Ж абінка, 32 км ад Брэста. 434 ж.,
161 двор (2000). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ПАДЛЁССЕ, вёска ў Ляхавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Ляхавічы—Нясвіж. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнУ ад г. Ляхавічы, 228 км ад Брэста, 4 км ад чыг. ст. Жарабко-
(1861). Уваходзіў y тайную рэв. арг-цыю, якую ўзначальвалі 3.Серакоўскі і Я.Дамброўскі. Пасля ад’езду ў Парыж прымаў удзел y дзейнасці Т-ва' польскай моладзі, пазней выкладаў y польскай ваен. школе ў Італіі. У 1862 вярнуўся на радзіму і прызначаны рэв. начальнікам Варшавы, увайшоў y склад Цэнтральнага нацыянальнага камітэта ў Варшаве (ЦНК). У вер. і ліст. 1862 вёў перагаворы з А.І.Герцэнам, М.П.Агаровым і М.А.Бакуніным пра ўзаемадзеянне з рас. рэв. рухам. У снеж. 1862 ад імя ЦНК заключыў пагадненне з ЦК «Зямлі і волі» ў Пецярбургу. Выступаў за неадкладны пачатак паўстання. У час паўстання 1863— 64 узначальваў паўстанцкія атрады ў Плоцкім ваяводстве. Арыштаваны рас. ўладамі і расстраляны.
Падлеснік еўрапейскі.
ПАДЛЎЖНЫ Аляксандр Іосіфавіч (н. 16.8.1935, в. Залессе Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. мовазнавец.
Акад. Нац. AH Беларусі (1994; чл.-кар. 1989). Д-р філал. н. (1982), праф. (1989). Засл. дз. нав. Беларусі (1999). Скончыў БДУ (1959). 3 1962 y Ін-це мовазнаўства (з 1969 заг. аддзела, з 1983 нам. дырэктара, з 1989 дырэктар), адначасова з 1997 акад.-сакратар Аддзялення гуманітарных навук і мастацтваў Нац. АН Беларусі. Даследуе бел. фанетыку і фаналогію, сучасную лексікаграфію, правапіс, культуру мовы. Аўтар прац «Фаналагічная сістэма беларускай літаратурнай мовы» (1969), «Нарыс
крываецца на 3. Паверхня фундамента паглыбляецца ад 500 м да 9 км ніжэй узр. м., ускладнена разломамі паўн.-ўсх. напрамку і лакальнымі малаамплітуднымі падняццямі, якія праяўляюцца ў платформавым чахле да ніжняга дэвону ўключна. Запоўнена познапратэразойскімі, палеазойскімі, мезазойскімі і кайназойскімі адкладамі. Асн. этап фарміравання — каледонскі (ранні кембрый — ранні дэвон). Кембрыйскія адклады П.-Б.ў. перспектыўныя на нафту і газ. Г.У.Зінавенка.
акустычнай фанетыкі беларускай мовы» (1977), «Фанетыка слова ў беларускай мове» (1983), сааўт. кн. «Фанетыка беларускай літаратурнай мовы» (1989), «Беларуская мова для тых, хто гаворыць па-руску» (3-е выд. 1990), «Падручнік беларускай мовы. Для самаадукацыі» (1994), хрэстаматыі «Вусная беларуская мова» (1990), зб. «Пытанні культуры пісьмовай мовы» (1991), вучэбнага дапаможніка «Фанетыка беларускай мовы» (1984), сааўтар і навук. рэдактар «Беларускай граматыкі» (ч. 1, 1985) і інш. Гал. рэдактар штогодніка «Беларуская лінгвістыка» (з 1989) і час. «Весці НАН Беларусі. Серыя гуманітарных навук» (з 1997).
ПАДЛЙСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Podlaskie), адм.-тэр. адзінка на ПнУ Польшчы. На У мяжуе з Беларуссю і Літвой. Утворана 1.1.1999. Пл. 19,9 тыс. км2. Нас. 1,2 млн. чал. (1999), гарадскога 55%. Сярод насельніцтва значная доля беларусаў. Адм. цэнтр — г. Беласток. Найб. гарады: Сувалкі, Ломжа, Аўгустаў, Бельск-Падляскі. Большая ч. тэр. ваяводства знаходзіцца ў межах забалочанай Падляскай нізіны, на Пн марэнная града Сувалкаўскага Паазер’я, на У Беластоцкае ўзв. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра сгудз. -4 °С, ліп. 16— 18 °С, ападкаў 550—600 мм за год. Густая сетка рэк, якія належаць да бас. р. Вісла. Гал. рэкі — Буг (з прытокам Нужац) і Нараў (з прытокамі Бебжа і Супрасль). Рэкі Нёман і Бебжа злучае Аўгустоўскі канал. На Пн шмат азёр, y т.л. самае глыбокае ў Польшчы воз. Ганча (108,5 м). Глебы малаўрадлівыя (падзолістыя, бурыя, балотныя). Пад лесам каля 27% тэрыторыі, найб. Аўгустоўская пушча і Белавежская пушча (з Белавежскім нацыянальным паркам). Гаспадарка аграрна-прамысловая. С.-г. ўгоддзі займаюць 54% тэрыторыі. Вырошчваюць жыта, бульбу, авёс, пшаніцу, ячмень, лён, агародніну. Гадуюць
Тв.: Беларуская мова: Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, граматыкі. Мн., 1987 (у сааўт.); Практыкум па фанетыцы беларускай мовы. Мн., 1989 (разам з А.А.Крывіцкім).
П А Д Л Я С К А Е ВАЯВОДСТВА Маштаб 1:3150 000
І.Люблінскае ваяв.
Л.В.Календа.
______
ПАДДЯСЁЙКІ, вёска ў Крошынскім с/с Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Баранавічы—Нясвіж. Цэнтр калгаса. За 20 км на ПнУ ад г. Баранавічы, 222 км ад Брэста, 5 км ад чыг. ст. Пагарэльцы. 520 ж., 232 двары (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ПАДМСКА-БР^СЦКАЯ ЎПДДЗІНА, буйная адмоўная тэктанічная структура Рускай пліты на ПдЗ Беларусі (Брэсцкая вобл.) і сумежнай тэр. Польшчы. На Пн і Пд абмежавана разломамі субшыротнага распасцірання Свіслацкім і Паўн.-Ратнаўскім, за якімі размешчаны ддпаведна Беларуская антэкліза і Лукаўска-Ратнаўскі выступ. Усх. мяжа з Палескай седлавінай праведзена ўмоўна па глыбіні залягання паверхні крышт. фундамента 500 м ніжэй узр. м. На 3 ўпадзіна прымыкае да лініі Тэйсейра— Торнквіста. Выцягнута ў субшыротным напрамку на 350 км, шыр. 90— 130 км. Mae выгляд структурнага заліва, які цэнтраклінальна замыкаецца на У і ад-
Саколкгйэ іСтавіскі гНавіш
‘Ломжа.
Венграў
іпрасль'
ПАДМАНКІ
501
буйн. par. жывёлу, свіней, авечак. Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць дарожных машын, абсталявання для лясной і харч. прам-сці), тэкст. (шарсцяная, баваўняная), швейная, гарбарна-абутковая, дрэваапр., харчасмакавая, буд. матэрыялаў. Турызм (Аўгустоўскае Паазер’е). ПАДЛЙШСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА, адм тэр. адзінка ў ВКЛ і Польшчы ў 16— 18 ст. з цэнтрам y г. Драгічын-Надбужскі. Утворана ў 1520. Складалася з Бельскага, Берасцейскага, Драгічынскага, Камянецкага, Кобрынскага, Мельніцкага пав. Паводле адм.-тэр. рэформы 1565— 66 Берасцейскі, Камянецкі і Кобрынскі пав. ўвайшлі ў Брэсцкае ваяв. Напярэдадні Люблінскай уніі 1569 П.в. адышло да Польшчы. Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) увайшло ў склад Прусіі. Гл. таксама Падляшша. ПАДЛЙШША, П a д л я ç с е, гістарычная вобласць на 3 этнічнай тэр. беларусаў y бас. Зах. Буга і Нарава, стараж. зона рассялення яцвягаў, дрыгавічоў, валынян. У 13— 14 ст. увайшло ў ВКЛ, адыгрывала важную ролю ў бел. этнакультурным працэсе. У 1520 утворана Падляшскае ваяводства. Напярэдадні Люблінскай уніі 1569 перададзена Польшчы. Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) большая частка П. дасталася Прусіі. Паводле Тшьзіцкага міру 1807 y Рас. імперыі, y 1808 тут створана Беластоцкая вобласць (у 1842 скасавана, тэр. далучана да Гродзенскай губ.). Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 y складзе Польшчы (з гэтага часу польскае насельніцтва стала колькасна пераважаць). У 1939—44 y БССР, y 1944 болыная частка П. перададзена Польшчы. В.С.Цітоў. ПАДМАЛЁЎКА ў ж ы в a n i c e (пераважна алейным), падрыхтоўчы этап работы над карцінай. Звычайна на стадыі П. ў адным тоне прапрацоўваюць светлаценем аб’ёмы прадметаў ці фігур, што адлюстроўваюцца (цені цёмнымі тонамі, асветленыя часткі — светлымі). Выконваецца ў 2 і больш колерах з разлікам на прасвечванне праз тонкія слаі фарбаў, якія накладваюцца на завяршальным этапе работы (гл. Лесіроўка). У алейным жывапісе эпохі Адраджэння П. часта выконвалі тэмперай. Шматслаёвы жывапіс з П. і лесіроўкамі быў пашыраны да сярэдзіны 19 ст., потым выцеснены жывапісам alla prima (выкананне карціны або фрагмента ў адзін сеанс). ПАДМАНКІ, група мінералаў класа сульфідаў, якія маюць падобныя знешнія прыкметы (алмазны, паўметалічны бляск, колер і інш.), што адрознівае іх ад большасці сульфідаў, і пераважна з’яўляюцца рудамі. Напр., цынкавая П. (сфалерыт), кадміевая П. (грынакіт, CdS), аксаміцістая П. (тонкавалакністыя агрэгаты гётыту) і інш. Да П. адносіцца таксама рагавая падманка (кл.
502
ПАДМАСКОЎНЫ
сілікатаў), жалезістыя разнавіднасці якой маюць моцны паўметалічны бляск, але не з’яўляюцца рудой. Назва ўведзена сярэдневяковымі рудакопамі, якія часта прымалі гэтыя мінералы за руды вядомых y той час металаў. ПАДМАСК0ЎНЫ ВЎГАЛЬНЫ БАСЁЙН Складаецца з больш як 90 радовішчаў y Наўгародскай, Цвярской, Смаленскай, Калужскай, Тульскай і Разанскай абл. Расіі. Пл. каля 120 тыс. км2. Вуглі выяўлены ў 1722, здабываюцца з 1855. Балансавыя запасы да глыб. 200 м — 4,1 млрд. т. Вугляносная тоўшча ніжняга карбону (магутнасць да 50 м) мае 4 прамысл. гшасты (магутнасць 1,4— 12 м) бурага вугалю (тэхн. група В-2). Цеплыня згарання на рабочае паліва 11,4 МДж/кг. Здабыча адкрытым і падземным спосабам. ПАДНАЁМ, дапаможны ў адносінах да дагавору маёмаснага найму або дагавору найму жылога памяшкання цывільнаправавы дагавор, па якім наймальнік здае нанятую маёмасць або яе частку трэцяй асобе — паднаймальніку, застаючыся адказным перад наймадаўцам. У дагаворных адносінах з наймадаўцам паднаймальнік не знаходзіцца, і заключэнне дагавору П. не ўплывае на характар і абавязацельствы бакоў па дагаворы найму. Паводле цывільнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь наймальнік не можа даць паднаймальніку большы аб’ём правоў, чым мае сам па дагаворы найму. Са спыненнем дагавору найму адначасова спыняецца і дагавор паднайму. І.М.Сямёнава. ПАДНЯ BÉHHE, верхняя сценка ротавай поласці ў пазваночных жывёл і чалавека. У чалавека П. — шчыльная пласцінка, якая раздзяляе ротавую і насавую поласці. Складаецца з касішвога (цвёрдага) і мяккага П. (працяг цвёрдага — з слізістай абалонкі з падслізістай і мышачнага слоя з тлушчавай клятчаткай), якія разам утвараюць верхнюю сценку поласці рота. Пры парушэнні фарміравання зародка могуць узнікаць заганы развіцця П., напр., воўчая зяпа. ПАДНЯПР0ЎЕ, гісторыка-этнаграфічны рэгіён Беларусі, які займае Магілёўскую, ч. Віцебскай і Гомельскай абласцей. На Пн па водападзеле Дняпра і Зах. Дзвіны мяжуе з Паазер’ем, на 3 па левабярэжжы Бярэзіны і Дняпра — з Цэнтральнай Беларуссю і Усходнім Палессем. У стараж.-рус. перыяд (9— 12 ст.) ішоў інтэнсіўны працэс сцірання племянных этнакульт. адрозненняў, зліццё слав. плямён y адзіную народнасць. Гэтаму ў значнай ступені садзейнічалі раўнінны рэльеф і дняпроўская сістэма суднаходных рэк, якія адыгрывалі важную ролю ва ўнутр. і знешніх культ,эканам. сувязях. Гіст. лёс П. быў звязаны са стараж. Кіевам і з гісторыяй інш. усх.-слав. зямель. Этнакульт. комплекс, фальклорныя традыцыі і нар. гаворкі П.
маюць шмат агульных рыс з суседняй Смаленшчынай і зах. Браншчынай (у 12 ст. значная ч. П. ўваходзіла ў Смаленскае, паўд. — y Чарнігаўскае княствы). У той час y П. важныя адм. і эканам. цэнтры — Копысь, Орша, Друцк, Мсціслаў, Прапошаск (Слаўгарад), Крычаў, Лучын, Гомель, Рагачоў, Чачэрск і інш. У канцы 12 ст. са Смаленскага вылучылася Мсціслаўскае княства, якое да сярэдзіны 14 ст. ўвайшло ў склад ВКЛ, але захоўвала ў ім пэўную аўтаномію На ранніх сярэдневяковых картах Еўропы (карты Н. Кузана — канец 15 — пач. 16 ст., С. Мюнстэра — 1540) левабярэжная ч. П. пазначана пад назвай Белая Русь. На больш позніх картах (Г. дэ Баплана, Я.Сандарта — 2-я пал. 17 ст., Т.Кітхіна — 1740, і інш.) Белая Русь лакалізавана ўжо ў верхнім П. і Паазер’і. Такое вызначэнне Белай Русі захавалася да сярэдзіны 19 ст., калі канчаткова было пашырана (з-за агульнасці гіст. лёсу і этнічнай культуры) на ўсю тэр. сучаснай Беларусі. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) П. далучана да Расіі, на яго тэр. ўтворана Магілёўская губ., якая ў асн. супадала з межамі рэгіёна. Пасля 1917 і ўтварэння БССР П. з 1924 y складзе БССР (Гомельскі і Рэчыцкі пав. далучаны ў 1926). Сельскія пасяленні звычайна размяшчаліся па берагах невял. рэк і ў міжрэччах. На характар рассялення ўплывала суседства з воднымі шляхамі, урадлівасць мясц. глеб. Найб. густа заселенай і аграрна развітой была левабярэжная ч. П., y прыватнасці АршанскаМагілёўская раўніна. Змешаныя хваёвалісцевыя лясы і дубровы, што ўкрывалі гэтую тэрыторыю, y 18 — пач. 20 ст. на значных плошчах былі высечаны, і на іх месцы ўтварыліся масівы акультураных зямель. Адносна спрыяльныя глебава-кліматычныя ўмовы садзейнічалі пашырэнню хлебаробства. 3 тэхн. культур сеялі лён і каноплі. Агракультура П. мела рэгіянальныя рысы, што выяўлялася ў спосабах і прыёмах апрацоўкі глебы, мясц. варыянтах земляробчых прылад (сох, ільнамялак, барон), формах феад. рэнты і інш. У лясных краях прыкметнай падмогай y гаспадарцы былі здабыўньм промыслы. Частка насельніцтва ішла ў адыходныя промыслы ў суседнія губерні Расіі. У Гомельскім пав. (пераважна ў сучасным Веткаўскім р-не) было шмат пасяленцаў-старавераў, якія сяліліся тут з 1685. Многія з іх займаліся рамізніцтвам, ваджэннем суднаў, будаўніцтвам, ткацтвам, пчалярствам. Частка — гандлем і камерцыяй (брапі ў арэнду сады, скуплялі ў мясц. сялян сушаныя грыбы, ягады, мёд, воск, гандлявалі лесам, хлебам, соллю). Сельскія пасяленні ў параўнанні з суседнім Паазер’ем вызначаліся большымі памерамі (15—30 сядзіб) і выразнай вулічнай планіроўкай. Замкнутыя ці Г-падобныя сядзібныя забудовы размяшчаліся абапал вуліцы, якая мела акрэсленую цэнтр. частку і канцы. Вуліца агароджвалася па баках і заканчвалася нярэдка з абодвух канцоў шырокімі
варотамі, якія зачыняліся на ноч. 3 маладворных пасяленняў былі пашыраны засценкі. Пасля адмены прыгошш права назіраўся міграцыйны рух насельніцтва на 3, y лясныя раёны Бярэзінскага басейна, дзе ўзнікалі новыя пасяленні. Мігранты прыносілі з сабою вытворчы вопыт і этнакульт. традыцыі, прыстасоўваючы іх да мясц. умоў; ставілі дабротныя дамы і гасп. пабудовы, абносілі іх трывалым парканам з брамамі на вуліцу. Распаўсюджаныя тыпы планіроўкі традыц. жылля: хата + сенцы + клець, хата + сенцы + хата, хата + + трысцен. Апошні выконваў ролю сянец, нярэдка (калі ў ім ставілі печ) ператвараўся ў жылое памяшканне. Свіран (амбар, інбар) для збожжа ставілі насупраць хаты. Хлявы (хлеў, пуня) прымыкалі да жылля праз павець ці размяшчаліся ў глыбіні двара. Сярод дапаможных памяшканняў стопкі сустракаліся рэдка, замест іх y П. былі распаўсюджаны функцыянальна блізкія скляпы (паграбы). Прасторныя гумны са стрэхамі на сохах мелі сушню — звычайную ёўню ці двух’ярусную асець з ямнай печчу. Больш прыкметная кантынентальнасць клімату, наяўнасць сушняў пры гумнах, як і добрая вентыляцыйнасць апошніх, рабілі непатрэбнымі азяроды, якія тут былі рэдкай з’явай. Для сушкі лёну часцей выкарыстоўвалі лазні, якія мелі падоўжную страху, што абапіралася з аднаго боку на 2 слупы, утвараючы навес. Кднстр. аснова жыллёвых пабудоў — зруб з круглых бярвён, звязаных y просты вугал з астаткам, на штандарнай аснове. Стрэхі на лемягах (закотам) і стаянках (пазней — на кроквах) крылі саломай «паа колас», радзей — камлём уніз («пад грабёнку»), У раёнах, багатых лесам (Рагачоўскі, Быхаўскі, Клімавіцкі, Чэрыкаўскі пав.), пашыраны стрэхі, крытыя дошкамі, дорам, дранкай (шчапа). Пэўным арх. абліччам і арганізацыяй інтэр’ера адрознівалася нар. жыллё на Пд рэгіёна. Маляўнічай дэкаратыўнасцю вызначалася веткаўская разьба, якой аздаблялі франтоны, ліштвы, карнізы, ганкі, брамы і весніцы. Нар. адзенне П. ўвасобіла стараж. рысы, уласцівыя традыц. касцюму слав. народаў, зазнаўшы пэўны ўплыў усх. і еўрап. строяў. Тыповае верхняе адзенне — злёгку прыталеныя кажухі і шыракаполыя світкі светла-шэрага колеру са стаячым каўняром без гузікаў (падвязваліся вакол таліі шарсцяным плеценым поясам), a таксама кафтан-армяк тыпу бурноса, укарочаная паўсвітка і кажушок (паўшубак). У традыц. жаночым адзенні яшчэ ў пач. 20 ст. бытавалі стараж. панёвы, узорныя андаракі, сшытыя з безрукаўкай-гарсэтам (ліф, кабат), і саяны, аналагічныя рус. сарафанам. Жаночыя кашулі шылі з плечавымі ўстаўкамі (полікамі), нагрудная ч. якіх з больш тонкага кужэльнага палатна. 1х упрыгожвалі вышыўкай і тканым арнаментам чырвонага ці камбінаванага (чырвонага з чорным) колераў (магілёўскі строй, краснапольскі строй), аздаб-
лялі сакапеннем, маршчэннем (буда-кашалёўскі строй). Самабытным узорнадэкар. стылем упрыгожвання вылучаецца адзенне паўд. раёнаў (неглюбскі строй). У арнаменце святочнага адзення і тканін дамінавалі адносна буйныя геам. ўзоры, y Пасожжы часцей сустракаліся расл. матывы. Ва ўзорным ткацтве ўжывалася браная тэхніка, y вытв-сці андараковай тканіны пераважала 2-нітавае ткацтва. Своеасаблівымі прыёмамі аздаблення вылучаюцца традыц. тканыя неглюбскія ручнікі і буда-кашалёўскія ручнікі. Рэгіянальнай асаблівасцю вызначалася кераміка. Посуд з чырвонай гліны з тонкімі сценкамі аздаблялі на гарлавінах ці плечыках хвалістымі паяскамі, што наносіліся завостраным пругком па сырой гліне. Ён быў лёгкі і грацыёзны. Лінгвістычная карта Беларусі адзначае дыялект. асаблівасці гаворак П., якія вылучаны ва ўсх.-магілёўскую групу паўн.-ўсх. дыялекту. Неаднароднасць культ. ландшафтаў дазваляе вылучыць y П. некалькі лакальных раёнаў (падраёнаў) — левабярэжжа і правабярэжжа Дняпра, Пасожжа і Бярэзінскі раён — з уласцівым кожнаму з іх комплексам мясц. этнакульт. прыкмет. В.С.Цітоў.
ПАДНЙЦЦЕ ТЭКТАНІЧНАЕ, змена становішча асобных участкаў зямной паверхні або кары ў выніку дадатных тэктанічных рухаў, дадатныя тэктанічныя структуры розных памераў і форм да высвятлення іх морфагенетычнага тыпу. Найб. шырока назва ўжываецца ў дачыненні да лакальных падняццяў, якія сфарміраваліся на платформавым этапе развіцця зямной кары ў рэльефе фундамента і платформавым чахле. Маюць пераважна купалападобную акруглую або авальную формы, з пакатымі схіламі (1—2°), пл. 20—200 км2, даўж. 3—20 км, амплітуду да соцень метраў. Вылучаюць П.т. ўнаследаваныя, новаўтвораныя, інверсійныя, скразныя, па/В.Клімовіч. хаваныя, навешаныя. ПАД0БНАСЦІ ТЭ0РЫ Я, вучэнне аб умовах падобнасці аднатыпных працэсаў ці з’яў, якія адрозніваюцца маштабамі адлегласцей, скарасцей, т-р ці інш. характарыстык. Мэта П.т. — выявіць запежнасці невядомых велічынь, істотных для зададзенага працэсу, ад зыходных даных задачы, што грунтуецца на разглядзе кожнай задачы ў характэрных для яе пераменных — безразмерных ступеневых комплексах, створаных з істотных для дадзенага класа задач параметраў (гл. Размернасцей оналіз). Размерныя фіз. параметры, што ўваходзяць y склад комплексаў, могуць мець розныя значэнні ў розных задачах, аднолькавымі павінны быць толькі безпадобнасці, размерныя к р ы т э р ы і якія складаюцца з параметраў, зададзеных паводле ўмоў задачы. Напр., характар цячэння вязкай вадкасці характарызуецца суадносінамі паміж сіламі інерцыі і сіламі вязкасці — Рэйнальдса крытэрыем. Комплексы, якія маюць пераменныя, наз. л і к а м і падобн a с ц і, напр., лік Фур’е — безразмерная форма адліку часу ў задачах цеплаправоднасці. Выкарыстоўваецца ў механіцы, гідра- і аэрадынаміцы, тэорыі цеплаправоднасці, пры мадэліраванні розных з’яў і інш.
Літ:. Г y х м a н А.А. Введенне в теормю подобня. 2 мзд. М., 1973; С е д о в Л.М. Методы подобня н размерностм в механнке. 10 нзд. М., 1987. М.У.Паўлюкевіч.
ПАД0БНАСЦБ, адпаведнасць паміж аднароднымі з’явамі, калі ўсе колькасныя характарыстыкі адной з’явы атрымліваюцца прапарцыянальным пераўтварэннем аднайм. характарыстык другой. Умовы П. вывучае падобнасці тэорыя. Фіз. П. можна разглядаць як абагульненне геаметрычнай П. 2 геам. фігуры падобныя, калі адносіны ўсіх адпаведных даўжынь аднолькавыя. Гэтыя адносіны наз. каэф. П. або маштабам. Калі маштаб вядомы, то простым множаннем на значэнне маштабу памераў адной геам. фігуры атрымліваюцца памеры другой, падобнай ёй геам. фігуры. Акрамя П. фігур, разглядаецца таксама падобнае пераўтварэнне плоскасці (прасторы). Усякае падобнае пераўтварэнне можна ажыццявіць паслядоўным выкананнем гаматэтыі, руху і адбітку. П. і падобнымі пераўтварэннямі карыстаюцца ў мадэліраванні, чарчэнні і інш. тэхн. дастасаваннях геаметрыі. М.У.Паўлюкевіч.
П А Д 0БН Ы Я СКЛАдНІКІ м н а г а с к л a д у, аднасклады, якія ўваходзяць y мнашсклад і адрозніваюцца каэфіцыентамі, знакамі ці нічым не адрозніваюцца. Могуць быць заменены аднасклаяам, роўным іх алг. суме (прывядэенне П.с.), нарр., мнагасклад 2а + 5a3b + 3at? — 3et b пасля прывядзення П.с. набывае выгляд 2a + 2агЬ + 3ab2.
Сямён Аляксандравіч (н. 8.3.1931, г. Гомель), бел. філосаф і гісторык-медыявіст. Д-р філас. н. (1987) , канд. гіст. н. (1965). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1953). 3 1960 y Ін-це філасофіі і права Нац. АН Беларусі. Даследуе гуманіст. рух і рэліг.-царк. жыццё Беларусі 14— 17 ст., гісторыю філас. і грамадска-паліт. думкі эпохі Адраджэння і Рэфармацыі, праблемы культуры, філасофіі і гісторыі, нац. самасвядомасці бел. народа. Стварыў цэласную гісторыю станаўлення і развіцця рэнесансава-гуманіст. думкі Беларусі, вызначыў спецыфічныя рысы айч. Адраджэння і гуманізму. Адзін з аўтараў «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1, 1972), прац «Францыск Скарына і яго час» (1988) , «Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты, даведнік, каментарыі» (1989), «Скарына і яго эпоха» (1990), «Мысліцелі і асветнікі Беларусі, X—XIX стст.» (1995). Дзярж. прэмія Беларусі 1984. ПАД0КШ Ы Н
Te:. Реформацня н обшественная мысль Белорусснн н Лнтвы (вторая паловнна XVI — начало XVII в ) . Мн., 1970; Скормна н Будный: Очерк фвлос. взглядов. Мн., 1974; Ф ранцвск Скормна. М., 1981; Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі. Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мн., 1990; Унія Дзяржаўнасць. Культура: (Філас.-гіст. аналіз). Мн., 1998; Палітычная і прававая думка Беларусі XVI— XVII стст. Мн., 2000 (разам з С.Ф.Сокалам).
ПАД0ЛІН Юрый Міхайлавіч (н. 25.10.1958, Мінск), бел. графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1991). Творы адметныя спалучэннем метафарычнаабстрактнага і сюжэтна-рэалістычнага, шырокім выкарыстаннем тэхн. сродкаў
П АД ОЛІЯ _________________ 503 выканання. Сярод твораў: «Ноч», «Фея», «Юр’я», «Куст», «Ганна зімовая», «Прысвячэнне Г.Мансу», «Нарач», серыі «Ілья Прарок», «Святы Іеранім», «Купалле», «Размова з вечнасцю», «Адзінота», «Поліфанія», «Легенды старых ліхтароў» (усе 1990-я г.), «2», «Туці», «Час жоўтага месяца», «Лесвіца ў неба», «Залаты дождж», «Святая Магдаліна», «Тэатр», «Зязюля», «Філосафы», «Савіньён», серыя «Нарачанскі край» (усе 2000). М. М. Паграноўскі.
Ю.Падолін.
Нарач. 1996.
П А Д0ЛІЯ, П а д о л л е , П а д о л ь с к а я з я м л я , гістарычная вобласць на ПдЗ Украіны ў бас. р. Паўд. Буг і ў левабярэжжы бас. р. Днестр (тэр. б. ч. сучасных Вінніцкай, Хмяльніцкай, паўн. ч. Адэскай і паўд. ч. Цярнопальскай абласцей). Займае асн. частку Падольскага ўзвышша. Вядома з сярэдзіны 14 ст. У 1360-я г. ўвайшла ў склад ВКЛ; вял. кн. Альгерд прызначыў тут намеснікам свайго пляменніка кн. Фёдара Карыятавіча. У 15— 17 ст. на тэр. П шмат разоў нападалі войскі Крымскага ханства і Турцыі. У 1434 зах. ч. П. ўключана ў склад Польшчы, утворана Падольскае ваяв. з цэнтрам y г. Камянец-Падольскі. Пасля Люблінскай уніі 1569 y склад Польшчы ўвайшла і ўсх. ч. П., дзе ўтворана Брацлаўскае ваяв. з цэнтрам y г. Брацлаў (цяпер Вінніцкая вобл.). Насельніцтва П. ўдзельнічала ў паўстаннях Мухі (1490—92), С Налівайкі (1594—96), вызваленчай вайне ўкраінскага і беларускага народаў 1648—54. 1—2.6.1652 укр. войска Б.Хмяльніцкага разграміла ва ўрочышчы Батог на П. (цяпер Вінніцкая вобл.) войска кароннага гетмана М.Каліноўскага. У 1672 П. захоплена Турцыяй, паводле рашэння Карлавіцкага кангрэса 1698— 99 вернута Рэчы Паспалітай. Нас-ва П. ўдзельнічала ў паўстаннях С Палія (1702—04), Калііўшчына (1768). У 1772 паводле 1-га падзелу Рэчы Паспалітай Аўстрыя захапіла зах. ч. П. з гарадамі Чарткоў і Залешчыкі (цяпер y Цярнопальскай вобл ). У 1793 паводле 2-га падзелу Рэчы Паспалітай П. ўвайшла ў склад Рас. імперыі і падзелена паміж Падольскім і Брацлаўскім намесніцтвамі. У 1797 з
504 _______________ П А Д О Л Ь С К
су фрыкацыі. П.з. ўвасабляюць 2 фанемы. У адзінкавых словах («ззяць», «сёння») П.з. належаць адной марфеме.
падольскіх паветаў утворана Падсшьская губ. з цэнтрам y г. Камянец-Падольскі. У 1814—35 П. — асн. раён антыфеад. паўстанцкага руху пад кіраўніцтвам У.Я Кармалюка. 3 1917 Падольская губ. ў складзе Украінскай ССР, 3.6.1925 замест яе створаны акругі, y 1930-я г. — вобласці. Пасля далучэння Зах. Украіны да УССР (1.11.1939) зах. ч. П. ўключана ў Цярнопальскую вобл. М.Г.Нікіцін. ПАДОЛЬСК, горад y Маскоўскай вобл., на р. Пахра. Засн. ў 1781. 199,7 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прам-сць: маш,буд. (паравыя катлы, газавыя пліты і балоны, вытв-сць быт. і прамысл. швейных машын, с.-г. машын; акумулятарны, электрамех., кабельны з-ды), лёгкая, харч., паліграф., каляровая металургія, буд. матэрыялаў і інш. Філіял Маскоўскага ун-та.
Літ:. К р ы в і ц к i А.А., П а д л у ж н ы А . І . Фанетыка беларускай мовы. Мн., 1984; Беларуская мова: Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, граматыкі. Мн., 1987.А.І.Падлужны.
ПАДбЛЬСКАЕ ЎЗВЫШША, Пaд о л ь с к а е п л а т о . На Украіне, па левабярэжжы р. Днестр. Выш. да 471 м (г. Камула). Развіты карст. Для рэльефу характэрна злучэнне вял. плоскіх міжрэччаў і глыбокіх каньёнападобных далін. Паўн. край узвышша ўзгорысты; складзена з вапнякоў, мергеляў, пясчанікаў, сланцаў. Прыднястроўская яго •частка — прыступкападобная раўніна, утвораная вял. тэрасамі Днястра. На 3 узгоркі і грады Толтры (Медаборы). Месцамі захаваліся дубовыя і букавыя лясы, на Пд — разнатраўныя стэпы. Значная тэр. разарана. П.ў. разам з Валынскім узвышшам часта называюць Валына-Падольскім узвышшам. ПАД0ЛЬСКАЯ ЗЯМЛЙ, гістарычная вобласць y бас. р. Паўд. Буг і левабярэжжа р. Днестр, гл. Падолія. ПАД0ЛБЦЫ, вёска ў Астравецкім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 50 км на Пн ад г.п. Астравец, 300 км ад Гродна, 55 км ад чыг. ст. Гудагай. 464 ж., 176 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Капліца. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАДОЎЖАНЫЯ ЗЙ ЧН Ы Я , г е м і н a т ы, зычныя, якія вымаўляюцца працяжна ў параўнанні з іх звычайным вымаўленнем y адным і тым жа моўным тэмпе. У бел. мове падаўжэнне ўзнікае ў выніку спалучэння аднолькавых зычных на стыку марфем («з + зываць = = ззываць», «ад + даць = аддаць», «камен + ны = каменны», «ран + ні = = ранні», падаўжаюцца і цвёрдыя, і мяккія зычныя), a таксама ў выніку асіміляцыі гука «й» папярэднім мяккім зычным «с’», «з’», «ц’», «дз’», «н’», «л’» і цвёрдых «ч», «ж», «ш» (якія раней былі мяккімі) y становішчы паміж галоснымі («кассё», «палоззе», «вецце», «моладдзю», «насенне», «ралля», «сучча», «збожжа», «цішшу»), Артыкуляцыйна і акустычна падаўжэнне выбухных і афрыкат выражаецца ў значным павелічэнні часу змычкі, фрыкатыўных — ча-
ПАД0ЎЖНАЙ ПРЎГКАСЦІ М0ДУЛБ, гл. Юнга модуль. ПАД0УЖНАЯ ХВАЛЯ, хваля, y якой ваганні часцінак асяроддзя адбываюцца ў напрамку яе распаўсюджвання. Напр., пругкія хвалі ў газах і вадкасцях. ПАДПАЛАЎ Уладзіслаў Паўлавіч (н. 9.8.1958, в. Імяніны Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне клінічнай медыцыны. Д-р мед. н. (1996). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1975). 3 1984 y Віцебскім мед. ун-це (з 1997 прарэктар, з 1999 адначасова заг. кафедры). Навук. працы па сардэчнасасудзістых захворваннях насельніцтва розных рэгіёнаў Беларусі, y т.л. якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыпьскай АЭС, радыеахоўных сродках, лекавых зборах. Тв.\ Развнтне днзадаптацнонного снндрома y населенмя, прожнваюшего на загрязненных радмонуклндамн террнтормях / / Здравоохраненме Беларусм. 1994. № 5.
ПАДПАЛК0ЎНІК, воінскае званне старшага афіцэрскага саставу ў шэрагу дзяржаў, y т.л. ва Узбр. Сілах Беларусі. У ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі званню П. адпавядае lieutenant colonel, y ФРГ — Oberstleutnant. Уведзена ў Еўропе ў 17 ст.; y Расіі спачатку як пасада, потым як званне (чын) пам. палкоўніка (камандзіра палка). У казацкіх войсках y 1885— 1917 званню П. адпавядаў чын вайсковага старшыны. У СССР уведзена ў 1939. У ВМФ званню П. адпавядае званне капітана 2-га рангу. У Рэспубліцы Беларусь званне П. існуе і для асоб, якія знаходзяцца на службе ў КДБ, МУС і інш. сілавых структурах. ПАДПАРАДКАВАННЕ ў г р а м а т ы ц ы, від сінтаксічнай сувяэі слоў або цэлых прэдыкатыўных адзінак (сказаў). П. (падпарадкавальная сувязь), y процілегласць злучэнню звязвае 2 нераўнапраўныя (неаднатыпныя і рознафункцыянальныя) моўныя адзінкі ў адно цэлае; словазлучэнне або складаназалежны сказ. П. рэалізуе толькі закрытыя сінтакс. канструкцыі. Пры П. адзін кампанент выступае як граматычна незалежны, галоўны, a другі — як залежны, падпарадкаваны галоўнаму. У бел. мове ў межах простага сказа П. рэалізуецца пераважна як дапасаванне («яснае неба»), кіраванне («будую дом», «ідуць па дарозе») ці прымыканне («хутка ехаць»). У межах складаназалежнага сказа П. перадае розныя сэнсавыя адносіны паміж гал. і даданай часткамі і выражаецца з дапамогай падпарадкавальных злучнікаў ці інш. слоў і спалучэнняў, што выступаюць y функцыі злучнікаў («бо», «каб», «калі», «дзе», «што», «які», «як толькі» і інш.). Падпарадкавальныя алучнікі заўсёды ўваходзяць y склад даданай часткі складана-
залежнага сказа і з’яўляюцца паказчыкам яе грамат. формы. Дапаможным сродкам пры П. ў складаназапежным сказе могуць быць карэляты (суааносныя словы), якія знаходзяцца ў складзе гал. часткі («А дзе т a я крынічанька, што голуб купаўся?» 3 нар ). Літ:. Беларуская граматыка. Ч. 2. Мн, П.ПШуба.
1986.
ПАДПАРЎЧНІК, 1) обер-афіцэрскае званне (чын) y рас. арміі (з 1703), якое прысвойвалася пасля заканчэння ваен. вучылішча. У кавалерыі яму адпавядаў чын карнета, y казацкіх часцях — харунжага. Скасавана ў 1917. 2) Першаснае воінскае званне малодшага афіцэрскага саставу ў Польшчы, Японіі і інш. ПАДПІСКА АБ НЯВЫЕЗДЗЕ, адна з мер стрымання ў бел. крымінальным працэсе. Заключаецца ў адабранні ад падазронага або абвінавачанага абавязацельства не адлучацца з месца пражьівання або часовага знаходжання без дазволу адпаведнай службовай асобы, якая праводзіць дазнанне, следчага, пракурора, суда. У выпадку парушэння гэтай меры да таго, хто даваў абавязацельства, можа быць ужыта больш строгая мера стрымання — пра што ён і папярэджваецца (арышт, зняволенне). ПАДП0КРЫЎНЫЯ ПАСЁВЫ, вырошчванне дадатковай падсяўной культуры на адной плошчы з асноўнай. Падпокрыўная культура застаецца расці на полі пасля ўборкі асн. культуры (убіраюць на павышаным зрэзе), якая мае больш кароткі перыяд вегетацыі і менш зацяняе падпокрыўныя расліны. П.гі. даюць магчымасць атрымліваць 2 ураджаі з адной плошчы за вегетацыйны перыяд. На Беларусі ў якасці падпокрыўных культур выкарыстоўваюць адна- і шматгадовыя травы (сырадэля, райграс аднагадовы, канюшына чырвоная, люцэрна пасяўная, цімафееўка і аўсяніца лугавыя), якія добра пераносяць зацяненне ў першай палове вегетацыі і не прыгнечваюць асн. культуру. У.П.Пярэднеў. ПАДП0ЛЛЕ, 1) памяшканне пад падлогай; падвал. 2) Дзейнасць, накіраваная супраць улад, якая праходзіць тайна, ва ўмовах строгай канспірацыі, a таксама жыццё ў такіх умовах каго-н., хто змагаецца супраць улад. 3) Людзі, што працуюць y такіх умовах і вядуць канспіратыўную работу. ПАДГібЛЬНЫ I ПАРТЫЗАНСКІ ДРУК y В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в a й н у, перыядычныя выданні, якія выпускалі падп. парт., камсамольскія органы, партыз. фарміраванні на часова акупіраванай ням. фашыстамі тэр. Беларусі і распаўсюджвалі сярод насельніцтва. Гл. Друк падпольны. ПАДП0Р в a д ы, павышэнне ўзроўню вады ў рацэ ў выніку ўзвядзення штучнага збудавання або ўтварэння прыродных перашкод (звужэнне рэчышча, нагрувашчванне камянёў, заломы, зажоры, заторы і інш.). Бывае пастаянны (напр., ад плаціны) і часовы. Суправа-
джаецца памяншэннем нахілаў і скорасці цячэння, характарызуецца велічынёй падняцця ўзроўню і адлегласцю, на якую ён распаўсюджваецца. 3 нарастаннем велічыні П. павялічваецца акумуляцыя наносаў, зарастанне рэчышча, падымаецца ўзровень грунтавых вод, адбываецца падтапленне і забалочванне прылеглай тэрыторыі. ПАДПРАПАРШЧЫК, воінскае званне (чын) y шэрагу дзяржаў. У рас. арміі існавала ў 1722— 1917. Прысвойвалася унтэрафіцэрам і фельдфебелям, якія вытрымалі экзамен або вызначыліся ў баях, і юнкерам. П. карысталіся некаторымі правамі малодшых афіцэраў. ПАДРАД, 1) y цывільным праве дагавор, паводле якога адзін бок (падрадчык) абавязваецца на сваю рызыку выканаць пэўную работу па заданні другога боку (заказчык). Работы выконваюць з матэрыялаў падрадчыка або заказчыка, заказчык абавязваецца прыняць і аплаціць вынікі работы. Парадак заключэння дагавораў на падрад, правы і абавязкі іх удзельнікаў рэгламентуюцца заканадаўствам. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь грамадзянін можа прыняць на сябе выкананне работы па П. ў выпадку, калі гэта не забаронена законам. Падрадчык, які выконвае работу з свайго матэрыялу, нясе адказнасць за яго якасць. Калі з закона або з дагавора не вынікае, што падрадчык павінен выканаць работу асабіста, ён мае права прыцягнуць для выканання работ інш. асоб (субпадрадчыкаў). Са згоды генеральнага падрадчыка заказчык можа заключаць дагаворы на выкананне асобных работ. Спец. правілы існуюць для асобных відаў П. (бытавы П., П. на буд-ва, выкананне праектных, вышукальных работ і інш ). 2) Форма арг-цыі працы, заснаваная на замацаванні за пэўным калектывам часткі або ўсяго аб’ёму работ па вытв-сці прадукцыі, аказанні паслуг (напр., калектыўны П., брыгадны П.). А.В.Моцін. ПАДРАДЧЫК, юрыдычная або фіз. асоба, якая выконвае пэўны від рабог y сваёй краіне або за мяжой на аснове дагавора падраду, заключанага з заказчыкам. Для вядзення работ (напр., будаўніча-мантажных на аб’ектах капітальнага буд-ва) П. звычайна мае асн. і абаротныя сродкі, кадры і інш. рэсурсы, ажыццяўляе дзейнасць на аснове гасп. (камерцыйнага) разліку, знаходзіцца на самастойным балансе і дзейнічае па зацверджаным статуце (палажэнні). П. розні іх відаў работ падпарадкоўваюцца геьеральнаму П. (генпадрадчыку), які можа перадаваць спец. работы (напр., сан.-тэхн.) субпадрадчыкам (інш. прадпрыемствам, арг-цыям), заключаючы з імі дагаворы субпадраду. У Р. Залатагораў.
ПАДРАЗДЗЯЛЁННЕ, 1) частка, раздзел чаго-небудзь, якія ўваходзяць y склад больш буйной адзінісі (напр., упраўленні, аддзелы мін-ваў, навуч. устаноў і інш.). 2) Вайсковая адзінка, якая, як
правіла, мае пастаянную арганізацыю і аднародны склад. Існуюць y кожным відзе ўзбр. сіл, родзе войск (сіл), спец. войск і ўваходзяць y склад больш буйных П. або часцей. П. з’яўляюцца: аддзяленне, узвод, para (батарэя, звяно, баявая часць карабля), батальён (дывізіён, эскадрылля), акрамя асобнага, і інш. Баявыя задачы выконвае ва ўзаемадзеянні з інш. П. і самастойна.
ПАДСКАРБІ
505
пытнік гібрыдны, званочак шыракалісты, купальнік горны, пярэсна еўрапейская, смярдзюх звычайны, спарасіс кучаравы і інш. занесены ў Чырв. кнігу. У фауне 17 відаў млекакормячых, 82 віды птушак, y т.л. бусел чорны, дзяцел зялёны, зімародак і пустальга звычайныя занесены ў Чырв. кнігу. П.І.Лабанок. ПАДСВІЛЛЕ, гарадскі пасёлак y Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., на берагах азёр Алаізберг і Белае, чыг. станцыя на лініі Маладзечна— Полацк За 26 км на У ад Глыбокага, 194 км ад Віцебска. 2,8 тыс. ж. (2000).
М.ГПадсаднік
ПАДР0СТ, маладое пакаленне дрэвавых раслін пад полагам лесу або на высечках, здольнае сфарміраваць дрэвастой. Утвараецца шляхам прыроднага аднаўлення відаў мацярынскага дрэвастою (насеннага або парасткавага паходжання) і ў выніку налёту насення інш. відаў дрэў (змена парод). Ствараецца таксама пасадкай. У лясных фітацэнозах часта ўтварае самастойны ярус. На развіццё П. ўплываюць асветленасць, тэмпературныя і глебавыя ўмовы і інш. Адрозніваюць П. па вышыні, таўшчыні, энергіі росту. Жыццяздольнасць, вышыня і ўзрост П. з’яўляюцца крытэрыем пры ацэнцы прыроднага аднаўлення лесу. На Беларусі да П. гасп.-каштоўных парод адносіцца маладое пакаленне хвоі, елкі, дубу, лістоўніцы і інш. ПАДСАДНІК Мікалай Георгіевіч (1.1.1922, в. Вуглы Полацкага р-на Віцебскай вобл. — 24.11.1975), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Арэнбургскую школу пілотаў (1942), Маскоўскую вышэйшую школу прафруху ВЦСПС (1959). У Вял. Айч. вайну з 1943 на Варонежскім, 1, 2 і 3-м Укр. франтах. Удзельнік вызвалення Украіны, Малдовы, Румыніі, Югаславіі, Венгрыі. Камандзір звяна лётчык-штурмавік лейт. П. зрабіў 106 баявых вылетаў на разведку, штурмоўку і бамбардзіроўку тэхнікі і жывой сілы ворага. Пасля вайны на парт., прафс. і адм. рабоце. ПАДСАДЫ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Мінскім р-ііе. Створаны ў 1999 з мэтай захавання рэкрэацыйна- і пейзажна каштоўнага грыроднага комплексу з папуляцыямі рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Пл. 1079 га. Рэльеф узгорысты. Лясны масіў з мноствам крыніц, ручаёў, «вісячых балотцаў» y месцах выкліньвання грунтавых вод. Пашыраны яловыя і хваёвыя (па 34%), бярозавыя (20%), асінавыя (7%) сярэдне- і высокаўзроставыя лясы з дамешкамі дуба, клёна, ліпы. Мноства лек., харч., кветкава-дэкар. і інш. раслін, з якіх баранец звычайны, белака-
Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) вёска Пліскай вол. Дзісенскага пав. Мінскай, з 1842 Віленскай губ. У 1913 y П 9 двароў і фальварак Алаізберг з 3 дварамі. 3 пабудовай чыгункі Маладзечна— Полацк y пач. 20 ст. вёска значна вырасла. У 1921— 39 y складзе Польшчы, y Дзісенскім пав. Віленскага ваяв 3 1939 y БССР y Пліскім р-не Вілейскай вобл., з 20.9.1944 — Полацкай, з 8.1.1954 — Маладзечанскай абл. 3 8.6.1950 цэнтр Пліскага раёна, з 28.6.1958 rap. пасёлак, з 25.12.1962 y Глыбоцкім р-не. Ільнозавод, з-д харч. прадуктаў, Дзвінская эксперым. база Ін-та лесу Нац. АН Беларусі, ПМ К Мінсельбуда, вытв. ўчастак Глыбоцкага камбікормавага з-да. Сярэдняя школа. дзіцячы сад, 2 б-кі, бальніца. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, якія загінулі пры вызваленні П. ад ням.-фаш. захопнікаў. І.У.Бунто.
ПАДСВЯД0МАЕ, гл. ў арт. Бессвядомае. ПАДСЕМЯД0ЛБНАЕ што гіпакотыль.
KAJIÉHA, тое,
«ПАДСЁЧКА», бел. нар. гульня. На прасторнай пляцоўцы збіраюцца 8— 15 чал. і выбіраюць вядучага — «рыбака», які прысядае і кладзе перад сабой мячык. Астатнія становяцца паўкругам каля мяча. «Рыбак» гаворыць некалькі разоў: «Клюе...» — і нечакана называе імя аднаго з гульцоў. Усе уцякаюць, a той, каго ён назваў, павінен схапіць мяч і кінуць y каго-небудзь з гульцоў, калі пападзе («падсячэ»), той выбывае з гульні, a калі не — выбывае з гульні сам. Апошні гулец падкідае мяч уверх і ўцякае. «Рыбак» імкнецца злавіць мяч і пацэліць ім y гульца, які ўцякае. Калі пападзе, то «рыбаком» становіцца апошні «непадсечаны» гулец. Я.Р.Вількш. ПАДСКАр БІ, службовая асоба ў ВКЛ y 15— 18 ст. 1) П. з е м с к і (у 17— 18 ст. П. в я л і к і л і т о ў с к і ) першапачаткова захоўваў скарб ВКЛ, выконваў фін., гасп., a таксама судовыя і дыпламат. даручэнні вял. князя і Рады ВКЛ. 3 1520 адначасова і пісар. Уваходзіў y склад Рады ВКЛ. 3 2-й пал. 16 ст. набыў самаст. распарадча-выканаўчыя функцыі, вёў улік крыніц дзярж. даходаў, збіраў і распараджаўся дзярж. даходамі, адказваў за чаканку манеты, прызначаў мытнікаў і зборшчыкаў розных плацяжоў і падаткаў, праводзіў рэвізіі. 3 1569 з’яўляўся членам Сената Рэчы Паспалітай. 2) П. д в о р н ы (у 17— 18 ст. П. н а д в о р н ы лі-
506
ПАДСЛЕДНАСЦЬ
т о ў с к і) быў спачатку намеснікам П. земскага. 3 вылучэннем сталовых маёнткаў y 1588 іх фінансавы і эканам. кіраўнік. 3) П. т р о к с к і (скарбовы) y 16 ст. быў памочнікам П. земскага, хавальнікам аддзялення скарбу, якое знаходзілася ў г. Трокі. Свае П. меліся таксама ў прыватных асоб ВКЛ, напр., y віленскага кашталяна, гетмана ВКЛ К.І.Астрожскага, віленскага ваяводы, канцлера ВКЛ М.М.Радзівіла і інш. А.І.Груша.
ПАДСЛЁДНАСЦЬ, y крымінальным працэсе Рэспублікі Беларусь сукупнасць устаноўленых законам прыкмет крымін. справы, паводле якіх КПК вызначае, які орган павінен весці следства або дазнанне па гэтай справе. Адрозніваюць П. п р а д м е т н у ю (радавую), т э р ы т а р ы я л ь н у ю (мясцовую) і п е р с а н а л ь н у ю . Прадметная П. вызначаецца характарам злачынства, y залежнасці ад якога размяжоўваецца П. паміж следчымі пракуратуры, органаў дзярж. бяспекі і фін. расследванняў, унутр. спраў, a таксама органам дазнання. Персанальная П. вызначаецца асаблівасцямі суб’екта злачынства. Напр., справы пра злачынства непаўналетніх падследныя следчым органам унутр. спраў, справы пра злачынствы ваеннаслужачых — следчым ваен. пракуратуры. Тэрытарыяльная П. вызначаецца месцам учынення злачынства: як правіла, папярэдняе следства праводзіцца ў тым раёне (горадзе), дзе адбылося злачынства. 3 мэтай забеспячэння найб. хуткасці, аб’ектыўнасці і паўнаты расследавання яно можа праводзіцца па месцы знаходжання злачынца або на месцы знаходжання большасці сведак. Г.А.Масшка.
леска высакародная і інш.); вырошчва'юць П. беласнежны (G. nivalis), складкаваты (G. plicatus), Эльвеза (G. elwesii). Шматгадовыя цыбульныя травы выш. да 30 см. Лісце (звычайна 2) лінейнае. Кветанос з адной паніклай белай кветкай. Размнажаюцца насеннем, якое разносяць мурашкі. Дэкар. расліны.
ПАДС0ЛТАВА, вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Белая HaT a n a . Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПнЗ ад г. Мсціслаў, 117 км ад Магілёва, 21 км ад чыг. ст. Ходасы. 314 ж., 108 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАДС0Ў y г е а л о г і і , парушанае заляганне горных парод, якое характарызуецца перамяшчэннем па разрыве адных мас пад іншыя. У адрозненне ад насову ўтвараецца пры актыўным руху ляжачага крыла. Адрозніваюць пакатыя П. (падзенне плоскасці разрыву не перавышае 45°), падсоўныя складкі, буйныя П. (паверхні зруху падаюць пад горныя кражы), субкантынентальныя П. (зоны разрываў y астраўных дугах на мяжы акіянаў і кантынентаў). І.В.Клімовіч.
ПАДС0ЧКА, спосаб атрымання жывіцы, цукрыстых сокаў і латэксу натуральнага з дрэў шляхам штучнага паранення ствалоў y перыяд вегетацыі. На ствале спелага дрэва робяць косыя зрэзы, якія ўскрываюць смаляныя хады, і накіравальны жалабок, па якім жывіца сцякае ў прыёмнікі. Для стымуляцыі выдзялення ці змянення хім. саставу смалы зрэз апрайоўваюць хім. стымулятарамі. Пашырана таксама П. бярозы для атрымання бярозавага соку. 3 пачаткам руху соку ў ствале свідруюць невял. адтуліны, пад якія змяшчаюць жалабок і посуд для соку. П аслабляе дрэвы, таму яе праводзяць за 10— 15 гадоў да высечкі.
Забаронена П. ў запаведніках, закаэніках, нац. парках, дрэў ці насаджэнняў — помнікаў прыроды, насенных дрэў. Для павышэння жыццеўстойлівасці падсочаных дрэў і актывізацыі працэсаў смола- і сокаўтварэння праводзяць іх падкормку, біял. меліярацыю і інш. На Беларусі асн. прамысл. значэнне мае П. хвоі звычайнай. Г.В.Юзафовіч. ПАДСП РАВАЗДАЧНАЯ АС0БА, работнік прадпрыемства, установы, арг-цыі, які паводле загаду кіраўніка атрымаў грашовую суму «пад справаздачу» для прадбачаных расходаў. Ва ўстаноўленыя тэрміны П.а. павінна здаць авансавую справаздачу пра расходаванне падсправаздачнай сумы. Падснежнік беласнежны.
ПАДСНЁЖНІК (Galanthiis), род кветкавых раслін сям. амарылісавых. 18 відаў. Пашыраны ў Зах. Еўропе, на Каўказе, y М. Азіі, Іране. Трапляюцца ў горных лясах, на высакагорных лугах. На Беларусі часта наз. П. раннеквітучыя расліны (кураслеп дуброўны, пра-
ПАДСТАН0ЎКА ў камбінатор ы ц ы, узаемна адназначнае адлюстраванне мноства на сябе. Кожны элемент дадзенага мноства замяняецца якім-н. інш. элементам таго ж мноства. Запісваецца 2 радкамі ў агульных дужках, дзе кожнаму элементу верхняга радка адпавядае элемент ніжняга, які стаіць пад ім: A =
C . У некат.
a, b
•
a ,
■ Y.
p
\/
раздзелах матэматыкі тэрмін «П » выкарыстоўваецца ў інш. сэнсе, напр., y інтэгральным злічэнні П. азначае замену пераменнай y падынтэгральным выразе. ПАДСТАНЦЫЯ электрычная, электраўстаноўка або сукупнасць эл. устройстваў для пераўтварэння напружання (трансфарматарная падстанцыя) ці роду эл. току (пераўтваральная падстанцыя), а таксама для размеркавання эл. энергіі паміж спажыўцамі. З’яўляецца прамежкавым звяном y сістэме перадачы эл. энергіі ад электрастанцый да спажыўцоў. На электрыфікаваных чыгунках, y метрапалітэнах, на трамвайных і тралейбусных лініях выкарыстоўваюцца цягавыя падстанцыі. ПАДСТАР0СТА, намеснік старосты ў I ВКЛ y 16— 18 ст., прызначаўся асабіста старостам. Часта спалучаў сваю пасаду з пасадай гараднічага ці стольніка. Фактычны кіраўнік замкавага суда. У час паспалітага рушэння павінен быў заставацца ў замку (як і войскі), яму падпарадкоўваліся ўсе жыхары замка. У гэты час П. належала таксама ўся суд. ўлада ў горадзе. У.М.Вяроўкін-Шэлюта. ПАДСГАРЫНЬ, вёска ў Івацэвіцкім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 7 км на Пн ад горада і чыг. ст. Івацэвічы, 143 км ад Брэста. 802 ж., 302 двары (2000). Івацэвіцкая газакампрэсарная станцьм. Сярэдняя школа, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАДСТ0ЛІ, пасада ў ВКЛ. Вядома з сярэдзіны 15 ст. Намеснік стольніка, дапамагаў яму сервіраваць велікакняжацкі стол. 3 часам яго функцыі становяцца намінальнымі. 3 сярэдзіны 17 ст. вядомы павятовыя П. У.М.Вяроўкін-Шэлюта.
ГІАДСТРАЎНІКАВАЯ ЗАЛ03А, залоза са змешанай сакрэцыяй y арганізме чалавека і жывёл. У чалавека размешчана ў забрушыннай прасторы на ўзроўні 1-га паяснічнага пазванка. Большая яе ч. мае функдыю вонкавай сакрэцыі (выдзяляе падстраўнікавы сок). У парэнхіме П.з. ёсць групы залозістых клетак (Лангерганса астраўкі), якія выпрацоўваюць гармоны (інсулін, глкжагон, саматастацін, панкрэатычны поліпептыд), што паступаюць непасрэдна ў кроў і ўдзельнічаюць y рэгуляцыі вугляводнага і тлушчавага абмену. Л і т Е л е ц к к й Ю.К., Я г л о в В.В. Эвалюцня сггруктурной органнзацнн эндокрвнной частн поджелудочной железы позвоночных. М., 1978.
ПАДСТРАЎНІКАВЫ СОК, п а н к р э а т ы ч н ы с о к, стрававальны сакрэт падстраўнікавай залозы, бясколерная вадкасць шчолачнай рэакцыі. Мае ферменты (трыпсін, хіматрыпсін, эластаза і інш.), якія ў працэсе стрававання расшчапляюць бялкі, тлушчы, вугляводы. У састаў П.с. ўваходзяць таксама мачавая кіслата, мачавіна, мікраэлементы. У чалавека П.с. за суткі выдзяляецца 1,5—2 л. Сакрэцыя кантрапюецца нерв. і эндакрыннай сістэмамі. Фізіял. сты-
]
мулятары выдзялення П.с. — саляная і некат. інш. к-ты, жоўць, ежа. ПАДСЎДАК, намеснік, потым памочнік суддзі земскага, які рыхтаваў справы да суда. Пасада ўведзена ў час адм.-тэр. рэформы 1565—66. Выбіраўся шляхтаю. Разам з пісарам уваходзіў y склад суда. У. М. Вяроўкін-Шэлюта.
ПАДСЎДНАСЦЬ, размежаванне кампетэнцыі паміж судамі па разглядзе спраў па 1-й інстанцыі. У суд. працэсе Рэспублікі Беларусь адрозніваюць 2 віды П.: прадметную (радавую — па віду злачынства або прадмета і характару цывільнай справы); тэрытарыяльную (па месцы ўчынення злачынства або месцы жыхарства адказчыка). Калі месца ўчынення злачынства ўстанавіць немагчыма, П. устанаўліваецца па месцы заканчэння следства або дазнання. Па цывільных справах іск звычайна прад’яўляецца па месцы жыхарства адказчыка, іск да юрыд. асобы — па месцы знаходжання яго органа або маёмасці. Гл. таксама Судаўладкаванне ў Рэспубліцы Беларусь. Э.І.Кузьмянкова. ПАДСЎДНЫ, абвінавачаны, якога аддалі пад суд. Паводле працэсуальнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь (КПК y рэдакцыі 1960) мае права браць удзел y суд. рязглядзе яго справы, заяўляць адводы і хадайніцтвы, прад’яўляць доказы, выступаць y суд. спрэчках, выступаць з апошнім словам, абскарджваць прыгавор і вызначэнне суда. Яўка П. ў суд абавязковая. Разбор справы пры адсутнасці П. дапускаецца ў выключных выпадках, калі гэта не перашкаджае ўстанаўленню ісціны па сутнасці абвінавачвання. Свае правы П. рэалізуе сам або з дапамогай абаронца. Пасля вынясення абвінаваўчага прыгавору і набыцця ім законнай сілы П. становіцца асуджаным. КПК Рэспублікі Беларусь 1999 замест паняцця «П » ўжывае паняцце «абвінавачаны», пакідаючы за ім тыя ж правы і абавязкі. Э.І.Кузьмянковп.
рымання дадатковага ўраджаю. У якасці П.к. выкарыстоўваюць лубін, сырадэлю, райграс аднагадовы і інш., a таксама шматгадовыя травы (напр., канюшыну), якія падсяваюць пад азімыя ці яравыя збожжавыя і яны даюць ураджай y наступныя гады вегетацыі. П.к. выкарыстоўваюцца ў падпокрьіўных пасевах. Гл. таксама Прамежкавыя культуры. ПАДТАПЛЁННЕ, падняцце ўзроўню грунтавых вод, абумоўленае падпорам вады ў рэках, пры буд-ве вадасховішчаў і плацін, уцечкай вады з водаправоднай і каналізацыйнай сетак, заіленнем рэчышчаў рэк і інш.; натуральная прычына — падняцце ўзроўню мора. Пры П. забалочваюцца і засаляюцца глебы, пагаршаецца сан. стан мясцовасці, зніжаецца прадукныйнасць лясоў і с.-г. угоддзяў, разбураюцца будынкі, дарогі і інш. ПДДГЫНШК, ч ы с т а ц е л (Chelido nium), род кветкавых раслін сям. макавых. 1 від — П. вялікі, або бародаўнік (Ch. majus). Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі і як заноснае на ПнУ Паўн. Амерыкі. На Беларусі трапляецца па сырых ярах, y хмызняках, на пустках, каля жылля, y садах і парках. Нар. назвы жоўты малачай, цалідонія, цанцалея. Шматгадовая травяністая расліна выш. да 80 см. Сцябло прамастойнае, галінастае з ярка-аранжавым млечным сокам. Лісце глыбока перыстарассечанае, зверху зялёнае, знізу ілызае, як і сцёблы, укрыта валаскамі. Кветкі жоўтыя, y парасонападобных суквеццях. Плод — стручкападобная каробачка. Ядавіты. Інсектыцыдная, лек., тэхн. расліна (з каранёў атрымліваюць жоўтую фарбу, з насення — тлусты алей).
ПАДТЙКСТ, унутраны, прыхаваны сэнс якога-н. тэксту, выказвання. ПАДУАНСКАЯ IHKÔJIA, філас. кірунак 14— 16 ст., які развіваў ва ун-тах
ПАДСУСІДНІКІ, п а д с у с е д з і , с у с е д з і, назва катэгорый насельніцтва ў Расіі і ВКЛ 16— 17 ст. У ВКЛ 16 — 1-й пал. 17 ст. П. — беззямельныя сяляне, што жылі ў вёсках і гарадах на чужых дварах (адсюль назва; гл. ў арт. Каморнікі). У Расіі П. — сяляне і пасадскія людзі, што разарыліся і не мелі ўласнай гаспадаркі. Пасяляліся ў дварах цяглых сялян і дапамагалі весці гаспадарку іх уладальнікам. ■ПАДСЯВАНКА», бел. нар. жартоўны танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умерана хуткі. Зафіксаваны ў пач. 20 ст. на тэр. Чэрвеньскага і Бярэзінскага р-наў Мінскай вобл. Найчасцей П. танцуюць па аднаму. Пагойдваннем рук і тулава выканаўца імітуе прасейванне мукі праз сіта. Камічны характар танца падкрэсліваюць жартоўныя прыпеўкі юнакоў.
507
Паўн. Італіі (Падуі, Мантуі, Ферары, Балонні) традыцыі арыстоцелізму ў авераісцкай інтэрпрэтацыі (гл. Авераізм) або ў тлумачэнні Аляксандра Афрадыйскага (грэч. каментатар Арыстоцеля). Звязана з дзейнасцю праф. Падуанскага ун-та П’етра д ’Абана, які замацаваў y італьян. ун-тах прыродазнаўчую праблематыку і арыстоцелізм y трактоўцы араб. філосафаў і Марсілія Падуанскага, які адстойваў аддзяленне палітыкі ад царк. аўтарытэту і рэліг. маралі. Да П.ш. належалі праф. Падуанскага і Балонскага ун-таў Анджэла д ’Арэца, Паала Венета, Гаэтана да Цьене, Нікалета Вернія, П’етра Трапаліна, Марка Антоніо Зімара, Алесандра Акіліні, Агасціна Ніфа. На філас. думку некаторых прадстаўнікоў позняга перыяду П.ш. паўплывалі ідэі тамізму. Для П.ш. характэрны рысы сярэдневяковага вальнадумства. Прыняўшы дзвюх ісцін тэорыю, філосафы П.ш. развівалі палажэнні, матэрыялістычньм па сваёй тэндэнцыі і непрымірымыя з вучэннем царквы: своеасаблівы сенсуалізм y гнасеалогіі, уяўленне аб нястворанасці чалавечага роду і яго калект. бессмяротнасці, аб адзінстве бессмяротнай душы чапавецтва і смяротнасці індывід. душы, вучэнне аб несвабодзе волі чалавека, аб натуральным дэтэрмінізме. П.ш. мела ўплыў на італьян філосафаў Дж.Бруна, Дж.Ваніні, П.Пампанацы і інш. ПАДУАНСКІ УНІВЕРСГГЙТ, адзін са старэйшых ун-таў Італіі. Засн. ў 1222 y г. Падуя, Італія. Mae статус адм. аўтаноміі. У 1997/98 навуч. г. больш за 60 тыс. студэнтаў; ф-ты: права; паліталогіі; стат., дэмагр. і актуарных навук; філасофіі; псіхалогіі; падрыхтоўкі настаўнікаў; медыцыны, хірургіі і стаматалогіі; фармакалогіі; матэматыкі, фізікі і прыродазнаўчых дысцыплін; інжынерны; с.-г.; ветэрынарыі. Пры ун-це працуе ін-т ядзернай фізікі. Mae б-кі цэнтр., амер. і факультэцкія; музеі антрапалогіі і этнаграфіі; архіў антычнасці, бат. сад, астр. абсерваторыю і інш. В М.Навумчык.
Падуга.
Л. К.Алексютовіч.
ПАДСЯЎНЬІЯ КУЛЬТЎРЫ, сельскагаспадарчыя расліны, якія высяваюцца пад покрыва асн. культуры з мэтай ат-
П АД УГА
Падтыннік вялікі.
ПАДУГА, крывалінейная паверхня над карнізам унутры памяшкання, якая служыць пераходам ад сцяны да паверхні столі ці плафона.
508__________________ п а д у р ы ПАДЎРЫ, атрад насякомых, гл. Нагахвосткі. ПАДЎСТЫ (Chondrostoma), род рыб сям. карпавых атр. карпападобных. 18(10) відаў. Пашыраны ў прэсных водах Еўропы (акрамя Англіі і Скандынавіі) і Пярэдняй Азіі. Трымаюцца чародамі ў мясцінах з хуткай плынню, пясчаным ці камяністым дном. На Беларусі тыповая форма П. звычайны (Ch. nasus, нар. назвы: свінка, свінюк, сіг, cira, цырта, чарнакол) y рэках бас. Буга і Нёмана. У бас. Дняпра трапляецца яго
Падуст
звычайны.
форма П. дняпроўскі (Ch.n.nasus natio borysthenicum). Даўж. да 50 см, маса да 2,5 кг. Рот ніжні ў выглядзе папярочнай шчыліны. Ніжняя губа завострана, з рогападобным чэхлікам. Корміцца водарасцямі (пераважна абрастаючымі), лічынкамі насякомых, ракападобнымі. Аб’ект промыслу. А.М.Петрыкаў.
ПАДЎЧАЯ ХВАР0БА, тое, што эпілепсія.
мі ўмовамі, на асветленых адкрытых месцах існавання — y тундрах, альпійскім поясе гор (гл. Апьпійская расліннасць), на акіянічных узбярэжжах (антарктычныя астравы). Вышыня П.р. ад некалькіх сантыметраў (напр., мак палярны) да 1 м пры дыяметры ў некалькі метраў (напр., пікнафілюм). ПАДЎШНЫ ПАДАТАК, асноўны прамы падатак y Рас. імперыі ў 18— 19 ст. Уведзены ў 1724. Ім абкладалася ўсё мужчынскае насельніцтва падатковых саслоўяў паводле перыяд. перапісаў. На Беларусі П.п. уведзены замест падворнага абкладання (гл. Падымнае) y канцы 18 ст. ў памеры каля 1 руб. серабром. У снеж. 1772 жыхары ўсх. Беларусі вызвалены ад П.п. на паўгода, y крас. 1793 y цэнтр. Беларусі — на 2 гады. У 1797— 1807 ва ўсіх бел. губернях дзярж. падаткі браліся ў меншым памеры, апе да 1811 яны збіраліся тут не асігнацыямі, a серабром, рэальны курс якога быў намнога вышэйшы. У 1863 П.п. з цэхавых рамеснікаў і мяшчан заменены падаткам на нерухомую маёмасць і да сярэдзіны 1870-х г. быў чыста сельскім падаткам. Памеры яго павялічваліся. У 1867 па рэгіёнах Рас. імперыі П.п. вагаўся ад 1,15 да 2,61 руб. з рэвізскай душы, a па 5 зах. губернях (Віленская, Віцебская, Гродзенская, Магілёўская, Мінская) — ад 1,34 да 1,85 руб. ў залежнасці ад губерні. Да дзярж. падушных збораў належалі таксама земскі падушны збор з сялян на казённыя выдаткі і грамадскі збор з дзярж. сялян, уведзены на пач. 1840-х г. У сярэдзіне 1860-х г. y Еўрап. Расіі падушныя зборы складалі каля 70% агульнай сумы прамых падаткаў. У 1870-я г. ў 5 зах. губ. П.п. дасягаў y залежнасці ад губ. 1,52—2,44 руб. з рэвізскай душы. У 1867—85 аклад падушных збораў складаў тут y сярэднім 2,8 млн. руб., або больш за '/з агульнай сумы сял. збораў. Феад. характар П.п., вял. нядоімка, адмовы насельніцтва плаціць, узмацненне сял. руху прымусілі ўрад з 1887 адмяніць падушныя зборы ў еўрап. ч. краіны.
«ПАДЎШАЧКА», старажытны бел. нар. гульнявы танец-карагод. Муз. памер 2-дольны. Тэмп умераны, часам павольны. Выконваейца пад прыпеўкі з тыповым зачынам: «Падушачка, падушачка, a ўсё пухавая». Вядома ў розных харэаграфічных варыянтах: карагодным, танцавальным, мяшаным. Пры карагодЛіт:. Т р о н ц к н й С.М . Фннансовая поным варыянце пара салістаў разыгрывае лмтнка русского абсолютнзма в XVIII в. М., тэкст песні ў цэнтры круга. Для танц. варыянта характэрна пастаянная змена пар і стварэнне новых пар y крузе, інстр. суправаджэнне. Мяшаны варыянт спалучае элементы гульні, танца і карагода. Сцэнічным рэдакцыям танца, створаным балетмайстрамі І.Хворастам (1940-я г., Бел. ансамбль песні і танца) і Ю.Сляпнёвым, уласцівы паскарэнне тэмпу, мадэрнізацыя тэксту.В.М.Яшчанка. ПАДУШКАПАД0БНЫЯ РАСЛІНЫ, шматгааовыя травяністыя (радзей дрэвавыя), звычайна вечназялёныя расліны без выяўленага гал. ствала з пакарочанымі, моцна разгалінаванымі і цесна размешчанымі парасткамі. Рост парасткаў y даўжыню вельмі абмежаваны, што прыводзіць да ўтварэння агульнай, нібы падстрыжанай паверхні — падушкі. Пашыраны ў зонах з надзвычай неспрыяльнымі кліматычнымі ці глебавы-
1966; Н е у п о к о е в B Н. Государственные повннностн крестьян Европейской Росснн в конце XVIII — начале XIX в. М ., 1987
В П. Понюціч, У.А.Сосна.
ПАДУЯ (Padova), горад на Пн Італіі. Адм. цэнтр прав. Падуя. Каля 220 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўгадарог, суднаходным каналам злучаны з Адрыятычным м. Прам-сць: машынабудаванне (вытв-сць станкоў, прылад, веласіпедаў, с.-г. машын, матораў і інш.), эл.-тэхн., металургічная, хім., абутковая, швейная, мэблевая, дрэваапр., папяровая, харч., паліграфічная. Падуанскі універсітэт, y якім працавапі Т.Галілей, /к.Везалій і інш., вучыўся Ф.Скарына. Бат. сад (з 1545, найстарэйшы ў Еўропе). Штогадовы міжнар. кірмаш. Згадваецца ў 4 ст. да н.э. (лац. Patavium) Цітам Лівіем. У 49 да н.э. атрымала правы рым. муніцыпіі. У 601 н.э. разбурана лангабардамі. 3 пач. 12 ст. гар. камуна. У 13 ст. рамесніцкі і гандл. цэнтр (штогадовыя кірмашы агульнаітальян. значэння). У 1318 y П. ўсталявалася сіньёрыя роду Карара, пазней дэла Скала і Вісконці. У 1405— 1797 y складзе Венецыянскай рэспублікі. У 15— 17 ст. П. — буйны культ. цэнтр: y 1222 засн. ун-т, y 1545 — першы ў свеце бат. сад. Пасля 1797 П па чарзе валодалі Аўстрыя і Францыя. У 1813 падпарадкавана аўстр. Габсбургамі. 3 1866 y складзе Італьян. каралеўства. Захаваліся рэшткі стараж.-рым. грабніц, мастоў, амфітэатра і форума. Сярод арх. помнікаў: Палацца дэла Раджоне (1215— 1306), базіліка Сант-Антоніо (1232; побач з ёй конны помнік кандацьеру Гатамелату, 1447—53, скульпт. Данатэла), Капэла дэль Арэна (Скравеньі; пач. 14 ст., фрэскі Джота ды Бандоне), араторый Сант-Джорджо (1384, фрэскі Альтык’ера і Аванца), будынак ун-та (1493), сабор Санта-Марыя Асунта (16 ст., арх. Андрэа да Вале). Музеі: гарадскі (пераважна жывапіс і скульптура 15— 19 ст.), Сант-Антоніо (творы з царквы і манастыра Сант-Антоніо), Батачын (нумізматычныя і археал. калекцыі). Л і т Акты Падуя конца XIII — XIV в. в собраннн Академнн наук СССР. Л., 1987.
ПАДХАРЎНЖЫ (ад харунжы), воінскае званне (чын) y шэрагу дзяржаў. У Расіі ўведзена ў 1880. У казацкіх войсках адпавядала званню падпрапаршчыка ў рэгулярных войсках. Прысвойвалася ўраднікам і вахмістрам, якія вытрымалі экзамен на афіцэрскае званне, але не атрымалі яго з-за недахопу вакансій або недастатковай выслугі гадоў. ПАДЧАРЫЦА, п а д ч а р к а , няродная дачка мужу або жонцы; даводзіцца роднай аднаму з іх. ПАДЧАі НЫ, пасада ў ВКЛ. Першапачаткова аб’ядноўваў функцыі П. і чашніка. У 15— 16 ст. часам тытулаваўся чашнікам Павінен быў падаваць вял. князю ВКЛ напоі, папярэдне пакаштаваўшы іх сам. Пасада лічылася вельмі ганаровай, яе займалі толькі прадстаўнікі магнацкіх родаў. Першы вядомы П. ВКЛ — Алехна Мантыгердавіч (1410). 3 канца 16 ст. вядомы павятовыя П.
ролікаў) і сепаратара, які ўтрымлівае целы качэння на пэўнай адлегласці адно ад аднаго Целы качэння верцяцца паміж паверхняй дэталі (вала) і апоры, значна зніжаюць трэнне Бываюць шарыкавыя і ролікавыя (цыліндрычныя, канічныя, сферычныя, сфераканічныя); адна-, двух- і шматрадныя; радыяльныя, радыяльна-ўпорныя, упорныя (падпятнікі), розных памераў і класаў дакладнасці. У П. с л і з г а н н я цапфа вала слізгае непасрэдна па апорнай паверхні, якая бывае цыліндрычнай, канічнай ці шаравой формы Працуюць ва ўмовах паўвадкаснага і вадкаснага трэння. Звычайна гэты П. — адтуліна з нераздымнай утулкай (ці з 2 паўцыліндрычнымі раздымнымі ўкладышамі) з антыфрыкцыйнага матэрыялу, y якой размешчаны вярчальны вал. Каб зменшыць трэнне, знос і награванне П. змазваюць змазачнымі мптэры-
яламі.
.V' М Вяроўкін-Шэлюта.
ПАДЧАШЫНСКІ Карл Іванавіч (7.11.1790, в. Жырмуны Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл. — 7.4.1860), бел. архітэктар; прадстаўнік стылю класіцызму. Вучыўся ў Віленскім ун-це (1813— 14, выкладаў y ім y 1819—31 ), Пецярбургскай АМ (1814— 16), y 1817— 19 y Італіі і Парыжы. Працаваў на Беларусі, y Літве і Польшчы. Паводле праектаў П. пабудаваны вучылішчы ў гарадах Бабруйск Магілёўскай вобл., Невель Пскоўскай вобл. (Расія; абодва каля 1819, з К.Хршчановічам), Мазыр Гомельскай вобл. (1820-я г), гімназія ў Слуцку Мінскай вобл. (1829—38); Жыліцкі палацава-паркавы ансамбль (1830-я г.); калонная зала ун-та (1817), палац ген.-губернатара (1825—32, з В.Стасавым) і евангелічная рэфармацкая царква (1830—35) y Вільні. Аўтар 3-томнай працы «Пачаткі архітэктуры».
Падчэні дома ў г.п. Мір Карэліцкага раёна Гродзенскай вобл. 19 ст.
ПАДШЫПНІК, апора вярчальных дэталей (валоў, восей), якая ўспрымае ад іх нагрузку і забяспечвае свабоднае іх вярчэнне. Шырока выкарыстоўваецца ў машынах, механізмах, прыладах і інш. П. к а ч э н н я складаюцца з унутранага і вонкавага кольцаў, цел качэння (шарыкаў ці
509
На Беларусі П. вырабляе Мінскі падшыпнікавы завод. Гл. таксама Падшыпнікавая прамысловасць. ПАДШЫПНІКАВАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦЬ, галіна машынабудавання па вытворчасці падшыпнікаў. Узнікла ў сувязі з развіццём мех. транспарту, станкабудавання і інш. галін машынабудавання. Упершыню вытв-сць падшыпнікаў арганізавана ў Германіі ў 1883. Потым прадпрыемствы гэтай галіны з’явіліся ў ЗША, ІІІвецыі. У наш час найб. развітую П.п. маюць ЗША, Японія, Германія, Вялікабрытанія, Францыя, Італія, Расія, Чэхія. На Беларусі першае падшыпнікавае (рамонтнае) прадпрыемства створана ў 1939 y Гомелі. У 1948—51 y Мінску пабудаваны падшыпнікавы завод. На Беларусі (2000) дзейнічаюць 2 прадпрыемствы П.п. — акцыянернае прадпрыемства Мінскі падшыпнікавы завод (выпускае падшыпнікі шарыкавыя радыяльныя аднарадныя, радыяльна-ўпорныя, ролікавыя радыяльныя сферычныя двухрадавыя, ролікавыя ігольчастыя, шарыкавыя ўпорна-радыяльныя шматрадавыя, ролікавыя ўпорна-радыяльныя сферычныя аднарадавыя і інш.) і акцыянернае прадпрыемства Гомельскі падшыпнікавы завод (выпускае ў асн. шарыкі стальныя і падшыпнікі веласіпедныя). У 1990 імі выпушчана 148, y 1995 — 21, y 1998 — 23 млн. штук падшыпнікаў. Іх прадукцыя выкарыстоўваецца на маш.-буд. прадпрыемствах Беларусі і экспартуецца. П.І.Рогач.
В. Ф Марозаў.
ПАДЧЙНІ, п a д с е н і, адкрытая галерэя ў драўляных збудаваннях. Вырашалася як стрэшка (з вынасам 1,5—2 м) на слупах (круглага ці квадратнага сячэння), якія маглі мацавацца ўкосінамі з гарыз. бэлькамі. П. размяшчапіся з аднаго тарцовага ці падоўжнага боку будынка на даўжыню фасада, часам апяразвалі ўвесь будынак (кружганкі). На Беларусі рабіліся ў культавых і грамадскіх збудаваннях (гандл. рады, корчмы, аўстэрыі, паштовыя станцыі 17— 19 ст.), y крамах і дамах гандл.-рамесніцкага насельніцтва для выстаўкі тавараў і аховы іх ад непагадзі (г.п. Мір Карэліцкага, в. Трабы Іўеўскага р-наў Гродзенскай вобл., г. Лунінец Брэсцкай вобл. і інш.) і ў сельскіх жылых і гасп. пабудовах (да канца 19 ст.). С.А.Сергачоў.
п а -д э -д э
в Падшыпнікі: a — будова падшыпніка слізгання (1 — вал, 2 — укладыш, 3 — кольца змазкі); б — падшыпніка качэння (1 — знешняе кольца, 2 — унулранае кольца, 3 — шарык, 4 — сепаратар); в — тыпы шарыкападшыпнікаў (верхні рад) і ролікападшыпнікаў (ніжні рад): 1 — радыяльны аднарадны, 2 — двухрадны сферычны, 3 — упорны аднаралны, 4 — радыяльна-ўпорны, 5 — з цыліндрьічнымі ролікамі, 6 — двухрадны сферычны, 7 — з канічнымі ролікамі.
ПАДЫМНАЕ, асноўны дзярж. пазямельны падатак y Рэчы Паспалітай, y т.л. на Беларусі, y 17— 18 ст. Уведзена ў 1649. Адзінка абкладання — двор ці дым\ стаўка 1 П. складала 0,5 злотага (15 грошаў за год). Памер падатку не залежаў ад заможнасці гаспадаркі і вызначаўся сеймам: y 1650 — 16 П., y 1653 — 12 П. з дыма. Плацілі П. сяляне, мяшчане і дробная шляхта; феадалы ад яго вызваляліся (да 1775) і збіралі яго з насельніцтва ў сваіх уладаннях. Для налічэння П. перыядычна праводзіліся перапісы дымоў, пры гэтым феадалы нярэдка ўгойвалі частку дымоў, a палатак з іх прысвойвалі. Пасля далучэння Беларусі да Расіі заменены інш. палаткамі. ПА-ДЭ-ДЭ (франц. pas de deux літар. танец удваіх), музычна-танцавальная форма пераважна ў класічным балеце. Першапачаткова — танец 2 выканаўцаў, які дэманстраваў іх майстэрства і грацыёзнасць. Класічная форма пачала складвацца ў эпоху рамантызму і была звязана з паяўленнем новых сцэн. герояў, абмалёўка вобразаў якіх патрабавала больш склаланай тэхнікі. У 2-й пал. 19 ст. склалася канчатковая структура — выхад выканаўцаў (антрэ), адажыо (дуэтны танец y павольным тэмпе), варыяцыі (сола) танцоўшчыка і танцоўшчыцы, сумесная кода (заключная частка). Класічныя ўзоры па-дэ-дэ стварылі
П А Д Э К А ЛЕ
П., якую займалі па прызначэнні ўрада. У 1946 скасавана.
М.Петыпа («Лебядзінае возера» і «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), y сучасным балеце — В.Вайнонен («Полымя Парыжа» Б.Асаф’ева), І.В.Псота («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева).
ПА-ДЭ-ТРУА (франц. pas de trois літар. танец утраіх), y балеце адна з разнавіднасцей класічнага ансамбля для 3 удзельнікаў. Mae кананічную структуру: выхад (антрэ), адажыо, варыяцыі кожнага з удзельнікаў, агульная кода. У 19 ст. мела пераважна дывертысментны (устаўны) характар. Абмалёўвала не гал. герояў, a іх еяброў і асяроддзе, эмац. атмасферу і інш. («Пахіта» Э.Дэльдэвеза, балетмайстар М.Петыпа; «Акіян і дзве жамчужыны» ці «Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні, балетмайстар А.Горскі). Каб узмацніць дзейснасць харэаграфіі, сучасныя балетмайстры ўводзяць гал. герояў y па-дэ-труа класічных спектакляў («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага, балетмайстар Ю.Грыгаровіч). У сучасных балетах танц. трыо звычайна маюць больш свабодную форму.
510
ПАДЭКАЛЁ (франц. Pas de Calais), Дуўрскі п р а л і ў , праліў паміж в-вам Вялікабрытанія і ўзбярэжжам Францыі. З’яўляецца ўваходам y праліў Ла-Манш з боку Паўночнага м. Даўж. 37 км, найменшая шыр. (паміж Дуўрам і Кале) 32 км, глыб. 21—64 м. Парты: Дуўр (Вялікабрытанія), Кале і Дзюнкерк (Францыя). Паромная сувязь Дуўр—Кале, Дуўр—Дзюнкерк, Дуўр— Булонь. Пад пралівам чыг. тунэль. ПАДЭКАТР (франц. pas de quatre), 1) y балеце танец 4 выканаўцаў. Муз.-танц. форма можа мець розную структуру. Найб. пашыраны кампазіцыя, y якой аб’яднаны 2 па-дэ-дэ (у партытуры «Спячай прыгажуні» П.Чайкоўскага), або танец 4 танцоўшчыкаў (танец 4 кавапераў y «Раймондзе» А.Глазунова, балетмайстар М.Петыпа) ці 4 танцоўшчыц (балет «Падэкатр» Ц.Пуні, балетмайстар Ж.Ж.Перо). 2) Бальны танец англ. паходжання. Вядомы з 19 ст. Муз. памер 12/8. Тэмп павольны Пашыраны ў еўрап. краінах, y т.л. на Беларусі і ў Расіі. ПАДЭСПАНЬ, бытавы танец рускага паходжання. Муз. памер 3/4. Тэмп умераны. Аўтар яго харэаграфіі і музыкі А.А.Царман (1898) выкарыстаў y ім характэрна-сцэнічныя элементы ісп. танца. П. хутка пашырыўся ў Расіі, y сельскай мясцовасці набыў іншую, найб. простую харэагр. форму. На Беларусі вядомы з пач. 20 ст. Выконваецца парамі па крузе ў суправаджэнні інстр. музыкі і прыпевак. Заснаваны на спалучэнні некалькіх фігур — пераменнага кроку, паваротаў і вярчэння пад рукой. І.Дз.Назіна. ПАД&СТА (італьян. podestà ад лац. potestas улада), кіраўнік выканаўчай і суд. улады ў італьянскіх гарадах-камунах y 12 — пач. 16 ст. Выбіраўся з іншагародніх жыхароў на тэрмін ад 6 мес. да 1 года. У 2-й пал. 12 ст. імператар Фрыдрых / Барбароса прысвоіў сабе права прызначэння П., ператварыўшы яго ў прадстаўніка імператарскай улады. Пасля бітвы каля Леньяна (1176) гарады зноў самі выбіралі П. У сярэдзіне 13 ст. паспяховая барацьба папаланаў з патрыцыятам прывяла ў шэрагу гарадоў (Балоння, Фларэнцыя, Сіена і інш.) да аслаблення ўлады П. на карысць нар. капітанаў. У 14— 15 ст. П. мелі толькі юрыд. функцыі, y пач. 16 ст. іх замянілі калегіі суддзяў. У некаторых буйных сярэдневяковых гарадах-дзяржавах Італіі (Фларэнцыя, Венецыя, Генуя) П. называлі прадстаўнікоў падуладных гарадоў, якія прызначаліся цэнтр. уладай. У час фаш. дыктатуры ў Італіі ў гарадах была ўведзена (1926) вышэйшая адм. пасада
ПАД’ЯВАРКА, П а д ’ я в о р к а , рака ў Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Шчара (бас. Нёмана). Даўж. 35 км. Пл. вадазбору 226 км2. Пачынаецца на зах. ускраіне Навагрудскага ўзвышша на У ад в. Явар, упадае ў Шчару вышэй р. Чарняўка на ПнЗ ад в. Вялікая Воля. Даліна трапецападобная, шыр. 500—800 м, месцамі 1,5 км. Пойма забалочаная, чаргуецца па берагах і двухбаковая, шыр. 50— 150 м. Рэчышча на працягу 4,5 м вышэй в. Мельнікі каналізаванае. Каля в. Мядзвінавічы сажалка (пл. 0,09 км2). ПАД’ЙЧАЎ Сямён Паўлавіч (8.2.1866, с. Пад’ячава Дзмітраўскага р-на Маскоўскай вобл. — 17.2.1934), рускі пісьменнік. Друкаваўся з 1888. Асн. тэмы апавяданняў, зб. нарысаў «Па этапе» (1903), аповесцей «Пакуты» (1902), «Сярод рабочых» (1904), «Забытыя» (1909) і інш. — жыццё вёскі, лёс сялянства. Аўтар аўтабіягр. аповесці «Маё жыццё» (кн. I—2, 1929—32). Яго творчасці ўласцівы тонкая назіральнасць, багацце нар. мовы, форма сказа, драм. напружанасць канфліктаў, гумар. Тв.. Полн. собр. соч. T. 1— 11. М.; Л., 1927— 30; Нзбр. пронзв. М., 1966; Деревенскне разговоры. М., 1975. Літ:. М a к н н a М.А. Семен Подьячев: Лнт. портрет. М., 1981. п АЕР (Payer) Юліус (1.9.1842, Шонаў, капя г. Цепліцы, Чэхія — 30.8.1915), аўстрыйскі палярны даследчык. У Р872—74 узначапіў разам з К.Вайпрэхтам экспеды’цыю на судне «Тэгетгоф», y час якой быў адкрыты архіпелаг, названы Зямлёй Франца-Іосіфа.
Тв ' Рус. пер. — 725 дней во льдах Арктнкм. Л., 1935.
Гі Ае РЛС (Peierls) Рудольф Эрнст (5.6.1907, Берлін — 19.9.1995), англійскі фізік-тэарэтык, адзін з заснавальнікаў квантавай тэорыі магнетызму. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1945). Замежны чл. Рас. АН (1988). Вучыўся ў Берлінскім, Мюнхенскім і Лейпцыгскім ун-тах. 3 1933 y Вялікабрытаніі. 3 1937 праф. Бірмінгемскага, з 1963 Оксфардскага ун-таў. У 1974—77 y Вашынгтон-
скім ун-це. Навук. працы па матэм. фізіцы, квантавай механіцы і электрадынаміцы, ядз. фізіцы, тэорыі цвёрдага цела. Выказаў ідэю дзірачнай праводнасці (1929; незалежна ад Я.І Фрэнкеля). Распрацаваў квантавую тэорыю цеплаправоднасці ў неметал. асяроддзях (1931), агульную тэорыю дыямагнетызму ў металах, фармалізм тэорыі рассеяння (1959). Даў ацэнку крытычнай масы урану-235 (1940). Кіраваў тэарэт. даследаваннямі па раздзяленні ізатопаў урану (1943—46, ЗША). Прэмія імя Э.Фермі 1980. Te Рус. пер. — Квантовая теорня твердых тел. М., 1956; Законы првроды. 2 нзд М., 1962; Сюрпрнзы в теоретнческой фмзнке. М., 1988. М.М.Касцюковіч.
ПАЁЎСКІ Леў Сямёнавіч (1850— 1919), бел. гісторык. Бацька Мелхіседэка. Скончыў Люблінскую духоўную семінарыю. Служыў святаром y прыходах Холмска-Варшаўскай, потым Гродзенскай епархій. Удзельнік 7-га (1890), 9.-га (1893) і 10-га (1896) археал. з’ездаў. 3 1903 чл. Гродзенскага губ. стат. к-та. Даследаваў царк. гісторыю 18— 19 ст., гісторыю гарадоў і мястэчак Беларусі, пытанні археалогіі. Аўтар прац, змешчаных y перыяд. царк. і свецкіх выданнях Гродна, Вільні, Холма, Масквы. Te:. Город Брест-Лмтовск м его древнне храмы. Гродно, 1894. Літ.: Ч a р a п і ц a В.М. Са скарбніцы кніжных паліц. Мн., 1994. В.М.Чарапіца.
ПАЖ (франц. page), y сярэдневяковай Зах. Еўропе малады дваранін, які праходзіў першую ступень падрыхтоўкі да рыцарскага звання ў якасці асабістага слугі пры двары буйнога феадала ці караля. Пасля дасягнення 14-гадовага ўзросту ўзводзіўся ў збраяносцы. У 1711— 1917 y Расіі прыдворнае званне. П. і камер-П. выконвалі розныя даручэнні царскай сям’і. 3 2-й пал. 18 ст. П — выхаванец пажскага корпуса (прывілеяваная ваен.-навуч. ўстанова). ПАЖАЗІНСКІ (Porzeziriski) Ян Віктар (4.8.1870, г. Маршанск Тамбоўскай вобл., Расія — 12.3.1929), расійскі і польскі мовазнавец. Чл. Польскай AH y Кракаве (з 1925). Скончыў Маскоўскі ун-т (1892). У 1901—21 праф. Маскоўскага, y 1922—29 Люблінскага і Варшаўскага ун-таў. Вучань П.Ф.Фартунатава. Вывучаў слав. мовы. Асн. працы ў галіне гісторыі і дыялекталогіі балт. моў. Аўтар прац «Уводзіны ў мовазнаўства» (1907), «Нарыс параўнапьнай фанетыцы старажытнаіндыйскай, грэчаскай, лацінскай і стараславянскай моў» (1912), «Параўнальная марфалогія старажытнаіндыйскай, грэчаскай, лацінскай і стараславянскай моў» (1916), «Уводзіны ў індаеўрапейскае мовазнаўства» (1929) і інш. ПАЖАНЙН Рыгор Міхайлавіч (н. 20.9.1922, г. Харкаў, Украіна), рускі паэт. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1952). Друкуецца з 1946. У паэт. зб-ках «Вецер з мора» (1955), «Жыццё жывых» (I960), «Вялікі альбо Ціхі» ( 1969), «Мачты» (1973), «Зімовы дом» (1975), «Чырвоны сон»
(1978), «Макі» (1981), «Пагоня» (1983, Дзярж. прэмія Расіі 1986), «Апусканне» (1985), «Узгоркі Зямлі» (1987), «Хлеб мораў» (1989), «Абараняючы сваю крутасць» (1995, Дзярж. прэмія Расіі 1995) і інш. роздум пра час, лёс радзімы, сэнс чалавечага існавання, тэмы сяброўства і вайны, любоў да мора. Аўгар рэчытатываў, тэкстаў песень да кінафільмаў «Два берагі» («Смага»), «Песня пра сябра» («Шлях да прычала»), «Спадзяюся, кахаю і верую» («Цягнік y далёкі жнівень») і інш. Піша кінасцэнарыі, творы для дзяцей. Тв.. Нзбранное. М., 1982; Прошанне с морямм. М., 1990; Скачка. М., 1998.
ПАЖАР, некантралюемы працэс гарэн«я, які прыводзіць да знішчэння матэрыяльных каштоўнасцей і небяспечны для жыцця людзей. Гарэнне пры П. характарызуецца самаадвольным распаўсюджваннем, невысокай ступенню згарання матэрыялаў, утварэннем дыму. Узнікае пры неасцярожным абыходжанні з агнём, самаўзгаранні рэчываў (матэрыялаў), няспраўнасці ў эл. сетках і прыладах, невыкананні правіл эксплуатацыі вытв. абсталявання, ад маланкі і па інш. прычынах; на адкрытай прасторы (напр., лясныя пажары, тарфяныя пажоры) і ў збудаваннях (унутраныя П ). Прастору, ахопленую П., умоўна падзяляюйь на зоны: гарэння (ачаг П ) , цеплавога ўздзеяння і задымлення. У ачагу П. адбываецца тленне і (ці) назіраецца полымя, вылучаюцца цяпло і дым. Асн. характарыстыка знішчальнага дзеяння П. — т-ра; макс. т-ры, характэрныя для адкрытых П. (ад 1000 °С для цвёрдых матэрыялаў да 1450 °С для гаручых газаў). Зона гарэння абкружана зонай цеплавога ўздзеяння, дзе ўстанаўліваецца т-ра вышэй за 60 °С, якая выклікае разбурэнне матэрыялаў, канструкцый і тоіць небяспеку дпя людзей. Прадукты няпоўнага згарання (дым) утвараюць зону задымлення, звычайна яны таксічныя (асабліва прадукты гарэння палімераў). Для спынення П. выкарыстоўваюць розныя вогнетушыльныя сродкі (вада, пена, парашковыя саставы, нейтральныя газы, хім. інгібітары гарэння і інш.), якія падаюць y ачаг П. пры дапамозе пажарнай тэхнікі, вогнетушыцелямі і інш. Мерапрыемствы па пажарнай прафілактыцы і тушэнні П. ажыццяўляе пажарная ахова. Літ.. А б д у р а г н м о в Н.М., Г о в о р о в В.Ю., М а к а р о в В.Е. Фязнко-хнммческме основы развмтня н тушення пожаров. М., 1980; Д р а й з д е й л Д. Введенме в дннаммку пожарон: Пер. с англ. М., 1990.
М.В.Гарахавік, С.А.Лосік, А.В.Урублеўскі.
ПАЖАРАВАЦКІЯ М/РНЫЯ ДАГАВ0РЫ 1718 Падпісаны ў г. Пажаравац (Сербія); завяршылі вайну Турцыі з Венецыяй (1714— 18) і Аўстрыяй (1716— 18). Мірны дагавор Турцыі з Аўстрыяй (21.7.1718) прадугледжваў пераход да Аўстрыі Баната, г. Тэмешвар (цяпер Тымішаара ў Румыніі) з акругай, ч. Валахіі, Паўн. Сербіі (з Бялградам), Паўн. Босніі і некаторых інш. тэрыторый, гарантыю бяспекі каталіцкага духавенства ў Асманскай імперыі, ахову хрысц. святынь y Палесціне. Межы, устаноўленыя гэтым дагаворам, былі зменены Бялградскім мірным дагаворам 1739 (Аўстрыя вярнула Турцыі землі Сербіі і Валахіі). 27.7.1718 падпісаны аўстр.-тур. гандл. дагавор, які даваў аўстр. падданым права свабоднага гандлю на тэр. Турцыі. Венецыяна-тур. дагавор (21.7.1718) па-
цвярджаў пераход да Турцыі захопленых ёю ў ходзе вайны зямель: п-ва Пелапанес (Марэя) y Грэцыі і шэрагу грэч. астравоў Эгейскага м. Турцыя стварала слрыяльныя ўмовы для венецыянскага гандлю ў Асманскай імперыі. ПАЖАРНАЕ Д Э П 0, будынак, y якім размяшчаецца дзяжурная змена, пажарная і аварыйна-выратавальная тэхніка для ліквідацыі пажараў і інш. надзвычайных сітуацый. У склад П.д. ўваходзяць: гараж, пункт сувязі, пасты газадымаахоўнай службы і тэхн. абслугоўвання, башня для мыцця і сушкі пажарных рукавоў, складскія памяшканні для пажарна-тэхн. і аварыйна-выратавальнага абсталявання, памяшканні для правядзення заняткаў, прыёму ежы, адпачынку і інш. ПАЖАРНАЙ БЯСПЁКІ I ПРАБЛЁМ НАДЗВЫЧАЙНЫХ СІТУАЦЫЙ НАВУК0ВА-ДАСЛЁЦЧЫ ін с т ы т У т Мі ні стэрства па надзвычайных с і т у а ц ы я х Рэ сп у бл і к і Б е л а р у с ь . Створаны ў 1999 y Мінску на базе НДІ пажарнай бяспекі, заснаванага ў 1998 на базе Рэсп. навук,практычнага цэнтра пажарнай бяспекі (з 1957). Асн. кірункі н.-д. і доследна-канструктарскай дзейнасці: стварэнне і ўдасканаленне пажарнай і аварыйна-выратавальнай тэхнікі і амуніцыі, вогнетушыльных саставаў, тэхн. сродкаў бяспекі і выратавання пры надзвычайных сітуацыях; распрацоўка нарматыўнай дакументацыі сістэмы проціпажарнага нарміравання і стандартызацыі, a таксама па тактыцы тушэння пажараў і ліквідацыі аварый, ахове працы, здароўя і сац. засцярогі асабістага саставу; арганізацыйна-кіраўніцкія і сацыяльна-эканам. даследаванні па пытаннях стану пажарнай бяспекі; стварэнне і вытв-сць выпрабавальнага абсталявання па даследаванні параметраў пажарнай небяспечнасці прамысл прадукцыі, y т.л. буйнагабарытных буд. канструкцый.
A СДзмітрачэнка, А.М.Кудрашоў, А.В.Уру&іеўскі. п а ж Ар н а - п р ы к л а д н ы
спорт, від спорту, які ўключае комплексы прыёмаў, што выкарыстоўваюцца ў практыцы тушэння пажараў. Спаборніцгвы праводзяша па 6 асн. відах: пераадоленне паласы перашкод (даўж. 100 м); падыманне па штурмавых драбінах y акно 4-га паверха вучэбнай вежы; устаноўка высоўных драбін і падыманне па іх y акно 3-га паверха вучэбнай вежы; двухбор’е (пераадоленне паласы перашкод і падыманне па штурмавых драбінах); пажарная эстафета з перашкодамі (4 х 100 м); баявое разгортванне. Спаборніцтвы праводзяцца ў асабістым, камандным, асабіста-камандным і кваліфікацыйным заліках y 4 узроставых групах.
П.-п.с. узнік y СССР, першыя спаборніцтвы (пажарнай аховы НКУС) адбыліся ў 1937. 3 1960-х г. развіваецца і ў інш. краінах. Першыя міжнар. спаборніцтвы праведзены ў 1968 (С.-Пецярбург).
На Беларусі П.-п.с. развіваецца з 1947. Першыя рэсп. спаборніцтвы праведзены ў 1948 (у закрытых памяшканнях — y 1983, г. Віцебск), першы чэм-
ПАЖАРНАЯ
511
піянат рэспублікі — y 1961. Федэрацыя ГІ.-п.с. Беларусі заснавана ў 1998. Вял. ўклад y развіццё П.-п.с. зрабілі засл. трэнеры Беларусі А.С.Новікаў і І.В.Шульга (чэмпіён СССР 1973, 1976). Сярод бел. спартсменаў: чэмпіёны СССР В.Нямілаў (1975—78), А.Грабцоў і В.Забойка (1976). A П.Герасімчык, Л.А.Лазараў.
ПАЖАРНАЯ АЎТАМАТЫКА, сукупнасць тэхн. сродкаў для аўтам. выяўлення, лакалізайыі і тушэння пажару. Тэхн. эфектыўнасць П.а. вызначаецца здольнасцю выконваць задачы (у сукупнасці ці адну з іх): папярэджваць магчымасць узнікнення пажару, забяспечваць бяспеку людзей і матэрыяльных каштоўнасцей. Складаецца з сістэм пажпрнай сігналізацыі і аўтам. установак пажаратушэння (АУП). АУП маюць сродкі для выяўлення небяспечных фактараў пажару (напр., вьшзялення цяпла, дыму, газападобных прадуктаў няпоўнага згарання), ёмістасці для захоўвання вогнетушыльных рэчываў, сістэмы выпускання такіх рэчываў y ахоўную прастору. Могуць аўтаномна выконваць усе зададзеныя функцыі, y т.л. сігналізацыю, без выкарыстання дадатковых сістэм пажарнай сігналізацыі ці ўключаць іх y сябе ў якасці пускавых. Паводле канструкцыі бываюць агрэгатныя (тэхн. сродкі выяўлення пажару, захоўвання і выпускання вогнетушыльных рэчываў і інш., якія з'яўляюцца самастойнымі адзінкамі і манціруюцца на аб’екце), м о д у л ь н ы я (састаўныя часткі сістэмы, аб’яднаныя ў модулі), с п р ы н к л е р н ы я (забяспечваюць лакальнае тушэнне пажару ў месцы інтэнсіўнага павышэння т-ры) і д р э н ч а р н ы я (забяспечваюць тушэнне па ўсёй плошчы ці па ўсім аб’ёме памяшкання); паводле тыпу вогнетушыльнага рэчыва — вадзяныя, пенныя, газавыя, парашковыя, аэразольныя, для тушэння парай. Тушэнне пажару выконваецца па ўсёй плошчы (ці аб'ёме) або лакальна (у месцы ўзнікнення пажару). Выкарыстоўваюцца таксама ўстаноўкі для стварэння проціпажарных заслон, якія перашкаджаюць распаўсюджванню пажару. АУП (акрамя спрынклерных) дадаткова маюць дыстанцыйныя ці мясц. прыстасаванні для ручнога пуску. Вогнетушыльныя рэчьшы падаюцца ў месца гарэння праз насадкі, распьшяльнікі, арашапьнікі і пенагенератары. Выхад з арашальнікаў спрынклерных АУП закрываюць клапанамі, трымальнікі якіх разбураюцца пад дзеяннем т-ры пажару. П.а. абсталёўваюцца збудаванні і памяшканні з высокай пажарнай ці выбуховай небяспекай. A В Кузняцоў, С.А.Лосік, М С.Міаокевіч.
ПАЖАРНАЯ AXÔBA, п а ж а р н а я с л y ж б а, сістэма дзярж. органаў па арганізацыі і ажыццяўленні мерапрыемстваў па папярэджанні і тушэнні пажараў, пажарнай бяспецы. Асн. задачы П.а. — пажарная прафілактыка, пажарны нагляд, тушэнне пажараў. На Беларусі проціпажарная ахова як асобная служба ў гарадах з магдэбургскім правам вядома з пач. 16 ст. Першыя прафес. пажарныя каманды ўзніклі ў 19 ст. У Мінску прафес. пажарная каманда створана ў 1853. У 1876 арганізавана Мінскае вольнапажарнае т-ва. У пажарныя каманды ўваходзілі атрады водазабеспячэння, трубны, драбінны, сякерны і ахоўны. У 1927
512
ПАЖАРНАЯ
сумесі (напр., метан, прапан, бензол, сера, фосфар, драўніна, торф), акісляльнікі (перманганат калію, азотная к-та), рэчывы, якія пры ўзаемадзеянні з вадой ці інш. рэчывамі могуць вылучаць гаручыя газы (карбід кальцыю) ці вял. колькасць цеплыні (нягашаная вапна, серная к-та), сціснутыя і звадкаваныя газы і інш. П.н. тэхнал. працэсаў і апаратаў абумоўлена магчымасцю некантралюемага выхаду параметраў тэхнал. працэсаў за бяспечныя межы, a таксама недастатковасцю прафілактычных мерапрыемстваў пажарнай
сфарміраваны апарат Дзярж, пажарнага нагляду. У 1933 створана першая навуч. ўстанова па падрыхтоўцы пажарных спецыялістаў (гл. Вышэйшае пажарнатэхнічнае вучылішча). 3 1999 П.а. ўваходзіць y сістэму Мін-ва надзвычайных сітуацый Беларусі, якому падпарадкаваны абласныя і Мінскае гар. ўпраўленні, бяспекі. пажарныя аварыйна-выратавальныя атЛ і т М о н a х о'в В.Т. Методы нсследоварады, часці і асобныя пасты. У склад нкя пожарной опасностн вешеств. 2 нзд. М., П.а. ўваходзяць Камандна-інж. ін-т, 1979. М.В.Гарахавік, С.А.Лосік, А.В.Урублеўскі. Пажарнай бяспекі і праблем надзвычайПАЖАРНАЯ ПРАФІЛАКТЫКА, комных сітуацый навукова-даследчы інстытут, Гомельскае сярэдняе пажарна- плекс арганізац. і тэхн. мерапрыемстваў тэхн. вучылішча і Рэсп. навучальна-трэ- для прадухілення і лакалізацыі пажаніровачны цэнтр. Дзейнасць рэгламен- раў. Задачы П.п.: нарміраванне аб’ектаў туецца законам «Аб пажарнай бяспецы» па пажарнай небяспецы і выбуховане(1993) і інш. нарматыўна-прававымі ак- бяспечнасці; забеспячэнне неабходнай тамі. 3 1999 Беларусь член Міжнар. вогнеўстойлівасці буд. канструкцый; тэхн. камітэта па папярэджанні і ту- зніжэнне гаручасці матэрыялаў; прадушэнні пажараў (засн. ў 1902).В.І.Якаўчук. хіленне вылучэння гаручых рэчываў з тэхнал. абсталявання і ўтварэння выбуПАЖАРІІАЯ БЯСПЁКА, стан аб’ектаў, хованебяспечнага асяроддзя, a таксама таксама навакольнага асяродцзя, пры ліквідацыя крыніц загарання; заніраякім адсутнічае імавернасць узнікнення ванне тэр. прадпрыемстваў; стварэнне і развіцця пажару. Забяспечваецца сіс- проціпажарных разрываў і перашкод; тэмамі прадухілення пажару (гл. Па- забеспячэнне своечасовай эвакуацыі жарная прафілактыка), комплексам ме- людзей; тэхн. забеспячэнне зніжэння рапрыемстваў па арганізацыі пажарнай задымленасці будынкаў; забеспячэнне аховы, навучанні насельніцтва правілам сістэмамі вентыляцыі і пажарнай сігнаП.б. і інш. лізацыі. П.п. з’яўляецца сродкам стваМінімальная імавернасць узнікнення пажарэння пажарнай бяспекі і грунтуецца на ру дасягаецца прадухіленнем утварэння гарукомплексе нарматыўных дакументаў. чага асяроддзя і крыніцы загарання ў ім. Кантроль за выкананнем проціпажарПроціпажарная ахова дасягаецца абмежаванных норм і правіл ажыццяўляе пажарны нем распаўсюджвання пажару, своечасовымі нагляд. апавяшчэннем насельніцтва, эвакуацыяй людзей з аб’ектаў узгарання. Пры гэтым выкарыстоўваюцца сродкі калектыўнай і індывідуальнай аховы, процідымнай аховы, пажаратушэння, тэхн. элементы збудаванняў (лесвічныя клеткі, проціпажарныя сцены, ліфты, аварыйныя люкі і інш ). Літ:. Основы пожарной безопасностм. М., 1971; Б а р м е в Э.Р., Ч е к а н о в В.Л. Пожарная безопасность в стромтельстве. Мн., 1996. М.В.Гарахавік, С.А.Лосік, А.В.Урублеўскі.
ПАЖАРНАЯ МАШЫНА, машына для тушэння пажару. Да П.м. адносяць пажарныя аўтамабілі, паязды, судны, самалёты, верталёты, мотапомпы і інш. матарызаваныя сродкі. Гл. Лажарная тэхніка. ПАЖАРНАЯ НЕБЯСПЁКА, імавернасць узнікнення і развіцця пажару, уздзеяння яго небяспечных фактараў. Вызначаецца схільнасцю рэчыва да загарання, інтэнсіўнасцю працэсу гарэння і спадарожных з’яў (напр., дымаўтварэння), a таксама магчымасцю яго спынення і залежыць ад стану навакольнага асяроддзя. П.н. рэчыва абумоўлена сукупнасцю яго ўласцівасцей, што спрыяюць узнікненню і распаўсюджванню гарэння і ўтварэнню небяспечных фактараў пажару. Да іх адносяць: полымя, іскры, павышаную т-ру навакольнага асяроддзя, таксічныя прадукты гарэння і тэрмічнага разлажэння, дым, зменшаную канцэнтрацыю кіслароду; таксама асколкі і часткі разбураных аб’ектаў, радыеактыўныя і таксічныя рэчывы, эл. ток, выбух y выніку пажару, вогнетушыльныя рэчывы. Пажаранебяспечнымі з ’яўляюцца гаручыя рэчывы і іх
Л і т Обеспеченне пожарной безопасностн обьектов народного хозяйства. Ч. I— 3. Мн., 1992—98.
В.М.Быкаў, А.П.Герасімчык, А.В.Урублеўскі.
ПАЖАРНАЯ СІГНАЛІЗАЦЫЯ, сукупнасць тэхн. сродкаў для выяўлення пажару, паведамлення аб месцы яго ўзнікнення, a таксама кіравання тэхн. сродкамі проціпажарнай аховы ці інш. абсталяваннем. Mae сетку пажарных апавяшчальнікаў для выяўлення небяспечных фактараў пажару (напр., дыму, выпрамянення, полымя, прадуктаў няпоўнага згарання) і пераўтварэння іх y эл. сігнал з мэтай далейшай перадачы, прыёмна-кантрольнае абсталяванне для апрацоўкі інфармацыі, крыніцы электрасілкавання, кампаненты кіравання інш. сістэмамі. ПАЖАРНАЯ СЛЎЖБА, тое, што пажарная ахова. ГІАЖАРНАЯ Т^ХНІКА, тэхнічныя сродкі для папярэджання, абмежавання або тушэння пажару, ратавання людзей, матэрыяльных каштоўнасцей і прыродных аб’ектаў. Асн. П.т. — п а ж a р н ы я м a ш ы н ы: пажарныя аўтамабіпі, паязды, судны, самалёты, верталёты, танкі, мотапомпы і інш. Да П.т. адносяцца таксама пажарныя драбіны, пажарная аўтаматыка (у т.л. сістэмы пажарнай Сігналізацыі), сродкі проціпажарнага водазабеспячэння, процідымнай аховы і экстраннага абвяшчэння, першасныя сродкі пажаратушэння, пажар-
на-тэхн. і аварыйна-выратавальнае абсталяванне. Пажарныя паязды прызначаны тушыць пажары паблізу чыг. палатна і на рухомым саставе чыг. транспарту. Складаюцца з вагонаў, y якіх размешчаны помпавая станцыя, спец. і пажарна-тэхн. абсталяванне, бокс для пажарных аўтамабіляў, ёмістасці лля пенаўтваральніка, чыг. цыстэрны з вадой. Пажарныя с у д н ы (цеплаходы, катэры і інш.) тушаць пажары на плаўсродках і ў прыбярэжнай зоне. Яны абсталяваны помпамі, якія нагнятаюць ваду (да 1000 м3/гадз) y рукаўныя лініі ці лафетныя ствалы ( брандспойты)', маюць запас пенаўтваральніка для тушэння суднаў і нафтапрадуктаў. П а ж а р ныя с а м а л ё т ы (Ан-2, Ая-12, Ан-24, Іл-76, Як-12) і в е р т а л ё т ы (Мі-4, Мі-6, Мі-8, Ка-26) прызначаны для авіяпатрулявання, дастаўкі да месца пажару ў аддаленых і цяжкадаступных раёнах людзей, тэхнікі і
Пажарная тэхкіка (пачатак 20 ст.).
Аўтамабільная
лінейка
вогнетушыльных рэчываў. Маюць сістэмы забору вады ў палёце (да І0 т), могуць перавозіць бульдозеры, аўтацыстэрны і інш., распыляць аэразольныя рэагенты, якія ствараюць штучны заліўны дождж. П а ж а р н ы я т a н к і выкарыстоўваюць для тушэння пажараў і ліквідацыі аварый на пажаравыбухованебяспечных аб’ектах, базах і складах боепрыпасаў і выбуховых рэчываў. На іх устанаўліваюць ёмістасці для вотетушыльных рэчываў, пажарна-тэхн. абсталяванне, сістэмы жыццезабеспячэння для работы ў непрыдатным для дыхання асяроддзі. М о т а п о м п ы (пераносныя і прычапныя) служаць для тушэння лясных пажараў, падачы вады на верхнія паверхі вышынных будынкаў, запаўнення пажарных ёмістасцей; уваходзяць y камплект пажарных паяздоў і аўтамабіляў хуткага рэагавання. Сюіадаюцца з цэнтрабежнай помпы і рухавіка ўнутр. згарання. Стварэнне П.т. распачата ў глыбокай старажытнасці. Грэч. механік з Александрыі Ктэсібій (каля 2— 1 ст. да н.э.) вынайшаў пажарную помпу (поршневую 2-цыліндравую), якая «выкідвала ваду наверх». Падобную ручную помпу пабудаваў y 16 ст. А.Платнер (Германія), яна давала струмень да 8 м . У 1672 y Амстэрдаме Я. ван дэр Гейдэ вынайшаў выкідны рукаў, што зрабіла помпу гал. сродкам тушэння пажару. Арыгінальную канструкцыю пажарнай помпы прапанаваў y 1739 рус. вынаходнік А.К.Нартаў. У 1829 y Лондане з ’явілася паравая пажарная машына, з 1862 паравыя пажарныя помпы пачалі выкарыстоўваць y Расіі. У канцы 19 — пач. 20 ст. y Германіі, потым y інш. краінах пачалі выкарыстоўвацца аўтамабілі, абстапяваныя мех. помпамі, пажарныя драбіны. 3 1920-х г. пачалося развіццё П.т. ў СССР: першыя пажарныя машыны выпушчаны ў 1925 y С.-Пецяр-
ПАЖАРНЫ
Пажарнаа
513
тамабілі помпава-рукаўныя) і мэтавага выкарыстання (пажарныя помпавыя станцыі, парашковыя, пенныя, аўтамабілі газавадзянога, газавага і камбінаванага туш эння, аэрадромныя). Найб. пашыраны а ў т а ц ы с т э р н ы , y т.л. вытв-сці «Белкамунмаша» і «Агата». Абсталёўваюцйа пажарнымі помпамі высокага (да 40 МПа) і нізкага (да 10 МПа) ціску, ёмістасцямі для вады (2,5— 12 м3) і пенаўтваральніка (150— 4000 л), пажарна-тэхн. і аварыйна-выратавальным абсталяваннем. A ў т a п о м п ы і помпава-рукаўныя аўтамабілі выкарыстоўваюцца разам з аўтацыстэрнамі або самастойна пры заборы вады з вадаёмаў. П а ж а р н ы я п о м п а в ы я с т а н ц ы і падаюць ваду па магістральных пажарных рукавах непасрэдна да перасоўных лафетных ствалоў або да П.а. А ў т а м а б і л і пеннага
тэхнікя:
1 — пажарны верталёт; 2 — пажарны танк; 3 — пажарнае рачное судна; 4 — прычапная мотапомпа.
бургу, пазней наладжаны выпуск пенаўтваральнікаў, тэхнікі тушэння газавых і на<Ьтавых фантанаў і інш.
На Беларусі выкарыстанне простай П.т. вядома з 13 ст. Прафесійная пажарная каманда створана ў 1853 y Мінску; яна мела ручныя помпы, скураныя і пяньковыя рукавы, брандспойты і інш. У наш час аснову тэхн. сродкаў пажарнай аховы складаюць пажарныя аўтамабілі і мотапомпы. Літ . Машнны н аппараты пожаротушення. М., 1972; Ш у в а л о в М.Г. Основы пожарного дела. 3 нзд. М , 1983; Пожарная техннка. T. 1—2. М., 1988; Эксплуатацня пожарной техннкн: Справ. М., 1991. А.У.Кузняцоў, С.А.Лосік, М.С.Місюкевіч.
ПАЖАРНІЦА (Calamagrostis), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Больш за 150 відаў. Пашыраны ў нетрапічных паясах абодвух паўшар’яў, часткова — y высакагор’ях тропікаў. На Беларусі 5 Пажарныя аўтамабілі: 1 — аўтац ы стэрн а (ВА «Белкамунмаш »); 2 — пен нага паж аратуш эння; 3 — параш ковага ту ш эн н я; 4 — кам бін аванага туш эн н я; 5 — газавадзянога туш энн я; 6 — аэрадром ны (н а ш асі М З К Ц ); 7 — п ад’ём н ік каленчаты ; 8 — тэхнічнай службы, сувязі і асвятл ен н я; 9 — хуткага рэагаванн я.
відаў. Найб. вядомыя П.: наземная (С. epigeios), непрыкметная (С. neglecta), сіваватая (С. canescens), трысняговападобная (С. arundinacea). Трапляюцца ў лясах, на лугах, балотах, часта — дамінанты раслінных груповак. Шматгадовыя травы выш. да 1,5 м. Сцёблы прамыя, моцныя, звычайна шурпатыя. Лісце лінейнае, жорсткае. Суквецце мяцёлчатае, радзей коласападобнае. Плод — зярняўка. Кармавыя, тэхн., дэкар. расліны.
ПАЖАРНЫ АЎТАМАБІЛЬ, аўтамабіль са спец. агрэгатамі і абсталяваннем для тушэння пажараў, выканання спец. і дапаможных работ. Дастаўляе да месца пажару баявы разлік, вогнетушыльныя рэчывы, пажарна-тэхн., аварыйна-выратавальнае і інш. абсталяванне. Звычайна выкарыстоўваюцца шасі серыйных аўтамабіляў (КамАЗ, УАЗ, ЗІЛ, КрАЗ, МАЗ і інш.). Падзяляюцца на асноўныя, спец. і дапаможныя. Пажарніца 1 — тр ы снёгап адобная; 2 — н азсм н ая (а — да ц віц ен ня, б — пасля ц віц ен ня).
Асноўныя П.а. прызначаны для непасрэднага тушэння пажару — падачы ў зону гарэння вогнетушыльных рэчываў (вады, пены, парашкоў, газаў і інш ). Бываюць агульнага выкарыстання (аўтацыстэрны, аўгапомпы, аў-
пажаратушэння выкарыстоўваюцца для тушэння пажараў паветрана-мех. пенай; парашковага тушэння — для тушэння пажараў на аб’ектах хім., нафтаперапрацоўчай прам-сці, атамнай энергетыкі, лятальных апаратаў; камбінаванага тушэння — для падачы ў ачаг гарэння вогнетушыльных парашковых саставаў і паветрана-мех пены. A ў т a м a білі газавага п a ж a р a т y шэння выкарыстоўваюцца для тушэння пажараў электраабсгалявання пад напружаннем, музеяў і архіваў, гаручых і лёгкаўзгаральных вадкасцей, a таксама пажараў y цяжкадаступных месцах, П.а. г а з а в а д з я н о г а туш э н н я — для тушэння газанафтавых фантанаў (маюць авіяц. турбарэактыўны рухавік з сістэмай трубаправодаў для падачы вады). П.а. а э р а д р о м н ы я служаць для выратавання пасажыраў і экіпажа самалёта (верталёта), тушэння пажару і работ па ліквідацыі аварыі. Бываюць стартавыя (базіруюцца непасрэдна каля ўзлётнай паласы) і асноўныя (выязджаюць па сігнале трывогі). Спсцыальныя П.а. прызначаны для падняцця людзей на вышыню, забеспячэння сувязі і асвятлення, разборкі канструкцый, барацьбы з дымам, ратавання матэрыяльных каштоўнасцей, пракладкі рукаўных ліній і інш. Да іх адносяцца аўтадрабіны (гл. Пажарныя драбіны), аўтапад’ёмнікі, аўтамабілі газадымаахоўнай
514 ________________ ПАЖАРНЫ службы, сувязі і асвятлення, тэхн. службы, рукаўныя і штабныя. А ў т а п а д ’ ё м н і к і служаць лля выканання работ і ратавання людзей на вышыні; П.а. с у в я з і i aсв я т л е н н я — дпя арганізацыі сувязі, кіравання на пажары, сілкавання электраэнергіяй эл. інструменту; П.а. т э х н і ч н а й с л у ж б ы — для аварыйна-выратавальных работ y задымленых памяшканнях (аснашчаюцца пражэктарамі, кампрэсарам для сілкавання сціснутым паветрам пнеўмаінструменту і газаструменнага дымасоса, электрагенератарам); П.а. г а з а д ы м а а х о ў н а й с л у ж б ы — для барацьбы з дымам і забеспячэння работ y задымленых памяшканнях, маюць сродкі індывідуальнай аховы органаў дыхання; П.а. р у к а ў н ы я — для механізаванага пракладвання і прымання магістральных рукаўных ліній, тушэння пажараў вадзянымі і паветрана-пеннымі струмянямі з дапамогай стацыянарных і перасоўных лафетных ствалоў. Дапаможныя П.а.: аўтапалівазапраўшчыкі, перасоўныя рамонтныя майстэрні, аўтамабілі-лабараторыі, аўтобусы, грузавыя аўтамабілі і інш. Пашыраецца выкарыстанне П.а. х у т к а г а р э а г а в а н н я для дастаўкі на месца пажару, аварыі, дарожна-трансп. здарэння баявога разліку, пажарнага і аварыйнавыратавальнага абсталявання (выпускаюцца ВА «Віцязь», г. Віцебск). А.У.Кузпяцоў, С.А.Лосік, М.С.Місюкевіч.
ПАЖАРНЫ КРАН, камплект для тушэння пажараў вадой. Складаецца з запорнага вентыля, устаноўленага на пажарным водаправодзе, пажарнага рукава (гібкі трубаправод са спец. хуткаалучальнымі галоўкамі на канцах, які служыць для падачы вады) і ствала (прыстасаванне для атрымання кампактнага ці распыленага струменя вады). П.к. размяшчаюцца на вышыні 1,35 м над падлогай y спец. шафах, дзе ўстанаўліваюць таксама ручныя вогаетушыцелі. На дзверцах пазначаецца парадкавы нумар П.к. і нумар тэлефона бліжэйшай пажарнай часці. Колькасць і тып П.к. y будынку залежаць ад яго прызначэння, памеВ.І.Якаўчук. раў і пажарнай небяспекі. п а ж А р н ы НАГЛЙД, сістэма мерапрыемстваў па нагляду за выкананнем правіл і норм пажарнай бяспекі. Ажыццяўляюць дзярж. органы П.н., якія праводзяць пажарна-тэхн. абследаванне прадпрыемстваў, устаноў і арг-цый, робяць заключэнне аб наяўнасці парушэнняў і даюць рэкамендацыі па іх ліквідацыі і ўзмацненні проціпажарнай аховы аб’ектаў, распрацоўваюць і зацвярджаюць правілы пажарнай бяспекі пры эксплуатацыі збудаванняў і правядзенні буд. работ; таксама накладаюць спагнанні за парушэнні правіл і патрабаванняў пажарнай бяспекі: часова прыпыняюць ці забараняюць эксплуатацыю прамысл. аб’ектаў (асобных памяшканняў, абсталявання), што працуюць з парушэннямі, выпуск і рэалізацыю прадукцыі, якая не адпавядае проціпажарным патрабаванням. На Беларусі П.н. ажыццяўляе Мін-ва па надзвычайных сітуацыях (створана ў 1999), якому падпарадкаваныя тэр. (абл.) і мясц. органы (пажарныя аварыйна-выратаваль-
ныя атрады, часці і пасты ў гарадах, раёнах, на асобных аб’ектах). А.С.Гардзяюк, А.П.Герасімчык, В.Ф.Трапашка.
ПАЖАРНЫЯ ДРАБІНЫ, прыстасаванні для падымання людзей і пажарнага абсталявання на верхнія паверхі будынкаў пры тушэнні пажараў і аварыйнавыратавальных работах. Бываюць: ручныя — складныя (драбіны-палкі, прыстаўныя, даўж. да 3,1 м), падвесныя (драбіны-штурмоўкі, з крукам для падвешвання, даўж. каля 4 м) і высоўныя (маюць 3 калены, механізм высоўвання, даўж. каля 10,5 м); стацыянарныя (на вонкавых сценах будынкаў выш. больш за 10 м); аўтамабільныя.
ПАЖАРСКІ Дзмітрый Міхайлавіч (1.11.1573—30.4.1642), расійскі дзярж. і ваен. дзеяч, князь, баярын (1613). 3 1598 страпчы і чл. Земскага сабора. 3 1602 стольнік пры двары Барыса Гадунова. Удзельнік задушэння Балотні(сава паўстання 1606—07. У 1606— 10 прыхільнік В.І.Шуйскага ў яго барацьбе з Ілжэдзмітрыем II. У пач. 1610 ваяводаў Зарайску. Разам з К.Мініным стаў арганізатарам і кіраўніком Народнага апалчэння 1612, якое вызваліла Маскву ў час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18. У канцы 1612 — пач. 1613 П. (разам з Дз.Ц.Трубяцкім) узначальваў часовы ўрад. У 1615 кіраваў баявымі дзеяннямі супраць А.Лісоўскага, удзельнічаў y адбіцці войск Рэчы Паспалітай на чале з Уладзісловам IV (1618). У 1628—30 ваявода ў Ноўгарадзе, y 1633—34 2-гі ваявода рас. рэзервовай групы войск y Мажайску. Узначальваў шэраг прыказаў. К.Мініну і П. пастаўлены помнікі ў Маскве на Краснай плошчы (1804— 18, скульпт. І.П.Мартас) і ў Ніжнім Ноўгарадзе (1826, скульпт. А.І.Мельнікаў). Te.. Завешанве князя Дммтрня Пожарского / / Отечеств. мсторня. 2000. № 1.
Літ:. С к р ы н н х к о в Р .Г . М х н м н н П ож а р с к в й : Х р о н н к а С м у т н о г о в р е м е н н . М ., 1981; Ш к ш о в А .В . М м н н н н П о ж а р с к н й . М , 1990 Пажарныя драбіны: 1 — драбін ы ш турмоўка; 2 — тр охкален ны я драбіны .
Аўтамабільныя П.д. прызначаны для дастаўкі баявога разліку, падымання пажарнага абсталявання на выш. да 50 м, эвакуацыі людзей, падачы вогнетушыльных сродкаў y ачаг гарэння ручнымі або лафетнымі стваламі ад знешняй помпавай устаноўкі. Могуць выкарыстоўвацца для падымання грузаў да 300 кг, асвятлення месца пажару пражэктарамі. На верхнім калене можа ўстанаўлівацца лафетны ствол ці трубаправод з пенагенератарам, на аўтадрабіне — ліфт (люлька) для хуткага падымання-апускання людзей. Ддя бяспекі аўтадрабіны абстаіяваны блакіруючымі прыстасаваннямі і сістэмамі. Аўтамаб. П.д. выпускаюцца на шасі ЗІЛ-131 і КрАЗ. За мяжой (наар., y ФРГ) выпускаюцца аўтадрабіны з вышынёй падымання да 60 м. А.У.Кузняцоў, С.А.Лосік, М.С.Місюкевіч.
ПАЖНІЎНЫЯ ПАСЁВЫ, пасевы с.-г. раслін, якія займаюць поле ў летнеасенні перыяд і высяваюцца адразу пасля ўборкі асн. культуры; дасягаюць фізіял. спеласці і даюць ураджай y гэтым жа годзе. Высяваюцца лубін, турнэпс, кукуруза, віка, сланечнік, гарчыца і інш. на палі, што вызваліліся з-пад рана ўбраных культур — азімых, аднагадовых траў, ранняй агародніны і інш. Для захавання ў глсбе вільгаці пасля ўборкі асн. культуры своечасова ўзорваюць глебу і прыкачваюць пасевы. Насенне пры пасеве забараноўваецца больш глыбока, з павялічанай нормай высеву. Агратэхн. работы па падрыхтоўцы глебы і сяўба пажніўных культур праводзяцца ў макс. кароткія тэрміны. Гл. таксама Прамежкавыя культуры. У.П.Пярэднеў.
Пажарныа драбіны: 1 — аўтадрабіны; 2 — аўтацы стэрна-драбіны .
ПАЖСКІ К0РПУС, прывілеяваная ваенна-навуч. ўстанова ў Расіі ў 18 — пач. 20 ст. Засн. ў 1759 y С.-Пецярбургу. Рыхтаваў да ваен. і дзярж. службы дзяцей знаці (гал. чынам прыдворных саноўнікаў і афіцэраў гвардыі), якія атрымлівалі прыдворнае званне пажоў і камер-пажоў (у іх абавязак уваходзіла выкананне даручэнняў членаў імператарскай сям’і). У 1807 пераўтвораны ў навуч. ўстанову тыпу кадэцкіх карпусоў. Выпускнікам П.к. прысвойваўся чын падпаручніка, і яны карысталіся пераважным правам службы ў гвардыі і спец. войсках; непрыгодныя да ваен. службы атрымлівапі цывільны чын 10, 12, 14-га класаў. Выхаванцамі П.к. былі: І.У.Гурка (гл. ў арт. Гуркі), І.Ф Паскевіч, A.М.Радзішчаў і інш. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 П.к. скасаваны.
ПАЖЫЗМ, разнавіднасць мазахізму, калі палавое задавальненне дасягаецца пры выкананні ррлі пажа ці слугі. ПАЖЫЛ0Е, грашовая выплата селяніна феадалу пры пераходзе да другога ўладальніка ў Рас. дзяржаве ў 15— 16 ст. Упершыню як абавязковае П. ўпамінаецца ў Судзебніку 1497. Поўны яго памер (ад 50 кап. ад 1 руб.) сяляне плацілі пасля 4 гадоў жыцця на зямлі феадала. Памер П. «з варот» (сял. двара) павялічыў Судзебнік 1550. П садзейнічала запрыгоньванню сялян. Пасля забароны выхаду сялянскага паступова знікла. М. Ф Спірыдонаў.
ПАЖЬІЎНАСЦЬ КАРМ0Ў, уласцівасць кармоў задавольваць прыродную патрэбу жывёлы ў ежы; таксама ступень адпаведнасці колькасці і якасці засваяльнасці пажыўных рэчываў кармоў патрэбам жывёлы. Неаднолькавая для жывёл розных відаў, прадукцыйнасці і фізіял. стану. Ацэньваецца па хім. саставе кармоў, іх засваяльнасці, энергет. каштоўнасці і паўнацэннасці. Асн. паказчыкі П.к. — агульная пажыўнасць (вызначаецца ў кармавых адзінках), колькасць абменнай энергіі, пратэіну, амінакіслот, макра- і мікраэлементаў, вітамінаў. Састаў і пажыўнасць раслінных кармоў залежаць ад сорту раслін, кліматычных умоў, якасці глебы, угнаенняў, спосабаў і тэрміну ўборкі, захавання і падрыхтоўкі да скормлівання. Для практычнага выкарыстання распрацаваны спец. кармавыя табліцы, y якіх характарызуецца П.к. паводле асн. паказчыкаў. ПАЖЬІХАРСКАЕ РАД0ВІШЧА НАФІЫ. У Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Пажыхар. Размешчана ў Прыпяцкім нафгагазаносным басейне. Адкрыта ў 1987, распрацоўваецца з 1990. Паклады нафты пл. 3,3 км2 прымеркаваны да верхнедэвонскіх міжсалявых адкладаў паўн. ч. Прыпяцкага прагіну ў межах цэнтр. ч. Рэчыцка-Вішанскай зоны падняццяў. Глыб. залягання нафтаноснага пакладу 2725—2820 м. Пародыкалектары трэшчынаватыя порава-кавернозныя вапнякі і даламіты. Нафта лёгкая, малавязкая, маласярністая, смалістая, парафіністая, з вял. колькасцю светлых фракцый (40—45%) і газанасычанасцю спадарожным газам (129— 135 м3/т). Разведаныя запасы 1244 тыс. т, перспектыўныя 710 тыс. т. А.П.Шчураў.
ПАЖЫЦЦЁВАЕ ЗНЯВ0ЛЕННЕ, мера пакарання, якая ў крымін. праве Рэспублікі Беларусь можа прымяняцца за злачынствы, звязаныя з наўмысным пазбаўленнем жыцця чалавека пры абцяжвзючых акалічнасцях і за інш. асабліва цяжкія злачынствы. Уведзена ў 1998. П.з. не можа быць назначана асобам, якія ўчынілі злачынства ва ўзросце да 18 гадоў, і жанчынам, a таксама мужчынам, якія на дзень пастановы прыгавора дасягнулі 65 гадоў. Пасля адбыцця асуджаным 20 гадоў зняволення, з улікам яго паводзін, a таксама сгану зда-
роўя і ўзросту, суд можа замяніць далейшае адбыванне П.з. пазбаўленнем волі на пэўны тэрмін, апе не больш як на 5 гадоў. Э. I. Кузьмянкова.
ПАЖЫЦЦЁВАЕ ЎТРЫМАННЕ, y цывільным праве дагавор адчужэння жылога дома (кватэры) з умовай пажыццёвага ўтрымання яго ўладальніка. Паводле гэтага дагавора адзін бок (набытчык) абавязваецца прадаставіць другому боку, які з’яўляецца непрацаздольным па ўзросце або па стане здароўя (адчужальнік), пажыццёвае матэрыяльнае забеспячэнне ў натуры (у выглядзе жылля, харчавання, догляду і неабходнай дапамогі), a адчужальнік — перадаць ва ўласнасць набытчыка жылы дом (кватэру). Дагавор складаецца ў адпаведнасці з правіламі, выкладзенымі ў Цывільным кодэксе Рэспублікі Беларусь. Дагавор можа быць скасаваны па патрабаванні адчужальніка ў выпадку невыканання набытчыкам прынятых на сябе абавязацельстваў ці па патрабаванні набытчыка, калі яго матэрыяльнае становішча пагоршылася па незалежных ад яго абставінах і ён не можа прадаставіць адчужальніку абумоўленае ўтрыманне. Э. / . Кузьмяіікова.
ПАЗААТМАСФЁРНАЯ АСТРАН0МІЯ, раздзел астраноміі, які даследуе касм. аб’екты пры дапамозе апаратуры, выведзенай за межы зямной атмасферы. Празрыстасць атмасферы Зямлі абмежавана 2 вузкімі спектральнымі ўчасткамі ў дыяпазонах бачнага святла і радыёхваль. Выпрамяненне інш. частот ад касм. аб’ектаў паглынаецца атмасферай. Значныя перашкоды для наземных назіранняў абумоўлены таксама воблакамі, рухам паветр. мас, запыленасцю, пераламленнем святла на тэрмічных неаднароднасцях і інш. Уплыў атмасферы на назіранні зводзіцца да нуля на вышыні 34 км. П.а. дала магчымасць праводзіць даследаванні ва ўсім дыяпазоне эл.-магн. хваль, y т.л. ў рэнтгенаўскім і гама-дыяпазонах. Атрыманы ультрафіялетавыя спектры многіх зорак, высакаякасныя дэталёвыя фатаграфіі Сонца; y інфрачырв. частцы спектра некаторых халодных зорак выяўлены палосы вады. Даследаванні праводзяцца з дапамогай стратастатаў, ракет, Ш СЗ, касм. станцый, a таксама ў абсерваторыях, размешчаных на Ш СЗ (напр., з 1990 на арбіце працуе касм. тэдескоп Хабла — рэфлектар з дыяметрам люстэрка 2,4 м; вышыня 600 км над Зямлёй; ЗША). Літ:. К р а т В.А., К о т л я р Л.М. Стратосферная астрономмя. Л., 1976. А.А.Шымбалёў.
ПАЗАГАЛАКТЫЧНАЯ ACTPAHÔMM, раздзел астраноміі, які вывучае нябесныя целы і іх сістэмы, што знаходзяцца па-за нашай Галакты/сай, і прастору паміж імі. Займаецца даследаваннем галактык, квазараў і інш. аб’ектаў, якія выпрамяняюць y аптычным, радыё-, гама-, рэнтгенаўскім і інш. дыяпазонах эл.-магн. хваль. Задачы П.а. — пабудова мадэлей эвалюцыі галактык і іх узаемадзеяння, вывучэнне прыроды квазараў, гравітацыйных лінзаў і інш. аб’ектаў. Узнікла ў сярэдзіне 1920-х г. дзякуючы працам Э .П .Хабла. Былі выяўлены асобныя зоркі ў Андрамеды туманнасці, што сведчыла пра яе падабенства да нашай Галактыкі і што па-за межамі Млечнага Шляху існуюць іншыя
ПАЗАЛІНІ_________________ 515 зорныя сістэмы. Развіццё радыёастраноміі прывяло да адкрыцця квазараў і радыёгалактык. У выніку развіцця П.а. створана класіфікацыя галактык, вывучаюцца іх скопішчы і звышскопішчы, пабудавана карціна расшырэння Сусвету. Літ:. Воронцов - Вельямннов Б.А. Внегалактнческая астрономня. 2 мзд. М., 1978; A г е к я н Т.А. Звезды, галактнкн, Метагалактмка. 3 мзд. М., 1981; Т е й л е р Р.Дж. Галактнкн: Строенне н эволюцня: Пер. с англ. М., 1981. А.А.Шымбалёў.
ПАЗАЗЁМНЫЯ ЦЫВІЛІЗАЦЫІ, высокаарганізаваныя формы жыцця (аб’яднанні разумных істот), якія могуць існаваць ці, магчыма, існавалі ў Сусвеце па-за межамі Зямлі. Здаўна лічылася, што існуюць планеты, населеныя разумнымі істотамі. Развіццё навукі, палёты міжпланетных касм. апаратаў паказалі, што планеты Сонечнай сістэмы не маюць прыкмет жыцшшзейнасці. Імавернасць існавання П.ц. на планетных сістэмах інш. зорак пакуль што не можа быць ацэнена верагодна. У 1960-х г. заснавана міжнар. праграма SETI (Search for ExtraTerrestrial Intelligence — пошук пазаземных цывілізацый), якая дапускае магчымасць рэалізацыі ўмоў жыцця, падобных да зямных (умераныя т-ра і вільготнасць, пастаянная яркасць Сонца і інш.), y інш. месцах Галактыкі. Спробы пошуку іншапланетных цывілізайый не далі канкрэтных вынікаў. Іншы шлях пошуку П.ц. — вывучэнне міфалогіі народаў Зямлі і гіст. помнікаў, якія маглі б сведчыць пра наведванне Зямлі іншапланецянамі. Аднак бясспрэчных доказаў кантакту з прадстаўнікамі П.ц. на Зямлі не знойдзена. А.А.Шымбалёў.
ПАЗАЛПІІ (Pasolini) П ’ер Паала (5.3.1922, г. Балоння, Італія — 2.11.1975), італьянскі пісьменнік, сцэнарыст, кінарэжысёр. Скончыў Балонскі ун-т. У л-ры пачынаў з паэзіі, якая вызначалася адкрытай публіцыстычнасцю (цыкл вершаў «Прах Грамшы», 1957; зб. «Паэзія ў форме ружы», 1964). У прозе пераважалі раманы з жыцця люмпен-пралетарыяту, якія вызначаліся натуралістычнасцю, спалучэннем сац. пратэсту з матывамі расчаравання і бесперспектыўнасці. Героі твораў — асуджаныя на пагібель адрынутыя грамадствам людзі, якія сваімі пакутамі выкупляюць грахі свету («Ліхія хлопцы», 1955; «Жорсткае жыццё», 1959; «Тэарэма», 1968, і інш.). Аўтар работ y галіне мова- і літ.-знаўства. 3 сярэдзіны 1950-х г. выступаў як кінасцэнарыст («Бурная ноч» паводле свайго рамана, рэж. М.Баланьіні, 1959, «Доўгая ноч 1943 года», рэж. Ф.Ванчыні, 1960, і інш.). 3 1961 працаваў пераважна як рэжысёр y манеры, блізкай да неарэалізму. У фільмах (здымаў паводле ўласных сцэнарыяў, часта пісаў да іх музыку і выконваў ролі) працягваў праблематыку сваіх літ. твораў: «Жабрак» («Акатоне», паст. 1967, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах 1962), «Мама Рома» (1962), «Евангелле ад Матфея» (1964, спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі), «Пзушкі — вялікія і малыя» (1966), «Цар Эдып» (1967), «Тэарэма» (1968), «Медэя», «Свінарнік» (абодва
516
ПАЗАМАТАЧНАЯ
1969), «Дэкамерон» (паводле Дж.Бакачыо, 1970, спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Зах. Берліне 1971), «Кентэрберыйскія апавяданні» (паводле Дж. Чосера, 1971, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Зах. Берліне 1972), «Кветка тысячы і адной ночы» (1973, спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах 1974), «Сало, або 120 дзён Садома» (1975) і інш. Здымаў дакумент. кіно. Яго творчасці прысвечаны дакумент. фільм «Пазаліні з плоці і крыві» (1967, рэж. Дж.Б.Саларэ). С.У.Пешын. ПАЗАМАТАЧНАЯ цяж арнасць, развіццё аплодненага яйца па-за маткай (у матачнай трубе, яечніку, брушной поласці). Прычыны: запаленчыя захворванні палавых органаў, пухліны, эндакрынныя захворванні, выкарыстанне гарманальных сродкаў, інфантылізм і інш. Часцей бывае трубная П.ц. (95— 98%). Эктапічная цяжарнасць уключае ўсе віды П.ц. і матачную цяжарнасць з няправільнай лакалізацыяй плоднага яйца. Пры П.ц. звычайна (у 2—3 месяцы цяжарнасці) разрываецца ёмішча плода з вонкавым або небяспечным для жыцця ўнугр. крывацёкам (рэзкі боль жывата, зніжэнне артэрыяльнага ціску, непрытомнасць, шок). Асабліва небяспечны крывацёк развіваецца пры разрывах y шыйцы маткі, y рудыментарнай матцы. Лячэнне хірургічнае. І.УДуда. ПАЗАРАБ0ЧЫ ЧАС. Уключае час, звязаны з працай (час прыбыцця на работу, абедзенны перапынак і г.д.), час вядзення хатняй гаспадаркі, карыстання паслугамі прадпрыемстваў быт. абслугоўвання, працы ў асабістай дапаможнай гаспадарцы, асабіста свабодны час і інш. Структура П.ч. разглядаецца ў залежнасці ад розных сац.-прафес. груп гар. і сельскага насельніцтва, ад велічыні і складу сям’і і інш. Прадукцыйнае выкарыстанне П.ч. садзейнічае павышэнню прафес., агульнаадук. і культ. ўзроўню, духоўнаму і фіз. ўдасканаленню асобы. Дзяржава павінна садзейнічаць стварэнню неабходных умоў, якія б спрыялі гарманічнаму і духоўнаму развіццю асобы, раскрыццю магчымасцей і таленту людзей y інтарэсах грамадства і асобы. У.Р.Залатагораў. ПАЗАСІСТ&МНЫЯ АДЗІНКІ, адзінкі фізічных велічынь, што не ўваходзяць ні ў адну з сістэм адзінак. Уводзіліся для асобных галін вымярэнняў, выбіраліся незалежна (без сувязі з інш. адзінкамі) або адвольна вызначаліся праз інш. адзінкі адпаведных велічынь. П.а. зручныя ў практычным выкарыстанні, гарманічна дапаўняюць Міжнародную сістэму адзінак (СІ). Да П.а. належаць адносныя і лагарыфмічныя адзінкі (напр., бел, непер), дольныя адзінкі, кратныя адзінкі, спец. адзінкі (напр., біт, бзр, электронволыгі). Некаторыя П.а. дапускаюцца да практычнага выкарыстання нараўне з адзінкамі С1. Напр., адзінкі даўжыні: астранамічная адзінка, марская міля, парсек, светлавы год\ масы: атсшная адзінка масы, карат,
mono, часу: гадзіна, мінута, суткі, плоскага вугла градус, град (гон), мінута, секунда. Літ С е н а Л.А. Едвнвцы фнзяческнх велнчнн н нх размерностн. 3 взд. М., 1989; Д е н ь г y б В.М., С м н р н о в В.Г. Едннвцы велвчмн: Словарь-справ. М., 1990.
А.І.Болсун.
ПАЗАСУД0ВЫЯ 0РГАНЫ, дзяржаўныя органы ў СССР, надзеленыя ў нсканстытуцыйным парадку правам ажыццяўлення рэпрэсіўны х мер без прытрымлівання крымінальна-працэсуальных норм. 21.2.1918 СНК РСФСР даў Усерас. надзвычайнай камісіі (ВЧК) і яе органам права пазасудовага разгляду спраў за контррэв., службовыя і інш. агульнакрымінальныя злачынствы з вызначэннем меры пакарання аж да расстрэлу на месцы злачынства, 5.9.1918 — права знявольваць «класавых ворагаў» y месцы пазбаўлення волі, a асоб, якія ўдзельнічалі ў белагвардзейскіх арг-цыях, змовах і мяцяжах, — расстрэльваць. Пасля ліквідацыі ВЧК і ўтварэння 6.2.1922 Дзярж. паліт. ўпраўлення (ДПУ) пры НКУС РСФСР (гл. Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне БССР) органы ДПУ бьші пазбаўлены права пазасудовага разгляду спраў. Але 16.10.1922 паводле пастановы ВЦВК РСФСР ім зноў дадзена права «пазасудовай расправы аж да расстрэлу ў адносінах да ўсіх асоб, злоўленых з доказамі на месцы злачынства пры бандыцкіх налётах і ўзброеных грабяжах». Асобай камісіі НКУС па высылках дазвалялася высылаць і знявольваць y лагеры прымусовых работ дзеячаў антысав. паліт. партый і рэцыдывістаў. 28.3.1924 y сувязі са стварэннем Аб’яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (АДПУ) ЦВК СССР усклаў на Асобую нараду пры АДПУ вынясенне пастаноў пра адм. высылкі, ссылкі і зняволенні ў канцэнтрацыйны лагер. Адначасова ажыццяўляла пазасудовую дзейнасць і калегія АДПУ. Цыркулярамі АДПУ ад 29.10.1929 і 8.4.1931 y цэнтр. апараце створаны «тройкі» для папярэдняга разгляду закончаных следчых спраў і наступнага іх дакладу на суд. пасяджэннях калегіі ці Асобай нарады. 3.2.1930 Прэзідыум ЦВК СССР даў АДПУ права на час правядзення кампаніі па «ліквідацыі кулацтва» перадаваць свае паўнамоцтвы па пазасудовым разглядзе спраў паўнамоцным прадстаўнікам (ПП) АДПУ y рэспубліках, краях і абласцях. 10.7.1934 АДПУ скасавана і ўтворана НКУС СССР. Пры наркоме ўнутр. спраў створана Асобая нарада, якой давалася права выносіць прыгаворы пра зняволенне ў папраўча-працоўныя лагеры, ссылцы і высылцы да 5 гадоў ці высылцы па-за межы СССР асоб, якія «прызнаваліся грамадска небяспечнымі». У наступныя гады паўнамоцтвы Асобай нарады значна пашыраны. Паводле рашэння Дзярж. к-та абароны ад 17.11.1941 ёй дадзена права па справах «аб контррэвалюцыйных здачынствах і асабліва небяспечных дзеяннях супраць парадку кіравання СССР» вызначаць меру пакарання аж да расстрэлу. Асобая нарада існавала
і пры МУС СССР. 27.5.1935 загадах НКУС СССР y НКУС рэспублік, упраўленнях НКУС па краях і абласцк арганізаваны «тройкі» НКУС, на якія пашыраліся правы Асобай нарады. «Тройкі» прымалі рашэнні пра высылку, ссылку ці зняволенне ў лагеры на тэрмін да 5 гадоў. У сувязі з правядзеннем масавых аперацый y адносінах да «былых кулакоў, членаў антысавецкіх партый, белагвардзейцаў, жандараў і чыноўнікаў царскай Расіі, бандытаў, рээмігрантаў, удзельнікаў антысавецкіх арганізацый, царкоўнікаў і ссктантаў, крымінальнікаў-рэцыдывістаў» загадам НКУС СССР ад 30.7.1937 створанн рэсп., краявыя і абл. «тройкі» для разгляду спраў на названых асоб, якія па мерах пакарання разбіваліся на 2 катэгорыі: да 1-й адносіліся тыя, хто падлягаў расстрэлу, да 2-й — тыя, хто пашгаў зняволенню ў лагеры або турме на тэрмін ад 8 да 10 гадоў. У пасяджэннях Асобай нарады і «троею» прадугледжваўся абавязковы ўдзел пракурора. У адпаведнасці з загадамі НКУС ад 11.8 і 20.9.1937 спісы асоб, якія падлягалі рэпрэсіям палітычным, разглядаліся таксама «двойкамі» — наркомамі ўнутр. спраў рэспублік і начальнікамі УНКУС сумесна з адпаведнымі пракурорамі. Адначасова існаваў парадак разгляду спраў без выкліку абвінавачваемага і сведкаў y суд т.зв. «вышэйшай двойкай» y складзе Старшыні Вярх. суда і Пракурора СССР. Пастановы гэтага органа пры наяўнасці падстаў маглі адмяняцца і пераглядацца пленумам Вярх. суда СССР. 3 мэтай выканання пастановы СНК СССР і ЦК ВКП(б) ад 17.11.1938 «Аб арыштах, пракурорскім наглядзе і вядзенні следства» 26.11.1938 загадам НКУС СССР «тройкі» і «двойкі» пры НКУС скасаваны. Паводле Указа ГІрэзідыума Вярх. Савета СССР ад 1.9.1953 скасавана Асобая нарада пры МУС. У адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР ад 16.1.1989 «А6 дадатковых мерах па аднаўленні справядлівасці ў адносінах да ахвяр рэпрэсій, што мелі месца ў перыяд 30—-40-х і пачатку 50-х гадоў», зацверджаным Вярх. Саветам СССР 31.7.1989, усе грамадзяне, за выключэннем здраднікаў Радзімы і карнікаў перыяду Вял. Айч. вайны, нацысцкіх злачынцаў, удзельнікаў бандфарміраванняў і іх памагатых, фальсіфікатараў крымінальных спраў, якія прыцягваліся да крымінальнай адказнасці П.о., былі рэабілітаваны, a згаданыя вышэй П.о. названы антыканстытуцыйнымі. А.А. Тозік. ПАЗАШК0ЛБНАЯ АДУКАЦЫЯ, асветніцкая дзейнасць грамадскіх арг-цый і прыватных асоб, накіраваная на задавальненне адукац. патрэб насельніцтва. Найб. ранняя форма П.а. — нядзельныя школы. У некаторых краінах (Бельгія, Германія, Данія, Францыя і інш.) П.а. атрымала пашырэнне ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст., y Рас. імперыі — y канцы 19 ст. Установы П.а. (народныя універсігпэты, нядзельныя і вячэрнія школы, агульнаадук. і прафес. курсы для дарос-
лых, нар. дамы і б-кі і інш.) да 1917 ствараліся на грамадскія і прыватныя сродкі і не ўваходзілі ў дзярж. сістэму нар. адукацыі. Пасля стварэння Галоўпалітасветы (1920) П.а. атрымала назву палітыка-асветнай, потым культ.-асветнай работы (гл. таксама Культурна-асветныя ўстановы). ПАЗАШТАТНЫ РАБ0ТНІК, асоба, якая выконвае для прадпрыемства, установы ці арг-цыі разавыя работы вызначанага віду (напр., кансультацыі ўрача ў мед. установах, работы па экспертызе, рамонце інвентару ці памяшканняў і да т.п.). Прац. адносіны з П.р. афармляюцца пісьмовым пагадненнем, дагаворам, нарадам-заказам і інш. дакументамі. Аплата працы П.р. робіцца па нормах і расцэнках, якія існуюць для аналагічных работнікаў штатнага (спісачнага) складу. На большасць П.р. пашыраюцца і інш. нормы прац. заканадаўства і сац. страхавання. ПАЗБАЎЛЁННЕ БАЦБК0ЎСКІХ ПРАВ0Ў, мера, накіраваная на абарону дзяцей. Паводле Закона Рэспублікі Беларусь «Аб шлюбе і сям’і» ад 9.6.1999, бацькі (або адзін з іх) пазбаўляюцца правоў y адносінах да непаўналетніх дзяцей, калі ўстаноўлена, што яны ўхіляюцца ад выканання сваіх абавязкаў па выхаванні дзяцей або злоўжываюць бацькоўскімі правамі, жорстка абыходзяцца з дзецьмі, вядуць амаральны лад жыцця (хранічныя алкаголікі, наркаманы і інш.) або падалі пісьмовую заяву пра адмаўленне ад дзіцяці. П.б.п. праводзіцца ў суд. парадку, справа разглядаецца з удзелам пракурора і прадстаўніка органа апекі і папячыцельства. Пазбаўленыя бацькоўскіх правоў трацяць правы на дзіця (дзяцей), y т.л. правы на атрыманне забеспячэння ад іх, на іх спадчыну і на пенсіённае забеспячэнне пасля смерці дзяцей. П.б.п. не вызваляе бацькоў ад абавязкаў па ўтрыманні непаўналетніх дзяцей. Аднаўленне ў бацькоўскіх правах дапускаецца, калі гэтага патрабуюць інтарэсы дзяцей і калі дзеці не ўсыноўлены. Іск аб П.б.п. мае права прад’явіць адзін з бацькоў, апякун, папячыцель дзіцяці, пракурор, орган апекі і папячыцельства, камісія (інспекцыя) па справах непаўналетніх, інш. дзярж. органы, на якія ўскладзены абавязак па абароне правоў і інтарэсаў непаўналетніх дзяцей. ГА.М аслы ка. ПАЗБАЎЛЁННЕ В0ЛІ, адзін з відаў крымінальнага пакарання, які заключаецца ў ізаляйыі асуджанага ад грамадства шляхам накіравання яго ў папраўчую калонію з адпаведным рэжымам утрымання. У праве Рэспублікі Беларусь П.в. ўстанаўліваецца на тэрмін ад 6 месяцаў да 25 гадоў. За злачынствы, звязаныя з наўмысным пазбаўленнем жыцця чалавека пры абцяжваючьк акалічнасцях, і за інш. асабліва цяжкш злачынствы дапускаецца пажыццёвае зняволенне. Пры назначэнні пакарання асобе, якая не дасягнула 18 гадоў, тэр-
мін П.в. не павінен перавышаць 10 гадоў, a адбыванне пакарання назначаецца ў выхаваўчай калоніі. ПАЗВАН0ЧНІК, пазваночны с л y п, асноўная частка восевага шкілета пазваночных жывёл і чалавека. Складаецца са злучаных паміж сабой пазванкоў, з’яўляецца органам апоры і руху тулава, шыі і галавы, ахоўвае размешчаны ў пазваночным канале спінны мозг. Зыходная форма — хорда ў ніжэйшых пазваночных; y вышэйшых пазваночных захоўваецца ў целах пазванкоў (рыбы, земнаводныя) ці ў выглядзе студзяністага ядра міжпазванковых дыскаў П. рыб падзяляецца на тулаўны і хваставы аддзелы, П. амфібій — на шыйны, грудны і крыжавы, мпекакормячых — на шыйны (6— 9, часцей 7 пазванкоў), грудны (9 —24, часцей 13), паяснічны (2— 9), крыжавы (I— 10, часцей 2—4) і хваставы (3—46). П. чалавека мае 32—34 пазванкі, якія складаюцца з цела, дуг і адросткаў, злучаных паміж сабой храсткамі, суставамі і звязкамі; падзяляецца на 5 аддзелаў: шыйны (7 пазванкоў), грудны (12), паяснічны (5), крыжавы (5, зрастаюцца), хвастцовы (3— 5, зрастаюцца). У нованароджанага дзіцяці П. амаль прамы, на 1-м годзе жыцця набывае шыйны і паяснічны лардозы (выгін наперад), грудны і крыжавы кіфозы (выгін назад), скаліёзы (бакавыя выгіны), якія змякчаюць штуршкі ад хады, бегу, скачкоў. Гл. таксама Скрыўленне пазваночніка. А.С.Леанцюк.
ПАЗВАН0ЧНЫЯ, чарапныя (Vertebrata, Craniata), падтып жывёл тыпу хордавых. Вядомы з ардовіку ніжняга сілуру (каля 500 млн. г. назад). Продкі П. жылі ў акіяне; уласна П. ўзніклі ў прэсных водах. Першыя наземныя П. з’явіліся ў дэвоне (каля 400 млн. г. назад). Усіх П. падзяляюць на бяссківічных і сківічнаротых, анамній і амніётаў, пайкілатэрмных жывёл і гамаятэрмных жывёл. Вылучаюць 7 класаў сучасных П.: кругларотыя, храстковыя рыбы, касцявыя рыбы, земнаводныя, паўзуны, птушкі, млекакормячыя. Каля 50 тыс. відаў (акрамя свойскіх і дэкар. парод). Пашыраны ўсюды ў акіянах і на сушы. На Беларусі больш за 450 відаў. Цела двухбакова-сіметры чнае. Э валю цы йна адбылася зам ена хорды на п азваночнік (адсю ль назва). Н айбольш ае ўскладненне арганізацыі і ф у н кц ы ян аван н я ўсіх сістэм арганізм а адбылося пасля выхаду П . н а сушу. К ры вян осн ая сістэм а стала зам кн утай, сэрц а — ш м аткамерны м. Ф ункц ы я ды хан ня ад ш чэлепаў перайш ла да лёгкіх. Н ерв. сістэм а (трубчастай будовы) складаецца з галаўнога і сп ін нога мозга і п еры ф еры йны х вузлоў; забяспечвае складаны я паводзіны П. y асяроддзі. С трававальная сістэма падзелена на некалькі аддзелаў, мае стрававальны я залозы . Х арактар ж ы ўлення разн астайн ы , ад расліннаеднага да драпеж нага і ўсёеднага. В ы дзяляльная сістэма прадстаўлена тулаўнымі (м езан еф ры чны м і) ны ркам і (у п рэснаводны х ры б) ці тазавым і (м етанеф ры чны м і) н ы ркам і (у н азем ны х П ). У складненне агульнай арганізацы і П . вы клікала ўдасканаленне будовы і ф ун кц ы й органаў пачуццяў. Больш асць П . раздзельнаполы я (у рыб трапляецца гермафрадытызм). А намніі, як правіла, яйц ародны я. Ж ы ванарадж энне траш ш ецца ва ўсіх П ., акрам я кругларотых і птуш ак; y м лекакорм ячы х гэта асн. ф орм а р азм н аж эн ня. П . ады гры ваю ць вял. ролю ў развіцці біясф еры , з ’яўляю цца канцавы м і звёнамі траф ічны х ланцугоў y біяц эн озах, ак-
ПАЗІТРОНІЙ
517
тыўна ўздзейнічаюць на навакольнае асяроддзе. Маюць найб. значэнне для чалавека як крыніца харчавання, сыравіны і інш. Некат. П. — пераносчыкі інфекцый. Э.Р.Самусенка.
ПАЗІГРАФІЯ (ад грэч. pas усякі + ...графія), від ідэаграфічнага пісьма, зразумелага ўсім людзям. Напр., нотнае пісьмо, арабскія лічбы і інш. Да П. адносяцца таксама штучныя сістэмы перадачы думкі з дапамогай агульназразумелых знакаў (гл. Інтэрлінгвістыка, Штучныя мовы). Адным з першых прапанаваў міжнар. ідэаграфічнае пісьмо для запісу лагічных разважанняў ГЛейбніц («Аб мастацтве камбінаторыкі», 1666). У 2-й пал. 20 ст. універсальны семантычны код быў распрацаваны на Беларусі В.У.Мартынавым. У межах інтэрлінгвістыкі П. першапачаткова разглядалася як штучная мова ў цэлым (не толькі пісьмо), як пазілалія — агульначалавечая мова, вынайдзеная людзьмі. У канцы 20 ст. праблемы П. па-новаму асэнсоўваюцца ў шматлікіх канцэпцыях «структуры прадстаўлення ведаў». Літ:. Проблемы янтерлннгвнстнкя. М., 1976; М а р т ы н о в В.В. Уннверсальный семантнческнй код. Мн., 1977; Язык н структуры представленвя знаняй. М., 1992. А.Я.Міхневіч.
ПАЗІТР0Н [ад лац. positivus дадатны + (элек)трон), дадатна зараджаная элементарная часціца, антычасціца электрона. Абазначаецца е+ або ё. Mae аднолькавыя з электронам масу і спін, a магн. момант і эл. зарад роўныя па модулі і процілеглыя па знаку. П. мае спін, роўны '/г (ферміён), адносіцца да лептонаў, удзельнічае ў эл.-магн., слабым і гравітацыйным узаемадзеяннях. Існаванне П. тэарэтычна вынікае з Дзірака ўраўнення, эксперыментальна адкрыты КД.Аіідэрсанам (1932) y складзе касм. прамянёў і стаў першым прыкладам антычасліц. Пры пэўных умовах утварае з электронам вадародападобную сістэму (гл. Пазітронш). Узнікае пры ўзаемапераўтварэннях свабодных элементарных часціц, напр., пры распадах мюонаў, a таксама пры бэта-распадзе некаторых ізатопаў. Прадказаныя Дзіракам і эксперыментальна назіраныя працэсы анігіляцыі і нараджэння nap (П. — электрон) былі першымі доказамі ўзаемапераўтварэнняў элементарных часціц, на аснове якіх распрацаваны метады нараджэння новых алементарных часціц y накапляльных кольцах паскаральнікаў. П. выкарыстоўваецца пры даследаваннях размеркавання скарасцей электронаў праводнасці, дэфеістаў крыштапічнай рашоткі, кінетыкі некаторых хім. рэакцый і інш. І.С.Сацункевіч.
ПАЗГГР0НІЙ, звязаная сістэма часціц электрона і пазітрона. Падобны на атам вадароду, дзе пратон заменены пазітронам. Mae масу, роўную 2 электронным, a памеры ўдвая большыя за памеры атама вадароду. Утвараецца пры сутыкненнях павольных пазітронаў з атамамі рэчыва. У залежнасці ад узаемнай арыентацыі спінаў электрона і пазітрона адрозніваюць о р т а п а з і т р о н і й (сп ін ы ч асц іц п арал ел ьн ы я; час ж ы цця т = 1,4-10"7 с; распадаецца на 3 у-кванты) і парапазітроній (антыпаралельныя; т = 1,25-10"10 с; распадаецца на 2 у-кванты).
518
астатнія навукі, стварэнне «сацыяльнай фізікі» і пазітыўнай сац. тэорыі стала адной з тэарэт. асноў пабудовы новага П а л я р ы з а в а н ы П ., у т в о р а н ы п а з і т р о н а м , а т - грамадства, якое вырастае з саюзу навур ы м а н ы м п р ы б э т а - р а с п а д з е , м а е с в о е а с а б л ікі і прам-сці. Паводле П., сацыялізацыя в ы я ў л а с ц ів а с ц і : в е к т а р я г о с п і н а п р э ц э с ір у е в а к о л н а п р а м к у м а г н . п о л я ( т э а р э т ы ч н а п р а д - і самарэалізацыя індывідаў — гэта найк а з а н а У.Р.Барышэўскім і э к с п е р ы м е н т а л ь н а перш стварэнне грамадскай структуры н а з ір а л а с я ў І н - ц с ф із і к і Н а ц . А Н Б е л а р у с і) . сувязей, y якія яны ўключаюцца і якой У л а с ц ів а с ц і і ч а с ж ы ц ц я П . ў р э ч ы в е а д р о з - павінны падпарадкоўвацца. Пазітывісцн ы я а д х а р а к т а р ы с т ы к с в а б о д н а г а П . і в ы з н а - кая трактоўка сацыяльнасці як адцягнеч а ю ц ц а ў л а с ц ів а с ц я м і р э ч ы в а . В ы к а р ы с т о ў в а най ад чалавечых прынцыпаў формы, е ц ц а д л я в ы в у ч э н н я ф і з .- х і м . а с а б л ів а с ц е й р э арганістычная аналогія паміж грамадч ы в а , н а п р ., х у т к іх х ім . р э а к ц ы й а т а м а р н а г а в а д а р о д у , п р а ц я г л а с ц ь п р а ц я к а н н я я к і х п а - ствам, прыродай і чалавечым арганізр а ў н а л ь н а я з ч а с а м ж ы ц ц я П . І.С.Соцункевіч. мам характэрная і для інш. філас. кірункаў (напр., экзістэнцыялізму), мехаПАЗГГЫВІЗМ (франц. positivisme ад ністычных, геагр., расава-антрапалагічлац. positivus станоўчы), філасофскі кі- ных навук. школ. Літ:. Т р о ш к н н а В .П . С о ц н о л о г н ч е с рунак, прадстаўнікі якога прызнаюць адзінай крыніцай «станоўчых» (пазітыў- кв ра яе мкеоннн ца яе п цфвнял оОсгоюф снтяа Кн оа ункт на :. МХ .,р е с1т9о8 м4 ;а тСяоя -. ных) ведаў спец. навукі, што абапіра- М ., 1 9 9 4 ; Ф я л о с о ф н я н м е т о д о л о г а я н а у к н . юцца на эмпірычны вопыт. Узнік y М ., 1 9 9 6 . С.Ф.Дубянецкі. 1830—40-я г. ў Францыі ў рэчышчы агульнай традыцыі эмпірызму. Засна- ПАЗІЦЫЙНАЯ ВАЙНА, узброеная бавальнік A Конт. Гіст. папярэднікамі П. рацьба, y якой перавага аддаецца праз’яўляюцца Ж.Д’Аламбер, А.Сен-Сімон, цяглай абароне на суцэльных стабільА.Р.Ж.Цюрго, Д.Юм. Адрозніваюць 3 ных франтах з мэтай утрымліваць заняэтапы станаўлення і развіцця П. 1-ы тыя пазіцыі, назапасіць сілы і сродкі этап — класічны. Яго гал. прадстаўнікі — для вырашальных баявых дзеянняў. ПаКонт, Э.Літрэ, Ж.Э.Рэнан, І.Тэн (Фран- зіцыйная барацьба вядома з даўніх чацьм), Дж.Міль, Г.Спенсер, К.Пірсан (Вя- соў, калі крэпасці (замкі) і ўмацаваныя лікабрытанія), ПЛЛаўроў, У.ВЛясевіч, гарады вытрымлівалі працяглыя (да неМ.К.Міхайлоўскі, М.М.Троіцкі (Расія) і калькіх месяцаў і нават гадоў) аблогі. інш. Яны зыходзілі з таго, што пазітыў- Прыкладам П.в. больш позняга часу ныя веды ў адрозненне ад абстрактна- з’яўляецца 1-я сусв. вайна: y канцы метафіз. тлумачэнняў павінны быць рэ- 1914 на зах. (франц.) і ў канцы 1915 на альнымі, дакладнымі, тэарэтычна ўсх. (рас.) франтах. У 2-ю сусв. вайну ажыццявімымі і карыснымі, a асн. зада- перавага аддавалася манеўранай вайне. ча любой навукі і пазнання ў цэлым У сучасных умовах, калі развіццё ўсіх заключаецца ў вызначэнні пастаянных і сродкаў узбр. барацьбы павысіла магўстойлівых сувязей паміж з’явамі, a не чымасці войск для манеўра, пазіцыйў высвятленні іх прычын; 2-і этап — ныя формы абароны выкарыстоўваюцмахізм, або эмпірыякрытыцызм. Яго тэ- ца як выключэнне. арэтыкі Р.Авенарыус, Э.Мах і іх прыхільнікі фармулявалі задачу філасофіі ПАЗІЦЬІІЙНАЯ СІСТФМА ЛІЧ&ННЯ, як стварэнне спец. тэорыі навук. па- сістэма лічэння, заснаваная на прынцызнання, a не як пабудову сінтэтычнай пе пазіцыйнага (памесцавага) значэння сістэмы, якая аб’ядноўвае вывады ўсіх лічбаў (адна і тая ж лічба мае розныя навук; 3-і этап — неапазітывізм, які ў значэнні ў залежнасці ад яе месцазнаадрозненне ад махісцкага біялагізму і ходжання ў запісе лікаў). Найб. пашыпсіхалагізму ў вытлумачэнні пазнання раны двайковая сістэма лічэння, дзесятзрабіў прадметам свайго аналізу розныя ковая сістэма лічэння, a таксама шасціформы мовы, дзе выражаюцца вынікі дзесятковая (пры запісе часу і вуглоў). звычайнага або канкрэтна-навук. мыс- ПАЗІЦЫЙНЫЯ ЗМЯНЁННІ ГЎКАЎ, лення (гл. Аналітычная філасофія). фанетычныя змяненні гукаў, якія запеПрадстаўнікі лагічнага пазітывізму ў жаць ад месца гука ацносна пачатку ці якасці ідэальнага сродку аналіт. філас. канца слова або націску ў слове. Супдзейнасці выкарыстоўвалі апарат матэ- рацьстаяць камбінаторным змяненням матычнай логікі. Да агульнай платфор- гукаў. Вызначаюць наступныя П.з.г.: мы П. далучаліся Л.С.Стэбінг, Дж.Уіс- узнікненне пратэз (прыстаўных гукаў) дам (Вялікабрытанія), К.Г.Гемпель, на пачатку слова («леў — ільва», «вуліГ.Шольц (Германія), Э.Нагель, Ч.Моца»), аглушэнне звонкіх зычных на канрыс, П.У.Брыджмен (ЗША), К.Айдуке- цы слова («род» [рот]), рэдукцыю ненавіч (Польшча) і інш. На змену неапазіціскных галосных («малако» [мьлЛко]). тывізму прыйшло мноства метадалагічУ бел. мове пашырана ўзнікненне праных канцэпцый філасофіі, аб’яднаных назвай «постпазітывізм», якія аддаюць тэтычных гукаў, змена звонкіх зычных асн. ўвагу рацыянальным метадам па- на канцы слова, колькасная рэдукцыя знання і на першы план вылучаюць вы- ненаціскных галосных. Пазіцыйныя рашэнне праблемы росту ведаў, a не змяненні зычных з’яўляюцца асновай пошук тэорыі. Філас. сістэма П. паў- амафонаў. Л і т К р ы в і ц к i А .А ., П а д л у ж н ы плывала на метадалогію прыродазнаў- А .І . Ф а н е т ы к а б е л а р у с к а й м о в ы . М н . , 1984. чых і грамддскіх навук, асабліва 2-й пал. А.В.ЗІнкевіч. 19 ст. Пашырэнне агульных прынцыпаў ПАЗІЦЫЯ (ад лац. positio становішча), эмпірычнага прыродазнаўства на ўсе 1) пункт гледжання па якім-небудзь
п а з іт ы в із м
пытанні; акрэсленая ацэнка факта, з’явы, падзеі; дзеянні, паводзіны, што зыходзяць з гэтай ацэнкі (П. ў спрэчках, П. чакання і да т.п.). 2) Ваенная П. — паласа (раён, участак) мясцовасці (акваторыі), занятая або намечаная для заняцця войскамі. П., як правіла, абсталёўваюцца ў інж. адносінах і з’яўляюцца састаўной ч. глыбока эшаланіраваных абарончых палос, размешчаных y пэўным парадку па фронце і ў глыбіню. Аснову кожнай П. складаюць звязаныя паміж сабой адзінай сістэмай агню і загарод апорныя пункты падраздзяленняў, якія абараняюцца. П. абсталёўваюцца акопамі, траншэямі, хадамі зносін і інш. Рыхтуюцца таксама П. агнявых сродкаў, a для пускавых установак ракетных войск — стартавыя П. У сухап. войсках адрозніваюць П. баявыя, запасныя, абарончыя, перадавыя, прамежкавыя і інш. Перад наступленнем y зыходным раёне рыхтуюцца чакальныя П.; y ходзе наступлення войскі займаюць і абсталёўваюць П. для замацавання захопленай мясцовасці. П. для ВМФ (BMC) з’яўляецца водная прастора, якую займаюць караблі для вядзення бою; y прыбярэжных раёнах абсталёўваюцца мінна-артыл. П. 3) Становішча, размяшчэнне чаго-небудзь (напр., П. фігур на шахматнай дошцы). ПАЗНАННЕ, вышэйшая форма адлюстравання, аналізу і ўзнаўлення аб’ектыўнай рэчаіснасці ў мысленні; працэс атрымання і выпрацоўкі ведаў. Ахоплівае канкрэтныя сферы жыццядзейнасці людзей і ажыццяўляецца ў розных спалучэннях жывога і назапашанага вопыту, які перадаецца ад аднаго пакалення да другога. У гэтым плане адрозненне П. і ведаў ёсць адрозненне працэсу і выніку: y ходзе выкарыстання элементаў канкрэтных ведаў для вырашэння праблем жыцця яны пераўтвараюцца і перапрацоўваюцца чалавекам і зноў вяртаюцца ў працэс П. Аб’ектам П. з’яўляецца частка матэрыяльнага свету або духоўнай сферы (аб’ектыўная рэч, прырода, грамадства, свядомасць), a яго суб’ектам выступаюць асобныя індывіды, групы людзей, грамадства, усё чалавецтва. 3 развіццём грамадства павялічваецца «культурны багаж» суб’екта П., узбагачаюцца і мадыфікуюцца сродкі яго дзейнасці, адбываецца ўсё больш глыбокае пранікненне ў скрытыя сутнасці рэчаў і з’яў. Гэта аб’ектыўна спрыяе вырашэнню адной з гал. задач П. — дасягненне ісціны. На ролю ісціны могуць прэтэндаваць толькі тыя Be au , якія прайшлі праверку практыкай. У П. вылучаюць 2 узроўні: пачуццёвы і рацыянальны. П а ч у ц ц ё в а е П. ажыццяўляецца ў 3 асн. формах: адчуванне, успрыманне і ўяўленне. У пачуццёвых вобразах фіксуецца пераважна знешні бок прадметаў і з’яў рэальнага свету, таму яны так або інакш падобны з ім, y чымсьці аналагічныя яму. Аднак гэта адноснае падабенства, бо пачуццёвае адлюстраванне свету індывідуальнае; кожны чалавек бачыць і ацэньвае рэч не так, як яе ўспрымае другі чала-
век. Р а ц ы я н а л ь н а е П. мае больш абстрактны характар і дазваляе выявіць агульныя, істотныя сувязі з’яў і прадметаў. Яно ажыццяўляецца і функцыянуе з выкарыстаннем 3 асн. форм — паняцця, суджэння і розумазаключэння, якія з’яўляюцца неабходнымі і дастатковымі для ажыццяўлення складаных аперацый лагічнага мыслення і дазваляюць y П. рухацца ад з’явы да сутнасці, ад непасрэднага да апасродкаванага, ад адзінкавага да агульнага, ад выпадковага да заканамернага і ўсеагульнага. Узаемасувязь пачуццёвага і рацыянальнага П. заснавана на ўзаемадзеянні першай і другой сігнальных сістэм, адбываецца ў псіхіцы чалавека, якая ў гэтай якасці ўяўляе сабой духоўную творчасць (гл. таксама Інтуіцыя, Інтуіцыянізм, Бессвядомае). В ы л у ч а ю ц ь т а к с а м а а с н . в ід ы п а з н а в а п ь н а га п р а ц э с у : з в ы ч а й н а е , м іф а л а г і ч н а е , м іс т ы ч н а е і н а в у к . П .; ч а с а м д а іх д а д а ю ц ь м іс т ы ч н ы і э к с т р а с э н с о р н ы в ід ы П . З в ы ч а й н а е П. (ж ы ц ей ск ае, ш то д зён н ае) — п ер ш асн ая пач. ф о р м а п а з н а в а л ь н а й д з е й н а с ц і с у б ’е к т а , я к а я служ ы ць яго п ры стасаван н ю да рэальн ы х ум оў ж ы ц ц я і вы ступае неабходн ай перадум ов а й а в а п о д в а н н я ім ін ш . с п е ц ы я л і з а в а н ы м і в ід а м і ведаў. Н а в у к о в а е П. ары ентавана н а а д к р ы ц ц ё з а к о н а ў і з ’я ў , н е в я д о м ы х п р а к ты ц ы д а гэтага часу, н ед аступ н ы х зв ы ч ай н ам у П . Я н о , y св аю чар гу , а ж ы ц ц я ў л я е ц ц а н а 2 у з р о ў н я х : э м п і р ы ч н а е П ., я к о е д а е з в е с т к і п р а з н е ш н і я б а к і і с у в я з і а б ’е к т а , і т э а р э т ы ч н а е П ., я к о е р а с к р ы в а е ў н у т р ., с к р ы т ы я а д н а з і р а н н я с у в я з і і з а к о н ы . А с н . м е т а д а м і э м п ір ы ч н а г а П . в ы с т у п а ю ц ь назіранне, эксперымент, апаліз, індукцыя, сіптэз і і н ш ., т э а р э т ы ч н а г а П . — гіпатэтыка-дэдукцыйны метад, ідэапізацыя, мадэліравтше, п а б у д а в а н н е н а в у к .
тэорыі.
Традыц. сродкі і метады П., заснаваныя на аб’ектна-суб’ектных адносінах, адрозніваюцца ад яго тлумачэння на аснове суб’ектыўна-суб’ектных адносін, дзе гал. пазнавальным сродкам лічаць эмацыянальна-пачуццёвыя і эмацыянальна-валявыя фактары любові і веры. Любоў, з гэтага пункту погляду, сцвярджае каштоўнасць таго, на каго накіравана гэта пачуццё, a найб. ддэкватна яна раскрываецца ў веры, якая папярэднічае ведам і дазваляе чалавеку рухацца наперад y сферы П. невядомага. У сучаснай навуцы і філасофіі прызнаецца прынцыповая магчымасць П. рэчаіснасці, але ў розных навук. плынях і школах па-рознаму падыходзяць да вырашэння пытання характару і працэсу П., яго мэт, характэрных рыс, магчымасцей. Агульнае вучэнне аб пазнавальнай дзейнасці дае філас. тэорыя П. — гнасеалогія. Спецыфічныя праблемы і бакі працэсу П. даследуюцца гісторыяй навукі, навуказнаўствам, кагнетыўкай псіхалогіяй, сацыялогіяй навукі і інш. Літ:.
С л е м н е в М .А . Л а б н р я н т ы п о з н а н я я . М н ., 1 988; Т с о р м я п о з н а н я я : В 4 т . Т . 1— 2. М ., 1 9 9 1 ; М я р ф ш ю с о ф н н . Ч . 1— 2. М ., 1 9 9 1 ; Г е р о н м е н к о В .А ., Л а з а р е в н ч А .А ., Т я т а р е н к о Л .Г . З н а н н е . К о м п ь ю т е р . О б іц е с т в о М н ., 1 992; А б д е е в Р .Ф . Ф н лософ н я н н ф орм ац н он н ой ц н внлнзацн н. М ., 1 994; С т е п н н В .С ., Г о р о х о в В .Г ., Р о з о в М .А . Ф м л о с о ф н я н а у к м н т е х н я к м . М ., 1996. С.Ф.Дубянецкі.
п а з н Ан с к а е в я л ік а е к н й с т в а , створана ў 1815 паводле рашэння Венскага кангрэса 1814— 15 y зах. ч. Варшаўскага герцагства, што адышло да Прусіі. Пл. 28,9 тыс. км.2, нас. ў 1815 каля 776 тыс. чал., y 1871 — больш за 1,5 млн. чал. Цэнтр — г. Познань. Падзялялася на 2 рэгенцгвы, мела пэўную аўтаномію ў складзе Прусіі. Прускага караля прадстаўляў намеснік (да 1831). Дарадчым органам быў правінцыяльны сейм. Пасля паражэння паўстання 1830—31 аўтаномія П.в.к. абмежавана, a ў 1849 скасавана. Пачаўся працэс германізацыі, які ўзмацніўся ў 1880-я г. (гл. «Культуркампф»). Насельніцтва княства прымала ўдзел y Пазнанскім паўстанні 1848, падтрымала паўстанне 1863—64, што выклікала ўзмацненне рэпрэсій прускіх улад. Пасля 1-й сусв. вайны ў выніку Пазнанскага паўстання 1918— 19 і паводле Версальскага мірнага дагавора 1919 увайшло ў склад адноўленай Польскай дзяржавы. Н.К.Мазоўкп.
ПАЗНАНСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1848, польскае нац.-вызв. паўсганне супраць прускага панавання, якое адбылося 20 сак. — 9 мая ў Пазнанскім вялікім княстве. Пасля атрымання звестак пра рэв. падзеі 1848 y Францыі і Германіі 20 сак. ў г. Познань створаны Нац. к-т. Паўстанне было скіравана супраць праекта падзелу Пазнанскага княства і далучэння значнай яго ч. да Прусіі. Рух набыў форму напаўлегальнага захопу ўлады ў правінцыі. Нац. к-т стварыў тайны Нац. ўрад (К.Лібельт, Г.Патвароўскі, В.Стафанскі), кіраўніком паўстання 10 крас. стаў Л .Мераслаўскі. Прускія ўлады, y парушэнне заключанага 11 крас. ў Яраслаўцы пагаднення, якое легалізавала існаванне польскіх узбр. сіл (3 тыс. чал.), пачалі задушэнне паўстання. 29 крас. прускія войскі разграмілі польскі атрад y Ксенжы. 30 крас. паўстанцы атрымалі перамогу пад Мілославам, 2 мая — пад Вжэсняй-Саколавам. Аднак шляхта выступіла супраць працягу барацьбы, a спробы разгарнуць партыз. дзеянні скончыліся беспаспяхова. 9 мая падпісана капітуляцыя. Разгром паўстання стаў першым поспехам контррэвалюцыі ў Еўропе ў 1848. Н.К.Мазоўка. ІІАЗНАНСКЛЕ ПАЎСГАННЕ 1918—19, Вел і к a п о л ь с к a е паўстанне, польскае ўзбр. нац.-вызв. паўстанне на зах. ч. польскіх зямель, якія знаходзіліся пад уладай Германіі. Пачалося 27.12.1918 y Познані. У паўстанні, якое ўзначальваў Камісарыят Вярхоўнай нар. рады, удзельнічалі ўзброенае насельніцтва і польскія войскі. У першы дзень паўстання захоплены цэнтр горада, y наступныя дні — яго найважн. аб’екты, y т.л. аэрадром; да сярэдзіны студз. 1919 вызвалена амаль уся Велікапольшча (за выключэннем вузкіх прыгранічных тэрыторый). 3 16.1.1919 польскія войскі ўзначальваў Ю Доўбар-Мусніцкі, які рэарганізаваў армію, стварыўшы 4 баявыя
ПАЗНЯК__________________ 519 групоўкі. У сярэдзіне студз. 1919 пачалося наступленне ням. войск. 16.2.1919 падпісана перамір’е ў г. Трыр. Уадоўж граніц вызваленых паўстанцамі тэр. праведзена часовая дэмаркацыйная лінія. Аднак Германія не выконвала ўмоў перамір’я, напружанае становішча на граніцы не зняў і Версальскі мірны дагавор 1919. Поспех паўстання забяспечыў уз’яднанне з Польскай дзяржавай ч. Пазнаншчыны, але Памор’е паводле Камп ’енскчга перамір ’я 1918 заставалася ў Германіі. Л і т C z u b i n s k i A . P o w s ta n ie p o ls k ie 1 9 1 8 — 1 9 1 9 . P o z n a n , 1978.
w ie lk o -
Н.К.Мазоўка.
ПАЗНАНСКІ ЗБ0РН ІК , рукапісны помнік бел. л-ры 16 ст. Узнік каля 1580, верагодна, на Навагрудчыне ў асяроддзі бел. шляхты. Уключае творы стараж. бел. перакладной і арыгінальнай л-ры, якіх не было ў інш. рукапісах. Сярод іх: «Аповесць пра Трышчана», «Аповесць пра Баву», «Гіеторыя пра Атылу», «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага» (поўная рэдакцыя). Пераклады рыцарскіх раманаў змешчаны пад агульным загалоўкам «Повесть о внтязех с кннг сэрбскнх, a звлаіца о славном рыцэры Трысчане, о Анцалоте н о Бове н о нншых внтезех добрых». Тэксты твораў адметныя багаццем і чысцінёй тагачаснай бел. літ. мовы. П .з . в ы я ў л е н ы ў 1 8 4 6 В .Б а д з я н с к і м . Д а с л е д а в а н ы А .Б р у к н е р а м . Б е л . а п о в е с ц і з б о р н ік а ў п е р ш ы н ю а п у б л і к а в а ў y 1888 А .В е с я л о ў с к і, л е т а п іс — y 1 9 0 7 С .П т а ш ы ц к і . П о м н і к з б е р а г а е ц ц а ў п у б л іч н а й б - ц ы ім я Э . Р а ч ы н с к а г а ў П о зн а н і (П о л ь ш ч а ). Літ.: В е с е л о в с к н й А . Н з н с т о р н н ром ан а н повестн: М атеряал ы н нсслед. Вып. 2. С л а в я н о - р о м а н с к я й о т д е л . С П б . , 1888.
В.А. Чпмярыцкі.
ПАЗНАЦВЙТ, в о с е н н і к (Colchicum), род кветкавых раслін сям. лілейных. Каля 60 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і, Іране і на У — да Паўн. Індыі. На Беларусі 1 цэнтр.-еўрап. рэліктавы від — П. асенні (С. autumnale), занесены ў Чырв. кнігу. Як дэкар. расліну вырошчваюць П. цудоўны (С. speciosum). Ш м а т га д о в ы я к л у б н е ц ы б у л ь н ы я р а с л ін ы з к а р о т к ім с ц я б л о м . Л іс ц е л ін е й н а е а б о ш ы р о к а л ан ц эт н а е . К ветк і (1 — 8) б у й н ы я , р о зн ай а ф а р б о ў к і, y н е к а т . в ід а ў п а я ў л я ю ц ц а ў к а н ц ы л ет а ці в о с е н н ю (ад с ю л ь н азв а). П л о д — кар о б а ч к а . Л е к . , д э к а р . р а с л і н ы . Я д а в іт ы я .
ПАЗНЙК Зянон Станіслававіч (н. 24.4.1944, в. Суботнікі Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. грамадска-паліт. дзеяч, мастацтвазнавец, археолаг. Канд. мастацтвазнаўства (1981). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). 3 1972 навук. супрацоўнік Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фалыслору, y 1976—96 — Ін-та гісторыі АН Беларусі. Даследаваў архітэктуру і археалогію га-
520
пазняк
радоў Беларусі, бел. маст. культуру, займаўся пытаннямі аховы і аднаўлення культ.-гіст. спадчыны Мінска. Праводзіў археал. раскопкі ў Мінску, Мадзеле, Лоску і інш. Старшыня сойма Беларускага народнага фронту «Адраджэньне» (з 1990) і партыі БНФ (з 1993), т-ва памяці ахвяр сталінізму «Мартыралог Беларусі». Дэп. Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь y 1990—95 . 3 1996 y эміграцыі, з кастр. 1999 лідэр Кансерватыўнахрысціянскай партыі. Тв:. Р э х а д а ў н я г а ч а с у . М н ., 1 9 8 5 ; У с у л а д д зі з п ры родай і чалавекам : П раграм атворн ая ф у н к ц ы я п о м н і к а ў д о й л ід с т в а / / М а с т а ц т в а Б е л а р у с і. 1 9 8 6 . № 4 ; С а п р а ў д н а е а б л іч ч а . М н ., 1 9 9 2 ; К у р а п а т ы . 2 в ь ш . М н ., 1 9 9 4 (у с а аў т ).
ПАЗНЙК Мікалай Іванавіч (н. 10.1.1945, г.п. Іўе Гродзенскай вобл ), бел. вучоны ў галіне афтальмалогіі. Д-р мед. н. (1990). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1974), дзе і працаваў y 1979—91. 3 1993 y Мед. цэнтры Мінскага трактарнага з-да (заг. аддзялення). Навук. працы па этыялогіі, патагенезе, лячэнні і прафілактыцы катаракты, глаўкомы, блізарукасці, дыстрафіі сятчаткі і захворванняў зрокавага нерва. Ta:. П о л я р н з а ц н о н н ы е м е т о д ы н с с л е д о в а н н й в б я о л о г а в н м е д н ц н н е . М н ., 1 9 8 8 (у с а а ў т ) ; В о з р а с т н а я к а т а р а к т а . М н ., 1 9 9 7 ( р а з а м з Я .В .Б а р к о ў с к і м ) .
ПАЗНЯК Янка (Ян Аляксандравіч; 1887, в. Суботнікі Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл. — пасля кастр. 1939), бел. паліт. і культ. дзеяч, публіцыст; адзін з арганізатараў і лідэраў нац.вызв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1910-х г. удзельнік бел. гурткоў хрысц.-дэмакр. асветніцкага кірунку. У 1913— 15 з А.Бычкоўскім, Б.Пачопкам і інш. выдаваў y Вільні каталіцкую газ. «Беларус». У 1918—20 арганіст y Лаварышкаўскім касцёле каля Вільні. Потым y віленскім касцёле св. Яна. 3 1928 сакратар Прэзідыума ЦК Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, са студз. 1936 старшыня Прэзідыума ЦК Бел. нац. аб’яднання. У 1928—36 рэдагаваў газ. «Беларуская крыніца». Зазнаў ганенні польскіх улад, грашовыя штрафы, некалькі разоў зняволены ў турме. 3 1938 рэдагаваў час. «Хрыеціянская думка», дапамагаў y выданні с.-г. час. «Самапомач». У кастр. 1939 арыштаваны сав. органамі і вывезены з Вільні. ПАЗНЯКЁВІЧ Зіновій Лявонцьевіч (н. 3.9.1932, г. Ковель Валынскай вобл., Украіна), бел. геолаг. Канд. геолага-мінералагічных н. (1979). Скончыў Львоўскі політэхн. ін-т (1955). 3 1973 ва Упраўленні геалогіі (нач. аддзела), з 1984 y Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це (нам. дырэктара). Навук. працы па геалогіі і нафтагазаноснасці тэр. Беларусі, пошуку і разведцы нафтавых і газавых радовішчаў, распрацоўцы кірункаў гео-
лагаразведачных работ на аснове вывучэння ўмоў фарміравання пакладаў нафты і газу. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Тв.: Г е о л о г м я н е ф т я н ы х м е с т о р о ж д е н в й Б е л о р у с с н н . М ., 1 9 7 2 ( у с а а ў т .) ; Г е о л о г н я С С С Р . Т . 3. Б е л о р у с с к а я С С Р . П о л е з н ы е н с к о п а е м ы е . М ., 1 9 7 7 (у с а а ў т ) ; Г е о л о г н я н н еф т е га зо н о с н о с ть за п ад а В о ст о ч н о -Е в р о п е й с к о й п л а т ф о р м ы . М н ., 1 9 9 7 (у с а а ў т .).
ПАЗНЯК0Ў Іван Барысавіч (1.7.1902, в. Хутаранка Гомельскага р-на — 5.10.1997), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў патрыят. падполля і партыз. руху на тэр. Віцебскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Вышэйшую школу парт. арганізатараў пры ЦК ВКП(б) (1940). 3 1931 на парт. рабоце, з 1940 1-ы сакратар Гродзенскага гаркома КП(б)Б. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Зах., Цэнтр., Бранскім і Калінінскім франтах, з ліст. 1942 сакратар Віцебскага падп. абкома КП(б)Б. Пасля вайны сакратар Віцебскага абкома, Аршанскага, Віцебскага гаркомаў КПБ. У 1960— 71 y апараце ЦК КПБ. Чл. ЦК КПБ y 1940—60. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1940—63. Адзін з аўтараў кн. «Без лініі фронту» (2-е выд., 1979). ПАЗНЯК0Ў Міхась (Міхаіл Паўлавіч; н. 24.1.1951, в. Заброддзе Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэт, празаік, перакладчык, мовазнавец. Скончыў БДУ (1977). Працаваў y Мінску на заводзе, настаўнічаў. 3 1978 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1981 дырэктар Літ. музея М.Багдановіча, з 1984 y выд-ве «Юнацтва». 3 2000 гал. рэдактар час. «Вожык». Друкуецца з 1966. Аўтар «Слоўніка эпітэтаў беларускай літаратурнай мовы» (1988), зб. вершаў «Час надзеі» (1991). Піша для дзяцей (зб-кі «Побач з татам», 1988; «Ехаў поўны воз дзівос», 1994; «Шые вожык кажушок», 1996; «Дарынка-весялінка», 1999). Адчувае дзіцячую псіхалогію, расказвае пра дабрыню, шчырасць, працавітасць. Упершыню ў бел. л-ры распрацоўвае загадкі на міжмоўныя амонімы і антонімы (зб. «Дзіўныя «блізняты», 1987). На бел. мову пераклаў раманы В.Скота «Квенцін Дорвард», М. дэ .Сервантэса «Дон Кіхот», СДагерлёф «Пярсцёнак Лёвеншольдаў», паасобныя творы С.Маршака, Я.Пермяка, Х.К.Андэрсена, казкі братоў Грым і інш. Многія верш П. пакладзены на музыку. Тв: Т р ы ч а р а д з е і: В е р ш ы , с к о р а г а в о р к і , з а г а д к і. М н ., 1 9 9 1 ; Д з і в о с н ы с в е т М н . , 1 9 9 6 ; З а г а д к і з п о л я і г р а д к і. М н ., 2 0 0 0 . І.У.Саламевіч.
ПАЗНЯКОЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура бронзавага веку, пашыраная ў 2-й пал. 2-га тыс. да н.э. ў бас. Акі, Клязьмы, y верхнім і часткова сярэднім Паволжы. Назва ад паселішча каля с. Пазнякова (паблізу г. Мурама). Паходжанне П.к. звязваюць з прасоўваннем з сярэдзіны 2-га тыс. да н.э. з рэк Дон і Северскі Данец плямён зрубнай кулыпуры і асіміляцыяй імі мясц. насельніцгва. Асн. занягкі плямён П.к. —
жывёлагадоўля, земляробства, выплаўга бронзы. Для яе характэрны невял. паселішчы на надпоймавых тэрасах, паблізу ад іх — могільнікі (курганныя для ранняга і грунтавыя для позняга этапаў); пахавальны абрад — трупапалажэнне ў скурчаным становішчы. Каля магіл выяўлены рэшткі вогнішчаў. Знойдзены гліняны посуд, крамянёвыя прылады, y багатых пахаваннях — бронзавыя нажы, кінжалы, упрыгожанні. ПА30ЎСКІ Арый Майсеевіч (2.2.1887, г. Перм, Расія — 6.1.1953), расійскі дырыжор. Нар. арт. СССР (1940). Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1904, клас П.Аўэра). 3 1905 дырыжор y Мінску, пазней y розных оперных т-рах, y т.л. Оперным тэатры Зіміна ў Маскве (1908— 10), y петраградскім Нар. доме (1916— 18). Ў 1923—28 (з перапынкам) дырыжор, y 1943—48 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Вял. т-ра ў Маскве, y 1936—43 y Ленінградскім т-ры оперы і балета. Яго інтэрпрэтацыі рус. класічных опер адметныя тонкім густам і філіграннай апрацоўкай дэталей. Сярод пастановак y Ленінградскім т-ры: «Казка пра цара Салтана» М.Рымскага-Корсакава (1937), «Кармэн» Ж.Бізэ (1938), «Іван Сусанін» М.Глінкі (1939), «Чарадзейка» П.Чайкоўскага (1941), «Емяльян Пугачоў» М.Каваля (1942), «Ноч перад Калядамі» Рымскага-Корсакава (1943); y Вял. т-ры — «Фауст» Ш.Гуно (1924), «Валькірыя» Р.Вагнера (1925), «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (1927), «Іван Сусанін» (1945). Аўтар кн. «Запіскі дырыжора» (2-е выд., 1968). Дзярж. прэміі СССР 1941, 1942, 1943. ПАЗЫКА, перадача грашовых сродкаў або матэрыяльных каштоўнасцей адным удзельнікам дагавора другому з умовай вяртання і выплаты працэнтаў. Від П. залежыць ад характару дагавора, складу ўдзельнікаў пазыковай здзелкі, памеру і крыніцы выплаты працэнтаў і інш. П. бываюць; б а н к а ў с к і я , дзе пазыкадаўцамі з’яўляюцца пазыковыя ўстановы (банкі), a пазычальнікамі — юрыд. і фін. асобы; д з я р ж а ў н ы я (бюджэтныя), y якіх удзельнікамі пазыковай здзелкі могуць высгупаць як з боку пазычальніка, так і з боку пазыкддаўцы бюджэты розных узроўняў (рэсп. і мясц. ад імя дзяржавы); к а м е р ц ы й н ы я, y якіх суб’екты гаспадарання даюць пазыковыя сродкі і таварнаматэрыяльныя каштоўнасці адзін аднаму; с п a ж ы в е ц к і я, дзе пазычальнікам з’яўляецца насельніцтва. Класіфікуюцца: паводле мэтавага прызначэння; спосабу выдачы пазычаных сродкаў — арганізаваныя і неарганізаваныя, прамыя і ўскосныя; паводле тэрмінаў пагашэння — тэрміновыя, кароткатэрміновыя, доўгатэрміновыя, адтэрмінаваныя і пратэрмінаваныя; паюдлс месца ажыццяўпення — унутраныя і знешнія. Суб’ектамі знешніх (міжнар. П.) выступаюць дзяржавы, банкі, міжнар. і міжрэгіянальныя валютна-крэдытныя і фін. арг-цыі, юрыд. асобы. А.Ф Кірэева.
ПАЗЫКА ДЗЯРЖАЎНАЯ, пасіўная форма дзяржаўнага крэдыту, калі дзяржава выступае ў якасці пазычальніка і прыцягвае часова свабодныя грашовыя сродкі суб’ектаў гаспадарання для фінансавання агульнадзярж. патрэб шляхам выпуску і рэалізацыі аблігацый, казначэйскіх абавязацельстваў, вэксаляў і інш. дзяржаўных каштоўных папер. Паводле права эмісіі П.дз. падзяляецца на пазыкі, якія выпускаюцца ўрадам і мясц. органамі ўлады (муніцыпальныя пазыкі); па катэгорыі трымальнікаў дзяржаўных абавязацельстваў — на пазыкі, якія рэалізуюцца сярод насельніцтва; пазыкі, якія распаўсюджваюцца сярод прадпрыемстваў і ўстаноў; універсальныя пазыкі для іх размяшчэння сярод юрыд. і фіз. асоб; па тэрмінах пагашэння — на кароткатэрміновыя (тэрмін пагашэння 1 год), сярэднетэрміновыя (да 5 гадоў), доўгатэрміновыя (звыш 5 гадоў); па метадах размяшчэння — на добраахвотныя (размяшчакшца па падпісцы) і прымусовыя. П.дз. могуць быць a б л і г a ц ы й н ы я (прадугледжваюць эмісію каштоўных папер дзяржавы) і б е з а б л і г а ц ы й н ы я (казначэйскія абавязацельствы, вэксалі, крэдытаванне цэнтр. банкам дзярж. бюджэту, якія афармляюцца шляхам запісаў y даўгавых кнігах, дагавораў, пагадненняў і выкарыстоўваюцца на міждзярж. узроўні. У залежнасці ад формы выплаты даходаў адрозніваюць П.дз.: п р а ц э н т н ы я (уладальнік штогод атрымлівае цвёрды даход па ўстаноўленай працэнтнай стаўцы), в ы й г р ы ш н ы я (трымальнікі пазыкі атрымліваюць даход y форме выйгрышаў y момант пагашэння аблігацыі), п р а ц э н т н а - в ы й г р ы ш н ы я (выплата часткі даходу па купонах, a часткі ў выглядзе выйгрышаў), б я с п р о й г р ы ш н ы я (гарантуюць, што выйгрыш прыпадае на кожную аблігацыю), б е с п р а ц э н т н ы я (трымальнікам аблігацый гарантуейца атрыманне адпаведнага тавару, попыт на які поўнасцю не задавальняецца). Спецыфічнай формай дзярж. крэдыту з’яўпяецца ператварэнне часткі ашчадных укладаў насельніцтва ў П.дз., пры якой размяшчэнне грашовых сродкаў насельніцтва ў дзярж. каштоўныя паперы ажыццяўляецца з дапамогай ашчаднага банка. 3 н е ш н і я П.дз. характарызуюцца тым, што дзяржава выступае на сусв. рынку як пазычальнік. Яны прадастаўляюцца ў грашовай або таварнай формах і з’яўляюцца крыніцамі паскоранага сац.-эканам. развіцця і ўмацавання фін. становішча дзяржавыатрымальніка сродкаў, інвесціравання новых тэхналогій і садзейнічаюць умацаванню міжнар. супрацоўніцтва. Найчасцей знешнія П.дз. выступаюць y форме інвестыцыйных крэдытаў, якія выкарыстоўваюцца на капітальныя ўкладанні. Могуць выдзяляцца непасрэдна ўраду на падтрымку эканам. рэформ, рэфармаванне і ўмацаванне дзярж. кіравання, памяншэння бюджэтнага дэфіцыту. Пагашэнне пазык па ўзгадненні бакоў ажыццяўляецца таварнымі пастаўкамі або вал ютай Л . Ф Кірэевп.
ПАЗЫКбВЫ КАПІТАЛ, грашовы капітал, які даецца ў пазыку на ўмовах вяртання за плату ў выглядзе пазыковага працэнта. Уяўляе сабой адасобленую частку прамысловага капіталу. Павелічэнне масы П.к. перавышае накапленне сапраўднага капіталу з прычыны развіцця крэдытнай сістэмы, росту крыніц П.к. (даходаў насельніцтва і дзяржавы). Рух П.к. не супадае з рухам прамысл. цыкла, што абумоўлена нецыклічнымі фактарамі: маральнае старэнне абсталявання, рост попыту на П.к. з боку дзяржавы, развіццё рынку П.к. і г.д. Ва ўмовах рыначнай эканомікі характар руху пазычанай вартасці ў макраэканам. манггабе вызначаецца адносінамі ўласнасці, формы якіх разнастайныя. У гэтых умовах рух пазычанай вартасці набывае форму руху П.к. Мзга функцыянавання П.к. — атрыманне пазыковага працэнта, які з ’яўляецца крытэрыем дэцэнтралізаванага размеркавання крэдыту па галінах і гасп. суб’ектах. А.Ф.Кірэевп. ПАЗЫК0ВЫ ПРАЦЙНТ, плата, якую атрымлівае крэдытор (банк) ад пазычальніка за карыстанне пазыкай. У яе можа быць уключана і плата за аказанне паслуг пры выдзяленні крэдыту. Памер і парадак выплаты працэнта па разменных відах пазыковых аперацый ўстанаўпіваецца дыферэнцыравана паводле крэдытнага дагавора паміж банкам і пазычальнікам. Працэнтныя стаўкі за пазыку могуць быць фіксаваныя (цвёрдыя), «плаваючыя», базісныя (базавыя). Ф і н а н с а в ы П.п. — плата, папярэдне вызначаная і нязменная на працягу ўсяго тэрміну карыстання пазыкай. Выкарыстоўваецца пры кароткатэрміновых (да 30 дзён) пазыках. B a s i с н ы я стаўкі даюць магчымасць мяняць плату за карыстанне пазыкай. У гэтым выпадку П.п. можа пераглядацца банкам на працягу ўсяго тэрміну крэдытавання з абавязковым паведамленнем пазычальніка. На ўзровень П.п. ўплываюць: сярэдні ўзровень платы за прыцягнутыя рэсурсы, дэпазітны працэнт, расходы пазычальніка, аб’ект крэдытавання, плацежаэдольнасць кліента, ступень рызыкі праекта, тэрмін пазыкі, узровень інфляцыі і інш. фактары, якія вынікаюць з грашова-крэдытнай палітыкі цэнтр. банка і ўрада. А Ф.Кірэева. ПАЗЫРЫКСКІЯ КУРГАНЫ, група вял. курганоў (магілы родавых ці племянных правадыроў) ва ўрочышчы Пазырык на правым беразе р. Вял. Улаган y Рэспубліцы Алтай (Расія). Даследаваліся ў 1929, 1947—49. У П.к. выяўлены прамавугольныя ямы глыб. да 4 м і пл. каля 50 м2, y якіх стаялі пахавальныя камеры (зрубы з бярвення) выш. да 2 м. Дзякуючы значнай вышыні Пазырыка, асаблівасці клімату і канструкцыі курганоў пад імі ўзнікла шматгадовая мерзлата, якая забяспечыла добрую захаванасць пахавальнага інвентару і бальзаміраваных нябожчыкаў (мужчына мангалоід, мужчына і жанчына еўрапеоіднага тыпу, мужчынскія целы пакрыты татуі-
П АІЗІЕЛА _________________ 521 роўкай). Захаваліся вырабы з дрэва, тканін, лямцу, футра і скуры, y т.л. ворсавы дыван, танюткія шарсцяныя тканіны, a таксама вышытыя кітайскія шаўковыя тканіны. Шматлікія творы мастацтва выкананы ў т.зв. звярыным стылі.
Д а . а р т . Пазырыкскія д р э в а . 5 с т . д а н .э .
курганы
Н авсрш а
з
ПАІЗІЁЛА, П aэ з iел a (Paisiello, Paesiello) Джавані Грэгорыо Катальда (9.5.1740, г. Таранта, Італія — 5.6.1816), італьянскі кампазітар; прадстаўнік неапалітанскай опернай школы. Чл. парыжскай Акадэміі прыгожых мастацтваў
#. Дж.Паізіела.
М а с т а к Г .Г а л ін а .
522__________________ п а іс ій (1809). Вучыўся ў кансерваторыі «СантАнофрыо a Капуана» ў Неапалі (1754— 63). 3 1776 прьшворны кампазітар y Пецярбургу. 3 1784 прыдворны кампазітар і капельмайстар караля Неапалітанскага. У 1802—03 арганізатар і кіраўнік асабістай капэлы Напалеона ў Парыжы. Майстар оперы-буфа, аўтар каля 100 опер-серыя. Стварыў яскравыя ўзоры італьян. камічнай оперы, узбагаціў яе выразныя сродкі, павялічыў ролю аркестра. Сярод твораў: оперы «Балбатун» (паст. 1764), «Ахіл на Скірасе» (паст. 1778), «Служанка-пані» (паст. 1781), «Севільскі цырульнік, або Марная засцярога» (паст. 1782), «Месяцавае святло» (паст. 1783), «Млынарыха» і «Ніна, або Звар’яцелая ад кахання» (паст. абедзве 1789), «Піфагарэйцы» (паст. 1808); 3 духоўныя араторыі, кантаты, 2 рэквіемы; 12 сімфоній; 6 стр. і 12 фп. квартэтаў; п ’есы для фп., арфы і інш. Л іт :. К р у н т я е в а Т . Д ж .П а м з н е л л о / / К рунтяева Т. Н тальян ская ком нческая опера X V I I I в . Л „ 1 981.
ПАІСІЙ, усходнеславянскі гравёр 17 ст. Аўтар падпісаных дрэварытаў «Вобраз Адзігітрыі» і «Іакаў Баравіцкі», змешчаных y кн. «Рай мыслены» (1659, выд. ў друкарні Іверскага манастыра на Валдаі, Расія). Магчыма, удзельнічаў y аздабленні «Часаслова» (1657 і 1658), «Брашна духоўнага» (1661) і інш. кніг, надрукаваных там жа. Мяркуюць, што да 1656 працаваў y Куцейне пад Оршай, дзе прымаў удзел y аздабленні выданняў Куцеінскай друкарні, a пасля 1676 — на Друкарскім двары ў Маскве. Літ Ш м a т a ў В .Ф . Б е л а р у с к а я к н і ж н а я г р а в ю р а X V I — X V I I I с т с т . М н ., 1 9 8 4 . В.Ф.Шматаў.
ПАЙ, 1) частка капіталу прадпрыемства (фірмы, кампаніі), якая дае права на ўдзел y агульным сходзе пайшчыкаў-укладчыкаў, на атрыманне дывідэндаў і часткі маёмасці фірмы пры яе ліквідацыі. Фіксуецца ў дакуменце —-, паявым пасведчанні (у адрозненне ад акцыі не з’яўляецца каштоўнай паперай і прадметам куплі-продажу), да якога дадаюцца купоны на атрыманне дывідэндаў. 2) П. — сума ўзносу, якая выплачваецца членам кааператыва (напр., жыллёвага, дачнага, будаўнічага і інш.). Права П. — асабістае маёмаснае права члена кааператыва (можа быць прадметам дарэння, раздзелу або спадчыннасці ва ўстаноўленым законам парадку). У.Р.Залатагораў. ПАЙКА, п а я н н е , тэхналагічны працэс атрымання нераздымнага злучэння цвёрдых матэрыялаў расплаўленым прыпоем. Пры П. адбываецца ўзаемнае растварэнне і пранікненне асн. матэрыялу і вадкага прыпою, які запаўняе прамежак паміж злучанымі часткамі вырабу і пасля ахаладжэння цвярдзее з угварэннем суцэльнага паянага шва. П. злучаюць вырабы з металаў і іх сплаваў, радзей шкла, керамікі, графіту і інш. матэрыялаў y аўтамабіле- і прыладабу-
даванні, электроніцы, радыётэхніцы і інш. А д р о з н ів а ю ц ь П . ц в ё р д ы м і п р ы п о я м і н а а с н о в е с е р а б р а , м е д з і і ін ш . ( т - р а п л а ў л е н н я 5 5 0 — 1100 ° С ) і м я к к ім і п р ы п о я м і н а а с н о в е в о л а в а , с в ін ц у і ін ш . (д а 4 0 0 ° С ). У а д р о з н е н н е а д зваркі к д н ц ы в ы р а б а ў , з л у ч а н ы х П ., н е ап лаўляю ц ц а. Д л я ач ы сткі паверхн і м еталаў а д а к с ід н ы х ц і ін ш . п л ё н а к в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь флюсы. Д л я а б л я г ч э н н я п р а ц э с у П . п а в е р х н і в ы р а б а ў ч а с а м п а п я р э д н е л у д з я ц ь (г л . Луджэннё). Н е м е т а л і ч н ы я м а т э р ы я л ы з л у ч а ю ц ь п р ы п о я м і з а к т ы ў н ы м і м е т а л а м і (н а п р ., т ы т а н , ц ы р к о н ій , х р о м ) ці зв ы ч а й н ы м і п р ы п о я м і п а с л я металізацыі. П р ы П . в ы р а б ы р а з а м з п р ы п о е м н а г р а ю ц ь y э л . печах, паяльнікамі, паяльнымі лямпамі, г а з а в ы м і г а р э л к а м і , і н ф р а ч ы р в о н ы м і і л а з е р н ы м і п р а м я н я м і і ін ш .
ПАЙКЁНД, сярэдневяковы горад на тэр. Узбекістана (яго руіны за 35 км на ПдЗ ад г. Бухара). Паселішча на месцы П. ўзнікла ў першыя ст. н.э.; y 5—7 ст. П. — буйны гандл.-рамесны цэнтр. Найб. росквіту дасягнуў y 9— 10 ст. У гэтыя часы займаў пл. каля 20 га; быў абкружаны сценамі з вежамі, складзенымі з цэглы-сырцу і гліняных блокаў (захаваліся ў зах. частцы). Унутры горада знаходзіліся цытадэль, культавыя і свецкія збудаванні, жытлы, майстэрні (пераважна ганчарныя). У наваколлі П. размяшчаліся замкі і ваен. фарты. У 11 ст. П. заняпаў; y пач. 12 ст. і ў 14— 15 ст. часткова адрадзіўся. Археалагічна вывучаўся ў 1914, 1939— 40, 1954—56. ПАЙКІЛАТФРМНЫЯ ЖЫВЁЛЫ (ад грэч. poikilos пераменлівы, разнастайны + + тэрма), х а л а д н а к р о ў н ы я ж ы в ё л ы, жывёлы з непастаяннай унутр. т-рай цела, аднолькавай з т-рай навакольнага асяроддзя або вышэйшай на 1—2 °С. Д а П .ж . н а л е ж а ц ь у с е беспазваночныя, з п а з в а н о ч н ы х — кругларотыя, рыбы, земнаводныя, паўзуны. Н е к а т . П .ж . г і н у ц ь ц і ч а с о в а стр ач ваю ц ь рухом асц ь, калі т -р а асяроддзя п а в ы ш а е ц ц а а б о п а н іж а е ц ц а з а м е ж ы а п т ы м а л ь н а й . Т - р а іх ц е л а м о ж а з н а ч н а п е р а в ы ш а ц ь т -р у а с я р о д д зя п р ы п а в е л іч э н н і р у х ал ь н а й а к т ы ў н а с ц і ( н а п р ., y н а с я к о м ы х y ч а с п а л ёту , хутка п л ав аю ч ы х р ы б ) або п ад у п лы вам паглы нання сон ечн ага цяпла (п аў зу н ы і ін ш .) . Тэрмарэгуляцыя П .ж . а б у м о ў л е н а н і з к а й а г у л ь н а й а р г а н із а ц ы я й і ў зр о ў н е м а б м е н у р э ч ы в а ў , я к і ў 2 0 — 3 0 р а з о ў н і ж э й ш ы , ч ы м y гамаятпэрмных жывёл, а д с у т н а с ц ю з а м к н у т а й с іс т э м ы к р о в а з в а р о т у (б е с п а з в а н о ч н ы я ) аб о н е д а с к а н а л а с ц ю я е р э г у л я ц ы і. А.М.Петрыкаў.
ПАЙН-ПОЙНТ (Pine Point), свінцовацынкавы раён y Канадзе (Паўн.-Зах. тэр.). Радовішчы стратыформныя, эпігенетычныя. Распрацоўваецца з 1964 адкрытым спосабам. Разведаныя запасы 36,3 млн. т руды з сярэдняй колькасцю свінцу 2,4%, цынку 6%. Здабываюцца таксама серабро і кадмій. Цэнтр — г. Пайн-Пойнт. ПАЙНС (Pines) Дэвід (н. 8.6.1924, г. Канзас-Сіці, штат Місуры, ЗША), амерыканскі фізік-тэарэтык. Чл. Нац. AH ЗША (1973), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1980). Замежны чл. Рас. АН (1988). Скончыў Каліфарнійскі (1944) і Прынстанскі (1948) ун-ты. 3 1959 праф. Ілінойскага ун-та, з 1999 y Ін-це складаных адаптыўных асяроддзяў Каліфарнійскага
ун-та. Навук. працы па фізіцы цвёрдага цела і плазмы, тэорыі ядра, квантавай тэорыі вадкасцей, астрафізіцы. Паказаў наяўнасць плазмонаў y металах (1953). Распрацаваў тэорыю рассеяння электронаў і дзірак на аптычных ваганнях крышт. рашоткі. Te.: Р у с . п е р . — П р о б л е м а м н о г н х те л . М., 1 9 6 3 ; Э л е м е н т а р н ы е в о з б у ж д е н н я в твердых т е л а х . М ., 1 9 6 5 ; Т е о р н я к в а н т о в ы х жндкост е й . М ., 1 9 6 7 ( р а з а м з Ф . Н а з ’е р а м ) . М. М. Касцюковіч.
ПАЙПС (Pipes) Рычард Эдгар (н. 11.7.1923, г. Цешын, Польшча), амерыканскі гісторык, палітолаг. 3 1940 y ЗША. Скончыў Гарвардскі ун-т (1950). У 1962—63 дырэктар Цэнтра навук. даследавання Расіі. 3 1963 праф. рас. гісторыі Гарвардскага ун-та. У 1981—82 саветнік па Сав. Саюзе прэзідэнта ЗША Р.Рэйгана. Аўтар прац «Еўропа пасля 1815 г.» (1970), «Расія пры старым рэжыме» (1974), «Амерыканска-савецкія адносіны ў эру разрадкі» (1981), «Камунізм: знікаючы прывід» (1993), «Расія пры бальшавіцкім рэжыме» (1994) і інш. У кн. «Утварэнне Савецкага Саюза: камунізм і нацыяналізм. 1917— 1923 гг» (1954, перавьш. 1968) вызначыў ролю і месца ў пач. 20 ст. бел. нац.-вызв. руху (у т.л. БСГ), разглядаў унутр. і знешнія абставіны, якія не дазволілі замацаваць бел. дзяржаўнасць y форме БНР. Te:. Б е л . п е р . — М ін у ў ш ч ы н а Р а с е і і я е б у д у ч ы н я / / A r c h e . 2 0 0 0 . № 1. У.Я.Калаткоў.
ПАЙС (Pais) Эторэ (27.7.1856, г. БоргаСан-Дальмаца, Італія — 28.3.1939), італьянскі гісторык антычнасці. Вучань Т.Момзена. Праф. стараж. гісторыі ва ун-тах ГІалерма (1886—89), Пізы (да 1899), Неапаля (да 1904), Рыма (да 1931). Аўтар прац па гісторыі Стараж. Рыма, y якіх крытыкаваў рым. традыцыю, сумняваўся ў гістарычнасці царскага і раннерэспубліканскага перыядаў (да 3 ст. да н.э.) y Рыме. На яго думку, рымляне не ведалі сапраўдных гіст. паданняў, родавых летапісаў, a ранняя рым. традыцыя склалася нібыта пад уплывам грэч. гіст. апавяданняў і рым. драмы. ПАК (англ. pack), п а к а в ы лёд, шматгадовы палярны марскі лёд таўшчынёй 3 м і болып, які існуе больш за 2 гадавыя цыклы нарастання і раставання. Mae блакітны колер, прэсны. У выглядзе вял. ледзяных палёў назіраецца ў Арктычным бас. (пл. ад 60 да 90% ледзянога покрыва) і ў Антарктыцы. Маіугны П. цяжка праходны для суднаў. ПАКАЗАЛЬНІК, пералік упарадкаваных паводле алфавітнай, храналагічнай, нумарацыйнай ці інш. прыкметы апісанняў твораў друку і пісьменства, назваў прадметаў, уласных імён, абазначэнняў і інш., які дазваляе хутка знаходзіць неабходныя звесткі ў адпаведным інфарм. масіве. Паводле зместу і прызначэння традыцыйна адрозніваюць П. бібліягр. і дапаможныя. Б і б л і я г р. П. з’яўляецца разнавіднасцю бібліягр. дапаможнікаў; мае самаст. даведачнае значэнне
(гл. Бібліяграфія). Д а п а м о ж н ы П. не мае самаст. даведачнага значэння; выступае ў якасці даведніка па тэксце, ён абавязковы для даведачных, навук. і навуч. выданняў. Складаецца са спасылак да тэксту (старонкі, нумары параграфаў і да т.п.), якія паказваюць на месца знаходжання інфармацыі. У залежнасці ад зместу рубрык П. бываюць імянныя, прадметныя, геагр. і інш.; паводле прынцыпу размяшчэння матэрыялу — алфавітныя, сістэматычныя, храналагічныя і інш.; паводле структуры рубрык — простыя і разгорнутыя П., a пры наяўнасці дадатковых звестак — анатаваныя. Па ступені раскрыцця зместу дакумента бываюць П. да ўсяго тэксту, часткі тэксту, па аднаму ці некалькіх аспектах. Выбар тыпу П. залежыць ад зместу выдання, яго чытацкага прызначэння, аб’ёму, традыцый y канкрэтных галінах ведаў. Чым больш складаны тэкст выдання, тым больш разнастайныя П. да яго. Літ:. K y н ц e X . С о с т а в л е н н е в с п о м о г а т е л ь н ы х у к а з а т е л е й : П е р . с н е м . М ., 1 9 7 7 ; П р н з м е н т Э .Л ., Д н н е р ш т е й н Е .А . В сп о м о гате л ьн ы е у к а зат ел н к к н я ж н ы м м зл ан м я м . М ., 1988. А.І.Чарняева.
ПАКАЗАЛЬНЫЯ ТЭАТРЫ, чырвонаармейскія т-ры і тэатр. калектывы, што існавалі ў час грамадз. вайны пры Паліталдзеле 16-й арміі Зах. фронту для культ. абслугоўвання вайск. часцей франтавых і прыфрантавых зон, шпіталяў і мясц. насельнііггва. 3 восені 1919 да ліп. 1920 існавалі Першы паказальны тэатр, Другі паказальны тэатр, Трэці паказсільны тэатр. У ліп. 1920 яны аб’яднаны ў адзіны калектыў з базай y Смаленску, пазней y Мінску. У трупе выступалі прафес. акцёры і чырвонаармейцы, маст. кіраўнік — М.Дняпроў. Рэпертуар складаўся пераважна з твораў рус. і замежнай класікі, сав. драматургіі. Спыніў дзейнасць y канцы 1920. Апошні спектакль аб’яднанай трупы — «На дне» М.Горкага (рэж. і мастак К.Елісееў). К.Б.Кузняцова. ПАКАЗНІК СТУПЕНІ, п а к а з ч ы к с т y п е н і, гл. ў арт. Ступень y матэматыцы. ПАКАЗНІКАВАЯ ФЎНКЦЫЯ, э к с па нен цыя льн ая функцыя, функцыя у = ё- = exp z, дзе е = 2,718... — аснова натуральных лагарыфмаў. П.ф. y > 0 пры любых сапраўдных значэннях z, a ў камплекснай вобласці прымае ўсе камплексныя значэнні, акрамя нуля. Графік П.ф. наз. экспанентай. Адваротнай П.ф. з’яўляецца лагарыфмічная функцыя У курсе матэм. аналізу разглядаецца П.ф. віду y = e* пры сапраўдных х і дадатных о, якая звязана з асн. П.ф. суадносінамі а* = е*1"". П.ф. сустракаецца ў дастасаваннях, дзе скорасць змены якой-н. велічыні прама прапарцыянальная самой велічыні, напр., пры апісанні працэсу радыеактыўнага распаду, затухання ваганняў. ПАКАЗЧЫКІ ЭКАНАМІЧНЫЯ, выражаныя ў лічбах характарыстыкі ўласцівасцей эканам. аб’ектаў, працэсаў або
рашэнняў, якія паказваюць стан эканомікі краіны, рэгіёна, прадпрыемства, сям’і і інш., a таксама змены гэтага стану, эканам. развіццё, рост, уздым або спад. Адрозніваюць П.э. колькасныя, якасныя, адзінкавыя і групавыя (агрэгаваныя, сінтэтычныя, абагульненыя). У залежнасці ад сферы выкарыстання падзяляюцца на аналіт., прагнозныя, планавыя, разліковыя, стат., справаздачныя. ПАКАЛІ0БІЧЫ, вёска ў Гомельскім р-не, на аўтадарозе Гомель—Ветка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на ПнУ ад Гомеля. 3113 ж., 1067 двароў (2000). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Нікольская царква. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі абаронцам Гомеля і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі гарадзішча зарубінецкай культуры. ПАКАРАННЕ ў п р a в е, прадугледжаная законам мера крымінальна-прававога ўздзеяння, якая назначаецца паводле прыгавору суда. Ужываецца да асобы, прызнанай вінаватай ва ўчыненні злачынства, з прадугледжаным заканадаўствам пазбаўленнем або абмежаваннем правоў і свабод гэтай асобы. Mae на мэце аднаўленне сац. справядлівасці і папярэджанне ўчынення новых злачынстваў. У адпаведнасці з КК Рэспублікі Беларусь існуюць асн. і дадатковыя П. Да асн. адносяцца грамадскія работы, штраф, пазбаўленне права займаць пэўныя пасады або займацца пэўнай дзейнасцю, папраўчыя работы, абмежаванне па ваен. службе, арышт, абмежаванне свабоды, накіраванне. ў дысцыплінарную часць (для ваеннаслужачых), пазбаўленне волі, пажыццёвае зняволенне і як выключная мера — смяротная кара. Апрача асн. П., да асоб, якія ўчынілі злачынствы, могуць ужывацца і дадатковыя П., як пазбаўленне воінскага або спец. звання, канфіскацыя маёмасці. Грамадскія работы, штраф і пазбаўленне права займаць пэўныя пасады або займацца пэўнай дзейнасцю могуць ужывацца не толькі ў якасці асноўнага, але і дадатковага П. Г.А.Маслыка. ПАКАТАШКІН Валянцін Пятровіч (н. 1.11.1940, г. Гомель), бел. мастак, педагог. Брат Я.П Пакаташкіна. Засл. настаўнік Беларусі (1980). Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1974). 3 1968 выкладчык нар. студыі выяўл. мастацтва Палаца піянераў г. Гомель, з 1997 нам. дырэктара Гомельскага маст. вучылішча. Творы адметныя стрыманасцю каларыту, лірызмам: «На поўначы далёкай» (1974), «Паўночная бухта» (1978), «Пасля вучэнняў», «Лазенькі дымяць» (абодва 1980), «Нарач», «Браслаўшчына», «Зямля Палеская» (усе 1986), «Новае Палессе» (1993), «Жыццё прадаўжаецца» (1996), «Ранняя вясна» (1997), «Музыка мора», «Царква святога Міхаіла ў Мазыры» (абодва 2000). ПАКАТАШКІН Яўген Пятровіч (12.4.1937, г. Гомель — 5.3.1994), бел.
ПАКІСТАН________________
523
мастак. Брат В.П.Пакаташкіна. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1960). У 1973—77 старшыня Гомельскай абл. арганізацыі Бел. саюза мастакоў. Працаваў y жывапісе і станковай графіцы. Сярод твораў; «Запраўка самалётаў» (1964), «Новае Палессе» (1970), «Суднарамонтны «Чырвоная кузня» (1976), «Прыпяць. Цішыня» (1980), «Мазыршчына. Адроджаная вёска» (1982), «У родныя мясціны. Край азёрны», «Трывожная памяць» (1984). ІІІэраг работ выканаў з Л.Пакаташкінай; «Загінем, але не здадзімся» (1961), «Дзед і ўнук. Бакеншчыкі» (1974), «Безыменная вышыня» (1985) і інш. Творам уласціва дакументальнасць, пошукі новых сродкаў выразнасці. Г.А.Фатыхава. ПАКАЙННЕ, 1) адкрытае, добраахвотнае прызнанне ва ўчыненым злачынстве або правіннасці (памылцы) з выказваннем шкадавання аб зробленым. 2) Тое, што царк. споведзь. ПАКГАУЗ (ням. Packhaus), склад для захоўвання грузаў пры чыг. станцыях, партах і да т.п. ПАКЁТ ПРЫКЛАДНЬІХ ПРАГРАМ, комплекс праграм або модуляў, прызначаны для рашэння на ЭВМ пэўнага класа задач, блізкіх па змесце. Напр., П.п.п. вьшічэння значэнняў якой-н. матэм. функцыі. Распрацаваны П.п.п. разліку тэхн. аб’ектаў і буд. канструкцый, распазнавання вобразаў, аўтам. праектавання, тэорыі раскладаў, уліку прадукцыі і інш. ПАКЁТНЫ ВЫКЛЮЧАЛЬНІК, электрычны выключальнік, які служыць для адначасовага ручнога пераключэння некалькіх ланцугоў нізкага напружання. Складаецца з групы кантактаў і механізма, што перамяшчае кантакты і фіксуе іх y пэўным становішчы. Выпускаецца на сілу току да 400 А, напружанне да 660 В. ПАКІДАННЕ Ў НЕБЯСПЁЦЫ ў крымінальным п р а в е , адно са злачынстваў супраць асобы. Выражаецца ў заведамым пакіданні без неадкладнай дапамогі асобы, якая знаходзіцца ў небяспечным для жыцця або здароўя становішчы і пазбаўлена магчымасці да самааховы з прычыны малалецтва, старасці, хваробы або сваёй бездапаможнасці ў выпадках, калі вінаваты меў магчымасць аказаць дапамогу гэтай асобе і быў абавязаны гэта зрабіць ці сам паставіў яе ў небяспечнае для жыцця або здароўя становішча. IIAKICTÂH, І с л а м с к а я Рэсп у б л і к а П а к і с т а н (урду Джамхурыят Ісламі Пакістан, англ. Islamic Republic of Pakistan), дзяржава ў Паўд. Азіі. Мяжуе на 3 з Іранам, на Пн з Афганістанам і Кітаем, на У з Індыяй; на Пд абмываецца Аравійскім м. Пл 803,9 тыс. км2. Нас. 138,1 млн. чал. (1999). Дзярж. мовы — урду і англійская, шы-
524
У гарах на Пн і 3 бываюць землетрасенні. Карысныя выкапні: прыродны газ, храміты, буры вугаль, нафта, каменная соль, буд. матэрыялы. Клімат сухі, трапічны на Пд, субтрапічны на Пн. Т-ра паветра на раўніне ад 10 да 20 °С y студз., ад 30 да 40 °С y ліп.—жніўні. Ападкаў 250—750 мм за год, y rapax да 1500 мм за год. Асн. рака Інд з найб. прытокам Сатледж. Расліннасць паўпустынная і пустынная: вярблюджая калючка, салянкі, палыны і інш.; на схілах гор — ядловец, астрагал, чый. Лясы на невял. плошчы ў гарах. Жывёльны свет разнастайны: персідская газель, дзікія казлы, бараны і аслы; шакалы, гіены і інш. Шмат птушак і насякомых. Нац. парк — Кіртхар і Лал-Суханра; шматлікія запаведнікі і заказнікі.
ПАКІСТАН
рока ўжываюцца мовы пенджабі, сіндхі, пушту. Сталіца — г. Ісламабад, найб. гарады, гал. эканам. цэнтры — Карачы і Лахор. Падзяляецца на 4 правінцыі і Федэральную сталічную тэрыторыю. На Пн уключае частку Кашміра, спрэчную з Індыяй. Нац. святы — Дзень незалежнасці (14 жн ), Дзень Пакістана (23 сак.). Дзяржаўны лад. П. — парламенцкая федэратыўная рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1973 (з папраўкамі). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт (мусульманін), які выбіраецца калегіяй выбаршчыкаў з дэпутатаў парламента і прадстаўнікоў заканад. сходаў 4 правінцый тэрмінам на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць двухпалатнаму парламенту — Нац. асамблеі [237 дэпутатаў, з якіх 217 выбіраюцца насельніцтвам тэрмінам на 5 гадоў, a 20 (жанчыны) — новым складам Нац. асамблеі] і сенату (87 членаў выбіраюцца заканад. сходамі правінцый на 6 гадоў). Кожныя 3 гады абнаўляецца палавіна складу сената. Выканаўчы орган — урад на чале з прэм’ерміністрам, які выбіраецйа большасцю галасоў Нац. асамблеі. Прырода. На Пн адгор’і Гімалаяў і Гіндукуша выш. да 5—7 тыс. м (г. Тырычмір, 7690 м). На 3 — Сулейманавы горы, хрыбты Макрана, нагор’е Белу-
Герб і сцяг
Пакістана.
джыстана. На У ад горных раёнаў раўніна р. Інд — частка Інда-Гангскай раўніны. На граніцы з Індыяй пустыня Tap.
Насельніцтва П . — шматнацыянальная краіна. Найб. народы належаць да інд. групы індаеўрапейскай моўнай сям'і: панджабцы (каля 85 млн. чал., пераважна прав. Пенджаб), пуштуны (каля 22 млн. чал., раёны на ПнЗ), сіндхі (каля 17 млн. чал., паўд. ч. даліны Інда), белуджы (каля 4,5 млн. чал., Белуджыстан). Жывуць таксама брагуі, кхо, кахістанцы, выхадцы з Індыі і Ірана Амаль усе вернікі мусульмане (сунітаў 77%, шыітаў 20%). Сярэднегадавы прырост 1,7% (1999). Сярэдняя шчыльн. насельніцтва 171,8 чал. на 1 км , найб. на арашальных землях y дапіне Інда і яго прытокаў — да 500 чал. на 1 km 2, y rapax і пустынных раёнах — каля 10— 20 чал. на I км . Гар. насельніцтва 35%. Буйнейшыя гарады (млн ж , з прыгарадамі, 1999): Карачы — 9,7, Лахор — 5, Фейсалабаа — 1,8. Больш за 1 млн. жыхароў y гарадах Хайдарабэд, Равалпіндзі, Мултан, амаль па 1 млн. жыхароў y гарадах Пешавар і Гуджранвала. У сельскай гаспадарцы занята 47% працаздольных, y прам-сці — 17%, астатнія ў абслуговых галінах. Шмат пакістанцаў працуюць y нафтаздабыўных краінах Б. Усходу. Г іс т о р ы я . Т э р . П . з а с е л е н а ч а л а в е к а м з г л ы б о к а й с т а р а ж ы т н а с ц і . У 4 - м т ы с . д а н .э . ў д а л і н е р . І н д у з н ік л і а ч а г і з е м л я р о б с т в а , y 3 — 2 - м т ы с . д а н .э'. — в ы с о к а р а з в і т а я Інда даліны цывілізацыя. У 2 - м т ы с . д а н . э . г э т у ю т э р . з а в а я в а л і п л я м ё н ы ін д а а р ы я ў ; y 6 — 5 с т . д а н .э . ў в а х о д з і л а ў с к л а д Ахеменідаў дзяржавы, y 3 2 7 — 3 2 6 д а н .э . з а в а я в а н а в о й с к а м і Аляксандра Македонскага, a п а с л я я г о с м е р ц і ў в а х о д з і л а ў М а у р ’я ў д з я р ж а в у . У 2 — 1 с т . д а н .э . — ч . Грэка-Бактрыйскага царства, y 1— 3 ст. н . э . — Кушанскай дзяржавы. У ч а с арабскіх заваяванняў 7 — 9 с т . п а ў д . р а ё н ы П . ў в а й ш л і ў Амеядаў халіфат ( 1 - я п а л . 8 с т .) . 3 г э т а г а ч а с у п а ш ы р ы ў с я іс л а м . У к а н ц ы 10— 11 с т . д а л ін а І н д а ў с к л а д з е д з я р ж а в ы Газневідаў, y 1 1 8 6 — 1 2 0 6 — Гурыдаў, y 1 2 0 6 — 1 5 2 5 — Дэлійскага султсшата, y 16 — п а ч . 18 с т . — Магольскай імперыі. У с я р э д з і н е 18 с т . д а л і н у І н д а з а в а я в а ў а ф г а н с к і ш а х А х м а д - ш а х Д у р а н і [1 7 4 7 — 7 3 ]. П а с л я р а с п а д у я г о д з я р ж а в ы ў П е н д ж а б е ў з н ік л а н е к а л ь к і с ік х с к іх к н я с т в а ў , я к ія б ы л і а б ’я д н а н ы ў а д з ін у ю д з я р ж а в у м а х а р а д ж а м Р а н д ж ы т С ін г х а м [ 1 7 9 9 — 1 8 3 9 ). Т э р . Б е л у д ж ы с т а н а а б ’я д н а ў п а д с в а ё й у л а д а й х а н К л л а т а — Н а с і р - х а н Б е л у д ж , y С і н д з е іс н а в а л і а с о б н ы я э м ір а т ы . У 1843 а н г л іч а н е за в а я в а л і С ін д , y 1845— 49 а н е к с ір а в а л і П е н д ж а б , д а к а н ц а 19 с т . п а д п а р а д к а в а л і Б е л у д ж ы с т а н і р а ё н ы ў с х .- п у ш т у н с к іх п л я м ё н . Д а 1947 П . б ы ў ч . Б р ы т . І н д ы і. У 1 9 0 6 с т в о р а н а М у с у л ь м а н с к а я л іг а ( М Л ) , я к а я в ы р а ж а л а і н т а р э с ы м у с у л ь м . м е н ш а с ц і І н д ы і. 3 к а н ц а 1 9 3 0 -х г. М Л ад сто й в ал а п ат р аб а в ан н е пад зел у Б ры т. Ін д ы і з м э т а й с т в а р э н н я а с о б н а й д зя р ж а в ы ін д . м у с у л ь м а н . П а в о д л е Маўнтбетэна плана з Б р ы т. Ін д ы і в ы л у ч ан а а с о б н а я д зя р ж а в а — П . з п е р а в а ж н а м у с у л ь м . н а с е л ь н іц т в а м . П р ы
падзеле загінулі і сталі бежанцамі мільёны людзей.
15.8.1947 абвешчана незалежнасць П. ў складзе Брыт. Садружнасці, яго першы ген.-губернатар МАДжына, прэм’ерміністр Ліякат Алі Хан. Да 1971 складаўся з Зах. і Усх. П., аддзеленых адзін ад аднаго тэр. Індыі. У маі 1956 прынята першая канстытуцыя П., якая абвясціла яго федэратыўнай рэспублікай. Няўстойлівасць грамадз. урадаў П. прывяла да ваен. перавароту 8.10.1958. Кіраўніком П. стаў ген. М.Аюб Хан, які кіраваў краінай амаль як неабмежаваны правіцель. Яго ўрад узяў курс на развіццё прам-сці і сельскай гаспадаркі, правёў агр. рэформу, y выніку якой абмежавана буйное феад. землеўладанне. Новая канстытуцыя, прынятая 1.3.1962, усталявала сістэму ўскосных выбараў y заканад. органы ўлады, легалізавала паліт. партыі. У 1965 Аюб Хан абраны прэзідэнтам. У сак. 1969 ён перадаў уладу ген. А.М.Ях’я Хану, пры якім y снеж. 1970 адбыліся першыя ў гісторыі П. ўсеаг. выбары. У выніку выбараў большасць месцаў y парламенце атрымала ўсх.-пакістанская Нар. ліга (НЛ); Пакістанская нар. партыя (ПНП), якая дамінавала ў Зах. П., заняла 2-е месца. Сітуацыя ва Усх. П., насельніцтва якога было незадаволена перавагай выхадцаў з Зах. П. ва ўрадзе краіны, абвастрылася. Адмова ваенных перадаць уладу НЛ
алогіяй ПНП абвешчана канцэпцыя «ісламскага сацыялізму». У жн. 1973 прынята 3-я канстытуцыя П., якая абвясціла іслам дзярж. рэлігіяй, a краіну — Ісламскай Рэспублікай П. Б.ч. паўнамоцтваў прэзідэнта былі перададзены прэм’ер-міністру. На фоне абвастрэння ўнутрыпаліт. становішча 5.7.1977 адбыўся дзярж. пераварот. Ваен. рэжым на чале з ген. М.Зія-уль-Хакам (прэзідэнт П. з вер. 1977) змяніў унутр. і знешні курс П. Некаторыя нацыяналізаваныя прадпрыемствы вернуты б. уладальнікам, уведзена надзвычайнае становішча. У 1985 ухвалены папраўкі да канстытуцыі, якія давалі прэзідэнту надзвычайныя паўнамоцтвы. У жн. 1988 Зія-уль-Хак загінуў y авіяц. катастрофе. На парламенцкіх выбарах перамагла ПНГІ на чале з Б.Бхута. Але прэзідэнт Г.Ісхак Хан абвінаваціў урад Бхута ў недзеяздольнасці і карупцыі і ў жн. 1990 распусціў парламент. На выбарах 1993 зноў перамагла ПНП. Новыя выбары ў лют. 1997 скончыліся перамогай Пакістанскай мусульм. лігі на чале з М.М.Н. Шарыфам, які ў 1990—93 быў прэм’ерміністрам П. Даўні канфлікт П. і Індыі з-за Кашміра абвастрыўся. Пасля інд. выпрабаванняў ядз. зброі ў маі 1998 П. правёў уласныя ядз. выпрабаванні. Намаганні Шарыфа сканцэнтраваць усю ўладу ў сваіх руках абвастрылі яго адно-
прывяла да абвяшчэння ў сак. 1971 ва Усх. П. Нар. Рэспублікі Бангладэш. Пасля ўзбр. ўмяшання Індыі пакістанскія войскі ва Усх. П. ў снеж. 1971 капітулявалі. 20.12.1971 Ях’я Хан перадаў уладу лідэру ПНП ЗА.Бхута, пад кіраўніцтвам якога ажыццёўлена праграма сац.-эканам. пераўтварэнняў: новая агр. рэформа, нацыяналізацыя вядучых галін прам-сці і банкаў. П. выйшаў з СЕАТО (1972) і Брыт. Садружнасці, прызнаў незалежнасць Бангладэш (1974) і пашырыў супрацоўніцтва з СССР; ідэ-
сіны з арміяй. 12.10.1999 ваенныя скінулі Наваз Шарыфа і распусцілі парламент. Новым кіраўніком П. стаў ген. П.Мушараф. П. — чл. ААН з 1947. Дыпламат. адносіны паміж П. і Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў лют. 1994. У П. дзейнічаюць паліт. партыі: Пакістанская нар. партыя, Пакістанская мусульм. ліга. Гаспадарка. П. — аграрна-індустр. дзяржава з шматукладнай эканомікай. Валавы нац. прадукт — 270 млрд. дол.,
ПАКІСТАН
525
каля 2000 дол. на душу насельніцтва (1998). У прам-сці важную ролю адыгрывае дзярж. сектар. Эканоміка перажывае перыяд пераходу ад дзярж. рэгулявання да свабоднага рынку. Праводзяцца дэнацыяналізацыя і прыватызацыя дзярж. сектара. Расце роля прыватных манапал. аб’яднанняў. У сельскай гаспадарцы ствараецца 24% валавога нац. прадукту, y прам-сці — 26%. У с е л ь с к а й г а с п а д а р ц ы выкарыстоўваецца каля 60 млн. га зямель, y т.л. пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі 21,7 млн. га, пад пашай — каля 40 млн. га. Арашаецца 17,1 млн. га, што дазваляе збіраць 2—3 ураджаі за год. Зямля ў асн. належыць памешчыкам і буйным фермерам, сяляне — пераважна арандатары. Харч. культуры займаюць каля 80% пасяўной плошчы. Валавы збор (млн. т, 1997): пшаніцы — 16,7, рысу — 4,3, кукурузы — 1,3, цукр. трыснягу — 41,9. Вырошчваюць I ■ таксама бавоўнік (займае больш за 10% пасяўной пл.), прасяныя культуры (баджра, джавар), ячмень, алейныя (pane, гарчыца), тытунь. Пшаніцу вырошчваюць пераважна ў Пенджабе на арашальных землях, рыс — y нізоўях Інда і на забалочаных тэр. Пенджаба, бавоўнік — y Сіндзе і міжрэччы Джэлама і Сатледжа, цукр. трыснёг — y раёне г. Пешавар, алейныя — y даліне р. Інд, прасяныя і ячмень — на неарашальных землях. Усюды сеюць зернебабовую культуру нут (асн. крыніца бялку ў рацыёне пакістанцаў). Садоўніцтва: фінікі ў далінах Белуджыстана, абрыкосы і плады тутавага дрэва ў горных раёнах, манга, цытрусавыя, фігавае дрэва на раўнінах. Вінаградарства. Агародніцтва. Жьівёлагадоўля нізкапрадукцыйная, мае другараднае значэнне, выкарыстоўвае натуральныя пашы ў rapax, пустынях і паўпустынях, y значнай ступені качавая і паўкачавая. У земляробчых раёнах гадуюць пераважна цяглавую буйн. par. жывёлу і буйвалаў, часткова авечак, развіта птушкагадоўля. Пагалоўе (млн. галоў, 1997): буйвалаў — 21,2, буйн. par. жывёлы — 18, коз — 48,6, авечак — 32,3, птушкі — 200. Меншае значэнне мае гадоўля коней, вярблюдаў, аслоў, мулаў. Развіта рачное і марское рыбалоўства, лоў крэветак. У 1997 вылаўлена 575,1 тыс. т рыбы. Рыбаводства ў сажалках і на рысавых палях. П р а м ы с л о в a с ц ь развіваецца параўнальна хуткімі тэмпамі, y апошнія гады павялічвае выпуск прадукцыі прыкладна на 10% за год. У горнаадабыўной прам-сці вядзецца здабыча прыроднага газу (Белуджыстан, 15,8 млрд. т, 1997), храмітаў, каменнай солі, буд. матэрыялаў; невялікая здабыча нафты і бурага вугалю. Энергетыка заснавана пераважна на імпартнай нафце. Некалькі буйных ГЭС на горных і перадгорных рэках, найб. Тарбела на р. Інд (на ПнЗ ад Ісламабада); АЭС каля Карачы. Выпрацавана эл.-энергіі 57,6 млрд. кВтгадз (1997).
526 ________________ ПАКІСТАН Асн. галіны апрацоўчай прам-сці: тэкст., харч., хім., цэм., сталеплавільная, газавая, нафтаперапрацоўчая. Тэкст. прам-сць найб. развіта ў Карачы і гарадах Пенджаба, пераважае перапрацоўка бавоўны, вытв-сць пражы і тканін. Пешавар — цэнтр шаўкаткацтва. Прамысл. дыванаткацгва. Меншае значэнне мае выраб тканін шарсцяных і са штучнага валакна. Прадпрыемствы швейнай і трыкат. прам-сці ў Карачы, Хайдарабадзе, Фейсалабадзе, Лахоры, Акары. Шмат прадпрыемстваў гарбарна-абутковай прам-сці (Карачы, Лахор, .Равалпіндзі, Хайдарабад). На базе лясных масіваў развіты дрэваапр. і мэблевая прам-сць (Карачы, Пешавар). Харч. прам-сць прадстаўлена вял. колькасцю мукамольных, рысаачышчальных, цукр., маслабойных і алейных, малочных і інш. прадпрыемстваў. Карачы — цэнтр
рыбаперапрацоўкі. Горад Акара — цэнтр здабычы і апрацоўкі солі. Тытунёвыя і цыгарэтныя ф-кі ў Карачы, Хайдарабадзе, Джэламе. Развіваецца металаапрацоўка і машынабудаванне. Асн. цэнтры металаапрацоўкі — Карачы (металургічны з-д), Лахор, Равалпіндзі, Хайдарабад, машынабудавання — Карачы (судны, эл.-тэхн., зборка трактароў, мотаролераў), Равалпіндзі (вагонабудаванне), Хайдарабад (с.-г. і эл.-тэхн. машынабудаванне), Мултан (с.-г. інвентар), Гуджранвала і Сіялкот (эл.-тэхн., мед. абсталяванне), Джэлам (паліграф. абсталяванне). Буйны цэнтр нафтаперапрацоўкі, нафтахіміі, разнастайнай хім. прам-сці — г. Карачы. Цэнтры вытв-сці мінер. угнаенняў — Лахор і Мултан. Ёсць прадпрыемствы цэм., буд. матэрыялаў, шкляной, гумава-тэхн., папяровай, паліграф. і інш. галін прам-сці. Шырока развіты саматужныя промыслы і рамёствы. Найб. пашыраны хатняе ткацтва, пашыў нац. адзення, выраб дываноў, кашмірскіх шаляў, ювелірных упрыгожанняў, вышыўка па шоўку, апрацоўка паўкаштоўных камянёў, разьбярства па дрэве, серабру, медзі, бронзе, ганчарны промысел. Транспарт аўтамаб., чыг., марскі. Даўж. (тыс. км):
аўтадарог — 224,7 (у т. л. з цвёрдым пакрыццём 128,1 тыс. км, 60% пасаж. і грузавых перавозак), чыгунак — 8,8. У краіне 800 тыс. легкавых, 300 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (1997). Даўж. газаправодаў 4 тыс. км. Значная роля гужавога транспарту. Гал. марскі ’порт — Карачы. У краіне 116 аэрапортаў. Міжнар. аэрапорты ў Карачы, Ісламабадзе, Лахоры. У 1998 экспарт склаў 8,5 млрд. дол., імпарт — 10,1 млрд. дол. Экспартуюцца бавоўна, рыс, рыба і рыбапрадукты, баваўняныя тканіны, дываны, скуры і скургалантарэя, адзенне. У імпарце пераважаюць нафта і нафтапрадукты, прамысл. сыравіна і абсталяванне, трансп. сродкі, алей, жывёльны тлушч, чай, хімікаты, угнаенні. Гал. гандл. партнёры: ЗША, Японія, Саудаўская Аравія, Іран, Кітай, Германія, Вялікабрытанія, Аб’яднаныя Арабскія Эміраты. Знешні доўг больш за 30 млрд. дол. Развіваецца турызм. У 1997 расходы замежных турыстаў перавысілі
111 млн. дол. Грашовая адзінка — пакістанская рупія. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (587 тыс. чал.) і ваенізаваныя фарміраванні (247 тыс. чал., y т.л. 185 тыс. чал. y нац. гвардыі, 3,5 тыс. чал. y пагран. войсках і 25 тыс. рэйнджэраў; 1998). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне на добраахвотнай аснове. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС i BMC. У сухап. войсках 520 тыс. чал., 2120 танкаў, 850 бронетранспарцёраў, больш за 3,5 тыс. гармат, y т.л. 2 тыс. зенітных, 725 мінамётаў і інш. У ВПС 45 тыс. чал., 429 баявых самалётаў, 134 верталёты, y т.л. 20 ударных, якія арганізацыйна ўваходзяць y склад сухап. войск. У BMC 22 тыс. чал., y т.л. 1,2 тыс. чал. y марской пяхоце, 9 падводных лодак, 16 баявых караблёў, y т.л. 3 эсмінцы, 8 фрэгатаў, 5 тральшчыкаў; y марской авіяцыі 7 баявых самалётаў, 12 баявых верталётаў. Ахова здароўя. Мед. дапамога малазабяспечанай ч. насельніцтва бясплатная ў дзярж. бальніцах, паслугі прыватных урачоў платныя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 58,2, жанчын 60 гадоў (1999). Смяротнасць — 11 на 1 тыс.
чал. Забяспечанасць бальнічнымі ложкамі — 1 на 1517 чал., урачамі — 1 на 1863 чал. Узровень нараджальнасці — 34 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 2,4%. Дзіцячая смяротнасць — 93 на 1 гыс. чал. (1999). Ажыццяўляецца дзярж. кантроль за ўзроўнем нараджальнасці (планавая стэрылізацьм). Друк, радыё, тэлебачанне. У 1999 y П. больш за 1200 перыяд. выданняў. Найб. уплывовыя газеты на урду — «Джанг» («Барацьба», з 1937), «Імроз» («Сёння», з 1948), «Машрык» («Усход», з 1963), на англ. — «The Pakistan Times» («Пакістанскі час», з 1947), «Muslim» («Мусульманін», з 1979), на англ. і гуджараці — «Dawn» («Світанне», з 1942), на англ. і урду мовах — «Nawa-i-Waqt» («Новы час», з 1940). Інфарм. агенцтвы — урадавае Асашыэйтэд Прэс оф Пакістан (АПП, з 1947), прыватныя — Пакістан Прэс Інтэрнэшанал (ППІ, з 1956), Юнайтэд Прэс оф Пакістан (ЮПП, з 1949), Індэпэндэнт Ньюс оф Пакістан (з 1991). Радыёвяшчанне з 1947. Тэлебачанне з 1964. Дзейнасць радыё і тэлебачання каардынуюць урадавыя службы — Пакістанская радыёвяшчальная карпарацьм (з 1947 як Радыё Пакістана, з 1972 сучасная назва) і Пакістанская тэлевізійная карпарацьм (з 1967). Перадачы вядуцца на 24 мовах. Літаратура. Развіваецца з 1947 на аснове нац. л-р урду, сіндхі, пенджабскай, пушту, гуджарацкай, белуджскай, бенгальскай (да 1971) і агульнай фальклорна-літ. і культ. спадчыны народаў Паўн. Індыі. У 1950—60-я г. зарадзілася пісьмовая л-ра на мовах і дыялектах малых этн. груп (драгуі і інш.). Асн. кірункі ў л-ры П. — рэалістычны і часткова рамантычны, з 1950-х г. пашырыліся разнастайныя мадэрнісцкія кірункі. Значнае месца занялі пераклады зах.еўрап., рус. класікі і сав. л-ры. Найб. паспяхова развіваецца л-ра урду: вядомыя паэты — Джош Маліхабадзі (рэв. рамантык), А.Ф.Фаіз, А.Н.Касмі (выступае і як празаік), Э.Даніш, Ш.Катыль, мадэрністы Міраджы, Н.М.Рашыд, празаікі-рэалісты С.Х.Манта, Гулам Абас, Мірза Адыб, Х.Інтызар, С.Шаўкат. Пашыраны дэтэктыўны і мусульм. раманы, развіваецца драма. Патрыят. ідэямі прасякнута творчасць пісьменнікаў сіндхі (паэзія Шэйха Аяза, проза Г.Х.Балуча, Дж.Абру), публікуецца багаты сіндхскі фальклор. Значных поспехаў дасягнула паэзія пушту (С.Р.Захейлі, С.Самандар, А.Х.Шынвары). Рэаліст. кірунак y прозе прадстаўлены творчасцю М.Абдулкарыма, К.Маманда, В.М.Туфана, рамант. — Махдзі. Для пенджабскай л-ры характэрны зварот да класічных традыцый і фалькл. спадчыны (Фаіз). Развіваецца пераважна паэзія (М.Ніязі, А.Рахі). Белуджская л-ра ў стадыі станаўлення. 3 патрыят. вершамі выступаюць Азад Джамалдзіні, Г.Насір, y жанры апавядання — Б.Рыкі, Г.М.Шахвані. Невял. група паэтаў піша на гуджараці, араб. і перс. мовах, на серайкі, брагуі і мультані, якія маюць вузкарэгіянальнае зна-
чэнне. У 1959 засн. «Гільдыя пісьменнікаў Пакістана». Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва маюць агульныя гіст. карані з маст. культурай 1ндыі, але вызначаюцца мясц. асаблівасцямі. На тэр. П. пры раскопках выяўлены рэшткі паселішчаў 4—3-га тыс. да н.э. з дамамі з каменю і цэглы-сырцу (Амры, Рана-Гхундаі), рэгулярна спланаванага гар. паселішча 3-га тыс. да н.э. (Кот-Дыджы), ганчарныя вырабы з размалёўкай, метал. ўпрыгожанні, гліняныя статуэткі жанчын і жывёл. У даліне р. Інд адкрыты руіны цэнтраў харапскай цывілізацыі — Махенджа-Дара і Харапа (каля сярэдзіны 3—2-га тыс. да н.э.). У 3 ст. да н.э. — 1 ст. н.э. ў вобласці Гандхара сюіалася самабытнае мастацтва, якое дасягнула высокага развіцця ў перыяд Кушанскай дзяржавы (рэшткі каменных культавых збудаванняў, y т.л. 60 скальных ступ y Мінгорн, упрыгожаных скульпт. рэльефамі,
Да арт.
Пакістан.
ніяцюра магольскай школы. У сярэдзіне 19—20 ст. пад уплывам англ. каланізатараў цэнтры традыц. культуры заняпалі. Развіваліся новыя гарады, y якіх будавалі парты, вакзалы, муніцыпалітэты (Карачы і інш.). У стылістыцы пераважалі формы нац. архітэктуры 17 ст. (купалы, аркады, арнаментальная разьба па каменю або каляровых глазураваных плітках), англ. неакласіцызму і неаготыкі. Пасля ўтварэння П. (1947) інтэнсіўна развіваюцца новыя гарады з рэгулярнай планіроўкай і забудовай малапавярховымі дамамі з унутр. дворыкамі (Ісламабад, Даўдхейль, Новы Кхаўр і інш.), будуюцца мячэці і маўзалеі ў традыц. арх. стылях з выкарыстаннем сучасных канструкцый. У выяўл. мастацтве захоўваюцца традыцыі магольскай школы мініяцюры і стараж. інд. размалёўкі (А.Бакш, А.Р.Чугтаі, Ф.Рахаміні і інш.), пашыраецца мастацтва зах.-еўрап. тыпу (З.Агха, Ш.Алі, Гулгі, А.Іслам і інш.). Са стараж. відаў дэкар.-прык-
На рынку рамесніцкіх вырабаў.
ляпнінай, статуямі Буды, бадхісатв і геніяў, размалёўкамі, чайцья, будыйскіх комплексаў Дхармараджыка і Джаўліян y Таксіле і інш.). 3 8 ст. развівалася араб. культура (рэшткі горада-порта Банбхора з масіўнымі каменнымі ўмацаваннямі і мячэццю). 3 11 ст. пашырылася буд-ва мячэцей, мінарэтаў, маўзалеяў, рэзідэнцый і абарончых збудаванняў y гарадах Лахор, Мултан, Пешавар і інш. Масавая жылая забудова — глінабітная або з цэглы-сырцу, з драўляным каркасам. Манум. будынкі ўзводзілі пераважна з абпаленай цэглы, y іх аздабленні выкарыстоўвалі панэлі, запоўненыя мазаічнымі ўзорамі і разьбой па дрэве. На культавую архітэктуру 13— 15 ст. паўплывалі традыцыі крапаснога дойлідства (маўзалей Рукні-Алам y Мултане, 14 ст.). У 16— 17 ст. гарады абносілі масіўнымі сценамі і абкружалі садамі, па-за сценамі ствараліся магутныя фарты з палацамі, урадавымі і культавымі будынкамі. Сярод найб. значных пабудоў мячэць Шах-Джахана, маўзалеі могілак на ўзгорку Маклі— Мірза Іса Хана ў Таце і інш. У выяўл. мастацтве найб. росквіту дасягнула мі-
паклонскі
527
пад, кхаял, y 18— 19 ст. — газал, тхумры, дадра, тапа і інш. Пасля 1947 развіццё муз. культуры П. набыло новыя, самаст. кірункі. Стваральнік сучаснай музыкі П. — спявак і выканаўца на сарангі Умрао Бунду Хан. Сярод сучасных музыкантаў П.: вакалісты Назакат Алі Хан і Саламат Алі Хан (браты), Фатэх Алі Хан, інструменталісты Абдул Вахід Хан (сарангі), Кабір Хан (сітар), Ала Дыта (табла) і інш. 3 1971 развіццё муз. культуры П. каардынуе і накіроўвае Нац. савет па справах мастацтва. З.М.Шукапава (прырода, насельніцтва, гаспадарка), У.С.Кошалеў (гісторыя), Р.Ч.Ляііькевіч (узбр. сілы), Г.М.Малей (друк, радыё, тэлебачанне, літаратура), А.М.Гарахавік (музыка).
ПАКЛЁП y крымінальным п р а в е , адно са злачынстваў супраць асабістай свабоды, гонару і годнасці асобы. Заключаецца ў распаўсюджванні
Да арт. Пакістан. Хайберскі перавал, праз які праходзіць асноўная аўтадарога ў Афганістан.
ладнога мастацтва развіваюцца апрацоўка металу, ганчарства, дыванаткацтва, вышыўкл. разьба па косці і дрэве. Музыка П. на працягу многіх стагоддзяў была непарыўна звязана з муз. культурай паўн. часткі Індастана, т.зв. традыцыя хіндустані. Стараж. цывілізацыі, што існавалі на тэр. П., склалі падмурак самабытнай музыкі, якая ўвабрала ў сябе традыцыі муз. культур араб. свету і Індыі. 3 8 ст. развіваюцца разнастайныя формы музіцыравання. звязаныя з мусульм. традыцыямі: рэліг. (рэчытацыя тэкстаў Карана і інш.) і свецкія, прадстаўленыя традыц. вакальна-інстр. музыкай і танц. фальклорам розных рэгіёнаў. Муз. інструментарый роднасны інструментам Паўн. Індыі, Непала і Бангладэш. Найб. пашыраны струнныя — сітар, сарод, сарангі, танпура, рабаб, духавыя — шэнаі (габой), бансоры (флейта), алгоза (падвойная флейта), ударныя — табла, пакхавадж і інш. Класічная музыка П. развівалася пераважна пры дварах мусульм. правіцеляў. У 16— 17 ст. яна дасягнула высокага ўзроўню, шырока вядомымі сталі класічныя і паўкласічныя жанры дхру-
заведама лжывых звестак, якія ганьбяць інш. асобу, y друкаваным або інш. спосабам размножаным творы, y ананімным лісце, або асобай, што раней прыцягвалася да адм. адказнасці за П. ці абразу. ПАКЛ0НСКІ Канстанцін Вацлаў Юр’евіч (? — пасля 1661), бел. военачальнік y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67, палкоўнік. У пач. вайны перайшоў на бок рас. цара Аляксея Міхайлавіча, ад якога атрымаў званне бел. палкоўніка. Войска П. складалася з 6 тыс. чал. На працягу жн. 1654 узяў Чавусы і Магілёў (разам з арміяй ваяводы М.Ваейкава). На падуладных тэр. усх. Беларусі спрабаваў праводзіць самаст. палітыку, незалежную ад царскага ўрада і ўкр. казакоў, што прывяло да жорсткага супрацьстаяння і баявых дзеянняў з наказным гетманам укр. казацкага войска І.Залатарэнкам. Да канца 1654 казакі былі выцеснены з Магілёўскага пав. У 1655 перайшоў на бок ВКЛ, пацярпеў паражэнні ад рас. войск пад Барысавам і Койданавам, ад казакоў Залатарэнкі пад Ашмянамі. 3 восені
528
п акосты
1655 завербаваны ў войска брандэнбургскага электара Фрыдрыха Вільгельма, саюзніка Рэчы Паспалітай. Праз некалькі месяцаў, з-за здрады электара, удзельнічаў y паходзе на Прусію пад кіраўніцтвам В.Гасеўскага. 22.10.1656 y час бітвы са шведамі пад Філіпавам трапіў y палон, зняволены ў Мальбаркскай крэпасці. Пасля вызвалення на вайсковую службу не пайшоў, уласныя сродкі ахвяраваў на ўзбраенне войск ВКЛ. А.А.Шпунт. ПАК0СТЫ (ад польскага pokost лак), вадкія плёнкаўтваральныя рэчывы на аснове алеяў ці алкідных смол. Колер ад жоўтага да вішнёвага. Добра змочваюць металы, дрэва, тканіну. Нанесеныя тонкім слоем высыхаюць пры пакаёвай т-ры за 24 гадз, утвараюць эластычныя плёнкі, нерастваральныя ў вадзе і арган. растваральніках. Адрозніваюць натуральныя, камбінаваныя, паўнатуральныя (напр., аксоль) і алкц ты я (гліфталевыя, пентафталевыя, ксіфталевыя П ). Для паскарэння высыхання пры атрыманні дадаюць сікатывы — солі (пераважна лінолевай ці нафтэнавых кіслот) свінцу, марганцу, кобальту. Натуральныя П. атрымліваюць з алею (у асн. іпьнянога, канаплянага) частковай яго полімерызацыяй пры 270— 280 °С ці награваннем пры 140— 160 °С з адначасовым прадзіманнем паветра. Камбінаваныя і паўнатуральныя, a таксама алкідныя П. — растворы ва уайт-спірыце сумесей абязводжаных алеяў з полімерызаванымі высыхальнымі ці паўвысыхальнымі алеямі і тлустых алкідных смол. Выкарыстоўваюць для атрымання і разбаўлення алейпых фарбау, a таксама для прамочвання драўніны перад яе апрацоўкай гэтымі фарбамі. Л.М.Скрыппічэнка.
ПАКРАС, расійскія кампазітары, браты. Нарадзіліся ў Кіеве. Д з м і т р ы й Як а ў л е в і ч (7.11.1899— 20.12.1978), кампазітар, дырыжор. Засл. дз. маст. Расіі (1957). Нар. арт. Расіі (1963). Нар. арт. Чэчэна-Інгушскай АССР (1964). Нар. арт. СССР (1975). Вучыўся ў Петраградскай кансерваторыі (1913— 17). У 1923—26 дырыжор і муз. кіраўнік y маскоўскіх драм. і эстр. т-рах, y 1936—72 кіраўнік эстр. аркестра Цэнтр. Дома культуры чыгуначнікаў y Маскве. Аўтар «Марша Будзённага» (1920), кантаты «Наперад», каля 300 эстр. і масавых песень (многія напісаны разам з братам), y т.л. «Конармейская», «Калі заўтра вайна», «Масква майская», «Развітанне», «Марш танкістаў», «Тры танкісты», адметных яскравым меладызмам; твораў для скрыпкі, рамансаў, музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэмія СССР 1941. Д a н i і л Якаўлевіч (30.11.1905— 16.4.1954), кампазітар, піяніст, дырыжор. Вучьгўся ў Кіеўскай кансерваторыі (1917—21).. 3 1930-х г. супрацоўнічаў з братам. Аўтар песень, «Уверцюры на цюркскія тэмы» для сімф. арк., стр. квартэта, музыкі да кінафільмаў. Літ:. Л е о н о в а 1981.
М.Ф. Д.Покрасс. М.,
ПАКР0ВАЎ П РА С В Я Т 0Й БАГАР0ДЗІЦЫ HA HfcPJII ПАРКВА, помнік архітэктуры 12 ст. каля г.п. Багалюбава Уладзімірскай вобл. (Расія), y пойме р. Нерль. Належыць да Уладзіміра-Суздальскай школы дойлідства. Пабудавана ў 1165 кн. Андрэем Багалюбскім y памяць пра памерлага сына. 1-купальны 4-стаўповы крыжова-купальнага тыпу храм вылучаецца выключнай гармоніяй крыху выцягнутых па вертыкалі прапорцый, вытанчанасцю пластычнай апрацоўкі (ступеньчатыя лапаткі, перспектыўныя парталы, каменныя рэльефы). Фасады расчлянёны складанымі пучковымі пілястрамі з тонкімі паўкалонкамі. У верхняй іх частцы — разныя выявы цара Давіда, жаночых галоў, ільвоў, грыфонаў. Па верхняй частцы барабана праходзіць дэкар. пояс (арачкі, выкружкі, парэбрык, трохвугольнікі). Цыбулепадобны купал устаноўлены замест першапачатковага шлемападобнага. Да 1672 мелася вежа з ходам на хоры. Помнік значна скажоны ў час рамонту 1877 (знішчаны галерэі, што прымыкалі да яго з трох бакоў, фрэскі). Уключана ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Г.А.Лаўрэцкі.
ПАКР0ЎСКІ Барыс Аляксандравіч (н. 23.1.1912, Масква), расійскі оперны рэжысёр, педагог. Нар. арт. Беларусі (1955). Нар. арт. СССР (1961). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацгва (1937). У 1937—43 рэжысёр (з 1939 маст. кіраўнік) Горкаўскага т-ра оперы і балета. 3 1943 рэж., y 1952—63 і 1967—82 гал. рэж. Вял. т-ра ў Маскве. 3 1954 праф. Рас. акадэміі тэатр. мастацтва. Заснавальнік (1972), маст. кіраўнік і рэжысёр Маскоўскага музычнага камернага тэатра. Яго пастаноўкам уласцівы высокая маст. культура, падкрэсленая тэатраль-
насць, смелы рэжысёрскі пошук. Сярод пастаўленых ім спектакляў: y Горкаўскім т-ры — «Ніжагародцы» Э.Напраўніка (1942); y Ленінградскім малым т-ры оперы і балета — «Вайна і мір» С.Пракоф’ева (1946), «Ваявода» П.Чайкоўскага (1949); y Вял. т-ры — «Варожая сіла» А.Сярова (1947), «Прададзеная нявеста» Б.Сметаны (1948), «Садко» М.Рымскага-Корсакава і «Галька» С.Манюшкі (абодва 1949), «Аіда» (1951), «Травіята» (1953), «Фальстаф» (1962), «Атэла» (1978) Дж.Вердзі, «Снягурачка» Рымскага-Корсакава (1954), «Сямён Катко» (1970) і «Гулец» (1974) Пракоф’ева, «Руслан і Людміла» М.Глінкі (1972), «Выкраданне месяца» А.Тактакішвілі і «Мёртвыя душы» Р.Шчадрына (1977), «Арлеанская дзева» Чайкоўскага (1990), «Кяязь Ігар» А.Барадзіна (1993), «Хаваншчына» М.Мусаргскага (1995), «Франчэска да Рыміні» С.Рахманінава (1998) і інш. Шэраг спектакляў паставіў за мяжой, y т.л. «Вогненны анёл» Пракоф’ева (1981, Прага). У Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі паставіў оперы «Алеся» Я.Цікоцкага (1944, вызначалася нац. своеасаблівасцю) і «Кармэн» Ж.БІзэ (1945). Аўтар кніг па пытаннях муз. т-ра. Дзярж. прэміі СССР 1947, 1948,
1949, 1950. Ленінская прэмія Дзярж. прэмія Расіі 1994.
1980.
Літ. тв : 0 6 оперной режвссуре. М., 1973; Размышлення об опере. М., 1979; Беседы об опере. М., 1981; Ступенн професснн. М., 1984; Сотворенне оперного спектакля. М., 1985; Введеняе в оперную режнссуру. М., 1985. Л іт Ч у д н о в с к я й М.А. Режнссер ставвт оперу... М., 1967; Б.А.Покровскнй ставнт советскую оперу. М., 1989. І.В.Глушакоў.
ПАКР0ЎСКІ Веньямін Веньямінавіч (1839, Магілёўская губ. — 15.8.1881), бел. архітэктар. Скончыў Пецярбургскае буд. вучылішча (1862). У 1862—76 пра-
цаваў y Віцебскай буд.-дарожнай камісіі, y 1876—78 — полацкім епархіяльным архітэктарам. Аўтар праектаў рамонту з частковай рэстаўрацыяй Сафійскага сабора ў Полацку (1869), мураванай царквы для в. Валынцы Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. (1881).
ПАКР0ЎСКІ Георгій Фёдаравіч (н. 15.1.1915, г. Сімферопаль, Украіна), адзін з кіраўнікоў партыз. руху ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1948) і Генштаба (1955). У Чырв. Арміі з 1936. У Вял. Айч. вайну з 1941 нач. штаба страпк. палка, з ліст. 1942 камандзір партыз. злучэння на тэр. Украіны, Арлоўскай вобл., y Цэнтр. штабе партыз. руху, з лютага 1944 камандзір партыз. брыгады «Народныя мсціўцы» імя Варанянскага (дзейнічала на тэр. Лагойскага і Плешчаніцкага р-наў), якая пусціла пад адхон каля 30 эшалонаў праціўніка, сумесна з часцямі Чырв. Арміі вызваляла г. Вілейка, Маладзечна, Смаргонь. Да 1964 y Сав. Арміі, потым y Мін-ве знешняга гандлю СССР. ПАКР0ЎСКІ Мікалай Пракопавіч (19.5.1909, с. Сарагожскае Ляснога р-на Цвярской вобл., Расія — 4.8.1976), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Калінінскую сав. парт. школу (1931), y 1937—39 вучыўся ў Мінскім пед. ін-це. 3 1932 на камсам. і парт. рабоце ва Ушачах, Рудзенску. У пач. Вял. Айч. вайны ў тыле ворага кіраўнік патрыят. падполля ў Рудзенскім р-не, арганізаваў і ўзначаліў партыз. атрад (з сак. 1943 брыгада) «Беларусь». Пасля вайны на парт. рабоце ў Барысаве, Баранавічах, y апараце ЦК КП(б)Б, CM БССР. Чл. ЦК КПБ y 1949—52. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—55. ПАКР0ЎСКІ Міхаіл Мікалаевіч (29.8.1868, Масква — 10.4.1932), савецкі гісторык, парт. і дзярж. дзеяч. Акад. AH СССР (1929) і АН БССР (1928). Скончыў Маскоўскі ун-т (1891). Удзельнік рэвалюцыі 1905—07. Прыхільнік «легальнага марксізму». 3 1909 y эміграцыі. У 1910— 13 выдаў 5 тамоў «Рускай гісторыі са старажытных часоў», апублікаваў «Нарыс гісторыі рускай культуры» (ч. 1—2, 1915— 18). 3 1917 y Расіі, удзельнік Кастр. ўзбр. паўстання ў Маскве, старшыня Массавета. У пач. 1918 удзельнічаў y мірных пера18. Зак. 45.
гаворах з Германіяй y Брэсце, далучаўся да «левых камуністаў». 3 мая 1918 нам. наркома асветы РСФСР. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Камуніст. акадэміі, Ін-та Чырвонай прафесуры, Ін-та гісторыі AH СССР, Цэнтр. архіва, адзін з заснавапьнікаў і рэдактараў час. «Нсторнк-маркснст», «Красный архнв», «Борьба классов». Пдд яго рэд. апублікавана серыя дакументаў «Міжнародньм адносіны ў эпоху імперыялізму» (т. 1—9, 1931—37), «Паўстанне дзекабрыстаў» (т. 1—6, 1925—29) і інш. У 1930-я г. ў сав. гіст. навуцы дамінавала гіст. «школа П.». ПАКР0ЎСКІ Уладзімір Аляксандравіч (18.3.1871, Масква — 1931), расійскі архітэктар. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (1909). Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1892—98), выкладаў там жа (1912— 17), ін-тах Жаночым політэхн. і грамадз. інжынераў. Працы ў неарускім стылі: мемар. храм пад Лейпцыгам (Германія; 1912— 13), банк y Ніжнім Ноўгарадзе (1913), будынак пазыковай касы ў Маскве (1914, з Б.Нілусам), комплекс т.зв. Фёдараўскага гарадка ў Царскім Сяле (цяпер г. Пушкін Ленінградскай вобл.) — сабор (1912), карпусы казарм і афіцэрскага сходу (1910— 12). Адзін з удзельнікаў праектавання Волхаўскай ГЭС (адкрыта ў 1926).
П АКРЫТАН АСЕН н ы я
529
Склаў археал. карты Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай губ. Прымаў удзел y падрыхтоўцы і правядзенні 9-га археап. з’езда (Вільня, 1893). Узнагароджаны вял. сярэбраным медалём Рус. археал. т-ва. Асн. творы: «Археалагічная карта Віленскай губерні» (1893), «Археалагічная карта Гродзенскай губерні» (1895), «Курганы на мяжы сучаснай Літвы і Беларусі» (1895), «Да даследавання басейна Віліі ў археалагічных адносінах» (1899). ПАКР0ЎСКІ ЛЕСАПІЛЬНА-ДРЭВААПРАЦ0ЎЧЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y маёнтку Пакроўск каля в. Кішчыцы Чавускага пав. (цяпер y Шклоўскім р-не Магілёўскай вобл.) y 1899— 1910. Вырабляў дошкі, шалёўку і інш. Меў паравую машыну, 2 паравыя рухавікі. У 1910 працавала 50 чал., выраблена дошак 150 вагонаў і скрынак клееных 40 тыс. штук. ПАКРЫВАЛЬЦА, тое, што індузій. ПАКРЫВЁЦ, a н х y з a (Anchusa), род кветкавых раслін сям. агурочнікавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Зах. і Сярэдняй Азіі, Паўд. і Паўн. Афрыцы. На Беларусі 1 від — П. лекавы (A. officinalis), нар. назвы валовы язык, заечая салата, мядоўка. Трапляецца каля дарог, на ўскрайках палёў. У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукаваны П. італьянскі (A. italica). Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. 30— 100 см. Сцёблы тоўстыя, прамастойныя, галінастыя. Лісце ланцэтнае, сядзячае Сіне-фіялетавыя кветкі ў густых завітках. Плод — арэшак. Лек., дэкар., меданосныя, фарбавальныя расліны.
Пакрывец лекавы.
ПАКР0ЎСКІ Фёдар Васілевіч (1855, с. Падольскае КрасНасельскага р-на Кастрамской вобл. — 13.8.1903), бел. археолаг. Чл.-кар. Маскоўскага археал. т-ва (1893). Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію (1879). 3 1879 выкладаў y Мінскім, з 1880 — y Віленскім духоўных вучылішчах. У 1884— 1902 хавальнік Віленскага музея старажытнасцей, склаў апісанне яго фондаў. Праводзіў археал. даследаванні на тэр. Беларусі, паўд.-ўсх. Літвы і Кастрамской губ.
ПАКРЫТАНАСЁННЫЯ, кветкав ы я р а с л і н ы (Magnoliophyta, або Angiospermae), аддзел вышэйшых раслін, якія маюць кветку. 2 класы (аднадольныя і двухдольныя), больш за 450 сям., каля 12,5 тыс. родаў і каля 250 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 112 сям., 560 родаў, каля 1500 відаў; таксама інтрадукавана больш за 6 тыс. відаў, форм і сартоў раслін. Прадстаўлены дрэвамі, кустамі, травамі, наземнымі, воднымі, эпіфітамі, сапратрофамі, паразітамі, насякомаеднымі раслінамі. У параўнанні з інш. вышэйшымі раслінамі П. маюць больш дасканалую анат. будову: y ксілеме — сапраўдныя сасуды-трахеі, y флаэме (лубе) — клеткі-спадарожніцы. Семязародкі (семязавязі) размешчаны ў поласці завязі. Гаметафіты спрошчаныя і развіваюцца хутчэй за голанасенныя. Характэрная асаблівасць П. — двайное апладненне (адзін з 2 сперміяў зліваецца з яйцаклеткай, a другі — з 2 палярнымі ядрамі зародкавага мяшка). Пасля апладнення развіваецца зародак, заключаны ў семя, якое знаходзіцца ў плодзе (адсюль назва). 3-за адсутнасці пераканаўчых выкапнёвых продкавых форм П. няма агульнапрынятай гіпотэзы аб іх паходжанні і эвалюцыі. Першаснымі П.
530
ПАКРЫ ЦЦЁ
былі, верагодна, дрэвавыя расліны з вечназялёным лісцем і двухполымі кветкамі. Эвалюцыя ішла шляхам шырокай адаптыўнай радыяцыі вельмі хуткімі тэмпамі. Самыя стараж. выкапнёвыя рэшткі адносяць да раннемелавога перыяду, але дзякуючы высокай эвалюц. пластычнасці ў сярэдзіне мелавога перыяду П. займаюць дамінуючае ста-
новішча. Вял. ролю ў іх эвалюцыі і рассяленні адыгралі насякомыя-апыляльнікі. П. — адзінкавая група раслін, якая ўтварае склацаныя шмат’ярусныя згуртаванні, што спрыяе больш інтэнсіўнаму выкарыстанню навакольнага асяроддзя і асваенню новых мясцін існавання. Самая важная для чалавека ірупа раслін. Харч., лек., карм., тэхн., дэкар. расліны. Літ:. Жнзнь растеннй. Т. 5 (ч. 1— 2), 6. М., 1980— 82; Т а х т а д ж я н А.Л. Смстема магнолнофнтов. Л., 1987.
АЛ.Пакрышкін.
ПАКРЫЦЦЁ ў б у д а ў н і ц т в е , верхняя агараджальная канструкцыя, якая аддзяляе памяшканне будынка (або ўнутраны аб’ём збудавання) ад вонкавага асяроддзя і знешніх уздзеянняў. Асн. від П. — плоскія дахі (тэрасы), якія выкарыстоўваюцца як спартыўныя гшшоўкі, салярыі і інш. Асн. элементы П. — нясучая аснова (напр., панэлі, абалонка), уцяпляльнік (керамзіт і інш.) і дахавае крыццё. ПАКРЫШКІН Аляксандр Іванавіч (6.3.1913, г. Новасібірск, Расія — 13.11.1985), савецкі ваен. дзеяч. Маршал авіяцыі (1972). Тройчы Герой Сав. Саюза (май, жн. 1943, 1944). Канд. ваен. н. (1969). Скончыў Пермскую авіяц. школу авіятэхнікаў (1933), Качынскую авіяц. школу лётчыкаў (1939), Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1948) і Генштаба (1957). У Чырв. Арміі з 1932. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Паўн.-Каўказскім, 1-м, 2-м і 4-м Укр. франтах — камандзір авіяэскадрыллі, авіяпалка, авіядывізіі. Зрабіў 600 баявых вылетаў, удзельнічаў y 156 паветр. баях, збіў 59 варожых самалётаў. Пасля вайны ў войсках ППА краіны. 3 1968 нам. галоўнакамандуючага войскамі ППА краіны. 3 1972 старшыня ЦК ДТСААФ СССР. 3 1981 y групе ген. інспектараў Мін-ва абароны СССР. Аўтар кніг «Крылы знішчальніка» (1944) і «Неба вайны» (1966). Літ.: Х о р у н ж м й
Пакрытанасенныя. Двухдольныя (1— 12). Складанакветныя: 1 — нівянік звычайны; 2 — піж ма звычайная; 3 — васілёк перысты. Бабовыя: 4 — цззальпінія Джыліса; 5 — чына лясная; 6 -— куравай эспарцэтавы. Казяльцовыя: 7 — боцікі клабучковыя; 8 — сонтрава расчыненая; 9 — пылюшнік водазбіральналісты. Ружавыя: 10 — дуброўка гусіная; 11 — яблыня ягадная; 12 — вятроўнік звычайны. Аднадольныя (13— 20). Злакі: 13 — трыснёг звычайны; 14 — купкоўка зборная; 15 — авёс пасяўны; 16 — кукуруза. Архідныя: 17 — дэндробіум высакародны; 18 — катлея Трыяны; 19 — ятрышнік Фукса; 20 — чараўнік двухлісты.
А.М Орлнные крылья. М., 1966; В о д о п ь я н о в М. Тря Золотые Звезды / / Водопьянов М. Небо начннается с землн. М., 1976; Ж у к о в Ю.А. Однн «мяг» яз тысячм. М., 1979.
ПАКРЫШКІН Пётр Пятровіч (1870— 1921), рускі архітэктар і рэстаўратар. Акад. архітэктуры (1909). Вывучаў і рэстаўрыраваў помнікі, y т.л. на Беларусі: Полацкі Сафійскі сабор (1909), Супрасльскую царкву-крэпасць, Лідскі замак (1908— 10), Гродзенскую Барысаглебскую царкву (упершыню зрабіў рэканструкцыю гэтага храма, 1904—06).
ПАКТ (ад лац. pactum дагавор, пагадненне), тэрмін, які выкарыстоўваецца для абазначэння рознага роду дагавораў міжнародных, як правіла, тых, што маюць вял. паліт. значэнне па пытаннях узаемнай або калектыўнай бяспекі, узаемадапамогі, ненападу і да т.п. ПАКТ РЫ БЕНТР0ПА—MÔJ1ATABA 1939, пашыраная назва сав.-герм. дагавора аб ненападзе, падпісанага 23 жн. ў Маскве міністрам замежных спраў Германіі І.Рыбентропам і наркомам замежных спраў СССР В.М Молатавым тэрмінам на 10 гадоў. Абедзве краіны абавязваліся: не нападаць адна на адну як аднаасобна, так і супольна з інш. краінамі; не дапамагаць трэцяй сіле, якая можа напасці на адну з краін — удзельніц пакта; раіцца адна з адной па пытаннях, якія тычацца іх агульных інтарэсаў; не далучацца да ваен. аб’яднанняў, якія б пагражалі аднаму з бакоў; вырашаць супярэчнасці паміж сабой з дапамогай перагавораў і арбітражу. Да пакта дадаваўся сакрэтны пратакол (ад 23 жн ), паводле якога тэр. тагачаснай Польскай Рэспублікі на У ад рэк Нараў, Вісла і Сан (пераважна ўкр. і бел. землі), a таксама Літва, Латвія, Эстонія, Фінляндыя траплялі ў сав. сферу ўплыву; уздымалася пытанне пра аддзяленне Бесарабіі ад Румыніі. П.Р.—М. палепшыў ваен.-дыпламат. становішча Германіі напярэдадні развязвання ёю 2-й сусв. вайны, даў СССР час для ўмацавання абараназдольнасці, але падарваў яго міжнар. аўгарытэт. Ліга Нацый выключыла СССР са сваіх членаў (снеж. 1939) за вайну супраць Фінляндыі. Пакт спыніў дзеянне пасля нападу Германіі на СССР 22.6.1941. Наяўнасць сакрэтнага пратакола да П.Р.—М. кіраўніцтва СССР да 1989 адмаўляла. Гл. таксама Савецка-германскія пагадненні. Літ:. С е м н р я г а М.М. Тайны сталянской днпломатнн, 1939— 1941. М., 1992; П а в л о в Я.С. Советско-германскяе договоры 1939— 1941 гг.: трагедяя тайных сделок. Мн., 1996; Нямецка-савецкі пакт пра ненапад / / Спаачына. 1999. № 4.
ПАКТ ТРОХ ДЗЯРЖАЎ, Т р а і с т ы п a к т, дагавор аб ваен. саюзе Германіі, Італіі і Японіі і падзеле імі свету ў 2-ю сусв. вайну. Гл. Берлінскі пакт 1940. ПАКТЫ АБ ПРАВАХ ЧАЛАВЁКА, 2 міжнародныя дагаворы ў галіне абароны правоу чалавека, ухваленыя Генеральнай Асамблеяй ААН 16.12.1966. Пакт аб грa мaдзянскіх і п а л і т ы ч н ы х п р а в а х складаецца з 53 арт., многія з якіх паўтараюць Усеагульпую дэкларацыю аб правах чалавекп 1948. У дадатак да Дэкларацыі Пакт абвяшчае правы кожнага грамадзяніна прымаць удзел y вядзенні дзярж. спраў: права галасаваць і быць выбраным на выбарах, забеспячэнне свабоднага волевыяўлення выбаршчыкаў, права допуску на ўмовах роўнасці да дзярж. службы. Пакт аб с а ц ы я л ь н ы х і культурных п р а в а х мае 31 арт., з якіх большасць прысвечана нац. і этн. меншасцям. Устанаўляе права на працу і пералічвае меры, якія павінна прымаць дзяржава, каб забяспечыць справядлівыя і спрыяльныя ўмовы працы, абвяшчае правы чалавека на сац. забеспячэнне, адукацыю, удзел y прафсаюзах,
правы на ахову сям’і, пэўны жыццёвы ўзровень, мед. дапамогу.
Гэтыя дагаворы звязваюць свабоду паводзін дзяржавы ў сферы нац. заканадаўства, аднак не вызначаюць, як дзяржава павінна выконваць свае абавязацельствы па ахове правоў чалавека. Такія з’явы, як генацыд, апартэід, расізм, не ўваходзяць ва ўнутр. кампетэнцыю дзяржавы і квадіфікуюцца як міжІ.В.Савіна. народныя злачынствы. ПАКЎЛЬНЯ, вёска ў Відзаўскім пас. Савеце Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 46 км на ПдЗ ад г. Браслаў, 284 км ад Віцебска, 46 км ад чыг. ст. Паставы. 403 ж., 168 двароў (2000). Пагранічны пост. Клуб, б-ка, аддз. сувязі. ПАКУПНАя ЗДбЛЬНАСЦЬ, здольнасць грашовай адзінкі быць абмененай на пэўную колькасць тавараў і паслуг; здольнасць насельніцтва абменьваць заробленыя (накопленыя) сродкі на тавары (купіць іх y дзярж., каап. і інш. гандлі) і аплату розных паслуг. П.з. г р о ш a й вызначаецца індэксам, адваротным індэксу цэн і тарыфаў на паслугі: калі індэкс цэн і тарыфаў за пэўны час знізіцца, то індэкс П.з. грошай павысіцца (гл. Індэкс пакупной здольнасці). П.з. н а с е л ь н і ц т в а залежыць ад узроўню аплаты працы, пенсій, стыпендый і інш. выплат, грашовых накапленняў насельніцтва, таксама і ад узроўню цэн на тавары, прадукты харчавання, паслугі, накіраваныя на задавальненне пэўных патрэб чалавека (гл. Узровень жыцця). У.Р.Залатагораў. ПАК ЧЖОН XI (30.9.1917, в. Сангмары, прав. Кёнсан-Пукто, Карэя — 26.10.1979), ваенны і дзярж. дзеяч Рэспублікі Карэя. Ген.-маёр (1961). Скончыў настаўніцкае вучылішча ў г. Тэгу і ваен. школу ў Токіо (1944). У час 2-й сусв. вайны афіцэр яп. Квантунскай арміі. 3 1946 y паўд.-кар. узбр. сілах. Удзельнік карэйскай вайны 1950—53. Узначаліў ваен. пераварот 16.5.1961. У 1961—63 старшыня Вярх. савета нац. рэканструкцыі. У кастр. 1963 выбраны прэзідэнтам Рэспублікі Карэя. Ініцыіраваў эканам. рэформы, якія спрыялі хуткаму эканам. росту краіны, ператварэнню яе ў індустр. дзяржаву. У 1971 увёў y краіне надзвычайнае становішча, дамогся прыняцця новай канстытуцыі, якая скасавала прамыя прэзідэнцкія выбары. Забіты адным з паплечнікаў. ПАЛ (PAL; Phase Alternation Line радок з пераменнай фазай), адна з найб. пашыраных сістэм каляровага тэлебачання. Распрацавана ў Германіі (1963). Адрозніваецца ад сістэмы НТСЦ зменай фазы паднясучай y кожным наступным радку «чырвонага» канала на 180°. Mae зменшаную (у параўнанні з НТСЦ) адчувальнасць да дыферэнцыяльных (фазавых і амплітудных) скажэнняў. Прынята ў 93 краінах Зах. Еўропы, Азіі і Афрыкі і мае 6 версій (1990). Гл. таксама СЕКАМ.
ПАЛАБСКАЯ MÔBA, мёртвая мова; належыць да зах.-слав. моў (гл. Славянскія моеы). Была пашырана да 1-й пал. 18 ст. па левым беразе р. Лаба (Эльба; цяпер тэр. зямлі Ніжняя Саксонія, Германія). Адметныя рысы П.м.: захаванне насавых галосных, аорыста і імперфекта, рэшткаў парнага ліку, рухомы націск, спрашчэнне скланення, вял. колькасць ням. запазычанняў y лексіцы і інш. Пісьменства не мела, але ў 17— 18 ст. было складзена некалькі слоўнікаў і запісаны некаторыя тэксты на П.м. Асн. помнікі палабскага пісьменства — нататкі палабскага селяніна Я.П.Шульцэ і ням.-палабскі слоўнік К.Хеніга на 5 тыс. слоў. Сярод даследчыкаў П.м. — Т.Лер-Сплавінскі, К.Палянскі (этымалагічны слоўнік П.м.), А.Я.Супрун і інш. Jlim:. С y п р y н Мн., 1987. п а л Аб с к і я
А.Е.
Полабскмй язык.
А.В.Зінкевіч.
славйне,
група заходніх славян (плем. саюзы бодрычаў, люцічаў, лужыцкіх сербаў), якія размаўлялі на палабасай мове. У канцы 1 — пач. 2-га тыс. насялялі землі паміж рэкамі Лаба (Эльба) і Одра (Одэр) ад Балтыйскага м. на Пн да Рудных гор на Пд (цяпер тэр. Усх. Германіі і часткова Зах. Польшчы). Найважнейшыя цэнтры — Торгаў, Прыворна, Рэрык, Убаба, Бранібар (цяпер Брандэнбург) і інш. У 6 — 8 ст. y П.с. адбываўся распад першабытнаабшчыннага ладу, складваліся феад. адносіны Займаліся пераважна земляробствам, y 9— 10 ст. значнае развіццё атрымалі рамёствы. Гандлявалі з Саксоніяй, Даніяй, Швецыяй, Кіеўскай Руссю. ПАЛАБСКІЯ СЛАВЯНЕ
ÿ V I I I - X c t.ct.
Маштаб 1:7 350 0 0 0
РАТАРЫ
П№ № ...............
Н азвы асобны х плям ён п а л а б с к іх славян Н аэвы плем ян ны х с а ю з а ў п а л а б с к іх славян П ры блізны я м еж ы с а ю з а ў п а л а б с кіх славян
САКСОНІЯ
Г ер м ан скія вобласці
■ф-Эрфурт
Апорны я п у н кт ы н я м е ц ка й а гр э с іі ў з е м л і славян
ПАЛАВАЯ_________________ 531 У 10 ст. пачалося заваяванне П.с. герм. феадаламі. 1 1 — 1 2 ст. — перыяд найб. росквіту П.с., паспяховага супраціўлення герм. агрэсіі, узнікнення раннефеад. дзярж. утварэнняў, т.зв. Вендскай дзяржавы бодрычаў і люцічаў. П.с. на чале з князем бодрычаў Ніклатам разграмілі крыжовы паход супраць славян 1147. У 2 -й пал. 1 2 ст., скарыстаўшы тэр. раздробленасць П.с., герм. феадалы захапілі іх землі. Ням. каланізацыя прывяла да частковага знішчэння і асіміляцыі П.с. ПАЛАВАН (Palawan), востраў на 3 Філіпінскага архіпелага, паміж морамі Пауд.-Кітайскім і Сулу. Пл. 11,8 тыс. км2. Даўж. каля 450 км. Нас. 372 тыс. чал. (1980). Складзены з крышт. парод, перакрытых пясчанікамі, сланцамі, каралавымі вапнякамі. Уздоўж узбярэжжа паласа каралавых рыфаў, гал. ч. на Пн і У. Гарысты, выш. да 2085 м. Вільготнатрапічныя лясы, y далінах рысаводства, плантацыі какосавай пальмы. Рыбалоўства. Асн. горад — Пуэрта-Прынсеса. ПАЛАВАЯ АКТЫУНАСЦЬ, уласцівая індывідууму частата палавых зносін. Узровень П.а. вызначаецца сукупнасцю саматычных, псіхічных і сац. працэсаў; y чалавека спалучаецца з духоўнымі адносінамі. Норма П.а. — паняцце варыябельнае, звязанае з палавой канстытуцыяй, маральнымі, сац.-эканам., узроставымі характарыстыкамі. Важны феномен П.а. — палавы акт; вызначаецца таксама абуджэннем ліб ід а , першай эякуляцыяй, інтэнсіўнасцю палавых эксцэсаў, працягласцю і ўзростам пачатку ўмоўнага фізіял. рытму, наяўнасцю і выразнасцю аргазму ў жанчыны. Узроўні П.а. ацэньваюцца па аб’ектыўных (працягласць палавога акта) і суб’ектыўных (напр., матывы палавога акта) паказчыках. У гарманічным шлюбным жыцці П.а. вызначаецца пераважна мужчынам. і.у.Дудп. ПАЛАВАЯ КАНСТЫТЎЦЫЯ, сукупнасць функцыянальных і марфал. палавых асаблівасцей арганізма чалавека, якія сфарміраваліся пад уплывам спадчынных і знешнеасяродзевых фактараў; адзін з аспектаў агульнай канстытуцыі чалавека. Характарызуе індывід. палавыя асаблівасці і іх устойлівасць да шкодных уздзеянняў. У мужчын і жанчын адрозніваюць слабы, сярэдні і моцны тып П.к. з 3 групамі-падтыпамі ў кожным тыпе (усяго 9). Вызначаюць тып П.к. па вектарнай шкале, удакладняюць па развіцці палавых прыкмет (першасных і другасных). П.к. абмяжоўвае сексуальныя магчымасці чалавека і ад яе залежыць індывід. ўстойлівасць да фактараў, якія шкодна ўплываюць на сексуальную сферу. Вызначэнне П.к. неабходна для ацэнкі сексуальных праяў канкрэтнага чалавека, размежавання іх паталогіі і нормы. І.У.Дуда.
532 _________________ ПАЛАВАЯ ПАЛАВАЯ СЛАБАСЦЬ, тое, што імпатэнцыя. ПАЛАВАЯ СПЁЛАСЦЬ, заключная стадыя палавога выспявання, стан развіцця арганізма жывёл і чалавека, пры якім яны здольныя размнажацца. У жывёл тэрміны надыходу П.с. залежаць ад віду, пароды, полу жывёлы і інш. Самкі большасці відаў жывёл становяцца палаваспелымі раней за самцоў. У мужчын П.с. настае ў 19—20, y жанчын — y 16— 17 гадоў (у паўд. краінах раней). П.с. чалавека характарызуецца па ступені выразнасці другасных палавых прыкмет (напр., па развіцці малочных залоз y жанчын, па аваласенні ў мужчын), залежыць ад спадчынных асаблівасцей, быт., сац.-эканам., кліматычных умоў, стану здароўя і інш. І.У.Дуда.
ПАЛАВАЯ ХАЛбДНАСЦЬ, ф р ы г і д н a с ц ь, слабая палавая цяга ці палавая ўзбуджальнасць y жанчын. Дзетанараджальная функцыя пры П.х. захоўваецца. Бывае ад затрымкі развіцця палаво*га пачуцця (знікае, напр., пасля родаў). .Выклікаецца таксама псіхічнымі фактарамі (пры неўрозах), эндакрыннымі парушэннямі, хваробамі палавых органаў і інш. Лячэнне: гарманальныя прэпараты, псіха- і фізіятэрапія. п а л а в Ая ц й г а ,
гл. Лібіда.
ПАЛАВЁЦКАЯ ЗЯМЛЙ, y стараж.-рус. летапісах і помніках стараж.-рус. л-ры назва зах. часткі Дэшт-і-Юпчак, якую ў 11— 13 ст. насялялі полаўцы. ПАЛАВЁЦКІ ПАХ0Д ІГАРА СВЯТАСЛАВГЧА 1185, паход удзельных князёў Северскай зямлі на чале з ноўгарад-северскім князем Ігарам Святаславічам супраць полаўцаў. У крас. 1185 Ігар Святаславіч выступіў з дружынай з г. Ноўгарад-Северскі. Да яго далучыліся з дружынамі сын Уладзімір з Пуціўля, пляменнік Святаслаў Ольгавіч з Рыльска, брат Усевалад (кн. Трубчэўскі) і атрад кавуяў (аселых качэўнікаў) чарнігаўскага князя. Аб’яднанае войска (4— 6 тыс. чал.) рушыла на Пд. У сучаснай гіст. л-ры няма адзінага меркавання пра канкрэтныя мэты паходу і месца вырашальнай бітвы. 11— 12.5.1185 полаўцы на чале з ханам Канчаком акружылі і поўнасцю знішчылі северскае войска, узялі ў палон Ігара Святаславіча і інш. князёў. Потым яны спустошылі тэр. Пераяслаўскага і Ноўгарад-Северскага княстваў. Падзеі паходу склалі сюжэтную аснову «Слова аб палку Ігаравым». Літ:. Р ы б a к о в Б.А. «Слово о полку Мгореве* я его современннкн. М., 1971; Гетманец М.Ф. Тайна рекн Каялы: («Слово о полку Нгореве*). 2 нзд. Харьков, 1989.
ПАЛАВ0Е ВЫСПЯВАННЕ, перыяд y індывід. развіцці жывёл і чалавека, y час якога арганізм становіцца эдольным да палавога размнажэння. Завяршаецца надыходам палавой спеласці. Час нады-
ходу П.в. залежыць ад памераў цела, працягласці жыцця. У дробных відаў, якія жывуць нядоўга (напр., калаўроткі), бывае на 4—5-я суткі, y птушак — на 1 -м ці 2 -м годзе жыцця; y буйных драпежнікаў (напр., леў, тыгр, леапард) — на 3—5-м (жывуць да 30 гадоў і больш). У чалавекападобных малпаў — на 8 — 10-м годзе жыцця. Перыяд П.в. чалавека цягнецца з 8 —9 да 16— 17 гадоў y жанчын, з 10— 11 да 19—20 гадоў y мужчын. У час П.в. развіваюцца другасныя палавыя прыкметы, назіраюцца значныя змены ў дзейнасці ц.н.с. і псіхіцы. ПАЛАВ0Е ВЫХАВАННЕ, сістэма медыцынскіх і педагагічных мер, накіраваных на выхаванне ў дзяцей, падлеткаў і моладзі разумных, эдаровых адносін да пытанняў полу. Накіравана на фарміраванне цэласнай асобы хлопчыка (мужчыны) і дзяўчынкі (жанчыны), здольных разумець псіхал. і фізіял. асаблівасці палоў y сувязі з сац. і маральнымі нормамі, устанаўліваць, падтрымліваць і ўдасканальваць партнёрскія і сац. адносіны, падрыхтоўвацца да шлюбу і бацькоўства. П.в. пажадана пачынаць на раннім дзіцячым узросце. Да 7 гадоў дзеці павінны ведаць пра асн. адрозненні полаў, ролю маці і бацькі ў паходжанні дзяцей, развіцці дзіцяці ў арганізме маці, пра яго паяўленне на свет, харчаванне пасля нараджэння. Далей складваюцца спрыяльныя ўмовы для асэнсавання адносін паміж поламі і выпрацоўцы ўстановак супрацоўніцтва хлопчыкаў і дзяўчынак як раўнапраўных, але не аднолькавых партнёраў. Дысгармонія ў жыцці падлеткаў найб. выяўляецца паміж працэсам палавой спеласці, праяўленнем палавой цягі і ўзроўнем спеласці. Таму важна, каб правільнае ўяўленне пра палавое развіццё і гігіенічныя навыкі яны атрымлівалі ад бацькоў. Пэўную ролю ў гэтым адыгрываюць умовы жыцця ў сям’і, школе, на вуліцы, пазашкольная выхаваўчая работа. П.в. падлеткаў старэйшага школьнага ўзросту і юнакоў уключае раскрыццё маральных, сац. і гігіенічных аспеісгаў узаемаадносін полаў, азнаямленне з асновамі гігіены і фізіялогіі палавога жыцця, гігіены шлюбу. ПАЛАВ0Е РАЗМНАЖФННЕ, розныя формы размнажэння арганізмаў, пры якіх новы арганізм развіваецца з зіготы, што ўтвараецца пры зліцці жаночай і мужчынскай палавых клетак (гамет). Зліццё генетычна розных гамет пры апладненні прыводзіць да ўзнікнення неідэнтычных асобін, што павялічвае зменлівасць патомства і спрыяе натуральнаму адбору. Узнікненне ў працэсе эвалюцыі П.р. звязана з развіццём полу — сукупнасці палавых адзнак, якія забяспечваюць палавы працэс. Уласціва ўсім эўкарыётам, але пераважае ў жывёл і вышэйшых раслін. Кан’югацыя ў інфузорый і некат. бактэрый па генет. значэнні блізкая да П.р. таму, што суправаджаецца абменам спадчынным матэрыялам. Эвалюцыйна пазней узнікла
рэдукаваная форма П.р. — партэнагенез. Побач з раздзельнаполымі жывёламі ёсць шмат груп жывёл, якім уласцівы гермафрадытызм. У залежнасці ад формы, адноснай велічыні і рухомасці гамет рознага полу адрозніваКзць наступныя тыпы палавога працэсу: аагамію, гетэрагамію, ізагамію. Гл. таксама Бясполае размнажэнне, Вегетатыўнае размнажэнне. А.С.Леанцюк.
ПАЛАВЫ АДБ0Р, прыватная форма натуральнага адбору, якая выклікае значныя разыходжанні ў прыкметах самцоў і самак (палавы дымарфізм). Прапанаваў паняцце і выявіў значэнне П.а. ў эвалюцыі жывёл Ч.Дарвін (1859, 1871). Прыкметы П.а. развіваюцца пад уплывам натуральнага адбору як сродак распазнавання разнаполых асобін свайго віду і прадухілення скрыжоўвання з асобінамі інш. віду. У выніку П.а. або пры яго ўдзеле ў многіх відаў жывёл (у т.л. ў чалавека) y працэсе эвалюцыі ўзніклі і развіліся другасныя псілавыя прыкметы. Найб. выяўлены ў палігамных жывёл, y якіх самцы актыўна змагаюцца за самку (напр., баі аленяў y час гону). П.а. уплывае на развіццё органаў абароны ў самцоў як зброі барацьбы за самку (іклы ў сланоў, рогі ў аленяў і інш.) і прыкмет, якія прывабліваюць і ўзбуджаюць асобін інш. полу (яркі колер і пах самцоў y многіх жывёл, такаванне, спеў y птушак). П.а. як фактар філагенет. развіцця найб. характэрны для жывёл на вышэйшых этапах развіцця, пераважна птушак і млекакормячых, y сувязі з найб. складанай арганізацыяй нерв. сістэмы і яе сігнальнай дзейнасці, але адзначаецца і ў інш. групах жывёл (напр., многія насякомыя і інш. беспазваночныя). У раслін адсутнічае. А.М.Петрыкаў.
ПАЛАВЬІ ЦЫКЛ, морфафізіялагічныя працэсы ў палаваспелых самак вышэйшых шматклетачных жывёл і чалавека, якія перыядычна паўтараюцца і звязаны з размнажэннем. П о л і ц ы к л і ч н ы я жывёлы размнажаюцца на працягу ўсяго года (П.ц. паўтараецца шматразова і бесперапынна). М о H a ll ы к л і ч н ы я жывёлы (насяляюць пераважна ўмераныя і сярэднія шыроты) маюць адзін П.ц. y адзіны рэпрадуктыўны перыяд года. Найб. просты П.ц. (у большасці беспазваночнш, рыб, земнаводных і паўзуноў) мае фалікулярную стадыю, на працягу якой адбываецца рост яец, іх выспяванне і вывядзенне ў навакольнае асяроддзе (нераставанне ў рыб і земнаводных, адкладанне яец y паўзуноў). У птушак П.ц. мае 3 стадыі; фалікулярную, стадыю наседжвання знесеных яец і стадыю выкормлівання птушанят. Поўны П.ц. уласцівы плацэнтарным млекакормячым і мае 4 стадыі, y большасці млекакормячых наз. эстральным (цечка), y прыматаў і чалавека — менструальным цыклам. У ганадах самцоў жывёл, што размнажаюшіа сезонна, з наступленнем шлюбнага перыяду пачынаецца рост і выспяванне семявых клетак, які завяршаецца адначасова з наступленнем цечкі ў самак. У поліцыклічных жывёл самцы маюць пастаянную патэнцыю, якая рэалізуецца ў залежнасці ад гатоўнасці самкі да спарвання. П.ц. рэгулюецца нерв. і эндакрыннай сістэмамі. А. С.Леанцнж.
ПАЛАВЫЯ ГАРМ0НЫ, біялагічна актыўныя рэчывы, якія выпрацоўваюцца ў палавых залозах, наднырачнікавых залозах і плацэнце (у час цяжарнасці). Рэгулююць палавую дыферэнцыроўку, развіццё першасных і другасных палавых прыкмет, палавое размнажэнне, палавыя паводзіны. Уплываюць на абмен рэчываў. Па хім. прыродзе — стэроіды ці поліпептыды. Стэроідныя П.г. падзяляюць на мужчынскія (андрагены) і жан. (эстрагены і гестагены), якія ўтвараюцца ў асоб абодвух полаў y розных суадносінах. Поліпептьшныя П.г. прыгнечваюць прадукцыю фалікуластымулюючага гармону ў клетках гіпофіза. Біясінтэз П.г. рэгулюецца ганадатропнымі гармонамі гіпофіза. Прэпараты П.г. выкарыстоўваюць y медыцыне. ПАЛАВЫЯ ЗАЛ03Ы, залозы палавой сістэмы жывёл і чалавека. Гл. ў арт. Ганады, Залозы ўнутранай сакрэцыі. ПАЛАВЫЯ ЗЛАЧЫНСТВЫ, злачынныя пасяганні на палавыя адносіны і прынцыпы палавой маралі. Прыносяць шкоду здароўю і годнасці грамадзян, адносяцца да злачынстваў супраць палавой недатыкальнасці або палавой свабоды асобы і караюцца ў адпаведнасці з нормамі крымін. заканадаўства. Падзяляюцца на злачынствы, накіраваныя супраць палавой свабоды дарослых (згваптаванне, прымушэнне жанчыны да ўступлення ў палавую сувязь, гвалтоўная педэрастыя); злачынствы, накіраваныя супраць нармальнага палавога развіцця непаўналетніх (згвалтаванне непаўналетняй або малалетняй, палавая сувязь з асобай, якая не дасягнула палавой сталасці, распусныя дзеянні, педэрастыя з непаўналетнім). Найб. цяжкім з П.з. з ’яўляецца згвалтаванне малалетняй, за якое вінаваты можа быць асуджаны да пажыццёвага зняволення. ПАЛАВЫЯ KJ1ÈTKI, тое, што гаметы ПАЛАВЫЯ 0РГАНЫ, г е н і т a л і і, органы палавога размнажэння жывёл і чалавека. З’яўляюцца першаснымі палавымі прыкметамі. Большасць відаў жывёл аднаполыя, мужчынскія і жан. П.о. падзяляюць на вонкавыя і ўнутр. (розньм па будове, але гамалагічныя па супольнасці іх эмбрыянальных зачаткаў). Звязаны з органамі выдзялення. Да П.о. адносяць палавыя залозы (семяннікі, яечнікі, гермафрадытныя залозы), палавыя пратокі (семяправоды, яйцаводы), дадатковыя органы (залозы, сакрэт якіх узмацняе актыўнасць сперматазоідаў, a ў самак служыць для ўтварэння абалонак яец, рэзервуары для захоўвання семя), капулятыўныя органы (пры ўнутр. апладненні). У жывародных жывёл да П.о. адносяць прыстасаванні для выношвання дзіцянят (напр., вывадкавая сумка ў сумчатых). П.о. раслін наз. генератыўнымі органамі. У чалавека дыферэнцыроўка П.о. на мужч. і жан. працягваецца да 8 -га тыдня развіцця плода. А.С.Леанцюк.
ПАЛАВЫЯ ПАРУШЙННІ, парушэнні палавога развіцця (адсутнасць палавога развіцця, затрымка або заўчаснае палавое выспяванне), анамаліі развіцця палавых органаў і гермафрадытызм. Пры адсутнасці другасных палавых прыкмет y хлопчыкаў і дзяўчынак 15— 17 гадоў стан палавога развіцця ацэньваецца як паталагічны. Бывае заўчаснае палавое выспяванне, калі другасныя палавыя прыкметы з’яўляюцца раней як y 1 0 гадоў. Анамаліі развіцця вонкавых і ўнутр. палавых органаў вьмўляюцца ў раннім дзіцячым узросце, часам спалучаюцца з заганамі развіцця інш. органаў і сістэм (асабліва мочавывадных шляхоў). Лячэнне комплекснае (хірург., гарманальнае, псіхатэрапія). Да П.п. адносяць таксама палавыя расстройствы, функцыян. П.п. (анаргазмія, вагінізм, гіперсексуальнасць, імпатэнцыя і інш.) і палавыя ненармальнасці, перверсіі, паталаг. накіраванасць палавой цягі (заафілія, мазахізм, педафілія, садызм і інш.). Вывучаюцца сексапаталогіяй.
П АЛАД ЗІН ________________ 533 па даследаванні дынамікі працэсаў y прыладах з цеплазалежнымі элементамі (ЦЗЭ), мадэліраванні дынамічных сістэм хім. і дрэваапр. вытв-сцей. Прапанаваў адзіную мадэль розных тыпаў ЦЗЭ. Распрацаваў шэраг канструкцый датчыкаў т-ры і інш. цеплазалежных параметраў. Тв.\ Переходные процессы в цепях с терммсторамм. Мн., 1967 (разам з І.Ф.Валошыным); Автоматмка н автоматнзацня пронзводственных процессов деревообработкн. М., 1993 (разам з В.А.Дарашэнкам, Л.В.Лявонавым).
І.УДуда.
ПАЛАВЫЯ ПРЫКМЁТЫ, марфалагічныя і функцыянальныя прыкметы, якія вызначаюць асн. адрозненні паміж самцом і самкай y жывёл, мужчынам і жанчынай y чалавека. Адрозніваюць першасныя і другасныя палавыя прыкметы. Да першасных П.п. самцоў млекакормячых і чалавека адносяць семяннікі, семяправод, палавы член, прастату, y самак — яечнікі, яйцаводы, матку, похву. Гл. таксама Палавыя органы. ПАЛАВЫЯ ХРАМАС0МЫ, храмасомы, якія вызначаюць адрозненне карыятыпаў асобін розных полаў y раздзельнаполых арганізмаў. Гомагаметны пол мае 2 аднолькавыя храмасомы (Х-храмасомы). Гетэрагаметны пол мае адну Х-храмасому (тып ХО, характэрны для клапоў, конікаў) або пару розных П.х. — X i Y (тып XY, характэрны для млекакормячых і чалавека) — і адносіцца пераважна да мужчынскага полу. Апладненне яйцаклеткі сперматазоідам, што нясе Х-храмасому, прыводзіць да ўтварэння ХХ-зіготы, з якой развіваецца жан. асобіна; апладненне сперматазоідам, што не мае Х-храмасомы, прыводзіць да паяўлення мужчынскай асобіны. У П.х. знаходзяцца таксама гены, якія вызначаюць не толькі палавыя, але і інш. прыкметы арганізма (т.зв. счэпленыя з полам). У параўнанні з Х-храмасомай Y-храмасома часта мае менш генаў, шмат структурнага гетэрахрамаціну і меншая па велічыні. Неразыходжанне П.х. y аднаго з бацькоў y час утварэння палавых клетак прыводзіць да парушэнняў развіцця арганізма. Р.Г.Заяц.
ПАЛАГІН Віктар Андрэевіч (н. 20.7.1932, г. Арэнбург, Расія), бел. вучоны ў галіне аўтаматызацыі дрэваапрацоўкі. Канд. тэхн. н. (1966), праф. (1994). Скончыў Уральскі політэхн. ін-т (1956). 3 1966 y Бел. тэхнал. ун-це (у 1976—89 заг. кафедры). Навук. працы
А.У.Паладзін.
Е У.І.Палядзін
ПАЛАДА, адна з найбуйнейшых малых планет (другая пасля Цэрэры). Дыяметр 538 км. Маса 2,5 1020 кг, перыяд абарачэння вакол Сонца 4,61 г., вакол восі 7,811 гадз. Вял. паўвось арбіты 2,771 а.а., эксцэнтрысітэт 0,235, нахіл арбіты 34,8°. Бляск y процістаянні 8,0 візуальнай зорнай велічыні. Другая па часе адкрыцця — малая планета № 2 (Г.В Ольберс, 1802). Названа імем стараж.-грэч. багіні Афіны Палады. ПАЛАДЗІН Аляксандр Уладзіміравіч (10.9.1885, Масква — 6.12.1972), украінскі і расійскі вучоны-біяхімік, заснавальнік укр. навук. школы біяхімікаў. Акад. АН Украіны (1929), AH СССР (1942), АМН СССР (1944), ганаровы акад. АН Беларусі (1947) і інш. замежных акадэмій. Герой Сац. Працы (1955). Сын УЛ.Паладзіна. Скончыў Пецярб. ун-т (1908). У 1916—54 праф. ВНУ y Кіеве і Харкаве. Адначасова з 1925 y Ін-це біяхіміі АН Украіны (дырэктар). 3 1939 віцэ-прэзідэнт, y 1946— 62 прэзідэнт АН Украіны. Навук. працы па біяхіміі вітамінаў, мышачнай і нерв. сістэм. Сінтэзаваў аналаг вітаміну К — вікасол, заклаў асновы функцыян. біяхіміі галаўнога мозга. Ленінская прэмія 1929. ПАЛАДЗІН Уладзімір Іванавіч (23.7.1859, Масква — 3.2.1922), расійскі батанік і біяхімік, заснавальнік школы фізіёлагаў і біяхімікаў раслін. Акад. Пецярбургскай АН (1914). Вучань К.А. Ціміразева. Бацька А.У.Паладзіна. Скончыў Маскоўскі ун-т (1883). У 1889— 1914 праф. Харкаўскага, Варшаўскага і Пецярбургскага ун-таў. Навук. працы па дыханні раслін, ролі ферментаў y гэтым працэ-
534
ПАЛАДЫ Й
ce. Даследаваў утварэнне і каардынацыю дзейнасці раслінных ферментаў, працэсы ператварэння бялкоў. Устанавіў розніцу паміж запаснымі бялкамі і бялкамі пратаплазмы, першаснымі і другаснымі прадуктамі іх распаду. Прапанаваў тэорыю дыхання раслін як сістэму ферментатыўных рэакцый. ПАЛДДЫЙ (лац. Palladium), Pd, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 46, ат. м. 106,42, адносіцца да плацінавых металаў. У прыродзе 6 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 1 0 2 , 104— 106, 108, 110. У зямной кары 10"6% па масе. Трапляецца ў самародным выглядзе, y выглядзе сплаваў (напр., паладзістая плаціна, якая мае 7—39% П.) і злучэнняў (напр., мінерал паладыт — аксід PdO). Адкрыты ў 1803 англічанінам У.Воластанам, названы ў гонар адкрыцця астэроіда Палада. Серабрыста-белы мяккі метал, t 1554 °С, t Kjn 2840 °С , шчыльн. 12 020 к г /м 3. Паводле хім. уласцівасцей найб. актыўны плацінавы метал. Добра раствараецца ў царскай гарэлцы, a таксама ў гарачых канцэнтраваных азотнай і сернай к-тах. Найб. устойлівыя злучэнні Pd(ll). У паветры акісляецца пры 600— 800 °С (пакрываецца тонкай цьмянай плёнкай PdO). Пры наф аванні ўзаемадзейнічае з галагенамі, халькагенамі, мыш’яком і крэмніем. Абарачальна паглынае ў значнай колькасці вадарод (да 900 аб’ёмаў на 1 аб’ём П ). Сплавы П. з інш. металамі выкарыстоўваюць для вырабу мед. інструментаў, зубных пратэзаў, y вытв-сці ювелірных вырабаў, хім. апаратуры, як каталізатары шматлікіх хім. рэакцый (гідрыравання, дэгідрыравання і інш ).
ПАЛДДЫО (Palladio; сапр. д ы П ’ е т р a М a н a р a; di Pietro Monaro) Андрэа (30.11.1508, г. Падуя, Італія — 19.8.1580), італьянскі архітэктар і тэарэтык архітэктуры; прадстаўнік Позняга Адраджэння. Пад кіраўніцгвам ДжДж.Трысіна атрымаў арх. і ўсебаковую гуманіст. адукацыю. У ранніх творах спалучаў рым. веліч шырокіх адкрытых аркад з венецыянскай свабодай і багаццем дэкору (т.зв. Базіліка ў Вічэнцы, перабудавана ў 1549 з палаца Раджоне, 13 ст.). Шматлікія палацы ў Вічэнцы (палацца Т’ене, К’ерыкаці, 1551; Вальмарана, пачаты ў 1566; т.зв. лоджыя дэль Капітаніо, 1571) — звычайна цагляныя пабудовы з ордэрнымі атынкаванымі фаса-
А.Паладыо. Палацца К ’ерыкаці ў г. Вічэнца. 1551.
дамі; ордэрную сістэму выкарыстоўваў ддя разнастайных кампазіцыйных варыяцый з улікам канкрэтных умоў буд-ва. Майстэрства гарманічна звязаць архітэктуру з ландшафтам выявілася ў вілах, адметных выразнасцю і прастатой форм і агульнай кампазіцыі (віла Капра ці «Ратонда» каля Вічэнцы, 1551—67, скончана ў 1580—91, арх. В.Скамоцы). У культавых пабудовах (царква СанДжорджа Маджорэ ў Венецыі, 1565— 80) аб’яднаў матыў ант. порціка на фасадзе з базілікальным тыпам храма. Адзін з першых стварыў праект тэатр. будынка новага часу (т-р «Алімпіка» ў Вічэнцы, 1580—85, скончаны арх. Скамоцы), y якім спалучыў класічную форму амфітэатра з ілюзорнымі дэкарацыямі сцэны. Аўтар трактата «Чатыры кнігі пра архітэктуру» (1570) — рэнесансавая інтэрпрэтацыя працы Вітрувія, кніг «Рымскія старажытнасці» (1554) і «Каментарыі да Юлія Цэзара» (1575). Творчасць П. паўплывала на развіццё класіцыстычнага кірунку ў еўрап. архітэктуры 17— 18 ст. (гл. Паладыянства). Te:. Рус. пер. — Четыре кннгм об архнтектуре. М., 1938. Літ:. А р к н н Д.Е. Образы архнтектуры м образы скульптуры. М., 1990.
ПАЛАДЫЯНСТВА, кірунак y еўрап. архітэктуры 17— 18 ст., які развіў (у рамках класійызмў) прынцыпы, закладзеныя ў творчасці італьян. архітэктара і тэарэтыка архітэктуры Позняга Адра-
А.Паладыо. План вілы «Ратонда» каля г. Вічэнца. 1551— 67.
джэння A.Паладыо. Першы прадстаўнік П. — арх. В.Скамоцы, які закончыў некат. пабудовы Паладыо (віла Капра ці «Ратонда» каля Вічэнцы і інш.). У 17 ст. найб. паслядоўна адбілася ў архітэктуры
А.Паладыо.
Дж.Э.Паладэ.
Вялікабрытаніі (І.Джонс) і Галандыі (Я. ван Кампен). Росквіт П. прыпадае на 18 ст., калі англ. (У.Кент, К.Кэмпбел і інш.) і ням. (Г.В.Кнобельсдорф, Ф.В.Эрдмансдорф) архітэктары ўзводзілі будынкі, адметныя строгай прастатой, вытанчанасцю форм і дэкору, мэтазгоднасцю планіроўкі, арган. сувяззю з наваколлем (пейзажныя паркі). У Pa d i пабудовы гэтага кірунку з’явіліся ў 1780—90-х r. і вылучаліся інтымнасцю і прастатой (Ч Камерон, Дж.Кварэнгі, А.М Львоў). На Беларусі ўплыў П. меў месца ў палацавай, сядзібнай, культавай архітэктуры 2-й пал. 18 — 1-й пал. 19 ст. Для збудаванняў характэрны прастата і рацыянальнасць планавай будовы, выкарыстанне ў арх.-маст. кампазіцыі перапрацаваных форм ант. ордэраў; палацы сім. кампазіцыі з анфіладнымі параднымі пакоямі ў цэнтры. Тыповымі для палацаў былі працяглыя, плоскасна вырашаныя фасады і пластычна багатыя порцікі (палацы ў Гомелі, в. Жылічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл ). Некат. паркавыя і службовыя пабудовы сядзіб мелі цэнтрычную кампазіцыю і былі аналагічныя збудаванням тыпу вілы «Ратонда» Паладыо («павільён руж» y сядзібе ў в. Старыя Пескі Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл., драўляны свіран y сядзібе на хутары Крыкалы, Пастаўскі р-н Віцебскай вобл.). Асобныя культавыя пабудовы мелі цэнтрычную кампазіцыю, адсутнічалі традыц. апсіды, аднолькава вырашаліся ўсе фа-
Да арт. Палалыянства. У . К е н т . Сядзібны дом Холкемхол y Норфалку (Вялікабрьгтанія). 1734— 59. Макет.
сады (Слаўгарадская царква Раства Багародзіцы, Стрэшынасая царква), пашырыліся храмы-ратонды (Чачэрская Спаса-Праабражэнская царква). Г.С.Ларкін. ПАЛДЦЭ (Palade) Джордж Эміль (19.11.1912, г. Ясы, Румынія), амерыканскі вумоны-цытолаг. Чл. Нац. АН ЗША, Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук. Скончыў Бухарэсцкі ун-т (1940). 3 1946 y Ракфелераўскім ін-це мед. даследаванняў y Нью-Йорку, з 1973 праф. і заг. аддзела мед. школы Іельскага ун-та ў г. Нью-Хейвен. Навук. працы па электронна-мікраскапічным вывучэнні марфалогіі клетачных структур, біяхіміі клеткі. Адзін з распрацоўшчыкаў метаду дыферэнцыяльнага цэнтрыфугавання. У 1953 выявіў і апісаў рыбасомы, дэталёва вывучыў структуру мітахондрый. Нобелеўская прэмія 1974 (разам з А.Клодам і К.Р.Дэ Дзювам). ПАЛАЁЛА (Pollaiolo, Pollaiuolo; сапр.
Б е н ч ы; Вепсі) Антоніо дэль (17.1.1433, г. Фларэнцыя, Італія — 4.2.1498), італьянскі жывапісец, скульптар, ювелір і гравёр. Прадстаўнік фларэнтыйскай школы Ранняга Адраджэння. Зазнаў уплывы Данатэла і Андрэа дэль Кастаньё. Творчасць вызначалася спалучэннем экспрэсіўнай манеры з рацыяналістычным пафасам пазнання заканамернасцей рэальнага свету, глыбокім веданнем анатоміі, механікі рухаў
А.Палаёла. Геракл і гідра. Каля 1465.
чалавека, перспектывы, цікавасцю да выяўлення пейзажу, вытанчанасцю лініі і яснай пластычнасцю формы. Аўтар карцін «Успенне Марыі Егіпецкай», «Анёл і Товій», «Давід», «Апалон і Дафна», «Геракл і пдра», «Геракл і Антэй» (абедзве каля 1465), проіфільных пар-
трэтаў жанчын (1460-я г.); пано «Пакутніцтва св. Себасцьяна» (1475); фрэскі «Танец аголеных» на Віле дэла Галіна ў Арчэры (Таскана, каля 1466—71), алтара з 3 святымі і фрэскі з 2 анёламі над ім (1466—67) y капэле кардынала Партугальскага ў царкве Сан-Міньята аль Монтэ ў Фларэнцыі; скульптур «Бюст воіна», «Геракл і Антэй» (каля 1475—80); надмагілляў папы Сікста IV (1484—92) y Гротах Ватыкана, папы Інакенція VIII (1498) y саборы св. Пятра ў Рыме; медзярыта «Бітва аголеных» (1470); рэлікварыяў, залатых крыжоў і пераплётаў кніг, сярэбранага алтара Фларэнцыі (1477) і інш. Часта супрацоўнічаў з братам — П’ера дэль П. (1443—96). ПАЛАЖЙВІЧЫ, вёска ў Старадарожскім р-не Мінскай вобл., на р. Даколька, на аўтадарозе Глуск—Старыя Дарогі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Старыя Дарогі, 166 км ад Мінска. 519 ж., 170 двароў (2000). Лясніцтва, спіртзавод. Пач. школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
ПАЛАЖ&ННЕ, нарматыўны акт, які мае зводны, кадыфікацыйны характар і вызначае структуру, функцыі, кампетэнцыю сістэмы органаў дзяржавы або аднаго дзярж. органа. Вызначае парадак дзеянняў дзярж. органаў і арг-цый y пэўных выпадках (напр., Інструкцыя аб парадку вядзення прац. кніжак на прадпрыемствах, ва ўстановах і арг-цыях) або рэгулюе сукупнасць арганізац., маёмасных, прац. адносін па канкрэтным пытанні. «ПАЛАЖ бнНІ» 19 ЛІ0ТАГА 1861, сукупнасць заканад. актаў, што аформілі адмену прыгоннага права ў Рас. імперыі. Зацверджаны імператарам Аляксандрам II 3 сак. (19 лют. па старым стылі) 1861, апублікаваны 17.3— 14.4.1861. Складаліся з «Агульнага палажэння аб сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці», 4 «Мясцовых палажэнняў», «Правіл» і «Дадатковых правіл». Гл. Сялянская рэформа 1861. ПАЛАЗЕР’Е, П а ў а з е р ’ е, возера ва Ушацкім р-не на мяжы з Бешанковіцкім р-нам Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 28 км на У ад г.п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл. 8 км2, даўж. 4,8 км, найб. шыр. 1,9 км, найб. глыб. 17 м, даўж. берагавой лініі 17,9 км. Пл. вадазбору 30,9 км2. Катлавіна складаецца з паўн. глыбакаводнага (17 м) і паўд. мелкаводнага (да 9 м) плёсаў. Схілы выш. 2— 8 м, часткова разараныя, на Пн і ПнЗ — 20—25 м, параслі лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, участкамі зліваюцца са схіламі. Шматлікія залівы. На 3 і У пойма шыр. да 100— 150 м. Дно роўнае, y паўн. плёсе лейкападобнай формы, да глыб. 1 м пясчанае, да 2 —3 м укрыта апясчаненымі адкладамі, глыбей сапрапелістае, на макс. глыбінях ілістае. 2 невял. астравы. Мінералізацыя вады 140—
ПАІ1АНЕВІЧ
535
150 мг/л, празрыстасць 2,6 м. Эўтрофнае. Расліннасць да глыб. 3—4 м: рдзесты, харавыя водарасці, рагаліснік. Возера зарыблялася сазанам, карпам. Упадаюць ручаі з азёр Любжынскае, Калесіна і возера без назвы, выцякае ручай y воз. Крывое, злучана канавай з воз. Мугірына. Анатоль Сямёнавіч (25.5.1920, с. Вярхоўка Барскага р-на Вінніцкай вобл., Украіна — 23.6.1979), бел. вучоны ў галіне батанікі. Д-р біял. н. (1965), праф. (1966). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1942). 3 1969 заг. кафедры Гомельскага ун-та. Навук. працы па марфалогіі, генезісе і тэратагенезе, біялогіі і экалагічнай радыебіялогіі караняплодаў, фізіялогіі росту раслін, насенняводстве і селекцыі с.-г. культур. Кіраваў складаннем гербарыя Палесся (35 тыс. аркушаў). ПАЛАМАРЧУК
Тв:. Заповедннк на Прнпятн. Мн., 1976 (у сааўт.); Гербарнй Белорусского Полесья кафедры ботанякн Гомельского унмверсятета (разам з ГЛ.Папамарчук) / / Ботаннч. журн. 1978. Т. 63, № 7.
ПАЛАНА, пасёлак гар. тыпу, цэнтр (з
1930) Каракскай аўт. акругі ў Расіі, на 3 п-ва Камчатка, на р. Палана, за 8 км ад яе ўпадзення ў Ахоцкае мора. Вядомы з 1876. 4,1 тыс. ж. (1993). Рыбная прам-сць. Краязн. музей. У раёне здабыча бурага вугалю.
Возера Палазер’е
ПАЛАНГА (Palanga), горад y Літве на беразе Балтыйскага м., за 12 км ад чыг. ст. Крэцінга. Вядомы з 1161. 20 тыс. ж. (1990). Аэрапорт. Апрацоўка бурштыну. Музей бурштыну ў б. палацы Тышкевічаў. Кліматабальнеагразевы курорт (з пач. 19 ст.). Асн. лек. фактары: марскія купанні (чэрв.—жн.), мінер. крыніцы з хларыдна-натрыева-кальцыевымі водамі, тарфяныя гразі, дробнапясчаны пляж. Лечаць хваробы сардэчна-сасудзістай, нерв. сістэм, органы дыхання, парушэнні абмену рэчываў. Санаторыі, дамы адпачынку, пансіянаты. ПАЛАНЕВІЧ Гіпаліт (псеўд. Г.Н я м і г а; 23.7.1907, Міншчына — 24.10.1997), грамадска-культурны дзеяч бел. эміграцыі, гісторык. Скончыў ся-
536
ПАЛАНЕЙЧЫК
____ ____________________________ —
рэднюю школу ў Мінску, пед. ін-т y Ленінградзе (1932). У 1936—40 па падазрэнні ў «нацдэмаўшчыне» зняволены ва Ухта-Іжэлескім лагеры (Рэспубліка Комі, Расія). Пасля вызвалення настаўнічаў y Беларусі. 3 1944 y амер. акупац. зоне ў Германіі, выкладаў гісторыю, кіраваў драм. гуртком y Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы (1945—50). У 1950-я г. супрацоўнічаў з Ін-там па вывучэнні гісторыі і культуры СССР (г. Мюнхен). Пераехаў y ЗША, дзе скончыў ун-т (1962), працаваў y сістэме б-к НьюЙорка, адзін з арганізатараў бел. тэатр. груп y рэгіёне Нью-Йорк—Нью-Джэрсі, бел. каталіцкага руху ў ЗША. Аўтар артыкулаў па гісторыі адукацыі, навукі і культуры БССР (апубл. ў Беларускім зборніку»), кн. «Інстытут беларускай культуры — Беларуская Акадэмія навук — Акадэмія навук БССР» (Мюнхен, 1957). Друкаваўся ў эмігранцкіх часопісах, газетах. Г.Г.Сяргеева. ПАЛАНЕЙЧЫК Апанас Кузьміч (1900, в. Радуцічы Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 1921), удзельнік партыз. руху на Беларусі ў час польскай інтэрвенцыі. 3 1919 вёў падп. работу ў Слуцкім і Бабруйскім пав. Вясной 1920 y раёне Старых Дарог арганізаваў некалькі партыз. атрадаў, якія разбурылі чыг. ст. Дараганава, мост цераз Пціч, пусцілі пад адхон варожы эшалон, перадавалі камандаванню Чырв. Арміі звесткі разведкі, вялі агітац. работу сярод сялян. У чэрв. 1920 партыз. атрад П. разам з Чырв. Арміяй удзельнічаў y фарсіраванні Бярэзіны каля мяст. Ялізава і вызваленні Асіповіч. 3 ліп. 1920 на парт. рабоце. Забіты бандытамі. ПАЛАНЕНІКІ, палонныя ў ВКЛ, адзін з відаў чэлядзі нявольнай. Выконвалі паншчыну і інш. работы, жылі пры fleapax феадалаў, некат. мелі сваё жыллё і ўчасткі зямлі. Паступова палон як крыніца папаўнення чэлядзі нявольнай страціў сваё значэнне. П. часта выкуплялі і як феадальна-залежных сялян саджалі на зямлю, ператвараючы іх y агароднікаў. Заканадаўства ВКЛ 16 ст. было накіравана на памяншэнне колькасці чэлядзі нявольнай, ператварэнне яе ў сялян, якія займаюцца апрацоўкай зямлі. Статут ВКЛ 1588 адмяняў назву «чэлядь неволная» і ўказваў, што ў далейшым гэта катэгорыя насельніцтва будзе называцца «челедью дворною отчызною матернстою купленою або полоненнкамм». Збеглых П., як і інш. чэлядзь, належала шукаць і вяртаць з усёй сям’ёй і маёмасцю феадалу. П. нельга было завяшчаць маёмасць, не падараваўшы ім спачатку волю. Т. І.Доўнар. ПАЛАНЕЦКІ Леанід Захаравіч (н.. 9.9.1937, Мінск), бел. вучоны ў галіне кардыялогіі. Д-р мед. н., праф. (1988). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1961). 3 1977 y Бел. НДІ кардыялогіі (заг. лабараторыі).' Навук. працы па інфарм. тэхналогіях для аператыўнай дыягностыкі на
аснове персанальных камп’ютэраў, метадах бескампрэсійнай ацэнкі артэрыяльнага ціску, неінвазійным гемадынамічным маніторынгу, медыкаментознай тэрапіі хворых с кардыягенным шокам і гіпертанічным крызам. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Т в Ннструментальные методы нсследовання в кардколошм: Руководство. Мн., 1994 (у сааўт ); Мнфаркт мнокарда: Днагностнка н леченне. Мн., 1999 (разам з У.У.Мірончыкам, IЛ Паланецкім).
ПАЛАНЁЦКІ УНІВЕРСАЛ, заканадаўчы акт, падпісаны Т.Касцюшкам 7.5.1794 y лагеры каля мяст. Паланец пад Сандамірам y час паўстання 1794. Складзены пры ўдзеле Т.Калантая. Быў 1 -й спробай усебаковага рэфармавання становішча сялян y Рэчы Паспалітай, меў на мэце прыцягнуць іх да ўдзелу ў паўстанні. Абвясціў аб прадастаўленні сялянам асабістай свабоды пры ўмове іх разліку з землеўладальнікам, скарачэнні паншчыны на 33—50% y часе паўстання і яе адмене для сялян, якія далучыліся да паўстання, прызнаў права сялян на зямлю, якую яны апрацоўвалі, і забараніў іх згон. У якасці кампенсацыі землеўласнікам за змяншэнне паншчыны П.у. прадугледжваў заключэнне з сялянамі дагавораў аб наёмнай працы (фактычна прымусовай). Быў устаноўлены ін-т дазорцаў, якія павінны былі разглядаць спрэчкі паміж сялянамі і землеўласнікамі. Рэалізацыя універсала сустрэла процідзеянне шляхты. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) рэформы, прадугледжаныя П.у., скасаваны новымі дзярж. ўладамі. ПАЛАНІЗАЦЫЯ, сістэма мерапрыемстваў дзярж. органаў, культ. устаноў і каталіцкага духавенства па асіміляцыі бел. народа. У правядзенні П. актыўна ўдзельнічалі польскія і паланізаваныя феадалы і шляхта, што жылі на Беларусі, a таксама мясц. пласты насельніцтва пасля прыняцця імі каталіцкай веры. Першьм сімптомы П. абазначыліся пасля Крэўскай уніі 1385, калі ў заснаваных на бел. землях касцёлах асн. набажэнства пачалі весці на лац., a казанні — на польск. мовах. 3 пашырэннем уплыву каталіцызму на Беларусі ішло паступовае ўмацаванне пазіцый польск. элемента ў сістэме адукацыі, кнігавыдавецкай справе. 3 324 кніг, надрукаваных y ВКЛ y 1525—99, 151 выдадзена на лац., 114 — на польск., 50 — на старабел. мовах. П. бел. народа ўзмацнілася пасля Люблінскай уніі 1569. У 1696 усеагульная канфедэрацыя саслоўяў Рэчы Паспалітай прыняла пастанову, y якой зафіксавана, што ў службовым справаводстве ВКЛ «усе рашэнні павінны складацца на польскай мове». Пасля 1696 пачала зніжацца роля бел. мовы ў міжасобасных зносінах людзей, асабліва сярод заможных, прывілеяваных прадстаўнікоў насельніцтва. Гал. прычына істотнай страты беларусамі сваёй культ.-моўнай адметнасці — y свядомай дзейнасці свецкай і духоўнай улад Рэчы Паспалітай. П. беларусаў мела месца і пасля Ta ro, як іх землі ў выніку 3 падзелаў Рэчы
Паспалітай (1772, 1793, 1795) былі далучаны да Рас. імперыі. Цяпер такую палітыку ажыццяўлялі гал. чынам каталіцкае духавенства, y якога на Беларусі было шмат касцёлаў, кляштараў і навуч. устаноў, a таксама польск. прафесійныя і прыдворныя тэатры. П. аслабела толькі пасля задушэння паўстання 1863— 64, калі ўжо палякам давялося адстойваць сваю культуру і мову ад русіфікацыі. 3 пач. 1-й сусв. вайны 1914— 18, якая прывяла да захопу герм. інтэрвентамі зах. часткі бел. зямель, палітыку П. разам з каталіцкім духавенствам праводзілі розныя шавіністычныя польскія партыі і культ.-асв. рухі. П. ўзмацнілася пасля змены герм. акупацыі Беларусі польскай, і калі паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 да Польшчы адышла значная частка тэр. Беларусі (гл. Заходняя Беларусь). Нягледзячы на ўпартае супраціўленне П. беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, пазіцыя польск. культуры і мовы, якія мелі сталую падтрымку з боку дзяржавы і каталіцкага духавенства, станавілася ўсё больш трывалай на «крхах усходніх». Перад уз’яднаннем y вер. 1939 Зах. Беларусі з БССР тут ужо амаль не было бел. школ, адсутнічалі ўмовы для развіцця бел. прафесійнай нац. культуры. У той ці інш. сферы П. праводзілася на этнічных бел. землях Польшчы і ў пасляваен. перыяд. У наш час y гэтым краі Польшчы далёка не поўнасцю задавальняюцца патрэбы нац.-культ. развіцця беларусаў. Элементы П. назіраюцца і сёння ў практыцы некат. каталіцкіх храмаў на тэр. суверэннай Рэспублікі Беларусь. Л.М.Лыч. ПАЛАНІЗМ, слова, запазычанае з польскай мовы. У бел. мову пачалі пранікаць з канца 14 ст. Працэс актыўнага папаўнення слоўніка бел. мовы П. працягваўся да 1930-х г. Запазычанне іх адбывалася 2 шляхамі: вусным (у выніку зносін беларусаў з палякамі як з суседнім народам і з прадстаўнікамі польск. народа, што жылі на Беларусі) і пісьмовым (праз пераклады твораў з польск. мовы на бел.). Сярод П. выдзяляюцца грамадска-паліт. тэрміны («айчына», «братэрства»), ваен. («моц», «палкоўнік»), бытавыя словы («пярсцёнак», «сукенка»), прастамоўныя («быдла», «лямант»). Праз польск. мову ў бел. лексіку прыйшла значная колькасць слоў з інш. моў (лац. «колер», ням. «карэта»). Лексіцы польск. паходжання ў сучаснай бел. мове ўласцівыя: спалучэнні «ен» («эн»), «ён»(«он»), «ан» на месцы насавых галосных ç, 4 («парэнчы», «маёнтак», «вандроўка»); «-дл-» («кавадла», «страшыдла»); «-лу-» паміж зычнымі («слуп», «тлусты»); суфіксы «-іск-а» («вятрыска»); «-унак» («пакунак»); «-ізн-а» («бялізна»); цвёрдае вымаўленне зычных перад галоснымі «е» («э»): «бэз», «пэўны»; «я» («а») на месцы ўсх.-слав. «е» («э»): «жалязка», «бляск»; гук «ц» (на месцы «ч»): «цудоўны» (рус. «чудесный»), «цурацца» (рус. «чуждаться»). П.У.Сцяцко.
ПАЛАНІНЫ, п л a н і н ы (ад балг., сербскахарвацкага, славенскага планіна — гара, горны ланцуг, горная паша), слабаўзгорыстыя верхнія ўчасткі Карпат і асобных хрыбтоў Балканскага п-ва, пакрытыя высакатраўнымі лугамі. Выкарыстоўваюцца як летнія пашы і сенажаці. Тэрмін уваходзіць y склад назваў шэрагу хрыбтоў (напр., СтараПланіна) і асобных вяршынь. ПАЛАН&З [польск. polonez ад франц. (danse) polonaise польскі танец], старадаўні польскі танец-шэсце ўрачыстага характару. Жанрава вызначальныя рысы — 3-дольны тактавы памер, тыпо-
вая рытмаформула J J~J J J J J, каданс
ЛПапярэднік Я JJ. П. — 4-дольны павольны «пешы> танец, які вылучыўся з вясельных абрадавых танцаў, y 17 ст. адкрываў вясковыя святы або выконваўся ў час вяртання з палявых работ. У 18 ст. пад назвай «польскі танец* пашырыўся ў шляхецкім асяроддзі, дзе набыў ваяўнічы характар. У канцы 18 ст. атрымаў назву «П * Адыграў прыкметную ролю ў фарміраванні нац. аблічча польскай прафес. музыкі. 3 1790-х г., калі паявіліся «Паланэзы не для танца» М.К.Агінскага, і ў 19 ст., y перыяд рамантызму, П. узбагаціўся рысамі паэмнасці, значна пашырыўся яго эмац. дыяпазон. Вяршыні развіцця дасягнуў y творчасці Ф.Ш апэна. Да П. звярталіся І.С.Бах, В.А.Моцарт, К.М.Вебер, М.Глінка, A. Скрабін, А Лядаў і інш.
1795 y складзе Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. ў Жухавіцкай вол. Навагрудскага пав. У 1845 пад апякунствам К.Радзівіла ў П. знаходзілася рэдакцыя час. «Народ і час», які выдаваў Я.Фіпіповіч (выйшаў 1 нумар). У час паўстання 1863— 64 y наваколлі П. дзейнічалі паўстанцкія атрады. У сярэдзіне 1880-х г. пад назвай П. былі 3 нас. пункты: мястэчка (454 ж., 62 двары, касцёл, капліца, земскае нар. вучылішча, вадзяны млын, крама), вёска (9 двароў) і маёнтак. У пач. 20 — сяло (459 ж., 89 двароў) і маёнтак (29 ж ). 3 1921 y складзе Польшчы, мястэчка (523 ж., 99 двароў, цэнтр гміны Баранавіцкага пав. Навагрудскага ваяв.) і фальварак (77 ж., 9 дамоў). 3 1939 y БССР, вёска. 3 12.10.1940 цэнтр сельсавета ў Гарадзішчанскім р-не. 3 14.4.1960 y Савіцкім с/с, з 25.12.1962 y Баранавіцкім р-не. 3 12.9.1986 зноў цэнтр сельсавета. Г.ІДулеба.
ПАЛАНЙЧКАЎСКІ ПАЛАЦАВА-ПАРКАВЫ АНСАМБЛЬ, помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва канца 18 — 1-й пал. 19 ст. y в. Паланэчка Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Уключаў палац, капліцу-пахавальню, аранжарэю, уязную браму, млын, парк. П a л a ц закладзены К.Радзівілам. Пабудаваны ў 1-й пал. 19 ст. ў стылі ампір на левым беразе р. Змейка, y 2-й пал. 19 ст. аднаўляўся А.С.Радзівілам. У 19 ст. ў палацы былі б-ка, архіў, калекцыі ну-
ПАЛАС____________________ 537 ярусна ўзнятымі пакатымі шатровымі дахамі. Цэнтр. частка гал. фасада вылучана плоскімі піляетрамі, дэкарыравана гермамі (на 2-м паверсе) і была завершайа трохвугольным франтонам (не захаваўся), на тымпане якога знаходзіўся герб уладальнікаў Радзівілаў (належаў ім да 1939). Плоскасныя фасады расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі, аздобленымі плоскімі ліштвамі з сандрыкамі на фігурных кранштэйнах і філёнгамі, размежаваны міжпаверхавымі паясамі. П a р к пейзажна-рэгулярнай планіроўкі складаўся з 2 частак. Пейзажная частка (з сажалкай) размешчана перад палацам на 4 тэрасах, якія з невял. перападамі спускаліся да ракі. Верхняя прамавугольная тэраса, умацаваная падпорнымі сценкамі, па перыметры была абсаджана таполяй чорнай пірамідальнай. На газоне перад палацам — сонечны гадзіннік. Алея па падоўжнай восі ішла праз парк да капліцы-пахавальні заснавальніка сядзібы. За палацам быў разбіты рэгулярны «французскі парк» са шпалерамі і баскетамі. А.М.Кулагін.
П.Чайкоўскі,
Найб. раннія звесткі пра П. на Беларусі адносяцца да 1780-х г. і звязаны з творчасцю Я.Д.Голанда (арыя Паляка з оперы «Чужое багацце нікому не на карысць», паст. 1780, Нясвіж) і Р.Вардоцкага (арыя з оперы «Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас», паст. ў школьным т-ры Забельскага дамініканскага калегіума, Верхнядзвінскі р-н). У 19 ст. вядомы П. для канцэртнага выканання ІДабравольскага (для скрыпкі), Міхала Казіміра Агінскага (для скрыпкі і фп.), Міхала Клеафаса Агінскага і B. Казлоўскага (для арк.), Н.Орды, А.Абрамовіча, С.Манюшкі, К.Ельскага, Ф.Міладоўскага (для фп.) і інш. Асаблівую папулярнасць набыў П. «Развітанне з Радзімай» Міхала Клеафаса Агінскага. 3 сучасных бел. кампазітараў П. пісалі Дз.Лукас (з музыкі да кінафільма «Несцерка»), Ю.Бяльзацкі (з сюіты на тэмы польск. нар. танцаў), Г.Вагнер (з балета «Падстаўная нявеста») і інш. І.Дз.Нозіна.
ПАЛАНЙЧКА, вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Змейка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 34 км на ПнУ ад г. Баранавічы, 236 км ад Брэста, 21 км ад чыг. ст. Пагарэльцы. 647 ж., 283 двары (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры — Паланэчкаўскі палацава-паркавы ансамбль, Паланэчкаўскі Юр ’еўскі касцёл. Вядома з 16 ст. як мястэчка ў Навагрудскім пав. Належала Рудаміпам-Дусяцкім, потым Радзівілам, пры якіх пабудаваны палац. 3
Паланэчкаўскі палацава-паркявы ансамбль. 3
Паланэчкаўскі Юр’еўскі касцёл.
малюнка Н.Орды. 19 ст. мізматычная і твораў мастацтва. Значна пашкоджаны ў 1917 і асабліва ў 1943; адноўлены. Мураваны палац мае сім,восевую 3-часткавую кампазіцыю. У цэнтры дамінуе 2-павярховы ў плане набліжаны да квадрата будынак, да якога з бакоў далучаны галерэямі квадратныя ў плане 1-павярховыя павільёны. Да паўд.-зах. боку ў 2-й пал. 19 ст. прыбудаваны корпус зімовага саду (аранжарэя) y рэтраспектыўных формах готыкі (не захаваўся). Будынкі накрыты
Паланэчкаўскі палацава-паркавы ансамбль Галоўны фасад палаца. Ф оіа пач. 20 ст.
ПАЛАНЙЧКАЎСКІ Й Р ’ЕЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік драўлянага дойлідства 18— 19 ст. y в. Паланэчка Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Пабудаваны ў 1751, y 1899 рэканструяваны (арх. К.Вайцяхоўскі) непадалёку ад Паланэчкаўскага палацава-паркавага ансамбля. У архітэктуры выкарыстаны элементы стылю несапраўднай готыкі. Прамавугольны ў плане асн. аб’ём з 5-граннай апсідай. 3 У да апсіды прылягаюць 2 нізкія сакрысціі, аднасхільныя дахі якіх сіметрычна выступаюць за асн. аб’ём. 3 захаду на гал. фасадзе 2 вежы, завершаныя глухімі чацверыкамі з высокімі пірамідальнымі шатрамі. Паміж вежамі — франтон з люнетам. Гал. ўваход аформлены дэкар. ганкам з 2-схільным навесам на 2 калонках. У інтэр’еры арган, аздоблены віленскім майстрам Ф.Астрамескім (1897), 2-ярусны разьбяны алтар. Т.І.Чарняўская, ММ.Яніцкая. ПАЛАС, двухбаковы дыван без ворсу ручной ці машыннай работы.
538__________________ ПАЛАС ПАЛАС Пётр Сімон (22.9.1741, Берлін — 8.9.1811), расійскі прыродазнавец, географ і падарожнік. Акад. Пецярбургскай АН (1767). Вучыўся ў Германіі, Галандыі, Вялікабрытаніі. 3 1767 жыў y Расіі. У 1768—74 узначаліў экспедыцыю Пецярбургскай AH y цэнтр. вобласці Расіі, раёны ніжняга Паволжа, Прыкаспійскай нізіны, сярэдняга і паўд. Урала, паўд. Сібіры. Навук. працы па заалогіі, палеанталогіі, батаніцы, этнаграфіі і інш. Адкрыў і апісаў шмат відаў млекакормячых, птушак, рыб, насякомых і інш. жывёл, y т.л. ланцэтніка. Даследаваў выкапнёвыя рэшткі буйвала, маманта, валасатага насарога. Адлюстраваў гіст. развіццё жывёльнага свету ў выглядзе радаслоўнага дрэва. Аўтар прац: «Падарожжа па розных правінцыях Расійскай дзяржавы» (т. 1—3, 1773— 88) і «Флора Расіі» (т. 1—2, 1784—88). ПАЛАСА АДЧУЖФННЯ, п a л a с a a д в о д y, тэрыторыя абапал шашэйных дарог і чыгунак (да 50 м з кожнага боку), выключаная з землекарыстання. На П.а. ствараюцца лесапалосы, якія ахоўваюць дарогу ад неспрыяльных метэаралагічных і інш. фактараў (заносу снегам, пяском, размыву). Буд-ва ў межах палос, не звязанае з патрэбамі абслугоўвання дарог, забаронена. IÏAJIACÂ ПРАПУСКАННЯ, дыяпазон частот для забеспячэння перадачы сігналу з дапушчальнымі скажэннямі яго формы. У межах П.п. амплітудна-частотная характарыстыка (АЧХ) акустычнай, радьіётэхн. ці аптычнай прылады дастаткова раўнамерная, a яе фазавачастотная характарыстыка (ФЧХ) лінейная. Асн. параметры: шырыня П.п., нераўнамернасць АЧХ і нелінейнасць ФЧХ. Патрабаванні да П.п. пэўнага апарата (канала сувязі) вызначаюцца яго прызначэннем. Напр., для тэлеф. сувязі дастаткова П.п. (па нізкай частаце) 300—3400 Гц, для высакаякаснага ўзнаўлення муз. твораў 30— 15 000 Гц, для радыёканалаў наземнага тэлевізійнага вяшчання — шырыня П.п. 6,7 ці 8 МГц y залежнасці ад стандарта. ПАЛАСАТЫЯ СПЁКТРЫ, аптычныя спектры малекул і крышталёў. Узнікаюць пры электронных пераходах y малекулах і міжзонных пераходах y крышталях, складаюцца з шырокіх спектральных палос, размяшчэнне якіх y спектрах рознае для розных рэчываў. П.с. простых малекул распадаюцца на больш вузкія вагальныя палосы і вярчальныя лініі, y складаных малекул звычайна суцэльныя (не маюць дыскрэтнай структуры). Гл. таксама Малекулярныя спектры, Спектры крышталёў. ПАЛАТА (ад лац. palatium палац), 1) y сярэдневяковай рус. архітэктуры зала, звычайна бясстоўпная ці з адным стаўпом, што падгрымлівае скляпенне. 2) Установа, якая размяшчаецца ў падобных залах (напр., Аружэйная П.). 3) Асобны
пакой y бальніцах для размяшчэння
пазбаўленне гонару; y якасці суда І-Й
хворых.
інстанцыі — справы па абвінавачванні
ПАЛATA, I) назва прадстаўнічых органаў ці іх асобных састаўных частак (напр., Нац. сход Рэспублікі Беларусь складаецца з 2 П. — П. прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі). 2) Назва некат. дзярж. ці грамадскіх арг-цый і ўстаноў (напр., Кніжная П., Гандлёва-прамысловая П.). 3) У дарэв. Расіі судовыя П. — органы па разглядзе грамадз. і крымінальных спраў (уведзены суд. рэформай 1864). ПАЛАТА, рака ў Пскоўскай вобл. Расіі і Полацкім р-не Віцебскай вобл. Беларусі; правы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 93 км. Пл. вадазбору 651 км2. Выцякае з воз. Колпіна за 1,4 км на ПнУ ад в. Колпіна Невельскага р-на, цячэ праз воз. Неклач (Расія), па Полацкай нізіне і воз. Ізмак. Вусце ў межах г. Полацк. Даўж. на тэр. Беларусі 86 км, пл. вадазбору больш за 470 км2. Прытокі: Лютая, Страдань (справа), Тросніца і Чаргоўка (злева). Даліна трапецападобная, шыр. 100— 400 м. Пойма двухбаковая, месцамі адсутнічае, шыр. 150—300 м. Рэчышча моцназвілістае, на асобных участках y верхнім і сярэднім цячэнні на працягу 14,2 км каналізаванае: шыр. яго 5— 10 м, ніжэй упадзення р. Лютая месцамі да 30 м. Замярзае ў 1-й дэкадзе снеж., крыгалом y пач. красавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 4,8 м3/с. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэм. Пры ўпадзенні ў Зах. Дзвіну — г. Полацк. ПАЛАТА, вёска ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., каля р. Папата. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 25 км на ПнУ ад г. Полацк, 130 км ад Віцебска, 5 км ад чыг. ст. Палата. 634 ж., 273 двары (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі гарадзішча днепра-дзвінскай культуры. ПАЛАТА а б ш ч ы н , назва ніжніх палат парламента ў Вялікабрытаніі і Канадзе. ПАЛАТА ДЭПУТАТАЎ, назва аднапалатных парламентаў Грэцыі, Лкжсембурга і ніжніх палат парламентаў Балівіі, Бразіліі, Венесуэлы, Дамініканскай Рэспублікі, Італіі, Мексікі і некаторых інш. краін. ПАЛАТА КРЫМІНАЛЬНАГА СУДА, вышэйшы судовы орган па крымінальных справах y губернях Рас. імперыі. Уведзены на падставе «Устанаўлення для кіравання губерняў Усерасійскай імперыі» 1775. У 1778 П.к.с. ўведзены ў Полацкай і Магілёўскай губ., y 1795 — y Мінскай губ. Апеляцыйная інстанцыя (2-я інстанцыя) для верхняга земскага суда, губернскага магістрата, верхняй расправы. У якасці рэвізійнай (рашаючай) інстанцыі разглядала справы аб злачынствах, якія прадугледжвалі смяротнае пакаранне, гандлёвае пакаранне,
ў елужбовых злачынствах. Апеляцыйнай і рэвізійнай інстанцыяй для П.к.с. быў Сенат. У склад палаты ўваходзілі старшыня, 2 саветнікі і 2 асэсары. Паводле ўказа Паўла I ад 6.2.1797 П.к.с. на тэр. Беларусі скасаваны і заменены гал. судамі. Адноўлены ў 1831 як апеляцыйная і рэвізійная інстанцыя для павятовых судоў і магістратаў. У якасці 1-й інстанцыі разглядалі справы аб службовых злачынствах чыноўнікаў. У адносінах да судоў 1-й інстанцыі мелі адм. паўнамойтвы і маглі аб’яўляць вымовы і накладаць штрафы на чыноўнікаў ніжэйшых судоў. Пасля 1831 y склад палаты ўваходзілі старшыня, саветнік (з 1837 таварыш старшыні) і па 2 засядацелі ад дваран і купецтва. Справаводства вялося на рус. і польскай (да 1831) мовах. У 1867 П.к.с. паводле ўказа Сената аб’яднаны з пшштомі цывільнага суда ў злучаныя палаты крымінальнага і цывільнага суда. А.У.Марыскін. ПАЛАТА Л0РДАЎ, назва верхняй палаты парламента Вялікабрытаніі, y склад якой уваходзяць свецкія і духоўныя лорды (пэры). ПАЛАТА ПРАДСТАЎНІК0Ў, назва аднапалатных парламентаў на Кіпры, Мальце, Новай Зеландыі, ніжніх палат парламентаў Рэспублікі Беларусь, Бельгіі, Калумбіі, 3LLJLA, Філіпін, Ямайкі, Японіі і некаторых інш. краін. ПАЛАТА САВЁТНІКАЎ, назва верхняй палаты парламента Японіі. ПАЛАТА ЦЫВІЛЬНАГА СУДА, вышэйшы судовы орган па цывільных справах y губернях Рас. імперыі. Уведзены на падставе «Устанаўлення для кіравання губерняў Усерасійскай імперыі» 1775. У 1778 уведзены ў Полацкай і Магілёўскай губ., y 1795 — y Мінскай губ. Апеляцыйная інстанцьм (2-я інстанцыя) па цывільных справах для верхняга земскага суда, губернскага магістрата, верхняй расправы. У якасці суда 1-й інстанцыі разглядала цывільныя справы з коштам іску не ніжэй за 500 руб. Да адмены Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 на тэр. Беларусі (да 1840) цывільныя справы разглядаліся ў палаце на падставе заканадаўства Рас. імперыі (справы, якія закраналі інтарэсы казны) і норм мясц. права. У склад палаты ўваходзілі старшыня, 2 саветнікі і 2 асэсары. 6.2.1797 паводле ўказа Паўла I П.ц.с. на тэр. Беларусі скасаваны і заменены гал. судамі. Адноўлены ў 1831 як апеляцыйная і рэвізійная інстанцыя для павятовых судоў і магістратаў. У якасці 1-й інстанцыі разглядалі справы па спрэчках аб гарадах, маёнтках, якія знаходзіліся на тэр. розных паветаў. У дачыненні судоў 1-й інстанцыі мелі адм. паўнамоцтвы і маглі аб’яўляць вымовы і накладаць штрафы на чыноўнікаў ніжэйшых судоў. Пасля 1831 y склад палаты ўваходзілі старшыня, саветнік (з 1837 таварыш старшыні) і па 2 засядацелі ад два-
ран і купецтва. Справаводства вялося на рус. і польскай (да 1831) мовах. У 1867 паводле ўказа Сената П.ц.с. аб’яднаны з палатамі крымінальнага суда ў злучаныя палаты крымінальнага і цывільнага суда. А.У.Марыскін. ПАЛАТАГРАФІЯ (ад лац. palatum паднябенне + ...графія), адзін з метадаў эксперым. фанетыкі, з дапамогай якога вызначаецца месца сутыкнення языка з паднябеннем пры гукаўтварэнні. Адрозніваюць П. статычную і дынамічную. Здымкі, або артыкуляцыйньм карты, з адлюстраваннем розных органаў маўлення ў час вымаўлення гукаў пэўнай мовы падзяляюць на палатаграмы (паднябенне), лабіяграмы (губы), лінгваграмы (язык), рэнтгенаграмы (маўленчы апарат цалкам). Літ.: Б а р ы ш н і к а в а К.К., П а д л у ж н ы А.І. Эксперыментальна-фанетычныя даследаванні ў Беларусі / / Бел. лінгвістыка. 1974. Вып. 5. А.В.Зінкевіч.
ПАЛАТАЛІЗАЦЫЯ (ад лац. palatum паднябенне), пад’ём сярэдняй часткі спінкі языка да цвёрдага паднябення пры губной, пярэднеязычнай ці заднеязычнай артыкуляцыі зычнага гука, т.зв. змякчэнне зычных. П. можа быць дадатковай артыкуляцыйнай прыкметай, калі яна абумоўлена пазіцыяй зычнага ў слове: («лес»), ці самаст. фаналагічнай рысай, калі мяккасць зычнага не залежыць ад пазіцыі ў слове («мэбля»), У першым выпадку такія зычныя называюць палаталізаванымі, y другім — палатальнымі. Характэрны тон і шум, якія з’яўляюцца пры П., робяць мяккія зычныя больш высокімі на слых, чым іх цвёрдыя адпаведнікі. Літ:. К р ы в і ц к і А.А., П а д л у ж н ы А.І. Фанетыка беларускай мовы. Мн., 1984. А.В.Зінкевіч.
ПАЛАТКА, 1) часовае, звычайна летняе памяшканне з непрамакальнай тканіны або скуры, нацягнутай на каркас. 2) Лёгкая пабудова з прылаўкам для дробнага гандлю. ПАЛАТН0, 1) П. т э к с т ы л ь н а е — гладкая льняная, паўільняная, баваўняная ці шаўковая тканіна, якую вырабляюць палатняным перапляценнем. Звычайна ніткі асновы ва ўтку маюць аднолькавую таўшчыню і шчыльнасць (гл. Ільняная тканіна). У шырокім сэнсе тэкст. П. — тканіны, трыкатаж, гардзінна-цюлевыя і інш. вырабы. 2) П. н а ж о в а ч н а е — рэжучы інструмент y выглядзе стальной стужкі (пласціны) з зубамі з аднаго боку. ПАЛАУ, глыбакаводны жолаб y паўд.зах. частцы Ціхага ак. ўздоўж усх. падножжа аднайм. астраўной дугі. Даўж. 350 км, сярэдняя шыр. 86 км, найб. глыб. 8138 м. ПАЛАУ (белау Рэслубліка
Belau, англ. Палау
Palau), (белау
Behai er a Belau, англ. Republic o f Palau),
дзяржава на аднайменных астравах з групы Каралінскіх астравоў, y зах. частцы Ціхага ак., на Пн ад экватара. Пл.
458 км2. Нас. 18,5 тыс. чал. (1999). Афіц. мовы — белау (палау) і англійская. Сталіда, гал. эканам. цэнтр і порт — г. Корар на в-ве Бабелтуап. Краіна падзяляецца на 18 адм. адзінак. Нац. свята — Дзень незалежнасці (1 кастр.). Дзяржаўны лад. П. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1981. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца насельніцтвам на 4 гады. Заканад. орган — двухпалатны парламент — Нац. кангрэс, які складаецца з сената (14 сенатараў, назначаюцца на 8 гадоў прапарцыянальна насельніцтву астраўных тэрыторый) і палаты дэпутатаў (14 дэпутатаў, выбіраюцца насельніцтвам). Прырода. Краіна займае 8 вулканічных (найб. Бабелтуап, пл. 367 км2) і каля 200 каралавых астравоў. Макс. выш. 242 м на в-ве Бабелтуап. 3 карысных выкапняў ёсць золата, фасфарыты, баксіты; y глыбакаводнай зоне паклады метал. канкрэцый. Клімат экватарыяльны. Сярэднемесячныя т-ры 24—28 ЬС. Ападкаў болын за 3000 мм за год, найбольш з мая да лістапада. Адзначаюцца землетрасенні, з чэрв. да снеж. бываюць тайфуны. Невял. рэчкі і ручаі толькі на вулканічных астравах. Асобныя ўчасткі ўзбярэжжа заняты мангравымі зараснікамі, на горных схілах вулканічных астравоў растуць какосавая і арэкавая пальмы, бамбук; вышэй — лясы і саванны. На каралавьгх астравах — гаі какосавых папьмаў. Мора багата рыбай, ракападобнымі, малюскамі. Насельніцтва Мікранезійцы белау (палау) складаюць больш за 95%. Жывуць таксама амерыканцы, філіпінцы, кітайцы. Сярод вернікаў пераважаюць католікі і пратэстанты, каля 30% мясц. жыхароў — прыхільнікі сінкрэтычнага культу Мадэкнгеі. Сярэднегадавы прырост каля 2%. Сярэдняя шчыльн. 40 чал. на 1 км2, на ўзбярэжжах вулканічных астравоў да 100 чал. на 1 км2 і больш. Гар. насельніцтва 72%. У г. Корар 12 тыс. ж. (1995). Большасць насельніцтва занята сельскай гаспадаркай, рыбалоўствам і марскімі промысламі, абслугоўваннем турыстаў. Гісторыя. Група астравоў, на якіх размешчана П., y 1534 адкрыта іспанцамі, пасля чаго яна болын за 350 гадоў афіцыйна заставалася пад уладай Іспаніі. 3 1899 калонія Германіі. У 1914 акупіравана яп. войскамі, пасля 1-й сусв. вайны з 1919— 20 падмандатная тэр. Японіі. Летам 1944 y 2-ю сусв. вайну занята амер. войскамі, з 1947 частка «падапечнай тэр. Ціхаакіянскіх астравоў» пад кіраваннем ЗША. У 1981 y рамках амер. апякунскага кі-
ПАЛАЎЧЭНЯ
539
равання атрымала ўнутр. аўтаномію як «Рэспубліка П ». 3 9.11.1993 «свабодна асацыіраваная» з ЗШ А дзяржава тэрмінам на 50 гадоў. 1.10.1994 абвешчана незалежнасць (спынена апека ЗША); y распараджэнні ЗША засталіся абарона (П. не мае ўласных узбр. сіл), фінансы, замежныя справы. П. — чл. ААН (з 1994). Дзейнічаюць некалькі паліт. партый.
Г.А.Палаўчэня.
Гаспадарка. П. — краіна сярэдняга ўзроўню развіцця. Валавы ўнутр. прадукт на 1 чал. складае каля 8800 дол. за год. Насельніцтва займаецца пераважна сельскай гаспадаркай і рыбалоўствам. Пад с.-г. культурамі і пашай каля 20 тыс. га. Гал. культура — какосавая пальма. На ўласныя патрэбы вырошчваюць маніёк, батат, ямс, тара, рыс, кукурузу, сою, copra, цукр. трыснёг, чорны перац. Трапічнае садоўніцтва: цытрусавыя, манга, ананасы, хлебнае дрэва, бананы, панданус. Агародніцтва. Жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла, свінні, козы, птушка). Рыбалоўства (пераважна тунец) мае экспартны кірунак. Нарыхтоўка драўніны какосавай пальмы і пандануса. Электраэнергетыка заснавана на выкарыстанні імпартнага паліва, 15% яе даюць невял. ГЭС. У 1996 атрымана 200 млн. кВт-гадз алекграэнергіі. Невял. здабыча фасфарытаў і золата. У прам-сці пераважакшь прадпрыемствы па перапрацоўцы рыбы, копры, вытв-сці харч. прадуктаў, мыла, алею, цэглы, цэменту, лесапілавання. Буд-ва і рамонт невял. суднаў і лодак. Саматужныя промыслы, здабыча і апрацоўка карапаў, выраб сувеніраў. Транспарт пераважна марскі. На астравах 61 км аўтадарог, 3 аэрапорты. Развіваецца турызм. Замежных турыстаў (пераважна з Японіі і ЗША) прыцягваюць цёплае мора, каралавыя пляжы, экзатычнае мастацтва мясц. жыхароў. У 1996 экспарт склаў 14,3 млн. дол., імпарт — 72,4 млн. дол. У экспарце пераважаюць рыба і рыбныя прадукты, копра, маст. вырабы, y імпарце — паліва, харч. і спажывецкія тавары. Краіна атрымлівае дапамогу і арэндную плату за тэрыторыю ваен. баз ад ЗША. Грашовая адзінка — долар ЗІІІА. І.Я.Афнагель (прырода, насельніцтва, гаспадарка),
У.Я.Калаткоў (гісторыя).
ПАЛАЎЧФНЯ Гаўрыіл Антонавіч (1.5.1907, в. Л ескі Старадарожскага р-на
Мінскай вобл. — 5.6.1988), Герой Сав. Саюза (1942). Скончыў Ваен. акадэмію бранятанк. і механіз. войск (1944), Хар-
540
П А ЛА Ц
каўскі с.-г. ін-т (1956). У Чырв. Арміі з 1929. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Калінінскім франтах. Нам. камандзіра танк. батальёна капітан П. вызначыўся ў студз. 1942 y баях на тэр. Цвярской вобл. (Расія): на танку прарваўся на 12 km y тыл ворага, знішчыў 12 гармат, 6 агнявых кропак і шмат жывой сілы праціўніка, вызваляў г. Андрэапаль, Таропец. Да 1953 y Сав. Арміі. ПАЛАЦ, манументальны парадны будынак з вял. колькасцю разнастайных памяшканняў. У першапачатковым значэнні — жыллё знаці, месца афіц. прыёмаў.
Палжд Келуш каля Лісабона. Арх. М.В. ды Алівейра. 1747— 52.
Палац
y вёсцы Ганута Смаргонскага раёна Грсдэенскай вобл. 3 малюнка Н.Орды. 1870-я г. У стараж.-ўсх., антычных, феад. дзяржавах П. складапі цэлыя комплексы з жылых, культавых і дапаможных памяшканняў (Рамесеум y Стараж. Егіпце, 13 ст. да н.э.; П. Дыяклетыяна ў Спліце, Харватыя, канец 3 — пач. 4 ст.; Альгамбра каля Гранады ў Іспаніі; П.Тайхэдзянь y Пекіне, 1697). У сярэдневяковай Еўропе П. феадалаў былі замкі. У эпоху Адраджэння ў Італіі сфарміраваўся новы тып
ГІ.-асабняка — налацца. У 16— 18 ст., y эпоху абсалютызму, ствараліся вял. П. (Луўр y Парыжы, Эскарыял каля Мадрыаа, П. Келуш каля Лісабона) і палацава-паркавыя ансамблі (Версоль каля Парыжа). У 17— 18 ст. каля Масквы пабудаваны Каломенскі П., П. ў Архангельскім, Астанкіне, Кускове, y 18— 19 ст. шэраг выдатных П. y Пецярбургу (Зімні пплац, Таўрычаскі палац) і яго прыгарадах (Пет-
радварэц, Паўлаўск).
У 14— 16 ст. на Беларусі мураваныя П. будавалі ўнутры замкаў, іх архітэктура мела рысы готыкі і рэнесансу (Гродзенскі Стары замак, Мірскі замкавапаркавы комплекс). Палацава-паркавым пабудовам 16— 17 ст. характэрна спалучэнне рыс абарончага і грамадз. дойлідства (Гальшанскі палац, Нясвіжскі палацава-паркавы комплекс). У 18 ст. склаўся тып развітага барочнага палацавапаркавага ансамбля, якому ўласцівы маштабнасць, паўадкрытыя парадныя двары, рэгулярныя паркі з вадаёмамі і малымі арх. формамі, шэраг службовагасп. пабудоў (Гродзенскі палац Тызенгаўза, П. y в. Ганута Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл.). У іх буд-ве ўдзельнічалі арх. І.К.Глаўбіц, М.Д.Пёпельман, Дж.Сака, К.Спампані і інш. П. канца 18 ст. маюць рысы стылю ракако (П. Дзятлаўскай сядзібы, Чацвярцінскіх y Гродне) ці пераходныя да стылю класіцызму (Шчорсаўскі палацава-паркавы комплекс, Свяцкі палацава-паркавы ансамбль, Дзярэчынскі палац). У дэкоры выкарыстоўвалі ордэрную пластыку, арнаментальную і геральдычную лепку. Пераважала сім. восевая анфіладная планіроўка, y якой вылучаліся парадныя памяшканні — вестыбюль з лесвіцай, цэнтрычная зала (круглая ці квадратная, часта перакрытая купалам). У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. маст.-стылявое вырашэнне П. грунтавалася на прынцыпах стылю класіцызму (Гомельскі палацава-паркавы ансамбль, Жыліцкі палацава-паркавы ансамбль). У планіроўцы пераважала калідорная сістэма з цэнтр. групай парадных памяшканняў. Палацава-паркавыя ансамблі найчасцей мелі пейзажную арг-цыю навакольнага асяроддзя (гл. Садова-паркавае мастацтва). У сярэдзіне 19 — пач. 20 ст. стылявое адзінства ў палацавым буд-ве парушана. Пашырыліся П. накшталт сярэдневяковых замкаў (Косаўскі палац, П. y б. маёнтку Дзевяткавічы пад Слонімам, Гродзенская вобл.), рэнесансавыя (Лынтупская сядзіба), y стылі неакласіцызму (П. y Жамыслаўскай сядзібе, y б. маёнтку Обрын, Навагрудскі р-н Гродзенскай вобл.), несапраўднай готы-
Палац каля г. Косава Івацэвіцкага раёна Брэсцкай вобл. Сярэдзіна 19 ст.
кі (у б. фальварку Над-Нёман каля в. Пясочнае Капыльскага р-на Мінскай вобл.) і інш. У 16 — пач. 20 ст. на Беларусі П. будавалі пераважна з дрэва. Драўляныя звычайна I- ці 2-павярховыя П. канца 16 — І-й пал. 17 ст. мелі рысы стылю рэнесансу. Фасады аздаблялі аркаднымі галерэямі, дахі з вежамі, купаламі, каванымі метал. пазалочанымі флюгерамі мелі складаную форму (П. ў вёсках Лоск Валожынскага р-на Мінскай вобл., Беліца Лідскага і Дзяляцічы Навагрудскага р-наў Гродзенскай вобл.). Замкавыя П. (у г.п. Копысь Аршанскага р-на Віцебскай вобл. і інш.) мелі абарончыя прыстасаванні ў выглядзе абломаў. Пакоі аздаблялі скуранымі або палатнянымі размаляванымі шпалерамі, грубкі і каміны — узорыстай кафляй. Дзверы ўпрыгожвалі разьбой, часам інтарсіяй. У 2-й пал. 17— 18 ст. драўляныя барочныя П. з флігелямі-крыламі нярэдка ўтваралі замкнёны парадны двор — курданёр (П. y в. Дудзічы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл.). Многія П. былі значнымі па памерах манум. збудаваннямі з мезанінамі, складанымі яруснымі або ламанымі дахамі У канцы 18— 19 ст. некат. буйныя П. будаваліся пад уплывам класіцызму (у в. Лунін Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл., y г. Паставы Віцебскай вобл., Радзівілімонтаўскі палацава-паркавы комплекс), y пач. 20 ст. — стыляў мадэрн, неабарока.
Пасля 1917 былыя П. магнатаў прыстасоўваліся пад грамадскія ўстановы. Узніклі новыя тыпы П. — агульнадаступныя будынкі грамадскага прызначэння: П. культуры, спорту (гл. ў арт. Спартыўныя збудаванні), мастацтва, шлюбу і інш. Да сярэдзіны 1950-х г. аблічча П. фарміравалася на аснове класічнай спадчыны (П. культуры Белсаўпрофа, цяпер Рэспубліканскі палац культуры прафсаюзаў), пазней пашырылася тыпавое палацавае буд-ва. Асаблівасць сучасных П. — сінтэз архітэктуры і выяўл. мастацтва. Яны маюць адну ці некалькі залаў, фае, кулуары, майстэрні і пакоі для заняткаў гурткоў, чытальні і інш. (П. дзяцей і моладзі на беразе Камсамольскага возера ў парку Перамогі ў Мінску, 1986, арх. В.Бялянкін, Т.Розава, І.Селівончык і інш.). Літ.: К у л а г н н А.Н. Архмтектура дворцово-усадебных ансамблей Белорусснм: Вторая половмна XVIII — начало XIX в. Мн., 1981; Я к і м о в і ч Ю.А. Драўлянае дойлідства Беларускага Палесся XVII—XIX стст. Мн., 1978. А.М.Кулагін, Ю.А.Якімовіч.
ПАЛАЦ ЛЁГКАЙ АТЛЁТЫКІ С п a р тыўнага камітэта Узброеных Сі л Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь y М і н с к у , крытае мнагамэтавае спарт. збудаванне, прызначанае для трэніровак, правядзення рэсп. і міжнар. спаборніцтваў па лёгкай атле-
Палац дзяцей
і моладзі ў Мінску. 1986.
тыцы, гульнявых відах спорту, барацьбе, боксе, гімнастыцы, фехтаванні, a таксама тэатр.-відовішчных мерапрыемстваў. Найб. спарт. збудаванне падобнага тыпу на Беларусі. Пабудаваны ў 1976 (арх. М.Каўко, У.Ісачанка, У.Крыштановіч). Прамавугольнае ў плане збудаванне (125 х 48 м; аб’ём каля 119 тыс. м3) мае дэманстрацыйную арэну эліпсападобнай формы з 200-метровай 4-радовай і 6-радовай прамой бегавымі дарожкамі са спец. сінт. пакрыццём, стацыянарныя падковападобныя ў плане трыбуны на 3 тыс. месцаў, залы для трэніровак і размінкі, памяшканні для спартсменаў, адміністрацыі, абслуговага персаналу і тэхн. службы. Выразнасць архітэктуры дасягаецца пластычным вырашэннем канструкцыі перакрыцця
Палац лёгкай атлетыкі Спартыўнага
камітэта
Узброеньіх Сіл Рэспублікі Беларусь.
залы манежа (блокі метал. ферм, размешчаных па крывой лініі), нерасчлянёнасцю і цэльнасцю паверхняў сцен фасадаў, ураўнаважанасцю агульнай кампазіцыі. С.Дз.Філімонаў. ПАЛАЦ МАСТАЦТВАЎ y М і н с к y, назва да 1991 рэсп. Мастацкай галерэі. ПАЛАЦ СП0РТУ, гл. ў арт. Спартыўныя збудаванні. ПАЛАЦІНА ГАЛЕРбЯ, П а л а ц і н ская галерэя, г а л е р э я П і ц і, мастацкая галерэя ў г. Фларэнцыя (Італія); адзін з найбуйнейшых y свеце збораў жывапісу. Размешчана ў Палацца Піці. Аснову збору складае калекцыя роду Медычы, заснаваная ў 1620 (у 1820 адкрыта для публікі, з 1911 дзярж ). У зборы пераважаюць творы італьян. школ 15— 17 ст. і фламандскай школы 17 ст., y т.л. шэдэўры Тыцьмна («Партрэт двараніна з шэрымі вачыма», «Марыя Магдаліна», «Партрэт П’етра Арэціна» і інш.), Рафаэля («Жанчына ў пакрывале», «Мадонна ў крэсле», «Мадонна дэль Грандука», партрэты Тамаза Інгірамі, Аньёла і Мадалены Доні і інш.; адна з лепшых y свеце калекцый яго работ), А. дэль Сарта («Звеставанне», «Узнясенне Дзевы Марыі» і інш.), Д.Веласкеса («Конны партрэт Філіпа II» і інш.), А. ван Дэйка («Партрэт карды-
ПАЛАЦІЎКА, сорт грушы, тое, што Ілынка. ПАЛАЦЮ (Palackÿ) Францішак (14.6.1798, в. Годславіцы ў Маравіі, Чэхія — 26.5.1876), чэшскі гісторык, філосаф і паліт. дзеяч. Вучыўся ў евангелічным ліцэі ў Браціславе (1812— 18). У 1818 апублікаваў (у сааўтарстве з П.І Шафарыкам) твор «Пачаткі чэшскай паэзіі», y якім абгрунтаваў неабходнасць адраджэння нац. культуры і навукі. П. — ініцыятар рэарганізацыі Чэш. нац. музея (стаў цэнтрам навук. і культ. жыцця краіны) і сгварэння (1831) культ.-асв. т-ва «Маціца чэшская». У 1840-я г. ўзначальваў чэш. нац.-ліберальны рух. У рэвалюцыю 1848—49 выступіў з разгорнутай праграмай аўстраславізму, старшынстваваў на Слав. з’ездзе ў Празе (1848). У канцы 1840 — пач. 1860-х г. дэп. аўстр. рэйхсрата і чэш. сейма, з 1860-х г. адзін з ідэйных лідэраў кансерватыўнай партыі старачэхаў. Аўтар эстэтыка-філас. і гіст. прац, y т.л. «Гісторыі чэшскага народа ў Чэхіі і Маравіі» (т. 1—5, 1848—72), y якой паказаў барацьбу чэхаў за нац. незалежнасць y сярэднія вякі, высока ацэньваў гусіцкі рух. Публікаваў крыніцы па паліт., эканам., культ. гісторыі, л-ры, мастацтве сярэдневяковай Чэхіі. ІІІмат зрабіў для падрыхтоўкі першай чэш. энцыклапедыі. ПАЛАЦЦА (італьян. palazzo ад лац. palatium палац), тып гар. палаца-асабняка, характэрнага для італьян. Адраджэння. Склаўся ў 15 ст. пераважна ў Фларэнцыі [арх. Ф.Брунелескі (П.Піці), Мікелоца і інш.]. Класічнае П. ўяўляла сабой 3-павярховы (радзей 2- ці 4-павярховы) будынак, які фасадам выходзіў на вуліцу. Кампазіцыйным цэнтрам яго быў унутр. двор, абнесены арачнымі галерэямі. Раннія П. вылучаліся маналітнасцю аб’ёму, суровым вонкавым выглядам, мелі фасады, апрацаваныя буйным рустам. 3 16 ст. ў афармленні фасадаў узмацнілася роля ордэрных элементаў і скульпт. дэкору; кампазіцыя набыла большую сувязь з гар. забудовай і прыродным асяроддзем (П.Фарнезе ў Рыме, 1513—89, арх. А. да Сангала Малодшы, Мікеланджэла, Дж. дэла Порта). Да задніх фасадаў стаў прылягаць тэрасны сад (арх. Д.Брамантэ, Рафаэль і інш.). У розных абласцях Італіі склаліся мясц. разнавіднасці П.
541
ПАЛАЦ&СКІ [Palazzeschi; сапр. Д ж y р л а н і (Giurlani)] Альда (2.2.1885, г. Фларэнцыя, Італія — 17.8.1974), італьянскі пісьменнік. Літ. дзейнасць пачаў як паэт зб-камі вершаў «Белыя коні» (1905) і «Ліхтар» (1907), y якіх уплыў футурызму. Першая кн. прозы «Адлюстраванні» (1908). Аўтар рамана-прытчы «Кодэкс Перла'» (1911) пра крызіс чалавечых каштоўнасцей напярэдадні вайны, рамана «Піраміда» (1913— 14, апубл. 1926), прасякнутага песімістычнымі поглядамі на свет, y якім парушыліся ўсе былыя ідэалы, кн. ўспамінаў дзяцінства «Эстампы дзевятнаццатага стагоддзя» (1932), рэаліст. рамана «Сёстры Матэрасі» (1934). 36. апавяд. «Конкурс блазнаў» (1937) — своеасаблівая галерэя персанажаў, кожнаму з якіх давялося перажыць боль y жыцці. Тэма бацькоў і дзяцей y цэнтры раманаў «Браты Куколі» (1948) і «Рым» (1953). Іронія, фантаст. і псіхал. элементы, эксперыменты ў мове і ў распрацоўцы вобразаў уласцівы зб. паэзіі «Сэрца маё» (1968), зб-кам апавяд. «Жарты маладосці» (1956) і «Закончаны блазен» (1966), раманам «Дож» (1967), «Стэфаніна» (1969), «Гісторыя аднаго сяброўства» (1971) і інш. Т в Рус. пер. — Сестры Матерассн. Л., С.В.Логіш.
1991.
ПАЛАЧАНЕ, частка ўсх.-слав. групы крывічоў, якія ў 9 ст. насялялі тэр. сучаснай Віцебскай і Пн Мінскай абласцей. Межавалі на Пд з дрыгавічамі, на ПдУ са смаленскімі крывічамі, на Пн і У з ізборскімі крывічамі і наўгародскімі славенамі, на 3 і ПнЗ з лета-літоўскімі плямёнамі. Паводле «Аповесці мінулых гадоў», П. — славяне, якія атрымалі назву ад р. Палата (прыток Зах. Дзвіны). Стварылі адно з ранніх тэр.-паліт. аб’яднанняў, племянное «княжанне», якое дало пачатак Полацкаму княству. Самыя стараж. археал. помнікі — могільнікі культуры доўгіх курганоў паўн. Беларусі, паселішчы ў Полацку, Віцебску, Лукомлі, Свіла, Дзіўная і інш. Г.В.Штыхаў.
♦ПАЛАЧАНІН», беларускае вьшавецкае т-ва. Існавала ў 1910 y Вільні. Выдала зборнік гумарыст. вершаў А.Паўловіча «Снапок» (1910) і паэму Т.Шаўчэнкі «Кацярына» (1911) y перакладзе Х.Чарнышэвіча (рэд. перакладу Я.Купала). Літ.: А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявінамі роднага слова. Мн., 1971. С. 146.
ПАЛАЧАНЫ, вёска ў Маладзечанскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Маладзечна—Валожын; чыг. станцьм на лініі Маладзечна—Ліда. Цэнтр сельсавета і калект. гаспадаркі добраахвотнага аб’яднання сялян «Палачаны». За 15 км на ПдЗ ад г. Маладзечна, 88 км ад Мінска. 1047 ж„ 424 двары (2000). Асфаль-
якбштм, т ш *Шшчнн-
(«Чатыры філосафы» і інш.) і інш. Л і т Галерея П т т в . Флоренцня: [Альбом). м:, 1971. Я.Ф.Шунейка.
ПАЛАЧАНЫ
Паладда Фарнезе
ў Рыме. 1513—89.
лес». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік камсамоль-
542
П АЛАЧ Н ікі
цам. Помнікі архітэктуры — царква Раства Прасвятой Багародзіцы (2-я пал. 19 ст.), касцёл Роха (канец 18 ст.). За 1,5 км на Пн ад вёскі гіст. помнік — каменны крыж. ПАЛАЧНІКІ, атрад насякомых, гл. ў арт. Прьівідавыя. ПАЛАШ (польскае palasz ад венг. pallos), ручная халодная зброя, прызначаная для нанясення колючага або сякучага ўдару. Меў даўжыню простага адналязовага клінка 85 см, на канцы завостранага з двух бакоў, і дзяржанне з ахоўнай гардай. З’явіўся ў Еўропе ў 16 ст. і разам з шабляй і шашкай прызначаўся для замены мяча. На Беларусі шырока выкарыстоўваўся ў 17— 18 ст. (быў на ўзбраенні гусараў, драгунаў і інш.). У войску ВКЛ ім таксама ўзбройваліся паштовыя (радавыя кавалерыі нешляхецкага паходжання); афіцэры коннай гвардыі былі ўзброены гвардз. П. з гардай, багата аздобленай пазалотай. У Расіі быў на ўзбраенні з канца 17 да канца 19 ст.; на флоце П., як від абардажнай зброі, меў больш кароткі клінок. Да 1917 П. — частка форменнай амуніцыі
вука пра выкапнёвыя расліны; раздзел палеанталогіі і батанікі. Вывучае драўніны (палеаксілалогія), насенне, плады, дыяспоры (палеакарпалогія, або палеадыяспаралогія), пьшок і споры (палеапаліналогія), эпідэрму і вусцейкавы апарат выкапнёвых раслін (палеастаматаграфія), адбіткі і рэшткі іх лістоў, сцёблаў і інш. ч. (іхнафіталогія), выкапнёвыя водарасці (палеаальгалогія, або палеафікалогія) і грыбы (палеамікалогія). Асн. кірункі даследаванняў: марфал., сістэм. (філагенет.), фларыстычны (палеафларыстыка), экалагічны (палеаэкалогія раслін), вывучэнне пашырэння раслін геал. мінулага (палеафітагеаграфія). Цесна звязана з гіст. геалогіяй, палеагеаграфіяй, палеакліматалогіяй, эвалюц. вучэннем і інш. Mae важнае значэнне для геал. разведкі. Знаходкі рэшткаў выкапнёвых раслін упаміналіся з 7— 6 ст. да н.э. (Ксенафан і інш ). Як навука П. сфарміравалася ў пач. 19 ст. (А.Браньяр, ням. вучоны Э.Шлотгайм, чэш. — К.М.Ш тэрнберг). Уклад y яе развіццё зрабілі Ф.Унгер, англ. вучоныя ВЛанг, Дз.Г.Скот, У.Чаланер, Д.Эдвардс, ням. — Г.Вайланд, В.Готан, Р.Кройзель, амер. — Дж.Аксельрад, Х.Банкс, Ф.Х’юбер, рас. — AJ1. Тпхтаджан, І.Ф.Шмальгаўэен, М Дз.Залескі, Я.Р.Зямбніцкі, АМ.Крыштафовіч, С.В.Меен, К.Я.Мерклін, К.В.Навік, М.Ф.Нейбург, І.У.Палібін, Э.І.Эйхвальд, А Л.Ю рынэ і інш.
—
Палаш афіцэрскі. ■т—
гардэмарынаў. У 1940—58 П. насілі курсанты сав. вышэйшых ваен.-марскіх вучылішчаў. У ВМФ Расіі і некаторых інш. дзяржаў П. уваходзіць y склад форменнага рыштунку для асістэнтаў пры Баявым Сцягу. ПАЛЕА... (ад грэч. palaios старажытны), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае: старажытны, што належыць да старажытнасці (напр., палеаантрапалогія, шыеабатаніка, паяеаліт). ПАЛЕААНТРАПАЛ0ГІЯ (ад палеа... + антрапалогія), раздзел антрапалогіі, які вывучае змены фіз. тыпу чалавека ад першапачатковых стадый яго існавання (архантрапы) да канчатковага сфарміравання вял. рас сучаснага чалавецтва (неаантрапы). П. цесна звязана з палеанталогіяй, палеабатанікай, археалогіяй, геалогіяй антрапагену. Звесткі П. выкарыстоўваюць пры вывучэнні суадносін антрапа- і сацыягенезу, гісторыі фарміравання, рассялення, узаемадзеяння і ўзаемаўплыву расавых тыпаў і ў сувязі з некат. пытаннямі антрапагенезу і этнагенезу. ПАЛЕААНТРАПЫ (ад палеа... + грэч. anthrôpos чалавек), выкапнёвыя людзі, якія жылі ў эпоху ніжняга (ранняга) і сярэдняга палеаліту (150—35 тыс. г. назад). Гл. Неандэртальцы. ПАЛЕАБАТАНІКА (ад палеа... + батаніка), ф і т а п а л е а н т а л о г і я , на-
-i— ■
1
9
ст.
На Беларусі пытанні П. вывучаюць з пач. 20 ст. (У.С.Дактуроўскі, У.М.Сукачоў). Шырокія даследаванні (пераважна сістэм. і фларыстычныя ў галіне палеапаліналогіі, палеакарпалогіі і дыятомавага аналізу) вядуцца з 1950—60-х г. (Ф.Ю.Велічкевіч, Н.А.Махнач, Г.І.Кеда, Э.А.Крутавус, С.С.Маныкін, Г.К.Хурсевіч, Т.В.Якубоўская, Я.К.Яловічава і інш.). Навук. цэнтры: Ін-т геал. навук. Нац. АН Беларусі і Бел. геолагаразведачны НДІ. Літ.: К р в ш т о ф о в н ч палеоботанякн в СССР. М., пологнческяе нсследованвя 1982; М е й е н С.В. Основы М., 1986.
А.Н. Нсторня 1956; Палеокаркайнозоя. Мн., палеоботаннкн.
Т.РАбухоўская.
ПАЛЕАБІЯГЕАГРАФІЯ (ад палеа... + + біягеаграфія), навука аб пашырэнні і размеркаванні арганізмаў і іх згуртаванняў y геал. мінулым; раздзел палеанталогіі. На падставе выяўленых спосабаў жыцця і ўмоў існавання выкапнёвых арганізмаў, асаблівасцей намнажэння і залягання іх рэшткаў і інш. высвятляе фізіка-геагр. становішча былых геал. эпох, што выкарыстоўваецца пры складанні палеагеагр. і прагнозных карт. Звязана з гіст. біягеаграфіяй і геалогіяй, палеагеаграфіяй, палеаэкалогіяй, стратыграфіяй, тафаноміяй і інш. На Беларусі асобныя пытанні П. вывучаюцца ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі і Бел. геолагаразведачным НДІ. Л і т Палеонтологмя, палеобяогеографня м мобмлмзм. Магадан, 1981. П.Ф.Каліноўскі.
ПАЛЕАЫЯЦЭН03 (ад палеа... + біяцэноз), п а л е а ц э н о з , прыродная сукупнасць выкапнёвых арганізмаў, якія жылі разам і стваралі пэўны біяцэноз. Ад сучаснага біяцэнозу адрозніваецца адсутнасцю рэшткаў бесшкілетных арганізмаў, якія не маглі зберагчыся ў выкапнёвым стане, і наяўнасцю рэшткаў арганізмаў, якія выпадкова занесены ў месцы пахавання. Рэканструкцыя П. праводзіцца шляхам палеаэкалагічнага аналізу арыктацэнозу (комплекс акамянеласцей) і тафацэнозу (збор рэшткаў жывёл і раслін, што захаваліся і пакрыліся асадкамі). Вынікі вывучэння П. выкарыстоўваюцца пры складанні палеагеагр. карт. На Беларусі вывучэнне П. праводзіцца ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі і Бел. геолагаразведачным НДІ. Гл. таксама Танатацэноз. А.М.Петрыксіў.
ПАЛЕАГЕАГРАФ/ЧНЫЯ КАРТЫ, карты, якія адлюстроўваюць фізіка-геагр. ўмовы геал. мінулага: размеркаванне сушы і мора, рачную і азёрную сетку, характар рэльефу мацерыкоў і ложа акіянаў, пашырэнне зледзяненняў, становішча межаў прыродных зон і г.д. Выкарыстоўваюцца для прагнозу карысных выкапняў, планавання і правядзення геолага-пошукавых работ, навук. мэт і інш. Вылучаюць П.к. адпаведных перыядаў, эпох і інш. раздзелаў геахраналагічнай шкалы, палеатэктанічныя, палеагеамарфалагічныя, палеакліматычныя, палеабатанічныя і інш. Для тэр. Беларусі складзены П.к. розных тэматык для многіх геал. эпох і больш дробных адрэзкаў геал. часу. Гл. таксама Палеагеаграфія. І.В.Клімовіч. ПАЛЕАГЕАГРАф і Я (ад палеа... + геаграфія), навука пра фізіка-геагр. ўмовы мінулых геал. эпох; частка гіст. геалогіі і адначасова фіз. геаграфіі. Асн. пытанні П. — размеркаванне сушы і мора ў стараж. эпохі, вобласці зносу і намнажэння асадкаў, рэльеф сушы і дна мораў, фіз.-хім. і дынамічныя асаблівасці марскіх басейнаў, клімат і інш. Метады П. грунтуюцца на вывучэнні горных парод (пашырэнне і магутнасці, структурныя і тэкстурныя асаблівасці, мінер. і хім. састаў, характар і ўмовы залягання, ізатопы кіслароду і вугляроду і інш.), a таксама арган. рэштак y іх, якія адлюстроўваюць умовы асяроддзя пры асадканамнажэнні. На аснове палеагеагр. даследаванняў складаюцца палеагеаграфічныя карты. П. цесна звязана з вучэннем аб фацыях, літалогіяй, палеанталогіяй, стратыграфіяй, геахіміяй, кліматалогіяй, геатэктонікай, геафізікай і інш. Падзяляецца н а а г у л ь н у ю П., якая вывучае асн. заканамернасці змены геагр. абалонкі Зямлі, і р э г і я н a л ь н y ю П., якая даследуе фіз.-геагр. ўмовы пэўных тэрыторый y асобныя геал. перыяды. П. ўзнікла ў сярэдзіне 19 ст. пасля распрацоўкі адноснай геахраналагічнай шкалы на аснове звестак біястратыграфіі, з’яўлення вучэння аб фацыях (швейц. геолаг А.Грэслі) і абгрунтавання метаду актуалізму (англ. геолаг ЧЛ аель). У самаст. галіну вылучылася ў
пач. 20 ст., калі палеагсагр. рэканструкцыі сталі перадумовай пошуку карысных выкапняў. Уклад y развіццё П. зрабілі рас. і сав. вучоныя М.І.Андрусаў, А.П.Карпінскі, А.Дз.Архангельскі, Дз.В.Наліўкін, М.М.Страхаў, Л.Б.Рухін, К.К.Маркаў і інш.
На Беларусі палеагеагр. даследаванні пачаліся ў 1-й пал. 20 ст. (П.А.Туткоўскі, Ф.В.Лунгерсгаўзен, М.Ф.Бліадухо). У 1950—60-я г. складзены палеагеагр. карты верхняга пратэразою, палеазою, мезазою, кайназою (В.С.Акімец, Л.М.Вазнячук, В.К.Галубцоў, С.С.Маныкін, А.С.Махнач, І.В.Міцяніна, М.М.Цапенка і інш.), вывучаны этапы развіцця расліннасці ў дэвоне-карбоне (Г.І.Кеда), антрапагене (Н.А.Махнач), даследаваны стараж. палеарэкі (Г.І.Гарэцкі). Даследаванні па праблемах карысных выкапняў абагульнены ў прайах Л.ФАжгірэвіч, Я.ІАношкі, УЯ.Бардона, М.В.Вераценнікава, Э.А.Высоцкага, Г.У.Зінавенкі, С.А.Кручака, М.М.Лявых, Э.А.Ляўкова, К.М.МанкЕвіча, ВАМасквіча, ААМахнача, АВМацвеева, І.І.Ур’ева, У.І.Шкурапша і інш.). Літ.: Р у х н н Л.Б. Основы обіцей палеогеографнм. 2 нзд. Л. 1962; Геологня СССР. Т. 3. Белорусская ССР. Геологаческое опнсанне. М., 1971. С.А.Кручак.
ПАЛЕАГЁНАВАЯ СІСТ^МА (ПЕРЬІЯД), п а л е а г е н , першая сістэма кайназойскай эратэмы (групы) агульнай стратыграфічнай шкалы, адпавядае першаму перыяду кайназойскай эры геал. гісторыі Зямлі. Падсцілаецца адкладамі мелавой сістэмы (перыяду), папярэднічае неагенавай сістэме (перыяду). Пачалася каля 65 млн. г. назад, доўжылася больш за 40 млн. гадоў. Назву ўвёў ням. геолаг К.Наўман (1866). У самастойную сістэму вылучана ў 1960, да таго лічылася падсістэмай (аддзелам) трацічнай сістэмы. Падзяляецца на 3 аддзелы (эпохі): палеацэн (ранняя), эацэн (сярэдняя) і алігацэн (позняя). На Беларусі палеаген, паводле прынятай схемы ў Зах. Еўропе, падзяляецца на ярусы (вякі); дацкі і танецкі (ніжні аддзел), лютэцкі, бартонскі і прыабонскі (сярэдні), рупельскі і хацкі (верхні). Паводле характэрных комплексаў выкапнёвых фарамініфераў, нанапланктону і рэшткаў раслін вылучана 7 світ: сумская, канеўская, бучацкая, кіеўская, харкаўская, страдубская, крупейская. У палеагене сфарміраваліся складкавыя структуры альпід і ўзніклі восевыя часткі сучасных Пірэнеяў, Альпаў, Карпат, Крыма, Каўказа, Паміра, Гімалаяў і інш. Платформы неаднойчы зведалі м арскія трансгрэсіі і рэгрэсіі. Адклады палеагену пашыраны на ўсіх кантынентах і мрадстаўлены пераважна марскімі, радзей кантынентальнымі ўтварэннямі. 3 імі звязаны радовішчы нафты, газу, бурых вуглёў, жап. і марганцавых руд і інш. У флоры панавалі пакрытанасенныя, паступова з’яўляліся віды, больш падобныя на сучасныя. У жывёльным свеце ддя марской фауны характэрны нумуліты, сярод наземных жывёл — млекакормячыя. У эацэне з’явіліся драпежнікі, капытныя, грызуны, рукакрылыя, y алігацэне — першыя хобатныя, чалавекападобныя малпы. У канцы эацэну адбылося глабальнае пахаладанне клімату, пачалося фарміраванне ледавіковага шчыта Антарктыды.
На Беларусі адклады П.с.(п.) пашыраны на Пд і ў цэнтр. частцы. Палеацэн — раннеалігацэнавы час прадстаўлены марскімі адкладамі (пяскі кварцавыя, глаўканіт-кварцавыя, алеўрыты, пясчанікі, гліны, мергелі, апокі і інш.); позні алігацэн — кантынентальнымі адкладамі (пяскі, гліны, месцамі вуглістьм). Агульная магутнасць да 80 м. Залягаюць на глыб. 30—220 м, па далінах р. Дняпро і яе прытокаў месцамі выходзяць на паверхню. 3 адкладамі П.с. (п.) звязаны радовішчы фасфарытаў, глаўканіту, тугаплаўкіх і вогнетрывалых глін, бурых вуглёў, праяўленні бурштыну і тытан-цырконіевых россыпаў. Макс. трансгрэсія (харкаўскае мора — апошняе на Беларусі) ахапіла да 60% тэрыторыі. 3 сярэдзіны алігацэну (каля 30 млн. г. назад) асадканамнажэнне праходзіла ў далінах палеарэк, азёрах і забалочаных нізінах. Інтэнсіўна развіваўся карст. Флора была субтрапічная: вечназялёныя і цвердалістыя пароды з дамешкамі шыракалістых лістападных форм і голанасенных раслін. На працягу палеагену клімат змяніўся ад трапічнага да субтрапічнага, блізкага да цеплаўмеранага. Літ.. М а н ы к н н русснн. Мн., 1973.
С.С. Палеоген Бело-
Л.І.Мурашка.
ПАЛЕАГЁЯ (ад палеа... + ge зямля), біягеаграфічнае царства. Займае ў асн. трапічныя раёны Усх. паўшар’я. Уключае Інда-Малайскую біягеаграфічную вобласць, Мадагаскарскую біягеаграфічную вобласць, Палінезійскую біягеаграфічную вобласць і Эфіопскую біягеаграфічную вобласць. Для флоры і фауны П. характэрны расліны і жывёлы стараж. Гандваны, y т.л. дваякадыхальныя рыбы, чарапахі (паходзяць з міяцэну і пліяцэну), страусы, хобатныя, чалавекападобныя малпы і інш. ПАЛЕАГРАФІЯ (ад палеа... + ...графія), 1) спецыяльная гісторыка-філал. дысцыпліна, якая вывучае стараж. рукапісньм і друкаваныя помнікі з мэтай іх правільнага прачытання, вызначэння аўтарства, часу і месца стварэння, выяўлення іх сапраўднасці, аўтэнтычнасці. На аснове вонкавых прыкмет рукапісу даследуе пісчыя матэрыял'ы, прылады, тып пісьма, асаблівасці спосабаў запісу, аздабленне (арнамент, мініяцюры), афармленне пераплётаў, вадзяныя знакі на паперы і г.д. Цесна звязана з гісторыяй, эпіграфікай, геральдыкай, сфрагістыкай, дыпламатыкай, храналогіяй, археалогіяй, нумізматыкай, мовазнаўствам, літаратуразнаўствам, музыказнаўствам і інш. Асобная галіна П. — крьттаграфія. Паводле сістэмы пісьма, алфавіта і мовы адрозніваюць П. грэч., лац., слав., араб., кіт., груз., індыйскую і інш. Слав. П. вывучае стараж. помнікі беларусаў, рускіх, украінцаў, балгараў, сербаў, напісаных пераважна кіршіцай, a таксама глаголіцай, пэўнымі тыпамі пісьма (уставам, паўуставам і скорапісам), дэкаратыўным пісьмом (вяззю). П. як навука ўзнікла ў 17 ст. ў Францыі і спачатку лічылася галіной дыпла-
ПАЛЕАГРАФ ІЯ____________ 543 матыкі. Тэрмін «П » ўпершыню ўжыў франц. вучоны Б.Манфакон (навук. праца «Грэчаская палеаграфія», 1708, на лац. мове) і вылучыў яе ў самаст. навук. дысцыпліну. У Расіі зарадзілася ў 1-й чвэрці 18 ст. Вял. роля ў распрацоўцы слав. кірыліцкай П. належыць І.І.Сразнеўскаму, А.І.Сабалеўскаму, В.М.Шчэпкіну, В.Ягічу і інш. Пачынальнік бел. П. — Я.Ф.Карскі, які найб. дэталёва вызначыў і апісаў крыніцы палеагр. назіранняў з улікам іх складу, месца захоўвання рукапісаў y працы «Славянская кірылаўская палеаграфія» (1928, факсімільнае выданне 1979), апісаў таксама матэрыялы рукапісаў, іх вонкавае афармленне, прылады пісьма. Помнікі пісьменнасці, створаныя на Беларусі, вывучалі І.І.Грыгаровіч, А.Турчыновіч, М.В.Каяловіч, І.М.Даніловіч, М.К.Любаўскі, М.К.Баброўскі, М.Я.Нікіфароўскі, М.В.Доўнар-Запольскі, А.П.Сапуноў, Дз.І.Даўгяла, У.І.Пічэта, М М.Улашчык, В.І.Баркоўскі, А.П.Ігнаценка, В.І.Мялешка, В.Ф.Шматаў і інш. Апісанне некалькіх тысяч помнікаў пісьменнасці даў В.Ю.Ластоўскі ў сваёй манаграфіі «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі» (1926). Пра наяўнасць асобнай бел. разнавіднасці кірылічнага пісьма пісаў Л.У.Чарапнін y працы «Руская палеаграфія» (1956). Бел. мовазнавец А.М.Булыка ў манаграфіі «Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы» (1970) разгледзеў напісанне асобных кірылічных літар y бел. пісьме на розных этапах яго развіцця. Эвалюцыю бел. пісьма ў сувязі з развійцём літ. мовы вывучалі А.І.Жураўскі і Л.М.ІІІакун. Бел. славіст М.А.Паўленка ў працы «Гісторыя пісьма» (2-е выд. 1987) раскрыў асн. этапы развіцця бел. пісьма. Палеаграфічнае апісанне Баркулабаўскага летапісу зрабіла Н.Т.Вайтовіч. На прыкладзе Судовай (актавай) кнігі Каўнаскага земскага суда 1566—67 літ. вучоны А.К.Антановіч выявіў асаблівасці бел. скорапісу 2-й пал. 16 ст. Яму належыць таксама палеаграфічнае апісанне унікальных па сваёй значнасці бел. тэкстаў, напісаных араб. пісьмом («Беларускія тэксты, напісаныя арабскім пісьмом...», 1968). Дітоўскі гісторык Э.Лаўцявічус y працы «Папера ў Літве ў XV—XVIII стст.» (1979) сабраў звесткі пра паперні ў Вільні, Слуцку, Паставах, Гальшанах, Смаргоні і інш. Разгляду асаблівасцей бел. пісьма прысвяціў сваю працу польскі вучоны Т.РотЖаброўскі («Гісторыя рускага пісьма», 1987). Пячаткі стараж.-бел. дакументаў апісаў y сваёй працы «Пячаткі старажытнай Беларусі» (1993) бел. гісторык А.К.Цітоў, стараж. прылады пісьма (пісалы) — археолагі Ф.Д.Гурэвіч, Я.Г.Звяруга, А.М.Мядзведзеў. Палеаграфічныя здымкі шматлікіх дагэтуль невядомых стараж. рукапісаў апісаў рас. кнігазнавец М.В.Нікалаеў (кн. «Палата кнігапісная», 1993). Падрыхтаваны і выда-
544
ПАЛЕАЗААЛОГІЯ
дзены першы вучэбны дапаможнік «Беларуская палеаграфія» (1996). 2) П. ў м y з ы ц ы — прыкладная музыказнаўчая дысцыпліна, якая вывучае стараж. сістэмы муз. натацыі, метады іх транскрыпцыі на сучасную натацыю і даследаванне рукапісных помнікаў муз. пісьменнасці, эвалюцыю муз. знакаў. Выконвае крыніцазнаўчыя функцыі — выяўляе, апісвае, сістэматызуе, расшыфроўвас і перакладае муз. помнікі на сучасную натацыю. Выкарыстоўвае метады даследавання пеўчай і агульнай П. Вылучаюць муз. П. візантыйскую (грэч.), лац. (грыгарыянскую), армянскую, славяна-рускую і інш. Як навука пачала складвацца ў 1850-я г. Яе асн. палажэнні выкладзены ў працах Ш.Э.А Кусмакера, a таксама І.Вольфа («Гісторыя мензуральнай натацыі ад 1250 да 1460», т. 1— 3, 1904— 65; «Даведнік натацый», т. I— 2, 1913— 19). Уклад y вывучэнне пеўчай натацыі зрабілі Г.Рыман, О.Фляйшэр, П.І.Вагнер, П.Ферэці, Ж.Хандшын, Э.Ямерс. У Францыі выдадзены збор помнікаў неўменнага пісьма «Палеаграфія музычная* (т. I— 19, 1889— 1950). Асаблівасцям візант. натацыі прысвечаны працы А.Гастуэ і Ж.Б.ЦІбо на мяжы 19— 20 ст., y 1920— 30-я г. — даследаванні Э.Велеса, Г.Тыльярда і К.Хёга. Славяна-рус. пеўчая П. ўключае рус., бел., укр., балг., сербскія, часткова харвацкія рукапісныя муз. помнікі 10— 20 ст., знаменныя сістэмы натацыі — кандакарную, стаўпавую (знаменную, крукавую), дзямественную, пуцявую, казанскую і інш., a таксама квадратную лінейную, што на Беларусі вядома з 15 ст., і знаменна-лінейныя дваязнаменныя рукапісы. Найб. раннія даследаванні належаць В Ундольскаму (1846) і І.Сахараву (1849). Муз. П. цікавіліся У.Адоеўскі, У.Стасаў. Вял. ўклад y распрацоўку муз. П. зрабілі Дз.Разумоўскі, С.Смаленскі, В.Металаў, А.Праабражэнскі, І.Вазнясенскі, пазней да яе звярталіся В.Бяляеў, М.Успенскі. Заснавальнік сучаснай муз. П. і школы муз. медыявістыкі — М.Бражнікаў (аўтар прац «Руская пеўчая палеаграфія», «Курс лекцый па старажытнарускай музыцы і палеаграфіі», абедзве 1971, рукапісы). У галіне славяна-рус. П. працавалі замежныя даследчыкі Э.Ара, І.Гарднер, Э.Кошмідэр, М.Веліміровіч, Р.ПалікараваВердэй, О.Странк, К.Флорас, К Л еві, Б.Карастаянаў і інш.
На Беларусі ў галіне муз. П. працуюць даследчыкі-медыявісты П.Касцюкавец (аўтар курсу) y Бел. акадэміі музыкі, Т.Ліхач і інш. Гл. таксама Нотнае пісьмо, Царкоўная музыка. Літ.: С о б о л е в с к м й А.Н. Славянорусская палеографмя: Лекшш. 2 нзд. СПб., 1908; K a р с к н й Е.Ф Белорусы: Язык бел. народа. Вып. 1. М., 1955; Ж у к о в с к а я Л.П Развктне славяно-русской палеографнн. М., 1963; Т н х о м н р о в М.Н., М у р а в ь е в А.В. Русская палеографяя. М., 1966; Ф р н д р н х Н Нсторня пнсьма: Пер. с нем. М., 1979; Р а з у м о в с к н й Д.В. О нотных безлннейных рукопясях церковного знаменного пення. М., 1863; С м о л е н с к н й С.В. Азбука знаменного гіення: Мзвешенне о согласнейшнх пометах старца Александра Мезенца. Казань, 1888; Я г о ж. О древнерусскнх певческнх нотацнях. СПб., 1901; М е т а л л о в В.М. Русская семнографня. М., 1912; П р е о б р а ж е н с к я й А.В. О сходстве русского музыкального пмсьма с греческнм в певческнх рукопнсях XI— XII вв. СПб., 1909; Н н к н ш о в Г.А. Сравннтельная палео-
графня кондакарного пмсьма XI— XIV вв. / / Musica antiqua. Bydgoszcz, 1975; Хрнстофор. Ключ знаменной. 1604. М., 1983 (Памятннкм рус. муз. нскусства. Вып. 9); Проблемы дешнфровкн древнерусскмх нотацнй: [Сб.|. Л., 1987. У.М.Свяжынскі (літаратура), Л.П.Касцюкавец (музыка).
ПАЛЕАЗААЛ0ГІЯ (ад палеа... + заалогія), навука аб выкапнёвых жывёлах; раздзел палеанталогіі і заалогіі. Падзяляецца на П. беспазваночных (палеаэнтамалогія, палеамалакалогія і інш.) і П. пазваночных (палеаіхтыялогія, палеаарніталогія, палеатэрыялогія і інш.). Звязана з інш. біял. навукамі, гіст. геалогіяй, стратыграфіяй. Рэшткі выкапнёвых жывёл вядомы са стараж. часоў. Шмат іх сабрана і апісана ў 16— 18 ст. (Г Агрыкала, франц. вучоны Б.Палісі, дацкі — Н.Стэна, англ. — Дж.Хантэр і інш ). Як навука П. ўзнікла ў канцы 18 — пач. 19 ст. (заснавальнік П. пазваночных — Ж.Кюўе, беспазваночных — Ж Ь Ламарк) і развівалася працамі KJX-ДАрбтьі, швейц. вучонага Ж.Л.Р.Агасіса, італьян. — Дж.Брокі, ням — Р.І.Фішэра фон Вапьдгайма і інш. У паслядарвінаўскі перыяд уклад y развіццё П. зрабілі Л .Дало, М.Ноймайр, Р Оўэн, амер. вучоныя Дж.Лейдзі, О.Ч.Марш, Э.Коп, Г.Ф.Осбарн, ням. — К.А.Цытэль, рас. — Ю.А.Л/ілрў, У А Хттп’ўскі. Б.С. Сакалоў, П. ГІ Сушкт. Л .П . Татарынаў, У.П.Амаліцкі, А.А.Барысяк, А.В.Мартынаў, С.М .Нікіцін, Дз.У.Обручаў, М.В.Паўлава, А.П.Паўлаў і інш
На Беларусі П. развіваецца з 19 ст. Сістэм. даследаванні вядуцца з 1950-х г. y Бел. геолагаразведачным НДІ (да 1970 Геал. ін-т АН БССР), з 1970-х г. таксама ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі (А.В Фурсенка, В.С.Акімец, В.К.Галубцоў, С.Ф.Зубовіч, П.Ф.Каліноўскі, С.А.Кручак, А.М.Матузка, В.М.Мотуз, У.І.Назараў, В.І.Пушкін, В.В.Шчаглова і інш.). Вывучаюцца выкапнёвыя прасцейшыя, ракападобныя, малюскі, насякомыя, млекакормячыя і інш., y больш чым 250 месцах выяўлены рэшткі стараж. насякомаедных, рукакрылых, зайцападобных, грызуноў, драпежных, хобатных, няпарна- і парнакапытных. Літ:. Палеонтологня беспозвоночных. М., 1962; Антрапаген Беларусі. Мн., 1971; К а л н н о в с к н й П.Ф. Тернофауна позднего антропогена н голоцена Белорусснн. Мн., 1983; Я г о ж. Падарожжа ў мінулае да «братоў нашых меншых». Мн., 1999.
ПАЛЕА30ЙСКАЯ ЭРАТЙМА (ЙРА), п а л е а з о й (ад палеа... + грэч. zoë жыццё), першая пасля пратэразою (дакембрыю) эратэма агульнай стратыграфічнай шкалы адкладаў зямной кары фанеразою; папярэднічае мезазойскай эратэме (эры) і адпавядае палеазойскай эры геал. гісторыі Зямлі. Вылучана ў 1837 англ. геолагам А.Седжвікам. Падзяляецца на кембрыйскую, ардовікскую, сілурыйскую, дэвонскую, каменнавугальную і пермскую сістэмы (перыяды; гл. адпаведныя арт.). Пачалася 570 млн. г. назад, доўжылася каля 340 млн. гадоў. Утвораныя ў дапалеазойскі час платформы ў Паўн. (Кіт.-Карэйская, Паўн.-Амерыканская, Сібірская, Усх.-Еўрапейская) і Паўд. (Антарктычная, Аравійская, Афрыканская, Аўстралійская, Індастанская, Паўд.-Амерыканская) паўшар’ях існавапі на працягу палеазойскай эры. Яны неаднаразова апускаліся і
заліваліся морамі, y якіх намнажаліся марскія асадкі; на кантынентах фарміраваліся чырванаколерныя пароды, y паглыбленнях — вугляносныя тоўшчы (Данбас, Рурскі бас. і інш.) і эвапарытавыя ўтварэнні (Перадуральскі прагін і інш ). На працягу палеазою адбываліся вял. тэктанічныя рухі, якія суправаджаліся інтэнсіўным вулканізмам і гораўтварэннем
(каледонскпн пстдкавасць, герцынская складкавасць). У канцы палеазою паўн. платформы ўтварылі суперкантынент Лаўразію, паўд — Гандвану, якія раздзяляліся акіянам Тэшс У арган. свеце на пачатку эры з’явіліся жывёльныя арпінізмы з цвёрдым мінералізаваным шкілетам, y кембрыі — археацыяты, трылабіты, беззамковыя брахіяподы, y ардовіку— сілуры — грапталіты, імшанкі, наўтыліды, канадонтаносьбіты; y дэвоне — ганіятыты, гастраподы, замковыя брахіяподы, каралы; y карбоне— пермі — фарамініферы, пеліцыподы і інш. 3 пазваночных, асабліва ў дэвоне, шырока вядомы рыбы, y карбоне— пермі — разнастайныя земнаводныя. Істотныя змены адбыліся і ў раслінным свеце. y кембрыі— ардовіку лераважалі водарасці, y сілуры з ’явіліся першыя расліны сушы (псілафіты), y дэвоне — мохападобныя, прапапараці, членістасцябловыя. Каменнавугальны перыяд характарызуецца росквітам дрэвападобных раслін (асн. крыніца намнажэння вугалю), пермскі — пашырэннем хвойных, з ’яўленнем цыкадавых і гінгкавых. 3 адкладамі эратэмы звязаны багацейшыя радовішчы каменнага вугалю, нафгы, мінер. солей, фасфарытаў, жал. руд, медзі, золата і інш.
На Беларусі вядомы ўтварэнні ўсіх перыядаў палеазойскай эры. Адклады сістэм: кембрыйскай (гліны, пясчанікі, алеўраліты, магутнасцю да 430 м), ардовікскай (вапнякі, даламіты, мергелі, гліны, магутнасцю да 150 м) і сілурыйскай (арганагенныя вапнякі, мергелі, гліны, магутнасцю да 630 м) пашыраны ў Брэсцкай ўпадзіне і на паўд. схілах Балтыйскай сінеклізы; дэвонскай (вапнякі, даламіты, мергелі, гліны, пясчанікі, гіпсы, ангідрыты, каменная і калійныя солі, вулканагенныя ўтварэнні, ніжнедэвонскія магутнасцю да 80 м, сярэднедэвонскія да 200 м і верхнедэвонскія да 3000—3500 м) пашыраны ў Прыпяцкім прагіне, Аршанскай і месцамі ў Брэсцкай упадзінах, на Жлобінскай і Латвійскай седлавінах, усх. схілах Бел. антэклізы; каменнавугальнай (пясчанікі, гліны, глініста-мергельныя пароды з праслоямі вапнякоў, даламітаў, бурых вуглёў, магутнасцю ад некалькіх метраў да 1000 м) пашыраны ў Прыпяцкім прагіне, на крайнім ПдЗ Валынскай монакліналі; пермскай (чырванаколерныя пясчанікі, гліны, даламіты, гіпсы і інш., магутнасцю 30—500 м) пашыраны ў Прыпяцкім прагіне, Брэсцкай упадзіне, на паўд. схілах Балтыйскай сінеклізы. Да адкладаў палеазою прымеркаваны радовішчы нафты, каменнай і калійных солей, даламітаў, гаручых сланцаў, даўсаніту, пітных і мінеральных вод, расолаў. Літ:. К у з н е ц о в С.С. Нсторнческая геологая М., 1962; Матерналы по стратнграфвя Белорусснн Мн., 1981. С.А.Кручак.
ПАЛЕАІХНАЛ0ГІЯ (ад палеа... + грэч. ichnos след + ...логія), навука аб слядах жыццядзейнасці выкапнёвых арганізмаў (біягліфах, капралітах), што захаваліся ў асадкавых адкладах; раздзел палеанта-
логіі. Па слядах жыццядзейнасці вызначаюцца прыналежнасць арганізмаў да розных груп, шляхі іх узнікнення і ператварэння, абставіны пражывання ў геал. мінулым, умовы пахавання і намнажэння рэцггкаў. Звязана з палеабіягеаграфіяй, палеаэкалогіяй, тафаноміяй. Даныя П. выкарыстоўваюцца пры палеагеагр. рэканструкдыях. На Беларусі пытанні П. распрацоўваюцца ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі і Бел. геолагаразведачным НДІ. Найб. вывучаны біягліфы асадкавых парод кембрыю, сілуру, дэвону і мелу. П.Ф.Каліноўскі. ПАЛЕАКЛІМАТАЛ0ГІЯ (ад палеа... + юііматалогія), навука аб палеакліматах і кліматычнай гісторыі Зямлі; раздзел палеагеаграфіі. Звязана са стратыграфіяй і палеанталогіяй, палеагеамарфалогіяй і вучэннем аб карысных выкапнях. Выкарыстоўвае літалагічны, палеанталагічны, дэндрахраналагічны, геахім., палеамагнітны і інш. метады даследавання. ПАЛЕАКЛ<МАТЫ (ад палеа... + клімат), кліматы мінулых геал. эпох. Рэканструкцыю іх ажыццяўляюць паводле розных ускосных прыкмет: рэчыўнага складу і тэкстурных асаблівасцей асадкавых горных парод, выкапнёвых рэшткаў флоры і фауны, адбіткаў гадавых кольцаў дрэў, суадносін хім. элементаў і ізатопаў кіслароду ў ракавінах выкапнёвых арганізмаў, рэжыму ўвільгатнення, становішча геагр. шырот y мінулым і інш. Змены кліматычных паказчыкаў y значнай ступені залежаць ад трансгрэсіі мораў, размеркавання сушы і мора, працэсаў гораўтварэння, размяшчэння тэрыторыі ў пэўных шыротах (у сувязі з рухам кантынентальных пліт), змены ледавіковага покрыва, вышыні над узроўнем мора, напрамку акіянічных цячэнняў, складу атмасферы, характару занальнасці і інш. Вывад аб характары П. грунтуецца на параўнанні кліматычных паказчыкаў мінулага з іх сучаснымі аналагамі. Найб. надзейныя вынікі даюць рэканструкцыі, заснаваныя на комплексным метадзе даследавання. Вывучае П. палеакліматалогія.
Для тэр. Беларусі на працягу большай ч. геал. часу было характэрна панаванне гарачага субтрапічнага клімату. У археі клімат быў гарачы і засушлівы. У познім рыфеі, калі частку тэрыторыі сучаснай Беларусі займаў мелкаводны марскі басейн, клімат быў цёплы і сухі. У пач. венду наступіла моцнае пахаладанне і ўся яе тэрыторыя была ўкрыта магутнымі льдамі покрыўнага зледзянення, пасля якога зноў пацяплела. Цёплы і вільготны клімат быў y палеазойскай эры, сухі — на працягу большай ч. дэвону і пермі, пераважна вільготны — y кембрыі, ардовіку, сілуры і карбоне, цёплы (у 1-й палавіне сухі, y 2-й — вільготны) — y мезазойскай эры. У кайназойскай эры паступовае пахаладанне прывяло да магутных зледзяненняў y антрапагене. У пач. і сярэдзіне палеагену Пд Беларусі бьіў y зоне субтрапічнага клімату, на Пн клімат быў блізкі да ўмеранага; y сярэдзіне перыяду пачалося пахаладанне, якое працягвалася і ў неагене. У антрапагенавым перыядзе характэрна чаргаванне знач-
ных пахаладанняў і перыядаў развіцця ледавіковых покрываў (гл. Ледавікі) з міжледавікоўем, калі клімат станавіўся блізкім да сучаснага або больш цёплым. Найб. вывучаны П. антрапагенавага перыяду. Мінім. па сваіх памерах апошняе (паазерскае) зледзяненне адзначалася найб. пашырэннем холаду, узнікненнем шматгадовай мерзлаты, макс. замярзаннем акіянаў. Пасля яго раставання, каля 10 тыс. г. назад, пачаўся пасляледавіковы (галацэнавы) час з макс. пацяпленнем y атлантычны перыяд (5—8 тыс. г. назад), калі сярэднегадавыя т-ры паветра былі на 1,5—2 °С вышэй за сучасныя. Я.К.Яловічава. ПАЛЕАЛІТ (ад палеа... + грэч. lithos камень), с т а р а ж ы т н а к а м е н н ы в е к, самая ранняя і найб. працяглая эпоха каменнага веку. Пачаўся каля 2,2 млн. г. назад са з’яўлення стараж. людзей (архантрапаў) і прылад, доўжыўся на працягу болынай часткі ледавіковага перыяду (плейстацэну) і да канчатковага адступання ледавікоў (каля 8,3 тыс. г. назад). Падзяляецца на н і ж н і (ранні, стараж., датуецца 2,2 млн. г. назад), с я р э д н і (мусцье, y Еўропе ахоплівае адрэзак ад 125/100 да 40 тыс. г. назад), в е р х н і (позні, датуецца 40/35— 10 тыс. г. назад). Апошнім часам прызнана існаванне асобай, завяршальнай стадыі позняга перыяду — фінальнага П. (14 — 11 тыс. г. назад ці 12—8,3 тыс. г. назад). У раннім П. пераважалі ядрышчавыя галечныя прылады на адшчэпах. У познім П. пашыраюцца неаантрапы, пласцініста-разцовая індустрыя і пячорнае мастацтва ў Еўропе. Неаантрапы (краманьёнцы) намнога пашырылі айкумену пражывання, значна ўдасканалілі тэхніку апрацоўкі каменю і косці, распаўсюдзілася прызматычная тэхніка расколвання каменю, яго свідраванне, пілаванне і шліхтаванне. Набор прылад працы складаў каля 100 тыпаў. Чалавек асвойваў практыку домабудаўніцтва — вядома вял. колькасць самых разнастайных відаў жылля. Асновай гаспадаркі было паляванне. Дзякуючы яму чалавек здабываў не толькі ежу, але і матэрыялы для адзення, будаўніцтва і паліва. Развіваліся спосабы палявання з дапамогаю загонаў, аблаў, лоўчых ям. У паляўнічае ўзбраенне ўваходзілі дзіды, дроцікі, боласы, лук і стрэлы. Запасы ежы істотна дапаўняліся ад збіральніцтва, a ў некат. выпадках — рыбалоўства. Складаны светапогляд тагачаснага чалавека адлюстраваны ў творах першабытнага мастацтва і пахавальным абрадзе. На Беларусі доўгачасовыя верхнепалеалітычныя паселішчы (26— 24 тыс. г. назад) выяўлены ў Юравічах і Бердыжы. Асобньм крамянёвыя прылады прады мусцьерскага тыпу знойдзены каля Абідавін і в. Чамярня Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. Літ:. Нсторня Европы с древнейшнх вре-
ПАЛЕАМ АГНЕТЫ ЗМ
545
1261— 1453. Род вядомы з 11 ст. Заснавальнік дынастыі — Міхаіл VIII [1261—82], б. імператар [1258—61] Нікейскай імперыі, які ў 1261 аднавіў заваяваную ў 1204 крыжакамі Візантыю. Інш. прадстаўнікі: Андронік II [1282— 1328]; Андронік III [1328-41], Іаан V [1341—91], суправіцелямі якога былі ўзурпатары Іаан VI Кантакузін [1341— 54], Андронік ГУ [1376—79] і Іаан VII [1390]; Мануіл II [1391— 1425]; Іаан VIII [1425—48]; Канстанцін XI [1449— 53], Праўленне П. — перьмд паліт. і гасп. заняпаду імперыі, захопу (з пач. 14 ст.) яе тэр. туркамі-асманамі, якія ў маі 1453 узялі Канстанцінопаль, забілі Канстанціна XI і спынілі існаванне Візантыі. Пляменніда Канстанціна XI Зоя (Соф’я) — жонка маскоўскага вял. кн. Івана III, маці Васіля I I I ПАЛЕАМАГНЕТЬІЗМ (ад палеа... + магнетызм), а р х е а м а г н е т ы з м , уласцівасць горных парод намагнічвацца ў
^ ,4 3
2,80 2,90 3 ,0 - .
Каена
^ 2 ,9 4 -Мамот
-3,06
мен до нашнх дней. Т .1 . М ., 1988; С е м е н о в Ю.Н. На заре человеческой нсторнн. М „ 1989.
І.М .Я зэ п е н к а .
ПАЛЕАЛбГІ (грэч. Palaiologoi), апошняя дынастыя імператараў Візантыі ў
Д а арт. Палеамагнетызм. А бсалю гная палеамагнітная геахраналагічная ш кала для апош ніх 4,5 млн. гадоў.
546
П А ЛЕА Н ТА ЛО ГІЯ
час свайго фарміравання і захоўваць набытую (рэшткавую) намагнічанасць y наступныя геал. эпохі. Фіхсатары стараж. намагнічанасці — базальтавыя лавы, чырванаколерныя адклады, асобныя шэрыя гліны і інш. пароды з вял. колькасцю ферамагнітных мінералаў (магнетыт, гематыт, ільменіт, тытанамагнетыт і інш.). П. — таксама раздзел зямнога магнетызму, які вывучае магнітнае поле Зямлі геал. мінулага. Палеамагнітныя даследаванні дапамагаюць вывучаць эвалюцыю і інверсіі геамагнітнага поля, дрэйф кантынентаў, стратыграфію і абсалютны ўзрост адкладаў (створана абсалютная палеамагнітная геахраналагічная шкала), палеагеагр. і палеатэкганічныя ўмовы і інш. Р .А .З ін а ва .
ПАЛЕАНТАЛ0ГІЯ [ад палеа... + грэч. on (ontos) існае, істота + ...логія], навука аб арганізмах і ўсіх даступных вывучэнню праявах жыцця геал. мінулага на розных узроўнях арганізацыі, іх пашырэнні і гіст. развіцці. Даследуе акамянеласці і інш. выкапнёвыя рэшткі арганізмаў (марфал., фізіял., біяхім., малекулярна-біял., паталаг. і інш. кірункі), арыктацэнозы, арганагенныя горныя пароды і інш. Уключае палеабатаніку, палеабіягеаграфію, палеазаалогію, палеаіхналогію, палеаэкалогію, тафаномію, мікрапалеанталогію (вывучае стараж. мікраарганізмы і мікрарэшткі жывёл і раслін: канадонты, скалекадонты, акрытархі, аталіты). Звязана з археалогіяй, неанталогіяй, паліналогіяй, філагенетыкай, эвалюц. вучэннем, гіст. геалогіяй, палеагеаграфіяй, палеакліматалогіяй. Звесткі П. выкарыстоўваюцца ў геалогіі карысных выкапняў, літалогіі, стратыграфіі і інш. Упамінанні пра акамянеласці вядомы з ант. часоў. Разуменне іх сапр. прыроды пачалося ў эпоху Адраджэння (Г .А гр ы ка ла , Л е а на р д а д а В інчы і інш.) і развівалася з поглядамі аб пастаянных зменах y жывой прыродзе мінулага (М .А д а н со н , Ж Л .Л .Б ю ф он , Дж .r e m a n , М.В .Л ам аносаў, дацкі вучоны Н.Стэна і інш.). Як навука П. ўзнікла разам з гіст. геалогіяй y канцы 18 — пач. 19 ст. (А.Т. Б раньяр, Ж .К ю ўе , Ж .Б Л а м а р к ). Тэрмін «П.» (прапанаваў франц. заолаг А.Д. дэ Бленвіль y 1822) пашыраны з 1830-х г. У дадарвінаўскі перыяд (да сярэдзіны 19 ст.) фарміравалася стратыграфічная П. (А.Д Д ’А рбіньі, швейц. вучоны Ж Л.Р.Агасіс, англ. — АСеджвік, рас. — С.С.Кутарга, Х .І.П а н д э р , К.Ф.Рулье, Э.І.Эйхвальд і інш.). 3 1860-х г. развіваецца эвалюц. П. (М .І .А ндрусаў, Ю.А.Арлоў, Т Х .Г е к с л і, Л .Д а ло , У .А К авалеўскі, А Х І.К а р п ін с к і, М .Н о й м а й р , Б .С . С акалоў, П .П .С у ш к ін , Л .П . Т ат ары н а ў , І.Ф .Ш м а л ь га ў зе н , 1.А .Я ф рэм аў, амер. вучоны Э.Коп, рас. — А.А.Барысяк і інш.).
На Беларусі асобныя палеанталагічныя доследы праводзіліся ў 19 — 1-й пал. 20 ст. (У.С.Дактуроўскі, УАДыбоўскі, УМ.Сукачоў, П.А. Туткоўскі, Л.А.Бяляева, Э.Вернейль, В.І.Громаў, А.Кайзерлінг, Р.І.Мурчысан, Г.Швэдар і інш.). Пытанні П. сістэматычна даследуюцца з 1951 (А.В.Фурсенка) y Бел. геолагаразведачным НДІ і з 1968 y Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі, вывуча-
юцца таксама ў Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі, БДУ, Бел. пед., Брэсцкім і Віцебскім ун-тах. Атрыманы шматлікія палеанталагічньм матэрыялы і звесткі палеазойскіх, мезазойскіх і кайназойскіх адкладаў, скарыстаньм ў распрацоўцы і абгрунтаванні схем іх стратыграфічнага расчлянення. Уклад y развіццё П. зрабілі Ф.Ю.ВелЫкевіч, НА.Махнач, В.САкімец, С.ВАнціпенка, ГАБелавусава, А.Ф.Бурлак, В.К.Галубцоў, Э.КДземідзенка, С.Ф.Зубовіч, В.П.Зярніцкая, П.Ф.Каліноўскі, М.Р.Каўхута, Г.І.Кеда, Э.А.Крутавус, СА.Кручак, Л.С.Ліннік, Г.ІЛітвінюк, Т.І.Майсеева, С.С.Маныкін, АУ.Мацкевіч, І.В.Міцяніна, У.І.Назараў, В.М.Несйяровіч, В.І.Пушкін, Т.Б.Рылова, САФодзеня, Г.К.Хурсевіч, ВЛ.Шалабода, Т.В.Якубоўская, Я.К.Яловічава і інш. Літ.: Основы палеонтологнн: Справ. для палеонтологов н геодогов СССР. T. 1— 15. М., 1958—64; Палеонтолош я н стратаграфня БССР. Сб. 1—6. М н., 1955— 66; Палеонтологня н ее роль в познаннн геологнческого строення террнторнн Белорусснн. Мн., 1986; Новые представнтелн нскопаемой фауны н флоры Белорусснн н другах районов СССР. М н., 1990. П.Ф.Каліноўскі.
ПАЛЕАНТАЛОГІЯ ЛІНГВІСТЫЧНАЯ, 1) гісторыка-філалагічная дысцыпліна, якая, абапіраючыся на моўныя факты, вывучае гісторыю носьбітаў мовы ў дапісьмовы перыяд іх існавання, a таксама гісторыю матэрыяльнай і духоўнай культуры пэўнага этаасу. Напр., дзеясловы (яго) «круціць», «ломіць» — (ён) «паправіўся» ўказваюць на значнасць y свядомасці далёкіх продкаў проціпастаўлення архетыпічных катэгорый «крывы» — «прамы». 2) Сукупнасць прыёмаў і методык, што служаць выяўленню і вытлумачэнню найб. стараж. элементаў мовы, па якіх можна аднавіць пэўныя фрагменты страчаных архаічных яе падсістэм. Узнікла як адгалінаванне параўнальна-гістарычнага мовазнаўства і распрацаванага ў яго межах параўнальна-гістарьічнага метаду, садзейнічала ўзнікненню глотахраналогіі. Карыстаецца спецыфічным паняццем «моўны час», які вымяраецца тымі зменамі, што адбываюцда ў мове, пачынаючы з дапісьмовага стану. Вырашае некалькі тьшаў лінгвістычных задач: аналіз архаізмаў, рэканструкцыя моўных падсістэм, удакладненне генеалагічнай класіфікацыі моў, збор інфармацыі для вызначэння заканамернасці глотагенезу і інш. Літ.: K г a h е H. Sprache und Vorzeit. Heidelberg, 1954; Г а м к р е л н д з е T.B., H B a h o b B.B. Нндоевропейскнй язык н нндоевропейцы. [T.] 1— 2. Тбнлнсн, 1984. А.Я.Міхневіч.
ПАЛЕАПАТАЛ0ГІЯ (ац палеа... + паталогія), навука пра хваробы выкапнёвых раслінных і жывёльных арганізмаў. Тэрмін увёў англ. вучоны М.Рафер y 1913. Вывучае паталоіію беспазваночных, пазваночных жывёл і чалавека (ад пітэкантрапа), высвятляе частату і даўнасць хвароб, асаблівасці іх выяўлення і пашырэння ў розныя гіст. эпохі. Цесна звязана з палеанталогіяй, археалогіяй,
прыродазнаўствам, медыцынай. Падзяляецца на П. раслін, жывёл і чалавека. Выкарыстоўвае метады патолагаанатоміі, рэнтгенаграфіі, гісталогіі, гістахіміі, біяхіміі. Аб’ект даследавання — выкапнёвыя рэшткі (косці, зубы, валасяное покрыва і інш.), знойдзеныя ў час археал. і інш. раскопак. Па іх апісаны дэфармавальны артроз і спандылёз, хвароба Боткіна, касцявы туберкулёз, сіфіліс, рахіт, карыес зубоў і інш. П. мае вял. значэнне для распрацоўкі этыялогіі і патагенезу шэрагу захворванняў сучаснага чалавека, праблемы працягласці жыцця, прагназавання кірункаў яго эвалюдыі з улікам біял. і сац,эканам. фактараў.
На Беларусі пытанні П. распрацоўваюцца з 1970 y Бел. пед. ун-це, Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі і інш. A СЛеанцюк.
ПАЛЕАПАТАМАЛ0ГІЯ (ад палеа... + грэч. potamos рака + ..логія), навука аб стараж. рэках, якія захаваліся ў выглядзе алювіяльных адкладаў і пахаванш рачных далін; частка палеагеагрофіі і гідралогіі рэк. Пры вывучэнні стараж. рэк выкарыстоўваюць комплекс геал., геамарфалагічных, палеанталагічных і інш. метадаў. П. высвятляе ўмовы намнажэння, заляганне, склад, фацыяльную зменлівасць алювіяльных адкладаў, іх узрост, суадносіны з ледавіковымі, марскімі і інш. тыпамі адкладаў, асаблівасці расліннага і жывёльнага свету ў былых рачных сістэмах. Праводзяцца палеагеаграфічныя рэканструкцыі стараж. рачной сеткі, вызначаецца скорасць цячэння, расходы вады, энергія эразійнага размыву і гд. Алювій пахаваных далін мае ў сабе розньм карысныя выкапні (напр., россыпы высакародных і рэдкіх металаў, вял. запасы прэснай вады). Рэкі, што існавалі ў познім пратэразоі і раннім палеазоі (да дэвону), наз. э а р э к а м і , y познім палеазоі і мезазоі — п р а т а р э к а м і , y палеагене і неагене — п а л е а р э к а м і , y плейстацэне — п р а р э к а м і . Заснавальнік П. (1929) чэш. вучоны Ф.Ржыкоўскі. На Беларусі навук. даследаванні ў галіне П. праводзіліся пад кіраўніцтвам Т.І.Гарэцкага (Дзярж. прэмія СССР 1971 за палеапатамалагічныя даследаванні). Літ.\ Г о р е ц к н й Г.Н. Основные проблемы палеопотамологня антропогена / / Бюл. комнсслн AH СССР по взученню четвертачного пернода. 1974. № 42; Я г о ж. Особенностн палеопотамологнн ледннковых областей (на прнмере Белорусского Понеманья). М н., 1980. АФ.Санько.
ПАЛЕАТЫПЫ (ад палеа... + грэч. typos адбітак, форма, узор), друкаваныя еўрап. выданні 1-й пал. 16 ст. Сярод П. выданні КМануцыя, Эцьенаў, Э.Дале, братоў Трэксель і інш. Па змесце і афармленні разнастайнью. Вядома каля 70 слав. П., надрукаваных кіршіцай, y т.л. кнігі Ф .Скарыны. Служаць прадметам спец. збірання і каталагізацыі. Улік П. вядзецца ў выглядзе каталогаў асобных калекцый: «Каталог палеатыпаў б. Румянцаўскай публічнай, цяпер Ленінскай Маскоўскай бібліятэкі» М.Кісялё-
ва (1927—29), «Каталог палеатыпаў: Са збору навук. бібліятэкі імя М.Горкага Ленінградскага ун-та» (1977). На Беларусі ў 16— 19 ст. П. зберагаліся ў царк. і манастырскіх б-ках, б-ках навуч. устаноў Віцебска, Гродна, Мінска, Магілёва, y буйных прыватных зборах. Значная колькасць П. захоўваецца ў Нац. б-цы Беларусі і Цэнтр. навук. б-цы імя' Я.Коласа Нац. АН Беларусі. Літ.'. Н е м н р о в с к н й Е.Л. Славянскне ннкунабулы н палеотнпы кярнлловского шрнфга в кннгохраншішцах Советского Союза / / Сов. славяноведеняе. 1968. № 1. Л.І.Збралевіч.
ПАЛЕАЭКАЛ0ГІЯ (ад палеа... + экалогія), раздзел палеанталогіі і экалогіі, што вывучае ўмовы пражывання, спосабы жыцця, узаемаадносіны арганізмаў геал. мінулага паміж сабою і з навакольным асяродцзем, іх гісг. змены. Даследуе выкапнёвыя флоры, фауністычныя комплексы, рэшткі, адбіткі і біягліфы арганізмаў асобных відаў, папуляцый і згуртаванняў (арыктацэнозы), арганагенныя горныяпароды і пабудовы і інш. Звязана з палеаіхналогіяй, тафаноміяй, эвалюц. вучэннем, гіст. геалогіяй, літалогіяй, палеакліматалогіяй і інш. Звесткі П. выкарыстоўваюцца ў стратыграфіі, рэканструяванні палеагеагр. абставін (напр., палеаклімату), умоў асадканамнажэння і ўтварэння некат. карысных выкапняў і інш. Як навука П . ўзнікла ў 2-й пал. 19 ст. (заснавальнік — УА.Кавалеўскі). Уклад y яе развіццё зрабілі Л .Дало, аўстр. вучоны А.Абель, ням. І.Вальтэр, рус. — М .І .Андрусаў, А.ТІ.Карпінскі, М.М.Якаўлеў і ішй.
На Беларусі палеаэкалагічныя даследаванні вядуцца з 1950-х г. (А.В.Фурсенка, вывучэнне дэвонскіх адкладаў Прыпяцкага прагіну). Праводзяцца ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі (А.С.Maxnan, СА.Кручак, Л.І.Мурашка, Я.К.Яловічава і інш.) і Бел. геолагаразведачным НДІ (В.К.Галубцоў, Г.І.Кеда, В.І.Пушкін і інш.). Даследаваны палеаэкалагічны стан y перыяды кембрыю, ардовіку, сілуру, дэвону, карбону, юры, мелу, неагену, антрапагену. Літ.: Г е к к е р Р.Ф. Введенне в палеоэкологню. М „ 1957; Г о л у б ц о в В.К., М a х н a ч А.С. Фацнн террнторнн Белоруссмн в палеозое н раннем мезозое. Мн., 1961. П.Ф.Каліноўскі.
ПАЛЕМАЛ0ГІЯ (ад грэч. polemos B aftHa + ..логія), навука аб вайне; кірунак y паліталогіі, y рамках якога даследуюцца войны і ўзбр. канфлікты, іх прычыны, сутнасць, віды і г.д. Закранае таксама пытанні міру, раззбраення, мірнага суіснавання паміж дзяржавамі. У вузкім сэнсе азначае інстытуцыяналізадыю ў Зах. Еўропе ў 2-й пал. 20 ст. вывучэння вайны як грамадскай з’явы. У гэты час узніклі навук. ўстановы П. ў Франдыі, Нідэрландах, Італіі, Бельгіі і інш. Характэрная рыса П. — комплексны, міждысцыплінарны падыход да навук. асэнсавання ўзбр. канфліктаў y розных формах з выкарыстаннем элементаў сацыялогіі, дэмаграфіі, сац. псіхалогіі, матэм. мадэліравання, біялогіі і інш.
навук, a таксама пазітывісцкая метадалогія, якая спалучае ў сабе элементы эканам., паліт., культ.-псіхал, тлумачэння гэтых з’яў. У П. нярэдка пранікаюць вульгарныя біясац. і псіхасац. канцэпцыі, якія абапіраюцца на ненавук. сцвярджэнне аб агрэсіўнай прыродзе чалавека і наяўнасці ў чалавечым грамадстве нейкага пастаяннага агрэсіўнага комплексу, што прыводзіць да перыяд. успышак узбр. насілля. У такім выпадку П. адрывае войны ад сац. адносін y грамадстве і ад палітыкі дзяржаў, вынікам якой служаць войны. Станоўчымі рысамі П. з’яўляюцца прадбачанне войнаў і ваен. канфліктаў, пошукі форм і спосабаў умацавання міжнар. міру і бяспекі, падтрымка ідэі раззбраення. Прускі ген. К .Клаўзевіц y працы «Аб вайне» (т. 1—3, 1832—34) даказаў, што вайна выступае як частка і інструмент палітыкі дзяржавы. Большасць сучасных вучоных таксама падкрэслівае арган. сувязь вайны з сісгэмай паліт. адносін унутры дзяржавы і ВЛ.Боўш. паміж дзяржавамі. ПАЛЕМБАНГ (Palembang), горад y Інданезіі, на Пд в-ва Суматра. Адм. цэнтр прав. Паўднёвая Суматра. Каля 1,2 млн. ж. (1999). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Порт y вусці р. Мусі. Міжнар. аэрапорт. Цэнтр раёна здабычы нафты. Прам-сць: нафтаперапр., суднабуд., каўчукавая, харч., тэкст., дрэваапр., мэблевая, гумава-тэхнічная. Ун-т. Музей. Арх. помнікі; мячэць (1740, мінарэт 1753), пахавальні султанаў. ПАЛЁМІКА (франц. polémique ад грэч. polemlkos ваяўнічы, варожы), спрэчка, дыскусія, сугыкненне поглядаў пры абмеркаванні якога-н. пытання ў друку, на дыспуце, сходзе. ПАЛЕМІЧНАЯ ЛГГАРАТЎРА, публіцыстычная літаратура Беларусі і Украіны канца 16 — 1-й пал. 17 ст., y якой узнімаліся вострыя праблемы сац.-паліт. жыцця, дагматыкі, гіст.-культ. працэсаў y грамадстве. Прадстаўлена рукапіснымі і друкаванымі помнікамі на царк.-слав., стараж.-бел., укр., польскай і лац. мовах. Уключала палемічныя трактаты, развагі, памфлеты, апалогіі, абароны, адозвы і інш. Творы хрысц. П.л. ўзніклі ў перыяд ранняга хрысціянства, асабліва пашырыліся пасля адасаблення праваслаўя і каталіцызму (1054). У 11— 12 ст. y Кіеўскай Русі былі вядомы палемічныя трактаты, пасланні мітрапалітаў Льва, Георгія, Нікіфара, Іаана, Феадосія П ячэрскага і інш. Р э ф а р м а ц ы й н а я п у б л і ц ы с т ы к а на Беларусі прадстаўлена творамі бел. і польскіх пісьменнікаў, рэліг. і дзярж. дзеячаў (С.Будны, А.Волан, Л.Крышкоўскі, М.Радзівіл Чорны, М.Чаховіц, Якуб з Калінаўкі і інш.). Асобныя палемічныя пасажы мелі месца ў прадмове да «Евангелля» В.Цяпінскага. П.л. эпохі к о н т р р э ф а р м a ц ы і на Беларусі — трактат Гербеста «Указанне шляху» (1566) і кніга П.Скаргі «Пра адзінства касцёла Божага пад адзіным пастырам» (1577, 2-е выд. 1590). Адказам на іх былі ананімныя правасл. рукалісныя творы антыкаталіцкай накіраванасці: «Пасланне да лацін з іх жа кніг», «На богамярзотную, на паганую лаціну», «Павучэнне, нанова скла-
ПАЛЕНАЎ
547
дзенае ў Літваніі» (каля 1581, 1582). Літ. палеміка асабліва актывізавалася напярэдадні і пасля Брэсцкай уніі 1596. 3 каталіцка-уніяцкага боку з’явіліся творы І.Пацея «Унія» (1595), «Справядлівае апісанне ўчынку і справы сінодавай» (1597), «Антырызіс» (1600), А.Шчаснага-Жаброўскага «Кукаль, які рассявае Стафан Зізаній» (1595). Найб. значныя творы правасл. палемікі: трактаты С.Зізанія «Казанне святога Кірылы Іерусалімскага пра антыхрыста» (1596), Хрыстафора Філалета «Апокрысіс» (1597, 1598), Клірыка Астрожскага «Гісторыя пра Лістрыкійскі, г.зн. разбойны Ферарскі або Фларэнційскі сінод» (1598). Большасць твораў П.л. ўзнікла ў 1-й трэці 17 ст.: з правасл. боку «Антыграфі...» (1608), «Трэнас» (1610) М.Сматрыцкага, «Адказ на ліст віленскіх уніятаў» (1616) А.Мужылоўскага, «Палінодыя...» (1619— 20) З.Капысценскага; з каталіцка-уніяцкага — «Гармонія...» і «Ерасі...» (1608) Пацея, «На трэны і лямант Тэафіла Арталога... перасцярога» (1610) Скаргі, «Абарона уніі» (1617) Л.Крэўзы і інш. Новая хваля літ. палемікі выклікана аднаўленнем вышэйшай правасл. іерархіі ў Рэчы Паспалітай y 1620 іерусалімскім патрыярхам Феафанам. З ’явіліся палемічныя творы ірамадз. гучання: «Апраўданне невінаватасці» і «Абарона апраўдання» (1621), «Эленхус», «Суплікацыя і Юстыфікацыя» (абодва 1622) М.Сматрыцкага, «Антыдотум» (1629) Мужылоўскага, «Антапалогія» (1631) Г.Дзіпліца. Погляды уніятаў раскрываліся ў творах «Двайная віна» (1621) і «Экзамен абароны» (1622) І.Руцкага, «Антыэленхус» (1622) А.Сялявы, «Апалогія» (1628), «Парэнезіс», «Экзатэзіс» (абодва 1629) Сматрыцкага (пасля яго пераходу ў унію). У 1640-я г. з боку праваслаўных з’явіўся «Дыярыуш» Афанасія Філіповіча, з боку уніятаў — «Абарона святой саборнай апостальскай царквы» (1638), «Праўдзівы каляндар хрыстовай царквы», «Іерархія» Я.Дубовіча, «Акуляры старому календару» К.Саковіча (усе 1644). У сярэдзіне 16— 18 ст. П л . развівалася пераважна на тэр. Украіны. Вядома палеміка паміж П.Магілам («Літас», 1644) і Саковічам («Перспектыва», 1642; «Кайло, або Молат на крушэнне камянёў схізмы», 1646). Палемічнай завостранасцю вызначаліся творы уніятаў П.Боймы, Ц.Жахоўскага, Я.А.Кулешы, Т.Ругкі, a таксама правасл. дзеячаў Л.Барановіча, І.Галятоўскага, І.Гізеля і інш. Палемічныя трактаты, дыскусіі, абвяржэнні сталі асновай стварэння багаслоўскіх прац па гісторыі праваслаўя, каталіцызму, уніяцтва і інш. хрысціянскіх канфесій. Асобныя творы перавыдадзены ў 19— 20 ст., большасць з іх маладаследаваныя, з ’яўляюцца бібліягр. рэдкасцю. Літ.: 3 a г a й к о П.К. Украіньскі пнсьменннкн-псшемісш кінця XVI — початку XVII ст. в боротьбі протн Ватікану і уніі. КнІв, 1957; Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. T. 1. 3 старажытных часоў да канца XVIII ст. Мн., 1968; Гісторыя беларускай літаратуры: Старажытны перыяд. 4 вьш. Мн., 1998; П а д о к ш ы н С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. М н., 1998. У.Г.Кароткі.
ПАЛЁНАЎ Васіль Дзмітрыевіч (1.6.1844, С.-Пецярбург — 18.7.1927), расійскі жывапісец. Нар. мастак Расіі (1926). Правадз. чл. Пецярбургскай AM (1893). Вучыўся ў П.Чысцякова і І.Крамскога, скончыў Пецярбургскую AM (1871), y 1882—95 выкладаў y Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства. У 1872—76 пенсіянер AM y Італіі, Францыі, Германіі; працаваў y духу са-
548
пален ты
лоннага акадэмізму на тэмы зах.-еўрап. гісторыі («Права пана», 1874, і інш.). У 1876 мастак-карэспандэнт на серба-чарнагорска-тур. вайне, y 1877—78 — на руска-тур. 3 1878 чл. Т-ва перасоўных маст. выставак (гл. Перасоўнікі). Зазнаў уплывы А.Саўрасава і Ф.Васільева. Працаваў пераважна ў жанры пейзажа, y які прыўносіў жанравы і лірыка-асацыятыўны пачатак. У творах, якія вызначаліся кампазіцыйнай завершанасцю, дакладнасцю малюнка і свабоднай манерай пісьма, адзін з першых y рус. жывапісе перадаў пленэрную свежасць каларыту, увасобіў натуральнасць матыву рас. прыроды, непарыўна звязанай са штодзённым жыццём чалавека: «Маскоўскі дворык», «Бабулін сад» (абодва 1878), «Зарослая сажалка» (1879), «Залатая восень» (1893) і інш. Звяртаўся і да евангельскіх сюжэтаў, якім часта надаваў жанравую ці пейзажную афарбоўку («Хрыстос і грэшніца», 1886—87), да гуманіст. («Хворая», 1886) і рэв. («Барыкады на Садовай», 1905) тэматыкі. 3 1873 афармляў спектаклі Маскоўскай прыватнай рус. оперы С.І.Мамантава. У 1910— 18 вёў y Mac rae асветную дзейнасць па арганізацыі нар. тэатра. 3 1917 жыў y сядзібе Барок (цяпер Паленава Тульскай вобл.), дзе стварыў маст. музей.
па 3 удары з лініі «варот», «двара» і «хага». Задачы «вартаўніка» — паставіць збітыя «П>, «заплямідь» гульца і ўцячы за лінію «варот». Перамагае той, хто першым 3 разы саб’е «П.» з лініі «хаты>>-
Я.Р.Вількін.
С абор y Палерма. 12 ст.
ПАЛЁРМА (Palermo), горад y Італіі, на ПнЗ в-ва Сіцылія. Адм. цэнтр вобл. Сіцылія і прав. Палерма. Каля 740 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак і аўгадарог, порт на Тырэнскім м. Міжнар. аэрапорг. Прам-сць: маш.-буд., y тл. суднабуд., суднарамонтная, с.-г., ал.-тэхн., радыёэлектронная; дрэваапр., мэблевая, паліграф., цэм., харчасмакавая. Ун-т (з 1777). Акадэмія выяўл. мастацтваў і му-
дзе Сіцылій абедзвюх Каралеўства. У 1734— 1816 сталіца Сіцылійскага каралеўства, размяшчалася рэзідэнцыя віцэ-караля. 3 1820 цэнтр рэв. руху за аўтаномію Сіцыліі. Паўстаннем y П. (12.1.1848) пачалася Рэеалюцыя 1848— 49 y Італіі. 27.5.1860 вызвалены войскамі Дж. Гарыбальдзі ад улады ісп. Бурбонаў і ўвайшоў y склад Італьян. каралеўства. У старой частцы П. — касцёлы Сан-Джавані дэльі Эрэміці (каля 1132, мазаікі сярэдзіны 12 ст.) і Мартарана (спалучае рысы раманскага стылю з элементамі араб. і візант. архітэктуры; 1143, мазаікі сярэдзіны 12 ст.), Палацца Рэале (нармандскі палац 11 ст., перабудаваны з араб. крэпасці; перабудаваны ў 16— 18 ст., мазаікі 12 ст.), Капэла Палаціна (1130—43, мазаікі 12 ст.), сабор (каля 1170, гал. фасад 14— 15 ст., порцік 1465; купал — пасля 1781, паводле праекта Ф.Фугі; кампаніла 12 ст.); палацы Ла Дзіза (1154—60), Ла Куба (1180), К ’ярамонце (1307), Абатэлі (1495), касцёлы 17 ст., т-р «Масіма» (1879— 97, арх. Дж.Б. і Э. Базіле). У сучасным цэнтры П. (раён Вілануова) — магазін «Рандаца* (1960) і інш. Музеі: археал. нац., Нац. галерэя Сіцыліі, галерэя сучаснага мастацтва, этнагр. Дж.Пітрэ, скарбніца сабора.
ПАЛЁСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА, адм.-тэр. адзінка ў Полыпчы на тэр. Зах. Беларусі. Існавала ў 1921—39. Утворана 1.3.1921. Пл. 36,8 тыс. км2, нас. 1131,4 тыс. чал. (1931). Цэнтр — г. Брэсг-надБугам. Падзялялася на 10 паветаў: Брэсцкі, Драгічынскі, Камень-Кашырскі, Кобрынскі, Косаўскі, Лунінецкі, Пінскі, Пружанскі, Сарненскі, Столінскі. Пасля ўключэння Зах. Беларусі ў склад БССР (1939) на тэр. П.в. ў снеж. 1939 утвораны Брэсцкая і Пінская вобл. Сарненскі і Камень-Кашырскі пав. ўвайшлі ў Валынскую вобл. Украіны. ПАЛЁСКАЕ BÔ3EPA, Г а р а д з і ш ч а , З а а з е р ’е. У Пінскім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Ясельда, за 12 км на ПнУ ад г. Пінск. Пл. 0,96 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 1,1 км. Схілы катлавіны пераважна разараныя. Злучана пратокай з р. Ясельда.
ПАЛЁСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1918—19,
«ПАЛЁНТЫ», бел. нар. гульня. На пляцоўцы праводзяць 4 паралельныя лініі на адлегласці 5—6 м адна ад адной. Першая лінія — «мета», на ёй устанаўліваюцца 2 гарадкі («П.»), пастаўленыя адзін на адзін. Другая лінія — «вароты», трэцяя — «двор», чацвёргая — «хата». Выбраўшы «вартаўніка», гульцы УА'ЯЦЬ біты ў «П> строга па чарзе, якая ўстанаўліваецца жараб’ёўкай перад гульнёй. Збіўшы «П.», гулец павінен падабрадь сваю біту і вярнуцца за лінію, з якой ён рабіў удар. Кожны гулец робіць
зыкі, кансерваторыя. Абсерваторыя. Бат. сад. Оперны і драм. тэатры. Турызм. Зімовы курорт. Штогадовыя міжземнаморскія кірмашы. Засн. фінікійцам і. У 5— 3 ст. да н .э. гал. ц эн тр кар ф аген ян y Сіцы ліі. У 254 да н .э. заваяваны Рымам, y 535 н.э. — Візангыяй, y 1-й пал. 9 ст. — арабамі, y 1072 — нарм анамі. 3 1130 р эзідэн ц ы я каралёў С іцы лійскага каралеўства. 3 12 ст. буйны эканам . і к у л ы . ц эн тр Паўд. Еўропы. У 1282 пасля п аўстання (гл. • Сіцшійская вячэрня») з горада вы гн ан а Анжуйская дынастыя. У час праўленн я каралёў А рагона (1302— 1479) заняпаў. 3 1504 y скл а-
выступленне партызан і насельнііггва Пінскага і Ровенскага пав. супраць аўстра-герм. акупантаў, войск укр. гетмана П.П.Скарападскага і Дырэкторыі за аднаўленне Сав. улады. У кастр. 1918 y раёне Лунінец—Сарны дзейнічалі партыз. атраоы. Да канца 1918 яны аб’яднаны ў 1-ы, 2-і Палескія і 1-ы Дубровіцкі палкі і кантралявалі чыг. ўчасткі Сарны—Лунінец—Парахонск. 25.12.1918 y Століне абвешчана Сав. ўлада, перавыбраны Палескі рэўком, створаны Ваен. савет паўстанцкіх камуніст. войск Беларусі і Зах. Украіны. У студз. 1919 паўстанцы вялі баі супраць пятлюраўцаў, якія падяснілі дубровіцкіх партызан і 1-ы Палескі полк. Ням. камандаванне перадало ўладу ў Пінску войскам урада Дырэкторыі, раззброіла атрады Чырв. Арміі і партызан. У адказ паўстанцы спынілі пропуск ням. эшалонаў праз Лунінец, што вымусіла немцаў вярнуць зброю чырвонаармейцам і паўстанцам. 25.1.1919 Пінск вызвалены і на Зах. Палессі ўстаноўлена Сав. ўлада.
рычы, Тураў, Хойнікі, рабочыя пасёлкі Капцэвічы, Пастала, Пціч. Выходзіла газ. «Савецкае Палессе» (да 1952 «Бальшавік Палесся»), Пасля скасавання 8.1.1954 тэр. П.в. далучана да Гомельскай вобл.
ILUIÈCKAE РАД0ВІПГЧА НАФТЫ У Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Палессе. Адкрыта ў 1977. Распрацоўваецца з 1981. Пл. 7 км2. Размешчана на П н Прыпяцкага прагіну, y цэнтры Рэчыцка-Вішанскай зоны нафтанамнажэння, за 2 км на Пн ад Мармавіцкага радовішча нафты. Паклады прымеркаваны да барычэўскіх пластоў лебядзянскага гарызонту. Нафтаносны гарызонт запягае на глыб. 2560— 2678 м. Калектары — кавернозныя, порыстыя і трэшчынаватыя вапнякі і даламіты. Нафта маласярністая, парафіністая, смалістая, шчыльнасць 875 кг/м 3.
П н Украіны; займае болыную ч. Брэсцкай, Пд Мінскай, крайні ПдЗ Магілёўскай, каля паловы Гомельскай абласцей Беларусі і паўн. часткі Вальшскай, Ровенскай, Жытомірскай абласцей Украіны. Мяжуе з Прыбугскай раўнінай на 3 — П нЗ, Баранавіцкай і Цэнтральнабярэзінскай раўнінамі на П н, Прыдняпроўскай нізінай на У, Прыдняпроўскім і Валынскім узвышшамі на Пд. Уключае б.ч. тэрыторыі фізіка-геагр. падправінцый Беларускага Палесся і Украінскага Палесся, a таксама фізіка-геагр. раёны: Брэсцкае Палессе, Загароддзе,
В0БЛАСЦБ,
адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1938— 54. Утворана 15.1.1938. Цэнтр — г. Мазыр. Пл. 26 тыс. км2, нас. 680 тыс. чал. (1941). Уключала 17 раёнаў: Акцябрскі (утвораны 28.6.1939; з 20.9.1944 з Глускім і Парыцкім р-намі ў складзе Бабруйскай вобл.), Брагінскі, Васілевіцкі, Глускі, Даманавіцкі, Ельскі, Жыткавіцкі, Калінкавідкі (утвораны 3.7.1939), Камарынскі, Капаткевідкі, Лельчыцкі, Мазырскі, Нараўлянскі, Парыцкі, Петрыкаўскі, Тураўскі, Хойніцкі; гарады Калінкавічы, Мазыр (з 17.3.1938 y абл. падпарадкаванні), Петрьпсаў; гар. пасёлкі Брагін, Глуск, Ельск, Жыткавічы, Капаткевічы, Лельчыцы, Нароўля. Па-
ПАЛЕСКАЯ ВО БЛА СЦ Ь
I
/
Прыпяцкае Палессе, Мазырскае Палессе (паводле В.А.Дзяменцьева) і Валынскае Палессе, Кіеўскае Палессе і нізінную ч. Жытомірскага Палесся. Паводле геамарфалагічнага раянавання (А.В.Мацвееў) П.н. вылучана ў вобласць, якая с к л а д а е ц ц а з 22 геамарфалагічных раёнаў. На Беларусі П.н. займае пл. каля 43,5 тыс. км2, працягнулася з 3 на У на 350— 420 км, з П н на Пд на 60— 240 км, пераважныя выш. 110— 155 м, найб. 221 м ( Мазырская града)\ на Укра-
Чіарпілауна,—
y 1 9 4 4 -5 4 гг.
МА.Шышонак.
ПАЛЕСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ. фізіка-геаірафічная правінцыя на ГІд Беларусі,
% Рудня
о
Пісаравічы
'
Ч - т — ^ -ï
/
ta
іне выш. 150— 160 м, найб. 316 м (Оўруцкі краж). У межах П.н. ў рэльефе крышт. фундамента вылучаецца шэраг тэктанічных упадзін і падняццяў, якія значна паўплывалі на фарміраванне сучасных ландшафтаў і геал. будову (магутнасць асадкавага чахла ад 20— 50 м на Мікашэвіцка-Жыткавіцкім выступе, каля в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. сыходзіць да нуля; ва ўсх. ч. Падляска-Брэсцкай упадзіньі магутнасць да 1,7 km, y Прыпяцкім прагіне — да 2,6 км). П.н. спалучае ландшафты шырокіх азёрна-алювіяльных і водна-ледавіковых раўнін з асобнымі ўчасткамі марэнных раўнін, краявымі ўзгоркамі і градамі. Характэрны шматлікія плоскія забалочаныя скразныя даліны, азёрныя катлавіны (найб. ю з. Чырвонае), буйныя тарфяныя масівы, густая рачная сетка (гал. водная артэрыя р. Прыпяць з прытокамі, y зах. ч. р. Зах. Буг з правымі прытокамі), разгалінаваная сетка меліярац. каналаў (найб. Дняпроўска-Бугскі канал). Пра карысныя вьпсапні, клімат, глебы, расліннасць П.н. гл. ў арт. Беларускае Палессе.
ПАЛЕСКАЯ НІЗІНА. На Пд Беларусі і
У.А.Багіна.
ПАЛЁСКАЯ
ПА/1ЕСКАЯ________________549
Іятчы»! Нама, nu*.™,* галоўчыцы зм а р Н ь Г ^
.
Н а ы с м Іе
JO
Л е н ін !
° Ой^Юрневічы
(
g
\|
Грсра^
—
Напцэвічы
Савічы Ц!даў\ Наплны Навасёлшу V —*ч / ■ІІЗеляночы ^ " “/Нап^невічы' /' і/І ° н імавыы (Ч/ Замосце * с * ,т н іы I k e p a 6 a to °
Іы т н а в іч ь
іісОлаў-Людзяі
^ н ц э / іч
о Рўдня I 'аБрынёў I О # о льна
ірасніца *—
_
\
\ П етры каў с Л яснавічы
f
•/ Х
I
перавалонсО^/_ H
Ч нав,ч.ьГМалаП7
r4 S
Вял.АўцюнІ^] o
УРау \
Залатуха Нрынні
's
H a jtiH K a e iH b u ^ v
-----------
^Р ЗЧ Ы Ц А
/П о
Vjk»
\Б есе0 н іо ~ У
J
ГП ерароў ; С нядзін [ Ь А эяраны / ^ 'А с т о а т а н н Ь y
°
;
С ла б а д а 1
f
Ізбынь^' Л
I
/'
ІА З Ы ^ к я й ( iH O D ir- fipy QoK Н р ы ш ы ч ы / у ^ . )
--- -"- i—"—“Л-~ М рушніні-,______ ____ J , „ S S Асмаленін О^амошша f^-Цазіміраўна Цамвнна I °Бібіяі Ч ОЯо/засчен^ Зарубанае
----- —
o4\
,
( С
Аубровіца ^
ft Ц
/
/° о А м ельнаўш чы ш Раш аўр \
( /Рудзеньнао
.Л .
І
e60"? ; ч Ч ^ ^ - ^ - ^ хойнін'іУ0 i
/
T o H em çf
° І в а н а в а 1\ Д у6 р0^
С яа ба д а \
Гі / '
) I
Ч
/
^
J
°
Ьа,
Нартышчы > 0
J X
(
__ ■■
7 о С I / Тлушкаеічы
Ж
Ч
T
_________
\
°
С т адолН ў О Н арт / ' В алаўская Р
jk
1
ІДзямўаў
•-
A
о /л„й.,„
( 'Т л у Л в Л іЛ
°' ЦІтаў(
I
)
I
P
С
K
A
я \
\
О
Ц эн тр ы раёнаў П алескай воб ласці
ь —•
t— <
--------------------
Тураў
П а с ё л н і га р а д с н о га
Азары чы
Н а се л е н ы я пун кты се л ь с н а га ты пу
ты пу
■ч
Х р О н а е т і* .
fu ,
Г*
о
J
“
{ Чыналаёічы
М ежы
Гар ады
\
-,
Мат°ы\
'ждрэвічы
y ______________________ ^ V
Ц эн тр вобласці
о
'Ы.Чамярысыо
Л рояьк Ц '
Воранаў
К °)
/ І ■
Ве
**-•<ЬуЗаанцы} P / “ J
(§ )
МАЗЫР
ва о чы н
І'ныі J Галоўчыцы
НрупейііЮ
■>. ?
^ Б р а г ін
>Лв
'ДНмурнае
Д зярт ы нЬ н
РОВЕНСКАЯ
// Барысаўшчына^^^Паселічь^ ''Мінулічы / ( бСялец''у
I СІманавІчы
ч 0>
к\
с а ю з н ы х р э с п у б л ік
М е ж ы д а д з е н ы н а 2 0 . 0 9 .1 9 4 4 г .
ЧУ"£22-ьн
г
^
-
Нарагод\_ / 4 Ш тШ арыО
абласцей
--------------------- р а ё н а ў П а л е с к а й в о б л а с ц і
Л унаеды р\
11
Ч ы гу н н і А ў т а м а б іл ь н ы я д а р о г і
>Іа)мрбыль\ о А Н а н ы ў ьі
<
s"
550 _______________ ПАЛЕСКАЯ Пн Украіны і ў Бранскай вобл. Расіі. Займае пл. каля 270 тыс. км2. Яе частка ў межах Беларусі вылучаецца як падправінцыя Беларускае Палессе. ПАЛКСКЛЯ СВДЛАВІНА, П і н с к a я седлавіна, буйная тэктанічная структура на ПдЗ Беларусі. Размяжоўвае Ладляска-Брэсцкую ўпадзіну на 3 і Прыпяцкі прагін на У. На Пн і Пд сучляняецца з Беларускай антэклізай і Украінскім шчытом, раздзяляе іх больш зніжанай паверхняй фундамента. Mae слабавыразнае субмерыдыянальнае распасціранне. Даўж. седлавіны 150 км, шыр. да 135 км. Глыбіня залягання крышт. фундамента 300—500 м ніжэй узр. м. Усх. схіл больш стромкі, чым заходні. Фундамент ускладнены рэгіянальнымі разломамі паўн.-ўсх. кірунку Стаходска-Магілёўскім і ВыжаўскаМінскім. Яны перасечаны больш дробнымі парушэннямі — зрухамі пераважна субшыротнага і паўн.-зах. распасцірання. Платформавы чахол магутнасцю да 650 м складаюць сярэднерыфейскія, вендскія, мелавыя, палеаген-неагенавьм і антрапагенавыя адклады. Фарміраванне П.с. пачалося ў раннім палеазоі ў сувязі з развіццём Падляска-Брэсцкай упадзіны, усх. схіл акрэсліўся ў познім дэвоне, калі фарміраваўся Прыпяцкі прагІН. І.В.Клімовіч. ПАЛЕСКАЯ СЕЧ УКРАІНСКАЙ ПАЎСТАНЦКАЙ АЁМП (ПС УПА), б у л ь б a ў ц ы, узброенае фарміраванне ўкр. нацыяналістаў. Створана ў чэрв. 1941 на базе падп. арг-цыі «Украінскае нацыянальнае адраджэнне», якая з 1933 дзейнічала на тэр. Укр. і Бел. Палесся. Кіраўнік ТДз.Баравец (мянушка Бульба). Дзейнічала ў саюзе з прадстаўнікамі бел. нацыяналіст. арг-цый М.Вітушкам, І.Ермачэнкам, У.Казлоўскім, У.Родзькам і інш. Да ліст. 1941 супрацоўнічала з ням. армейскімі службамі, выконвала функцыі паліцыі, вяла барацьбу з сав. партызанамі. 3 прыходам на Палессе ням. цывільнай адміністрацыі восенню 1941 самараспусцілася. Зімой 1942 ад-
ноўлена Бараўцом як партз. фарміраванне (налічвала 15 тыс. чал.). Імкнулася аб’яднаць y адзіную армію ўсе ўкр. антыкамуніст. арг-цыі для барацьбы за адраджэнне Укр. Нар. Рэспублікі. Летам 1943 ПС УПА сілай падпарадкавана Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў, якая стварыла сваю Укр. паўстанцкую армію. У.І.Гуленка. ПАЛЁСКІ (сапр. С т а н к е в і ч ) Вячаслаў Пятровіч (3.11.1912, в. Астрагляды Брагінскага р-на Гомельскай вобл. — 18.6.1971), бел. драматург. Засл. дз. культ. Беларусі (1967). 3 1930 працаваў y газ. «Палеская праўда», «Савецкая Беларусь», «Калгаснік Беларусі». y 1 9 4 1 — 4 4 на радыёстанцыі «Савецкая Беларусь» (Масква). 3 1944 адказны сакратар, нам. рэдактара газ. «Звязда». 3 1961 нам. старшыні, y 1965—71 стар-
шыня Дзярж. к-та CM Беларусі па радыёвяшчанні і тэлебачанні. Друкаваўся з 1930. Аўтар п’ес пра пасляваен. аднаўленне нар. гаспадаркі, калектывізацыю і жыццё калг. вёскі «Песня нашых сэрцаў» (паст. 1949), «Калі зацвітаюць сады» (паст. 1950), «Гарачыя пірагі» (1958). Te:.
П’есы. Мн., 1976.
ПАЛЁСКІ АБЛАСНЫ ДРАМАТЫЧНЫ ТЭАТР і м я Я. К у п а л ы . Існаваў y 1938—41, 1944— 45 y г. Мазыр Гомельскай вобл. Створаны на базе Мазырскага калг.-саўгаснага т-ра. У 1941 прысвоена імя Я.Купалы. Маст. кіраўнікі: В.Пацехін (1938—41), М.Кавязін (1944—45). Спектаклі ставілі таксама рэжысёры Л.Рахленка, Б.Паскевіч, афармляў А.Марыкс. У 1939 гастраляваў y Зах. Беларусі, y г. Бранск (Расія) і інш. Спектаклі ішлі на бел. мове. Сярод пастановак: «Прымакі» Я.Купалы, «Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка, «Партызаны» і «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы, «Заложнікі» А.Кучара, «Ваўкі і авечкі» і «Без віны вінаватыя» А.Астроўскага, «Любоў Яравая» К.Транёва, «Мяцеж» Дз.Фурманава і С.Паліванава, «Рускія людзі» і «Так і будзе!» К.Сіманава, «Самадуры» К.Галідоні, «Каварства і каханне» Ф.Шылера. У розны час y тэатры працавалі акцёры С.Бульчык, Ю.Гальперына, Л.Гамуліна, А.Гваздзёў, А.Даніловіч, Л.Даноўская, М.Захарэвіч, A. Кашына, ГЛаўроў, П.Масцераў, B. Окалаў, У.Палцеўскі, А.Ротар, Ю.Сурыкаў, Л.Цімафеева, М.Цурбакоў, C. Яворскі, А.Яфрэменка і інш., мастакі В.Акулаў, П.Балабін. У 1946 рэарганізаваны ў Пінскі абласны драматычны тэатр. КБ.Кузняцова.
раённыя. У вер. 1909 Гомельскаму акр. к-ту даручана выконваць функцыі абл. парт. цэнтра. 3 мая 1912 ён стаў называцца П.к. РСДРП(б) і дзейнічаў да 1917. 2) Кіруючы орган арг-цый РСДРП Магілёўскай, ч. Мінскай, Чарнігаўскай і Палтаўскай губ. Меў калегіі: раз’язных агентаў, прапагандыстаў, тэхнічную, сялянскую, a таксама ваен.-рэв. групу для работы сярод салдат, падп. друкарню, выпускаў газ. «Полесскнй лнсток». Па асн. праграмных, такгычных, арганізац. пытаннях стаяў на пазіцыях бальшавікоў. Размяшчаўся ў Гомелі, Навазыбкаве. Сгаршыня М.К.Уладзіміраў. У вер. 1905 парт. арг-цыя, якую ён узначальваў, падзелена на 4 раённыя, і к-т перастаў існаваць. Яго функцыі выконваў Гомельскі раённы, потьм акр. к-т РСДРП. Пасля VI (Пражскай) Усерас. канферэнцыі РСДРП (у 1912) адноўлены. Пасля Лют. рэвалюцыі 19.4.1917 на арганізац. сходзе бальшавікоў Гомеля выбраны П.к. РСДРП(б), які выконваў функцыі абласнога. У лют.—сак. 1918 Палессе акупіравана ням. войскамі. Барацьбу супраць інтэрвентаў узначаліў Палескі падп. к-т РКП(б).
ПАЛЁСКІ РАДЫЯЦЫЙНА-ЭКАЛАГІЧНЫ ЗАПАВЁДНІК Адзіны ў свеце радыяцыйна-экалагічны запаведнік. На Пд Гомельскай вобл., ва ўсх. ч. Палескай нізіны ў межах Гомельскага Палесся. Засн. ў 1988 на найб. забруджанай радыенуклідамі тэрыторыі пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС з мэтай вядзення радыяцыйна-экалагічнага маніторынгу, радыебіял. даследаванняў, пошуку магчымых шляхоў выкарыстання тэрыторыі, з якой адселена насельніцтва і спынена гасп. дзейнасць, a такПАЛЁСКІ КАМГГЙТ РСДРП(б), 1) арсама для захавання генафонду і відавой ганізацыя с.-д. партыі, якая дзейнічала разнастайнасці мясц. флоры і фауны. на тэр. Магілёўскай, ч. Мінскай, ЧарніПл. 215,5 тыс. га. Рэльеф раўнінны з загаўскай і Палтаўскай губ. Утвораны па інідыятыве У.ІІІеніна і ЦК РСДРП y балочанымі паніжэннямі, рознымі формамі эолавых утварэнняў і павышаньмі студз. 1904. Яднаў Гомельскую, Клінцоўскую, Навазыбкаўскую, з лют. 1904 ўчасткамі водападзелаў. Тэрыторыя адносіцца да вадазбору р. Прыпяць. ЛандМагілёўскую і Роменскую арг-цыі. Да шафт поймавы са шматлікімі рукавамі, вясны 1904 ахапіў уплывам Магілёўстарыцамі і азёрамі. Балотньм і лясныя скую губ., Мазырскі і Рэчыцкі пав. масівы. Лясістасць 46% тэрыторыі. ХваМінскай губ., Гароднянскі, Мглінскі, ёвыя (48,5%), драбналістыя (27,3%), дуНавазыбкаўскі, Старадубскі і Суражскі бовыя (5,6%) і інш. лясы. У флоры каля пав. Чарнігаўскай, Роменскі пав. Пал1120 відаў сасудзістых раслін. У фауне таўскай губ. У маі 1905 адбыўся 1-ы больш за 40 відаў млекакормячых, 70 — з’езд арг-цый РСДРП Палескага р-на, птушак, 25 — рыб. Шмат відаў раслін і які прыняў статут і зацвердзіў паўнажывёл, y т.л. вадзяны арэх плаваючы, моцнымі арг-цыямі П.к. РСДРП(б) шпажнік чарапіцавы, чорны бусел, Аршанскую, Гомельскую, Копыскую, змеяед і інш., занесены ў Чырв. кнігу Магілёўскую, Шклоўскую, Горацкую, Беларусі, некаторью — y Міжнар. Чырв. Дабранскую, Клінцоўскую, Лоеўскую, кнігу. Навазыбкаўскую, Сноўскую і Сямёнаўскую арг-цыі РСДРП. Летам 1905 яднаў палескі с е л ь с к а г а с п а д Ар ч ы таксама арг-цыі, y склад якіх уваходзілі Т^ХНІКУМ. Засн. ў 1973 y г. Калінкабалыпавікі і меншавікі. У вер. 1905 адвічы Гомельскай вобл. як саўгас-тэхнібылася канферэнцыя к-та. У сувязі з кум. 3 1996 сучасная назва. Рыхтуе агростам колькасці арг-цый РСДРП канраномаў, заатэхнікаў, механікаў с.-г. ферэнцьм падзяліла к-т на 4 самаст. равытв-сці. Спецыяльнасці (1999/2000 наённыя арг-цыі: Аршанскую, Гомельвуч. г.): аграномія, заатэхнія, механізаскую, Магілёўскую і Клінцоўска-Навацыя сельскай гаспадаркі. Прымае асоб з зыбкаўскую. Летам 1906 Гомельская і Магілёўская арг-цыі рэарганізаваны ў базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. акруговыя з правам утвараць на іх тэр.
ПАЛЕСКІЯ KÔHI, старажытная папуляцыя коней паўн. ляснога тыпу Бел. і Укр. Палесся. Паходзяць ад тарпанаў. У паўд., паўд.-зах. і зах. ч. арэала палепшаны заводскімі пародамі, большыя. Вьпсарыстаны для вывядзення беларускага запражнога каня. На Беларусі гадуюць y гаспадарках Брэсцкай і Гомельскай абл. Выш. ў карку жарабцоў бел. П.к. 137 см (макс. 140), даўж. тулава 146 см, маса 392 кг; кабыл адпаведна 135 см (макс. 139,5), 141 см, 367 кг. Масці: буланая, вараная, гнядая, мышастая, рыжая і інш. Тулава кампактнае, вузкае, спіна і шыя прамыя, крыж кароткі, ірудзі шырокія, глыбокія. Ногі сухія, дужыя. Даўгавечныя, пладавітыя, непатрабавальныя, трывалыя; выкарыстоўваюцца на палявых і трансп. работах. М.А.Гарбукоў.
ПАЛЁСКІЯ ЧЬІГУНКІ, назва ў 1882— 1921 сеткі чыг. ліній, якія звязвалі паўд. раёны Беларусі з Украінай, Літвой і цэнтр. раёнамі Расіі. Пабудаваны казной паводле ўказа цара Аляксандра III. Мелі вял. стратэг. і гасп. значэнне. Агульная іх даўжыня на Беларусі 1005 вёрст (на 1.1.1910). Падзяляліся на ўчасткі: Жабінка—Пінск, Вільня—Лунінец— Пінск, Лунінец—Роўна, Лунінец—Гомель, Баранавічы— Беласток, Гомель—Бранск. Гал. грузы — лясныя. Капіталаўкладанні на 1.1.1913 склалі 140,1 млн. руб., колькасць абслуговага
персаналу 16,1 тыс. чал., паравозаў 419, вагонаў 510 пасажырскіх і 9127 таварных. Гал. майстэрні ў Пінску. Найб. чыг. станцыі: Гомель, Лунінец, Пінск, Баранавічы, Беласток. У 1880-я г. Пецярбургскі (паводле інш. звестак Маст коўскі) манетаы двор адчаканіў медаль «У памяць будаўніцтва Палескіх чыгунак. 3 1883 па 1887 год». Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 нацыяналізаваны і падпарадкаваны Наркамату шляхоў зносін РСФСР. У 1919 усх. участкі П.ч. былі ўключаны ў Зах. чыгункі, y 1921—39 зах. лініі П.ч. уваходзілі ў склад Польшчы.
ПАЛЁСКІЯ ШКбЛЫ Д0ЙЛІДСТВА. Сфарміраваліся ў 17— 18 ст. y драўляным грамадз. і культавым дойлідстве Бел. Палесся, традыцыі школ развіваліся да пач. 20 ст. Вылучаліся самабытнымі канструкцыйнымі і маст. прыёмамі стварэння арх. формы. Адрозніваюць зах.-папескую і ўсх.-палескую (прыпяцкую) школы. З а х . - п а л е с к а я ш к о л а склалася ў межах сучаснай Брэсцкай вобл. паміж Брэстам і Пінскам. Нар. жыллё гэтага рэгіёна вылучаецца своеасаблівасцю канструкцыі, планіроўкі, арг-цыі двара, архітэктуры пабудоў. Зрубы жылых і гасп. пабудоў ставілі пераважна з Мінулічы Дворы ш ча I P yd q d o ÿо
П А Л Е С КІ Р А Д Ы Я Ц Ы Й Н А -Э К А Л А Г ІЧ Н Ы
Т у л ь г а в іч ь і^ у . Вербаві1
З А П А В Е Д Н ІК
М алейні
А ст рагляд ьГ ^\
ІНамуш кі
ААянсееўна
ÜN.
С пяры м м і
І.М а зы р с кі р-н, 2 .К а л ін к а в іц к і р-н
Д зёр н а ві + Радзін іваўш чы на Д во р ы ш ч а
^Д аўляд ы *
Л'омыш Н Ів а с ё л н І Т у ль га віч ы А с т р а гл я д ы Я сяні Б а гуш ы В ербавічьп
Ч.амярысы
Н удзічы •
{ат уш ні
-Б е Ж б я р эт с н а я '
В ы гр а ё н а я
Х ранавічы
Д роньні/ .Савічы
'П а го н н а е
,Н е м ы х а ў П ерасяцінец Р а д эін I
ІяпрьГ В у гл ы Л ісава
Н р асн аселлв
Н овы С ц е п а н о ў ' 4
Б арш чоўна
Дуброва
'м ы н
\
ПірніІ
У ласы ф М асаны
’Хатні
М аш ава ,г іа с у д а в і
'Ч ы калавіны
ЗОНЫ ЗАБРУД Ж ВАННН ЦЭЗІЕМ-137
I
I 1 - 5 К і/ н м а ^2
[= □ I
I"
5 - 1 5 Н і/к м 3
I
1 6 - 4 0 Н і/н м 2
I
I б о л ь ш з а 4 0 Н і/н м 2
I---------- 1
Ч апаеўна
С ТРО Н Ц Ы Е М -90
'
I
1 - 2 Н і/к м 1
I 2 - 3 Н і/« м 2 I б о л ь ш з а 3 Н і/к м ПЛУТОН ПЛ УТ О Н ІЕ ЕМ М -239+240
I-* + 'Ч
Н еж ы лы я населены я пункты ў зо н е
_
б о л ь ш з а 0,1 К і / і
лення
адсяГ д зе н
ПАЛЕСКІЯ
551
брусоў і дыляў з рубкай вуглоў «у Ka mo», «y просты замок» і без «астатку». У гасп. збудаваннях пашырана слупавая канструкцыя плеценых з лазы сцен. Шырока бытавалі стрэхі 4-схільныя і паўвальмавыя з прычолкамі, накрытыя саломай ці чаротам. Здаўна характэрна каркасная канструкцыя страхі на сохах, стаяках, козлах, пазней — на кроквах. Своеасаблівасць планіроўкі 3-камернага жылля заключалася ў тым, што жылы пакой сенцамі злучаўся часам не з клеццю, a з варыўнёй. Найб. пашыраны былі пагонныя двары. У культавым дойлідстве пераважалі храмы падоўжнавосевай кампазіцыі, дзе розныя па памерах і форме зрубы аб’ядноўвалі агульным пластычным гонтавым дахам (цэрквы ў вёсках Здзітава Бярозаўскага, Вавулічы Драгічынскага р-наў). Будавалі таксама цэрквы з невысокімі пірамідальнымі вярхамі, часам зрэзанымі ў верхняй частцы (Олтушская СпасаПраабражэнская царква), храмы з вежамі-званіцамі на гал. фасадзе (царква ў в. Альба Івацэвіцкага р-на), крыжовыя з перавагай y кампазіцыі падоўжнай восі (у в. Чарнаўчыцы Брэсцкага р-на). Пад уплывам стылю барока з’явіліся храмы падоўжна-восевай кампазіцыі з 2-вежавым гал. фасадам (Валавельская Юр’еўская царква) і базілікальныя ( Опальская царква Параскевьі Лятніцы). Асн. тыпы званіц — слупавыя (в. Ражкоўка Камянецкага р-на), каркасныя (в. Хмелева Жабінкаўскага р-на) і ярусныя зрубнакаркасныя (гл. Чэрская Міхайлаўская царква і званіца). Для школы характэрны сувязі з дойлідствам Украіны (Валынь, Букавіна), Літвы і Польшчы. Ус х . - п а л е с к а я (пр ы п я ц к а я ) ш к о л а склалася ў Прыпяцкім Палессі і верхнім Падняпроўі (у межах сучасных Гомельскай, У Брэсцкай і Пд Мінскай абласцей). Для гэтай тэрыторыі характэрны вянковыя, пагонныя, Гпадобныя двары і 2- і 3-камерныя хаты. Жыллё і гасп. пабудовы вылучаліся тэхнікай складання сцен з бярвёнаў (рубка вуглоў з «астаткам»; часам выступыканцы бярвёнаў «астатку» счэсваліся на 6 граней), выкарыстаннем 2-схільных дранічных дахаў на зволаках. У паўд. частцы зоны сустракаюцца цэнтрычныя пабудовы жылога і гасп. прызначэння з вянковым пірамідальным перакрыццём. На ПдУ многія жыльм будынкі мелі квадратны план і вальмавы каркасны дах. У культавым дойлідстве разам з падоўжна-восевай кампазіцыяй храмаў пашыраны глыбінна-прасторавая і крыжова-цэнтрычная кампазіцыі з яруснымі вярхамі. На ранняй стадыі развіцця школы (17 — 1-я пал. 18 ст.) вярхі былі чацверыковыя пірамідальныя (Сінкевіцкая Георгіеўская царква), пад уплывам стылю барока расла колькасць заломаў ( Слуцкая Міхайлаўская царква), вярхі станавіліся васьмерыковымі (Старабеліцкая Мікалаеўская царква). У 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. школай выпрацаваны
552
П А ЛЕСС Е
арыгінальны прыём узмацнення кантрасту кампазіцыі цэнтр. храмавага аб’ёму ў выніку пастаноўкі паміж 2 васьмерыкамі чацверыка (Рубельская Міхайлаўская царква, Кажан-Гарадоцкая Мікалаеўская царква). Такі прыём характэрны і для званіц. Будавалі таксама ярусныя храмы глыбінна-прасторавай кампазіцыі са званіцамі на гал. фасадзе (Гомельская Ільінская царква). На раннім этапе відавочная сувязь школы з Бойкаўшчынай (Укр. Карпаты), на познім пэўны ўплыў зрабіла дойлідства Левабярэжнай Украіны. Літ.\ Я к і м о в і ч Ю.А. Драўлянае дойлідства Беларускага Палесся XVII—XIX стст. Мн., 1978. Ю.А.Якімовіч.
ПАЛЁССЕ (назва звязана са значнай аблесенасцю тэрыторыі), п a л е с к і т ы п л а н д ш а ф т у , нізіны ў раёнах пашырэння алювіяльных і водна-ледавіковых пяскоў ускраіннай паласы плейстацэнавага мацерыковага зледзянення ў межах паўд. тайгі, мяшаных і шыракалістых лясоў Еўропы. Пяскі запаўняюць плоскія паніжэнні, звязаныя з тэктанічнымі ўпадзінамі. Залішняе атмасфернае ўвільгатненне і недастатковы дрэнаж (рэчышчы густой рачной сеткі вельмі мала ўрэзаны) абумовілі фарміраванне буйных масіваў балот, якія параслі хвояй, бярозай, вольхай і інш. Палескі тып ландшафту характэрны для Палескай нізіны, Мяшчорскай нізіны, усх. раёнаў Полыпчы (у бас. рэк Вепш і Буг), пашыраны таксама на Пд Канады і ў паўн. раёнах ЗША). Гл. таксама Беларускае Палессе. ПАЛІСССЕ, вёска ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., на р. Камайка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 50 км на 3 ад г. Паставы, 300 км ад Віцебска, 8 км ад чыг. ст. Лынтупы. 379 ж., 127 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАЛЁССЕ, вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Бабруйск—Мазыр. Да 1939 наз. Кабыльшчына. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 34 км на ПдЗ ад г. Светлагорск, 144 км ад Гомеля, 20 км ад чыг. ст. Жэрдзь. 529 ж., 207 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ПАЛЁССЕ, вёска ў Чачэрскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Каўпіта, на аўтадарозе Чачэрск—Краснаполле. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 35 км на ПнУ ад г. Чачэрск, 100 км ад Гомеля, 70 км ад чыг. ст. Буда-Кашалёўская. 551 ж., 221 двор (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПАЛЕССЕВАДБЎД, Г а л о ў н ае ў п р а ў л е н н е па а с у ш э н н і з я м е л ь
і б у д а ў н і ц т в е с а ў г а с а ў на Палессі пры Міністэрстве меліярацыі і воднай гаспад а р к і С С С Р . Дзейнічала ў 1966— 91, размяшчалася ў г. Пінск. Ажыццяўляла меліярацыю і с.-г. асваенне зямель Бел. Палесся з мэтай стварэння ў гэтым рэгіёне буйной базы па вытв-сці мяса і малака. Было прадугледжана меліяраваць 2,2 млн. га балот і забалочаных зямель, пабудаваць 17 вадасховішчаў і 19 поўнасістэмных рыбных гаспадарак, арганізаваць і пабудаваць 72 саўгасы, забяспечыць меры проціпаводкавай аховы. Буд-ва вялі спецыялізаваньм трэсты і сельскія буд. камбінаты. У складзе трэстаў і ў непасрэдным падпарадкаванні П. былі падрадныя буд.-мантажныя арг-цыі ў Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абл. Беларусі, y Бранскай вобл. Расіі. У П. ўваходзілі прадпрыемствы па выпуску зборнага жалезабетону, металаканструкцый, сталярных вырабаў, дрэнажных труб, цэглы, друзу, рамонту меліярац.-буд. тэхнікі, па забеспячэнні і камплектацыі будоўляў, Палескі трэст саўгасаў, вытв. аўгамаб. трэст, упраўленне рабочага забеспячэння. За перыяд дзейнасці П. асушаны новыя землі і рэканструяваны ўстарэлыя меліярац. сістэмы агульнай плошчай больш за 1 млн. га, пабудавана шмат новых пасёлкаў. Меліярацыя прывяла таксама да непажаданых вынікаў — абмялелі ці былі знішчаны малыя рэкі, пашырылася эрозія глебы, зменшылася раэнастайнасць расліннага і жывёльнага свету, скараціліся арэалы многіх раслін і інш. Гл. таксама Меліярацыя. «ПАЛЕССЕДЗІПРАВАДГАС», Д з я р ж а ў н ы і н - т па п р а е к т а в а н ні а б ’е к т а ў комплекснай меліярацыі зямель і воднай г аспадаркі ў Палескай зоне Рэспублікі Беларусь. Засн. ў 1968 y Пінску як «Саюэдзіпрамеліявадгас» (Усесаюзны дзярж. праекгна-вышукальны ін-т па праектаванні меліярац. сістэм). 3 1989 сучасная назва. Уваходзіць y склад канцэрна «Белмеліявадгас» Мінсельгасхарча Беларусі. Асн. кірункі н.-д. дзейнасці: правядзенне інж. пошукаў (тапографагеад., геал., гідралагічных, глебавых і інш.) і распрацоўка праектна-каштарыснай дакументацыі на аб’екты меліярац., водагасп., гідратэхн., прамыслова-грамадз. і жыл. буд-ва, сацкультбыту, аховы здароўя, вода- і газазабеспячэння, каналізацыі, аўтадарог, помпавых станцый, вадасховішчаў, сажалак, малых ГЭС, фермерскіх гаспадарак, прыродаахоўных аб’ектаў і інш. ПАЛЕСТРА (грэч. palaistra ад раіаіб змагаюся), прыватная гімнастычная школа ў Стараж. Грэцыі. Звычайна ў П. займаліся хлопчыкі ва ўзросце 12— 16 гадоў (на в. Самос была П. для дарослых мужчын). Праграма навучання ў П. ўключала бег, барацьбу, скачкі, кіданне кап’я і дыска (т.зв. сістэма пяцібор’я), гімнаст. практыкаванні, плаванне. П.
мелі адкрытыя шіяцоўкі, гімнаст. залы, басейны. Часам П. існавалі пры гімнасіях. ПАЛЕСТРЫНА (Palestrina) Джавані П’ерлуіджы да (1525 ці 1526, г. Палестрына, Італія — 2.2.1594), італьянскі кампазітар; заснавальнік рымскай школы. Музыцы вучыўся ў царкве СантаМарыя Маджорэ ў Рыме, дзе спяваў y хоры хлопчыкаў. 3 1544 арганіст і капельмайстар гал. царквы г. Палестрына, з 1551 y Рыме: узначальваў капэлы цэркваў Сан-Джавані ін Латэрана (1555— 60), Санта-Марыя Маджорэ (1561—66),
капэлу сабора св. Пятра ў Ватыкане (да 1555 і ў 1571—94). У час, калі каталіцкая царква патрабавала выгнання з царк. музыкі свецкіх і нар. напеваў, спрашчэння поліфанічнай тэхнікі, ствараў рознабакова дасканалае поліфанічнае мастацтва, заснаванае на гарманічнай аснове. Увабраў дасягненні нідэрландскай школы, вызначыў пераход ад поліфаніі да гамафоніі. Яго творы для хору a cappella — вяршыня хар. поліфаніі строгага стылю. Высакародна-велічная музыка П., звязаная з духоўнай тэматыкай, адлюстравала гуманіст. рысы эпохі Адраджэння. Зрабіў вял. ўплыў на творчасць сучаснікаў і паслядоўнікаў, асабліва ў Італіі і Іспаніі. Аўтар каля 100 мес, y тл. «Меса папы Марчэла» (1555), больш як 370 матэтаў, 68 аферторыяў, літаній, магніфікатаў, духоўных і свецкіх мадрыгалаў. Збор твораў П. вьшадзены ў Лейпцыгу (т. 1—33, 1862— 1903) і Рыме (т. 1—36, 1939— 87). Л і т Н в а н о в - Б о р е ц к м й М.В. Палестрнна. М., 1909; F e r r a c i Е. Palestrina. Roma, 1960; B i a n c h i L., F e l l e r e r K.G. G.P. da Palestrina. [Torino, 1971],
ПАЛЕСЦІНА, гістарычная вобласць y Зах. (Пярэдняй) Азіі, на ўсх. узбярэжжы Міжземнага мора. Тэр. П. заселена чалавекам з палеаліту і з’яўляецца адным з асяродкаў стараж. земляробства. Першым дакладна вядомым насельніцтвам П. бьші ханаанеі (3—2-е тыс. да н.э.), якія стварылі шэраг гарадоў-дзяржаў, y т.л. Іерыхон. Рэлігія ханаанеяў зрабіла моцны ўплыў на іудаізм, a праз яго — на хрысціянства і іслам. У розныя часы П. ўваходзіла ў склад вял. дзяржаў стараж. свету. 3 канца 3-га тыс. да н.э. яна апынулася пад кантролем Егіпта. У 2-м тыс. да н.э. сюды ўрываліся амарэі, хеты, хурыты. У 13 ст. да н.э. значная ч. тэр. П. заваявана плямёнамі яўрэяў, частка —
філістымлянамі (адсюль назва краіны). Каля 1000 да н.э. цар яўрэяў Давід перамог філістымлян і заснаваў Ізраільска-Іудзейскае царства, якое дасягнула найб. магутнасці пры яго сыне Саламоне. Пасля смерці Саламона ў 922 да н.э. адзіная дзяржава распалася на Ізраільскае царства на Пн і Іудзейскае царства на Пд П. У 722 да н.э. Асірыя знішчыла Ізраільскае царства, y 586 Вавілон — Іудзейскае. У 539—333 да н.э. П. ўваходзіла ў склад Ахеменідаў дзяржавы, y 4—2 сг. да н.э. — дзяржаў Аляксандра Македонскага, Пталамеяў і Селеўкідаў.
У сярэдзіне 2 ст. да н.э. ў выніку паўстання яўрэяў на чале з Макавеямі створана Нова-Ізраільскае царства. 3 канца 1 ст. да н.э. П. ў складзе Рымскай, з 4 ст. н.э. — Візантыйскай імперый. У 7 ст. заваявана арабамі, y 11 ст. — крыжакамі, y канцы 12 ст. — егіпецкімі султанамі. 3 1516 y складзе Асманскай імперыі. У 1-ю сусв. вайну акупіравана брыт. войскамі (1917). У 1922— 48 падмандатная тэр. Вялікабрытаніі, y гэты час адбывалася масавая іміграцыя ў П. яўрэяў з дыяспары, якія ставілі мэтай стварэнне яўр. дзяржавы. 29.11.1947 Ген. асамблея ААН прыняла рэзалюцыю пра скасаванне брыт. мандата на П. і стварэнне там 2 дзяржаў: арабскай і яўрэйскай. 14.5.1948 створана дзяржава Ізраіль. У выніку араба-ізраільскай вайны 1948— 49 Ізраіль далучыў да сваёй тэрыторыі б.ч. зямель, прызначаных для араб. дзяржавы, адтуль выгнана каля 800 тыс. арабаў. Заходні бераг ракі Іардан быў уключаны ў склад Іарданіі, a сектар Газы апынуўся пад кантролем Егіпта. У 1967 Ізраіль акупіраваў Зах. бераг р. Іардан і сектар Газы. Барацьбу супраць ізраільскай акупацыі ўзначаліла Арганізацыя вызвалення Палесціны (АВП), якая была прызнана ААН як адзіны прадстаўнік інтарэсаў палесцінскага араб. народа. 31.7.1988 Іарданія адмовілася ад прэтэнзій на Зах. бераг р. Іардан. 15.11.1988 Нац. савет П. (палесцінскі парламент y выгнанні) абвясціў пра стварэнне на акупіраваных y 1967 Ізраілем тэр. дзяржавы П., прэзідэнтам якой y сак. 1989 абраны Я.Арафат. У вер. 1993 прадстаўнікі АВП і Ізраіля падпісалі сумесную Дэкларацыю Ïfa6 прынцыпах самакіравання палесцінцаў. Паводле Каірскага пагаднення ў Да арт. П а л е с ц ін а У.Т a м a р ы. Жывыя камаі 1994 створана Палесцінская аўтанорані. 1974. мія. У ліст.—снежні 1995 Ізраіль вывеў свае войскі з б.ч. араб. населеных пунктаў, але дагэтуль працягвае акупацыю 3/4 тэр. Зах. берага. У студз. 1996 адбыліся выбары ў Палесцінскі заканад. савет, кіраўніком Палесцінскай адміністрацыі абраны Арафат. Вядуцца перагаворы пра далейшае палесціна-ізраільскае ўрэгуляванне. Першыя помнікі мастацтва П. вядомы з эпохі мезаліту. У 7—6-м тыс. да н.э. развівалася мастацтва Іерыхона. Ад 5-ш тыс. да н.э. захавалася кераміка з гравіраваным або размаляваным геам. арнаментам. Да 4-га тыс. да н.э. адносяцца рэшткі т.зв. апсідальных жытлаў гарадзішчаў y Бейсане, Мегіда (Тэльэль-Мутэселім), падземных жытлаў y раёне Беершэбы, размаляваная і глянцаваная (чырвоная і шэрая) кераміка, статуэткі са слановай косці, ювелірныя вырабы, насценныя размалёўкі ў будынках Тэлейлат-Гасула. У 3—2-м тыс. да н.э. развіваліся паселішчы гар. тыпу з абарончымі пабудовамі з каменю ці цэглы-сырцу (планіроўкай блізкія да сірыйскіх і фінікійскіх каменных храмаў), з водаправоднымі тунэлямі: Іерусалім, Іерыхон, Бейсан, Мегіда, Лахіш (Тэльэд-Дувейр). Захаваліся рэльефы, Да арт. Палесціна Н.С y м і. Ліст з серыі скульптура, дробная пластыка, заа«Сведчыць Тэль аз-Заатар». 1977.
553
П АЛЕСЦ ІН А
морфныя керамічньм пасудзіны. У 2-й пал. 10—6 ст. да н.э. пашырыліся культавае буд-ва (храм Саламона ў Іерусаліме, 10 сг. да н.э., не захаваўся), гліптыка (пячаткі з зааморфнымі выявамі і інш.). 3 эліністычнага і рым. перыяду вядомы грабніцы з размалёўкамі ў пахавальных памяшканнях (у Марысе і інш.), рэшпсі храмаў (Дыяніса ў Бейсане і інш.), т-раў (у Бейсане, Цэзарэі), акведукаў, жылых дамоў, часта ўпрыгожа-
Да арт. П а л е с ц ін а . С. скай спадчыны. 1978.
М
a н с y р. 3 палесцін-
ных мазаікамі і скулытгурай, мармуровыя саркафагі з надмагільнымі бюстамі і рэльефамі. У 2—4 ст. н.э. будавалі сінагогі, якія спалучалі рысы мясцовай, рым. і сірыйскай архітэктуры [сінагога ў Капернауме (Кфар-Нахуме) і інш.]. Ад візант. часу захаваліся базілікі, манастыры, храмы, умацаванні. 3 7 ст. арабы прыўнеслі новыя тыпы будынкаў: мячэці, медрэсэ і інш. (мячэці Кубат ас-Сахра і аль-Акса ў Іерусаліме, замакрэзідэнцьм Хірбет аль-Мафджар). У 11— 13 ст. будаваліся пераважна замкі і крэпасці крыжаносцаў (у Цэзарэі і інш.). 3 арх. помнікаў 16— 19 ст. вылучаюцца сінагога ў Сафедзе (сярэдзіна 16 ст.) і мячэць y Яфе (1810). 3 канца 19 ст. яўр. перасяленцы прынеслі ў культуру П. маст. традыцыі розных краін. Архітэктура развівалася ў духу эклектызму, пазней y рэчышчы зах.-еўрап. стыляў. У мастацгве пашырыўся т.зв. яўр. стыль (сюжэты з яўр. гісторыі і л-ры). У 1-й пал. 20 ст. прыток архітэктараў і мастакоў, якія атрымалі адукацыю ў розных краінах свету, абумовіў суіснаванне самых розных плыняў і кірункаў. У 2-й пал. 20 ст. пашырылася тэматыка нац. самавызначэння арабаў П. (Т. Абд альАль, Т. аль-Акхаль, С.Мансур, Н.Сумі, У.Тамары, І.Шамут, М.Хаграс і інш.). У
ПАЛЕТКА
Літ. : Н е к р а с о в а М . А . П а л е х с к а я м н н н а т ю р а . 2 н з д . Л ., 1 9 8 3 . Я.М.Сахута.
традыц. нар. мастацтве пашыраны выраб касцюмаў з даматканай тканіны з вышыўкай і аплікацыяй, муз. інструментаў, твораў з керамікі, металу, шкла, перламутру, аліўкавага дрэва, ювелірныя вырабы. Гл. таксама ў арт. Іарданія, Ізраіль.
ПАЛЁШКА Дзмітрый Вікгаравіч (7.2.1907, Кіеў — 15.8.1996), бел. вучоны ў галіне інфекцыйных хвароб. Д-р мед. н. (1960), праф. (1963). Засл. дз. нав. Беларусі (1977). Скончыў Паўн,Каўк. ун-т y г. Растоў-на-Доне (1931). У 1962—86 y Мінскім мед. ін-це (да 1982 заг. кафедры). Навук. працы па клініцы, дыягностыцьі, лячэнні дызентэрыі, менінгакокавых інфекцый, ацэтылхалінавым абмене пры інфекц. хваробах y чалавека і жывёл.
554
Л іт
Б е р д н н к о в А .Ф ., С е р д ю к Е .А . С о в р е м е н н о е я с к у с с т в о а р а б с к о г о н а р о д а П а л е с т н н ы . М ., 1 9 8 2 . У.С.Кошалеў ( г і с т о р ы я ) .
ПАЛЕТКА (ад франц. palette пласцінка, планка), 1) квадратаая або інш. сетка ліній вызначаных памераў на празрыстай аснове для вымярэння плошчы ўчасткаў, часцей крывалінейных контураў, на плане і карце, адліку каардынат і інш. 2) Тонкая каменная плітка з рэльефнымі адлюстраваннямі, характэрная пераважна для мастацтва Стараж. Егіпта.
Te.: Р е к т о р о м н ой дн зен тер н н (р а з а м з А С .П а л тодах д н агн о ст А А .К л ю ч а р о в ы м р усснн . 1968. №
ан оскогш я п рн бактерм альy в з р о с л ы х н д е т е й . Л ., 1 9 5 5 я к о в а й ); 0 со вр ем ен н ы х м еакн дн зен терн н (р а за м з ) / / Здравоохранен н е Б ело7.
ПАЛЁТЫКА Яўсей Піліпавіч (? — 19.12.1820), бел. і рускі артыст балета. У 1780—90-я г. прыгонны танцоўшчык Шклоўскага тэатра Зорыча. У 1800, пасля смерці С.Г.Зорыча, y ліку 14 шклоўскіх танцоўшчыкаў пераведзены ў С.-Пецярбург і залічаны ў балетную трупу Дырэкцыі імператарскіх т-раў, дзе працаваў да 1817. Вядома, што ён выконваў ролю дэпутата ў балеце «Перамога Расіі, або Рускія ў Парыжы» (балетмайстар І.Вальберх). ПАЛЕХ, пасёлак гар. тыпу ў Іванаўскай вобл. ў Расіі, за 64 км на ПдУ ад Іванава, 32 км ад чыг. ст. Шуя. 6,3 тыс. ж. (1996). Цэнтр рус. нар. мастацгва мініяцюрнага жывапісу (гл. Палехская мініяцюра). Macr.-вытв. майстэрні па размалёўцы лакавых вырабаў з пап’е-машэ. Лёгкая, харч. прам-сць. Маст. вучылішча. Крыжаўзвіжанская царква (18 ст.) з размалёўкамі і абразамі палехскіх майстроў. Музеі палехскага мастаіггва, мемарыяльныя мастакоў І.І Голікава, П.Дз. Корына. ПАЛЕХСКАЯ М1НІЯЦІ0РА, мініяцюрны жывапіс на лакавых вырабах з пап’е-машэ; рускі нар. маст. промысел. Склаўся ў 1923 y г.п. Палех на аснове мясц. іканапіснага промыслу. У 1924 заснавана Палехская арцель стараж. жывапісу, y 1932 — Палехскае т-ва мастакоў, з 1953 — Маст.-вытв. майстэрні Маст. фонду Расіі. Тэхналогія вырабу паўфабрыкатаў перанята ў майстроў фядоскінскай мініяцюры. Сюжэты на тэмы казак, паданняў, літ. твораў, песень, сучаснага жыцця выконваюцца тонкім плаўным малюнкам, вызначаюцца багаццем залатой штрыхоўкі, выразнасцю сілуэта спрошчаных фігур, якія часта ўкрываюць усю паверхню скарбонак, куфэркаў, партабакаў, пудраніц і інш. Характар трактоўкі фігур, пейзажу, архітэктуры паходзіць ад іканапісных традыцый. Сярод буйнейшых майстроў П.м. П.Бажэнаў, І.Баканаў, С.Бахіраў, І.Вакураў, І.Голікаў, А.Катухін, А.Качупалаў, І.Маркічаў і інш.
Д а а р т . Палехская мініяцюра. А . К а ч у п а л a ў. Д эм ан . 1972.
ПАЛЁШЫНА, вёска ў Вайханскім с/с Гарадоцкага р-на Відебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 20 км на 3 ад горада і 23 км ад чыг. ст. Гарадок, 57 км ад Віцебска. 228 ж., 96 двароў (2000). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. «ПАЛЁТ», савецкі ШСЗ для вывучэння касм. прасторы і манеўравання ў космасе. Абсталяваны спец. апаратурай і сістэмай рухальных установак, якія забяспечвалі змену вышыні і плоскасці арбі-
ты ў палёце. На борце ШСЗ былі таксама ўстаноўлены: навук. апаратура, тэлеметрычная сістэма, радыёперадавальныя прыстасаванні. «П.— 1» — першы манеўравальны ШСЗ; запушчаны 1.11.1963. У 1963—64 запушчаны 2 «П>.
ПАЛЁЎ ПАХАВАЛЬНЫХ ЎРНАЎ КУЛЬТЎРЫ, агульная назва шэрагу археал. культур паводле характэрнай прыкметы — могільнікаў без насыпаў, што ўтрымлівалі рэшткі крэмацыі, звычайна пахаваныя ў гліняных пасудзінах на дне магілы. Узніклі ў раннім бронзавым веку і існавалі больш за 1700 гадоў. Былі пашыраны па ўсёй Еўропе. У раннім жал. веку ў могільніках трапляюцца таксама пахаванні ў ямках без урнаў і трупапалажэнні. У 15— 4 ст. да н.э. ад Балтыйскага ўзбярэжжа да р. Дунай і ад р. Шпрэ да Валыні была пашырана самая стараж. з П.п.у.к. — лужыцкая культура. На мяжы 2— 1-га тыс. да н.э. Ў далінах рэк Дунай і Рэйн y паўн.-зах. частцы Швейцарыі і Усх. Францыі ўзніклі паўд.-германская і парэйнская П.п.у.к. У пач. жал. веку носьбіты гэтых культур праніклі далей на тэр. Францыі, y 8 ст. да н.э. — на Пірэнейскі п-аў (Каталонія, Кастылія), y 9—8 ст. да н.э. з’явіліся ў Брытаніі. Пашырэнне палёў пахаванняў не звязана з экспансіяй аднаго народа ці генетычнымі сувязямі плямён. Лічаць, што гэты абрад быў успрыняты этнічна разнастайнымі групамі насельніцтва Еўропы. На Беларусі да П.п.у.к. належыць зарубінецкая культура. ПАЛЁЎКІ (Microtinae), падсямейства млекахормячых жывёл сям. хамяковых атр. грызуноў. Болыы за 40 родаў (каля 20 сучасных), каля 100 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Азіі, Паўн. Амерыды. Жывуць y розных ландшафтах, сем’ямі або калоніямі. На Беларусі 7 сучасных відаў: андатра, П. вадаяная (Arvicola terrestris), П. лясная рыжая (Clethrionomys glareolus), П.-эканомка (Microtus oecono mus), П. звычайная, або шэрая (М. arvalis), П. земляная, або падземная (М. subterraneus), П. цёмная, або пашавая (М. agrestis), i 1 выкапнёвы для Беларусі від — П. вузкачарапная, або статкавая (М. gregalis), y наш час пашырана ў Азіі. 1 від i 1 падвід П. занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. цела (акрамя андатры) да 23 см, хваста — да / 2 даўж. цела. Морда круглявая, вушы кароткія. Расліннаедныя. Нараджаюць да 12 і больш дзіцянят, да 5 разоў за год. Многія П. — шкоднікі с.-г. раслін, пераносчыкі ўзбуджальнікаў хвароб. Корм для многіх драпежных птушак і звяроў. Некат. — аб’екЭ.Р.Самусенка. ты промыслу.
ПАЛЗУН0Ў Іван Іванавіч (1728, г. Екацярынбург, Расія — 27.5.1766), расійскі цеплатэхнік, адзін з вынаходнікаў цеплавога рухавіка. Скончыў першую рус. горназаводскую школу ў Екацярынбургу (1742). У 1763 прапанаваў праеісг універсальнага паравога рухавіка — першай y свеце двухдыліндравай паравой машыны бесперапыннага дзеяння, ажыццявішь які не ўдалося. У 1765 пабудаваў па інш. праекце першую ў Расіі заводскую парасілавую ўстаноўку. Літ:. К о н ф е д е р а т о в зунов. М.; Л., 1951.
Н.Я. Я.М .Пол-
ПАЛІ..., п о л і... (ад грэч. poly многа, многае), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае мноства, усебаковасць, разнастайны састаў чаго-н., напр., паліондрыя, паліглот, поліартрыт.
1 2
3
4
Ш лі: 1 — драўляная; 2— жалезабетонная суцальная; 3 — жалезабетонная трубчастая; 4 — металічная трубчастая вінтавая.
ПАЛІ, стрыжні (слупы, брусы), якія апускаюць y грунт для перадачы нагрузак ад збудаванняў. Бываюць жалезабетонныя, бетонныя, металічныя, драўляныя. Апускаюцца ў грунт палябойным абсталяваннем, завінчваннем, бетанаваннем y шчыліне. Выкарыстоўваюцца для стварэння палевых фундаментаў, мастоў, падпорных сцен, y канструкцыях набярэжных, прычальных збудаванняў, плацін і інш. У асобных умовах выкарыстоўваюцца шпунтавыя П., якія ставяцца шчыльна адна да адной і ствараюць шпунтавыя загароды. Для сувязі верхніх частак П. робіцца ростверк, які служыць апорнай плітой ці бэлькай для збудавання. Пабудовы на П. вядомыя, y TJi. на Беларусі, з эпохі неаліту. Будаваліся па берагах рэк, азёр, на балотах, y т л . для засцярогі ад паводак, звяроў і ворагаў.
ПАЛІ АРАІІІЭННЯ. зямельныя ўчасткі, якія выкарыстоўваюцца для дадатковай біялагічнай ачысткі сцёкавых вод шляхам фільтрацыі праз глебавыя гарызонты і адначасова для арашэння с.-г. раслін. Ствараюць y комплексе з ачы-
шчальнымі збудаваннямі пераважна на лёгкіх пясчаных і супясчаных глебах і грунтах. На П.а. размяшчаюць звычайна кармавыя культуры: шматгадовыя травы, караняплоды і інш. Арашэнне праводзіцца камунальнымі, вытв. (ад прамысл. і с.-г. прадпрыемстваў), мяшанымі сцёкавымі водамі, якія адпавядаюць аграмеліярац. і сан. патрабаванням і прайшлі папярэднюю мех., хім. ці біял. ачыстку.
ПАЛіВА
555
выкарыстоўваюць як сыравіну ў хім. і нафтахім. прам-сці (гл. Нафтаперапрацоўка). Уласцівасці П. ў значнай ступені абумоўлены яго хім. саставам. Большасць гаручых рэчываў — вугляродзістыя рэчывы (ад амаль чыстага вугляроду да складаных арган. злучэнняў), некаторыя віды П. (напр., ракетнае паліва) не маюць вугляроду. Асн. характарыстыка П. — цеплата згарання. Важнымі з’яўляюцца экалапчныя характарыстыкі П. і прадуктаў яго згарання, напр., выкарыстанне маторнага паліва дае каля 50% таксічных атм. выкідаў (аксіду вугляроду, аксідаў азоту і вуглевадародаў). Выкарыстанне т.зв. а л ь т э р н а т ы ў н а г а П. — звадкаваныя гаручыя газы, спірты, прадукты іх перапрацоўкі і сумесі з бензінам, штучнае вадкае паліва, вадарод, памяншае расход нафты і таксічнасць адпрацаваных газаў. Л.М.Скрыпнічэнка.
ПАЛІ ФІЛЬТРАЦЫІ, зямельныя ўчасткі для натуральнай біялагічнай ачысткі сцёкавых вод шляхам прасочвання праз глебавыя гарызонты. Ствараюць y складзе ачышчальных збудаванняў на лёгкіх (пясчаных, супясчаных і сугліністых) грунтах з добрымі фільтрацыйнымі якасцямі. Складаюцца з участкаў з амаль гарыз. паверхняй (пл. 0,5—2 га). Сцёкавыя воды, папярэдне ачышчаныя ад мех. дамешкаў, тлушчу, яйцаў гельмінтаў і інш., па каналах падаюцца на ПАЛІВА, г л а з y р а, шклопадобнае П.ф. (слой вады 20—30 см). Вада пра- пакрыццё таўшчынёй 0,15—0,3 мм, засочваецца праз глебу і па дрэнах і ка- мацаванае на кераміцы абпальваннем. лектары скідваецца ў раку. П.ф. буду- Робіць кераміку воданепранікальнай, надае ёй новьм дэкар. ўласцівасці, узбаюцца каля нас. пунктаў з цэнтралізава- гачае колер. Для прыгатавання П. вынай каналізацыяй. карыстоўваюць кварцавы пясок, борПАЛі Ан ДРЫЯ [ад палі... + грэч. апёг ную к-ту, мел, гліну, аксіды свінцу, ба(andros) мужчына, муж], тое, што мна- рыю, стронцыю і інш. Гатуецца 2 спосабамі: памолам кампанентаў з вадой y гамужжа. шаравым млыне і сплаўленнем (фрытаПАЛІБІЙ (Polybios; каля 200 да н.э., г. ваннем) зыходных матэрыялаў y вогМегалопаліс, Грэцыя — каля 120 да неўстойлівым тыглі; грануляцыяй расн.э.), старажытнагрэчаскі гісторьпс. Сын плаву ў халоднай вадзе і памолам фрыстратэга Ахейскага саюза Лікорта. Ка- ты ў шаравым млыне. Наносіцца на сымандаваў конніцай ахейцаў. Пасля пе- рыя або абпаленыя вырабы акунаннем, рамогі рымлян каля Підны (168 да н.э.) паліваннем, распыленнем, a таксама над арміяй македонскага цара Персея пэндзлем. Бывае празрыстая і непразадпраўлены ў ліку 1000 знатных ахейцаў рыстая (глухая), бясколерная і калярозаложнікам y Рым, дзе пражыў 16 гадоў. вая, падцёкавая, крышталічная, матаЗблізіўся са Сцыпіёнам Афрыканскім вая, кракле, «змяіная скура» (зборка Малодшым, суправаджаў яго ў паходах П.), «карункі» (успучванне П.), П. адпа Іспаніі і Паўн. Афрыцы. Аўтар «Гіс- наўляльнага агню (на аснове солей торыі» ў 40 кнігах, якая ахоплівае перы- цяжкіх металаў) і інш. Паводле т-ры яд 220— 146 да н.э. (захаваліся поўнас- спякання П. падзяляюць на тугаплаўкія шо кн. 1—5, астатнія — фрагментар- (1250— 1400 °С для фарфору і легкана). Гэта першая спроба выкладу гісто- плаўкія (900— 1150 °С) для фаянсу, маёрыі Грэцыі, Македоніі, М. Азіі, Сірыі, лікі і інш. Празрыстую П. выкарыстоўЕгіпта, Карфагена і Рыма ў іх узаемасу- ваюць для выяўлення падпаліўнага мавязі. Галоўнай задачай гісторыі П. лічыў люнка ангобам і керамічнымі фарбамі, не апісанне, a тлумачэнне падзей, рас- непразрыстую белую ці каляровую крыццё прычын з’яў. Зрабіў вял. ўклад (эмаль) часам размалёўваюць люстрам. Вынайдзена ў Стараж. Егіпце, адкуль пеy развіццё гіст. метаду ў ант. гістарыяграйшла ў Вавілонію, Асірыю, Персію. Вядома рафіі. Л і т Н е м н р о в с к н й А.Я. Рожденне Клно: У нстоков нст. мыслн. Воронеж, 1986.
ПАЛІБЛАСТЫ, тып клетак y жывёльным арганізме, гл. Макрафагі. ПАЛІВА, рэчывы, якія пры спальванні вылучаюць значную колькасць цеплаты і выкарыстоўваюцца для атрымання цеплавой энергіі. Паводле паходжання падзяляюць на прыроднае (антрацыт, буры вугаль, газы прыродныя гаручыя, гаручыя сланцы, драўніна, каменны вугаль, нафта, торф) і штучнае (напр., кокс каменнавугальны, коксавы газ, генератарньм газы), паводле агрэгатнага стану — на цвёрдае, вадкае і газападобнае, паводле прызначэння — на маторнае паліва, кадельнае і інш. Многія віды П.
ў мастацтве стараж. Грэцыі, Рыма, Кітая, y 10— 13 ст. пашырылася ў ісламскіх краінах. У Еўропе існавалі празрыстая свінцовая і глухая алавяная П. Белая матавая П. вынайдзена ў 1438 y Італіі. У Расіі рабілі зялёную П. («мурава»), шматколерная П. выкарыстоўвалася з 16— 17 ст.
На Беларусі вядома з 12 ст. ў арх.-дэкар. і быт. кераміцы: каляровай глухой П. пакрывалі пліткі дэкаратыўныя для абліцоўкі сцен і пашіог храмаў y Полацку, Тураве, Пінску і інш. 3 15 ст. для пакрыцця сталовага посуду і кафлі ўжываліся легкаплаўкія свінцовыя П. (Віцебск, Магілёў, Мінск, Ліда). Пераважалі зялёны, карычневы, светла-карычневы колеры. 3 2-й пал. 16 ст. пашырылася тэхніка пакрыцця каляровымі эмалямі («цанінная» кераміка), з пач. 18 ст. —
556
П А Л ІВ О Д А
размалёўка па эмалі. У канцы 19 — пач. 20 ст. бел. ганчары-саматужнікі выкарыстоўвалі легкаплаўкія бясколерньм празрыстыя свінцовыя П. Вырабляюць на Мінскім фарфоравым з-дзе, прадпрыемствах буд. матэрыялаў. Л і т М н к л а ш е в с к н й А.Н. Технологая художественной керамнкн. Л., 1971. М.Р.Казарог, У.В.Угрыновіч.
ПАЛІВ0ДА Ігар Ігаравіч (16.5.1950, г. Сгэрлггамак, Башкоргастан — 28.2.1996), бел. кампазітар, піяніст. Скончыў Бел. кансерваторыю па класах фп. (1974, клас Р Шаршэўскага) і кампазіцыі (1988, клас Дз.Смольскага). У 1976—84 y вак інстр. ансамблі *Песняры», з 1988 y Дзярж. аркестры сімф. і эстр. музыкі Рэспублікі Беларусь. Працаваў пераважна ў галіне вак.-інстр. музыкі, дзе стварыў арыіінальны песенны стыль. Сярод твораў: кантата «Слова» на вершы сав. паэтаў (1987); Музыка для струнных і фп. (1984), Канцэрт для фп. з арк. (1986), Прэлюдыя і фуга для стр. арк. (1995); камерна-інстр.: 12 прэлюдый і Варыяцыі для фп. (1983), Саната для фп.; Таката для віяланчэлі і фп.; фантазія для ансамбля цымбал (1985), Скерца для акгэта драўляных духавых (1995); поп-опера «Максім» на вершы М.Багдановіча (1991), опера-песня «Беларушчына» на вершы Я.Купалы (1992), цыклы песень «Матчын спеў» на вершы А.Куляшова (1993), «Нёман» на нар. словы (1995), песні на вершы Р.Барадуліна, Н.Гілевіча, Л.Пранчака. Р. М.Аладава.
ПАЛІГАМІЯ (ад палі... + ...гамія) y э т н а г р а ф і і , мнагашлюбнасць. Недакладны тэрмін, якім іншы раз называюць групавы шлюб, мнагамужжа (поліандрыю), найчасцей мнагажонства (полігінію). ПАЛІГАМІЯ, мнагашлюбнасць. У р a с л і н — мнагадомнасць, наяўнасць y аднаго віду адначасова адна- і двухполых кветак на адной ці на розных раслінах y розных камбінацыях (напр., грэчка, дыня, клён, сланечнік, ясень і інш.). У ж ы в ё л — адносіны паміж паламі, калі адзін самец апладняе некалькі самак. Уласцівая болыпасці млекакормячых, некат. птушкам (напр., глушцы, нанду, свойскія куры, цецерукі і інш.), паўзунам (змеі, яшчаркі), некат. беспазваночным (многія насякомыя і інш.). Тэрмін «П> недакладна ўжываюць для абазначэння мнагажонства і мнагамужжа. Гл. таксама Манагамія. ПАЛІГАНАЛЬНЫЯ ЎГВАРбННІ, формы мікра- і мезарэльефу, якія ўзнікаюць пры маразабойным растрэскванні тонкадысперсных грунтоў y палярных і субпалярных абласцях. Маюць выгляд многавугольнікаў або прамавугольнікаў. Найб. П.ў. сустракаюцца ў тундравай зоне, дзе маразабойныя трэшчынныя палігоны дасягаюць некалькіх сотняў y папярочніку.
ПАЛІГАНАМЁТРЫЯ (ад палі... + грэч. gonia вугал + ...метрыя), адзін з метадаў вызначэння становішча апорных геад. пункгаў зямной паверхні. Выкарыстоўваецца пры тапаграфічнай здымцы, планіроўцы нас. пунктаў, інжынернабуд. і інш. работах. Пры П. на мясцовасці складаюць сеткі хадоў, вымяраюць даўжыні ліній (мернымі прыладамі) і гарыз. вуглы паміж імі (тэадалітам). На вял. тэрыторыях, дзе ствараюць апорную геадэзічную сетку, пракладваюць палігонаметрычныя хады, якія ўзаемна перасякаюцца. Пачатковы пункт палігонаметрычнага ходу — геад. апорны пункт з вядомымі геадэзічньмі каардынатамі, зыходным (дырэкцыйным) вуглом. Пункты П. адпавядаюць геадэзічным пунктам (гл. таксама Геадэзічныя знакі). Вылучаюць дзярж. і гар. палігонаметрычньм сеткі. Дзяржаўныя паводле дакладнасці падзяляюцца на 4 класы (памылкі вымярэнняў вуглоў ±0,4", ±1", ±1,5", ±2"; ліній — ±1 м на 300 м, 250 м, 200 м, 150 м ходу); гарадскія на 3 разрады (памылкі вымярэнняў вуглоў ±3", ±5", ±10", ліній — ±1 м на 20 м, 10 м, 5 м ходу). Р.А.Жмойдзяк.
Да арт. Паліганаметрыя. Паліганаметрычная сетка.
ПАЛІГІМНІЯ, П a л і м н і я, y старажытнагрэчаскай міфалогіі адна з 9 муз. Лічылася дачкой Зеўса і Мнемасіны. П. — муза сур’ёзнай гімнічнай паэзіі, ёй прыпісвалі вынаходніцгва ліры. Імя П. паказвае на тое, пгго паэты — стваральнікі гімнаў набывалі бессмяротную славу. Стараж. скульптары і мастакі паказвалі П. ў задуменнай позе і са скруткам y руках. ПАЛІГЛ0Т (грэч. polyglôttos ад poly многа + glôtta мова), чалавек, які ведае шмат моў. ПАЛІГ0Н (ад грэч. polygônos шматвугольны), 1) участак сушы або мора з паветр. прасторай над імі, прызначаны для выпрабавання зброі, баявых сродкаў, тэхнікі, a таксама для баявой падрыхтоўкі войск. П. бываюць пастаянныя і часовыя; паводле прызначэння падзяляюцца на навук.-даследчыя, выпрабавальньм (ядз., ракетныя, тарпедньш, артыл., авіяц., танк., сувязі і інш.); заводскія (для праверкі якасці вырабленага ўзбраення, яго прыстрэлкі, наладкі) і вучэбньм, на якіх праводзяцца вучэнні войск, баявыя і вучэбныя стрэльбы, бомбакіданне, тарпедакіяанне. У залежнасці ад прызначэння П. абсталёўваюць назіральнымі пунктамі, мішэннымі ўстаноўкамі, бліндажамі, ук-
рыццямі, сродкамі сувязі, забяспечваюць кантрольна-вымяральнымі прыладамі, трансп. сродкамі і інш. 2) Спец. абсталяваная пляцоўка (пастаянная ці часовая) для выпрабавання рознай тэхнікі, a таксама для вырабу элементаў зборнш буд. канструкцый і дэталяў. Да абсталявання П. ў буд-ве, напр., адносяцца бетонна-растворныя ўстаноўкі, бетонаўкладчыкі, вібрапляцоўкі, пад’ёмныя краны, формы для бетанавання і інш. ПАЛІГРАФІЧНАЯ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, галіна прамысловасці, якая спецыялізуецца на выпуску друкарскай прадукцыі: кніг, часопісаў, газет, тапаграфічных карт, каштоўных папер, бланкаў дакументаў, календароў, плакатаў, сшыткаў, альбомаў, білетаў і інш. У залежнасці ад асн. відаў прадукцыі, якія выпускаюцца палііраф. прадпрыемствам, адрозніваюць спецыялізаваныя кніжныя, газетныя, часопісныя, a таксама кніжна-часопісныя, газетаа-часопісныя і этыкетка-ўпаковачныя прадпрыемствы, картаграфічньы ф-кі, прадпрыемствы спец. прызначэння, прадпрыемствы малой (аператыўнай) паліграфіі, a таксама тыя, што выпускаюць друкарскую прадукцыю культ.-быт. прызначэння. У залежнасці ад перавагі на паліграф. прадпрыемстве аднаго з асн. відаў прадукцыі адрозніваюць друкарні — прадпрыемствы, якія ў асноўным выкарыстоўваюць спосаб высокага друку, прадпрыемствы плоскага афсетнага, глыбокага, трафарэтнага і інш. відаў друку; палііраф. камбінаты выпускаюць друкарскую прадукцыю некалькімі спосабамі друку. П.п. прайшла доўгі і складаны шлях развіцця. Тэхн. асновай паліграфіі з ’яўляецца вынайдзенае каля 1440 І.Гутэнбергам кнігадрукаванне. У 16 ст. паліірафія набыла характар развітой мануфактуры. Вынаходнідтва ў 19 ст. друкарскай машыны азначала прамысл. рэвалюцыю ў паліграфіі, стварэнне паліграф. машынабудавання. 3 сярэдзіны 20 ст. ў ходзе навук.-тэхн. рэвалюцыі паліграфія развіваецца па наступных кірунках: пераход да алектронных спосабаў вырабу друкарскіх форм для ўсіх спосабаў друку (выкарыстанне ЭВМ для фотанабору і элеісгроннага колерадзялення для каляровага друку), выкарыстанне ролевага афсетнага друку на высокахуткасных машынах, стварэннс аўтам. паточных ліній y апрацоўчых цэхах, комплексная механізацыя і аўтаматызацыя вытв-сці, выкарыстанне фотатэлеграфнай тэхнікі для перадачы газетных палос.
На Беларусі развіццё П.п. пачалося з дзейнасці Ф .Скарыны, які ў 1522 заснаваў друкарню ў Вільні, выкарыстаўшы выразаныя ўручную шрыфты і застаўкі. Друкарскае майстэрства ўдасканальвалі С.Будны, В.Цяпінскі, П .Мсціславец і інш. Першая друкарня на тэр. сучаснай Беларусі — Брэсцкая (1550—70-я г.). Пазней друкарні прадавалі ў Нясвіжы, Заблудаве, Слуцку, Любчы, Магілёве, Куцейне (гл. адпаведныя артыкулы). Кнігі выдаваліся на старабел., польскай, стараслав. мовах. Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі адкрыты друкарні ва ўсіх губ. гарадах. У 1913 выдадзена 232 назвы кніг тыражом 212 тыс. экз. У 1920 y БССР было 76 палі-
Выпуск прадукцыі паліграфічнай прамысловасці Рэспублікі Беларусь
ПАЛІКАРПАЎ
557
1985
1990
1995
1998
Кнігі і брашуры Колькасць кніг і брашур (адзінак)
ніну ў Мінску (1979, з І.Глебавым), манументаў воінам Сав. Арміі і бел. партызанам, якія загінулі ў гады вайны.
3431
2823
3205
6073
Б.А.Крзпак
Тыраж, млн. экз.
53,3
54,9
62,9
60,0
793,7
945,5
865,9
1052,7
Колькасць часопісаў і інш. перыядычных вьаданняў
107 35,1
129 54,1
225
Гадавы іыраж, млн. экз. Друкаваных аркушаў-адбіткаў, млн.
11,5
318 14,7
152,3
256,5
59,6
70,9
Газеты Колькасць газет (выданняў)
212
224
494
580
Разавы тыраж, млн. экэ.
4,6
5,7
8,5
10,5
Гадавы тыраж, млн. экз.
839
985
601
659
В іды п р а д у к ц ы і
Друкаваных аркушаў-адбгпсаў, млн. Часопісы і інш. перыядычныя выданні
граф. прадпрыемстваў; пабудаваны Дом друку (з 1960 друкарня выдавецтва «Звязда», з 1969 друкарня Вьшавецтва ЦК КПБ, з 1992 y сістэме Дзяржкамдруку, потым Савета Міністраў, з 1994 — Кіраўніцгва справамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь; гл. Беларускі дом друку). У 1940 па Беларусі надрукавана 76 млн. аркушаў-адбіткаў. Пасля Вял. Айч. вайны адноўлены разбураныя паліграф. прадпрыемствы, пабудаваны Мінскі паліграфічны камбінат. 3 сучасных паліграф. прадпрыемстваў найб. буйныя Мінскі паліграфічны камбінат, Мінская фабрыка каляровага друку, Беларускі дом друку, Мінская шпалерная фабрыка, Гомельская фабрыка *Палесдрук», друкарня «Перамога» ў Маладзечне. Сярод краін свету найб. развітую П.п. маюць Германія, ЗША, Італія, Канада, Францыя, Швецыя, Швейцарыя, Японія і інш. Гл. таксама Друк, Выдавецкая справа, Нотадрукаванне, Картадрукаванне. ПАЛІГРАФІЯ (ад палі... + ...графія), сукупнасць тэхн. сродкаў, спосабаў і метадаў друкарскага размнажэння тэкставай і відарыснай інфармацыі; галіна тэхнікі. Друкарскае размнажэнне (друкаваннё) вызначаецца фарміраыннем на задрукаванай паверхні (напр., на паперы) графічнай інфармацыі фарбавым слоем, які найчасцей перадаецца з друкарскай формы ў адпаведнасці з выдавецкім арыгіналам. Пад П. разумеюць таксама паліграфічную прамысловасць, якая вырабляе друкаваную прадукцыю (кнігі, газеты, часопісы і інш.). Яна з’яўляецца матэрыяльна-тэхн. базай друку, выдавецкай справы. Паліграф. прадпрыемствы — друкарні, маюць наборныя машыны і друкарскія машыны. Асн. вытв. працэсы ў П.: наборныя працэсы, друкарскія (атрыманне адбіткаў), брашуровачна-пераплётныя і аддзелачныя. Тэхн. асновай П. стала кнігадрукаванне, якое ў Еўропе ўзнікла ў 1440-я г. ПАЛІЙ (сапр. Г y р к а) Сямён Піліпавіч (1640-я г., г. Борзна Чарнігаўскай вобл., Украіна — студз. 1710), правадыр
нац.-вызв. руху на Правабярэжнай Украіне ў канцы 17 — пач. 18 сг. Вучыўся ў Кіева-Магілянскім калегіуме, быў казаком Запарожскай Сечы. У пач. 1680-х г. адзін з кіраўнікоў нар. каланізацыі спустошаных войнамі раёнаў Прьшняпроўя, дзе ўтварылася казацкая «рэспубліка» з цэнтрам y г. Фастаў (на ПдЗ ад Кіева). У час нар. паўстання канца 1680-х г. на Правабярэжнай Украіне вызваліў з-пап польскага панавання некалькі гарадоў. Быў за ўз’яднанне пад уладай Расіі Правабярэжнай і Левабярэжнай Украіны, карыстаўся тайнай падтрымкай рас. ўрада. У 1702—04 узначаліў новае казацка-сял. паўстанне, што ахапіла Кіеўшчыну, Валынь і Падсшію. У 1704 арьшггаваны ўкр. гетманам І.Маэепам і па лжывым абвінавачанні сасланы ў Сібір. Вызвалены Пятром I пасля здрады Мазепы (1708) і прызначаны белацаркоўскім палкоўнікам. Удзельнік Палтаўскай бітвы 1709. П. — герой укр. нар. песень і паданняў, яго апеў Т.Р.Шаўчэнка ў творах «Чарнец» і «Швачка».
ПАЛІК, П я л і к, возера ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Бярэзіна (цячэ праз возера), за 30 км на Пн ад г. Барысаў. Пл. 7,68 км2, даўж. 6,2 км, найб. шыр. 3 км, найб. глыб. 2,1 м. Пл. вадазбору 2760 км2. У межах Бярэзінскага біясфернага запаведніка. Схілы катлавіны выш. 7—8 м, спадзістыя, пясча-
Возера
ПАЛІЙЧЎК Васіль Уладзіміравіч (н. 12.2.1922, г. Жытомір, Украіна), бел. скулыггар. Скончыў Адэскае маст. вучылішча (1949). Творам уласцівы псіхалагізм вобразаў, дэталёвая прапрацоўка форм, імкненне да дакладнай перадачы натуры. Сярод станковых кампазідый «Вызваленне» (1951), «Улетку» (1954), «Абаронцы Брэсцкай крэпасці» (1958), «Маці партызана» (1961), «Подзвіг» (1963), «Мір, Праца, Свабода, Роўнасць, Братэрства, Шчасце ўсіх народаў» (1968), «Генерал Даватар» (1972), «Перамога», «На апаленай зямлі», «Клятва партызан» (усе 1975), «Дзеці вайны» (1984); партрэты М.Калініна (1975, 1977), А.Сахарава (2000), удзельнікаў партыз. руху на Беларусі ў гады Вял. Айч. вайны. Аўтар помнікаў У.ІЛеніну ў гарадах Старыя Дарогі (1959), Стсшін (1980, з С.Селіханавым), Ф.Э.Дзяржынскаму ў г. Дзяржынск (1959, з А.Заспіцкім) і партызанцы А.Ф.Колесавай y г. Крупкі (1967), Калі-
Палік.
ныя, параслі лесам. Берагі нізкія, забалочаныя, тарфяністьм, месцамі пясчаныя, пад хмызняком. На Пд вузкі доўгі заліў. Дно плоскае, сапрапелістае, месцамі ўздоўж берагоў вузкая пясчаная паласа. Мінералізацыя вады 115— 120 мг/л, празрыстасць каля 2 м. Эўтрофнае. Моцна зарастае, паласа расліннасці 500 м. Упадаюць рэкі Лютка, Смольніца, Бурчак. У Вял. Айч. вайну ў ваколіцах П. базіраваліся партыз. брыгады «Дзядзькі Колі», «Стары», імя Кірава, імя Панамарэнкі, дзейнічаў Барысаўскі падп. міжраённы к-т КП(б)Б. п а л ік Ар п а ў Мікалай Мікалаевіч (8.7.1892, слабада Георгіеўская, цяпер Лівенскі р-н Арлоўскай вобл., Расія — 30.7.1944), расійскі авіяканструктар. Герой Сац. Працы (1940). Скончыў Петраградскі політэхн. ін-т (1916). У 1923 стварыў першы сав. знішчальнік 1-1 (ІЛ-400). У 1924—38 сканструяваў са-
558
ПАЛІКАРПОВІЧ
зіцыйнай пабудовай, не захаваліся і вядомы паводле рым. копій і сведчанняў ант. аўтараў: «Дарыфор» («Кап’яносец», каля 440 да н.э.), «Параненая амазонка» (каля 440—430 да н.э.), «Дыядумен» (каля 420— 410 да н.э.), хрысаэлефанцінная статуя Геры ў свяцілішчы Гераён y Аргасе і інш.
малёт-разведчык Р-5, вучэбны самалёт У-2 (По-2), знішчальнікі 1-3, 1-15, 1-16, 1-153 («Чайка») і інш. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1943. ПАЛІКАРПОВІЧ Канстанцін Міхайлавіч (18.3.1889, в. Белая Дуброва Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 20.2.1963), бел. археолаг. Канд. гіст. н. (1951). Скончыў Магілёўскую духоўную семінарыю (1909). Настаўнічаў y школах Чэрыкаўскага пав. У 1925—26 чл. гісторыка-археал. камісіі Інбелкульта. 3 1929 y Ін-це гісторыі АН Беларусі (на-
К.М Палікарповіч.
вук. супрацоўнік, заг. сектара; y 1941 — 42 y Казахстане). На Беларусі і ў Бранскай вобл. адкрыў і вывучаў палеалітычныя (Бердыж, Елісеевічы, Падлужжа, Юдзінава, Юравічы) і мезалітычньм (Журавель, Крыжы) стаянкі, помнікі неаліту і бронзы (Крывіна, Страліца). Вёў разведвальныя работы з мэтай выяўлення новых археал. помнікаў на Беседзі, Дняпры, Іпуці, Сажы, Случы і інш. Першы выказаў думку пра засяленне тэр. Беларусі першабытным чалавекам y стараж.-каменным веку, што першабытны чалавек рабіў аснову жытлаў з чарапоў і інш. вял. касцей мамантаў, a рэбры выкарыстоўваў як землекапалкі. Вывучаў касцярэзнае мастацтва першабытных людзей. Тв.: К Верхнем хеологнн Верхнего
Паліклет Параненая амазонка. Рымская мармуровая копія. Каля 440— 430 г. да н.э.
вызначаецца імкненнем да маст. нарматыўнасці, што вьмвілася ў яго сачыненні «Канон» (захаваліся 2 фрагменты). Пад уплывам Піфагора спрабаваў матэматычна абгрунтаваць і ўвасобіць ідэальныя прапарцыянальныя суадносіны фігуры чалавека, стварыць узвышаны гарманічны вобраз грамадзяніна поліса. Статуі, якія вызначаліся цяжкавагавасцю прапорцый, унутр. дынамікай, абагульненасцю і класічнай яснасцю пластыкі, свабоднай ураўнаважанай кампа-
вопросу о мустьерской культуре в Поднепровье / / Матерналы по арБССР. Мн., 1957. T. 1; Палесшнт Поднепровья. Мн., 1968.
T. М. Каробушкіна.
ПАЛІКЛІНІКА (ням. Poliklinik ад грэч. polis горад + klinikë лячэнне), шматпрофільная ці спецыялізаваная лячэбнапрафілактычная ўстанова, якая забяспечвае насельніцтва кваліфікаванай мед. дапамогай y самой установе і дома; асн. звяно першаснай мед.-сан. дапамогі. Ахоплівае больш за 80% насельніцтва. Паводле функцый П. падзяляюць на rap. (для дарослых, падлеткаў, дзяцей, студэнтаў), цэнтр., раённыя, гарнізонныя, курортныя і інш. Пры абл. і рэсп. бальніцах, клініках мед. ін-таў, НДІ ствараюцца кансультацыйныя П.; функцьмнуюць і спец. П. (стаматалагічньш, фізіятэрапеўт. і інш.). Бываюць самаст. ці ў складзе аб’яднання з бальніцай. Маюць рэгістратуру, лячэбна-прафілакт., дыягнастычньм і інш. адцзяленні. Ствараюцца тэр. мед. аб’яднанні, куды ўваходзіць П. для дарослых, дзідячая, жаночая кансультацыя з акушэрска-тэрапеўт. і педыятрычнымі комплексамі (сям’ю абслугоўвае ўрач-тэрапеўг, педыятр і акушэр-гінеколаг). Ёсць гасп.-разліковьм П. Ажыццяўляе комплекс прафілакт. мерапрыемстваў па адцараўленні насельніцгва і папярэджанні захворванняў, вызваляе хворых ад працы, праводзіць мед.-сан. экспертызу з прызнаннем устойлівай непрацаздольнасці, накіроўвае на шпіталізацыю, санаторна-курортнае лячэнне, праводзіць дыспансерызацыю, проціэпідэмічныя мералрыемствы (напр., прышчэпкі) і інш.
ПАЛІКІР (Palikir), горад, сталіца дзяржавы Федэратыўныя Штаты Мікранезіі, на в-ве Понапе ў групе Каралінскіх а-воў y Ціхім ак. 33,4 тыс. ж. (1994). Порт. Аэрапорт. Прадпрыемствы харч. прам-сці, y т.л. па перапрацоўцы рыбы. Цэнгр рыбалоўства. Турызм. ПАЛІКЛЁТ (Polykleitos) з A р г a с а, старажытнагрэчаскі скульптар і тэарэтык мастацтва 2-й пал. 5 ст. да н.э. Адзін з вядучых прадстаўнікоў высокай класікі. Працаваў y Аргасе. Творчасць
ПАЛІКЛЁТ (Polykleitos) М a л о д ш ы, старажытнагрэчаскі архітэктар 4 ст. да н.э. Працаваў y Эпідаўры, дзе стварыў грабніцу-толас (з дарычнай каланадай звонку і карынфскай — унутры) і т-р на 14 тыс. месцаў (350—330 да н.э.). Т-р адметны велічнай гармоніяй кампазіцыі, арганічна ўпісанай y ландшафт, які служьшь фонам для дзеяў, a таксама асобных арх. элементаў (урачыстыя парталы праходаў, якія аддзяляюць скене ад тэатрона). Выдатная акустыка т-ра забяспечваецца спец. профілем тэатрона і рэзанатарамі пад лавамі. Грабніца і т-р П. ўваходзяць y археал. запаведнік, уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
Паліклет Малодшы. Тэатр y Эпідаўры. 350— 330 да н.э.
На Беларусі 557 самаст. П. і амбулаторый, y т.л. 146 гар., 411 сельскіх; 695 паліклінічных аддзяленняў бальнід і радзільных дамоў, y т.л. 300 гар„ 395 y сельскай мясцовасці, 77 стаматалагічных П., 367 дзіцячых (1998). Э.А.Вальчук.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПВДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ l i r a ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ Галоўная рэдакцыя Галоўны .рэдаюгар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдактара Г.АФатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў. Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, АВ.Скараход; навуковыя рэдактары Ю.Я.Гаева, В.В.Грыняведкі, В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка; рэдакгар І.ВЛабанок. Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучы навуковы рэдактар М.Г.Нікідін; навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.УАдзярыха, НА.Дзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандыдат філасофскіх навук Р.Ч.Лянькевіч; навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу ВА.Юшкевіч. Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і іірава Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук .С.ФДубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, ГА.Маслыка; навуковьш рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч, В.В.Філіпава. Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, ЛА.Сівалобчык; навуковыя рэдактары ВА.Войніч, Г.І.Дайлідава, Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, Т.С.Сівянок, А.В.Спрынчан. Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова, АМ.Петрыкаў; навуковы рэдактар Т.І.Жукоўская; рэдактары С.С.Барыскевіч, ВЛ.Кідікаў. Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучы навуковы рэдактар І.ЯАфнагель; навуковыя рэдактары Ю.В.Бярэзіна, Л.ВДоўчая, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец. Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук А.І.Болсун; вядучыя навуковыя рэдактары У.М.Сацута, А.П.Чарнякова; навуковыя рэдактары П.С.Габец, Л.М.Шахлевіч. Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдакгары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К.Мазоўха, МА.Маўзон, Е.П.Фешчанка; навуковыя
рэдактары Т.У.Люковіч, АА.Мааль, Т.І.Нішт, М.В.Пятроўская, АА.Федасеева. Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданыяў Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; мастацкія рэдактары В.Г.Загародні, Л.С.Шафрановіч; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава. Група картаграфіі: вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка. Рэдакцыя аналізу і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; навуковы рэдакгар Г.Т.Глушчанка; машыністкі ГЛ.Анісімава, ЛЛ.Шыбаева. Група тэхнічных рэдактараў: МЛ.Грыневіч, Н.М.Шэвель. Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты A. ПДрыбас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі САЖ укавень, І.У.Каваленка. Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — СА.Макаёнак; вядучы інжынер І.М.Кузьмянкова; ст. аператары Н.М.Зубкевіч, Р.УДзявочка, Дз.ГЛабунец, Н.У.Мітраховіч, НАХтасевіч, С.АСтралкоўская, С.М.Хаўстовіч. Вытворчы аддзел В.а. заг. адцзела — Т.М.Грыцышын; вядучы інжынер-тэхнолаг АМ.Красавіна. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, ФА.Юркевіч. Карэктарская Заг. карэктарскай — В.М.Чудакова; ст. карэкгары Ж.С.Берасневіч, Н.У.Бохан, ЛА.Варабей; карэктар В.МЛапцева. Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — ГАКраўчанка. Агульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспекгар па кадрах ТА.Кароткіна; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна. Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — ВЛ.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара Т.Б.Казлова; вядучыя бухгалтары Т.РАўтуховіч, B. П.Дабрагост; бухгалтары П.В.Бяспалька, І.В.Грыгор’ева. Планава-эканамічны аддзел Вядучы эканаміст ТЛЛук’янава. Аддзел маркетынгу Заг. аддзела — М.К.Раткевіч; СААкружко, Ю.В.Ждановіч, ІЛ.Мірон, М.Ф.Пачэпка. Гаспадарчы аддзел Заг. адцзела — В.АРабкоў.
Беларуская энцыклаледыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — ПаліБ 43 клініка / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн 2000. — 560 с.: іл. ISB N 985-11-0188-5 (т.11) ISB N 985-11-0035-8
УДК 03(476)
ББК 92(4Бсн)
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ Т О М 11
М У Г ІР — П А Л ІК Л ІН ІК А У то м е зм е ш ч а н ы 1009 іл ю с т р а ц ы й , y т.л . 214 п ар тр этаў , 51 кар та М а с т а ц к а е а ф а р м л е н н е Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча М а с т а ц к ія р эд а к та р ы : В.Г.Загародні, Л.С.Шафрановіч Т э х н іч н ы я р э д а к т а р ы : М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель К а р эк т а р ы : Ж.С.Берасневіч, Н.У.Бохан, Л.А.Варабей, В.МЛапцева, В.М. Чудакова
Падпісана да друку 25.10.2000. Фармат 84x108 ‘/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 58,8. Ум. фарб.-адб. 236,88. Ул.-выд. арк. 113,42. Тыраж 10 000 экз. Заказ 45. Падатковая льгота — Агульнадзяржаўны класіфікатар Рэспублікі Беларусь АКРБ 007-98, ч. 1; 22.11.31.000. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Лідэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.1997. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.
ISBN 985-11-0188-5
9
789851 101883