Bielaruskaja encyklapedyja 11 мугір паліклініка part 1

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ў

18 ТАМАХ

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ МУГІР ПАЛІКЛІНІКА

том

РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ: Г.П.ПАШКОЎ (галоўны рэдактар), В.С.АНОШКА, І.І.АНТАНОВІЧ, В.С.АНТАНЮК, Я.М.БАБОСАЎ, В.К.БАНДАРЧЫК, М.А.БАРЫСЕВІЧ, В.І.БОЎШ, А.П.ВАЙТОВІЧ, І.Дз.ВАЛАТОЎСКІ, М.С.ВЫСОЦКІ, І.В.ГАЙШУН, А.М.ГАНЧАРЭНКА, Р.Г.ГАРЭЦКІ, В.М.ГУРЫН, А.М.ДАНІЛАЎ, У.П.ЗАМЯТАЛІН, В.В.ЗУЁНАК, В.А.КАВАЛЕНКА, М.П.КАСЦЮК, У.Р.ЛАТЫПАЎ, С.С.ЛАЎШУК, І.М.ЛУЧАНОК, Г.М.ЛЫЧ, А.В.МАЦВЕЕЎ, А.М.МІХАЛЬЧАНКА, І.Я.НАВУМЕНКА, У.М.НІЧЫПАРОВІЧ, М.В.ПАДГАЙНЫ, АЛ.ПАДЛУЖНЫ, Ю.В.ПАРТНОЎ, П.Ц.ПЕТРЫКАЎ, М.Ф.ПІЛІПЕНКА, У.В.РУСАКЕВІЧ, А.В.САБАЛЕЎСКІ, М.А.САВІЦКІ, С.П.САМУЭЛЬ, А.Г.СЛУКА, М.С.СТАШКЕВІЧ, М.В.СТОРАЖАЎ, В.І.СТРАЖАЎ, Л.М.СУШЧЭНЯ, Г.А.ФАТЫХАВА (намеснік галоўнага рэдактара), А.К.ФЯДОСАЎ (намеснік гадоўнага рэдактара — адказны сакратар), І.П.ХАЎРАТОВІЧ, І.П.ШАМЯКІН, В.П.ШАРАНГОВІЧ.

МІНСК «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ» 2000

УДК 03(476) ББК 92(4Бен) Б 43

НАВУКОВА-РЭДАКЦЫЙНЫ САВЕТ: А.МАБРАМ ОВЛ, А.ІАКСЁНЕНКА, Я.ЯАЛЯКСЕЙЧЫК, М.М.АЛЯХНОВІЧ, I. ПАНТОНАЎ, П ААПАНАСЕВГЧ, І.ВАРЖАХОЎСЮ, Г.С.АЎСЯНШКАЎ, Ю.В.БАЖЭНАЎ, М.Р.БАРАЗНА, У.С.БАСАЛЫГА, В.І.БЕРНІК, АА.БОГУШ, A. І.БОЛСУН, Ю.П.БРОЎКА, П.І.БРЫГАДЗШ, В.С.БУРАКОЎ, У.К.ВАРАБ’ЁЎ, У.П.ВЯЛІЧКА, У.С.ГЛУШАКОЎ, С.І.ГРЫБ, А.П.ГРЫЦКЕВІЧ, А.П.ДАСТАНКА, МЛ.ДЗЯМЧУК, С.Ф.ДУБЯНЕЦКІ, МІ.ЕРМАЛОВІЧ, РА.ЖМОЙДЗЯК, B. П.ЖУРАЎЛЁЎ, Э.М.ЗАГАРУЛЬСЮ, М.Е.ЗАЯЦ, МА.ІЗОБАЎ, У.В.КАВАЛЁНАК, Л.В.КАЛЕНДА, Я.Ф.КАНАПЛЯ, Ф.М.КАПУЦКІ, Л.В.КІРЫЛЕНКА, В.П.КІСЕЛЬ, ПЛ.КЛІМУК, У.М.КОНАН, У.С.КОШАЛЕЎ, А.В.КРАСІНСКІ, БЛ.ЛАЗУКА, ІЛ.ЛЕАНОВІЧ, А.ІЛЕСШКОВІЧ, A.CJDC, А.МЛ1ТВШ, I I . ЛШІТВАН, У.ФЛОГШАЎ, Р.ЧЛЯНЬКЕВІЧ, З.Я.МАЖЭЙКА, М.Л.МАЙЕР, А.С.МАЙХРОВІЧ, А.В.МАЛБДЗІС, Л.Я.МШ ЬКО, А.Я.МІХНЕВІЧ, У.М.МІХНЮК, В.Ф.МЯДЗВВДЗЕЎ, М.В.НЕКАЛАЕЎ, П.Г.НШ ЦЕНКА, С-А.НІЧЫПАРОВІЧ, ВЛ.ПАРФЁНАЎ, М.М.ПІКУЛІК, УАЛІІЛІПОВІЧ, Л.Д.ПОБАЛЬ, І.М.ПТАШШКАЎ, Л.М.РОЖЫНА, А-У.РУСЕЦКІ, АІ.РУЦЮ , В.В.СВІРЫДАЎ, І.Д.СІПАКОЎ, С.У.СКАРУЛІС, Э.М.СКОБЕЛЕЎ, Р.Б.СМОЛЬСКІ, АЛ СТРАЛЬЧОНАК, В.С.ТАНАЕЎ, У.М.ТАНАНА, АА.ТОЗІК, У.С.УЛАШЧЫК, АЛ.ФІЛІМОНАЎ, В.С.ФІЛШОВІЧ, В.А.ФЯДОСІК, Л.У.ХАТЫЛЁВА, В.С.ЦГГОЎ, А.Р.ЦЫГАНАЎ, Ю.М.ЧУРКО, В.У.ЧЭЧАТ, І.В.ШАБЛОЎСКАЯ, В.Ф.ШМАТАЎ, А.Р.ШРУБЕКА, Г.В.ШТЫХАЎ, УА.ШЧАРБАКОЎ, ДзЛ.ШЫРАКАНАЎ, Л.У.ЯЗЫКОВІЧ.

НАВУКОВЫЯ КАНСУЛЬТАНТЫ: М.Э.АБАЛА (Латвія), ТЛЛДУЛА, Р.М.АЛАДАВА, В.А.АНТАНЕВГЧ, А.Ц.БАЖКО, Л.А.БАЛВАНОВІЧ, АА.БАРШЧЭЎСКІ (Польшча), СЛ.БЕЛЬСКАЯ, І.В.БОДНАР, А.М.БУЛЫКА, М.С.ВАЙТОВІЧ, Г.В.ВАЛАБУЕВА, З.А.ВАЛЕВАЧ, АЛ.ВАЛОЖЫН, Э-А-ВАЛЬЧУК, Т.В.ГАБРУСЬ, А.А.ГАЛАЎКО, АЛ.ГАЛАЎНЁЎ, С.В.ГОВШ, ЛЛ.ГУРСКІ, АА.ГУСАК, Б.Дз.ДАЛГАТОВІЧ, Л.Н.ДРОБАЎ, М.А.ДУБІЦКІ, І.У.ДУДА, А.М.ЕЛСУКОЎ, АЛ.ЕРАШОЎ, АЛ.ЖУРАЎСКІ, У.Р.ЗАЛАТАГОРАЎ, Э.РЛОФЕ, Л.Р.КАЗЛОЎ, Л.В.КАЗЛОЎСКАЯ, В.М.КАНДРАЦЬЕЎ, М.М.КАСЦЮКОВІЧ, І.В.КАТЛЯРОЎ, У.У.КОЖУХ, У.К.КОРШУК, А.М.КУЛАГШ, Г.Р.КУЛЯШОВА, У.ФЛАДЫСЕЎ, ААЛАЗАРЭВІЧ, І.Л.ЛАПШ, А.П.ЛАПШСКЕНЕ (Лггва), У.С.ЛАРЫЁНАЎ, М.В.ЛАЎРЫНОВІЧ, А.СЛЕАНЦЮК, УЛЛЕМЯШОНАК, ЕАЛЯВОНАВА, КЛ.МАЙСЯЙЧУК, С.Дз.МАЛЮКОВІЧ, В-Дз.МАРОЗАЎ, Л.М.МАРЧАНКА, ЯГ.МІЛЯШКЕВГЧ, Т.М.МІХЕЕВА, ЛЛ.НАВУМЕНКА, В.М.НАВУМЧЫК, АЛ.НАРКЕВІЧ, ВЛНАСЕВІЧ, М.М.ПАГРАНОЎСКІ, ПЛ.ПУПКЕВІЧ, У.П.ПЯРЭДНЕЎ, В.П.РАГОЙША, В.У.РАДЗІВШОЎСКІ, Л.М.РАЖАНАВА, Г.В.РАТНІКАЎ, Г.Ф.РЫКОЎСКІ, М.П.САВІК, УЛ.САКАЛОЎСКІ, Л.Ф.САЛАВЕЙ, Б.П.САЛАГУБІК, Э.Р.САМУСЕНКА, С.Н.САРЫНЯН (Арменія), Я.М.САХУТА, І.С.САЦУНКЕВГЧ, У.М.СЕЎРУК, Г.В.СІНІЛА, ІЛ.СІНЧУК, В.П.СЛАВУК, У.Е.СНАПКОЎСКІ, М.Ф.СПІРЫДОНАЎ, Г.Г.СЯРГЕЕВА, АА ЦІТАВЕЦ, Г.А.ЦЫХУН, В.А.ЧАБАНЕНКА (Украіна), АА.ЧАЛЯДЗІНСЮ, ІА.ЧАРОТА, Г.Г.ШАНЬКО, А.В.ШАРАПА, А.С.ШАЎЧЭНКА, Л.П.ШАХОЦЬКА, СЛ.ШМАТОК, П.П.ШУБА, Я.Ф.ШУНЕЙКА, Г.У.ШУР, А.П.ШЧУРАЎ, А.А.ІІШМБАЛЁЎ, М.Р.ЮРКЕВІЧ, М.З.ЯГОЎДЗІК, ВЛ.ЯКАЎЧУК.

М астацкае аф арм ленне Э.Э.ЖАКЕВІЧА, А.М.ХІЛЬКЕВІЧА

ISBN 985-11-0188-5 (т. 11) ISBN 985-11-0035-8

© Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі, 2000

тках 550 км), пл. басейна каля 40 тыс. км2. Большая ч. цячэння ў МаньчжураКарэйскіх гарах. Вясенне-летняя паводка, зімовая межань. Сярэдні расход вады ў сярэднім цячэнні каля 200 м3/о. Ледастаў з ліст. да красавіка. У вярхоўі — вадасх. Цзінпаху. ГЭС. Сплаўная. Ha М. — г. Муданьцзян.

МУГІР (ад тур. ваўняная тканіна), y ісламе твор дэкар. мастацтва, тканіна з рэліг. надпісам або выявай рэліг. сімволікі. Прызначаны для пашырэння рэліг. ведаў, y нар. свядомасці мае таксама функцыі абярога. Першапачаткова вырабляўся туркамі-качэўнікамі, праз іх трапіў да крымскіх татар. У бел. татар вядомы з 16 ст. як элемент насценнага аздаблення мячэці ці жылога дома. Спачатку М. выраблялі з казінай воўны, потым таксама з інш. тканін і матэрыялаў. На Беларусі былі вядомы М. як апраўленыя ў рамы пергаменты з вершамі Карана, малітвамі, імем прарока Мухамеда. У 19—20 ст. яны змяняюцца літаграфіямі з відамі славутых

да 10 м), параслі хмызняком, на У невыразныя, забалочаныя. Берагі нізкія, пад хмызняком, на У забалочаныя. Дно да глыб. 1 м пясчанае, ніжэй сапрапелістае. Вада ў возеры высокай празрыстасці. Злучана канавай з воз. Паўазер’е. МУГУРЙВІЧ Эвалд Станіслававіч (н.

6.4.1931, с. Баркава Рэзекненскага р-на, Латвія), латышскі археолаг. Чл.-кар. АН Латвіі (1989). Д-р гіст. н. (1984), праф.

(1990). Скончыў Латвійскі ун-т (1956).

3 1956 навук. супрацоўнік гіст. музея ў Рызе, з 1958 навук. супрацоўнік, з 1971 заг. аддзела археалогіі і антрапалогіі Ін-та гісторыі Латвійскай АН. Асн. кірункі навук. дзейнасці — археалогія жал. веку і сярэдневякоўя Латвіі, культ. сувязі Латвіі з суседнімі землямі, y т.л. Беларусі. Тв:. Восточная Латвня н соседнне землн в X—XIII вв. Рнга, 1965; Состоянне н задачн археологнческого нзучення этногенеза балтскнх народов (разам з А.З.Таўтавічусам) //Н з древнейшей ясторнн балтскях народов: (по данным археологнн н антропологан). Рнга, 1980; Находкн железных частей пахотных орудмй 10— 17 вв. в Восточной Прнбалтмке //Н овое в археологмн Прнбалтнкн н соседннх террнторнй: Сб. ст. ТаллНнн, 1985.

Мугір з Клецка. 1912. Беларускі музей гісторыі рэлігіі.

мячэцей, атрыбутамі ісламскай сімволікі. У М. бел. татар творча ўзаемадзейнічалі татарскія і бел. культ. традыцыі. Г.ЛДубар.

МУДАНІЙСКАЕ ПЕРАМІР’Е 1922, падпісана 11.10.1922 y г. Муданья (Турцыя) прадстаўнікамі Вял. нац. сходу Турцыі з аднаго боку і ўрадаў Вялікабрытаніі, Францыі і Італіі — з другога; 13.10.1922 да іх далучылася Грэцыя. М.п. скончыла грэка-турэцкую вайну 1919— 22 і канстатавала перамогу кемалісцкай рэвалюцыі. Прадугледжвала вывад y 30-дзённы тэрмін грэч. войск з Усх. Фракіі за р. Марыца і часовае захаванне войск саюзнікаў y г. Стамбул і раёне Чарнаморскіх праліваў да падпісання мірнага дагавора. Дзейнічала да заключэння Лазанскага мірнага дагавора 1923.

МУГІРЫНА, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 27 км на У ад г.п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл. 1,48 к м \ даўж. 2,5 км, найб. шыр. 1,2 км, найб. глыб. 26,2 м, даўж. берагавой лініі 7,3 МУДАНЬЦЗЙН, рака на ПнУ Кітая, км. Пл. вадазбору 2,9 км2. Схілы катла- правы прыток р. Сунгары (бас. р. віны на 3 і Пн выш. 15—20 м (на Пд Амур). Даўж. каля 700 км (па інш. звес-

МУДАНЬЦЗЙН, горад на ПнУ Кітая, y прав. Хэйлунцзян, на р. Муданьцзян. Каля 650 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак. Лесапрамысл. цэнтр. Прам-сць: маш,буд. (лакаматывы, с.-г. машыны, станкі і інш.), дрэваапр., цэлюлозная, папяровая, тэкстыльная. Паблізу ГЭС на р. Муданьцзян. МУДЖАХІДЫ, м у д ж а х і д д з і н ы , м а д ж а х е д ы (араб. тыя, хто вядзе джыхад). У новы і найноўшы час назва членаў шэрагу рухаў і арг-цый y мусульм. краінах Блізкага і Сярэдняга Усходу. Найб. вядомыя іранскія і афганскія М. І р а н с к і я М. — удзельнікі канстытуцыйнага руху ў час Іранскай рэвалюцыі 1905—11, y найноўшы час — чл. Арг-цыі свяшчэнных воінаў ісламу (муджахіддзінаў). Іх ідэалогія ўяўляла сабой сумесь ідэй шыізму і марксізму; барацьбу супраць класавага прыгнёту яны разглядалі як джыхад. 3 1971 вялі партыз. барацьбу супраць рэжыму шаха Мухамеда Рэза Пехлеві, пасля перамогі Іранскай рэвалюцыі 1978— 79 былі адной з гал. паліт. сіл Ірана. Насуперак Р.Хамейні яны адхілялі прэтэнзіі шыіцкага духавенства на ўладу, выступалі за паліт. плюралізм. У 1981—85 падвергліся рэпрэсіям, y выніку б.ч. іх арг-цый y Іране спыніла існаванне. A ф г a н с к і я М. — агульная назва чл. арг-цый, якія з 1978 вялі барацьбу супраць улады Народна-дэмакратычнай партыі Афганістана (НДПА), з 1979 і сав. войск. У 1985 арг-цыі, якія аб’ядноўвалі пераважна мусульман-сунітаў, стварылі «сяміпартыйны саюз». Найб. значныя з іх Ісламская партьм Афганістана на чале з Г.Хекмаціярам і Ісламская супольнасць Афганістана на чале з Б.Рабані. Прадстаўнікі мусульман-шыітаў аб’ядналіся ў «васьміпартыйны ca­ ros», на базе якога ў 1990 створана Партыя ісламскага адзінства Афганістана на чале з А.Мазары. Пасля падзення ў крас. 1992 рэжыму НДПА пачалася барацьба за ўладу паміж рознымі групоўкамі М., y якой найб. поспехаў дасягнуў рух «Талібан», які ў 1994—99 усталяваў кантроль над б.ч. тэр. Афганістана. У.С.Кошалеў.

6_________ МУДРАГЕЛ ЬСТВ A МУДРАГЁЛЬСТВА, м у д р а г е л і с тaя м о в а, пазбаўленая сэнсавага значэння мова, y якой адносіны паміж тым, што абазначае, і тым, што абазначаецца, або не існуюць, або ўстанаўліваюцца адвольна і кожны раз нанава. Трапляецца ў стараж. магічных тэкстах, фальклоры (заклінанні, дражнілкі), y штодзённай мове (у экспрэсіўнай функцыі). У рус. футурыстаў (тэрмін «M.» прапанаваў В.Хлебнікаў) — эксперым. паэт. мова, якая будуецца на гукаперайманнях, адвольных гукаспалучэннях і алагічных словапераўтварэннях. У лінгвістаў і паэтаў, якія групаваліся вакол час. «ЛЕФ», праблема М была звязана з дэклараваннем «лінгвістычнай тэхналогіі», свядомай «пераробкі* літ. мовы. Дпя футурыстаў М. было своеасаблівай лабараторнай работай па выяўленні выразных магчымасцей слова. Пэўны водгук тэорыя футурыстаў знайшла ў бел. л-ры. У асобных творах 1920-х г. прагучала думка пра неабходнасць аднаў-

Мудранка чатырохлістая. лення мовы бел. паэзіі з арыентацыяй на М. Тэрмін «M.» часта ўжываецца для абазначэння незмястоўнага эксперыментатарства. Мудрагелістасць выказвання можа быць сінонімам вобразнай ускладненасці.

МУДРАНКА (Paris), род кветкавых раслін сям. трыліевых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 1 від — М. чатырохлістая (P. quadrifolia). Трапляецца ў лясах, ярах, хмызняках. М. чатырохлістая — шматгадовая травяністая расліна выш. да 30 см з паўзучым карэнішчам. Сцябло прамастойнае. Лісце яйцападобнае або ланцэтнае, амаль сядзячае, сабранае ў кальчак y верхняй ч. сцябла. Кветка адзіночная, верхавінкавая. Плод — шызавата-чорная ягада, нагадвае вока вароны. Расліна лек.; ядавітая, асабліва ягады.

МЎДРАСЦЬ, вышэйшы духоўны патэнцыял чалавека, які сінтэзуе многія віды пазнання і актыўныя адносіны чалавека да свету. Летазлічэнне духоўнай культуры кожнага народа пачынаецца з першых мудрацоў, дзякуючы якім якасць мыслення становіцца адным з найважнейшых паказчыкаў грамадскага прагрэсу. Вобраз мудрага чалавека — носьбіта ісціны, эталона жыццёвых паводзін — заўсёды разглядаўся як зямное ўвасабленне філас. ісціны. У хрысціянстве разуменне М. ўзнікае разам з ідэяй асабістага выратавання і грамадскага ўдасканалення: мудрэц — пера-

ўтваральнік і настаўнік жыцця. Этычны сэнс М. ў тым, што нар. свядомасць захоўвае слова «мудры» для абазначэння таго, хто спалучае ў сабе любоў і праўду, пракладвае шлях да міру і згоды, нясе людзям дабро і справядлівасць.

дзіў інтарэсам правасл. народаў Беларусі і Украіны, даў знішчальную характарыстыку слугам рымска-каталіцкай царквы У «Антыдотуме» (на польск. мове, 1629), скіраваным супраць «Апалогіі» Сматрыцкага, М. падкрэсліваў значэнне антыуніяцкіх твораў СматМУДР0ГІН Уладзімір Мікалаевіч рыцкага, але асуджаў яго за тое, што (24.12.1924, С.-Пецярбург — 28.11.1994), ён, на думку М., перайшоў ва уніяцтва бел. мастак. Скончыў Цэнтр. эксперым. не па ідэйных меркаваннях, a спакушастудыю маст. праектавання пры Саюзе ны прывабнымі абяцанкамі рымска-камастакоў СССР y Маскве (1970). У таліцкай царквы. Адзін з першых спра1952—65 мастак Брэсцкага абл. драм. баваў аддзяліць царк.-багаслоўскую т-ра, y 1970—80 гал. мастак Ін-та тэхн. л-ру ад свецкай, указваў на гіст. хараккібернетыкі АН Беларусі. Аформіў тар творчасці Хрыстафора Філалета, спектаклі «Жаніцьба Бальзамінава» (1957) , «Позняе каханне» (1963) А.Ас- Клірыка Астрожскага. На «Антьшотум» Сматрыцкі адказаў з’едлівым творам троўскага, «Блудны сын» Э.Ранета (1958) , «Два клёны» Я.Шварца (1960), «Экзэтэзіс» (1629). Адзін з прэтэндэнтаў на Кіеўскую правасл. мітраполію пасля «Асцярожна, Мякішавы» А.Маўзона, смерці мітрапаліта Іова Барэцкага. У «Сокалы і крумкачы» А.Сумбатава 1631 прымаў актыўны ўдзел y адабранні (абодва 1963), «Мараль пані Дульскай» ў уніятаў Сафійскага сабора ў Кіеве на Г.Запольскай (1964), «Шануй бацьку карысць правасл. мітраполіі. У.Г.Кароткі. свайго» В.Лаўрэнцьева (1965) і інш. Аўтар жывапісных твораў «Восеньскае «МУЖЫЦКАЯ ПРАЎДА» («Muiyckaia святло» (1966), «Узбярэжжа» (1971), «У praüda»), нелегальная рэв.-дэмакр., пергрыбы» (1974), «Пейзаж. У выхадны» шая беларускамоўная газета (друкавала(1976), «На рацэ Свіслач» (1979), «Ве- ся лацінкаю). Выдавалася ў 1862—63 на чар» (1981), «Светлы дзень» (1983), «Ру- Гродзеншчыне (апошні нумар, відаць, жовая раніца» (1985), калажаў і інш. надрукаваны ў Вільні) К.Каліноўскім з Творам уласцівы манументальнасць, Ф Ражанскім, С.Сангіным (Сонгіным), пластычны малюнак, завершанасць В.Урублеўскім. Мела невял. фармат y кампазіцыі. выглядзе лісткоў і значны тыраж. ВыйМУДР0СКАЕ ПЕРАМІР’Е 1918 Пад- шла 7 нумароў: № 1—6 (ліп.—снеж.

1862), № 7 (чэрв. 1863); кожны нумар пісана 30.10.1918 прадстаўнікамі Вялікабрытаніі і Асманскай імперыі на бор- падпісваўся псеўданімам «Яська—гасце англ. крэйсера «Агамемнан» y порце падар з-діад Вільні». Захаваліся асобныя Мудрас (в-аў Лемнас) пасля паражэння нумары-перадрукі (№ 5 і 7), пра што Турцыі ў 1-й сусв. вайне. Прадугле- сведчаць пэўныя адрозненні ў тэксце і джвала: адкрыццё чарнаморскіх пралі- шрыфце. Распаўсюджвалася па ўсёй Беваў для ваен. караблёў Антанты з пра- ларусі, y Польшчы, Літве, Латвіі, a таквам акупацыі саюзнікамі фартоў Басфо- сама ў паўн.-зах. рэгіёнах Расіі. Вызначалася вострай сац. прапагандысцкара i Дарданелаў, капітуляцыю тур. войск y ХІджазе, Іраку, Сірыі, Йемене і агітацыйнай накіраванасцю. Артыкулы пабудаваны ў форме гутаркі, сваім вывад іх з Ірана, Закаўказзя і Кілікіі; зместам нагадвалі творы тагачаснай рус. згоду на акупацыю саюзнікамі 6 вілаел-ры рэв.-дэмакр. кірунку. Разглядала таў тур. Арменіі «ў выпадку хваляванпераважна пытанні зямлі і волі, паліт. і няў y адным з іх»; выдачу тур. ваен. сац.-эканам. няроўнасці, нац. самастойфлоту; дэмабілізацыю тур. арміі; вярнасці. Праводзіла ідэю ўсеагульнай танне Турцыяй усіх ваеннапалонных. узбр. барацьбы за лепшае жыццё, вызФармальна дзейнічала да падпісання начала яе шляхі, сцвярджала, што Муданійскага перамір ’я 1922. «...мы пазналі, дзе сіла і праўда, і буМУЖАНКА, рака ў Барысаўскім р-не дзем ведаць, як рабіць трэба, каб дасМінскай вобл., левы прыток р. Бярэзіна таць зямлю і свабоду. Возьмемся, дзе(бас. р. Дняпро). Даўж. 34 км. Пл. вацюкі, за рукі і дзяржымся разам!» (№ 1). дазбору 231 км2. Пачынаецца каля в. Паслядоўна выступала з крытыкай анЗарослае. ЦяЧэ па Цэнтральнабярэзінтынар. царскага маніфеста 1861, адзнаскай раўніне. Даліна трапецападобная, чала, што «ніякай y ім няма праўды, шыр. да 2 км. Пойма двухбаковая. Рэняма з яго для нас ніякай карысці» чышча каналізаванае на працягу 4,5 км. (№ 1). Выкрываючы грабежніцкі характар сял. рэформы 1861, адзначала, што МУЖЧЬ^НСКАЯ РЫФМА, гл ў арт народу патрэбны не маніфест, a рэальРыфма. ная воля, і не тая, «якую цар схоча даці, но якую мы самі, мужыкі, паміж саМУЖЫЛ0ЎСКІ Андрэй (1580-я г.— бою зробімо» (№ 3). Адстойвала права 1640-я г.), бел. і ўкр. пісьменнік-палебел. народа самастойна вырашаць свой міст, рэліг. дзеяч. Прэсвітэр, з канца 1620-х г. слуцкі пратапоп. У 1631 паслёс, атрымліваць адукацыю, выдаваць трыгся ў манахі пад імем Анатолій і падручнікі на роднай мове. Закранала стаў іераманахам Кіева-Пячэрскага мапытанні існавання розных канфесій, настыра. Выступаў супраць Брэсцкай' больш прыхільна ставілася да уніяцтва, уніі 1596. У «Водпісе на ліст уніятаў віз асуджэннем — да праваслаўя, якое ленскіх» (на старабел. мове, 1616) пад выражала інтарэсы царскіх улад (№ 6). уплывам «Трэнаса» М.Сматрыцкага Выказвала негатыўныя адносіны да таасудзіў учынкі «сына»-уніята, які здрагачаснай сістэмы рэкруцкіх павіннас-

цей тэрмінам y 25 гадоў. Асобныя пытанні (паходжанне прыгоннага права, існаванне канфесій) трактаваліся ў газеце спрошмана, аднабакова. Мова~«М.п» глыбока народная, эмацыянальна-вобразная, насычаная фалькл. сімволікай, маст. тропамі (эпітэтамі, метафарамі, параўнаннямі), узбагачаная новымі лексемамі і паняццямі; y ёй вытокі публіцыстычнага жанру, што пачынаў развівацца ў новай бел. л-ры. Публ:. Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя 2 выд. Мн., 1988; К.Калмновсквй: Нз печатного н рукопнсного наследня. Мн., 1988; Жыві ў свабодзе: Кн. пра Каліноўскага. Мн., 1996; К а л і н о ў с к і К: За нашую вольнасць: Тв., дак. Мн., 1999. Літ.. Л y ш ч ы ц к і І.Н. Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай і філасофскай думкі ў Беларусі ў другой папавіне XIX ст. Мн., 1958; С м н р н о в А.Ф. «Мужнцкая правда» / / Восстанне 1863 г. н русско-польскне революцлонные связн 60-х гг. М., 1960; Ц і к о ц к і M l 3 гісторыі беларускай журналістыкі XIX ст. Мн., 1960; Б а р ш ч э ў с к і А. Агляд публіцыстычна-літаратурнай спадчыны Кастуся Каліноўскага //Навукова-літаратурны зборнік і беларускі каляндар 1961. Беласток, 1960; К і с я л ё ў Г. 3 думай пра Беларусь. Мн., 1966; М а л я ў к а М.А. Аб ідэйна-тэматычным і структурным адзінстве «Мужыцкай праўды» //Беларуская літаратура. Мн., 1979 Вып 7; Ш а л ь к е в н ч В.Ф. Кастусь Калнновскнй: Стр. бногр. Мн., 1988; Л о й к a А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. Ч 1—2. 2 выд. Мн., 1989; С т а н к е в і ч А. Кастусь Каліноўскі: «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасці Беларусі. Вільня, 1933. С.В.Говін.

МУЗЁІ АРХЕАЛАГІЧНЫЯ, гл. ў арт. Музеі гістарычныя. МУЗЁІ АРХГГЭКТЎРНЫЯ Захоўваюць і экспануюць помнікі архітэктуры. Уключакшь уласна арх. музеі (напр., Афінскі акропаль, комплексы пірамід і храмаў y Гізе, Рымскі форум), музеі-гарады (Венецыя, Дуброўнік, Каркасон y Францыі), музеі-сядзібы (Абрамцава, Кускова), палацы-музеі ( Версаль, Петрадварэц), музеі н.-д. (Музей архітэктуры імя А.Шчусава ў Маскве, засн. ў 1934). Рысы М.а. і музеяў этнаграфічных маюць музеі пад адкрытым небам — скансэны. МУЗЁІ ГІСТАРЫЧНЫЯ, профільная група музеяў, зборы якіх дакументуюць гісторыю развіцця чалавечага грамадства. Падзяляюцца на агульнагістарычныя (гісторыі краіны, краю, горада), археал., этнагр., гіст.-краязн., ваеннагіст., гісторыі асобных устаноў, гіст. падзей, вьшатных асоб, y т.л. мемарыяльныя музеі. Тыпам М.г. з’яўляюцца ансамблі ці комплексы, якія могуць быць абвешчаны музеямі-запаведнікамі, прыклааам комплекснага профілю з’яўляюцца краязнаўчыя музеі. Першыя зборы гіст. кшталту вядомы ў стараж. свеце, дзе гіст. помнікі канцэнтраваліся ў храмах, свяшчэнных гаях, палацах, дамах сходаў: y Кноскім палацы на в. Крыт (16 ст. да н.э.), храмавай б-цы ў Ашуры (11 ст. да Н.Э.), храме Апалона ў Дэльфах (Стараж Грэцыя, 4 ст. да н.э ). Сістэматычнае калекцыяніраванне гіст. помнікаў пачалося ў 15 ст. і атрымала развіццё ў 16— 17 ст. ў Італіі, адтуль распаўсюдзпасд ў францыі, Англіі, Германіі і

інш. краінах Зах. Еўропы. Калекцыі манет, медалёў, стараж. зброі і выпадковых археал. знаходак захоўваліся ў замках і належалі прыватным асобам (каралям, буйным феадалам, купцам), доступ да іх быў абмежаваны вузкім колам сваякоў і гасцей гаспадара. Першы агульнадаступны М.г. створаны ў час Французскай рэвалюцыі 1789—99 y кляштары малых аўгусцінцаў y Парыжы (1795). На працягу 19 ст. рэалізуецца роля М.г. ў абуджэнні нац. свядомасці этнасаў, што зведалі іншаземны прыгнёт ці агрэсію. Аакрываюцца Венгерскі музей y Пешце (1802), нацыянапьныя музеі ў Празе (Чэхія, 1818), Спліце (Далмацыя, 1820), Любляне (Славенія, 1821), Заграбе (Харватыя, 1846). М.г. стваралі ў імперскіх сталіцах, каб падтрымаць прыхільнасць да традыцый ці адраджэння гонару за слаўнае мінулае: Ваенны музей y Мадрыдзе (Іспанія, 1804), Венскі музей нац. славы (Аўстрыя, 1850), Галерэя славы ў Берліне (Германія, 1880), Гістарычны музеіі y Москае (1872), Музей арміі ў Парыхсы (1905), Імперскі ваенны музей y Лондане (1917). Развіццё дапаможных гіст. дысцыплін паспрыяла ўзнікненню самаст. археал. музеяў: нацыянапьных y Неапалі (Італія, 1748), Кальяры (Італія, 1806), Афінах (1874), Паўн. старажьггнасцей y Капенгагене (Данія, 1819), Філадэльфіі (ЗША, 1834) і этнаграфічных (гл. Музеі этнаграфічныя). Ствараюцца нац. музеі ў Дамаску (Сірыя, 1919), Багдадзе (Ірак, 1923), музей цюркскай і мусульм. культуры ў Стамбуле (Турцыя, 1923), музей старажытнасйей y Тэгеране (Іран, 1938). На працягу 20 ст. развіццё М.г. адбываецца ў кірунку паглыблення спецыялізацыі і пошуку новых форм захавання і папулярызацыі гіст.-культ. спадчыны.

На Беларусі перадмузейныя гіст. зборы вядомы з 15 ст. ў рэзідэнцыях вял. князёў ВКЛ і буйных феадалаў. Першы публічны музей, дзе таксама можна было аглядаць гіст.-археал. матэрыялы, знаходзіўся ў Полацкім езуіцкім калегіуме (1787— 1820). Першы агульнадаступны музей гіст. профілю — Віленскі музей старажытнасцей. Каштоўныя гіст.-археал. матэрыялы захоўваліся таксама ў музеях стат. к-таў, царк.-археал. т-ваў, музеі Віцебскай вучонай архіўнай камісіі, прыватных калекцыях М.Гаўсмана, Э.Гутэн-Чапскага, А.Ельскага, В.Федаровіча і інш. Актыўны ўдзел y зборы і стварэнні музеяў прымалі Дз.1 Даўгяла, \\.Луцкевіч, Е.Р.Агманаў, А.М.Семянтоўскі, А.К Снітка, Я.П .Тышкевіч і інш. Каштоўныя археал., этнаг. і інш. калекцыі былі прадстаўлены ў Беларускім музеі ў Вільні, Беларускім дзяржаўным музеі, Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі, Музеі Беларускага Палесся і інш. Збіральніцтва і папулярызацыя гіст. помнікаў y перыяд пасля Вял. Айч. вайны звязана з аднаўленнем і пашырэннем сеткі краязн. музеяў, y рамках якіх пераважна і развівалася гіст. музеязнаўства. На канец 1997 на Беларусі дзейнічалі найбуйнейшыя М.г.: Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі, Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Аіічынішй вайны, Беларускі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі (Гродна), Брэсцкай крэпасці-героя музей, Музей еаеннай гісторыі Рэспублікі Беларусь, абл. і раённыя краязн. музеі (гл. адпаведныя арт). Працуюць дзярж. Археалагічны музей «Бярэсце», геалагічны Парк камянёў, ваенна-гіст. Ваўкавыскі ваенна-

МУЗЕІ

7

гістарычны музей, Кобрынскі ваеннагістарычны музей, Лоеўскі музей бітвы за Дняпро, Музей воінаў-інтэрнацыяналістаў, Музей баявой садружнасці беларускіх, рускіх, латышскіх і літоўскіх партьізан, Музей партызанскай славы, Музей савецка-польскай баявой садружнасці, Шмырова М.П. музей, музеі гісторыі гарадоў Магілёва, Наваполацка, Оршы, Светлагорска (гл. адпаведныя арт.), Музей гісторыі медыцыны, Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік, гіст.-краязн., нар., баявой і працоўнай славы. Больш за 70% дзярж. музеяў Беларусі маюць гіст.-краязн. кірунак. Літ.: К а х а н о ў с к і Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI— XIX стст. Мн., 1984. А.А.Гужалоўскі.

МУЗЁІ I ВЫСТАВАЧНЫЯ ЗАЛЫ ў а р х і т э к т у р ы , будынкі, прызначаныя для работы ўстаноў, якія ажыццяўляюць камплектаванне, захоўванне, вывучэнне і папулярызацыю помнікаў гісторыі, матэрыяльнай і духоўнай культуры народа. У будынках сучасных музеяў асн. функцыянальнымі алементамі з ’яўляюцца выставачныя залы і сховішчы. Яны дапаўняюцца адм. памяшканнямі, б-кай, лекцыйнай залай, пакоямі для заняткаў, рэстаўрацыйнымі майстэрнямі, лабараторыямі. Шматграннасць дзейнасці музея выяўляецца ў складанай аб’ёмна-планіровачнай структуры будынка, якая забяспечвае магчымасць паслядоўнага азнаямлення з экспанатамі, a таксама выбарачнай змены маршруту, экспазіцый, нападжвання часовых выставак і інш. Архітэктура такіх будынкаў як элемент эмацыянальнага ўздзеяння найчасцей стварае маст. вобраз, адпаведны яго тэматыцы.

На Беларусі вылучаюцца будынкі Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, Купалы Янкі літаратурнага музея ў Мінску, музея прыроды нац. парку Белавежская пушча ў Камянецкім р-не Брэсцкай вобл. Будынкі выставачных залаў прызначаны для арганізацыі перыяд. выставак твораў мастацтва, дасягненняў вытв-сці, навукі і тэхнікі. На Беларусі функцыянуюць павільёны Рэспубліканскага выставачнага цэнтра, Нацыянальнага выставачнага цэнтра «БелЭкспа». Найбольшая выставачная зала твораў выяўл. мастацтва — рэсп. Мастацкая галерэя ў Мінску. В.І.Анікін. МУЗЁІ КРАЯЗНАЎЧЫЯ, гл. ў арт. Музеі гістарычныя. МУЗЁІ ЛІТАРАТЎРНЫЯ Збіраюць, зберагаюць, экспануюць і прапагандуюць матэрыялы пра жыццё і творчасць пісьменнікаў або гістарычна-літ. працэс y краіне ўвогуле. На Беларусі ў 16— 18 ст. паводле ініцыятывы мецэнатаў Радзівілаў, Сапегаў, Агінскіх, Храптовічаў, Стравінскіх створаны першыя музейныя і архіўныя калекцыі. Акрамя твораў мастацтва ў іх знаходзіліся помнікі стараж. пісьменнасці, старадрукі. Друкаваныя і рукапісныя помнікі л-ры збе-

мянскім краязнаўчым музеі імя Багушэвіча і інш. Ёсць комплексныя музеі (напр., Беларускі дзяржаўны архіў-музей рагаліся ў музеі старажытнасцей К. і літаратуры і мастацтва). На грамадЯ.Тышкевічаў y Лагойску, y музеі скіх пачатках створаны літ. музей Багушэвіча (в. Жупраны Ашмянскага р-на), А.Ельскага ў в. Замосце (Пухавіцкі р-н), y Віленскім музеі старажытнасцей, Ма- музей А.Блока (в. Лапаціна Пінскага гілёўскім музеі, Беларускім музеі ў Вільні р-на), Германавіцкі літ.-краязнаўчы муі інш. Паводле зместу і характару дзей- зей (Шаркаўшчынскі р-н), Дастоеўскі насці М.л. падзяляюцца на літ.-мемар. і літ-краязнаўчы музей (в. Дастоева Іванаўскага р-на), Карскага Я.Ф. мемарыгісторыка-літаратурныя. Л і т а р а т у р н а - м е м а р ы я л ь н ы я музеі ствара- яльны музей (в. Лаша Гродзенскага юцца ў памяць аб пісьменніках і скла- р-на), літ.-этнагр. музей Я.Коласа (в. даюцца з мемар. комплексаў (пабудовы, Люсіна Ганцавіцкага р-на), літ.-этнагр. сядзібы, кватэры, абсталяванне, асабіс- музей Я.Коласа (в. Пінкавічы Пінскага тыя рэчы пісьменнікаў) і літ. экспазі- р-на), мемар. музей М.Лынькова (в. цыі. У экспазіцыю ўваходзяць дакумен- Крынкі Лёзненскага р-на), А.Макаёнка ты-арыгіналы (аўтографы ці іх копіі, (в. Журавічы Рагачоўскага р-на), літ. рукапісы твораў, кнігі, прадметы твор- музей І.Мележа (в. Глінішча Хойніцкачай працы, побыту, творы мастацтва, га р-на), музей «Літаратурная Лагойілюстрацыі і г.д.). У г і с т о р ы к а шчына» (CI1I № 1, Лагойск). Памяці літаратурных музеях збіраюць пісьменнікаў прысвечаны пакоі, куткі ў матэрыялы пра асн. перыяды развіцця мясцінах, звязаных з іх жыццём і творл-ры. На Беларусі большасць М.л. ува- часцю: П.Багрыма (в. Крошын Баранаходзіць y Аб’яднанне дзярж. літ. музеяў віцкага р-на), П.Глебкі (в. Вял. Уса Уз(засн. ў 1986). Галаўны музей — Музей дзенскага р-на), М.Клімковіча (в. Сягісторыі беларускай літаратуры ў Мін- літранка Барысаўскага р-на), Я.Коласа ску. Яго філіялы: музей М.Агінскага (в. (в. Верхмень Смалявіцкага р-на), Я.КуЗалессе Смаргонскага р-на), Багушэвіча палы (в. Бяларучы Лагойскага р-на), Ф.К. літаратурна-мемарыяльны музей- Я.Маўра (в. Бытча Барысаўскага р-на), сядзіба ў Кушлянах (Смаргонскі р-н), літ. музей І.Буйніцкага (в. Празарокі В.Таўлая (г. Слонім), П.Труса (в. Нізок Глыбоцкага р-на), мемар. сядзіба-музей Уздзенскага р-на), Цёткі (г.п. Астрына Шчучынскага р-на), Л.Якубовіча (в. М.Гарэцкага (в. Малая Багацькаўка Чапялі Салігорскага р-на), паэтаўМсціслаўскага р-на), музей С.Манюшкі (в. Убель Чэрвеньскага р-на), сядзіба- франтавікоў (СШ № 150, г. Мінск) і музей сям’і Міцкевічаў (в. Завоссе Ба- інш. М.л. вядуць н.-д. работу, арганізоўваюць экскурсіі, лекцыі, канферэнранавіцкага р-на), літ.-гіст. музей y в. Гарадок, літ.-гіст. музей y в. Плябань цыі, выстаўкі, юбілейныя вечары, сустрэчы з дзеячамі л-ры і мастацтва. Вы(абодва Маладзечанскі р-н), літ. музей нікі сваёй работы публікуюць y зборніК.Чорнага (в. Цімкавічы Капыльскага ках, даведніках, каталогах, буклетах, р-на). У аб’яднанне ўваходзяць: Багда- рэкламных лістах, апісаннях рукапісаў і новіча М. літаратурны музей y Мінску з асабістых бібліятэк пісьменнікаў. філіяламі «Беларуская хатка» (Мінск), Шматлікія музейньм калекцыі даследу«Фальварак Ракуцёўшчына» (Маладзевучоныя і літаратары. чанскі р-н), Броўкі Петруся літаратур- юць Літ:. Современные лнтературные музен: ны музей y Мінску з філіялам сядзіба- некоторые вопр. теорнн н практнкм. М , музей П.Броўкі (в. Пуцілкавічы Ушац- 1982. Г.А.Каханоўскі, Т.ПАніскавец, Н.У.Гарэлік. кага р-на), Коласа Якуба літаратурнамемарыяльны музей y Мінску, Коласа М У З Ё І М А СТА Ц КІЯ Збіраюць, збераЯкуба літаратурна-мемарыяльнага музея гаюць, вывучаюць, папулярызуюць і экфіліял, музей гісторыі тэатр. і муз. куль- спануюць зборы твораў мастацтва. Як туры Беларусі ў Мінску з філіялам комплексы спецыяльна прыстасаваных «Гасцёўня У.Галубка» (Мінск). Да М.л. памяшканняў уключаюць экспазіцыйадносяцца: Купалы Янкі літаратурны ныя залы, запаснікі, выставачныя залы, музей y Мінску, Купалы Янкі літаратур- рэстаўрацыйныя майстэрні, навук. б-кі, нага музея філіял «Акопы», Купалы Янкі фотатэкі і інш. Экспазіцыя звычайна літаратурнага музея філіял «Вязынка» будуецца па храналогіі і нац. школах (Маладзечанскі р-н, уваходзіць y Купа- мастацтва, мае комплексны характар (у лаўскі мемарыяльны запаведнік «Вязын- залах разам экспануюцца творы жывака»), Купалы Янкі літаратурнага музея пісу, скульптуры і дэкар.-прыкладнога філіял «Ляўкі» (Аршанскі р-н, увахо- мастацтва). Часам эксПазіцыя будуецца дзіць y Купалаўскі мемарыяльны запавед- часткова або цалкам па асобных калекнік «Ляўкі»), Купалы Янкі літаратурнага цыях, якія паступілі ад уладальнікаў y музея філіял «Яхімоўшчына» (Маладзечан- дар ці на захоўванне. Некат. зборы твоскі р-н), Міцкевіча Адама дом-музей y раў прадстаўляюць толькі адзін від масНавагрудку, музеі Багдановіча ў Гродне, тацтва, найчасцей жывапісу (гл. КарцінУ.Караткевіча ў Оршы. Пры некат. ная галерэя). Разнавіднасць М.м. — мугіст.-краязнаўчых музеях працуюць фі- зеі архітэктурныя. ліялы, аддзелы або экспазіцыі, прысвеСтварэнне М м. звязана з развіццём калекчаныя пісьменнікам-землякам: літ. музей цыяніравання Першыя буйныя зборы твораў А.Куляшова ў Новых Саматэвічах (Кас- мастацтва вядомы з часоў антычнасці. У эпоцюковіцкі р-н), мемар. музей П.МЛе- ху сярэднявечча калекцыі твораў мастацтва пяшынскага (в. Ліцвінавічы Кармян- зберагаліся ў палацавых галерэях, цэрквах, скага р-на), зала Ф.Багушэвіча ў Аш- манастырах і інш. У 16 ст. на аснове прыват-

8

МУЗЕІ

ных калекцый створаны першыя ў Ёўропе музеі — Дрэздэпская карціішая галерея, Луўр y Парыжы, Прада ў Мадрыдзе, Уфіцы ў Фларэнцыі і інш. Фарміраванне асн. еўрап. музеяў завяршылася ў 19 ст., калі яны сталі даступныя для шырокай публікі і склалася тыпалогія спец. музейнага будынка. Сярод найб. М.м. свету таксама Баварскія дзяржаўныя зборы карціп y Мюнхене, Брытанскі музей y Лондане, Ватыканскія мастацкія музеі, комплекс Дзярж. музеяў y Берліне (у т.л. Пергамон-музей), Метраполітэн-музей y Нью-Йорку, Рускі музей і Эрмітаж y С.-Пецярбургу, Музеіі выяўлепчых мпстпцтааў імя А.С.Пушкіна і Траццякоўская гплерэя ў Маскве і інш.

На Беларусі першы прыватны М.м. вядомы з 16 ст. (музей-«кабінет» Радзівілаў y Нясвіжы). У 17 — 1-й пал. 19 ст. багатыя зборы твораў жывапісу, скульптуры, габеленаў, фарфору, манет.

Да арт. Музеі мастацкія. Фрагмент экспазіцыі рускага мастацтва ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі.

Да арт. Музеі мастацкія. Фрагмент экспазіцыі грэчаскага і рымскага мастацгва Метраполітэн-музея ў Нью-Йорку.

Да арт. Музеі мастанкія. Зала Пергамон-музея. Берлін.

зброі i інш. былі ў шэрагу сядзіб і замкаў магнатаў: Агінскіх (маёнтак Лучай Пастаўскага р-на Віцебскай вобл), Зорычаў (г. Шклоў Магілёўскай вобл.), Паскевічаў (Гомель), Сапегаў (в. Дзярэчын Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл., г.п Ружаны Брэсцкай вобл.), А.Тызенгаўза (Гродна, Паставы), Тышкевічаў (г. Лагойск Мінскай вобл.) і інш. У 1787 — 1820 пры Полацкім калегіуме езуітаў існаваў музей, які змяшчаў карціннуто галерэю. У 1855 на аснове калекцыі Тышкевічаў заснаваны Віленскі музей старажытнасцей, y 1921 — Беларускі музей y Вільні. У 1939 створана Дзярж. карцінная галерэя Беларусі (з 1957 Дзярж. маст. музей, з 1993 Нацыянальны мастацкі музей Рэс-

Да арт. Муэеі мастацкія. Эрмітаж. Белая зала. публікі Беларусь), y 1970 — Бялыніцкі мастацкі музей імя В.К.Бялыніцкага-Бірулі. Калекцыі твораў бел. стараж., сучаснага нар., самадзейнага мастацтва зберагаюцца ў Брэсцкім абласным краязнаўчым музеі, Веткаўскім музеі народнай творчасці, Віцебскім абласным краязнаўчыммузеі, Гомельскім абласным краязнаўчым музеі, Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі, Гурынскай карціннай шерэі, Дзіўнаўскім музеі мастацтва і зтнаграфіі, Магілёўскім абласНым мастацкім музеі імя П.В.Масленікава, Магілёўскім мастацкім музеі В.К.Бялыніцкага-Бірулі, Музеі беларускага народнага мастацтва ў в. Раўбічы Мінскага р-на, Музеі старажытнабеларускай культуры ІМЭФ Нац. АН Беларусі, Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва і Сучаснай бтрускай скульптуры музеі імя А.А.Бембеля ў Мінску, Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі, Полацкай карціннай галерэі і інш. МУЗЁІ МУЗЫЧНЫЯ Збіраюць, захоўваюць, вывучаюць, экспануюць і публікуюць помнікі муз. культуры. Падзяляюцца на музеі муз. інструментаў, муз.-мемарыяльныя, муз.-гіст., муз.-тэатр., мяшанага тыпу. Маюць калекцыі

муз. інструментаў, фоназапісаў, акустычных прыстасаванняў, старадаўніх і рэдкіх рукапісаў і публікацый, аўтографаў і інш. Муз. аддзелы існуюць таксама ў многіх гіст., маст., тэатр. музеях, пры буйных муз., тэатр. і навуч. установах. Муз. калекцыі існуюць y Еўропе з 16 ст. Вядомы калекцыі старадаўніх муз. інструментаў y Антверпене (Бельгія), Крэмоне (музей А.Страдывары), Мілане, Неапалі, Фларэнцыі (усе Італія), Жэневе, Базелі (Швейцарыя); калекцыі муз. інструментаў народаў свету — y Бруселі, Парыжы, Капенгагене, Берліне, Познані (Польшча), Стакгольме, Лісабоне; музей арганаў і муз. машын y Тэрсфардзе (Вялікабрытанія), міжнар. музей валынак y Гіёне (Іспанія); гісторыі еўрап. муз. інструментаў y Тронхейме (Нарвегія), Брытанскі музей фп. ў г. Брэнтфард, a таксама многія калекцыі муз. інструментаў y Германіі, 3I11A, на Кубе, y Канадзе, Эквадоры, Аргенціне, Бразіліі і інш. У краінах Азіі і Афрыкі муз. інструменты экспануюцца звычайна ў нац. музеях. Асноўныя мемар. М.м. і даследчыя цэнтры: І.С.Баха (Айзенах, Арнштат, Лейпцыг; Германія), В.Беліні (Катанія, Італія), Г.Берліёза (Ла-Кот-Сент-Андрэ, Францыя), Л.Бетховена (Бон, Вена), Р.Вагнера (Айзенах, Байройт, Германія; Люцэрн, ІІІвейцарыя), І.Гайдна (Вена, Айзенштат, Рораў; Аўстрыя), Г.Ф.Гендэля (Гале, Германія), Э.Грыга (Трольхаўген, Нарвегія), А.Дворжака (Прага, Нелагазевес, Чэхія), С.Дзягілева (Венецыя, Ітапія), Ф Ліста (Веймар, Германія), В.А.Моцарта (Зальцбург, Вена, Аўстрыя; Аўгсбург, Германія; Прага), І.Стравінскага (Венецыя). Найбуйнейшыя еўрап. муз.-тэатр. музеі — y т-рах *Ла Скала», « Ковент-Гардэн». У Расіі буйнейшыя калекцыі муз. інструментаў — Калекцыя унікальных муз. інструментаў (NfacKBa, 1919), збор муз. інструментаў Санкт-Пецярбургскай дзярж. тэатр. акадэміі (1940), калекцыя муз. інструментаў Дзярж. цэнтр. музея муз. культуры імя Глінкі (Масква, 1943) і інш Асн. мемар. музеі: Дамы-музеі П.Чайкоўскага (г. Клін Маскоўскай вобл., г. Воткінск, Удмурцкая Рэспубліка), Музейкватэра А.Скрабіна (Масква), Літ.-мемар. музей А.Пушкіна і Чайкоўскага (г. Каменка Чаркаскай вобл ), Дом-музей (г. Ціхвін Ленінградскай вобл.) і Музей-кватэра (С.-Пецярбург) М.Рымскага-Корсакава, Музей-сядзіба М.Мусаргскага (в. Навумава Пскоўскай вобл.), Музей-кватэра (С.-Пецярбург) і Доммузей (Масква) Ф.Ш аляпіна, Дзярж. цэнтр. музей муз. культуры імя Глінкі і Музей-сядзіба Глінкі (с. Наваспаскае Смаленскай вобл ), Мемар. музей С.Рахманінава (с. Іванаўка Тамбоўскай вобл.) і інш. Муз.-тэатр. музеі існуюць пры Вял т-ры ў Маскве, Марыінскім, т-ры оперы і балета імя М.Мусаргскага ў С.-Пецярбургу і інш.

На Беларусі матэрыялы па гісторыі муз. культуры захоўваюцца і экспануюцца ў Музеі старажытнабеларускай культуры ІМЭФ Нац. АН Беларусі, Дзярж. музеі гісторыі тэатр. і муз. культуры Рэспублікі Беларусь, Музеі беларускага народнага мастацтва ў в. Раўбічы Мінскага р-на, Сядзібе-музеі С.Манюшкі (в. Убель Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі (дзярж. калекцыя унікальных смычковых інструментаў), y архіўных установах і б-ках. Перыядычна наладжваюцца выстаўкі муз. інструментаў (Віцебск, Мінск, Браслаў, выстаўка званоў y Гродне і інш ). ТА.Цітова.

МУЗЕІ_____________________9 МУЗЁІ П РЫ Р0Д Ы , прыродазнаўчанавуковыя ўстановы, якія збіраюць, захоўваюць і экспануюць калекцыі прадстаўнікоў жывёльнага (заалагічныя музеі) і расліннага (бат. музеі) свету, мінералаў (геал. музеі) і інш. Самыя вял. і каштоўныя калекцыі знаходзяцца ў музеях Заал. і Бат. ін-таў Расійскай AH y С.-Пецярбургу, Бат. музеі Лонданскага бат. сада і Брытанскім музеі ў Лондане, Нац. прыродазнаўчым муэеі ў Парыжы, Амер. музеі прыродазнаўчай гісторыі ў Нью-Йорку, Нац. музеі прыродазнаўчай гісторыі ў Вашынгтоне і інш

На Беларусі М.п. існуюць y Мінску 1

2 Да арт. Музеі прыроды: 1 — y зале музея прыроды нацыянальнаі a парку Белавежская пушча; 2 — дыярама ў музеі прыроды Бярэзінскага біясфернага запаведніка. (Музей прыроды і экалогіі Рэспублікі Беларусь), Бярэзінскім біясферным запаведніку і нац. парку Белавежская пушча. У Бярэзінскім запаведніку адкрыты ў 1940, адноўлены пасля Вял. Айч. вайны ў 1950 y в. Домжарыцы Лепельскага р-на Віцебскай вобл. Mae болыы за 500 экспанатаў, пл. экспазіцыі 400 м . Аддзелы: навуковы, гісторыя запаведніка і развіццё запаведнай справы, млекакормячыя і іх ахова, птушкі і іх ахова і інш. У нац. парку Белавежская пушча засн. ў 1945 на базе калекцый навук. аддзела запаведніка Белавежская пушча, адкрыты ў 1950 y в. Камянюкі Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. Пл. экспазіцыі 775 м2. Аддзелы: навуковы, гісторыя Белавежскай пушчы, звяры, птушкі, шкоднікі лесу, глебы і інш. Вадуць навук. і лекцыйна-прапагандысцкую работу па пытаннях прыродазнаўства. А.М.Петрыкаў.

МУЗЁІ ТЭАТРАЛЬНЫЯ Збіраюць і захоўваюць розныя матэрыялы па гісто-

10___________________ МУЗЕІ рыі т-ра. Існуюць як самаст. структуры (Цэнтр. тэатр. музей імя А.Бахрушына, Музей муз. культуры імя М.Глінкі ў Маскве, Тэатр. музей y С.-Пецярбургу і інш.), пры некат. буйных т-рах («Камеды Франсэз» і «Гранд-апера» ў Парыжы, «Кабукі» ў Токіо, «Ла Скала» ў Мілане, МХАТ, Вял. і Малым т-рах, Т-ры імя Я.Вахтангава ў Маскве, Т-ры оперы і балета, Вял. драм. т-ры ў С.-Пецярбургу і інш.), a таксама мемар. музеі (Мемарыяльны музей У.Шэкспіра ў г.Страдфард-он-Эйван, Вялікабрытанія, К.Станіслаўскага, У.Неміровіча-Данчанкі ў Маскве і інш.), музеі-кватэры і мемар. пакоі. ТІры С.-Пецярбургскім цырку існуе адзіны ў свеце музей, які збірае матэрыялы па гісторыі і тэхніцы цыркавога мастацтва. На Беларусі дзейнічае Дзярж. музей гісторыі тэатр. і муз. культуры Рэспублікі Беларусь (засн. ў 1990). М:т. існуюць таксама пры Бел. акад. т-ры імя Я.Коласа, Нац. акад. т-ры імя .Я.Купалы, Нац. акад. Вял. т-ры оперы і балета Беларусі. МУЗЁІ ЭТНАГРАФІЧНЫЯ. Збіраюць, захоўваюць, вывучаюць, экспануюць і папулярызуюць прадметы нар. культуры і побыту, вытв. дзейнасці, твораў мастацтва, дакумент. крыніц і інш. розных народаў. М.э. — неад’емная частка гісторыка-культ. спадчыны, крыніца па вывучэнні этналогіі народа і яго традыцый. Большасць М.э. комплексныя: спалучаюйь 2 і больш блізкія тэматычныя кірункі — гісторыю, археалогію, мастаіггва, дойлідства (гл. Скансэн), краязнаўства, рэлігіязнаўства і інш. Прататыпам стараж. М.з! былі спец. ўладкаваныя святыя месцы з культавым інвентаром і сакральнымі рэліквіямі. Вял. геагр. адкрыцці садэейнічалі пашырэнню этнагр. ведаў, збору і калекцыяніраванню экзатычных рэчаў з жыцця і побыту розных народаў. Пазней узніклі спец. ўстановы, якія сталі цэнтрамі па ахове, сістэматызацыі і экспанаванні этнагр. помнікаў. У 19 ст. значныя этнагр. калекцыі мелі Брытанскі музей y Лондане, музей Ашмола ў г. Оксфард (Вялікабрытанія), Лейдэнскі музей (Нідэрланды), музеі натуральнай гісторыі ў Н ью -йорку і Чыкага (3I1IA). Спецыялізаваныя М.э. або этнагр. аддзелы ёсць амаль ва ўсіх краінах свёту. Сярод буйнейшых М.э. — Берлінскі, Лейпцыгскі, Дрэздэнскі, Гамбургскі (Германія), Стакгольмскі, Варшаўскі, Кракаўскі (Польшча), Музей нар. мастацтва і этнаірафіі ў Будапешце, Нац. музей нар. мастацтва і звычаяў y Парыжы, краязнаўча-этнагр. музеі ў Ротэрдаме (Нідэрланды) і Антверпене (Бельгія), Нац. этнарр. музеі ў Мюнхене (Германія), Вене, Сафіі, г. Марцін (Славакія), нац. музеі ў lip a ­ se, музеі пры Кембрыджскім (Вялікабрытанія) і Гарвардскім (ЗША) ун-тах. Сярод буйных комплексных музеяў, што спалучаюць этнаграфію, антрапалогію і археалогію, — Музей чалавека ў Парыжы і Нац. музей y Атаве (Канада). Старэйшы М.э. ў Расіі — Кунсткамера, засн. Пятром 1 y С.-Пецярбургу ў 1719, з 1879 Музей антрапалогіі і этнаграфіі пры Рас. АН. У 1895 адкрыты Рус. музей y Пецярбургу з раздзелам этнаграфіі Расіі і сумежных краін, y 1934 на яго базе створаны Дзярж. музей этнаграфіі народаў СССР, з 1991 Расійскі этнаграфічны музей. У 1885 адкрыты Гандл.-прамысл. музей саматужных

вырабаў (з 1947 Музей народнага мастацтва ў Маскве).

На Беларусі першыя этнагр. калекцыі вядомы з Радзівілаўскіх і Сапегаўскіх збораў 16— 17 ст. У 2-й пал.,18 ст. ў маёнтку Сямяцічы на Гродзеншчыне Г.Сапегай-Ябланоўскай засн. Кабінет натуральнай гісторыі, дзе былі шырока прадстаўлены этнагр. экспанаты: прадметы агр. дзейнасці, прылады працы, інструменты, посуд, вырабы з кары і дрэва. У 1787— 1820 Кабінет натуральнай гісторыі існаваў пры Полацкім езуіцкім калегіуме. Помнікі этнаграфіі былі шырока прадстаўлены ў «Кабінеце» М.Гаўсмана ў Мінску (вядомы з 1870-х г.), краязн. музеі А.Ельскага ў в. Замосце Пухавіцкага р-на, музеях Э.Чапскага ў в. Станькава Дзяржынскага р-на, К. і Я.Тышкевічаў y г. Лагойск Мінскай вобл., З.Глогера ў маёнтку Яжэва каля Беластока (Польшча), В.Федаровіча ў Віцебску (2-я пал. 19—пач. 20 ст.). На базе збораў братоў Тышкевічаў адкрыты Віленскі музей старажытнасцей (1856), які меў асобны аддзел этнаграфіі. У канцы 19 — пач. 20 ст. дзейнічалі царк.-археал. музеі ў Віцебску, Магілёве, Мінску, фонды якіх складаліся і з этнагр. экспанатаў. Каштоўныя этнагр. экспанаты захоўваліся таксама ў Віцебскім і Полацкім «музеумах разных прадметаў лясной гаспадаркі» (засн. ў сярэдзіне 19 ст.), Магілёўскім музеі пры губ. стат. к-це (існаваў з 1867), музеі пры Горы-Горацкім земляробчым ін-це Магілёўскай вобл. і інш. На аснове збораў І.Луцкевіча ў 1921—45 дзейнічаў Беларускі музей y Вільні, дзе шырока былі прадстаўлены вырабы нар. майстроў. У пач. 20 ст. ў Магілёве арганізаваны гіст.-этнагр. музей пры Т-ве вывучэння бел. краю (з 1913 Т-ва вывучэння Магілёўскай губ.). Найболыныя этнагр. калекцыі ў даваенны перыяд зберагаліся ў Бел. дзярж. музеі ў Мінску, Гродзенскім гіст.-археал. музеі, Пінскім музеі і інш. Збіральніцтва этнагр. матэрыялаў y пасляваенны перыяд звязана з аднаўленнем і пашырэннем сеткі краязн. музеяў, y рамках якіх пераважна і развіваліся этнагр. экспазіцыі. Найб. багата яны прадстаўлены ў Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі, Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі, Музеі старажытнабеларускай культуры Ін-та мастацгвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, філіялах Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея, Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі, Брэсцкім абласным краязнаўчым музеі, Гудзевіцкім літаратурнакраязнаўчым музеі. У 1970—80-я г. створаны дзярж. і грамадскія музеі этнагр. профілю. Найб. значньм з іх Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту, Заслаўскі гісторыка-культурны запаведнік, Музей беларускага народнага мастацтва ў в. Раўбічы Мінскай вобл., Клецкі гісторыка-этнагр. музей, Веткаўскі музей народнай творчасці, Дзіўнаўскі музей мастацтва і этнаграфіі, Крошынскі музей нар. мастацтва і рамёстваў, Мотальскі музей народнай творчасці, Дудзіцкі музей матэрыяльнай

культуры, Музей этнаграфіі ў Магілёве, Нараўлянскі этнагр. музей і інш. В. С.Цітоў.

МУЗЁЙ (ад грэч. museion храм муз), навукова-даследчая і культурна-асветная ўстанова, якая ажыццяўляе камплектаванне, улік, захоўванне, вывучэнне і папулярызацыю помнікаў гісторыі і культуры, прыродных аб’ектаў. Паводле формы ўласнасці падзяляюцца на дзярж., грамадскія і прыватныя, паводле профілю — на гістарычныя (археал., этнагр., ваенна-гіст., нар. славы і інш.), прыродазнаўчыя, мастацкія, літаратурныя, тэхнічныя, музычныя і інш. Прыкладам комплекснага профілю з’яўляюцца краязнаўчыя М. Перадмузейныя зборы вядомы з глыбокай старажытнасці ў Афінах, Трэзене, Пергаме, Антыёхіі. Найб. вядомы стараж. Александрыйскі мусеян. У сучасным разуменні М. узнік y Фларэнцыі (Італія) y эпоху Адраджэння. У 16— 17 ст. маст. і гіст. каштоўнасйі зберагаліся ў Капіталійскім М. (Рым), «Антыкварыуме» (Мюнхен), Збраёўні герояў (замак Амбрас, Аўстрыя), Кунсткамеры (Дрэздэн) і інш. У 18 ст. вядомы Брытанскі музей (Лондан), Луўр (Парыж), Уфіцы (Фларэнцыя), Эрмітаж (С.-Пецярбург). Хуткае павелічэнне колькасці М. y 19 ст. абумоўлена развіццём навук і спецыялізацыі ведаў, культам нац. старажытнасцей. Адбываецца сістэматызацыя музейных збораў, утвараюцца новыя тыпы М (скансэн, музей-панарама і інш ), іх профілі (навукі і тэхнікі, літ., мемарыяльныя і інш ). У 20 ст. павялічваецца ўрадавая фін. гіадтрымка, узмацняецца роля ўлад y каардынацыі дзейнасці М , адбываецца прафесіяналізацыя музейнай дзейнасці. 3 1946 каардынацыяй М займаецца Міжнар. савет музеяў (ІСОМ). На мяжы 3-га тыс. ў свеце больш за 40 тыс. М. Найб. развітую сетку М. маюць Вялікабрытанія, Германія, ЗША, Італія і Францыя.

На Беларусі ў 14— 15 ст. існаваў перадмузейны збор пры канцылярыі вял. кн. ВКЛ, дзе нешматлікім наведвальнікам дэманстраваліся вайск. трафеі, творы выяўл. мастацтва, габелены, дываны, медалі, манеты. Музейныя зборы мелі Радзівілы, Caneri, Тышкевічы, Алелькавічы, Войны, Слушкі, Хадкевічы, некат. заможныя шляхціцы, мяшчане, навуч. ўстановы. Да 1-й сусв. вайны існавала больш за 50 М., якія ствараліся стат. к-тамі, навук. т-вамі, земствамі, царк.-археал. к-тамі і навуч. ўстановамі (гл. арт. пра віцебскі, магілёўскі, мінскі, мсціслаўскі царк.-археал. М., Мінскі гарадскі музей, Магілёўскі музей). У 1921 y БССР утворана музейная камісія (Галоўмузей), якая ўпершыню паставіла задачу стварэння дзярж. музейнай сеткі з цэнтр. кіраўніцтвам. Да пач. Вял. Айч. вайны працавала каля 60 М., дзейнасць якіх была звязана з краязн. рухам. 3 уз’яднаннем Зах. Беларусі з БССР музейны фонд БССР папоўніўся каштоўнымі калекцыямі, лепшая з якіх належала Беларускаму музею ў Вільні. Важнымі падзеямі ў гісторыі музейнага будаўніцтва былі Першы з ’езд даследчыкаў беларускай археалогіі і археаграфіі (1926) і Усебел. нарада музейных работнікаў (Мінск, 1932). У Вял. Айч. вайну музейны фонд панёс вял. страты. У пасляваенны час да 1950 працавала 20 М.,

асаблівая ўвага ў дзейнасці якіх аддавалася ваенна-паліт. тэматыцы. Пастановай ЦК КПСС «Пра павышэнне ролі музеяў y камуніст. выхаванні працоўных» (1964) былі замацаваны ўжо сфарміраваныя да таго часу асн. кірункі музейнай палітыкі: канцэнтрацыя ўвагі на стварэнні аддзелаў гісторыі сав. перыяду, ашностраванне перамог камуніст. будаўніцтва ў СССР, пашырэнне прапагандысцкай работы і інш. На канец 1999 на Беларусі 130 дзярж. М. сістэмы Мін-ва культуры (каля 3 млн. адзінак фонду). Дзейнічаюць таксама М. інш. мін-ваў і ведамстваў, грамадскія (у школах, навук. і навуч. установах), колькасць якіх перавышае колькасць дзярж. М. Мін-ва культуры. 3 1997 існуе Бел. асацыяцыя М., якая накіроўвае дзейнасць М. усіх форм уласнасці і ведамаснай прыналежнасці. Гл. таксама Музеязноўства, Музеі гістарычныя, Музеі літаратурныя, Музеі мастацкія, Музеі музычныя, Музеі прыроды, Музеі тэатральныя. А.А.Гужалоўскі. МУЗЁЙ БАЯВ0Й САДРЎЖНАСЦІ БЕЛАРЎСКІХ, РЎСКІХ, ЛАТЫШСКІХ I ЛГГ0ЎСКІХ ПАРТЫЗАН y r a д ы Вялі кай А й ч ы н н а й вайны. Адкрыты ў 1981 y г.п. Расоны Віцебскай вобл. Да 1990 філіял Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны. Пл. экспазіцыі 683 м2, болын за 5,3 тыс. экспанатаў асн. фонду, 13 залаў (2000). Адна зала прысвечана кіраўніку Расонскага патрыят. падполля ХХМ.Машэраву, другая — падзеям перыяду станаўлення сав. улады на Расоншчыне, астатнія — падзеям часоў Вял. Айч. вайны. Экспазіцыя расказвае пра ход абарончых баёў y 1941, удзел землякоў y баях, арганізацыю падполля і партыз. руху ў Расонска-Асвейскім краі, дзейнасць падп. райкомаў, злачынствы акупантаў y партыз. краі, вызваленне рэгіёна ад захопнікаў. Асн. экспазіцыя распавядае пра сумесную барацьбу партызан Беларусі, Літвы, Латвіі і Расіі супраць фаш. захопнікаў. МУЗЁЙ БЕЛАРЎСКАГА НАР0ДНАГА МАСТАЦТВА, філіял Нацьіянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь. Адкрыты 12.12.1979 y в. Раўбічы Мінскага р-на ў будынку б. касцёла. Пл. экспазіцыі і выставачнай залы 400 м2, больш за 500 экспанатаў (2000). У музеі вырабы ткацтва, разьбы па дрэве, керамікі, саломапляцення 16—20 ст., большасць прадметаў канца 19 — пач. 20 ст. Сярод экспанатаў драўляная браціна 16 ст., разное культавае начынне 18 ст. (укрыжаванне, фрагменты прыдарожных крыжоў), плеценыя з саломы царскія вароты, жаночае нар. адзенне і святочнае ўбранства, камянецкія прасніцы, узоры мотальскіх, неглюбскіх, краснапольскіх, пінска-івацэвіцкіх ручнікоў, гараднянскай, дубровенскай, івянецкай, пружанскай керамікі, тканыя дьшаны і посцілкі з розных рэгіёнаў Беларусі, творы сучасных бел. майстроў дробнай пластыкі, саломапляцен-

ня, інкрустацыі і інш. Музей наладжвае выстаўкі тэматычныя і прыватных калекцый.

МУЗЕЙ___________________ П

Л і т Музей беларускага народнага мастацтва: [Фотаальбомі. Мн., 1983. І.М.Паньшына.

шэнкі, С.С.Марахіна, В.А.Пянькоўскага і інш. Экспанаты расказваюць аб Узбр. Сілах Беларусі, пра першага Героя Беларусі У.М.Карвата, удзельнікаў ліквідацыі аварыі на Чарнобыльскай АЭС (В.А.Вадалажскага і інш.).

МУЗЁЙ БЕЛАРЎСКАГА ПАЛЁССЯ Засн. ў 1924, адкрыты ў 1926 y г. Пінск Брэсцкай вобл. як Палескі краязн. музей, з 1940 Пінскі абл. гіст.-краязн. музей, з 1944 Пінскі абл. (занальны) краязн.- музей, з 1954 Пінскі краязн. музей, з 1979 Бел. дзярж. музей сацыяліст. пераўтварэння Палесся, з 1990 сучасная назва. Пл. экспазіцыі 1376 м2; 56,7 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Сярод экспанатаў археал. калекцыя керамічных плітак 12 ст., бронзавыя ўпрыгожанні, рукапісныя граматы 14— 17 ст., друкаваньш выданні 17 ст., калекцыі манет 16—20 ст. розных краін свету, прадметы матэрыяльнай культуры і побыту сялян 19 — пач. 20 ст., матэрыялы пра падзеі рэв. 1905—07, дзейнасць Пінскай арг-цыі РСДРП, падзеі грамадз. вайны, становішча працоўных Зах. Беларусі ў 1921—39, стварэнне і дзейнасць падполля і партыз. руху ў гады Вял. Айч. вайны, аднаўленне і развіццё нар. гаспадаркі ў пасляваенны час. У экспазіцыі творы жывапісу бел. і рус. мастакоў. Mae бібліятэку больш за 6,5 тыс. выданняў, сярод якіх час. «Дзеннік Віленьскі» (асобныя нумары за 1817, 1820, 1823, 1828). В.МДытнеў. МУЗЁЙ БІТВЫ ЗА Д Н ЯП Р0, назва Лоеўскага музея бітвы за Дняпро да 1991. МУЗЁЙ ВАЁННАЙ ГІСТ0РЫ І РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ Засн. ў 1993 y Мінску на базе б. музея гісторыі войск Бел. ваен. акругі (засн. ў студз. 1974). Пл. экспазіцыі каля 486,3 м2, больш за 16 тыс. адзінак асн. фонду (1999), згрупаваных па 8 аддзелах: ваен. гісторыя 6—9, 10— 13, 14— 16, 17— 18 ст., перыяды з 19 да пач. 20 ст., 1917—41, Вял. Айч. вайны, пасляваенны. Экспануюцца муляжы зброі і ўзбраення (кальчугі, шлемы, засцерагальныя шчыты) 12— 16 ст., зброя і рыштунак 18—20 ст. Прадстаўлены экспанаты часоў грамадз. вайны, стварэння Чырв. Арміі і БВА: рэчы, зброя, карты, кнігі военачальнікаў С.М. Будзённага, І.Х.Баграмяна, Г.К.Жукава, К.К.Ракасоўскага, І.Д.Чарняхоўскага, І.І.Якубоўскага, фотаздымкі, баявыя ўзнагароды воінаў-вызваліцеляў. У экспазіцыі пасляваен. часу матэрыялы і асабістыя рэчы каманд. БВА С.К.Ціма-

Б.Дз.Далгатовіч.

МУЗЁЙ В0ІНАЎ-ІНТЭРНАЦЫЯНАЛІСТАЎ. Засн. ў 1992 y г. Віцебск для ўвекавечання памяці бел. воінаў, што загінулі ў час вайны ў Афганістане 1979—89. Адкрыты ў 1996. Пл. экспазіцыі 112 м2, больш за 6 тыс. адзінак асн. фонду, 3 залы (2000). Матэрыяльі экспазіцыі расказваюць пра гісторыю дзяржавы Афганістан, пачатак там грамадз. вайны, пра ахвяры і баявыя дзеянні 103-й Віцебскай гвардз. паветр дэсантнай дывізіі, якая абараняла Кабул. Сярод экспанатаў горная гаўбіца 1900, англ. вінтоўка 1907, кіт. кулямёт 1933, карта абароны Кабула, асабістыя рэчы сав. воінаў, што загінулі ў гэтай вайне, творы скулыггуры і жывапісу. І.М.Мажайцаў.

МУЗЁЙ ВЫЯЎЛЁНЧЫХ МАСТАЦТВАЎ і м я A. С. П у ш к і н а ў М a с к в е, збор замежнага мастацтва; другі ў Расіі па значнасці (пасля Эрмітажа). Утвораны на аснове Кабінета прыгожых мастацтваў пры Маскоўскім ун-це, існаваў з сярэдзіны 19 ст., пераўтвораны па ініцыятыве праф. І.Цвятаева ў Музей злепкаў. Адкрыты ў 1912 як Музей прыгожых мастацтваў імператара

Будынак Музея выяўленчых мастацгваў імя АС.П уш кіна.

12

МУЗЕЙ

Аляксандра III пры Маскоўскім ун-це; з 1917 Музей прыгожых мастацтваў, з 1937 сучасная назва. Першапачаткова ў калекцыю музея ўваходзілі злепкі з шэдэўраў ант. і зах.-еўрап. скулыпуры, складзены гісторыкам У.Галянішчавым: збор помнікаў мастацтва Стараж. Егіпта, твораў еўрап. жывапісу, ант. ваз і манет. Пасля 1917 фонды музея папаўняліся творамі з Эрмітажа, Траццякоўскай галерэі, Музея новага зах. мастацтва, інш. музеяў і прыватных калекцый (А.Бракара, В.Мандла, Дз.Шчукіна і інш.). Музей захоўвае помнікі мастацтва Стараж. Усходу, ант. Грэцыі і Рыма, Візантыі, краін Усх. і Зах. Еўропы. У карціннай галерэі вылучаюцца зборы палотнаў галанд. і флам. (Рэмбрант, Я. ва'н Ройсдал, Г.Тэрбарх, А. ван Астадэ, Я.Іорданс, Ф.Снейдэрс, П.П.Рубенс, А. ван Дэйк), франц. (Н.Пусэн, К.Ларэн, A. Вато, Ф.Бушэ, Ж.Л.Давід, К.Каро, Г.Курбэ) і інш. школ; адзін з лепшых y свеце збораў майстроў барбізонскай школы, франй. імпрэсіяністаў (К.Манэ, К.Пісаро, А.Рэнуар), постімпрэсіяністаў (В. ван Гог, П.Гаген, П.Сезан), a таксама творы А.Матыса і П.Пікасо. У аддзеле гравюры і малюнка каля 350 тыс. твораў еўрап., усх. і рас. графікі. 3 1981 музей праводзіць муз. фестывалі, якія суправаджаюцца тэматычнымі маст. выстаўкамі. У 1985 створаны фонд маст. фотаздымкаў, y 1994 — Музей асабістых калекцый (на правах навук. аддзела). Л і т Государственный музей нзобразнтельных нскусств нм. А.С.Пушкнна: [Альбом). М., 1989; Государственный музей нзобразнтельных нскусств нм. А.С.Пушкнна: Кат. картннной галерен. Жнвопнсь. Скульптура. Мнннатюра. М., 1986.

МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І БЕЛАРУСКАЙ ЛГГАРАТЎРЫ д з я р ж а ў н ы . Засн. ў Мінску ў 1987. Пл. экспазіцыі каля 400 м2. Больш за 32 тыс. экспанатаў (2000). Калекцыю музея складаюць матэрыялы пра літ. творчасць бел. народа ад старажытнасці да сучаснасці. Зберагаюцца друкаваная «Мінея» 17 ст., выданні Гродзенскай, Полацкай, Нясвіжскай, Віленскай друкарань 18— 19 ст. на польскай і лац. мовах, прыжыццёвьм выданні В.Дуніна-Марцінкевіча «Сялянка», «Гапон», Я.Чачота «Сялянскія песенькі...», Я.Лучыны «Вязанка», творы М.Багдановіча, З.Бядулі, Я.Коласа, Я.Купалы, Цёткі і інш., асабістыя рэчы, рукапісы, фотаздымкі, кнігі з аўтографамі К.Акулы, А.Астрэйкі, А.Бабарэкі, B. Быкава, М.Гарэцкага, П.Глебкі, C. Грахоўскага, У.Дубоўкі, У.Караткевіча, А.Куляшова, М.Лужаніна, М.Машары, Я.Пушчы і інш. Mae філіялы: музеі-сядзібы Ф.Багушэвіча ў Кушлянах (Смаргонскі р-н) і А.Міцкевіча ў Завоссі (Баранавіцкі р-н), музеі Гарэцкага ў в. Багацькаўка (Мсціслаўскі р-н) і К.Чорнага ў в. Цімкавічы (Капыльскі р-н), гісторыка-літ. музей y Гарадку (Маладзечанскі р-н), музей вызваленчага руху ў в. Плябань (Маладзечанскі р-н). Т.П.Аніскавец.

МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І ВОЙСК БЕЛАРЎСКАЙ ВАЁННАЙ АКРЎГІ, назва Музея ваеннай гісторыі Рэспублікі Беларусь y 1974—93. МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І Г0РАДА СВЕТЛАГ0РСКА. Адкрыты ў 1978 y г. Светлагорск Гомельскай вобл. на грамадскіх пачатках йк краязнаўчы, з 1979 сучасная назва. Пл. экспазіцыі 264,2 м2, каля 3,8 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Аддзелы: этнаграфія і побыт, прырода, Вял. Айч. вайна на тэр. раёна, прамысловасць, сац.-культ. развіццё горада, выставачны. Сярод экспанатаў калекцыі манет 17—20 ст., прадметы побыту і прылады працы 18— 19 ст., матэрыялы пра гіст. мінулае горада, стварэнне і дзейнасць прадпрыемстваў, y т.л. суднаверфі (1929—61), Герояў Сав. Саюза, што загінулі ў баях на тэр. раёна, асабістьм рэчы ген. арміі П.І.Батава, нар. адзенне, вырабы з лазы, саломкі, разьбы па дрэве, матэрыялы пра жывёльны і раслінны свет рэгіёна. Музей праводзіць выстаўкі твораў мясц. мастакоў і майстроў нар. творчасці, калекцый нумізматыкі і інш. К.М.Несцярэнка. МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І I КУЛЬТЎРЫ Г0РАДА НАВАП0ЛАЦКА Засн ў 1968 y г. Наваполацк Полацкага р-на Віцебскай вобл. як гар. музей прац. славы, з 1973 гар. краязнаўчы, a 1998 сучасная назва. Пл. экспазіцыі 643,4 м2, 7,2 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). Экспазіцыя адлюстроўвае гісторыю буд-ва і развіцця горада, прамысл. прадпрыемстваў, навуч. устаноў, культ. жыцця. Сярод экспанатаў матэрыялы пра лепшых людзей горада, ганаровых грамадзян, воінаў-інтэрнацыяналістаў, калекцыі нар. рамёстваў, дэкар.-прыкладнога мастацтва, карысных выкапняў і мінералаў. Музей праводзіць выстаўкі карцін мясц. і іншагародніх мастакоў, выдае маст. каталогі. Д.П.Бароўская. МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І I КУЛЬТЎРЫ Г0РАДА 0Р Ш Ы . Засн. ў 1989 y г. Орша Віцебскай вобл., адкрыты ў 1992. Пл. экспазіцыі 170 м2, 5,8 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Mae раздзелы: горад старажытны, y складзе ВКЛ і Рэчы Паспалітай, Рас. імперыі, Орша ў 20 ст. Сярод экспанатаў кераміка, вырабы з косці, шкла, жалеза, ювелірныя вырабы з археал. раскопак аршанскіх стаянак і гарадзішча, Куцеінскага манастыра, макет Аршанскага замка, зброя з месца Аршанскай бітвы 1514, старадрукі 17— 19 ст., матэрыялы пра дзейнасць арг-цый РСДРП, эсэраў, сацыяліст. будаўніцтва, паліт. рэпрэсіі І930-Х г., аднаўленне гаспадаркі ў вызваленым ад ням.-фаш. захопнікаў горадзе, пра ўраджэнцаў Аршаншчыны Герояў Сав. Саюза А.Д.Сялянікава, М.Д. Сіяніна, пісьменніка У.Караткевіча і інш. Матэрыялы пра дзейнасць патрыят. падполля і партыз. руху ў раёне ў часы Вял. Айч. вайны экспануюцца ў гар. музеі К.С.Заслонава. У выставачнай зале праводзяцца выстаўкі твораў мастакоў, вырабаў дэкар.-прыкладнога мастацтва. Пад зд-

крытым небам размешчана экспазіцыя «Культавыя камяні Аршаншчыны». В.П.Лютынскі.

МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І МАГІЛЁВА Утвораны ў 1990 y Магілёве. Размешчаны ў б. архірэйскім палацы (пабудаваны ў 1762—85 па ініцыятыве архіепіскапа Г.Каніскага) і будынку 19 ст. Mae каля 5 тыс. адзінак асн. фонду (2000), якія размешчаны па перыядах з часоў узнікнення стараж. паселішчаў на тэр. сучаснага горада. Сярод экспанатаў каменныя сякеры 3—2-га тыс. да н.э., язычніцкія абярогі, амулеты, лунніцы 10— 12 ст., кафля 16— 18 ст., старадрукі 18 ст., сувоі канца 18 ст., абразы канца 18— 19 ст., матэрыялы, прысвечаныя падзеям Вял. Айч. вайны, зменам арх. аблічча горада на працягу апошняга стагоддзя. Музей праводзіць тэматычньм выстаўкі. І.А.Пушкін. МУЗЁЙ ГІСТ0РЫ І МЕДЫЦЫНЫ, Р э с п y б л і к a н с к і му з е й гісторыі медыцыны Белар у с і. Засн. ў 1990 y Мінску, адкрыты ў 1993. Збор экспанатаў пачаты Р.Р.Кручком y 1950-я г. Пл. экспазіцыі 120 м2, каля 31,4 тыс. экспанатаў (1999). У музеі прадстаўлены матэрьшлы пра асн. этапы развіцця медыцыны на Беларусі са стараж. часоў да пач. 20 ст., станаўленне мед. навук. школ, дзейнасць мед. работнікаў y Вял. Айч. вайну. Ёсць калекцыя аптэчнага посуду з археал. раскопак, фотаальбомы пра ўдзел бел. медыкаў y рус.-яп. вайне 1904—05, удзельнікаў 1-га з’езда ўрачоў Мінскай губ. ў 1908, рэдкія экзэмпляры мед. л-ры, рэчы з асабістых архіваў вучоных і практыкаў аховы здароўя, фотаздымкі выгтускаў магілёўскіх цэнтр. фельч. школы (1905) і цэнтр. школы павітух (1911), земскіх урачоў, сясцёр міласэрнасці Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай абшчын Чырв. Крыжа, мед. інструменты, узнагароды і інш. Выдае матэрыялы гісторыка-практычных канферэнцый. Т.Г.Святловіч. МУЗЁЙ НАР0ДНАГА МАСТАЦТВА ў М а с к в е . Адкрыты ў 1885 як Гандл.прамысл. музей саматужных вырабаў. Пасля шэрагу рэарганізацый з 1947 сучасная назва. У аснове збору — экспанатьі саматужнага аддзела Гандл.-прамысл. выстаўкі 1882 y Маскве, прадметы маст. промыслаў канца 19—пач. 20 ст. (традыц. сялянская разьба і размалёўка па дрэве, метале, камені, косці, жывапіс па пап’е-машэ, нар. адзенне, вышыўка, карункі, набойка, кераміка і інш., асобныя віды гар. і прамысл. мастацтва), калекцыі сучасных маст. промыслаў. 3 1910-х г. ажыццяўляе работу па захаванні, развіцці і адраджэнні рас. маст. промыслаў. МУЗЁЙ ПАРТЫЗАНСКАЙ СЛАВЫ Створаны ў 1971 ва ўрочышчы Хаваншчына (за 3 км на Пд ад в. Корачын) Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл., дзе ў 1943—44 y Вял. Айч. вайну базіраваліся Брэсцкія падп. абкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, штаб Брэсцкага партыз. злу-

чэння, рэдакцыя і друкарня падп. газ. «Зара»; філіял Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея. 960 адзінак асн. фоцду (1999). Уключае 4 драўляныя домікі, 2 зямлянкі, калодзеж, «Лясную школу». У доміках экспанаты пра дзейнасць падп. абкомаў, штаба партыз. злучэння, барацьбу моладзі супраць ням. фашыстаў, работу рэдакцыі газеты, партыз. шпіталя і інш. МУЗЁЙ П РЫ Р0ДЫ I ЭКАЛ0ГІІ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ Засн. ў 1991 y Мінску на базе аддзела прыроды Нац. музея гісторыі і культуры Беларусі. Mae больш за 40 тыс. экспанатаў (1999). Пл. экспазіцыі 350 м2. У 6 тэматычных залах (мінералагічны, феналагічны, аховы прыроды, рэкі, азёры, лес) экспанаты расказваюць аб прыродных багаццях, эвалюцыі жывёльнага і расліннага свету ад старажытнасці да нашых дзён. Вядзе н.-д. работу па ацэнцы сучаснага стану прыроды, стварае па ім банк даных (калекцыі расліннага, жывёльнага свету, мінералагічная, палеанталагічная), прапагандуе экалагічныя веды.

пач. 20 с т , кераміка, нар. муз. інструменты, прылады працы, хатняе начынне, вырабы з саломкі і інш.). Асобны раздзел прысвечаны помнікам этнаграфіі і нар. мастацтва чарнобыльскай зоны. Mae навук. лабараторыю, вядзе выставачную дзейнасць. Л і т Музей старажытнабеларускай скульптуры: Кат. экспазіцыі. Мн., 1983; Музей старажытнабеларускай культуры. Мн., 1998. В.Ф.Шматаў, А.А.Ярашэвіч.

1

А.М.Петрыкаў.

МУЗЁЙ САВЁЦКА-П0ЛЬСКАЙ БАЯВ0Й САДРЎЖНАСЦІ Адкрыты ў 1968 y в. Леніна Горацкага р-на Магілёўскай вобл., дзе 12—13.10.1943 y Вял. Айч. вайну адбыўся першы бой Польскай пях. дывізіі імя Т.Касцюшкі сумесна з 42-й і 290-й стралк. дывізіямі Чырв. Арміі супраць ням.-фаш. захопнікаў. Пл. экспазіцыі 907 м2, 6,5 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Матэрыялы расказваюць пра фарміраванне і баявыя дзеянні 1-й Польскай дывізіі, сумесныя баі з часцямі Чырв. Арміі. Сярод экспанатаў сцягі сав. і польск. часцей, схемы баявых аперацый, узоры зброі тых часоў, дыярама «Бой за Леніна». Мемар. комплекс сав.-польск. баявой садружнасці ўтвараюць: будынак музея ў форме каскі, бетонная стэла перад яго ўваходам (дрэўка сцяга сціскаюць 2 моцныя рукі), 2 магільньм пліты з Вечным агнём на ўшанаванне памяці сав. і польск. воінаў, што загінулі ў гэтым баі; помнік на брацкай магіле сав. воінаў.

A. С. Фядосенка.

МУЗЁЙ СТАРАЖЫТНАБЕЛАРЎСКАЙ КУЛЬТЎРЫ І н с т ы т у т а мастацтвазнаўства, этнаграфі і і ф а л ь к л о р у Нацыян а л ь н а й А Н Б е л а р у с і . Засн. ў 1977 y Мінску, адкрыты ў 1979 як цэнтр вывучэння і прапаганды бел. маст. спадчыны. Агульная пл. 1200 м2, пл. экспазіцыі 600 м2. Больш за 17 тыс. экспанатаў (2000), y т.л. 600 твораў іканапісу і жывапісу, 4,5 тыс. дэкар.прыкладнога мастацтва, 170 скульптур, 2,6 тыс. узораў нар. ткацтва. Экспазіцыя мае раздзелы археалогіі (знаходкі з раскопак гарадоў і інш. археал. помнікаў Беларусі), мастацтва (абразы 16— 18 ст., скульптура 16— 19 ст., слуцкія паясы і інш. тканіны 18 ст., старадрукі і кніжная гравюра 16— 18 ст., разьба, маст. вырабы з металу), этнаграфіі (ткацтва, нар. касцюмы канца 19 —

Музей старажытнабеларускай культуры. Фрагмент эксназіцыі старажьггнага жывапісу і мемарыяльнай скулыггуры.

МУЗЁЙ СУЧАСНАГА ВЫЯЎЛЁНЧАГА МАСТАЦТВА ў М і н с к у. Заснаваны ў 1997, адкрыты ў 1998. Складаецца з выставачнай залы (пл. 147,7 м2), малой выставачнай залы (пл. 54,2 м2), галерэі (пл. 68,3 м2), хола для фотавыставак (пл. 102,8 м2). У зборы больш за 1450 экспанатаў (2000). Аснову калекцыі складаюць творы бел. мастацтва 20 ст. (жывапіс, графіка, скулыпура, дэкарпрыкладное мастацтва, фатаграфія), захоўваюцца творы замежнага мастацтва. Праводзіць выстаўкі бел. і замежнага мастацтва, y т.л. ў інш. выставачных залах Беларусі і за яе межамі. Л. І.Дабравол ьасая.

МУЗЁЙ УСХ0ДУ ў м a с к в е. Засн. ў 1918 на аснове прыватных калекцый, y т.л. П.І.Шчукіна, К.Ф.Някрасава і інш. Да 1925 наз. «Ars Asiatica» («Мастацтва Азіі»), да 1962 — Музей усх. культур, да 1992 — Музей мастацтва народаў Усходу. Калекцыі ўключаюць стараж., сярэдневяковае і сучаснае мастацтва Сярэдняй Азіі, Каўказа і Закаўказзя, краін Д. Усходу і Паўд.-Усх. Азіі, Ірана, Індыі, Турцыі, араб. краін, народаў трапічнай Афрыкі; творы ўсх. дэкар,прыкладнога мастацтва, кіт. жывапісу 11—20 ст., інд. і іранскай мініяцюры 16— 17 ст., яп. гравюры 18— 19 ст. і інш. Размешчаны часткова ў б. гар. сядзібе Луніных (1823, арх. Д.Жылярдзі). Як НДІ праводзіць вял. навук. работу, арганізуе археал. і этнаір. экспедыцыі, канферэнцыі, выдае каталогі, зборнікі дакладаў і навук. паведамленняў.

МУЗЕЯЗНАЎСТВА

13

МУЗЁЙ ЭТНАГРАФІІ ў Mariл ё в е. Філіял Магілёўскага абласнога краязнаўчага музея. Адкрыты ў 1981. Пл. экспазіцыі 760 м2, 4,5 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). Матэрыялы музея знаёмяць са станам матэрыяльнай і духоўнай культуры сялян Магілёўскага Падняпроўя і гар. побыту магіляўчан канца 19 — пач. 20 ст. Сярод экспанатаў прылады працы, прадметы побыту, нар. адзенне магілёўскага і краснапольскага строяў, калекцыі самабытных ручнікоў Магілёўшчыны, абразоў, кафлі і драўлянай скульптуры 17— 19 ст., царк. кнігі, часопісы 19 — пач. 20 ст. МУЗЕЯЗНАЎСТВА, м у з е я л о г і я , комплексная навук. дысцыпліна, якая вывучае гісторыю развіцця музеяў, іх грамадскія функцыі, распрацоўвае тэорыю і методыку ўсіх галін музейнай дзейнасці. Як сістэма спец. ведаў займаецца праблемамі камплектавання, сістэматызацыі, навук. дакументавання і каталагізацыі музейных фондаў, даследуе атрыбутацыю, тыпалагізацыю, спосабы захавання і рэстаўрацыі экспанатаў, выпрацоўвае методыку прапагандысцка-асветнай работы. Звязана з усімі грамадскімі, прыродазнаўчымі і тэхн. навукамі. Першыя спробы тэарэт. асэнсавання музейнай справы адносяцца да эпохі Адраджэння. Непасрэдным заснавальнікам М. лічыцца ням. калекцыянер І Д Маёр — аўтар кн. «Нічога не вырашаючыя агульныя развагі аб мастацкіх і прыродазнаўчых зборах» (1674). Распрацоўкі і практычны вопыт франц. музеязнаўцаў канца 18 — пач. 19 ст. былі пераняты большасцю еўрап. краін. У 2-й пал. 19 ст. М. сфарміравапася як асобны раздзел навукі, асаблівых поспехаў дасягнула ў 1960— 70-я г., калі аформіліся ням , польская і чэш. музеязнаўчыя школы. Фармальнае прызнанне М. як самаст. навук. дысцыпліны адбылося на XI Генеральнай канферэнцыі Міжнар. савета музеяў (існуе пры Ю НЕСКА), што праходзіла ў Маскве ў 1977. Сав. школа М. склалася ў 1960— 70-я г. Яе тэарэт. і навук.-метадалагічным цэнтрам быў НДІ культуры ў Маскве (цяпер Расійскі ін-т культуралогіі).

На Беларусі з 1911 y Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археал. ін-та рыхтаваліся спецыялісты па асобных музейных спецыяльнасцях і чыталіся курсы па М. (Б.Р.Брэжга, А.П.Сапуноў і інш.). У 1920-я г. ў БССР музеям быў нададзены статус н.-д. устаноў, пры БДУ дзейнічалі музейныя курсы (кіраўнік В.ЮЛастоўскі). 3 пач. 1930-х бел. музейная практыка развівалася ў агульным рэчышчы сав. М. Стварэнне незалежнай Рэспублікі Беларусь дало штуршок развіццю самаст. бел. школы М. У 1992 адкрыта кафедрд крыніцазнаўства і М. ў БДУ, y 1994 — кафедра этналогіі і М. ў Бел. ун-це культуры. 3 1993 y Бел. ін-це праблем культуры працуе Лабараторыя музейнага праектавання, дзейнічае 2-гадовая школа М. для перападрыхтоўкі музейных супрацоўнікаў.

14

МУЗІКА

Літ:. Музееведеняе: Вопр. теорнм н методякн. М., 1987 (1988); Г у ж а л о ў с к і А. 3 гісторыі музейнай справы на Беларусі //Б ел арускія музеі: Гісторыя, хроніка, сучаснасць. Мн., 1998. А-А.Гужалоўскі.

МЎЗІКА (Miizika) Францішак (26.6.1900, Прага — 1.11.1974), чэшскі мастак. Вучыўся ў AM y Празе (1918—24) і ў Парыжы (1925—26). Выкладаў y Маст.прамысл. школе ў Празе (з 1945). Чл. маст. аб’яднання «Дзеветсіл» (з 1921) і Т-ва мастакоў «Манес» (з 1923). У творчасці звяртаўся да прыёмаў сюррэалізму, неакласіцызму і неарамантызму: карціны «Тры сястры» (1922), «Сям’я» (1924), «Нацюрморт з ракавінай на стале» (1927), «Пейзаж» (1935), «Барацьба» (1937), «Бабіна лета» (1940), «Сон», «Рэквіем» (абедзве 1943), «Тэатр» (1944), «Дрэва з акном. XIII» (1952), «Вялікая дуга» (1965), серыя карцін «3 чэшскага раю» (1943) і інш. Працаваў y графіцы і тэатр.-дэкарацыйным мастацтве. МЎЗІЛЬ Мікалай Ігнатавіч (26.11.1839, Чэсмены пад Масквой — 9.7.1906), рускі акцёр. Засл. арт. імператарскіх т-раў (1903). У 1865 дэбютаваў y Малым т-ры.

3 гумарам выконваў ролі амплуа «прасцяка» ў вадэвілях і аперэтах. Пазней характарны акцёр. Найб. вызначыўся ў п’есах А.Астроўскага, y многіх — першы выканаўца: Гаўрыла («Гарачае сэрца», 1869), Пётр («Лес», 1871), Платон («Праўда — добра, a шчасце лепш», 1876), Рабінзон («Беспасажніца», 1878), Нарокаў («Таленты і паклоннікі», 1881), Шмага («Без віны вінаватыя», 1884) і інш. МЎЗІЛЬ (Musii) Роберт (6.11.1880, г. Клагенфурт, Аўстрыя — 15.4.1942), аўстрыйскі пісьменнік. Вучыўся ў ваен. акадэміі ў Вене, скончыў вышэйшую тэхн. школу (1901), Берлінскі ун-т (1908). 3 1938 y эміграцыі (Швейцарыя). Як пісьменнік фарміраваўся пад уплывам рамантызму, рус. рэалізму, імпрэсіянізму, ням. мадэрну, філасофіі Ніцшэ. Самы значны яго твор — філас.-сатыр. раман «Чалавек без уласцівасцей» (кн. 1—3, 1930—43) — вострая сатыра на Аўстра-Венгрыю напярэдадні 1-й сусв. вайны. Аўтар рамана «Душэўныя пакуты выхаванца Цёрлеса» (1906, экранізацыя 1965), зб-каў навел «Злучэнні» (1911), «Тры жанчыны» (1924), драмы «Летуценнікі» (1921), кн. эсэ і мініяцюр «Прыжыццёвая спадчына» (1936) і інш. Яго творы адметныя глыбокім псіхалагізмам і стылявой дасканаласцю. Тв '. Рус. пер. — Человек без свойств: Роман. Кн. 1— 2. М., 1984; Малая проза: Мзбр. пронзв.: В 2 т. Т. 1. М., 1999. Літ.: А д м о н н В.Г. «Человек без свойств» Р.Музнля / / Адмоня В.Г. Поэтака « действнтельность. Л., 1975; Б е л о б р а т о в А.В. Роберт Музнль: Метод н роман. Л., 1.990. Е.А.Лявонава.

МУЗКОЛ ХРЫБЕТ, на Усх. Паміры, y Таджыкістане. Даўж. 110 км. Выш. 6233 м (пік Сав. афіцэраў). Ледавікі.

МУЗТАГАТА, другая па вышыні вяршыня горнага масіву Кангур y Кашгарскім хр. Зах. Кўньлуня, на 3 Кітая. Выш. 7555 м. Складзена з гнейсаў і крышт. сланцаў, укрыта шматлікімі ледавікамі і снежнікамі. На схілах друзавая халодная пустыня, па цяснінах — хмызняковая расліннасць. МЎЗЫ (ад грэч. musai), y старажытнагрэчаскай міфалогіі дочкі Зеўса і Мнемасіны; спачатку багіні спеваў, пазней паэзіі, мастаіггваў, навук. М. было 9: Кліо — апякунка гісторыі, Талія — камедыі, Мельпамена — трагедыі, Еўшэрпа — лірычнай паэзіі, Эрато — любоўнай эратычнай паэзіі, Тэрпсіхора — танцаў, Палігімнія — гімнаў, Каліопа — эпічнай паэзіі і навукі, Уранія — астраноміі. У пераносным сэнсе М. (My­ sa) — творчае натхненне. МЎЗЫКА (ад грэч. musikë літар. мастацтва муз), від мастацтва, y якім маст. вобразы ўвасабляюцца лагічна абумоўленай паслодоўнасцю гукаў і іх спалучэнняў. Падпарадкаваныя вышынным і часавым суадносінам, яны ўтвараюць гукавыя сістэмы, што грунтуюцца на законах акустыкі і фізіялогіі слыху. Сродкі муз. выразнасці: інтанацыя, лад, гармонія, рытм, метр, тэмп, тэмбр, інструментоўка, артыкуляцыя, дынаміка, агогіка і інш. Разгортванне М. ў часе — дыялектычны працэс, y якім узнікаюць пачатковыя муз. пабудовы (матыў, фраза, сказ, перыяд і інш.) і больш складаныя структуры (гл. Форма музычная). Будова кожнага муз. твора спалучае тыповае і індывідуальна-своеасаблівае. М. можа разгортвацца ў адна- (манодыя) і шматгалосым (поліфанія, гамафонія) гучанні, выкладзеным y адпаведнай фактуры. Ва ўвасабленні маст. вобразаў магчымы спалучэнні М. з паэзіяй (вак. музыка, меладэкламацыя) і інш. відамі мастацтва (опера, балет, аперэта, кіно, драм. т-р, /гэлебачанне і інш.). Паводле характару драматургіі і прызначэння адрозніваюць М. оперную, сімф., камерную, харавую, ваеннадухавую і інш.; больш дробньы іх жанравьш разнавіднасці: y оперы — seria, buffa, муз. драма, y сімф. М. — сімфонія, сюіта, уверцюра, паэма', y камернай — саната, раманс і інш. Як від мастацтва М. ўключае 2 творчыя акты, што знаходзяцца ў непарыўнай сувязі: кампазіцыю (стварэнне) і выкананне. Паводле спосабу выканання М. падзяляюць на інстр. і вакальную; для аднаго выканаўцы (сола), некалькіх (ансамбль), пэўнага складу інструментаў (аркестр) або галасоў (хор). Тэкст муз. твора, указанні выканаўцам і інш. фіксуюцца нотным запісам (гл. Нотнае пісшо, Ноты). Сукупнасцю заканамернасцей вобразна-эмацыянальнага зместу і маст. сродкаў вызначаецца муз. стыль. Кожны муз. стыль (класіцызм, рамантызм, імпрэсіянізм, экспрэсіянізм і інш.) — з’ява грамадска-гістарычная. Паняцце «стыль» выкарыстоўваюць і ў дачыненні да пэўнай нац. М. (італьянскі, рускі), да

творчасці асобнага кампазітара. Вывучае М. музыказнаўства. У першабытным грамадстве М. мела дапаможнае значэнне, была неад’емнай ад прац. працэсаў і магічных дзействаў, сінкрэтычна звязаная з паэзіяй і танцам. Паступова, y непарыўнай сувязі з эвалюцьмй форм працы і побыту вылучалася як асобны від мастацтва. Краіны стараж. цывілізацый (Егіпет, Грэцыя, Рым, Кітай, Індыя) мелі развітое муз. мастацтва, y т.л. прафесійнае. У сярэдневяковай Еўропе інтэнсіўна развівалася песенная, інстр. быт. і прафесійная М. Напачатку цэнтрамі прафес. М. былі саборы і манастыры. У краінах Усходу акгывізавалася прыдворнае і быт. музіцыраванне. Паваротны этап y станаўленні еўрап. М. — эпоха Адраджэння, калі расквітнелі жанры месы, матэта, мадрыгала, рэквіема, напісаныя ў традыцыях поліфаніі «строгага стылю», зарадзіліся многія жанры М., y т.л. onepa, араторыя, кантата, пачала складвацца сістэма прафес. музычнай адукацыі, удасканальвалася нотнае пісьмо. У 1-й пап. 18 ст. дасягнула кульмінацыі мастацтва поліфаніі (І.С.Бах). У 18 ст. сфарміраваліся асновы класічнай гармоніі, оперныя і інстр. формы, y т.л. сімфонія, канцэрт, саната, выпрацаваўся класічны склад аркестра, зарадзіліся нац. муз. школы. Уэдым муз. творчасці звязаны з антыфеадальным дэмакр. рухам (Бах, Г.Ф.Гевдэль, К.В.Глюк, І.Гайдн, В.А.Моцарт), з франц. рэвалюцыяй 1794, ідэі якой яскрава ўвасоблены ў творчасці Л.Бетховена. Класіцызм, рамантызм, інш. стылявьм плыні, a таксама нац. школы, што складваліся на аснове нац. муз. традыцый, узбагачалі сусв. муз. культуру. Найб. значныя дасягненні нац. школ y 19 ст. звязаны з творчасцю Ф.Шуберта (Аўстрыя), К.М.Вебера, Р.Шумана, І.Брамса, Р.Вагнера (Германія), Г.Берліёза, Ж.Бізэ (Францыя), Дж.Расіні, Дж.Вердзі (Італія), Ф.Шапэна, С.Манюшкі (Польшча), Ф.Ліста, Ф.Эркеля (Венгрыя), Э.Грыга (Нарвегія), А.Дворжака, Б.Сметаны (Чэхія). Вял. роля ў развіцці М. належыць рус. нац. школе, станаўленне і росквіт якой прыпадае на 19 ст. (М Глінка, АДаргамыжскі, М.Балакіраў, АБарадзін, М.Мусаргскі, М.Рымскі-Корсакаў, П.Чайкоўскі, С.Танееў, А.Глазуноў і інш.). У канцы 19 — пач. 20 ст. ў зах.-еўрап. М. сфарміраваліся новыя тэндэнцыі, y выніку якіх адбылася дыферэнцыяцыя аўтарскіх стыляў, y т.л. імпрэсіянізм (К.Дэбюсі, М.Равель), верызм (П.Масканьі, РЛеанкавала), неарамантызм (Г.Малер, Р.Штраус) і інш. Значнае месца ў гэтым рэчышчы займае творчасць рус. кампазітараў А.Скрабіна, І.Стравінскага. Глыбокія змены адбыліся ў гукавышынных сістэмах (Б.Бартак, А.Анегер, Ф.Пуленк, К.Орф, К.Шыманоўскі, Л.Яначак, Б.Марціну, Б.Брытэн, А.Шонберг, А.Веберн, Ч.Айвз, А.Месіян і інш.), што абумовіла існаванне разнастайных стылявых плыняў y М. 20 ст. Традыцыі рус. кампазітарскай

школы развівалі Глазуноў, С.Рахманінаў, М.Метнер, С.Пракоф’еў, Дз.Шастаковіч, М.Мяскоўскі, Г.Свірыдаў, Р.Гліэр, А.Хачатуран, Ц.Хрэннікаў і інш. Значнае месца ў сусв. муз. мастацтве займае творчасць Р.Шчадрына, Э.Арцем’ева, С.Сланімскага, Э.Дзянісава, А.Шнітке, С.Губайдулінай. Пра гісторыю развіцця нац. М. гл. раздзелы Музыка ў арт. пра дзяржавы, напр., пра бел. М. ў арт. Беларусь. Літ.: Л н в а н о в а Т.Н Мсторяя западноевропейской музыкя до 1789 г. Ч. 1— 2. 2 язд. М., 1982— 83; Я е ж. Мз нсторнн музыкн н музыкознання за рубежом. М., 1981; Г р у б е р Р.Н. Нсторяя музыкальной культуры. T. I— 2. М.; Л., 1941— 59; Нсторня русской музыкя: В 10 т. T. 1—6. М , 1983—89; Нстормя музыкм народов СССР. T. 1—7. М., 1970—97. Т.А.Дубкова.

МУЗЬІКА, назва народнага скрыпача, пашыраная на тэр. Беларускага Паазер’я. У інш. этнакульт. рэгіёнах сінонімы М. — «скамарох» (Магілёўшчына), «іграч» (Міншчына). М. спрадвеку адыгрываў значную грамадскую ролю ў жыцці бел. вёскі, выконваў сакральнамагічную функцыю ў розных каляндарна-земляробчых (калядных, валачобных, купальскіх і інш. абходах) і сямейна-родавых (асабліва вясельных) абрадах, a таксама эмац.-псіхал. функцыю стваральніка і носьбіта радаснага настрою ў час усіх сямейных і агульнавясковых урачыстасцей (бяседы, ігрышчы, танцы). 'М. звычайна тураваў спевам, разам з інш. інструменталістамі іграў песні, танцы, маршы. Ігру на скрыпцы спасцігаў самавукам («сам па сабе»), y сям’і або ў славутага мясц. выканаўцы. Паводле нар. уяўленняў, сапраўдны М. — чараўнік, які валодае звышнатуральнай сілай уздзеяння на ўвесь навакольны свет. Вобраз М. ўвасоблены ў шматлікіх нар. казках і легендах, выслоўях і песнях, творах бел. л-ры («Сымон-музыка» Я.Коласа, «Музыка» М.Багдановіча, «Страшная музыкава песня» М.Гарэцкага) і выяўл. мастацтва (М.Шагал, Я.Драздовіч). У наш час назву «M.» часам пераносяць і на гарманіста. І.Дз.Назіна. МУЗЫКАЗНАЎСТВА, навука пра музыку\ галіна мастацтвазнаўства. Падзяляецца на некалькі асобных узаемазвязаных дысцыплін адпаведна разнастайнасці форм музыкі і жыццёвых функцый, якія яны выконваюць, або выбранаму аспекту разгляду муз. з’яў. Аснова класіфікацыі М. — падзел на гіст. і тэарэт. галіны адпаведна выкарыстанню гіст. і лагічнага метадаў даследавання, аднак вывучэнне рэальных працэсаў маст. творчасці часта патрабуе сінтэзу названых метадаў. Гістарычнае М. вывучае гісторыю музыкі як маст. прадэс, развіццё нац. муз. культур, жанры музыкі, дзейнасць кампазітараў; уключае муз. крыніцазнаўства, папеаграфію і тэксталогію. Тэарэт. М. даследуе гармонію, поліфанію, мелодыку, рытміку, метрыку, інструментоўку, форму музычную. Асобныя гапіны М. — этнамузыкалогія, тэорыя і гісторыя выка-

нальніцкага мастацтва, муз. сацыялогія, псіхалогія, крытыка. Тэарэт. асэнсаванне пытанняў музыкі пачалося ў краінах стараж. цывілізацый — Асірыі, Вавілоне, Егіпце, Ютаі, Індыі. У Стараж. Грэцыі зарадзілася вучэнне аб этасе, муз. ладах і гукарадах, рытме, інтэрвалах. У эпоху Адраджэння асэнсаваны асновы танальнай гармоніі, перагледжана вучэнне аб ладах, падкрэслена асаблівае значэнне іанійскага (мажор) і эалійскага (мінор) ладоў. ЦжЦарліна вызначыў 2 віды трохгуччаў y залеЖнасці ад становішча ў іх вял. тэрцыі і стварыў перадумовы для ўстанаўлення паняццяў меладычнага і гарманічнага мажору і мінору, даў практычныя ўказанні па тэхніцы поліфанічнага пісьма, суадносін тэксту і музыкі. У 17 ст. паявіліся працы энцыклапедычнага характару па муз.-тэарэт., акустычных і эстэт. праблемах. Важны этап y фарміраванні М. як навукі — эпоха Асветніцтва. Канчаткова як самаст. навука, што вырашае асаблівыя задачы і валодае ўласнымі метадамі даследавання, М. склалася ў 20 ст. У Расіі М. развівалася з канца 17 ст. ў працах І.Коранева («Мусікія», 1660-я г.) і М.Дылецкага («Граматыка мусікійская*, 1670-я г.), дзе зроблена спроба стварыць рацыяналістычна стройнае вучэнне, і інш. У 18 ст. пачалася распрацоўка пытанняў, звязаных са станаўленнем і развіццём свецкай нац. муз. культуры. У 19 ст. ў артыкулах У.Адоеўскага і інш. закрануты пытанні пра народнасць музыкі, адметныя рысы рус. муз. школы і яе адносіны да інш. нац. школ. Росквіт рус. класічнага М. звязаны з дзейнасцю A Сярова (увёў тэрмін «М.»), У Стасава, Т.Лароша. Шмат прац прысвяцілі М. кампазітары М.Глінка, П.Чайкоўскі, М.РымскіКорсакаў, С.Танееў і інш. У 1920-я г. створаны спец. навук. ўстановы для распрацоўкі фундаментальных праблем тэорыі і гісторыі музыкі.

М УЗЫ КАЗНАЎСТВА

15

фес. музыкі (1925), арганізацыя сімф. аркестра (1928) і опернага т-ра (1933). Характэрнымі жанрамі муз. публіцыстыкі 1930-х г. былі творчы партрэт і нарыс. У канцы 1940-х—50-я г. даследаваліся пытанні прафес. муз. творчасці і нац. выканальніцкай культуры. Апублікаваны брашуры і нарысы пра бел. музыку (І.Нісневіч, Б.Смольскі, Г.Цітовіч), яе вядучыя жанры (С.Нісневіч, В.Сізко), муз. калектывы (Л.Мухарынская, Б.Смольскі, І.Жыновіч). Распрацоўваліся эстэт. праблематыка нац. музыкі, актуальныя пытанні бел. муз. творчасці, опернай драматургіі, лібрэта, муз. мовы, узаемаадносін прафес. і нар. музыкі. Да 1960-х г. вызначыліся кірункі, звязаныя з распрацоўкай тэарэт. асноў нац. мастацтва. У працах абагульняльнага характару бел. музыка разглядалася ў некалькіх аспектах: нац. нар. музыка, муз. культура Беларусі ад сярэднявечча да 20 ст., сучасная бел. муз. творчасць і выканальніцтва, эстэт. праблемы нац. муз. мастацтва і інш. Цэнтрамі н.-д. думкі сталі кафедры гісторыі і тэорыі музыкі Бел. дзярж. кансерваторыі (цяпер Бел. акадэмія музыкі) і створанага ў 1957 аддзела музыкі Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, грамадска-публіцыстычнай — Саюз кампазітараў Беларусі. Даследаванні ў галіне музыкі праводзяцца таксама на муз,На Беларусі муз. жыццё гарадоў y пед. ф-це Бел. дзярж. пед. ун-та імя 19 — пач. 20 ст. давала шмат матэрыя- М.Танка і Бел. ун-це культуры. У лаў для развіцця муз. крытыкі. Артыку- 1960—90-я г. апублікаваны манаграфіі, лы і нататкі пра муз. жыццё ў газ. выдадзены зборнікі навук. прац па гіс«Мннскне губернскне ведомостн», «Вн- торыі нац. муз. культуры, y т.л. «Гістотебскне губернскне ведомостн», «Мнн- рыя беларускай савецкай музыкі» скнй лмсток», «Северо-Западный край», (1971), «Гісторьм беларускай музыкі» «Наша ніва» і інш. мелі пераважна ін- (1976). Раздзелы пра бел. прафес. музыфарм. характар і найчасцей былі звяза- ку ўвайшлі ў грунтоўнае выданне Ін-та ны з пытаннямі выканальніцтва, хоць y гісторыі мастацтваў Мін-ва культуры некат. матэрыялах вьмвіўся зварот да СССР «Гісторыя музыкі народаў нац. музыкі, прапанавана праграма СССР» (т. 1—7, 1970—97). Фундаменстварэння бел. кірунку ў муз. культуры. тальны характар мае праца Ін-та масУ пач. 20 ст. спробы творчага асэнса- тацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору вання пытанняў мўз. мастацтва разгля- Нац. АН Беларусі «Музычны тэатр Бедаліся ў арт. М.Багдановіча, Я.Купалы, ларусі» (кн. 1—4, 1990—97; Дзярж. Я.Коласа, М.Гарэцкага, Ц.Гартнага, прэмія Беларусі 1998 за кн. 2—4). У З.Бядулі. У 1920-я г. фарміраваліся пра- вывучэнні творчых працэсаў сучаснай пагандысцка-асв. тэвдэнцыі ў М. У арт. бел. муз. культуры важнае значэнне меЮДрэйзіна і інш. абагульнены некат. ла выданне зборнікаў праблемных арновыя з’явы, што ўзніклі ў грамадскім тыкулаў «Музычная культура Беларусжыцці. У 1926 выдадзены слоўнік Дрэй- кай CCP» (М., 1977), «Пытанні тэорыі і зіна «Музычньм тэрміны». У канцы гісторыі музыкі», «Зборнік артыкулаў 1920 — пач. 1930-х г. y друку шырока па музычнаму мастацтву» (абодва 1976), асвятляліся пытанні музычнай адука- «Пытанні музыказнаўства» (1981), «Бецыі, выдаваліся падручнікі і навуч. да- ларуская савецкая музыка на сучасным паможнікі, y т.л. «Музычная пісьмен- этапе: Тэарэтычньы нарысы» (1990), насць» В.Яфімава, «Пачатковая тэорыя «Пытанні культуры і мастацтва Беларумузыкі» М.Мацісона, уступныя арт. да сі» (вып. 1— 13, 1982—94), a таксама зб. бел. опер і балетаў з нотнымі фрагмен- «Музыка нашых дзён» (з 1969; з 1975 тамі; працягвалася вывучэнне нар. муз. наз. «Беларуская музыка»), Істотны творчасці. Актывізавалася і даследчая ўклад y даследаванне творчых працэсаў дзейнасць. У 1930-я г. ўзбагацілася бел. музыкі (асобных жанраў, пытанняў жанравая палітра музыказнаўчых прац, муз. сгылю, форм, тэматызму, выкапаявіліся артыкулы аналітычнага харак- рыстання фальклору ў творчасці кампатару. Станаўленню М. садзейнічалі шы- зітараў, прынцыпу праграмнасці, праброкая дыскусія пра развідцё бел. пра- лемы нац. і інтэрнацыянальнага і інш.)

16

МУЗЫКАЛЬНАЯ

зрабілі музыказнаўцы С.Нісневіч, Н.Юдзеніч, Сізко, Г.Куляшова, Т.Дубкова, Г.Глушчанка, К.Сцепанцэвіч, Т.Шчарбакова, І.Назіна, Р.Аладава, Л.Сцяпура, В.Савіцкая, А.Друкт, Р.Сергіенка, Т.Ляшчэня, Т.Шчэрба, В.Антаневіч, А.Смагін, Н.Юўчанка, Т.Дзядзюля, Э.Алейнікава, А.Карпілава і інш. Выдадзены працы пра творчасць бел. кампазітараў, выканаўцаў і муз. калектываў (I. і С.Нісневічы, Л.Мухарынская, Куляшова, Дубкова, І.Зубрыч, A. Ракава, Дз.Жураўлёў, Н.Калеснікава, Л.Аўэрбах), біябібліягр. даведнікі «Кампазітары Савецкай Беларусі» (1966) і «Саюз кампазітараў БССР» (1978) Жураўлёва, «Кампазітары Беларусі» Т.Мдывані і Сергіенка (1997). 3 1970 выходзіць шматтомнае навук. выданне бел. фальклору «Беларуская народная творчасць». 3 1980-х г. распрацоўваеша праблематыка муз. культуры Беларусі ад старажытнасці да 19 ст., даследуецца царк. музыка Беларусі [Л.Касцюкавец, B. Дадзіёмава, В.Пракапцова (Масленікава), А.Капілаў, А.Ахвердава, ТЛіхач, У.Неўдах]. Узбагацілася тэарэт. л-ра па праблемах нар. музыкі (Г.Цітовіч, В.Ялатаў, Мухарынская, З.Мажэйка, Т.Якіменка, Т.Варфаламеева), ствараецца вучэбная л-ра па бел. музыцы і бел. нар. творчасці для муз. навуч. устаноў розных узроўняў. Развіваецца эстэт. праблематыка (А.Ладыгіна), даследуюцца пытанні тэорыі опернага (Куляшова) і сімф. (Дубкова) жанраў, гукавышыннай арганізацыі сучаснай музыкі (Сергіенка). Распрацоўваюцца гісторыка-тэарэт. праблемы рас., сав., зарубежнай музыкі (Глушчанка, Шчарбакова, Друкт, М.Шыманскі, Мдывані, Б.Златавярхоўнікаў, Н.Сцяпанская, А.Гарахавік, К.Дулава і інш.), муз. сацыялогіі, адукацыі, псіхалогіі, методыкі выкладання, выканальніцкага майстэрства. Бел. музыказнаўцы ўдзельнічаюць y муз. жыцці Беларусі, вядуць муз.-асв. працу, займаюцца крытычнай дзейнасцю, выступаюць y перыяд. друку, на тэлебачанні і радыё, з 1990-х г. удзельнічаюць y міжнар. канферэнцыях і сімпозіумах, супрацоўнічаюць y замежных энцыклапедычных выданнях і інш. Літ:. С е р о в А.Н. Музыка, музыкальная наука, музыкальная педагогака //С еров А.Н. Мзбр. статьн. М., 1957. Т. 2; Г л е б о в Н г о р ь [Асафьев Б.В.]. Теоряя музыкально-ясторнческого процесса, как основа музыкально-ясторяческого знаняя //Задачн я методы мзучення нскусств. Пг., 1924; Р ы ж к м н Н , М а з е л ь Л. Очеркн по ясторнм теоретмческого музыкознання. Вып I— 2. М.; Л., 1934— 39; Ц у к к е р м а н В. О теоретяческом музыкознаннн / / Цуккерман В. Музыкально-теоретнческме очеркн н этюды. М., 1970; Музыказнаўства //Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; Д y б к о в a Т.А. Некаторыя пытанні развіцця беларускай эстзоыкі і музычнай крытыкі //М узы ка нашых дзён. Мн., 1974; Методологнческне проблемы музыкознаняя. М., 1987; Белорусская музыка 1960— 1980 гг. Гл. 4. Мн., 1997; Белорусская этномузыкологня: Очеркн нстормн (XIX—XX

вв.). Мн., 1997; Гл. таксама літ. пры арт. Эт-

намузыкалогія.

Р.М.Аладава, Г.С.Глушчанка.

«МУЗЫКАЛЬНАЯ АКАДЁМНЯ», штоквартальны музычны навук.-тэарэт. і крытыка-публіцыстычны часопіс. Выдаецца з 1933 y Маскве на рус. мове, да 1992 наз. «Советская музыка». Асвятляе падзеі муз. культуры Расіі і замежных краін. Mae рубрыкі: «Духеўная культура Айчыны», «Спадчына», «Пра музыку, пра сябе», «Па гарадах Расіі», «На скрыжаванні мастацтваў», «Гістарычньы эцюды», «За рубяжом» і інш. Змяшчае праблемныя навук.-тэарэт. матэрыялы, дыскусійныя артыкулы, пераклады, рэдкія і архіўныя дакументы, звесткі пра творчасць кампазітараў, фестывалі, конкурсы, прэм’еры, нотныя і муз.-бібліягр. выданні і інш. У розньм гады ў часопісе друкаваліся бел. кампазітары: Г.Вагнер, Г.Гарэлава, У.Дарохін, С.Картэс, В.Кузняцоў, І.Лучанок, Р.Пукст, Ю.Семяняка, Я.Цікоцкі, Л.Шлег, М.Шчаглоў, музыказнаўцы Р.Аладава, Т.Дубкова, І.Зубрыч, А.Ладыгіна, З.Мажэйка, Т.Мдьшані, Л.Мухарынская, І.Назіна, І.Нісневіч, А.Ракава, К.Сцепанцэвіч, Т.Шчарбакова, Н.Юдзеніч і ІНШ. Т.А.Цітова. «МУЗЫКАЛЬНАЯ ЖНЗНЬ», музычны крытыка-публ іцыстычны ілюстраваны часопіс. Выдаецца з 1957 y Маскве на рус. мове 2 разы на месяц. Разлічаны на аматараў музыкі і самадз. музыкантаў. Змяшчае матэрыялы па эстэт. праблемах муз. мастацтва, гутаркі аб творах класічнай і сучаснай музыкі, інтэрв’ю з вядомымі муз. дзеячамі і выканаўцамі, іх творчыя партрэты, рэцэнзіі на канцэрты і муз. спектаклі, водгукі на новыя кнігі; ноты, грампласцінкі, песні і інстр. творы рас. і інш., y т.л. бел., кампазітараў, папулярныя творы муз. класікі. У часопісе асвятляецца развіццё бел. муз. культуры, дзейнасць навуч. і культ. устаноў (№ 20 за 1982 прысвечаны музыцы Беларусі). На яго старонках выступалі бел. кампазітары і музыказнаўцы Р.Аладава, Э.Алейнікава, У.Алоўнікаў, В.Антаневіч, Г.Глушчанка, Т.Дубкова, І.Зубрыч, І.Лучанок, Л.Мухарынская, І.Нісневіч, Р.Сергіенка, В.Сізко, Б.Смольскі, Л.Сцяпура, Г.Цітовіч, Т.Шчарбакова і інш. Т.А.Шчарбсіковсі.

МУЗЫЧНА-ЭТНАГРАФІЧНАЯ КАМІСІЯ, грамадска-навуковая арг-цыя, якая вывучала муз. фальклор народаў Расіі. Існавала ў 1901—21. Засн. ІА.Янчуком (яе нязменны кіраўнік) пры этнагр. аддзеле Т-ва. аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі пры Маскоўскім ун-це. У рабоце камісіі ўдзельнічалі М.Рымскі-Корсакаў, С.Танееў, Дз.Аракішвілі, А.Грачанінаў, М.Іпалітаў-Іванаў, А.Кастальскі, Я.Лінёва, А.Лістападаў, М.Лысенка, М.Пятніцкі, Б.Яворскі і інш. Наладжвала песенныя экспедыцыі, рэгулярныя публічныя этнагр. канцэрты (выконваліся і бел. песні), выдавала «Працы...» (1906, 1907, 1911, 1912). Фалькларыстычную дзейнасць спалучала з грамадска-асвет-

най (арганізацыя хар. гурткоў для рабочых, Нар. кансерваторыі, 1906; Муз. вучылішча пад кіраўніцтвам А.Маслава, час. «Музыка н жнзнь», 1908— 12). Пастаянна цікавілася лёсам бел. нар. музыкі: заахвочвала збіральнікаў фальклору, рэцэнзавала песенныя зборнікі (у т.л. вып. «Беларускага зборніка» Е.Раманава, 1910), стымулявала стварэнне апрацовак бел. нар. песень, публікавала іх y сваіх «Працах». Сабрала каля 700 бел. напеваў; з 1909 дапамагала муз. матэрыяламі арганізатарам бел. канцэртаў y Вільні. На аснове камісіі створана этнагр. секцыя Дзярж. ін-та муз. навукі. Літ:. Я н ч у к Н.А. Запяска об нзученнн народной песнн н музыкн н о деятельностн Московской музыкально-этнографнческой комнсснн. М., 1905; Н і с н е в і ч С. Да гісторыі збірання, вывучэння і выкарыстання беларускіх народных напеваў / / Музыка нашых дзён. М н., 1971. Л.С. Мухарынская.

МУЗЬІЧНАЯ АДУКАЦЫЯ, сістэма прафесійнага навучання музыкантаў розных спецыяльнасцей (кампазітары, выканаўцы, педагогі, музыказнаўцы), якая забяспечвае набыццё імі ведаў і навыкаў, неабходных для муз. дзейнасці. На Беларусі складаецца з 3 ступеняў: пачатковай — 7-гадовыя дзіцячыя муз. школы і школы мастацтваў; сярэдняй спецыядьнай — 4-гадовыя муз. і муз пед. вучылішчы, вучылішчы мастацтваў, каледжы, 12-гадовыя ліцэі пры кансерваторыях і акадэміях музыкі; вышэйшай — кансерваторыі, акадэміі музыкі, ф-ты музыкі ін-таў мастацтваў, муз.-пед. ф-ты пед. ін-таў і ун-таў, ун-ты культуры, a таксама магістратура, асістэнтура-стажыроўка (для выканальніцкіх спецыяльнасцей) і аспірантура. На Беларусі ўзнікненне пач. форм М.а. звязана з дзейнасцю цэркваў, манастыроў (Сафійскі сабор, 2-я пал. 11 ст.; Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку, Благавешчанская ў Віцебску, Барысаглебская ў Гродне, усе 12 ст., і інш.,) — гал. асяродкаў пісьменнасці таго часу, пры якіх існавалі школы. 3 16 ст. пэўнае значэнне ў пашырэнні М.а. мелі брацкія шкалы і вучылішчы (у Мінску, Брэсце, Магілёве, Пінску), езуіцкія бурсы і калегіумы (Полацк, Нясвіж, Мінск і інш ). Адметная рыса муз. культуры Беларусі 18 ст. — дзейнасць прыватнаўласніцкіх т-раў і створаных пры іх аркестраў і капэл, для якіх кваліфікаваныя кадры рыхтавалі муз. школы, y т.л. Нясвіжская, Слуцкая, Слонімская, Шклоўская (гл. адпаведныя арт.), Гродзенская музычна-тэптральная школа Тызенгаўза. 1-я пал. 19 ст. адзначана разнастайнасцю форм калектыўнага і індывід музіцыравання, пашыранага пераважна ў навуч. установах Мінска, Віцебска, Брэста, Гродна, Магілёва, Бабруйска і інш. М.а. набыла больш сістэматычны характар. Адкрыты муз. школы ў Гомелі (1830; пры ёй дзейнічаў духавы аркестр, кіраўнік школы і арк. Т.Сіпайла), y Мінску (1840) на чале з В.Стафановічам (рыхтавала музыкантаў для аркестра). У 1820—50-я г. значную ролю ў пашырэнні муз. ведаў адыгралі жаночыя пансіёны — агульнаадук. прыватныя навуч. ўстановы, y т.л. пансіёны М Мантэграндзі, Д.Стафановіча, Цаханскай, Ш нейдэр y Мінску, Мацэёўскага і Багдановічаў y Пінску, А.Петрашэнь y Гомелі, Яноўскай y Віцебску, Полацку, Гейдэль y Слуцку, Беера ў Мсціславе, Шастакоўскай y Брэсце і інш. Пэўную ролю ў М.а. апыгралі музычныя таварыствы, a таксама прыватныя ўрокі кваліфікаваных ne-

дагогаў — ураджэнцаў Беларусі, якія скончылі Пецярбургскую, Маскоўскую, Варшаўскую, Кёльнскую кансерваторыі. Працавалі таксама Мінская вакпльная студыя Муранскай, Мінская музычная школа Шацкінай, Магілёўская муз. школа М.Пячкоўскай (з 1886), Мінскае вучшішча арганістаў. У пач.

20 ст. арганізаваны курсы сольных спеваў Ю.Рэйдэр y Магілёве (1902), Мінскае музычнае вучылішча, муз. школа С.Захарына ў Гомелі, муз. класы пры Віцебскім аддзяленні Рус. муз. т-ва (1915). У 1920-я г. арганізоўваліся самадз. гурткі, студыі, выканальніцкія калектывы; уводзілася выкладанне музыкі як абавязковага прадмета ў агульнаадук. школах; пашыралася канцэртна-асв. дзейнасць музыкантаў. У ліку першых прафес. муз. устаноў на Беларусі былі народныя кансерваторыі, y тл. ў Віцебску (1918), Гомелі і Мінску (1919), Бабруйску (1921). Важнае значэнне мела арганізацыя музычных школ, тэхнікумаў y Віцебску (1922), Мінску (1924) і інш., якія пазней перайменаваны ў вучылішчы і каледжы (гл.

Музычныя вучшішчы, Магілёўскае музычнае вучылішча імя М.Рымскага-Корсакава, Мінскае музычнае вучылішча імя Глінкі, Маладзечанскае музычнае вучылішча імя М.К.Агінскаго). У 1932 y Мінску адкрыта Бел. кансерваторыя (з 1992 Беларуская акадэмія музыкі). У 1999/2000 навуч.г. працуюць: Бел. акадэмія музыкі і Рэсп. вучэбны комплекс гімназія-каледж пры ёй, 9 муз. вучылішчаў, 2 каледжы (Брэсцкі музычны і Гомеяьскі мастацтваў), Бел. рэсп. вучэбны комплекс гімназія-каледж мастацтваў імя І.В.Ахрэмчыка (гл. Беларускі ліцзй мастацтва), Магілёўскі ліцэй музыкі і харэаграфіі, 526 дзіцячых муз. школ і школ мастацтваў, 4 вучылішчы мастацтваў (Мінск, Пінск, Гродна, Віцебск), Магілёўскае вучылішча культуры імя Н.Крупскай, Беларускі універсітэт культуры, муз.-пед. ф -т Бел. дзярж. пед. ун-та імя М.Танка, пед. ф -т Бел. акадэміі музыкі ў Магілёве.

Лт В первые годы советского музыкального стронтельства Л., 1959; Нз нсторнм советского музыкального образовання: Сб матерналов н док., 1917— 1927. Л., 1969; А с а ф ь е в Б.В. Йзбранные статьн о музыкальном просвешеннн н образованнн. 2 нзд. Л., 1973; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; Вопросы музыкальной педагогякк. Вып. 1—7. М., 1979— 86; О р л о в а Е.М. Мстоднческне заметкн о музыкальнонсторнческом образованмн в консерваторнях. М, 1983; Л а г у т н н А.Н Основы педагогнкн музыкальной школы. М., 1985; М а л ь д з і с A Таямніцы старажытных сховішчаў. Мн., 1974; Х а р л а м п о в м ч К. Западнорусскме православные школы XVI н начала XVII в. ... Казань, 1898; М а с л е н і к а в а В.П. Музычная адукацыя ў Беларусі. Мн., 1980; Я к о н ю к В.Л. Музыкант. Потребность. Деятельность. Мн., 1992; П р a к a п цова В.П. Мастацкая адукацыя ў Беларусі Мн., 1999 В.ППракапцова

МУЗЬІІЧНАЯ КАМЁДЫЯ, музычнасцэнічны твор, пабудаваны на камедыйнай аснове. Тэрмін «М.к.» выкарыстоўваюць і для абазначэння такіх блізкіх жанраў як опера-буфа, камічная опера, камедыя-балет, аперэта (часам як сінонім), зінгшпіль, танадылля, вадэвіль, мюзікл. Ад класічнай аперэты адрозніваецца менш разгорнутай муз. драматургіяй (хоць устаўныя інтэрмедыйныя нумары могуць быць дастаткова працяглымі), выкарыстаннем сучасных песенных і танц.-быт. жанраў. У 17 ет. «М.к» — адно з абазначэнняў італьян. оперы. Як самаст. жанр муз. т-ра склалася на мяжы 19— 20 ст. і зацвердзілася 11 сярэдзіны 20 ст. Існуе ў многіх народаў і,

як нравіла, мае нар. песенна-танц. аснову. У Расіі М.к. фарміравалася на аснове традыцый нар. быт. камедыі і фарса, рус. камічнай оперы 18 ст., вадэвіля і зах.-еўрап. класічнай аперэты з выкарыстаннем іх вобразна-выразных сродкаў. У 20 ст. ў гэтым жанры працавалі Б.Аляксандраў («Мая Гюзель», «На беразе Амура»), КЛІстоў («Севастопальскі вальс»), Ю.Мілюцін («Ціхае сямейства», «Ліхтары-ліхтарыкі*), А.Фельцман («Паветраны замак») і інш. М.к. можа мець рысы традыц. відаў муз. т-ра ці тых, што развіваюцца, набліжаюцца да оперы (напр., азерб. твор «Аршын мап апан» У.Гаджыбекава вызначаны аўтарам як камічная опера).

На Беларусі муз.-камедыйны характар мелі інтэрмедыі школьнага тэатра, многія сцэны лялечнага т-ра, y прыватнасці батлейкі. У 1-й пал. 20 ст. відавочнай муз.-камедыйнай накіраванасцю вызначаліся ледшыя спектаклі драм. т-раў, y т.л. «Каваль-ваявода» Е.Міровіча з муз. У.Тэраўскага і Л.Маркевіча (1925), «Простыя сэрцы» С.Заяіцкага, С.Розанава і М.Міцкевіча з муз. В.Сакалова-Фядотава (1929), «Цудоўная дудка» В.Вольскага з муз. М.Шчаглова (1939). У 1930—40-я г. паявіліся М.к. на антырэліг. («Кухня святасці» Я.Цікоцкага, 1931), с.-г. тэматыку з вял. колькасцю нар. песень і танцаў («Коксагыз» М.Чуркіна, 1939; «Зарэчны барок» С.Палонскага і М.Іванова, 1940). У 1970—80-я г. створаны М.к., вызначаныя як «народная» («Паўлінка» Ю.Семянякі, паст. 1973; «Несцерка» Р.Суруса, 1975; «Калі заспявае певень» А.Чыркуна, 1988), як «гераічная» («Пяе «Жаваранак» Семянякі, паст. 1969; «Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані, 1982; «Судны час» Суруса, 1984), як «М.к » («Мільянерка» Я.Глебава, 1986). Блізкая да жанру М.к. пастаноўка «Ідыліі» паводле В.Дуніна-Марцінкевіча ў Нац. т-ры імя Я.Купалы (1993), вызначаная як пастараль (кампазітар У.Кур'ян, з выкарыстаннем музыкі С.Манюшкі, М.К.Агінскага, Ф.Шапэна). Пераважная большасць М.к. на Беларусі ставіцца ў Дзяржаўным тэатры музычнай камедыі Рэспублікі Беларусь (з 1999 Дзярж. муз. т-р Рэспублікі Беларусь). Н.А. Юўчапка.

МУЗЬІЧНАЯ Ф0РМА, гл. Форма музычная. МУЗЫЧНЫ MÔMAHT, невялікая інструментальная, пераважна фп. п’еса. Характарызуецца непасрэднасцю, амаль імправізацыйнасцю выказвання. Як і інш. рамант. творы малых форм (экспромт, накцюрн, прэлюдыя) вытрыманы ў адным настроі. Назва з’явілася пасля публікацыі 6 фп. мініяцюр Ф. Шуберта (1828). Віртуознасць канцэртнага тыпу набыў y творчасці С.Рахманінава (6 М.м., 1896). МУЗЫЧНЫ ФІЛЬМ, твор кіна-, тэлеі відэамастацтва, y якім музыка з’яўляецца вядучым фактарам драматургіі, выконвае важнейшыя сэнсавыя і кампазіцыйныя функцыі, вызначае жанравую і стылістычную прыналежнасць фільма. Першыя М.ф. ўзніклі ў ЗШ А ў 1920— 30-я г. з пачаткам гукавога кіно («Спявак джазу»,

МУЗЫЧНЫ

17

1927, рэж. А.Кросленд; «Мелодыі Брадвея», 1929, рэж. Г.Боман). Сярод асн. жанраў М.ф. муз. кінакамедыя, фільм-рэвю, муз.-біягр. фільм, кінаканцэрт, кінааперэта, кінабалет, кінаопера. Сярод найб. значных М.ф. сав. кіно: «Вясёлыя рабяты» (1934), «Цырк» (1936), «Волга-Волга* (1938), «Светлы імлях» (1940; рэж. усіх Р.Аляксандраў, кампазітар ІДунаеўскі), «Багатая нявеста» (1938), «Кубанскія казакі» (1950, кампазітар абодвух Дунаеўскі), «Трактарысты» (1939, кампазітары браты Пакрас), «Свінарка і пастух» (1941, кампазітар Ц.Хрэннікаў; рэж. усіх І.П ыр’еў), a таксама фільмы І.Саўчанкі, А.Іваноўскага, Р.Рашаля, Э.Разанава і інш.

У бел. кіно створаны М.ф.: «Дзяўчына спяшаецца на спатканне», «Шукальнікі шчасця» (абодва 1936; рэж. адпаведна М.Вернер, У.Корш-Саблін), «Канцэрт Бетховена» (1937, рэж. М.Гаўронскі і У.Шмітгоф), «Маё каханне» (1940), «Новы дом» (1947, рэж. абодвух Корш-Саблін, кампазітар усіх І.Дунаеўскі, апошняга разам з І.Любанам), «Нашы суседзі» (1957, рэж. С.Сплашноў, кампазітар Б.Макравусаў), «Саша-Сашачка» (1967, рэж.

B. Чацверыкоў, кампазітар Я.Глебаў), «Раскіданае гняздо» (паводле Я.Купалы, 1981), рэж. БЛуцэнка, кампазітар C. Картэс), «Наш чалавек y Сан-Рэма» (1991, рэж. А.Яфрэмаў, кампазітар А.Несцераў), a таксама тэлевізійныя «Пасля кірмашу» (паводле «Паўлінкі» Я.Купалы), «Веснавая казка» (абодва 1972, рэж. Ю.Цвяткоў, кампазітар Глебаў) і інш., тэлеопера «Ранак» (паводле А.Куляшова, 1968, рэж. В.Карпілаў, кампазітар Г.Вагнер), тэлеэкранізацыі опер «У пушчах Палесся» А.Багатырова (1982), «Сівая легенда» (1986) і «Францыск Скарына» (1990) Дз.Смольскага (рэж.-пастаноўшчык усіх Г.Нікалаеў), першай бел. дзіцячай оперы «Марынка» Р.Пукста (1983, рэж. А.Малчанаў). У жанры тэлемюзікла, які спалучае драматургію, музыку, вакал і харэаграфію, створаны фільмы-казкі рэж. Л.Нячаева — «Прыгода ў горадзе, якога няма» (1974, кампазітар Картэс), «Прыгоды Бураціна» (1975), «Пра Чырвоны Капялюшык» (1977, кампазітар абодвух А.Рыбнікаў), «Прададзены смех» (1981, кампазітар М.Дунаеўскі), «Казка пра зорнага хлопчыка» (1983, кампазітар Рыбнікаў), «Рыжы, шчыры, закаханы» (1984), «Пітэр Пэн» (1987, кампазітар абодвух І.Яфрэмаў) і інш. 3 канца 1970-х г. паявіліся першыя відэафільмы: відэамюзікл «Гэты доўгі кароткі час» (рэж. У.Арлоў, муз. Глебава, В.Раінчыка), відэабалет «Тры пальмы» (абодва 1979; рэж. В.Шавялевіч, муз. А.Спендыярава, балетмайстар В.Дудкевіч). У 1990-я г. створаны шэраг экранізацый і відэаверсій пастановак нацыянальных акад. т-раў оперы і балета Беларусі, y т.л. опера «Чароўная флейта» В.А.Моцарта (1994), балет «Страсці» («Рагнеда») А.Мдывані (1995; рэж. абодвух Шавялевіч). У дакумент. мастацтве развіваюцца жанры фільма-канцэрта (першы — «Жыві, родная Беларусь», 1944, рэж.

18

МУЗЫЧНЫХ

Корш-Саблін, М.Садковіч), муз.-біягр. фільма і фільма-партрэта: «Партытура жыцця» (пра Я.Цікоцкага, 1968, рэж. П.Аліфярэнка), «Кампазітар Яўген Глебаў» (1978, рэж. С.Лук’янчыкаў), «Успаміны пра Мікалая Равенскага» (1993), «На кожны гук ёсць рэха на зямлі» (пра У.Перліна, 1995; рэж: абодвух М.Жданоўскі), «Душа мая, Элізіум ценяў» (пра А.Багатырова, 1998, рэж. С.Галавецкі), «На шляху да танцуючай зоркі» (пра Г.Праваторава, 1998, рэж. М.Князеў) і інш. Асаблівае' месца займаюць этнамуз. ■фільмы сцэнарыста-этнамузыколага З.Мажэйка: «Пранясі, божа, хмару» (1990, рэж.-аператар А.Шклярэўскі), «Рух зямлі» (1999, рэж. ЮЛысятаў, С.Гайдук, аператар М.Сідорчанка) і інш. Літ:. К у д н н о в а Т . От водевнля до мюзнкла. М-, 1982; Х а н н ш М. О песнях под дождем: Пер. с нем. М., 1984; Ш н л о в a Й.М. Музыкальный фнльм. М., 1984. А.А.Карпілава.

МУЗЫЧНЫХ ІНСТРУМЁНТАЎ в ы ТВ0РЧАСЦБ, галіна мясцовай прам-сці Беларусі па выпуску муз. інструментаў і дэталей да іх. Муз. інструменты з даўніх часоў выраблялі майстры-ўмельцы. У 1920—30-я г. наладжана іх прамысл. вытв-сць. У 1999 дзейнічаюць прадпрыемствы, якія ўваходзяць y Беларускае вытворчае а б ’яднанне музычных інструментаў, y т.л. Барысаўская фабрыка піяніна (галаўное прадпрыемства аб’яднання), Бобрскі з-д муз. дэталей (Крупскі р-н), a таксама Маладзечанская фабрыка музычных інструментаў. Асн. прадукцыя: піяніна, цымбалы, баяны, акардэоны, гармонікі, акустычныя гітары і электрагітары, дзіцячыя муз. цацкі. Вырабляюцца таксама індывід. муз. інструменты, y асноўным скрыпічныя. Найб. вядомыя муз. інструменты, створаныя бел. майстрамі: В.В.Богданам з Вілейскага, Б.П.Круглым з Лідскага, І.М.Карнеем з Смаргонскага, М.М.Міронам з Дзяржынскага р-наў, У.А.Крайко з Мінска, М.П.Такушэвічам з г. Маладзечна і інш.

назвы (муз. каледж, каледж мастаіггваў), формы і змест навучання некат. М.в.

У 1999/2000 навуч. г. працуюць: Баранавіцкае, Віцебскае, Гродзенскае, Лідскае, Магілёўскае, Мазырскае, Маладзечанскае музычнае вучшішча імя М.КАгінскага, Мінскае, Наваполацкае М.в., Брэсцкі муз. каледж і Гомельскі каледж мастацтваў, якія маюць аддзяленні фп., струнных, духавых і ўдарных, нар. інструментаў, сольных і нар.-хар. спеваў, хар. дырыжыравання, тэорыі і гісторыі музыкі, артыстаў эстрады і цырка (Мінскае) і інш. Сярэднюю спец. муз. адукацыю даюць таксама муз. аддзяленні Мінскага, Шнскага, Гродзенскага, Віцебскага вучылішчаў мастацтваў. В. П. Пракапцова.

МУЗЬІЧНЫЯ ІНСТРУМЁНТЫ, прылады, з дапамогай якіх здабываюцца акрэсленыя (або недакладна акрэсленыя) па вышыні і рытмічна арганізаваныя (або неарганізаваныя) гукі, паслядоўнасці гукаў, a таксама шумы. Абавязковыя элементы М.і. — вібратар, ці крыніда гуку (струна, мембрана, слуп паветра), і генератар, што пабуджае вібра-

Да арт. Музычных інструмекгаў вытворчасць. Участак зборкі элекграгітар на Беларускім вытворчым аб’яднанні музычных інструментаў y г. Барысаў.

МУЗЫЧНЫЯ ВУЧЫЛІШЧЫ Б е л a р y с і, сярэднія муз. навуч. ўстановы ў сістэме музычнай адукацыі. Рыхтуюць музыкантаў-прафесіяналаў сярэдняй кваліфікацыі (інструменталістаў, спевакоў, хар. дырыжораў, тэарэтыкаў) для работы ў аркестрах, харах і выкладання ў муз. і агульнаадук. школах. Прымаюцца асобы пасля заканчэння музычнай і 8— 10 класаў сярэдняй школ. Тэрмін навучання 4 гады. У 19 ст. існавалі Мінскае вучылішча арганістаў і Мінскае музычнае вучылішча Н.Рубінштэйна пры Мінскім таварыстве сяброў музыкі. У 20 ст. адкрыты М.в. (да 1939 наз. муз. тэхнікумы) y Віцебску (1918), Мінскае музычнае вучылішча імя М.І.Глінкі, Магілёўскае музычнае вучылішча імя М.А.Рымскага-Корсакава, y Гомелі (1932), Брэсце (1939), якія адыгралі значную ролю ў фарміраванні нац. муз. кадраў, стварэнні творчых калектываў, развіцці бел. муз. культуры. У 1990-я г зменены

Да арт. Музычных івструмеіггаў вытворчасць Гатовая прадукцыя Маладзечанскай фабрыкі музычных інструментаў.

тар да вагання (смычок, сістэма малаточкаў і інш.). Многія М.і. маюць і ампліфікатар для ўзмацнення ваганняў (рэзанансавыя корпус, дошка) з мэтай атрымання гукаў большай сілы. Кожнаму М.і. ўласцівы пэўны гукавы дыяпазон, комплекс тэмбрава-рэгістравых, дынамічных, выразных і тэхніка-выканальніцкіх магчымасцей. Якасць гучання залежыць ад матэрыялаў, з якіх яны зроблены, і нададзенай ім формы, можа мяняцца пры дапамозе дадатковых прыстасаванняў (напр., сурдзіны) і розных прыёмаў гуказдабывання. М.і. выконваюць разнастайныя грамадскія (ад прыкладной да ўласна эстэтычнай) і маст. функцыі (М.і. сольныя і ансамблевыя, меладычныя і рытмічныя і інш ). Падзяляюцца на нар. і прафесійныя. Іх развіццё непасрэлна звязана з развіццсм грамадства, яго культуры, муз. мастацтва, выканальніцтва і тэхнікі вырабу. Паводле прынятай y сучасным інструментазнаўстве класіфікацыі Э.М. фон Хорнбастэля — К.Закса (прапанавана ў 1914), якая ўлічвае 2 вызначальныя прыметы — крыніцу гуку і спосаб яго зцабывання, М.і. ўтвараюць 4 групы: ідыяфоны (самагучальныя), мембранафоны (мембранавыя), аэрафоны (духавыя) і хардафоны (струнныя); y 20 ст. і электрафоны (электрамузычныя інструменты). Крыніца гуку ў ідыяфонах — матэрыял, з якога зроблены інструмент або яго гучальная дэталь, y мсмбранафонах — нацягнутая перапонка (найчасцей са скуры жывёлы), y аэрафонах — заключаны ў трубцы слуп паветра, y хардафонах — нацягнутая струна. Залежна ал спосабу гуказдабывання ідыяфоны бываюць ударныя, саўдаральныя, патрэсвальныя, скрабковыя, шчыпковыя, аэрафоны — свабодныя, флейтавыя, язычковыя, амбушурныя; хардафоны — шчыпковыя, смычковыя, ударныя і фрыкцыйныя. Улічваюць і канструкцыйныя асаблівасці (вядомы флейты адзіночныя падоўжныя — адкрытыя і закрытыя, парныя).

Нар. М.і. беларусаў вызначаюцца разнастайнасцю тыпаў і іх лакальных разнавіднасцей. Група ідыяфонаў уключае талеркі, лыжкі, вугольнік, трашчотку, калотку, брусочкі, звон, бразготкі, званок, шархуны, кляшчоткі, драбінку, шмыгала, рагульку; y мінулым былі яшчэ варган і біла (калатушка); група мембранафонаў — бубен, барабан і грэбень (мірлітон); група аэрафонаў: свабодныя аэрафоны — лісты дрэў і травы, карынка, берасцянка, пуга, дудка шчылінная, гармонік і яго разнавіднасці — баян і акардэон, флейтавыя — свісцёлка, акарына, дудка, салавейка, парныя дудкі (раней, верагодна, і шматствольныя); язычковыя — жалейка, кларнет, дуда, дудачка з падвойным язычком; амбушурныя — рог і труба; група хардафонаў: смыкавыя — скрыпка, басэтля, ліра колавая, шчыпковабрынкальныя — балалайка, мандаліна, гітара, раней і цытра\ ударныя — цымбалы. Паводле спосабу вырабу бел. нар. М.і. падзяляюцца на спецыяльна вырабленыя і прыстасаваныя для гукаўтварэння прадметы навакольнай прыроды і побыту. Вырабляюць М.і. музыканты-выканаўцы і муз. майстры-прафесіяналы. У 2-й пал. 20 ст. ў нар. муз. побыце ўсё часцей выкарыстоўваюць інструменты фабрычнай вытв-сці (скрыпка, цымбалы, гармонік, баян,

кларнет; гл. Музычных інструментаў вытворчасць). Спрадвеку нар. М.і. звязаны з традыц. каляндарна-земляробчымі і сямейнымі абрадамі, пастухоўскім, паляўнічым і ваен. побытам, рознымі святамі. У вясковай практыцы М.і. выкарыстоўваюць як сольныя і ансамблевыя (гл. Народныя інструментальныя анеамблі). Амаль усе прафес. М.і. паявіліся ў выніку ўдасканалення народных. Да прафесійных адносяцца інструменты сімф. (опернага), духавога і эстр. аркестраў, a таксама электра- і мех. інструменты, сінтэзатары, камп’ютэры і інш. Гл. таксама Аркестр, Інструментоўка, Партытура. Літ.: 3 a к с К. Современные оркестровые музыкальные пнструменты: Пер. с нем. М., 1932; Ч y л a к в М.М. Ннструменты сямфонмческого оркесгра. 4 нзд. М , 1983; В е р т к о в К., Б л а г о д а т о в Г., Я з о в н ц к a я Э. Атлас музыкальных ннструментов народов СССР. 2 язд. М., 1975; Н а з і н а І.Д. Беларускія народныя музычныя інструменты. Мн., 1997; S a c h s К. The History of musical instruments. New York, 1940.

І.Дз.Назіна.

МУЗЫЧНЫЯ ТАВАРЬІСТВЫ, аб’яднанні прафес. музыкантаў і аматараў музыкі, якія маюць на мэце пашырэнне муз. культуры, прапаганду і вывучэнне муз. мастацтва ці асобных яго відаў. Падзяляюцца на выканальніцкія (хар., аркестравыя, камерныя), навук., асветныя, творчыя. Існуюць т-вы нац. і міжнародныя (Міжнар. т-ва сучаснай музыкі, Міжнароднае таварыства музыказнаўства, Міжнар. т-ва муз. выхавання, Міжнар. савет нар. музыкі; многія з іх уваходзяць y Міжнародны музычны ca­ sern пры ЮНЕСКА). Першыя М.т. — муз. акадэміі — узніклі ў Італіі ў 16 ст. У 17 ст. падобныя т-вы («калегіум музікум») з’явіліся ў інш. еўрап. краінах.

V 18 ст. ўзніклі канцэртныя, т. зв. філарманічныя М.т. У 19 ст. пашырыліся аматарскія хар. т-вы, т-вы па прапагандзе музыкі і выданні твораў асобных кампазітараў (Бахаўскае, Гендэлеўскае, Вагнераўскае і інш ). У Расіі першае М.т. ўзнікла ў Пецярбургу («Музычны клуб», 1772). Існавалі таксама Пецярбургскае філарманічнае т-ва (1802), Рус. муз. т-ва (1859— 1917), Музычна-этнаграфічная камісія, Рус. харавое т-ва (Масква, 1878), Маскоўскае філарманічнае т-ва (1883). У 1923 створаны Асацыяцыя сучаснай музыкі і Рас. асацыяпыя прапетарскіх музыкантаў (РАПМ), на аснове якой y 1932 заснаваны Саюз кампазітараў Расіі. 3 інш. М.т. —Аб’яднанне рэв. кампазітараў і муз. дзеячаў (1925—32), Усеўкраінскае муз. т-ва імя Леантовіча (1921—28), Усеўкраінскае т-ва рэв. музыкантаў (1928—32), Усерас. хар. т-ва (з 1957).

На Беларусі аб’яднанні прафес. музыкантаў і аматараў пашырыліся ў канцы 19—пач. 20 ст. Існавалі: Мінскае музычна-літаратурнае таварыства, Мінскае муз. т-ва (1880), Віцебскае т-ва аматараў муз. і драм. мастацтва (1883), Брэсцкае муз.-драм. т-ва аматараў (1885), Магілёўскае муз.-драм. т-ва (1886), Мінскае муз.-драм. т-ва (1893), Мінскі муз. гурток (1896), Мінскае таварыства штараў прыгожых мастацтваў, Магімўскі літаратурна-музычна-драматычныгурток, Мінскае літаратурна-артыстычнае таварыства, Віцебскі музычнадраматычны гурток, Слуцкае літ.-ар-

тыстычнае т-ва (1906), Беларускі музычна-драматычны гурток y Вільні, Мінскае таварыства сяброў музыкі, Т-ва імя А.Рубінштэйна ў Віцебску (1920-я г.), «Музыку — масам» y Мінску (з 1929). Бел. кампазітары ўваходзілі ў Т-ва драм. пісьменнікаў і кампазітараў (з 1926), пазней стварылі кампазітарскую секцыю пры Бел. асацыяцыі пралет. пісьменнікаў і паэтаў (1928—32). Саюз кампазітараў Беларусі напачатку існаваў як аўтаномная секцыя Саюза пісьменнікаў Беларусі, з 1938 самастойны. У, 1987 створаны Саюз музычных дзеячаў Беларусі (да 1991 муз. т-ва Беларусі). А.Л.Капілаў. М УЗЫЧНЫ Я ш к б л ы , навучальныя муз. ўстановы; пачатковая ступень y сістэме музычнай адукацыі. Маюць на мэце даць навучэнцам агульную муз. адукацыю, выявіць найб. здольных дзяцей, якія жадалі б атрымаць спец. муз. адукацыю. У М.ш. вывучаюцца: ігра на інструменде (фп., струнныя, смычковыя, духавыя і ўдарныя, народныя), сальфеджыо, муз. грамата і тэорыя, муз. л-ра, хар. спевы, ансамблі і аркестры. Тэрмін навучання 5 і 7 гадоў. На Беларусі першапачаткова музыцы навучалі ў школах пры цэрквах і манастырах. У 16— 17 ст. цэнтрамі хар. муз. адукацыі былі брацкія школы. У 18 ст. існавалі М.ш. пры шматлікіх прыватнаўласніцкіх капэлах, аркестрах і харах, дзе рыхтавалі музыкантаў-інструменталістаў і вакалістаў. М.ш. пры прыватнаўласніцкіх т-рах упершыню пачалі рыхтаваць музыкантаў для выканання свецкай музыкі. Вядомы Гродзенская музычна-тэатральная школа Тызенгаўза, Нясвіжская, Слонімская, Слуцкая, ІІІклоўская М.ш. (гл. адпаведныя арт.). У 19 ст. працавалі Гомельская М.ш. Т.Сіпайлы (1830, пры ёй дзейнічаў духавы арк ), мінская В.Стафановіча (1840, рыхтавала музыкантаў-інструменталістаў для гар. аркестра, вучыліся хлопчыкі), Мінская музычная школа С.Шацкінай, магілёўская М.Пячкоўскай (з 1886); y пач. 20 ст. — гомельская С.Захарына, y якіх выкладаліся фп., скрыпка, віяланчэль, спевы, тэорыя і гісторыя музыкі, гармонія, y Гомелі — і аркестравая ігра. У 1920—21 адкрыты М.ш. 1-й і 2-й ступеней (4- і 3-гадовыя) y Віцебску, Гомелі, Мінску (пазней пераўтвораны ў школысямігодкі). Дзіцячыя М.ш.-сямігодкі адкрыты ў Магілёве (1919), Гомелі (1923), Мінску (1926), Бабруйску (1927), Віцебску (1928). У 1941 працавала 19 М.ш. У 1947 на базе аддзялення юных талентаў пры Бел. кансерваторыі адкрыта Сярэдняя спец. муз. школа з 11 -гадовым тэрмінам навучання (з 1992 Рэсп. вучэбны комплекс гімназія-каледж пры Бел. акадэміі музыкі з 12-гадовым тэрмінам навучання), якія даюць агульнук) і муз. сярэднюю адукацыю, рыхтуюць да паступлення ў муз. ВНУ. На Беларусі 526 М.ш. і школ мастацтваў ( навучанне музыцы, выяўл. мастацтву, харэаграфіі), Бел. рэсп. вучэбны комплекс гімназія-каледж мастацтваў імя І.В.Ахрэмчыка (гл. Беларускі ліцэй мастацтва;

МУКА

19

2000). Некаторым М.ш. прысвоены імёны дзеячаў муз. мастацтва Беларусі, y тл . мінскім № 1 — імя Л.П.Александроўскай і № 2 — імя М.І.Аладава, Пружанскай — імя Р.Р.Шырмы. Літ:. Гл. да арт. Музычная адукацыя. В. П. Пракапцова.

МУЗЬІЧЫН Сцяпан Іванавіч (25.2.1940, в. Альшаны Столінскага р-на Брэсцкай вобл. — 8.7.1990), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1989). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1963). 3 1970 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі (з 1988 нам. дырэктара). Навук. працы па вет. мікрабіялогіі, вірусалогіі, эпізааталогіі, мікалогіі і імуналогіі.

Te:. Ннфекцмонный рннотрахент крупного рогатого скота / / Профмлактнка болезней жвачных на комплексах в фермах. Мн., 1978; Секреторные антмтела в респнраторных органах новорожденных телят / / Ветерннармя.

1986. № 12.

МУЙСА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Рычанка (цячэ праз возера), за 18 км на 3 ад г. Браслаў. Пл. 1,6 км2, даўж. 2 км, найб. шыр. каля 1,3 км, найб. глыб. 3,9 м, даўж. берагавой лініі 6 км. Пл. вадазбору 177 км2. Схілы катлавіны выш. да 6 м, разараныя. Берагі нізкія, забалочаныя, на Пн і Пд зліваюцца са схіламі. Пойма шыр. да 350 м, пад лугам. Дно плоскае. Вузкая прыбярэжная зона выслана пяском і ілам, глыбей — сапрапель. Зарастае. МУКА, 1) харчовы прадукт, які атрымліваюць размолам зерня розных культур, пераважна пшаніцы і жыта, a таксама аўса, ячменю, грэчкі, кукурузы, бабовых кулыур; асн. сыравіна для хлебапякарнай, макароннай і кандытарскай вытв-сцей. Якасць М. характарызуецца колерам, пахам, смакам, кіслотнасцю, вільготнасцю (14,5%), памолам, водапаглынальнай і газаўтваральнай здольнасцямі і хім. саставам (колькасць пажыўных і мінер. рэчываў, вітамінаў, ферментаў і інш.), які залежыць ад віду зерня, рэжыму яго памолу і гатунку М. Пшанічную М. вырабляюць вышэйшага, 1-га і 2-га гатункаў, крупчатку і шатраваную, жытнюю — сеяную і шатраваную. М. шатраваная і 2-га гатунку мае вітаміны (В!,В2, PP i Е), якіх амаль няма ў М. вышэйшага і 1-га гатункаў. Гл. таксама Мукамольна-крупяная прамысловасць. 2) Здробненыя да парашкападобнага стану рэчывы мінер. (напр., вапнавая М.), расліннага (напр., сянная М.) ці жывёльнага (напр., касцявая М.) паходжання. К.В.Фамічэнка. МЎКА (Mucke, Muka) Арнашт (10.3.1854, г. Угіст, Германія — 10.10.1932), лужыцкі мовазнавец-славіст, культ. і грамадскі дзеяч. Чл. Пецярбургскай АН, AH y Празе, Заграбе і інш. 3 1870-х г. адзін з лідэраў серба-лужыцкага нац культ. руху, належаў да групы «младасербаў». 3 1882 заснавальнік і рэдактар літ.-грамадскага час. «Luzica» («Лужы-

20____________МУКАМОЛЬНА ца»), з 1894 — рэдактар навук. «Casopis Масісу Serbskeje» («Часопіса Маціцы Сербскай»). Асн. працы ў галіне мовазнаўства, краязнаўства, дэмаграфіі, літ знаўства, гісторыі, фалькларыстыкі лужыцкіх сербаў, y т.л. «Статыстыка лужыцкіх сербаў» (1884—86), «Параўнальная і гістарычная фанетыка і марфалогія ніжнелужыцкай мовы» (1891), «Слоўнік ніжнелужыцкай мовы і яе дыялектаў» (т. 1—3, 1911—28). Выдавец «Тэатральнай лужыцкай бібліяТЭЧКІ» (1876). Дз.І.Лазаравп. МУКАМбЛЬНА-КРУПЯНАЯ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, спецыялізаваная галіна прам-сці па перапрацоўцы збожжа на муку і крупы. Адна са старэйшых галін харчовай прамысловасці Беларусі. Да пач. 20 ст. ў Беларусі пераважапі дробныя прадпрыемствы (вадзяныя млыны і ветракі) з 1— 2 рабочымі. Большасць сялян вы-

МУКАМ0ЛЫІЫ МЛЫН, машына (гтрыстасаванне, устаноўка, прадпрыемства) для перапрацоўкі зерня на муку. Найб. старажытнымі прыладамі для размолу зерня былі зерняцёркі (вядомы з ранняга неаліту — каля 5-га тыс. да н.э.) і ступы. Пазней з’явіліся жорны, якія прыводзіліся ў рух уручную (жорны, што працуюць парна, пашырыліся ў 4— 3 ст. да н.э ). Са старажытных часоў (у краінах Усходу, Грэцыі і Рыме) пачалі выкарыстоўвацца млыны вадзяныя, y якіх жорны прыводзіліся ў рух вадзянымі коламі. На Беларусі вадзяныя млыны з 1— 2 (часам да 4) коламі функцыянавалі амаль ва ўсіх буйных дварах і гаспадарках. Былі і сезонныя млыны, што працавалі ў час паводак (млыны-вешнякі), a таксама М.м. з валовай ці конскай цягай. У 12— 13 ст. y многіх краінах Еўропы пашырыліся ветраныя млыны — ветракі', на Беларусі іх будавалі з 15 ст. У пач.

19 ст. з’явіліся М.м. з паравым рухавіком, y 1880-я г, — з электрапрыводам.

Сучасны М.м. — прадпрыемства (з-д мукамолыш-крупяной прамысловасці), якое складаецца з аддзяленняў: зернеачышчальнага (уключае сепаратары, трыеры, магн. апараты, абоечныя і мыйныя машыны), размольнага (мае вальцовыя станкі, прасейвапьныя і сітавеяльныя мдшыны), выбойнага (прыстасаванні для аўтам. ўзважвання і засыпкі мукі ў мяхі). Абсталявана пнеўматычным транспартам для перамяшчэння зерня і прамежкавых прадуктаў, метал. і жалезабетоннымі ёмістасцямі для захоўвання мукі. У.М.Сайута.

МУКАНАЎ Сабіт Муканавіч (26.4.1900, саўгас імя Муканава Паўн.-Казахстанскай вобл., Казахстан — 18.4.1973), казахскі пісьменнік; адзін з пачынальнікаў казахскай сав. л-ры. Акад. АН Казахстана (1954). Скончыў Ін-т чырвонай прафесуры ў Маскве (1935).

Да арт. Мукамольна-крупяная прамысловасць Гомельскі млынкамбінат.

рабляла муку і крупы ў хатніх умовах з дапамогай жорнаў, ступы і інш. Першы вял. на той час вадзяны шасціпастаўны млын пабудаваны ў 1826 y фальварку Забалоцце Аршанскага пав. (працавала 18 чал., збожжа прывозілі пераважна водным шляхам па Дняпры з Украіны). У 1860 y Беларусі дзейнічапі 1834 мукамольныя прадпрыемствы (вадзяныя, ветраныя, конныя і паравыя млыны), на якіх працавала 2730 рабочых, выраблялася 2956 тыс. пудоў мукі. У 1920— 30-я г. прадпрыемствы М.-к.п. рэкансіруяваны, пабудаваны механізаваныя млыны, y т.л. млынкамбінаты y Гомелі, Оршы, Полацку, Рэчыцы, Слуцку. У 1940 выраблена мукі 873,1 тыс., круп 50,8 тыс. т. У пасляваенны час М.-к.п. развівалася на новай тэхн. аснове, што дало магчымасць пастаўляць яе ў інш. рэспублікі.

У 1998 y Рэспубліцы Беларусь дзейнічалі 1934 прадпрыемствы і вытворчасці М.-к.п. У 1997 выпрацавана мукі 1372,5 тыс., круп 97,3 тыс. т. Вял. млынкамбінаты працуюць y Мінску, Гомелі, Магілёве, Бабруйску, Полацку, Калінкавічах, Рэчыцы, Асіповічах, Баранавічах, Лідзе, Пінску, Клімавічах, Слуцку, Брэсце і інш. П.І.Рогач.

МУКАНЫ ПАЎСТАННЕ, р y х « л ю дзей y белых вопратках», паўстанне ў Сярэдняй Азіі супраць улады Арабскага халіфата на чале з Муканам (араб. «закрыты пакрывалам», Хашым Ібн Хакім) y 770—780-я г. Мукана прапаведаваў вучэнне, y аснове якога ляжалі ідэі маздакізму (гл. Маздакіцкі рух). Гал. цэнтры М.п. знаходзіліся ў Маверанахры'. паселішча Наршах (каля Бухары), Самарканд і горная вобласць Санам. Ў 776—783 арабы захапілі гэтыя цэнтры, a каля 783—785 канчаткова задушылі паўстанне. МЎКАР, м y к о р (Mucor), род зігаміцэтавых грыбоў сям. мукаравых. Больш за 100 відаў. Пашыраны ўсюды. Трапляюцца ў верхнім слоі глебы. На Беларусі найб. вядомыя М.: свінцова-шэры (M.plumbus), галоўчаты (М. mucedo), зімуючы (М.hiemalis), раманіянавы (М.гаmannianus), шэра-вохрысты (M.griseoochraceus). Развіваюцца на раслінных рэштках, харч. прадуктах, выклікаюць цвіль кармоў, пладоў і караняплодаў пры захоўванні. Міцэлій бясколерны, галінасты, расце ўнутры і на паверхні субстрату, пераважна няюібтачны, часам распадаецца на асобныя клеткі, здольныя да пачкавання. Спарангіі круглаватыя, y выглядзе галовак са шматлікімі спорамі. Некат. віды выкарыстоўваюць як закваску («кітайскія дрожджы») для атрымання зброджаных харч. прадуктаў («соевы сыр»), спірту з бульбы і інш. Культура М. раманіянавага дае антыбіётык раміцын, некат віды выклікаюць захворванні (мукарамікозы) чалавека і с.-r. жывёл. С.І.Бельская.

МУКАРАл ЬНЫЯ (Mucorales), парадак зігаміцэтавых грыбоў. 8 сям., каля 400 відаў. Пашыраны ўсюды. Пераважна сапратрофы-, узбуджальнікі хвароб чалавека і жывёл, гнілі і цвілі пладоў, караняплодаў і інш. Трапляюцца на раслінных рэштках, глебе, харч. прадуктах, паразітуюць на грыбах. Міцэлій добра развіты, галінасты, пераважна няклетачны, з узростам можа ўтварайь перагародкі, доўгія гіфы, рызоіды, хламідаспоры або распадацца на асобныя клеткі. Спарангіі шарападобнай формы, маюць нерухомыя споры або канідыі. Палавы працэс — зігагамія (зліццё 2 недыферэнцыраваных на гаметы клетак). Зігаспора з тоўстай абалонкай Некат. віды маюць высокую ферментатыўную актыўнасць і выкарыстоўваюцца для атрымання антыбіётыкаў, дражджэй. С.І.Бельская.

Друкаваўся з 1922. У раманах «Сын бая» (1928), «Светлае каханне» (1931), «Загадкавы сцяг» (1938, y наст. выд. «Батагоз»), «Сыр-Дар’я» (1948), «Цалінныя хвалі» (1956) і інш. этапы гісторыі каз. народа. Аўтар аўтабіягр. трыледіі «Школа жыцця» (1949—62, Дзярж. прэмія Казахстана імя Абая 1967), гіст.-біягр. рамана пра Ч.Валіханава «Метэор, які прамільгнуў» (кн. 1—2, 1967—70). Выступаў як літ.-знавец, крытык, нарысіст. На бел. мову асобныя творы М. пераклаў X. Жычка.

Te.: Рус. пер. — Стнхн н поэмы. Алма-Ата.

1960; Ш кола жнзнн. Кн. 1— 3. М., 1971. Літг. К е д р н н а З.С. Мз жмвого нсточннка. М., 1960.

МЎКАРЖАЎСКІ (Mukarovskÿ) Ян (11.11.1891, г. Пісек, Чэхія — 8.2.1975), чэшскі эстэтык, літ.-знавец; заснавальнік чэшскай структуралісцкай эстэт. школы. Акад. Чэхаславацкай АН (з 1952). Скончыў Пражскі ун-т. 3 1938 праф., y Î948—53 рэктар Карлава ун-та ў Празе, праф. ун-та Каменскага ў Браціславе. У 1951—62 кіраўнік Ін-та чэшскай л-ры. Аўтар прац па агульнай тэорыі мастацтва, л-ры, паэтыцы кіно, т-ра, жывапісу: «Эцюды з эстэтыкі» (1966), «Шляхамі паэтыкі і эстэтыкі» (1971), «Эцюды з паэтыкі» (выд. 1982) і інш. Даследаваў стылістьпсу творчасці чэшскіх пісьменнікаў. Узначальваў акад. выданне «Гісторыя чэшскай літаратуры» (т. 1—3, 1959—61).

Te.: Pyc. пер. — Мсследованмя no эстетнке н теорнн нскусства. М., 1994. А. У. Вострыкава.

МУКАР03, м у к а р а м і к о з , хвароба жывёл і чалавека; гл. ў арт. Фікамікозы. МУКАСЁЙ Анатоль Міхайлавіч (н.

26.7.1938, С.-Пецярбург), расійскі кінааператар. Засл. дз. маст. Расіі (1991). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1961). Працаваў на Ленінградскай студыі кінахронікі, з 1963 на кінастудыі «Масфільм». Зняў маст. фільмы «Дайце кнігу скаргаў» (1965) і «Сцеражыся аўтамабіля» (1966; абодва з У.Нахабцавым), «Марскія апавяданні» (1967), «Увага, чарапаха!» (1970), «Аповесць пра чалавечае сэрца» (1976), «Чучала» (1984); тэлефільмы «Нос» (1977), «Па сямейных абставінах» (1978), «Сватаўство гусара» (1979), «Дульсінея Табоская» (1980), «Прынцэса цырка» (1982) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1986.

MYKÂ4ABA, горад, цэнтр раёна ў Закарпацкай вобл. Украіны, каля падножжа Карпат, на р. Латарыца (бас. р. Ціса). Вядомы з 1196. 90 тыс. ж. (1997). Чыг. станцыя. Прам-сць: дрэваапр., лёгкая, харчасмакавая; з-ды станка- і прыладабудаўнічы, камплектных лабараторый, мэблевы камбінат. Тэатр. SaMax «Паланок» (14— 18 ст.), гатычная капліца (14 ст.), арсенал (17 ст., гіст.краязнаўчы музей), т. зв. Белы дом (17—18 ст.), ансамбль Нікольскага жаночага манастыра (14— 18 ст.) і інш. МУКВЙЦІЦА, ручай y Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Ужьша (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 58 км2. Пачынаецца за 1 км на Пн ад в. Муквяціца. Цячэ на паўн. ч. Полацкай нізіны. Рэчышча на працягу 3,6 км ад вытоку каналізаванае. МУКДЫША (Muqdisho), адна з назваў г. Магадыша ў Самалі. МУКД&Н, назва да 1945 г. Шэньян y Кітаі. МУКДбНСКАЯ БІТВА 1905, наступальная аперацыя яп. войск 19 лют. — 10 сак. ў руска-японскую вайну 1904— 05. Пасля капітуляцыі рзс. гарнізона Порт-Артура (снеж. 1904) і няўдачы студзеньскага наступлення рас. войск на Сандэпу стратэгічнае становішча рас. арміі ў Маньчжурыі ўскладнілася. Аднак рас. сілы (293 тыс. штыкоў і шабляў, 1494 гарматы і 56 кулямётаў), пац кіраўнідтвам ген.-ад’ютанта А.М Курапаткіна рыхтаваліся да наступлення, запланаванага на 25 лютага. Але яп. войскі (270 тыс. штыкоў і шабляў, 1062 гарматы і 200 кулямётаў) пад кіраўніцтвам маршала І.Аямы апярэдзілі расіян і 19 лкггага перайшлі ў настуттленне. Вышэйшае рас. камандаванне дзейнічала нерашуча і не здолела арганізаваць аладжанае кіраўніцтва. У выніку паспяховых дзеянняў яп. войск навісла пагроза акружэння рас. арміі ў раёне г. Мукдэн (Шэньян). Рас. войска вымушана было адступіць на 175 км на Пн

ад Мукдэна, дзе заставалася да канца вайны. Гэта паражэнне рас. арміі вызначыла зыход вайны на карысць Японіі (гл. Портсмуцкі мірны дагавор 1905). МУКІМІ Мухамад Амін-хаджа (1.5.1851, г. Каканд, Узбекістан — 25.5.1903), узбекскі паэт-асветнік. Вучыўся ў медрэсэ Каканда, Бухары, Ташкента. Паэт. спадчына М. жанрава разнастайная (газелі, мухамас, рубаі і інш.), прасякнута сац. зместам. Пачынальнік новага жанру ў узб. л-ры — дарожных нататкаў. У вершаваным «Апісанні падарожжаў» паказаў багацце прыроды, a таксама сац. кантрасты ў краіне. Яго творы адметныя надзённасцю тэм, дакладнасцю характарыстык, выразнасцю маст. сродкаў, лаканізмам, музычнасцю мовы. Вершаваньм і празаічныя лісты М. да сяброў — пачатак эпісталярнага стылю ў нац. л-ры.

Te:. Рус пер. — Нзбранное. Ташкент, 1958.

МУКЛЁВІЧ Рамуальд Адамавіч (7.12.

1890, г. Супрасль, Польшча — 9.2. 1938), савецкі ваен. і дзярж. дзеяч. Флагман 1-га рангу. 3 1912 на флоце. Удзельнік Лют. і Кастр. рэвалюцый 1917 y Петраградзе. 3 1918 y Чырв. Арміі. 3 1919 камісар Зах. граніцы, нач. штаба Свянцянскай групы войск, мінскі губ. ваен. камісар (ліп. — жн. 1919), камісар штаба 16-й арміі. 3 чэрв. 1920 чл. Магілёўскага ВРК. У 1921—22 чл. РВС Заходняга фронту 1919—24. У 1926—31 нач. (з 1931 інспектар) BMC РСЧА. 3 1934 нач. Гал. ўпраўлення суднабуд. прам-сці і адначасова (з 1936) нам. наркома абароннай прам-сці. Чл. ЦВК БССР і ЦВК Літ.-Бел. ССР (1919), ВЦВК (1921—22), ЦВК СССР (1925—31), чл. РВС (1926—34). У маі 1937 беспадстаўна арыштаваны і расстраляны. У 1956 рэабілітаваны. Э.А.Карніловіч. МУКРАНІ ПАЎСТАННЕ 1871—72, антыфранцузскае паўстанне араб. і кабільскіх плямён Алжыра. Пачалося ў крас. 1871 y акрузе Меджана. Пад кіраўніцтвам Ci аль-Хадж Мухамеда Мукрані паўстанцы авалодалі б.ч. Усх. Алжыра. Пасля гібелі Мукрані 5.5.1871 барацьбу ўзначаліў яго брат Ахмед Бу Мезраг. Да ліп. 1871 асн. сілы паўстанцаў былі разбіты франц. войскамі, канчаткова паўстанне задушана ў студз.

1872. МУКСЎН (Coregonus muksun), паўпрахадная рыба роду сігаў сям. ласосяў. Пашыраны ў апрэсненых і прыбярэжных водах Паўн. Ледавітага ак., нерастуе ў рэках Сібіры. На п-ве Таймыр жыве азёрная форма. Даўж. да 75 см, маса да 8, зрэдку да 13 кг. Верхняя сківіца даўжэйшая за ніжнюю. Корміцца пераважна заабентасам, ракападобнымі, зрэдку рыбай. Нераст не кожны год. Аб’ект промыслу і развядзення.

МУЛ (ад лац. mulus), гібрыд каня (кабылы) і асла (самца); свойская жывёла. Вядомы з 3-га тыс. да н.э. Гадуюць пераважна ў Азіі, Афрыцы, Амерьвды і Паўд. Еўропе. Ад кабылы наследуе велічыню цела, шырокія і глыбокія грудзі,

М У Л Д А ГА Л ІЕ Ў

21

масць, хвост, здольнасць да хуткага руху; ад асла — вял. грубую галаву, доўгія вушы, кароткія шыю і грыву, звіслы крыж, трываласць і працаадольнасць. Больш здольныя да акліматызацыі, даўгавечныя (жывуць да 40—50 гадоў), менш успрымальныя да хвароб, непатрабавальныя да корму і догляду. Звычайна бясплодныя. Адрозніваюць тыпы М.: уючны (выш. ў карку 110— 140 см, маса 300— 400 кг) і запражны (140— 170 см,-400—700 кг). Гл. таксама Лашак'. Л.Л.Галубкова.

МУЛ, тое, што in. МУЛА (араб. пан, уладар), служыцель рэліг. культу ў мусульман; знаўца рэліг. навук. Звычайна выбіраецца вернікамі са свайго асяроддзя. МУЛАСЁН (Mulhacén), найбольш высокая вяршыня на Пірэнейскім п-ве ў

Мул.

хр. Сьера-Невада, на Пд Іспаніі. Выш.

3478 м. Складзена з крышт. сланцаў. На Пн схіле невял. лавінны ледавік, самы паўднёвы ў Еўропе. МУЛАТЫ, нашчадкі ад шлюбу паміж прадстаўнікамі еўрапеоіднай расы і неграмі. Прамежкавы антрапалагічны тып са смуглым адценнем скуры. Жывуць пераважна ў Паўд. і Цэнтральнай Амерыцы. МУЛДАГАЛІЕЎ Джубан (5.10.1920, с. Жыланды Заходне-Казахстанскай вобл., Казахстан — 6.10.1988), казахскі паэт. Нар. пісьменнік Казахстана (1985). Скончыў Уральскі с.-г. тэхнікум (1940). Друкаваўся з 1939. Першы зб. вершаў і паэм «Песні перамогі» (1949). У кнігах паэзіі «Светлы шлях» (1951), «Пульс ча-

22

мулен

су» (1963), «Закаханымі вачыма» (1964), «Стагоддзі і імгненні», «Пазбаўлены кайданоў» (абодва 1969, за апошні Дзярж. прэмія Казахстана імя Абая 1970), «Арліны стэп» (1974) і «Сель» (1977, за абодва Дзярж. прэмія СССР 1978), «Ступені Байканура» (1977) і інш. асэнсаванне гіст. лёсу каз. народа, духоўнае станаўленне асобы, эпічная шматпланавасць, спалучаныя з лірызмам і паэт. вобразнасцю. Пераклаў на каз. мову вершы Я.Купалы, Я.Коласа, А.Куляшова. На бел. мову асобныя творы М. пераклалі В.Зуёнак, Ю.Свірка, Я.Семяжон, У.Шахавец, В.Шымук. Т в Рус. пер. — Нзбр. лнрнка. М., 1969; Сель. М., 1980; Голос любвн. М., 1981; Звезда поколення. М., 1982. Ж.Сахіеў.

MYJÏÉH (Moulin) Жан (20.6.1899, г. Безье, Францыя — 8.7.1943), герой франц. Супраціўлення ў 2-ю сусв. вайну. У 1940 прэфект дэпартамента Эр і Луар, адхілены ад пасады ўрадам «Вішы». 3 1941 чл. руху «Змагарная Францыя», прадстаўнік яго кіруючага органа Франц. нац. к-та (ФНК) y паўд. зоне краіны (са студз. 1942), ген. прадстаўнік ФНК па ўсёй Францыі (з лют. 1943). Заснавальнік і першы старшыня (з 27.5.1943) Нац. савета Супраціўлення.

21.6.1943 схоплены гестапаўцамі і закатаваны. У г. Шартр — помнік. МЎЛЕР Канстанцін Аляксандравіч (5.7.1905, С.-Пецярбург — 15.4.1993), бел. і расійскі балетмайстар, артыст балета. Засл. дз. маст. Беларусі (1956). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1926). У 1926—46 (з перапынкам) і 1960—73 працаваў y розных т-рах, y т.л. ў Вял. т-ры ў Маскве (1931—37). У 1937—41 саліст і балетмайстар, y 1946—60 гал. балетмайстар

Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. На бел. сцэне з вял. эмацыянальнасцю выканаў партыі Зігфрыда («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Вацлава («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Базіля («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Раба («Карсар» А.Адана). Як балетмайстра яго вылучалі музыкальнасць, імкненне да драм. апраўданасці харэаграфічнага вырашэння, што найб. рэалізавана ў бел. балетах «Князь-возера» В.Залатарова (1949, Дзярж. прэмія Беларусі 1950), «Салавей» М.Крошнера (1950), «Падстаўная нявеста» Г.Вагнера (1958); y класічным і сучасным рэпертуары: «Марная засцярога» ПЛ.Гертэля (1938 і 1959), «Дон Кіхот» (1941, 1946), «Лебядзінае возера» (1938), «Спячая прыгажуня» (1954), «ІІІчаўкунок» (1956) Чайкоўскага, «Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні і «Бахчысарайскі фантан» (абодва (1949), «Доктар Айбаліт» І.Марозава (1951). Літ:. Ч y р к о Ю. Канстанцін Мулер / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1986; Я е ж. Белорусскнй балет в лкцах. Мн., 1988. С.

36— 43. Л.М.Ражанава.

МУЛЁЎ Юрый Уладзіміравіч (н. 30.9.

1954, Мінск), бел. вучоны ў галіне энергетыкі. Д-р тэхн. н. (1993), праф.

(1995), Чл. Нью-Йоркскай АН (1994). Скончыў БПІ (1979), дзе і працаваў. 3 1988 y Міжгаліновым ін-це павышэння кваліфікацыі пры БПА (з 1994 заг. кафедры). Навук. працы па эл.-фіз. уласцівасцях цепланосьбітаў і распрацоўцы сістэм дыягностыкі іх стану.

Te:. Контроль пароводяных потоков днэлькометрмческмм методом //Теплоэнергетака.

1990. № 8; Методнка расчета электрофнзнческнх свойств водного теплоноснтеля в шнроком днапазоне параметров состояння прн разлнчных частотах //М зв. вузов н ЭО СНГ. Энергетака. 1992. № 5— 6.

МЎЛІС (Mullis) Кэры Бэнкс (н.

28.12.1944, г. Ленар, ЗША), амерыканскі біяхімік. Скончыў тэхнал. ін-т y Джорджыі (1966). 3 1979 y карпарацыі «Цэтус» y г. Эмервіль, з 1986 y карпарацыі «Ксітронікс» y г. Сан-Дыега. Навук. працы па генетычнай інжынерыі. Распрацаваў метад полімеразнай ланцуговай рэакцыі — атрыманне неабмежаванай колькасці новых малекул ДНК з дапамогай ферменту ДНК-полімеразы. Нобелеўская прэмія 1993. Б.В.Корзун. МУЛТАН, горад y цэнтр. ч. Пакістана, паблізу р. Чынаб. Каля 1,2 млн. ж.

(1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Буйны гандл.-прамысл. цэнтр баваўнаводчага раёна. Прам-сць: маш,буд. і метапаапр. (пераважна с.-г. інвентар), тэкст., гарбарна-абутковая, харч. (алейная, малочная). Вытв-сць мінер. угнаенняў. ЦЭС. Ручное дыванаткацтва, саматужна-маст. промыслы, y т.л. кераміка і вырабы з вярблюджай скуры. Ун-т. Маўзалеі 12— 14 ст.

К.Мулер y ролі Раба.

Узнік y сярэдзіне 1-га тыс. да н.э. як цэнтр племя мала. У старажытнасці вядомы пад назвамі Муластханапура, Каш ’янапура. У 326 да н.э. заваяваны Аляксандрам Македонскім. У 713 захоплены арабамі. У 8 ст. цэнтр мусульм. княства, y 10 ст. — тэакратычнай дзяржавы карматаў. У 11 ст. заваяваны Махмудам Газневі [998— 1030], У 12 ст. ўвайшоў y

дзяржаву Гурыдаў, з 1228 — y Дэлійскі султанат. У 1398 захоплены Цімурам. У 1527 заваяваны Бабурам, да 1752 y складзе Магольскай імперыі. 3 1818 уладанне сікхаў. У 1849 акупіраваны брыт. войскамі. Пасля падзелу Індыі (1947) адышоў да Пакістана.

МУЛЎЯ, рака ў Марока. Даўж. 520 км, пл. бас. больш за 50 тыс. км2. Пачынаецца на схілах хр. Сярэдні Атлас, упадае ў Міжземнае м. Сярэдні расход вады каля г. Мешра-Кліла 23 хг/с. У ніжнім цячэнні гідравузел і арашальная сістэма Мешра-Хамады, вышэй плаціна, ГЭС, вадасховішча і арашальная сістэма Мешра-Кліла.

МЎЛЬДА (ням. Mulde літар. карыта) y г e a л о г i і, чашападобная разнавіднасць сінклінапьнай складкі або тэктанічная ўпадзіна ізаметрычнай ці авальнай формы. Памеры М. ад некалькіх дзесяткаў метраў да соцень кіламетраў. Вьшучаюць: М. н а к л а д з е н ы я , што запоўнены адкладамі, якія залягаюць паката або гарызантальна рэзка нязгодна з дыслацыраванымі горнымі пародамі (часта змяшчаюць буравугальныя радовішчы); М. а с я д а н н я — зніжэнне паверхні над падземнымі горнымі вырабаткамі або ў выніку распрацоўкі нафтавых і газавых радовішчаў; М. ў ц і с н у т ы я — прагінанне паверхні над ачагамі гразевых вулканаў; М. к а м п е н с а ц ы й н ы я — паніжэнні ў надсалявых адкладах вакол саляных купалоў y сувязі з адтокам пластычнай солі. МУЛЬКВІСІН, с y с і н, y карэйскай міфалогіі агульная назва вадзяных духаў, што жылі ў морах, рэках, балотах і калодзежах. Лічылася, што душы тапельцаў рабіліся М. Каб уміласцівіць М. і пазбегнуць бедстваў, звязаных з воднай стыхіяй, жыхары Карэі прыносілі ахвяры духам чатырох мораў і сямі вял. вадаёмаў. МЎЛЬНАЕ BÔ3EPA. У Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Ясельда, за 25 км на Пн ад г. Іванава. Пл. 0,51 км2, даўж. 900 м, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 21 м, даўж. берагавой лініі каля 2,5 км. Схілы катлавіны нізкія, разараныя, на 3 і У пад хмызняком. На Пн тэраса выш. 2 м. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно сапрапелістае. МУЛЬТАН, 1) баваўняная тканіна з начасаным ворсам з левага боку. 3 М. шыюць нацельную бялізну, дзіцячае адзенне. 2) Гатунак тур. тытуню. МЎЛЬТАН Мікалай Мікалаевіч (24.11.

1900, в. Някрасаўшчына Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 19.9.1975), ген,лейт. (1955), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Аб’яднаную бел. вайсковую школу імя ЦВК БССР (1927), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1951). У Чырв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну на Паўд., Петраградскім, Зах. франтах; y Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Зах., 2-м і 3-м Бел. франтах: камандзір стралк. палка, дывізіі, корпуса. Удзельнік баёў пад Масквой, вызвалення Смаленска, Цверы, Магілё-

ва, штурму Кёнігсберга. У чэрв. 1944 корпус пад камандаваннем М. вызначыўся пры фарсіраванні Дняпра ў Магілёўскай вобл. і ўтрыманні плацдарма на яго правым беразе. 16.7.1944 яго корпус вызваліў Гродна. Да 1959 y Сав. Арміі. МУЛЬТАТЎЛІ [Multatuli; сапр. Д э к е р (Dekker) Эдуард Даўэс; 2.3.1820, Амстэрдам — 19.2.1887], нідэрландскі пісьменнік і публіцыст. У 1838—56 служыў y калан. адміністрацыі ў Інданезіі, актыўна абараняў правы карэннага на-

фарм. тэхналогія, якая забяспечвае карыстальніка ўсімі відамі інфарм. паслуг y інтэрактыўным рэжыме (па запатрабаванні карыстальніка). Тэрмін узнік y канцы 1960 — пач. 1970-х г. як сінонім сродкаў масавай інфармацыі (напр., кнігі, часопісы, тэле- і радыёперадачы); часта ўжываецца ў спалучэннях сістэма М., тэхналогія М , праграмныя сродкі М., тэрмінал М. Да М. адносяць віды інфармацыі, якія можна атрымаць па каналах электрасувязі ці з яе электронных носьбітаў: відэа-, гукавую,

23

МУЛЬТЫЦЭПС

ныя па модулі зараду — дыпаль, ці М.

1-га парадку; 4 аднолькавыя па модулі зараду, размешчаныя ў вяршынях паралелаграма так, што кожная старана злучае процілеглыя па знаку зарады — квадруполь, ці М. 2-га парадку. Асн. характарыстыка М. — мультыпольны момант, які дазваляе адназначна звязаць палі М. з палямі складаных сістэм крыніц на вял. адлегласцях, што вядзе да уніфікацыі рашэння шырокага класа задач. Паняцце М. дастасавальнае для апісання палёў, створаных эл., магн. і інш. зарадамі. МУЛЬТЫЦФПС (Multiceps), род стужачных чарвей. Больш за 20 відаў. Пашыраны ўсюды. Дарослыя чэрві паразі-

К.Муліс. М.М.Мультан. Мультатулі

сельніцтва. Гэтай тэме прысвяціў раман «Макс Хавелаар, альбо Кававыя аўкцыёны Нідэрландскага гандлёвага таварыства» (1860), y якім цэнтр. месца займаюць сац.-крытычныя матывы. У аўтабіягр. рамане «Лісты кахання» (1861), кн. «Ідэі» (т. 1—7, 1862—77) дыяпазон крытычнага аналізу М. пашырыўся да пытанняў эстэтыкі, філасофіі, рэлігіі і маралі. Аўтар асветніцкіх драм «Нябесная нявеста» (1843, выд.

1864), «Школа князёў» (1872), публіцыстычных прац. Тв Рус. пер. — Нзбр. пронзв. М., 1949; Макс Хавелаар... М., 1959. Літ.: Мультатулн: Бнобнблмогр. указ. М., 1971. Л.П.Баршчэўскі.

МУЛЬТЫ... (ад лац. multum многа), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на мноства, множнасць, шматразовасць, напр., мультымільянер, мультывібратар, мультыполь. МУЛЬТЫВІБРАТАР (ад мульты... + вібратар), двухкаскадны імпульсны генератар, які стварае разрыўныя ваганні амаль прамавугольнай формы. Выкарыстоўваецца як генератар імпульсаў, дзялільнік частаты, бескантактны пераключальнік y радыёлакацыі, аўтаматыцы, вымяральнай і выліч. тэхніцы і інш. Вырабляецца на электронных 'лямпах, транзістарах (найб. пашырана), тырыстарах і інтэгральных мікрасхемах. Можа працаваць y неперарыўным ці чакальным рэжымах генерацыі У чакальным рэжыме (затарможаны М., аднавібратар, спускавое прыстасаванне, кіпрэле) М выкарыстоўвасцца як фарміравальнік імпульсаў, для затрымкі імпульсаў, a таксама для шыротна-імпульснай і фазава-імпульснай мадуляцыі ваганняў і інш. Існуюць мнагафазныя (л-фазныя) М., якія генерыруюць паслядоўнасць п зрушаных y часе і прасторы імпульсаў і выкарыстоўваюцца ў многаканальных сістэмах адбору, перадачы і пераўтварэння інфармацыі. Гл. таксама Імпульсная

тэхніка.

МУЛЬТЫМЁДЫЯ (ад мульты... + лац. media які пасрэднічае), электронная ін-

тэкставую і графічную інфармацыю, статычную і дынамічную камп’ютэрную графіку (у т.л. 3-мерную), a таксама электронныя версіі кніг, газет і часопісаў, якія ўключаюць тэкст і каляровыя ілюстрацыі, невял. відэаролікі з гукавымі эфектамі. А.П.Ткачэнка.

МУЛЬТЫПЛІКАГАР (ад лац. multiplico памнажаю, павялічваю, узмацняю), y т э х н і ц ы, прыстасаванне для ўзмацнення дзеяння якога-н. механізма, павышэння ціску, павелічэння перадатачных адносін і інш. У гідраўл. прэсах павышае ціск вадкасці, што падаецца помпай y рабочыя цыліндры; y мех. перадачах павышае скорасць вярчэння валоў (напр., павышальная зубчастая перадача); М. да фотаапарата дае магчымасць атрымаць некалькі негатываў на адной пласцінцы (плёнцы); y паліграфіі — прылада для адначасовага атрымання проб каляровага друку. МУЛЬТЫПЛІКАТАР y эканом і ц ы, каэфіцыент, які характарызуе сувязь паміж павелічэннем (змяншэннем) інвестыцый і зменай вялічыні даходу. 1 н в е с т ы ц ы й н ы М. — уздзеянне капіталаўкладанняў вузкай накіраванасці на сумарны даход (невял. інвестыцыі праз эфекг М. могуць аказваць уздзеянне на ўсю эканоміку, таму што паслядоўна закранаюць розныя яе галіны). Д э п а з і т н ы (крэдытны) М. — павышанае ўздзеянне невял. змен y банкаўскіх дэпазітах на грашовую масу і аб’ём крэдытавання праз шматразовае выкарыстанне адных і тых жа грошай y банкаўскай сістэме і на крэдытных рынках. Выкарыстоўваецца разам з акселератарам.

6 Схема сіметрычнага мультывібратара (a) і сігналы (б), што ім генерыруюцца: Tpj, Тр2 — транзісгары; Q , С2 — кандэнсатары; Ri— К4 — рэзістары; Е — напружанне крыніцы сілкавання; U K — напружанне на калектары (выхадны сігнал); Т — перыяд ваганняў; Т ь Т 2 — прадягласць рабочых тактаў. Р»

ў, У вобласць высокага ціску

МУЛЬТЫПЛІКАЦЬІЙНАЕ KIHÔ, гл Анімацыйнае кіно. МУЛЬТЫПбЛЬ (ад мульты... + грэч. polos полюс), пэўная канфігурацыя кропкавых крыніц поля (зарадаў). Напр., кропкавы зарад — М. нулявога парадку; 2 процілеглыя па знаку і роў-

Схема гідраўлічвага мультыплікатара: 1 — плунжэр малога дыяметра d; 2 — поршань вяліхага дыяметра D; 3 — рабочая вадкасць; рн — ціск, што ствараецца помпай; р„ — атрыманы высокі ціск (р, -

ІЎ

ТРн)-

24________ МУЛЬЧЫРАВАННЕ туюць y тонкіх кішках драпежных млекакормячых, пераважна сабачых і кашэчых, выклікаючы тэніідозы; лічынкі (цэнуры) — y мозгу, унутр. поласцях і органах, пад скурай і інш. y капытных, грызуноў, зайцападобных, прыматаў (зрэдку чалавека) і інш., выклікаюць цэнурозы. На Беларусі найб. пашыраны М. звычайны, або мазгавік авечы (М. multiceps), трапляецца М. серыйны (М. serial is). Даўж. да 1 м. Цела мае да 250 членікаў, галоўкў (сколекс) з прысоскамі і крукамі. Гермафрадыты. Спелыя членікі з яйцамі выдаляюцца з калам канчатковых гаспадароў. Яйцы з ежай трапляюць y кішэчнік прамежкавага гаспадара, з іх выходзяць зародкі (анкасферы), разносяцца з крывёю па арганізме і ператвараюцца ў цэнурусы — пузыры з вадкасцю і зародкавымі сколексамі (да некалькіх соцень y кожным). Трапляючы ў кішэчнік драпежніка, сколексы вырастаюць y дарослых паразітаў. А.М.Петрыкаў.

МЎЛЬЧЭР (Multscher) Ганс (каля 1400, г. Лойткірх, Германія — 1467), нямецкі скулытгар і жывапісец. 3 1427 працаваў ва Ульме. Зазнаў уплывы Р.Кампена, нідэрл. і франц. скулытгуры Ранняга Адраджэння. Адзін з першых y ням. мастацгве звярнуўся да вывучэння натуры, y рэліг. кампазіцыі ўводзіў быт. сюжэты, імкнуўся да перадачы індывід. характарыстыкі персанажаў праз гратэскава-выразную міміку і жэстыкуляцыю. Аўтар статуй Карла Вялікага, двух яго збраяносцаў, каралёў Чэхіі і Венгрыі (каля 1427—33), Хрыста-пакутніка на гал. партале (1429) і алтара (1433) y кафедральным саборы ва Ульме, Маці Божай для царквы ў Ландсбергу, св. Варвары і Магдаліны для капэлы св. Лаўрэнція ў Ротвайлі, мадэлі грабніцы Людвіга Барадатага (1435), алтара Марыі для Фраўэнкірхе ў Віпітэна (Італія, 1456—58), 8 карцін Ландсбергскага алтара (1437) і інш. МУЛЯВІН Уладзімір Георгіевіч (н.

12.1.1941, г. Екацярынбург, Расія), бел. артыст эстрады, кампазітар. Нар. арт. Беларусі (1979). Засл. дз. культ. Польшчы (1980). Нар. арт. СССР (1990). Вучыўся ў Свярдлоўскім муз. вучылішчы

МУЛЬЧЫРАВАННЕ (ад англ. mulch абкладваць карані раслін саломай, гноем і інш.), пакрыццё глебы ахоўным слоем з розных матэрыялаў (мульчы); агратэхн. прыём. У якасці мульчы выкарыстоўваюць кампосты, тарфяную крошку, перагной, адкіды, адходы дрэваапрацоўкі (апілкі, папера і інш.), іржышча збожжавых, лісце, салому, палімерныя матэрьмлы і інш. Адрозніваюць М. суцэльнае, міжрадковае, y прыствольных кругах дрэў і кустоў і вертыкальнае (з запаўненнем мульчой верт. шчылін для перахоплівання паверхневага сцёку). Затрымлівае вілыаць, рэгулюе паветр. і тэмпературны рэжымы глебы, угнойвае яе, узмацняе карысныя біяхім. глебавыя працэсы, перашкаджае ўтварэнню глебавай скарынкі, ветравой і воднай эрозіі, прыгнечвае прарастанне (1956—58). 3 1962 артыст Бел. філармопустазелля. Выкарыстоўваецца пры вы- ніі, з 1969 маст. кіраўнік Дзярж. бел. рошчванні с.-г. культур, лясных парод. эстр. ансамбля «Песняры». У творчай Найб. эфектыўна ў раёнах з недастатко- дзейнасці своеасаблівае выканальніцкае вым увільгатненнем. Л.В.Круглоў. майстэрства спалучаецца з глыбокім веданнем нар. песеннай творчасці, захаМУЛЬЧЬІРАВАННЕ ў м е л і я р а йыйным б у д а ў н і ц т в е , раз- ваннем і ўзбагачэннем яе лепшых трамеркаванне па паверхні глебагрунтоў дыцый. Аўтар шматлікіх апрацовак бел. мульчы (пераважна тарфакрошкі) з нас- нар. песень, якія вызначаюць стыль і тупным замацаваннем яе плёнкаўтва- творчую накіраванасць ансамбля, аргаральнымі эмульсіямі. Робіцца пры залу- нічна спалучаюць стылістыку бел. нар. жэнні адхонаў каля гідравузлоў, мастоў, песеннасці і сучаснай эстр. музыкі шлюзаў і стромкіх адхонаў каналаў, («Касіў Ясь канюшыну», «Па ваду ішдамб, плацін, дарог з мэтай папярэ- ла», «А ў месяцы верасні», «Рэчанька», джання воднай (змыву, размыву) і вет- «Купалінка», «Перапёлачка», «А ў полі вярба», «Каліна» і інш.). Сярод твораў: равой (выдзімання) эрозіі. опера-прытча «Песня пра долю» (1972), Перад М паверхню адхонаў рыхляць, выраўноўваюць, засяваюць травамі, уносяць угвак. цыкл «Я не паэта...» (1981) і песеннаенні. Нанесены слой мульчы (5— 10 см) на-інстр. кампазіцыя «Песня — бяспакрываюць латэкснымі або бітумнымі цэнны дар» (1982) на словы Я.Купалы, эмульсіямі (выкарыстоўваюцца таксама муз. спектакль «На ўвесь голас» на слоэмульсіі водарастваральных сінт. палімераў, вы У.Маякоўскага (1988), песеннараспрацаваныя ў Бел. НДІ меліярацыі і лугаінстр. кампазіцыі «Ванька-Устанька» на водства). Замест эмульсій ужываюць таксама словы Я.Еўтушэнкі (1975), «Праз усю паветраводапранікальнае палатно або біяпалатно, распрацаванае тым жа ін-там (выпусвайну» на словы бел. і рас. паэтаў каецца акц. т-вам y Жлобіне). У якасці муль(1985), «Вянок Багдановічу» на вершы чара (мульчыравальніка) выкарыстоўваюць М.Багдановіча (1991), вак. кампазіцыя гідрасеялкі, пераабсталяваныя раскідвальнікі «Крык птушкі» на словы Ю.Рыбчынўгнаенняў. М. адхонаў магістральных каналаў скага, песні, y т.л. «Александрына», робяць таксама бульдозерамі, самазваламі, «Завушніцы», «Чырвона ружа», «Ой, какаўшовымі зкскаватарамі. В.М.Кандрацьеў.

лядачкі»; «Балада пра чатырох заложнікаў»; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1976. Лаўрэат Усесаюзных конкурсаў артыстаў эстрады (1970), выканаўцаў сав. песні (1973, 1-я прэмія), міжнар. фестывалю песні «Залаты леў» (1973, Лейпцыг), 2-га фестывалю паліт. песні ў Хельсінкі (1978). Гал. прыз фірмы «Мелодыя» «Залаты дыск» (1982). Літ:. Б р ж а з о ў с к і А. Лідэр «Песняроў» y сямейным ансамблі / / Работніца і сялянка. 1991. № 6; 3 a в a д с к a я Н. Вокально-мнструментальный ансамбль «Песняры» / / Певцы советской эстрады. М., 1992. Вып. 3. Г.М.Загародні.

МУЛЯЖ (франц. moulage ад mouler фармаваць), злепак або мадэль прадмета (з гіпсу, воску, парафіну і інш.) y натуральную велічыню; служыць y якасці нагляднага дапаможніка, напр., М. плода, органа, часткі цела. м Ул я р Іван, бел. дойлід 1-й пал. 17 ст. Жыў у, в. Рубяжэвічы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Прымаў удзел y буд-ве Рубяжэвіцкай сядзібы.

МУЛЙРАЎКА, вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Жыткавічы—Калінкавічы; чыг. станцыя на лініі Калінкавічы—Лунінец. Цэнтр сельсавета. За 12 км на Пн ад г. Петрыкаў, 178 км ад Гомеля. 649 ж., 210 двароў (1999). Акц. т-вы «Аграпрамтэхніка» і «Петрыкаўснаб», раённае аб’яднанне «Сельгасхімія». Школасад, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Малітоўны дом хрысціян веры евангельскай. Каля вёскі адбылася Муляраўская аперацыя 1942. МУЛЙРАЎСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, бой партызан аб’яднанага гарнізона Ф.І.Паўлоўскага па разгроме ням.-фаш. гарнізона на чыг. ст. Муляраўка Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл. на лініі Жыткавічы—Калінкавічы 22 лют. ў Вял. Айч. вайну. Для выканання аднаўленчых работ на чыгунцы на станцыю прыбыла частка буд. батальёна гітлераўцаў. Атрадам А.Ф. Каваленкі, І.Р.Жулегі, «Чырвоны Кастрычнік» (камандзір Э.Я.Чырлін) і Капаткевіцкаму (камандзір А.Ц.Міхайлоўскі) было даручана разграміць гарнізон праціўніка. Да раніцы 21 лют. атрады сканцэнтраваліся ў в. Залессе Акішбрскага р-на, правялі разведку, удаюіаднілі сілы, узбраенне праціўніка. Аперацыяй кіравапі Паўлоўскі і камісар С.В.Маханько. 22 лют. раніцай партызаны акружылі станцыю і казарму, y якой размяшчаліся гітлераўцы, і адкрылі агонь. У выніку аперацыі фаш. гарнізон на ст. Муляраўка разгромлены, аднаўленчыя работы сарваны. МУЛЙРЧЫК Сцяпан Рыгоравіч (н.

8.1.1943, в. Азярцо Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. рддыёфізік. Д-р тэхн. н. і праф. (1988). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1996). Скончыў БДУ (1966). 3 1967 y БДУ. Навук. працы ў галіне электронікі, інфарматыкі. Распрацаваў метады і алгарытмы лікавага

мадэліравання мікраэлектронных структур, разліку параметраў паўправадніковых элементаў, аўтаматызаванага схематэхн. праектавання інтэгральных схем. Тв Экстремальные задачя прм схемотехннческом проектмрованмн в электроннке. Мн., 1976 (разам з І.П.Наранковым, С.Р.Івановым); Ннтегральная схемотехннка. Мн., 1983; Чнсленное моделнрованме мнкроэлектронных структур. Мн., 1989. ПМ.Бараноўскі.

МУМІЁ, прыродны смалападобны прадукт біял. паходжання. Трапляецца ў гарах Пярэдняй, Сярэдняй і Паўд.-Усх. Азіі, на Каўказе. Уяўляе сабой бясформенныя кускі з нераўнамерна-ячэістай ці гладкай паверхняй, цвёрдай або пругкай кансістэнцыі, з характэрным бальзамічным пахам. Састаў М. з розных месцаў паходжання мае падобныя фіз. і хім. ўласцівасці і адрозніваецца суадносінамі асобных кампанентаў.

Mae вял. колькасць арган. і неарган. рэчываў, гіпуравую і бензойную к-ты, амінакіслоты, смолы і воскі, камедзі, раслінныя рэшткі. Адрозніваюць М. т.зв. залатое (чырв. колеру), сярэбранае (белага), меднае (блакітнага ці сіняга) і жалезнае (чарнавата-карычневага; найб. пашыранае). Выкарыстоўваецца ў нар. медыцыне больш як 2 тыс. гадоў. МУМІФІКАЦЫЯ (ад мумія + лац. facio раблю), высыханне трупа ці асобных адмерлых частак жывога арганізма. Натуральная М. адбываецца пры пераходзе вільгаці з мёртвай тканкі ці трупа ў навакольнае асяроддзе і адсутнасці ўмоў для гніласнага распаду тканак (напр., высокая т-ра). Пры штучнай М. труп насычаецца спец. рэчывамі, якія яго кансервуюць. Пасля М. труп ці яго ч. захоўвае форму, страта масы дасягае 75%. МЎМІЯ, высахлы труп чалавека або жывёлы, які натуральным (пры спрыяльных умовах) ці штучным спосабам захаваўся ад гніення. Самы стараж. спосаб муміфікацыі зафіксаваны сярод рыбакоў племя чынчорас, што жылі на ўзбярэжжы Ціхага ак. паміж Іла (Перу) і Антафагастай (Чылі) больш за 6 тыс. г. назад. 3 3-га тыс. да н.э. практыка стварэння М. бальзаміраваннем пашы-

рылася ў Стараж. Егіпце, дзе целы нябожчыкаў апрацоўвалі пераважна прыроднай соллю (натронам), a шырокія льняныя палосы, якімі абгортвалі М., прамочвалі камеддзю і смоламі. Лічылася, што захаванне цела — адна з гал. умоў захавання душы. Пахаванні з М. звычайна маюць багаты пахавальны інвентар і даюць каштоўныя матэрыялы аб культуры, мастацтве, рэлігіі і побыце стараж. грамадстваў. Муміфікацыя была пашырана ў краінах Лац. Амерыкі і на Канарскіх а-вах. На Алтаі ў час раскопак Пазырыкскіх курганоў 5—4 ст. да н.э. знойдзены М. У шматлікіх хрысц. цэрквах захоўваюцца натуральныя М., т.зв. мошчы святых. І.М.Язэпенка. МУНГЎН-ТАЙГА, другая назва горнага масіву Мангун-Тайга ў Расіі на ПдЗ Рэспублікі Тыва. МУНДЗІР (ад лац. mundus убор, убранне), 1) верхняя частка ваеннага і цывільнага адзення, пры якой належала насіць галаўны ўбор, зброю і ордэны. У пач. 17 ст. тэрмін «M.» абазначаў усё абмундзіраванне вайсковае, a таксама рыштунак салдата і афіцэра (у Расіі — стральцоў). 2) Частка форменнага адзення ваеннаслужачых y арміях шэрагу краін. Ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь тэрмін «M.» не выкарыстоўваецца. Гл. таксама Форма адзення. С.М.Абрамаў.

МЎНІ (Muni) Пол [сапр. В а й з е н ф р о й н д (Weisenfreund) Фрэдэрык Маер; 22.9.1895, г. Львоў, Украіна — 26.8.1967], амерыканскі акцёр. Выступаў y нью-йоркскім яўрэйскім т-ры, з 1926 на Брадвеі. 3 1929 здымаўся ў кіно пад псеўданімам М. Творчасці ўласцівы выдатная акцёрская тэхніка, выкарыстанне складаных партрэтных грымаў. Зняўся ў фільмах «Аповесць пра Луі Пастэра» (1936; прэмія «Оскар», прыз міжнар. кінафестывалю ў Венецыі), «Жыццё Эміля Заля» (1937), «Хуарэс» (1939; 'усе рэж. У.Дытэрле). Пасля 2-й сусв. вайны выступаў y т-ры; зняўся ў фільмах. «Анёл на маім плячы» (1946), «Незнаёмец крадзецца» (1952, ЗША— Італія), «Апошні раззлаваны чалавек» (1959). МУНІС ХАРЭЗМІ, Ш ы р - М у х а м е д А в а з б і й - а г л ы (1778, Харэзм, Узбекістан — 1829), узбекскі паэт і гісторык. Прыдворны хівінскага хана Ільтузара, па даручэнні якога напісаў гісторыю Хівінскага ханства — «Райскі сад шчасця». У ёй вял. фактычны матэрыял пра гісторыю, побыт і звычаі ўзбекаў. Аўтар мноства невял. вершаў любоўнага складу — газелей.

МУНІЦЫПАЛІЗАЦЫЯ (франц. muni­ cipalisation ад лац. municipium самакіравальная абшчына), прымусовая перадача дзярж. уладай уласнасці прыватных асоб (бязвыплатна або за выкуп) органам гар. і сельскага самакіравання. Аб’ектам М. звычайна з’яўляецца нерухомая маёмасць — зямля, пабудовы і да Галава мучіі фараона Рамсеса II (1317— 1251 т.п., што перадаецца ў веданне мясц. да Н.Э.).

м унк

25

органаў. Адрозніваецца ад нацыяналізацыі, пры якой маёмасць паступае ў распараджэнне цэнтр. органаў улады. У Сав. Расіі М. ажыццяўлялася ў 1918— 21 на падставе дэкрэта ВЦВК ад 20.8.1918 «Аб адмене права ўласнасці на нерухомую маёмасць y гарадах», паводле якога ў распараджэнне мясц. Саветаў перадаваліся канфіскаваныя ў прыватных асоб будынкі і прадпрыемствы, якія абслугоўвалі гар. гаспадарку, школы, тэатры і інш. У БССР паводле пастановы СН К БССР ад 10.5.1940 «Аб муніцыпалізацыі і нацыяналізацыі будынкаў на тэрыторыі заходніх абласцей БССР» муніцыпалізаваны ў жыллёвы фонд мясц. выканкомаў y rap. паселішчах домаўладанні вял. жылой плошчы, безгаспадарныя ўладанні, гандл. будынкі, a таксама пэўная нерухомая маёмасць y сельскіх мясцовасцях.

МУНІЦЫПАЛІТ^Т (ням. Munizipalitat ад лац. municipium самакіравапьная абшчына), 1) сукупнасць выбарных органаў мясцовага кіравання і самакіравання, a таксама ніжэйшая адм.-тэр. адзінка ў некаторых краінах. Тэрмін «M.» вядомы з часоў Стараж. Рыма, дзе так наз. гарады, якія мелі права самакіравання. У сярэднявеччы гэты інстытут атрымаў развіццё ў магдэбургскім праве. Сучасная структура муніцыпапьных органаў складаецца з выбарных устаноў (саветаў, сходаў) і выканаўчага апарата, якія ўзначальвае мэр, бургамістр, староста. М. займаецца мясц. пытаннямі, што маюць важнае значэнне для насельніцтва: жыллёвью і быт. паслугі, мед. абслугоўванне, школьная адукацыя, санітарыя, мясц. служба правааховы грамадскага парадку, пажарная служба, Дарогі і г.д. М. правамоцны займацца гасп. дзейнасцю, мець ва ўласнасці жылыя будынкі, кватэры, зямельныя ўчасткі, устанаўліваць мясц. падаткі і зборы за карыстанне рознымі дабротамі і выгодамі, выдаваць ліцэнзіі. М. таксама назьгваецца будынак, дзе размяшчаецца яго выканаўчы апарат. 2) Самакіравальная абшчына з правам юрыд. асобы. В.А.Кадаўбовіч.

МУНК (Munk) Анджэй (16.10.1921, г. Кракаў, Польшча — 21.9.1961), польскі кінарэжысёр. Скончыў Вышэйшую школу т-ра і кіно ў Лодзі (1950), y 1957—60 выкладаў y ёй. 3 1949 аператар і рэжысёр кінахронікі. Паставіў дакумент. фільмы: «Накірунак— Новая Гута» (1951), «Слова чыгуначнікаў» (1953), «Зоркі павінны гарэць» (1954, з ВЛясевічам) і інш. У 1955 дэбютаваў y маст. кіно. Вядомасць М. прынеслі фільмы «Чалавек на рэйках» (1957), «Егоіса» (1958), «Касавокае шчасце» (1959, y сав. пракаце — «Шэсць ператварэнняў Яна Пішчыка»), «Пасажырка» (1961—63, завершаны Лясевічам). Яго фільмы адметныя вострымі і напружанымі сітуацыямі, гратэскам, сатыр. і трагікамічнай формай. Прэміі міжнар. кінафестываляў y Венецыі (1955, 1958, 1964), Карлавых Варах (1957), Канах (1964). Дзярж. прэмія Польшчы 1954.

26

МУНК

МУНК (Munch) Петэр Андрэас (15.12.

1810, Осла — 25.5.1863), нарвежскі гісторык. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1857). 3 1841 праф. ун-та ў Крысціяніі (цяпер Осла). 3 1861 архіварыус Дзярж. архіва. Аўтар «Гісторыі нарвежскага народа» (т. 1—6, 1852— 63), якая ахоплівае перыяд са стараж. часоў да 1397. Апіраючыся на шырокі крытычна правераны матэрыял розных крыніц рэканструяваў стараж. перыяд гісторыі Нарвегіі. Вядомы як выдавец і каментатар стараж. актаў. МУНК (Munch) Эдвард (12.12.1863, Лётэн, Нарвегія' — 23.1.1944), нарвежскі мастак, адзін з заснавальнікаў экспрэсіянізму. Вучыўся ў Осла ў Карапеўскай школе малявання (1881—416) і ў майстэрні К.Крога (1882—83). Працаваў y Нарвегіі, Даніі, Францыі, Германіі. У ранні перыяд зазнаў уплыў В. ван Гога і П.Гагена. Светаўспрыманне М. сфарміравалася пад уплывам твораў пісьменнікаў-сімвалістаў Х.Егера і А.Стрындбер-

га, што абумовіла ў яго карцінах матывы адзіноцтва, трывогі, смерці. Творам уласцівы эмацыянальная напружанасць і абвостраная выразнасць вобразаў, жорсткі, віхрападобны контурны малюнак, павышаная дынаміка кампазіцый, дысананс колераў: «Хворая дзяўчынка» (1885—86), «Сястра мастака» (1892), «Крык», «Пакой паміраючага» (1893), «Вампір» (каля 1893), «Самота» (1894), «Танец жыцця» (1899), «Танец на беразе» (1900—02), «Дзеці на вуліцы» (1910), «Начны вандроўнік» (1939) і інш. Большасць карцін 1890— 1910-х г. уваходзяць y няскончаны цыкл «Фрыз жыцця». Графічныя творы вызначаюцца змрочным эратызмам, успрыняццем жанчыны як увасаблення негатыўнай, разбуральнай сілы: «Дзяўчына і смерць» (1894), «Мадонна» (1895— 1902), серыя «Укус» (1913) і інш. Аўтар фрэсак для залаў ун-та ў Осла («Альма Матэр», «Гара людзей» і інш., 1909— 15). МЎНКАЧЫ [Munkûcsy; сапр. Л і б (Lieb)] Міхай (20.2.1844, г. Мукачава Закарпацкай вобл., Украіна — 1.5.1900), венгерскі жывапісец; прадстаўнік дэмакр. рэалізму. Вучыўся ў Э.Самашы (1862—63), з 1865 y Венскай і Мюнхенскай AM, y 1868—69 y Дзюсельдорфе ў Л.Кнаўса. Зазнаў уплыў майстроў дзюсельдорфскай школы жывапісу, барбізонскай школы і Г.Курбэ. Пад уздзеяннем рэв.-дэмакр. ідэй напаўняў свае шматфігурныя карціны драматызмам і сац.-крытычным пафасам: «Камера смяротніка» (1870), «Шчыпальніцы корпіі» (1871), «Начныя валацугі» (1873) і інш. Творы вызначаліся псіхал. пераканаўчасцю, напружаным кантрастам каларыта, пастознасцю жывапіснай манеры. 3 канца 1870-х г. пісаў пераважна рэліг. кампазіцыі, адметныя рысамі акадэмізму і салоннасці: «Хрыстос перад Пілатам» (1881), «Ce чалавек» (1896) і інш. Літ:. А л е ш н н а

Л.С. М.Мункачн. М.,

1960.

Э.Мунк. Мадонна. 1895— 1902.

МУНКЎ-САРДЬІК, найбольш высокі горны масіў ва Усх. Саяне, y Бураціі (Расія). Выш. да 3491 м (найвыш. пункт Саян). Складзены з гранітаў. У рачных далінах да выш. 2000 м трапляюцца ля-

М .М унычы. Камера смяротніка. Апошні дэень прыгаворанага да смерці. Фрагмент.

сы, вышэй на схілах — альпійскія лугі, горныя тундры і камяністыя россыпы. Ледавікі (агульная пл. каля 1,3 км2). МУНКб (1208— 1259), 4-ы вял. хан Мангольскай імперыі, унук Чынгісхана. Уступіў на прастол y 1251 пры падтрымцы Батыя пасля 3-гадовай барацьбы. Імкнуўся стварыць цэнтрапізаваны дзярж. апарат. Пры М. заваяваны Іран і пачата заваяванне Паўд. Кітая. Памёр y час паходу ў Кітай. МУНТбНІЯ (Muntenia), назва ўсх. ч. Валахіі (на У ад р. Олт) y паўд. Румыніі. МУНЦЙН Міхаіл Іванавіч (н. 15.8.1943, с. Крыва, Малдова), малдаўскі спявак (лірыка-драм. тэнар). Нар. арт. Малдовы (1980). Нар. арт. СССР (1986). Скончыў Кішынёўскі ін-т мастацтваў (1971). 3 1971 саліст Малд. т-ра оперы і балета. 3 1983 выкладае ў Кішынёўскай акадэміі музыкі. Валодае голасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону, дасканалай вак. тэхнікай. Сярод партый: Герман, Ленскі, Княжыч, Вадэмон («Пікавая дама», «Яўген Анегін», «Чарадзейка», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Альфрэд, Рычард, Дон Карлас, Радамес, Манрыка, Дон Альвара («Травіята», «Баль-маскарад», «Дон Карлас», «Аіда», «Трубадур», «Сіла лёсу» Дж.Вердзі), Турыду («Сельскі гонар» П.Масканьі), Хазэ («Кармэн» Ж.Бізэ), Каварадосі, Калаф («Тоска», «Турандот» Дж.Пучыні), Паліён («Норма» В.Беліні). Дзярж. прэмія Малдовы 1988. МУР, тое, што сель. МУР (Moore) Генры (30.7.1898, г. Каслфард, Вялікабрытанія — 31.8.1986), англійскі скульптар. Вучыўся ў маст. коледжы ў Лідсе (1919—21), скончыў Каралеўскі коледж мастацтва ў Лондане (1925), y якім выкладаў да 1933. Пазней выкладаў y маст. школах Чэлсі і Слейда. Чл.-заснавальнік маст. групоўкі «Першае падраэдзяленне» (1933). Зазнаў уплыў стараж. мекс. пластыкі. 3 пач.

1920-х г. распрацоўваў нешматлікія сталыя кампазіцыі («Маці і дзіця», «Сямейная група», «Фігура ляжыць» і інш.), y якіх ствараў і жыццёва канкрэтныя, і абстрактныя, дэфармаваныя, фантастычна-мудрагелістыя вобразы. Творы вызначаюцца пластычнай абагульненасцю і манументальнасцю

Г.Мур. Дзве вяліхія формы. Бон. Сад Бундэсканцылярыі. 1979.

форм, напружанасцю ўнугр. структуры кампазіцыі, рытмічнай выразнасцю сілуэта. Майстар манум.-дэкар. скульптуры: скульпт. групы «Тры фігуры стаяць» y Батэрсі-парку ў Лондане (1947—48), «Кароль і каралева» на плато каля Дамфрыса (1952—53), «Фігура ляжыць» каля будынка ЮНЕСКА y Парыжы (1957—58), «Дзве вялікія формы» ў садзе Бундэсканцылярыі ў Боне (1979) і інш. Аўтар серыі малюнкаў, прысвечаных ваен. будням Лондана (1-я пал.

1940-х г.). Літ. : В а л е р н у с С. скульптура XX в. М., 1973.

Прогресснвная

С.І.Пракоп ’ева.

МУР (Moore) Станфард (4.9.1913, г. Чыкага, ЗША — 23.8.1982), амерыканскі біяхімік. Чл. Нац. АН ЗША і Амер. акадэміі навук і мастацтваў. Скончыў ун-т Вандэрбільда ў штаце Тэнесі (1935). Працаваў y Ракфелераўскім ін-це мед. даследаванняў y Нью-Йорку, Брусельскім, Кембрыджскім (Вялікабрытанія) ун-тах. Навук. працы па хіміі бялкоў. Распрацоўваў аналітычныя метады вызначэння амінакіслотнага саставу бял-

коў. Выкарыстаў іонаабменную храматаграфію для хім. аналізу, сканструяваў амінакіслотны аналізатар. Высветліў першасную структуру ферменту рыбануклеазы. Нобелеўская прэмія 1972 (разам з К.Б Анфінсенам, У.Х.Стайнам). МУР (Moore) Томас (28.5.1779, Дублін — 25.2.1852), ірландскі паэт. Вучыўся ў Дублінскім ун-це. Дэбютаваў зб-камі вершаў «Оды Анакрэонта» (1800) і «Паэтычныя творы» (1801). Узор рамант. лірыкі — «Ірландскія мелодыі» (1807—34), y якіх апяваецца трагічны лёс Ірландыі і барацьба ірл. народа. Аўтар рамана «Эпікурэец» (1827), рамант. паэм «Лала Рук» (1817) і «Любоў анёлаў» (1823), сатыр. твораў («Казкі пра Свяшчэнны Саюз», 1823; «Мемуары калітана Рока», 1824, і інш.), біяграфіі Р.Шэрыдана (1825). Алублікаваў «Пісьмы і дзённікі лорда Байрана з заўвагамі пра яго жыццё» (1830), «Гісторыю Ірландыі» (1835—46). На бел. мову яго верш «Вечаровыя званы» з паэт. цыкла «Песні народаў» (1818—27) пераклаў Л.Баршчэўскі.

рэсп. значэння (з 1963). Лінзы адкладаў муравінскага міжледавікоўя ўскрываюцца ў 2 ярах і на ўскраіне в. Мурава. Найб. тыповыя — y вяршыні невял. яра Чортаў Куст (Мурава 2) за 20 м ад вады. Магутнасць азёрна-старычных адкладаў (ліставатыя тарфы, гумусаваныя супескі) 4,7 м, даўж. каля 15 м. Па пылку, спорах, насенні, пладах, шышках і хвоі, ствалах дрэў вызначана каля 100 відаў дрэвавых, кустовых і травяністых раслін (граб звычайны, клён раўнінны, ліпа буйналістая, альдраванда пухіраватая, вадзяны арэх і інш.). З ’яўляецца стрататыпам муравінскага міжледавікоўя на тэр. Беларусі. Г.І.Літвінюк. МУРАВА, вёска ў Сухопальскім с/с Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 25 км на ПнЗ ад г. Пружаны, 114 км ад Брэста, 42 км ад чыг. ст. Аранчыцы. 582 ж., 251 двор (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Царква. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МУРАВАНАЯ АШМЙНКА, вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км на ПнЗ ад горада і 28 км ад чыг. ст. Ашмяны, 231 км ад Гродна. 338 ж., 134 двары (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры — касцёл Дзевы Марыі са званіцай (канец 18 — пач. 19 ст ), рэшткі друкарні (16 ст.). МУРАВАНКАЎСКАЯ ЦАРКВА-КРЙПАСЦЬ, М а л а м а ж э й к а ў с к а я ц а р к в а - к р э п а с ц ь , помнік абарончага дойлідства ў в. Мураванка Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудавана ў пач. 16 ст. Трохнефавае 4стаўповае збудаванне зальнага тыпу (у плане — прамавугольнік, блізкі да квадрата), завершанае высокім 2-схільным дахам са шчытамі на тарцах, адной паўкруглай апсідай (на ўсю шырыню асн. аб’ёму) і 4 круглымі вуглавымі вежамі, накрытымі шатрамі. Вітыя ўсходы вежаў вялі да байніц абарончага пояса ў

27

МУРАВАНЫ

верхняй частцы храма. Сцены і вежы ўпрыгожаны яруснай кампазіцыяй плоскіх атынкаваных нішаў, завершаных падвойнымі аркамі. Падобны дэкор мае фігурны шчыт на гал. фасадзе. Гатычныя скляпенні царквы вызначаюцца тонкім малюнкам (спляценне гуртоў і нервюр зорчатых скляпенняў утварае трохвугольнікі і ромбы розных абрысаў і памераў). Пад храмам — скляпеністае сутарэнне. Да пач. 19 ст. ў царкве былі герсы (пад’ёмныя дзверыкраты). У час рэканструкцый (1817, 1871—72) да гал. фасада прыбудаваны прытвор, надбудаваны зах. вежы, паніжаны дах, зроблены карнізы і павялічаны аконныя праёмы. А.М.Кулагін. МУРАВАНЫ ВЯЛІКІ КАМЕНЬ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1996). За 500 м на Пн ад в. Селішча Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. Валун цёмна-шэрага гнейсу з жылкамі шаравата-белага кварцу, уключэннямі

Мураванкаўскал царква-крэпасць. Малюнак 2-й пал. 19 ст. Мастак В.Гразноў.

мускавіту. Даўж. 5,7 м, шыр. 3,2 м, выш. бачнай часткі 1,7 м, y абводзе 14,7 м, аб’ём 31 м3, маса каля 82 т. Mae выцягнутую прасападобную форму і трэшчынаватую паверхню. Прынесены ледавіком каля 150 тыс. гадоў назад са Скандынавіі. В.Ф.Вінакураў.

7«.: Рус. пер. — Нзбранное = Selected verse. М., 1986. СДз.Малюковіч.

MŸPABA, геалагічнае агаленне на правым беразе р. Бярэзіна (за 30 км ніжэй г. Барысаў, паміж вёскамі Мурава Бярэзінскага і Пабярэжжа Барысаўскага р-наў Мінскай вобл); помнік прыроды

Геалагічнае агаленне Мурава.

Мураванкаўская выгляд.

ц арш -крэпасць.

Сучасны

28

МУРАВЕЙКА

чэннем паўн. ч. Беларусі, дзе асн. рысы рэльефу сфарміраваны пасля паазерскага зледзянення.

МУРАВЁЙКА Іван Андрэевіч (н. 21.10.

1921, в. Таль Любанскага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Засл. работнік культуры Беларусі (1982). Вучыўся ў Камуніст. ін-це журналістыкі ў Мінску (1939), скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1964). 3 1948 y любанскай раённай газеце. Друкуецца з 1936. Аўтар зб. вершаў «Песня над палямі» (1955). Піша пераважна для дзяцей: зб-кі «Ручаінкі» (1956), «Вось якія мы» (1958), «Пра работу і ляноту» (1960), «Дружная сямейка» (1961), «Сняжынкі-смяшынкі» (1962), «Сем колераў вясёлкі» (1965), «Лясное возера» (1970), «Мы таксама падрасцём» (1971), «Дуб і дубок» (1977), «Няхай сонца не заходзіць» (1981), «Я прыдумаў казку» (1985). У кн. «Прынёс з вайны» (1991) — франтавыя запісы, вершы, апавяданні пра аднапалчан і інш.

Літ.\ М a т в e е в А.В. Нсторня форммровання рельефа Белорусснн. Мн., 1990.

МЎРАВЕНСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА У Брагінскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Чэрнеў, на тэр. торфаўчастка Мураўна. Створана ў 1982. Пл. 1,68 км2, даўж.

2 км, найб. шыр. 1,2 км, найб. глыб. 5,4 м, аб’ём вады 7,5 млн. м3. Напаўняецца вадой з р. Сярэдняя Брагінка па падвадным канапе. Ваганні ўзроўню вады на працягу года да 4,5 м. Выкарыстоўваецца для арашэння, гасп.-быт. мэт. МУРАВІНСКАЕ МІЖЛЕДАВІК0ЎЕ (ад назвы в. Мурава Бярэзінскага р-на Мінскай вобл.), мікулінскае міжледавікоўе (Расія), э м скае м і ж л е д а в і к о ў е (Зах. і Цэнтр. Еўропа), познаплейстацэнавае міжпедавікоўе, якое адбылося паміж сожскім зледзяненнем (па інш. меркаваннях — сожскай стадыяй дняпроўскага зледзянення) і паазерскім зледзяненнем 110—95 тыс. гадоў назад, паводле інш. меркаванняў — 120—90 тыс. гадоў назад. Адклады М.м. трапляюцца невял. ўчасткамі на ўсёй тэр. Беларусі. Пераважна яны пахаваны пад паазёрскімі і галацэнавымі акумуляцыямі, аголены на стромкіх абрывах берагоў рэк, яроў; з’яўляюцца маркіроўным гарызонтам антрапагенавай тоўшчы. Найб. вядомы разрэзы Мурава (рэгіянальны стрататып, які адкрыты і апісаны Г.Ф Мірчынкам і Т.М.Мікулінай), Дарашэвічы, Борхаў, Пышкі і інш. Пераважаюць азёрныя (супесак, суглінак, гліна, прэснаводны мергель, гітыя), радзей трапляюцца рачныя і балотныя тыпы адкладаў. У час М.м. былі ўмерана цёплыя кліматычныя ўмовы, якія спрыялі пашырэнню шыракалістых дрэвавых парод (дуб, ліпа, граб, арэшнік). У пач. і канцы М.м. былі пашыраны бярозавыя і бярозава-хвойныя лясы. Лясная расліннасць нагадвала сучасную, толькі ў травяністым покрыве трапляліся пазаеўрапейскія віды. Акрамя сучасных відаў жывёл, на тэр. Беларусі ў канцы М.м. вадзіліся мамант і шарсцісты насарог. Рэльеф і рачная сетка падобныя да сучасных, за выклю-

І.А.Паўлоўская.

МУРАВІЦКІ Лука Захаравіч (31.12.1917, в. Доўгае Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 30.11.1941), Герой Сав. Саюза (1941). Скончыў Барысаглебскае ваен. авіяц. вучылішча (1938). У Вял. Айч. вайну на фронце з чэрв. 1941: пілот знішчальнага авіяпалка ст. лейтэнант М.

сійскі кампазітар. Нар. арт. Расіі (1957). Нар. арт. СССР (1968). Скончыў Тбіліскую кансерваторыю (1931). Вучань С.Бархударана, М.Мяскоўскага і інш. У 1931—34 y драм. т-рах Грузіі. У 1938— 39 адказны сакратар Саюза кампазітараў СССР. У 1942— 44 начальнік і маст. кіраўнік Цэнтр. ансамбля ВМФ СССР. Для яго творчасці былі характэрны грамадз. накіраванасць, публіцыстычная завостранасць, увага да праблем сучаснасці. Сярод твораў: оперы «Вялікая дружба» (паст. 1947), «Кастрычнік» (паст. 1964), аперэты «Дзяўчына з блакітнымі вачыма» (паст. 1966), «Масква—Парыж— Масква» (паст. 1968), кантаты; 2 сімфоніі (1938, 1945), «Грузінскі сімфанічны танец» (1936); хары, песні (больш за 100); рамансы на вершы А.Пушкіна, апрацоўкі нар. песень, музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Аўтар мемуараў «3 майго жыцця» (1970). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951. Літ:. С е ж е н с к м й К. Вано Мураделв. М-, 1962; В.Мураделн: Воспомннання я статьм. М., 1983.

Л.З.Муравіцкі.

В.І.Мурадэлі.

суправаджаў трансп. самалёты ў блакіраваны Ленінград, прыкрываў з паветра разгрузку чыг. эшалонаў, збіў 3 самалёты праціўніка, 3 вер. тараніў ням. бамбардзіроўшчык. Загінуў y баі. МУРАВІШЧЫНА, М у р а в і ш ч ы н с к і к a н a л, ручай y Слуцкім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Вял. Сліва (бас. р. Прыпяць). Даўж. 21,3 км. Пачынаецца за 2,5 км на У ад в. Амговічы. Прыток — ручай Сліўка (злева). Рэчышча каналізаванае. МУРАГІ, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача (цячэ праз возера), за 24 км на ПдЗ аД г.п. Уіхіачы. Пл. 0,59 км2, даўж. каля 2,6 км, найб. шыр. 470 м, найб. глыб. 19,4 м, даўж. берагавой лініі каля 5,8 км. Пл. вадазбору 102 км2. Схілы катлавіны выш. да 36 м, парэзаныя ярамі. Берагі нізкія, пясчаныя, 'пад хмызняком. У прыбярэжнай зоне дно пясчанае, глыбей — ілістае. Мелкаводны ўсх. заліў зарос. Упадае шмат ручаёў. МУРАДАЎ Шырын (у с т a Шыр ы н ; 18.8.1880, г. Бухара, Узбекістан — 12.2.1957), узбекскі нар. дойлід. Засл. дз. маст. Узбекістана-(1943). Ганаровы чл. АН Узбекістана’^ 1943). Мастак-арнаменталіст, рэзчык па ганчы. Развіваў традыцыі ўзб. нар. арнаменту. Ствараў дэкар. кампазіцыі для аэдаблення жылых дамоў Бухары (1895— 1910-я г.) і палаца Сітараі-Махі-хаса каля Бухары (1912— 14). Аўтар разнога дэкору Бухарскай залы Т-ра оперы і балета імя Наваі ў Ташкенце (1947) і інш. Рэстаўрыраваў арх. помнікі. Дзярж. прэмія СССР 1948. Літ:. Н о т к н н

Н.Н. Бухарская резьба гіо ганчу в работах усто Ш нрнна Мурадова. Ташкент, 1961.

МУРАДФлі Вано Ільіч (6.4.1908, г. To­ phi, Грузія — 14.8.1970), грузінскі і ра-

МЎРАМ, горад, цэнтр раёна ва Уладзімірскай вобл. Расіі. 126 тыс. ж. (1996). Прыстань на р. Ака. Чыг. вузел. Прам-сць: машынабудаванне (цепла- і электравозы, халадзільнікі), прыладабудаванне, дрэваапр. прадпрыемствы (фанерны з-д, мэблевая ф-ка), харч., лёгкая (баваўняны камбінат, абутковая ф-ка): вытв-сць буд. матэрыялаў. Філіял Уладзіміра-Суздальскага гіст.-арх. і маст. музея-запаведніка. Царква Касьмы і Даміяна (16 ст.), Троіцкі манастыр (17 ст.). Першапачаткова слав. паселішча на тэр. фіна-угорскага племя мурама. Летапісныя звесткі з 862. 3 1097 сталіца Мурама-Разанскага княства. y сярэдзіне 12 — пач. 15 ст. — Мурамскага княства. У 1088 разбураны волжска-камскімі булгарамі, y 1239, 1281, 1293 — мангола-татарамі. Заняпаў. Адноўлены ў 1351. 3 сярэдзіны 15 ст. ў складзе Маскоўскага вял. княства, з 1708 — Маскоўскай губ., з 1778 павятовы горад Уладзімірскага намесніцтва (з 1796 губерні).

МЎРАМА, роднаснае мардве стараж. фіна-угорскае племя, што жыло ў 1-м тыс. да н.э. — 12 ст. н.э. на берагах р. Ака, y межах сучаснага Мурамскага р-на Уладзімірскай вобл. Расіі. Асн. заняткі — жывёлагадоўля, земляробства, пушное паляванне, рыбалоўства, бортніцтва, металургія жалеза, медналіцейнае і ювелірнае рамёствы. Вяла гандаль са славянамі, волжскімі булгарамі, народамі Прыуралля і Сярэдняй Азіі. Грамадскі лад М. — патрыярхальна-родавы. У 10— 11 ст. М. плаціла даніну князям Кіеўскай Русі (згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў»), y 12 ст. асімілявана слав. насельніцтвам і пазней увайшла ў склад рускай народнасці. МУРАМІДАЗА, тое, што лізацым. МЎРАМЦАЎ Генадзь Ільіч (н.

18.11.1931, С.-Пецярбург), бел. скульптар, педагог. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1952), Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна ў Ленінградзе (1958). 3 1958 выкладчык

Мінскага маст. вучылішча, з 1961 — Бел. AM. Працуе ў галіне станковай і манум. скульптуры. Творы вызначаюцца пластычнай выразнасцю, псіхалагізмам унутр. зместу. Сярод станковых работ кампазіцыі «Вясна» (1959), «Рамонак» (1962), «Квітней, Беларусь!»

(1972), партрэты М.Багдановіча (1957), І.Лучанка (1970), М.Керзіна (1973), В.Быкава (1975), І.Мележа (1977), А.Куляшова (1980), З.Азгура (1981), А.Паслядовіч (1985), Я.Чамадурава (1995), В.Шаранговіча (2000) і інш. Аўтар помнікаў К.Заслонаву ў Оршы (1965), падпольшчыкам Асінторфа непадалёку ад р.п. Асінторф Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. (1966, абодва з В.Занковічам і ЛЛевіным), Маршалу Сав. Саюза В.Д.Сакалоўскаму ў Гродне (1973), вызвапіцелям Полацка (1981, абодва з ВАладавым), вызваліцелям Віцебска (1984, з А.Заспіцкім, М.Рыжанковым, АТарасянам), Я.Купалу ў філіяле «Акопы» літ. музея Я.Купалы ў Лагойскім

Г Мурамцаў Партрэт АПаслядовіч. 1985.

р-не Мінскай вобл. (1991, з Засп.'цкім) І інш., мемар. дошак М.Чуркіну, І.Мележу ў Мінску. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1967. Л.Ф.Салавей. МЎРАМЦАЎ Ілья Аляксеевіч (2.8.1901, с. Кірушкіна Бугурусланскага р-на Арэнбургскай вобл., Расія — 8.8.1968), бел. і расійскі спявак (бас). Засл. арт. Беларусі (1938). Вучыўся ў Ленінградскім муз. тэхнікуме і на оперных курсах (1923—30). У 1933—52 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі (у 1941 — 42 y Вял. т-ры ў Маскве). 3 1952 саліст Башкірскага т-ра оперы і балета. Валодаў голасам прыгожага тэмбру. Яго індывідуальнасці найб. адпавядалі партыі характарнага, y т.л. камедыйнага, плана. У нац. операх стварыў запамінальныя вобразы Тараса («У пушчах Палесся» А.Багатырова), Анішчука і Данілы («Міхась Падгорны» і «Алеся» Я.Цікоц-

кага). Партыі класічнага рэпертуару на бел. сцэне: Галіцкі, Канчак («Князь Ігар» А.Барадзіна), Чуб («Чаравічкі» П.Чайкоўскага), Стары цыган («Алека» С.Рахманінава), Сабакін («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Мефістофель («Фауст» Ш.Гуно) і інш. МУРАНАЎ Леў Барысавіч (н. 1.12.1930, г. Іванава, Расія), расійскі і бел. дырыжор, педагог. Нар. арт. Расіі (1978). Скончыў Ін-т ваен. дырыжораў y Mac­ rae (1952). Маст. кіраўнік армейскіх ансамбляў. У 1979—88 начальнік і муз. кіраўнік Ансамбля песні і танца Бел. ваен. акругі (з 1992 Ансамбль песні і танца Узброеных Сіл Беларусі). 3 1988 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (з 1997 праф), з 1995 кіраўнік камернага аркестра гімназіі-каледжа пры ёй. Аўтар песень («Пяюць гвардзейцы на прывале», «Беражом зямлі світанні», «Сцягоў прамяністая слава», «Мы ідзём па вуліцы» і інш.), аранжыровак твораў муз. класікі і сучасных кампазітараў, y т.л. «Змрок багоў» Р.Вагнера, «Музычныя вечары» Б.Брытэна паводле Дж.Расіні, уверцюра да оперы «Італьянка ў Алжыры» Расіні, «Трыумфальны марш» з балета «Спартак» А.Хачатурана, сюіта на тэмы оперы «Поргі і Бес» Дж.Гершвіна і інш. МУРАНСКАЯ (сапр. М y р ы н a в а) Надзея Мацвееўна, спявачка (сапрана) і педагог 2-й пал. 19 ст. Скончыла Пецярбургскую кансерваторыю (клас К.Эверардзі). Выступала ў Казані, Вільні, Пецярбургу, y Мінску з гастрольнымі трупамі на сцэне Мінскага гар. т-ра (1891—93 і 1902—03). Валодала мяккім прыемным голасам, артыстычнасцю, выключным пачуццём ансамбля. Сярод партый: Тамара («Дэман» А.Рубінштэйна), Маргарыта («Фауст» Ш.Гуно), Таццяна («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Антаніда («Жыццё за цара» М.Глінкі), Маргарыта Валуа («Гугеноты» Дж.Меербера), Наташа («Русалка» А.Даргамыжскага), Донна Анна («Дон Жуан» В.А.Моцарта) і інш. У 1894—95 спявала ў Пецярбургу з Ф.Шаляпіным y операх «Трубадур» Дж.Вердзі (Леанора), «Кармэн» Ж.Бізэ (Мікаэла), «Фауст» (Маргарыта). Адзін з першых вак. педагогаў на Беларусі, арганізавала Мінскую вакальную студыю. В.П.Пракапцова. МУРАТ (Murat), У с х о д н і Еўф р a т, рака на У Турцыі, асноўная састаўляючая р. Еўфрат. Даўж. 670 км, пл. бас. каля 40 тыс. км . Пачынаецца на схілах масіву Аладаг, цячэ ў вузкай і глыбокай даліне па Армянскім нагор’і. Веснавое разводдзе. Выкарыстоўваецца для арашэння. У ніжнім цячэнні вадасх. Кебан. Ha М. — г. Каракёсе. МУРАТАВА Кіра Георгіеўна (н. 5.11.1934, г. Сарокі, Малдова), расійскі кінарэжысёр. Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1962). Яе рэжысёрская стылістыка эвалюцыяніравала ад тонкага лірызму ранніх фільмаў да ўсё больш жорсткай манеры, заснаванай на іра-

МУРАЎЁВА

29

нічнай адхіленасці і гратэскнай дэфармацыі: «Кароткія сустрэчы» (1968), «Доўгія провады» (1971, выйшаў на экран y 1987), «Калі пазнаеш белы свет» (1980), «Сярод шэрых камянёў» (1983), «Перамена долі» (1988), «Астэнічны сіндром» (1990), «Чуллівы міліцыянер» (1991), «Захапленні» (1994), «Тры гісторыі» (1996), «Ліст y Амерыку» (1999) і інш. МУРАТАЛЬІ КУРЭНКЁЕЎ (1860, Талды-Булат, Кіргізія — 12.1.1949), кіргізскі кампазітар-меладыст; адзін з заснавальнікаў кірг. прафес. музыкі. Нар. арт. Кыргызстана (1936). Вучыўся ў бацькі — нар. музыканта Курэнкея. У 1936—45 саліст Кірг. аркестра нар. інструментаў. Выканаўца на нац. кірг. інструментах (кыяку, камузе, чаоры). Развіваў лепшыя традыцыі нар. выканальніцтва. У свой рэпертуар уключаў кірг. інстр. п’есы, y т.л. каля 80 уласных юо, і найгрышы інш. народаў. Стварыў яскравьы ўзоры нар. інстр. музыкі. Многія яго мелодыі выкарыстаны ў якасці тэм y творах інш. кампазітараў. МУРХТАЎ Ігар Лявонцьевіч (28.7.1912, г. Харкаў, Украіна — 29.3.1973), украінскі пісьменнік. Скончыў Харкаўскі ун-т (1939) . Друкаваўся з 1931. Аўтар паэт. кніг «Камса-графік» (1933), «Вогнішча» (1940) , «Паэтычныя трылогіі» (1946), «Ідуць волаты» (1951), «Каханне і нянавісць мае» (1960), «Кастрычніцкія мажоры» (1970), рамант. драмы «Нейтральная зона» (1966). Пісаў прозу: «Букавінская аповесць» (1951, Дзярж. прэмія СССР 1952), аповесці «Жыла на свеце ўдава» (1960), «У кашулі народжаны» (1965), «А безыменных не было...»

(1967), раман «Саксаганскія партрэты» (апубл. 1974). У творах тэмы працоўнага і ратнага подзвігу сучаснікаў. Вядомы як публіцыст, літ. крытык. Пераклаў на ўкр. мову асобныя паэмы Я.Купалы. На бел. мову творы М. пераклалі А.Бялевіч, А.Клышка.

Te:. Творн. Т. 1—4. Кшв, 1982—83; Рус. пер. — Стнхотворенмя. М., 1976.

МУРАТАЎ Міхаіл Уладзіміравіч (13.3.1908, Масгаа — 30.8.1982), расійскі геолаг. Чл.-кар. AH СССР (1962). 3 1959 y Маскоўскім геолагаразведачным ін-це, з 1957 y Геал. ін-це AH СССР. Навук. працы па тэктоніцы складкавых абласцей Еўразіі. Адзін з аўтараў тэктанічных і геал. карт СССР, Еўропы і свету. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1969.

T e Тектоннка н нсторня развнтня Альгшйской геосннклннальной областн юга Европейской частн СССР н сопредельных стран. М., 1949; Тектоннка Евразнн. М., 1966.

МУРАЎЁВА Ірына Вадзімаўна (н.

8.2.1949, Масква), расійская актрыса. Засл. арт. Расіі (1983). Нар. арт. Расіі (1994). Скончыла драм. студыю пры Цэнтр. дзіцячым т-ры (1970), Ін-т тэатр. мастацтва ў Macrae (1983). 3 1971 y Цэнтр. дзіцячым т-ры, з 1977 y т-ры

30

МУРАЎЁЎ

імя Массавета, з 1993 y Малым т-ры. Стварае яркія вобразы, адметныя драматызмам і музыкальнасцю: Гурмыжская, Купавіна («Лес», «Ваўкі і авечкі» А.Астроўскага), Ранеўская, Аркадзіна («Вішнёвы сад», «Чайка» А.Чэхава) і інш. 3 1974 здымаецца ў кіно. Сярод фільмаў: «Чыста англійскае забойства» (тэлефільм, 1974), «Масква слязам не верыць» (1980; Дзярж. прэмія СССР 1981), «Карнавал» (1982), «Самая абаяльная і прывабная» (1985), «Гэта жанчына ў акне» (1992), «Першае каханне» (1994), «Каханне злое» (1998), «3 новым шчасцем...» (тэлефільм, 1999) і інш. МУРАЎЁЎ Валянцін Уладзіміравіч (н.

28.1.1938, в. Мішнева Новасакольніцкага р-на Пскоўскай вобл., Расія), бел. радыёфізік. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1989), д-р тэхн. н. (1977), праф. (1978). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1988). Скончыў Ленінградскае вышэйшае інж. марское вучылішча (1960). 3 1965 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (з 19.79 прарэктар). Навук. працы па генерыраванні і ўзмацненні эл.-магн. ваганняў звышвысокіх і надзвычай высокіх частот. Даследаваў механізм узаемадзеяння зараджаных часціц з эл.-магн. палямі ў паўправадніковых прыладах. Распрацаваў тэарэт. асновы работы «кароткіх» дыёдаў Гана; прапанаваў спосаб павышэння стабільнасці частаты генератараў на іх аснове.

7іг: Субгармоннческне бйфуркацнн пермода колсбанмй в дяодах Ганна с внешннм гармонмческнм воздействнем (разам з В.І.Шалатоніным) / / Нзв. вузов. Радноэлектронкка.

1993. Т. 36, № 6.

МУРАЎЁЎ Генадзь Мікалаевіч (н. 15.4.

1938, Мінск), бел. вучоны ў галіне анкалогіі. Д-р мед. н. (1978), праф. (1991). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1961). 3 1961 y НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (з 1971 заг. аддзела). Навук. працы па анкалогіі, анкамарфалогіі. Увёў паняцце «пухліннае поле» і абгрунтаваў мэтазгоднасць «эканомных» аператыўных умяшанняў, адэкватных ступені распаўсюджвання пухліннага працэсу. Тв:. О морфогенезе рака шейкл маткм / / Вопр. онкологня. 1979. Т. 25, № 2; Саркомы іцятовндной железы / / Клннмч. медяцнна.

1988. № 7; Недяфференцмрованный рак шмтовядной железы / / Пробл. эндокрннологйй.

1989. Т. 35, № 4.

МУРАЎЁЎ (K a р с к і) Мікалай Мікалаевіч (25.7.1794, С.-Пецярбург — 30.10.1866), расійскі ваен. дзеяч, дыпламат. Ген.-ад’ютант (1833, 1854). Ген. ад інфантэрыі (1853). Сын марскога афіцэра і грамадскага дзеяча М.М.Мураўёва, заснавальніка Маскоўскай установы для калонаважатых (у далейшым Акадэмія Генштаба). Брат М.М.Мураўёва (Віленскага). У арміі з 1811. Арганізатар пераддзекабрысцкіх гурткоў «Юнацкае сабрацтва» (1811— 12) і «Свяшчэнная арцель» (1814— 18), потым адышоў ад дзекабрыстаў. У 1812 служыў пры штабе 1-й арміі, праводзіў

тапагр. здымкі наваколля Вільні. Удзельнік вайны 1812 і замежных паходаў рускай арміі 1813— 14, ваен .-дыпламат. місій y Іран (1816), Хіву і Бухару (1819—20), Егіпет і Турцыю (1832—33), рас.-іранскай 1826—28 і рас.-тур.

1828—29 войнаў, задушэння паўстання 1830—31. У 1834—35 в.а. нач. гал. штаба 1-й арміі, камандзір 5-га пяхотнага корпуса. Быў прыхільнікам скасавання прыгоннага права, крытыкаваў рас. ваен. парадкі, апякаў сасланых дзекабрыстаў, за што ў 1837 звольнены ў ад-

Хмяльніцкі (Украіна). Пасля вайны на гасп. рабоце. МУРАЎЁЎ Міхаіл Мікалаевіч [12 (ці 5).10.1796, С.-Пецярбург — 10.9.1866], расійскі дзярж. і ваен. дзеяч. Ген. ад інфантэрыі (1856), граф (1865, вядомы як М.-Віленскі). Брат М.М Мураўёва (Карскага). Вучыўся ў МаскоўскіМ ун-це (1809— 11). Удзельнік войнаў з Напалеонам 1812— 13, y т.л. Барадзінскай бітвы. Удзельнік першых дзекабрысцкіх арг-цый, y т.л. «Саюза выратавання»

В.У.Мураўёў.

Мікіта Міхайлавіч Мураўёў М.В.Мураўёў.

стаўку. У 1848 вернуты на службу, чл. Ваен. савета (1848). На чале Грэнадзёрскага корпуса ўдзельнічаў y задушэнні Венгерскай рэвалюцыі 1848—49. У 1854—56 намеснік на Каўказе і камандуючы Каўказскім асобным корпусам. У час Крымскай вайны 1853— 56 кіраваў аблогай і ўзяццем тур. крэпасці Карс (1855), за што атрымаў ганаровае прозвішча Карскі. 3 1856 чл. Дзярж. савета. Аўтар мемуараў і ваен.-гіст. прац. Л і т З а д о н с к н й Н.А. Жнзнь Муравьева. [3 мзд. Воронеж, 1970] А.М.Лукашэвіч.

МУРАЎЁЎ Мікіта Міхайлавіч (20.9.1795, С.-Пецярбург — 10.5.1843), дзекабрыст. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це. 3 1813 y арміі, капітан гвардыі. Удзельнік замежных паходаў 1813— 14, бітваў каля Лейпцыга, Дрэздэна. Адзін са стваральнікаў «Саюза выратавання» (1816) і «Саюза працвітання» (1818). У 1821 чл. Вярх. думы, правіцель Паўн. т-ва і чл. дырэкторыі Паўд. т-ва. У 1821—22 служыў y Віцебску, Магілёве, Бабруйску, Рагачове; y Мінску працаваў над першым варыянтам канстытуцыі для будучай рас. дзяржавы (гл. Мінскі варыянт канстытуцыі М.М.Мураўёва). У паўстанні 14.12.1825 не ўдзельнічаў. Як актыўны ўдзельнік дзекабрысцкага руху прыгавораны Вярх. судом да пакарання смерцю, замененага 20-гадовай катаргай (пазней скасавана на 10 гадоў), якую адбываў y Нерчынскіх рудніках. У 1835 пераведзены на пасяленне ў Іркуцкую губ. У Сібіры пісаў працы па ваен. гісторыі, выступаў супраць фальсіфікацыі гісторыі руху дзекабрыстаў. М.А. Тарасава.

МУРАЎЁЎ Міхаіл Васілевіч (15.5.1919, в. Нараўшчызна Мазырскага р-на Гомельскай вобл. — 19.5.1981), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўн., Варонежскім, 1-м Укр., Бел., 1-м Бел. франтах. Камандзір батарэі мал. лейтэнант М. вызначыўся ў кастр. 1943 y баі каля г. Пераяслаў-

(1816) і «Саюза працвітання» (1818; чл. Карэннай управы, адзін з аўтараў яго статута). У 1826 арыштаваны па справе дзекабрыстаў, але апраўданы. 3 1827 віцебскі віцэ-губернатар, з 1828 магілёўскі цывільны губернатар. Ініцыіраваў увядзенне ў Віцебскай і Магілёўскай губ. агульнарас. заканадаўства (з 1831) і закрыццё Віленскага універсітэта. У час паўстання 1830— 31 быў пры галоўнакамандуючым Рэзервовай арміяй ген. П.А. Талстым. Ліквідаваў асяродкі супраціўлення ў Дзісенскім і Лепельскім пав. Віцебскай губ. Са жн. 1831 гродзенскі цывільны губернатар. Пры ліквідацыі рэшткаў паўстання прымяняў жорсткія меры аж да смяротнага пакарання (з таго часу атрымаў мянушку «вешальнік»). Быў прыхільнікам пераводу уніятаў y праваслаўе, падтрымліваў дзейнасць епіскапа 1.Сямашкі. 3 1835 курскі ваен. губернатар, з 1839 дырэктар Дэпартамента падаткаў і збораў; з 1842 сенатар і кіраўнік Межавага корпуса. 3 1850 чл. Дзярж. Савета, y 1856— 62 адначасова старшыня Дэпартамента ўдзелаў. У 1857—62 міністр дзярж. маёмасцей, прыхільнік захавання прыгоннага права. У час паўстання 1863— 64 прызначаны 13.5.1863 віленскім, гродзенскім і мінскім ген.-губернатарам, камандуючым войскамі Віленскай ваен. акругі (з паўнамоіявамі камандзіра асобнага корпуса ў ваен. час) і гал. начальнікам Віцебскай і Магілёўскай губ. Пры задушэнні паўстання выкарыстоўваў як рэпрэсіўныя меры (пакаранне смерцю актыўных удзельнікаў, масавыя высылкі ў Сібір, спальванне вёсак), так і папярэджвальныя меры (секвестр маёнткаў, абкладванне штрафамі кляштараў і каталіцкага духавенства, закрыццё міравых устаноў, замена чыноўніцкага апарату, арганізацыя ў паветах жандарскіх каманд і сялянскай узбр. варты, наданне сельскім т-вам права нагляду за памешчыкамі і інш.). 3 мэтай паз-

баўлення паўстання сац. апоры ініцыіраваў y зах. губернях перагляд «Палажэння» аб адмене прыгоннага права 1861 на карысць сялян. Да вер. 1863 задушыў асн. асяродкі паўстання ў Літве і Беларусі. 3 29.4.1865 y адстаўцы. У крас. 1866 прызначаны старшынёй асобай Следчай камісіі па справе няўдалага замаху Дз.У Каракозава на Аляксандра 11. Памёр за 2 дні да вынясення Каракозаву смяротнага прыгавору. Аўтар «Mani­ cat;» (1882—85). Літ.: М о с о л о в А.Н. Внленскне очеркн 1863— 1865 гг.: (Муравьевское время). СПб., 1898; П а ў л о в і ч I., Л у к а ш э в і ч А. Талент, аддадзены праклёну / / Культура.

1994. 26 студз., 2 лют.; Т а л я р о н а к С.В. Генерал М.М.Мураўёў-Віленскі. Мн., 1998.

ен. службе. Удзельнік вайны 1812, замежных паходаў 1813— 14. Адзін з заснавальнікаў «Саюза выратавання» (1816) і *Саюза працвітання» (1818). Пасля паўстання (1820) і расфарміравання (16.5.1822) Сямёнаўскага палка, дзе ён служыў, y Чарнігаўскім пяхотным палку, які пэўны час кватараваў y Бабруйску; падпалкоўнік. 3 1822 чл. Паўд. т-ва дзекабрыстаў. Удзельнічаў y распрацоўцы першага рэальнага плана паўстання (гл. Бабруйскі план дзекабрыстаў 1823), які не быў здзейснены. У

Літ:. М a м a й А.С. Споры в русском праввтельстве по Амурскому вопросу (1848— 1854) / / Вестн. Московского ун-та. Сер. 8. Нсторяя 1996. № 3; Б е с п р о з в а н н ы х ЕЛ. Прнамурье в снстсме русско-кнтайскнх отношеннй, XVII — середнна XIX вв. М., 1986 А.М.Лукашэвіч.

МУРАЎЁЎ-АП0СТАЛ Мацвей 'ванавіч (29.4.1793, С.-Пецярбург — 5.3.1886), дзекабрыст. Падпалкоўнік y адстаўцы (з 1823). Брат С.І Мураўёва-Апостала. 3 1810 вучыўся ў Пецярбургскім ін-це інжынераў шляхоў зносін. 3 1811 y арміі. Удзельнік вайны 1812, замежных паходаў 1813—14. Адзін з заснавальнікаў •Саюза выратаваннял (1816), чл. управы *Саюза працвітання» (1818). Удзельнік паўстання Чарнігаўскага палка (гл. Чарнігаўскаго палка паўстанне). Прыгавораны да 20 гадоў катаргі, пазней тэрмін скарочаны да 15 гадоў. Паводле амністыі 1856 вернуты з Сібіры, да 1863 жыў y Цверы, потым y Маскве. МУРАЎЁЎ-АП0СТАЛ Сяргей Іванавіч (3.11.1795, С.-Пецярбург — 25.7.1826), дзекабрыст. Брат М.І Мураўёва-Апостала. Скончыў Пецярбургскі ін-т інжынераў шляхоў зносін (1811). 3 1811 на ва-

арганізм, харч. і біял. каштоўнасці традыц. прадуктаў харчавання, узаемасувязі паміж захворваннем, нараджальнасцю, смяротнасцю і фактычным харчаваннем насельніцтва. Тв:. Спаснбо зверю, птнце, рыбе. Мн., 1982 (разам з Л.І.Сцякольнікавым); Наш зеленый нсцеляюшнй друг. Мн., 1985 (з ім жа); Целебные кладовые пряроды. 2 мзд. Мн., 1990 (з ім жа).

MyPÂXBEP Уладзімір Сямёнавіч (н.

5.12.1931, г. Ананьеў Адэскай вобл., Украіна), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Засл. дз. маст. Беларусі (1990). Муж Я.М.Мягковай. Скончыў Ленінградскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча імя Мухінай (1959). 3 1959 на шклозаводзе «Нёман» (у 1966— 73 гал. мастак). Працуе ў галіне маст. шкла. Творам уласцівы эксперыментаванне з тэхналогіяй шкла, высокая

A М.Лукашзвіч.

МУРАЎЁЎ-АМЎРСКІ Мікалай Мікалаевіч (23.8.1809, С.-Пецярбург — 30.11.1881), расійскі дзярж. дзеяч, дыпламат. Граф Амурскі (1858), ген.-ад’ютант (1857). Ген. ад інфантэрыі (1858). Скончыў Пажскі корпус (1827). Удзельнікрас.-тур. вайны 1828—29 і задушэння паўстання 1830— 31 y Польшчы, Беларусі і Літве. У 1846 тульскі ваен. і грамадзянскі губернатар. Зарэкамендаваў сябе як ліберал, адзін з першых сярод вышэйшых саноўнікаў Расіі ўзняў пытанне пра скасаванне прыгоннага права. У 1847—61 іркуцкі і енісейскі губернатар, ген.-губернатар Усх. Сібіры. Быў прыхільнікам актыўнай наступальнай палітыкі на Д. Усходзе, з гэтай мэтай прыцягваў да вывучэння і асваення краю мясц. інтэлігенцыю і паліт. ссьдіьных, падтрымліваў дзейнасць ТХ.Невяльскога. 3 дазволу ўрада зрабіў захады па захопе і асваенні спрэчных з Кітаем тэрыторый Прыамур’я, падпісаў Айгунскі (1858) і Пекінскі (1860) дагаворы з Кітаем, паводле якіх за Расіяй замацаваны левабярэжжа Амура 1 Усурыйскі край. 3 1861 y адстаўцы.

МУРАЦАН________________ 31

М.М.Мураўёў-Амурскі. С.І.Мураўёў-Апостал.

час паўстання Чарнігаўскага палка (10— 15.1.1826) цяжка паранены, арыштаваны і дастаўлены ў Гал. штаб 1-й арміі ў Магілёў, дзе 14 і 15.1.1826 адбыліся яго першыя допыты. Асуджаны Вярх. судом і павешаны ў ліку пяці кіраўнікоў паўстання дзекабрыстаў. Літ:. М е д в е д с к а я Л.А. С.Н.Муравьев-Апостол. М., 1970; Б у к ч я н С.В. К мечам рванулнсь нашм рукн. 2 нзд. Мн., 1985; Декабрнсты: Бногр. справ. М., 1988. М.А. Тарасава.

МУРАЎСКАЯ Галіна Уладзіміраўна (н.

7.6.1939, г. Цвер, Расія), бел. вучоны ў галіне радыяцыйнай анкалогіі. Д-р мед. н. (1986), праф. (1989). Скончыла Калінінскі мед. ін-т (1962). 3 1970 y Бел. НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (з 1972 заг. аддзялення). Навук. працы па нетрадыц. прамянёвай тэрапіі анкалагічных хворых, сродках і спосабах прафілактыкі і лячэння прамянёвых пашкоджанняў, вызначэнні індывід. радыеадчувальнасці пухліны і арганізма. Распрацавала канцэпцыю макс. тэрапеўтычнай дозы перадаперацыйнага апрамянення хворых. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Тв.\ Комплексное нехмрургнческое леченне неопернруемого эпндермондного рака легкого с прммсненнсм нетраднцнонных варнантов лучевой терапнн, лолнхнмногерапнн н кммунокоррекцян: Факторы прогноза (у сааўт.) / / Мед. раднологмя в радмацнонная безопасность. 1998. Т. 43, № 5.

МЎРАХ Валерый Іванавіч (н. 14.2.1939, Мінск), бел. вучоны ў галіне гігіены харчавання. Д-р мед. н. (1990), праф.

(1991). Скончыў Данецкі мед. ін-т (1966, Украіна). 3 1985 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. 3 1993 дырэктар Рэсп. навук.-практычнага цэнтра па экспертнай ацэнцы якасці і бяспечнасці прадуктаў харчавання. Навук. працы па выяўленні ксенабіётыкаў y прадуктах харчавання і іх сутачнай нагрузцы на

У.Мурахвер. Кампазіцыя «Пакупш я». 1989.

культура формаўтварэння, вобразны дэкаратывізм, гарманічныя і лаканічныя прыёмы дэкарыравання. Аўтар ваз «Зубры» (1960), «Юнацтва» (1966), «Вогнішчы» (1972), блюд «Біцюг» (1960), «Шкловыдзімальшчык» (1963), пластоў «Гутнікі» (1982), «Лікі» (1990), кампазіцый «Гарадзішча» (1971), «Віхор», «Сіла зямная» (абедзве 1979), «Восеньская сюіта» (1980), «Вызваленне» (1984), «Памяці настаўніка» (1988), «Мір таму, хто ўваходзіць», «Пакутныя», «Пад каўпаком» (усе 1989), «Іншапланецяне» (1990), «Тэатр», «Пераадоленне» (абодва 1992), «Егіпецкі матыў» (1993), «Натоўп» (1995), «Чудзікі» (1999), бутляў «Гута» (1971), «Волаты» (1975), «Лікі» (1992), скульптур «Дуэт» (1992), «Ефрасіння» (1993), «Муза» (1996); набору «Белавежская пушча» (1967) і інш. Залаты медаль на выстаўцы шкла і фарфору ў г. Ябланец (Чэхія, 1979), сярэбраны медаль AM СССР (1990). М.М.Яніцкая. МУРАЦАН (сапр. Т э р - А в а н е с я н) Грыгор (13.12.1854, г. Шуша, Нагорны Карабах — 25.9.1908), армянскі пісьменнік. Скончыў епархіяльную школу (1873, г. Шуша). 3 1878 y Тбілісі.

32________________МУРАШКА

МУРАШКА Анатоль Іванавіч (29.4.1927, в. Беразіно Докшыцкага р-на Віцебскай Друкаваўся з пач. 1880-х г. У ранніх вобл. — 18.3.1990), бел. вучоны ў галіне творах прапагандаваў хрысц. мараль. У меліярацыі і воднай гаспадаркі. Акад. аповесцях «Ноеў воран» (1899), «Апос- УАСГНІЛ (1982, чл.-кар. 1978), д-р тал» (1902) і інш. — складанасць сац. тэхн. н. (1972), праф. (1974). Скончыў становішча арм. сялянства, y шматлікіх БПІ (1955). 3 1958 y Бел. НДІ меліяраапавяданнях і рамане «Цэнтр адукацыі» цыі і воднай гаспадаркі. 3 1983 дырэктар Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыс(1892) — побыт і норавы гар. буржуазіі. тання водных рэсурсаў. Навук. працы Аўтар гіст. рамана «Геворг Марзпетуні» па метадах асушэння балот і пераўвіль(1896, выд. 1912) пра драматычны лёс готненых зямель з выкарыстаннем паліарм. народа ў 10 ст., п’есы «Рузан» (паст. 1882, выд. 1900). Тв:. Рус. пер. — Ноев ворон: Повестя н рассказы. М., 1961; Геворг Марзпетунн. М., 1963. С.Сарынян.

МУРАШКА Аляксандр Аляксавдравіч (7.9.1875, Кіеў — 14.6.1919), украінскі жывапісец. Вучыўся ў Кіеўскай рысавальнай школе М.І.Мурашкі, Пецярб.

AM (1894— 1900) y І.Рэпіна, y Мюнхене ў школе А.Ажбе (1901). У 1902—04 наведаў Парыж. Член т-ва перасоўнікаў (з /VI Mvpainka

Р.Д.Мурашка.

мерных і інш. матэрыялаў, праблемах прыродакарыстання.

Te. Сельскохозяйственный дренаж в гумндной зоне. М., 1982; Охрана сельскохозяйственных угоднй н окружаюшей среды. Мн., 1984 (у сааўт.); Технологня преобразовання торфяннков в органомннеральные почвы н снстема сельскохозяйственного освоеняя мх. Горкн, 1987 (у сааўт.).

МУРАШКА Анцінея Рыгораўна (н.

15.10.1924, в. Кірава Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. мовазнавец. Канд. філал. н. (1959). Скончыла БДУ (1948).

3 1950 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, y 1963—93 y БДУ. Навук. працы па бел. дыялекталогіі, пытаннях узаемадзеяння бел. мовы з суседнімі слав. і неслав. мовамі. Сааўтар «Хрэстаматыі па беларускай дыялекталогіі» (1962), «Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы» (1963), «Нарысаў па беларускай дыялекталогіі» (1964), «Лінгвістычнай геаграфіі і групоўкі беларускіх гаворак» (1969), падручніка «Сучасная руская мова» (ч. 1—2, 1979—81). Дзярж. прэмія СССР 1971 за ўдзел y комплексе прац па бел. лінгвагеаграфіі. І.К.Германовіч.

АМ урашка. Дзяўчынка з сабачкам.

1916). 3 1912 выкладаў y Кіеўскім маст. вучылішчы, y 1912— 17 — y Маст. студыі, якую адкрыў y Кіеве разам з А.Кругер-Прахавай. Творы адметныя натурнай пераканаўчасцю, дэкар. экспрэсіяй колеру: «Пахаванне кашавога» (1900), «На вуліцах Парыжа» (1902— 03), «Сялянская сям’я» (1913). Аўтар партрэтаў «Дзяўчынка з сабачкам», «Дзяўчынка ў чырвоным капелюшы» (1902—03), Я.Станіслаўскага (1906), М.Мурашкі (1907), аўтапартрэта (1918). В.Л. Сімакова.

МУРАі і і КА Д зяніс (? — пасля 1671), кіраўнік атрада бел. сялян y вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67, наказны бел. палкоўнік. Арганізаваны ім y 1656—57 атрад дзейнічаў y Мінскім і Аршанскім пав., рабіў рэйды па шляхецкіх маёнтках. Яго рэзідэнцыямі былі Ігумен (1656) і Камень (з 1657) y Мінскім пав. У вер. 1658 перайшоў на бок Рэчы Паспалітай, вёў баявыя дзеянні супраць рас. войск ва ўзаемадзеянні з І.Нячаем і С.Аскеркам (гл. АскеркІ).

22.5.1659 сейм Рэчы Паспалітай надаў М. шляхецтва. У снеж. 1664 здзейсніў рэйд y Ноўгарад-Северскі пав., y студз.

1665 — y ваколіцы Чарнігава. У маі 1665 на шляху паміж Старадубам і Го-

мелем яго атрад (400 чал.) разбіты і сам ён паранены. Пазней служыў y войску гетмана ВКЛ П. Сапегі.

Jlim:. C a r а'н о в і ч Г. Невядомая вайна, 1654— 1667. Мн., 1995.

МУРАШКА Ларыса Фёдараўна (н.

17.5.1951, Мінск), бел. кампазітар. Скончыла Бел» кансерваторыю (1975, клас П.Падкавырава). 3 1977 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (з 1997 дацэнт), y 1978—88 адначасова рэдактар рэпертуарна-рэдакцыйнай калегіі Мін-ва культуры Беларусі. У яе творчасці пераважаюць камерна-інстр. і вак. жанры, музыка для дзяцей. Распрацоўвае розныя пласты нац. муз. фальклору. Сярод твораў; кантата «Замчышча» на словы Я.Купапы, канцэрт для фп. з арк. (абодва 1975), «Званы Нямігі» для духавога аркестра (1995), санаты, сюіты, прэлюдыі і фугі для фп., саната-імправізацыя ў трох медытацыях (1990) для цымбалаў; камерна-інстр., y т.л. стр. квартэт (1979), «Драматычная паэма» для фагота і фп. (1993); цыкл «Жалейка» на словы Я.Купалы для хору a cappella, рамансы, песні, музыка да драм. спектакляў. Т.Г.Слабодчыкава. МУРАШКА Мікалай Іванавіч (20.5.1844, г. Глухаў Сумскай вобл., Украіна — 22.9.1909), украінскі мастак. У 1863—68 вучыўся ў Пецярбургскай AM. У 1875— 1901 кіраваў заснаванай ім Кіеўскай рысавальнай школай. Аўтар лірычных пейзажаў, блізкіх да творчасці перасоўнікаў: «Матыў ваколіц Кіева» (1879), «Восень», «Дняпро», «Над Дняпром» (усе 1880—90-я г.), «Крым» (1892); партрэтаў Т.Шаўчэнкі (1864— 67), М.Ге (1906). Аўтар кнігі «Успаміны старога настаўніка» (вып. 1—3, 1907— 09). ВА.Сшакова. МУРАШКА Міхаіл Рыгоравіч (н. 12.7.

1913, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гідраэнергетыкі і воднай гаспадаркі. Канд. тэхн. н. (1951). Засл. меліяратар Беларусі (1973). Скончыў БПІ (1937). 3 1951 вучоны сакратар прэзідыума і нам. дырэктара Ін-та энергетыкі АН Беларусі. У 1962—83дырэктар Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў. Навук. працы па комплексным выкарыстанні і ахове водных рэсурсаў рэспублікі і басейнаў асобных рэк. Удзельнічаў y распрацоўцы праекта Вілейска-Мінскай воднай сістэмы, праграм аховы навакольнага асяроддзя і інш.

7в.. Водноэнергетяческнй кадастр Белорусской CCP. T. 1—2. Мн., 1960—62 (у сааўт.); Водные ресурсы Белорусснм н перспектявы нх нспользованмя. Мн., 1976 (разам з І.Я.Куксіным)

МУРАШКА Рыгор Данілавіч (16.2.1902, в. Бязверхавічы Слуцкага р-на Мінскай вобл. — крас. 1944), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі (1917— 18). Скончыў інструктарскія курсы пры Наркамаце ўнутр. спраў Беларусі (1920). У 1921—24 на сав. і парт. рабоце. 3 1926 адказны сакратар час. «Бальшавік Беларусі», y 1930—33 y Дзярж. выд-ве БССР. У Вял.

Айч. вайну ўдзельнік Мінскага падполля, з восені 1943 y партызанах. Загінуў y час прарыву ням.-фаш. блакады партызан на Лагойшчыне. Друкаваўся з 1924. Асн. тэматыка першага зб. апавяданняў «Стрэл начны ў лесе» (1926) — падзеі грамадз. вайны. Аўтар зб-каў апавяданняў «Прыгранічны манастыр» (1930), «Званкі» (1931), «Рузікі» (1932), «Мюдаўская ноч» (1934), напісаных на матэрыяле жыцця бел. вёскі, аповесці «У іхным доме» (1929). Раман «Сын» (1929, 3-е выд. 1957) пра жыццё бел. народа ў рэвалюцыю 1905—07, раман «Салаўі святога Палікара» (1940, асобнае выд. 1967) пра калектывізацыю, бел. вёску 1930-х г. Раман «Таварышы» (1942, пад псеўд. Максім Загорскі) пра драм. лёс мастака з рабочага асяроддзя, жыццё даваен. Мінска. Думкамі аб гіст. праве бел. народа на самаст. жыццё прасякнуты раман «Насуперак лёсу» (1942, пад псеўд. Мікалай Дуброўскі) пра сацыяліста-рэвалюцыянера А.Савіцкага. Л і т Х в е д а р о в і ч М Памятныя сустрэчы 3 выд. Мн., 1977; С т р о е в а Т. Рыгор Мурашка / / Беларускія пісьменнікі і літаратурны працэс 20— 30-х гг. Мн., 1985; М y рашка А. Захоўваю памяць / / Полымя, 1993. № 6. Л.С.Савік.

МУРАШКАЕДАВЫЯ (Myrmecophagidae), сямейства млекакормячых жывёл атр. непаўназубых. Вядомы з ніжняга міяцэну Паўд. Амерыкі (каля 25 млн. г. назад). 3 роды (мурашкаеды гіганцкія — Myrmecophaga, карлікавыя — Cyclops, тамандуа — Tamandua), 3 віды. Пашыраны ад Паўд. Мексікі да Паўн. Аргенціны. Жывуць y трапічных лясах, трапляюцца ў саваннах. Наземныя і дрэвавыя жывёлы. Гіганцкі, або трохпальцы, мурашкаед (М. trydactila) y Чырв. кнізе МСАП.

н і с т ы, рэлігійная секта. Узнікла ў канцы 1920-х г. y Зах. Беларусі. Назва ад імя заснавальніка Івана Мурашкі, які абвясціў сябе прарокам ад бога і стаў прапаведаваць канец свету і страшны суд. Члены секгы павінны былі выконваць запаведзі Майсея, святкаваць суботу і нядзелю, не спажываць мяса, не галіць бараду, не чытаць свецкую л-ру, не мець зносін з іншаверц'амі. У 1936 Мурашка заснаваў каля г. Сарны Валынскага ваяв. рэліг. камуну «Новы Іерусалім». У 2-й пал. 1930-х г. М. было каля 800— 1000 чал. У 1938, забраўшы касу, Мурашка з жонкай уцёк y Аргенціну. Пасля Вял. Айч. вайны найб. актыўныя «апосталы» секты стварылі новыя «сіёны» ў Антопальскім, Высокаўскім, Іванаўскім, Кобрынскім р-нах. У 1951 секта перайменавана ў царкву св. Тройцы, аднак ніколі не рэгістравалася. Да 1953 усе «сіёны» разагнаны, многія члены секты арыштаваны і асуджаны. Вернікі раз’ехаліся па Малдавіі, Грузіі, Казахстане, Краснадарскім краі. У Беларусі засталіся адзінкі М., якія не маюць сваёй apr-цыі, але выконваюць веравучэнне і абрады секты, часам наведваюць малітоўныя сходы пяцідзесятнікаў і адвентыстаў, радзей баптыстаў. Л іт K a м е й ш a рашковцы. Мн., 1970.

Да арг. Мурашкаедавыя Мурашкаеды: 1 — карлікавы; 2 — вялікі; 3 — тамандуа.

2. Зак. 45.

33

мам; салдат, што ахоўваюць яго; асобін, якія з’яўляюцца рэзервуарамі для вадкага корму (т.зв. мядовыя бочкі) і інш. У аснове існавання цэласнай сям’і ляжыць абмен паміж асобінамі кормам, выдзяленнямі залоз (трофалаксіс) і цесныя ўзаемаадносіны паміж яйцакладучай самкай і працоўнымі гал. чынам праз пасрэдніцтва хім. пачуцця (нюх, смак). Жыццядзейнасць сям’і рэгулюецца пераважна ферамонамі. Даўж. ад 0,8 да 30 мм (самкі-вытворніцы буйнейшыя). Грудзі злучаны з брушкам тонкай рухомай сцяблінкай (з 1—2 членікаў). Вусікі 4— 13-членікавыя (звычайна 11— 12), доўгія. Ротавыя органы жавальнага тыпу. Вочы фасетачныя. Кормяцца насякомымі, жывёльнымі рэшткамі, насеннем раслін, вьшзяленнямі тлей і какцыд. Адна сярэдняя сям ’я рыжых лясных М. за суткі спажывае да 20 тыс. насякомых. Раздзельнаполыя. Маюць эалозы, y экскрэце якіх да 65% мурашынай кіс-

латы

Б.Н. Кто такне му-

Б.І.Камейша.

МУРАШКІ (Formicidae), сямейства насякомых атр. перапончатакрылых. Каля 15 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках. Жывуць сем’ямі ў складаных гнёздах (мурашнікі і інш.) ад некалькіх дзесяткаў да соцень тыс. асобін, ёсць вандроўныя (падсям.

Dorylinae). На Беларусі больш за 50 відаў, найб. трапляюцца прадстаўнікі родаў М. земляныя (Lasius), М.-мірмікі (Myrmica), М. сапраўдныя (Formica), М. фараонаў (Monomorium), М.-шашаДаўж. цела да 120 см, хваста да 90 см, маса лі (Camponotus). У складзе сям’і — да 23 кг. Валасяное покрыва развітое. Канец самкі-заснавальніцы («царыцы»), бясморды трубкападобны. Кіпцюры на пярэдніх крылыя працоўныя (самкі з недаразвілапах доўгія (да 10 см), загнутыя, вострыя. Язык доўгі (да 60 см), ліпучы; служыць для тымі палавымі органамі) і крылатыя лоўлі насякомых (пераважна мурашак і тэрмісамцы (паяўляюцца на кароткі час і таў). Нараджаюць 1 дзіцяня. Э Р.Самусенка. пасля спароўвання гінуць). Працоўныя М. выконваюць розныя функцыі: фураМУРАШКАЎЦЫ, е в а н г е л ь с к і я хрысціяне святыя с і я - 2 жыраў, якія забяспечваюць гняздо кор-

2

МУРАШОЎ

Мурашкі: 1 — земляная; 2 — шашаль (самка); 3 — рыжая лясная (злева самец).

Літ.: Д л у с с к н й Г.М. Муравья рода Формнка. Л., 1967; Г р н м а л ь с к н й В.Н., Зенченко В.С., K р y ш е в Л.Т. Муравьн — нашн друзья. Мн., 1968; 3 a х a р о в А.А. Муравей, семья, колоння. М., 1978. А.В.Дзерункоў.

МУРАШ0Ў Віктар Мікалаевіч (н.

27.7.1935, г. Кранштат Ленінградскай вобл.), расійскі і бел. скульптар. Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна (1961). 3 1977 на Беларусі. Працуе ў станковай, манум. і мемар. скульптуры. Для творчасці характэрны лепшыя традыцыі рэаліст. мастацтва, глыбокія партрэтныя характарыстыкі вобразаў, вытанчаная мадэліроўка і абагульненасць форм. Сярод твораў «Пецька Спічкін» (1959), «Маці» (1964), «Міша Мароз» (1978), «Генерал Карбышаў» (1984), «Народны артыст Беларусі З.Бабій» (1995), партрэты П.Яршова (1975), МДужаніна (1983), П.Шыянка (1984), мемар. дошкі З.Бабію, А.Кавалёву, Ф.Гахаву ў Мінску, помнікі Дз.І.Салу-

МУРАШЫНАЯ

мі канцамі. Ротавы апарат y імагп грызучага тыпу. Драпежнікі. Развіішё з поўным ператварэннем. А.В.Дзерункоў.

ніну ў г. Беламорск (1958), Дз.Карбышаву ў г. Цюмень (1968; абодва Расія), П.Кавалёву ў г.п. Клічаў Магілёўскай вобл. (1989) і інш. Аўтар герба Беларусі для Дома ўрада (1997).

МЎРБАН-БУ-ХАСА, нафтавае радовішча ў Аб’яднаных Арабскіх Эміратах (эмірат Абу-Дабі), за 80 км на ПдЗ ад г. Эт-Тарыф. Уваходзіць y Персідскага заліва нафтагазаносны басейн. Адкрыта ў 1962. Распрацоўваецца з 1964. Паклады на глыб. 2,3—2,4 км, прымеркаваны да ніжнемелавых адкладаў (порыстыя рыфавыя вапнякі і шчыльныя вапняковыя гліны), магутнасцю 150 м. Першапачатковыя прамысл. запасы нафты 395 млн. т. Нафтаправод да порта ДжэбельДхана і г. Рувейс.

34

Літ.: Ч a р к н н a Г.Й. Внктор Мурашов. Л., 1986. Л.ЯДзягшеў.

В.Мурашоў. Народны артыст Беларусі З.Бабій. 1995.

МУРАШЫНАЯ КІСЛАТА, м е т а н а в а я к і с л а т а , найпрасцейшая аднаасноўная карбонавая к-та, НСООН. Бясколерная ванкасць з рэзкім пахам, t 8,4 °С, tKm 100,7 °С, шчыльн. 1200 кг/м 3. Добра раствараецца ў вадзе, этаноле, эфіры. Найб. моцная аліфатычная к-та (выклікае хім. апёкі скуры), утварае солі і эфіры — ф a р м і я т ы. Пашырана ў прыродзе: ёсць y ігліцы елкі, крапіве, фруктах, едкіх вьшзяленнях мурашак, y якіх М.к. выяўлена ў 17 ст. (адсюль назва). У прам-сці атрымліваюць пераважна гідролізам фармаміду. Выкарыстоўваюць як пратраву пры фарбаванні і апрацоўцы тэкстылю і паперы, вырабе скуры, як кансервант, y вытв-сці лек. сродкаў, пестыцьшаў, растваральнікаў (напр., дыметылфармаміду) Раздражняе верхнія дыхальныя ар я х і і слізістыя абалонкі вачэй, ГДК 1 мг/м 3.

МУРАШЫНЫ АЛЬДЭГІД, тое, што фармальдэгід. МУРАШЬІНЫЯ ЛЬВЫ (Myrmeleoniсіае), сямейства насякомых атр. сеткакрылых. Каля 2 тыс. відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках і субтропіках. На Беларусі трапляецца М.л. звычайны (Myrmeleon formicarium). Жыве ў сухіх пясчаных месцах. Актыўныя на змярканні і ноччу. Даўж. цела да 8 см, размах крылаў да 17 см. У М.л. звычайнага размах крылаў да 7 см, цела даўж. да 3 см, тонкае, чорнае, амаль голае. Дарослыя знешне нагадваюць стракоз. Вусікі булавападобныя. Крылы з завостраны-

МУРГАБ, рака ў Афганістане і Туркменістане. Даўж. 978 км, пл. бас. 46,9 тыс. км2. Пачынаецца ў rapax Парапаміза, цячэ ў вузкай даліне паміж хр. БандыТуркестан і Сафедкох. На тэр. Туркменістана даліна пашыраецца, каля г. Мары перасякае Каракумскі канал. Заканчваецца М. ірыгацыйным веерам y пясках Каракумаў. Разводдзе ў сак.—маІ, зімой паводкі. Расход вады ў сярэднім цячэнні каля 52 м3/с. Шэраг вадасховішчаў, y т.л. Сарыязінскае. Выкарыстоўваецца для арашэння. Ha М. — гарады Іалатань, Мары, Байрдм-Алі. МУРЗА, тытул цюркскай (пераважна татарскай) феад. знаці, гл. Мірза. МУРЗЁНАК Пётр Пятровіч (н.

8.5.1951, в. Дунілавічы Пастаўскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі. Д-р мед. н. (1991). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1974). 3 1974 y Бел. НДІ пералівання крыві, з 1984 y Ін-це фізіялогіі Нац. АН Беларусі (у 1991—98 заг. лабараторыі). Навук. працы па імунафізіялогіі, нейраімуналогіі, экалагічнай фізіялогіі.

Te:. Особенностн развмтая лнхорадкм, вызванной экзо- нлн эндогенным пнрогеном на фоне вммуносупрессвн шш нммуностнмуляцнн (разам з В.М.Гурыным) / / Докл. АН БССР. 1991 Т. 35, № 2; Роль нммунной снстемы в пернфермческмх механнзмах лнхорадкн / / Термофнзнологая: Ннформ. бюлл. 1994. Вып. 3.

МЎРМАНСК, горад, цэнтр Мурманскай вобл. Расіі, горад-герой (з 1985). Знаходзіцца за паўн. палярным кругам. Незамярзаючы порт на беразе Кольскага зал. Баранцава м. Засн. ў 1916 (да 1917 Раманаў-на-Мурмане). 399 тыс. ж.

(1996). Чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сйь: рыбная і рыбаперапрацоўчая, суднабудаванне і суднарамонт, буд. матэрыялаў. У М. — тралавы, селядцовы і прыёмна-трансп. флаты. Пачатковы пункт Паўн. марскога шляху; база леда-

Да арт. Мурашыныя львы: 1 — імага мурашынага льва звычайнага; 2 — лічынка.

кольнага, y т.л. атамнага, флоту. 3 ВНУ.

3 тэатры. Краязнаўчы і ваенна-марскі музеі. Каля М. — ваенна-марская база Гаджыева. МІРМАНСКАЯ В0БЛАСЦБ Размешчана на ПнЗ еўрап. часткі Рас. Федэрацыі. Займае Кольскі п-аў і прылеглыя ўчасткі мацерыка. Абмываецца Баранцавым і Белым морамі. Мяжуе ыа 3 з Нарвегіяй і Фінляндыяй. Утворана 28.5.1938. Пл. 144,9 тыс. км2. Нас. 1051 тыс. чал. (1997), гарадскога 91,8%. Цэнтр — г. Мурманск. Найб. гарады: Апатыты, Манчагорск, Севераморск, Кандалакша, Кіраўск. Прыроду гл. ў арт. Кольскі паўвостраў. Гал. галіны прам-сці — горназдабыўная, каляровая метапургія, рыбная. Здабыча жал. (Аленягорск, Коўдар), апатыта-нефелінавых МУРМАНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ 1:11

Маштаб 0 0 0 000 І.Архангельская вобл. ЗапаведнікІ: I Лапландскі, 2 Кандалакшскі

Мурманская вобл.

п -а ў Р ы б а чы

)Севераморск [ L

ол«

/т^ман^

^ Лаўвозвра

\сначор®—< т^с* ІТМ

(Хібіны), медна-нікелевых (Печангскі р-н) руд, вермікуліту, мускавіту, пегматыту і інш. Вытв-сць першаснага алюмінію, рафінаванай медзі, нікелю. Лоўля рыбы і здабыча морапрадуктаў. Вытв-сць электраэнергіі на Кольскай АЭС, каскадах ГЭС (на рэках Ніва, Тулома, Паз, Коўда, Вароніна), ЦЭЦ, ДРЭС, Кіслагубскай прыліўнай, эл. станцыі. Развіта хім. (апатытавы канцэнтрат, серная к-та), чорная металургія (жалезарудны канцэнтрат), маш.буд., y т.л. суднабудаванне і суднарамонт, харч., лёгкая, дрэваапр. прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля. Гадуюць буйн. par. жывёлу (малочнамяснога кірунку), паўн. аленяў, птушак, свіней. С.-г. ўгоддзі займаюць каля 0,1% тэрыторыі. Вырошчваюць марозаўстойлівыя і скараспелыя гатункі бульбы, агародніны, кармавых культур. Развіта цяплічная гаспадарка. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі, паветраны. Даўж. чыгунак 903 км, аўтадарог 2,3 тыс. км. Гал. чыгунка Мурманск— Санкт-Пецярбург з адгалінаваннямі на Кіраўск, Коўдар, Алакурты і чыгунка Мурманск—Нікель з адгалінаваннем на Лінахамары. Асн. марскі порт — г. Мурманск. Л.В.Лоўчая. М УР0Г, сухадольная трава высокай кармавой якасці; сена з такой травы. МУР0ДАЎ Джурабек (н. 24.12.1942, с. Куруд Ленінабадскай вобл., Таджыкіс-

тан), таджыкскі спявак (тэнар), выканаўца на рубобе, кампазітар. Нар. арт. СССР (1979). Скончыў Ленінабадскі пед. ін-т (1962). 3 1963 артыст Тадж. філармоніі. У яго рэпертуары тадж. і інш. нар. песні з уласным акампанементам. Выступае і з сімф. аркестрам. Аўтар больш як 150 песень, y т.л. цыклаў на словы М.Турсун-задэ, С.Ясеніна і інш. Дзярж. прэмія Таджыкістана 1987. МУР0ЖНІЦА, кветкавая расліна, тое, што аўсяніца. МУР0ЖНІЦКАЕ BÔ3EPA, М у р о ж н і ц а. У Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 10 км на ПдУ ад г.п. Шуміліна. Пл. 0,26 км2, даўж. больш за 1,4 км, найб. шыр. 260 м, найб. глыб. 3,5 м, даўж. берагавой лініі каля 3,6 км. Пл. вадазбору 38,9 км2. Схілы катлавіны выш. 6— 10 м, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, забалочаныя, месцамі пад хмызняком. Дно плоскае, да глыб. 0,8 м пясчанае, ніжэй — ілістае. У возеры расце шальнік Валенберга — рэдкі для Беларусі ахоўны від флоры. 3 возера выцякае р. Язвінка, упадае р. Мурожніца. МУР0ЎКА ў а р х і т э к т у р ы , размяшчэнне камянёў, каменных блокаў, цэглы ў пэўнай сістэме, якая выяўляецца малюнкам швоў па паверхні сцяны. Удасканальванне тэхнікі М., выкарыстанне розных тыпаў цэглы, сістэма злучэння цаглін паміж сабой адлюстроўваюць узровень развіцця буд-ва і даюць магчымасць стварыць дакладную шкалу для датавання помніка архітэктуры. Малюнак М. неатынкаваных фасадаў з’яўляецца асн. фактарам паліхроміі ў манум. дойлідстве. Для арх.-буд. практыкі пэўнай эпохі і рэгіёна ўласцівы асобныя сістэмы М. Вядома са старажытнасці. На Беларусі існавалі мяшаная (з камянёў і цэглы), цагляная і каменная М. Першае збудаванне ў тэхніцы мяшанай М. (опус мікстум) — Полацкі Сафійскі сабор (11 ст.). Пластыку фасадаў узбагачалі чаргаванне радоў камянёў са слаямі плінфы, якая звязвала канструкцыю М. (тэхніка са «схаваным радам»), Для Полацкай школы дойлідства (12 ст.) характэрна таксама М. са «схаваным радам», якая ўтварала 2-колерную гаму паверхні сцяны. У тэхніцы каменнай М. (опус інсертум) будавалася Мінская замкавая царква (12 ст.). Яе сцены ў сярэдзіне выкладвалі камянямі, a вонкавую паверхню абкладалі невял. прамавугольнымі блокамі вапняку. У тэхніцы дэкар. мяшанай М. пабудавана Віцебская Благавешчанская царква (12 ст.). Яе сцены мелі радавую М.: 1 рад ачасанага вапняку, 2 рады плінфы і г.д. Для Гродзенскай школы дойлідства (12 ст.) характэрна дэкар. раўнарадавая М., калі акрамя плінфы вонкавую паверхню сцен аздаблялі рознакаляровыя шліфаваныя камяні, паліваныя пліткі, з якіх выкладваліся розныя крыжападобныя фігуры. У інтэр’еры сцены мелі роўную паверхню з плінфы, на іх фоне вылучаліся круглыя гарлавіны галаснікоў. У 13— 17 ст. ужывалася лусковая М., калі з цэглы ці спецыяльна падабраных камянёў выкладвалі вонкавыя паверхні сцен, a прамежкі паміж імі забутоўвалі кавалкамі цэглы і дробным каменнем (Камянецкая вежа, Гальшанскі палац). Для 2-й пал. 13 — сярэдзіны 14 ст. характэрна цагляная балтыйская М. з чаргаваннем 2—3 рубаў і старчака цэглы (Крэўскі за-

мак). У 1-й пал. 14 ст. існавала каменная М. (гранд апарайль; Лідскі замак). У 16— 17 ст. практыкавалі 2 тыпы мяшанай М.: чаргаванне суцэльных радоў камянёў і цэглы і хаатычна раскіданыя валуны па складзенай з цэглы паверхні (Гродзенскі Стары замак', замак y г.п. Мір, гл. Мірскі замкава-паркавы комплекс). 3 сярэдзіны 14 ст. да сярэдзіны 16 ст. пераважала цагляная гатычная М. з чаргаваннем y радзе старчака і руба (Сынковіцкая царква-крэпасць). 3 15 ст. пашырылася дэкар. гатычная М., дзе выкарыстоўвалася перапаленая цэгла-клінкер (цёмна-сіняга, амаль чорнага колеру), з якой выкладвалі розныя ўзоры, найчасцей y выглядзе рамбічнай сеткі (Ішкалдскі Троіцкі касцёл). У 2-й пал. 16 ст. з’явілася рэнесансавая М. (чаргаванне радоў з старчакоў і рубаў цэглы). У 16— 17 ст. ужываўся крыжовы варыянт рэнесансавай М., калі швы стыкаў рубаў знаходзіпіся адзін над адным y кожным 5-м радзе цэглы (Заслаўская Спаса-Прасібражэйская царква). У 17— 18 ст. вядома і галандская М., y якой рады з стар-

5 й

Я

Ш

Е

Я u — п------п----- г г т г : З П І ------ II------II— ІГ 13 c n n IO C _Гл л ____il____ і|__iL с з с з з с з з с з іс і

.»'A

гс-у-і

• iij l. lk ', ! " * ? » p t= = JII,r ,ML J

5 П

|l=r|_ L

-----, Ц|

— ii------ 11— ii------ІГ

ii

ii

T

TT-11 it 11 m i.... i «— ч— i i ~

ii

U1 з с л і г з с і і с = і с =ю

ТІ...... II ...II

II

І_Ё___ 11—__11____11_

1 2

T P ^ t-^T=^=T^==:

- ii

Ш -11— II

Il

II ІГ

II

||~|

З С З І Z __Ю ----L ! о JI--- II--------ІІ---

II__II__II__ II__ 11— II— 31 II II ; l□ □ o o □ lz :

з с п с д а с з с т п і 07 Ў зВ ггх= тг= II--------If—==1 'f i ~ h 14 1— ii— ii—

.11_11__

23 Г II— II— II— З С З С Д С З ІІІІС З С -11 II i n 15

1 C 3 C 3 C 3 C 3 C

1ц

з

м

а

'

Il

11

II

с Й

?

0

Муроўка: 1 — опус мікстум; 2 — лускаватая; 3 — опус інсертум; 4 — балтыйская; 5 — са «схаваным радам»; 6 — гранд апарайль; 7 — дэкаратыўная мяшаная; 8, 10 — мяшаныя; 9 — дэкаратыўная раўнарадавая; 11 — раўнарадавая; 12 — гатычная; 13 — рэнесансавая; 14 — крыжовая; 15 — сгарчаковая; 17 — дэкаратыўная гатычная; 18 — разынкавая.

МУРЫЛЬЁ

35

чакоў чаргаваліся з радамі, дзе старчак чаргаваўся з рубам (Мсціслаўскі езуіцкі калегіум). У фартыфікацыйным буд-ве 16— 18 ст. выкарыстоўвалася старчаковая М. ( Мураванкаўская царква-крлшсць) 3 2-й пал. 16 ст. фасады будынкаў атынкоўваліся, што прывяло ў 17 ст. да адраджэння раўнарадавай М. (збудаванні Магілёўскай арх. школы). У 19 — пач. 20 ст. ў архітэктуры стыляў рамантызму, несапраўднай готыкі, мадэрн і інш. выкарыстоўвапі розныя тыпы М., але часцей гатычную. Для архітэктуры невял. капліц, касцёлаў, цэркваў, мураваных агароджаў гасп. пабудоў 19— 20 ст. характэрна т.зв. разынкавая М., калі вял. камяні абмазваліся вапнай і ў яе ўтыкаліся дробныя каменьчыкі, здалёк падобныя на разынкі; часам з іх выкладвалі розныя ўзоры. У сучаснай архітэктуры практыкуецца мяшаная, цагляная і каменная М. з выкарыстаннем прыродных і штучных (бетонныя блокі, керамічныя пліты, абліцовачная цэгла) матэрыялаў. Дэкар. эфект М. дасягаецца сістэмай перавязкі цаглін паміж сабой, камбінацыяй колераў і фактуры цэглы. Літ:. П a з н я к 3. Беларускі каменны арнамент / / Маладосць. 1968. № 12; T р y с о в О.А. Основные тнпы кладкм XI—XII вв. на геррнторкн Белоруссян / / Древнерусское государство н славяне. Мн., 1983; Я г о ж. Старонкі мураванай кнігі. Мн., 1990. А.А.Трусаў.

МЎРСІЯ (Murcia), гістарычная вобласць і сучасная правінцыя на ПдУ Іспаніі, каля ўзбярэжжа Міжземнага м. Пл. 11,3 тыс. км2. Нас. 1038 тыс. ж.

(1992). Гал. горад — Мурсія. Рэльеф пераважна горны, выш. асобных хрыбтоў 1300— 1700 м. Па даліне р. Сегура — Мурсійская нізіна. М. — аграрна-індустр. вобласць. Важны раён паліўнога земляробства, які спецыялізуеіша на вырошчванні субтрапічных (пераважна цытрусавых) культур і шаўкаводстве. На непаліўных згмлях пасевы ячменю і пшаніцы. Прам-сць: каляровая металургія (выплаўка свінцу, цынку), нафтаперапрацоўка, хім. (серная к-та, азотныя ўтнаенні), суднабудаванне і суднарамонт, харч., шаўковая, гарбарна-абутковая, баваўняная; вытв-сць абсталявання для кансервавай прам-сці. Буйны марскі порт — Картахена. МЎРСІЯ (Murcia), горад на ПдУ Іспаніі, на р. Сегура. Адм. ц. аўтаномнай вобласці і правінцыі Мурсія. Засн: ў 825.

319 тыс. ж. (1991). Трансп. вузел. Гал. цэнтр вытв-сці натуральнага шоўку. Прам-сць: вытв-сць матацыклаў, абсталявання для кансервавай прам-сці, шкла, выбуховых рэчываў, баваўняных тканін, перапрацоўка цытрусавых. Ун-т. Сабор (14— 15 ст.), царква (16—17 ст.). МУРЫЛЬЁ (Murillo) Барталаме Эстэбан (хрышчаны 1.1.1618, г. Севілья, Іспанія — 3.4.1682), іспанскі жывапісец. Вучыўся ў X. дэль Кастыльё ў Іспаніі. Адзін з заснавальнікаў (1660) і першы прэзідэнт Севільскай AM. У ранні перыяд зазнаў уплыў караваджызму, трактаваў рэліг. сцэны як падзеі з нар. жыцця. 3 1650-х г. яго жывапісная манера вызначалася вытанчанасцю каларыту, залацістым святлаценнем, лірычным

36

МУРЫН

ладам кампазіцыі, часам сентыментальнасцю. Сярод твораў: серыі рэліг. карцін для францысканскага кляштара («Францысканскі цыкл», 1645—46), для кляштара капуцынаў («Святыя», 1665), для царквы Санта Марыя ла Бланка («Сон патрыцыя», «Тлумачэнне сна папам Ліберыем» і інш., 1665—66), для капэлы шпіталя Ла Карыдац («Св. Ізабэла Венгерская», «Майсей здабывае ваду са скалы» і інш., 1671—74), для аўгусцінскага кляштара («Св. Фама Вільянуэва раздае міласціну» і інш., 1678) y Севільі, «Прытча пра блуднага сына» (1660—80); карціны «Тайная вячэра» (1640), «Св. сям’я з птушкай» (1640-я г.), «Рэвека і Елеазар» (1650), «Адпачынак на шляху ў Егіпет» (1665— 70), «Бязгрэшнае зачацце» (1668) і інш. Ствараў жанравыя сцэны («Хлопчык з садавіной», 1645—54; «Маленькі жаб-

вец і педагог. Чл.-кар. Акадэміі адукацыі Беларусі (1996). Д-р пед. н. (1986), праф. (1987). Скончыла Азербайджанскі пед. ін-т моў (1963). Працавала ў школах і ВНУ г. Баку. 3 1970 y БДУ (з 1988 заг. кафедры методыкі выкладання рус. і бел. моў і л-р, з 1993 нам. дэкана, з 1996 дэкан філал. ф-та). Даследуе праблемы методыкі выкладання рус. і бел. моў, бел.-рус. моўных узаемаадносін, рыторыкі. Аўтар кніг «Культура рускага маўлення ў школах з беларускай мовай навучання» (1982), «Развіццё звязнай мовы вучняў» (1985), «Методыка рускай мовы ў школах Беларусі» (1990), «Рыторыка» (1994), сааўтар падручнікаў па рус. мове для 5—9-га класаў і інш. І.К.Германовіч.

МЎРЭЙ, М a р ы (Murray), самая вялікая рака ў Аўстраліі. Даўж. 2570 км (ад вытоку р. Дарлінг — 3750 км), пл. басейна 1057 тыс. км2. Вытокі ў Аўстрал. Альпах, цячэ пераважна па засушлівай раўніне, упадае ў мелкаводны заліў-ла-

Да арг. Мурэнавыя. Мурэны: 1 — міжземнаморская; 2 — гімнаторакс; 3 — японская.

пігментацыя). Аб’ект промыслу. У некаторых відаў М. мяса ядавітае.

Б.Э.Мурыльё. Рэвека і Елеазар. 1650.

рак», каля 1650; «Хлопчык з сабакам», 1650-я г., і інш.), партрэты («Партрэт рыцара»; аўтапартрэт, каля 1655, і інш.). Літ.. Л е в н н а М.М. Картнны Мурнльо в Эрмнтаже. Л., 1969. С.І.Пракоп’ева.

МЎРЫН Аляксандр Рыгоравіч (3.1.19,17, С.-Пецярбург — 6.12.1992), расійскі харавы дырыжор. Нар. арт. СССР (1976). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1940). 3 1937 хормайстар Ленінградскага радыё, з 1940 — ансамбля песні і танца Ленінградскай ваен. акругі, з 1947 — Малога опернага т-ра. 3 1952 хормайстар, y 1961—89 ran. хормайстар Ленінградскага т-ра оперы і балета імя С.М.Кірава. Кіраваў пастаноўхай хар. сцэн y многіх класічных оперных спектаклях, y т.л.: «Хаваншчына», «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага, «Іван Сусанін» М.Глінкі, «Царская нявеста», «Пскавіцянка» М.РымскагаКорсакава, «Мазепа» П.Чайкоўскага і інш. Дзярж. прэмія Расіі імя М.Глінкі 1974. Дзярж. прэмія СССР 1976. МЎРЫНА Ларыса Аляксандраўна (н.

22.3.1936, в. Куляшыха Хараўскага р-на Валагодскай вобл., Расія), бел. мовазна-

гуну Александрына (адгароджаны аа Індыйскага ак. штучным барам для папярэджання ад засалення). Гал. прытокі: Дарлінг і Марамбіджы (справа). Жыўленне снегавое і дажджавое. Вясной і летам паўнаводная, y сухі перыяд (зімой) большасць прытокаў перасыхае, не дасягае гал. ракі, i М. моцна мялее. Сярэдні гадавы расход вады 330 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. Рыбалоўства. Ha М. і яе прытоках вадасховішча, ГЭС. Суднаходная ад г. Олберы. МУР&НАВЫЯ, м у р э н ы (Muraenidae), сямейства рыб атр. вугрападобных. Каля 18 родаў, больш за 120 відаў. Пашыраны ў трапічных і субтрапічных морах. Жывуць каля берагоў y расколінах камянёў, падводных гротах і nanopax. Найб. вядомыя М. родаў гімнаторакс (Gymnothorax), лікадонтыс (Lycodontis), мурэна (Muraena). Даўж. ад 10 см да 3 м. Цела змеепадобнае, скура голая. Афарбоўка яркая, разнастайная, з плямамі і палосамі. Грудныя плаўнікі адсутнічаюць. Зубы шматлікія, доўгія, вострыя. Драпежнікі, кормяцца рыбамі, галаваногімі малюскамі, ракападобнымі. У развіцці праходзяць стадыю лептацэфала (кароткае тупое рыла, закруглены хваставы плаўнік, слабая

МЎРЭШ, м a р a ш (рум. Mureç, венг.

Maros), рака ў Румыніі і Венгрыі, левы прыток р. Ціса (бас. р. Дунай). Даўж.

883 км, пл. бас. каля 30 тыс. км2. Пачынаецца на зах. схілах Усх. Карпат, перасякае Трансільванскае плато і Зах. Румынскія горы, ніжняе цячэнне па Сярэднедунайскай раўніне. Сярэдні расход вады 175 м3/с. Веснавое разводдзе. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. На М. — гарады Тыргу-Мурэш, АлбаЮлія, Арад (Румынія), Сегед (Венгрыя). «МУСАВАТ» (цюрк. роўнасць), азербайджанская нац. партыя ў пач. 20 ст. Створана ў 1911 y Баку М.Расул-задэ і А.Кязім-задэ пад назвай Мусульм. дэмакр. партьм «М.». Моцны ўплыў на яе ідэалогію аказалі ідэі панцюркізму і панісламізму, адначасова выступала за мадэрнізацыю азерб. грамадства. У чэрв.

1917 «M.» аб’яднаўся з Цюркскай партыяй федэралістаў y Цюркскую дэмакр. партыю федэралістаў «М.», якая выступала за нац.-тэр. аўтаномію Азербайджана. У маі 1918 лідэры «M.» ўзначалілі ўрад Азерб. Дэмакр. Рэспублікі (А.М.Тапчыбашаў — спікер парламента; Ф.Хойскі, потым М.Г.Гаджынскі — старшыні савета міністраў). Пасля заняцця Баку Чырв. Арміяй і абвяшчэння Азерб. ССР б.ч. кіраўніцтва «M.» эмігрыравала і партыя некаторы час дзейнічала як эмігранцкая арг-цыя. МУСАЛА, вяршыня ў rapax Рыла, y Балгарыі, найб. высокая на Балканскім п-ве (2925 м). Горналедавіковы рэльеф. Складзена з гранітаў. Метэастанцыя. Турызм, альпінізм. МУСАЛІНІ (Mussolini) Беніта Амількар Андрэа (29.7.1883, г. Прэдапіо, Італія — 28.4.1945), заснавальнік і кіраўнік (дучэ) фаш. партыі і дзяржавы ў

Італіі, журналіст. 3 1900 чл. Італьян. сацыяліст. партыі (ІСП). У 1902—04 y Швейцарыі. 3 1909 выдаваў штотыднёвую газ. «Lotta di Classe» («Класавая барацьба»), з 1912 гал. рэдактар цэнтр. органа ІСП газ. «Avanti!» («Наперад!»). У ліст. 1914 за заклікі да ўступлення Італіі ў 1-ю сусв. вайну выключаны з ІСП, заснаваў газ. «Popolo d’Italia» («Італьянскі народ»). У сак. 1919 заснаваў фаш. рух (з ліст. 1921 Нац. фаш. партыя). Пасля паходу на Рым 1922 прэм’ер-міністр (фактычна дыктатар) Італіі (1922—43). Падпісаў Латэранскія дагаворы 1929 з Ватыканам. Свае паліт. погляды выклаў y кн. «Дактрына фашызму» (1932). Праводзіў экспансіянісцкую знешнюю палітыку, y т.л. ініцыіраваў італа-эфіопскую вайну 1935—36, заключыў саюз з нацысцкай Германіяй, але ў 1934 спыніў спробу анішіюсу Аўстрыі. Пая націскам А.Гітлера ўцягнуў Італію ў 2-ю сусв. вайну (чэрв. 1940) на баку Германіі. Ва ўмовах паражэнняў італьян. войск (у т.л. на сав.-герм. фронце) і ўзмацнення антыфаш. руху ў краіне 25.7.1943 адхілены ад улады саветам фаш. партыі і зняволены паводле загаду караля Віктара Эмануіла III. Пасля вызвалення 12.9.1943 герм. парашутыстамі прэзідэнт (да 1945) «Італьян. сацыяльнай рэспублікі» (Рэспублікі Сало) на акупіраванай ням.-фаш. войскамі Пн Італіі. Пры спробе ўцёкаў y Швейцарыю захоплены італьян. партызанамі і расстраляны.

най музыкі іх вылучаюць надзвычайная сіла і жыццёвая праўдзівасць, глыбіня ўвасаблення індывід. вобразаў і нар. мас, своеасаблівасць драматургіі (М. пісаў музыку на ўласныя лібрэта), яскравасць нац. каларыту, хвалюючы драматызм, навізна муз.-выразных сродкаў. Нац. самабытнасць муз. мовы асабліва выявілася ў тонкай перадачы інтанац. і рытмічнай своеасаблівасці нар. гаворкі і спеваў. Багацце жыццёвых назіранняў — y вак. зборніку ‘ «Дзіцячая» (1868—70), муз. памфлеце «Раёк» (1870), фп. цыкле «Карцінкі з выстаўкі» (1874). Глыбокая незадаволенасць рэчаіснасцю спарадзіла суб’ектыўна-лірычныя настроі, трагіка-філас. матывы вак. цыклаў «Без сонца» (1874) і «Песні і танцы смерці» (1875—77) на словы А.Галянішчава-Кутузава. 3 інш. твораў: арк. п’есы «Скерца», «Інтэрмецца», сімф. карціна «Іванава ноч на Лысай гары» (1867), няскончаная опера «Сарочынскі кірмаш» паводле Гогаля, хары

Літ.: Б е л о у с о в Л.С. Муссолннн: днктатура н демагогня. М., 1993; С м н т Д.М. Муссолннн Пер. с англ. [Калянмнград], 1995; Х н б б е р т К. Беннто Муссолннн: Пер с англ. М., 1996.

МЎСАРГСКІ Мадэст Пятровіч (21.3.1839, с. Карава Куньінскага р-на Пскоўскай вобл., Расія — 28.3.1881), рускі кампазітар. Ігры на фп. вучыўся ў маці, потым y А.Герке, кампазіцыі — y М.Балакірава. Скончыў школу гвардз. падпрапаршчыкаў (1856), служыў афіцэрам Праабражэнскага палка ў Пецярбургу. 3 1858 y адстаўцы. Удзельнік «Магутнай кучкі». У ранніх творах 1-й пал 1860-х г. (музыка да трагедыі Сафокла «Цар Эдып», опера «Саламба» паводле Г.Флабера) выявілася імкненне дынамізаваць масавыя сцэны. Камічная опера «Жаніцьба» паводле М.Гогаля (1868, няскончана, дапісана і аркестравана М.Іпалітавым-Іванавым, 1931) — спроба ўвасобіць драм. прозу ў музыцы. У наватарскіх рамансах — сцэнках з нар жыцця («Калыханка Яромачкі», «Сіротка», «Гарэза», «Свецік Савішна») выявіў майстэрства псіхалагічна трапных сац.-партрэтных характарыстык. Вяршыня яго творчасці — нар.-гіст. муз. драмы «Барыс Гадуноў» паводле АПушкіна і М.Карамзіна (1869, 2-я рэд. 1872, паст. 1874; y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі ў 1954 і 1974, y канцэртным выкананні ў 1998) і «Хаваншчына» (няскончана, завершана М.Рымскім-Корсакавым, паст. 1886; y Дзярж т-ры оперы і балета Беларусі ў 1970). У лік лепшых узораў сусв. опер-

М.П.Мусаргскі. Мастак І.Рэпін. 1881.

«Ісус' Навін» і «Паражэнне Сенахерыба», рамансы, фп. п’есы і інш. Творчасць М. зрабіла вял. ўплыў на музыку 20 ст. Літ. тв: Пнсьма в документы. М.; Л., 1932; Лчт. наследве. Кн. 1— 2. М., 1971— 72; Пнсьма. 2 нзд. М., 1984. Літ.: О р л о в a А.А. Труды м днн М.П.Мусоргского: Летопнсь жвзнн н творчества. М., 1963; Х у б о в Г.Н. Мусоргскнй. М„ 1969; І Ц е р б а к о в а Т.А. Споры н нсканмя. Нз всторвн «Бормса Годунова* М.Мусоргского. Мн., 1971; Ш л н ф ш т е й н С. Мусоргскнй: Художнмк. Время. Судьба. М., 1975; Д о б р о в е н с к н й Р.Г. Рыцарь бедный. Рмга, 1986.

МУСАТАЎ Аляксей Іванавіч (25.3.1911, в. Лізунова Аляксандраўскага р-на Ула-_ дзімірскай вобл., Расія — 28.12.1976),’ рускі пісьменнік. Скончыў Рэдак-

м у с ін

37

цыйна-выдавецкі ін-т (1934), Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1938). Друкаваўся з 1930. Пісаў пераважна для дзяцей і юнацтва. Асн. тэмы творчасці — школа, праца на зямлі, экалагічнае выхаванне: аповесці «ІІІанхайка» (1930), «Стажары» (1948; Дзярж. прэмія СССР 1950), «Дом на гары» (1951), «Вялікая вясна» (1957) і інш. Аўтар зб-каў апавяданняў «Сярдзіты Кузька» (1965), «Медуніца» (1967) і інш. Пісаў нарысы, артыкулы па праблемах дзіцячай л-ры.

Ta:. Собр. соч. Т. 1— 3. М„ 1978. Літ: Жмзнь н творчество Алексея Мусатова. М., 1987.

МУСЁЙЛІМА (зневажальнае а д М а с л a м а, ? — 634), прапаведнік аднабожжа ў Аравіі ў пач. 7 ст., y мусульман — адзін з ілжэпрарокаў. Пачаў сваю пропаведзь адначасова з Мухамедам. Абвясціў сябе прарокам і пасланнікам бажаства Рахмана. Каля 620 жыхары Хаджара прызналі М. сваім духоўным і паліт. правадыром. У 634 войска халіфа Абу Бекра разбіла прыхільнікаў М., сам ён загінуў y бітве. МУСІЁНКА Святлана Піліпаўна (н.

30.8.1939, г. Краснаармейск, Украіна), бел. літ.-знавец. Д-р філал. н. (1994), праф. (1994). Скончыла БДУ (1963). 3 1967 працуе ў Гродзенскім ун-це імя Я.Купалы. Друкуецца з 1968. Даследуе польскі раман 19—20 ст., жанрава-стылявыя асаблівасці польскай прозы, бел.-польскія літ. сувязі 19—20 ст., бел. этнакультурныя фактары ў творчасці А.Міцкевіча, Э.Ажэшкі, З.Налкоўскай і інш. Аўтар манаграфіі «Творчасць Зоф’і Налкоўскай» (1989). Сааўтар зб-каў «Краю мой — Нёман» (1986), «Параўнальнае літаратуразнаўства і рускапольскія літаратурныя сувязі ў XX ст.» (М., 1989), «Зоф’і Налкоўскай прысвечана» (1991), «3 боку крэсаў» (Кракаў, 1994), «Узаемадзеянне літаратур і моў», «Польская мова і літаратура ў кантэксце славянскіх культур» (1995), «Адам Міцкевіч і сусветная культура» (1998, кн. 4), «Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры» (1998) і інш. І.У.Саламевіч. МЎСІН Ілья Аляксандравіч (6.1.1904, г. Кастрама, Расія — 6.6.1999), дырыжор, педагог. Засл. арт. Беларусі (1939). Засл. дз. маст. Узбекістана (1942). Нар. арт. Расіі (1983). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1930, вучань М Малько, А.Гаўка), y 1934—37 і 1944—52 кіраваў яе сімф. аркестрам. 3 1932 выкладаў y С.-Пецярбургскай кансерваторыі (з 1961 праф.). У 1937—41 гал. дырыжор сімф. аркестра Бел. філармоніі і педагог Бел. кансерваторыі. Удзельнічаў y ладрыхтоўцы і правядзенні Дэкады бел. мастацтва ў Маскве (1940). Стварыў адметную пед. сістэму, якую выклаў y кн. «Тэхніка дырыжыравання» (1967) і «Аб выхаванні дырыжора. Нарысы» (1987). Сярод яго вучняў Ю.Домаркас, К.Дьімітрыядзі, К.Сімяонаў,

38

МУСІН

В.Сінайскі, Ю.Цемірканаў, Ю.Яфшаў і інш. МЎСІН-ПЎШКІН Аляксей Іванавіч (27.3.1744, С.-Пецярбург — 13.2.1817), расійскі дзярж. дзеяч, археограф і гісторык. Граф. Чл. Рас. акадэміі (1789). Служыў y арміі, потым на прыдворнай і грамадзянскай службе. У 1791—97 обер-пракурор Сінода, y 1794—99 прэзідэнт Акадэміі мастацтваў. 3 1775 збіраў пісьмовыя і рэчавыя помнікі рас. гісторыі. Засн. гурток гісторыкаў, які адкрыў Лаўрэнцьеўскі летапіс, выдаў шэраг помнікаў стараж.-рус. пісьменнасці, y т.л. «Рускую праўду» (1792), «Кнігу Вялікаму Чарцяжу» (1792), «Духоўную вялікага кн. Уладзіміра Усеваладавіча Манамаха...» (1793, гл. «Павучанне Уладзіміра Манамаха»)-, сам адкрыў і выдаў «Слова пра паход Ігаравы» пад назвай «Гераічная песня пра паход на полаўцаў удзельнага князя Ноўгарада-Северскага Ігара Святаславіча» (1800). Зборам М.-П. (частка яго, y т.л. адзіны спіс «Слова аб палку Ігаравым», згарэла ў Маскве ў вайну 1812) карысталіся многія рас. гісторыкі, y т.л. М.М.Хйрамзін.

(1972), будынак аблвыканкома ў Гомелі (1974), Дом Саветаў y г. ІІІчучын Гродзенскай вобл. (1979, усе ў сааўт.) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1968. МУСКАВІТ (англ. muscovite ад Muscovy Масковія — стараж назва Расіі, адкуль М. быў завезены ў краіны Еўропы), мінерал групы слюд, складаны гідраксідалюмасілікат калію, КА12[А15ізОю](ОН, F)2. Крышталізуецца ў манакліннай, зрэдку трыганальнай сінганіях. Утварае кароткаслупкаватыя і пласціністыя крышталі, ліставатыя, лускаватыя і інш. агрэгаты. У тонкіх пласцінах бясколерны, y больш тоўстых набывае шэрае, ружаватае, жаўтаватае, зеленаватае адценні. Бляск шкляны, на плоскасцях спайнасці перламутравы і серабрысты. Цв. 2—3. Шчыльн. 2,8—2,9 г/см . Магматычнага і метамарфічнага паходжання. Выкарыстоўваецца ў буд., хім., гумаватэхн., фарфор'авай,, электра- і радыёпрамысловасці. МУСКАТНЫ АРЙХ, насенне з пладоў мускатніку духмянага (Myristica

^ Н г)б— Ч Г °

(CH2)7 - o

Да арт. Мускус. Сгруктурныя формулы: 1 — мускону; 2 — ’ амбрэталіду; 3 — тыбеталіду; 4 — мускусу амбравага.

расліннага паходжання са своеасаблівым, т.зв. мускусным, пахам і здольнасцю паляпшаць і фіксаваць пах парфумерных кампазіцый. Ж ы в ё л ь н ы М., які атрымліваюць пераважна з мускусных залоз самцоў кабаргі — зярністая цёмна-рудая маса, мае бялкі, тлушчы, халестэрын, розныя солі. Пах абумоўлены прысутнасцю макрацыклічнага кетону мускону. Мускусны пах маюць некаторыя эфірныя алеі, a таксама сінт. пахучыя рэчывы, якія не знойдзены ў прыродзе. Пахучая аснова р а с л і н н а г а М. — макрацыклічныя лактоны (макраліды); найб. важныя амбрэталід, які ёсць y эфірным алеі з насення гібіскусу, і тыбеталід, што уваходзіць y састаў эфірнага алею з каранёў аптэчнага дзягіпю. Сярод сінт. М. найб. шырока выкарыстоўваюць т.зв. н і т р а м у с к у с ы — вытворныя бензолу, што маюць адну ці некалькі нітрагруп (напр., М. амбравы).

Літ.: К о з л о в В.П. Кружок А.Н.Муснна-Пушкнна н «Слово о полку Ніореве» Новые страннцы нсторнн древнерус. поэмы в XVIII в. М„ 1988. А.М.Лукашэвіч.

МУСІНСКІ Сяргей Сцяпанавіч (н.

21.9.1920, с. Лісіцьіна Велікаўсцюжскага р-на Валагодскай вобл., Расія), бел архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі

МЎСКУСНАЯ ПАР0ДА к a ч a к, мяса-яечнага кірунку. Выведзена ў Паўд. і Цэнтр. Амерыцы ад дзікіх мясц. мускусных качак. Гадуюць y Еўропе, ЗША, Аўстраліі. На Беларусі наз. таксама бародаўчатымі, індакачкамі, шыпунамі; гадуюць пераважна аматары (з 1980-х г.).

(1973). Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна (1952). У 1960—67 і з 1969 кіраўнік майстэрні ў ін-це «Мінскпраскт», y 1967—69 гал. архітэктар ін-та «Белдзяржпраект». Асн. работы: y Мінску — праекты забудовы пл. Калініна (1954—62), планіроўкі і забудовы 2-й чаргі праспекта Скарыны (1958—64), будынак гарвыканкома (1964), Палац мастацтваў (1973; цяпер рэсп. Мастацкая галерэя); комплексы 5— 14-павярховых інтэрнатаў па вуліцах Сурганава, Цнянскай, Металістаў (усе 1969—79), фантан «Юнацтва» каля гасцініцы «Мінск» (1978, усе ў сааўт.), комплекс жылых дамоў па вул. Няміга (1991, кіраўнік аўтарскага калектыву); санаторны комплекс «Беларусь» y Сочы (Расія; 1953—68), мемар. комплекс «Вязынка» ў в. Вязынка Маладзечанскага р-на

Мускатны арэх.

fragrans). Культывуюць y тропіках абодвух паўшар’яў. Плод — яйцападобная аранжава-жоўтая мясістая ягада даўж.

4—6 см. Пры выспяванні скурка і мякаць плода расшчапляюцца кальцавой верт. трэшчынай і адкрываюць цёмнабурае насенне, часткова ўкрытае яркачырв. сакаўным прынасеннікам. Высушаны прынасеннік ужываецца як прыправа і наз. мускатным цветам або мацысам. Духмянае ядро пасля апрацоўкі выкарыстоўваюць y харч. і тытунёвай прам-сці, кулінарыі, медыцыне, парфумерыі. У.П.Пярэднеў.

Тулава падоўжанае, шырокае, грудзі глыбокія. Галава падоўжаная, з пукатым ілбом. Дзюба цялеснага або цёмна-ружовага колеру, з чорным канцом. Вакол вачэй і над асновай дзюбы скура голая, чырв., са складкамі і бародаўкамі, што вьшзяляюць тлушч, які ў качараў y перыяд размнажэння пахне мускусам (адсюль назва). Крылы і хвост доўгія. Ногі кароткія, чорныя. Апярэнне чорнае з зялёным адлівам і белымі «дюстэркамі* на крылах (або белымі крыламі), белае або стракатае.

МЎСКУЛЫ, тое, што мышцы. МЎСКУС (лац. muscus ад санскр. машонка, яйцо), прадукт жывёльнага ці

Мускусная парода качак (1 — качка; 2 — качар).

Добра лётаюць; замест кракання шыпяць. Маса качараў 5—6 кг, качак 2,5— 3 кг. Яйцаноскасць 70— 120 яец за год, маса яйца 70— 80 г. Жыццяздольнасць высокая. Мяса нятлустае, мяккае, з прысмакам дзічыны.

МЎСКУСНЫ БЫК, гл Аўцабык. МЎСКУСНЫ ПАЦЎК, гл. Андатра. МЎСКУСНЫЯ ЗАЛОЗЫ, відазмененьм скурныя залозы некаторых паўзуноў і млекакормячых, якія выпрацоўваюць мускус. Пах М.з, служыць для прываблівання асобін інш. полу і маркіроўкі занятай жывёлай тэрыторыі. Размяшчаюцца ў вобласці ніжняй сківіцы, клаакі (налр., кракадзіл, гатэрыя), y пахвіннай вобласці (напр., аўцабык, бабёр, кабарга), на хвасце (напр., хахуля). МУСНІЦКІ (Musnicki) Нікодам (16.2.

1765, Літва — 16.1.1805), польскі паэт, драматург, гісторык. Жыў на Беларусі. Вучыўся ў Полацку і Оршы. Выкладаў рыторыку, франц. мову і філасофію ў Мсціславе і Віцебску. 3 1800 выкладчык тэалогіі ў Полацкім езуіцкім калегіуме. Для полацкага школьнага т-ра пісаў камедыі («Дзівак», «Падазронасць») і трагедыі («Смерць Цыцэрона», «Флавій» і інш.). У Полацку выйшлі яго зб-кі «Тэатральныя забаўкі» (т. 1—2, 1803) і «Больш дробныя паэтычныя забаўкі» (1804), y якіх выразна праявіліся стылявыя рысы класіцызму. Аўтар падручнікаў, гісторыі езуітаў на Беларусі (рукапіс). Яго эпічная паэма «Палтава» (Полацк, 1803), y якой услаўляецца перамога рус. войск над шведамі, выклікала ў 1817— 18 вострую ідэйную палеміку паміж прыхільнікамі асветніцтва і езуітамі. Выступаў за пашырэнне асветы, збліжэнне Беларусі з Расіяй. А.В.Мальдзіс.

МУС0ННЫ KJIÏMAT, клімат абласцей зямнога шара з мусоннай цыркуляцыяй атмасферы (гл. Мусоньі). Вылучаецца рэзкай зменай увільгатнення на працягу года (сухая зіма і вільготнае лета). Характэрны пераважна для трапічных і субтрапічных абласцей Паўд. і Паўд,Усх. Азіі, Экватарыяльнай Афрыкі і інш.; адзначаецца і ва ўмераных шыротах (напр., на Д. Усходзе). МУС0ННЫЯ ЛЯСЫ, лістападныя лясы абласцей з мусонным юііматам, якія скідваюць лісце ў сухі сезсн. Адрозніваюць в і л ь г о т н ы я мяшаныя М.л., фларыстычны склад якіх параўнальна бедны (цік, сал, эўкаліпт, падлесак з вечназялёных відаў расліннасці, травяное покрыва самкнутае) i с y х і я монадамінантныя М.л., якія складзены з аднаго віду (салавьм, эўкаліптавыя і інш.). Пашыраны ў тропіках, трапляюцца ў субтрапічных і ўмераных шыротах (на Д. Усходзе, п-вах Індастан, Індакітай, y Паўн. і Паўн.-Усх. Аўстраліі, Цэнтр. Афрыцы, Цэнтр. і Паўд. Амерыцы). МУС0НЫ (франц mousson ад араб. пара года), устойлівыя сезонныя вятры над пэўнымі абласцямі Зямлі, напрамкі

якіх рэзка мяняюцца на процілеглыя жанчыны, мацярынства. Выступаў як або блізкія да іх 2 разы на год (пры драматург: п’еса і лібрэта оперы «Кыззмене пор года). Распаўсюджваюцца на Жыбек» (1934), «Амангельды» (з выш. да некалькіх кіламетраў. Гал. пры- Б.Майліным, паст. 1937), «Трагедыя пачына М. — розніца цеплавога рэжыму_ эта» (1958) і інш. Аўтар літ.-крыт. і пубнад сушай і морам. Летнія вільготныя ліцыстычных кніг «Абавязак мастака» (акіянічныя) М. звычайна накіраваны з (1970), «Сляды часу» (выд. ў 1988). На акіяна на сушу, зімовьм (кантынен- бел. мову асобныя творы М. пераклалі тальнЬія) — з сушы на акіян. Са зме- С.Міхальчук, З.Прыгодзіч.

Te.: Рус. пер. — Нзбранное. T. 1— 2. М., най напрамку М. адбываецца змена суЖ.Сахіеў. хім малавоблачным зімовым надвор’ем 1982. на вільготнае дажджлівае летняе. Адроз- МУСТАНГ (ад ісп. mustango), эдзічэлы ніваюць М. трапічныя (у бас. Індыйска- свойскі конь, завезенЬі еўрапейцамі ў га ак.) і пазатрапічныя (на Д. Усходзе). Паўн. Амерыку ў 16 ст. Пашыраны ў МУСРЙПАЎ Габш Махмудавіч (22.3.1902, стэпавай зоне (прэрыі). Жылі вял. табуаул Жанажол Паўночна-Казахстанскай намі. У 18 ст. М. было каля 4.млн. галоў, цяпер амаль вынішчаны. Выкарыстоўваліся індзейцамі як аб’ект промыслу і з мэтай вывядзення мясц. парод коней (індзейскія поні). У Паўд. Амерыцы здзічэлых коней наз. цымаронамі, y Аўстраліі (завезены ў 18 ст.) — брамбі. Масць разнастайная, як y парод свойскіх коней. Э.Р.Самусенка.

вобл., Казахстан — 31.12.1985), казахскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Казахстана (1984). Акад. АН Казахстана (1958). Герой Сац. Працы (1974). Вучыўся ў Омскім с.-г. ін-це (1926—21). Друкаваўся з 1926. У кн. прозы «На імклівай хвалі» (1928), «Кос-Шалкар» (1935) падзеі грамадз. вайны. Раман «Салдат з Казахстана» (1949) пра подзвіг народа ў гады Вял. Айч. вайны, раман «Абуджаны край» (1953, новы варьмнт «Пад уладай чужых», 1974) пра рабочы клас Казахстана. Аўтар зб-каў аповесцей і апавяданняў «На перавале» (1965), «Аднойчы і на ўсё жыццё» (1967, Дзярж. прэмія Казахстана імя Абая 1968), «Пераможца» (1975), паэмы ў прозе «Вобраз, які не сустрэўся» (1966, Дзярж. прэмія Казахстана 1968). Цыкл навел і раман «Улпан яе імя» (1976) прысвяціў тэме

МУСТАФІН Габідэн (26.11.1902, с. Сарцюбе Карагандзінскай вобл., Казахстан — 20.1.1985), казахскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Казахстана (1984). Чл,кар. АН Казахстана (1958). Друкаваўся з 1927. Кн. апавяданняў і нарысаў «Ер Шойын» (1929), раманы «Шыганак» (1945), «Мільянср» (1948), «Пасля буры» (1959) пра сац. перамены ў жыцці каз. народа ў 1920—30-я г. Пачынальнік індустрыяльнай тэмы ў каз. л-ры: раманы «Жыццё або смерць» (1941), «Караганда» (1952) і інш., адметных сюжэтнай шматпланавасцю, псіхал. глыбінёй. Аўтар аўтабіягр. рамана «Сведка» (ч. 1, 1963), кн. нарысаў і артыкулаў «Напевы думкі» (1974, Дзярж. прэмія Казахстана 1980).

Te:. Рус. пер. — Нзбранное. T. 1— 2. АлмаАта, 1963; Нзбранное. М., 1983. Ж.Сахіеў.

МУСУЛЬМАНСКАЯ ЛІГА, У с е і н д ы й с к a я (з 1947 У с е п а к і с т а н ская) м у с у л ь м а н с к а я лі га, палітычная арг-цыя ў Брыт. Індыі і Пакістане. Створана ў 1906 пры падтрым-

40

МУСУЛЬМАНСТВА

цы брыт. улад. У 1920—30-я г. кіраўніцтва М.л. на чале з М.А. Джынам падтрымлівала барацьбу Індыйскага нацыяналыюга кангрэса за незалежнасць Брыт. Індыі. 3 1940 выступала за стварэнне асобнай дзяржавы інд. мусульман — Пакістана. Узначальвала ўрад Пакістана ў першыя гады яго існавання (у 1956 скінуты ваеннымі). У канцы 1960-х г. М.л. распалася на некалькі груп, якія спынілі сваё існаванне да пач. 1970-х г. МУСУЛЬМАНСТВА, тое, што іслам. МУСХЕЛІШВЁЛІ Мікалай Іванавіч (16.2.1891, Тбілісі — 15.7.1976), грузінскі матэматык і механік, стваральнік тбіліскай матэм. школы. Акад. АН СССР (1939) i АН Груз. ССР (1941). 3 1941 прэзідэнт, з 1972 ганаровы прэзідэнт АН Груз. ССР. Герой Сац. Працы

M l. Мусхелішвілі

(1945). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1914). 3 1941 дырэктар Тбіліскага матэм. ін-та АН Груз. ССР. Навук. працы па тэорыі пругкасці, інтэгральных ураўненнях, гранічных задачах тэорыі аналіт. функцый. Адным з першых пачаў выкарыстоўваць тэорыю функцый камплекснай пераменнай да задач тэорыі пругкасці. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1947. Залаты медаль імя М.В.Ламаносава AH СССР 1972. Літ.. Н.Н.Мусхеляшвшш. М., 1967.

МУСЦЁЙКІС Леанід Іванавіч (1911, в. Усомля Полацкага р-на Віцебскай вабл. — 10.10.1944), герой Вял. Айч. вайны. 3 чэрв. 1941 на Паўн., Карэльскім франтах, Паўн. флоце. Электрыкпражэктарыст асобнага кулямётнага батальёна марской пяхоты старшына М. y час штурму ўмацаваных вышынь хрыбта Муста-Тунтуры закрыў сваім целам амбразуру варожага агнявога пункта. Пасмяротна ўзнаг. ордэнам Айч. вайны 2-й ступені. МУСЦЬЁ, археалагічная эпоха сярэдняга палеаліту ў межах 70—32-га тыс. да н.э. Вылучана франц. археолагам Г. дэ Мартылье ў канцы 1860-х г., назва ад стаянкі ў пячоры Ле-Мусцье на ПнЗ Францыі. Насельніцтва — неандэртальцы, якія займаліся збіральніцтвам і паляваннем, жылі на адкрытых пляцоўках y прымітыўных жытлах і пячорах. У эпоху М. вынайдзены спосаб здабывання агню, з’явіліся грунтоўныя змены ў апрацоўцы каменю. Крамянёвы інвен-

тар мусцьерскага тыпу выраблены на адшчэпах (скрэблы, трохвугольныя востраканечнікі і ручныя рубілы), сустракаецца амаль ва ўсіх частках Еўразіі і Пн Афрыкі. На Беларусі знойдзены прылады працы, выкананыя ў мусцьерскай тэхніцы (каля в. Абідавічы Быхаўскага, Падлужжа Чачэрскага і Свяцілавічы Веткаўскага р-наў). Помнікі М. на тэр. Беларусі пакуль не выяўлены. У.П.Ксяндзоў.

МУТАГЕНЁЗ (ад мутацыі + ... генез), 1) працэс узнікнення мутацый пад уздзеяннем фактараў (мутагенаў) навакольнага і ўнутранага асяроддзя. Аснова — змены ў малекулах нуклеінавых к-т, што захоўваюць і перадаюць спадчынную інфармацыю, і парушэнні мітатычнага апарата клетачнага дзялення.

2) Штучнае атрыманне мутацый з дапамогай фіз. і хім. мутагенаў. Р.Г.Заяц. МУТАГЁНЫ, фізічныя і хімічныя фактары, уздзеянне якіх на жывыя арганізмы прыводзіць да паяўлення мутацый з частатой, большай за ўзровень спантанных мутацый. Да фіз. М. адносяць іанізавальньш (гама- і рэнтгенаўскія прамяні, пратоны, нейтроны і інш.) і ультрафіялетавае выпрамяненні, высокія і нізкія т-ры; да хім. — многія алкіліруючыя злучэнні, аналагі азоцістых асноў нуклеінавых к-т, некат. біяпалімеры (чужародныя ДНК ці РНК), алкалоіды і інш. Супермутагенамі наз. М., што павялічваюць частату мутацый y сотні разоў. Часта М. з’яўляюцца канцэрагенамі і тэратагенамі (выклікаюць парушэнні ў развіцці зародка). Выкарыстоўваюцца ў селекцыі с.-г. раслін і карысных мікраарганізмаў для атрымання мутацый, якія служаць матэрыялам для штучнага адбору. Р.Г.Заяц. МУТАЗЫ, ферменты класа ізамераз, якія каталізуюць перанос асобных груповак ад аднаго ўчастка малекулы да другога. Напр., пераўтварэнне глюкоза6-фасфату ў глкжозу-1-фасфат пры гліколізе каталізуецца фосфаглюкамутазай, якая ажыццяўляе ўнутрымалекулярны перанос. МУТАЛІМАЎ Магамед Гамідавіч (н.

21.6.1932, в. Хкем, Дагестан, Расія), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н.

(1986), праф. (1987). Скончыў Маскоўскі ун-т (1954). 3 1963 y Бел. дзярж. эканам. ун-це. Навук. працы па эканам. тэорыі, праблемах працы і яе стымулявання, пытаннях матывацыі працы і размеркавальных адносін. Тв:. Закон распределення по труду н его нспользованне в развнтом соцяалястнческом обшестве.Мн., 1980; Ресурсы сельскохозяйственного пронзводства я проблемы нх кспользованмя. Мн., 1998 (разам з С.М.Муталімавым); Мотмвацня труда н распределнтельные отношення. Мн., 2000.

МУТАЦЫІ (ад лац. mutatio змяненне, змена), раптоўныя, натуральныя або выкліканыя штучна спадчынныя змены генетычнага матэрыялу, якія прыводзяць да змены прыкмет арганізма. Уласцівы ўсім формам жыцця. Бываюць прамыя (іх праяўленне прыводзіць

да адхілення прыкмет дзікага тыпу) і зваротныя (поўнасцю або часткова аднаўляецца дзікі тып); генератыўныя (адбываюцца ў палавых клетках і перадаюцца наступным пакаленням), саматычныя (адбываюцца ў інш. клетках арганізма і перадаюцца ў спадчыну пры вегетатыўным размнажэнні), ядзерныя (закранаюць храмасомы ядра), цытаплазматычныя (закранаюць генет. матэрыял y арганоідах клеткі — мітахондрыях, пластыдах і інш.). У залежнасці ад характару змен y генет. матэрыяле адрозніваюць М.: кропкавыя, інсерцыі, храмасомныя перабудовы (аберацыі) і М. са зменай колькасці храмасом. Кропкавыя М. — устаўкі ці выпадзенні і змены пары нуклеатыдаў ДНК (або нуклеатыда РНК); яны зменьваюць функцыю некат. генаў. І н с е р ц ы і — устаўкі малекул ДНК y ген, прыводзяць да яго інактывацыі або да моцнага палярнага эфекту. Храмасомныя перабудовы ўзнікаюць y выніку рэкамбінацыі негамалагічных участкаў генет. матэрыялу. Змены колькасці храмас о м y клетках арганізма бываюць кратныя (поліплаідыя, гаплаідьм) і не кратныя гаплоіднаму набору (анеўплаідыя). Часта М. таксама падзяляюць на генныя (усе кропкавыя М.), храмасомныя і геномныя (змена колькасці храмасом). У залежнасці ад фенатыпічных праяўпенняў адрозніваюць М. марфал., біяхім., лятальныя, дамінантныя, рэцэсіўныя і інш. Індуцыраваныя М. ўзнікаюць ад выкліканага ўздзеяннем мутагенаў парушэння нармальных працэсаў рэдуплікацыі, рэкамбінацыі, рэпарацыі або разыходжання носьбітаў генет. інфармацыі. Спантанныя М. ўзнікаюць як памылкі пры ўзнаўленні генет. матэрыялу (рэдуплікацыя не адбываецца з абс. дакладнасцю, a працэсы рэпарацыі не бываюць абс. эфектыўныя). Іх частата генетычна абумоўлена ў кожнага віду і падтрымліваецца на аптымальным узроўні. Большасць М. шкодныя — мутантны ген можа выклікаць спадчыннае захворванне, выродлівасць або гібель арганізма, што развіваецца. Генныя М , якія паляпшаюць уласцівасці, узнікаюць рэдка. Яны Даюць матэрыял Для натуральнага і штучнага адбору і з’яўляюцца неабходнай умовай эвалюцыі ў прыродзе і селекцыі карысных форм раслін, жывёл і мікраарганізмаў. Літ.. Ш е р б а к о в B. К. Мутацня в эволюцнн н селекцнн растеняй. М., 1982; Б о ч к о в Н.П., Ч е б о т а р е в А.Н. Наследственность человека к мутагены внешней среды. М., 1989. Р.Г.Заяц.

МУТАЦЫЙНАЯ ЗМЁНЛІВАСЦЬ, зменлівасць, абумоўленая ўзнікненнем новых генатыпаў, адзін з фактараў эвалюцыі, што забяспечвае прыстасаванасць папўляцый і відаў да змены ўмоў існавання. Звычайна прыводзіць да змены фенатыпу. Адбываецца пад уздзеяннем мутагенаў і з’яўляецца спадчыннай. Адрозніваюць М.з. на генным узроўні (змена струкгуры малекулы ДНК), храмасомным (перабудова

структуры храмасом) і геномным (,змены колькасці храмасом). М.з. — аснова практычнай селекцыі пры атрыманні новых парод жывёл, сартоў раслін і штамаў мікраарганізмаў. Р.Г.Заяц. МУТАЦЬІЙНАЯ ТЭ0РЫ Я, т э о р ы я зменлівасці і эвалюцыі, сцвярджае, што існуе 2 катэгорыі зменлівасці — бесперапынная і перарывістая (дыскрэтная). Распрацаваў Г.Дэ Фрыз. Паводле гэтай тэорыі толькі перарывістая зменлівасць з’яўляецца спадчыннай. Для яе абазначэння ўведзены тэрмін «мутацыя». М.т. сцвярджае, што мутацыі могуць быць прагрэ-. сіўньм (з’яўленне новых спадчынных уласцівасцей, што раўназначна ўзнікненню новых элементарных відаў) або рэгрэсіўныя (страта якіх-н. існуючых уласцівасцей, якія прыводзяць да ўзнікнення разнавіднасцей). Новыя жарданоны ўзнікаюць шляхам прагрэсіўных мутацый раптоўна, без пераходаў і звычайна адразу спадчынна пастаянныя. Масавыя мутацыі прымеркаваны да асобых рэдкіх мутацыйных перыядаў, што ў жыцці кожнага віду чаргуюцца з працяглымі перыядамі спакою. Развіццё генетыкі абвергла асн. палажэнні М.т. Падобную сістэму прадстаўленняў пра зменлівасць і эвалюцыю распрацаваў СЛ.Каржынскі (1899). Сучасныя прадстаўленні аб спадчыннасці і іх сінтэзе з эвапюцыйным вучэннем сфармуляваў С.С Чацверыкоў (1926). Гл. таксама Дарвінізм, Мендэлізм. МУТАЦЫЯНІЗМ, канцэпцыя ў біялогіі, якая разглядае эвалюцыю як скачкападобны працэс. Адбываецца ў выглядзе буйных адзінкавых спадчынных змен — макрамутацый або сальтацый. Яны ўзнікаюць y асобін зыходнага віду і адразу ўтвараюць новыя жыццёвыя формы, якія пры спрыяльных умовах асяроддзя з’яўляюцца родапачынальнікамі новых відаў. У якасці рухальнай сілы эвалюцыі ўсталёўвае ўнутраны адносна арганізма фактар — змены спадчыннасці і адмаўляе творчую ролю натуральнага адбору, які мае толькі значэнне фактару, што абмяжоўвае разнастайнасць жыццёвых форм ліквідацыяй нежыццяздольных варыянтаў. Заснавальнік М. — Г. Дэ Фрыз, які распрацаваў мутацыйную тэорыю эвалюцыі. МЎТВА, адна з назваў р. Мытва. МУТУАЛІЗМ (ад лац. mutuus узаемны), форма сімбіёзу, працяглае ўзаемакарыснае сумеснае жыццё двух арганізмаў розных відаў. Арганізмы ажыццяўляюць узаемную рэгуляцыю сваіх зносін са знешнім асяроддзем і не існуюць паасобку (напр., тэрміты і жгуцікавыя, што жывуць y іх кішэчніку і забяспечваюць ператраўліванне клятчаткі, якую спажываюць тэрміты, не здольныя засвойваць яе без сімбіёнтаў). МУТЫЛІДЫ, гл. Немкі.

сямейства

насякомых,

МЎФЕЛЬ (ням. Muffel), замкнёная камера (каўпак, пасудзіна), y якую для

засцярогі ад уздзеяння пячных газаў змяшчаюць вырабы або сыравіну пры іх награванні ці абпале ў муфельных печах. Пры безакісляльным награванні М. запаўняюць ахоўным газам. Вырабляюць з вогнетрывалых матэрыялаў або гарачатрывалай сталі. М УФЛ0Н е ў р а п е й с к і (Ovis ammon musimon), жвачнае парнакапытнае млекакормячае роду бараноў, падвід архара. Паходзіць з а-воў. Кіпр, Корсіка, Сардзінія. Найб. пашыраны ў Міжземнамор’і, трапляецца ў Крыме. Жывуць пераважна ў месцах з перасечаным рэльефам, y rapax, статкамі або невял. групамі. Папуляцыі М. на а-вах Корсіка і Сардзінія занесены ў Чырв. кнігу МСАГІ. Адзін з магчымых продкаў авечкі свойскай. Даўж. да 130 см, выш. ў карку да 80 см, маса да 40 кг; самкі драбнейшыя. Афарбоўка цёмна-карычневая, y самцоў са светлымі плямамі на баках. Рогі невял., тонкія. Кормяцца травой, галінкамі. Нараджаюць 1—2 дзіцяняці. Э.Р.Самусенка.

МУХА____________________ 41 рэжымах і інш. Перадача моманту ў М. ажыццяўляецца з мех. сувяззю паміж дэталямі (глухія, зубчастыя, утулачна-пальцавыя, кулачковыя, шарнірныя М.), за кошт трэння або магн. прыцяжэння (фрыкцыйныя, электраіндукцыйныя М.), сіп інерцыі (гідрамуфты, гл. Пдрадынамічная перадача). М. прыводаў бываюць: пастаянныя злучальныя, кіроўныя, самакіроўныя (аўтаматычныя, якія ўюіючаюцца і выключаюцца ў залежнасці ад рэжыму работы), М. слізгання.

МЎХА (лац. Musca), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркія зоркі маюць бляск 2,7 і 3,0 візуальнай зорнай велічыні. 3 тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба. МЎХА, другая назва Сяргееўскага возера. МЎХА (Mucha) Альфонс (24.7. I860, Іванчыцы, Чэхія — 24.7.1939), чэшскі графік, жывапісец, тэатр. мастак, майстар дэкар.-прыкладнога мастацтва;

Муфлон еўрапейскі.

МЎФТА (ад ням. Muffe), прыстасаванне для злучэння валоў, цяг, труб, канатаў, кабеляў і інш. цыліндрычных дэталей. Бываюць злучальныя (фітынгі, кабельныя муфты і інш.), якія забяспечваюць трываласць злучэння, герметычнасць, ахову ад карозіі, i М. прыводаў машын і механізмаў, што перадаюць вярчальны рух з аднаго вала на другі (ці на шкіў, зубчастае кола і да т.п.). М. прыводаў таксама кампенсуюць мантажныя адхіленні, раз’ядноўваюць валы, засцерагаюць машыны ад паломак y аварыйных Муфты для перадачы вярчальнага руху: a — просгая муфта; б — адзінарныя шарнірныя, спалучаныя з прамежйавым валам (1 — злучальныя валы, 2 — паўмуфты, 3 — прамежкавы вал).

АМ ух». Славія. 1908.

адзін з заснавальнікаў стылю мадэрн. Вучыўся ў Мюнхенскай AM (1885—87), акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1887). Працаваў y Чэхіі, Вене, Парыжы, ЗША. Прыдворны мастак графа Куэна (Маравія, 1881—85), выкладчык Маст. ін-та ў Чыкага (1904—09). Творчай манеры ўласцівы выкарыстанне матываў арабесак, спіралепадобны характар ліній, часам спалучэнне фальклорнасці з рысамі сімвалізму. Сярод твораў: манум. размалёўкі павільёна Босніі і Герцагавіны на Сусв. выстаўцы ў Парыжы (1900) і Дома сходаў y Празе (1910); карціна «Славія» (1908) і інш.; цыкл карцін «Славянская эпапея» (1910); дэкар. графічньы серыі «Поры года» (1896), «Кветкі»

42

м уха

(1897), «Месяцы» (1899), «Зоркі» (1902); ілюстрацыі да кніг, y т.л. ўласных; дэкарацыі і афішы да спектакляў; дэкар. пано, эскізы ювелірных вырабаў, першых чэш. паштовых марак і банкнотаў і інііі. Аўтар кн. «Дэкаратыўныя дакументы» (1902), «Дэкаратыўныя вобразы» (1905). МЎХА Уладзімір Сцяпакавіч (н. 6.3.1945, в. Хваставічы Глускага р-на Магілёўскай вобл ), бел. вучоны ў галіне інфарматыкі і аўтам. кіравання. Д-р тэхн. н.

(1994), праф. (1996). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1967). 3 1968 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (з 1999 заг. кафедры). Навук. працы па сістэмах і метадах эпрацоўкі інфармацыі і аўтам. кіравання. Распрацаваў асновы мнагамерна-матрычнага падыходў да мадэліравання мнагамерных сістэм і працэсаў.

Асн. прытокі: Дахлоўка, Жабінка (справа), Дняпроўска-Бугскі канал, рэкі Трасцяніца, Асіпоўка, Рыта (злева). Даліна ў верхнім цячэнні невыразная, шыр. ў сярэднім цячэнні 400—600 м, ніжэй 1,5—2 км. Схілы ўмерана стромкія, выш. 4—8 м (у ніжнім цячэнні 3— 6 м). Пойма двухбаковая, нізкая, парэзаная старыцамі і меліярац. каналамі, месцамі забалочаная. Рэчышча каналізаванае на ўсім працягу. У верхнім цячэнні рака называецца канал Мухавец. Ад г. Кобрын да Брэста рака зарэгуляваная. Замярзае ў сярэдзіне снеж., крыгалом y 2-й пал. сакавіка. Сярэднегадавы расход вады каля Брэста 34,9 м3/с. Суднаходства ад г. Кобрын (64 км ад вусця), працягласць навігацыйнага перыяду 230—240 сутак. На рацэ гарады Брэст, Пружаны, Жабінка, Кобрын. МУХАВЁЦ, пасёлак ў Брэсцкім р-не, на аўтадарозе Брэст—Ковель (Украіна). Да 1969 каз. Раманаўскія Хутары.

МУХАЁДАЎСКІ КАНАЛ, рака, гл. Жалонь. МУХАЛ0ЎКАВЫЯ (Muscicapidae), сямейства пеўчых вераб’іных птушак атр. вераб’інападобных. 5 падсям., 82 роды, каля 360 відаў. Пашыраны ў Аўстраліі, Афрыцы, Еўразіі, дкрамя пустынь і тундры. На Беларусі 4 віды: мухалоўка-белашыйка (Ficedula albicollis); мухалоўка малая, або лоцманчык (F. parva); мухалоўка-стракатка (F. hypoleuca) і мухалоўка шэрая (Muscicapa striata). Жывуць пераважна ў разрэджаных лясах, парках, садах, гняздуюцца на дрэвах, кустах, некат. — y дуплах. Пералётныя, 2 віды ў Чырв. кнізе МСАП. Даўж. да 23 см, маса да 30 г. Апярэнне розных колераў; y некат. М. існуе палавы дымарфізм. У асобных відаў сярэдніЯ рулявыя пёры хваста вельмі доўгія. Дзюба шырокая, плоская, са шчацінкамі па краях рота. Кормяцца насякомымі (пераважна мухамі, адсюль назва), інш. дробнымі беспазваночяымі. Манагамы. Нясуць да 10 яец. Э.Р.Самусенка.

Тв:. Многомерно-матрмчные поляномы Эрмнта / / Весці АН БССР. Сер. фіз.-мат. навук. 1990. N° 4; Многомерно-матрячная технологня для полкномов Лягерра векторной переменной в веро.ітностных прмложеняях / / Электромагннтныс волны м элеістронные снстемы. 1998. Т. 3, № 4.

МУХА ПАКАЁВАЯ (Musca domestica), насякомае сям. сапраўдных мух атр. двухкрылых. Пашыраны ўсюды. На Беларусі найб. трапляецца падвід М.п. паўночная (M.d. domestica). Адзін з найб. пастаянных насельнікаў жылых і гасп. памяшканняў. Пераносчык узбуджальнікаў кішачных інфекцый, поліяміэліту, яец гельмінтаў і інш. Даўж. да 9 мм. Цела шэрае, укрыта валаскамі. У самца брушка чорнае з жаўтаватымі плямамі па баках. Лічынкі даўж. да 10 мм, жаўтавата-белыя, усёедныя, развіваюцца ў гнаі, кухонных адкідах і інш. Дарослыя кормяцца разнастайнымі цвёрдымі і вадкімі рэчывамі расл. і жывёльнага паходжання. Адкладвае да 150 яец за 1 раз, дае да 10 пакаленняў за год. Жыццёвы цыкл 10— 45 сут.

А.В.Дзерункоў.

МУХАВЁЦ, рака ў Брэсцкай вобл., правы прыток р. Зах Буг. Даўж. 112,6 км. Пл. вадазбору 6600 км2. Ця^э па Прыбугскай раўніне (вярхоўе) і Брэсцкім Палессі. Пачынаецца ў сутоках рэк Myxa і Вец y г. Пружаны. Уваходзіць y Дняпроўска-Бугскі водны шлях.

Рака

Мухавец

Да арт. Мухжлоўкжвыя. Мухалоўкі: 1 — малая; 2 — шэраа, 3 — белашыйка; 4 — сгракатка (а — самец, б — самка).

Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 15 км на ПдУ ад Брзста, 3 км ад чыг. ст. Каменная. 1705 ж., 555 двароў (1999). Міжгаспрадпрыемства па вытв-сці насення траў. Сярэдняя школа, дзіцячая школа мастацтваў, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Магіла ахзяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік С .Я.Багда.ічуку. МУХАВЁЦКАЕ РАД0ВІШЧА ПЯСК0Ў. У Брэсцкім і ХСабінкаўскім р-нах Брэсцкай вобл., каля вёсак Вычулкі, Ямна, Шэбрын, Ваўкі і Булькова. Пластавы паклад складзенід з 5 участкаў, звязаны са стараж. і сучаснымі азёрнаалювіяльнымі адкладамі. Пяскі жаўтавата-шэрыя, палевашпатава-кварцавью дробназярністьы, з рэдкім жвірам, участкамі гліністыя. Разведаныя запасы 24,1 млн. м \ перспектыўньы 14 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 3— 19,7 м,_ ускрышы (торф, пяскі, супескі) 0,1—3 м. Пяскі пі. ьшатныя ў дарожным буд-ве, на выраб буд. раствораў. А.П.Шчурау.

МУХАМАДЗІЕЎ Фазлідзін (15.6.1928, г. Самарканд, Узбекістан — 6.10.1986), таджыкскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Таджыкістана (1986). Друкаваўся з 1955. У кнігах нарысаў і ап івяданняў «Перасяленцы» (1959), «Сад кахання» (1969), аповесцях «Узрыў, якога не было» (1961), «Домік на ўскраіне» (1962), «Зайнабібі» (1964), «Падарожжа на той свет, або Аповесць пра вялікага Хаджу» (1966), «Японскі шоўк» (1982), рамане «Вуглавая палата» (1974) надзённыя сац.-паліт. і маральна-этычныя праблемы. У творах спалучаў лірызм і тонкі гумар, паглыблены • сіхалагізм, публіцыстычны пафас i і сументалізм. На бел. мову асобныя творы М. пераклалі М.Стральцоў, Г.Ткачова.

Te:. Рус. пер. — Повестн. Рассказы. М., 1976.

МУХАМВД, М а г а м е т (каля 570, г. Мекка — 632), арабскі рэліг. і паліт. дзеяч, заснавалі нік ісламу. 'тгачасных крынід пра жыццё М. не захавалася. Паводле біяграфіі, складзенай y 9 ст., ён паходзіў з араб. роду Бану-хашым з

племя курэйшытаў, рана асірацеў. Напачатку быў пастухом, потым прыказчыкам. У Аравіі і па-за яе межамі азнаёміўся з хрысц., іудзейскім і некат. інш. рэліг. і паліт. вучэннямі. Паводле мусульм. уяўленняў, М. — прарок і пасланнік Алаха, праз якога людзям перададзены тэкст свяшчэннай кнігі мусульман — Карана. Каля 610 М. выступіў з пропавелдзю ісламу. Вёў жорсткую барацьбу супраць традьшыйна язычніцкай Меккі, абапіраючыся на дапамогу некаторых плямён Ясрыба (Медыны). У 622 перасяліўся ў Ясрыб, дзе выбраны правіцелем горада, ваяводам і вярх. суддзёй (гэты год лічыцца пачаткам мусульм. эры). У Ясрыбе ён знішчыў апазіцыю з боку іудзеяў, усталяваў монатэізм ісламу і ўладу арабаў. Стварыў y Аравіі супольніцтва, заснаванае на прыналежнасці да адзінай веры, a не на кроўнай сувязі. 3 631 амаль усе навакольныя плямёны падпарадкаваліся яму і перайшлі ў іслам. Утварылася магутная цэнтралізаваная тэакратычная дзяржава, якая пачала праводзіць захопніцкую палітыку ў розных кірунках. Памёр і пахаваны ў Медыне, яго грабніца стала другой (пасля Каабы) святыняй ісламу.

Ліван, Кілікію, але пад націскам вял. еўрап. дзяржаў быў вымушаны ў ліст.

1840 капітуляваць, захаваўшы пад сваёй уладай толькі Егіпет і Усх. Судан. У 1848 перадаў прастол свайму сыну. МУХАМЕД АХМЁД, гл. Махдзі Суданскі. МУХАМЁД P33Â ПЕХЛЕВІ (26.10.1919, Тэгеран — 27.7.1980), шах Ірана [1941— 79]. Стаў шахам пасля адрачэння ў вер.

1941 свайго бацькі Рэза-шаха Пехлеві. Выступіў супраць палітыкі прэм’ер-міністра М Масадыка, быў вымушаны ў 1953 на кароткі час пакінуць Іран. Вярнуўся пасля ваен. перавароту 19.8.1953. У 1963 абвясціў шэраг рэформ (аграрную, адукацыйную і інш.), якія спрыялі хуткаму эканам. росту краіны ў 1960— 70-я г. У 1975 увёў y Іране аднапарт. сістэму. Пад націскам Іранскай рэвалюцыі 1978— 79 16.1.1979 пакінуў краіну. Пазбаўлены ўлады. Памёр y Егіпце.

МУХАНАЎ

43

МЎХА-МІХАЛЬСКІ, крыптанім, якім карысталіся многія кіраўнікі партыз. руху ў Зах. Беларусі. Узяты ад прозвішча байца, які ў 1922 перайшоў з польскай арміі на бок партызан y атрад К.П.Арлоўскага (Аршынава). Ад імя М М. выступалі і дзейнічалі Арлоўскі, С.А.Ваўпшасаў, А.М.Рабцэвіч, В.З.Корж і інш. Літ.: В а у п ш а с о в С.А. На разгневанной земле. 2 нэд. Мн., 1965; С о р о к в н А.А. Освободнтельное н революцмонное крестьянское двнженне в Западной Белорусснн (1920— 1939 гг.). М н., 1970.

МУХАМ0Р (Amanita), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. мухаморавых. Каля 100 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Амерыцы, Аўстраліі, Афрыцы. Растуць y лясах рознага тыпу пераважна ва ўмеранай зоне. Мікарызаўтваральнікі. На Беларусі 19 відаў. Найб. вядомыя

Літ:. П а н о в а В.Ф., В а х т н н Ю.Б Жнзнь Мухаммеда. М„ 1991. А.А.Цітавец

МУХАМЕД АЛІ, М е х м е т А л і (1769, Кавала, Грэцыя — 2.8.1849), правіцель Егіпта [1805—48], фактычны стваральнік сучаснай егіп. дзяржавы. Напачатку вядомы як гандляр тытунём, потым на тур. ваен. службе. У 1799— 1801 адзін з камандзіраў тур. войска ў франка-тур. вайне ў Егіпце (гл. Егіпецкая экспедыцыя 1798— 1801). У 1805, знішчыўшы б.ч. егіпецкіх мамлюкаў, захапіў уладу ў Егіпце. Заваяваў Зах. Аравію (1811 — 18), Усх. Судан (1820—22). У 1824—28 удзельнічаў y барацьбе супраць Грэчас-

кай цацыянальна-вызваленчай рэвалюцыі 1821—29. Абвясціў усю зямлю ў краіне дзярж. маёмасцю. Ліквідаваў старую землеўладальніцкую арыстакратыю, стварыў новую са сваіх паплечнікаў. Для пераймання еўрап. вопыту накіраваў y Еўропу некалькі дэлегацый. Ажыццявіў шэраг рэформ, y т.л. сістэмы кіравання краінай: стварыў кабінет міністраў, падзяліў Егіпет на правінцыі (мудзірыі). Стварыў рэгулярнае врйска на аснове ўсеаг. ваен. абавязку. Застаючыся фармальна васалам Асманскай імперыі, вёў з ёй 2 вайны (1831—33, 1838—41). Заваяваў Палесціну, Сірыю,

Мухімор: 1 — чырвоны; 2 — смярдзючы; 3 — пантэрны.

МУХАМЁДА БАШАРА МАЎЗАЛЁЙ, помнік сярэдневяковага дойлідства ў Таджыкістане. Знаходзіцца ў горным с. Мазары-Шэрыф за 35 км на ПдУ ад г. Пенджыкент. Пабудаваны, верагодна, y 11— 12 ст. Цагляны маўзалей-мячэць квадратны ў плане, з нішамі на восях і вуглавымі камерамі. Складаецца з купальнай малітоўнай залы (разны гліняны міхраб, 11 ст.) з парталам (1342— 43), аздобленым разной паліванай і непаліванай тэракотай, маёлікай, 2 купальных пахавальняў (паўн.-ўсх. — 11— 12 ст.), мае склеп, надмагіллі з разной паліванай тэракотай. МУХАМЁТАЎ Эсхат Мінібаевіч (н.

20.5.1926, пас. Ібрайкіна, Башкортастан, Расія), бел. вучоны ў галіне раслінаводства. Д-р с.-г. н. (1991), праф.

(1995). Скончыў Адэскі с.-г. ін-т (1952, Украіна) і Маскоўскую с.-г. акадэмію (1955). 3 1966 y БСГА. Навук. працы па раслінаводстве збожжавых культур. Тв:. Технологня пронзводства н качество продовольственного зерна. Мн., 1996 (у сааўт ); Агробнологаческяй контроль н оператнвный уход за посевамн зерновых культур. Горкн, 1997 (разам з М.А Казанінай, Л.К.Тупікавай).

М.: белы ці зялёны, або бледная паганка, пантэрны (A. pantherina), смярдзючы, або белая паганка (A. virosa), чырв.

(A. muscaria). Трапляюцца з ліп. па кастрычнік. Пладовае цела (шапка на ножцы) y маладых М. абкружана агульным пакрывалам, потым яно разрываецца і застаецца каля асновы ножкі ў выглядзе мешкападобнай похвы, a на шапцы — як белыя шматкі або лускавінкі. Шапка белая, зялёная, шэрая, шэра-фіялетавая, чырв. дыям. да 20 см. Пласцінкі белыя, жаўтаватыя. Ножка цыліндрычная або булавападобная, уверсе бывае з кольцам ад частковага покрыва. Споры ціарападобныя, бясколерныя. Есць ядомыя, напр., М. шэра-ружовы, цэзарскі грыб, смяротна атрутныя — бледная паганка i М. смярдзючы. Інш. віды маюць фізіял актыўныя рэчывы (таксіны, галюцынагены і інш.), якія ўздзейнічаюць на нерв. сістэму. С.С.Калас.

МУХАМ0Р ЗЯЛЁНЫ, тое, што бледная паганка. МУХАНАЎ Павел Аляксандравіч (17.1.1798—28.12.1871), расійскі дзярж. і вайсковы дзеяч, гісторык. Правадз. тайны саветнік, чл. Дзярж. савета (1861). Вучыўся ў Маскоўскім ун-це і Школе калонаважатых. 3 1815 служыў y

44

МУХАРЫНСКАЯ

Генштабе. Удзельнік рус.-тур. вайны 1828—29, задушэння паўстання 1830— 31 y Польшчы, Літве і Беларусі. У 1834 пакінуў вайсковую службу, заняўся публікацыяй рукапісаў, якія набыў y Польшчы. 3 1842 віцэ-прэзідэнт Савета нар. адукацыі ў Польскім каралеўстве, з 1844 папячыцель Варшаўскай навуч. акругі, з 1856 гал. дырэктар урадавай камісіі ўнутр. і духоўных спраў. 3 1869 старшыня Археаграфічнай камісіі ў Пецярбургу. Апублікаваў шмат дакументаў па гісторыі Польшчы і рас.-польскіх адносінах. Д.У.Караў. МУХАРЫНСКАЯ Лідзія Саулаўна (27.3.1906, Тбілісі — 24.5.1987), бел. этнамузыколаг, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1974). Канд. мастацгвазнаўства (1969). Скончьша Маскоўскую кансерваторыю (1939). Вучанша К .Квіткі, Я.Гіпіуса. У 1939-41 і 1948—87

Л.С.Мухарынская.

В.П.Мухін.

выкладала ў Бел. кансерваторыі (з 1970 дацэнт). Навук. працы па фундаментальных праблемах бел. муз. фальклору. Асн. тэмы — генетычная прырода, семантыка і эстэт. сутнасць нар. музыкі. Вял. ўвагу аддавала інтанацыйнаму ладу і муз.-паэт. стылістыцы традыц. і сучаснай бел. нар. песні. Аўтар прац «Беларуская народная партызанская песня, 1941— 1945» (1968), «Беларуская народная песня: Гістарычнае развіццё» (1977), «Да пытання аб эстэтычным асвйенні рэчаіснасці ў сучаснай беларускай народна-песеннай творчасці», «Некаторыя праблемы тыпалогіі народнага меласу ў святле палеапсіхалогіі і палеалінгвістыкі» (абедзве 1982), адзін з аўтараў падручніка «Гісторыя беларускай савецкай музыкі» (1971), кн. «Беларуская народная музычная творчасць» (1993, з Т.Якіменка) і інш. Публіцыст, прапагандыст бел. нар. творчасці і прафес. музыкі. Тв.: Партнзанскне песнн Белорусснн н нх слагателн. М., 1964; Мелодяческнй язык современной белорусской народной песнн. Мн., 1966; Некоторые вопросы тнпологнн народных напевов (на матернале белорусского земледельческого н семейно-обрядового цнклов / / Траднцнонное н современное народное музыкальное нскусство. М., 1976. Літ:. М о ж е й к о 3. Профессня — музыкальная этнографня / / Сов. музыка. 1981. № 8; Л.С.Мухарынская — артыкулы, перапіска, успаміны. Мн., 1993. Р.М.Аладава.

МУХАТАЎ Велі (Велімухамед; н.

5.5.1916, аул Багір, Туркменістан), туркменскі кампазітар; адзін з заснавальнікаў туркм. прафес. музыкі. Нар. арт. СССР (1965). Герой Сац. Працы (1986). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1951). У 1954—59 старшыня праўлення Саюза кампазітараў Туркменістана. 3 1972 выкладаў y Туркм. пед. ін-це (з 1982 праф ). Аўтар музыкі Дзярж. гімна Туркменіі (1946). Значны яго ўклад y развіццё нац. опернага і сімф. жанраў. Сярод твораў: оперы «Паэт і суддзя» (паст. 1947), «Захрэ і Тахір» (паст. 1953, абедзве з А.Шапашнікавым), «Канец крывавага водападзелу» (паст. 1967), балет «Белая бавоўна» (паст. 1945; з А.Зноска-Бароўскім), араторыя «Мой Ашхабад» (1981); вак.-сімф. паэма (1970), кантаты, оды для салістаў, хору і арк. (1979, 1982, 1985); 3 сімфоніі (1974—85), «Туркменская сюіта» (1950), сімф. паэма «Мая Радзіма» (1951); 3 гіаэмы для арк. нар. інструментаў (1965— 82), хары, рамансы, песні, музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1952. Дзярж. прэмія Туркменістана імя Махтумкулі 1972. МЎХІ, караткавусыя двухкрылыя (Вгаchycera) атр. двухкрылых насякомых. 2 падатр.: караткавусыя прамашыўныя (Brachycera-Orthorrhapha) і караткавусыя круглашыўныя (BrachyceraCyclorrhapha). Каля 70 сям., больш за 80 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі трапляецца большасць сям., y т.л.: авадні, дразафілы, жужалі, журчалкі, злакавыя мухі, крывасоскі, ктыры, мініруючыя мушкі, мухі мясныя, муха пакаёвая, мухі сапраўдныя, сляпні, таўкачы, тахіны, вялікагалоўкі, ільвінкі, кветачніцы, М. гнаявыя, М. каласавьм, М. шведскія, саркафагі, стракатакрылкі і інш. Некат. віды — шкоднікі раслін, паразіты жывёл і чалавека, пераносчыкі ўзбуджальнікаў розных хвароб, яец гельмінтаў. Даўж. 1— 55 мм. Цела ўкрыта валаскамі і шчацінкамі. Галава рухомая, ротавыя органы накшталт хабатка. Вочы фасетачныя. Вусікі 3-членікавыя. Адна (пярэдняя) пара перапончатых крылаў, заднія ператвораны ў кароткія булавападобныя прыдаткі (жужальцы). Канечнасці з прысоскамі. Кормяцца: лічынкі — расліннымі і жывёльнымі тканкамі і рэшткамі, ёсць драпежнікі, некат. — паразіты; дарослыя — нектарам кветак, крывёю жывёл, гноем. Размнажаюцца яйцамі, y некат. жыванараджэнне лічынак. Развіішё з поўным ператварэннем. Лічынкі бязногія і безгаловыя, развіваюцца ў глебе, гнаі, тканках і рэштках раслін і жывёл. Кукалкі без кокана або ў псеўдакокане. А.В.Дзерункоў.

МЎХІ МЯСНЬІЯ, м у х і падлав ы я, агульная назва 2 сям. двухкрылых насякомых: М.м. (Calliphoridae) і М.м.

(Sarcophagidae). Больш за 2,9 тыс. відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках і ва ўмераных шыротах. На Беларусі найб. пашыраны прадстаўнікі родаў: акрафага (Acrophaga), каліфара (Calliphora), М.м. зялёныя (Lucilia), М.м. сінія (Супотуіа), паленія (Pollenia), пратаформія (Protophormia) і інш. Найб. трапляюцца М.м.: звычайная (Lucilia caesar), зя-

лёная (L. sericata), шэрая (Sarcophaga carnaria) і інш. Даўж. да 20 мм. Афарбоўка зялёная, сіняя, цёмна-ш эрая, чорная з метал. бляскам. Лічынкі жывуць і кормяцца на трупах жывёл, мясных 'і рыбных прадуктах, y памыйных ямах; многія — паразіты млекакормячых, птушак, амфібій, малюскаў, насякомых, чарвей. Дарослыя трапляюцца на тых жа субстратах, акрамя таго — на кветках, спелай і пашкоджанай садавіне, выдзяленнях тлей.

А.В.Дзерункоў.

МЎХІ САПРАЎДНЫЯ (Muscidae), сямейства насякомых атр. двухкрылых. Каля 5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды.

Мухі мясныя: 1 — шэрая; 2 — зялёная.

Мухі сапраўдныя: 1 — муха пакаёвая; 2 — афіра беларотая; 3 — муха палявая жывародная; 4 — гнаявіца чорная.

Каля 50 сінантропных відаў. На Беларусі больш за 200 відаў. Найб. трапляюцца прадстаўнікі родаў: афіра (Ophyra), гнаявіцы (Mesembrina), жыгалкі (Stomoxys), зубаножкі (Hydrotaca), мухі дамавыя (Muscina), М.с. (Musca), фанія (Fannia) і інш. Звычайныя віды: жыгалка асенняя, муха пакаёвая, афіра беларотая (O. leucostoma), гнаявіца чорная (М. meridiana), муха палявая жывародная (Musca larvipara) і інш. Даўж да 15 мм. Цела бурае, жоўтае, шэрае, чорнае з метал. бляскам (зялёным або сінім). Большасць відаў корміцца і развіваецца ў ар/ган. тканках і рэштках, некат. — драпежнікі і крывасмокі, ёсць паразіты (на саранчовых і джалячых перапончатакрылых).

А.В.Дзерункоў.

МЎХІН Васіль Піліпавіч (31.12.1917, в. Кунтараўка Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. — 17.7.1984), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Гомельскі аэраклуб (1938), Чугуеўскую авіяшколу (1941). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1942 на Паўд., Варо-

нежскім, Сцяпным, 2-м Укр. франтах. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Малдовы, Румыніі, Венгрыі, Аўстрыі. Зрабіў 340 баявых вылетаў, правёў 177 паветр. баёў, збіў 19 варожых самалётаў. 3 ліп. 1943 прыкрываў y паветр. баях самалёт тройчы Героя Сав. Саюза І.М.Кажадуба. Да 1957 y Сав. Арміі. МУХІН Мікалай Дзмітрыевіч (15.2.1907, с. Арэфіна Пачынкаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 3.3.1996), бел. вучоны ў галіне селекцыі і насенняводства. Д-р с.-г. н. (1963), праф. (1964). Засл. дз. нав. Беларусі (1967), Герой Сац. Працы (1973). Скончыў Бел. с.-г. ін-т (1935). 3 1949 дырэктар Бел. дзярж. селекцыйнай станцыі. 3 1956 y Бел. НДІ земляробства (заг. аддзела, y ,1961—78 нам. дырэктара), адначасова ў 1971—78 кіраўнік Зах. селекцыйнага цэнтра па збожжавых культурах. Навук. працы па селекцыі збожжавых культур. Аўтар і сааўтар многіх сартоў азімага жыта, яравых пшаніцы і ячменю, грэчкі, чырв. канюшыны. Тв '. С ел екц яя н сем еноводство зерновы х культур в Белоруссмн / / Д о стн ж ен ня отечественной селекцнн. М ., 1967; А зімае жыта. М н„ 1969.

МЎХІНА Вера Ігнатаўна (1.7.1889, Рыга — 6.10.1953), расійскі скульптар. Нар. маст. СССР (1943). Правадз. чл.

AM СССР (1947). Вучылася ў школахстудыях К.Юона і І.Машкова ў Маскве (1909—12), прыватных маст. акадэміях і ў Э.А.Бурдэля ў Парыжы (1912— 14). Выкладала ў Вышэйшым маст.-прамысл. вучылішчы (1926—27) і Вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (1926—30) y Маскве. Чл. Т-ва рус. скульптараў (з 1926). У 1914 вывучала мастацтва Рэнесансу ў Італіі, потым жыла ў бацькоўскім маёнтку пад Магілёвам. Пазней працавала ў Маскве. У ранні перыяд зазнала ўплыў кубізму, імкнулася да манументальнасці і лаканізму форм («П’ета», 1916, не захавалася). Пасля 1917

удзельнічала ў рэалізацыі плана манум. прапаганды, стварала праекты рамантычна-ўзнёслых, прасякнутых бурлівым рухам помнікаў («Полымя рэвалюцыі», 1922—23, і інш.). У станковых творах імкнулася перадаць унутр. моц натуры праз пацяжэнне аб’ёмаў: «Вецер» (1926), «Сялянка» (1927) і інш. 3 1930-х г. звярнулася да праблематыкі сінтэзу манум. скульптуры і архітэктуры (скульпт. група «Хлеб» для Маскварэцкага моста ў Маскве, 1939, і інш.). Найб. значная работа гэтага перыяду — стварэнне (з арх. Б.Іафанам) павільёна СССР на сусв. выстаўцы ў Парыжы 1937. Нарастаючы ўвышыню рытм будынка павільёна-пастамента арганічна працягваўся дыяганальнай кампазіцыяй 25-метровай скульпт. групы «Рабочы і калгасніца» (1935—37, пры перавозцы з Парыжа пашкоджана, адноўлена і ў 1939 устаноўлена ў Маскве). У 1940-я г. працавала пераважна ў жанры партрэта: «Б.Юсупаў», «І.Хіжняк» (абодва 1942— 47), «Акадэмік А.Крылоў» (1945) і інш. У апошнія гады працавала над завяршэннем праекта І.Шадра помніка М.Горкаму (з Н.Зяленскай і З.Івановай, арх. З.Разенфельд, 1951), помніка П.Чайкоўскаму (з Зялянскай і Івановай, арх. А.Заварзін; адкрыты ў 1954). Афармляла выстаўкі, тэатр. спектаклі, працавапа ў графіцы, стварала праекты адзення, мапюнкі для тканін, вырабы з фарфору і шкла. Імя М. прысвоена Ленінградскаму вышэйшаму маст.-прамысл. вучылішчу (1953; з 1994 Пецярбургская маст.-прамысл. акадэмія). Дзярж. прэміі СССР 1941, 1943, 1946, 1951, 1952. Іл. гл. таксама да арт. Манументальная скульптура. Літ.: В о р о н о в а М ., 1976; С у з д а л е в М ., 1981.

МЎХІ-ПЧАЛАВІДКІ,

О .П . В .Н .М ухвна. П .К . В.Н.М ухмна.

Л.Я.Дзягілеў. ТП.ІЛЬНІЦЫ.

МУХЛІНСКІ Антон Восіпавіч (1808, Навагрудчына — 25.10.1877), усходазнавец. Праф. цюркалогіі (1839). Ву-

МУХТАРАЎ

45

чыўся ў Віленскім (з 1822) і Пецярбургскім (з 1828) ун-тах. У Пецярбургскім ун-це выкладаў арабскую (1835—39), турэцкую (1853—63) мовы, гісторыю і геаграфію Турцыі (з 1855), y 1859—66 дэкан ф-та ўсх. моў. Аўтар прац «Асманская хрэстаматыя для універсітэцкага выкладання» (1858—59), «Слоўнік выразаў, якія прыйшлі... y нашу мову з усходніх моў...» (1858) і інш. 3 яго «Даследавання пра паходжанне і стан літоўскіх татар» (1857) пачалося вывучэнне бел. тэкстаў, напісаных арабскім пісьмом, урыўкі з якіх, y тл . кітабаў, упершыню транслітарыраваў М. У гэтай працы пераклаў з тур. мовы ананімны твор 16 ст. «Рьісале...», y якім раілася татарам, якія забылі сваю мову, гаварыць па-беларуску. Адкрыў і выдаў арабскі геагр. рукапіс 9 ст. Л і т К р а ч к о в с к м й Н .Ю . О черкн по н сторнн русской арабнстнкн. М .; Л ., 1950. В.І.Несцяровіч.

МЎХНА, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 12 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,58 км2, даўж. каля 2 км, найб. шыр. 620 м, найб. глыб. 20 м, даўж. берагавой лініі каля 8 км. Пл. вадазбору 8,28 км2. Схілы катлавіны выш. 15—20 м, пад хваёвым лесам. Берагі нізкія, пясчаньм або тарфяністьм, параслі водна-балотнай расліннасцю. Мелкаводцзе пясчанае, глыбей дно выслана сапрапелем. Злучана пратокамі з азёрамі Воласна і Уклейна. МУХТАР (сапр. М у х т а р а ў ) "Аскад (н. 23.12.1920, г. Фергана, Узбекістан), узбекскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Узбекістана (1981). Скончыў Сярэднеазіяцкі ун-т (1942). Друкуецца з 1939. Пачынальнік тэмы рабочага класа ва ўзб. л-ры: паэма «Сталявар» (1947), зб. вершаў «Mae суграмадзяне» (1949), кнігі нарысаў і апавяданняў «Горад сталі» (1950), «Насустрач будучыні» (1951), раман «Нараджэнне» (1961) і інш. У раманах,«Сёстры» (1954), «Час y маім лёсе» (1964), «Чынара» (1969, Дзярж. прэмія імя Хамзы 1973), кнігах вершаў і паэм «99 мініяцюр» (1962), «Калыханка сонца» (1971), «Маё слова да вас» (1978) і інш. найб. важныя грамадска-паліт. і маральна-этычныя праблемы, шляхі гіст. развіцця ўзб. народа, яго культ. рост, духоўнае багацце. Піша для дзяцей. На бел. мову асобныя творы М. пераклалі М.Базарэвіч, А.Клышка, Ю.Свірка, К.Цвірка.

Te:. Рус. пер. — С обр. соч. T. 1— 4. Т аш кент, 1980— 83.

МУХТАРАЎ Гусейн (11.7.1914, г. Мешхед, Іран — 9.4.1980), туркменскі драматург. Скончыў Літ. ін-т імя Горкага ў Маскве (1953). Друкаваўся з 1941. Аўтар п’ес, лібрэта опер і балетаў, кінасцэнарыяў (усяго больш за 30, некаторыя — y сааўт.). У п’есах «Я — старшыня» (1942), «Каханне і паклёп» (1943), «Алтын» (1945), «Сям’я Алана» («Гонар

46

МУХТАРАЎ

сям’і», паст. 1949; Дзярж. прэмія СССР 1951), «Вясёлы госць» (1954), «Трыццатыя гады» (паст. 1958), «Хто злачынец?»

(1963), «Прыгожая» (1972), «Я жанюся на бабулі», «Брыгадзір» (абедзве паст.

1977), скіраваных супраць гультайства, паразітызму і прыстасавальніцтва, спалучаны гуманістычны пафас і дабрадушны гумар, грамадзянскасць пазіцыі аўтара і псіхалагічна тонкае пранікненне ў характары герояў. Тв.\ Рус. пер. — П ьесы. М ., 1968.

МУХТАРАЎ Хусейн Мухтаравіч (н.

18.7.1938, с. Шарцюбе Джамбулскай вобл., Казахстан), кіргізскі спявак (бас). Нар. арт. Кіргізіі (1973). Нар. арт. СССР (1984). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1964). 3 1964 саліст Кірг. т-ра оперы і балета. Сярод партый: Манас Канурбай, ’ Чынкота («Манас», «Айчурэк» У.Уласава, А.Малдыбаева, У.Ферэ), Барыс Гадуноў і Пімен («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Млынар («Русалка» А.Даргамыжскага), Філіп II, Аманасра і Рамфіс («Дон Карлас», «Аіда» Дж.Вердзі), Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Мефістофель («Мефістофель» А.Бойта і «фауст» Ш.Гуно), Пётр I («Пётр I» А.Пятрова). Першы выканаўца партый Важака («Аптымістычная трагедыя» А.Холмінава, 1965) і Васкова («Досвіткі тут ціхія» К.Малчанава, 1973). МЎЦІ (Muti) Рыкарда (н. 28.7.1941, г. Неапаль, Італія), італьянскі дырыжор. 3 1969 дырыжор опернага «Тэатра камунале» ў Фларэнцыі. У 1967—82 адначасова гал. дырыжор і маст. кіраўнік фестывалю «Фларэнтыйскі музычны май». У 1973—83 кіраўнік Лонданскага, y 1980—93 — Філадэльфійскага сімф. аркестраў, з 1986 — т-ра «Ла Скала». Удзельнік Зальцбургскіх фестываляў. У рэпертуары оперы італьян. класікаў і сімф. творы кампазітараў 20 ст. Адточаны густ, пачуццё стылю, яскравы тэмперамент вылучаюць яго інтэрпрэтацыі твораў Б.Брытэна, Г.Петрасі, ЛДалапікалы, К.Орфа, І.Стравінскага, Дз.Шастаковіча і інш.

злучаныя з бялком іоннымі сувязямі. Адрозніваюць ф y к a м y ц ы н ы (у большасці сакрэтаў слізістых залоз страўнікава-кішачнага тракту) і с і я л a м y ц ы н ы (у сліне падсківічнай і пад’язычнай залоз). Фалікулы яечніка маюць y сабе фукамуцыны ці сіяламуцыны. М. выконваюць ролю змазкі, якая ахоўвае эпітэліяльныя клеткі страўнікава-кішачнага тракту, дыхальных і мочапалавых шляхоў ад мех. пашкоджання, прыгнечваюць зліпанне эрытрацытаў, якое выклікае вірус грыпу. МЎЦЫО (Muzio) Клаўдзія (7.2.1889, г. Павія, Італія — 24.5.1936), італьянская спявачка (лірыка-драм. сапрана). Вучылася напачатку ў маці, потым y А.Казалоні ў Турыне. Выступала з 1910 y буйнейшых т-рах Італіі і інш. краін, y т.л. ў ЗША. Мела яскравае трагедыйнае дараванне. Найб. блізкія для яе індывідуальнасці былі партыі ў операх Дж.Вердзі і верыстаў: Джарджэта, Тоска, Мімі, Манон («Плашч», «Тоска», «Багема», «Манон Леско» Дж.Пучыні), Віялета, Дэздэмона («Травіята», «Атэла» Вердзі), Сантуца («Сельскі гонар» П.Масканьі) і інш. МУЧНІСТАРАСЙНЫЯ ГРЫБЫ (Егуsiphales), парадак сумчатых грыбоў з групы пірэнаміцэтаў. Больш за 250 відаў і форм. На Беларусі каля 100. Найб. пашыраны віды з родаў: сфератэка, эрызіфе, левейлула, мікрасфера, падасфера, трыхакладьш, філактынія. Аблігатныя паразіты раслін, многія прыстасаваны да пэўнага віду. Узбуджальнікі мучністай расы. Утвараюць на лісці, зялёных парастках, кветках, пладах грыбніцу з органамі споранашэння накшталт мучністага налёту (адсюль назва).

М іцэлій белы або ш эры , пры мацаваны да субстрату пры соскам і і гаўсторыямі, з дапамогай якіх пранікае ўнутр эпідэрм ісу і паглынае паж ы ўны я рэчы вы . У цыкла развіцця 2 стадыі: б ясполая — каніды яльная (за вегетац. п еры яд каніды і ўтвараю цца ш матразова, распаўсю дж ваю цца ветрам, насяком ы м і і інш.) і палавая — сумчатая. Сумкі з аскаспорамі разм яш чаю ц ц а ў пладовых целах (клейстатэцы ях), я кія маю ць ш арап адобн ц выгляд, л ом кія, часта з п ры даткам і і без вусцейкаў. Сумкі па адной ці ў пучках з 2— 3 аскаспорамі. С.І.Бельская.

МУЧНІСТАЯ PACA, п a п я л і ц а, б е л ь, хвароба вышэйшых раслін, якая выклікаецца мучністарасянымі грыбамі. Пашырана амаль усюды. Найб. развіваецца ў засушлівыя гады. Пашкоджвае многія с.-г. і дзікарослыя расліны, напр.: бабовыя, злакавыя, парасонавыя, буракі, капусту (узбуджальнікі — грыбы роду эрызіфе), гарбузовыя, маліны, ружы, сунічнік, агрэст і парэчкі, Хмель (сфератэка), ігрушы, яблыні і інш. пладовыя культуры (падасфера), дубы і інш. лясныя дрэвы (мікрасфера). Расліны заражаюцца вясной (азімыя і ўвосень) аскаспорамі, пазней канідыямі грыба. На маладых надземных органах паяўляюцца плямы мучніста-белага парашкападобнага або павуціністага налёту з міцэлію і канідьмў грыба, які паступова разрастаецца, робіцца больш шчыльным (лямцавым) і цёмным. Хворьм органы дрэнна растуць і развіваюцца, дэфармуюцца, засыхаюць, плады могуць растрэсквацца і загніваць. У канцы вегетац. перыяду на паверхні міцэлію ўтвараюцца клейстатэцыі, y якіх выспяваюць (звычайна зімой) аскаспоры; зімуе таксама міцэлій (на азімых культурах і шматгадовых раслінах). Літ.. Г о л о в в н П.Н. М учнясторосяны е грмбы, п аразвтврую ш н е на культурных н полезны х дякм х растеняях. М .; Л ., 1960. С.І.Бельская.

МУЦУХІТА (3.11.1852, г. Кіёта, Японія — 30.7.1912), імператар Японіі [1867— 1912], У выніку «рэстаўрацыі Мэйдзі» (гл. Мэйдзі ісін) фармальна сканцэнтраваў усю ўладу ў краіне ў сваіх руках. Падтрымліваў правядзенне рэформ, накіраваных на мадэрнізацыю і еўрапеізацыю Японіі: ліквідацыю феад. княстваў (1871), рэформу адукацыі (1872), стварэнне кабінета міністраў (1885), прыняцце першай канстытуцыі Японіі (1889). У 1910 М. зацвердзіў анексію Карэі. МЎЦЫЙ СЦбВАЛА Гай, гл. Сцэвала Гай Муцый. МУЦЫНЫ, складанью бялкі (прыродныя глікапрашэіды), якія ўваходзяць y састаў сакрэтаў слізістых залоз. Змяшчаюць пераважна кіслыя поліцукрыды,

Мучністая paca: 1 — канюшыны; 2 — яблыні; 3 — дуба; 4 — пшаніды; 5 — агрэсту.

Мучны клешч: 1 — самец; 2 — самка; 3 — рассяляльны гшопус (д — зверху, б — знву).

МУЧНЫ КЛЕШЧ (Tyroglyphus farinae, або Acarus siro), членістаногая жывёла сям. акарыд надсям. свірнавых кляшчоў. _ Пашыраны ўсюды. Жывуць у.харч. і ' фуражных прадуктах, глебе, гнёздах птушак і грызуноў. Пашкоджваюць насенне, збожжа, крупы, муку, сена, салому, сушаныя агародніну, садавіну, грыбы і інш., заражаюць іх гніласнымі мікробамі. Цела даўж. 0 ,3 — 0,7 мм (сам кі даўж эйшыя), авальнае. П окры вы то н к ія, белаваты я, глянцавітыя, паўпразры сты я, з рэдкімі ш чацінкамі. Ротавы я органы (гры зучы я) і ногі ружовыя ці бурыя. Развіццё са складан ы м ператварэннем (5 стады й). У н еспры яльны х умовах утвараецца дадатковая ўстойлівая стадыя — гіпопус спакою або р ассяляльны гіпойус (на насякомы х). Гл. таксам а Кляшчы.

МУЧНЫ ЧАРВЙК, лічынка жука хрушчака мучнога. Пашыраны ўсюды. Шкоднік прадуктаў размолу зерня (My­ xa, крупы і інш.), вотруб’я, макароны, сухароў, хлеба і інш.

Мушмула: 1 — гер м ан ская; 2 — япон ская. Даўж. да 30 мм. Ц ела ц ы ліндры чнае, цвёрдае, саламяна-жоўгае. Ф аза л ічы нкі п рацягвасцца 280— 600 сут. Разводзяць y якасці корму для пеўчых птуш ак (салаўі і ін ш ).

МУШКАЦКАЕ BÔ3EPA. У Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Бярозаўка, за 1 км на Пн ад г. Глыбокае. Пл.

0,34 км2, даўж. 840 м, найб. шыр. 710 м, найб. глыб. 18,7 м, даўж. берагавой лініі каля 2,9 км. Пл. вадазбору 18,4 км2. Схілы катлавіны выш. 3—6 м, на У разараныя, на ПнЗ і 3 параслі лесам. Берагі нізкія, пад хмызняком. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно ілістае. Злучана ручаямі з азёрамі Забельскае і Падлужнае. МУШКЁТ (ісп. mosquete, франц. mous­ quet ад лац. musca муха), дульназараднае ружжо; ручная агнястрэльная зброя з кнотавым замком. М. з’явіўся ў пач.

16 ст. ў Іспаніі, пазней y інш. краінах Еўропы, y тл . ВКЛ. Прызначаўся для паражэння ў блізкім баі воінаў праціўніка, якія мелі на сабе засцерагальнае ўзбраенне (кальчуга, панцыр і інш.). Калібр да 23 мм, маса 8— 10 кг, далёкасць стральбы да 250 м. Для зручнасці вя-

дзення з М. агню выкарыстоўваліся сошкі (падпоркі). М. ўзбройваліся адборньм салдаты — мушкецёры. Больш лёгкі і кароткі М., які страляў шротам і быў на ўзбраенні кавалерыі, называўся мушкетонам. 3 канца 17 ст. М. заменены крамянёвым ружжом (гл. Крамянёвая зброя). МУШКЁТАЎ Іван Васілевіч (19.1.1850, ст. Аляксееўская Валгаградскай вобл., Расія — 10.1.1902), расійскі геолаг і географ. Скончыў Пецярбургскі горны ін-т (1872), дзе выкладаў з 1877. 3 1882 y Ін-це інжынераў шляхоў зносін (з 1897 праф.). Навук. працы па тэктоніцы, геамарфалогіі, сейсмалогіі і інш. Вывучаў геалогію Сярэдняй Азіі, Урала, Паволжа і Каўказа. Вызначыў навук. кандэпцыю аб геал. будове Сярэдняй Азіі і склаў геал. карту Туркестана. Імем М. названы хрыбет ў горнай сістэме Наньшань, вяршыня ў вярхоўях р. Віцім, 2 ледавікі на Цянь-Шані і інш.

МУШКЕЦЁРЫ (франц. mousquetaire ад mousquet мушкет), разнавіднасць пяхоты, узброенай мушкетамі, y арміях еўрап. краін, y т.л. ВКЛ, 16 — пач. 18 ст. У Францыі акрамя М.-пехацінцаў y 1622— 1775 былі каралеўскія М. (гвардз.

Мушкецёры: 1 — прадстаўнік н аём н ай п яхот ы Р эч ы П аспалітай. 17 ст.; 2 — y час стральбы з ц яж кага муш кета. 17 ст.

кавалерыя, што складалася выключна з дваран). У некат. краінах (Расія, Прусія і інш.) палкі пяхоты, якія называліся М., існавалі да пач. 19 ст.

Мушкет: 1 — лёпсі аўстрыйскі з кнотавым замком. 1600; 2 — лёгкі французскі з прыклддам для ўпору ў грудзі. 1575; 3 — наразны дацкі мадэлі 1763, калібру 27 мм.

МУІПМУЛА (тур. muçmula), 1) Mespi­ lus, род лістападных кветкавых раслін сям. ружакветных з 1 відам М. германскай, або звычайнай (М. germanica). Пашырана на Пд Еўропы, y М. Азіі. Культывуюць y Еўропе і ЗІПА. Плады маюць цукар, яблычную к-ту, вітамін С, ужываюцца ў ежу сырыя і салёныя, з іх гатуюць пасцілу, віно. Драўніна ідзе

48

МУШЫНА

на такарныя вырабы. Меданосная расліна. 2) М. японская, або субтрапічная, або локва (Eriobotrya japonica), вечназялёнае субтрапічнае дрэва ці куст. сям. ружакветных. Пашырана ў Кітаі і Паўн. Індыі. Культывуецца ў Міжземнамор’і, Сярэдняй Азіі, Кітаі, Японіі, ЗША. Плады спажываюць свежыя і перапрацаваныя (кампоты, варэнні і інш.). 3 насення робяць сурагат кавы. Дэкар. расліна. У.П.Пярэднеў. МЎШЫНА, вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 12 км на ПдЗ ад г. Мсціслаў, 96 км ад Магілёва, 17 км ад чыг. ст. Ходасы. 525 ж., 219 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МУШЫНСКІ Міхась (Міхаіл Іосіфавіч; н. 24.1.1931, в. Мокрае Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл), бел. літ.-знавец, тэкстолаг, крытык. Чл.-кар. Нац. АН

Беларусі (1991), д-р філад. н. (1978). Скончыў БДУ (1955). 3 1956 y Ін-це л-ры імя Я.Купалы Нац. АН Беларусі (з 1979 ззг. аддз. выданняў і тэксталогіі). Друкуецца з 1955. Даследуе гісторыю бел. крытыкі і літ.-знаўства, творчасць Я.Коласа, М.Гарэцкага, М.Зарэцкага, К.Чорнага, М.Лынькова і інш. Аўтар прац «Ад задумы да здзяйснення: Творчая гісторыя «Новай зямлі» і «Сымонамузыкі» (1965), «Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 20—30-я гг.» (1975), «Якуб Колас: Летапіс жыцця і творчасці» (1982), «Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 40-я — першая палавіна 60-х гг> (1985), «Каардынаты пошуку: Беларуская крытыка: набыткі, перспектывы» (1988), «I нічога, апроч праўды: Якой быць «Гісторыі беларускай літаратуры» (1990) і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 2, 1969), «Нарысаў па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» (кн. 2—4, 1994—95), манаграфій «Беларуская савецкая проза: Раман і аповесць» (1971), «Шляхі развіцця беларускай савецкай прозы» (1972), «Інстытут беларускай культуры» (1993). Кіраваў падрыхтоўкай і выданнем навукова-каменціраваных збораў тв. І.Мележа ў 10, П.Броўкі ў 9, МДынькова ў 8, П.Пестрака ў 5, З.Бядулі ў 5, М.Гарэцкага ў 4, М.Зарэцкага

ў 4, Поўных збораў тв. М.Багдановіча ў 3, Я.Купалы ў 9 тамах. Дзярж. прэмія Беларусі 1980 за ўдзел y 2-томным даследаванні «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» і «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (1977, на рус. мове). Т в Б еларускае савецкае літаратуразнаўства. М н., 1979; Н ескарон ы талент: П раўдзівая гісторы я ж ы ц ц я і творчасці М іхася Зарэцкага. М н., 1991, І.У.Саламевіч.

МУЮНКЎМ, М о й ы н к y м, пясчаная пустыня ў Сярэдняй Азіі, на Пд Казахстана, паміж хрыбтамі Каратау і Кыргызскім на Пд і нізоўямі р. Чу на Пн. Пл. 40 тыс. км2. Выш. ад 300 м на Пн да 700 м на ПдУ. Утворана ў выніку перавеву марскіх мелавых і рачных адкладаў р. Чу. Пераважаюць паўзарослыя градавыя і ўзгоркаватыя пяскі, часткова барханы. На схілах — белы саксаул, астрагалы; y паніжэннях — джузгун, палын. Зімовыя пашы. МХГГАРЬІСТЫ, кангрэгацьм арм. царкоўнікаў. Засн. ў 1701 y Канстанцінопалі манахам Мхітарам Себастацы пад эгідай Рымска-каталіцкай царквы. 3 1717 размяшчаюцца каля Венецыі. Садзейнічалі развіццю арм. філасофіі і царк.-феад. л-ры. Выдавалі працы арм. пісьменнікаў, даследаванні па армяназнаўстве, слоўнікі, пераклады помнікаў стараж.-грэч. і рымскай л-ры на стараж.-арм. мову. Спрыялі ўмацаванню ўплыву Ватыкана на Б. Усходзе. МЦХЁТА, горад, раённы цэнтр y Грузіі, пры ўпадзенні р. Арагві ў р. Кура, на Ваенна-Грузінскай дарозе. 9,9 тыс. ж.

(1991). Чыг. станцыя. Прам-сць: з-д «Прамсувязь», трыкат. ф-ка, харч. прам-сць. ГЭС. Засн. ў 2-й пал. 1-га ты с. да н .э. Д а канц а 5 ст. н .э. сталіца ўсх.-грузінскай дзярж авы Картлі (Іберыі). Раскопкам і ў 1870-я г. і з 1937 вы яўлены рэш ткі гар. кварталаў, рэзідэн ц ы й , могільнікі, датаван ы я ад энеаліту да позняга сярэднявечча. Захаваліся храм -м анасты р Джвары (6—-7 ст.), сабор С веты цхавелі (11 ст.) i і нш . У клю чаны Ю Н Е С К А y спіс

Сусветнай спадчыны. Літ.: К н с е л ь В.П. П ам ятннкм всем нрного н аследяя. М н., 1998. С. 71— 72.

МЦЭНСК, горад, цэнтр раёна ў Арлоўскай вобл. Расіі. Размешчаны ў межах Сярэднярус. ўзвышша, на р. Зуша (прыіок Акі). 50,9 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прам-сць: біяхім., харч.; з-ды каляровых металаў і сплаваў, камунальнага машынабудавання, алюмініевага ліцця; швейная, мэблевая і інш. ф-кі. Музей гісторыі горада. За 10 км ад М. знаходзіцца запаведнік-сядзіба І.С.Тургенева — Спаскае-Лутавівава. У летапісах згадваецца ў 1146 я к М ьчен ск ў Чарнігаўскім. княствё; пазней крэп асц ь і гандп.-рам есны цэнтр. У 1238 разбураны Батыем. У 1320— 1504 y складзе ВКЛ. 3 пач. 16 ст. ў М аскоўскім вял. княстве. У 16— 17 ст. y М. буйнейш ая крэп асц ь на П д Рус. дзярж авы, з 2-й пал. 17 ст. страціла ваен. зн ачэнн е.

3 1708 горад y М аскоўскай, з 1727 y Белгародскай губ., з 1778 п авятовы горад Арлоўскага нам есніцтва (з 1802 А рлоўскай губ ). У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням . ф аш ы стам і

ў 1941— 43. В ызвалены ў ходзе Курскпй бітвы

1943.

«МЫ Н ВРЁМЯ», штотыднёвая грамадска-паліт. і інфарм. газета. Выдаецца з 1990 y Мінску на бел. і рус. мовах.

3 вер. 1991 незалежная левая газета, з ліст. 1996 орган КПБ. Паліт. пазіцьм газеты — адраджэнне СССР, пераарыентацыя грамадства на сацыяліст. шлях развіцця. Друкуе афіц. матэрыялы КПБ, руху «За дэмакратыю, сацыяльны прагрэс і справядлівасць», інш. левых арг-цый, тэарэт. і публіцыст. артыкулы на актуальныя паліт. тэмы. Л.Я. Школьнікаў.

МЬІЕЎКІ, ч а й к і трохпальц ы я (Rissa), род птушак сям. чаек. 2 віды; М. звычайная (R. tridactyla) i М. чырвананогая, або гаварушка (R. brevirostris). Пашыраны ў паўн. ч. Атлантычнага і Ціхага акіянаў. Чародкамі вандруюць па морах. У перыяд размнажэння ўтвараюць паселішчы на скалах і астравах. Разам з кайрамі М. складаюць асн. насельніцтва птушыных кірмашоў. Даўж. да 40 см, м аса да 400 г. С пін а і кры лы зверху блакітнавата-ш эры я, махавыя пёры

Мыеўка эіулчайная.

чорн ы я, з белымі плям амі на вярш ы нях, астатняе ап ярэн н е белае. К орм яцца дробнай ры бай і беспазваночны м і. Н ясуць 2— 3 яйцы.

Э Р Спмусенкп

МЫЗА (ад эст. môis), асобная сядзіба з с.-г. пабудовамі, хутар y Эстоніі і інш. краінах Усх. Прыбалтыкі. Да пач. 20 ст. назва М. зрэдку ўжывалася ў адносінах да хутароў і фальваркаў на тэр. Беларусі. МЫЙНАЕ ДЗЁЯННЕ, сукупнасць фізіка-хім. працэсаў, якія прыводзяць да ачысткі паверхні розных рэчаў (звычайна валокнаў, тканіны) ад забруджванняў (тлушчу, пылу, сажы, бялковых і інш. рэчываў). Характэрнае для міцэлярных водных раствораў мылаў і сінт. мыйных сродкаў, абумоўленае іх высокай паверхневай актыўнасцю і здольнасцю стабілізаваць часцінкі забруджванняў y аб’ёме мыйнага раствору. У клю чае 2 асн. стадыі: поўнае змочванне забрудж анай паверхні мы ю чай вадкасцю , што аж ы ццяўляецца пад уздзеяннем лю бых паверхнева-актыўйых рэчываў (П А Р) і прыводзіць да пераходу часцін ак забрудж ванняў y мыючы раствор, і стабілізацы я часцінак, якія ўтварыліся ў выніку адсорбцы і на іх ПАР і ўтварэнн я адсарбцы йна-сальватны х слаёў, ш то прадухіляю ць узбуйненне часцінак і іх паўторнае наліпанне на ачы ш чаную павер-

хню. С табілізацы я абумоўлена міцэлаўтварэннем. У тварэнне міцэл П А Р y м ы йны м растворы пры водзіць да п аглы нан ня забрудж ванняў y п рацэсе салюбілізацыі (калоіднага раствар энн я). М .д. ўзм ац н яец ц а мех. уздзеяннем на паверхні рэчаў, якія адмы ваю цца.

Ф.М.Кстуцкі.

МЫЙНЫЯ СР0ДКІ, рэчывы ці сумесі рэчываў, якія ў растворах аказваюць мыйное дзеянне і выкарыстоўваюцца для ачысткі ад забруджванняў паверхняў розных рэчаў. А снова М .с. — паверхн ева-акты ўн ы я рэчывы, здольны я да м іц элаўтварэн ня (гл. Міцэлы). Н айб. важ ны м і з ’яўляю цца М .с., пры значаныя да вы кары стан ня ў водны м асяроддзі. Д а іх адн осяц ь мылы і ш м аткам п ан ентныя кам пазіцы і сінт. М .с. (C M C ), я кія не трацяць м ы йн ай здольнасці ў ж орсткай вадзе. Аснова больш асці з іх — солі сульфакіслот (найб. п аш ы ран ы алкілбензолсульф анаты ) і кіслых сульфаэфіраў. К ам пазіц ы і C M C уключаюць д апам ож н ы я рэчы вы (неарган. электраліты), ш то паляп ш аю ц ь мы йнае дзеян н е, a таксама спец. дабаўкі (ф ерм ен ты , бактэры цы ды, стабілізатары пеньг, пахучыя рэчы вы , антыаксіданты і інш .). В ы рабляю ць М .с. вадкія, пастападобныя, цвёрды я (кавалкі, гранулы, парашкі). В ы кары стоўваю ць y бы це для мы цця бялізны, посуду, ш кла, керамічны х і інш. вырабаў, як сродкі асабістай гігіены (ш ам пунь, зубная паста), y тэхніцы (тэхн. М .с.) для мы цця розн ы х механізмаў і м аш ы н.

цвёрдых туалетны х М. вы кары стоўваю ць д адаткова ачы ш чанае ядро, зваран ае з л епш ай (паводле саставу) тлуш чавай сы равіны . Туалетны я М. звы чай ны я маю ць дабаўкі ф арбавальнікаў, анты аксідантаў і інш . спец. рэчы ваў. В ы кары стоўваю ць y бы це (гасп. і туалетны я М. — асн. мыйны срода/с), прам -сці для стабілізацыі эмульсій, я к эмульгатары , кам п аненты зм азачна-ахаладж альны х вадкасцей, флотарэагентаў і інш. Прамысл. спосаб вытв-сці М. з вы кары станнем кальц ы н іраван ай соды вядомы з канца 18 ст. Ф.М.Капуцкі.

МЬІЛЬНАЕ ДРФВА (Sapindus), род кветкавых раслін сям. сапіцдавых. Каля 15 відаў. Пашыраны ў тропіках Азіі і АМерыкі. Культывуюць y тропіках і субтропіках Для атрымання сапанінаў. В ечназялёны я ці лістап адны я дрэвы . Л ісце чаргаванае, перы стае. К веткі ў м яцёлчаты м суквецці. П лады багаты я сап анін ам і (да 38%) і вы кары стоўваю цца я к зам ен н ік мы ла. Часам М.д. наз. кёльрэйтэры ю м яцёлчатую (дрэва таго ж сям .), мае сап анін ы ў кары .

МЫЛЬНІК, с а п а н а р ы я (Saponaгіа), род кветкавых раслін сям. гваздзіковых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Еўразіі пераважна ў Міжземнамор’і. На

МЫЛЬНІКАЎ

49

Беларусі 2 віды: М. лекавы -— мыльны корань, ці сабачае мыла (S. officinalis), і інтрадукаваны ў Цэнтр. бат. садзе Нац. АН — М. базілікападобны (S. осутоіdes). Трапляецца ў хмызняках, на лясных палянах, па берагах рэк. А дна-, двух- і ш м атгадовы я травы . С цёблы голы я ці апуш аны я, п рам астой н ы я, л яж ачы я або пры ўзняты я. К аран і пры расц іранн і ў вадзе м ы ляцца і даю ць пену (адсю ль назва). Л ісце ш ы рокалінейнае ці лопасцевае. Кветкі двухполыя ў м яцёлчаты х або галоўчатых суквеццях. П лод — каробачка. К арэн іш ча і карані М. лекавага (т.зв. чырв. м ы льны корань) маю ць сапаніны, слізь і вы кары стоўваю цца ў м еды цы не і ветэры н ары і, для м ы цця ш эрсці і ш оўку, вырабу халвы, ш ы пучы х напіткаў, піва. У кветкаводстве вы рош чваю ць махровыя ф ормы .

МЫЛЬНІКАЎ Андрэй Андрэевіч (н.

22.2.1919, г. Энгельс Саратаўскай вобл., Расія), расійскі жывапісец. Нар. мастак Расіі (1968). Нар. мастак СССР (1976).

Ф.М.Капуцкі.

МЬІЛЕНСКАЕ BÔ3EPA, на мяжы Расонскага р-на Віцебскай вобл. і Пскоўскай вобл. (Расія), y бас. р. Чарапяціца, за 6 км на Пн ад г.п. Расоны. Пл. 0,95 км2, даўж. 3,1 км, найб. шыр. 550 м, даўж. берагавой лініі 6,7 км. Праз возера цячэ р. Чарапяціца (злучае з Чарапецкім воз ). м ы л ы , солі вышэйшых (з 12—22 атамамі вугляроду ў малекуле) тлустых, a таксама нафтэнавых і смаляных кіслот; y вытв-сці і быце — тэхн. сумесі водарастваральных (пераважна натрыевых і каліевых) солей стэарынавай, пальміцінавай, мірысцінавай, лаўрынавай і алеінавай кіслот. Малекулы М. складаю цца з непалярны х (вуглевадародных) і п алярны х (іонагенны х) частак. П ры пэўнай канц энтрацы і раствору, якая наз. кры ты чн ай кан ц эн тр ац ы яй м іцэлаўтварэння, малекулы М. ўтвараю ць сф ерычныя часцінкі з некалькіх дзесяткаў малекул (міцэлы), вуглевадародныя рады калы якіх арыентаваныя ўнутр м іцэлы , складаю ць яе ядро, a палярны я часткі ўтвараю ць паверхневы слой. М іцэлаўтварэннем і вы сокай паверхневай акты ўнасцю М. абумоўлена іх мыйнпе дзеянне. М. бы ваю ць цвёрды я, вадкія, м яккія (пастападобныя) і параш кап адобн ы я. П аводле мэтавага п ры зн ачэнн я падзяляю ц ца на гасп., туалетныя і тэхнічны я. А тры мліваю ць М. з тлустых алеяў, ж ы вёльны х (цвёрды х і вадкіх) тлушчаў, a таксам а сінт. тлустых кіслот. Тэхн. працэс атры м анн я М. (м ы лаварэн не) складаецца з варкі і перапрацоўкі ў таварны прадукт. П ры варцы М. зы ходны я тлушчы амыляю ць (гл. Амыленне) ш чолаччу (пераважна гідраксідам натры ю N aO H ). П радукт варкі — мы льны клей (аднародная вязкая вадкасць, гусцее пры ахаладж энні) перапрацоўваюць y М. гасп. і туалетны я. Ц вёрдыя гасп. М. (маю ць 40— 72% асн. рэчы ва) атрымліваюць ахаладж эннем м ы льнага клею. Ачысткай мы льнага клею атры мліваю ць мыльнае ядро, з якога вы рабляю ц ь М. вышэйшых гатункаў — ядровы я. Д ля вы тв-сці

Мыльнае дрэва.

АМыльнікаў. К ары да.

Ц эн трал ьн ая «Іспанскага трыпціха». 1979.

частка

Акад. AM СССР (1966). Герой Сац. Працы (1989). Віцэ-прэзідэнт Рас. AM (з 1997). Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна (1946), выкладае ў ім (з 1967 праф .).'3 1962 кіраўнік творчай майстэрні Рас. AM. Працуе пераважна ў станковым жывапісе ў быт. і гіст. жанрах, пейзажы, партрэце, a таксама ў манум.-дэкар. мастацтве, графіцы, скульптуры. Творы вызначаюцца драм,эмацыянальным ладам, кампазіцыйнай яснасцю, яркасцю каларыту: «Партрэт маці» (1947), «На мірных палях» (1951), «Партрэт дачкі» (1955, 1964), «Белая ноч» (1963), «Партрэт С.Канёнкава» (1970), «Даша» («Прынцэса», 1971), «Раніца» (1972), «Развітанне» (1975), «Іспанскі трыпціх» («Распяцце», «Карыда», «Смерць Гарсія Лоркі», 1979— 83), «Цішыня» (1987), «Распяцце» (1995) і інш. Аўтар мазаік для станцый метрапалітэна (1955) і манум. размалёвак ў Т-ры юнага гледача (1962) y С.-Пецярбургу. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1977. Ленінская прэмія 1984.

50

мыльны

Літ.: К а г а н о в н ч А.Л. А .А .М ы льннков. Л ., 1980; А .А .М ы льннков: [Альбом]. Л ., 1977.

МЬІЛЬНЫ KÔPAHb, кветкавая расліна, гл. ў арт. Мыльнік. МЫРЗАБА е Ў Артык (н. 11.5.1930, Бішкек), кіргізскі спявак (барытон). Нар. арт. СССР (1967). Скончыў Муз. вучылішча імя Мураталы Курэнкеева ў г. Фрунзе (1954). 3 1954 саліст Кірг. т-ра оперы і балета. Валодае голасам прыгожага тэмбру, дасканалай вак. тэхнікай, сцэн. абаяльнасцю. Сярод партый: Тактагул, Семетэй («Тактагул», «Айчурэк» У.Уласава, А.Малдыбаева, У.Ферэ), Арцём («Ак шумкар» С.Раўзава), Анегін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Яга, Рыгалета, Жэрмон («Атэла», «Рыгалета», «Травіята» Дж.Вердзі), Скарпія'(«Тоска» Дж.Пучыні), Эскамільё («Кармэн» Ж.Бізэ). МЫРКВІЧКА Іван (23.4.1856, с. Відзім, Чэхія — 16.5.1938), балгарскі жывапі-

сец і графік; прадстаўнік дэмакр. рэалізму. Па нацыянальнасці чэх. Чл. Балг. АН (1918). Вучыўся ў Пражскай (1873—76) і Мюнхенскай (1876—77) AM. У 1881— 1921 жыў y Балгарыі. У 1882—89 выкладаў малюнак y гімназіі ў Плоўдзіве. Адзін з заснавальнікаў, выкладчык і дырэктар (1896— 1921) Дзярж. рысавальнага вучылішча ў Сафіі. У жывапісе пераважалі тэмы нар. свят і абрадаў, сцэны сялянскай працы, y якіх ён перздаў своеасаблівасць балг. нац. звычаяў і касцюмаў; «Кірмаш y Плоўдзіве» (1883, 1888), «Помнікі» (1894, 1895), «Ручэніца» (1894) і інш. Аўтар партрэгаў археолага С.Заімава (1904), праф. Шоўрака (1922) і інш. Як графік працаваў пераважна ў галіне ілюстрацыі. МЫС, участак сушы, які ўдаецца ў мора, возера або раку. Устойлівыя М. звычайна складзены з карэнных парод. М. нізкіх участкаў сушы з’яўляюцца канцавой часткай акумулятыўных берагавых форм. Англ. аналаг М. — кейп часам служыць састаўной часткай геагр. назваў (напр., г. Кейптаўн).

МЫСАЎСК0Й Міхаіл Паўлавіч (1856, с. Альшанка, Саратаўская губ., Расія — ?), рускі журналіст, публіцыст і крытык.

3 канца 1870-х г. жыў на Беларусі. Удзельнічаў y рабоце Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў, y рэдагаванні газ. «Мннскнй лнсток». Лектар, папулярызатар творчасці класікаў рус. л-ры. У 1902—05 рэдактар-выдавец газ. «Северо-Западный край», дзе 15.5.1905 змешчаны першы друкаваны твор Я.Купалы — верш «Мужык», У чэрв. 1905 за публікацыю ў газеце рэв. матэрыялаў àpbnirraBaHbi і высланы ў г. Пінега Архангельскай губ., y ліст. па амністыі вярнуўся ў Мінск, уступіў y Мінскую арг-цыю РСДРП. Аўтар апавяданняў і нарысаў («У няволі», 1905), крытычных артыкулаў. Крытыкаваў прыхільнікаў фармалізму і дэкадэнцтва ў рус. і зах.-еўрап. л-ры. Падкрэсліваў неабходнасць адрозніваць сімвалізм як дэкадэнцкўю плынь y л-ры ад сімвалізму як маст. сродку рэалізму. У 1913— 14 y Маскве, супрацоўнічаў y друку. Л і т Р о ж н н Н .В. Газета «С еверо-Западны й край»: О черк обш еств.-п ол ят., фнлос. я эстет. п озн ц вн , 1902— 1905 гг. М н., 1970; Д о р о ш е в н ч Э. , К о н о н В. О черк мс-

т о р в в эстетнческой м ы слн Белорусснн. М ., 1972. С. 224— 243. У.М.Конан

МЬІСЛЕННЕ, форма духоўнай, пазнавальна-творчай дзейнасці чалавека, якая заключаецца ў мэтанакіраваным, апасродкаваным і абагульненым пазнанні прадметаў, з’яў і працэсаў і дае ўяўленне аб іх сутнасці, уласцівасцях, сувязях і адносінах; найвышэйшая ступень чалавечага пазнання. З ’яўляецца функцыяй чалавечага мозга, уяўляе сабой прыродны працэс, не існуе па-за грамадствам, па-за мовай і па-за ведамі, што назапашаны чалавецтвам, a таксама па-за выпрацаванымі спосабамі і метадамі мысліцельнай дзейнасці — лагічнымі, матэматычнымі і інш. Чалавек здольны ўтвараць агульныя паняцці і іх сістэмы (тэорыі), рабіць лагічныя вывады і доказы. Вынікам М. з’яўляюцца: пастаноўка і вырашэнне практычных і тэарэт. праблем, пазнанне заканамернасцей развіцця прыроды, грамадства і самога-М., прагназаванне падзей і дзеянняў. Здольнасць чалавека да М. дазваляе атрымліваць веды пра ўласцівас-

ці, сувязі і адносіны аб’ектаў, якія недаступны непасрэднаму эмпірычнаму пазнанню, вызначаць магчымасці іх развіцця, рабіць лагічна абгрунтаваныя вывады, накіраваныя на рэгуляванне жыццядзейнасці грамадства і чалавека (дзейнасці, паводзін і адносін), на далейшае развіццё самога М. Можа быць канкрэтным або абстрактным y залежнасці ад накіраванасці на канкрэтныя ці ідэальныя прадметы. М. — гэта не «чыста» суб’ектыўная інтэлектуальная здольнасць і актыўнасць чалавека. Кожны асобны індывід становіцца суб’ектам М., калі ён авалодае паняццямі, логікай, мовай, якія самі з’яўляюцца прадукатам развіцця грамадска-гіст. практыкі і культуры. Грамадскія ўмовы, y якіх жыве чалавек, і культура — гэта не знешнія дэтэрмінанты М., a яго «ўнутраная форма», якая вызначае розныя тыпы сацыяльнасці і культуры М. Як вельмі складаны феномен М. з’яўляецца аб’ектам вывучэння розных навук: філасофіі (вывучае формы і законы М.), фізіялогіі вышэйшай нерв. дзейнасці (вывучэнне фізіял. апарата і механізмаў М.), гнасеалогіі (аналіз суб’ектыўнага і аб’ектыўнага, пачуццёвага і рацыянальнага, эмпірычнага і тэарэт.), логікі (навукі аб формах, правілах і аперацыях М ), a таксама псіхалогіі, сацыялогіі, лінгвістыкі, кібернетыкі і інш. навук. Веды аб М . з ’явіпіся спачатку ў рамках ф іласоф іі і пры вялі да вы члянення М. з агульнай сукупнасці псіхічных працэсаў. П ы танне аб пры родзе М ., узаемаадносінах М. і бьш ця бы ло цэнтр. праблемай y гісторыі філас. думкі (гл. Свядомасць, Матэрыялізм, /дэалізм). Зм ест і катэгары яльная структура М. ўдасканальваю цца з развіццём п азнанн я і грамадскай дзейнасці чалавека, яго патрэб і інтарэсаў. У гісторыі чалавецтва вядом ы розн ы я ты п ы М.: магічнае, архаічнае, сімвалічнае, п ан яцій нае, лагічнае і інш У філасоф іі былі і ёсц ь розн ы я падыходы да разум ення пры роды і сутнасці М.: ды ялект. матэрыялізм разглядае М. я к вы ш эйш ую ступень актыўнага адлю стравання аб’екты ўнай рэальнасці, a кры тэры ем сапраўднасці М. лічы ць практы ку; неапазіты вісцкія і інш. плы ні аналіт. ф іласоф іі вы лучаю ць на перш ы план ф армальна-лагічн ы я аспекты М .; інтуіты вісцкія, ф ен ам еналагічны я і экзістэнц ы ялісцкія канцэпцыі разглядаю ць М. я к сузіранне ідэальных сутнасцей (ф енам еналогія) або адмаўляю ць здольнасць чалавека да рацы янальнага паэн ан н я аб’екты ўнай рэчаіснасці (інтуітывізм, экзістэнц ы ялізм ). Літ:. Б р у ш л н н с к м й А.В., П о л в к a р п о в В.А. М ы ш ленне в обш енне. М н., 1990; Л е в н - С т р о с К. П ервобы тное м ы ш ленне: Пер. с ф р . М . , 1994; М а м а р д a ш в н л н М .К . Э стетвка м ы ш лення. М., 1999. А.І.Галаўнёў.

МЫСЛІВЁЦ Валянцін Цімафеевіч (9.5.

1937, в. Хазянінкі Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 25.6.1993), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1967). Працаваў на з-дзе ў Мінску (1959—64). 3 1967 на Бел. радыё і тэлебачанні, y час. «Полымя», Бел. фондзе культуры і інш. Друкаваўся з 1962. Аўтар дакумент. аповесцей, нарысаў, апавяданняў: зб-кі «Дубы не маўчаць» (1967), «Mae заводчыкі» (1969), «Гарачая сталь» (1971), «Крылаты канвеер» (1975), «Партрэты знаё-

мых» (1976), «Скрыль мёду» (1984), «Каханне на золку» (1986), «Выгнанне грэшнікаў» (1990) і інш., y якіх узнімае праблемы развіцця горада і вёскі, тэму жалогіі асэнсоўвае як комплекс выгворчых і маральна-этычных праблем па захаванні і ўзбагачэнні нац. духоўнай спадчыны.

Ta: Мужанцы: 3 хронікі сорак пятага года. Мн., 1982.

В.Ц. Мыслівец.

МЬІСЛІВЕЧАК (MysliveCek) Іозеф (9.8.

1737, Прага — 4.2.1781), чэшскі кампазітар. Музыцы вучыўся ў духоўных навуч. установах (1744—52), кампазіцыю вывучаў y Празе (з 1760) і гарадах Італіі (з 1763). Найб. плённа працаваў y оперным жанры. Яго оперная музыка спалучае рысы традыц. італьян. оперы-серыя і чэш. музыкі, адметная прыгажосцю і багаццем мелодый, майстэрствам вак. пісьма, рытмавай разнастайнасцю і маляўнічасцю гармоніі. У сімф. і камерных творах адчуваецца блізкасць да ранняй творчасці ВА.Моцарта, з якім М. быў асабіста знаёмы. Сярод твораў: каля 30 опер, y т.л. «Белерафонт» (паст.

1767), «Дэмафонт» (паст. 1769), «Мантэцума» і «Тамерлан Вялікі» (паст.

1771), «Міласэрнасць Ціта» (паст. 1773), «Эдый» (паст. 1775), «Арміда» (паст.

1779); араторыі на біблейскія сюжэты; канцэртная сімфонія; канцэрты для розных інструментаў з арк.; камернаінстр. ансамблі і інш. Літ: Ш а г н н я н

1995. Змяшчае матэрыялы пра жыццёвы шлях і творчую дзейнасць прадстаўнікоў філас. і грамадскай думкі, асветнікаў краіны ад 10 да пач. 20 ст. Уключае больш за 650 біяграфій дзярж., грамадска-паліт. і рэліг. дзеячаў, філосафаў, педагогаў, вучоных розных галін навукі, вынаходнікаў, пісьменнікаў, мастакоў, кампазітараў, музыкантаў, вьшаўцоў, бібліятэкараў, прыродазнаўцаў, падарожнікаў, краязнаўцаў, удзельнікаў нац.-вызв. і рэв. руху (незалежна ад нац. прыналежнасці, веравызнання, грамадскай пазіцыі і светапогляду), якія зрабілі важкі ўклад y скарбонку айч. і сусв. культуры. Матэрыялы размеркаваны на 4 раздзелы: эпоха Полацкага і Тураўскага княстваў (10— 12 ст.); эпоха Вялікага княства Літоўскага (13— 16 ст.); эпоха Рэчы Паспалітай (17— 18 ст.); Беларусь y складзе Рас. імперыі (19 ст.). Артыкулы ў раздзелах размешчаны ў алфавітным парадку. Асобна змешчаны ўрыўкі і фрагменты з некаторых твораў; y якасці пасляслоўя змешчаны арт. д-ра філас. н. А.С.Майхровіча «Ля вытокаў нацыянальнага адраджэння».

М.С. Й.Мыслнвечек. 2

нзд. М., 1968; P е С m a n Praha, 1981.

R. J.M ysliveëek.

МЫСЛІЎСКІ (Mysliwski) Веслаў (н.

25.3.1932, в. Дзвікозы каля г. Сандамір, Полыдча), польскі пісьменнік. Скончыў Люблінскі ун-т (1956). У раманах «Голы сад» (1967, экранізацыя «Праз дзевяць мастоў», 1972), «Палац» (1970, экранізацыя 1979), «Камень на камень» (1984, экранізацыя 1995), «Далягляд» (1996) паказаны сял. культура як арган. частка нац. культуры, вясковы свет як свет сапраўдных каштоўнасцей. Аўтар драм «Злодзей» (1973), «Ключнік» (1978), «Дрэва» (1989). Для яго твораў характэрны філас.-міфалагічнае асэнсаванне рэчаіснасці, паэтычнасць, метафарычнасць, прытчавасць.

«Мысліцелі і асвстнікі Беларусі». М інск, 1995. Вокладка.

Даведнік мае імянны паказальнік і тлумачальны слоўнік тэрмінаў і філас. паняццяў, якія трапляюцца ў тэксце. Ілюстраваны партрэтамі дзеячаў, выявамі мясцін, звязаных з іх жыццём і творчасцю, фамільнымі гербамі, тытульнымі лістамі з кніг і інш. Г.А.Маслыка. МЫСЛЬБЕК (Myslbek) Іозеф Вацлаў 74: Рус. пер — К ам ень на камень. М., 1987 . С.Дз.Малюковіч. (20.6.1848, Прага — 2.6.1922), чэшскі скульптар; заснавальнік чэш. скульпт.

■МЫСЛІЦЕЛІ I ACBÉTHIKI БЕЛА- школы пач. 20 ст. Вучыўся ў Празе ў PVCl», аднатомны энцыклапедычны майстэрнях Т.Сейдана (1864—66) і даведнік. Падрыхтаваны і выдадзены ВЛевы (1867—70), y AM (1868—72). выд-вам «Беларуская Энцыклапедыя» ў Выкладаў y Маст.-прамысл. школе (з

МЫТА

51

1885) і AM (1896— 1919) y Празе. Зазнаў уплыў А.Радэна. У творчасці эвалюцыяніраваў ад рамантызму да рэалізму і неакласіцызму. Стварыў узнёслыя, манум. вобразы гіст. дзеячаў Чэхіі і герояў нар. эпасу, якія спалучаюць сімвалічную абагульненасць трактоўкі з жыццёвай канкрэтнасцю. Сярод твораў: дэкар. скульптуры партала Нац. т-ра (1871— 72), скулытг. групы на мосце Ф.Палацкага (1881—97), помнік св. Вацлаву (1888-—-1912), партрэтная статуя кардынала Шварцэнберга ў саборы св. Віта (1891—95), помнік ФД.Рыгеру (1903— 14; усе ў Празе), статуі для будынка парламента ў Вене (пач. 1880-х г.), серыя алегарычных статуй «Музыка» (1892— 1912), партрэтныя бюсты, надмагіллі і інш. МЫСХАКА, мыс на Чорным м., на Пд ад г. Новарасійск (Расія). У Вял. Айч. вайну ў 1943 y раёне М. сав. дэсант захапіў плацдарм, названы «Малой Зямлёй». У раёне М. — мемарыяльны ансамбль. МЫТ, інфекцыйная хвароба коней, якая характарызуецца ліхаманкай, запаленнем падсківічных лімфавузлоў і слізістых абалонак носа і глоткі. Пашыраны ўсюды, найб. y краінах з умераным і халодным кліматам. Хварэюць пераважна маладыя (да 5 гадоў) жывёлы ў халодны перыяд. Узбуджальнік — мытны стрэптакок, які перадаецца з выдзяленнямі хворых і бактэрыяносьбітаў (перахварэлых і здаровых). Заражэнне адбываецца праз страўнікава-кішачны тракт, радзей аэрагенным ці палавым шляхам. Формы цячэння: тыповая (т-ра да 41 °С, слізіста-гнойныя выдзяленні з носа, кашаль, балючае ацяканне падсківічных лімфавузлоў, іх нагнаенне і ўскрыццё), метастатычная, або ўскладненая (абсцэсы таксама ў інш. лімфавузлах, мозгу, суставах, унутр. органах), генітальная (запаляюцца палавьм органы і блізкія да іх лімфавузлы), абартыўная (лёгкая, без нагнаенняў). МЬІТА, м ы т, ц л о, грашовы збор, які бралі ў ВКЛ з мясц. купцоў за ўвоз з-за мяжы або вываз тавараў за мяжу і з іншаземцаў за продаж тавараў на мясц. рынках ці правоз іх па тэр. дзяржавы. М. аддавалі і некат. таварамі; кошт тавараў і суму М. з 15 ст. запісвалі ў мытныя кнігі. М. збіралі мытнікі ў спец. памяшканнях — каморах і прыкаморках, дзе тавары аглядалі і ацэньвалі. Да 15 ст. купцы плацілі М. і буйным феадалам, па землях якіх ішлі гандл. шляхі (гасцінцы). Пратэсты і скаргі гарадоў прымусілі вярх. ўладу ў 16 ст. пакінуць скарбу манапольнае права збіраць М. (часам яно перадавалася ў арэнду). У 1570 устаноўлены 2 стаўкі М.: мясц. купцы плацілі 1 грош з кожнай капы (г.зн. 60) грошаў y кошце тавару (1,7% агульнага кошту); замежныя — 2 грошы з капы (3,4% кошту). Да сярэдзіны

52

м ы тва

17 ст. сеймавыя пастановы павялічылі мытны збор y 3— 4 разы. 3 сярэдзіны 16 ст. да 1764 ад платы М. за вываз прадуктаў са сваіх маёнткаў вызвалялася шляхта. З.Ю.Капыскі. МЫТВА, М о т в а , М у т в а , рака ў Гомельскай вобл., правы прыток р. Прыпяць. Даўж. 47 км. Пл. вадазбору 430 км2. Пачынаецца за 1,5 км на Пн ад в. Бярозаўка Мазырскага р-на, цячэ ў межах Мазырскага і Гомельскага Палесся. Даліна ў верхнім цячэнні трапецападобная (шыр. да 2 km), y сярэднім і ніжнім цячэнні невыразная, зліваецца з прылеглай мясцовасцю. Пойма двухбаковая (шыр. ад 300 м да 1,3 км), месцамі чаргуецца па берагах. Рэчышча каналізаванае. На рацэ створана Бабруйскае вадасховішча. МЫТНАЕ ПРАВА, сукупнасць нарматыўна-прававых актаў, якія рэгулююць мытна-прававыя адносіны. Асн. крыніцы М.п. Рэспублікі Беларусь — Мытны кодэкс Рэспублікі Беларусь, Закон «Аб мытным тарыфе» 1993 з наступнымі дапаўненнямі і змяненнямі, a таксама нормы цывільнага і адм. заканадаўства. Як навука М.п. ўяўляе сабой сукупнасць ведаў пра мытна-прававьм адносіны, разнастайнасці мытных рэжымаў, мытна-прававую адказнасць і г.д. М.п. таксама разглядаюць як вучэбную дысцыпліну — спец. курс, што выкладаецца студэнтам юрыд. і некаторых эканам. ВНУ. МЫТНАЯ БЛАКАДА, эканамічная ізаляцыя якой-н. дзяржавай ці групай дзяржаў адной або некалькіх краін з мэтай спыніць ці прыпыніць імпарт тавараў гэтых краін. Ажыццяўляецца шляхам выкарыстання забаронных і наступальных звышпратэкцыянісцкіх пошлін. Спалучаецца з валютнымі абмежаваннямі, устанаўленнем кантынгентаў і квот дапушчальнай да ўвозу прадукцыі, a таксама ўвядзеннем забарон на экспарт y пэўную краіну або на імпарт з яе тавараў. Правядзенне М.б. тармозіць развіццё эканомікі блакіраванай краіны, аднак y некаторых выпадках яна праследуе прагрэсіўныя мэты, напр., большасць дзяржаў свету праводзіла М.б. ПАР і Радэзіі, дзе панавалі расісцкія рэжымы. МЬІТНАЯ ПАЛІТЫКА, комплекс мер і кірункаў y сферы знешнеэканам. дзейнасці, якая ажыццяўляецца праз мытную сістэму. Мэты М.п. Рэспублікі Беларусь — забеспячэнне найб. эфектыўнага выкарыстання інструментаў мытнага кантролю і рэгулявання тавараабмену на мытнай тэрыторыі краіны, удзел y рэалізацыі гандл.-паліт. задач па абароне бел. рынку, стымуляванні развіцця нац. эканомікі, садзейнічанні ў правядзенні структурнай перабудовы і інш. задач эканам. палітыкі дзяржавы, таксама інш. мэты, што вызначаюцца яе кіраўніцтвам y адпаведнас-

ці з мытным заканадаўствам. Рэспубліка Беларусь імкнецца акгыўна ўдзельнічаць y міжнар. супрацоўніцтве ў галіне мытнай справы, якая развіваецца ў кірунку гарманізацыі і уніфікацыі з агульнапрынятымі міжнар. нормамі і практыкай. Асн. сродкамі рэалізацыі М.п. Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца: устанаўленне тарыфных і некаторых мер дзярж. мытнага рэгулявання; ажыццяўленне дзярж. мытнага кантролю мытнымі органамі краіны; удзел краіны ў мытных саюзах і інш. формах інтэграцыі эканам. сувязяў з інш. дзяржавамі. Г.А.Маслыка.

МЬІТНАЯ СВАБ0ДНАЯ 3ÔHA, тэрыторыя, якая з пункту гледжання мытнага і валютнага права лічыцца за мяжой. Грузы, што пастаўляюцца на гэту тэрыторыю, не абкладаюцца мытнай пошлінай і інш. вьшаткамі. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь да замежных тавараў таксама не ўжываюцца меры эканам. палітыкі, a айчынныя тавары размяшчаюцца і выкарыстоўваюцца ў адпаведнасці з мытным рэжымам экспарту. М.с.з. ствараецца па рашэнні Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. МЬІТНІК, службовая асоба ў ВКЛ, якая збірала пошліну (мыта) з купцоў за ўвоз і вываз тавараў. МЫТНЫ К0ДЭКС РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, сістэматызаваны заканад. акг, які вызначае прававыя, эканам. і арганізац. асновы мытнай справы, накіраваны на абарону эканам. суверэнітэту і эканам. бяспекі Рэспублікі Беларусь і развіццё яе знешнеэканам. сувязей. Прыняты Нац. сходам Рэспублікі Беларусь і ўведзены ў дзеянне ў 2-й пал.

1998. Складаецца з 15 раздзелаў, 45 глаў і 273 артыкулаў. Да 1998 на тэр. Беларусі дзейнічаў мытны кодэкс 1993. Апрача агульных палажэнняў змяшчае і рэгламентуе арганізац. пытанні кіравання мытнай справай; вызначае мытныя органы дзяржавы і іх кампетэнцыю; замацоўвае асн. прынцыпы перамяшчэння тавараў і трансп. сродкаў праз мытную граніцу; устанаўлівае мытныя рэжымы, мытныя плацяжы, мытнае афармленне тавараў, мытны і валютны кантроль; вызначае асоб, якім даецца права на мытныя льготы; рэгулюе пытанні вядзення мытнай статыстыкі і таварнай наменклатуры знешнеэканам. дзейнасці; шэраг норм кодэксу прысвечаны злачынствам і адм. правапарушэнням y сферы мытнай справы, прававому статусу службовых асоб мытных органаў, іх правам і абавязкам. Г.А.Маслыка. МЫТНЫ CAIÔ3, міждзяржаўнае фарміраванне, y рамках якога значна зніжаны тарыфы на правоз тавараў y межах краін-удзельніц і ўстаноўлены агульны мытны тарыф, што забяспечвае аднастайныя для ўсіх членаў умовы прыёму тавараў з інш. дзяржаў. М.с. — больш высокая ступень інтэграцыі ў параўнанні з зонай свабоднага гандлю, але саступае агульнаму рынку.

МЬІТНЫЯ КНІГІ, від актавых запісаў пра купцоў і іх тавары, правезеныя праз мытныя каморы ці пры^аморкі; каштоўная крыніца па сац.-эканам. гісторыі Беларусі 15— 18 ст. У М.к. фіксаваліся прозвішчы і месца жыхарства купцоў, якія, адкуль і куды везлі тавары, іх кошт, сума мыта. Паводле М.к. (1-я пал. 17 ст.) з усяго купецтва Беларусі, якое займалася замежным гандлем, беларусаў было 80—85% (ім належала да 90% перавезеных тавараў), яўрэяў — 9— 10%, палякаў, рускіх і інш. 4—6%. Асн. прадметы ўвозу: футра, тканіны, металы, рамесныя вырабы і інш. М.к. сведчаць, што асн. пунктамі гандлю бел. купцоў y Расіі былі Масква, Пскоў, Вял. Лукі, Таропец, Смаленск, Белы, Бранск, Вязьма; на Украіне — Кіеў, Чаркасы, Львоў, Луцк; y Прыбалтыцы — Рыга, Кралявец (Кёнігсберг); y Польшчы — Люблін, Гданьск, Торунь, Гнезна, Познань, Вроцлаў, Тыкоцін. Асн. гандлёвыя шляхі 15— 18 ст.: рэкі Зах. Дзвіна, Дняпро, Прыпяць, Нёман і іх прытокі; больш за 20 сухапутных дарог (гасцінцаў), найважнейшыя з іх: Орша— Мінск—Ваўкавыск—Шарашова— Брэст, т.зв. «вялікая дарога»; Полацк—Віцебск—Орша, т.зв. «гасцінец вялікі»; Пінск—Гарадзішча—Навагрудак—Іўе— Вільня; Пінск—Хомск, т.зв. «дарога вялікая»; Полацк—Невель, т.зв. «вялікая Маскоўская дарога»; Магілёў— Шклоў—Копысь—Орша; Гомель—Рэчыца—Бабруйск—Мінск; Мінск—Глуск— Слуцк. На Вільню было 9 дарог, на Смаленск і Маскву — 10, на Люблін — 6. Зберагліся М.к.: Брэста за 1583 (апублікавана) і 1605, Гродна за 1600 (апублікаваны фрагмент), 1605 і 1764, Магілёва за 1612, 1708, Полацка за 1616 і 1708, Віцебска за 1605 (апублікавана), Барысава за 1708, Камянца за 1708, Вержбалова за 1708 і 1709, Мінска за 1709, Рэчыцы за 1708 і 1709, Сталовічаў за 1708. М.к. пач. 17 ст. зберагаюцца ў рукапісным аадз. б-кі Вільнюскага ун-та, 18 ст. — y рукапісным аддзеле б-кі Нарадовай y Варшаве. З.Ю.Капыскі.

МЫТНЫЯ ТАРЬІФЫ, звод ставак мытных пошлін, якія выкарыстоўваюцца да тавараў, што перамяшчаюцца праз мытную граніцу дзяржавы. Парадак фарміравання і выкарыстання М.т. Рэспублікі Беларусь устаноўлены Законам Рэспублікі Беларусь «Аб мытным тарыфе» ад 3.2.1993 з пазнейшымі змяненнямі і дапаўненнямі. М.т. сістэматызаваны ў адпаведнасці з Таварнай наменклатурай знешнеэканам. дзейнасці СНД, якая ўводзіцца ў дзеянне CM Рэспублікі Беларусь, зыходзячы з прыіўітых y міжнар. практыцы сістэм класіфікацыі тавараў. Асн. мэтамі М.т. з’яўляюцца: рацыяналізацыя таварнай структуры ўвозу тавараў y краіну; падтрыманне рацыянальных суадносін вывазу і ўвозу тавараў, валютных даходаў і расходаў; стварэнне ўмоў для прагрэс. змяненняў y структуры вытв-сці і спажывання тавараў, абарона эканомікі краіны ад неспрыяльнага ўздзеяння за-

межнай канкурэнцыі, забеспячэнне ўмоў для эфектыўнай інтэграцыі яе ў сусв. эканоміку. Г.А.Маслыка. МЬІТНЯ, т a м о ж н я, дзярж. орган, праз які ўводзяцца ў краіну і вывозяцца з яе тэрыторыі імпартныя і экспартныя тавары, a таксама багаж, паштовыя адпраўленні і інш. грузы. У Рэспубліцы Беларусь М. з Дзярж. мытным к-там і інш. мытнымі органамі ўваходзяць y адзіную сістэму дзярж. кіравання. Стварэнне, рэарганізацыя і ліквідацыя М. ажыццяўляюцца Дзярж. мытным к-там. Парадак і ўмовы праходжання службы ў М. рэгламентуецца Палажэннем, якое зацвярджаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь, правы і абавязкі службовых асоб М. вызначаны Мытным кодэксам Рэспублікі Беларусь. На тэр. Беларусі дзейнасць М. вядома з часоў ВКЛ, адкуль паходзіць назва «M.» (ад мыта, або цло — пошліны, якую збіралі з купцоў і інш. гандляроў за ўвоз і вываз тавараў ці правоз іх па тэр. краіны). Размяшчалася ў каморы. Г.А.Маслыка. м ы ц і ш ч ы , горад, цэнтр раёна ў Маскоўскай вобл. Вядомы з 15 ст. 152,3 тыс. ж. (1996). Паўн. прыгарад Масквы. Чыг. вузел. Прам-сць: прылада- і машынабудаванне (аўгасамазвалы, вагоны для метро), эл.-мех., электронная апаратура, кабельная прадукцыя, мастацкае ліццё, унікальная скульптура, дарожныя знакі, шарсцяныя тканіны, 2 ВНУ. МЫШ, мястэчка, гл. ў арт. Новая Мыш. МЫШАЛ0ВЫ (Circus), род птушак сям. ястрабіных атр. сокалападобных. 9 (12) відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя палярных абласцей. На Беларусі 4 віды: М. балотны, або чаротны (нар. назва балотны шуляк) — С. aeruginosus; М. лугавы — С. pygargus; М. палявы — С. cyaneus; М. стэпавы — С. macrourus. Трымаюцца адкрытых ландшафтаў, паблізу вадаёмаў. М. стэпавы занесены ў Чырв. кнігу Беларусі.

Даўж. цела 40— 60 см , м аса 230— 1000 г. А фарбоўка ў маладых сам цоў і сам ак амаль аднолькавая, y дарослы х адрозніваецца. П а баках галавы падабенства тваравага ды ска, характэрнага для соў. К ры лы і хвост доўгія, пры стасаваны да павольнага бясш ум н ага палёту н ізка над зям лёй , калі М . вы сочваю ць здабычу. К орм яцц а п ераваж на м ы ш ападобнымі грызунамі (адсю ль н азва), дробн ы м і вадаплаўны м і птуш кам і, ж абам і, насяком ы м і.

МЫШАЧНАЕ

53

МЫШАНКА, М і ш а, рака ў Брэсцкай вобл., правы прыток р. Шчара (бас. р. Нёман). Даўж. 109 км. Пл. вадазбору 930 км2. Пачынаецца на паўд. схілах Навагрудскага ўзв. каля в. Буйнявічы Баранавіцкага р-на, цячэ па Баранавіцкай раўніне. Асн. прытокі: Малатоўка (справа), Мутвіца (злева). Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 500—800 м. Пойма двухбаковая, месцамі забалочаная, шыр. 400—600 м. Рэчышча на працягу 16 км каналізаванае, на астатнім працягу моцназвілістае, шыр. 10— 12 м, y ніжнім цячэнні месцамі да 40 м. Замярзае ў сярэдзіне снеж., крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 4,9 м3/с. Створаны 3 сажалкі. Прымае сцёк з меліярац. каналаў. МЫШАНКА, вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Трэмля. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 44 км на ПнУ ад г. Петрыкаў, 152 км ад Гомеля, 3 км ад чыг. ст. Мышанка. 426 ж., 157 двароў (1999). 4 леса- і дрэваапр. прадпрыемствы, жыллёва-камунальная гаспадарка, аб’яднанне кацельных і цепласетак. Сярэдняя школа, Дом культуры, 2 б-кі, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. МЫШАПАД0БНЫЯ, сямейства млекакормячых, гл. Мышыныя. МЫШАХВ0СНІК (Myosunis), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. 8 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе. На Беларусі 1 від — М. маленькі (М. minimus). Трапляецца ў пасевах, на лугах, каля дарог.

Мышахвоснік малекькі. А днагадовыя травяністы я расліны . Л ісце вузкалінейнае ў пры каран ёвай разетцы. К ветаносны я сцёблы ш матлікія. К веткі д робн ы я, двухполыя, y коласападобны х суквеццях, падобны х на м ы ш ы ны хвост (адсю ль назва). П лод — ш м атарэш ак.

МЬІШАЧНАЕ СКАРАЧ&ННЕ, укарачэнне ці напружанне мышцаў y адказ на раздражненне, выкліканае разрадам рухальных нейронаў. Змены даўжыні міяфібрылаў y саркамеры (асн. струкгурная адзінка міяфібрылаў) адбываюцца шляхам слізгання актынавых нітак уздоўж міязінавых, a самі ніткі пры гэтым

п ш

Мышаловы: 1 — палявы; 2 — лугавы; 3 — стэпавы; 4 — балотны (а — самец, б — самка).

ш

Д а арт. Мышачнае скарачэнне: саркамер расслабленага (1) і скарочанага (2) мышачнага валакна.

54

МЫШКА

не ўкарочваюцца. Кожны саркамер здольны памяншацца на 20% сваёй даўжыні. На М.с. траціцца энергія, якая папаўняецца ў працэсах дыхання і гліколізу. Адрозніваюць М.с. і з а м е т р ы ч н a е (з ростам напружання мышца развівае намаганне без змены сваёй даўжыні) і і з а т а н і ч н а е (мышца ўкарочваецца і патаўшчаецца, a напружанне яе амаль не мяняецца). Напр., пры перамяшчэнні грузу мышца скарачаецца спачатку ізаметрычна, a потым ізатанічна. Час адзінкавага скарачэння для розных тыпаў мышцаў — 5—200 мілісекунд. Літ:. Б э г ш о y К. Мышечное сокрашенве: Пер. с англ. М., 1985; Основы фнзнологнн человека. T I. СПб., 1994. А.С.Леанцюк.

«МЬІІІІКА», бел. нар. гульня. У гульні могуць удзельнічаць ад 5 да 15 чалавек, якія па дамоўленасці выбіраюць «маці» і «ката». «Кот» адыходзіць убок, a дзеці садзяцца і на калені кладуць рукі далонямі адна да адной. «Маці», заціснуўшы «M.» (манету, гузік, каменьчык) таксама паміж далонямі, абходзіць гуляючых і праводзіць сваімі рукамі паміж далонямі кожнага гульца, пакідаючы «M.» ў аднаго з іх, a потым кліча «ката», які павінен адгадаць, y каго «М.». Калі адгадае, той становіцца «катом», калі не, тады «кот» вяртаецца на сваё месца і пасля 3 спроб выбывае з гульні, a яго месца займае той, y каго апошняга была «М ». Я.Р.Вількін. МЫШКІН іуіікалай Канстанцінавіч (н.

12.5.1948, г. Іванава, Расія), бел. вучоны ў галіне трыбатэхнікі. Д-р тэхн. н.

(1985), праф. (1991). Скончыў Іванаўскі энергет. ін-т (1971). 3 1977 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм Нац. АН Беларусі (з 1992 заг. аддзела). Навук. працы па механіцы і фізіцы кантакту, тэхн. дыягностыцы зношвання вузлоў трэння машын. Стварыў новы клас дыягнастычных прыбораў — оптыка-магн. дэтэктары часцінак зносу канстр. матэрыялаў y сістэмах змазкі.

T e Акустнческяе н электрвческне методы в трнботехннке. Мн., 1987 (у сааўт.); Структура н методы формнровання нзносостойкнх поверхностных слоев. М., 1991 (разам з А.У.Белым, Г.Дз.Карпенкам); Магнмтные жндкосгн в мапіннос гроенмvi М., 1993 (разам з Дз.В.Арловым, Ю.А.Міхалёвым).

М Ы Ш К0Ў Канстанцін Раманавіч (30.9.1893, в. Горкі Расонскага р-на Віцебскай вобл. — 10.8.1942), генераллейтэнант артылерыі (1940). Скончыў Акад. курсы ўдасканалення камсаставу (1929, 1936). У Чырв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну 1^18—20 на Петраградскім фронце, удзельнік разгрому кранштацкага мяцяжу. 3 1937 y Артыл. упраўленні РСЧА: нач. аддзела, нам. нач., нач. упраўлення артыл. баз і арсеналаў, з 1942 нам. нач. Гал. артыл. ўпраўлення. Памёр ад ран на Сталінградскім фронце. МЫШЛАЁЎСКІ Аляксандр Захар’евіч (24.3.1856— 1920), расійскі ваен. дзеяч і

гісторык. Засл. праф. (1905). Ген. ад інфантэрыі (1912). Скончыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1877), Акадэмію Генштаба (1884), з 1898 выкладаў y ёй. Адначасова ў 1899— 1902 нач. Ваен.-вучонага архіва Гал. штаба. 3 1908 нач. Гал. штаба, y сак.—вер. 1909 нач. Генштаба, потым камандзір 2-га Каўк. корпуса. Ў пач. 1-й сусв. вайны пам. галоўнакаманд. Каўк. арміяй. 3 1915 y адстаўцы, на гасп. і інш. пасадах. Са снеж. 1917 старшыня Каўк. ваен.-гіст. камісіі па абагульненні вопыту 1-й сусв. вайны. Аўтар прац па рас. ваен. гісторыі, y т.л. «Паўночная вайна 1708 г. ад р. Ўлы і Бярэзіны за р. Дняпро» (1901). А.МЛукашэвіч.

МЫШ0УКАВЫЯ, м ы ш о ў к i (Zapodidae, або Sicistidae), сямейства млекакормячых атр. грызуноў. 4 роды, 11

р-не Брэсцкай вобл.). Засн. навагрудскім кашталянам, чл. мальтыйскага ордэна М.У.Юдзіцкім, які завяшчаў свае маёнткі Баранавічы, Дамашэвічы, Старая Мыш, Сухарэльшчына і Цешаўля калегіуму. Аднак 2 інш. члены мальтыйскага ордэна М.Сяняўскі і Е.Любамірскі распачалі судовы працэс з мэтай скасаваць калегіум і вярнуць маёнткі свайму ордэну. У выніку судовай спрэчкі калегіум працаваў толькі ў 1667—78, 1679—83, 1688 і 1692—93, a пасля канчаткова закрыты. Свайго касцёла езуіты не мелі і выкарыстоўвалі мясц. парафіяльны касцёл. Будынкі калегіума не захаваліся. МЬІШСКІ ЗАМАК. Існаваў y 2-й пал.

16 — 1-й пал. 17 ст. каля в. Старая Мыш (Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) на высокім правым беразе р. Мышанка. Квадратны ў плане (50 х 50 м) замак быў абнесены з У, Пд і 3 земляным валам (шыр. каля 15, выш. 3,5—4 м) і абарончым ровам (шыр. 30, глыб. да 15 м, адхоны берагоў 45°), з Пн ахаваны дрыгвяністым берагам ракі. На земляным вале і паўн. краі замка былі драўляныя сцены з 4 вежамі па вуглах. У 1654 y час вайны Padi з Рэччу Паспалітай 1654— 67 пасля працяглай аблогі замак узяты рус. войскамі і спалены. Літ.. Т к a ч о ў М.А. Замкі і людзі. Мн., 1991. С. 134— 135. М.А.Ткачоў.

Да арт. Мышоўкавыя. Мышоўка лясная.

відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Жывуць y лясной, лесастэпавай і стэпавай зонах, y rapax — да выш. 3000 м. Селяцца ў норах, паваленых дрэвах, пнях. Актыўныя на змярканні і ноччу. Зіму праводзяць y спячцы. На Беларусі 1 від — мышоўка лясная (Sicista letulina). Даўж. цела да 10 см, хваста да 16 см, маса да 28 г. Падобныя да мышэй. Канечнасці пяціпальцыя, заднія падоўжаныя. Здольныя рабіць скачкі даўж. да 4 м. Пераважна расліннаедныя, часам кормяцца дробнымі беспазваночнымі, насякомымі. Нараджаюць да 8 дзіцянят 1— 2 разы за год. Э.Р.Самусенка.

МЬІШСКІ ЕЗУІЦКІ КАЛЁГІУМ Дзейнічаў y 1667—93 (з перапынкамі) y в. Новая Мыш (цяпер y Баранавіцкім

м ы ш ц ы , м y с к y л ы, брганы, якія ажыццяўляюць рухальную функцыю арганізма і яго асобных органаў. Адрозніваюць 2 асн. групы М : папярочнапаласатыя і гладкія. Пад уздзеяннем нерв. імпульсаў валодаюць уласцівасцю скарачальнасці. Сукупнасць гладкіх, папярочнапаласатых і сардэчнай М. утвараюць мышачную сістэму арганізма, якая складае ў чалавека 28—32% ад масы цела (жанчыны) і 35—45% (мужчыны). М. размешчаны пераважна на касцях шкілета (шкілетныя мышцы). Яны ажыццяўляюць перамяшчэнне цела ў прасторы, работу канечнасцей, рух галавы, пазваночніка, міміку, рух вачэй і інш. М. маюць актыўную ч. — цела і пасіўную — сухажылле (для прымацавання М. да касцей шкілета). А. СЛеанцюк.

м ы ш ы ны я, мышападобны. я, м ы ш ы (Muridae), сямейства wiexàкормячых атр. грызуноў. 5 (6) падсям., 100— 120 родаў, больш за 480 відаў. Па-

Да арт. Мышыныя. Мышы 1 — дамавая; 2 — палявая; 3 — жаўтагорлая; 4 — лясная.

шыраны ўсюды. Жывуць y разнастайных прыродных і антрапагенных ландшафтах, y памяшканнях, стагах сена, саломы і інш. Актыўныя на змярканні і ноччу. Шкодзяць збожжавым, лясным і садовым культурам. Удзельнікі цыркуляцыі інфекц. хвароб. 8 відаў y Чырв. кнізе МСАП. На Беларусі 4 роды, 7 відаў (пацукі чорны і шэры; мыш дамавая — Mus musculus; мыш жаўтагорлая — Apodemus flavicollis; мыш лясная — A. silvaticus; мыш-малышка — Micromys minutus; мыш палявая, або жытнік — A. agrarius). Даўж. цсла 5—50 см, хваста да 45 см. Морда выцягнутая, завостраная, вочы і вушы вялікія. Поўсць бурая або шэрая з рыжым ці чорным адценнем. Хвост голы. Кормяцца пераважна насеннем, некат. ўсёедныя. Нараджаюць да 22 дзіцянят, да 10 разоў за год. М. — корм для многіх звяроў, птушак, паўзуноў. Многія віды — аб’ект генетыка-папуляцыйных, фізіял. і эталагічных даследаванняў. Э.Р.Самусенка.

МЫШ’ЙК (лац. Arsenicum), а р с е н і к, As, хімічны элемент V групы перыяд. сістэмы, ат. н. 33, ат. м. 74,9216. У прыродзе адзін стабільны ізатоп 75As. У зямной кары 1,7 • 10‘4% па масе. Трапляецца пераважна ў выглядзе мінералаў (гл. Мыш ’яковыя руды). Як мікраэлемент ёсць y раслінных і жывёльных арганізмах (у арганізме чалавека 0,08— 0,2 мг/кг). Злучэнні М. вядомыя з глыбокай старажытнасці; атрыманне метал. М. прыпісваюць Альбергііу Вялікаму (каля 1250). Лац. назва паходзіць ад грэч. arsin — моцны, рус. — магчыма, ад «мышь» (злучэнні М. яшчэ ў Стараж. Русі выкарыстоўвалі для знішчэння мышэй i пацукоў). Вядома некалькі алатропных мадыфікацый М.; найб. устойлівая — метал. ці шэры М. (a = -As). Кампактны шэры М. мае выгляд серабрыстага буйнакрышт. металу, шчыльн.

5740 кг/м3, пры 615 °С узганяецца, плавіцца (tM 817 °С) пры ціску пары 3,7 МПа. У вільготным паветры і пры награванні лёгка акісляецца. Узаемадзейнічае з канцэнтраванымі азотнай і сернай к-тамі, з галагенамі (утварае лятучыя трыгалагеніды AsHal,, a з фторам і пентафтарыд AsFj). Пры сплауленні з металамі ўгварае арсеніды, са шчолачамі — арсін AsHj і арсенаты (гл. таксама Мыш ’яку злучэнні). Метал. М. атрымліваюць аднаўленнем сэсквіаксіду As20 3 вугалем, ачышчаюць сублімацыяй Элементарны М. выкарыстоўваюць як дабаўку да сплаваў на аснове медзі, свінцу і волава, асабліва чысты — для сінтэзу і легіравання паўправадніковых матэрыялаў. Літ.: Популярная бнблнотека хнмнческмх алементов. 3 нзд. М., 1983. Кн. 1. С. 428.

МЫШ’ЯКАРГАНІЧНЫЯ ЗЛУЧЙННІ, хімічныя злучэнні, y малекулах якіх ёсць сувязь мыш’як — вуглярод (As—С). Сінтэзаваны ў 1760 Л. Кадэ дэ Гасікурам. Найпрасцейшыя М.з. — арганаарсіны з агульнай ф-лай RnAsH3_n (R— арган. радыкал, п=1—3) — вадкасці (метыларсін CHjAsH^ — газ), раствараюцца ў арган. растваральніках, устойлівыя пры награванні. 3 інш. М.з. найб. даследаваныя алкіл- і арыларсонавыя к-ты агульнай ф- іы RAs(0)(OH)2, крышт. рэчывы, добра раствараюцца ў вадзе і этаноле. Выкарыстоўваюць М.з. як лек. сродкі (напр., асарсол З-ацэтаміна-4-гідроксіфеніларсонавая к-та процісіфілісны сродак), рэа-

генты ў аналіт. хіміі. Многія М.з. і іх вытворныя атрутныя рэчывы (напр., а дом сіт , л ю і-

МЭБЛЕВАЯ

55

зіт ).

м ы ш ’я к б в ы

к а л ч а д Ан

, тое,

Ш ТО

арсенапірыт.

М Ы Ш ’Я К бвЫ Я РЎДЫ, прыродныя мінер. ўтварэнні, якія выкарыстоўваюцца ў прам-сці для здабычы мыш ’яку. У прыродзе вядома больш за 120 мінералаў мыш’яку, гал. з іх арсенапірыт (да 46% As, часта з прымессю золата), лёлінгіт (да 72,8% As), рэальгар (да 70,1 % As) і аўрыпігмент (да 61% As). Пераважна мыш’як здабываюць спадарожна з поліметал. руд y комплексе з золатам, серабром, свінцом, меддзю, кобальтам, волавам і інш. Паходжанне эндагеннае (гідратэрмальнае, метасаматычнае). Радовішчы ў Расіі, ЗША, Швецыі, Мексіцы, Японіі, Балівіі і інш.

лю для жылых і грамадскіх памяшканняў. У гарадах Беларусі 16— 17 ст. мэблю выраблялі спец. цэхі. Многія багатыя людзі прывозілі яе з Францыі, Германіі, Польшчы, Фінляндыі і інш. краін. Паводле іх узораў бел. майстры-ўмельцы выраблялі мэблевыя гарнітуры для магнатаў, y т.л. для абсталявання Нясвіжскага замка, Гомельскага, Жыліцкага і інш. палацаў. У пач. 20 ст. ў вялікіх гарадах Беларусі працавалі спец. майстэрні, фабрыкі, y т.л. ў Бабруйску мэблевая, Мінская сталярная.

У 1998 y Рэспубліцы Беларусь дзейнічала 311 прадпрыемстваў і вытв-сцей М.п., на якіх вырабляецца мэбля самага рознага прызначэння: бытавая, дзіцячая, кухонная, для ўстаноў асветы, офісаў і інш. М.п. развіта ва ўсіх абласцях

М Ы Ш ’ЯКЎ ЗЛУЧЙННІ, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць мыш ’як. Найб. шырока выкарыстоўваюць аксіды і халькагеніды мыш’яку, арсеніды і шматлікія мыш ’якарганічныя злучэнні. М ы ш ’ я к у а к с і д ы — злучэнні мыш’яку з кіслародам. Сэсквіаксід (мыш’яковісты ангідрыд ці белы мыш ’як) As20 3 — белае цвёрдае рэчыва. Пры растварэнні ў вадзе ўтварае не вылучаныя ў свабодным стане ортамыш ’яковістую H 3A s03 і металамыш’яковістую HAsOj к-ты; пры ўзаемадзеянні са шчолачамі ўтварае арсеніт ы . Тэхн. атрымліваюйь акісляльным абпалам сульфідных мінералаў мыш’яку. Выкарыстоўваюць для атрымання мыііі’яку і яго злучэнняў, кансервавання скуры і футра, y вытв-сці агттычнага шкла, як інсектыцыд і некратызавальны лек. сродак. Аксід мыш’яку(У), ці мыш’яковы ангідрыд ASj O j — бясколерныя крышталі. Пры награванні раскладаецца на As20 3 і кісларод. Добра раствараецца ў вадзе, угварае ортамыш’яковую к-ту H3As0 4, солі якой наз. а р сен ат ам і. Выкарыстоўваюць як гербіцыд, антысептык для прамочвання драўніны. М ы ш ’ я к у г і д р ы д (арсін, мыш’яковісты вадарод) AsH3 — газ без колеру і паху (часам мае часночны пах, абумоўлены наяўнасцю прадуктаў частковага акіслення AsH3). Пры т-ры каля 500 °С раскладаецца. Выкарыстоўваюць для атрымання мыш’яку высокай чысціні, легіравання паўправадніковых матэрыялаў мыш’яком. Мыш'яку х а л ь к а г е н і д ы , злучэнні мыш ’яку з серай — сульфіды As,S3 (y прыродзе — мінерал аўр ы п ігм ен т ), Às4S4 (мінерал р за а ьга р ), As4S3 (мінерал дымарфіт) i As2S5, з селенам — селеніды As,Se3 і Às4Se4, з тэлурам — тэлурыд ASjTe3. Усе халькагеніды, акрамя As2Sj (аморфнае рэчыва аранжавага колеру, крышталізуецца пад высокім ціскам), крышт. рэчывы. Устойлівыя ў паветры, не раствараюцца ў вадзе, добра раствараюцца ў растворах шчолачаў. As2S3, As2Se3 i As2Te3 — паўп р авад н ікі. Атрымліваюць сплаўленнем элементаў y вакууме ці інертным асяроддзі. Выкарыстоўваюць як кампаненты халькагеніднага шкла, для вырабу валаконных святлаводаў y інфрачырв. вобласці спектра і інш. Усе растваральныя ў вадзе і слабакіслым асяроддзі (напр., страўнікавы сок) М.з. надзвычай атрутныя; злучэнні As(III) больш атрутныя за злучэнні As(V), асабліва небяспечныя AsHj j As20 3. ГДК мыш’яку і М.з. y паветры (у пераліку на мыш’як) 0,5 м г/м 3, для AsH3— 0 , 1 м г/м 3. А .П . Ч арнякова.

МбБЛЕВАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна дрэваапрацоўчай прамысловасці, прадпрыемствы якой выпускаюць мэб-

Да арт. Мэблевая прачысловаснь Цэх мяккай мэблі М інскай мэблевай фабрыкі.

Д а арт. Мэблевая прамысловасць. Гатовая прадукцыя Полацкай мэблевай фабрыкі.

рэспублікі. Сярод найбуйнейшых прадпрыемстваў Мінская мэблевая ф-ка імя Дзімітрова, КалГнкавіцкі мэблевы камбінат, Жлобінская мэблевая ф-ка, мэблевая ф-ка № 2 y Бабруйску, Сіняўская, Ружанская, Кобрынская мэблевая ф-кі. Мэблю вырабляюць таксама ў Вілейцы, Віцебску, Глуску, Крычаве, Паставах, Полацку, Слоніме, Слуцку, Шклове і ў інш. гарадах. У апошнія гады ствараюцца і сумесныя прадпрыемствы (напр., бел.-чэш. прадпрыемс~ва «Мостэдэн»), мэблю выпускаюць таксама камерцыйныя прадпрыемствы. У

МЭБЛЯ

56

1997 бел. прадпрыемствы паставілі на экспарт мэблі на суму каля 240 тыс. долараў. М.п. найб. развіта y ЗША, ФРГ, Францыі, Вялікабрытаніі, італіі, Фінляндыі, Польшчы, Чэхіі, Расіі. П.І.Рогач. МФБЛЯ (франц. meuble ад лац. mobilis рухомы), прадметы для абсталявання інтэр’ераў і адкрытых прастораў, ства-

■

1: % :;4

Да арт. Мэбля. А .Ш .Б у л ь . Шафа. 2-я пал.

17 ст. Францыя.

рэння камфортных умоў для працы і адпачынку; галіна дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва і мастацкага канструявання. Тыпалагічна падзяляецца паводле эксплуатацыйных прыкмет (для жылля, грамадскіх будынкаў, гар. асяроддзя, трансп. сродкаў), функцыян. £4

J -.J

прызначэння (для сядзення, ляжання, корпусная, функцыян. плоскасці, камбінаваная), канструктыўных асаблівасцей (рухомая, убудаваная, навясная), узроставых катэгорый насельніцтва, тыпаў грамадскіх будынкаў (універсальная, шматфункцыянальная). У ліку асн. патрабаванняў да М. — трываласць, эксплуатацыйная надзейнасць, модульная камбінаторнасць формаўтварэння, трансфармаванасць, тэхналагічнасць апрацоўкі і аздаблення паверхняў, эстэтычнасць дызайнерскага вырашэння (вобразная выразнасць, улік нац. традыцый і сац,гіст. -заканамернасцей, сінтэз мастайтва М. і архітэктуры, індывід. праява асобы аўтара ці заказчыка, рацыянальнасць формы, адпаведнасць модзе, колеравае вырашэнне). М. адлюстроўвае сац.-быт. ўклад насельніцтва, яго эстэт. ідэалы і нац. традыцыі, разам з аб’ёмна-арх. вырашэннем утварае стылявыя асаблівасці асяроддзя. У ліку маст. сродкаў М. — канстр. і аддзелачныя матэрыялы (дрэва, метал, пластмасы, скура, мэблевадэкар. тканіны), фактура, тэкстура, колер.

3 часоў Стараж. Егіпта вядомы табурэты, куфры, троны, ложа з разьбой і рэльефнымі ўстаўкамі. Ант. драўляная і бронзавая М. вылучалася яснасцю форм, спалучэннем прамых і выгнутых брусоў (стулы, ложкі, нізкія сталы, крэслы з геам. арнаментам і «звярынымі» матывамі). Сярэдневяковай М. ўласцівы масіўныя, трывалыя формы крэслаў, шафаў, ложкаў, сталоў, упрыгожаных арх. разьбой (аркі, нервюры), геам. і расл. арнаментам. Для стараж.-рус. М. характэрны лаканічныя па формах лавы, куфры, сталы, табурэты з разнастайнай разьбой і размалёўкай. Арыгічальныя формы нізкай, часта выгнутай М. з паліраванага дрэва, лаку склаліся ў краінах Азіі. У эпоху Адраджэння зацвярджаецца М. з рамна-філянговай канструкцыяй, якая будавалася паводпе ордэрнай архітэктуры, арганічна ўваходзіла ў грамадскі і жылы інтэр’ер. Двух’ярусныя шафы, кабінеты са скрынкамі на падстоллі, касапанкі (куфры са спінкай і падлакотнікамі для сядзення), касоне (куфры-скрынкі, упрыгожаныя пазалотай, размалёўкай і інш.), ложкі з балдахінамі, крэслы, упрыгожаныя арх. матывамі, жывапісам, рэльефамі; арнаментальная або выяўл. інтарсія звязвала М. з архітэктурай інтэр’ера. Парадная М. барока, ракако, класіцызму, ампіру з каштоўнай фанероўкай, разьбой, пазалотай маркетры, бронз. накладкамі, літымі дэталямі (сталы, шафы, буфеты, кабінеты, сакратэры,

стулы, крэслы, канапы) утварала гарнітуры стацыянарных і перасоўных прадметаў. У ліку майстроў, якія стваралі свой стыль М.: сям’я Жакоб, А.Ш.Буль, Ж.А.Рызенер, Д.Ронтген (Францыя), Т.Чыпендэйл, Дж.Хеплуайт, Т.Ш эратан (Вялікабрытанія). У Расіі М. часта стваралі архітэктары В.В Растрэлі, Ч.Камерон, Дж.Кварэнгі, А.Вараніхін, К.Росі. М. ракако і бідэрмеера, англ. і галандская М. 17— 18 ст. імкнулася да камфортнасці, зручнасці, што парушала традыц яе сувязь з палацавымі рытуаламі. У 19 ст. поруч з эклектычнай М. y гіст. стылях з’явіліся новыя тыпы масавай

Да арт. Мэбля. Крэсла. Пач. 20 ст. Майсгар X м е л ь з г.п. Мір Гродзенскай вобл. практычнай М. (гнуткая «венская* М ). Стыль мадэрн на мяжы 19— 20 ст. увёў цякучыя лініі, вытанчаную фактуру (інкрустацыя шклом і керамікай, накладкі з паліраванага металу) і садзейнічаў аблягчэнню М., утварэнню новых рацыянальнмх форм (Х.ван дэ Велдэ ў Бельгіі, Ч.Р Макінташ y Шатландыі). Пашырэнне ў 20 ст. функцыяналізму спрыяла пошукам лаканічных форм і яснай тэктонікі М., выкарыстанню новых матэрыялаў (стальныя трубы і палосы, клеяная драўніна), распрацоўцы ўбудаванай, секцыйнай, зборнаразборнай і трансфармаванай М. для жылых пакояў, кухняў, кантор, банкаў, школ і інш. дызайнерскія метады яе праектавання. М. распрацоўвалі вербунды, Баўгауз, Вышэйшыя

маст.-тэхн. майстэрні ў Маскве, буйнейшыя архітэктары (Ле Карбюзье, В.Гропіус, М.Броер, Л.МІс ван дэр Роэ, А.Ролчанка, Л Лісіцкі, У.Татлін і інш ). Развіццё арганічнай архітэктуры, вывучэнне нац. традыцый стымулявалі распрацоўку ўзораў найб. простай, зручнай М., якая адпавядала мясц. умовам (Ф Л .Райт y ЗША, А.Аалта ў Фінляндыі, А.Якабсен y Даніі). Асн. канструкцыйна-маст. асаблівасці сучаснай М. — макс. зручнасць, функцыянальнасць, прастата, часам эклектычнасць. У многіх мясцовасцях (Паволжа, Прыкарпацце, паўд. Польшча, Брэтань) захоўваюцца нар. традыцыі вытв-сці і ўпрыгожання М.

ку, в. Лахва Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. выраблялі М., плеценую з лазы, характар дэкору якой y канцы 19 — пач. 20 ст. вызначаўся рысамі стылю мадэрн. У 1920—30-я г. з’явілася секцыйная, камбінаваная, спецыялізаваная М. У 1950—60-я г. самаробная М. практычна выйшла з ужытку. Прадпрыемствы мэблевай прамысловасці ствараюць масавыя камплекты і унікальныя гарнітуры паводле матываў традыц. нар. М , узораў вядучых мэблевых фірм свету. Спецыялістаў па маст. праектаванні і канструяванні мэблі рыхтуюць Бел.

AM і Бел. тэхнал. ун-т. Сярод вядучых спецыялістаў y галіне дызайну М. — І.Харламаў, У.Макарэвіч, У.Гераўкер і інш. Літ:. К е с Д. Стшш мебелн. Будапешт, 1979; М м г а л ь С.П. Основы проектнровання мебелн. Львов, 1989; Б а р т а ш е в н ч А.А., Б о г у ш В.Д. Конструнрованне мебелн. Мн., 1998. Л.Я.Дзягілеў, Я.М.Сахута.

Да арт. Мэбля. Г. Г о л е й н. Канапа «Мэрылін». 1981. На Беларусі нешматлікія і простыя прадметы абсталявання жылля феад. эпохі выконвалі чыста утылітарныя функцыі (услон, тапчан, ёмістасці для захоўвання быт. рэчаў, калыска, лава, паліца, палок і інш.). М. рабілі самі гаспадары ці мясц. майстры-саматужнікі. У 14—16 ст. М. палацаў і замкаў вызначалася масіўнасцю, прастатой прысадзістых форм. У аздабленні былі пашыраны нізкарэльефная разьба геам. і расл. характару, таніроўка ў цёмна-карычневы колер, паліраванне, акоўка. У 17—18 ст. пад уплывам барока М. набыла больш вытанчаныя формы. Яе аздаблялі высокарэльефнай і ажурнай разьбой расл. характару, размалёўкай. У многіх бел. гарадах працавалі цэхі майстроў-мэбельшчыкаў. У 2-й пал. 17 ст. бел. разьбяры і майстры-мэбельшчыкі Д.Паўлаў, П.Тарасаў, І.Дракула, К.Міхайлаў і інш. працавалі ў Маскве, дзе выраблялі для палацаў і храмаў шафы, крэслы, стапы, куфэркі, аздобленыя разьбой, размалёўкай, абіўкай аксамііам, акоўкай. 3 канца 18 ст. пад уплывам класіцызму формы і дэкор М. сталі больш спакойнымі і ўраўнаважанымі. Шырока ўжываліся тачэннс, запачэнне, абіўка тканінамі, метал. літыя накладкі ў выглядзе маскаронаў, звярыных лап і інш. Нярэдка М. аздаблялі інкрустацыяй і мазаікай. Была пашырана садовапаркавая чыгунная М., зробленая на чыгуналіцейных з-дах. М. небагатых сядзіб і rap. жылля вызначалася большай Прастатой, часта фарбавалася ў адзін колер (часцей y зялёны). У канцы 19 ст. нар. М. стала больш разнастайнай, пашырыліся сталы на ножках, куфры, шафы, канапы, ложкі, падвясныя паліцы, шафкі для посуду. Аздаблялі М. такарнымі накладкамі, прапілоўкай, разМалёўкай і інш. Павялічылася колькасць рамеснікаў-мэбельшчыкаў, y многіх гарадах і мястэчках працавалі майстэрні, y Бабруйску — мэблевая ф-ка, y Гомелі, Магілёве, Давыд-Гарад-

м эй

57

МФЙДЖАР (Major) Джон (н. 29.3.1943, г. Мертан, Вялікабрытанія), брытанскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў Ін-т банкіраў. У 1965— 19 банкаўскі служачы. 3 1979 дэп. палаты абшчын парламента ад Кансерватыўнай партыі. 3 1986 дзярж. міністр сац. забеспячэння, з 1987 ген. сакратар мін-ва фінансаў, з

Дж.Мэйджар.

МЭЁ (Мауо) Пітэр Джон (н. 16.2.1944, Лондан), англійскі мовазнавец-славіст. Д-р філалогіі (1982). Скончыў Бірмін- ліп. 1989 міністр замежных спраў, з гемскі ун-т (1966). У 1969—97 выклад- кастр. 1989 міністр фінансаў. У 1990— чык Шэфілдскага ун-та, з 1998 — ун-та 97 прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі і ліг. Эксетэр. Чл. Англа-беларускага тава- дэр Кансерватыўнай партыі. Працягваў рыства ў Вялікабрытаніі. Даследуе лек- y асноўным паліт. курс М.Тэтчэр, але з сікаграфію, марфалогію і сінтаксіс бел. іншым вырашэннем сац.-эканам. пыі рус. моў. Аўтар «Граматыкі беларускай танняў (прыватызацыя дзярж. прадпрымовы» (1976), раздзела «Беларуская мо- емстваў, павышэнне падаткаў і інш.). ва» ў калект. манаграфіі «Славянскія Дамогся ратыфікацыі ў Вялікабрытаніі мовы» (1993), шматлікіх артыкулаў па Маастрыхцкага дагавора 1992. пытаннях бел. мовы і л-ры, рэцэнзій на бел. мовазнаўчыя даследаванні, падруч- МЙЙДЗІ ІСІН, «Р э с т a ў р a ц ы я нікі, слоўнікі. У 1979—88 рэдактар «The М э й д з і», буржуазная рэвалюцыя ў Journal of Byelorussian Studies» («Часопіс Японіі ў 1867—4)8. З’явілася вынікам беларускіх даследаванняў»), з 1989 — сац.-эканам. крызісу ў Японіі ў 1-й пал. слав. аддзела рэфератыўнага бібліягр. 19 ст., пасля прымусовага «адкрыцця» даведніка «Modern Language Studies» краіны замежнымі дзяржавамі. Ажыц(«Сучасныя лінгвістычныя даследаван- цяўлялася ў выглядзе руху за аднаўленні»), Т.М.Суша. не ўлады імператара і скасавання ўлады МЭЙ (May) Уолтэр (н. 1912, г. Брай- сёгунаў з дома Такугава. Рух М.і. узначалілі самураі паўд.-зах. княстваў, якія тан, Вялікабрытанія), англійскі паэт і перакладчык. Працаваў мастаком, нас- выступалі за перабудову Японіі на аснове дасягненняў еўрап. культуры і тэхтаўнікам, рэдактарам-стылістам газ. «Маскоўскія навіны» (на англ. мове). нікі. 3.1.1868 яны абвясцілі пра скасаДрукуецца з 1950-х г. Перакладае з рус. ванне сёгуната і перадачу ўсёй улады і бел. моў. Першыя пераклады з бел. імператару Муцухіта (дэвіз яго кіравання «Мэйдзі» — «Асвячонае кіраванне», мовы апублікаваў y 1968. Укладальнік і перакладчык анталогіі сучаснай бела- адсюль назва). У маі 1868 сёгун Кэйкі рускай паэзіі «Цудоўны край Беларусі» капітуляваў, a войскі імператара занялі (М., 1976). У яго перакладзе на англ. сталіну Эда (з 1868 Токіо). У 1870—80-я мову выйшлі творы Я.Купалы «Вершы» г. ажыццёўлены шэраг сац.-эканам. пе(М., 1982) і «Песня сонцу» (Мн., 1982), раўтварэнняў, якія ліквідавалі феад. сісЯ.Коласа «На прасторах жыцця» (М., тэму і спрыялі развіццю капіталіст. ад1982) і «Голас зямлі» (Мн., 1982), носін: ліквідаваны рамесныя цэхі М.Танка «Конь і леў» (Мн., 1975), «Бы- (1868), скасавана саслоўная сістэма ліна пра касмічнае падарожжа Мураша (1872), абвешчана свабодная купляБадзіні» (Мн., 1982) і «Палаючы факел» продаж зямлі (1872) і інш. Літ.: Л е ш е н к о Н.Ф. «Революцня Мэй(Мн., 1986) і інш. Аўтар арт. «Самацве- дзн» в работах японскнх нсторнков-маркснсты паэзіі» (1972), дзе разглядае некато- тов. М., 1984. У.У.Куніцкі. рыя асаблівасці творчасці Я.Купалы і Я.Коласа. Ha 6ç_i мову асобныя яго МЭЙ ЛАНЬФАН (23.10.1894, Пекін — 8.8.1961), кітайскі акцёр, рэжысёр, певершы пераклалі Р.Барадулін, А.Вярцінскі, Н.Гілевіч, В.Лукша, С.Панізнік, дагог, тэатр. дзеяч. Вучыўся ў тэатр. вучылішчы ў Пекіне. Вывучаў і выкарысЯ.Семяжон, У.Шахавец і інш. тоўваў прыёмы т-ра кунцюй, танц. масТ в Бел. пер. — Позняе жніво. Мн., 1982; тацтва Танскай эпохі. 3 1909 y трупе У кн.: Табе, Беларусь. Мн., 1968; У кн.: Семяжон Я. Сем цудаў свету. Мн., 1977. «Фулянь» пры тэатр. вучылішчы, з 1949 Літ:. С е м я ж о н Я. Беларуская паэзія ў y Т-ры пекінскай муз. драмы. 3 1951 англійскіх перакладах / / Далягляды, 78. Мн., дырэктар Акадэміі т-ра традыц. муз.

1978.

58_________________МЭЛАРЫ драмы. Майстар пераўвасаблення. Выконваў жаночыя ролі, y якіх дакладна перадаваў псіхалогію, паводзіны, знешняе аблічча сцэнічных гераінь. У 1910-я г. стварыў новыя віды «спектакля ў сучасных касцюмах» і спектакля ў стараж. касцюмах на класічныя сюжэты. Тв.: Рус. пер. — Сорок лет на сцене. М.,

Найб. развіта жывёлагадоўля. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, свіней. Птушкагадоўля. М. займае 1-е месца ў ЗША па зборах бульбы. Агародніцтва і садоўніцтва. Вытв-сць электраэнергіі 3,2 млрд. кВт • гадз (1997). Лесанарыхтоўкі (хвоя, елка, піхта), дрэваапр. і цэлюлозна-папяровая прам-сць. Здабыча пяску, жвіру, буд. каменю, торфу, цэм. сыравіны. Развіты суднабудаванне, гар-

1963.

М&ЛАРЫ (Malory) Томас [каля 1417, Уорыкшыр, Вялікабрытанія — 14(?).3.

1471], англійскі пісьменнік. Сабраў і апрацаваў сюжэты шматлікіх легенд, паданняў, раманаў пра караля Артура і рыцараў Круглага стала, на іх аснове стварыў рыцарскую эпапею «Смерць Артура» (1469), y якой паказаў крушзнне феад. рыцарства, адлюстраваў настроі эпохі Стогадовай (1337— 1453) і Пунсовай і Белай ружы (1455—85) войнаў. Блізкі да гіст. хронік раман М. паўплываў на развіццё англ. прозы. Тв:. Рус. пер. — Смерть Артура. Кн. 1—3. М., 1991.

Тв' Рус. пер. — Соч. T. 1—3. М., 1991; Отсеченная голова: Романы. Мн., 1995. Е.А.Лявонава.

Літ:. М о р г о н А.Л. От Мэлорн до Элнота. М., 1970.

МЭН (Maine), заліў Атлантычнага ак., на паўд.-ўсх. узбярэжжы ЗША і Канады. Абмежаваны паўастравамі Новая Шатландыя на ПнУ і Кейп-Код на ПдЗ. Пл. 95 тыс. км2. Глыб. да 227 м. Берагі моцна парэзаныя. На ПнУ — зал. Фанды, y якім вышыня паўсутачных прыліваў да 18 м (найб. ў Сусв. ак.). Асн. парты: Бостан, Портсмут і Портленд (3LÛA), Сент-Джон (Канада). МЭН (Maine), гістарычная вобласць на ПнЗ Францыі. На яе тэр. дэпартаменты Маен, Орн, Эр і Луар, Сарта, часткова Луар і Шэр. Пл. 16 тыс. км2. Нас. каля 1,5 млн. чал. (1997). Гал. горад — ЛеМан. Займае ўзвышшы Перш і Нармандскае, плато Бос, навакольныя раўніны. Клімат умераны, вільготны. Прам-сць: харч. (масла, сыр камамбэр, інш. малочньм прадукты), тэкст., гарбарнаабутковая. Горад Ле-Ман — цэнтр аўтамабіле- і авіябудавання. Выраб карункаў і саф’яну. Здабыча азбесту. У сельскай гаспадарцы пераважае жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла, свінні, коні). Вырошчваюць збожжа, цукр. буракі, фуражныя культуры. Вінаградарства і садоўніцтва. Транспарт чыг. і аўтамабільны. МЭН (Maine), штат на Пн Атлантычнага ўзбярэжжа ЗША, y Новай Англіі, каля мяжы з Канадай. Пл. 86 тыс. км2. Нас. 1242 тыс. чал., y т.л. гарадскога ка"" 80% (1997). Адм. цэнтр — г. Агаста; найб. горад, прамысл. цэнтр і порт — Портленд. Б. ч. тэрыторыі занята адгор’ямі Апалачаў (выш. да 1606 м). Клімат умераны вільготны. Сярэдняя т-ра студз. на ўзбярэжжы каля 5 °С, ліп.

15— 18 °С. Ападкаў каля 1000 мм за год. Больш за 50% тэр. ўкрыта хвойнымі лясамі. Шмат азёр і парожыстых рэк. С.-г. ўгоддзі займаюць каля 1,3 млн. га.

выкладала філасофію ў Оксфардскім ун-це і Каралеўскім каледжы мастацтваў y Лондане. Як пісьменніца фарміравалася пад уплывам філасофіі экзістэнцыялізму (кн. «Сартр — рамантычны рацыяналіст», 1953). Вядомасць прынёс першы раман «Пад сеткай» (1954). У раманах «Звон» (1958), «Адсечаная галава» (1961), «Дзікая ружа» (1962), «Чорны прынц» (1972), «Мора, мора» (1978), «Вучань філосафа» (1983) і інш. філас. і маральна-этычныя праблемы: свабоды і наканаванасці, жыцця і смерці, чалавека і яго веры. Звярталася і да гісторыка-паліт. тэматыкі (раман «Чырвонае і зялёнае», 1965). Аўтар філас.-эстэт. прац «Пра ўзвышанае і прыгожае» (1959), «Экзістэнцыялісты і містыкі: Нататкі пра раман новай утылітарнай эпохі» (1970), п’ес, інсцэніровак. Яе творы насычаны літ. рэмінісцэнцыямі, спалучаюць псіхалагізм, экспрэсіўнасць, драматызм падзей і характараў з «гатычнымі» элементамі, умоўнасцю, прытчавасцю.

барна-абутковая, тэкст., швейная прам-сць, вытв-сць тэкст. і абутковых машын. Рыбалоўства і рыбакансервавая прам-сць, аквакультура. Турызм. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. МбНДДІК, y беларусаў спосаб сушкі снапоў жыта і пшаніцы на полі. Звычайна М. ставілі з 10 снапоў: да вертыкальна пастаўленага снапа пад нахілам прыстаўлялі 4 снапы, потым — яшчэ 4 y прамежкі, апошнім — дзесятым — накрывалі М. Сцёблы з калоссем гэтага снапа заломвалі каля перавясла, каб атрымалася «веер-шапка». Яна засцерагала астатнія снапы ад дажджу і мацавала М. У добрае надвор’е «шапку» здымалі, каб зерне ў снапах хутчэй прасохла. У некат. рэгіёнах М. называлі бабкамі. Л.І.Мінько.

МЭР (франц. maire, англ. mayor ад лац. major большы, старшы), вышэйшая службовая асоба ў муніцыпалітэтах ЗІІІА, Вялікабрытаніі, Францыі і шэрагу інш. дзяржаў. У Расіі пасады М. ўведзены з 1991 y Маскве, Санкт-Пецярбургу і інш. гарадах. Выбіраецца муніцыпалітэтам, непасрэдна насельніцтвам, y некаторых краінах назначаецца або зацвярджаецца цэнтр. урадам. мФРДАК (Murdoch) Айрыс (15.7.1919, Дублін — 8.2.1999), англійская пісьменніца. Скончыла Оксфардскі (1942) і Кембрыджскі (1948) ун-ты. У 1952—67

МЙРЫ БЭРД ЗЯМЛЙ (Marie Byrd Land), частка тэр. Зах. Антарктыды, паміж шэльфавым ледавіком Роса на 3 і Зямлёй Элсуарта на У. Большая ч. тэрыторыі — паверхня ледавіковага плато, на якім пераважаюць вяршыні 1000— 1500 м. Таўшчыня ледавіковага покрыва 1000—2000 м, y некаторых месцах дасягае 4000 м. Ложа ледавіка месцамі знаходзіцца ніжэй узр. м. на 500— 1500 м Трайлгйоцца месцы, дзе лёд запаўняе ўпадзіны, дно якіх знаходзіцца ніжэй узр. м. на 2000 м і больш. Каля ўзбярэжжа над ледавіковай паверхняй узвышаюцца нунатакі і горныя хрыбты (Эдсел-Форд, Хал-Флад, Эгзэк’ютыў-Каміты і інш.) выш. да 3000— 4000 м. Найб. высокая вяршыня — г. Сідлі ў хр. Эгзек’ютыў-Каміты. Адкрыта амер. экспедыцыяй Р.Бэрда ў 1929. Названа ў імя жонкі нач. экспедыцыі. У 1957— 12 дзейнічала навук. станцыя 3LLIA Бэрд. мФРЫ ЛЕНД (Maryland), штат на Атлантычным узбярэжжы ЗША, па абодвух берагах Чэсапікскага заліва. Пл.

27,5 тыс. км2. Нас. 5094,3 тыс. чал., y т.л. больш за 85% гарадскога (1997). Адм. ц. — г. Анапаліс, найб. горад, прамысл. цэнтр і порт — Балтымар. На

У берагавая нізіна, y цэнтры плато Підмант (да 400 м), на 3 Апалачы (выш. да 1024 м). Клімат умераны, вільготны. Сярэдняя т-ра студз. 2—3 °С, ліп. 25— 27 °С. Ападкаў больш за 1000 мм за год. На схілах Апалачаў захаваліся лісцевыя лясы. Найб. развіта прам-сць: чорная і каляровая металургія, машынабудаванне (у т.л. аўтазборачнае і суднабудаванне), радыёэлектронная, эл.-тэхн., авіяракетная, хім., нафтахім., харч., паліграф., швейная; выраб металаканструкцый. Вытв-сць электраэнергіі 44,6 млрд. кВт • гадз (1997). Здабыча буд. каменю, цэм. сыравіны, пяску і жвіру. У сельскай гаспадарцы пераважае жывёлагадоўля. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, свіней. Птушкагадоўля. Агародніцтва. Цяплічныя гаспадаркі. Вырошчванне coi і кукурузы. Лесанарыхтоўкі. Рыбалоўства. Турызм. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. М&ГА, актыўны, дзейнасны бок чалавечай свядомасці, прадугадванне ў ёй вынікаў, на дасягненне якіх накіраваны дзеянні. Як ідэальны ўнутрана-пабуджальны матыў М. накіроўвае і рэгулюе свядомую дзейнасць чалавека, надае ёй паслядоўнасць, сістэмнасць. М. можа стаць дзейнаснай. калі яна знаходзіцца ў адпаведнасці з аб’ектыўнымі законамі, рэальнымі магчымасцямі асяроддзя, самога суб’екта і сродкамі, неабходнымі для яе рэалізацыі. М., сродкі і вынікі яе рэалізацыі ўзаемазвязаны, іх- адносіны з’яўляюцца асаблівай формай прычынных адносін, характэрных для сферы асэнсаванай мэтанакіраванай дзейнасці (гл. Мэтазгоднасць). Адрозніваюць канкрэтную, абстрактную і фармальную М., a таксама прыватную, блізкую, непасрэдную, канчатковую (напр., Арыстоцель тлумачыў М. як канчатковую прычыну быцця). Тлумачэнне з’яў прыроды з дапамогай М. і мэтазгоднасці А.І.Галаўнёў. наз. тэлеалогіяй. МЭТАЗГ0ДНАСЦБ, адпаведнасць з’явы (працэсу) пэўнаму (адносна завершанаму) стану, матэрыяльная ці ідэальная мадэль якога прадстаўляецца ў якасці мэты. Спецыфічна праяўляецца ў арган. свеце, грамадскіх сістэмах, дзеяннях чалавека. Паняцце «M.» генетычна звязана з мэтамеркаваннем як сутнасным элементам чалавечай дзейнасці, які характарызуе мысліцельныя працэсы і прадметную яго дзейнасць. Дзеянні чалавека, якія адпавядаюць нейкай Ma­ lle, мэтазгодныя ў шырокім сэнсе слова. У больш вузкім сэнсе мэтазгодна Ta­ r n дзейнасць, што адпавядае ўмовам дадзенага моманту і агульнаму кірунку развіцця, заснаванаму на веданні грамадскіх законаў і патрэб развіцця. М. арганічна разглядаецца як прыстасаванасць арганізмаў да ўмоў існавання, накіраванасць працэсаў развіцця жывых сістэм, якая вызначаецца ўзаемадзеяннем знешніх і ўнутр. умоў, актыўнасцю арганізмаў. Паводле Ч.Дарвіна, адносная М. жывых арганізмаў — вынік натуральнага адбору, y ходзе якога назапашваюцца і замацоўваюцца карысныя

для арганізмаў адзнакі. Тэлеалогія пашырае М. на ўсю прыроду і разглядае развіццё ўсяго існуючага як ажыццяўленне загадзя прадугледжанага плана — руху да ўстаноўленай, зададзенай зверху мэты, што пацвярджаецца гарманічнай, мэтазгоднай будовай жывых арганізмаў. У кібернетыцы М. вызначаецца тым, што складаная дынамічная сістэма захоўвае сваю ўстойлівасць дзякуючы наяўнасці адваротнай сувязі — атрыманай інфармацыі пра фактычны стан дзейных органаў сістэмы, іх узаемадзеянні з навакольным асяроддзем, a не ў сілу ўсвядомленага імкнення да якой-н. мэТЫ. А.І.Гапаўнёў. МЙХЭН (Mahan) Альфрэд Таер (27.9.

1840, г. Уэст-Пойнт, штат Нью-Йорк, ЗША — 1.12.1914), амерыканскі ваен.марскі тэарэтык і гісторык. Контр-адмірал (1906). Скончыў ваен.-марскую акадэмію ЗША (1859). Удзельнік грамадз. вайны 1861—65 на баку федэральных сіл (паўночнікаў). У 1886—89 і 1892— 93 прэзідэнт ваен.-марскога каледжа ў г. Ньюпарт. 3 1893 камандаваў крэйсерам, з 1896 y адстаўцы. У час ісп.-амер. вайны 1898 чл. Марскога к-та па стратэгіі. У 1899 член амер. дэлегацыі на 1-й Гаагскай канферэнцыі (гл. Гаагскія канвенцыі). У сваіх творах, y т.л. «Уплыў марской магутнасці на гісторыю, 1660— 1783» (1890), «Марская моц y яе адносінах да вайны 1812» (т. 1—2, 1905), даказваў вырашальнае значэнне перавышаючай марской магутнасці ў сусв.-паліт. канфліктах новага часу, выказваўся за ўзмацненне марскіх узбраенняў ЗША і набыццё імі ваен.-марскіх баз. Тэорыя М. значна паўплывала на знешнюю палітыку і стратэгію ЗША, Германіі, ВялікабрыТаніі і Японіі. МІ03ІКЛ (ад англ. musical музычны, меладычны), музычна-сцэнічны жанр, які спалучае разнастайныя сродкі эстр. і быт. музыкі, драм., харэаграфічнага і опернага мастацтваў. У адрозненне ад аперэты мае скразную пластычную драматургію, уключае вак.-харэаграфічныя ансамблі, можа быць і камедыяй і драмай. Як жанр сфарміраваўся ў 1920— 30-я г. ў ЗША. Яго вытокі ў традыцыях англа-амер. баладнай оперы і муз. камедыі канца 19 — пач. 20 ст. Перыяд росквіту — 1940— 60-я г.: «Аклахома» Р.Роджэрса (1943), «Цалуй мяне, Кэт» К.Портэра (1948), «Мая цудоўная лэдзі» Ф Л оу (1956), «Вестсайдская гісторыя» Л.Бернстайна (1957), «Скрыпач на даху» Дж.Бока і «Хэло, Долі!» Дж.Германа (1964), «Чалавек з Ламанчы» М Л і (1965) і інш. 3 канца 1960-х г. адбываецца крызіс жанру, звязаны з развіццём поп-музыкі і рок-оперы. У той жа час М. пашырыўся ў Еўропе. Вядомы экранізацыі М.: «Старыя на ўборцы хмелю» І.Бажанта, І.Маласека і В.Галы (Чэхаславакія, 1964), «Дзяўчаты з Рашфора» М Леграна (Францыя, 1966), «Смешная дзяўчына» Дж.Стайна (ЗША, 1969), «Олівер» Л.Барта (Вялікабрытанія, 1970) і інш. У М. рас. кампазітараў выкарыстоўваюцца нац. традыцыі муз. т-ра, элементы рок-музыкі, песенныя жанры: «Мой брат іграе на кларнеце» А.Фельцмана (1968), «Вяселле Крачынскага» А Колкера (1973), «Тры мушкецёры» М Дунаеўскага, «Тыль» Г.Гладкова, «Бумбараш»

МЮЛЕР

59

У.Дашкевіча (усе 1974), «Прыгоды Бураціна» A. Рыбнікава (1975) і інш.

Сярод бел. кампазітараў y жанры М. працуюць А.Залётнеў («Валенсіянскія вар’яты» паводле Лопэ дэ Вэгі, 1983; «Дапытлівы слонік» паводле Р.Кіплінга, 1993; «Драўляны рыцар», 1994; «Сцяпан — вялікі пан» паводле А.Вольскага, 1995), А.Мдынані («Мес Менд», 1987), У.Кандрусевіч («Нявеста для Марціна», 1988; «Джулія» паводле С.Моэма, паст. 1990; «Шклянка вады», паст. 1994, усе Мінск; «Залёты» паводле B. Дуніна-Марцінкевіча, паст. 1992, Віцебск), С.Бельцюкоў («Сцяпан — вялікі пан», 1989), А.Будзько («Пітэр Пэн», паст. 1990, Мінск) і інш. МКЬзіК-ХОЛ (англ. music-hall канцэртная зала), від эстраднага тэатра. Праграмы М.-х. складаюцца з невял. нумароў розных жанраў і ўяўляюць сабой муз.-эстр. канцэрты ці тэматычна і сюжэтна цэльныя муз.-эстр. спектаклі (агляды, рэвю). У пач. 18 ст. М.-х. — паказы ў англ. тавернах, дзе шырока выкарыстоўваліся прыёмы фарса, буфанады, гратэску. Адзін з першых М.-х. арганізаваны ў прыгарадзе Лондана (Воксхал). У 1890 y Лондане адкрыты М.-х. «Альгамбра», y аглядах якога выступалі эстр. і цыркавыя артысты. Першапачаткова гэтыя відовішчы прызначаліся для дэмакр. гледача. Паступова для еўрап. і амер. М.-х. стала тыповым захапленне экстравагантнымі сцэн. трукамі, пышнымі відовішчамі (рэвю). У М.-х. розных краін склаліся свае жанравыя асаблівасці: y Францыі і Італіі пераважаюць вакальныя, муз.-інструментальныя і тэлевізійныя формы, y Германіі — моўныя і эстр.-цыркавыя, y 3I1IA — эстр.-вадэвільныя, эксцэнтрычныя з «гёрлс» (girls) y якасці аднаго з вядучых кампанентаў паказу. Сярод майстроў замежных М.-х. Ж.Бейкер, І.Гільбер, К. дэ Мерод, Б.Кларк, Ж.Містэнгет, Э.Піяф, М.Шэвалье. У СССР першы М.-х. адкрыты ў 1923 y маскоўскім садзе «Акварыум». У 1926 пачаў працаваць М.-х. y памяшканні 2-га Дзяржцырка. Да сярэдзіны 1930-х г. М.-х. дзейнічалі ў Ленінградзе, Горкім, Растове-на-Доне, Баку, Таганрогу і інш. У 1960-я г. М.-х. зноў створаны ў Маскве, Ленінградзе і інш. гарадах. Літ.: У в a р о в a Е.Д. Эстрадный театр: мнняатюры, обозрення, мюзнк-холлы (1917— 1945). М., 1983. В.А.Войніч.

МКІЛЕР (Müller) Герман (18.5.1876, г. Мангейм, Германія — 20.3.1931), германскі паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1899 рэдактар с.-д. друкаванага органа «Gôrlitzer Volkszeitung» («Гёрліцкая народная газета»), 3 1906 чл. праўлення, y 1919— 27 адзін са старшынь С.-д. партыі Германіі (СДПГ). У 1916— 18 і 1920—28 дэп. рэйхстага (у 1920—28 адначасова старшыня фракцыі СДПГ y рэйхстагу). У 1919—20 міністр замежных спраў, ад імя Германіі 28.6.1919 падпісаў (разам з міністрам зносін І.Белам) Версальскі

60

МЮЛЕР

мірны дагавор 1919. У сак.—чэрв. 1920 і чэрв. 1928 — сак. 1930 рэйхсканцлер Веймарскай рэспублікі. Выступаў за вырашэнне пытання аб выплаце Германіяй рэпарацый пасля 1-й сусв. вайны (зацвярджэнне закона аб ажыццяўлекні Юнга плана). Аўтар працы «Лістападаўская рэвалюцыя» (1928).

MIÔJIEP (Millier) Іаганес Петэр (14.7.1801, г. Кобленц, Германія — 28.4.1858), нямецкі прыродазнавец, стваральнік школы фізіёлагаў, параўнальнай анатоміі і эмбрыялогіі. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1832). Скончыў Бонскі ун-т (1822). Праф. Бонскага (1830) і Берлінскага (1833) ун-таў. Навук. працы па фізіялогіі ц.н.с. і органаў пачуццяў, параўнальнай анатоміі, эмбрыянальным і постэмбрыянальным развіцці. Апісаў раннія этапы развіцця зародка чалавека; адкрыў і апісаў лічынкавую стадыю ў раснічных чарвей і немертын, канал, які злучае ў зародкаў пазваночных поласці канальцаў перадныркі з ютаакай. М І0ЛЕР (Müller) Карл Алекс (н. 20.4.

1927, г. Базель, Швейцарыя), швейцарскі фізік. Замежны чл. Нац. АН ЗША (1989), Рас. АН (1994). Скончыў Швейц. федэральны тэхнал. ін-т (1950).

К.АМюлер.

П.Мюлер.

У 1963—92 y Цюрыхскай н.-д. лабараторыі фірмы «Інтэрнэшанал бізнес мэшынс», адначасова з 1962 y Цюрыхскім ун-це (з 1970 праф ). Навук. працы па структурных фазавых пераходах, крытычньіх і мультыкрытычных з’явах, даследаванні ферамагн. матэрыялаў пры нізкіх т-рах, звышправоднасці. Адкрыў высокатэмпературную звышправоднасць пры даследаванні керамічных матэрыялаў на аснове лантану (1986). Нобелеўская прэмія 1987 (разам з І.Г.Беднарцам). М.М.КасцюковЫ.

MIÔJIEP (Müller) Паўль Герман (12.1.1899, г. Ольтэн, Швейцарыя — 12.10.1965), швейцарскі хімік. Скончыў Базельскі ун-т (1925). 3 1925 y даследчай лабараторыі фірмы «Гейгі» y г. Базель (з 1946 віцэ-дырэктар). Навук. працы па хім. сродках аховы раслін. Устанавіў, што некат. арган. злучэнні знішчаюць насякомых, але не аказваюць выяўленага дзеяння на расліны і млекакормячых. Выявіў інсектыцыдныя ўлас-

цівасці ДДТ (дусту), распрацаваў метады выкарыстання ДДТ для барацьбы з сыпным тыфам і насякомымі-шкоднікамі сельскай гаспадаркі. Нобелеўская прэмія 1948.

MIÔJIEP (Müller) Софус Ота (24.5.

1846—24.2.1934), дацкі археолаг. У 1892— 1912 дырэктар Нац. музея ў Капенгагене. У 1893—98 праводзіў раскопкі неалітычных помнікаў Даніі (к’екенмедынгаў), распрацаваў перыядызацыю бронзавага веку Даніі. Удасканаліў тэхніку правядзення археал. раскопак. Аўтар прац па дагістарычных культурах Еўропы.

MIÔJIEP (Müller) Фрыц (31.3.1821, г. Віндзішгольцгаўзен, каля г. Эрфурт, Германія — 21.5.1897), нямецкі заолаг і эмбрыёлаг, адзін з аўтараў біягенетычнага закону. Скончыў Берлінскі (1844) і Грайфсвальдскі (1849) ун-ты. 3 1856 праф. шэрагу навуч. устаноў y Бразіліі, y 1876—91 y Нац. музеі ў Рыо-дэ-Жанейра. Навук. працы па эмбрыялогіі і экалогіі беспазваночных, y т.л. мімікрыі. Высветліў заканамерныя сувязі паміж індывід. і гіст. развіццём жывёл; выкарыстоўваў даныя эмбрыялогіі для пабудовы радаслоўнага дрэва, абгрунтаваў існаванне рэкапітуляцыі, пацвердзіў і развіў многія палажэнні дарвінізму. МЮЛЕРЫЁЗ, інвазійная хвароба авечак, коз і некат. дзікіх жвачных жывёл (ласі, казулі, алені, лані, Муфлоны, сарны і інш.), якая выклікаецца воласападобнай нематодай Мюлера, што паразітуе ў лёгкіх. Сустракаецца ў Еўропе, Азіі, Амерыцы і Аўстраліі, часцей y летне-асенні перыяд. Жывёлы заражаюцца пры заглынанні з травой інвазійных лічынак нематоды (разам з малюскамі — прамежкавымі гаспадарамі або пасля выхаду з іх), якія з цёкам лімфы і крыві заносяцца ў лёгкія, выспяваюць і адкладваюць яйцы. 3 яец выходзяць лічынкі, заглынаюцца з макротай і выдаляюцца з фекаліямі. Цячэнне часцей хранічнае. Развіваюцца бранхіты, бронхапнеўманія (часам з ацёкам), схудненне, маладняк адстае ў росце і развіцці. Пры значнай інвазіі жывёлы гінуць. МІ0ЛБГАЙМ (Mülheim), горад на 3 Германіі, зямля Паўн. Рэйн-Вестфалія, на р. Рур. Гар. правы з 1846. 177 тыс. ж.

(1991). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Адзін з цэнтраў цяжкай прам-сці. Прам-сць: чорная металургія (з-ды канцэрнаў «Цісен», «Рэйншталь»), прыладабудаванне, эл.-тэхн., атамнае энергамашынабудаванне, дакладнай механікі і оптыкі, цэм., хім., лёгкая, харчовая. М Ю -М Е30НЫ , тое, што мюоны. М І0НСТЭР (Münster), горад y паўнзах. ч. Германіі, зямля Паўн. РэйнВестфалія. 264 тыс. ж. (1992). Прыстань на канале Дортмунд— Эмс. Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: с.-г. і горнае машынабудаванне, цэм., фарфоравая, тэкст., харчасмакавая. Ун-т (з 1780). Музей мастацтва- і гісторыі культуры зямлі Паўн. Рэйн-Вестфалія. Арх. помнікі 12— 18 ст.

Горад сфарміраваўся вакол епіскапскай рэзідэнцыі (з 794). У 12 ст. атрымаў гар. права, з 14 ст. член Гапзы. У 1534— 35 горадам кіравалі пратэстанты-анабаптысты (гл. Мюнстэрская кпмуна). У Трыццацігадовую вайну 1618— 48 М. — месца пасяджэнняў (з 1643) мірнага кангрэса, y яго гар. ратушы падпісаны Вестфальскі мір 1648. У 1661 гар. самакіраванне скасаваў епіскап. У 1803 епіскапства секулярызавана (у 1821 адноўлена), яго землі i М. адышлі да Прусіі, y 1807 да Вял. герцагства Берг, y 1810 да Францыі. У 1816— 1945 М. — цэнтр прускай прав. Вестфалія. У гады 2-й сусв. вайны разбураны на 90%, пасля вайны стары горад адноўлены. У.Я.Калаткоў (гісторыя).

МІ0НСТЭРСКАЯ КАМЎНА, панаванне ў 1534—35 пратэстантаў-онабалілыстаў y г. Мюнстэр (Вестфалія); уздым рэв. падзей y Германіі пасля паражэння Сялянскай еаішы 1524—25. Пасля перамогі прыхільнікаў Рэфармацыі ў Мюнстэры (1533) і выгнання адтуль князяепіскапа ў Мюнстэры сканцэнтраваліся анабаптысты і з інш. гарадоў Вестфаліі і Нідэрландаў. У лют. 1534 яны на чале з Янам Матысам і Іаанам Лейдэнскім атрымалі большасць y магістраце’ і фактычна захапілі ўладу ў горадзе. Мюнстэр яны абвясцілі «Новым Іерусалімам», г.зн. цэнтрам «Царства боскага», якое, паводле пропаведзі Яна Матыса, павінна быць усталявана на зямлі мячом «праведных». Ва ўмовах аблогі войскамі епіскапа анабаптысты правялі ў горадзе шэраг пераўтварэнняў (падпарадкаванне майстроў-рамеснікаў гар. абшчыне ў справе арганізацыі вытв-сці і выкананні заказаў, канфіскацыя золата, серабра і каштоўных рэчаў на апульную карысць, скасаванне грошай і ўвядзенне натуральнага абмену, улік прадуктаў спажывання, наладжванне агульных трапез і інш.). Пасля гібелі ў баі Яна Матыса (5.4.1534) І.Лейдэнскі распусціў магістрат і стварыў савет «12 апосталаў», a потым устанавіў асабістую дыктатуру тэакратычнага тыпу і быў абвешчаны царом Новага Сіёна (Мюнстэра) і будучым уладыкам усяго свету. Блакіраваная праціўнікам, М.к. пасля працяглай гераічнай абароны пала. Яе ўцалелыя дзеячы, y т.л. Іаан Лейдэнскі, пасля катаванняў пакараны смерцю. У Я Ка.шткоў.

МІ0НСТЭРСКІ УНІВЕРСІТ0Т, навучальная ўстанова ў Германіі. Засн. ў 1780 як ун-т. 3 1818 Акадэмія філасофіі і тэалогіі, з 1902 ун-т, з 1907 ун-т Мюнстэра. У 1997/98 навуч. г. каля 45 тыс. студэнтаў; ф-ты: каталіцкай тэалогіі, пратэстанцкай тэалогіі, юрыд., філас., гісторыі і філасофіі, эканомікі і сац. навук, мед. (у т.л. стаматалогія), матэматыкі і прыродазнаўчых дысцйплін, псіхалогіі, адукацыі, фізікі, хіміі, біялогіі, фізкультуры, ням. мовы і л-ры, класічных і нееўрап. моў, мастацтва, y т.л. падрыхтоўка настаўнікаў; ф-ты вывучэння Германіі, Вялікабрытаніі і інш. краін. У складзе ун-та ін-ты, б-кі, y т.л. універсітэцкая (больш за 1,5 млн. тамоў) і інстытуцкія (1 млн. 655 тыс. тамоў); мінералагічны, геалагічны, археалагічны музеі. В М.Навумчык.

МЙНХГАЎЗЕН (Münchhausen) Карл Фрьшрых Іеранім, барон фон (11.5.

1720, г. Бодэнвердэр, Германія — 22.2.

1797), нямецкі падарожнік, пісьменнік, з імем якога звязаны цыкл твораў прыгодніцкай літаратуры, т.зв. Мюнхгаўзіяда. 3 ніжнесаксонскага стараж.-дваранскага роду. 3 14 гадоў паж пры двары герцага Браўншвайга. У канцы 1737 разам з прынцам А.У.Браўншвайгскім прыбыў y Расію. У 1739—50 (фармальна да 1754—55) служыў y Кірасірскім яго імператарскай высокасці гасудара вял. кн. Пятра Фёдаравіча палку. Удзельнік 2 рус.-тур. кампаній, ротмістр (1750). Вярнуўшыся на радзіму, атрымаў вядомасць як апавядальнік анекдотаў, ваен., вандроўных і паляўнічых прыгод; за свае фантаст. гісторыі празваны баронам-манюкам. У 1781 — 83 ананімна апублікаваў свае падарожныя і інш. гісторыі ў час. «Vademecum ftir lustige Leute» («Падарожнік дпя вясёлых людзей»), У 1786 ням. пісьменнік Р.Э.Распэ выдаў y Оксфардзе англамоўную версію прыгод М., тады ж яе пераклаў на ням. мову і дапоўніў Г.А Бюргер. Персанаж шэрагу драм, раманаў, кінафільмаў. Ў 1994 y Бодэнвердэры ўстаноўлены помнік-фантан М. (скульпт. Б.Штырнберг). На бел. мову «Прыгоды Мюнхгаўзена» (паводле Распэ) пера-: клаў В.Вольскі (1955).

яўл. мастацтваў. Дзярж. вышэйшая муз. школа, кансерваторыя. Оперныя фестывалі (з 1875). Фестываль піва. Штогадовыя прамысл. кірмашы. Турызм. Упершыню згадваецца ў пач. 12 ст. Вырас з паселішча Муніхен («каля манахаў»), У 1158 атрымаў ад Генрыха Льва rap. права. У 1255— 1918 рэзідэнцыя Вітзльсбахаў. 3 16 ст. значны культ. цэнтр. Пры герцагу Максіміляне Баварскім [1597— 1651] стаў цэнтрам каталіцызму ў Германіі (у 1609 y М. засн. антыпратэстанцкая Каталіцкая ліга). У час войнаў за аўстр. і ісп. спадчыны акупіраваны аўстр. войскамі (1705— 15, 1742— 44). У 1806— 1918 сталіца каралеўства Баварыя. У 1841 y М. пабудаваны першы ў Германіі лакаматыў. У ліст. 1918 y горадзе абвешчана Баварская рэспубліка, потым Баварская (Мюнхенская) сав. рэспубліка (існавала 7.4—2.5.1919), y ліст.

1923 адбыўся гітлераўскі, або «піўны путч». Месца заключэння Мюнхенскага пагаднення 1938. 8.11.1939 тут здзейснены няўдалы замах на А.Гітлера. У 2-ю сусв. вайну ў М. дзейнічала антыфаш група супраціўлення «Белая ружа* (1943), бамбардзіроўкамі 1943— 45 раз-

Літ.: К а п н т о н о в A Незабвенный барон / / Родмна. 1992. № 10.

MIÔHXEH (München), горад на ПдУ Германіі, y перадгор’ях Альпаў, на р. Ізар. Адм. ц. зямлі Баварыя. 1,2 млн. ж., y агламерацыі Вял. Мюнхен — каля 2 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. 2 міжнар. аэрапорты. Важны прамысл., гандл.-фін., навук. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: эл.-тэхн., радыёэлектронная, оптыка-мех., агульнае і трансп. машынабудаванне, y т.л. аўта-, лакаматыва- і авіябудаванне, ваенная, хім., паліграф., трыкат., харчовая. Піваварэнне. Метрапалітэн. Мюнхенскі універсітэт. Баварская AH і Акадэмія вы-

Да арт. Мюнхен. Комплекс збудаванняў для XX Алімпійскіх гульняў. 1968— 72. бурана амцль палавіна горада. 3 1950 тут існаваў Ін-т па вывучэнні гісторыі і культуры СССР (сярод супрацоўнікаў быў У Сядура), які вылаваў і « Беларускі зборнік». У 1972 месца правядзення XX летніх Алімп. гульняў. Стары горад са шчыльнай забудовай уздоўж р. Ізар. Гар. цэнтр, падзелены на 4 кварталы вуліцамі, перакрыжаванымі на Марыенплац, y 13 ст. быў абнесены сценамі (захаваліся вароты 14 ст.). 3 1791 гар. ўмацаванні знесены і ў 18— 19 ст. пабудаваны рэгулярныя прыгарады з шырокімі вуліцамі, барочнымі і класіцыстычнымі будынкамі. Пасля

МЮНХЕНСКАЕ___________ 61 1871 выраслі новыя кварталы і прамысл. раё'ны. М. моцна пашкоджаны ў 2-ю сусв. вайну. Сучаснае аблічча вызначаецца суседствам рознастылявых пабудоў з будынкамі з бетону і шкла. Сярод помнікаў архітэктуры: готыкі — царква Фраўэнкірхе (1271, 1466—92), старая ратуша (1310, 1470— 80, арх. абодвух І.Ганггофер), царква Святога Духа (1327); рэнесансу — рэзідэнцыя герцагаў (капя 1560) з антыкварыумам і паркамі; барока — цэрквы Санкт-М іхаэль-кірхе (1583— 97, Ф.Сустрыс), Тэатынеркірхе (1663— 1767, А.Барэлі, Э.Цукалі, Ф.Юовілье), езуіцкі калегіум (1585— 97), палацы Німфенбург (1663— 1728), Шляйсгайм (1701— 27), архіепіскапскі (1733— 37), Амаліенбург (1734— 39, Юовілье); класіцызму — палац прынца Карла (1803— 11), Нац. т-р (1811— 18, абодва К.фон Фішэр, адноўлены ў 1823— 25), брама Перамогі (1843—52, Ф.Гертнер), пабудовы Л. фон Кленцэ', неаготыкі — Новая ратуша (1867— 1908, Г.І. фон Гаўберысер), музеі Баварскі нац. (1894—99, Г.Зейдль), Нямецкі (1903— 25, паводле праекта О. фон Мілера); сучаснай архітэктуры — комплекс збудаванняў для XX АлімпійскЫ летніх гульняў (1968— 72, паводле праекта Г.Беніша, Ф.Ота і ін ш ), прадпрыемства BMW (1970— 73, арх. К.Ш ванцэр). Гіомнікі: Максіміляну I (1830— 39, арх. Кленцэ, скульпт. Б.Торвальдсен), «Баварыя» (1844— 50, Л.Ш вантлер), «Вітэльсбахскі фантан» (1895, А.Гільдэбранд) і інш. Музеі: Баварскія дзяржаўныя зборы карцін, Баварскі нац., Нямецкі, этнаграфічны, Гліптатэка і інш. У.Я. Калаткоў (гісторыя).

MIÔHXEHCKAE ПАГАДНЁННЕ 1938 п а Ч э х а с л а в а к і і . Заключана 29 вер., падпісана 30 вер. ў г. Мюнхен (Германія) на канферэнцыі кіраўнікоў урадаў фаш. Германіі (А.Гітлер) і Італіі (Б.Мусаліні), Вялікабрытаніі (Н.Чэмберлен), Францыі (Э.Даладзье). Было вынікам прэтэнзій Германіі на Судэцкую вобл. Чэхаславакіі (яе ўрад не быў запрошаны на канферэнцыю), населеную пераважна немцамі, і палітыкі «прымірэння» з Германіяй Вялікабрытаніі і Францыі перад 2-й сусв. вайной. Пасля аншлюсу Аўстрыі (сак. 1938) урад Гітлера пачаў рыхтаваць захоп Чэхаславакіі. Ён падштурхнуў сваіх прыхільні-

62____________МЮНХЕНСКАЯ каў генлейнаўцаў (судэтанямецкую партыю, лідэры К.Генлейн і інш.) высунуць патрабаванні поўнай аўтаноміі Судэцкай вобл. і правядзення там плебісцыту па яе самавызначэнні. Гэта абвастрыла адносіны судэцкіх немцаў з урадам Чэхаславакіі (Судэцкі крызіс). У сярэдзіне мая пачалося перамяшчэнне герм. войск да мяжы з Чэхаславакіяй. Урад апошняй 20 мая абвясціў частковую мабілізацыю. Зах. саюзнікі Чэхаславакіі Вялікабрытанія і Францыя, імкнучыся ўрэгуляваць свае адносіны з Германіяй, настойвалі на прыняцці патрабаванняў генлейнаўцаў. Пасля некалькіх дыпламат. місій, y т.л. сустрэч Чэмберлена з Гітлерам 15 і 22 вер., і па просьбе Мусаліні Гітлер пагадзіўся абмеркаваць чэхаславацкае пытанне на канферэнцыі ў Мюнхене. Паводле М.п. Чэхаславакія пад націскам Вялікабрытаніі і Францыі на працягу 10 дзён (1 — 10 кастр.) мусіла перадаць Германіі Судэцкую вобл. з усімі наяўнымі там збудаваннямі (каля 'Д насельніцтва, амаль 'Д тэрыторыі, палавіна цяжкай прам-сці, значныя ваен. ўмацаванні). М.п. наблізіла акупацыю герм. войскамі ўсёй Чэхаславакіі (сак. 1939) і развязванне 2-й сусв. вайны Германіяй. 30 вер. падпісана таксама англа-германская дэкларацыя 1938 аб ненападзенні. Пасля вайны Судэцкая вобл. вернута Чэхаславакіі. Канчаткова юрыд. нязначнасць М.п. замацавана паводле дагавора паміж Чэхаславакіяй і ФРГ ад 11.12.1973. Літ.: Документы по мстормн мюнхенского сговора, 1937— 1939. М., 1979; Мюнхен — преддверне войны: (Нст. очеркн). М., 1988; Б о р н с о в А.Ю. Мюнхенская трагедня: (Размышлення спустя полвека). М., 1988; Т е й л о р Т На путн к Мюнхену: Пер. с англ. / / От Мюнхена до Токнйского залнва: Взгляд с Запада на трагмч. страннцы нсторнн второй мнровой войны. М., 1992; Ш н р е р У. Капктуляцвя в Мюнхене: Пер. с англ. / / Там жа. У.Я.Калаткоў.

МКЬНХЕНСКАЯ ПІНАКАТЙКА, гл. ў арт. Баварскія дзяржаўныя зборы карцін.

MIÔHXEHCKI УНІВЕРСІТ^Т, адзін са старэйшых і буйнейшых ун-таў Германіі. Засн. ў 1472 y г. Інгальштат герцагам Людвігам. У 1800 пераведзены ў Ландсгут, з 1826 y г. Мюнхен. У 1997/98 навуч. г. каля 60 тыс. студэнтаў; ф-ты: каталіцкай тэалогіі, пратэстанцкай тэалогіі, юрыд., прамысл. эканомікі, паліт. эканоміі, лясной гаспадаркі, мед. (у т.л. стаматалогія), вет., гісторыі мастацтва, філасофіі, тэорыі навук, статыстыкі, псіхалогіі і педагогікі, антрапалогіі, моў і л-р, сац. навук, матэматыкі, фізікі, хіміі і фармакалогіі, біялогіі, навук аб Зямлі. У складзе ун-та н.-д. лабараторыі, цэнтры, ін-ты, y т.л. лабараторыя ядз. фізікі, цэнтры лінгвістычных даследаванняў, па вывучэнні Японіі, малекулярнай біялогіі, ін-т педагогікі. Б-кі: універсітэцкая (2,5 млн. тамоў), ф-таў (3 млн. тамоў). Астр. і геафіз. абсерваторыі, бат. сад. В.М.Навумчык.

МЮНЦ (Müntz) Іаган Генрых (1727, г. Мюльгаўзен, Германія — 1798), мастак-пейзажыст, падарожнік. У 1760-я г. жыў y Лондане, вандраваў па Італіі (1762, 1785), Грэцыі (1763), Галандыі (1772). У 1780-я г. ў Рэчы Паспалітай, дзе ў званні маёра служыў y пляменніка караля, падскарбія ВКЛ С.Панятоўскага. Па вайск. і гасп. заданнях ездзіў па Украіне, Маддове і Беларусі, рабіў замалёўкі гарадоў, замкаў, вёсак, тыпаў насельніцтва, пісаў пейзажы. Адначасова вёў падарожныя нататкі. У 1783 па дарозе з Украіны ў Літву рабіў на Беларусі замалёўкі палескіх вёсак, Белавежскай пушчы. Апісаў умовы мясц. гаспадарання, адзначыў, што палескія балоты прьшатныя для меліярацыі на ўзор Галандыі. Даў характарыстыку жыхароў; «Мясцовыя насельнікі ўвогуле людзі дабрадушныя, добрыя патрыёты, яны ладна складзены і моцныя на работу». 3 1792 працаваў y Каселі ў курфюрста гесенскага. В.С.Пазднякоў. М І0Н Ц Э Р (Müntzer, Münzer) Томас (каля 1490, г. Штольберг, Германія — 27.5.1525), рэлігійны дзеяч, адзін з ідэолагаў Рэфармацыі і кіраўнікоў Сялянскай вайньі 1524— 25 y Германіі. Вучыўся ва ун-тах Лейпцыга і Франкфурта-на-Одэры. Адзін з найб. адукаваных тагачасных ням. тэолагаў. 3 1518 прыхільнік М Лютэра. Паводле яго рэкамендацыі ў 1520—21 быў святаром y г. Цвікаў (Саксонія), дзе зблізіўся з сектай анабаптыстаў, але ідэйна разышоўся з лютэранамі. У 1521 наведаў Чэхію, y т.л. Прагу, дзе прапаведаваў радыкальную Рэфармацыю (т.зв. «Пражская адозва») і абвясціў сябе прыхільнікам вучэння Я.Гуса. 3 1523 святар y г. Альштэт (Цюрынгія), дзе арганізаваў «Саюз выбраных» — тайнае т-ва, якое мела на мэце звяржэнне ўлады князёў; канчаткова адышоў ад супрацоўніцтва з лютэранамі. Выступаў супраць «мёртвай літары» царк. вучэння, развіваў уяўленне пра ўнутр. веру, якая дазваляе мысліць і дзейнічаць y адпаведнасці з божым прадвызначэннем. Гал. задачу Рэфармацыі разумеў y абвяшчэнні блізкага сац,паліт. перавароту, які павінен быць здзейснены масай сялян і rap. беднякоў. Прапагандаваў ідэю ўстанаўпення «царства божага на зямлі», адмаўляў прыватныя інтарэсы, але выступаў за ўмацаванне дробнасялянскай працоўнай уласнасці. У час Сял. вайны з лют.— сак. 1525 кіраваў паўстанцамі Цюрынгіі, спрабаваў стварыць y Мюльгаўзене адзіны цэнтр кіраўніцтва вайной. Пасля паражэння свайго атрада 15.5.1525 каля г. Франкенгаўзен трапіў y палон і пакараны смерцю. Літ:. Н в о н н н Ю.Е. «Вся власть должна быть отдана простому народу» / / Н жнвы памятью столетмй: Очеркм о вождях нар. двнженнй в средневековой Европе. Мн., 1987; Л a з a р е в B.B. Становленне фнлософского сознання нового временя. М., 1987; Р е в у н е н к о в a Н.В. Ренессансное свободомыслне н ндеологмя Реформацнн. М., 1988. В.Р.Языковіч.

М Ю 0Н ІЙ , м е з о н і й, вадародападобная сістэма, якая складаецца з дадатнага мюона (ц+) і электрона. Хім. сімвал Mu. Mae хім. ўласцівасці, аналагічныя ўласцівасцям атама вадарода. Утвараецца ў ортастане са спінам 1 (спіны р і электрона паралельныя) ці ў парастане са спінам 0 (спіны антыпаралельныя), рознасць энергій паміж якімі роўная 3 ■ 10‘6 эВ; паміж імі магчымы пераходы з выпрамяненнем частаты 4463,16 МГц. Актыўна ўступае ў хім. рэакцыі, характэрныя для атама вадарода. Скорасць рэакцыі вызначаецца па частаце прэцэсіі спіна ў магн. полі (гл. Мезонная хімія).

М Ю 0Н Ы , м ю - м е з о н ы , нестабільныя зараджаныя элементарныя часціцы, якія маюць спін %, час жыцця 2,2 10"6 с і масу прыкладна ў 207 разоў большую за масу электрона; адносяцца да лептонаў. Адмоўна зараджаны (р-) і дадатна зараджаны (р+) М. з’яўляюцца антычасціцамі адзін аднаго. Эксперыментальна выяўлены ў касм. праменях амер. фізікамі К.Андэрсанам і С.Недэрмаерам (1936— 37). Асн. крыніцы М. — распад піонаў і каонаў (гл. Мезоны), якія інтэнсіўна нараджаюцца пры сутыкненцдх адропаў, працэс нараджэння пар р“ р+ фатонамі высокіх энергій, распады гіперонаў, «зачараваных» часціц і інш. Па сваіх уласцівасцях ва ўсіх вядомых узаемадзеяннях р ' паводзіць сябе аналагічна электрону, ад якога адрозніваецца толькі масай (р — е-універсальнасць). Слабае ўзаемадзеянне М. выклікае іх распад на электрон (ці пазітрон) і адпаведнае нейтрына, што вызначае час жыцця М. y вакууме. У рэчыве павольныя М. страчваюць днер гію на іанізацыю атамаў і могуць спыняцца. Пры гэтым р ' прыцягваецца ядром атама і ўтвараецца мезчатам, a р+ далучае да сябе электрон і ўтвараецца мюонііі. І.С.Сацункевіч.

МЮРАТ (Murat) Іаахім (25.3.1767, г. Лабастыд-Мюра, Францыя — 13.10.1815), французскі ваен. і дзярж. дзеяч. Маршал Францыі (1804), герцаг Бергскі і Клеўскі (1806). Кароль Неапалітанскага каралеўства пад імем Іаахім-Напалеон (1808— 15]. У франц. арміі з 1787. Вызначыўся пры задушэнні мяцяжу раялістаў y 1795, y Італьянскім (1796—97) і Егіпедкім (1798—99) паходах Напалеона I, садзейнічаў захопу ім улады ў Францыі. Удзельнік усіх Напалеонаўскіх войнаў. У час вайны 1812 супраць Расіі камандаваў кав. корпусам, удзельнічаў y баях каля Астроўна, Смаленска, с. Таруціна, Барадзінскай бітве 1812. Пасля ад’езду Напалеона 1 y Францыю (5.12.1812) да студз. 1813 камандаваў рэшткамі «вялікай арміі»; на баку Напалеона ўдзельнічаў y бітвах пры Дрэздэне і Лейпцыгу. У студз. 1814 заключыў тайны саюз з Аўстрыяй і Вялікабрытаніяй з мэтай захаваць неапалітанскі прастол, але яго дамаганні адхіліў Венскі кангрэс 1814— 15. У перыяд « Ста дзён» выступіў на баку Напалеона I, быў разбіты- ў Італіі і ўцёк на в-аў Корсіка. Каб вярнуць сабе прастол, на чале невял. атрада высадзіўся на Пд Італіі, але схоплены аўстрыйцамі і па прыгаворы ваен. суда расстраляны. Літ:. Т ю л a р Ж. Мюрат, нлн Пробужденме нацнн: Пер. с фр. М., 1993.

МКЬРДАЛЬ (Myrdal) Альва (31.1.1902, г. Упсала, Швецыя — 1.2.1986), шведскі грамадскі дзеяч, сацыёлаг. Скончыла Стакгольмскі ун-т (1924). 3 1932 член С.-д. партыі. У 1936— 48 дырэктар засн. ёю сац.-пед. семінара (Пед. ін-та дашкольнага навучання) y Стакгольме.

3 1956 пасол y Індыі, Бірме і на Цэйлоне. У 1962—72 кіраўнік швед. дэлегацыі на Жэнеўскай канферэнцыі па раззбраенні. У 1966—72 міністр па пытаннях раззбраення. Аўтар прац «Крызіс y праблеме насельніцтва» (1934; y сааўт. з

Т.Мюнцэр.

АМюрдаль.

мужам Г.Мюрдалем), «Гульня ў раззбраенне: як Злучаныя Штаты і Расія раздуваюць гонку ўзбраенняў» (1977) і інш. Нобелеўская прэмія міру 1982 (разам з A.Гарсія Роблесам). мк Ьр д а л ь

(Myrdal) Гунар Карл (6.12.1898; Густафс, ,Швецыя — 17.5.1987), шведскі эканаміст і сацыёлаг. Чл. Шведскай каралеўскай АН. Д-р эканам. н. (1927). Ганаровы д-р больш як 30 еўрап. і амер. ун-таў. Скончыў Стакгольмскі ун-т (1923), з 1931 прафесар. У 1945—47 міністр гандлю, y 1947—57 ген. сакратар Эканам. камісіі ААН для Еўропы. Заснавальнік і дырэктар Ін-та даследаванняў сусв. эканомікі пры Стакгольмскім ун-це (з 1961). Навук. працы па пытаннях міжнар. эканам. адносін, тэорыі грошай і эканам. дынамікі, дэмаграфічнай палітыкі, узаемазалежнасці эканам., сац., прававых і культ.-маральных фактараў развіцця. Даследаваў міжрасавыя адносіны і становішча чарнаскурага насельніцтва ЗША («Амерыканская дылема: гіегрыцянская праблема і сучасная дэ\:акратыя», т. 1—2, 1944), сац.-эканам. гіраблемы слабаразвітых краін Паўд.-Усх. Азіі («Азіяцкая драма: даследаванне беднасці народаў», 1968). Нобелеўская прэмія 1974 (разам з Ф.Хайекам). Тв:. Рус. пер. — Мнровая экономнка: Пробл. н перспектввы. М., 1958; Современные проблемы «третьего мнра». М., 1972.

МЮРЫД (араб. які шукае, імкнецца; перан. — вучань), y мусульманскіх краінах чалавек, які жадае прысвяціць сябе ісламу, авалодаць асновамі містычнага вучэння суфізму. Паводле канонаў мюрыдызму М. выбірае сабе настаўніка і падначальваецца яго волі, спавядаецца і каецца перад ім. МЮРЫДЫЗМ, умоўны тэрмін для абазначэння рэліг.-містычнай плыні ў

ісламе, пашыранай на Паўд. Каўказе ў 19 ст. У аснове М. прынцыпы, выпрацаваныя ідэолагамі суфізму ў 12— 14 ст., якія ўключалі ідэю роўнасці людзей перад богам y замагільным жыцці, культ беднасці, заклікі да самаадрачэння, самаўніжэння. Гал. ў М. была ідэя джыхаду (газавату) — вайны супраць каланіяльнай палітыкі рус. царызму ў 1820—60-я г. і супраць мусульман, якія былі на баку «няверных» або ўхіляліся ад удзелу ў газаваце. Правадыры гэтай барацьбы імамы Газі-Магамед, Гамзат-

Г.Мюрдаль.

А.Мюсэ.

бек і Шаміль ставілі сваёй мэтай стварэнне імамата — ісламскай тэакратычнай дзяржавы, жыццё ў якой строга рэгламентавалася шарыятам, барацьба з «нявернымі» абвяшчалася гал. умовай рэліг. самаўдасканалення. Тым, хто загінуў за справу ісламу, абяцалася выратаванне.і вечнае шчасце. Вял. роля ў імамаце належала мюрыдам, найб. адданым паплечнікам імама, выхаваным y нянавісці да «няверных». Ідэі М. нацыяналісты выкарыстоўвалі на Каўказе ў 1918—21 і пазней. м к Ьр ы ц (Miiritz), возера ў Германіі, самае вял. ў Мекленбургскім паазер’і. Пл. 117 км2. Глы б/33 м. Катлавіна ледавіковага паходжання. Размешчана паміж градамі марэн, злучана пратокамі з суседнімі азёрамі (Плаўэр-Зе і інш.). Сцёк y р. Гафель. Суднаходства, рыбалоўства. Арніталагічны запаведнік (засн. ў 1931) — месца гнездавання жураўлёў, трапляюцца лебедзь-шыпун, арлан-белахвост, скапа і інш. На паўн. беразе — г. Варэн. МЮС& (Musset) Альфрэд дэ (11.12.

1810, Парыж — 2.5.1857), французскі пісьменнік. Чл. Франц. акадэміі (з 1852). Вывучаў медыцыну, права. У 1828—30 належаў да гуртка рамантыкаў «Сенакль» на чале з В.Гюго. Дэбютаваў кн. рамант. паэм «Іспанскія і італьянскія аповесці» (1830). У зб. драм. твораў «Спектакль y крэсле» (1832, y т.л. паэмах «Намуна», «Вусны і чаша»), паэме «Рала» (1833) узмацніліся крытыцызм і іронія, абумоўленая расчараваннем М. ў рамант. ідэалах. У цыкле лірычных паэм «Ночы» (1835) матывы самоты, тугі, пакут. Раман «Споведзь сына веку» (1836) — узор аналіт. псіхалагізму. Схільнасцю да камерных, асабістых тэм, вольнай фантазіяй, натуральнасцю і жывасцю мовы, майстэрствам псіхал.

МЯГКОВА________________ 63 характарыстык адметныя яго п’есы «Венецыянская ноч» (1830), «Над каханнем не жартуюць» і «Ларэнцача» (абедзве 1834), навелы «Эмеліна» (1837), «Фрэдэрык і Бернерэта» і «Марго» (абедзве 1838) і інш. Аўтар вершаванай сатыры «Закон аб друку» (1835), літ.-крытычных артыкулаў. На бел. мову яго верш «Зорка» пераклаў А.Дудар. Тв.: Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1— 2. М., 1957; Нсповедь сына века: Роман. Новеллы. Пьесы. М-, 1988. С.Дз.Мшіюковіч.

МЮ ШФІК, М y ш ф і к (сапр. І с м а і л з а д э Мікаіл Кадыр аглы; 5.6.1908, Баку — 12.3.1939), азербайджанскі паэт; адзін з пачынальнікаў азерб. сав. паэзіі. Скончыў пед. ін-т (Баку, 1931). У 1939 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны пасмяротна. Друкаваўся з 1926. У зб-ках паэзіі «Вятры» (1930), «Галасы дня», «Сярод буравых» (абодва 1932), «Вершы», «Шэнгюль, ІІІунгюль і Менгюль» (абодва 1934), «Скала» (1935) і інш. рамантыка рэвалюцыі, героіка барацьбы за сацыяліст. абнаўленне жыцця. Лірыка М. эмацыянальна вобразная, музычная. На бел. мову асобныя творы М. пераклаў М.Чарняўскі. Тв:. Рус. пер. — Разбнтый саз: Стнхя н поэма. Баку, 1968.

МЯГК0ВА Людміла Міхайлаўна (н.

26.4.1929, С.-Пецярбург), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Засл. дз. маст. Беларусі (1977). Жонка У.С Мурахвера. Скончыла Ленінградскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча імя В.Мухінай (1959). 3 1959 на шклозаводзе «Нёман» (з 1973 гал. мастак). Працуе ў галіне маст. шкла. Творы вылучаюцца багаццем пластычных і колеравых вырашэнняў, стылізацьмй класіцыстычных форм і дэкораў, выяўл. вобразнасцю; выразнымі сілуэтнымі лініямі пасудзін. Аўтар набораў «Квахтуха» (1964), «Народны» (1966), «Бурштын» (1971), «Юбілейны» (1972), «Птушыны двор» (1980), кампазіцый «Казка «Царэўна Жаба» (1971), «Вясна» (1975), «Фанфары», «Ляціце галубы» (абедзве 1977), «Вецер» (1981), «Кветкі на асфальце» (1983), «Вечна жывым», «Партызанская вясна», «Кветкі лугавыя» (усе

Л.Мягкова. Кветкі лугавыя. 1984.

64

МЯГКОЎ

1984), «Жыццё перамагае», «Беражыце мір» (абедзве 1985), «Веснавая песня»; «Ёлкі», «Дэкаданс», «Ахвяры» (усе 1989), «Перазвон» (1989—99), «Рэнесанс» (1990), «Антык» (1992—99), «Тайга» (1993), «Туманная раніца», «Асноўныя колеры», «Іней» (усе 1999), сервізаў «Чырвона-белы» (1982), «Беларускі» (1986), «Манастырскі» (1989), ваз, дэкар. графінаў, бутляў і інш. Сярэбраны медаль AM СССР (1990). М.М.Яніцкая. МЯГК0Ў Андрэй Васілевіч (н. 8.7.1938, С.-Пецярбург), расійскі акцёр. Засл. арт. Расіі (1976). Нар. арт. Расіі (1986). Скончыў Ленінградскі хіміка-тэхнал. ін-т (1961), Школу-студыю МХАТ (1965). 3 1965 y маскоўскім т-ры «Сучаснік», з 1977 y МХАТ (з 1989 імя А.Чэхава). Стварае вобразы тонкай псіхалагічнай распрацоўкі, афарбаваныя мяккім гумарам і іроніяй: Рэпецілаў («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Вайніцкі, Трыгорын, Кулыгін («Дзядзька Ваня», «Чайка», «Тры сястры» А.Чэхава), Барон («На дне» М.Горкага), Валерый («Мішаў юбілей» А.Гельмана і Р.Нельсана) і інш. 3 1965 здымаецца ў кіно. Сярод фільмаў: «Браты Карамазавы» (1969), «Іронія лёсу, ці 3 лёгкай парай!» (1975, Дзярж. прэмія СССР 1977), «Службовы раман» (1977, Дзярж. прэмія Расіі 1979), «Летаргія» (1983), «Пасляслоўе» (1984), «Ад зарплаты да зарплаты» (1985), «Апошняя дарога» (1986), «Кантракт са смерцю» (1999) і інш. МЯГЎНЫ, вёска ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., каля аўтадарогі Паставы— Лынтупы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Паставы, 277 км ад Віцебска. 298 ж., 99 двароў (1999). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Капліца. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. МЯДЗВЁДЖАЕ ВЎХА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Дзіванна. МЯДЗВЁДЖАЕ ВЎШКА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Талакнянка. МЯДЗВЁДЖАЯ ЦЫБЎЛЯ, кветкавая расліна, тое, што чарамша. МЯДЗВЁДЖЫЯ АСТРАВЫ, архіпелаг з 6 астравоў (Крастоўскі, Лявонцьева, Чатырохсталбавы, Пушкарова, Лысава і Андрэева) ва Усх.-Сібірскім м., на Пн ад вусця р. Калыма. У Рэсп. Саха (Якуція, Расія). Агульная пл. каля 60 км2. Выш. да 273 м (на в-ве Крастоўскі). Камяністыя арктычныя тундры. «МЯДЗВЁДЖЫЯ ПАЦЁХІ», «м я дзведжыя к а м е д ы і » , паказы скамарохаў — дрэсіроўшчыкаў мядзведзяў. Пашыраны ў 16— 19 ст. y Расіі, Польшчы. У Беларусі школы дрэсіроўкі мядзведзяў існавалі ў ваколіцах Гродна, Нясвіжа, Мінска, Ракава, на Палессі, найб. папулярная сярод іх была т.зв. «Смаргонская акадэмія». Бел. дрэсіроў-

шчыкі мядзведзяў упершыню ўпамінаюцца ў пач. 16 ст., калі «мядзведнікаў» абкладалі спец. падаткам. Існаваў асаблівы рэпертуар «М.п.», які складаўся з быт. сцэнак, анекдотаў, жартаў; выкарыстоўваўся спец. рэквізіт (палкі, бубен, шапкі). Паказы суправаджаліся жартамі і прымаўкамі павадыра, часта спалучаліся з выступленнямі скамарохаў-акрабатаў, лялечнікаў і музыкантаў. Разам з «мядзведжым цкаваннем» і «мядзведжай бойкай» уваходзілі ў мядзведжыя гульні. Павадыры з «вучонымі» мядзведзямі з Беларусі хадзілі па кірмашах Расіі, Венгрыі, Германіі, Італіі і Скандынавіі. Апошнія паказы «M.n.» зафіксаваны ў пач. 20 ст. І.Ю.Ягорпвп.

• Мялзведжыя пацсхі». Гравюра 1555.

МЯДЗВЁДЖЫЯ П ЯЧ 0РЫ , група помнікаў эпохі мусцье, y якіх адлюстраваліся раннія сімвалічныя ўяўленні чапавека. У М.п. захоўваліся галовы і канечнасці мядзведзя пячорнага, які быў адным з асн. аб’ектаў палявання стараж. чалавека, галоўным сапернікам y міжвідавым супрацьстаянні з ім, таму займаў выключнае месца ў светапогляцзе палеаантрапа. М.п. распаўсюджаны ад Іспаніі да Чарнаморскага і Каспійскага ўзбярэжжаў Каўказа. Напр., y пячоры Драхенлох (Швейцарыя) выяўлены каменныя скрыні з чарапамі мядзведзя, пакладзенымі ў пэўным парадку па 3— 4 і болей; y пячоры Рэгурду (Францыя) знойдзена неандэртальскае пахаванне, побач з якім y яме, накрытай каменнай плітой, знаходзіліся чарапы і разбітыя косці мядзведзя. М.п. лічайь прасцейшай зародкавай формай y генезісе анімалізму. Т.С.Скрытанка. МЯДЗВЁДЗЕВА Глафіра Антонаўна (н.

2.1.1911, в. Кабылянка Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне патафізіялогіі. Д-р мед. н., праф.

(1959). Засл. дз. нав. Беларусі (1966). Скончыла Маскоўскі пед. (1933) і Віцебскі мед. (1940) ін-ты. У 1948—69 заг. кафедры, адначасова ў 1961—65 рэктар Віцебскага мед. ін-та. Навук. працы па ролі нерв. сістэмы ў патагенезе хвароб і кампенсацыі парушаных функцый, вострай ныркавай недастатковасці. Тв:. Роль

нервной снстемы в механнзме восстановлення функцнй органмзма прн смертельных кровопотерях (разам з Р.М.Прусам) / / Вестн. хярургяв нм. Грекова. 1951. Т. 71, № 4

МЯДЗВЁДЗЕВА (па мужу Г a й д y к о в а ) Надзея Міхайлаўна (18.10.1832, Масква — 6.10.1899), руская актрыса. Скончыла Маскоўскае тэатр. вучылішча (1849). Выступала ў трупе Малога т-ра. Вучаніца М.Шчэпкіна, садзейнічала сцвярджэнню яго традыцый y мастацтве Малога т-ра. Найб. поўна талент М. выявіўся ў ролях пажылых свецкіх жанчын. Яе творчасць вызначалася яскравасцю тыпізацыі, дакладнасцю распрзцоўкі характараў, прастатой і праўдзівасцю. Сярод роляў: Хлёстава («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Турусіна, Гурмыжская, Агудалава («На ўсякага мудраца хапае прастаты», «Лес», «Беспасажніца» А.Астроўскага) і інш. Мастацтва М. высока цаніў К.Станіслаўскі. МЯДЗВЁДЗЕЎ Андрэй Рыгоравіч (8.11.

1897, в. Сачылаў Пагарскага р-на Бранскай вобл., Расія — 16.4.1985), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства. Чл.-кар. АН Беларусі (1961), акад. Акадэміі с.-г. навук Беларусі (1959—61), д-р с.-г. н.

(1952), праф. (1953). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Скончыў БСГА (1925), працаваў там да 1941 і ў 1944—56 (з 1936 заг. кафедры). 3 1958 нам. дырэктара Бел. НДІ глебазнаўства. 3 1961 y БДУ (з 1968 заг. кафедры, з 1979 праф.-кансультант) Навук. працы па даследаванні і карціраванні глеб. Склаў зводную глебавую карту Беларусі. Кіраваў глебавымі даследаваннямі зямель рэспублікі, удзельнічаў y аграглебавым раянаванні, прагназіраванні ўплыву меліярацыі на змену глеб Бел. Палесся. Распрацаваў методыку якаснай ацэнкі (баніціроўка) глеб Беларусі. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Тв: Руководство по почвенному нсследованмю земель колхозов н совхозов БССР. Мн., 1960 (разам з М.П.Булгакавым, Ю Л.Гаўрыленка); Качественная оценка земель в колхозах a совхозах БССР. Мн., 1971 (ў сааўт ).

МЯДЗВЕДЗЕЎ Валерый Уладзіміравіч (16.3.1923, г. Ішым Цюменскай вобл., Расія — 16.2.1997), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Дзярж. ін-це тэатр. мастацтва (1940—43). Апавяданні і аповесці «Гусяня трэцяга сорту» (1960), «Баранкін, будзь чалавекам!» (1962; аднайм мультфільм 1963), «Воўка Вяснушкін ) краіне завадных чалавечкаў» (1964), «Працяжнік — працяжнік — кропка» (1965) , раман «Вясельны марш» (1974), п’есы «Жах-жах — жахлівая гісторыя» (1966) , «Двайнік чэмпіёна» (1978) і інш. пра жыццё дзяцей і падлеткаў, іх маральнае фарміраванне, юнацкае каханне і сяброўства. Аўтар вершаў, казак, інтэрмедый, клаунад, сцэнарыяў маст. і мультыплікацыйных фільмаў і інш. Дзярж. прэмія Расіі імя Н.К.Крупскай 1983. Тв: Свадебный марш: Нзбр. М., 1983; Баранкнн, будь человеком: Повестн. Мн., 1989; Капнтан Соврн-голова: Повестн. М , 1990.

МЯДЗВЁДЗЕЎ Віталь Фёдаравіч (24.5.

1941, г. Грозны, Расія — 4.11.1996), бел. вучоны ў галіне здабычы і транспартавання нафты. Д-р тэхн. н. (1980), праф. (1981). Скончыў Грозненскі нафтавы ін-т (1963). 3 1981 y Бел. тэхнал.

ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па распрацоўцы і эксплуатацыі нафтавых, газавых і газакандэнсатных радовішчаў. Стварыў тэорыю турбулентнага цячэння няўстойлівых эмульсій, распрацаваў тэхналогію вытв-сці магн. вадкасцей. Т в Сбор н подготовка неустойчнвых эмульснй на промыслах. М., 1987; Магнмтные жвдкостя. М., 1989 (разам з Б.М .Бяркоўскім, М.С.КрЖавым). Я.Г.Міляшкевіч.

МЯДЗВІДЗЕЎ Віталь Фядосавіч (н.

26.9.1928, в. Вугольшчына Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоныэканаміст. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1984). Д-р эканам. н. (1981), праф.

(1982). Скончыў БДУ (1952). 3 1955 y Ін-це эканомікі АН Беларусі, з 1961 y Дзяржплане Беларусі. 3 1967 дырэктар

АР.Мядзведзеў.

В.Ф.Мядзведзеў.

НДІ эканомікі і эканоміка-матэм. метадаў планавання. 3 1973 дырэктар БелНДІ навук.-тэхн. інфармацыі і тэхніка-эканам. дасягненняў. 3 1994 старшы саветнік ін-та «Белінфармпрагноз» пры Адміністрацыі Прэзідэнта Беларусі. Навук працы па праблемах метадалогіі развіцця рэгіянальных эканам. сістэм, пабудове сістэмы інфарм. забеспячэння навукі, тэхнікі і вытв-сці. Распрацоўваў сукупнасць навук. абгрунтаванняў фарміравання і развіцця нар.-гасп. комплексу Рэспублікі Беларусь. Тв:. Моделнрованне в скстеме планнрованмя » управлення. Мн., 1976 (разам з Л.М.Крюкавым); Сястемы моделей в планнрованшз. Мн , 1977 (з ім жа); Совершенствованне регнонального планнровання. Мн., 1979; Республнка Беларусь: окружаюіцая среда я экономнка. Нью-Йорк; Женева, 1994; Содержанне, целн м перспектмвы ннновацмонной полнтнкн РеспублйКН Беларусь. НьюЙорк; Женева, 1996.

МЯДЗВЁДЗЕЎ Генадзь Аляксеевіч (н.

22.2.1935, г. Усурыйск Прыморскага краю, Расія), бел. матэматык. Д-р фіз,матэм. н. (1967), праф. (1968). Скончыў Томскі ун-т (1957). 3 1974 y БДУ. Навук. працы па тэорыі імавернасцей, матэм. статыстыцы і кібернетыцы. Распрацаваў метады ацэньвання параметраў выпадковых працэсаў і палёў, якія апісваюцца рэгрэсіўнымі і аўтарэгрэсіўнымі мадэлямі, прапанаваў рэкурэнтныя ацэнкі па залежных назіраннях, якія паступаюць y рэжыме рэальнага часу.

7».: Вероятностные мстоды нсследовання экстремальных снстем М., 1967 (разам з У.П.Тарасенкам); Справочннк по теорян автоматнческого управлення. М., 1987 (у са3. Зак. 45.

аўт.); Начальный курс фннансовой математмкн. М., 2000. П.М.Бараноўскі.

МЯДЗВЁДЗЕЎ Іван Васілевіч (28.2.1913, г. Сатка Чэлябінскай вобл., Расія — 26.1.1998), бел. мастак. Скончыў Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна (1946). 3 1947 працаваў y Вільнюсе, y 1951—54 выкладаў y Вільнюскім дзярж. маст. ін-це. 3 1958 y Мінску, з 1959 гал. мастак горада, y 1967—69 рэдактар Мін-ва культуры Беларусі. Працаваў y афармленчым і тэатр.-дэкар. мастацтве, станковай графіцы, плакаце, арх. праектаванні. Аўтар mapa­ ry эскізаў святочнага маст. афармлення Мінска (1960—67), афармлення павільёна ВДНГ СССР y Маскве (1967), дзён культуры Беларусі ва Ульянаўску (1969) і інш. Стварыў серыі акварэльных і пастэльных пейзажаў «Па роднай краіне» (1936—81), «Самарканд» (1942—43), «Денінград» (1945—46), «Вільнюс» (1947—58), «Мінск» (1958—83), партрэтаў бел. архітэктараў (1982—84) і інш. МЯДЗВЁДЗЕЎ Рой Аляксандравіч (н.

14.11.1925, Тбілісі), расійскі гісторык і паліт. дзеяч. Д-р гіст. н., канд. пед. н., праф. Скончыў Ленінградскі ун-т. Працаваў настаўнікам, рэдактарам; y 1961—70 y Акадэміі пед. навук СССР. 3 1970 займаецца літ.-публіцыстычнай дзейнасцю. 3 пач. 1960-х г. актыўны ўдзельнік руху дысідэнтаў (у 1969 выключаны з КПСС, y 1989 адноўлены). 3 1991 сустаршыня Сацыяліст. партыі працоўных. Аўтар паліт. біяграфій буйных сав. дзярж. і паліт. дзеячаў (М.С.Хрушчова, Л.І.Брэжнева, Ю.У.Андропава, М.А.Суслава, І.В.Сталіна і інш ), прац па розных аспектах паліт. гісторыі СССР.

МЯДЗВЕДЗІЧЫ

65

чанай нізіне. Утварыўся каля 15—20 тыс. гадоў назад y выніку назапашвання жвіру, пяску, стужачнай гліны ў возеры паміж ледзянымі камлыгамі. М.к. п. — эталонная форма рэльефу водна-ледавіковага паходжання. В.Ф.Вінакурау. МЯДЗВІІДЗІ, мядзведзевыя (Ureidae), сямейства млекакормячых атр. драпежных. Вядомы з сярэдняга міяцэну Еўразіі. 17 родаў (12 вымерлых), 7 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды і Аўстраліі. Трапляюцца пераважна ў лясных раўнінных і горных ландшафтах. Жывуць паасобна або сем’ямі (самка з маладымі, часам з самцом). Буры М., чорны М. (Ursus americanus) і белагруды М.

(U. thibetanus) зіму праводзяць y спячцы. На Беларусі 1 від —- буры мядзведзь. 5 відаў і 3 падвіды ў Чырв. кнізе МСАП. Даўж. да 3 м, выш. ў карку да 1,35 м, маса да 1 т. Склад цела масіўны. Галава вялікая, з падоўжанай мордай, лапы моцныя, пяціпальцыя, ступняходныя. Футра густое, з развітым падшэрсткам. Афарбоўка белая, чорная або бурая з рознымі адценнямі. Усёедныя. Манагамы. Нараджаюць 2— 3 (зрэдку да 5) медзведзяняці 1 раз y 2 гады. Гл. таксама Белы мя-

дзведзь, Грызлі.

Э.Р.Самусенка.

МЯДЗВЁДЗІЦЫ (Arctiidae), сямейства начных матылёў. 2 падсям. (уласна М. — Arctiinae і лішайніцы — Lithosiiпае), больш за 7 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, асабліва разнастайныя ў тропіках. Жьівуць пераважна ў лясах. На Беларусі каля 40 відаў, y т.л. М. кая (Arctia caja), М.-пані (Panaxia [Callimorpha] dominula), М. чорная (Arctinia caesarea).

Тв.: Онн окружалн Сталнна. М., 1990; О Сталнне н сталнннзме. М., 1990; Лнчность м эпоха: Полнт. портр. Л.Н.Брежнева. Кн.1. М., 1991; Связь времен: (Мст. очеркн). Ставрополь, 1992; «Серый кардмнал». М.А.Суслов: полнт. портр. М., 1992; Бел. пер. — М.С.Хрушчоў: Паліт. партрэт. Мн., 1989.

МЯДЗВЁДЗЕЎ Рыгор Фёдаравіч (н.

12.2.1938, в. Харошаўка Добрушскага р-на Гомельскай вобл ), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1989), праф. (1991). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1959). 3 1964 y БСГА (у 1987—88 заг. кафедры). Навук. працы па вет. прэпаратах і спосабах лячэння акушэрскіх і гінекалагічных захворванняў, патагенетыцы і эндакрыналогіі ўзнаўлення жывёл, біятэхнал. метадах штучнага асемянення і трансплантацыі эмбрыёнаў, арганізацыі вет. кантролю ўзнаўлення буйн. par. жывёлы. Тв:. Послеродовые язменення в половых органах коров / / Ветерннарня. 1981. № 1; Акушерство, гннекологня н бнотехняка размноження жнвотных. Мн., 1997 (разам з К.Дз.Валюшкіным).

МЯДЗВЁДЗЕЎСКІ КАМАВЫ ПАГ0РАК, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1997). За 500 м на ПдУ ад в. Мядзведзева Аршанскага р-на Віцебскай вобл. Пагорак выш. 11 м, дыяметрам 500—625 м размешчаны на забало-

*3

'

'j

I

’

j

Мядзведзіцы: 1 — кая; 2 — вусень каі; 3 — дзяўчынка; 4 — чорная; 5 — лішайніца чатырохпл ямістая. У л а с н а М. — матылі пераважна з шырокімі крыламі (размах да 85 мм), тоўстым касматым тулавам. Вусікі тонкія, y самцоў грабеньчатыя. Хабаток кароткі, часам недаразвіты. Вусені вельмі касматыя (адсюль назва). Афарбоўка большасці відаў стракатая, са спалучэннем белых, жоўтых, карычневых, пунсовых, чорных, іншы раз з метал. адлівам плям, якія ўтвараюць на крылах своеасаблівы малюнак. Трапляюцца і амаль аднаколерныя (ад белых да шэрых і карычневых) віды. Вусені кормяцца лісцем травяністых раслін. Л і ш а й н і ц ы — невял. і няяркія матылі з вузкімі пярэднімі крыламі, тонкім некасматым тулавам. Вусені кормяцца пераважна лішайнікамі.

МЯДЗВЁДЗІЧЫ, вёска ў Ляхавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Ля-

66

МЯДЗВЕДЗЬ

хавічы—Ганцавічы. За 18 км на Пд ад Ляхавіч, 5 км ад чыг. ст. Райтанаў. 254 ж., 131 двор (1999). Б-ка, аптэка, магазін Помнікі архітэктуры: Петрапаўлаўскі касцёл (1908), мемар. капліца (1848). Упамінаецца ў крыніцах з 15 ст. Да 1483 вядома як сяло Нядзведзічы, што належала віленскаму біскупу. У 1558 мястэчка Нядзведзічы, цэнтр воласці ў Навагрудскім пав., 31 двор. 3 1793 y Рас. імперыі, y 19 — пач. 20 ст. ў Слуцкім пав. Мінскай губ. У 1886 мястэчка М. — цэнтр воласці: 350 ж., 29 двароў, школа, касцёл, капліца, яўр. малітоўны дом, вадзяны млын, крама. 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр воласці Баранавіцкага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Ляхавіцкага р-на.' 3 16.7.1954 y Мініцкім с/с (з 4.6.1979 Ганчароўскі с/с). Цяпер y складзе племсаўгаса «Ганчароўскі».

«МЯДЗВЁДЗЬ», гульня-паказ і маскаперсанаж y стараж. бел. нар. калядным абрадзе. Звязаны з традыцыяй земляробчых святкаванняў зімовага сонцавароту. Мяркуюць, што бярэ пачатак з часоў язычніцтва. Найб. пашыраны на Палессі, дзе захаваўся і ў наш час. Здольнага да імітацыі хлопца прыбіралі ў 2 чорныя вывернутыя поўсцю наверх кажухі (рукавы аднаго надзявалі на ногі, другога па крыссі сшывалі ці падвязвалі вяроўкай), на галаву надзявалі шапку з аўчыны, твар вымазвалі сажай ці закрывалі маскай. Часам выканаўцу ролі «M.» спавівалі сухімі сцяблінкамі гароху. Гульня пераважна паўтарала паказы скамарохаў-мядзведнікаў (гл. « Мядзведжыя пацехіч', сцэна з вучоным «M.» уваходзіла ў рэпертуар батлейкі). Паводле загадаў павадыра «M.» скакаў, імітаваў паводзіны чалавека ў розных жыццёвых абставінах. Разам з «M.» вадзілі «жураўля» ці «кту», часам y паказах удзельнічаў музыка з бубнам.

М.А.Каладзінскі.

МЯДЗВЁДЗЬ Аляксандр Васілевіч (н.

16.9.1937, г. Белая Царква Кіеўскай вобл., Украіна), бел. спартсмен і трэнер

А.В.Мядзведзь.

цяжкай і цяжкай вазе. Чэмпіён XVIII, XIX i XX Алімп. гульняў (1964, Токіо; 1968, Мехіка; 1972, г. Мюнхен, Германія). Чэмпіён свету (1962, 1966, г. Таліда, ЗША; 1963, 1971, Сафія; 1967, Дэлі; 1969, г. Мар-дэль-Плата, Аргенціна; 1970, г. Эдмантан, Канада). Чэмпіён Еўропы (1966, г. Карлсруэ, Германія; 1968, г. Скоп’е, Македонія; 1972, г. Катавіцы, Полыпча). Чэмпіён СССР (з 1961 па 1963 і з 1966 па 1970). 3 1970 на Беларусі праводзіцца традыц. міжнар. турнір па вольнай барацьбе на прызы М. (катэгорыя «Гран-пры»), Дзярж. прэмія Беларусі 1998. МЯДЗВЁДЗЬ Піліп Дзям’янавіч (1890, в. Масева Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 27.11.1937), дзяржаўны дзеяч БССР. Вучыўся ў Баршаўскім тэхн. вучылішчы. 3 1905 працаваў y Варшаве, Маскве, вучыўся на камандзірскіх курсах y Лефортаве, служыў ваен. камісарам аднаго з раёнаў г. Масквы. 3 1918 y органах дзяржбяспекі: чл. Кантрольнай калегіі ВЧК, нач. асобага аддзела ВЧК на Зах. фронце і інш. У 1924—25 старшыня Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення БССР і адначасова паўнамоцны прадстаўнік АДПУ пры СНК. СССР па Зах. краі. Удзельн'К аперацыі па арышце ў Мінску Б.В Савінкава. 3 1926 паўнамоцны прадстаўнік АДПУ па Далёкаўсх. краі, АДПУ СССР y Ленінградскай ваен. акрузе і Ленінградскай вобл.

3 1934 нач. упраўлення НКУС СССР па Ленінградскай вобл. У снеж. 1934 арыштаваны і зняволены на 3 гады «за злачынна-халатныя адносіны да службовых абавязкаў», якія прывялі да гібелі С.М Кірава. 27.11.1937 паўторна асуджаны і пакараны смерцю. Рэабілітаваны ў 1957. МЯДЗВЁДЗЬ П Я Ч 0РН Ы (Ursus spelaeus), вымерлая млекакормячая жывёла сям. мядзведзяў атр. драпежных. Жыў y сярэднім і познім плейстацэне (300— 10 тыс. гадоў назад). Першыя знаходкі рэшткаў выяўлены ў пячорах (адсюль назва). 2 падвіды: вялікі і малы. М.п. вялікі быў пашыраны ў Еўропе, на Каўказе, Урале, Зах. Сібіры, Паўн. Афрыцы; М.п. малы — y горных масівах Еўропы, паўн. Казахстане, на Алтаі. На Беларусі выкапнёвьм рэшткі М.п. вялікага знойдзены каля г. Смаргонь і ў Гродзенскім р-не (урочышчы Мелавыя Горы, Румлаўка). Рэшткі маюць стратыграфічнае значэнне.

(вольная барацьба). Засл. майстар спорту СССР (1963), засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1969), засл. трэнер Беларусі (1976), засл. трэнер СССР (1980). Праф. (1976). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1965). 3 1972 трэнер зборнай каманды СССР, з 1980 гал. трэнер зборных каманд Беларусі па вольнай барацьбе. 3 1981 прэзідэнт нац. федэрацыі вольнай і грэка-рымскай барацьбы, з 1992 — федэрацыі барацьбы Беларусі. 3 1991 віцэ-прэзідэнт Нац. алімп. к-та Беларусі. Выступаў y паў- Мядзведзь пячорны.

Вонкавым выглядам падобны на сучасных амер. мядзведзяў грызлі, але большых памераў. Галава вельмі вялікая адносна памераў цела, чэрап з уздутай лобнай часткай. Пераважна расліннашны. Аб’ект палявання чалавека каменнага веку, пра што сведчаць наскальныя малюнкі ў пячорах Зах. Еўропы і Расіі. П.Ф.Кал'тоўскі.

МЯДЗВЁДЗЬ-ГАРА, адна з назваў гары Аюдаг на Паўд. беразе Крыма. МЯДЗВЁДКІ (Gryllotalpidae), сямейства насякомых надсям. цвыркуновых атр прамакрылых. Каля 50 відаў. Пашьіраны ўсюды. Шкоднікі палявых, агароднінных, пладовых культур і лясных парод. На Беларусі ў вільготных мясцінах (каля вадаёмаў, y садах, агародах і інш.) трапляецца М. звычайная (Gryllotalpa gryllotalpa). Цела даўж. 25— 60 мм, цёмнае, густа ўкрытае-дробнымі валаскамі. Пярэдняспінка вялікая. Пярэднія ногі к. пальныя, з мпцна развітымі сцёгнамі і галёнкамі. Надкрьшы кароткія. Крылы шырокія, доўгія, складзеныя ў

Да арт. Мадзведкі: 1 — мядзведка звычайная; 2 — пашкоджанні карэньчыкаў сеянцаў хвоі; 3 — гняздо з яйцамі. выглядзе жгутоў. Жывуць y верхніх слаях глебы. Кормяцца падземнымі ч. раслін, насеннем, насякомымі, іх лічынкамі, чарвямі. На паверхню выходзяць ноччу. Добра плаваюць. Поўны цыкл развіцця 1— 3 гады. Зічуюць лічынкі і дарослыя формы.

МЯДЗВЁДНА, Н я д з в е д н а , возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Абгбіца, за 20 км на ПнУ ад г. Браслаў. Пл. 0,44 км2, даўж. каля 1,6 км, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 9,9 м, даўж. берагавой лініі каля 4,1 км. Пл. вадазбору 3,18 км2. Схілы катлавіны выш. 8— 10 м, параслі лесам. Берагі зліваюцца са схіламі, y залівах нізкія, тарфяністыя. Зона мелкаводдзя вузкая. Дно да глыб. 1,5—2 м пясчанае, ніжэй выслана апясчаненымі адкладамі і сапрапелем. Зарастае. Выцякае ручай y воз. Цуброк. МЯДЗВЁДСКІ Рыгор Мікітавіч, бел. іканапісец 18 ст., майстар насценнай размалёўкі. 3 сялян в. Папова Гара Магілёўскай губ. (цяпер г.п. Красная Гара Бранскай вобл., Расія). Размалёўваў цэрквы, пісаў абразы для іканастаса царквы ў в. Папова Гара («Спас Уседзяржыцель» і інш.). У 1783 стварьіў іканастас Ільінскай царквы ў в. Жураві-

чы Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. (знішчаны ў 1841). МЯДЗВЁДСКІ Яўген Нікандравіч (н.

25.12.1918, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне отарыналарынгалогіі. Канд. мед. н. (1966). Засл. ўрач Беларусі (1968). Засл. работнік вышэйшай школы (1978). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1941), y 1954—90 працаваў y ім (у 1965—79 рэктар). Навук. працы па абязбольванні пры аперацыях на верхніх дыхальных шляхах і вухе, эпідэміялогіі злаякасных новаўтварэнняў, прафілактыцы ангін, хранічнага танзіліту і інш. Тв:. Научно-всследовательская работа студентов. Мн., 1989 (у сааўт).

МЯДЗВІНАВІЧЫ, вёска ў Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Дзятлава—Слонім. Цэнтр сельсавета. За 13 км на ПдЗ ад г. Дзятлава, 150 км ад Гродна, 27 км ад чыг. ст. Наваельня.

153 ж., 17 двароў (1999). Клуб, б-ка.

МЙДЗЕЛ, возера ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Мядзелка (выцякае з возера), за 4 км на Пн ад г. Мядзел. Пл. 16,2 км2, даўж. 6,3 км, найб. шыр. 4 км, найб. глыб. 24,6 м, даўж. берагавой лініі каля 31 км. Пл. вадазбору

Возера Мядзел. Від на востраў Замак.

89,2 км2. Схілы катлавіны выш. 15—20 м, y верхняй ч. разараныя, y ніжняй параслі хмызняком. 3 ПдУ да возера прымыкае лес. Берагі нізкія, пясчаныя і пясчана-галечныя, участкамі на Пд і У зліваюцца са схіламі. Пойма шыр. да 250 м, вакол заліваў забалочаная. Дно да глыб. 2—2,5 м пясчанае, ніжэй выслана апясчаненымі адкладамі і сапрапелямі. 8 астравоў агульнай пл. 0,24 км2, найбольшыя: Замак, Бярозавы, Кульчына, Селішча. Моцна зарастаюць залівы. Упадаюць 6 ручаёў. Выкарыстоўваецца як месца адпачынку. МЯДЗЕЛ, горац, цэнтр Мядзельскага р-на Мінскай вобл., паміж азёрамі Мястра і Баторын. За 160 км ад Мінска, 35 км ад чыг. ст. Княгінін на лініі Маладзечна— Полацк, на аўтадарозе Мінск—Нарач. 7,7 тыс. ж. (1998). Паводле археал. даследаванняў y 11 ст. памежны горад П о л а ц к а й зям лі. Да 20 ст. падзяляўся на.Стары і Новы М. С т a р ы М. упамінаецца ў 1454 з нагоды буд-ва тут касцёла; уладанне Саковічаў, Радзівілаў, Францкевічаў, Райскіх, Грабоўскіх, Кошчыцаў, Дваржэцкіх, Козел-Паклеўскіх. У 1500 y час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1500—03 разбураны і разрабаваны. 3 1736 мястэчка Віленскага ваяв. У 1754 пабудаваны касцёл і кляштар. У 1762 атрымаў магдэбургскае права. 3 1793 y Рас. імперыі ў Вілейскім пав. У 1886 — 254 ж., царква, яўр. малітоўны дом, царк.-прыходская школа, бровар, піваварня, карчма. Н о в ы М. вядомы з 1463. У 1519 y час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1512— 22 разбураны. Драўляным мостам злучаўся з каралеўскім замкам на востраве воз. Мястра (гл. М я д зель ск і за м а к ). 3 1588 уладанне Сапегаў, Бжастоўскага, М.Аскеркі, Ф.Праўскага. У сярэдзіне — 2-й пал. 16 ст. выраблялася М я д зель ск а я к а ф ля. 3 1793 y Рас. імперыі, казённае мястэчка. У 1885 — 713 ж., 95 двароў, цэнтр воласці Вілейскага пав., царква, касцёл, сінагога, капліца, нар. вучылішча, 4 крамы, 4 заезныя корчмы, паштовая станцыя, фельчарскі пункт., 3 1921 М. y Польшчы, цэнтр гміны Дунілавіцкага (з 1925 Пастаўскага) пав. Віленскага ваяв., 825 ж., 170 двароў, 2 касцёлы, царква, мячэць, гарбарня, аптэка, млын. 3 1939 y БССР, з 1940 вёска, цэнтр М я д зель ск а га р а ё н а Вілейскай вобл. і сельсавета. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням. фашыстамі, якія ў М. і раёне загубілі 420 чал., 3079 вывезлі на работы ў Германію. Вызвалены 4.7.1944 y ходзе М ін с к а й а п е р а ц ы і 1944. 3 1959 rap. пасёлак, з 1998 горад.

МЯДЗЕЛЬСКАЯ

67

Тв.\ Мзменення функцмональной актмвностн макрофагов кожм н регнонарного лнмфоузла после воздействня на органмзм белых крыс обшей глубокой гнпотермнн / / Архнв анатомнн, гнстологмн м эмбрнологмн. 1989. № 6; Функцнональная морфологня н обіцая паталогмя кожн. Внтебск, 1997 (разам з У.П.Адаскевічам).

МЙДЗЕЛКА, рака ў Мядзельскім р-не Мійскай вобл. і Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Бірвета (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 50 км. Пл. вадазбору 775 км2. Выцякае з воз. Мядзел каля в. Лапосі Мядзельскага р-на. Асн. прытокі — Лучайка (справа) і Вінгра (злева). Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 250—400 м. Пойма двухбаковая, чаргуецца на берагах, шыр. да 200 м. Рэчышча сярэдне звілістае. Шыр. ракі ў вярхоўі 10— 15 м, на астатнім працягу 15—20 м. Замярзае ў канцы снеж., крыгалом y канцы сакавіка. На рацэ ў межах г. Паставы сажалка — Пастаўскае воз. (пл. 0,27 км2). МЙДЗЕЛЬ Міхаіп Маркавіч (17.10.1910, в. Задзежжа Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл.

— 21.1.1981), Герой Сав. Саюза (1943). 3 1941 на Зах., Бранскім, Цэнтр., 1-м Укр. і Варонежскім франтах. Ст. лейтэ-

нант М. вызначыўся ў вер. 1943 пры фарсіраванні Дняпра ў Чарнігаўскай вобл. (Украіна). Да 1971 на гасп. рабоце. МЙДЗЕЛЬСКАЯ КАФЛЯ, архітэктурна-дэкар. кераміка сярэдзіны — 2-й

Працуюць хлебазавод, камбінат каап. прам-сці, лясгас, майстэрня па рамонце быт. тэхнікі. Мядзельскі музей народнай славы. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, 2 магілы ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры: Мядзельскі Станіславаўскі касцёл кармелітаў і плябанія (18 ст.). Помнікі археалогіі: гарадзішча і селішча, курганны могільнік. В .М .К н язева . МЙДЗЕЛЕЦ Алег Данілавіч (н. 18.4.1952, в. Чырвоная Горка Шаркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гісталогіі і імуналогіі. Д-р мед. н.

(1993), праф. (1996). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1980) і працуе ў ім (з 1996 заг. кафедры). Навук. працы па будове і функцыі скуры і органаў імунітэту ў норме і паталогіі, пры ўздзеянні на арганізм холадавых факгараў і траўмы, гістапаталогіі скуры пры псарыязе.

Д а арт. Мядзельская кафля. Тэракотавая кафля з сюжэтнай выявай. Сярэдзіна 16 ст.

68

МЯДЗЕЛЬСКІ

пал. 16 ст. з г. Мядзел Мінскай вобл. Мясц. майстры выраблялі тэракотавую і паліваную кафлю (найчасцей ужывалі карычневую, зялёную, празрыстую паліву і белую эмаль). Найб. раннія — каробчатыя кафлі, якія адціскалі ў драўляных або гліняных формах, мелі заглыбленую вонкавую пласціну з квадратнай высокай рамкай па краі і высокую румпу. Выраблялі таксама паліхромныя паясныя, карнізныя кафлі, «каронкі», «гарадкі», дэкараваныя рэльефным геам. арнаментам, сюжэтнымі кампазіцыямі на рэліг. тэматыку, з выявамі чалавека, міфалагічных істот і ІНШ .

М.А.Ткачоў, У.В.Угрыновіч.

МЙДЗЕЛЬСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 15 — пач. 18 ст. Пабудаваны на месцы гарадзішча 11— 14 ст. на востраве воз. Мястра. Складаўся з мураваных вежы, палаца і знешняга абарончага комплексу. Меў круглую ў плане вежу-данжон. Яе знешні дыяметр 17,5 м, унутраны — 10 м, таўшчыня сцен каля 3,5 м. Паводле малюнка з карты ВКЛ (1613) Т.Макоўскага вежа мела некалькі (верагодна, 5) ярусаў і дасягала выш. 30 м. Па сваіх параметрах яна была блізкая да Камянецкай вежы. У 16 ст. да вежы з 3 прыбудаваны прамавугольны мураваны палац. Пляцоўка М.з. была абведзена мурам з валуноў на вапне. 3 усх. боку таўшчыня замкавых муроў 2 м, з астатніх бакоў, прыкрытых возерам, — 1,5— 1,7 м. Асн. ўпор y абароне замка рабіўся на 5 мураваных паўкруглых бастэй, разлічаных, відаць, на размяшчэнне тут гармат для стральбы ўздоўж сцен. Бастэі М.з. лічацца самымі раннімі на Беларусі і папярэднічаюць бастыёнам. У паўд.-ўсх. куце замка выяўлены падмурак цыліндрычнай вежы дыяметрам 10 м і сцены 2-метровай таўшчыні. На малюнку Макоўскага зафіксаваны 3 вежы. На замкавым дзядзінцы стаялі гасп. пабудовы, жылыя дамы. У 17 ст. замак дадаткова ўмацаваны ніжнім поясам абароны — земляным валам з бастыёнамі і ровам, які запаўняўся вадой з возера. Бастыён і вал адсутнічалі толькі з усх. боку, дзе да замка блізка падступала возера. Сувязь з берагам ажыццяўлялася па драўляным мосце на палях. М.з. — прыклад спалучэння асаблівасцей зах,еўрап. фартыфікацыі з мясц. абарончымі элементамі. Разбураны ў час Паўн. вайны 1700—21. М.А.Ткачоў. МЙДЗЕЛЬСКІ МУЗЁЙ НАР0ДНАЙ СЛАВЫ. Засн. ў 1967, адкрыты ў 1969 y г. Мядзел Мінскай вобл. Пл. экспазіцыі 412 м2, больш за 16 тыс. адзінак асн. фонду (2000). Сярод экспанатаў калекцыі знаходак з археал. помнікаў раёна, планы маёнткаў, выданні Зах. Беларусі, y т.л. К.ПЗБ і КСМЗБ, матэрыялы пра нарачанскіх рыбакоў выступленне 1935, дзейнасць Бел. сял.-работніцкай грамады, Т-ва бел. школы, стварэнне капгасаў, дзейнасць партызан і падпольшчыкаў y Вял. Айч. вайну, аднаўленне і раз-

віццё кар. гаспадаркі ў пасляваенны час, пра славутых землякоў нар. паэта М.Танка, мастака В.П Шаранговіча, актрысу М.Г Захарэвіч і інш. У экспазіцыі драўляныя разныя, карункавыя, вязаныя вырабы мясц. майстроў. 3 1991 дзейнічае аддзел музея ў школе № 1, прысвечаны бел. паэту У. М .Дубоўку і ГІСТОрыІ ШКОЛЫ.

Н.М.Мацюшонак.

мДдЗЕЛЬСКІ РАЁН Размешчаны на

ПнЗ Мінскай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 1962). Пл. 2 тыс. км2. Нас. 37,2 тыс. чал. (1998), гарадскога 36,8%. Сярэдняя шчыльн. 18 чал. на 1 км2. Цэнтр. — г. Мядзел. Уключае г.п. Крывічы і Свір, курортны пас. Нарач, 306 сельскіх населеных пунктаў, Крывіцкі і Свірскі пасялковыя Саветы, 12 сельсаветаў: Будслаўскі, Дзягільскі, Занарачанскі, Княгінінскі, Латвянскі, Мядзельскі, Нарачанскі, Пузырэўскі, Сваткаўскі, Слабадскі, Старагабскі, Сырмежскі. ,

Ляшчынскі, Мацкійскі, Пронькаўскі, Юшкавіцкі; камяні: Альшэўскі, Занарачанскі (седлавы з ямкамі), Чортаў камень Шкленікоўскі; грады (озы): Качаргінская, Лукінская, Цюкшынская; Дубовая гара; паўвыспы Наносы і Чараўкі; Студзянец (геал. агаленне), Сцепянёўскі берагавы ўступ. Помнікі прыроды мясц. значэння: паркі ў вёсках Альшэва, Будслаў, Камарова, Стары Мядзелч парк Перамогі на паўвостраве воз. Мястра; востраў на воз. Нарач, горы Барсучыха і Пуставіны; вял. камяні: Жаснянскі, Качаргінскі, Маргінаўскі; камяні Брылёўскі, Дзягільскі, Юшкавіцкі.

Большая ч. тэр. раёна размешчана на Нарачана-Вілейскай нізіне, паўн. ч. ў межах

Агульная пл. с.-г. угоддзяў 72,9 тыс. га, з іх асушаных 22,2 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 16 калгасаў, 2 саўгасы, 12 фермерскіх гаспадарак, дапаможныя с.-г. прадпрыемствы Мінскага электрафурнітурнага з-да, Мінскага маторнага з-да («Дзягілі»), адкрытае акц. т-ва «Крывічы», доследная рыбная гаспадарка «Нарач», «Райаграпрамэнерга». Сельская гаспадарка спецыялізуецца пераважна на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, ільнаводстве. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу. Конегадоўля. Прадпрыемствы харч. і

Свянцянскіх град. Паверхня пераважна спадзістахвалістая, 90% яе знаходзіцца на выш.

160— 200 м, найвыш. пункт 234 м (на У ад курортнага пас. Нарач). Карысныя выкапні: торф, сапрапель, пясчана-жвіровы 'матэрыял, буд. пяскі, гліны, мінер. воды. Сярэдняя т-ра студз. -6,7 °С, ліп. 17,3 °С. Ападкаў 660 мм. Вегетац. перыяд 187 сут. Найб. рэкі Страча, Нарач, Вял. Перакоп, Вузлянка, Сэрвач (бас. Віліі), Мядзелка (бас. Дзісны). Найб. азёры: Нарач, Свір, Мядзел, Мястра, Баторына, Бледнае. Пераважаюць глебы: дзярнова-падзолістыя (43,6%), тарфяна-балотныя (22,5%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (21,6%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (10,6%). Пад лесам 42,7% тэр. раёна, пераважна на 11д і ПдЗ. Лясы хваёвыя, бярозавыя, яловыя, альховыя і інш. Пад балотамі 11,2 тыс. га. На тэр. раёна нац. парк Нарачанскі', заказнікі рэсп. значэння: біял. — Некасецкі, Пасынкі, Рудакова; гідралагічны Чарэмшыца: ландшафтны — Блакітныя Азёры. Ахоўваемыя тарфянікі: Баравікі, Баркаўшчызна, Беразнякі, 40 гадоў Кастрычніка, Пронькі, Радняк, Свірскае — Свірнішча, Трудапольскае I, II, Ходнеўшчына, Цалевічы, Чалеі. Помнікі прыроды рэсп. значэння: бяроза карэльская (участкі каля в. Брэскія і ў Мядзельскім лясніцтве), вял. камяні: Баярскі, Венцавіцкі. Высочкінскі, Гуліўскі, Красніцкі,

харчасмакавай (рыбныя кансервы, масла, спірт, віно, напіткі), металаапр., буд. і кааператыўнай прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць: чыг. Мападзечна— Полацк, аўтадарогі на Мінск, Полацк, Вільнюс, Паставы, Докшыцы, Глыбокае, Вілейку, Маладзечна. У раёне 19 сярэдніх, 9 базавых, 2 пачатковыя, 4 муз., спарт. школы, школа-інтэрнат, цэнтр эстэт. выхавання, Дом дзіцячай творчасці, Дом фальклору, ПТВ, 19 дашкольных устаноў, 32 клубы, 48 б-к, 6 бальніц, 3 урачэбныя амбулаторыі, паліклініка, 22 фельч.-ак. пункты. Курорт Нарач з санаторыямі «Нарач», «Баравое», «Белая Русь», «Будаўнік», «Журавушка», «Прыазёрны»; дом адпачынку «Нарач»; пансіянаты «Спадарожнік» і «Сосны»; турбаза «Возера Нарач», аўтатурбаза «Нарачанка». Раённы музей нар. славы. Помнікі архітэктуры: сядзіба (1887—93) y в. Апьшэва; касцёл бернардзінцаў і плябанія (2-я пал. 18 ст.) y в. Будслаў; Успенская царква (1820-я г.) y в. Вузла; Троіцкі касцёл і кляштар кармелітаў (1713— 14) y в. Засвір; сядзіба (пач. 20 ст.) y в. Камарова; касцёл

(2-я пал. 19 ст.) y в. Канстанцінава; царква (19 ст.) y в. Княгінін; Андрэеўскі касцёл, званіца, плябанія (пач. 20 ст.) і царква (2-я пал. 49 ст.) y в. Нарач; царква (канец 19 ст.) y в. Слабада; касцёл Маці Божай і званіца (на мяжы 18— 19 ст.) y в. Шэметава. Выдаецца газ. «Нарачанская зара». Літ:. Памяць: Гіст.-дак. хроніка Мядзельскага р-на. Мн., 1998.

Н.М.Мацюшонак, Г.С.Смалякоў.

МЙДЗЕЛЬСКІ СТАНІСЛАВАЎСКІ КАСЦЁЛ КАРМЕЛІТАЎ, помнік архітэктуры позняга барока ў г. Мядзел Мінскай вобл. Пабудаваны ў 1752—54 А.Кошчыцам разам з заснаваным ім кляштарам босых кармелітаў. Клянггар зачынены ў 1840, касцёл y 1866 перароблены пад царкву, пры гэтым забелены размалёўкі. У 1920 вернуты католікам, зачынены пасля Вял. Айч. вайны, з 1989 аддадзены вернікам. Мураваны храм мае цэнтрычную кампазіцыю. Ніжні кубічны аб’ём завершаны масіўным 8-гранным барабанам, накрытым

Мядэельскі Станіславаўскі касцёл кармслітаў

пластычным гранёным купалам з 4 люкарнамі і ажурным ліхтаром y цэнтры. У аздобе фасадаў выкарыстаны прафіляваныя карнізы, раскрапоўкі, разарваныя франтоны, калоны, валюты, каваныя агароджы балкончыкаў. Аконныя праёмы з паўцыркульнымі і лучковымі арачнымі завяршэннямі. Дэкар. афармленне інтэр’ера мае элементы ракако. Па ўсім перыметры сцен здвоеныя пілястры з капітэлямі, аб’яднаныя прафіляваным карнізам. У інтэр’еры захаваліся фрагменты фрэсак. Касцёл — рэдкі для бел. барока помнік цэнтрычнай кампазіцыі, не мае аналагаў сярод кармеліцкіх храмаў. Кампазіцыйнае вырашэнне будынка несіметрычнае. Паверхня сцен мае строгую і лаканічную арх. апрацоўку. Побач з касцёлам мураваная 2-павярховая плябанія і званіца.

хмызняком. Пойма шыр. да 100 м, забалочаная, парасла хмызняком. Мелкаводдзе вузкае, пясчанае, з глыб. 2 м дно ілістае. На Пд востраў пл. 1 га. Упадаюць рэкі Кудзінка і Мыльна. МЯДЗЁЛКА Паўліна Вікенцьеўна (24.9.1893, в. Будслаў Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — 13.2.1974), бел. дзяячка культуры. Засл. дз. культ. Беларусі (1966). Скончыла Вышэйшыя камерцыйныя курсы ў Пецярбургу (1914). Настаўнічала ў в. Жорнаўка Чэрвеньскага р-на, в. Мядзведзічы Ляхавіцкага

р-на, Мінску, Даўгаўпілсе, Горках, Маскве, в. Будслаў. Арыштавана ў 1919, 1920, 1924, 1930. Значны ўклад яе ў развіццё бел. тэатр. мастацтва на этапе яго станаўлення. Удзельніца Віленскага муз.-драм. гуртка (1914), Першага бел. т-ва драмы і камедыі (1917— 18, 1920); адна з першых выканала ролю Паўлінкі ў аднайменнай п’есе Я.ІСупалы (1913, Пецярбург). 3 інш. роляў: Зоська («Раскіданае гняздо» Я.Купалы), Пронка («Хам» паводле Э.Ажэшкі). Арганізавала хар. і драм. гурткі ў Гродне (1919), y Дзвінскай бел. гімназіі (1922—25), Горацкай с.-г. акадэміі (1927—30), Будславе (1947—58). Сябравала з Я.Купалам. Пісала вершы, паэмы, песні, п’есы. Аўтар успамінаў. Тв:. Сцежкамі жыцця: Успаміны. Мн., 1974; Тое ж. [Ч. 2] / / Полымя, 1993. № 2— 5. Літ: К а л е с н і к У. Галгофа адроджаных / / Полымя, 1993. № 2. ГВ.Кісялёў.

МЯДЗЙНКА (Coronella austriaca), неядавітая змяя сям. вужовых атр. лускаватых. Пашырана ў Еўразіі. Жыве на ўзлесках, высечках, y хмызняках, зрэдку на лугах; y rapax — да выш. 2500 м. На Беларусі рэдкая, часцей трапляецца ў паўд. і зах. раёнах, y т.л. ў Белавежскай пушчы. Занесена ў Чырв. кнігу Беларусі.

Даўж. да 80 c m , y т.л. хваста да 12 см. Спіна шэрая, шэра-бурая або (асабліва ў самцоў) медна-чырв., чырв. (адсюль назва), з 2— 4 радамі буйных папярочных цёмных плямак. Брушка шэра-бурае, аранжавае або чырвонае. На шыі 2 кароткія бурыя палосы, злучаюцца

А.А.Ярашэвіч.

МЯДЗЁСНА, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Аўсянка (цячэ праэ возера), за 30 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 1,47 км2, даўж. 3,3 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 4,4 м, даўж. берагавой лініі каля 10 км. Пл. вадаэбору 351 км2. Схілы катлавіны выш. да 15 м, параслі лесам. Берагі нізкія, пад

Мядзянка

МЯЖА

69

на патыліцы. Характэрны цёмная паласа ад ноздры праз вока да кутка рота, круглая зрэнка. Корміцца насякомымі, яшчаркамі, птушкамі, дробнымі млекакормячымі. Яйцажывародная.

МЯДНІЦА, даўняя адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў і вадкасці на Беларусі. Раўнялася 12 гарцам (гл. Гарнец). МЯДНЙНСКАЕ BÔ3EPA, М е д н а . У Брэсцкім р-не, y бас. р. Зах. Буг, за 25 км на Пд ад Брэста. Пл. 0,24 км2, даўж.

700 м, найб. шыр. 500 м, найб. глыб.

5,5 м, даўж. берагавой лініі 1,8 км. Пл. вадазбору 1,75 км2. Берагі катлавіны высокія, пясчаныя, месцамі пад хмызняком. Мелкаводдзе пясчанае, з глыб. 2 м дно сапрапелістае. Выцякае р. Спанаўка, злучана каналам са Страдзецкім возерам. МЯД0ВАЯ PACÂ, выпат цукрыстай вадкасці ў выглядзе кропелек на лістах (часам на сцёблах) некат. лісцевых дрэў (напр., ліпы, дуба, вярбы, вяза, жоўтай акацыі) і ігліцы елак. Утвараецца пры рэзкіх сутачных зменах т-ры і вільготнасці (уначы і раніцай, найб. увосень) без удзелу нектараноснай тканкі. Паводле саставу падобная да нектару, але мае больш дэкстрынаў, к-т, бялковых і мінер. рэчываў і менш засваяльных пчоламі цукроў. Часам наз. паддзю расл. паходжання. Як і падзь, ператвараецца пчоламі ў падзевы мёд. Часам М.р. памылкова называюць цукрыстую вадкасць, што выдзяляецца канідыяльнай стадыяй спарынні для прываблівання насякомых. В.І.Сапега. МЯДЬІНСКІ Яўген Мікалаевіч (11.3.1885, г. Ялта, Украіна — 6.3.1957), расійскі педагог. Правадз. чл. АПН РСФСР (1944). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1914). 3 1922 выкладаў y ВНУ Масквы. У 1944—48 y АПН РСФСР, дырэктар Дзярж. б-кі імя КДз.Ушынскага. Першы ў Расіі распрацаваў і чытаў курс па пазашкольнай адукацыі. Навук. працы па праблемах гісторыі педагогікі і школы. Аўтар першага ў СССР падручніка па гісторыі педагогікі.

МЯЖА, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ловаць (цячэ праз возера), за 36 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 0,79 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 930 м, найб. глыб. 2 м, даўж. берагавой лініі больш за 3,5 км. Пл. вадазбору 258 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, пераважна разараныя, участкамі на У і Пд парослыя лесам. Берагі нізкія, пясчаныя і тарфяністыя, пад хмызняком. Пойма шыр. ад 25 м да 300 м, забалочаная. Мелкаводдзе да глыб. 1 м пясчанае, ніжэй дно ілістае. Востраў пл.

0,1 га. Зарастае. Упадае р. Шыша. МЯЖА, вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., на р. Ловаць, на аўтадарозе, якая злучае вёску з г. Гарадок. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 42 км на ПнУ ад

70

МЯЖА

горада і 39 км ад чыг. ст. Гарадок, 75 км ад Віцебска. 529 ж., 224 двары (1999). Лясніцтва, сепаратарны пункт Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бапьніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі паселішча (3-е тыс. да н.э.) і 2 курганныя могільнікі. МЯЖЛ АСЁЛАСЦІ, м я ж а я ў р э й с к а й а с е л а с ц і , частка тэр. Рас. імперыі, з якой y 1792— 1917 не дазвалялася свабоднае перасяленне яўрэяў y інш. рэгіёны краіны. Першапачаткова ўводзілася з мэтай абараніць інтарэсы рас. купцоў і прадпрымальнікаў ад канкурэнцыі яўр. капіталу з зямель, што былі далучаны да Расіі ў сярэдзіне 17 — пач. 19 ст.: y выніку вайны з Рэччу Паспалітай 1654—67, трох падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) і войнаў з Турцыяй (1735—39, 1768—74, 1787—91, 1806— 12). Ахоплівала пераважна вобласці традыц. рассялення яўрэяў на тэр. б. Рэчы Паспалітай (Беларусь, б.ч. Украіны, Літва, ч. Латвіі) і каланізаваныя яўрэямі стэпавыя раёны Паўн. Прычарнамор’я, што былі адваяваны Расіяй y туркаў і крымскіх татар (паўд. вобласці Украіны і ч. Малдовы). Падставай для ўвядзення M a. стаў дазвол y студз. 1780 яўрэям Магілёўскага і Полацкага намесніцтваў запісвацца ў гар. купецкае і мяшчанскае саслоўі. Указам ад 3.1.1792 Кацярына II забараніла яўрэям запісвацца ў купецкае саслоўе рас. гарадоў і паргоў, a дазволіла мець правы «грамадзянства і мяшчанства» толькі ў межах бел. намесніцтваў і Таўрычаскай вобл. Указам ад 4.10.1794 права аселага жыхарства і купецка-мяшчанскіх заняткаў для яўрэяў дазволена ў 10 новаўтвораных губернях. 14.5.1795 яўрэям-купцам і мяшчанам забаронена перамяшчацца з губерні ў губерню. Паводле Палажэння аб яўрэях 1804 ім дазвалялася пражываць y 13 зах. губернях. У адпаведнасці з палажэннем 1835 y М.а. ўключаны 15 губерняў: Бесарабская, Валынская, Віленская, Віцебская, Гродзенская, Екацярынаслаўская, Кіеўская, Ковенская, Магілёўская, Мінская, Падольская, Палтаўская, Таўрычаская, Херсонская, Чарнігаўская. У межах М.а. яўрэям забаранялася пражываць y вёсках, a таксама ў Кіеве, Севастопалі і Ялце. У Курляндскай губ., на Каўказе, a пазней і ў Сярэдняй Азіі дазвалялася пражываць толькі «мясц. яўрэям». Абмежавальнае заканадаўства не датычыла яўрэяў, якія прымалі праваслаўе. У 1835 яўрэям дазволена па-за М.а. набываць нерухомасць (акрамя маёнткаў, населеных сялянамі), засноўваць земляробчыя калоніі і фабрыкі. 3 абмежавальнага заканадаўства выключаліся купцы 1-й гільдыі (указ 1859), асобы з вышэйшай (1861) і сярэдняй (1865, 1866, 1872) адукацыяй, рамеснікі, механікі, вінакуры (1865), аптэкары, дантысты, фельчары, павітухі (1879), ваеннаслужачыя па рэк-

руцкім наборы з сем’ямі (1860, 1867). М.а. і ўсе заканадаўчыя абмежаванні яўрэяў y грамадзянска-маёмасных правах скасаваны пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 паводле закону «Аб адмене веравызнальных і нацыянальных абмежаванняў» (2.4.1917). Л і т А н н ш е н к о Е.К. Черта оседпостн: (Бел. сннагога в царствованве Екатернны II). Мн., 1998. Я.КЛнішчанка.

МЯЖАНСКІ ВАЛЎН, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1992). За 800 м на ПнУ ад в. Мяжаны Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Валун ружавата-шэрага граніту рапаківі з крышталямі палявых шпатаў y выглядзе авоідаў і таблічак палявога шпату, зернямі цёмна-шэрага і чорнага кварцу. Даўж. 3,6 м, шыр. 2,7 м, выш. 1,4 м, y абводзе 9,4 м, аб’ём 7,2 м3, маса каля 36 т. Прынесены ледавіком каля 14— 15 тыс. гадоў назад з Аландскіх а-воў y Балтыйскім М. В.Ф.Вінакураў.

М яжакскі валун

МЯЖАНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924—31. Утвораны 17.7.1924 y Віцебскай акр. (да 26.7.1930). Цэнтр — в. Мяжа. Уключаў 9 сельсаветаў. Скасаваны 8.7.1931, тэрыторБія перададзена ў Суражскі і Гарадоцкі р-ны.

«Землякі» (1969), «Яны былі першымі» (1970), «Спатканні на дарогах» (1978), кн. гумару «Аксамітны бляск» (1971). Пісаў для дзяцей: кнігі «Медунічкі» (1966), «Лясныя знаходкі» (1969), «Выдумшчыцы» (1971), «Стрэлы на зялёнай палянцы» (1973), «На ўсходзе сонца» (1982). МЯЗІСНСКАЯ ГУБА, заліў каля паўнўсх. берагоў Белага м., паміж паўд. часткай п-ва Канін і мацерыком, y Архангельскай вобл. Расіі. Даўж. 105 км, шыр. 97 км, глыб. 5—25 м. Зімой замярзае, але ледзяное покрыва нярэдка ўзломліваецца прылівамі. Прылівы паўсутачныя (да 10 м). Упадае р. Мязень. Рыбалоўства. Каля ўвахода ў М.г. — в-аў Маржавец. МЯЗЁНЬ, рака ў Рэспубліцы Комі і Архангельскай вобл. Расіі. Даўж. 966 км, пл. бас. 78 тыс. км2. Пачынаецца з балот на зах. схілах Ціманскага кража. Цячэ па хвалістай раўніне, упадае ў Мязенскую губу Белага м. Асн. прытокі: Вашка (злева), Мязенская Піжма, Сула, Пеза (справа). Разводдзе y маі— чэрв., летам і восенню дажджавыя паводкі. Ледастаў з канца кастр. — сярэдзіны ліст. да канца крас. — пач. мая. Сярэдні расход вады 649 м3/с. У вусці высокія прылівы, якія распаўсюджваюцца на 64 км. Суднаходная на 371 км ад вусця, вясной на 650 км. Сплаўная. На рацэ г. Мязень. МЙКАТНІЦА (Malaxis), род кветкавых раслін сям. ятрышнікавых. Каля 300 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 1 від — М. адналістая (М. monophyllos), трапляецца ў паўн. і цэнтр. раёнах. Занесена ў Чырв.

МЯЖАНЫ, вёска ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Браслаў—-Турмантас (Літва). Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на 3 ад г. Браслаў, 240 км ад Віцебска, 50 км ад чыг. ст. Друя. 285 ж., 116 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — касцёл Маці Божай Анёльскай (1925). Каля вёскі геал. помнік прыроды Мяжанскі вапун. МЯЖФВІЧ Уладзімір Навумавіч (23.5.1907, пас. Якаўлевічы Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 1.7.1982), бел. пісьменнік, журналіст. Вучыўся ў БДУ (1930—32). 3 1925 на камсамольскай рабоце, з 1929 y газ. «Звязда», з 1934 карэспандэнт газ. «Мзвестня» па Беларусі. У 1937 рэпрэсіраваны. Пакаранне адбываў y Краснаярскім краі. Рэабілітаваны ў 1955. У 1956—67 літ. супрацоўнік час. «Вожык», «Вясёлка», «Бярозка», карэспандэнт газ. «Лесная промышленность». Друкаваўся з 1924. Выдаў зб-кі апавяданняў і нарысаў «Крок y будучыню» (1931), «Шляхам герояў» (1932),

Мякатніца

адналістая

кнігу. Расце на сфагнавых балотах, багністых берагах вадаёмаў і ў забалочаных лясах (ельнікі, бярэзні}сі). М. адналістая — шматгадовая жаўтаватазялёная травяністая расліна выш. 6— 30 см. Сцябло тонкае, трохграннае, каля асновы клубнепадобна-патоўшчанае, перах.дзіць y падземны клубень. Ліст адзіночны, яйцападобны, даўж. да 10 см, размешчаны каля асновы сцябла Кветкі дробныя, бледна-зялёньш, сабраныя ў доўгую прамую шматкветную гронку. Плод — каробачка.

МЯКІНА, адходы малацьбы і ачысткі зерня збожжавых і некаторых інш. культур (напр., канюшыны, лёну); грубы корм, што складаецца з насенных абалонак, частак каласкоў і зярнят, расцёртых лісткоў і сцёблаў, недаспелага зерня, насення пустазелля і інш. Можа змяшчаць насенне атрутных раслін. Больш пажыўная за салому адпаведных раслін, мае больш пратэіну і попелу, менш клятчаткі. Гіграскапічная, лёгка злежваецца і псўецца. Скормліваецца буйн. par. жывёле, коням (лепшыя cap­ ra ) і свінням прапараная і ў сумесі з сакаўнымі чсармамі, брагай, мелесам і інш. Найлепшую М. даюць авёс, проса, безасцкжовыя ячмень і яравая пшаніца, бабовыя і лён.

жоўтая, зялёная, карычневая або чорная, з метал. адлівам. Вусікі 11-членікавыя, пераважна ніткападобныя. Жукі і лічынкі — драпежнікі. Кормяцца насякомымі і малюскамі. Лічынкі цёмныя, укрыты мяккімі валаскамі. Развіваюцца ў глебе, лясным подсціле, гнілой драўніне, пад карой. Страваванне лічынкі пазакішачнае (выпускае ферменты, што разрэджваюць тканкі здабычы, потым усмоктвае атрыманую вадкасць). Зімой y цёплыя дні лічынкі некат. М. (што зімуюць) могуць паяўляцца на снезе (адсюль другая назва «снежны чарвяк»). С.Л.Максімава.

МЯККАЦЁЛЫЯ, гл. Мапюскі. МЯККАЦЁЛЫЯ ЧАРАПАХІ, м я к каскурыя чарапахі, мяккія ч a р a п a х i (Trionychoidea), падатрад прэснаводпых чарапах. 2 сям.: двухкіпцюровыя чарапахі (Carettochelyidae) — 1 від, пашыраны ў Паўн. Аўстраліі, на в-ве Н. Гвінея, і трохкіпцюровыя чара1

МЯКІННІКАВА Марыя Вікенцьеўна (н. 3.1.1917, г. Гомель), бел. вучоны ў галіне отарыналарынгалогіі. Д-р мед. н.

(1968), праф. (1970). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1939), y 1946—80 працавала ў ім. Навук. працы па эпідэміялогіі, клініцы, дыягностыцы і лячэнні склеромы і азены. Тв: Озена: Этнологня, мммунолсгмя, патогенез. Мн., 1974 (разам з А.П.Красільнікавым, І.А.Крыловым); Озена: Клнннка, днагностнка, леченве м эпядемнологая. Мн., 1980 (з імі ж).

Даўж. да 15 см. Цела падоўжанае, плоскае, бывае ўкрыта валаскамі. Покрывы мяккія, y тл. надкрылы (адсюль назва). Афарбоўка

2 Да арт. Мяккацелыя чаралахі: 1 — трыонікс кітайскі, або далёкаўсходняя чарапаха; 2 — трыонікс калючы.

пахі, або трыоніксы (Trionychidae) — 6 або 7 родаў, 22 віды; пашыраны ў Азіі, Афрыцы, Паўн. Амерыцы. Даўж. да 90 см. Цела і сплошчаны касцявы панцыр укрыты мяккай скурай без рагавых шчыткоў (адсюль назва). Галава з мяккім хабатком, на канцы якога знаходзяцца ноэдры. Лапы шырокія, папьцы злучаны плавальнай перапонкай. Здольныя трымацца пад вадой да 15 гадз. Кормяцца раслінамі і жывёламі (насякомыя, ракападобныя, малюскі, рыбы, земнаводныя і інш ). У Азіі — аб’ект промыслу (мяса, яйцы).

МЙККАЯ ПШАНІЦА, гл. ў арт. Пшаніца.

Мяккацелкі: 1 — цёмная; 2 — ларасонавая.

71

вюрным грунтам (сумесь звычайнага афортнага грунту з тлушчам). Ад націску алоўка часцінкі грунту прыліпаюць да паперы адпаведна лініям малюнка, пасля чаго здымаюцца разам з ёю і агаляюць патрэбную для траўлення паверхню. Гравюрам, выкананым y тэхніцы М.л., характэрны мяккі жывапісны зярністы штрых, які перадае спецыфіку малюнка алоўкам або вугалем. Тэхніка М.л. вядома з 17 ст., пашырана ў 19— 20 ст. (К.Кальвіц y Германіі, А.Кіпрэнскі ў Расіі і інш ). На Беларусі ў тэхніцы М.л. працавалі Л.Марчанка, А.Паслядовіч, y спалучэнні з інш. тэхнікамі працуюць А.Басалыга, А.Кашкурэвіч, Э.Пешкаў, У.Савіч і інш. МЯККІ СТЫЛЬ, плынь ў зах.-еўрап. мастацтве позняй готыкі 14— 15 ст. Узнік пад уздзеяннем містычных вучэнняў, y перыяд хуткага распаду сярэдневяковых асноў, культуры і маст. канонаў, ва ўмовах нараджэння новага светаўспрымання і маст. індывідуальнасці. Найб. пашыраны ў 1380— 1430-я г. пераважна ў Германіі, Аўстрыі, Чэхіі. Сярод лепшых твораў М.с. — «Прыгожыя мадонны» (скульптуры Маці Божай y поўны рост з дзіцем на руках; пашыраны ў Чэхіі, Германіі, Польшчы), чэш. алтарныя карціны для сабора св. Ільі ў Тршэбані (каля 1380), творы ням. мастакоў кёльнскай школы Конрада з Зёста, верхнярэйнскага майстра («Райскі сад», каля 1410), Франке. МЙККІХ ДАХАВЫХ I ГІДРАІЗАЛЯЦЫЙНЫХ МлТЭРЫЙЛАЎ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, адна з галін прам-сці буд. матэрыялаў да 1999. Гл. Рулонных дахавых і гідраізаляцыйных матэрыялаў прамысловасць.

МЯККАСКЎРЫЯ ЧАРАПАХІ, гл Мяккацелыя чарапахі. МЯККАЦЁЛКІ (Cantharidae), сямейства насякомых атр. жукоў. Каля 4 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць y розных біятопах, пераважна ў лясах, садах, на лугах. Да М. належаць і светлякі. На Беларусі больш за 30 відаў, найб. трапляецца М. цёмная, або бурая (Cantharis fusca), М. парасонавая (Rhagonycha fulva) і інш.

МЯЛАНЫН

МЯККІ ЛАК, разнавіднасць тэхнікі афорта. Малюнак выконваюць цвёрдым алоўкам, або драўлянай палачкай на тонкай зярністай паперы, пакладзенай на дошку, пакрытую мяккім гра-

МЙЛА Іван Ільіч (3.7.1918, с. Сцяпок Старадубскага р-на Бранскай вобл., Расія — 12.10.1999), бел. пісьменнік, вучоны ў галіне протазаалогіі. Канд. вет. н. (1957). Скончыў Маскоўскі зоавет. ін-т (1947). Працаваў вет. урачом-эпізаатолагам y Старадубскім р-не, y Далёкаўсходнім НДІ. У 1962—79 y Бел. н.-д. вет. ін-це. Друкаваўся з 1947. Пісаў на рус. мове. Асн. тэмы твораў — сівая мінуўшчына («Прынада», 1982; «Аўсяны бунт», 1986), героіка грамадз. («Раскол», 1970; «Паўстанцы», 1980) і Вял. Айч. («Нізаўскія партызаны», 1962; «Вернасць», 1967) войнаў, прабЛемы сучаснасці («Настаччыны агледзіны», 1969; «Спакушэнне Гарпіны», 1971). Аўтар аўтабіягр. аповесці «Каранцін» (1989), п’ес, нарысаў.

Ta:. Разбранннца: Роман. М., 1992. У.А.Жыжэнка.

МЯЛАНЫН Уладзімір Дзмітрыевіч (н.

20.12.1937, хутар Міхайлаўскі Варонежскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне отарыналарынгалогіі. Д-р мед. н., праф.

(1980). Скончыў Варонежскі мед. ін-т (1961). 3 1986 y Гродзенскім мед. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па отары-

72

МЯЛЕНЦЬЕЎ

наларынгалогіі, транспланталогіі, отахірургіі, ЛОР-анкалогіі. Т в Леченме хроннческнх воспалнтельных заболеваннй лобных пазух путем хнрургвческой облнтерацня нх полостн формалмнязнрованнымн хряшевымн н костнымн гомотрансплантантамн (разам з А.М.Несцярэнкам) / / Вестн. оторнноларннгологнм. 1976. № 1; Пласткка лобно-орбмтальной областв после удалення большнх остеом лобных пазух / / Там жа. № 3.

МЯЛЁНЦЬЕЎ Леў Аляксандравіч (22.12.1908, С.-Пецярбург — 8.7.1986), расійскі вучоны ў галіне энергетыкі. Акад. AH СССР (1966, чл.-кар. з 1960). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1930). 3 1942 y Энергет. ін-це AH СССР, з 1945 адначасова ў Ленінградскім інж.-эканам. ін-це. 3 1960 дырэктар Сібірскага энергет. ін-та AH СССР, з 1973 y Ін-це высокіх т-р. Навук. працы па тэарэт. асновах і метадах аптымізацыі структуры паліўна-энергет. гаспадаркі, матэм. мадэліраванні, аптымізацыі і кіраванні ў сістэмах энергетыкі, развіцці цеплавых электрастанцый і цеплафікацыі. МЯЛЁШКА Васіль Іванавіч (н.

15.3.1921, г. Томск, Расія), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1972), праф. (1990). Скончыў БДУ (1952). У 1956—91 y Інце гісторыі АН БССР (у 1980—91 заг. аддзела гісторыі Беларусі эпохі феадалізму). Даследуе сац.-эканам. праблемы феад. горада, агр. адносін і класавай барацьбы ў Беларусі 16— 18 ст. Адзін з аўтараў калектыўных прац «Гісторыя Беларускай ССР» (т. 1, 1972), «Полацк: Гіст. нарыс» (2-е выд., 1987), «Нарысы гісторыі Беларусі» (ч. 1, 1994) і інш. Тв:. Очеркн аграрной мсторнн Восточной Белорусснн (вторая половнна XVII—XVIII в ). Мн., 1975; ІОіассовая борьба в белорусской деревнс во второй половнне XVII— XVIII в. Мн., 1982; Могнлев в XVI — середнне XVII в. Мн., 1988; I ўзняўся люд просты... Мн., 1992 (разам з П.АЛойкам).

МЯЛЁШКА Іван Ілья (каля 1552— 13.5.1622), бел. дзярж. дзеяч, пісьменнік. Падкаморы мазырскі і падстароста слонімскі з 1591, маршалак слонімскі з 1602, кашталян мсціслаўскі ў 1605— 10, брэсцкі ў 1610— 15 і смаленскі з 1615. Пасол на сейм 1605. На сеймах 1598, 1609 і 1611 прызначаны ў склад камісіі па размежаванні Мазырскага пав. з Кіеўскім ваяв. У 1613 y складзе сенатарскай рады пры Жыгімонце III Вазе. Валодаў маёнткамі Дзевяткавічы, Бусяж, часткай Жыровічаў, трымаў Здзітаўскую дзяржаву. У 1613 фундаваў уніяцкі Жыровіцкі Успенскі манастыр, ігуменам якога стаў Іасафат Кунцэвіч; y 1613 і 1618 перадаў манастыру сваю частку Жыровічаў. Аўтар славутага сатыр. твора «Прамова Мялешкі», скіраванага супраць замежнага (гал. ч. польскага) уплыву ў ВКЛ. МЯЛЁШКА Леў Восіпавіч (н. 22.2.1920, г. Екацярынбург, Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н., праф. (1971). Скончыў

Мінскі пед. ін-т (1952). У 1986—96 y БДУ. Навук. працы па фазавых пераўтварэннях. Распрацаваў методыку нарошчвання аднародных монакрышталічных плёнак алмазу.

дзенскім с.-г. ін-це (заг. кафедры), y 1969—79 y Гомельскім ун-це (з 1971 заг. кафедры). Навук. працы па марфалогіі, фізіялогіі і абмене рэчываў y с.-г. жывел і птушак.

Тв:. Фнзмческяе основы ядерного оружмя. Мн., 1966; Молекулярная фмзнка н введенне в термодкнамнку. Мн., 1977. П.М.Бараноўскі.

Тв.: Ультрафнолетовое облученне жнвотіш х н гггацы. М н., 1965 (разам з І.І.Свянціцкім); Выраіцнваюіе уток без водоемов. Мн., 1965.

МЯЛЁШКА Міхаіл Вінцэнтавіч (псеўд. Міхалка С к а р э ў с к і ; 9.5.1892, в. Скары Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — крас. 1941), бел. гісторык, этнограф. Вучыўся ў Віцебскім аддзяленні

Маскоўскага археал. ін-та (1918—21). У 1914— 18 y арміі. 3 1917 чл. Беларускай сацыялістычнай грамады. Дэлегат з’езда бел. дэмакр. і сацыяліст. apr-цый y Віцебску (лета 1917); на з’ездзе бел. вайсковых арг-цый (ліст. 1917) абраны старшынёй. 3 1918 y Віцебскім аддзяленні Белнацкома. 3 1920 y Чырв. Арміі (служыў y Віцебскім губваенкамаце), працаваў y Віцебскім археал. ін-це, губ. архіве і аддзеле нар. адукацыі. 3 ліст.

1922 y Цэнтрархіве (Мінск), з 1927 y Цэнтр. архіўным упраўленні БССР, адначасова y Інбелкульце і Бел. АН. У 1923—24 выкладаў бел. этнаграфію ў Віцебскім вышэйшым пед. ін-це, y 1926—28 — гісторыю Беларусі ў Камвузе Беларусі. Даследаваў праблемы прыгоннага права, сял. выступленняў супраць самаўладдзя ў 1863 і ў рэвалюцыю 1905—07. Складальнік зб. дакументаў і матэрыялаў «Сацыялістычны рух на Беларусі ў пракламацыях 1905 г.»

(1927). Аўтар працы «Камень y вераваннях і паданнях беларусаў» (1929). Рукапіс працы аб Мялеціі Сматрыцкім захоўваецца ў Нац. архіве Рэспублікі Беларусь. 18.7.1930 арыштаваны па справе «Саюза вызвалення Беларусі» і сасланы ў Самару на 5 гадоў. 16.2.1938 паўторна арыштаваны «як удзельнік контррэвалюцыйнай эсэра-меншавіцкай арганізацыі». 4.3.1940 вызвалены. Рэабілітаваны ў 1957 і 1962. Тв.: Дзённік Міхаіла Мялешкі / / Шляхам гадоў: Гіст.-літ. зб. Мн., 1994. Літ:. С к а л а б а н В., К р а п м в н н С. Мнхак.і Мелешко: долгое возврашенме в Беларусь / / Сов. Белоруссня. 1998. 10 окт.; Бібліятэка Міхася Мялешкі: Зводны кат. Мн., 1998. М.М.Клімовіч, У.М.Міхнюк.

МЯЛЁХІН Георгій Паўлавіч (23.1Ô.1925, г. Ардатаў,. Мардовія, Расія — 1981), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі с.-г. жывёл. Д-р біял. н. (1961), праф. (1962). Скончыў Маскоўскую ваенна-вет. акадэмію (1948). 3 1951 y Гро-

МЯЛКІХ Сяргей Міхеевіч (21.5.1877, Масква — 7.7.1952), бел. вучоны ў галіне тэрапіі. Чл.-кар. АН Беларусі (1940). Д-р мед. н. (1934), праф. (1922). Засл.

дз. нав. Беларусі (1938). Скончыў Маскоўскі ун-т (1900). 3 1922 заг. кафедры БДУ, з 1930 — Мінскага мед. ін-та, адначасова ў Наркамаце аховы здароўя Беларусі (1937—41) і дырэктар Ін-та тэарэт. і клінічнай медыцыны АН Белару ci (y 1940—41 i 1944—52). Навук. працы па злаякасных анеміях і пухлінах, малярыі, лейкозах, прафілактыцы і лячэнні туберкулёзу пнеўматораксам. Тв.: К олм бацш ш ярны й сеп снс (колн бацн ллез). М н., 1938; П р ы м я н ен н е лю м ін есц энтн ага метаду даследаваш ія мачы для ды ягносты кі элаякасны х пухлін / / В есці А Н БС С Р.

1950. №2.

Літ.: С .М .М елкнх / / Здравоохралеіш е Б елорусснн. 1969. №12. МЯЛЬГУЙ Міхаіл Аляксандравіч (н.

11.11.1933, в. Дубрава Маладзечанскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне прыкладной фізікі. Д-р тэхн. н.

(1994), праф. (1995). Засл. вынаходнік Беларусі (1990). Скончыў БДУ (1956). 3 1961 y Ін-це іірыкладной фізікі Нац. АН Беларусі (з 1970 заг. лабараторыі). Навук. працы па ўзаемасувязі магн. і мех. уласцівасцей ферамагн. матэрыялаў, магн. метадах і сродках кантролю якасці вырабаў. Распрацаваў фіэ. асновы імпульснага метаду кантролю мех. уласцівасцей вырабаў з ферамагн. сталей. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Тв:. М а п ш т н ы й кон троль механнческях свойств сталей. М н ., 1980. М.П.Савік. МЯНЖЫНСКІ Вячаслаў Рудольфавіч (31.8.1874, С.-Пецярбург — 10.5.1934), савецкі дзярж. і паліт. дзеяч. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1898). У рэв. руху з 1895. Чл. бальшавідкай партыі (з 1903), яе ЦК (з 1927). У рэвалюцыю 1905—07 чл. ваен. арг-цыі пры Пецярб. к-це РСДРП. У 1906— 17 y эміграцыі, працаваў y замежных арг-цыях РСДРП. Удзельнік Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917, першы нарком фінансаў РСФСР. У 1918— 19 ген. консул РСФСР y Берліне. У 1919 нарком Рабоча-сялянскай

інспекцыі Украіны. Чл. Прэзідыума ВЧК (з 1919), нам. старшыні (з 1923), старшыня (з 1926) АДПУ СССР. МЯНІЦКІ Рычард Вікенцьевіч (28.7.1886, фальварак Селігоры, цяпер Полацкі р-н Віцебскай вобл. — 29.1.1956), бел. гісторык-архівіст, крыніцазнавец. Вучыўся ў Пецярб. ун-це (1904—06). Скончыў Аляксееўскае ваен. вучылішча. Удзельнік 1-й сусв. вайны. Жыў y Кракаве, Віцебску, Варшаве, з 1918 y Вільні, з 1921 супрацоўнік Дзярж. архіва ў Вільні, з 1939 яго дырэктар, адначасова з 1923 выкладчык Віленскага ун-та (з 1938 праф.). Пасля 2-й сусв. вайны працаваў y Гданьску і Торуні, займаўся гісторыяй архіва- і крыніцазнаўства. Упершыню ўвёў курс архівазнаўства ў Віленскім ун-це (1923) і распрацаваў курс лекцый па архівістыцы для ВНУ. Сабраў матэрыялы па гісторыі Полацкай губ. Вывучаў помнікі пісьменнасці ВКЛ. Аўтар прац «Віленская археаграфічная камісія ( 1864— 1915)» (1925), «Дыярыуш вайсковай Варшаўскай рады з 1710 г.» (1928), «Архіў даўніх актаў y Віцебску, 1852— 1903» (1939) і ІН Ш . Г.А.Каханоўскі. М’ЯНМА, С а ю з М ’ я н м а (П’ідаўнзу м’янманайнган), дэяржава ў Паўд.-Усх. Азіі, на ПнЗ п-ва Індакігай. Мяжуе на 3 з Бангладэш і Індыяй, на У з Кітаем, Лаосам, Тайландам. На Пд абмываецца Бенгальскім зал. і Андаманскім м. Пл. 676,6 тыс. км2. Нас. 48,1 млн. чал. (1999). Дзярж. мова — м’янма (бірманская). Сталіца — г. Янгон (Рангун). Падзяляецца на 14 адм. адзінак (7 нац. аўтаномных і 7 адм. абласцей). Нац. свята — Дзень неэалежнасці (4 студз.). Дзяржаўны лад . М. — рэспубліка. Да правядзення парламенцкіх выбараў уладу ў краіне ажыццяўляе Дзярж. савет міру і парадку, старшыня якога займае пасады кіраўніка дзяржавы, прэм’ер-міністра і міністра абароны. Прырода. Пераважае горны рэльеф. У цэнтр. ч. — падоўжнае паніжэнне з р. Іравадзі, якое ў восевай ч. занята раўнінай, на Пд — нізіннай дэльтай. На 3 сістэма сярэдневысокіх, глыбока парэзаных складкавых гор; гал. хрыбгы Пакхайн (на Пн) і Ракхайн (на Пд). На крайняй Пн горы да 5881 м (г. Кхакабаразі). На У Шанскае нагор’е з чаргаваннем горных хрыбтоў (выш. каля 1,5 тыс. м) і катлавін. Бываюць землетрасенні. На тэр. М. адхрыты і разведаны радовішчы нафты, прыроднага газу, каменнага вугалю, руд нікелю, вальфраму, волава, медзі, свінцу, жалеза, сурмы, зодата, каштоўных і вырабных камянёў (рубін, жадэіт, сапфір, ювелірная шпінель) і інш. Клімат субэкватарыяльнага пояса, на Пд з мусонным рэжымам ападкаў, на Пн пераходны да субтрапічнага. У раўнінных раёнах сярэдняя т-ра студз. на Пд каля 20—25 °С, на Пн 13—15 °С, найб. горача ў сак.—крас.

(30—32 °С). Ападкаў y rapax да 2000— 3000 мм, месцамі да 5000 мм, ва ўнутр. катлавінах 500— 1000 мм за год. Чэрв.—

М’ЯНМА

Герб і сцяг М'явмы.

кастр. — перыяд дажджоў. Рэкі мнагаводныя, выкарыстоўваюцца на арашэнне. Галоўныя: Іравадзі (найб. прыток Чындуін), Салуін, Каладан, Сітаўн. Больш як палавіна тэр. пад лесам. На нізінах і ў перадгор’ях пальмы, фікусы,

73

бамбук, вышэй — каштоўныя пароды (цік, сал), y цэнтр. раёнах — лістападныя лясы, саванны. Жывёльны свет багаты і разнастайны: сланы, тыгры, насарогі, леапарды, шакалы, гімалайскі і малайскі мядзведзі, малпы, куніцы. Шмат птушак, насякомых. На тэр. М. — рэзерваты Підаўн, Шуэдаўн і інш. Насельніцтва. Каля 75% складаюць м’янма (бірманцы), народ тыбета-бірманскай моўнай групы, да якой y М. належадь карэны (больш за 3,5 млн. чал.), чыны (каля 0,9 млн.), качыны (каля 0,7 млн.), кая (каля 150 тыс.); да тайскай моўнай грулы адносяцца шаны (больш эа 3 млн. чал.), да аўстраазіяцкай сям’і — моны (каля 0,7 млн.). На Пд і ў буйных гарадах — каля 0,5 млн. выхадцаў з Індыі і Бангладэш, 0,4 млн. кітайцаў. Сярод вернікаў пераважаюць будысты (каля 90%); мусульман 4%, хрысціян і індуістаў — па 1,5%. Сярэднегадавы прырост насельнідтва 1,65%. Сярэдняя шчыльн. каля 71 чал. на 1 км2. Бсшьшасць населыііцтва сканцэнтравана ў даліне і дальце Іравадзі, дзе шчыльн. дасягае 1000 чал. на 1 км2. Павышаная шчыльн. на марскім узбярэжжы, рэдкая — y горных і лясных раёнах (1—5 чал. на 1 км2). У гарадах 26% насельніцтва. Найб. горад Янгон — 3873 тыс. ж. (1998). Каля 400— 500 тыс. ж. y гарадах Мандалай, Басейн, Малам’яйн, М’ей. У сельскай гаспадарцы занята 67% працаздальнага насельніцгва, y прам-сці — 10%, астатнія — y абслуговых галінах. Гісторыя. Чалавек на тэр. М. вядомы з ніжняга палеаліту. 3 9 ст. тут пасяліліся плямёны бірманцаў (м ’янма). Яны стварылі дзяржаву Паган, якая дасягнула росквііу ў 11— 13 ст. У канцы 13 ст. Паган разгромлены манголамі (гл. Мангольскія заваяванні) і распаўся. У сярэдзіне 18 ст. адбылося аб’яднанне краіны пад уладай дынастыі Канбаўн. У выніку англа-бірманскіх войнаў (1824—26, 1852—53, 1885) М. заваявана Вялікабрытаніяй. У 1886— 1937 — y складзе Брьгг. Індыі, з 1937 — асобная халонія (англ. — Бірма). У 1942— 45 акупіравана яп. войскамі, барацьбу супраць якіх узначаліла створаная ў 1944 Антыфашысцкая ліга народнай свабоды (АЛНС) на чале з Аун Санам. У маі 1945 вызвалена ў выніку ўзбр. паўстання на чале з АЛНС пры падгрымцы брьгг. войск. На парламенцкіх выбарах 1947 перамагла АЛНС, яе лідэр У Ну стаў прэм ’ер-мінісграм краіны.

4.1.1948 абвешчаны незалежны Бірманскі саюз. Унутрыпаліт. становішча краіны было няўстойлівым з-за вострай барацьбы паміж паліт. партыямі, грамадз. вайны супраць камуністаў і нац. меншасцей на ўскраінах М. 2.3.1962 вайскоўцы скінулі ўрад Ў Ну. Новы ўрад на чале з He Вінам прыняў праграму «Бірманскі шлях да сацыялізму» і абвясціў сацыяліст. арыентацыю краіны. Была створана адзіная легальная партыя — Бірманская партыя сацыяліст. праграмы. У 1974 прынята новая канстытуцыя, краіна атрымала назву Бірманскі Сацыяліст. Саюз. Курс на сацыяліст. арыентацыю ў 1960—80-я г.

74

М’ЯНМА

скончыўся правалам. У выніку масавых нар. выстушіенняў y сак.—жніўні 1988 He Він падаў y адстаўку. 18.9.1988 адбыўся ваен. пераварот і ўлада перайшла да Дзярж. савета па аднаўленні законнасці і парадку (ДСАЗП; з ліст. 1997 — Дзярж. савет міру і развідця) на чале з ген. Тан Шве. 3 1989 краіна наз. Саюз М. На выбарах 1990 80% месцаў y парламенце заваявала гал. апазіцыйная арг-цыя — Нац. ліга за дэмакратыю (НЛД) на чале з Аун Сан Су Чжы. ДСАЗП адмовіўся перадаць уладу парламенту і арыштаваў лідэраў апазіцыі, У студз. 1993 ён стварыў Нац. канстытуцыйную канферэнцыю (НКК) для распрацоўкі новай канстытуцыі- У 1995 прадстаўнікі НЛД выйшлі з НКК і стварылі Парламенцкі прадстаўнічы к-т дэпутатаў, выбраных y 1990. Частка дэпутатаў на чале з Сейн Лвінам стварыла за мяжой «Нацыяналькы кааліцыйны ўрад». М. — чл. ААН (з 1948), Арг-цыі дзяржаў Паўд.-Усх. Азіі (АСЕАН, з 1997). Дыпламат. адносіны паміж Саюзам М. і Рэспублікай Беларусь устаноўлены 22.9.1999. Дзейнічаюць лаліт. арг-цыі: Нац. ліга за дэмакратыю, Партыя нац. адзінства.

Гаспадарка. М. — агр. краіна з цэнтралізаваным планаваннем эканомікі. Даход на 1 чал. адзін з самых нізкіх y свеце, не перавышае 250—300 дол. ЗША за год. Праведзена агр. рэформа, створаны дзярж. сектар (буйныя прамысл. прадпрыемствы, чыг., унутр. водны і паветр. транспарт, цэнтр. банк і інш.); дзяржава кантралюе знешні гандаль і крэдытна-фін. сістэму. У дзярж. і каап. еекгарах ствараецца больш за 50% валавога ўнутр. прадукгу. Сельская гаспадарка разам з лясной і рыбалоўствам дае каля 60% нац. даходу. Пад с.-г. ўгоддзямі 15% тэр. (бальш за 10 млн. га). Арашаецца каля 2 млн. га, з некаторых участкаў збіраюць 2 і больш ураджаяў за год. Асн. частку прадукцыі даюць дробныя гаспадаркі (да 3—4 га). Гал. с.-г. раёны — даліна і дэльта р. Іравадзі, марское ўзбярэжжа. Збор (тыс. т, 1995): рысу — 20 100 (гал. с.-г. культура, займае болын за палавіну с.-г. эямель), кукурузы — 275, пшаніцы — 147, проса — 150, арахісу — 501, кунжуту — 966. Цукр. трыснягу сабрана 2,2 млн. т, агародніны — 2,2 млн. т, фруктаў (цытрусавыя, бананы, ананасы, манга) — 1 млн. т. Вырошчваюць таксама батат, маніёк, бавоўнік, джут, тытунь, сланечнік, перац, каву, чай, каўчуканосы. М. — буйнейшы ў свеце вытворца опіуму-сырцу (больш за 2,5 тыс. т цггогод). Больш за 80% усіх пасеваў рысу — y ніжняй ч. даліны Іравадзі і яе дэльце. У бальш засушлівай ч. даліны вырошчваюць проса, кўкурузу, бабовыя, кунжут, арахіс, бавоўнік, сланечнік, на Шанскім нагор’і — пшаніцу, цытрусавыя, чай, батат, маніёк, на ўзбярэжжы — каўчуканосы і какосавую пальму. Жывёлагадоўля развіта слаба, буйн. par. жывёлу і буйвалаў выкарыс-

y 1997 вылаўлена 830,3 тыс. т рыбы. Здабыча жэмчугу. Лясная гаспадарка займае самаст. месца ў эканоміды краіны. Нарыхтоўваецца драўніна ціку (каля 70% сусв. прадукцыі), a таксама інш. цвёрдых лісцевых парод. Развггы гарнарудная і апрацоўчая прам-сць. Здабываюць (1995) нафту — каля 1 млн. т, прыродны газ — 1,9 млрд. м3, каменны вугаль— 48 тыс. т, руды цынку, свінцу, вальфраму, волава, медзі і інш., каштоўныя і вырабныя камяні. У 1996 атрымана 3,8 млрд. кВт • гадз элекграэнергіі. Электрастанцыі працуюць пераважна на прыродным газе ў найб. гарадах, ёсць ГЭС на горных рэках. Гал. галіны апрацоўчай прам-сці — харч. (рысаачышчальная, рыбаперапр., алейная, цукр., тытунёвая) і тэкст. (вытв-сць шаўковых і баваўняных тканін, джутавых вырабаў). Ёсць свінцова-цынкавы камбінат, 2 нафтаперапр. з-ды (агульная магутнасць 1 млн. т), металургічны з-д (выпускае штогод 50— 100 тыс. т сталі), прадпрыемствы суднабудаўнічыя 1 суднарамонтныя, трактара-, аўта- і ве2 лазборачныя, па вытв-сці азотных угнаДа арт. М ’янма: 1 — ландшафг y цэнтральенняў і фармацэўтычных тавараў, цэм. і най частцы М ’янмы; 2 — ірыгацыйная цагельныя з-ды. Працуюць лесапільні, сістэма Чэмоўтау. прадпрыемствы па вырабе абутку, запалак, цэлюлозы і паперы. Развіта самагоўваюць як цяглавую сілу. Пагалоўе тужная вытв-сць с.-г. прылад, мэблі, (1997, млн. галоў): буйн. par. жывёлы посуду, тканін, лакіраваных і плеценых 10,5, буйвалаў 2,3, свіней 3,5, коз 1,3, вырабаў, прадметаў будыйскага культу, авечак 0,37. У сельскай і лясной гаспа- разьбярства па дрэве, слановай косці і дарцы выкарыстоўваюць прыручаных серабру. Больш за палавіну прамысл. прадукцыі вырабляецца ў г. Янгон. сланоў (каля 1 тыс.). Пашавая жывёла гадоўля найб. развіта на Шанскім ка- Транспарт унутр. водкы, чыг., аўтамаб., ш р’і. Вытв-сць (1995, тыс. т): малака марскі. Працягласць унутр. воднш кароў і буйваліц 548, свініны 102, ялаві- шляхоў больш за 8 тыс. км. Гал. трансп. чыны і цяляціны 92. Развіта птушкага- артэрыя — р. Іраврдзі і яе прыток Чындоўля, y 1997 было 33 млн. курэй. Па- дуін, судаходныя таксама ніжнія цячэншырана марское і рачное рыбалоўства, ні рэк Салуін і Каладан. Даўж. чьпункі 5060 км. Асн. лініі ў даліне р. Іравадзі, злучаюць унутр. раёны з марскімі партамі. Аўтадарог 27 тыс. км. У краіне 35 тыс. легкавых аўтамабіляў, 34 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў. Марскі транспарпг абслугоўвае знешнія сувязі, пашыраны кабатажныя перавозкі. Гал. парты: Янгон, Басейн, Малам’яйн, Сітуэ. Гал. ўнутр. порт і трансп. вузел Мандалай. 19 аэрапортаў, міжнар. аэрапорты каля Янгона і Мандалая. У 1996 экспарт склаў 1,1 млрд. дол., імпарт — 2 млрд. дол. М. экспартуе драўніну і піламатэрыялы, рыс, каўчук, калггоўныя і вырабныя камяні, канцэнтраты і руды каляровых металаў, імпартуе машыны і абсталяванне, хімікаты, спажывецкія гавары. Гал. гандл. паргнёры: Кітай, Японія, Сінгапур, Інданезія. Грашовая адзінка — к’ят (чжа або джа).

Да арг. М ’янма. Пагада Шуэдагоўн (Ш ведагон) y Рангуне. 14 ст., неаднаразова перабудаваная да 18 сг.

Узброеныя сілы. Складаюцца з рэгулярных узбр. сіл (сухап. войскі, ВПС і BMC) і ваенізаваных фарміраванняў (нар. паліцыя і нар. міліцыя). Агульная колькасць (1999) болыіі за 0,5 млн. чал., y тл . 429 тыс. чал. y рэгулярных узбр. сілах. Вярх. галоўнакамандуючы — старшыня Дзярж. савета міру і парадку. Камплекгаванне паводле прызыву. У сухап. войсках больш за 400 тыс. чал., 235 танкаў, 270 бронетранспарцёраў,

250 гармат і інш. У ВПС 9 тыс. чал., 91 баявы самалёт, 18 баявых верталётаў. У BMC каля 20 тыс. чал., y тл . 800 чал. y марской пяхоце, 7 баявых караблёў (5 дэсантных), 63 катэры, y тл . 3 ракетныя. Літ.: М о ж е й к о Н.В., У з я н о в А Н . Нсторня Бьрмы (Краткнй очерк). М ., 1973. М:С.ВайтовЫ (прырода, насельнііггва, гаспадарка), В.М.Пісараў (гісторыя), Р. Ч.Лянькевіч (узбр. сілы).

МЯННІК (Mânnik) Эдуард (12.1.1906, г. Тарту, Эстонія — 30.1.1966), эстонскі пісьменнік. Засл. пісьменнік Эстоніі (1965). Друкаваўся з 1921. У сац.-крытычным рамане «Шэры дом» (1930), кнігах апавяданняў і аповесцей «Дваццаць гадоў назад» (1953), «За калючым дротам» (1954) падзеі грамадска-паліт. жыцця даваен. Эстоніі. Кнігі апавяданняў «Выпрабаванне сэрцаў» (1946), «Пятнаццаць крокаў» (1947, Дзярж. прэмія Эстоніі 1948), «Барацьба працягваецца» (1950), «Франтавыя апавяданні» (1962) пра вытокі гераізму і мужнасці народа ў Вял. Айч. вайну. Аўтар аповесці «Гісторыя аднаго кахання» (1954), зб. навел «Людзі на чашы шаляў» (1959) маральна-этычнай тэматыкі, кніг сатыры «Папыхваючы люлькай» (1964), «Гоіас пустой бочкі» (1965). Пісаў для дзяцей. На бел. мову асобныя творы М. пераклаў Г.Шупенька. Те.: Рус. пер. — «Через горы» н другае рассказы. Таллнн, 1959. МЯНТЎЗ з в ы ч а й н ы (Lota lota), адзіная прэснаводная рьіба сям. трасковых атр. траскападобных. Пашыраны ў рэках і азёрах Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі жыве ў вадаёмах з халоднай чыстай вадой і камяністым дном, y ямах, пад берагамі. Акгыўны ўвосень і

М яттз.

МЯНШЎТКГН Мікалай Аляксандравіч (24.10.1842, С.-Пецярбург — 5.2.1907), рускі хімік. Скончыў Пецярб. ун-т (1862), дзе і працаваў з 1865 (э 1869 праф.), з 1902 y Пецярб. політэхн. ін-це. Навук. працы па кінетыцы арган. рэакцый. Даследаванні М. па ўплыве прыроды растваральніка і будовы малекул рэагентаў на скорасць хім. пераўтварэнняў (1887—90) ляглі ў аснову класічнай кінетыкі хімічнай. Адкрыў рэакцыю алкіліравання трацічных амінаў

алкілгалагенідамі з утварэннем амоніевых солей (рэакцыя М.; 1890). Аўтар падручніка «Аналітычная хімія» (1871; 16-е выд. 1931). Літ.: С т а р о с е л ь с к н й П.Й., С о л о в ь е в Ю.Н. Н.АМеншуткнн, 1842— 1907. М., 1969.

«МЯНЬКІ», бел. нар. гульня. На прамавугольнай пляцоўцы каля кожнай бакавой лініі чэрцяць кругі — «ямы», дыяметрам 1— 1,5 м. 3 гульцоў выбіраюць 2 «рыбакоў», астатнія (іх можа быць 15— 40 чал.) — «рыбы». «Рыбакі», узяўшыся за рукі, ловяць «рыб», якія могуць выратоўвацца ў «ямах». Аднак знаходзіцца ў «яме» можа толькі адна «рыба», калі туды забяжыць другая, тады тая, што там знаходзілася, лавінна пакінуць «яму». Злоўленыя «рыбы» дапамагаюць «рыбакам». Гульня заканчваецца, калі «рыбакі» пераловяць усіх «рыб». Пераможцамі становяцца 5 «рыб», якія выратаваліся ў «ямах», іх называюць «М.». Я.Р.Вількін.

зімой, летам упадае ў спячку. Нар. назвы калека, мень, мянёк. Даўж. да 1,7 м, маса да 32 кг (на Беларусі да 5 кг). Спінных плаўніхоў 2. Цела ўкрыта дробнай цыхлоіднай луской. Верхняя сківіда высгупае ўперад. На ніжняй сківіцы 1 вусік. Зубы шматліхія, шчацінкападобныя. Драпежнік. Аб’ект промыслу.

МЯНЦЮРАНТА (Mântyranta) Эра (н.

20.11.1937, г. Пела, Фінляндыя), фінскі спартсмен (лыжны спорт). Чэмпіён VIII i IX зімовых Алімп. гульняў (1960, г. Скво-Вэлі, ЗША — y эстафеце 4 х 10 км; 1964, г. Інсбрук, Аўстрыя — y гонках на 15 і 30 км), сярэбраны прызёр IX i X Аніпм. гульняў (1964 — y эстафеце; 1968, г. Грэнобль, Францыя — y гонцы на 15 км), бронз. прызёр X Алімп. іульняў y эстафеце і гонцй на 15 км. Чэмпіён свету (1962, 1966 — y гонках на 30 км, сярэбраны прызёр y эстафеце 4 x 1 0 км), бронз. прызёр (1968 — y гонцы на 50 км).

М Я Н Ы ІІ0Ў Уладзімір Валянцінавіч (н.

17.9.1939, Баку), расійскі кінарэжысёр, акцёр. Засл. дз. маст. Расіі (1984). Скончыў Школу-студыю МХАТ (1965). Для творчасці харакгэрна імкненне да раскрыцця асобы ў востраканфлікгных сітуацыях, y якіх адначасова надае сюжэту і героям лірычную і гумарыстычную афарбоўку. Паставіў фільмы «Розыгрыш» (1977), «Масква слязам не верыць» (1980, прэмія «Оскар» 1981), «Каханне і галубы» (1984), «Шырлімырлі» (1995), «Царэвіч Аляксей» (1997). Зняўся ў фільмах «Чалавек на сваім месцы» (1973), «Апошняя сустрэча» (1974), «Асабістае меркаванне» (1977), «Пасля разводу», «Прыеэд» (абодва 1982), «У пошуках зорак», «Магістраль» (абодва 1983), «Дарагі Эдысан», «Перахоп» (абодва 1986), «Дзе знаходзіцца «нофелэт»?» (1987), «Горад Зеро» (1988), «Ойча наш» (1989), «Каб

м я р к іс __________________

75

выжыць» (1991), «Рускі рэгтайм» (1993), «Царэвіч Аляксей» (1997), «Кітайскі сервіз» (1999) і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1978. Дзярж. прэмія СССР 1980. Т.В.Пешына.

МЯРЖАНАЎ Віктар Карпавіч (н.

15.8.1919, г. Тамбоў, Расія), расійскі піяніст, педагог. Засл. дз. маст. Расіі (1966). Нар. арт. Расіі (1977). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1941). Вучань С.Фейнберга (фп.) i A.Гедыке (арган). 3 1946 саліст Маскоўскай філармоніі. 3 1947 выкладчык Маскоўскай кансерваторыі (з 1964 праф., з 1985 заг. кафедры), y 1973—78 адначасова праф. Вышэйшай муз. школы ў Варшаве. Выступае як саліст і ансамбліст. Вядзе курсы фп. майстэрства. Аўтар артыкулаў па муз. педагогіцы. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу музыкантаў-выканаўцаў y Маскве (1945), Міжнар. конкурсу піяністаў імя Ф.Шапэна ў Варшаве (1949). Дзярж. прэмія Расіі 1996. МЯРЖЫНСКІ Сяргей Канстандінавіч (13.2.1870, Кіеў — 16.3.1901), адзін з першых прапагандыстаў марксізму ў Беларусі. Скончыў Кіеўскае рэальнае вучылішча (1891). 3 1891 вучыўся ў Кіеўскім ун-це. Вёў ідэйную барацьбу супраць народнікаў. 3 1895 пісар Мінскай кантрольнай палаты, з 1896 y Дзярж. кантролі Лібава-Роменскай чыгункі. Прапагандаваў марксізм сярод рабочых чыг. майстэрняў і лідейнага з-да ў гуртку, які перадаў яму С.С.Трусевіч. У 1897—98 удзельнічаў y падрыхтоўцы Першага з ’езда РСДРП y Мінску. У 1897 пазнаёміўся з укр. паэтэсай Л.Украінкай, спрыяў станаўленню яе марксісхдсага светапогляду, дапамагаў ёй друкаваць свае творы ў часопісе легальных марксістаў «Жмзнь» (у- 1900— 01). Украінка 4 разы наведвала М. ў Мінску, y апошні прыезд правяла каля паміраючага 2 месяцы і напісала тут паэму «Апантаная». Імем М. названа вуліца ў Мінску. Літ:. Б a с н н Я. Зов Прометея: Повесть о Сергее Мержннском. Мн., 1987. Я.З.Басін. М ЯРЗЛ0ТНЫ РЭЛЬЕФ, к р ы я г е н ны рэльеф, крыягенная м о р ф а с к у л ь п т у р а , сукупнасць форм рэльефу, паходжанне і развіццё якіх звязана з працэсамі прамярзання і адтайвання грунтоў. Характэрны пераважна для палярных абласцей, дзе пашыраны шматгадовамёрзлыя грунты, трапляецца таксама ў высакагор’ях. Уключае бугры пучэння, курумы, саліфлкжцыйныя тэрасы, паліганальныя ўтварэнні і інш. На тэр. Беларусі М.р. развіваўся ў часы зледзяненняў (захаваліся яго сляды, напр., тэрмакарставыя азёры і сподкі, бугры пучэння). МЯРКІС, рака ў Літве і Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Нёман. Даўж. 202 км (на Беларусі 12 км). Пл. вадазбору 4440 км2 (на Беларусі 100 км2). Пачынаецца за 2 км на Пд

76

МЯРКІТЭ

ад в. Мікулішкі Ашмянскага р-на, цячэ ў межах Ашмянскага ўзв., 2 км на мяжы з Літвой і каля в. Гаравыя Грыгі перасякае яе. У межах Беларусі каналізаваная. МЯРКІТЭ (Merkyte, М е р к і с), Аляксандра (16.12.1901, в. Палевеняліс Панявежскага пав., Літва — 14.9.1938), лігоўская пісьменніца. У 1921—24 вучылася ў Камуністычным ун-це народаў Захаду ў Маскве. Друкавалася з 1921. Пісала на літ. і бел. мовах. 3 1925 жыла і працавала на Беларусі. Супрацоўнічала ў газ. «Raudonasis artojas» («Чырвоны араты»). У 1929—33 працавала ў газ. «Чырвоная Полаччына». У 1937 рэпрэсіравана. Рэабілітавана ў 1957. Аўтар зб. вершаў «Юнацтва на маршы» (1936, дапоўненае выд. 1961), незакончанага рамана «Барацьба працягваецца», шматлікіх вершаў, нарысаў, апавяданняў пра жыццё і лёс бел. і літ. народаў, прасякнутых тугой па бацькоўскім краі і ўдзячнасцю да бел. зямлі і народа.

эместу. Сярод работ: партрэт С.Г.Шаўмяна (1929), статуя УЛеніна на канале імя Масквы (1937), гарэльеф «Расстрэл 26 бакінскіх камісараў» (1924— 46, устаноўлены ў 1958 y Баку), скулыгг. група «Смерць правадыра» (1927— 47, устаноўлена ў 1958 y г.п. Горкі Ленінскія Маскоўскай вобл.), помнікі К.Ціміразеву ў Маскве (1922—23), Шаўмяну ў Ерэване (1931), Ф.Дзяржынскаму ў Валгаградзе (1932) і ў Дзяржынску (Pa­ ck, 1948), А.Пушкшу ў Магнітагорску (1949) і інш. Рабіў пасмяротныя маскі дзярж. дзеячаў і дзеячаў культуры. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1951. МЯРКЎР’ЕЎ Васіль Васкевіч (6.4.1904, г. Востраў Пскоўскай вобл., Pack — 12.5.1978), расійскі акцёр, педагог. Нар. арт. СССР (1960). Скончыў Ленінградскі ін-т сцэн. мастацтваў (1926). На сцэне з 1920. 3 1928 y Ленінградскім т-ры акцёрскага майстэрства пад кіраўг ніцтвам Л.С.Віўена, з 1937 y Ленінградскім т-ры драмы імя А.С.Пушкіна. Вя-

Літ.: Сгаронкі літаратурных сувязей. М н., А.В.Мальдзіс.

1970.

МЯРКУРАЎ Сяргей Дзмігрыевіч (7.11.1881, Г. Гюмры, Арменія — 8.6.1952), расійскі скульптар-манументалісг. Нар. масі. СССР (1943). Правадз. чл. AM СССР (1947). Вучыўся ў Мюнхенскай AM (1902—05). Да 1909 працаваў y Парыжы. 3 1929 чл. Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі. 3 1944 дырэктар музея выяўл. мастацтваў y Маскве. У ранні перьмд пад уплывам мадэрну творчасці была ўласціва ўзнёслая сімвалічнасць, часам стылпацыя вобразаў (статуя Ф.Дастаеўскага, 1911— 13, устаноўлена ў 1918 y Маскве, і інш.). Пасля 1917 працаваў y больш акад. манеры, удзельнічаў y ажыцдяўленні плана манументальнай прапаганды. У творах, якія вызначаліся маналітнасцю аб’ёмаў і статычнасцю кампазіцый, імкнуўся да ўвасаблення ў вобразах вял. грамадскага

домы пераважна як камедыйны, характарны акцёр. Яго выканальнідкае майстэрства вызначалася яркасцю, непасрэднасцю, мяккім гумарам, лірыэмам, тонкай псіхалагічнасцю. Сярод роляў: Фамусаў («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Меншыкаў («Пётр I» А.'Галстога), Мальволіо («Дванаццатая ноч» У.Шэкспіра), Максімаў («За тых, хто ў моры» Б.Лаўранёва) і інш. Здымаўся ў кіно: «Нябесны ціхаход» (1946), «Глінка» (1947, Дзярж. прэмк СССР), «Аповесць пра сапраўднага чалавека» (1948, Дзярж. прэмк СССР 1949), «Ляцяць журавы» (1957), «Ксенк, любімая жонка Фёдара» (1974) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1952. Дзярж. прэмк Расіі 1979. Літ.: В.В.Меркурьев: Воспомлнання. Статья. М., 1986.

МЯРТВІЦА, рака ў Мсдіслаўскім і Крычаўскім р-нах Магшёўскай вобл., правы прыток р. Чорная Натапа (бас. р. Дняпро). Даўж. 24,5 км. Пл. вадазбору 106 км2. Пачьшаецца на зах. ускраіне в. Забаладце Мсціслаўскага р-на, вусце за 1 км на 3 ад в. Маляцічы Крычаўскага р-на. Рэчышча каналЬаванае.

С.Мяркураў. Партрэт С.Г.Шаўмяна. 1929.

МЯРЗЖА. y беларусаў традыц. рыбалоўная снасць. Складаецца з 2 сеткавых мяшкоў (кулёў), нацягнутых на абручы і злучаных з аднаго боку паміж сабою сеткай, што перагароджвала шлях рыбе і накіроўвала яе ў конусападобныя горлы сеткі. Мяшкі скіраваны горламі адзін да аднаго; з аднаго боку яны адкрытыя, каб заходзша рыба, з другога — зацягнуты матузом. Ставяць М. пераважна на азёрах, найчасцёй па некалькі ў рад. Найб. пашырана на Паазер’і, дзе ў наш час з’яўляецца прыладай прамысл. лову. МЯРФЖКА, ажурная вышыўка, для выканання якой з палатна выцягваюць неабходную колькасць нітак утку або асновы, a астатнк перавшаюць пэўным спосабам. У залежнасці ад узору, асаблівасцей тэхнікі выканання, колеру вылучаюць простыя і складаныя М., вузк к і шырокк, аднарадныя і шматрадныя, белыя і каляровыя. На Беларусі М. часта аздаблялі традыц. нар. адзенне. МЯРЭЖКА Віктар Іванавіч (н.

28.7.1937, с. Кольгенфельд Растоўскай вобл., Pack), расійскі кінасцэнарыст. Засл. дз. маст. Расіі (1988). Скончыў Укр. паліграф. ін-т (1961), Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1968). Аўтар сцэнарыяў фшьмаў «Добры дзень і бывай!» (1973), «Вас чакае грамадзянка Ніканорава», «Багаа» (абодва 1978, апошні з Р.Чухраем), «Радня», «Палёты ў сне і наяве» (абодва 1982, за апошні Дзярж. прэм к СССР 1987), «Курачка Раба» (1994) і інш., y якіх узнімаюцца маральныя праблемы сучаснасці, узаемадзеяння грамадства і асобы. Яны адметныя спалучэннем драм., эксцэнтрычных і лірыка-камічных элементаў. ВА.Войніч.

М Я Р^Я, рака ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл. і Дубровенскім р-не Віцебскай вобл., на мяжы Дубровенскага р-на і Смаленскай вобл. Расіі, левы прыток р. Дняпро. Даўж. 56 км. Пл. вадазбору 694 км2. Пачынаецца за 2 км на У ад в. Стараселле Горацкага р-на, eyelie за 800 м на ПнУ ад в. Лазараўка Дубровенскага р-на. Асн. прытокі на Беларусі Ірвяніда і Закабыліца (злева), y Расіі Свіная і Лупа (справа). Цячэ па зах. схілах Смаленскага ўзвышша. Даліна трапецападобная, шыр. 2 км. Пойма двухбаковая. Рэчышча звшістае, шыр. ракі ў межань 3—6 м, y ніжнім цячэнні 10— 15 м. Сярэдні гадавы расход вады ў вусці каля 4 м3/с. На рацэ каля в. Леніна вадасховішча. МЯСАЁДАЎ Рыгор Рыгоравіч (19.4.1834, с. Панькова Новадзеравенькаўскага р-на Арлоўскай вобл., Pack — 31.12.1911), расійскі жывапісец. Скон-

Мярэжа.

МЯСКОЎСКІ

Р.Мясаедаў. Земства абедае.

1872.

чыў Пецярбургскую AM (1862). Правадзейны чл. Пецярбургскай AM (1893). У 1863—68 яе пенсіянер y Германіі, Італіі і Францыі. Адзін з заснавальнікаў Т-ва перасоўных выставак (гл. Перасоўнікі). У жанравых карцінах звяртаўся пераважна да сял. тэматыкі: «Віншаванне маладых y доме памешчыка» (1861), «Земства абедае» (1872), «Чытанне маніфеста 19 лютага 1861 года> (1873), «Касцы» (1887) і інш. Аўтар гіст. карцін «Уцёкі Рыгора Атрэп’ева» (1862), «Міцкевіч y салоне Зінаіды Валконскай» (1908) і інш.

І

Літ.: Ш у в а л о в а Н.Н. Мясоедов. Л., 1971; Г.Г.Мясоедов: Пнсьма, док., воспомннанвя. М., 1972. Л.Ф.Салавей.

пра Іосіфа» Р.Штрауса), Пятрушка («Пятрушка» І.Стравінскага), Млынар («Трохвуголка» М. дэ Фальі) і інш. 3 1915 і харэограф. Узбагаціў выразныя сродкі балетнай сімфоніі як жанру 20 ст. Яго жанрава-харакгарныя пастаноўкі ўключалі танец, мастацтва і фальклор розных краін і эпох: «Жанчыны ў добрым настроі» на муз. Д.Скарлаці, «Трохвуголка»; «Пульчынела» і «Песня салаўя» на муз. Стравінскага, «Меркурый» Э.Саці, «Цудоўны Дунай» на муз. І.Штрауса, «Стальны скок» С.Пракоф’ева. Пастаўленыя ім сімф. балеты вызначаліся эмацыянальнасцю, маляўнічасцю: «Прадвесце» на муз. 5-й сімф. П.Чайкоўскага, «Фантастычная сімфонія» на муз. Г.Берліёза, «7-я сімфонія» на муз. Л.Бетховена, «Чырвонае і чорнае» на муз. 1-й сімф. і «Ленінградская сімфонія» на муз. Дз.Шастаковіча. Аўтар успамінаў «Маё жыццё ў балеце» (1960, рус. пер. 1997). Літ: Т м х о н о в а Н. Девушка в сннем. М ., 1992; Л н ф a р ь С. Дягшіев. СПб., 1993.

МЯСА-КАСЦЯВАЯ ІЧУКА бялковамінеральны канцэнтраваны корм. Вырабляецда з нехарчовай жывёльнай сыравіны (напр., з туш дохлых жывёл), адходаў ад забою жывёл і перапрацоўкі мяса, з туш марскіх звяроў. Сыравіну апрацоўваюць гарачай парай пад ціскам або вараць, высушваюць і здрабняюць.

Mae шаравата-буры колер, спецыфічны пах, да 10% вады, да 18% тлушчу, 30— 65% пратэіну (багатага лізінам), 12— 40% попелу (пераважае фосфарнакіслы кальцый), вітаміны групы В і інш. Хутка псуецца. Скормліваюць свінням, птушкам, пушным звярам, маладняку с.-г. жывёл y сумесі з інш. кармамі, уключаюць y камбікармы. Л.Л.Галубкова. МЯСАТА, вёска ў Маладзечанскім р-не Мінскай вобл., на р. Уша, каля аўтадарогі Мінск—Маладзечна. Цэнтр сельсавета. За 12 км на У ад г. Маладзечна, 61 км ад Мінска, 3 км ад чыг. ст. Уша. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — сядэібны дом (пач. 20 ст.). Справа ад аўтадарогі Мінск—Вільнюс, каля павароту на вёску помнік Віленскаму шляху. МЯСІН (Massine) Леанід Фёдаравіч (8.8.1895, Масква —15.3.1979), расійскі і франц. тандоўшчык, балетмайстар. Скончыў Маскоўскае тэатр. вучьшішча (1912), вучань А.Горскага. 3 1912 y Вял. т-ры ў Маскве, y 1914—28 (з перапынкам) y трупе Рускі балет Дзягіяева. 3 1932 y франц. трупе «Бале рус дэ Монтэ-Карла» (з 1933 гал. балетмайстар), з 1947 ставіў балеты ў т-рах Еўропы і

Л.Мясін y ролі Іосіфа.

77

МЯСІШЧАЎ Уладзімір Міхайлавіч (11.10.1902, г. Яфрэмаў Тульскай вобл., Расія — 14.10.1978), расійскі авіяканструкгар. Д-р тэхн. н. (1959), праф.

(1947). Засл. дз. нав. і тэхн. РСФСР (1972). Ген.-м.-інжынер (1944). Герой Сац. Працы (1957). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча імя М.Баўмана (1926). 3 1925 y Цэнтр. аэрагідрадынамічньм ін-це (ЦАГІ). 3 1939 узначальваў спец. канструктарскае бюро (КБ); з 1942 гал. канструкгар з-да па выпуску пікіруючых бамбардзіроўшчыкаў Пе-2. Пасля вайны ген. канструктар, кіраўнік КБ; y 1960—67 узначальваў ЦАГІ. Пад яго кіраўніцгвам створаны бамбардзіроўшчыкі з турбарэактыўнымі рухавікамі 201M i 203М, на мадыфікацыях якіх устаноўлена каля 20 сусв. рэкордаў. Ленінская прэмія 1957. Літ:. П о н о м а р е в А Н . Советскне авнацяонные конструкторы. 2 над. М ., 1980.

М ЯСК0ЎСЫ Мікалай Якаўлевіч (20.4.1881, г. Модлін, цяпер НовыДвор-Мазавецкі, Польшча — 8.8.1950), расійскі кампазітар, педагог, муз. крытык. Нар. арт. СССР (1946). Д-р мастацтвазнаўства (1940). Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1911), вучань \.Лядава, М.Рымскага-Корсакава, Я.Вітала. 3 1921 праф. Маскоўскай кансерваторыі. Удзельнічаў y арганізацыі Дзярж. муз. выд-ва. Адзін з найб. значных сімфаністаў 20 ст. Яго творчасці ўласцівы самабытнае ўвасабленне класічных традыцый, шырокія абагульненні, разнастайнасць тэм і вобразаў, зварот да муз. фальклору пры даволі свабоднай яго інтэрпрэтацыі, пошукі новага. Сярод твораў: 27 сімфоній (1908—49), 3 сімфаньеты (2 для стр. арк.), сімф. прытча «Маўчанне» паводле Э.По (1910), сімф. паэма «Аластар» паводле П.Б.Шэлі (1913), уверцюры (1939, 1947); «Славянская рапсодыя» (1946), канцэрты для скрыпкі (1938), віяланчэлі (1944) з арк., творы для духавога арк., камерна-інстр., y тл. 13 стр. квартэтаў (1930—49); санаты для скрыпкі і фп. (1947), 2 для віяланчэлі і фп. (1911, 1942), 9 санат (1909—49) і п’есы для фп., кантаты, хары, рамансы (больш за 100) і інш. Стварыў кампаэітарскую школу. Сярод вучняў: А.Вепрык, Ф.Вітачак, Дз.Кабалеўскі, В.Мура\'дэлі, М.Пяйко, М.Тулебаеў, A.Хачату-

78

МЯСНАЯ

ран, Б.Чайкоўскі, В.Шабалін, АЭшпай. Аўтар артыкулаў пра творчасць рас. і замежных кампазітараў. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1946 (двойчы), 1950, 1951. Літ:. А с а ф ь е в Б.В. Нэбр. труды. Т. 5. М„ 1957; Д о л н н с к а я Е. Мясковскнй / / Музыка XX в. М., 1984. Ч. 2, кн. 4; Г у л н н с к a я З.К. Н.Я.М ясковскнй. 2 ш д. М., 1985; К у д р я ш о в Ю. Н.Я.М ясковскнй. Л., 1987. Т.А.Дубкова.

МЯСНАЯ I МАЛ0ЧНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна харчовай прамысловасці. Складаецца з масласыраробнай і малочнай прамысловасці і мясной прамысловасці. На Беларусі ў 1998 на долю М. і м.п. прыпадала 49,9% агульнай прадукцыі харч. прам-сці ў дзеючых цэнах. МЯСНАЯ МУКА, бялковы канцэнтраваны корм. Атрымліваюць высушваннем і размолам адходаў ад забою жывёл, перапрацоўкі мяса (напр., вантробы, абрэзкі мяса) і вырабу мясных экстрактаў. Mae да 12% вады, 60—80% пратэіну, 8—10% тлушчу, 1,5— 12,5% попелу, вітаміны групы В і інш. Хутка псуецца. Скормліваюць свінням і птушкам y сумесі з інш. кармамі, уключаюдь y камбікармы. Часцей выкарыстоўваецца мяса-касцявая мука. Л.Л.Галубкова. МЯСНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, падга ліна харчовай прамысловасці, якая ажыццяўляе забой і комплексную перапрацоўку жывёлы і птушкі. Вырабляе мяса і субпрадукты, каўбасныя вырабы, мясныя паўфабрыкаты, мясныя і мясарасл. кансервы, жывёльныя тлушчы, сухія жывёльныя кармы, тэхн. і фармацэўтычную сыравіну (рогакапытную, эндакрынную, косці, шкуры і інш.). У канцы 19 — пач. 20 ст. на Беларусі дзейнічалі невял. паўсаматужныя бойні (у 1913 іх было 50, забіта 51 тыс. галоў буйн. par. жывёлы, 41,7 тыс. свіней) і каўбасныя майстэрні (у Ашмянах, Барысаве, Гомелі, Гродне і інш.), пераважна пры каўбасных крамах. У 1905 самая буйная бойня (8— 10 галоў жывёлы за сут) працавала ў Магілёве. 3 1920-х г. М.п. развіваецца я к індустр. галіна. У 1922 пабудаваны Мінскі мясакамбінат і каўбасны цэх на Магілёўскім мясакамбінаце, y 1930 — Бабруйскі мяса- і Аршанскі мясакансервавы камбінаты, y 1937 — Магілёўскі жэлацінавы завод. У Вял. Айч. вайну амаль усе прадпрыемствы М.п. разбураны. Адноўлены да 1950. Пабудаваны мясакамбінаты ў Брэсце (1944), Лідзе (1945), Барысаве (1967), Бярозе, Слуцку, Гродне, Віцебску, Крычаве, Жлобіне (1971—75), халадзільніхі на Бабруйскім, Кобрынскім, Ашмянскім, Аршанскім птушкакамбінатах (1960— 65), мясаперапрацоўчы з-д y Мінску (1972—74, адзіны ў рэспубліцы, нырабляе гіаўфабрыкаты і каўбасныя вырабы э сыравіны інш. прадпрыемстваў па забоі жывёлы) і інш. Адбываліся канцэнтраванне вытв-сці, далучэнне птушкакамбінатаў да мясакамбінатаў. У 1990 М.п. Беларусі выпускала мяса 6,9%, каўбасных вырабаў 4,1% ад агульнасаюзнага аб’ёму. Для канца 1980— 90-х г. харакхэрна стварэнне невял. прадпрыемстваў і вытв-сцей y малых населеных пунктах, блізкіх да сыравіннай базы. У 1980 М.п. налічвала 229 прадпрыемстваў і выгв-сцей, y 1988 — 334, y 1993 — 451, y 1998 — 695.

У 1990 вытв-сць мяса і субпрадукгаў 1-й катэгорыі склала 889,1 тыс. т, каўбаснш вырабаў 216,6 тыс. т, мясных паўфабрыкатаў 109,7 тыс. т, мясных і мяса-расл. кансерваў 97,1 млн. умоўных слоікаў, y 1997 — адпаведна 342; 153,9; 52,5 і 50,3, y 1998 — 371,7; 162,8; 60,1 і 64, на долю М.п. прыпадала 25,6% агульнай прадукцыі (у дзеючых цэнах) харч. прам-сці і 53,3% — мяса-малочнай галіны. Асн. ч. прадукцыі вырабляюць (1999) 3 мясакансервавыя (Аршанскі мясакансервавы камбінат, Бярозаўскі мясакансервавы камбінат і Баранавіцкі) і 23 мясакамбінаты, з якіх найбуйнейшыя: Слуцкі мясакамбінат, Мінскі, Магілёўскі, Гомельскі, Жлобінскі і Гродзенскі. Прадпрыемствы галіны працуюць пераважна на мясц. сыравіне, асн. яе пастаўшчыкі — калгасы і саўгасы. Ч. прадукцыі экспартуецца.

абл. к-т РКП(б) y Смаленску. У маі— ліп. 1918 камандуючы Паволжскім фронтам У Часовым рабоча-сялянскім урадзе БССР (з 1.1.1919) быў наркомам па ваен. справах, нам. старшыні СНК, старшынёй ЦВК. Летам 1920 нач. палітупраўлення Зах. фронту. 3 восені 1920 ваен. арганізатар, сакратар Маскоўскага к-та РКП(б), з 1921 старшыня СНК і нарком па ваен. справах Арм. ССР, з 1922 старшыня Саюзнага Савета ЗСФСР, потым 1-ы сакратар Закаўказскага крайкома РКП(б). Чл. ЦБ КЛ(б)Б y 1919, чл. Прэзідыума ЦК КП(б)ЛіБ y 1919—20. Чл. РВС СССР, чл. Прэзідыума ЦВК СССР y 1923—25. Аўтар артыкулаў па пьгганнях марксісцкай тэорыі, гісторыі рэв. руху, арм. л-ры. Загінуў y авіяц. катастрофе. І.П.Хаўратовіч.

У 1994 найб. колькасць мяса (млн. т) выпушчана ў Кітаі (41,4), ЗШ А (32,1), Бразіліі (8.1) , Расіі (7,4), Францыі (6,2) і Германіі (5,8), найб. колькасць мяса на душу насельніцгва (кг) — y Даніі (363,2), Аўстраліі (185,7), Нідэрландах (179,8), Бельгіі з Лкж сембургам (151,4), ЗШ А (123,1), Аргенціне (109.1) , Францыі (106,8) і Канадзе (106,3).

У.У.Некрыш.

МЯСНІК0ВІЧ Міхаіл Уладзіміравіч (н.

6.5.1950, в. Новы Сноў Нясвіжскага р-на), дзярж. дзеяч Беларусі. Д-р эканам. навук (1998). Скончыў Брэсцкі інж.-буд. ін-т (1972), Мінскую ВПШ (1989). 3 1972 працаваў інжынерам. 3 1983 на сав., парт. і гасп. рабоце: сгаршыня Савецкаш райвыканкома Г.Мінск, нам. старшыні Мінскага гарвыканкома, сакратар Мінскага гаркома КПБ, міністр жыллёва-камунальнай гаспадаркі БССР. 3 1990 нам. Старшыні Савета Міністраў — старшыня Дзяржэканамплана, з 1991 1-ы нам. Старшыні Савета Міністраў, з 1994 нам. Прэм’ермініс'іра Рэспублікі Беларусь. 3 кастр.

1995 кіраўнік Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Чл. Прэзідыума Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь (1990—95 і з 1997). М ЯСНІК0Ў Аляксандр Фёдаравіч (сапр. М я с н і к я н , парт. і літ. псеўд. Ал. Мартуні, Бальшавік; 9.2.1886, г. Растоў-на-Доне, Расія — 22.3.1925), рэвалюцыянер, сав. парт. і дзярж. дэеяч, адзін з кіраўнікоў устанаўлення сав. улады ў Беларусі. Скончыў Маскоўскі ун-т (1911). У рэв. руху з 1904, чл. РСДРП з 1906. 3 1914 y арміі на Зах. фронце. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y Мінску, чл. бальшаіііцкай фракцыі выканкома Зах. фронту, чл. Мінскага Савета, Мінскага к-та РСДРП(б). Адзін з заснавальнікаў і рэдактараў газ. «Звяэда» (са жн. 1917). Дэп. Устаноўчага сходу па Мінскай акрузе. 3 вер. 1917 старшыня Паўн.-Зах. к-та РСДРП(б). Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 чл. ВРК, y ліст. 1917 галоўнакамандуючы Зах. фронту, y снеж. — в.а. Вярх. галоўнакамандуючага. 3 ліст. 1917 нарком ваен. адцзела, са студз. 1918 старшыня Аблвыкамзаха. Пасля акулацыі Беларусі герм. войскамі ўзначальваў Паўн.-Зах.

М.У.Мясніковіч.

А.Ф.Мясвікоў.

М ЯСНІК0Ў Вікгар Мікалаевіч (н.

3.9.1948, г. Чыстапаль, Татарстан, Расія), бел. спартсмен і трэнер (лёгкая атлетыка, бар’ерны бег). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1972). Засл. трэнер Беларусі (1991). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1973). 3 1973 на трэнерскай рабоце. Чэмпіён Еўропы ў закрытым памяшканні (1976, г. Мюнхен, Германія), сярэбраны прызёр зімовага чэмпіяната Еўропы (1977, г. Сан-Себасцьян, Іспанія) y бегу на 60 м з бар’ерамі. Чэмпіён СССР y бегу на 60 м з бар’ерамі ў закрытым памяшканні (1972, 1974, 1975, 1976, 1980), y бегу на 110 м з бар'ерамі (1972, 1974, 1975, 1976). МЯСН0Й I МАЛ0ЧНАЙ ПРАМЫСЛ0ВАСІД БЕЛАРЎСКІ НАВУК0ВА-ДДСЛЕДЧЫ I КАНСГРЎКТАРСКА-ТЭХНАЛАГІЧНЫ ШСГЫТЎТ, дзяржаўнае прадпрыемсгва, інешгуг БелРІДКГІММП Акадэміі аграрных навук Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1987 y Мінску на базе Бел. філіяла Усесаюзнага НДІ малочнай прам-сці (з 1965) і праектна-канструктарскага бюро мясной і малочнай прам-сці Дзяржаграпрама Беларусі. Рэсп. базавая арг-цыя па стандаргызацыі ў мясной і малочнай прам-сці і галаўная па сертыфікацыі абсталявання для мясной, малочнай і птушкаперапрацоўчай прам-сці. Асн. кірункі дзейнасці: стварэнне новых тэхнал. працэсаў і абсталявання; праекгаванне аб’ектаў рознай магутнасці па перапрацоўцы мяса і малака; селекцыя,

падбор і пастаўка бактэрыяльных заквасак і канцэнтратаў для патрэб прадпрыемстваў мяса-малочнай прам-сці; распрацоўка канструкгарскай дакументацыі, выраб і выпрабаванне доследных узораў машьш і абсталявання і перадача іх на серыйную вытв-сць па заказах прадпрыемстваў і інш. МЯСТРА, возера ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Нарач, каля г. Мядзел, y межах Нарачана-Вілейскай нізіны. Пл. 13,1 км2, даўж. 5,8 км, найб. шыр. 4,5 км, найб. глыб. 11,3 м, даўж. берагавой лшіі 20,2 км, аб’ём вады 70,2 млн. м3. Пл. вадазбору 130 км2. Уваходзіць y Нарачанскую групу азёр, нац. парк Нарачанскі. Катлавіна падпруднага тыпу. 2 мысы (горы Конеўка і Гальіжына), якія далёка ўразаюцда ў возера, аддзяляюць паўн. і паўд. плёсы. Схілы

На беразе возера Мястра

выш. 2—3 м (на Пн і ПнУ 6— 10 м), спадзістыя, разараныя, на Пд і ПдЗ укрытыя лесам. Берагавая 'лінія ўтварае некалысі паўастравоў і заліваў (Панасаўка, Мядзельская лука, Паўн. лука і інш). Берагі на Пн і ПнУ абразіўныя, зліваюцца са схіламі, астатнія нізкія, пясчаныя, на Пд і У забалочаныя. На асобных участках уздоўж берагоў цягнецца берагавы вал выш. да 1 м. Дно паўн. плёса са шматлікімі пясчанымі і пясчана-жвіровымі падняццямі і ўпадзінамі (глыб. 8—11 м). У паўд. плёсе глыб. да 8 м. Зона мелкаводдзя пясчаная, на асобных участках пясчана-галечная, завалуненая. Глыбей пашыраны сапрапелі і ілы. Сярэдняя магутнасць асадкаў 4—5 м, y залівах да 7—8 м. Ваганні ўзроўню вады да 40 см эа год. Ледастаў з 1-й дэкады снеж. да 2-й дэкады красавіка; найб. таўшчыня лёду 75 см. Вял. колькасць кіслароду, мінералізацыя вады да 250 мг/л, празрыстасць 1,5 м. Эўтрофкае. Расліннасць утварае ўздоўж берагоў некалькі палос (шыр. да 300 м). Падводная расліннасць да глыб.

4 м. Іхтыяфауні ляшчова-судаковая, водзіцца вугор. Зарыбленне (судак, саэан і інш.). Багатая арнігафауна. М. злучана прэгокамі з азёрамі Баторына, Скрыпава, Шастакова. Сцёк праз пратоку Скема (даўж. 200 м) y воз. Нарач. Рыбалоўства. Курортная зона. Гідралагічныя назіранні з 1961. На паўд. беразе гідралаіічны заказнік Чарэмшыца, на У паміж азёрамі М. і Баторына помнікі прыроды

Качаргінская ірада, вял. камень Качаргінскі. Літ:. Б о р о в л к Е.А Рыбопромысловые озера Белоруссші. Мн., 1970. Б.ІІ.Уласаў.

МЯСТФЧКА, населены пункт, які адрозніваўся ад горада меншай колькасцю насельніцтва, адсутнасцю абарончых збудаванняў, агр. рысамі, ад сяла і вёскі — наяўнасцю гандлю і рамяства як сталых заняткаў часткі жыхароў. На Беларусі актыўна ўзнікалі з 14 ст. каля месцаў традыц. кірмашоў, на бойкіх гандл. скрыжаваннях, y вял. сёлах і вёсках (каралеўскія таргі). У 15— 16 ст. на тэр. Беларусі было болып за 200 М., з іх каля 70 y Панямонні, болын за 40 y цэнтр. рэгіёне і Паазер’і, болып за 30 y Падняпроўі і прыкладна столькі ж на Палессі. Пэўны час падаткі ад местачковага гандлю ішлі выключна на ка-

МЯСТЭЧКА_______________ 79 раўтварацца вял. сёлы і вёскі (Моталь, 1554; Дзівін, 1566; Станькава, 1585, і інш.). Найб. хутка раслі М. на буйных шляхах і скрыжаваннях дарог, каля перапраў і прыстаней (Нача, Барань, Старобін, Стары Свержань, Свіслач, Петрыкаў і інш.). У абавязкі местачкоўцаў уваходзілі нагляд за дарогамі, будаўніцтва корчмаў і заезных дамоў. У 16—18 ст. на Беларусі было ўжо каля 400 М. На чале адміністрацыі М. стаяў войт. М. падзяляліся паводле прыналежнасці (дзярж., прыватнаўласніцкай, царк.), ландшафтнай прывязкі (берагавыя, сухадальныя, балотныя). Магааты і заможныя паны стваралі свае М. побач з замкамі, палацамі, сядзібамі (Шчучын, Паставы, Варняны, Лужкі і інш.). Ва

Да арт. Мястэчка Маладзечна. Рынак. Пач. 20 ст.

рысць казны. Феадалам забаранялася ствараць прыватнаўладальніцкія таргі без дазволу вял. князя ці караля, праводзіць прыватнаўладальніцкія кірмашы бліжэй чым за тры мілі ад каралеўскіх М. У 1588 шляхта дамаглася скасавання абмежаванняў і забароны буд-ва прыватнаўладальніцкіх таргоў y М. Жьіхары, якія вырашылі сяліцца ў М., вызваляліся на некалькі гадоў ад натуральных і грашовых падаткдў. Некат. М. будаваліся каля замкаў ці ствараліся разам з імі (Іказнь, 1504; Дзісна, 1566). Многія ўзнікалі каля кляштараў і вял. прыходаў (Жыровічы, 1643). 3 часу гкасавання абмежаванняў y 16 ст. ў М. пачалі пе-

Д а арт. М ястэчш Гандлёвая плош ча ў Клецку (М інская вобл.). 1930-я г.

ўзнікненні М. пэўную ролю адыгрывала наяўнасць прамысл. і інш. аб’ектаў. Планіровачную струкгуру вызначалі асн. гандл. шляхі (вуліцы-дарогі). Звычайна на іх перасячэнні стваралася гандлёвая плошча, дзе будавалі гандлёвыя рады, крамы, корчмы, аўстэрыі, y М ., яхія мелі магдэбургскае права, — ратушы, важніцы (напр., Койданава, цяпер г. Дзяржынск, в. Цімхавічы Капыльскага р-на, г. Клецк Мінскай вобл., г.п. Вял. Бераставіда Гродзенскай вобл.). У цэнтр. частцы М., дзе сяліліся рамеснікі і гандляры, жылыя дамы злучаліся з крамамі і майстэрнямі, часам уключалі ў свой аб’ём шынкі. Пад жыллё шырбка выхарыстоўвалі мезаніны і мансарды. Асн. дэкар. элементы аздаблення жылых дамоў — высокі ашаляваны франтон, часам складанай формы, і падчэні пры ўваходзе. Перыферыйныя часткі М. займалі сядзібы сельскага тыпу. М ., угвораныя магнатамі і заможнымі панамі побач з замкамі, палацамі, сядзібамі (гарады Шчучьш Гродзенскай вобл., Пасгавы, в. Лужкі Шаркаўшчьшскага р-н а Відебскай ю бл .), мелі 2 камлазіцыйныя ядры: ансамбль забудовы плошчы і ансамбль палацава-замхавага комплексу. У асобных выпадках абодва цэнтры зліваліся (Лужхі, Пасганы). У пач. 19 ст. для многіх М. pacnpaJ цоўваліся т.зв. ўзорныя лланы [напр., гарады Быхаў, Клімавічы, Крычаў, Прапойск (цялер г. Слаўгарад), Чавусы Магілёўскай вобл., Маладзечна, Вілейка М інскай вобл., Сянно Віцебскай вобл. і інш.], паводле якіх забудова арганіэоўвалася квартальным прынцылам. Найб. развігую планіровачную структуру н а У Беларусі мелі М ., што раней былі пав. цэнтрамі (гарады Быхаў, Горкі, Чавусы Магілёўскай вобл., Рагачоў Гомельскай вобл.) ці т.зв. пазаштатнымі гарадамі (гарады Бялынічы, Крычаў, Мсціслаў Магілёўскай вобл.). Астат-

80 МЯСЦОВААНЕСТЭЗІЙНЫЯ

мі і службовымі асобамі, прызначанымі цэнтр. і інш. вышэйстаячымі органамі і падпарадкаваныя ім, a таксама выканія М. Падііяпроўя захоўвалі традыц. вяско- наўчымі органамі, якія выбіраюцца навае аблічча, нярэдка з адной вуліцай. Заход- сельніцтвам, і органамі мясц. самакіранебел. М. вызначаліся больш развітым цэн- вання. У Рэспубліцы Беларусь ажыцтрам, які ўтваралі брукаваная плошча з гандл. радамі, царква ці касцёл, карчма, валасная цяўляецца грамадзянамі праз мясцовыя ўправа (гміна). Непадалёку маглі размяшчац- Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распаца сінагога, часам — мячэць, пажарная служ- радчыя органы, органы тэр. грамадскага ба з дазорнай вежай. Дамы-крамы ставілі па самакіравання, мясц. рэферэндумы, перыметры плошчы і на асн. вуліцах надзвы- сходы і інш. формы прамога ўдзелу ў чай шчыльна, дах да даху. Будынкі часцей дзярж. і грамадскіх справах. Кампетэнбылі драўляна-каменныя (фахверкавыя, 15— цыя, парадак стварэння і дзейнасці ор18 ст ), з мураваным 1-м паверхам (сутарэннем) ці поўнасцю мураваньш (в. Гальшаны ганаў вызначаюцда заканадаўствам. В.А.Кадаўбовіч. Ашмянскага р-на, г.п. Дзятлава, Іўе, Любча, г. Навагрудак Гродзенскай вобл.). Шырока МЯСЦ0ВАЯ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, выкарыстоўваліся ўэорныя праекгы местачко- шматгаліновая вытв-сдь y прамысл.вых дамоў (Варняны, Дзятлава, Іўе, Паставы). У струхтуры М. зах. рэгіёнаў пэўную ро- гасп. комплексе краіны, якая працуе лю адыгрывалі мясц. прадпрыемствы: валюш- пераважна на мясц. сыравіне, прамысл. ні, крупадзёркі, млыны, бровары, суднабуд. адходах і задавальняе ў першую чаргу верфі. Гэта найб. характэрна для М. Радзіві- патрэбы мясц. насельніцгва. Выпускае лаў (г.п. Урэчча Любанскага р-на Мінскай прадметы быт. прызначэння, y т.л. ганвобл., Целяханы Івацэвіцкага р-на Брэсцкай чарны, стальны і чыгунны эмаліраваны вобл.), Сапегаў (г.п. Ружаны Пружанскага посуд, разнастайную мэблю, швейныя, р-на Брэсцкай вобл.). На працягу 20 сг. ў М. адбыліся пэўныя арх.-планіровачныя пера- трыкат., скургалантарэйныя вырабы, ўгварэнні. У тых, пгто сталі раённымі цэнтра- тавары быт. хіміі, гумавы і валены абумі, рэканструяваны (зах. рэгіёны) ці зноў так, муз. інструменты, вырабы маст. створаны (усх. рэгіёны) плошчы, дзе важнае промыслаў, дзіцячыя дацкі, a таксама месца занялі адм. будынкі, дамы культуры, с.-г. машыны, буд. матэрыялы, сан.рэстаран, гасцініца, універсальныя магазіны. тэхн. і мед. абсталяванне і інш. На БеУ эаходнебел. М. пад новыя патрэбы часам ларусі М.п. бярэ вытокі ад нар. пропрыстасоўваліся і старыя эбудаванні: гандл. рады ў Іўі, Навагрудку, Пружанах — пад ма- мыслаў і дробнай вытв-сці, якая ў газіны, дамы-крамы ў Ваўкавыску, Іўі Гро- 1920—30-я г. ўваходзіла ў сістэму прадзенскай вобл., Валожыне, Нясвіжы, Ракаве мысл. кааперацыі. Пазней пабудаваны Мінскай вобл. — пад майстэрні, пункты хар- больш магутныя прадпрыемствы дзярж. чавання, невял. гандл. пунхты. Развіццё бы- уласнасці. У 1960 прадпрыемствы пралых М. вядзеіша паводле індывід. праектаў. мысл. кааперацыі перададзены ў распаДобраўпарадкоўваюцца плошчы, ствараюцца раджэнне мясц. Саветаў, створана Гал. кветніхі і скверы, ставяцца помнікі. Жылая забудова прадстаўлена секцыйнымі 2—5-па- ўпраўленне М.п., a ў 1965 — Мін-ва вярховымі дамамі. У канцы 19 ст. ÿ М. жыло М.п. БССР. На 1.1.1972 М.п. Беларусі каля 150 тыс. чал. У 1920—30-я г. многія М. аб’ядноўвала 187 прамысл. прадпрыемБССР пераўтвораны ў гарады і гар. пасёлкі, стваў. У працэсе рэарганізацыі галіноастатнія — y вёскі. У Зах. Беларусі М. існа- вых міністэрстваў y 1993 утвораны Бел. валі да 1939. дзярж. канцэрн па вытв-сці і рэалізацыі Літ:. Л а к о т к а А.І. Дойлідства. Мн., тавараў нар. спажывання («Белмясц1997 (Беларусы; Т. 2); Я г о ж. Нацыяналь- прам»). М.п. уключае вытв. аб’яднанні, ныя рысы беларускай архітэюуры. Мн., 1999. з-ды і ф-кі рэсп. і камунальнай уласА.І.Лакотка. насці. Асн. вытв. магутнасці і б.ч. буйМЯСЦОВААНЕСТЭЗІЙНЫЯ СР0Д - ных прадпрыемстваў М.п. (93 y 1999) КІ група лекавых сродкаў, якія выбі- падпарадкаваны канцэрну «Белмясцральна і абарачальна выклікаюць страту прам». 3 іх 32 прадпрыемствы рэсп. болевай адчувальнасці ў месцы іх увя- уласнасці (21 дзярж., 1 арэнднае, 10 дзення. Адрозніваюць М.с. кароткача- акц. т-ваў) і 61 прадпрыемства камусовага дзеяння (напр., анестэзін, дыка- нальнай уласнасці Брэсцкай, Гомельсін, какаіну гідрахларьш), больш працяг- кай, Гродзенскай і Відебскай абл. лага дзеяння (напр., артыкаін, бензафу- (аб’яднаны ў спец. абл. аб’яднанні, падракаін, лідакаін) і лек. формы, якія парадкаваныя адначасова «Белмясцпрамаюць М.с. (напр., свечкі — анестэзал, му» і аблвыканкомам Саветаў). М.п. дае дражэ — анестэзін-ментол, аэразсшь — 1% аб’ёму валавой прадукцыі прам-сці амправізоль). Ужываюць пры лячэнні Беларусі, a па таварах нар. спажыванзахворванняў органаў стрававання, сарня — 2%. Асн. галіны вьггв-сці: металадэчна-сасудзістай сістэмы, хваробах апрацоўха, дрэваапрацоўка, хімічная, прамой кішкі, скурных хваробах, для будматэрыялаў, лёгкая. Найб. прадпрыправядзення інфільтрацыйнай, правадемствы: Барысаўскі з-д «Чырвоны метаніковай, спіннамазгавой анестэзіі, паяс- ліст», Гомельскі завод «Эмалыіосуд», Манічнай, вагасімпатычнай і інш. блакад. зырскае вытв. мэблевае аб’яднанне, з-д Гл. таксама Абязбольванне, Наркоз. М.І. Федзюковіч. імя М. Гастэлы (Мінск), Полацкі з-д с.-г. абсталявання, Слуцкі з-д «ЭмальМЯСЦ0ВАЕ ЗАБРЎДЖВАННЕ, тое, посуд», Магілёўскае ВА «Ольса», Маладзечанская ф-ка муз. інструментаў, што лакальнае забруджванне. вытв. фірма «Бархім» (Баранавічы), КаМЯСЦ0ВАЕ KIPABÂHHE I САМАКІ- лінкавіцкі з-д быт. хіміі, Калінкавіцкая РАВАННЕ, кіраванне справамі мясц. мэблевая ф-ка, акц. т-вы «Барбытхім» значэння. якое ажыццяўляецца органа- (Барысаў), «Белмасткераміка» (Радаш-

ковічы), «Гомельпласт», «Муэінструмент-Барысаў», «Мінская люстэркавая ф-ка», «Гомельская люстэркавая ф-ка», «Ваўмет» (Ваўкавыск) і інш. У 1999 прадпрыемствы канцэрна «Белмясцпрам» (23 358 работнікаў) вырабілі стальнога эмаліраванага посуду 1570 т, сінт. мыйных сродкаў 3697 т, піяніна — 3360 шт., набораў для кухні «Вязынка» 1789 шт., валенага абутку 352 000 шт. і інш. Частка прадукцыі М.п. (піяніна, электрагітары, мэбля, буд. матэрыялы і інш.) экспартуецца. М.І.Поўх. МЯСЦ0ВАЯ ПРОЦІПАВЕТРАНАЯ АБАР0НА (МППА), гл. ў арт. Грамадзянская абарона. м я с ц б в ы ЬЮДЖДІ y Р э с п у б ліцы Б е л а р у с ь , асноўны фін. план складання і расходавання грашовых сродкаў для забеспячэння дзейнасці мясцовага кіравання і самакіравання. эканам. і сац. развіцдя адпаведных адм.-тэр. адэінак. Кожная адм.-тэр. адзінка (вобласць, раён, горад, пасёлак гар. тыпу, сельсавет) мае свой бюджэт, які не ўваходзіць y бюджэты вышэйстаячых узроўняў. Складанне, разгляд, зацвярджэнне і выкананне М.б. ажыццяўляецца мясц. выканаўчымі і распарадчымі органамі і мясцовымі Саветамі дэпутатаў самастойна ў адпаведнасці з іх кампетэнцыяй. М.б. мае даходную і расходную часткі. У М.б. залічваюцца мясц. падаткі: зборы і пошліны, паступленні ад прыватызацыі камунальнай уласнасці, ад здачы камунальнай маёмасці ў арэнду, адлічэнні ад агульнарэсп. падаткаў і даходаў па адпаведных нарматывах, частка прыбыткаў камунальных прадпрыемстваў і арг-цый, датацыі і дапамогі ў адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам. Грашовыя сродкі, якія паступілі ў М.6., накіроўваюцца на вырашэнне пытанняў мясц. значэння. Мінімальныя памеры М.б. вызначаюцца на аснове нарматываў бюджэтнага забеспячэння на аднаго жыхара, інш. сац. нарматываў. В.А.Кадаўбовіч. М ЯСЦ0ВЫ КЛІМАТ, м е з а к л і м a т, клімат параўнальна невял. і дастаткова аднароднай тэрыторыі, якую можна здавальняюча характарызаваць звесткамі адной метэастанцыі (напр., клімат асобнага ляснога масіву, марскога ўзбярэжжа, невял. горада). Асаблівасці М.к. выяўляюцца звычайна ў прыземным слоі паветра, да выш. некалькіх соцень метраў. Да з ’яў М.к. адносяцца мясцовыя вятры. М ЯСЦ0ВЫ ЧАС, час, вызначаны для дадзенага месца на Зямлі. Адрозніваюць зорны час, сапраўдны сонечны час і сярэдні сонечны час. М.ч. залежыць ад геагр. даўгаты месца і аднолькавы для ўсіх пунктаў, размешчаных на дадзеным мерыдыяне зямным. Рознасць значэнняў М.ч. ў двух пунктах на Зямлі адпавядае рознасці іх даўгот (напр., рознасць даўгаты крайніх усх. і зах. пунктаў Беларусі складае 9°36', y выніку чаго наступленне поўдня на У бывае на 38 мін раней,

чым на 3). М.ч. карыстаюдца пры дак- МЯСЙЦІЦКАЯ UAPKBÂ парасладных кліматычных даследаваннях. У КЁВЫ ПЯТНІЦЫ, помнік драўлянага побыце М.ч. нярэдка няправільна наэ. дойлідства ў в. Мясяцічы Пінскага р-на паясным часам. Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1794. МЯСЦ0ВЫЯ ВЯТРЫ, вятры, якія ма- Царква трохзрубная, з прамавугольнымі юць лакальнае гіашырэнне, звязанае з ў плане асн. зрубам і бабінцам і 5-грангеагр. асаблівасцямі пэўнага рэгіёна най апсідай. Асн. зруб накрыты шатро(яго рэльефам, наяўнасцю вял. вадаё- вым дахам з галоўкай на глухім барабамаў). Падзяляюцца на вятры, абумоўленыя пераважна мясц. цыркуляцыяй атмасферы (бара, брызы, фён, горна-далінныя вятры і ішд.), і вятры, якія ўяўляюць сабой цячэнні агульнай цыркуляцыі атмасферы, змененыя мясц. ўмовамі — нізкімі т-рамі, запыленасцю паветра і інш. (напр., афганец, сірока, хамсін). МЯСЦ0ВЫЯ 0РГАНЫ ДЗЯРЖАЎНАГА ЫРАВАННЯ, гл. ў арт. Мясцовае кіраванне і самакіраванне, a таксама Выканаўчы камітэт, Выканаўчыя і распарадчш органы. МЯСЦОВЫЯ 0РГАНЫ ДЗЯРЖАЎНАЙ у л Ад ы , гл. ў арт. Мясцовыя Саветы дэпутатаў. МЯСЦ0ВЫЯ САВЁТЫ ДЭПУТАТАЎ y Рэспубліцы Беларусь, прадстаўнічыя органы дзярж. улады на тэр. адм.-тэр. адзінак і асн. звяно мясц. еамакіравання. Адзіная сістэма М.с.д. складаецца з сельскіх, пасялковых, гар., раённых і абласных Саветаў. Існуюць 3 тэр. ўзроўні М.с.д.: першасны, базавы і абласны. Да першаснага тэр. ўзроўню адносяцда сельскія, пасялковыя, гар. (гарадоў раённага падпарадкавання) Саветы, да базавага — гар. (гарадоў абл. падпарадкавання) Саветы, да абласнога — абл. Саветы. Мінскі гар. Савет валодае статусам базавага і абласнога. М.с.д. выбіраюцца грамадзянамі адпаведных адм.-тэр. адзінак тэрмінам на 4 гады. Выбары дэпутатаў праводзяцца па аднамандатных выбарчых акругах на аснове ўсеаг., свабоднага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Алошнія выбары ў М.с.д. 23-га склікання адбыліся ў красавіку 1999 (выбрана 24 058 дэпутатаў).

добных ці галоўчатых суквеццях. Плод — 4-арэшах. Трава М. мае ментол, ужываецца як лек. сродак. Алей выкарыстоўваюць y парфумерыі і харч. прам-сці. Лек., эфіраалейныя, харч., меданосныя расліны.

У.П.Пярэднеў.

П.В.Мятла.

Мясяціцкая царква Параскевы Пятніцы

не, бабінец і апсіда — вальмавым. Пры ўваходзе тамбур пад 2-схільным дахам. Сцены гарызантальна ашаляваны. На Пд ад царквы 2-ярусная зрубна-каркасная званіца пад шатровым дахам. Ю.А.Якшовіч.

МЯТА (Mentha), род кветкавых раслін сям. губакветных. Каля 25 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераным поясе ІІаўн. паўшар’я. Некалькі відаў здаўна культывуюцца ў многіх краінах як эфіраалейныя і лек. расліны. На Беларусі 3 дзікарослыя віды М.: водная (М. aquatica), даўгалістая (М. longifolia), палявая (М. arvensis). Трапляюцца на палях, па берагах рэк і азёр. На Беларусі вырошчваюць пераважна М. перцавую (М. х piperita) — гібрыд М. воднай і каласковай (М. spicata). Ш матгадовыя травяністыя расліны выш. да 1,2 м. Лісце суцэльнае, зубчастае або пілаватае. Кветкі дробныя, 1- і 2-полыя, ружаваталіловыя ў пазушных кальчаках або коласапа-

У межах сваёй кампетэнцыі М.с.д. вырашаюць пьгганні мясц. значэння, зыходзячы з агульнадзярж. інтарэсаў і інтарэсаў насельНІцгва, што пражывав на адпаведнай тэрыторыі, выхонваюць рашэнні вышэйстаячых даярж. органаў. Да выключнай іх кампетэнцыі адносяцца: зацвярджэнне праграм эканам. і сац. развіцця, мясц. бюджэтаў і справаздач аб іх выканан'ні; устанаўленне ў адпаведнасці з законам мясц. ладаткаў і збораў; вызначэнне ў межах, устаноўленых законам, парадку кіравання і распараджэння камунальнай уласнасцю; назначэшіе мясц. рэферэндумау. М.с.д. з ’яўляюцца юрыд. асобай, ажыццяўляюць дзейнасць праз сесіі, пастаянныя і часовыя камісіі, інш. органы Саветаў, a шсама шляхам рэалізаныі дэпутатамі сваіх наўнамоцгваў. М.с.д. падсправаздачныя ў сваёй дэейнасці грамадзянам, язсія пражываюць на адпаведнай тэрыторыі, і адказныя пеРВД імі. На аснове дзеючага закалэдаўства М.сд прымаюць рашэнні, якія маюць абамжовую сілу на падведгімнай ім тэрьггорыі.

ВА.Кадаўбовіч.

МЯТЛІЦА_________________81_

МЯТЛА Пётр Васілевіч (1890, в. Кухцінцы Міёрскага р-на Відебскай вобл. — 12.8.1936), дзеяч нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. Скончыў пед. курсы ў Коўне (1912), працаваў настаўнікам. У 1914— 17 y арміі. У 1917—21 настаўнічаў на радзіме. 3 1921 заг. адцзела Віленскага саюза кааперацыі. Удзельнічаў y стварэнні нац.-вызв. арг-цый, бел. шкод y Зах. Беларусі. У 1922 выбраны дэп. польскага сейма, уваходзіў y Беяарускі пасольскі клуб. Адзін са стваральнікаў і чл. ЦК Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). 3 1926 чл. КПЗБ. Пасля разгрому БСРГ 16.1.1927 арыдггаваны і асуджаны на 12 гадоў турэмнага зняволення. У выніку абмену паліт. вязнямі з 1930 жыў y БССР. Працаваў нам. нач. планавання, нач. сектара кадраў ВСНГ БССР, потым y камісіі па вывучэнні Зах. Беларусі пры АН БССР. Аўтар прац па гісторыі нац.вызв. руху ў Зах. Беларусі, y тл . «Аб таварыстве беларускай школы і яго барацьбе» (1932). У 1933 арыштаваны па справе т.зв. «Беларускага нацыянальнага цэнтра», прыгавораны да вышэйшай меры пакарання (заменена на 10 гадоў папраўча-прац. лагераў). Памёр y лагеры на буд-ве Беламорска-Балт. канала. У 1956 рэабілітаваны. МЯТЛІК, y беларусаў адзенне немаўлят; прамавугольны кавалак тонкага, мяккага льнянога палатна з круглай дзіркай пасярэдзіне для галавы. Звычайна кроілі з вынашанай матчынай кашулі. МЯТЛІЦА (Agrestis), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 150 відаў. Пашыраны ва ўмераным і халодным паясах Паўн. паўшар’я і ў rapax тропікаў. На Беларусі найб. вядомыя віды- М.: гігандкая, або белая (А. gigantea), кармавая расліна натуральных сенажацяў і пашаў; парасткаўтваральная (A. stolonifera); сабачая (A. canina); тонкая (A. tenuis). Трапляюцца па лугах, хмызняках, берагах вадаёмаў.

М ята перцавая.

Шматгадовыя, радзей аднагадовыя, травы ньпп. да 120 см. Лісце лінейнае, шурпатае.

82

м я т л іц к і

Дробныя двухлолыя кветкі сабраны ў раскідзістую рыхлую шматхаласковую мяцёлку. Плод — зярняўха. Кармавыя і дэкар. расліны. У.П.Пярэднеў.

МЯТЛІЧКА (Ареш), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. 5 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі. На Беларусі 1 від — М. палявая (A. spicaventi). Трапляецца на вільготных пясках, каля дарог, y пасевах эбожжавых культур.

М Мягліцкі

МЯТЛІЦКІ Мікола (Мікалай Міхайлавіч; н. 20.3.1954, в. Бабчын Хойнідкага р-на Гомельскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1976). Працаваў y штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва», з 1983 y выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкуецца з 1969. Вострыя праблемы сучаснасці, гонар за свой край, трывога за лёс народа, праблемы духоўнасці — асн. пафао паэзіі М.: зб-кі «Абеліск y жыце» (1980), «Мой дзень зямны» (1985, прэмія Ленінскага камсамсша Беларусі 1986), «Ружа вятроў* (1987), «ІШях чалавечы» (1989), «Блаславенне», «Палескі смутак» (абодва 1991), «Чаканне сонца» (1994), «Хойніцкі М. палявая — аднагадовая травяністая рассшытак» (1999). Кніга «Бабчын» (1996, ліна выш. да 1 м. Сцёблы круглыя, голыя, Дзярж. прэмія Беларусі 1998) — свое- • прамыя або каленчата-ўзыходныя. Лісце ліасаблівы помнік роднай вёсцы, адселе- нейна-ніткападобнае, шурпатае. Дробныя аднай y сувязі з аварыяй на Чарнобыльс- накветныя каласкі сабраны ў буйііую раскікай АЭС. І.У.Саламевіч. дзістую мяцёлку. Плод — зярняўка. Шкоднае пустазелле.

мятлібк

Ганна Антонаўна (н.

14.10.1936, г. Асіповічы Магілёўскай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філал. н.

(1989), праф. (1990). Скончыла Мінскі пед. ін-т замежных моў (1959), працуе ў ім (цяттер лінгвістычны ун-т). Даследуе фанетыку англ. мовы, узаемадзеянне моў на гукавым узроўні ва ўмовах білінгвізму. Аўтар прац «Прасодыя беларускай мовы ва ўмовах двухмоўя» (1982), «Уэаемадзеянне прасадычных сістэм y маўленні білінгва» (1986), сааўтар кніг «Тэарэтычная фанетыка англійскай мовы» (1980 з Л.У.Барысавай), «Прасадьгшая інтэрферэнцыя ў іншамоўным маўленні» (1985) і інш. І.К.Германовіч. МЯТЛІ0К Мікалай Фёдаравіч (н.

26.11.1932, в. Слабада Лёдненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне аўтамабілебудаваішя. Д-р тэхн. н.

(1974), праф. (1976). Засл. работнік нар. адукацыі Беларусі (1991). Скончыў БПІ (1957). У 1959—97 y БПА (у 1985—94 заг. кафедры). Навук. працы па тармазных сістэмах аўгамабіляў і інш. мабільных машын, па аўтаматызадыі аўтамабіляў і тракгароў. Тв:. Дннамнка пневматячесхнх н гядравлнческмх прнводов автомобнлей. М., 1980 (разам з В.П.Аўтунпсам); Авгоматкка н автоматазацня пронзводственных процессов. Мн., 1985 (у сааўг.).

МЯТНЫ АЛЁЙ, эфірны алей, які атрымліваюць з кветак і зялёнай масы пераважна мяты перцавай. Бясколерная вадкасць з пахам мяты і гаркаватым смакам, шчыльн. 892—920 кг/м3. Асн. кампанент М.а. (каля 50%) — ментол. Выкарыстоўвакшь y вытв-сці валідолу, зубных пастаў, кандытарскіх і лікёра-гарэлачных вырабаў. МЯТ0ДЗІЕЎ Дзімітр Хрыстаў (н.

11.9.1922, г. Гара-Бялова, Балгарыя), балгарскі паэт, грамадскі дзеяч. Засл. дз. культ. Балгарыі (1969). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1953). Друкуецца з 1939. Паэт. зб-кі «Пра час і пра сябе» (1963), «Вершы і маленькія паэмы» (1968), «Вялікае перасяленне» (1970), «Час восеньскай яснасці» (1977), «I пах салодкі» (1980), раман y вершах «Дзімітроўскае племя» (1951) прасякнуты грамадз. пафасам. Перакладае рус., бел. і інш. паэтаў. На бел. мову паасобныя яго вершы пераклаў Н.Гілевіч. Дзімітроўская прэмія 1952, 1964. Міжнар. прэмія «Салензара» (1982). Тв.: Бел. пер. — y кн.: Ад стром балканскіх: Вершы сучасных балг. паэтаў. Мн., 1965; У кн.: Сго гадоў, сто паэтаў, сто песень. Мн., 1978; У кн.: Гілевіч Н. Роднасць: Выбр. пер. са слав. паэтаў. Мн., 1983; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1987. МЯЦЕЖ, узброенае выступленне ваен. і інш. апазіц. груповак супраць існуючай y краіне ўлады з мэтай ажыццяўлення дзярж. перавароту альбо далучэння краіны ці часткі яе тэрыторыі да інш. дзяржавы. Захоп улады мяцежнікамі звычайна суправаджаецца ўстанаўленнем адкрытай дыктатуры, разгромам дзярж. устаноў, адменай дэмакр. правоў і свабод насельніцтва, тэрорам y адносінах да паліт. апанентаў, апазідыйных партый і арганізацый. Тыповыя прыклады М. — Карнілава мяцеж 1917 y Расіі, захоп улады ваен. хунтай y Чылі ў 1973. Гл. таксама Глінскіх мяцеж 1508, Доўбар-Мусніцкага мяцеж 1918. МЯЦЁЛІЦА, з а в і р у х а , з а в е я , перанос снегу ветрам y прыземным слоі паветра. Адрозніваюць замець (перанос снегу, што раней выпаў, на ьыш. не больш за 2 м ад паверхні зямлі), нізавую М. (больш за 2 м), аг/льную М. (выпадзенне снегу пры моцным, больш за 10 м/с, ветры). Аіульная і нізавая М. выклікаюць значнае пагарцпнне бачнасці, зрэдку да 100 м і менш. На Беларусі ўзнікненне М. звязана пегаважна з праходжаннем цыклонаў. Колькасць сутак з М. за год 14—28, y асобныя зімы ўдвая больш, сярэдняя працягласць адной М. 5—7 гадз, часам да 2—3 сутак. «МЯЦЁЛІІІД», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4, харакгэрны 6-тактавыя перыяды.' Тэмп хуткі. Упамінанні пра «M.» вядомы з пач. 17 ст. Mae ш ш т варыянтаў музыкі, харэаграфіі і прыпевак (звычайна бойкага гумарыст. зместу, зафіксаваны ў працах М.Федароўскага, П.Шпілеўскага і інш.). У найб. пашыраным варыянце танда (запісаны П.Шэйнам) выканаўцы трымаюць y ру-

ках ручнікі.або паясы, часам і хустачкі. Асн. рух — крок-бег. Утвараючы розныя харэаграфічныя малюнкі, выканаўцы імітуюць мяцеліцу. На сцэне ўпершыню выкарыстаны ў оперы «Ідылія» («Сялянка») С.Манюшкі на лібрэта В.Дуніна-Марцінкевіча (1852). Яскравыя сцэн. варыянты «M.» стварылі КАлексютовіч, А_Ермалаеў (у балеце «Салавей» М.Крошнера), ААпанасенка ў Дзярж. ансамблі танца Беларусі. Пашырана па ўсёй Беларусі. Падобны танец вядомы ў Расіі і на Украіне. МЯЦЁЛІЦА Дзмітрый Іванавіч (н.

2.2.1938, г. Смаленск, Расія), бел. вучоны ў галіне фізіках'міі і біяхіміі. Д-р хім. н. (1976), праф. (1988). Скончыў Маскоўскі дзярж. ун-т (1961). 3 1974 y Ін-це біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі (з 1985 заг. лабараторыі). Навук. працы па хім. і ферментатыўнай кінетыцы, даследаванні мехаііізма дзеяння акісляльна-аднаўляльных ферментаў (цытахром Р-450, пераксідаза, каталаза і дэгідрагеназа) і ферментатыўньіх працзсаў y міцэлярных сістэмах, па імунаферментным аналізе і яго выкарыстанні ў медыцыне. Тв:. Актлвацля клслорода ферментнымн снсіемамм М., 1982; Моделлрованле чклслвтельло-восстановлтельных фермешов. Мн., 1984. МЯЦЕЛЬСЫ Анатоль Уладзіміравіч (н.

22.8.1950, г.п. Урэчча Любанскага р-на Мінскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1998). Скончыў БДУ (1972). 3 1980 y БПА (з 1999 праф.). Навук. працы па якаснай тэорыі кіравання сістэмамі з паслядзеяннем. Прапанаваў агульны падыход даследаванняў якасных характарыстык (пунктавай паўнаты, кіравальнасці, назіральнасці і інш.) лінейных аўтанбмных сістэм функцыянальна-дыферэнцыяльных ураўненняў. Тв:. Проблема точечной полноты в теорнл угіравлсння длфференцлальяо разностнымл снстемамн // Услехн мат. наук. 1994. Т. 49, вып. 2; Задача успохоення дошамлческой свстемы с эалаідывак’іем по неполным лзмеренням / / Автоматнка н телемеханлка. 1996. №2. МЯЦЕЛЬСКІ Мікалай Мікалаевіч (н.

12.6.1947, в. Ракаў Валожынскага р-на Мінскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н., праф. (1992). Сын М.У.Мяцельскага. Скончыў БДУ (1970).

3 1970 y Ін-це матэмагыкі Нац. АН Беларусі. Навук. гграцы па камбінаторнай аптымЬадыі, выліч. геаметрыі і абагульненнях выпукласці. Распрацаваў эфектыўныя метады рашэння шэрагу задач камбінаторнай аптымізацыі, тэарэт. асновы частковай выпукласці ў канечнамернай прасторы.

71».: Размешенвя нзотетаческнх блоков, опгвмальные по оболочечным крнтерлям (раэам з В.С.Крыкуном) / / Докл. AH СССР.

1991. Т. 317, № 2; Частнчлая выпуклость (разам з В.М.Мартынчыкам) / / Мат. заметкл.

1996. Т. 60, вып. 3. МЯЦЁЛЬСКІ Мікалай Уладзіміравіч (16.9.1919, в. Грэск Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 30.12.1997), бел. матэма-

тык. Д-р пед. н. (1987), праф. (1990). Скончыў БДУ (1950). 3 1961 y БДУ. Навук. працы па дыдактыцы матэматыкі, пытаннях методыкі выкладання матэматыкі. Распрацоўваў псіхсшага-пед. асновы дыдактыкі матэматыкі. Тв:. Пснхолого-ледагошческне ословы дадактакл математнкл. Мл., 1977; Дндактлка математлкл. 2 лзд. Мн., 1982. П. М. Бараноўскі. МЯЦЁЛКА, складанае батрычнае суквецце, на галоўнай восі якога на розным узроўні развіваюцда бакавыя галінкі, што таксама разгаліноўваюцца і нясуць кветкі або невял. простыя (элементарныя) суквецці (каласкі ў злакаў, кошыкі ў складанакветных і інш.). Галінкі бываюць прыціснутыя да гал. восі (М. сціснутая) або адстаяць ад яе (М. раскідзістая). Сціснутую М. з кароткімі галінкамі, падобную на колас y злахаў (напр., цімафееўка, лісахвосі), наз. султанам МЯЧК0ЎСКАЯ Ніна Барысаўна (н.

29.10.1946, г. Брэст), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1986), праф. (1989). Скончыла БДУ (1968), з 1971 працуе ў ім. Даследуе агульнае мовазнаўства, гісторыю мовазнаўства, сацыялінгвістыку. Аўтар кніг; «Агульнае мовазнаўства» (1983, y сааўт.), «Раннія ўсходнеславянскія граматыкі» (1984), «Славенская мова» (1991), «Рыторыка ў культурах заходніх і ўсходніх сДавян: Тэндэнцыі развіцдя ў XV—XVII стст.» (1993). Тв:. Обшее язьпсозланле: Сгрукгура языка. Тнпологля языков н ллнгвлстлка уннверсаллй. 2 лзд. Мн., 1995 (у сааўт.); Соцлальная ллнгвлсппса. 2 азд. М., 1996; Язык л реллгля: Лекцлн по фллологлл н нсторлл реллгнл. М., 1998; Тлпологая графнко-орфоірафлческлх реформ в лсторнл славянской плсьменностн: Фонетлко-фонологлчесхне л соцлосемношческле аспекгы. Мн., 1998. І.К.Германовіч. МЯЧК0ЎСКІ Станіслаў Антонавіч (н.

12.6.1935, в. Паўленкі Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне аналіт. і фіз. хіміі. Д-р хім. н. (1995).

Мячэці: 1 — y г.п. Смілавічы Пухавіцкага раёна Мінскай вобл., 19%; 2 — з вёскі Даўбучхі Смаргонскага раёна Гродзенскай тобл. (праект рэстаўрацыі для Беларускага дэяржаўнага музея народнай архігэісіуры і побьпу, аўгар АІ.Лакотка); 3 — суніцкая Ўт. Уладаікаўказ (Паўночлая Асеція), 1906—08, арх. І.Плап п со .

м ячзць

83

Скончыў БДУ (1959), дзе і npaiQ'e. Навук. працы па аналіт. хіміі і фіэікахіміі сарбцыйных, іонаабменных і храматаграфічных працэсаў. Распрацаваў новы кірунак y хім. аналізе ультрамалых канцэнтрацый. Тв.: Апалшлческая хлмля. 2 нзд. Мн.,1991; Сорбцлонно-колорлстачесюій метод алаллза следов тяжелых металлов (у сааўт.) // Вестн. БГУ. Сер. 2. 1991. № 1. МЯЧЙЦЬ (араб. месца пакланення), культавы будьшак y ісламе, месца аіульнай малітвы. М. ўзніклі ў 7 ст. Першапачаткова для мусульм. набажэлства прыстасоўвалі б. язычніцкія храмы або цэрквы. Да 8 ст. сфарміраваліся асл. тыпы М.: дваровыя (адкрыты прамавугольны двор, абнесены сценамі і галерэямі) і купальныя. Ва ÿcix M. y сцяне, звернугай да Меюсі, знаходзіцца адзін ці некалькі міхрабаў (Амеядаў мячэць y Дамаску, М. Ібн Тулуна ў Каіры, 9 ст.). 3 правага бску ад міхраба — узвышэнпе ці кафедра (мінбар) з 3—9 прьіступак, дзе чытаюць хутбу (мусульм. пропаведзь). 3 10 ст. папшраны тып М. з айванамі (тэрасамі) па восях двара. У розных краінах пад уплывам мясц. буд. традыцый выпрацаваліся самаст. тылы M.: y Паўл. Афрыцы для іх характэрла глыбокая малітоўная зала з выходзячымі ў двор піматліхімі нефамі, столлю-артэсанада (з кесонамі) і сталактытавымі кулаламі (М. Кутубія ў Маракелш, Марока, 1153); y Іране, краінах Цэптр. і Сярэдняй Азіі — айваны па баках двара, на гал. фасадзе высулугы манум. партал-пялггак (М. Калян y г. Бухара, Уэбекістан, 12 ст., перабудавана ў 15—16 сг.; саборная M. y г. Ісфахан, Іран, 9—20 ст.), y Турцыі — цэлтрычны будынак э вял. купалам y акружэнлі малых купалаў ці паўкупалаў (М. Селіміе ў Сгамбуле, 1557). М. аздаблялі разьбой па стуха, камені ці дрэве, узорыстай цаглялай або каменнай муроўкай, паліванай керамікай, інкрустацыяй, мазаікай, размалёўкай (суніцкая M. y г. Уладзікаўказ, Паўн. Асеція, 1906—08, арх. І.Плалпсо). Пры М. звычайна ставяць мінарэты. На Беларусі пісьмовыя сведчанні пра М. адносяцца да 16 ст. Першыя з іх бы-

84________________

м яш аны х

лі драўляныя адназрубныя пад 4-схільным дахам, са слупавым ганкам ці галерэяй, без мінарэтаў. Паступова з’явіўся мінарэт y выглядзе стромкай вежы. У 18—19 ст. узнік адметны тып М., па архітэктуры блізкі да касцёла: зруб пад 2-схільным дахам з вежай-мінарэтам. Унікальным помніхам архітэктуры з рысамі класічнага Усходу з ’яўлялася М. з в. Даўбучкі Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. (18 ст.) з 12-гранным купалам, галерэяй і 3-ярусным мінарэтам. Шмат М. будавалі на ўзор правасл. царк. архітэктуры. М. на Беларусі мелі асобныя памяшканні для мужчын і жанчын, падзеленыя сцяной з шырокім акном, закрытым кратамі-балясінамі, з тонкай занавескай (муслінавай). Міхраб знаходзіўся ў мужчынскай палавіне. Падлогу засцілалі зялёнымі суконнымі коўдрамі (кілшамі), круглымі дыванкамі (чалунамі) з імёнамі продкаў падзвіжнікаў. Для старых і хворых уздоўж сцен ставілі лавы, засланыя зялёнымі посцілкамі. На падлозе і сценах былі ваўняныя дываны з выявамі славутых М., мугіры з тэкстамі карана, імёнамі святых, відарысамі Меккі і інш. У 1-й пал. 20 ст. існавалі Іўеўская мячэць, М. ў вёсках Некрашунцы Воранаўскага р-на (паводле падання, прыход засн. ў 1415, y 1915 М. спалена, адбудавана ў 1926), Лоўчыцы Навагрудскага р-на (1688), г.п. Мір Карэліцкага р-на (да 1795, адбудавана нанава ў 1840), г. Навагрудак (1796, адноўлена ў 1855), вёсках Круіпыняны (Гродзенскі пав., 18 ст.) і Асмсшава Навагрудскага р-на (1924—25), y гарадах Слонім (1804, y 1881 згарэла, y 1882 адбудавана) Гродзенскай вобл., Ляхавічы Брэсцкай вобл. (1815, разбурана ў 1917, y 1924—28 адноўлена), Мядзел (1840, спалена ў грамадз. вайну, y 1930 адбудавана), Клецк (1881, буд-ва фундавалі Радзівілы, рамантавалася ў 1911, 1930—31), Узда, Капыль, г.п. Смілавічы (19 — пач. 20 ст.) Мінскай вобл., Мінску (1901, адзіная мураваная М. на Беларусі), г.п. Відзы Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. (1860—65, y грамадз. вайну спалена, y 1930— 32 адбудавана, з 1999 дзейнічае). Захаваліся М. ў вёсках Даўбучкі (перавезена ў Бел. дзярж. музей нар. архітэктуры і побыту), Лоўчыцы (рэшткі), Іўі, Навагрудку. М. адбудаваны ў Слоніме (1994), y Навагрудку (1996), адкрыта новая М. y Смілавічах (1996). Распрацаваны праекты аднаўлення і рэстаўрацыі М. y Даўбучках, Лоўчыцах, Мінску. Літ/. Л а к о т к а А.І. Бераг вандраванняў, ці Адкуль y Беларусі мячэці. М н., 1994; D r o z d A, D z i e k a n М .М ., М a j d a T. Meczety i cmentaize Tatarow polsko-litewskich.

Warszawa, 1999. А.І.Лакотка.

МЯШАНЫХ ЛЯС0Ў 30Н Ы , прыродныя зоны ўмераных паясоў y Паўн. і Паўд. паўшар’ях з перавагай ландшафтаў мяшаных лясоў. Часам разглядаюцца як асобныя падзоны адзінай лясной зоны. Найб. пашыраны ў Еўропе, Паўд.

і Паўн. Амерыцы, трапляюцца ў Новай Зеландыі, Тасманіі, на Усх.-Еўрап. раўніне (краіне Балтыі, на болыпай ч. Беларусі, Нечарназем’е) і на Пд Зах.-Сібірскай раўніны. Лясы пераважна хвойна-шыракалістыя на дзярнова-падзолістых глебах, y больш кантынентальных раёнах — хвойна-драбналістыя і драбналістыя (з бярозы і асіны). Значныя прасторы разараны (збожжавыя, кармавыя культуры, бульба і інш.). У Паўн. паўшар’і клімат з халоднай снежнай зімой (сярэднія т-ры студз. ад -5 да -14°С), цёплым летам (сярэдняя т-ра ліп. да 20°С). Колькасць ападкаў (400— 1000 мм) крыху перавышае выпаральнасць. У Паўд. паўшар’і пры параўнальна цёплым леце зіма бсшьш мяккая, снежнае покрыва ўтвараедца не ўсюды.

М ЯШ К0Ў Васіль Васілевіч (7.4.1893, Масква — 6.8.1963), расійскі жывапісец, тэатр. мастак.’Сын В.М.Мяшкова. Засл. дз. маст. Расіі (1944). Нар. мастак Расіі (1963). Правадз. член AM СССР (1958). Вучыўся ў бацькі і ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулыттуры і дойлідства (1909— 17). Член Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі (з 1922). Выкладаў y Дзярж. вольных маст. майстэрнях y Разані (1919—21). Афармляў спектаклі Разанскага драм. т-ра (1919—21), Новасібірскага опернага т-ра (1926—29). Працаваў пераважна ў жанры пейзажа. Сярод твораў: «На заводзе «Серп і молат» (1923), «Шэры дзень» (1927), «Роздум» (1939) і інш. У манум. эпічных палотнах «Сказанне пра Урал» (1949), «Кама», «Прасторы Камы» (абодва

мяшАныя АПАДКІ, вадкія і цвёр-

1950), «Восень y Карэліі» (1951) і інш. перадаў велічны вобраз прыроды рас. Поўначы і Урала. Дзярж. прэмія СССР 1951.

дыя ападкі, якія на працягу сутак выпадаюць адначасова або паслядоўна, пераходзяць з аднаго віду ў другі. Пры тэарэт. разліках М.а. лічаць толькі тыя, якія складаюдца з сумесі снежных камякоў (або ледзяных круп) з дажджавымі іфоплямі. На Беларусі адзначаюцца з канца вер. да мая (11— 13% ад агульнай сумы ападкаў за год). За год бывае 15— 30 сутак з М.а., колькасць іх павялічваецда з Пд на Пн. МЯШАНЫЯ В0БЛАК1, высокаслаістыя, слаіста-дажджавыя і кучавадажджавыя (часам нават высокакучавыя, слаістыя і слаіста-кучавыя воблакі), якія складаюцца з сумесі вадзяных кропель і снегавых іфышталёў (звычайна пры т-ры да -10 °С). З’яўленне М.в. на небе — прыкмета хугкага пагаршэння надвор’я: яны часта даюць ападкі.

мяшкб

(дзявочае В а р а б ’ ё в а ) Ніна Канстанцінаўна (н. 31.5.1917, в. Малахава Цвярской вобл., Расія), расійскі харавы дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1980). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1945). Кіравала самадз. нар. харамі. 3 1956 хормайстар Хору рус. песні Усесаюзнага радыё, з 1960 маст. кіраўнік акад. Паўн. рус. нар. хору (Архангельск). У 1945— 58 выкладала ў Маскоўскім гар. муз.-пед. вучылішчы, з 1969 y Рас. акадэміі музыкі імя Гнесіных (з 1982 праф.). Паставіла шэраг манум. хар. кампазідый, y тл . «Паўночнае ігрышча», «Паморская сюіта», «Пячорскія бяседы». Аўгар хар. твораў і апрацовак нар. песень для хору, артыкулаў па пытаннях хар. мастацтва. Дзярж. прэмія Расіі імя М.І.Глінкі 1968.

М ЯШ К0Ў Васіль Мікітавіч (6.1.1868, г. Ялец, Расія — 26.11.1946), расійскі жывапісец і ірафік. Нар. мастак Расіі (1943). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства (1882—89), Пецярбургскай AM (1889— 90). Чл. Маскоўскага т-ва мастакоў (з 1893), Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі (з 1922). Выкладаў y Маскве ва ўласнай школе жывапісу і малявання (1892— 1917), Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях (1922—23), y Ленінградскай AM (1937—40). Пісаў жанравыя карціны ў духу позніх перасоўнікаў, пейзажы, партрэты. Сярод твораў: «Лячэнне зубоў» (1891), «Сляпы мастак» (1898), «Трувіль» (1903), партрэты старой (1897), С.М.Будзённага, В.Р.Мянжынскага (абодва 1927), М.І.Калініна (1937), аўтапартрэт (1943) і інш. М ЯШ К0Ў Уладзімір Валяндінавіч (н.

16.5.1948, Масква), бел. вучоны ў галіне трыбаматэрыялазнаўства. Д-р тэхн. н.

(1988). Скончыў Калінінскі політэхн. ін-т (1971). 3 1976 y Бел. ун-це транспарту (з 1989 заг. аддзела, з 1995 праф.). Навук. працы па тэхналогіі атрымання і саставу гібрыдных палімерных кампазітаў, мадэліраванні напружанага стану і цегоіавога поля дэталей пры звышхуткасным слізганні. Прапанаваў тэарэт. апісанне зоны найб. напружанняў і дэфармацый метадамі канечных элементаў і канечных рознасцей; растлумачыў механізм біяхім. сінтэзу палімерных злучэнняў y паверхневых слаях валокнаў поліамідаў.

Te: Трнботехтпса электрнческнх контактов. Мн., 1985 (разам з В.В.Кончыцам, М.К.Мышкіным).

МЯШЧАНЕ (ад польскага mieszczanin гараджанін), гарадское падатковае саслоўе ў ВКЛ y 14— 18 ст. (у Расіі ў 1775—1917), якое ўключала розныя катэгорыі гараджан: рамеснікаў, дробных гандляроў і домаўладальнікаў, купецтва і інш. У Беларусі тэрмін «M.» замацаваўся ў 15 ст. Да М. залічвалі тую частку рамеснікаў, y тл . цэхавых, купцоў, дробных гандляроў, якая падпарадкоўвалася магдэбургскаму праву. У некаторых гарадах Беларусі (Відебск, Поладк) y склад М. уваходзіла і землеўласніцкая частка гараджан, якая выконвала вайсковы абавязак — конныя, путныя, пасельскія М. Яны былі вызвалены ад падаткаў і складалі прывілеяваную групу гараджан. Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі на М. бел. гарадоў пашырана рас. заканадаўства. У Расіі першапачаткова М. называлі гараджан ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Гэтая назва захоўвалася і за гараджанамі Смаленшчыны пасля яе далучэння да Расіі (1667). У 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. ў Маскве існавала Мяшчанская слабада, населеная бел. рамеснікамі, вывезенымі ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. 3 1775 М. — назва асобнага гар. саслоўя Рас. імперыі. Акты 1775 і 1785 залічылі да М. пасадскіх людзей з капіталам менш за 500 руб., y т.л. чдстку купцоў, і некаторыя інш. катэгорыі гараджан, якія не ўваходзілі ў купецкія гільдыі і рамесныя цэхі. М. выконвалі рэкруцкую павіннасць, былі абмежаваны ў праве перамяшчацца, да 1863 на іх пашыраліся цялесныя пакаранні. Званне М. было спадчынным, аднак іх склад папаўняўся за кошт збяднелых купцоў, прыватнаўласніцкіх сялян, якія выкупіліся на волю або былі адпушчаны памешыкамі. М., што разбагацелі, маглі перайсці ў гільдзейскае купецтва. М. кожнага горада, пасада, або мястэчка ўтваралі асобую мяшчанскую грамаду, якой кіравалі мяшчанскі стараста і яго памочнікі. У выніку рэформ 1860-х г. многія М. атрымалі доступ да дзярж. службы, сталі людзьмі «вольных прафесій». У 1897 y Расіі было 7449,3 тыс. М.

(44,3% гар. насельніцтва). У бел. губернях, паводле перапісу 1897, М. і кутгцоў было 1800,1 тыс. чал. — 22,4% насельніцтва, a ў гарадах (без мястэчак) 69,5% Насельніцтва. Мяшчанскае саслоўе і інш. саслоўі Расіі скасаваны дэкрэтам ЦВКад 23.11.1917. Літ: К о п ы с с к в й З.Ю. Экономнчест разввтае городов Белорусснн в XVI— первой половнне XVII в. М н., 1966; Л ю тый А.М. Соцвально-экономвческое раэв т с городов Белорусснн в конце XVIII — первой половнне XIX в. М н., 1987.

МЯШЧ0РСКАЯ HI3ÎHA, М я ш ч о ра. У цэнтр. ч. Усх.-Еўрап. раўніны, паміж рэкамі Клязьма (на Пн), Масква (на ПдЗ), Ака (на Пд), Судагда і Колп (на У), y межах Маскоўскай, Уладзімірскай і Разанскай абл. Расіі. Алювіяльназандравая шіоская раўніна (выш. 80—

130 м на Пд, 120— 130 м на Пн). Складзена з водна-ледавіковых і рачных пяскоў і суглінкаў. Рэкі — Бужа, Цна, Поля, Гусь, Пра і інш. Шмат азёр (ІІІатурскія, Спас-Клепікаўскія) і балот (Шатурскія, Тугалескі Бор, Гусеўскія і інш.). Мяшаныя лясы, на пясках — хваёвыя бары, па далінах рэк — лугі. Характэрны ландшафты аполляў. МЯШЧ&РА, старажытнае угра-фінскае племя, якое ў 2— 15 ст. жыло ўздоўж сярэдняга цячэння р. Ака ў Расіі. Культура М. блізкая да стараж.-мардоўскай. Захаваліся могільнікі і гарадзішчы М.

2— 12 ст. У 1152 сурдальскі кн. Юрый Далгарукі заснаваў на землях М. горад Гарадзец-Мяшчэрскі (з 1471 Касімаў). М. згадваецца ў Тлумачальнай Палеі — помніку стараж.-рус. л-ры 13 ст., y рус. летапісах, y т л . ў сувязі з Казанскімі паходамі 1545—52. Б.ч. М. да 16 ст. асімілявана рус. насельніцтвам, другая частка, што жыла на тэр. Казанскага ханства (15— 16 ст.), злілася з татарамі. Паводле большасці даследчыкаў, нашчадкамі М. з ’яўляецца этнагр. група татар-мішараў (старая назва мешчаракі) y Татарстане і Башкортастане. Ад племя М. паходзіць назва Мяшчорскай нізіны.

м яш эй

85

Л.Талстога, Ф.Цютчава і інш. Выдаў «Mae ўспаміны» (т. 1—3, 1897—1912). МЯІІІЧЭЦКАК BÔ3EPA. У Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 26 км на Пд ад г. Полацк. Пл. 0,7 км2, даўж. 2,2 км, найб. шыр. 530 м, найб. глыб. 6,5 м. Пл. вадазбору 49,8 км2. Схілы катлавіны выш. 6—8 м (на 3 і ПнУ 3—4 м), спадзістыя, разараныя, на Пд параслі лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, на Пд і Пн зліваюцца са схіламі. Берагавая лінія (даўж. 5,6 км) звілістая, утварае шэраг невял. заліваў. Дно да глыб. 1,5 м пясчанае, ніжэй — ілістае. Эўтрофнае. Уздоўж берагоў паласа надводнай расліннасці (шыр. 3—26 м, да глыб. 1,4—2 м). Упадае ручай з воз. Якаўскае, выцякае ручай y р. Дрыса.

МЯШЧЭРСКІ Іван Усеваладавіч (10.8.1859, г. Архангельск, Расія — 7.1.1935), расійскі вучоны ў галіне механікі, адзін з заснавальнікаў механікі цел пераменнай масы. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1882), дзе і працаваў. 3 1902 праф. Ленінградскага політэхн. ін-та. Навук. працы па тэарэт. і дастасавальнай механіцы. Распрацаваў тэорыю руху цел пераменнай масы, шхо стала асновай для вырашэння шэрагу праблем рэактыўнай тэхнікі і нябеснай механікі. Пад яго рэдакцыяй выдадзены «Зборнік задач па тэарэтычнай механіцы» (ч. 1, 1911). Тв:. Работы по механнхе тел переменной массы. 2 нзд. М ., 1952. Літ.: К о с м о д е м ь я н с к в й АА Н В .М еш ерскнй / / Космодемьянскнй А.А. Теоретнческая механЮса н совремснная техннка. 2 нзд. М., 1975. А.І.Болсун.

М ЯШ ЧЗРСКІ Уладзімір Пятровіч (23.1.1839, С.-Пецярбург — 23.7,1914), рускі пісьменнік, выдавец. Князь. Скончыў вучылішча правазнаўства. Служыў y Міністэрстве ўнутр. спраў. Засн. і выдаваў y Пецярбургу кансерватыўна-манархічную газ. «Гражданлн» (з 1872), часопісы «Добро» (1881) і «Дружескне речн» (1905). Раманы «Жанчыны з пецярбургскага вялікага свету», «Адзін з нашых Бісмаркаў» (абодва 1874), «Лорд-апостал y вялікім пецярбургскім свеце» (1876), «Мужчыны пецярбургскага вялікага свету» (1897) і інш. з жыцця велікасвецкага кола. Аўтар антынігілістычных раманаў «Запіскі гімназіста, які застрэліўся» (1875) і «Тайны сучаснага Пецярбурга» (1876— 77), паэмы «Таўрыда» (1863), аповесцей, камедый, зб-каў публіцыстыкі «Нарысы цяперашняга грамадскага жыцця ў Расіі» (зб. 1—2, 1868—70), «Прамовы кансерватара» (1876), артыкулаў пра Ф.Дастаеўскага, А.Талстога,

Мяшэй зялёны. МЯШЙЙ (Setaria), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Больш за 120 відаў. Пашыраны ў трапічных, субтрапічных, радзей ва ўмераных абласцях зямнога шара. На Беларусі 6 відаў М.: вялікі (S. pycnocoma), зялёны (S. viridis), італьянскі, ці проса італьянскае, або магар, ці чуміза (S. italica), кальчаковы (S. verticillata), пазушнакаласковы (S. pachystachys), шызы (S. glauca). Трапляюцда ў пасевах, каля дарог, на засмечаных мясцінах. Анна- ці шматгадовыя травы. Лісце плоскае, лінейна-ланцэтнае, шурпатае. Каласкі двухкветкавыя, абкружаныя доўгімі шчацінкамі, сабраныя ÿ густы султан. Плод — эярняўка. Кармавьш, дэкар. расліны, некат. пустазелле. У.П.Пярэднеў.

ніку творчай дзейнасці чалавека, якая пераўтварае свет і грунтуецца на навук. думцы. Для Н. хараісгэрна цесная ўзаемасувязь і гарманічнае спалучэнне законаў прыроды з законамі мыслення і сац.-эканам. законамі грамадства; чалавек павінен адказваць за лёс планеты і ўсяго жывога на ёй Пераход біясферы ў Н. для чалавецгва застаецда перспектывай. НАБАЖ^НСТВА, гл. ў арт. Богаслужэнне. Н, пятнаццатая літара бел. алфавіта. Паходзіць з кірыліцкай N («наш»), утворанай на аснове грэка-візант. устаўнай N («ні»), У старабел. графіцы абазначала гукі «н», «н’» («набытн», «ннва»), мела ліклвае эначэнне «пяцьдзесят». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае санорньм змычна-прахадныя насавыя пярэднеязычныя зычныя гукі «н», «н’» («напрамак», «ніжні»— «н’іжн’і»). А.М.Булыка. «НА БАГАМЁРЗКУЮ, НА ІІАІ АНУЮ ЛАЦІНУ...», «На богомерзкую, на поганую латнну, которые папежн хто что в нмх вымыслюш в нх поганой вере, сказанне о том», бел. ананімны палемічны гвор 16 ст. Напісаны на старабед. мове ў Супрасльскім манастыры (цяпер Польшча). Захаваўся ў некалькіх спісах. Два з іх змешчаны ў зборніках КіеваМіхайлаўскага Залатаверхага манастыра. Упамінанне пра ўвядзенне папам Грыгорыем XIII y 1582 новага календара сведчыць пра тое, што твор напісаны пасля гэтай падзеі. Аўтар палемізуе з кнігай П.Скаргі «Пра еднасць касцёла божага» (1577). Ён пералічвае новаўвядзенні 25 рым. пап (якіх часам блытае), пры гэтым за эталон бярэ стан сучаснай яму правасл. царквы ў Рэчы Паспалітай, адзначае, пгго толькі ўсх. царква засталася нязменнай на працягу многіх стагоддзяў. Выступаючы супраць «паганай лаціны», аўтар абараняе культуру і мову правасл. насельніцгва Рэчы Паспалітай. У якасці крыніц выкарыстаны творы рым. аўтараў Плаціна і Грацыяна. Літ:. П о п о в АН. Нсторнко-ллгературный обзор древнерусскнх полемнческнх сочтіеннй протнв латлнян. М., 1875; К а р с к л й Е.Ф. Белорусы. Т. 3, вып. 2. Сгарая западнорусская пнсьменность. Пг., 1921. С.

183. У.М.Свяжынскі.

«HA BÂPUE», газета бел. рабоча-сялянскага пасольскага клуба «Змаганне». Выдавалася ў сак.—крас. 1930 y Варша-

ве на бел. мове. Змяшчала матэрыялы пра дяжкае становішча працоўных Зах. Беларусі, заклікала рабочых і сялян да барацьбы за сац. і нац. вызваленне. 2 нумары канфіскаваны. Закрыта польск. ўладамі. «НА СТРАЖЕ», газета, орган Мін-ва ўнутр. спраў Рэспублікі Беларусь. Выходзіць з ліст. 1931 y Мінску на бел. і рус. мовах 2—3 разы на тцдзень. Асвятляе дзейнасць органаў унутр. спраў, пракуратуры, судоў і інш. праваахоўных структур. Матэрыялы змяшчаюцца пад рубрыкамі: «Крымінальны вышук інфармуе», «Знайсці чалавека», «Азбука бяспекі» і інш. «НА ЭКРАНАХ». штомесячны ілюстраваны спецыялізаваны кіначасопіс. Выдаецца са жн. 1957 y Мінску на бел. і рус. мовах (напачатку наз. «На экранах Беларусі», з 1996 сучасная назва). Друкуе інфармацыйна-аналіт. матэрыялы, якія адлюстроўваюць сучасны кінапрацэс, знаёміць з гісторыяй нац. кінематографа, расказвае аб прэм’ерах бел. кіна-, відэа- і тэлефільмаў, змяшчае творчыя партрэты дзеячаў кіно і тэлебачанНЯ. Л.І.Перагудава. НААС (грэч. naos), ц э л a (лац. cella), галоўнае памяшканне (свяцілішча) ант. храма, дзе знаходзілася скульпт. выява бажаства. НААСФЕРА (ад грэч. noos розум + сфера), новы эвалкжыйны стан біясферы, пры якім разумная дзейнасць чалавека з’яўляецца гал., вырашальным фактарам яе глабальнага развідця (часам яе вызначаюць як сферу розуму, антрапасферу, сацыясферу, тэхнасферу). Тэрмін «H.» ўведзены франц. вучонымі Э.Леруа і П.Тэярам дэ Шардэнам y 1920-х г., якія тлумачылі яго ідэалістычна. У.І.Вярнадскі развіў матэрыяліст. ўяўленне аб Н. як якасна новай форме арганізаванасці, пгго ўзнікае пры ўзаемадзеянні прыроды і грамадства, y вы-

НАБАНІД, апошні цар Вавілонскага царства, правіў y 556—539 да н.э. Паходзіў з арамеяў. Захапіў прастол пасля смерці цара Лабашы-Мардука. Імкнуўся аб’яднаць усе арамейскія плямёны Пярэдняй Азіі ў адзіную дзяржаву для барацьбы супраць Персіі. Заваяваў г. Тайма ў цэнтр. Аравіі і перанёс туды сваю рэзідэнцыю, намеснікам Вавілоніі пакінуў свайго сына Валтасара. Праводзіў рэліг. рэформы. У 539 Вавілонію захапілі персы, Н. трапіў y палон і загінуў. НАБАПАЛАСАР, Набу-аплаўц y р, заснавальнік Новававілонскага царсіва і дынастыі халдзейскіх цароў; правіў y 626—605 да н.э. Напачатку асірыйскі палкаводзец, і і о т ы м намеснік Вавілоніі. У 626 да н.э. ўзначаліў паўстанне вавіланян супраць Асірыі (пад яе ўладай Вавілонія была з 729 да н.э.). Захапіў Вавілон (626), Урук (620), Ніпур (615). 3 614 y саюзе з мідыйскім царом Кіяксарам вёў вайну супраць Асірыі, якая завяршылася падзеннем Ніневіі (612), разгромам асірыйскіх войск і іх егіп. саюзнікаў y бітве каля Кархемыша (605). Атрымаў y валоданне паўд. ч. Асірыі. НАБАР0ЎСЫ Даніла (1573, Кракаў ?— 1640), паэт, перакладчык, урач. У 1590—93 слухач Вітэнбергскага ун-та. Вывучаў лац., грэч., ням., франц., італьян. мовы, y Базелі — медыцыну, y Арлеане і Страсбуры (1595—96) — антычную л-ру. Слухаў лекцыі Г.Галілея ў Падуі (1602) і стаў прыхільнікам яго вучэння. На аснове вучэння Галена напісаў 2 мед. тракгаты. Жыў y Нясвіжы, удзельнічаў y барацьбе з эпідэміямі на Беларусі. У вершах і вершаваных пісьмах (на лац. і польск. мовах) са Слуцка, Смалявіч, Дзяляціч — замалёўкі сац. супярэчнасцей на Беларусі 16— 17 ст., высмейваў рэакц. шляхту, езуітаў, духавенства. Для многіх яго вершаваных твораў характэрны алегарызм, рытарычная вобраэнасць, гульня слоў і інш. стылявыя асаблівасці, уласцівыя манье-

рызму. На польск. мову перакладаў з латыні (М.Сарбеўскага), італьян. (Ф.Петрарку), франц. і ням. моў.

Te:. Poezje. Waiszawa, 1961. Літ:. Г р ы ц к е в і ч

В. Чатыры факелы ў цемры / / Маладосць. 1972. № 10; D ü r r D u г s k i J. Daniel Naborowski. Ldd±, 1966.

Я.І.Парэцкі. НАБАТ (араб. барабанны бой), 1) сігнал трывогі з выпадку якога-н. бедства, які падаецца пры дапамозе звона. 2) Вялікі барабан y войсках Стараж. Русі. «НАБАТ», газета, орган выканкома Савета рабочых, сял., батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў Аршанскага пав. Выдавалася з сак. 1918 да мая 1920 y Оршы на рус. мове. Да кастр. 1918 наз. «Йзвестня Совета рабочнх, крестьянскнх, батрацкнх н красноармейскнх депутатов Оршанского уезда». Змяшчала дэкрэты, пастановы і інш. афіц. матэрыялы сав. ўрада і мясц. органаў улады. У рубрыках «Рабочае жыццё», «Жыццё вёскі», «Па павеце», «3 жыцця чырвонаармейцаў», «Старонка юнага пралетарыя» і інш. шырока асвятляла мясц. жыццё. Апошні вядомы нумар 107 ад 23.5.1920. «НАБАТ», газета. Выдавалася з сак.

1991 да крас. 1996 y Мінску на бел., рус. і англ. мовах Бел. сац.-экалагічным саюзам «Чарнобыль». Засн. як штотыднёвік, выходзіла неперыядычна. Адлюстроўвала сац.-паліт. і зкалагічньм пытанні, праблемы Чарнобыля, выступала за вырашэнне нац. праблем. Карысталася падтрымкай пісьменнікаў і вучоных роэных краін свету. Выйшлі 132 В.Ц.Якавенка. нумары.

К.Маёль, К.Русель, П.Серузье і інш.). Пад уплывам П.Гагена і мастакоў понтавенскай школы набіды стварылі своеасаблівы варыянт мадэрну, які вызначаўся блізкасцю да сімвалізму, дамінаваннем каларызму, дэкар. абагульненасцю форм, мяккасцю рытмічнай пабудовы, гоюскаснай стылізацыяй матываў франц. нар. мастацгва, яп. гравюры і італьян. прымітыву. НАЬІ ХАЗРЬІ (сапр. Набі Алекпер аглы Б а б а е ў ; н. 10.12.1924, с. Хурдален каля г. Баку), азербайджанскі паэт. Нар. паэт Азербайджана (1984). Вучыўся ў Ленінградскім ун-це (1947—49). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1952). Друкуецца з 1944. Першы зб. вершаў — «Росквіт мары» (1950). У паэт. зб-ках «Бакінскія куранты» (1954), «Горнае сонца» (1957), «Дуб на скале» (1959), «Вершы і паэмы», «Мора пачынаецца з вяршынь» (абодва 1971) і інш. тэмы ўзаемасувязі і сугучнасці мінулага і сучаснага, паэта і паэзіі, лірыка кахання. Аўтар пазм, тэатр. аповесцей, апавяданняў, масі. публіцыстыкі, эсэ і інш. Яго творчасці ўласцівы арган. сувязь з роднай зямлёй, грамадз. пафас, філас. назіранні. Многія вершы Н.Х. пакладзены на музыку. На бел. мову асобныя яго вершы пераклалі К.Камейша, В.Коўтун, У.Шахавец. Дзярж. прэмія СССР 1973.

Te.: Рус. пер. — Мзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1979; Mope со мной. М., 1983; Земное солнце

НАБАТФЙСКАЯ ДЗЯРЖАВА, дзяржава араб. племя набатэяў y канцы 3 ст. да н.э. — пач. 2 ст. н.э. на тэр. сучаснай Іарданіі. Першы гістарычна вядомы кіраўнік дэяржавы — Харытат I [169 да н.э. — ?]. Пры Харытаце III [87—62 да н.э.] падпарадкавала Дамаск. 3 сярэдзіны 1 ст. да н.э. ў васальнай залежнасці ад Рым. дзяржавы. Найб. росквігу дасягнула пры Харьггаце IV [9—40 н.э.]. У 106 н.э. заваявана рым. імператарам Траянам, які стварыў на тэр. Н.дз. рымскую прав. Аравія. Захаваліся рэшткі сталіцы Н.дз. — г. Петра — унікальнага комплексу храмаў, дамоў, тэатраў і інш. будынкаў, высечаных y скалах. НАБЕЛІЙ (лац. Nobélium), No, штучны радыеакгыўны хім. элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 102, адносідца да актыноідаў. Стабільных ізатопаў не мае. Вядома 9 ізатопаў з масавымі лікамі 251—259. Першыя надзейныя звесткі пра ізатопы 251No — 25“No атрыманы ў 1963—67 Г.М.Флёраеым з супрацоўнікамі. Найб. устойлівы ізатоп 25sPNo (перыяд паўраспаду 60 мін) сінтэзаваны ў 1970 y ЗША. Названы ў гонар А.Б.Нобеля.

«НАБІ», н а б і д ы (франц. nabis прарокі ад стараж.-яўр. наві прарок), група мастакоў, што існавала ў Парыжы ў 1890—1905 (П .Банар, Э.Вюяр, М.Дэні,

Узоры беларускіх набіванак.

НАБІВАНКА________________ 87 мое. Баку, 1985; Голубая кнпга. Баку, 1988; Ta далекая ночь: Повестп н рассказы М 1991. Літ:. Л е о н о в Б.А. Набв Хазрн. Баку, 1981.

HAEIBÂHKA, набойка, выб о й к а, спосаб аздаблення тканіны ўзорам з дапамогай дошкі-клішэ з рэльефным малюнкам; тканіна, аздобленая такім спосабам; від народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Вядома з 3-га тыс. да н.э. ў Індыі, пашырана ў многіх народаў свету. На Беларусі існавала са старажытнасді была развітым відам мастацгва ў 12 ст. Найб. росквіту дасягнула ў 16—17 ст. y сувязі з дзейвасцю рамесніцкіх цэхаў. Цэнтрамі вырабу Н. ў 19 ст. былі Бабруйск, Веліж (цяпер Смаленская вобл.), Віцебск, Маіілёў, Невель (цяпер Пскоўская вобл.), Орша, Полацк, была пашырана ў вёсках Відебшчыны, Гомельшчыны, Магілёўшчыіш. У канцы 19 ст. рамяство заняпала ў сувязі з фабр. выгв-сцю набіваных тканін. Да сярэдзіны 20 ст. Н. выраблялі асобныя майстры. Н. рабілі двума спосабамі: дошку з афарбаваным плоскім рэльефным малюнкам клалі на тканіну і прыціскалі ўдарам драўлянага малатка, y выніку каляровы малюнак адбіваўся на натуральным неафарбаваным фоне' (набойка); на афарбаваную дошку з контррэльефным малюнкам клалі тканіну і

88

Н А Б ІЛІТЭ Т

прыціскалі валікам, y выніку атрымлівалі неафарбаваны малюнак на каляровым фоне (выбойка; спосаб пашыраны да 18 ст.). Звычайна Н. рабілі ў адзін колер, найчасцей сіні (таму набойшчыкаў часта называлі сінейшчыкамі). Рысунак набівалі і на афарбаваную тканіну (крашаніна). Выкарыстоўвалі пераважна алейныя фарбы. У 19 ст. быў пашыраны спосаб «набойкі глінай»: тканіну з нанесеным белай глінай, купарвасам, вішнёвым клеем і інш. рысункам фарбавалі (пераважна ў сіні колер), пасля чаго гліну і інш. адмывалі, y выніку атрымлівалі неафарбаваны рысунак на сінім фоне. Пры вырабе рознакаляровых Н. для кожнага колеру рабілі асобную дошку, якую цалкам выразалі з дрэва. 3 19 ст. для перадачы тонкіх ліній і кропак разны ўзор дошак сталі чаргаваць з метал. (тонкімі пласцінамі і цвікамі, набітымі ў дошку), што давала магчымасць ствараць тонкі разнастайны рысунак. У зах. раёнах Беларусі ў канцы 19 — пач. 20 ст. для Н. выкарыстоўвалі штампікі з нескладаным геам. узорам (разеткі, крыжыкі, елачкі, галінкі і інш.), выразаныя з бульбы або рэпы. Рысунак бел. Н. лаканічны, найчасцей закампанаваны «ў клетачку», «у сетку», «у шлячкі». Найб. пашыраны геам. (зорачкі, кругі, клеткі) і стылізаваны расл. арнамент (кветкі, пупышкі вярбы, лісце, хвалістыя сцяблінкі і інш.). Трапляюцца зааморфныя матывы (выявы жывёл, фантаст. птушак). Бел. Н. характэрна выкарыстанне ў адным рысунку невял. колькасці дэкар. элементаў, што пры рапортным паўторы стварала гармонію форм і рытму. Стылістычна бел. Н. звязана з інш. відамі нар. мастацтва (ткацтва, вышыўка, размалёўка). Я. Ф.Шунейка.

НАБІЛІтФт (ад лад. nobilitas знаць), y Рымскай рэспубліцы замкнутае кола патрыцыянскіх і знатных плебейскіх сем’яў, якое сфарміравалася да пач. 3 ст. да н.э. Паводле традыцыі толькі прадстаўнікі Н. маглі займадь вышэйшыя дзярж. пасады. Н. быў захавальнікам паліт. традыцый арыстакратычнай рэспублікі, але з яго асяроддзя выходзілі і апазідыйныя далітыкі. У часы імдерыі страціў былое значэнне. У бодыд шырокім значэнні, y тл . ў стараж. аўтараў, Н. — «знаць», y процілегласць «народу», «чэрні».

HÂEIC (Nabis; ? — каля 192 да н.э.), дравіцель Сдарты [207—192 да н.э.]. Паходзіў з царскага роду Эўрыпантыдаў. Паслядоўдік Агіса IV і Клеамена III. Правёў шэраг радыкальных сац. рэформ: частку алігархаў выгнаў, некаторых дакараў смерцю; канфіскаваў землі буйных землеўладальнікаў і раздаў беззямельным сдартыятам і ілотам, алошніх надзяліў грамадз. правамі. Гэта садзейнічала ўмадаванню спартанскай арміі. Такія ж рэформы дравёў y заходленым ім Аргасе. Імкнуўся падларадкаваць Месенію, што выклікала вайну

супраць Н. Ахейскага саюза. Пасля заключэння ў 195 міру ўлада Н. была абмежавана тэр. Спарты. Новыя ваен. дзеянні скончыліся для Н. паражэннем. Ён быў забіты, a Сларта далучана да Ахейскага саюза. Пра Н. пісалі ант. аўтары Палібій, Плутарх, Дыядор Сіцылійскі і інш. НАБІСТА. возера ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вята, за 13 км на 3 ад г. Міёры. Уваходзіць y Абстэрнаўскую групу азёр. Пл. 3,75 км2, даўж.

4.8 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб.

2.8 м, даўж. берагавой лініі 12,6 км. Пл. вадазбору 152 км2. Катлавіна лагчыннага тылу. Схілы выш. 2—5 м, сдадзістыя, дараслі хмызняком, на Пд і ПдЗ разараныя. Берагі нізкія, забалочаныя, участкамі сгоіавідныя. Дно шіоскае, y прыбярэжнай ч. пясчанае, месцамі ілістае, глыбей салралелістае. Празрыстасць больш за 1,5 м, вада з жаўтаватым адценнем, мінералізацыя 150 мг/л. Зарастае. Злучана лратокамі з азёрамі Абстэрна і Падзявы, выцякае р. Хараброўка (верхняе дячэнне р. Вята). З.І.Гарзлышава.

НАБЛІЖАНАЕ ВЫ ЛІЧ^ННЕ, атрыманне набліжаных рашэнняў розных матэм. задач (напр., задач, якія ўзнікаюць лры матэматычным мадэліраванні рэальных працэсаў і з ’яў). Выкарыстоўваецца ў ядз. фізіды, касманаўтыцы, машынабудаванні і інш. Найб. лаш ыраныя задачы Н.в.: рашэнне алг. і трансцэндэнтных ураўненняў, a таксама сістэм такіх ураўненняў; набліжэнне і інтэрпаляцыя функцый, набліжанае дыферэнцаванне, набліжанае інтзграванне і інш. Для рашэння пэўнай матэм. задачы ныбіраецца (ці будуецца) адпаведны лікавы метад — алгарытм (распрацоўваецца і вывучаецца ў тэорыі лікавых метадаў). Для Н.в. ш ырока выхарыстоўваюцца ЭВМ (алгарытмы рашэнняў задач, якія найб. часта ўзнікаюць на практыцы, уваходзядь y іх матэматычнае забеспячэнне). У інж. разліках часта карыстаюцца графічнымі вшічэннямі і намаграмамі. (Гл. таксама Вылі-

чальная матзматыка.)

Л.А.Яновіч.

НАБЛІЖАНАЕ ДЫФЕРЭНЦАВАННЕ, знаходжанне вытворнай (або дыферэнцыяла) функцыі набліжанымі або лікавымі метадамі. Выкарыстоўваецца, калі метады дыферэнцыяльнага злічэння не лрыдатныя (напр., функцыя зададзена таблічна) або выклікаюць значныя цяж-

касці (напр., функцьм мае складаны аналггычны выраз). Алгарытмы Н .д часга выкарыстоўваюцца для апрацоўкі вынікаў эксперыментаў, яхія маюць абмежаваную дакладнасць. У такіх выпадках патрабуедца іх папярэдняе згладжванне. Дакладнасць алгарытмаў, заснаваных ва інтэрпаляцыйных формулах істотна залежыць ад спосабу іптэрпаляцыі і часам бывае вельмі нізкай нават для дастаткова гладкіх функцый і вял. ліку вуэлавых пунктаў. Болыпую дакладнасць маюць алгарыімы, заснаваныя на сплайл-інтэрпаляцыі, дзе будуецца інтэрпаляцыйная формула (сплайн), якая мае неперарыўныя выгворныя зададзеных парадкаў на зададзеным адрэзку інтэрпаляцыі.

НАБЛІЖАНАЕ ІНТЭГРАВАННЕ, раздзел вылічальнай матэматыкі, які вывучае метады набліжанага вылічэння вызначаных інтэгралаў і набліжанага рашэння (інтэгравання) дыферэнцыяльных ураўненняў. Выкарыстоўваецца, калі дакладнае вылічэнне немагчьша або вельмі складанас. Набліжанае вылічэішс вызначаных інтэгралаў выконваецца аналітычнымі і графічнымі (гл. Графічныя вылічэнні) метадамі, a таксама з дапамогай спец. прылад (планіметр, інтэгратар). Сярод аналітычных найб. пашыраны мстады, заснаваныя на замене гіадынтэгральнай функцыі адрэзкам яе Тэйлара шэрагу, інтэрпаляцыйным паліномам (гл. Квадратурная формула) і інш. Для многіх правіл інтэгравання складзены табліцы вузлоў і каэфіцыентаў квадратурных формул. Йявызначаныя інтэгралы зводзяць да вызначаных э пераменнай верхняй мяжой інтэгравання. Кратныя інтэгралы вылічваюць як паўторныя, з даламогай кубатурных формул або спец метадамі, напр., Монтэ-Карла метадам. Для набліжанага рашэння дыферзндыяльных ураўненняў карыстаюцца пераважна лікавымі метадамі (Рунге— Кута, Эйлерр, рознаснымі метадамі і інш.), якія дазваляюць даць рашэнне ў выглядзе табліцы Аналітычнымі метадамі (напр., шэрагаў, Чашіыгіна, варыяцыйнымі) рашэнне выяўляецца ў аналітычным выглядзе; графічнымі метадамі — y выглядзе графіка. Існуюць гаксама метады, заснаваныя на выкарыстанні аналагавых вылічальных машын. ЛЛЯноеіч.

НАБЛІЖАНАЯ Ф0РМУЛА, матэматычная формула для замены складанай функцыі больш простай. Mae выгляд f(x) ~ f*(x); атрымліваецца з формулы f(x) =f*(x) +Е (х), дзе Е (х) разглядаецца як хібнасць і пасля адэньвання адкідваецца. Для атрымання канкрэтнай Н.ф. карыстаюцца раскладаннем зыходнай функцыі (напр., y Тзйлара шэраг) і абмяжоўваюцца не-

Табліца Некаторыя набліжаныя формулы Формула

Хібнасдь формулы не леравышае S, калі |х| не перавышае S - 0,1%

sin х я х sin X» x-x’/t COS XX 1 COS X х l-x2/2

ЎГ±Х « 1 ± х/2 V х 1+х

0,077 0,580 0,045 0,386 0,85 0,045

= = -

4°,4 33°,2 2°,6 22°, 1

6 = 1% 0,245 = 1,005 = 0,141 0,662 = 0,247 0,134

14°,0 57°,6 8°,1 37°,9

8 = 10% 0,786 = 45°,0 1,632 = 93°,5 0,451 -= 25°,8 1,036 = 59°,3 0,607 0,375

халькімі яго членамі,

найменшых квадратаў

метадам, метадам ітэрацый і інш. Колькасць членаў шэрагу ці ступень ітэрацыі вызначаецца зададзенай дакладнасцю вылічэнняў. Некаторыя Н.ф. і іх хібнасці гл. ў табл.

НАБЛІЖ$ННЕ I ІНТЭРПАЛЯЦЫЯ ФЎНКЦЫЙ, замена адных функцый другімі, бсшьш простымі ці больш зручнымі лля вылічэнняў, дастаткова блізкімі да зыходных. Іх практычныя дастасаванні спрыялі ўзнікненню і развіццю тэорыі набліжаных функцый. Функцыі з зададзенай сям'і, якімі замяняюць зыходныя функцыі, наз. набліжальнымі, a іх сям'я — сям’ёй набліжальных функцый. Найб. пашырана інтэрпаляцыя фунхцый, калі знаходзіцца набліжальная функдыя, што супадае з зыходнай y пэўных пунктах (гл. Інтэрпаляцыя I экстрапаляцыя). Задачы Н. і і.ф. рашаюцца ў некалькі тгапаў: выбіраюцца сродкі набліжэння (напр., алг. ці ттрыганаметрычныя паліномы, сплайны, рацыянальныя дробы); выбіраюцца спосабы ацэньвання адхілення набліжальнай функцыі ад зыходнай; метады набліжэння (напр., інтэрпаляцыя, ітэрацыя, частковыя сумы шэрагаў); будуецца набліжальная функцыя і ацэньваецца яе хібнасць.

На Беларусі даследаванні па гэтых праблемах вядуіша ў Ін-це матэматыкі Нац. АН, БДУ, Гомельскім ун-це, БПА і інш. Л.А.Яновіч. НАБ0ЙКА, тое, што набіванка. НАБОКАЎ Уладзімір Уладзіміравіч (24.4.1899, С.-Пецярбург — 2.7.1977), рускі і амерыканскі пісьменнік, перакладчык, літ.-знавец. 3 1919 y эміграцыі: y Вялікабрытаніі, Германіі, Францыі, ЗША (з 1940, з 1945 грамадзянін ЗША), Швейцарыі (з 1960). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1922). Да 1940 пісаў пад псеўд. Сірын. 3 1940 пісаў і на англ. мове, з 1960-х г. толькі на англ. мове. Першы зб. — «Вершы» (1916). Расія, рускія — пастаянны фон і тэма ўсёй яго творчасці. Светаадчуванне рус. эмігранта ў раманах «Машачка» (1926), «Подзвіг» (1931—32), аўтабіягр. кн. «Іншыя берагі» (1951) і інш. Раманы «Абарона Лужына» (1929—30), «Запрашэнне на пакаранне смерцю» (1935—36; антыутопія), «Дар» (1937), «Пнін» (1957) пра трагічную калізію духоўна адоранага адзіночкі з прымітыўнай мяшчанскай цывілізацыяй, светам пошласці. У рамане «Лаліта» (1955, экранізаваны ў 1962, 1998) — спалучэнне эротыкі і сац.-крытычнага апісання нораваў Амерыкі. На аўтабіягр. аснове стварыў паэмы «Дзяцінства» (нап. 1918), «Крым» (1921), «Пецярбург» (1923), «Універсітэцкая паэма» (1927). Аўтар раманаў «Камера абскура» (1932—33), «Адчай» (1934), «Паглядзі на арлекінаў!» (1974), зб. апавяданняў «Вясна ў Фіяльтэ» і іншыя апавяданні» (1956), паэт. драм «Смерць», «Дзядуля», «Полюс» (усе нап. 1922), зб-каў вершаў «Гронка» (1923), «Вершы 1929— 1951 гг> (1952), лекцый і эсэ пра рус. л-ру, y тл . «Мікалай Гогаль» (1944), шахматных задач і інш. Стылістычна вытанчаным яго творам уласцівы і рэалістычныя, і мадэрнісцкія элементы (лінгвастылістычная

гульня, парадзіраванне, містыфікацыя і інш.). Выдаў мемуары «Памяць, гавары» (1966). Зрабіў празаічны пераклад на англ. мову «Яўгена Анегіна» А.Пушкіна (т. 1—3, 1964), пераклаў «Слова аб палку Ігаравым» і інш. П ’еса <Лаліта» Э.Олбі паводле Н. пастаўлена Гродзенскім абл. драм. т-рам (1990) і Брэсцкім т-рам драмы і музыкі (1991). На бел. мову асобныя яго творы пераклала Г.Багданава.

Тв.\ Собр. соч. Т. 1— 4. М „ 1990; Собр. соч. амернканского пернода: В 5 т. T. 1—4. СПб., 1997; Тяжелый дым: Нзбр. проза. М., 1996; Л екш ш по русской ллтературе: Чехов, Достоевскнй, Гоголь, Горыаій, Толстой, Тургенев. М ., 1996; Лекцнн по зарубежной лнтературе. М., 1998. Літ:. Ш а х о в с к а я 3. В понсках Набокова; Ограженяя. М., 1991; Г у р б о л н к о в a О.А. Тайна Владнммра Набокова. Процесс осмыслення: Бнблногр. очсркм М., 1995; Н о с х х Б.М . М нр м дар Набокова: Первая рус. бногр. ішсателя. М.; СПб., 1995; М у л я р ч н к АІС. Русская проза Владнмнра Набокова. М ., 1997. А.В.Спрытан.

НАБОРНА

89

ліўны, літараадліўны, фатаграфічны, электронны (пераважна камп’ютэрны Н. з выкарыстаннем настольных выдавецкіх сістэм; гл. Наборныя працэсы). Н. наз. таксама друкарскія літары і прагальнвія матэрыялы, гранкі, палосы або тэкставую наборную друкарскую форму. Н А Б0Р к о р п у с а с у д н а , злучаныя адна з адной бэлькі, якія падмацоўваюць знешнія і ўнутр. ліставыя канструкцыі корпуса судна і ўтвараюць яго каркас. Забяспечваюць жорсткасць і ўстойлівасць вонкавай абшыўкі, палуб, пераборак, трываласць корпуса. н а б Ь р н а -д р у к а в а л ь н а я МАШЫНА, машына, на якой паслядоўна набіраюцца і друкуюцца літара за літарай (літарадрукавальная машына) або радок за радком (радковадрукавальная машына) тэкставыя арыгіналы і фотаформы. Даюць высокую якасць узнаўлення шрыфту, выкарыстоўваюцца ў аператыўнай паліграфіі (для хуткага і простага размнажэння тэкставага арыгінала) і ў звычайных відах друку.

У Н.-д.м. выкарыстоўваюць шрыфтавыя знакі друкарскага тыпу з рэльефным вочхам. У залежнасці ад спосабу набору і друкавання адрозніваюць індывідуальныя шрыфганосьбіты, на якіх ёсць ю ч к а аднаго ці некалькіх знакаў, і групавыя шрыфтаносьбіты, дзе раэмешчаны ўсе знакі аднаго камплекта шрыфіу. Знакі размяшчаюцца на шрыфгавых калодаах (рычагах), па акружнасці дыска, цыліндра, сферычнай паверхні шрыфтаносьбіта

Схемы наборна-друкавальных машын: 1 — аднашрыфтавой рычажнага тьшу; 2 — з хугказменнымі шрыфтаносьбітамі сферычнага тыпу; 3 — з хугказменнымі групавымі шрыфтаносьбітамі се™ ентнага тыпу; 4 — з шрыфганосьбігамі пялёсткавага тыпу.

НАБ0Р, 1) сукупнасць прадметаў аднолькавага прызначэння, якія ўтвараюць неіігга цэлае, камплект, напр., Н. інструментаў, Н. фарбаў. 2) Аздабленні з металічных прадметаў на вупражы, рэмені і г.д. 3) Масавае найманне на працу ці прыём y навуч. ўстановы. 4) Рэкруцкі Н. — y дарэформеннай Расіі прызыў на вайсковую службу асоб з падатковых саслоўяў. НАБ0Р y п а л і г р а ф і і , працэс вырабу тэкставай часткі друкарскай формы або фотаформы. Бьшае аўтаматызаваны, механізаваны, ручны; радковаад-

і інш. У адрозненне ад пішучых машынак y шрыфце Н.-д.м. ёсць літары рознай шырьші (па сваім абрысе ён набліжаецца да друкарскага). Друкарскія формы вырабляюцца на спец. формных матэрыялах (фользе, васкоўках, паперах, плёнках і інш ). н а б 6 р н а -п р а г р а м а в а л ь н ы а п а РАТ y п а л і г р а ф і і , апарат для падрыхтоўкі праграм кіравання наборнымі аўтаматамі. Mae клавіятуры з асартыментам знакавых і камандных клавіш, якія дазваляюць набіраць (праграмаваць) тэксты розных груп складанасці, y тл . формулы, табліцы і да т.п. Запіс ро-

90_________________НАБОРНАЯ бідца на перфастужцы, магн. стужцы, інш. носьбітах інфармацыі. НАБ0РНАЯ МАШЫНА, паліграфічная машына для вырабу тэкставых друкарскіх форм. Дазваляе механізаваць і аўтаматызаваць асн. аперацыі наборных працэсаў. Падзяляюцца на ш н ш н ы метал. набору

( р.ідкова. . іўныя лінатыпы і літараадліўныя манатыпы, якія даюць набор y выглядзе гранак ці звярстаных палос — старонак выдання), наборна-друкавальныя машыны (падобныя на пііьучыя машынкі, але са шрыфтамі роэнай шырыні). фотанаборныя машыны (э іх дапамогай тгрымліваюць фатаграфічны відарыс тэксту н< плёнцы ў выглядзе гранак ці звярстаных палос) і машыны электроннага набору (настольныя выдавецкія сістэмы з перса-

ных сістэм, счьггвальных прыстасаванняў і інш дазваляе поўнасцю аўтаматызаваць Н.п. Літ.: К о л о с о в A.Н Наборные н стереотнпные процессы. М., 1977; Р е м н з о в Ю.Б. Фотонаборные процессы. М ., 1981.

У.М. Сацута. НАБРАКАННЕ, павелічэнне аб'ёму (масы) цвёрдага цела ў выніку паглынання ім вадкасці ці пары з навакольнага асяродцзя. Характэрнае для палімераў і некаторых неарган. крышт. рэчываў слаістай будовы (напр., мантмарыланіту). Ксшькасна паказьзецца ступенню Н. — адносінамі аб’ёму (масы) узору пасля Н. да яго першапачатковага аб’ёму (масы). Адрозніваюць абмежаванае Н., якое спыняецца пры дасягненні пэўнай мяжы паглынання вадкасці (пары), і неабмежаванае Н., што прыводзіць да рас эарэння ўзору ў вад-

рончых равоў феад. замкаў і гарадоў. Пашыраны з сярэдзіны 18 ст. ў буйных еўрап. гарадах. Уздоўж Н. пракладвалі вуліцы, бульвары, на іх рабілі прычалы, спускі і з’еады да вады, аглядныя пляцоўкі, альтанкі, пазней пляжы. Н. адыгрываюць важную ролю ў аб’яднанні значных па плошчы гар. тэрыторый y адзіны арх. ансамбль (Н. рэк Сены ў Парыжы, Тэмзы ў Лондане, Нявы, Фантанкі, Мойкі, Крукава канала ў Санкт-Пецярбургу, Масквы-ракі і Яўзы ў Маскве і інш.). На Беларусі ствараліся з канца 18 ст. ў буйных палацава-паркавых комплексах (Н. ўздоўж каналаў y Альбінскім палацава -паркавым ансамблі, 1780-я г.). Н., што будуюцца з сярэдзіны 20 ст., становяцца месцамі адпачынку (Н. р. Свіслач і Сляпянскай воднай СІСТЭМЫ ў Мінску і ІН Ш .). С.А. Сергачоў.

Наборныя машыны:

a — наборны літараадліўны аўгамат (манатып); б — схема фотасекцыі наборнафатаграфавальнай сістэмы з шрыфтаносьбігам (аўтамат тыпу «Лінатрон»): A— сканіруючая частка (1 — сканіруючая электроннапрамялёвая трубкаЭПТ; 2 — аптычная сістэма; 3 — шрыфтаносьбіг з фоталігарамі, 4 — кандэнсарная сістэма, 5 — фс-ятіамнажальніхі); Б — фатаграфавальная частка (6 — узнаўляльная ЭПТ, 7 — аптычная сістэма, 8 — люстэрка, 9 — аб’ектыў, 10 — фотаматэрыял, 11 — расгравая лінейка, 12 — фотадатчык). нальнымі ЭВМ, адпаведнымі праграмамі да іх і перыферыйнымі прыладамі — прынтэрамі, сканерамі і інш.). Падрыхгоўка праграм кіравання наборнымі апаратамі ажыццяўляецца на наборна-праграмавальных апаратах. Гл. таксама Камп'ютэрныя сістэмы выдавецкія.

НАБ0РНЫЯ ПРАЦ^СЫ, працэсы вырабу тэкставых друкарскіх форм. Бываюць ручныя, машынныя (механізава ныя, з выкарыстаннем наборных машын) і аўтаматызаваныя (з дапамогай наборных аўтаматаў, настольных выдавецкіх сістэм і інш.). Да Н.п. адносяць таксама карэктуру і вёрстку набору. Ручным спосабам набіралі пераважна загалоўкі, табліды, формулы і інш. складаныя часткі выдання, для гэтага выкарыстоўвалі літары і прагальныя матэрыялы. Пры машынных Н.п. з дапамогай радковаадліўных лінатыпаў і літараадліўных манатыпаў атрымліваюць метал. формы, прыдатныя для непасрэднага друкавання або стэрэатыпавання (гл. Стэрэатыпія). Пры фотанаборы атрымліваюць дыяпа.ігывы (негатывы) палос, прыдатныя для вырабу друкарскіх форм кантактным капіраваннем; тэкст набіраюць на фотанаборных машынах. На наборна-друкавальных машынах тэкст набіраюць на плёнцы (тэкставыя дыялазітывы), паперы (выдавецкія арыгіналмакеты) або непасрэдна на формным матэрыяле, пасля апрацоўкі якога атр.ллліваюць друхарскую форму. Пры ручным і машынн чм спосабах набору робяць вёргтку ці мантаж дыяпазітываў (негатаваў) на плёнку па разметцы выдавецкага арыгінала або па макеце, з наступнай карэктурай і праўхай набору. Выкарыстанне фотаэлектронных аўтаматаў, персанальных ЭВМ, выдавецкіх камп’ютэр-

Набярэжная Крукава канала ў Санкт-Пецярбургу.

касці (напр., Н. каўчукоў суправаджаецца пераходам y вязкацякучы стан). На практыцы з Н. звязаны варка драўніны, афарбоўка і дубленне скуры, перапрацоўка палімерных матэрыялаў, харч. прадуктаў, прыгатаванне кляёў.

НАБЯРЙЖНЫЯ ЧАЎНЬІ, горад y Рэспубліцы Татарстан, Расія, прыстань на р. Кама. 528,7 ть)с. ж. (1996). Прам-сць: аўтамаб. вытв-сць велікагрузных аўтамабіляў КамАЗ, харч., драваапр., лёгкая, буд. матэрыялаў. Рамонтна-мех. з-д. Ніжнякамская ГЭС. Політэхн., пед. ін-ты. Тэатр лялек.

НАБЯРЙЖНАЯ, бераг ракі, канала, пггучнага ці натуральнага вадасховішча, мора, умацаваны оцяной з каменю, бетону, цэменту, дрэва і інш., a таксама вуліца, якая ідзе ўздоўж такога берага. Аб’ект гідратэхнікі і архігэктуры. Развіліся ў выніку ўдасканалення канструкцый (драўляных, звычайна слупавых, і каменных), іігго ўмацоўвалі берагі аба-

НАВАБЁЛІЦКАЯ ЗАПАЛКАВАЯ ФАЬРЫКА «В е з y в і й». Дзейнічала з 1879 y мяст. Новая Беліца (цяпер y межах г. Гомель). 3 1906 мела паравыя рухавікі; y 1913 працавала 420 чал., выраблена больш за 800 скрынак запалак (па 1 тыс. карабкоў y скрынцы). У 1920 рэканструявана і расшырана, з 1944 — Гс нельскі фанерна -запалкавы камбінат. НАВАБЁЛІЦКАЯ ЛЕСАПІЛЬНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1896— 1914 y мяст. Новая Беліца (цяпер y межах г. Гомель). Вырабляла дошкі. У 1900— 13 была паравая машына (80 к.с.). У 1908—10 працавалі 64 чал. НАВАБЁЛІЦКІ ЛЕСАПІЛЬНАБАН ДАРНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1911— 13 y мяст. Новая Беліца (цяпер y межах г. Гомель). Вырабляў дошкі, брусы, палубнік, клёпку. Меў паравы рухавік (57 К .С .). У 1913 працавала 90 чал.

Набярэжная ракі Свіслач y Мінску.

НАВАЬЁЛІЦКІ СПІРТААЧЫШЧАЛЬНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1897— 1908 y мяст. Новая Беліда (цяпер y межах г. Гомель). Меў паравую машыну (8 к.с.).

У 1905 выраблена 143,1 тыс. вёдраў 40-градуснай гарэлкі. У 1908 працавала 57 рабочых. НАВАБРАНЕЦ, y Расійскай імперыі ў 1874—1917 асоба прызыўнога ўзросту, залічаная на ваен. службу адпаведнай установай. Найменне «H.» уведзена Статутам аб воінскай павіннасці 1874 замест назвы рэкрут, якая існавала пры рэкруцкай павіннасці. 3 моманту прыбыцця ў часць Н. лічыўся салдатам (матросам). Н. (новікам, навічком) называлі асобу, што нядаўна прынялі на работу (18—19 ст., пазней — y пераносным сэнсе). НАВАГІ (Eleginus), род рыб ковых. 2 віды: Н. паўночная i Н. далёкаўсходняя, або gracilis). Пашыраны ў морах

сям. трас(Е. navaga) вахня (Е. Паўн. Ле-

Навагі: 1 — далёкаўсходняя; 2 — паўначная.

давітага ак. (ад Белага м. да Обскай губы) і паўн. ч. Ціхага акіяна. Жыве каля берагоў, заходзіць y вусці рэк. Даўж. да 50 см, маса да 700 г. Спінных плаўнікоў 3, анальных 2. Верхняя сківіда даўжэйшая за ніжнюю. Характэрны ддя Н. ўздутыя папярочныя адросткі пазванхоў (парапофізы). Корміцца планкгонам, бентасам, моладцзю рыб. Аб’ект промыслу.

НАВАГРАДАК, традыцыйная бел. назва г. Навагрудак. У 1920—30-я г. такая назва пераважала ў друку ў Зах. Беларусі і БССР. НАВАГРАД-ВАЛЬІН СКІ, горад y Жытомірскай вобл., Украіна, на р. Случ. Вядомы з 1257. Чыг. вузел. 56,1 тыс. ж.

(1991). 3-ды: с.-г. машын, па вытв-сці лаўсану, кармавога біяміцыну, алейны, мясакамбінат. Музей Л.Украінкі, якая тут нарадзілася.

1 ) 0 . Сын Міндоўга Войшалк аб’яднаў вакол Н. Пінскую зямлю, Пальшчаны і Дзяволтву , што склала аснову ВКЛ. У 13 ст. на Н. неаднаразова нападалі татары і іх саюзніхі — дружыны галіцка-валынскіх княэёў, y 14 ст. — крыжакі. 3 1392 Н. — адзін з цэнтраў велікакняжацкага дамена, з 15 ст. цэнтр Навагрудскага павета. У 1428 вял. кн. Вітаўт запісаў H. y пажыццёвае ўладанне сваёй жонцы Ульяне. У канцы 15 сг. ў Н. 3—4 тыс. ж. 3 1316 Н. — цэнтр Літоўска-Навагрудскай мітраполіі, якая ахоплівала правасл. царкву ВКЛ (гл. ў арт. Кіеўская мітраполія). Пасля Брэсцкай уніі 1596 мітрапалідкай кафедрай валодалі уніяты. У 16 ст. Н. быў адным з цэнтраў Рэфармацыі ў Беларусі. У 1507 угворана Навагрудскае ваяводства. У 1511 горад атрымаў магдэбургскае права (пацверджана ў 1562, 1595, 1776). Прывіпеем 1595 зацверджаны гарадскі герб. У 1581— 1775 y Н. адбываліся пасяджэнні Гал. ліг. трыбунала. У 17— 18 ст. дзейнічаў Наеагрудскі езуіцкі калегіум. У 16— 18 ст. горад моцна пацярпеў ад войін, пажараў і эпідэмій, y выніку чаго заняпаў. 3 1795 y Рас. імперыі, з 1801 цэнтр павета Гродзенскай, з 1842 — М інскай губ. Жыхары ўдзельнічалі ў паўстаннях 1830— 31 і 1863—64. У 1897 y Н. 7887 ж. У 1-ю сусв. вайну з вер.

1915 да канца 1918 акупіраваны герм. войскамі. У снеж. 1918 вызвалены Чырв. Арміяй. 3 18.4.1919 да 19.7.1920 і з 1.10.1920 акупіраваны польскім войскам. 3 1921 y складзе Польшчы, ц эш р павета і ваяводства, 6376 ж. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр Навагрудскага раёна Баранавіцкай вобл. У Вял. Айч. вайну 4.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ÿ Н. і раёне 45 065 чал. 8.7.1944 горад вызвалены войскамі 2-га Бел. фронту ў ходзе Беластоцкай аперацыі 1944. 3 1954 y Гродзенскай вобл., з 1963 горад абл. падпарадкавання. У 1972 — 20,6 тыс. ж. У 12 ст. горад складаўся з дзядзінца (т.зв. Замкавая rapa) і пасада — вакольнага горада (Малы замак). Кампазідыйным цэнірам былі дзядзінец і гандл. плошча з крамамі каля Замкавай гары, да якой сыходзіліся вуліцыдарогі (гандл. шляхі). У 12— 13 ст. на тэрыторыі вакольнага горада вылучаўся квартал з 2-камернымі жылымі дамамі багатых гараджан (пл. аднаго дома каля 76 м 2), болыпасць з іх мела чарапічныя дахі, заш клёіш я вокны, атынкаваныя сцены. Рэш ткі такога будынка, т.зв. Навагрудскі «дом баярына», выяўлены пры археал. раскопках y пач. 1960-х г. Дамы чэлядзі былі пл. каля 30 м 2. Усе жылыя пабудовы наземныя і заглыбленыя, з печамі розных тыпаў. У 12 ст. пабудавана мураваная царква (гл. Навагрудская Барысаглебская царква), y 13— 16 сг. — мураваны замак (гл. ў арт. Навагрудскія замкі), на тэр. дзядзінца якога ў 14— 16 сг. пабудавана Навагрудская замкавая царква. У канцы 14 — пач. 15 ст. татары пабудавалі мячэць (не захавалася). У

НАВАГРУДАК, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. За 162 км ад Гродна, 22 км ад чыг. ст. Наваельня на лініі Ліда— Баранавічы. 30,4 тыс. ж. (2000). Паводле археал. даследаванняў, паселішча на тер. сучаснага Н. ўзнікла ў канцы 10 ст. Першае верагоднае ўпамінанне ў пісьмовых ціышцах адносіцца да 1044. Летапісныя варыянты назвы горада — Н о в о г о р о д , Новог ородок, Н о в ы й Г о р о д о к і інш. Былі развіты рамёствы, існаваў гандаль з Зах. Еўропай, Прыбалтыкай, Б. Усходам. У 13—14 ст. цэнтр удзельнага Навагрудскага тства. У 1252 кн. Міндоўг каранаваўся ÿ Н. ж кароль літоўскі, на падставе чаго шэраг гісторыкаў лічыць з гэтага часу Н. сталіцай

Навагрудак. Фрагмент гарадской забудовы.

НАВАГРУДАК

91

14— 17 сг. выраблялася навагрудская кафля. На гандл. плошчМ былі пабудаваны: y 17 ст.

Навагрудская ратуша, y 18 ст. Навагрудскі касцёл і кляштар францысканцаў, Навагрудскі Міхайлаўскі касцёл і кляштар дамініканцаў, Навагрудскі фарны касцёл, y пач. 19 ст. Навагрудскія гандлёвыя рады. У 17— 19 ст. існаваў і Навагрудскі кляштар дамініканак. У 1751 і 1871 Н. моцна пацярпеў ад пажараў. У 1809 і 1872 складзены праекты планіроўкі горада (ажыццёўлены часткова). Планіровачная структура — няправільная радыяльная са складанай канфігурацыяй вуліц з-за асаблівасцей рэльефу. Да гандл. плошчы сыходзіліся 8 вулід, y т.л. Бернардзінская (цяпер Гродаенская), Базыльянская (Паштовая), Троіцкая (М інская), Слонімская (Міцкевіча), Валеўская (Леніна), Замкавая і інш. У пач. 20 ст. існавалі 2 правасл. царквы, сінагога, 6

Да арт. Навагрудак. Від на Замкавую гару і фарны касцёл. 3 малюнка Н.Орды. Сярэдзіна 19 ст. яўр. малітоўных дамоў, мячэць, рэпггкі ўмацаванняў на высокай гары і гара, вядомая як магіла Міндоўга, з помнікам тым, што эагінулі ў бітве пад Хоцінам. У 1930-я г. ўзведзены цагляны будынак ваяводскага ўпраўлення. У цэнтр. частцы сучаснага Н. захавалася гіст. радыяльна-кальцавая планіроўка. Горад раэвіваецца паводле генпланаў 1964, 1972 і іх карэкціровак 1978 і 1985, п раекта. дзгалёвай планіроўкі цэнтра 1976. Прадугледжана захаванне планіровачнай структуры гіст. цэнтра, стварэнне зон ахоўных і рэгулявання забудовы, раскрыццё агульнагар. цэнтра на прыроднае асяроддзе. Арх.-планіровачны цэнтр — пл. Леніна (б. Гандлёвая плошча з мемар. скверам, музеем-сядзібай А.Мідкевіча) з помнікамі культавай і грамадз. архігэісгуры. Адм. цэнтр склаўся па вул. Міцкевіча. Капігальная забудова сканцэш равана ў цэнтр. часгцы горада, y раёве вуліц Міцкевіча, Савецкай і Леніна, міхрараёне Раднікі. Новае буд-ва вядзецца ў мікрараёнах Паўд. Захад, Паўд. Захад 2, па вуліцах Гродзенскай і Мінскай. На ўскраінах пераважае індавід. забудова счдзібнага тыпу. Прамысл. зона ў паўд.-зах. і паўн.ўсх. частках горада. Зоны адлачынку ў Навагрудскім парку, скверах, прылеглых лясных масівах, на берагах воз. Літоўка. Праеісг рэгенерацыі гіст. забудовы Н. 1988 уключае тэрыторыю гіст. ядра, дзе асн. з ’яўляецца зона гал. плошчы — пл. Леніна і Замкавай гары. Паводле генплана Н. 1995 арх.-планіровачнае, аб’ёмна-прасторавае вырашэнне скіравана на гарманічнае ўэаемадзеянне забудовы гіст. з новай, на сгварэнне ўмоў для фарміравання горада ях цэнтра турызму.

Навагрудскі завод газавай апаратуры, абястлушчанага малака і агароднінасушыльны з-ды, маслакамбінат, млынкамбінат, хлебазавод, ф-кі швейная і валюшна-лямцавая, вытв. ўчастак Лід-

92

НАВАГРУДСКАЕ

скага піўзавода, 5 буд. арг-цый і інш. Навагрудскі гандлёва-эканамічны каледж, Навагрудскі саўгас-тэхнікум, прафесійна-тэхн. вучылішча, Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей, Міцкевіча Адама дом-музей. Могілкі сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму, брацкая магіла чырвонаармейцаў, якія загінулі ў вер. 1939. Помнікі Я.Коласу, А.Мідкевічу, Невядомаму саддату, землякам, якія загінулі ў Афганістане, памятныя знакі каля гары Міндоўга і на Замкавай гары; курган Бессмяротнасці ў гонар А.Міцкевіча. Помнікі архітэкгуры: гандл. рады (1812), жылыя дамы (19 — пач. 20 ст.) і інш. Помнік садова-паркавага мастацтва — парк (1930). На зах. ускраіне горада курганнк могільнік 12— 13 ст. Літ.: К о р о л е в Н.Д. Новогрудок: 14ст-

Мазавецкага. На падставе гэтага запісу лічыцца, што побач з Міндоўгам y барацьбе з мазавецкім князем удзельнічаў і Ізяслаў, які быў y саюзных або васальных адносінах з Данілам Раманавічам. Пазней Н.к. ўваходзіла ў склад уладанняў Міндоўга, Рамана Данілавіча, Войшалка, y 1-й пал. 14 ст. — удзел сына Гедзіміна Карыята (разам са Слонімам і Мсцібавам). Нейкі ўдзел меў y Н.к. сын Карыята Фёдар. У канцы 14 ст. вял. кн. Вітаўт знявсшіў, a пасля выгнаў Фёдара з ВКЛ. 3 гэтага часу Н.к. канчаткова перайшло да велікакняжацкага дамена, y Навагрудку сядзелі намеснікі вял. князёў.

экон. очерк. М н., 1988; Е р м а л о в і ч М.І. Сгаражытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. М н., 1990; Навагрудак: [Фотаальбом]. М н., 1994; Г а й б а М .П. Навагрудак: Гіст. нарыс. Навагрудак, 1992; Памяць: Гісг.-дак. хроніка Навагрудскага р-на. Мн., 1996. М.П.Гайба (гісторыя), С. Ф. Самбук (архітэктура).

НАВАГРЎДСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА, 1) адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ y 1507—1795. Утворана ў студз. 1507 з цэнтрам y Навагрудку. Напачатку тэр. ваяводства фактычна адпавядала тэр. Навагрудскага павета. 3 1565 складалася з паветаў: Ваўкавыскага, Навагрудскага, Слонімскага. Пл. 36 920 км2, нас. ў сярэдзіне 17 ст. 375 тыс. чал. (62 400 дымоў). На тэр. ваяводства 9 гарадоў і мястэчак мелі магдэбургскае права; Ваўкавыск, Капыль, Любча, Мір, Навагрудак, Нясвіж, Ружаны, Слонім, Слуцк. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y Н.в. ўгвораны Сталовіцкі пав. з цэнтрам y мяст. Сталовічы, Ваўкавыскі пав. адышоў да Гродзенскага ваяв. Усх. частка Навагрудскага пав. ўвайшла ў Мінскую губ. Рас. імперыі. Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Н.в. далучана да Рас. імперыі і ўключана ў Слонімскую губ. 2) Адм.-тэр. адзінка ў Польшчы на тэр. Зах. Беларусі ў 1921—39. Утворана паводле закона (Палажэння) ад 4.2.1921. Пл. 22 966,2 км2, нас. 822 106 чал. (1921), 1 057 200 чал. (1931). Падзялялася на 8 паветаў: Баранавіцкі, Валожынскі, Лідскі, Навагрудскі; Нясвіжскі, Слонімскі, Стаўбцоўскі, Шчучынскі (з 1929). У 1921 y Н.в. было палякаў 54%, беларусаў 37,8; праваслаўных 51,2, католікаў 39,4%. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР y снеж. 1939 y межах Н.в. створана Баранавіцкая вобл. М.П.Гайба. НАВАГРУДСКАЕ КНЯСТВА, Н о в а г а р о д с к а е к н я с т в а , удзельнае княства ў Панямонні ў 13—14 ст. Цэнтр — Навагрудак (Новагародак). Новагародскі кн. Ізяслаў упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1237 (1236?), калі галіцка-валынскі кн. Даніла Раманавіч «наведе... Лнтву Мнндога Нзяслава Новогородьского» на кн. Конрада

Навагрудскае ўзвышша.

НАВАГРУДСКАЕ ЎЗВЫШША, частка фізіка-геагр. раёна Паўднёва-Заходняга адгалінавання Беларускай грады на У Гродзенскай і Пн Брэсцкай абласцей. Мяжуе з Верхнянёманскай нізінай на 3, Пн і ПнУ, Стаўбцоўскай раўнінай на У, Капыльскай градой і Баранавіцкай раўнінай на ПдУ і Пд, Слонімскім узв. на ПдЗ. Выш. да 323 м (Замкавая гара). Пл. 3550 км2. Выцягнута з Пн на Пд на 72 км, з 3 на У на 45—50 км. Раўніны і даліны рэк, якія акаймоўваюць Н.ў., знаходзяцца на выш. 165— 175 м, на Пд — да 180—200 м. Н.ў. прымеркавана да Цэнтральнабел. масіву Беларускай антэклізы. Крышт. фундамент перакрыты на цэнтр. і паўн.-ўсх. участках верхнявендска-ніжнекембрыйскім комплексам парод, на паўд. — сярэднерыфейска-ніжнекембрыйскім. Тоўшча даантрапагенавых парод (магутнасць больш за 200 м) пераважна складаецца з мезазойскіх і кайназойскіх адкладаў, якія на асобных участках y выніху дзейнасці ледавікоў моцна дэфармаваны. Антрапагенавая тоўшча (магутнасць 60— 316 м) суцэльным чахлом перакрывае даантрапагенавыя пароды. У ёй найб. развіты ледавіковьш адклады ранняга і сярэдняга плейстацэну. Складзена з пясчана-жвіровага матэрыялу, валунных суглінкаў і сутіескаў з удэелам адорвеняў даантрапагенавых парод, a таксама азёрных і балотных намнажэнняў міжледавіковых эпох. У час паазерскага зледзянення ў пародах Н.ў. ўзніклі мярзлотныя дэфармацыі, намнажаліся лёсавыя ўгварэнні (магутнасць да 8 м).

Перадумовы ўзнікнення Н.ў. абазначыліся ўжо ў рэльефе крышт. фундамента, дзе выяўлена серыя невял. выступаў. Першыя ледавікі стварылі ядро

ўзвышша. Канчаткова рэльеф Н.ў. сфарміраваўся ў выніку дняпроўскага зледзянення і сожскага зледзянення. На Н.ў. вылучаюць 3 тыпы рэльефу. Г р a дава-ўзгорыстыя краявыя ў т в а р э н н і ў цэнтры ўзвышша, на Пд ад г.п. Дзятлава і на ўчастках, што прылягаюць да далін рэк Моўчадзь, Нёўда, Сэрвач, Валоўка. Выш. 300—320 м, глыб. расчлянення 30—60 м /км . Даўж. град да 20—30 км. Спадзіста-выпуклыя схілы расчлянёныя мноствам стараж. лагчын ледавіковага сцёку і ярамі. Узгорыста-марэнны д э н у д а ц ы й н ы р э л ь е ф на б.ч. ўзвышша. Выш. 170—250 м, адносныя перавышэнні 10— 30 м. Густата расчлянення да 2—3 км/км2. У з г о р ы с т а - м а р э н н ы р э л ь е ф на лёсападобных пародах вызначаецца згладжанымі і платопадобнымі водападзельнымі паверхнямі і інтэнсіўным ярыста-лагчынным (3—5 км/км2) расчляненнем схілаў. Водна-ледавіковая раўніна нешырокай паласой акаймоўвае зах. схіл узвышша. Далінныя зандры развіты ўздоўж р. Моўчадзь і яе прьггокаў. На плоскіх паверхнях трапляюцца тэрмакарставыя западзіны, занятыя балотамі. Карысныя выкапні: мел, гліны легкаплаўкія, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, Навасёлкаўскае радовішча жалезных руд. Сярэднія т-ры студз. -6,6°С, ліп. 17,4“С, ападкаў 706 мм за год (г. Навагрудак). Рачная сетка належыдь да бас. Нёмана. Н.ў. перасякае р. Моўчадзь, на схілах вытокі рэк Іса, Мышанка, Шчара, Сэрвач. Нёўда, Валоўка. На Пд ад г. Навагрудак воз. Свшязь. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя, дзярнова-балотныя, дзярновыя, перагнойна-карбанатныя. Пад лесам каля 28% тэрыторыі; лясы яловыя, яловыя з дамешкамі дубу, грабу, ясеню, вязу, клёну; дубровы. Па тэрасах р. Моўчадзь — хваёвыя бары, па далінах рэк і сухадолах — лугі. Пад ворывам 41% тэрыторыі. М.Я.Зусь. НАВАГРЎДСКАЯ БАРЫСАГЛЕБСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры 12— 17 ст. y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Пабудавана на месцы храма 1-й пал. 12 ст., сцены якога былі складзены э вапняковых туфавых блокаў і нязначных уставак гоіінфы. Пазней вакол храма ўзведзена галерэя, зробленая з плінфы ў тэхніцы муроўкі «са схаваным радам», што характэрна для полацкай школы дойлідства 12 ст. Храм быў размаляваны фрэскамі, меў прыгожую маёлікавую падлогу з разнастайных паліваных керамічных плітак (квадратных, прамавугольных і трохвугольных). Дах быў накрыты свінцовымі лістамі. У час яго пабудовы выкарыстаны галаснікі. 3 14 ст. пры храме існаваў мужчынскі правасл. манастыр (з 1624 — жаночы, з 1628 — мужчынскі манастыр базыльян, з 1839 правасл. царква). У пач. 16 ст. і асабліва ў 1-й чвэрці 17 ст. храм цалкам перабудаваны: знікла галерэя, значна павялічыліся яго памеры. Узведзены 3-нефавы зальны будынак з 5-граннай

апсідай, зорчатымі скляпеннямі ў стылі позняй готыкі. Фасады падзелены Ьшатлікімі радамі тонкіх верт. калонлапатак, якія ў верхняй ч. пераходзяць y пояс са спічастых арак. Вуглы будынка ўмацаваны 6-граннымі контрфорсамі. Падлога з квадратных і фігурных паліваных і непаліваных плітак (таўшчыня 4—5 см). У 17 ст. храм быў накрьггы паліванай зялёнай і светла-карычневай дахоўкай. У 19 ст. фасады храма цалкам перабудаваны. Літ. : Т р y с о в О.А. Борнсоглебская церковь XII в. вз Новогрудка / / Памяпшка старнны. Ковдепцгоі. Огкрыгня. Верснн. СПб.; Псков, 1997. Т. 2. А.А.Трусаў.

ІІавагрудская Барысаглебская царква. Вьііляц з боку апсіды.

НАВАГРЎДСКАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ГІМНАЗІЯ, сярэдняя навучальная ўстанова ў Навагрудку (Зах. Беларусь) y 1919— 34. Мела на мэце падрыхтоўку да паступлення ў ВНУ, захаванне бел. самабытнасці, павагі да нар. звычаяў і традыцый. Тэрмін навучання 8 гадоў. У Н.б.г. вучыліся беларусы, рускія, яўрэі, татары. У розны час дырэктарамі былі Р.Пяцэвіч, Я.Цеханоўскі, ' П.Скрабец. Выкладаліся: бел., польск., франц., лац. і ням. мовы, Закон Божы, гісторыя і геаграфія Беларусі і Польшчы, сусв. гісторыя і геаграфія, матэматыка, фізіка, хімія, прыродазнаўства, маляванне, спевы, ручная праца, фізкультура і інш. Дзейнічалі самадз. гурткі, аркестр, спарт. секцыі. Вучні выдавалі члсопіс (на шапірографе). Сярод ь/чняў ЛА.Варысаглебскі, Б.У.Kim, Я.Сажыч і інш. Закрыта польскімі ўладамі. А. С-Анішчык. НАВАГРЎДСКАЯ ЗАМКАВАЯ ЦАРKBÂ. Існавала ў 14— 19 ст. y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Пабудавана ў 14—16 ст. на тэр. дзядзінца (гл. ў арт. Навагрудскія замкі). У час даследавання ў 1924 выяўлены падмурак, рэшткі сцен і ладкупальных слупоў. Першапачатковы храм быў бясстоўпны, y плане амаль квадратны; з усх. боку меў невял. закругленую апсіду, з зах. — прытвор. Падмуркі выш. 2 м узведзены з валуноў на вапнава-пясчаным растворы. Сцены таўшчынёй да 1,2 м з цэглы. Рэшткі сцен усх. часткі храма пабудаваны ў вендскай, зах. сцяна і прытвор — y га-

тычнай тэхніках муроўкі. Па перыметры храма закладзены драўляныя брусы. У сярэдзіне — 2-й пал. 14 ст. храм рэканструяваны: узведзены 4 цагляныя крыжападобныя ў ллане стаўпы, на якія, верагодна, апіраўся барабан з купалам; зроблены паўн.-ўсх. прытвор і набрана новая цагляная падлога, пад якой выяўлены 2 скляпы. У такім выглядзе помнік уяўляў сабой сінтэз усх.слав. дойлідства з раманскім і гатычным стылямі. У 2-й пал. 17 ст. царква перабудавана пад касцёл y стылі барока. Аб’ём падоўжаны на 3, павялічана апсіда (новая даўж. будынка 34 м), над паўц. сцяной пабудавана вежа складанай канфігурацыі; фасады дэкарыраваны фігурнымі атынкаванымі карнізамі, цягамі, нішамі і інш. Да 1775 y будынку касцёла адбываліся сесіі Трыбунала — вышэйшага апеляцыйнага суда ВКЛ. Храм існаваў да 1850. А.М.Кушнярэвіч, М.А. Ткачоў-

НАВАГРУДСКІ

93

вобл. Упершыню ўпамінаецца ў сеймавай канстытуцыі 1652. Мяркуюць, што ў 1664 пад ратушу прыстасаваны будынак камяніцы на рынку. У час пажару 1751 ён пашкоджаны, пазней адноўлены: на рагу будынка прыбудавана 2-ярусная вежа, завершаная купалам і флюгерам з выявай архангела Міхаіла (лічыўся абаронцам горада). У 1818 Н.р. значна рэканструявана: зменены агульная планіроўка, аконныя і дзвярныя праёмы, на ўзроўні 2-га паверха гал. фасада, арыентаванага на плошчу, зроблена галерэя (апіралася на 4 калоны). Ратуша набыла рысы класіцызму: рустоўка па вуглах будынка і на гранях вежы 1-га паверха, нішы на 2-м паверсе. У такім выглядзе яна існавала да пажару 1862, калі была моцна пашкоджана і болып не аднаўлялася. Каля 1900 на НАВАІ РЎДСКАЯ КАФЛЯ, архітэкгур- месцы Н.р. ўзведзены новы будынак на-дэкаратыўная кераміка 14— 17 ст. з гар. магістрата (верагодна, былі выкаг. Навагрудак Гродзенскай вобл. У 14 рыстаны фундаменты і часткі сцен стаст. выраблялі кафлю з цыліндрычным рой ратушы), y Вял. Айч. вайну разбутулавам і круглым вусцем, y 15 ст. — раны. гаршковую з крыжападобным, сэрцападобным і трохвугольным вусцем, y 15— 16 ст. — невысокую гаршковую з пра- НАВАГРЎДСКІ, ландшафтны заказнік мавугольным вусцем і дном, аздобле- рэсп. значэння ў Навагрудскім р-не ным рэльефнымі кругамі. Кафля 16— 17 Гродзенскай вобл. Створаны ў 1994 з ст. мела прамавугольную вонкавую мэтай аховы ў натуральным стане ландпласціну з рамкай па краі і румпу выш. шафтнага комплексу з участкамі клі7—9 см. Паводле прызначэння падзя- максавых і субклімаксавых дубовых і лялася на сценную, карнізную, фрыза- яловых лясоў, рэдкіх і знікаючых відаў вую, вуглавую, a таксама «каронкі» і раслін і жывёл. Пл. 1697 га. Пераважа«гарадкі», якімі завяршалі печы. У яе юць мнагаярусныя ялова-грабавыя дубдэкоры былі пашыраны геам. (квадра- ровы з ясенем, ільмам, вязам, клёнам, ты, ламаныя лініі), расл. (званочкі, ва- арляковыя дубровы; складаныя шыралошкі, ружы, рамонкі), геральдычныя каліста-яловыя фітацэнозы; зеленамош(гербы і манаграмы ўладальнікаў) арна- ныя хвойнікі з елкаю і дубам. У флоры менты, выявы анёлаў, грыфонаў і інш., 485 відаў вышэйшых сасудзістых раслін, на кафлі 17 ст. — «дывановы» арнамент 12 з іх занесены ў Чырв. кнігу Беларусі, y т.л. баранец звычайны, чына горная, са стылізаваным расл. узорам. Літ.: П а н і ч а в а Л.Р. Навагрудская тлушчанка звычайная, каменяломнік кафля / / Помніхі гісторыі і культуры Белару- зярністы і інш. Шмат харч., лек., дэсі. 1980. № 2. А.А. Трусаў. кар., тэхн., меданосных раслін, y т.л. парэчкі, маліны, хмель, ажыны, цыбуля НАВАГРУДСКАЯ РАТУША. Існавала ў агародная і інш. П.І.Лабанок.

17— 19 ст. y г. Навагрудак Гродзенскай

Да арт. Навагрудская кафля. Паліваная кафля з малюнкам дывановага тыпу. 17 ст.

ІІавагрудская ратуша Рэканструкцыя

94

НАВАГРУДСКІ

НАВАГРУДСКІ ГАНДЛ ЁВА-ЭКАНАМІЧНЫ КАЛЁДЖ. Засн. ў 1947 y г. Навагрудак як тэхнікум. 3 1997 каледж. Рыхтуе бухгалтараў, тавараэнаўцаў, эканамістаў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): эканоміка і кіраванне прадпрыемствам; камерцыйная дзейнасць; банкаўская справа; маркетынг; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. НАВАГРЎДСКІ ГІСТ0РЫКА-КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЁЙ. Засн. ў 1987 y г. Навагрудак Гродзенскай вобл., адкрыты ў 1992. Пл. экспазіцыі 263 м2, каля 8,4 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). У 9 залах паказаны гіст. шлях Навагрудка ад стараж. часоў да вызвалення ад ням.фаш. захопнікаў y 1944. Сярод экспанатаў археал. прылады працы з крэменю, бронзы, жалеза, керамічны посуд, улрыгожанні са шкла, бронзы 10— 13 ст., прадметы імпарту з Кіеўскай зямлі, Скандынавіі, краін Зах. Еўропы і Б. Усходу. Экспазідыя расказвае пра стварэнне ВКЛ, вял. князёў Міндоўга, Войшалка, Вітаўта. Дыярамы, малюнкі, фотакопіі дакументаў і інш. матэрыялы знаёмяць з жыццём горада ва ўмовах магдэбургскага права, войнаў 17— 18 ст. Асобныя экспазіцыі прысвечаны дзеячам навукі і культуры Я .Булгаку, Я.Драздовічу, Ф.Еўлашоўскаму, К.Міцкевічу, Я.Чачоту і інш., дзейнасці Навагрудскай беларускай гімназіі, польскай гімназіі імя АМіцкевіча, т-ва бел. школы. Экспазіцыя, прысвечаная Вял. Айч. вайне, расказвае пра дзейнасць патрыят. падполля і партыз. руху, фарміраванняў Арміі Краёвай, яўр. партыз. атрада Бельскага і інш. Т.Р.Вяршыцкая. НАВАГРЎДСКІ «ДОМ БАЙРЫНА». Існаваў y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. ў 12 ст. на тэр. вакольнага горада. Рэшткі будынка выяўлены ў 1960-я г. пры археал. раскопках. Пабудаваны з дрэва і цэглы. Прамавугольны ў шіане будынак (пл. каля 76 м2) унутры падзяляўся сцяной на 2 памяшканні, меў зашклёныя аконныя праёмы. У цэнтры стаяў слуп, які трымаў перакрыцце. У паўн.-ўсх. куде была глінабітная печ. Драўляныя сцены знутры абчасаны, атынкаваны і аздоблены фрэскамі. Выяўлены фрагменты фрэсак: на белым і бледна-зялёным фоне геам. і расл. арнамент чырвонага і чорнага колераў, выява мужчынскай галавы ў профіль y княжацкай шапцы, a таксама графіці са стараж. надпісамі. Літ.: Г y р е в н ч Ф.Д. Дом боярнна XII в. в древнерусском Новогрудке / / Крапене сообіцення Нн-та археолоізш AH СССР. 1964. Вып. 99; Я е ж. Древгоій Новогрудок. Л., 1981. С. 36—44, 121—122. НАВАГРЎДСКІ ЕЗУІЦКІ КАЛЁГГУМ, установа ордэна езуітаў y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. У 1626—31 місія, y 1631— 1714 рэзідэнцыя, y 1714—73 калегіум. Сродкі на стварэнне місіі ахвя-

равалі Е.Галаўня і Я.Машынскі, першы кіраўнік місіі Я.Разнавольскі. Да сярэдзіны 18 ст. драўляныя збудаванні калегіума некалькі разоў знішчаліся пажарамі. Каля 1754 пабудаваны мураваны 3-нефавы касдёл, y 1752 — навуч. корпус. У 1649 y рэзідэнцыі адкрыты класы граматыкі, y 1653 — паэтыкі і рыторыкі. Пасля пераўтварэння рэзідэнцыі ў калегіум навуч. праграма адпавядала гэтаму тыпу навуч. устаноў. Каля 1680 адкрыта муз. бурса, y 1705 — канвікг (пансіён), y 1721 — аптэка. Была б-ка. У 18 ст. колькасць навучэнцаў складала ад 13 да 51 чал. У 1773 калегіум закрыты. НАВАГРЎДСКІ ЗАВ0Д ГАЗАВАЙ АПАРАТЎРЫ. Засн. ў 1944 y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. як райпрамкамбінат, з 1960 з-д «Металіст», з 1966 сучасная назва, з 1994 адкрытае акц. т-ва. У 1967 уведзены ў дзеянне цэх прылад і рэканструяваны механазборачны, y 1971 рэканструяваны цэх газавых балонаў. У 1976 асвоены выпуск парашковых вогнетушыцеляў для аўтамабіляў.

3 1977 працуе дэх ла вытв-сці камплектаў вузлоў і дэталей. Асн. лрадукцыя (1999): газавыя балоны, аларатура (вентылі, рэдуктары, клалакы), вогнетушыцелі, газабалонныя сістэмы для аўтамабіляў, газавыя воданагравальныя калонкі і быт. прылады. НАВАГРУДСКІ КАСЦЁЛ I КЛЙШТАР ФРАНЦЫСКАНЦАЎ, ломнік архітэктуры лозняга барока ў г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Касцёл узведзены ў 1780, y 1846 лерабудавады ў лсеўдавізант. стылі ў Мікалаеўскую царкву.

K a с ц ё л — 3-нефавая мураваная базіліка з 5-граннай апсідай. Гал. фасад ладзелены развітым антаблементам на 3 ярусы. Сцены цэнтр. нефа расчлянёны лілястрамі, на гал. фасадзе спараныя абалал высокага паўцыркульнага акна 2-га яруса і гал. ўвахода на 1-м ярусе, ла абодва бакі іх неглыбокія нішы. 3-і ярус — невысокая вежа-званіца з кулалком да 8-гранным барабаде. Акодныя лраёмы гал. фасада з лаўцыркульным і арачным завяршэннем. На Пн ад касцёла 2-лавярховы Г-ладобны ў плане мураваны корлус к л я ш т а р а . Гал. фасад вырашаны ў лаканічных формах, прарэзаны лрамавугольнымі аконнымі

Ііавагрудскі касцёл і кляштар францысканцаў.

Будынак кляштара.

лраёмамі. На паўд. тарцовым фасадзе вонкавая мураваная лесвіца, агароджаная падлорнай сцяной і ўмацаваная масіўным контрфорсам. Юыштар скасаваН Ы ў 1831.

T.1 Чарняўская, А.А.Ярашжч. НАВАГРЎДСКІ «КАЦЁЛ», акружэнне 3-й, 10-й і часткі 13-й армій Зах. фронту ў раёне Навагрудка і Налібоцкай пушчы Баранавіцкай вобл., Мінскім умацаваным раёне 28.6—4.7.1941 y Вял. Айч. вайну. Утварыўся ў выніку злучэння пад Мінскам ням. 3-й (наступала з Вільнюса лраз Маладзечна) і 2-й (настулала ад Брэста і Баранавіч) тадк. груп y час Мінска абароны 1941. У акружэнне трапіла 11— 15 дывізій, якія мелі значныя страты ў баях лад Гроднам, Ваўкавыскам і Лідай, лрарваліся каля Зэльвы, Дзярэчына, Слоніма з беластоцкага «катла». Улартае супраціўленне сав. войск пад Беластокам, Навагрудкам і Мінскам скавала 25 дывізій ням. групы армій «Цэнтр». Каля 12 дывізій Зах. фронту былі разгромлены ў Н.«к>. 3 цяжкімі баямі з акружэння прарваліся 24-я (ген.-м. К.М.Галіцкі), рэшткі 17-й, 55, 64, 108, 155-й стралк., 36-й кав., 204-й матарызаванай і інш. дывізій, зводныя атрады 11-га (гед.-м. Д.К.Маставенка) і 13-га (ген.-м П.ААхлюсцін) механіз. карпусоў. Частка акружэнцаў рассеялася па лясных вёсках, перайшла да партыз. форм барацьбы. «ІІясная дывізія» на чале з ген.-лейт. І.В.Болдзіным і лалк. І.С.Стральбіцкім з баямі выйшла лраз варожыя тылы да Смалелска. 4—5 ліл. 52 тыс. чырвонаармейцаў (лаводле ням. звестак) вымушаны былі здацда ў палон. За час ліквідацьгі Н.«к> каля 15 ням. дывізій падеслі адчувальньм страты, што залаволіла рух. ням. злучэнняў да Масквы, дазволіла сав. камандаванню аднавіць y ліп. 1941 Зах. фронт па Ддяпры і Зах. Дзвіне, лравесці Магілёва абарону 1941, Рагачоўска-Жлобінскую аперацыю 1941, Лепельскі контрудар 1941, рэйд трох кав. дывізій да чале з ген.палк. АЛ.Гарадавіковым ла тылах 2-й ням. арміі, падцягнуць рэзервовыя арміі да Смаленска і Бранска. Літ:. Е р е м е н к о AH. В начале войны. М., 1964; Памяць: Гіст.-дак. хроніка Навагрудскага р-на. Мн., 1996; Б a с ю к І.А Навагрудскі «кацёл». Гродна, 1998. У. Ф.Ісаенка. НАВАГРЎДСКІ КЛЯШТАР ДАМІНІKÀHAK, адзіны жаночы кляштар ордэна дамініканцаў на Беларусі. Існаваў y 17— 19 ст. y Навагрудку. Засн. ў 1654 М.Дамброўскім (паводле інш. звестак — y 1678 A. Пратасевічавай, жолкай навагрудскага земскага натарыуса). У 1690 пабудаваны мураваны касцёл Дзевы Марыі. У канцы 18 — пач. 19 ст\ кляштару. належала дастка в. Камелка ў Навагрудскім пав. У 1864 скасаваны, 20 яго манашак накіраваны ў Гродзенскі кляштар брыгітак і Мінскі кляштар бенедыкцінак. Каля 1900 касцёл разабрады на цэглу. У жылым будыдку кляштара ў 1920-я г. размядічалася ваяводская ўправа, y час Вял. Айч. вайны разбураны. М.П.Гайба.

НАВАГРЎДСГКІ м іх Ай л а ў с к і к а с ЦЁЛ 1 КЛЯШ ТАР ДАМІНІКАНЦАЎ, помнік архітэктуры барока ў г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Засн. ў 1624 віленскім ваяводам К.Хадкевічам, які даў дамініканцам дом, пляц, пабудаваў драўлякы касдёл св. Яцака (згарэў y 2-й пал. 17 ст.). Каля 1724 на яго месцы пабудаваны новы, мураваны касц-л (у аб’ём усх. нефа ўключана частка драўлянага касцёла, захаваны дгкор інтэр’ера). Палікоджаны ў час пажараў 1751 і 1831. У 182’ побач з касцёлам уэведзена 2-ярусная х ураваная званіій (не захявалася). Існавалі таксама іі-падобны ў плане будычак кляштара і гасп. пабудовы. Комплекс быў абнесены л'фаванай агароджай. У 1794— 1834 пры кляштары дзейтчала дамініканская школа. У 1853 кляштар скасаваны. У 1850-я г. ў выніку перабудовы касцёл набыў элементы класіцызму.

НАВАГРУДСКІ

Трохнефавая базіліха з ллоскім гал. фасадам, вузкім нар эксам і паўцыркульнай апсідай, да якой з паўн. боку далу^ана сакрысція. Гал. фасад падзелены развітым карнізам на 2 ярусы і завершаны трохвугольным франтонам з вежачкай над ім. Тарцы дахаў бакавых нефаў закрыты ступеньчатымі атыкамі. Сцены аздоблены пілястрамі. Aï онныя праёмы з лучковымі і арачнымі завяршэннямі. Надмагільныя пліты-эпг'афіі 18 ст. са сцен пакладзены ў падлогу. V 1898 y касцёле нелегальна ў> таноўлена мемар. дошха ÿ rouan A Міцкевіча. Будынкі кляцггара і школы не захаваліся.

Т.В.Габрусь, С.ПАдамовіч, А.А.Ярашэвіч.

НАВАГРЎДСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка ў 15—20 ст. y ВКЛ (называўся Новагародскім пав.), Рас. імперыі, Польскай Рэспубліцы. Цэнтр — г. Навагрудак (Новагародак). У 1-й пал. 16 ст. тэр. павета фактычна супадала з тэр. Навагрудскага ьаяводства, y складзе якога павет знаходзіўся з 1507. Паводле прывілея вял. кн. ВКЛ Жыгімонта II

Навагрудскі Міхайлаўскі касцёл і кляштар дамініканцаў. Інтэр’ер касцёла.

Аўтар нарты М .Ф .Спіры донаў

95

М А Ш Т Д Б 1:1400 0 0 0

96

НАВАГРУДСКІ

Аўгуста ад 30.4.1565 упершыню вызначаны межы Н.п., які стаў адным з 3 паветаў ваяводства. У выніку 2-га і 3-га падзелаў Рэчы Паспалітай (1793, 1795) Н.п. уключаны ў склад Рас. імперыі; быў y Слонімскай, з 1797 y Літоўскай, з 1801 y Гродзенскай, з 1842 y Мінскай губ. У сярэдзіне 19 ст. пл. павета 976 кв. міль, або 457,7 тыс. дзесяцін. У 1861 складаўся з 24 валасцей, 111 сельскіх грамад; нас. 135 435 чал. (самы густанаселены павет Мінскай губ.). Паводле веравызнання правасл. 71%, католікаў 23,58, іудзеяў 4,98, мусульм. 0,43%. Паводле сац. складу сельскіх саслоўяў 83,7%, гараджан 7,3, ваенных 4,3, дваран 4,4, духоўных асоб 0,4%. У 1866 y Н.п. працавала 57 прамысл. прадпрыемстваў: 34 вінакурныя, 15 цагельных, 5 шкіпінарных, 3 піваварныя. У 1900 y павеце 19 ф-к і з-даў з агульнай колькасцю 276 рабочых. У 1891 y павеце 29 царк.-прыходскіх, 33 нар. вучылішчы. 3 лют. 1919 Н.п. y складзе Літ.-Бел. Рэсдублікі. У крас. 1919 акупіраваны польскім войскам. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 y Полынчы, y Навагрудскім ваяв. У 1921 пл. 2930,2 км2, 12 гмін, насельніцгва 109 820 чал., з іх

Навагрудскі парк. Схема.

беларусаў 58,8%, палякаў 35,4, яўрэяў 5,5%. 91,3% насельніцтва жыло ў вёсках. Налічвалася 846 гаспадарак асаднікаў (1933). Дзейнічалі прадпрыемствы па перапрацоўцы мясц. сыравіны і прадуктаў сельскай гаспадаркі, буйнейшае — шклозавод «Нёман». 3 1939 павет y БССР, 2.12.1939 уключаны ў Баранавідкую вобл. 15.1.1940 скасаваны, тэрьпорыя падзелена на раёны. М.П.Гайба. НАВАГРЎДСКІ ПАРК, помнік садовапаркавага мастацгва ў г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Створаны ў 1930-я г. каля Навагрудскіх замкаў. Парк рэгулярна-пейзажны, пл. 10,2 га. У аснове планіроўкі сістэма радыяльных алей, якія разыходзяцца ад уваходнай гоіяцоўкі і перасякаюцца некалькімі кальцавымі дарожкамі. Кампазіцыя дапаўняецда маляўнічымі групамі і асобнымі пасадкамі дрэў. Перад уваходам y парк — курган, насыпаны ў гонар К.Міцкевіча. Паводле дэндралагічнага складу парк быў адным з самых багатых на Беларусі (значна пашкоджаны ў Вял. Айч. вайну). У ім расло каля 70 экзотаў і дэкар. форм, y т.л. дугласія цісалістая, лістоўніда еўрап., піхты, дуб чырвоны і інш. В.Р.Анціпаў. НАВАГРЎДСКІ РАЁН. Размешчаны на У Гродзенскай вобл. Утвораны 15.1.

1940 (у сучасных межах з 1962). Пл. 1,7 тыс. км2. Нас. 58 тыс. чал. (2000), гарадскога 55%. Сярэдняя шчыльн. 34 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Навагрудак. Уключае г.п. Любча, 215 сельскіх населеных пунктаў, Любчанскі пасялковы Савет і 14 сельсаветаў: Асташынскі, Ацмінаўскі, Бенінскі, Валеўскі, Ваўковідкі, Вераскаўскі, Гарадзечанскі, Кашалёўскі, Ладзеніцкі, Нягневіцкі, Пятрэвіцкі, Уселюбскі, Шчорсаўскі, Ятраўскі. Большая ч. тэр. раёна размешчана на Навагрудскім узвышшы, уздоўж р. Нёман — Верхнянёманская нізіна. Паверхня буйнаўзгорыстая і платопадобная, пераважна на выш.

150— 250 м , найвыш. пункт 323 м (Замкавая гара). Карысныя выкалні: мел, пясчана-жвіровы матэрыял, гліны і суглінкі для грубай

керамікі, пяскі, торф, сапрапель. Сярэдняя т-ра студз. -6,5 °С, ліп. 17,4 °С. Ападкаў 706 мм за год (макс. на Беларусі). Вегетац. перыяд каля 190 сут. Найб. р. Нёман з прытокамі Валоўка, Пліса, Крамушаўка, Ізва; на Пд р. Нёўда (прыток Сэрвачы). Возера Свіцязь. Пераважаюць глебы дзярнова-падзолістыя (56,4%), дзярнова-падэолістыя забалочаныя (12,2%), тарфяна-балотныя (10,6%) дзярновыя і дзярнова-харбанатныя забалочаныя (10,4%). Пад лесам 38,6% тэр. раёна. Найб. лясныя масівы на 3 па даліне р. Нёман (ч. Нёманскіх лясоў), на У часткі Налібоцкіх лясоў і Графскай пушчы. Лясы хваёвыя, яловыя, бярозавыя, дубовыя і інш. Пад балотамі 3,4 тыс. га. Заказнікі рэсп. значэння: ландшафтныя Навагрудскі і Свіцязянскі, частка біял. эаказніка Налібоцкі\ біял. заказнік мясц. значэння Бярозаўскі. Помнікі прыроды рэсп. значэння: Уселюбскі парк, дуб-трайнік і дуб, які зросся з хвояй, y Свіцязянскім ляснідтве; Пуцэвіцкая гара, геал. разрзз Камарышкі каля в. Уселюб, Запольскія 2 камлыгі, Літоўскі вял. камень са знакамі, Пліскія 3 вял. камяні, Святы камень Сянежыцкі, валун ва Уселюбскім парку; мясц. значэння: гара Капліца, Ятраўская гара, Кашалёўскія пагоркі, пагорак Старыя Лагадкі, 2 валуны Лукінскія, дуб Адама Міцкёвіча.

Агульная пл. с.-г. утоддзяў 69,3 тыс. га (42%), з іх асушаных 18,4 тыс. га. На 1.1.2000 y раёне 15 калгасаў, 2 саўгасы, калект. сял. гаспадарка «Уселюб», с.-г. прадпрыемства «Камунар», аграпрадпрыемства імя А.Мідкевіча, аграгандлёвае прадпрыемства «Свіцязь», 5 фермерскіх гаспадарак. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, вырошчванні збожжавых і кармавш культур, ільнаводстве, бульбаводстве. Прадпрыемствы харч. і харчасмакавай (натуральнамалочньы прадукты, масла, сыр, віно, піва, слірт, рыбныя прадукты і інш.), буд. матэрыялаў (цэгла), дрэваапр. (піламатэрыялы), металаапр. (метал. сетка, шафы, цвікі), швейнай і валюшна-лямцавай прам-сці; Навагрудскі завод газавай апаратуры, лясгас. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі Баранавічы-—Навагрудак— Іўе, Нясвіж—Навагрудак—Ліда, Навагрудак—Наваельня, Любча— Навагрудак—Дзятлава; адгалінаванне газаправода Бярозаўка—Наваг-

рудак. У раёне 23 сярэднія, 12 базавых, бурносік з белага валенага сукна шылі з 4 пачатковыя, 2 дзіцяча-юнацкія спарт., маляўнічымі складкамі на спіне. Галаў2 муз. (5 філіялаў) школы, школа-сад, ныя ўборы — намітка або чорны ці школа-інтэрнат, спецшкола для дзяцей чырвоны з круглымі вушкамі і ўзорыс3 цяжкімі парушэннямі мовы; цэнтры: тымі шаўковымі стужкамі-завязкамі пазашкольнай работы, тэхн. творчасці, каптур, аздоблены па краях вушак каэкалогіі і біялогіі, турызму і краязнаў- ляровай аблямоўкай, парчовай тасёмстЬа, карэкцыйна-развіваючага наву- кай, вышыўкай. Дзявочы галаўны чання і рэабілітацыі; дзярж. гандл.-эка- ўбор — хустка з прышпіленай кветкай нам. каледж, с.-г. тэхніхум, ПТВ, 26 ці пяром. Шыю ўпрыгожвалі пацеркамі, дашкольных устаноў, 48 клубаў, 49 б-к, стужкамі. Мужчынскае адзенне склада8 бальніц, скурвендыспансер, 2 паліклі- лі кашуля, нагавіцы, камізэлька (з сіняй нікі, 31 фельч.-ак. пункг. На тэр. раёна ці чорнай шарсцянкі з меднымі гузікаразмешчаны рэсп. псіханеўралагічная мі, стаячым каўняром), касынка-калябальніда (в. Гірдаўка), рэсп. Дом дзіця- шыйка. Галаўныя ўборы — саламяныя ці для дзяцей з парушэннямі цэнтр. капелюшы, фуражкі. Верхнім адзеннем нерв. сістэмы (г.п. Любча), Дом-інтэр- былі бурнос, сярмяга, капота, спанцэрнат (абласны) для ветэранаў вайны і ка, кажух. працы (в. Карньішы). Навагрудскі гісЛ і т Р а м а н ю к М.Ф. Беларускае наторыка-краязнаўчы музей, Міцкевіча роднае адзенне: [Альбом]. М н., 1981. М. Ф.Раманюк. Адама дом-музей, Валеўскі народны гіст.-краязнаўчы музей, музей Любчан- НАВАГРЎДСКІ ФАРНЫ КАСЦЁЛ, скага краю, музей партызанскай славы помнік архітэктуры барока ў г. Навагру(у в. Чарэшля). Помнікі архітэктуры: дак Гродзенскай вобл. Першы гатычны Петрапаўлаўская царква (18 ст.) y в. Вакасцёл засн. ў 1395 пры кн. Вітаўце (іслеўка, жылы дом і дарква (19 ст.) y в. наваў да 1712). На яго месцы ўзведзены Дзяляцічы, дарква (1877) y в. Загор’еновы мураваны, y 1723 асвячоны віленСенненскае, Успенская царква (1768) y скім біскупам Мацеем Анцатам. Храм в. Лаўрышава, Мікалаеўская царква 1-нефавы, з 2-вежавым гал. фасадам і (1861) y в. Нягневічы, царква (1895) y в. паўкруглай алтарнай апсідай, да якой з Поўбераг, парк (18 ст.) y в. Уселюб, паўн. боку прылягае сакрысція. У камДзмпрыеўская царква (1776) і сядзіба (2-я пал. 18— 19 ст.) y в. Шчорсы. Выдаецца газ. «Новае жыццё».

97

НАВАГРУДСКІ

пазіцыі будынка 2 стараж. гранёныя капліцы ранейшага касцёла. Каб зрабідь іх непрыкметнымі з боку ўвахода, сцяна гал. фасада і вежы ссунуты адносна падоўжнай восі будынка, што надае яму замаскіраваную асіметрычную кампазіцыю. Сцены па перыметры завершаны адзінай цягай карніза, які падзяляе гал. фасад на высокую ніжнюю частку і трохвугольны атыкавы франтон паміж чацверыковымі вежамі з пакатымі шатрамі. Аконныя праёмы і нішы з паўцыркульнымі арачнымі завяршэннямі. У капліцах захаваліся гатьмныя зорчатыя нервюрныя скляпенні, вітражы. У капліцы Божага цела ў паўн. сцяне ўмуравана мемар. пліта, заказаная ў 1643 кашталянам Я.Рудамінам y памяць лра брата і суседзяў, якія загінулі ў 1621 y баі з туркамі пад Хоцінам. Т.В.Габрусь.

НАВАГРЎДСКІ ш к б л ь н ы T3ÂTP. Існаваў y 1624— 1761 ў г. Наваірудак Гродзенскай вобл. пры езуіцкім калегіуме. Звесткі пра першапачатковы рэпертуар не выяўлены. Вядома, што 10.4.1637 тэатр публічна паставіў драму «па-польску і па-руску», y якой «выраз-

Літ : Памяць: Гіст.-дак. хроніка Навагрудскага р-на. М н., 1996. П.В.Мікульчык, Г.С.Смалякоў.

НАВАІРЎДСКІ СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫ Т$ХНІКУМ Засн. ў 1953 y г. Гродна. 3 1956 y Навагрудку. У 1967— 95 саўгас-тэхнікум. Рыхтуе аграномаў, землеўпарадкавальнікаў, камерсантаў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): аграномія, землеўпарадкаванне, Хамерцыйная дзейнасць y аграпрамысл. комплексе. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. НАВАГРЎДСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення на Панямонні. Бытаваў y 19 — пач. 20 ст. ў Навагрудскім, Карэліцкім, Слонімскім і Лідскім р-нах Гродзенскай вобл. Аснову летняга жаночага гарнітура складалі кашуля гарсоўка, андарак, фартух, гарсэт або бурносік. Кашулю-гарсоўку кроілі з гесікай, з прамым або сабраным на каўнерац рукавом, вузкім стаячым, утвораным брыжыкамі каўняром або без каўняра. Дробнаўзорысты геам. арнамент вышыўкі чырвонымі і чорнымі баваўнянымі ніткамі кампанаваўся ў вузкія даскі і размяшчаўся ўздоўж швоў злучэння гесткі са станам, па лініі разрэзу пазухі, на каўняры, нізе рукавоў. Андарак y клетку буйнога рапорту (найчасцей зялёна-блакітнага, зялёна-сіняга ці фіялетавага колераў) прасавалі ў буйныя складкі, падпяразвалі вузкім дэкар. поясам. Аднаполкавы фартух кроілі са скругленым нізам, аздобленым фальбонай. Гарсэт з чорнай шарсцянкі меў баску ў выглядзе 6—8 кліноў. Кароткі 4. Зак. 45.

Навагрудскі фарны касцёл.

Да арт. Навагрулскі строй. Маладуха ў верхнім адзенні з каптуром. Вёска Курылавічы Мастоўскага раёна Гродзенскай войп.

Навагрудскі фарны касцёл. Капліды

98

НАВАГРУДСКІЯ

на было прадстаўлена пакутніцгва Хрыста...». Рэпертуар т-ра ўключаў: y 1681 масленічную драму «Не каралеўская прага каралеўства» на сюжэт з гісторыі Англіі, y 1685 лац. драму «Вянок мудрасці» на сюжэт са стараж.-рым. гісторыі, y канцы 17 ст. польск. драму «Містычнае прычасце невінаватых y жалю Караля і Фрэдэрыка» з бел. інтэрмедыйнымі ўстаўкамі, y 1713 панегірык «Вянец навучальнага года» на лац. і польск. мовах, прысвечаны С.Янушэвічу, y 1715 панегірык «Жамчужына ў кароне ведаў» на лац. мове на сюжэт з твора П.Скаргі, y 1729 панегірык «Юпітэр, прыкрыты арлом» на лац. і польск. мовах, прысвечаны М.Радзівілу, y 1731 масленічную драму «Бурныя ў ап’яненні ахвяры Вакху» на лац. мове, y 1736 драму «Лацыум па-за Італіяй» на лац. мове на сюжэт з польск. гісторыі. Да пач. 1760-х г. дэейнасць т-ра прыпынілася. У 1761 паказаны 2 прадстаўленні на польск. мове: пераробка камедыі «Прытворна хворы» Мальера і трагедыя «Ушанаванне сапраўднага Бога, або Даніэль» (нап. выкладчыкам рыторыкі і паэтыкі М.Ханецкім). Літ.. Гісгорыя беларускага тэатра. Мн., 1983. T. 1. С. 127—148; Б а р ы ш е в Г.й. Театральная культура Белоруссюі XVIII в. Мн., 1992. ВА.Грыбайла. НАВАГРУДСКІЯ ГАНДЛЁВЫЯ РАДЫ, помнік архітэктуры класіцызму ў г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1812 y цэнтры горада на гавдл. плошчы (цяпер вул. Мінская). Выцягнуты прамавугольны ў плане мураваны будынак накрыты 2-схільным дахам з трохвугальнымі франтонамі на тарцах і ў цэнтры падоўжаных фасадаў. Гал. фасад расчлянёны прамавугольнымі аконнымі і дзвярнымі праёмамі. Вакол будынка абходная галерэя, утвораная дарычнай каланадай. У 1953 зменена планіроўка будынка, гал. фасад абліцаваны керамічнай пліткай. Выкарыстоўваюцца пад гандл. прадпрыемствы.

на тэр. замка ўзведзены яшчэ тры 3-ярусныя цагляныя вежы з байніцамі на кожным паверсе: Касцельная ( 9 x 9 м), Малая вежа-брама (8 х 10 м), Пасадская (7,7 х 7,7 м). Для забеспячэння замка вадой на ўсх. схіле над крыніцай была пастаўлена вынасная Калодзежная вежа ( 8 x 8 м). Будаўніцтва вежаў завершана да 1410. Вежы злучаліся мураванымі сценамі. Замак паспяхова процістаяў крыжацкім нападам. Далейшае ўмацаванне замка адбылося ў канцы 15 — пач. 16 ст. y сувязі з набегамі крымскіх татар. У паўн.-эах. частцы замка пабудавана вежа Дазорца (14 х 14 м), на паўд.-ўсх. схіле гары дадаткова ўзведзена Меская вежа-брама, злучаная прасламі сцен з Калодзежнай вежай і Малой брамай. Утварыліся 2 шматвугольныя прылеглыя мураваныя паясы абароны, адзін з якіх быў на дзядзінды, другі — на схіле ўзгорка, перад уваходам y замак з боку горада. На замкавым двары стаялі жылыя і гасп. пабудовы. У канцы 16 — пач. 17 ст. узведзены палац, да якога прылягала капэла (канец 17 ст.). У 14— 19 ст. на тэр. замка была царква, y якой да 1775 адбываліся сесіі Трыбунала — вышэйшага апеляцыйнага суда ВКЛ. У 1505 і 1506 татары двойчы асаджвалі замак, але ўзяць не змаглі. У 1706 замак узарваны шведамі. М а л ы з а м а к у і і с т . — комплекс умацаванняў, які складаўся з землянога вала і драўляных абарончых канструкцый. У канцы 13 — пач. 14 ст. з захаду над уездам была надбудавана мураваная вежа, якая ў канцы 15 — пач. 16 ст. перабудавана ў 8-гранную. Абодва замкі ў 13 ст. былі дадаткова

ўмацаваны земляным валам і ровам, якія праходзілі каля падножжа гары з паўн. і паўн.-зах. бакоў. Да 1828 ад Замка на дзядзінцы часткова ўцалелі 2 вежы: Шчытоўка і Касцельная. М .А .Т к а ч о ў .

НАВАДВ0РСК1 УСIIÉHCKI МАНАСТЫР. Існаваў y 1648— 1817 y в. Новы Двор (цяпер y Пінскім р-не Брэсцкай вобл.). Засн. Р.М.Валадковічам, які адпісаў яму 2 часткі свайго маёнтка Новы Двор і падначаліў Грозаўскаму манастыру. У сярэдзіне 18 ст. зашггы уніятамі, пазней вернуты праваслаўным і прыпісаны да Пінскага Богаяўленскага манастыра. Будынкі былі драўляныя, не зберагліся. У манастыры знаходзіўся цудатворны абраз Маці Божай, намаляваны, паводле легенды, y 13 ст. кіеўскім мітрапалітам Пятром. У 19 ст. абраз перавезены ў Суражыцкі манастыр Чарнігаўскай епархіі. А.А.Ярашэвіч. НАВАДНЁННЕ, інтэнсіўнае затагаіенне вял. тэрыторыі ў выніку пад’ёму ўзроўню вады ў рацэ, возеры або моры; адно са стыхійных бедстваў. Адзначаецца ў час разводдзяў, паводак, пры заторах, зажорах, прарывах дамбаў і плацін, y выніку нагонаў вады з мора ў вусці рэк, ад цунамі на марскіх узбярэжжах і астравах. Найб. катастрафічныя Н. здараюцца ў прывусцевой частцы ррк Ганг і Брахмапутра (Бангладэш), на рэках Місісіпі і Агайо (ЗША), Амур, Нява (Расія). Для тэр. Беларусі характэрны 3 віды H. В е с н a в о e Н. адзначаецца на ўсіх рэках y перыяд веснавога разводдзя. Іх узнікненню садзейнічаюць вял.

НАВАГРЎДСКІЯ 3ÂMKI. Існавалі ў 11— пач. 18 ст. y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. Вядомы т. зв. Замак на дзядзінцы і Малы замак. З а м а к н а д з я д з і н ц ы (быў стараж. цэнтрам г. Навагрудак і рэзідэнцыяй зах.-рус. і літ. князёў) заложаны на месцы гарадзішча на высокім (20 м) часткова насыпаным узгорку, т. зв. Замкавай гары, абкружанай ровам. Першыя ўмацаванні ў выглядзе кругавога абарончага вала з драўлянымі сценамі-гароднямі і астрогам узніклі ў 11 ст. У сярэдзіне 13 ст. пабудавана квадратная ў ллане (12 х 12 м) 5-ярусная вежа-брама з падмуркам выш. 3,5 м, цокалем і сценамі таўшчынёй 2,75 м. У час аднаго з крыжацкіх нападаў (верагодна, 1394) гэтая вежа моцна пашко1 2 джана, y канцы 14 ст. адноўлена; вядома пад назвамі Шчытоўка, Шчытовая ці Да арт. Навагрудскія замкі: 1 — рэшткі замка на дзядэінцы. Фота пач. 1990-х г.; 2 — рэканЦэнтральная. У канцы 14 — пач. 15 ст. струкцыя В. Сгашчанюка. 1991.

намнажэнні снегу, халодныя зімы без адліг, позняе і дружнае раставанне снегу пры адначасавым значным выпадзенні ападкаў. Вял. веснавыя Н. назіраліся ў вярхоўях Дняпра і Зах. Дзвіны (1931), на рэках Нёман (1957), Прыпяць (1979). Л е т н е - а с е н н і я Н. бываюць пры інтэнсіўных ападках. Найб. адзначаны ў бас. рэк Зах. Буг і Прыпяць (1974). З і м о в ы я Н. абумоўліваюцда моцным раставаннем снегу ў перыяд адліг. Бываюць пераважна ў бас. Нёмана і Зах. Буга. Найб. эфектыўны сродак барацьбы з Н. — рэгуляванне рачнога сцёку і абвалаванне. НАВАЕЛЬНЯ, гарадскі пасёлак y Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл., y сутоку рэк Моўчадзь і Ятранка. За 13 км на У ад г. Дзятлава, чыг. ст. на лініі Баранавічы—Ліда. 3,5 тыс. ж. (2000). Вядома з 16 ст. як в. Ельня ў Навагрудскім пав. ВКЛ. 3 1795 y Рас. імперыі, з 1801 мястзчка Навагрудскага пав. Гродзенскай, з 1842 Мінскай губ. 3 1884 Н. чыг. станцыя на лініі Вільня—Лунінец. У 1886 сяло Дварэцкай вол. Слонімскага пав. Гродзенскай губ., 99 ж., 11 двароў, 2 царквы, карчма. У 1921— 39 y складзе Польшчы, y Дварэцкай гміне Слонімскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета ў Дзятлаўскім р-не. 3 1945 гар. пасёлак, цэнтр Д з я т л а ў с к а г а р а ё н а (да 1954). У 1962—65 y Навагрудскім р-не.

Камбікормавы з-д, хлебапякарня, сярэдняя школа, школа рабочай моладзі, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, аддз. сувязі, камбінат быт. абслугоўвання, санаторый «Наваельня». Брацкія могілкі і брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнікі архітэкгуры: царква Раства Багародзіцы (1876—79), касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса (1936). Г .М .Н о в іка в а .

НАВАЖЫЛАЎ Валянцін Валянцінавіч (18.5.1910, г. Люблін, Польшча — 14.6.1987), расійскі вучоны ў галіне механікі. Ахад. AH СССР (1966, чл.-кар.

1958). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Ленінградскі фіз.-мех. ін-т (1931). Працаваў y розных НДІ, з 1945 y Ленінградскім ун-це (з 1949 праф.). Навук. працы па тэорыі пругкасці і пластычнасці, разліку абалонак і трываласді карабельных канструкцый. Пад яго кіраўнідгвам распрацаваны статыстычныя і дынамічныя метады разліку суднаў, вызначаны нормы іх трываласді. Ленін ская прэмія 1984.

HABA1. А л і ш э р Н а в а і Нізамадязін Мір Алішэр (10.2.1441, г. Герат, Афганістан — 3.1.1501), узбекскі паэт, мысліцель, дзярж. дзеяч. Вучыўся ў Гераце, Мешхедзе, Самаркандзе. Вучань і сябар паэта К.Джамі. 3 1469 служыў пры султане Хусейне Байкары — школьным сябры паэта. У 1472 атрымаў тытул эміра і стаў везірам. На свае сродкі будаваў ірыгацыйныя сістэмы, масты, школы, майстэрні каліграфіі і пераплёту. Як іуманіст выстулаў супраць дэспатызму і схаластыкі. Зазнаў пшенне прыдворных вяльможаў. У 1488 пакінуў службу. Яшчэ юнаком стаў вядомы як паэт. Пісаў на перс., стараўзб. ітадж. мовах. Аўтар каля 30 зб-каў вер-

шаў, паэм, празаічных твораў і навук. трактатаў, y якіх адлюстраваў тагачаснае духоўнае жыццё Сярэдняй Азіі. У 1498—99 склаў збор (каля 47 тыс. радкоў) сваіх вершаў y 4 зборніках («Дзівосы дзяцінства», «Рэдкасці юнацгва», «Дзівосы сярэдніх гадоў», «Карысныя парады старасці»), куды ўвайшлі вершы розных лірычных жанраў: газелі (болей за 2600), касыды (оды), страфічныя вершы і інш. У вершах Н. філас. роздум, думка пра чалавека як носьбіта

Ч

В.В.Наважылаў.

ІІаваі

дабрачыннасці або заганы, малюнкі прыроды, багаты гукапіс. Вяршыня яго творчасці — «ГІяцерыца» («Хамсе») з 5 паэм: «Неспакой праведных» (1483), «Лейлі і Меджнун», «Фархад і Шырын», «Сем планет» (усе І484), «Іскандэраў мур» (1485), асн. ідэя якіх услаўленне навукі, разумнага кіраўніка дзяржавы, любоў да бацькаўшчыны, павага да чалавека працы. Аўтар кн. «Пяцерыца ўзрушаных» (1492, прысвечана Джамі), анталогіі «Збор вытанчаных» (1491—92, з харакгарыстыкай 336 паэтаў 15 ст.), трактата па вершаскладанні «Вагі памераў» (1494), філас. алегарычнай паэмы «Мова птушак», трактата «Спрэчка дзвюх моў» (абодва 1499), філас.-дыдакгычнага твора «Каханы сэрцаў» (1500). Паўплываў на развіцдё ўзб. і інш. цюркамоўных л-р. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі В.Жуковіч, Я.Міклашэўскі і інш. Тв:. Бел. пер. — Л іры ка: Г азелі, урыўкі з паэм. М н ., 1993; Рус. пер. — Соч. T. 1— 10. Т аш кент, 1968— 70; А ф орнзм ы . Т аш кент, 1991; Я зы к іггнц. С П б., 1993. Літ:. З а х н д о в В. М н р вд ей н образов А ллш ера Н авон. Т аш кен т, 1961; Б е р т е л ь с Е .Э . Н збр. труды. Н авон н Д ж амн. М ., 1965; С у л т а н Н . К н н га п рн зн ан н й Н авон: Ж нчнь н творчество велю сого п о зта со слов его сам ого н соврем енн нков: П ер. с узб. Т аш кен т, 1985.

НАВАІ, горад y Бухарскай вобл., y даліне Зераўшана. 111,6 тыс. ж. (1991). Чыг. станцыя. Прам-сць: золатаздабыўная, эл.-хім., цэм., бавоўнаачышчальная, буд. матэрыялаў, харчовая; ВА «Наваіазог». ГРЭС. Да 1958 наз. Керміне. Пераназваны ў гонар узб. паэта К.Наваі. Каля Н. — маўзалей 10— 11 ст. і ханака (культавы будынак; 1558—59). НАВАК0ЛЛЕ п у н к т а ў метр ы ч н а й п р а с т о р ы , мноства ўсіх пунктаў, адлегласць якіх да дадзенага

НАВАЛАЧНЫЯ

99

пункта меншая за некаторы дадатны лік. У болып агульным выпадку Н. — любое адкрытае мноства, элементам якога з’яўляецца дадзены пункт. Н. — адно з асн. паняццяў тапалогіі. НАВАК0ЛБНАЕ АСЯР0ДДЗЕ, асяроддзе пражывання і вытв. дзейнасці чалавека. Уключае прыроднае асяроддзе і штучнае (тэхнагеннае) асяроддзе (жылыя пабудовы, прамысл. прадпрыемствы, каналы, вадасховішчы і інш.). Узаемаадносіны чалавека і Н.а. грунтуюцца на іх непарыўнай сувязі, якая пастаянна адбываецца праз абмен рэчываў, энергіі і інфармацыі з прыродным асяроддзем, лераважна на аснове прац. дзейнасці чалавека. Змест і функцыянаванне Н.а. вызначаюцда прыроднымі і сац. факгарамі. Ва ўмовах навукова-тэхн. рэвалюцыі сфера чалавечай дзейнасці пракгычна ахапіла геаграфічную абалонку і касм. прастору (гл. Наасфера). Чалавечае грамадства істотна змяніла Н.а. ў працэсе яго гасп. асваенная (гл. Антрапагеннае ўздзеянне на прыроду), асабліва значныя змены адбыліся ў вял. гарадах. У многіх выпадках умяшанне чалавека ў прыродныя працэсы мела негатыўныя вынікі (гл. Забруджванне навакольнага асяроддзя). Ужо недастаткова мер па ахове атмасферы, вод, глеб і інш. кампанентаў прыроднага асяроддзя (гл. Ахова прыроды) y межах асобных краін, таму ўзнікла неабходнасць аб’яднаць і актывізаваць намаганні ўсіх народаў Зямлі. Э.В.Клёсава.

НАВАКЎЙБЫШАЎСК, горад y Самарскай вобл. y Расіі, на р. Волга. 118,1 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прам-сць: нафтаперапр., нафтахім., металаапрацоўка; з-д сінт. спірту, біяфабрыка (выраб вакцын), трыкат. ф-ка; вытв-сць буд. матэрыялаў. НДІ арган. хіміі, нафтаапрацоўкі. Музей. НАВАЛАЧНІК, б a л к е р, судна для леравозкі грузаў без тары — навалам або россыпам. Звычайна грузавыя прыстасаванні ў Н. адсутнічаюць, часам ён абсталёўваецца канвеерамі, каўшовымі элеватарамі, пнеўматычнымі разгрузчыкамі. Разлічаны на йеравозку грузаў y трумах. НАВАлАчНЫЯ СМ 0ЛЫ , нaвaл a к і, тэрмапластычныя фенола-фармальдэгідныя смолы. Шклопадобныя рэчывы (кавалкі, гранулы) ад светла-жоўтага да цёмна-чырвонага колеру, шчыльн. каля 1200 кг/м3. Раствараюцца ў спіртах, кетонах, фенолах, водных растворах шчолачаў. Ў вадзе набракаюць і размякчаюцца. Ацвярджэнне адбываецца толькі ў прысутнасці ацвярджальнікаў (пераважна гексаметшентэтраміну). Выкарыстоўваюць y вытв-сці прэс-матэрыялаў, ліцейных форм, лакаў, пенапластаў.

100

НАВАЛІС

НАВАЛІС [Novalis; сапр. Г a р д э н б е р г (Hardenberg) Георг Філіп Фргідрых фон; 2.5.1772, каля г. Мансфельд, Германія — 25.3.1801], нямецкі пісьменнік, філосаф; прадстаўнік іенскіх рамантыкаў. Вучыўся ў Іенскім, Лейпцыгскім, Вітэнбергскім ун-тах (1790— 94), скончыў Горную акадэмію ў Фрайбургу (1798). Уласную філасофію «магічнага ідэалізму» (абсалютная ўлада чалавека ў духоўным і матэрыяльным свеце) развіваў y паэтычна-філас. «Фрагментах» (1798), аповесці «Вучні ў Caice» (1800). Лірычны цыкл «Гімны да ночы» (1800) — філасофска-містычнае асэнсаванне праблемы жыцця і смерці. У «Духоўных песнях» (выд. 1802) Свяшчэннае Пісанне трактуе ў духу піетызму. У незавершаным рамане-міфе «Генрых фон Офтэрдзінген» (выд. 1802) ідэал гарманічнага чалавека ўвасоблены ў вобразе паэта; твор адметны лірызмам і шматзначнай сімвсшікай. Аўтар лірычных вершаў, публіцыстычнай кн. «Хрысціянства і Еўропа» (1799). Тв.\ Рус. пер. — Гейнрнх фон Офтерданген; Фрагменты; Ученлкл в Салсе. СПб., 1995; Гнмны к ночн. М., 1996; Лнра Новалмса в переложеннл Вячеслава Мванова. Томск, 1997. Літ.\ Б е р к о в с к н й Н.Я. Романтнзм в Гермашга. Л., 1973. С.Дз.Малюковіч. НАВАЛЬНІЦА, атмасферная з’ява, пры якой y магутных кучава-дажджавых воблаках, паміж імі або паміж воблакамі і зямлёй узнікаюць моцныя эл. разрады — маланкі, якія суправаджаюцца громам. У час Н. звычайна бывае лівень, часам град, адзначаецца імклівы вецер — шквал. Здараюцца Н. без ападкаў. Адрозніваюць Н. франтальныя, што ўзнікаюць на стыку франтоў атмасферных, і ўнутрымасавыя, якія ўтвараюцца ў выніку мясц. прагравання паветра ад зямной паверхні. На зямным шары адначасова адбываецца да 1800 Н. На Беларусі за год y кожным пункце бывае ў сярэднім 25—30 сут з Н., пераважна летам (чэрв., ліпень), найчасцей над узвышанымі ўчасткамі паверхні. НАВАМАр КАВІЧЫ, Н о в ы я М а р к a в і ч ы, вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 34 км на Пд ад горада і чыг. ст. Жлобін, 117 км ад Гомеля. 493 ж., 155 Двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, аддз. сувяэі. Брацкая маііла сав. воінаў і партызан. НАВАМЫШСЫ ІІРААЬРАЖЭНСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры класіцызму ў в. Новая Мыш Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Пабудаваны ў 1825 з цэглы. Вырашаны адзіным прамавугольным y плане аб’ёмам, накрьггым 2- схільным дахам з вальмамі над 3- граннай апсідай. Гал. фасад вылучаны порцікам з 4 парамі калон і высокім трохвугольным франтонам. Бакавыя фасады рытмічна расчлянёны стральчатымі аконнымі праёмамі ў простых

Навамышскі Праабражэнскі касцёл.

ліштвах, 2-ступеньчатымі контрфорсамі ў прасценках. Цэнтр даху на гал. фасадзе завершаны шатровым ліхтарыкам. Шырокі неф касцёла з самаст. аб’ёмамі 2-ярусных сакрысцій перакрыты лучковым драўляным скляпеннем. У інтэр’еры арган, дэкарыраваны ў стылі ракако (1762). У канцы 19 — пач. 20 ст. y касцёле ўстаноўлены 3 драўляныя разныя алтары, выкананыя ў 17 ст. (перабудаваны і ўпрыгожаны скулытгурамі ў 18— 19 ст.), і амбон 1745 y стылі ракако (усе перанесены з Нясвіжскага касцёла бенедыкцінак). Гал. алтар 2-ярусны, на высокім цокалі, абапал якога на кранштэйнах устаноўлены скульптуры св. Станіслава і Маці Божай з дзідем. Матывы разьбы: вінаградная лаза з гронкамі, разеткі, ракавіны, пальметы, акант, пуцці. А.М.Кулагін, Г.М.Ярмоленка. НАВАМЫШСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940—57. Утвораны 15.1.1940 y Баранавіцкай вобл. Цэнтр — в. Новая Мыш, з мая 1954 — г. Баранавічы. 12.10.1940 падзелены на 15 сельсаветаў: Балобанавіцкі, Валахоўскі, Дубаўскі, Жарабілавіцкі, Каўпенідкі, Лотвіцкі, Лукаўскі, Люшнеўскі, Ляснянскі, Малахоўскі, Навамышскі, Палонкаўскі, Русіноўскі, Уцёскі, Цешаўлянскі. 3 8.1.1954 y Брэсцкай вобл. 8.4.1957 перайменаваны ў Баранавіцкі раён. НАВАП0ЛАЦК, горад абл. падпарадкавання ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., на левым беразе Зах. Дзвіны. За 6 км на

ПнЗ ад г. Полацк, за 12 км ад чыг. ст. Полацк на лініі Віцебск— Рыга. Таварная чыг. станцыя. 106,6 тыс. ж. (2000). Уэніх y 1958 y сувязі з буд-вам нафтахім. прамысл. комплексу. 3 22.10.1959 р. п. Полацкі, з 14.12.1963 горад абл. падпарадкавання, атрымаў назву Н. Пры буд-ве горада і заводаў знесена 30 вёсак. 40,1 тыс. ж. y 1970. У перспектыве плануецца злішё Н. з Полацкам. Наваполацкае вытворчае аб’яднанне «Нафтан», Наваполацкае вытворчае аб’яднанне «•Палімір», Наваполацкі завод бялкова-вітамінных канцэнтратаў, Наваполацкі завод «Вымяральнік», прадпрыемства па транспарціроўцы нафты «Дружба», з-ды жалезабетонных вырабаў, «Нафтазаводмантаж», хлебазавод. У горадзе Полацкі універсітэт, Наваполацкі палітэхнікум, 2 ПТВ (нафтахіміі і будаўнікоў), муз. вучылішча, Цэнтр нац. культуры і рамёстваў, Музей гісторыі і кулыпуры горада Наваполацка. Помнікі: воінам-вызваліцелям, на месцы першай палаткі будаўнікоў горада, Курган прац. славы. НАВАП0ЛАЦКАЕ ВЫТВ0РЧАЕ АБ’ЯДНАННЕ «НАФТАН». Створана ў 1992 на базе Полацкага нафгаперапр. з-да (пабудаваны ў 1958—63); з 1976 Наваполацкі нафтаперапр. э-д, y 1980— 92 ВА «Наваполацкнафтааргсінтэз». Перапрацоўвае да 12 млн. т нафгы за год. Нафта паступае па адгалінаванні магістральнага нафтаправода «Дружба». Асн. прадукцыя (1999): аўгамаб. бензіны розных марак, газа, дызельнае, пячное і маторнае паліва, паліўны мазут, змазачнае масла, бензол, талуол, параксілол, артаксілол, розныя маркі буд., дарожных і дахавых бітумаў, серная йслата, прысадкі да змазачных маслаў, бьгг. газ, растваральнікі. НАВАП0ЛАЦКАЕ ВЫТВ0РЧАЕ АБ’ЯДНАННЕ «ПАЛІМІР». Засн. ў 1975 y г. Наваполацк Віцебскай вобл. на базе Полацкага хім. камбіната (пабудаваны ў 1964—68). 3 1968 асвоена вытв-сць этылену і поліэтылену, з 1971 — нітрылу акрылавай кіслаты, з 1972 — валакна нітрону. 3 1974 працуе 2-я чарга па вытв-сці поліэтылену. Сыравіна — прадукты нафтаперапрацоўкі. Асн. прадукцыя (1999): поліэтылен, валокны поліакрыланітрыльныя, нітрыл акрылавай кіслаты, ацэтонцыянгідрын, метыла-

крылат, звадкаваныя вуглевадародныя фракцыі, сульфат амонію, поліэтыленавая эмульсія, суперканцэнтраты пігментаў, палімерныя смолы. НАВАП0ЛАЦКІ ЗАВбД БЯЛКбВА-ВІТАМІННЫХ КАНЦЭНТРАТАЎ. Дзейнічае з 1978 y г. Наваполацк Відебскай вобл.* Вырабляў дрожджы кармавыя — бяпкова-вітамінныя канцэнтраты — мікрабіялагічнай перапрацоўкай ачышчаных вадкіх парафінаў, атрыманых з нафты. 3 1995 на рэканструкцыі. НАВАП0ЛАЦКІ ЗАВ0Д «ВЫМЯРАЛЬНІК». Засн. ў г. Наваполацк Віцебскай вобл. ў 1976. Выкарыстоўвае высокія вытв. і інфарм. тэхналогіі, y тл. інтэлекгуальныя сістэмы мадэліравання і праектавання. Удзельнічае ў стварэнні міжнар. касм. станцыі, y праграме «Марскі старт», бел.-рас. праграме «Космас-БР» і інш. Асн. прадукцыя (2000): сістэмы тэлеметрыі, тэлекамунікацый і сладарожнікавай навігацыі, прылады сувязі ЗВЧ-дыяпазону, сілавая элекгроніка для энергазберажэння, вырабы мікраэлектронікі, пячатныя гоіаты, касавыя апараты. Я.В.Глушко, А.В.Нікіфараў. НАВАІ10ЛАЦКІ НАФТАПЕРАПРАЦбЎЧЫ ЗАВбД, гл. Наваполацкае вытворчае аб’яднанне *Нафтан». НАВАПбЛАЦКІ ПОЛІТЭХНІЧНЫ тбхніК У М . Засн. ў 1963 y г. Наваполацк як аддзяленне Полацкага нафтавага тэхнікума. 3 1968 нафтавы, з 1987 політэхнічны тэхнікум. Рыхтуе тэхнікаў-механікаў. Спецыяльнасці (1999/ 2000 навуч. г.): тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; машыны і алараты хім. вытв-сцей і прадпрыемстваў буд. матэрыялаў; электратэхніка; вытв-сць радыёэлектронных сродкаў; перапрацоўка нафты і газу; дакументазнаўства і дакументацыйнае забеспячэнне кіравання. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. НАВАГіблЛЕ, вёска ў Пухавідкім р-не Мінскай вобл., на левым беразе р. Пціч. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 40 км на ПнЗ ад г. Мар’іна Горка, 37 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Седча. 315 ж., 108 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік на брацкай магіле партызан. НАВАПбЛЬСКІ СЕЛ ЬСКАГАСПАтбхН ІК У М Засн. ў 1952 y в. Новае ІІоле (Мінскі р-н). Рыхтуе правазнаўцаў і бухгалтараў. Спецыяльнасці (1999/2000 навуч. г.): правазнаўства; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль. Прымае асоб з сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. дАр ЧЫ

HABAPA (ісп. Navarra, франц. Navarre), сярэдневяковае каралеўства ў Пірэнеях са сталідай Памплона (у 905— 1512). У старажытнасці Н. насялялі баскі, выцесненыя ў 6 ст. вестготамі. У 716—719

заваявана арабамі, y 2-й пал. 8 ст. падпарадкавана Карлам Вялікім. 3 сярэдзіны 9 ст. незалежнае каралеўства, першы вядомы з летапісаў кароль Н. — Санча Гарсія (905—925). У 1027—35 y саюзе з Кастыліяй і Арагонам, y 1076— 1134 y персанальнай уніі з Арагонам. У 1234—84 і 1328— 1512 на каралеўскім прастоле Н. былі франц. графы, y 1285— 1328 — франц. каралі. У 1485 Верхнюю Н. заваяваў Фердынанд Арагонскі. У 1512 яна далучана да Іспаніі (цяпер прав. Навара). Ніжняя Н. была фармальна незалежнай да 1589. Калі яе кароль Генрых Наварскі стаў франц. каралём Генрыхам IV, тэр. Ніжняй Н. далучылі да Францыі (цяпер дэпартамент Ніжнія Пірэнеі). НАВАРА (Navarra), аўтаномная вобласць на Пн Іспаніі, y паўд. адгор’ях Зах. Пірэнеяў. Пл 10,4 тыс. км2. Нас. каля 550 тыс. чал. (1997). У адм. адносінах утварае прав. Навара. Адм. ц. — г. Памплона. Рэльеф горны (пік Ані, 2504 м). Клімат умераны. За год выпадае 500— 1000 мм ападкаў. У гарах захаваліся шыракалістыя лясы. Вырошчваюць пшаніцу, дукр. буракі, агародніну. Вінаградарства і садоўніцгва. Жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла і авечкі). Прам-сць: металург., металаапр., хім., дрэваапр., папяровая, харч., y т.л. цукр. і вінаробчая, гарбарна-абутковая. НАВАРбСІЯ, гістарычная вобласць на Пн ад Чорнага і Азоўскага мораў; цяпер y складзе Малдовы, Украіны (АдэскаЯ, Мікалаеўская, Херсонская, Днепрапятроўская, Запарожская, часткова Данецкая і Луганская вобласці) і Расіі (ч. Растоўскай вобл.). Гэтыя землі ўключаны ў склад Рас. імперыі ў выніку войнаў з Турцыяй паводле дагавораў 1739, 1774, 1791, 1812. Малалюдныя стэпы Н., з якіх былі выдалены качэўнікі-нагайцы, засялялі ўкр. казакі, выхадцы з цэнтр. Расіі, каланісты з інш. краін — сербы, балгары, венгры, немцы і інш. У 1764 утворана Новарасійская, y 1802 — Екацярынаслаўская, y 1803 — Херсонская губерні. 3 сярэдзіны 19 ст. Н. была раёнам гандл. земляробства з развітымі капіталіст: адносінамі. Гал. гарады — Адэса, Екацярынаслаў (цяпер Днепрапятроўск), Мікалаеў, Херсон. У 1920-я г. назва «H.» выйшла з афіц. ўжытку. НАВАРЫНСКАЯ БІГВА 1827, баявыя дзеянні ў Наварынскай бухце (на ПдЗ ад п-ва Пелапанес, Грэцыя) паміж тур,егіп. флотам і аб’яднанымі эскадрамі Вялікабрытаніі, Францыі і Расіі 20 кастр. ў час Грэчаскай нацыянальна-вызваленчай рэвалюцыі 1821—29. Аб’яднаныя эсхадры (злучыліся 11 кастр.) былі накіраваны ўрадамі сваіх краін для аказання націску (дэманстрацыяй ваен. караблёў) на Турцыю, якая адмовілася выканаць патрабаванні Лонданскай канвенцыі 1827. Камандуючыя эскадрамі брыт. віцэ-адм. Э.Кодрынгтан, франд. контр-адм. А.Г.дэРыньі і рас. контрадм. Л.Гейдэн вырашылі ўвесці свае сілы ў Наварынскую бухту, дзе знаходзіў-

НАВАСВЕРЖАНСКАЯ

101

ся тур.-егіп. флот (62 баявыя караблі, 6 брандэраў і да 126 дапаможных суднаў, каля 2,2 тыс. гармат) пад камандаваннем Ібрахіма-пашы. 20 кастр. саюзны флот (26 баявых караблёў, каля 1,3 тыс. гармат) пад агульным камандаваннем Кодрынгтана ўвайшоў y бухту. Пасля забойства туркамі 2 парламенцёраў і абстрэлу тур. берагавымі батарэямі (165 гармат) саюзных караблёў адбыўся 4-гадзінны бой, y ходзе якога тур.-егіл. флот быў амаль увесь знішчаны (загінула да 7 тыс. туркаў, саюзнікі страцілі каля 800 чал.). У бітве вызначыўся рас. флагманскі карабель «Азоў» (камандзір Ь\Л.Лазарау), які знішчыў 5 суднаў праціўніка. Разгром тур. флоту садэейнічаў нац.-выэв. барацьбе грэкаў і перамозе Расіі ў рус.-тур. вайне 1828—29. Літ.: М.П.Лазарев: Док. T. 1. М., 1952; Русскне н советскпе морякм на Средаземном море. М., 1976. А.М.Лукашэвіч. НАВАРЫЧ Алесь (сапр. T р y ш к о Аляксандр Іванавіч; н. 2.11.1960, в. Відзібор Стсшінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1985). Настаўнічаў, з 1988 працаваў y час. «Вожык», Рэсп. цэнтры эстэт. выхавання, з 1992 рэдагаваў газ. «Збудінне», y 1995—97 супрацоўнічаў y час. «Бярозка». Друкуецца з 1983. У апавяданнях (зб-кі «Рабкова ноч», 1988; «Ноч пацалункаў незалежнасці», 1989) піша пра людзей Палесся, прыроду. Іх асаблівасць — лаканічнасць, займальнасць, філас. асэнсаванне чалавечых лёсаў. НАВАСАД Пётр Аляксандравіч (15.7.1939, в. Шэлехава Пухавідкага р-на Мінскай вобл. — 16.6.1994), бел. спявак (барытанальны тэнар). Засл. арт. Беларусі (1989). Спяваў y самадзейнасці. 3 1960 артыст Дзярж. акад. нар. хору Беларусі. Валодаў моцным, роўным ва ўсіх рэгістрах голасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону, дакладнай інтанацыяй. Яго выканальнідкая манера вылучалася абаяльнасцю, шчырасцю, эмацыянальнасцю. Выконваў адказныя сола ў праграмах калекгыву, y тл . бел. і рус. нар. песнях і інш. М.ПЛрынеўскі. НАВАСВ ЁРЖАН СКАЯ УСПЁНСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры ранняга барока ў в. Новы Свержань Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Узведзена ў сярэдзіне 18 ст. на месцы драўлянай царквы 1590 (фундаваная Радзівіламі, y пач. 17 ст. перабудавана як уніяцкая). Мураваны 1-нефавы 1-вежав'ы храм (у плане — выцягнугы прамавугольнік) з прамавугольнай алтарнай апсідай і 2 нізкімі рызніцамі па баках. Над вузкім прамавугольным прытворам — масіўны чацвярык вежы з фігурнай галоўкай, накрыты гранёным купалам і аздоблены вертыкальна выдягнутымі плоскімі паўцыркульнымі нішамі, якія імітуюць аконныя праёмы. Сцены царквы ў верхняй частцы расчлянёны паўцыркульнымі аконнымі праёмамі з раструбамі ў

102

НАВАСВЕРЖАНСКІ

абодва бакі. Адзіны дэкар. элемент фасада — партал бакавога зах. ўвахода. Уваход y царкву з паўн. боку. Аіггарная частка перабудавана ў 19 ст. Вакол храма бутавая агароджа, y якую ўбудавана брама-званіца. У.В.Трацэўскі.

вежы ўмацавана контрфорсамі, верхнія ярусы аздоблены гілоскімі арачнымі нішамі, y 2-м ярусе фланкіраванымі аркадай з пілястрамі. У ніжнім ярусе вежы вылучаны прьггвор, скляпенне якога апрацавана дэкар. нервюрамі. У.В. Трацзускі.

HABACÈJIJIE, вёска ў Мінскім р-не, на аўтадарозе Мідск— Валожын. Цэнтр Гаранскага с/с і саўгаса. За 24 км на 3 ад Мінска, 19 км ад чыг. ст. Беларусь. 1221 ж., 430 двароў (1999). Лясніцгва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі.

HABACÈJIJIE, вёска ў Валожынскім с/с Шаркаўшчыдскага р-на Віцебскай вобл., на аўтадарозе Шаркаўшчына— Міёры. Цэнтр калгаса. За 4 км на Пн ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шаркаўшчына, 222 км ад Відебска. 310 ж., 115 двароў (1999). Пач. школа, клуб, б-ка. Помнік эемлякам, якія эагінулі ў Вял. Айч. вайну.

Навасвержанская Успснская царква.

НАВАСВЁРЖАНСКІ ПЕТРАПАЎЛАЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры рэнесансу ў в. Новы Свержань Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Пабудаваны ў сярэдзіне 16 ст. з цэглы як кальвінскі збор, з 1588 касцёл. Мураваны прамавугольны ў плане 1-вежавы храм са слаба акрэсленым традсептам, масіўнай абарончай вежай над уваходам і невысокай паўкрутлай алтарнай апсідай, якая ўнутры мае складаны абрыс. 3 паўн. боку асн. аб’ёму ў 1-й пал. 17 ст. прыбудавана 3-ярусная квадратная ў плане вежа, накрытая 4-гранным шатром з кароткім шпілем. Ніжняя частка

Навасвержанскі Петрапаўлаўскі касцёл.

НАВАСЁЛ КАЎСКАЕ РАД0ВІШЧА ЖАЛЕЗНЫХ РУД. Знаходзідца каля в. Навасёлкі Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Выяўлена ў 1966 сярод дакембрыйскіх парод Бел. антэклізы. Складаецца з ільменіт-магнетытавых руд. Перспектыўныя запасы 165 млн. т. Рудная зона (даўж. 1200 м, магутнасць 90— 180 м) прадстаўлена серыяй пакладаў сярод габроідных інтрузій. Найб. багатыя жал. руды выяўлены ў цэнтр. ч. радовішча, дзе яны залягаюдь y выглядзе трох рудных цел з маламагутнымі праслоямі больш бёднай руды. Магутнасць багатых руд да 63 м. Глыбіня залягання да 150 м. Жал. руды маюць да 75—85% магнетыту і ільменіту, 23— 35,7% жалеза, да 10% апатыту. Ускрышныя пароды складзены з верхнепратэразойскіх і мезазойскіх адкладаў (мел, гліны, пяскі, супескі). Пакуль не мае прімысл. значэння. П.З.Хоміч. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе г. Ашмяны — в. Баруны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПдУ ад горада і 25 км ад чыг. ст. Ашмяны, 230 км ад Гродна. 330 ж., 108 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл. Дэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПнУ ад г. Барысаў, 98 км ад Мінска, 9 км ад чыг. ст. Прыяміна. 672 ж., 200 двароў (1999). Сярэдняя школа, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Галоўчынскім с/с Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл. Цэнтр калгаса. За 29 км на ПнУ ад г. Бялынічы, 27 км ад Магілёва. 302 ж., 132 двары (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАВАСЁЛЮ, вёска ў Запольскім с/с Віцебскага р-на, каля р. Усвяча, на аў-

тадарозе Сураж—Усвяты (Расія). Цэнтр калгаса. За 60 км на ПнЎ ад Віцебска.

181 ж., 71 двор (1999). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Воўчынскім с/с Камянецкага р-на Брэсцкай вобл., каля р. Зах. Буг. Цэнтр калгаса. За 58 км на ПдЗ ад г. Камянед, 51 км ад Брэста, 20 км ад чыг. ст. Высока-Літоўск. 568 ж., 206 двароў (1999). Базавая школа, Дом культуры, 2 б-кі, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і лартызана. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Кобрынскім р-де Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на Пд ад горада і 27 км ад чыг. ст. Кобрын, 71 км ад Брэста.

926 ж., 400 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, алтэка, камбінат бьгг. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помдік удзельнікам узбр. выступлення сялян 4.8.1933 (гл. Кобрынскае ўзброенае выступленне сялян 1933). Помнік архітэктуры — Міхайлаўская дарква (19 сг.). НАВАСЁЛЮ, вёска ў Ляхавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Ведзьма. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км да ПнЎ ад г. Ляхавічы, 232 км ад Брэста, 7 кЯ ад чыг. ст. Кавалі. 401 ж., 167 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воідаў. Помдік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., каля аўтадарогі г. Паставы — г.п. Варапаева. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Паставы, 260 км ад Віцебска.

862 ж., 297 двароў (1999). Сярэдняя і муз. шксшы, танц. зала, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. НАВАСЁЛКІ, вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе, што злучае вёску з г. Петрыкаў. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 45 км на Пн ад г. Петрыкаў, 195 км ад Гомеля, 34 км ад чыг. ст. Муляраўка. 1410 ж., 567 двароў (1999). Лясдіцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, аптэка, аддз. сувяэі. Брацкая магіла сав. воінаў і лартызан. Мемарыяльны комллекс «Загідуўшым і жывым». НАВАСЁЛКІ, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., да р. Цітаўка, каля аўтадарогі Мар’іна Горка—Узда. Цэнтр сельсавета. За 5 км на ПдЗ ад г. Мар’іна Горка і ад чыг. ст. Пухавічы, 65 км ад Мінска. 675 ж., 248 двароў (1999). Базавая школа, Дом культуры’, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Абеліск на брацкай магіле сав. воілаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

HABÂTAP (ад лац. novator абнаўляльнік, вынаходнік), стваральнік новага, прагрэсіўнага ў любой галіне дзейласці. Садзейдічае ласкарэндю навук.-тэхн. драгрэсу, сац.-эканам. развіццю. Наватарства — рыса творчай асобы, звяза-

ная з пачуццём новага, пошукам шляхоў павышэння прадукцыйнасці працы, вынаходніцтвам і рацыяналізацыяй.

HABÂTAPCTBA, гл. ў арт. Традыцыі і наватарства. НАВАТР0ІЦК, горад (з 1945) y Арэнбургскай вобл. Расіі, на р. Урал. 110,5 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Буйны цэнтр чорнай металургіі Паўд. Урала. Прам-сць: хім. (з-д хромавых злучэнняў), харч., вытв-сць буд. матэрыялаў; металургічны камбінат. Музей. НАВАх Ац КАЯ Лідзія Сцяпанаўна (1893—■?), бел. актрыса. Працавала ў «Бел. савецкім т-ры» (1918), Першым т-ве бел. драмы і камедыі (1919). 3 1920 y БДТ (дакладна вядома пра яе ўдзел y спектаклях да 1930). Выконвала гераічныя і характарныя ролі. Сярод роляў: Паўлінка (аднайм. п’еса Я.Купалы), Марыся («Ганка» У.Галубка), пані Зубкоўская («Панскі гайдук» Н.Бываеўскага), Кавецкая («Над Нёманам» М.Грамыкі), Параска («На Купалле» М.Чарота), Малання, Домна, Наста («Кар’ера таварыша Брызгаліна», «Перамога», «Запяюць верацёны» Е.Міровіча), Ніколь («Мешчанін y дваранах» Мальера), Ляксандра («Мост» Я.Рамановіча) і інш. НАВАХІ, н а в а х а , племя паўн.-амер. індзейцаў. Разам з племем апачы складаюць паўд. групу атапаскаў. У мінулым лясныя паляўнічыя. У 14 — канды 15 ст. мігрыравалі на Пн сучаснага штата Нью-Мексіка, займаліся земляробствам, з 18 ст. — жывёлагадоўляй. Супраціўляліся еўрап. каланізацыі. Пасля задушэння іх узбр. выступленняў y 1846—67 каля 9 тыс. Н. прымусова пераселена ў рэзервацыю Баск-Рэдан. У 1868 на мяжы штатаў Арызона і НьюМексіка створана рэзервацыя (сучасная тэрьггорыя 60 тыс. K N C ) . Жывуць y рэзервацыях цггатаў Арызона, Нью-Мексіка, Юта (219,2 тыс. чал., 1998). Мова — наваха (гавораць на ёй 62%), выцясняецца англійскай. Большасць Н. хрысціяне розных кірункаў.

HABAXPÔCT Аляксандр Рыгоравіч (н.

18.9.1951, в. Навахросты Крупскага р-на Мінскай вобл.), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1982, клас Я .Глебава). Працуе пераважна ў галіне інстр. музыкі. Лірыка-філас. вобразнасцю адметныя кантаты «Званы» на словы Р.Барадуліна (1983), «Усход сонца» на вершы Я.Коласа (1986), араторыя «210 крокаў» на словы Р.Раждзественскага (1987), сімфонія паводле паэмы «Сцяна» Б.Марцінкявічуса (1984). У кампазіцыйнай тэхніды арыентуецца на іукавую каларыстычнасць, y т.л. звязаную з бел. нар. музыкай. 3 інш. твораў: Adagio для голасу, аргана і аркестра (1991), сімф. карціна «Чучала Марэна» (1982), канцэрт для стр. аркестра (1988), канцэрціна (1985, 1995), «Музыка для габоя, фартэпіяна і струнных» (1986), сюіта для флейты і аргана (1988), квінтэт для духавых інструментаў (1983), музыка для аркестра нар. інструментаў,

п’есы для фп., хары, рамансы, апрацоўкі нар. песень. Т.А.Дубкова.

НАВЕЛІСТЫ ЧНЫ Я

НАВАЦЫЯ (ад лац. novatio абнаўленне, змяненне), 1) y цывільным праве адзін са спосабаў спынення абавязацельстваў. Паводле цывільнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь абавязацельства спыняецда пагадненнем бакоў, y прыватнасці дамоўленасцю пра замену аднаго абавязацельства другім паміж тымі ж асобамі. 2) Нешта новае, навіна, новаўвядзенне.

19 — пач. 20 ст. да Н. звярталіся Гі дэ М апасан, О.Генры, Л.Пірандэла, С .Ц ю йг, Р.Акутагава і інш. У мадэрнісцкай л-ры ўзоры Н. даў Ф.Кафка. У рус. л-ры прадстаўлена А Ч эхавым, Л.Андрэевым, І.Буніным; прадуктыўна развівалася ў 1920-я г. (І.Бабель, У.Іванаў, А Гры н, М.Зошчанка, В.Каверын і інш ). За межная навелістыха апошніх дзесяцігоддзяў працстаўлена імёнамі ХЛ.Борхеса, Х.Картасара, Г.Бёля, Ф .О ’Конара, І.Зінгера, Дж.Чывера і інш.

103

У бел. л-ры пра Н. можна гаварыць хутчэй як пра разнавіднасць апавядання. Цікавыя прыклады навелістычнага асэнсавання рэчаіснасці прыпадаюць на гады агульнага маст. ўздыму — пач. 20 ст., 1920-я г., перыяд Вял. Айч. вайны: «Малады дубок» і «Сяргей Карага» Я.Коласа, «Прысяга над крывавымі разорамі» Цёткі, «Літоўскі хутарок» М.Гарэцкага, «Парфір Кіяцкі» і «Вялікае сэрца» К.Чорнага, «Над Бугам» і «Астап» МЛынькова, «Двое Жвіроўскіх» М.Зарэцкага, «Кнак» П.Галавача, «Над Кроманню» Я.Нёманскага, «Ілька» В.Каваля, «Прыгранічны манастыр» НАВАШАХЦІНСК, горад y Растоўскай Р.Мурашкі. Прыкметныя поспехі ў бел. вобл. Расіі. Размешчаны на ПдУ Данецнавелістыцы дасягнуты ў 1950—80-я г.: кага кража, калч чыг. ст. Міхайла-Лявонцьеўская. Засн. ў 1939. 105,7 тыс. ж. яркія ўзоры Н. стварылі Я.Брыль («Га(1996). Прамысл. цэнтр усх. ч. Данбаса. ля»), Я.Скрыган («Наталя»), В.Быкаў Здабыча каменнага вугалю. Прам-сць: («Адна ноч»), Б.Сачанка («Дзік-бадзяметалаапр., лёгкая, харч.; вытв-сць буд. га»), В.Адамчык («Карсшь Нябожа») і інш. У апошнія дзесяцігоддзі да жанру матэрыялаў. Н. звярталіся І.Пташнікаў («Тры пуды НАВАІІІЫН Сяргей Гаўрылавіч (14.12.1857, жыта»), А.Кудравец («Елачка»), А.Жук е. Цароўшчьша Балтайскага р-на Сара- («Жонка героя»), В.Гігевіч («Райка»), таўскай вобл., Расія — 10.11.1930), ра- УАрлоў («Місія папскага нунцыя»), сійскі батанік і цытолаг; заснавальнік Г.Марчук («Хаос») і інш. С.А.Андраюк. карыялогіі і рас. школы цытолагаў і эмНАВЕЛІСТЬІЧНЫЯ KA3K1. аванбрыёлагаў раслін. Акад. AH СССР (з каз1918), акад. АН Украіны (1924). Скон- т у р н а - н а в е л і с т ы ч н ы я чыў Маскоўскі ун-т (1881). Працаваў y к і, жанравая разнавіднасць казачнага ім. 3 1884 y Пецярбургскай Пятроўскай эпасу. Спосабам маст. асэнсавання рэс.-г. акадэміі, з 1889 y Пецярбургскім чаіснасці яны набліжаюцца да сацыяльун-це. У 1894—1915 праф. Кіеўскага, y на-бытавых казак, аднак адрозніваюцца 1918—23 — Тбіліскага ун-таў. Засна- прыгодніцкім зместам і тэматыкай (сад. вальнік і дырэкгар (да 1929) Біял. ін-та канфлікг для іх не галоўны, хоць сімпаімя К.А.Ціміразева ў Маскве. Навук. тыі казачнікаў заўсёды на баку прац. працы па эмбрыялогіі і цыталогіі рас- чалавека). Героі Н.к. — сялянскі або лін. Адкрыў двайное апладненне і хала- купецкі сын, прыказчык, салдат, дзяўчына-ваяка, верная жонка — дасягаюць загамію ў пакрытанасенных раслін. Тв.: О некоторых прнзнаках внутреннвй мэты не з дапамогаю чарадзейнай сілы, a дзякуючы розуму, кемлівасці і вынаорганязацня хромосом / / Сб. статей, посвяіц. К.АТнмнряэеву. М., 1916; Нзбр. труды. T. 1. ходлівасці. Фантастыка тут y гіпербаліМ.; Л „ 1951. зацыі магчымасцей чалавека, якому даНАВЁЙШАЯ ГІСТ0РЫЯ, гл. Новая і водзіцца «змагацца» з цяжкімі абставінамі, a не з фантастычнымі істотамі (як навейшая гісторыя. y чарадзейных казках). Тыповыя сюжэты НАВЕЛА (італьян. novella літар. навіна), Н.к. — жаніцьба героя э прыгажуняй і малы эпічны від л-ры, які суадносіцца з выхад дзяўчыны замуж, вернасць і няапавяданнем, але адрозніваецца ад яго вернасць, прадвызначанасць лёсу; вял. вострым цэнтраімклівым, нярэдка пара- групу складаюць казкі пра разбойнікаў і даксальным сюжэтам, адсутнасцю апі- ліхадзеяў. У бел. фальклоры найб. пасальнасці і кампазіцыйнай строгасцю. шыраны сюжэты пра кемлівую дэяўчыПаэтызуючы выпадак, Н. найб. поўна ну, пра разбойнікаў. Літ:. П о м е р а н ц е в а Э.В. Русская нараскрывае ядро сюжэта — цэнтр. перыпетыю, зводзіць жыццёвы матэрыял y родная скаэка. М., 1963. С. 87—93; Д у н а е в с ь х а Л.Ф. До пнтання про тематачну і фокус адной падзеі. Літ. Н. ўзнікла ў эпоху Адраджэння ў Італіі («Дэкамерон» Дж.Бакачыо), потым y Англіі, Францыі і Іспаніі (Дж.Чосер, Маргарыта Наварская, М.Сервантэс). Росквіт Н. прыпадае на эпоху рамантызму (Л.Ціх, Г. фон Кляйст, Э .Т А Г оф м ан , П.М ерымэ, Э.По). У канцы

сюжетну структуру новелістачноі' казкя / / Вісн. КЙІвського ун-ту. Укр. філологія. Кнів, 1980. Внп. 22; Я е ж. Про ідейно-художню струкгуру украі'нськоі’ народноі' новелістачноі' казкн / / Украінське літературознавство. Львів, 1982. Внп. 39. Л.П.Барабанава.

104__________________ НАВЕР HABÉP (Noverre) Жан Жорж (29.4.1727, Парыж — 19.10.1810), французскі артыст балета, балетмайстар; рэфарматар і тэарэтык харэаграфічнага мастацтва. Вучыўся ў Ж.Д.Дзюпрэ і Л.Дзюпрэ. 3 1743 артыст, з 1751 і балетмайстар y еўрап. т-рах, y тл . Парыжскай оперы (у 1776—81 гал. балетмайстар). Як харэограф сцвярджаў дэейсны танец, зрабіў балет самаст. відам сцэн. мастацтва. Яго летііы я пастаноўкі адметныя драматычна-выразнымі гшастычнымі вобразамі: «Рэўнасць, або Святкаванні ў сералі» (1757, муз., верагодна, Ф.Гарнье); «Псіхея і Амур», «Смерць Геркулеса» (абедзве 1762), «Медэя і Язон» (1763), «Апелес і Кампаспа» (1776; усе на муз, Ж.Ж.Радольфа), «Дон Кіхот» (1768), «Гарацыі і Курыяцыі» паводле П.Карнеля (1775; абедзве на муз. І.Старцэра); «Іфігенія ў Таўрыдзе» на муз. Ф.Аспельмайра (1773), «Іфігенія ў Аўлідзе» (1793) і «Свавольствы кахання» (1794; абедзве на муз. Мілера). Аўтар кн. «Пісьмы пра танец і балеты» (1760), дзе выклаў свае погляды на балет як самаст. спектакль. Яго творчасць значна паўплывала на развіццё сучаснага балета. Літ. ms.: Рус. пер. — Пнсьма о танце н балетах. Л.; М., 1965. Л.А.Сівалобчык. НАВЁТРАНЫЯ АСТРАВЫ (англ.

Windward Islands, ісп. Islas Barlovento), К а р ы б с к і я а с т р а в ы , група каралавых і вулканічных астравоў y Карыбскім м.; усх. ч. архіпелага Малыя Антыльскія астравы, паміж Віргінскімі а-вамі і востравам Трынідад. Найб. а-вы: Гвадэлупа, Дамініка, Марцініка, Грэнада, "Сент-Вінсент, Антыгуа і інш. На Н.а. размешчаны дзяржавы: Антыгуа і Барбуда, Грэнада, Дамініка, Сент-Вінсент і Грэнадзіны, Сент-Люсія, a таксама ўладанні Вялікабрытаніі, Францыі і Нідэрландаў. Агульная пл. каля 6 тыс. км2. Нас. 1,3 млн. ж. (1990). Рэльеф пераважна горны (выш. да 1447 м, на в-ве Дамініка). Дзеючыя вулканы. Клімат трапічны пасатны, вільготны. Трапічнае земляробства. Плантацыі дукр. трыснягу, цытрусавых, кавы, какавы, бананаў. Важнейшыя гарады: Фор-дэ-Франс (в-аў Марцініка), Пуэнт-а-Пітр і Бас-Тэр (в-аў Гвадэлупа), Кастры (в-аў Сент-Люсія). Назва «Н.а.» тлумачыцца наветраным становішчам астравоў y адносінах да паўн.-ўсх. пасату. НАВІГАЦЬІЙНАЕ АБСТАЛЯВАННЕ, сістэма збудаванняў, прыстасаванняў, прылад для забеспячэння бяспечнага ваджэння суднаў, лятальных апаратаў, наземных трансп. сродкаў і інш. рухомых аб’ектаў y любых ўмовах; адзін з тэхн. сродкаў навігацыі. Сродкі Н.а. (СНА) устанаўліваюць на зямной і воднай паверхні, на борце рухомых аб’ектаў. Паводле тэхн. аснашчанасці падзяляюцца на віэуальныя і спецыяльныя. Віэуальныя СНА — светлавыя маякі, буі, бакены, пльшучыя вехі і інш. навігацыйныя знакі,

што свецяцца і не свецяцца; спецыяльныя — акустычныя, або гукавыя, сродкі (гукасігнальныя і электраакустычныя ўстаноўкі, напр., сірэны, наўгафоны; гідраакустычныя маякі) і радыётэхнічныя (перадавальныя радыёстанцыі, радыёкомпасы, радыёпеленгатары, радыёмаякі вугламерных, дальнамерных і рознаснадальнамерных сістэм, якія бываюць імпульснымі, фазавымі, імпульсна-фазавымі і частотнымі). Да радыётэхн. сродкаў адносяцца таксама акгыўныя адказчыкі і пасіўныя адбівалыіікі. С.А.Гаршкоў, В.В.Латушкін. НАВІГАЦЬІЙНАЯ СІСТбМА, сетка наземных радыёстанцый, навігацыйных ШСЗ з камандна-вымяральным комплексам і падводных гідраакустычных станцый, па сігналах якіх з дапамогай бартавых сродкаў навігацыі вызначаюць каардынаты месцазнаходжання караблёў, самалётаў і інш. рухомых аб’ектаў. Кожная Н.с. ўключае таксама бартавыя навігацыйныя комплексы, a пры іх адсутнасці — навігацыйныя пршады, якія дазваляюць з высокай дакладнасцю і надзейнасцю вызначаць папраўкі да злічоных каардынат месца і курсу. Існуюць астранавігацыйныя сістэмы (гл. Астранамічная навігацыя), інерцыяльныя (засн. на вызначэнні паскарэнняў аб’екта з дапамогай акселерометраў і па гэтых даных — месцазнаходжання, курсу, скорасці і інш. параметраў), касмічныя (гл. Міжнародныя касмічныя навігацыйныя сістэмы), радыёнавігацыйныя сістэмы. С.А.Гаршкоў, П.М.Шумскі. НАВІГАЦЫЙНЫ К0МПЛЕКС, сукуп насць баргавых навігацыйных прылад і апаратуры прыёму сігналаў ад навігацыйных сістэм, прызначаных для суднаі самалётаваджэння, эфектыўнага выкарыстання зброі ваен. лятальных апаратаў (ЛА) і караблёў. Аб’яднанне навігацыйных сістэм і прылад рознага прызначэння ў адзіны Н.к. робіцца з дапамогай ЭВМ, пгто павышае дакладнасць і надзейнасць іх работы, аўтаматызуе рашэнне навігацыйных задач. Н.к. — асн. тэхн. сродак навігацыі паветранай і марской навігацыі. Выкарыстоўваюцца з канца 1950-х г. y сувязі са з’яўленнем ракетна-ядз. зброі. У 1970-я г. атрымалі пашырэнне аўтаматызаваныя Н.к., y склад якіх уваходзяць: інерцыяльная навігацыйная апаратура, інфармацыйна-вымяральныя прылады, спец. ЭВМ з выліч. і праграмнымі прыстасаваннямі, сродкі карэкцыі работы аларатуры, органы кіравання, прыстасаванні індыкацыі, трансляцыі і кантролю. Інфармацыйна-вымяральныя прылады даюць эначзнні курсу, скорасці, пройдзенай адлегласці, вугла- зносу (адхілення), вьпныні палёту (глыбіні), вуглы крэну і тангажу (бартавой і кілевай гайданкі) і інш.; выліч. прыстасаванне аўгаматычна вызначае каардынаты аб’екта, робіць іх карэкцыю, улічвае уплыў ветру і цячэння, вызначае параметры манеўра і даныя для выхарыстання зброі; праграмнае прыстасаванне захоўвае навігацыйную інфармацыю, напр., каардынаты наэемных станцый радыёнавігацыйных сістэм. У якасці сродкаў карэкцыі Н.к. выкарыстоўваюцца радыёнавігацыйныя сістэмы, бартавыя радыёлакацыйныя станцыі, астр., астранавігацыйныя і гіцраакусгычныя сістэмы. Спалучэнне Н.к. з аўтапілотам (пуцявым аўтаматам, аўтарулявым) забяспечвае паўаўгам. або аўтам. кіраванне ЛА (карабдём) па зададзеньш шляху, выкананне манеўраў і інш. У ваен. авіяцыі

для навігацыі і выкарыстання зброі выкарыстоўваюць прьшэльна-навігацыйныя сістэмы. В.В.Латушкін, П.М.Шумскі.

НАВІГАЦЫЙНЫЯ АКТЫ (Navigations Acts), y 14— 19 ст. пастановы англ. парламента, якія выдаваліся з мэтай абароны марскога гандлю Англіі ад замежнай канкурэнцыі. Першы Н.а. прыняты ў 1381. Ввдадзены 9.10.1651 «Акт аб павелічэнні гандлёвага флоту і падтрымцы мараплавання англійскай нацыі», які ўстанавіў, што тавары з Азіі, Афрыкі і Амерыкі трэба ўвозідь y Англію і яе ўладанні толькі на англ. суднах, a еўрап. тавары — на англ. суднах або суднах краіны-экспарцёра, быў накіраваны супраць галанд. пасрэдніцкага гандлю і рыбалоўства і прывёў да англа-галанд. марской вайны 1652—54 (гл. Англа-галандскія войны 17 стагоддзя). Пасля паражэння ў вайне Нідэрланды вымушана прызналі акт 1651. Палажэнні гэтага акта захаваліся ў актах 1660, y тл . «Акт аб падтрымцы і развіцді караблебудавання і мараплавання», і ў 1663, якія патрабавалі, каб y англ. калоніі тавары перавозіліся толькі на англ. суднах і забаранялі экспарт шэрагу тавараў з калоній за мяжу; яны далей развіты ў актах 1672 і 1696. Н.а. адыгралі вял. ролю ва ўмацаванні марскога гандлю Англіі, але сталі непатрэбнымі пры пераходзе да свабоднага гандлю — фрытрэдэрства і адменены ў 1849. НАВІГАЦЬІЙНЫЯ ПРЫЛАдЫ, пры лады для вымярэння параметраў руху судна, лятальнага апарата (ЛА), інш. рухомых аб’екгаў, для вызначэння месцазнаходжання і кіравання імі; адзін с тэхн. сродкаў навігацыі. Бываюць: аўтаномныя (дзеййічаюць без прыёму сігналаў ад знешніх крьшіц) і неаўтаномныя (устанаўліваюцца на рухомым аб'екце, вызначаюць навігацыйныя параметры па сігналах наземных, марскіх, паветр. і касм. установак); паводле прынцьшу дзеяння — гіраскапічныя, магн., гідраўл., радыётэхн., гідраакустычныя, інерцыйныя, апгычішя, інфрачырвоныя, механічныя. Да Н.п. адносяцца авіягарызонты, авіякомпасы, аўтапілоты, аўтарулявыя, аўташтурманы, вышынямеры, компасы, y т.л. гіракомпасы, курсографы, лагі, лоты, y т.л. рзхалоты, пеленгатары, секстанты, хранометры, гіравертыкалі, нахіламеры,

аўгапракладчыкі, вымяральнікі скорасці ЛА, прыёмаіндыкатары радыёнавігацыйных і гідраакустычных сістэм (прызначаны для вызначэння напрамкаў на перадаючыя станцыі, вымярэння адлегласцей да іх і атрымання па гэтых даных каардынат аб'екта з даламогай ЭВМ або табліц і спец. карт). В.В.Латушкін, П.М.ІПумскі.

НАВІГАЦЫЯ (лац. navigatio ад navigo плыву на судне), 1) марагшаўства, рачное і азёрнае суднаходства. 2) Перыяд года (сезон), на працягу якога залежна ад мясц. кліматычных умоў магчыма суднаходства. Выкарыстаннем ледаколаў і інш. мер гэты перыяд можна прадоўжыдь і нават зрабідь Н. круглагадовай.

3) Адзін з асн. раздзелаў суднаваджэння, самалётаваджэння і кіравання касм. лятальнымі апаратамі (ЛА), які распрацоўвае тэарэт. абгрунтаванні і практычныя прыёмы ваджэння суднаў і ЛА.

М а р с к а я Н. ўзнікла разам з марагоіаўсгвам, y час якога першыя мараплаўцы (егіпцяне, фінікійцы) арыентаваліся днём па берагах, ноччу па зорках. 3 11 ст. для вызначэння курсу судна пачалі выхарыстоўваць магн. стрэлху (компас). Як навука Н. развіваецца з 2-й пал. 16 сг., калі атрымалі пашырэнне марскія каргы ў нармальнай роўнавугольнай цыліндрычлай праекцыі Меркатара. 3 развіццём авіяцыі ўзнікла навігацыя паветраная, касмаяаўгыкі — навігацыя касмічная, a таксамЬ іх разнавіднасці — астранамічная навігацыя і радыёнавігацыя. Сучасная марская Н. забяспечвае дакладнае, своечасовае і бяспечнае плаванне па зададзеным маршруце. Распрацоўвае і выхарыстоўвае спосабы вызначэння каардынат і вымярэння напрамкаў, адлегласцей і схарасцей на моры, спосабы і метады папярэдняй пракладкі (выбару і адлюстравання на карце) і злічэння лшяху судна, вызначэння яго месца (бягучых каардынат) па берагавых, нябесных, падводных арыенцірах і інш. параметраў руху. Метад злічэння шляху — бесперапынны ўлік факгычнага 'перамяшчэння судна пад уздзеяннем уласных рухачоў і знешніх фахтараў — цячэнняў, ветру і інш. Пры элічэнні шляху ад вядомага зыходнага пункга, абазначанага на марской навігацыйнай карце, пракладваюцца курсы (напрамкі) руху (з дапамогай компасаў, сістэм курсаўісазання) і адзначаюцца лройдзеныя адлегласці (з дапамогай лагаў і сістэм указання скорасці). Выкарыстоўваюцца навігацыйныя прылады, навігацыйнае абсталяванне, астра- і радыёнавігацыйныя, інерцыяльныя і касм. навігацыйныя сістэмы. Гл. таксама Біянавігацыя. Літ.: Навнгацня. СПб., 1997; K y л н к о в А.Г. Спутннковые навнгацнонные снстемы н корабельные прнемонндахаторы. Мурманск, 1999; Уд а ч н н В.С. Навнгацмонные знакв н огнл, судовая снгналлзацвя. М., 1993; Юш е н к о А.П., Л е с к о в М.М. Навнгацня. 2 нзд. М., 1972. С.А.Гаршкоў, В.В.Латушкін, П.М.Шумскі.

НАВІГАЦЫЯ КАСМІЧНАЯ, кіраванне рухам касмічнага апарата. Уключае вызначэнне траекторыі, прагназаванне руху, правядзенне разлікаў, неабходных ддя карэкдыі ці эмены траекторыі касм. апарата, a таксама кіраванне яго рухам (аўтаматычнае або непасрэдна касманаўтамі) пры стыкоўцы, пасадды, уалёце і інш. У залежнасці ад тыпу навігацыйных прылад Н.к. падзяляецца на астранамічную навігацыю, радыёнавігацыю і ілерцыяльную навігацыю (вызначэнне руху касм. аларата на актыўным участку лалёту пры даламозе ўстаноўленых на ім акселерометраў). Бывае неаўтаномная (праводзіцца пры дапамозе наземных сродкаў) і аўганомная (праводзідца на борце касм. апарата; яе роля павялічваецца з ростам працягласці і далёкасці палётаў). Асаблівасць Н.к. y тым, літо месца старту (Зямля, Месяц і інш.) і месца прызначэння (планеты і іх спадарожнікі, каметы. астэроіды і інш.) з'яўляюцца рухомымі целамі, якія абарачаюцца па сваіх арбітах. Літ.: Ш е б ш а е в н ч В.С. Введенле в теорню космнческой навнгацлл. М., 1971. У С.Ларыёнаў.

НАВІГАЦЫЯ ПАВЕТРАНАЯ, а э р а н а в і г а ц ы я , прыкладная навука пра дакладнае, надзейнае і бяспечнае ваджэнне ў паветры лятальных апаратаў (ЛА) па зададзенай аптымальнай траекторыі ва ўстаноўлены час. Вывучае і распрацоўвае метады, спосабы і сродкі (навігацыііныя пршады, навігацыіінае абсталяванне, навігацыйныя сістэмы), з да-

памогай якіх ажыцдяўляецца навігацыя. Часам пад Н.п. разумеюць толькі працэс ваджэння ЛА (самалётаваджэнне, верталётаваджэнне). Пры Н.п. выэначаюць месцазнаходжакне (каардынаты), скорасць і напрамак руху ЛА (з выкарыстаннем палётных карт, азралоцый, бартавых і наземных лавігацыйных сродкаў — геатэхн., радыётэхн., астр., светатэхн.), чарговы пункг маршруту і метад палёту да яго. Каардыната ЛА вымяраюць: злічэннем піляху — вылічэннем бягучых каардынат па вядомых пач. каардьшатах, скорасці і напрамку руху; метадам ліній (паверхняў) становішча, заснаваным на вымярэнні э дапамогай радыёнавігацыйных сістэм фіз. або геам. велічынь, лгго дазваляюць вызначыць месцазнаходжанне ЛА; аглядна-параўлальным метадам, які грунтуецца на параўнанні бягучых арыенціраў ці параметраў геафіз. палёў, з тымі, што выэначаны загадзя. Палёт ЛА да чарговага пункга марлірута ажьшцяўляюць 3 асн. метадамі: маршрутным, пуцявым і курсавым. Дакладны палёт ЛА па зададзеным маршруце ў любых умовах надвор’я забяспечваецца навігацыйнымі сродкамі, заснаванымі на розных прынцыпах і канструкцыйна аб’яднанымі ў адзіныя навігацыйныя комплексы. Перспекгыўнае выкарыстанне спадарожнікавых радыёнавігацыйных сістэм (гл. Міжнародныя касмічныя навігацыйныя сіс-

НАВІНСКІ

105

М а р т ы н о в Н.Ф. Юшгошдатель Н.Новлков. М., 1981. «НАВІНА», прыватнаўласнідкі герб, якім y Польшчы, Літве, Беларусі і Украіне карысталася больш за 200 родаў, y тл . Бжоскі, Гулевічы, Златніцкія, Язерскія. Mae ў блакітным полі выяву сярэбранага мяча над сярэбранай кацельнай дужкай. Першапачатковы колер поля чырвоны. Клейнод — над прылбіцай з каронай сагнутая ў калене залатая H a ­ r a ў засцерагальным узбраенні. Існуе варыянт герба з крыжам замест мяча. Герб вядомы з канца 13 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413.

тзмы). Літ.: Воздупшая навлгацля: Справ. М.,

1988; С е л е з н е в В.П. Навягацношше устройства. 2 нзд. М., 1974; Авлаллонная раOTOHaBHrauna: Справ. М., 1990. В.ВЛатушкін, П.М.Шумскі.

НАВІКІ, вёска ў Каўлякоўскім с/с Шумілінскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 22 км на Пд ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шуміліна, 64 км ад Віцебска.

149 ж., 52 двары (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. НАВІК0Ў Мікалай Іванавіч (8.5.1744, радавы маёнтак Ціхвінскае-Аўдоцціна каля г. Бронніцы Маскоўскай вобл., Расія — 12.8.1818), рускі асветнік, журналіст, кнігавыдавец, пісьменнік. Вучыўся ў дваранскай гімназіі пры Маскоўскім ун-це. 3 1769 выдаваў часопісы, y тл. сатырычныя («Трутень», «Пустомеля», «Жлвопнсец», «Кошелек»), першыя рас. часопісы: філас. «Утреннмй свет» (1777—80), крытыка-бібліяір. «СанктПетербургскне ученые ведо мостя» (1777), дзіцячы «Детское чтенне...»

(1785—89). Склаў і выдаў «Спроба гістарычнага слоўніка пра расійскіх пісьменнікаў» (1772), кнігу помнікаў рас. гісторыі і л-ры «Старадаўняя расійская вівліёфіка» (1773—75) і інш. Аўтар цыкла сатыр. апавяданняў «Прыказкі расійскія» (1782), прац па педагогіцы («Пра выхаванне і навучанне дзяцей...», 1783), эканоміцы («Пра гандаль увогуле», 1783) і інш. Выступаў супраць прыгоннага права, за нац. асновы рус. культуры. Арганізатар друкарняў, бібліятэк, школ y Маскве, кніжных магазінаў y гарадах Расіі. У 1770-я г. далучыўся да масонаў. У 1792 за антыўрадавую дзейнасць паводле загаду Кацярыны II зняволены на 15 гадоў, вызвалены ў 1796 без дазволу працягваць ранейшую дзейнасць.

Te.: Нзбранное. М., 1983. Літ.: 3 a п a д о в АВ. Новнхов. М., 1968;

Герб «ІІавіна»

НАВІНКА. вёска ў Плоскаўскім с/с Талачынскага р-на Відебскай вобл. Цэнтр. саўгаса. За 17 км на 3 ад г. Талачын, 124 км ад Віцебска, 12 км ад чыг. ст. Слаўнае. 228 ж., 86 двароў (1999). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Каля вёскі курганныя могільнікі (11— 13 ст.). НАВІНКІ, вёска ў Чкалаўскім с/с Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл., на аўтадарозе г.п. Васілевічы — в. Узнаж. Цэнтр калгаса. За 46 км на ПнУ ад г. Калінкавічы, 89 км ад Гомеля, 3 км ад чыг. ст. Васілевічы. 672 ж., 281 двор (1999). Лясніцтва. Базавая шкала, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. 2 брацкія магілы сав. воінаў. НАВІНСКІ Мсціслаў Аляксандравіч (1841—1914), рускі вучоны ў галіне ветэрынарыі, заснавальнік эксперым. анкалогіі. Скончыў Пецярбургскую медыка-хірург. акадэмію (1874). Магістр навук (1877). Працаваў вет. інспектарам. У 1875—77 правёў серыю прышчэпак злаякасньк пухлін на жывёлах: прышчэпку (трансплантацыю) пухліны да-

106

НАВІНЫ

рослага сабакі на шчаня і паўторную перапрышчэпку; паклаў пачатак стварэння пухліннага штама. Тв.: 0 прнвмвашш раковых новообразованнй: Предварнтельное сообшеннс вет. врача Новшіского // Мед. вестн. 1876. № 25. Літ.: LU a б a д Л.М. М.АНовннсюгй — родоначалышк эксперлментальной онколопш. М., 1950. «НАВІНЫ АКАД^МІІ НАВЎК ЬЕЛАРУСІ», штотыднёвая газета Над. АН Беларусі. Выдавалася з кастр. 1979 да ліст. 1997, да 1990 наз. «За передовую науку». Выходзіла на бел. і рус. мовах, з 1994 — на бел. мове. Асн. кірункі публікацый: навук. дасягаенні, нац. праблемы, экалогія, пошук рэсурсаў, сац. праблемы навукі. 3 28.11.1997 наз. «Ве-

НАВІЦКІ Міхаіл Фёдаравіч (25.4.1933, г. Лагойск Мінскай вобл.

— 28.11.1979), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1962). Працаваў y жанрах тэматычнай карціны, партрэта, пейзажа. Сярод работ: «Год сорак другі», «Памяці герояў Брэста» (абедзве 1962), «Студзень», «Адліга», «Фестывальны засяляецца» (усе 1963), «Партрэт штурмана Галіны Дакутовіч» (1964), «Снегапад», «Жураўлі» (абедзве 1969), «Восень на Мазыршчыне» (1971), «Світанне» (1972) і інш.

ды ».

НАВІЦКАВІЧЫ, вёска ў Камянецкім р-не Брэсцкай вобл., каля р. Лясная. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнУ ад г. Камянец, 47 км ад Брэста, 36 км ад чыг. ст. Жабінка. 391 ж., 160 двароў (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

С.М.Навіцкі.

Я.Г.ІІавідш

НАВІЦКІ Станіслаў Мамертавіч (13.6.1899, б. в. Шкіндзераўка, Мінскі НАВІЦКІ Аляксей Мікалаевіч (н. р-н — 17.2.1972), бел. цымбаліст. Засл.

20.4.1914, с. Піі Міронаўскага р-на Кі- арт. Беларусі (1955). 3 1924 саліст-цымеўскай вобл.), украінскі паэт. Засл. ра- баліст БДТ (часта іграў y ансамблі з ботнік культуры Грузіі (1964). Вучыўся I .Жыновічам), з 1926 — БДТ-2. У ў Літ. ін-це імя М.Горкага (1939—41). 1933—58 (з перапынкам) аргыст Дзярж. Друкуецца з 1930. Аўіар лірычных нар. аркестра Беларусі. Яго ігра вызназб-каў «Мы ідзём y бой» (1942), «Жыві, чалася тэхн. майстэрствам, мякхім меУкраіна» (1943), «Украіна сонечная ладычным гукам. У 1928—58 выступаў мая» (1966), «Слаўлю маю Радзіму» y дуэце з Х.Шмеяькіньш; артыстызм, ве(1978) і інш. Пераклаў на ўкр. мову данне імі бел. муз. фальклору далі магасобныя творы Я.Купалы, Я.Коласа, чымасць шырока выкарыстоўваць дуэт Ф.Багушэвіча, П.Броўкі, АБялевіча, для афармлення муз. перадач на радыё, С.Грахоўскага, Х.Жычкі, М.Клімковіча, акамганементу вядучым спевакам. ПерA. Куляіігова, П.Макаля, П.Панчанкі, шы з бел. цымбалістаў гастраліраваў за М.Танка, В.Таўлая. Аўтар паэт. цыклаў мяжой (1927-—28, Германія, Швецыя, «Беларусь», «Братам». Літ.-крытычныя разам з ЛАлександроўскай). Дз.М.Жураўлёў. артыкулы «Паэзія Савецкай Беларусі» (1949), «3 пачуццём глыбокай павагі» НАВІЦКІ Уладзімір Іосіфавіч (н.

(1957) прысвечаны бел.-ўкр. творчым 21.11.1939, в. Боркавічы Верхнядзвінсувязям, спадчыне Я.Кулалы. На бел. мову асобныя творы Н. пераклаў М.Ба- скага р-на Віцебскай вобл.), бел. гістозарэвіч. В.Я.Буран. рык. Д-р гіст. н. (1990). Скончыў БДУ (1966). У 1966—71 на камсамольскай НАВІЦКІ Мікола (Мікалай Паўлавіч; рабоце, y 1975—84 нам. сакратара партн. 10.8.1936, в. Крапужына Лагойскага кома АН Беларусі, з 1984 y Ін-це гістор-на Мінскай вобл.), бел. перакладчык, рыі Нац. АН Беларусі, з 1996 заг. адліт. крытык, паэт. Канд. філал. н. дзела гісторыі нац.-культ. развіцця Бе(1975), дац. (1977). Скончыў Мінскі ларусі. Даследуе пытанні грамадскапед. ін-т замежных моў (1959). Праца- паліт. жыцдя ў сав. час, гісторыю бел. ваў перакладчьпсам y Германіі (1960— культуры і канфесій y 19—20 ст. Адзін 62), y Мінскай вышэйшай шкспе Мін-ва з аўтараў калектыўных прац: «Нарысы ўнутр. спраў Беларусі (1976—90), Мін- гісторыі Ленінскага камсамола Беласкім лінгвістычным ун-це (1959—60, русі» (1975), «Гісторыя рабочага класа 1963—76, з 1990). Друкуецца з 1957. Беларускай ССР» (т. 4, 1987), «Нарысы Перакладае з ням., польск. і англ. моў. гісторыі Беларусі» (ч. 2, 1995), «КанНа бел. мову пераклаў раманы Г.Гофе фесіі на Беларусі (канец XVIII—XX «Фінальны акорд» (1979, з В.Сёмухам), с т > (1998).

Te.: Участае Ленкнского комсомола БелоB. Корн, І.Корн «Маўр і лонданскія гракі» (з МЛешчуном), В.Нойгаўса «Ка- русснн в борьбе за подьем народного образо(1920 — мюнь 1941 гг.). Мн., 1979 (ранец аперацыі «Штэрнлаўф» (абодва вання зам з Я.К.Новікам); Комплексный подход к 1982), зб. ням. аповесцей і апавяданняў Bocmrramro трудяшнхся: (На матерналах «Матчына споведзь» (1985) і інш. БССР). Мн., 1981; Человеческлй фактор: І.У. Саламевіч. пуга актавнзацнн: (На матерналах БССР).

Мн., 1987; Белорусская ССР: курсом перестройкн. Мн., 1989 (разам з І.Я.Марчанхам); Гісторыя культуры Беларусі. 2 выд. Мн., 1997 (разам з Л.М.Лычом). НАВІЦКІ Яўген Гаўрылавіч (15.8.1912, в. Копдевічы Чашніцкага р-на Віцебскай вобл. — 23.10.1997), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Маскоўскую лётна-тэхн. школу, Мікалаеўскую школу марскіх лётчыкаў (1933). У Вял. Айч. вайну з 1941 y ВМФ, удзельнік баёў пад Ленінградам, y Прыбалтыцы, Усх. Прусіі, Усх. Германіі. Нач. парашутна-дэсантнай службы штурмавога авіяпалка Балт. флоту капітан Н. здзейсніў 61 баявы вылет на штурмоўку варожш войск і караблёў, затапіў карабель, 4 транспаргы, 6 катэраў, кананерскую лодку, шмат ваен. тэхнікі ворага. Да 1946 y Сав. Арміі, да 1973 y грамадз. авіяцыі і на парт. рабоце. НАВІЦЫЯТ, інстытут папярэдняй падрыхтоўкі і апрабавання прэтэндэнтаў на членства ў каталіцкім ордэне манаскім. Звычайна перыяд Н. працягваецца адзін год. Навіцый на прадягу гэтага тэрміну павінен беспярэчна падначальвацца ордэнскаму кіраўніцгву, выконваць статут, насіць адпаведнае адзенне. НАВІЧЛНКА Леанід Мікалаевіч (н.

31.3.1914, с. Русанаўка Ліпавадалінскага р-на Сумскай вобл., Украіна), украінскі літаратуразнавец, крытык. Чл.-кар. АН Украіны (1958). Д-р філал. н. (1958). Скончыў Кіеўскі ун-т (1939). Друкуецца з 1938-. Даследуе гісторыю ўкр. л-ры, яе ўзаемасувязі з інш., пераважна слав. л-рамі. Аўтар прац «Паэзія і рэвалюцыя» (1956), «Не ілюстрацыя — адкрыццё!» (1967, Дзярж. прэмія Украіны імя. Т.Шаўчэнкі 1968), «Жыццё як дзеянне» (1974), «Паэтычны свет Максіма Рыльскага (1910— 1941)» (1980), «Тарас Шаўчэнка — паэт, змагар, чалавек» (1982) і інш. Адзін з аўтараў і рэдактараў «Гісторыі ўкраінскай літаратуры» (т.

1— 8, 1967—71). У асобных артыкулах закранаў узаемаўшіывы бел. і ўкр. пісьменнікаў, спецыфіку бел. прозы і паэзіі на прыкладзе твораў Я.Купалы, Я.Ксшаса, ААдамовіча, Я.Брыля, З.Бядулі, АКулакоўскага, М.Лынькова, І.Мележа, П.Панчанкі, І.Шамякіна і інш.

Te.: Рус. пер. — О многообразнн художественных форм н стнлей в лнтературе соцналнстаческого реалнзма. М., 1959; He нллюстрацня — открытае! М., 1969. В.Я.Буран, В.А. Чабаненка.

HABÔTKA (Nowotko) Марцэлій (8.8.1893, Варшава — 28.11.1942), дзеяч рэв. руху ў Полыпчы, кіраўнік камуніст. плыні ў польскім руху Супраціўлення ў 2ю сусв. вайну. 3 1916 чл. Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы. У 1918 адзін з арганізатараў савета прац. дэпутатаў y г. Цяханаў (Полыпча).

3 1918 чл. Камуніст. партыі Польшчы (КПП). У сав.-польскую вайну 1920 удзельнічаў y працы Псшьск. рэв. к-та, узначальваў рэўком y г. Лапы (Беласточчына). У 1935 знявсшены польск. ўладамі. У 1939—41 y СССР. У ліп.

1941 узначаліў ініцыятыўную групу па

аднаўленні КПП (распушчана ў 1938). Са снеж. 1941 y акупіраванай Польшчы. Адзін з заснавальнікаў (студз. 1942) і сакратар Польскай рабочай партыі. Забіты пры нявысветленых абставінах. ЛА.Козік.

HABÔLUA (Н я в о н; ? — паміж 1525 і 1552), бел. мастак. Працаваў y ДавыдГарадку і Пінску. Прыдворны жывапісец пінскага кн. Фёдара Яраславіча. Пісаў абразы, ствараў насценныя размалёўкі ў цэрквах. Мяркуюць, што Н. размалёўваў княжацкі палац Пінскага замка. НАВРАЦІЛЬ (Navràtfl), Ішеф (17.2.1798, Слані каля г. Кладна, Чэхія — 21.4.1865), чэшскі жывапісец; прадстаўнік рамантызму. Вучыўся ў Пражскай AM (1819—23). Аўтар манум. размалёвак y замках ў Лібехаве (1838—43), Кленаве (1840), Йірні (1845—47, 1857), Плошкавіцы (1853—54), будынках Новай мукамольні (1847—50) і доме Ваўры (1847) y Празе. Пісаў невял. па памерах пейзажы, нацюрморты, карціны быт. жанру, якія вызначаюцца свабоднай лепкай формы і сакавітым каларытам: серыя «Паляванне на ліса», «Вадаспад y вёсцы», «Маці з дэіцем», «Малочніца на вуліцы», «Сцэна ў стылі ракако», «Танцоўшчыцы», «Селядцы на талерцы» і інш. НАВУГблЬНГК (лац. Norma), невялікае сузор’е Паўд. паўшар'я неба. He мае зорак, ярчэйшых за 4,0 візуальнай зорнай велічыні. 3 тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба. НАВЎКА, сістэма аб’ектыўных, абгрунтаванш ведаў аб рэчаіснасці; сфера чалавечай дзейнасці па выпрацоўцы і тэарэт. сістэматызацыі новых ведаў. У адрозненне ад стыхійна-эмпірычнага (звычайнага) пазнання Н. не абмяжоўваецііа апісаннем аб’ектаў і з’яў, але арыентуецца на выяўленне прычыннавыніковых залежнасцей, ставіць за мэту спасціжэнне заканамернасцей развіцця. Навук. дысцыпліны, якія ў сваёй сукупнасці ўтвараюць сістэму Н. ў цэлым, умоўна падзяляюць на 3 вял. групы (падсістэмы) Н. — прыродазнаўчыя, грамадскія (гуманітарныя) і тэхнічныя. У залежнасці ад мэтавай накіраванасці, адносін да практыкі вылучаюць Н. фундаментальныя і прыкладныя. Н. выкарыстоўвае спец. навук. метады (тэарэт. і эмпірычныя), прылады, мову, y тл. фармалізаваную, і інш. неад’емныя кампаненты навук. пошуку. Выгокі Н. ўзыходзяць да стараж. грамадстваў (Сгараж. Егіпет, Вавілонія, Індыя, Кітай), калі Н. не выходзіла за межы патрэб наяўнай практыкі. Змест ведаў на гэтай стадыі чэрпаўся з практыкі, a ў мысленні выступаў y форме абстрактных схем практычных дзеялняў. Адной з перадумоў Н. лічаць таксама міфалогію, y рамках якой упершыню на фантаст., атрапамарфічнай аснове спрабавалі пабудаваць цэласную сістэму ўяўленняў чалавека аб сусвеце. Сац., эканам. і культ. ўмовы дая ўзнікнення ўласна Н. складваліся ў Стараж. Грэцыі каля 6 ст. да н.э., дзе ствараліся першыя тэарэт. сістэмы (Фалес, Геракліт і

інш.), якія ў процівагу міфалогіі тлумачылі 107 Сусвет, зыходзячы з прыродных з’яў (натур- НАВУКА філасофія). На гэтай стадыі веды складваліся ў форме абстракдый на аснове раней створа- нарных даследаванняў, што абумоўлівае ных ідэалышх аб’ектаў. Гістарычна першай лераход да навук. лазнання ажыццявіла матэ- фарміраванне новых дысцыллін на матыка (Эўклід), потым ад яатурфіласофіі ад- «стыкавых», памежкых навук. кірунках дзяліліся механіка (Архімед), астраномія (біяфізіка, біёніха, астрафізіка, геахімія, (Пталамей) і інш. Сгараж.-грэч. вучоныя эканам. геаграфія і інш.). Характэрнай (Арыстолель, Платон і інш.) далі лершыя рысай інстытуцыялізацыi Н. ў 20 ст., y апісанні заканамернасцей прыроды, грамад- тл. на Беларусі, з’яўляецца стварэнне ства і мыслеяля, чым адыгралі значную ролю навук.-вытв. аб’яднанняў, ін-таў і лабаў гісторыі Н. Важхі ўклад y развіццё Н. зрабілі вучоныя араб. Усходу і Сярэдняй Азіі (Ібн раторый з магутнай тэхн. базай, што саСіна, Ібн Рушд, Біруні і інш.), хрысц. вучоныя дзейнічае паскарэнню развідця Н., скабагасловы, прадстаўнікі ранняй і «класічнай» рачэнню тэрмінаў укаранення навук. схаластыкі. У эпоху Адраджэння Н. пачала распрацовак y вытв-сць. У Беларусі 272 ператварацца ў самаст. фактар духоўнага н.-д. арг-цыі, y т.л. Нац. АН Беларусі, жыдця, вьплэйшую культ. каштоўнасць, на 43,7 тыс. навук. работнікаў, сярод іх каякую стала арыентавацца большасць філас. школ і кірункаў, фундаментальныя даследа- ля 730 д-роў і болып за 4,1 тыс. канд. ванлі ў галіне эканомікі, права, маралі, рэлі- навук (1999). У 103 навуч. установах і гіі, мастацтва, культуралогіі і інш. Фарміра- ВНУ вядзецца падрыхтоўка навук. кадвалле тэхн. Н., павелічэнне іх ролі як непас- раў: больш за 4400 аспірантаў, каля 140 рэднай прадукл. сілы асабліва праяўляецца ва дактарантаў (1999). ўмовах навукова-тэхнічнага прагрзсу і навукоЛіт.: П о п п е р К. Лоппса н рост научнова-тэхнічнай рэвалюцыі. Адной з найважней- го знанля: Пер. с англ. М., 1983; Л о ў д з і шых заканамернасцей развіцця Н. з’яўляеіша Дж. Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навутэндэнцыя ласкоранага росту маштабаў на- кі: Пер. э англ. Мн., 1995; Научные л вненавук. дзейласці і аб’ёмаў інфармацыі, колькас- учные форілы мылілення. М., 1996; Очеркл ці навук. устаноў і навукоўцаў, што пепасрэд- нсторнл паукл л культуры Беларусн IX—XX на звяэана з інстьггуцыялізацыяй Н. Першыя в. Мн., 1996; Б е с с о н о в Б.Н., В а ід е формы інстыгуцыялізацыі Н. ўзніклі ў антыч- к н н Н.П., У р с y л АД. Методологня наунасці (напр., y 387 да н.э. засн. платонаўская кл л стратегля выжлвання цнвнллзацлл. М., акадэмія ў Афінах). Ях асобны сац. ін-т Н. 1999. С.А.Яцкевіч. пачылае афармляцца з 17 ст. У значнай ступелі паўллывала на развіццё ведаў аб прыро- «НАВУКА I ТЙХНІКА» , кніжна-часодзе Лонданскае каралеўскае т-ва, засн. ў піснае выдавецтва Беларусі ў 1924—96.

1660, ла ўзор якога пачалі сгварацца спец. Засн. ў Мінску пры Інбелкульце. 3 1929 навук. ўстановы (акадэміі і да т.л.) y інш. y складзе АН Беларусі. 3 1932 наз. «Выкраінах, і вшанне з 1665 першага навук. ча- давецтва Акадэміі навук БССР», з сопіса «Philosopliical Transactions» («Філасофскія працы»), У 1800 y сведе вьвдавалася каля 1963 — «Н. і т.». Выпускала навук., на100 навук. часопісаў, y 1965 — больш за 100 вук.-палулярную, масг., даведачную л-ру, тыс., y канцы 20 ст. — больш за 1 млн. Лі- часопісы. Выдавала кнігі і брашуры на чаць, пгго кожлыя 10 гадоў аб'ём навук. іл- бел., рус., польск., яўр., літ., лат. мовах. фармацыі падвойваецца, a колькасць занятых Выпусціла зборы твораў М.Багдановіча y сферы Н. павялічваецца лггогод на 1%. Раз- (т. 1—2, 1968; т. 1—3, 1991—95), Я.Кувіццё Н. лосіць кумулятыўны характар, ха- палы (т. 1—7, 1972—76), МЛынькова ракгарызуецца пераемпасшо ў асэнсаванні новых ведаў, лгто палаўняюць агульнанавук. (т. 1—8, 1981—85), манаграфіі пра фонд. Паступовае назалашванне ведаў на ас- жыццё і творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, лове пераемпасці абумоўлівае неабарачаль- Багдановіча, М.Гарэцкага, К.Крацівы і насць y фунхцыянаванні Н. як сац. ін-та, інш. У ліку фундаментальных даследастварае ўмовы для фарміравалля ўнутр. логіхі ванняў: «Граматыка беларускай мовы» развіцця самой Н., якая разам з сац., эка- (т. 1—2, 1962—66), «Гісторыя беларуснам., тэхн.-вьпв., культ. фактарамі вызлачае далсйшы навук. прагрэс. Адкрыццё новых кай савецкай літаратуры» (т. 1—2, з’яў, якія не паддаюцца выглумачэнню на 1964—66), «Гісторыя беларускай дакаспадсгаве лазапашаных ведаў, абумоўлівае по- трычніцкай літаратуры» (т. 1—2, 1968— шук шляхоў развіцця Н., найб. выразным 69), «Гісторыя дзяржавы і права Белаувасабленнем якіх з'яўляюцда навук. рэвалю- рускай ССР» (т. 1—2, 1970—76), «Гісцыі (рэвалюцыя ў прыродазнаўстве на рубя- торыя Беларускай ССР» (т. 1—5, жы 19—20 ст. і інш.). У выніку навук. рэва- 1972—75), «Мастацгва Савецкай Белалюцый адбываюцца радыкальлыя змены па- русі; Зборнік дакументаў і матэрыялаў» радыгмаў навук. мыслення. Яны суправаджаюцца ломкай старой навук. карціны свету і (т. 1—2, 1976—86), «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і ўсталяваннем новай. На кожным з этапаў гіст. развіцця ад- яе пагранічча» (т. 1—5, 1979—86), «Тубываецца ўскладненне арганізацыі Н., раўскі слоўнік» (т. 1— 5, 1982—87), што абумовіла фарміраванне вучэння аб «Гісторыя беларускага тэатра» (т. 1—3, 1983—87), «Беларуская граматыка» (ч. спосабах арганізацыі і пабудовы тэарэт. і практычнай дзейнасці — метадалогіі і 1—2, 1985—86), «Гісторыя беларускага спец. дысцыпліны аб функцыянаванні і мастацтва» (т. 1—6, 1987—94), «Музычразвіцці Н. — навуказнаўства. Асваенне ны тэатр Беларусі» (1990), шматтомнае навук. пазнаннем новых з’яў і аб’ектаў навук. выданне «Беларуская народная рэчаіснасці вядзе да дыферэнцыяцыі творчасць» (1970—93) і інш. Выпускала Н., драблення яе на болып «вузкія», часопісы «Доклады Академіш наук Беласпецыялізаваныя навук. дысцыпліны. русй», «Весці Акадэміі навук Беларусі», *Ннженерно-фйзйческйй журнал», «ДйфПатрэбнасць y сінтэзе ведаў, асабліва ференцйальные уравненйя», *Журнал пры вырашэнні буйных комплексных праблем, вядзе да тэндэнцыі інтэграцыі пршаіадной спектроскопйй» і інш. Мела Н. Павялічваецца роля міждысцыплі- друкарню імя Ф.Скарыны. У 1996 на

108_______ НАВУКАЗНАЎСТВА базе выд-ва «Н. і т.» створана выд-ва «Беларуская навука». Л.І.Пятрова. НАВУКАЗНАЎ СТВА, комішекс навук. дысцьшлін, якія даследуюць і абагульняюць заканамернасці функцыянавання навукі як сістэмы ведаў і сац. ін-та, ажыццяўляюць сістэмны аналіз арганізац.-эканам. і сац.-кіраўніцкіх умоў павышэння эфектыўнасці працэсаў навук. дзейнасці. Узнікла ў 1930-я г., y самаст. галіну ведаў аформілася ў пач. 1960-х г. Уключае розныя галіны ведаў: логіку навукі, сацыялогію навукі, эканоміку і метадалогію навукі, псіхалоіію навук. творчасці, тэорыю арганізацыі навукі, навук.-тэхн. прагназаванне і інш. Прадметам іх даследавання з’яўляюцца сац.паліт., эканам., псіхал., прававыя і інш. аспекгы н.-д. дзейнасці, структура навук. устаноў і іх сувязь з размеркаваннем навук. кадраў, сістэма камунікацый паміж вучонымі і ішд. У Н. выкарыстоўваюцца ідэі і метады інфарматыкі, сістэмных даследаванняў інш. галін ведаў, навукаметрыя і інш. НАВУК0ВА-ВЫТВ0РЧАЕ АБ’ЯДHÂHHE (НВА), адзіны навук.-вытв. і гасп. комплекс, y склад якога ўваходзяць н.-д., канструхтарскія, праекгнаканструкгарскія і тэхнал. ўстановы і арг-цыі, заводы і інш. структурныя адзінкі. Створаны ў СССР y канцы 1960-х г. як адна з форм злучэння навукі з вытворчасцю. Найбуйнейшыя НВА на Беларусі «Агат», «Інтэграл», «Планар» і інш. НАВУК0ВАЕ ПРАДБАч АННЕ, Прадбачанне навуковае.

гл.

НАВУК0ВАЙ ІНФАРМАЦЫІ ПА ГУMAHITÂPH ы х н а в ў к а х а д д з е л НАЦЫЯНАл ЬНАЙ АКАД9МІІ НАВЎК БЕЛАРЎСІ, рэспубліканскі цэнтр навук. інфармацыі ў галіне гуманітарных і сацыяльных навук. Засн. ў 1971 на базе сектара зарубежнай гістарыяграфіі Беларусі (з 1968) Ін-та гісторыі АН БССР, да 1992 Аддзел навук. інфармацыі па грамадскіх навуках. Сектары (1999): інфармацыі па айч. гуманітарных навуках; інфармацыі па замежных гуманітарных навуках; аўтаматызацыі інфарм. дзейнасці. Асн. кірункі працы: выданне аператыўных тэматычных, інфарм.-аналітычных і рэфератыўных зб-каў па айч. і замежных гуманіт. і сац. навуках; бягучая навуковая, ідэйна-паліт., сац.-эканам. і прагнастычная інфармацыя, якая датычыцца грамадазнаўчых і іуманіт. навук Рэспублікі Беларусь. 3 1972 выдаваў «Навукова-рэфератыўны бюлетэнь (айчынная літаратура)» (105 вып.), з 1990 выдае навук,рэфератыўныя і тэматычныя зб-кі: «Культура і асоба: сацыякультурныя даследаванні ў Беларусі 1979— 1990 гг> (1990), «Права быць чалавекам», «Незалежнасць Беларусі: Актуальныя прабле-

мы — шляхі іх вырашэння» (абодва 1993), «Беларусь на шляхах незалежнасці» (1994), «Свет. Развіццё. Справядлівасць (Матэрыялы агульнапалітычнай дыскусіі на 49-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН)», «Беларусь: гістарычны лёс народа і культуры» (абодва 1995), «Палітычныя партыі Беларусі», «Рынкавае рэфармаванне эканомікі Беларусі», «Еўропа сёння і заўтра» (усе 1996), «Экалагічныя і сацыякультурныя аспекты ўстойлівага развідця», «Рынкавае рэфармаванне эканомікі Беларусі. Вып. 2» (абодва 1997) і інш. Л.Ф.Яўменаў.

вЬійных праграм y г. Острава, Чэхаславакія, 1985), «Час сеяць» (1985), «Сцэны з жыцця эліты» (1987, усе рэж. АРударман), «Куфэрак старажытнасцей» (рэж. В.Моракава), «Цымбальныя званы» (рэж. А.Канеўскі, абодва 1988), «Аркадзь Смоліч» (1992), «Адвечныя званы» (1993, абодва рэж. ІО.Лысятаў), «Абразы Беларусі» (1993, рэж. Ю.Гарулёў), «Усяслаў Чарадзей» (рэж. У.Кавалёў), «Полацкія лабірынты» (рэж. С.Гайдук, абодва 1994), «Арганы Беларусі» (1995, рэж. М.Жданоўскі), «Ад прадзедаў спакон вякоў» (1996, рэж. Гарулёў), «Жыві ў свабодзе» (1998, рэж. С.Пятроўскі) і інш. Г.У.Шур.

НАВУКОВА-ПАПУЛЯРНАЕ KIHÔ, від кінамастацтва, які папулярызуе навук., тэхн. і культуралагічныя веды. Як спаНАВУКбвА-ІІАІІУЛЯРНАЯ ЛІТАРАлучэнне маст. і навук. якасцей арганічна аб'ядноўвае канкрэтна-пачуццёвыя і ТЎРА, творы пра з’явы прыроды, аб’екты навакольнага свету, навук. праблелаіічныя формы пазнання. Першыя фільмы Н.-п.к. былі відавыя мы, пра вучоных, грамадскіх і культ. («Вывяржэнне вулкана Этна», 1909, Фран- дзеячаў, адрасаваныя шырокім масам; своеасаблівае спалучэнне навук. дакцыя; «На Волзе», 1912, Расія) і вуэка навук. («Жыццё матылькоў», 1911, Італія; «Інфузо- ладнасці і мастацкасці. Жанры Н.-пл.: рыя», 1912, Расія). У 1925 y струкгуру фільма публіцыстычны артыкул, праблемны ўпершыню ўключаны навук. эксперымент нарыс, дакумент. аповесць, успаміны, («Механіха галаўнога мозга», рэж. У.Пудоўкін). Пазней сфарміравалася шырокая тэма- біяграфія, апавяданне, падарожны дзёнтычная струкгура, спецыфічныя пазнавальная нік, навук.-маст. твор. Першы твор Н.-п.л. — «Аб прыродзе рэі сац. функцыі Н.-п.к. Вылучыліся фільмы прыкладнога (навучальнае, н.-д. кіно) і папу- чаў» Лукрэцыя Кара (1 ст. да н.э.). Да твораў лярызатарскага (кіналекцыі, кінаманаграфіі і гэтага жанру належаць «Ліст пра карыснасць інш.) кірункаў, паводле тэматыкі — прыро- шкла» М.В.Ламаносава, «Жыццё жывёл* дазнаўчыя, мастацтвазнаўчыя, экалагічныя, АЭ.Брэма (т. 1—6, 1863—69), «Жынчё расліфільмы-партрэты дэеячаў навукі і культуры і ны» К.АЦіміразева (1878), «Фізіялагічныя інш. Вял. ўіслад y развіццё Н.-п.к. студый нарысы» І.М.Сечанава (1884), «Загадкі свету» Э.Гекеля (1899) і ішв. У 20 ст. шэраг навук «Кіеўнавухфільм» (фільмы «Мова жывёл», 1967; «Сем крокаў за гарызонт», 1968; «Ці ду- папулярных твораў стварылі К.Паустоўскі, маюць жывёлы?», 1970, Дзярж. прэмія СССР С.Вавілаў, В.Біянкі, Б.Жьігкоў, ЯЛ.Перэль1972; усе рэж. Ф.Собалеў) і «Цэнтрнавук- ман, ААзімаў, Л. дэ Бройль, М.Гарднер, фільм» («Альтэрнатыва», рэж. Б.Загражскі, АКларк, ЖІ.Кусто, Т.Хеердал і інш. На Беларусі рысы асветнага і папуля1975; «Генетыка і мы», 1978; «Хто пабудзіць аксалотля?» і «Мадаль», 1981; усе рэж, АСа- рызатарскага падыходу да важных фіканян). лас.-светапоглядных і грамадска-паліт. На Беларусі Н.-п.к. здымалі з сярэпраблем выяўляліся ў прадмовах дзіны 1920-х г. («Меліярацыя БССР», Ф.Скарыны, «Катэхізісе» С.Буднага «У здаровым целе — здаровы дух», (1562), творах М.Сматрыцкага, гіст. абодва рэж. М.Лявонцьеў). Фільмы хранографах 17— 18 ст. У 19 сг. элемен1940—50-х г. папулярызавалі веды аб ты Н .-пл. мелі краязн. працы К.Тышкевіча «Вілія і яе берагі», Ю.Крашэўродным краі, y 1960-я г. здымалі пераважна пазнавальныя стужкі, y 1970— скага «Пінск і яго ваколіды», У.Сыракомлі «Вандроўкі па маіх былых ваколі80-я г. — фільмы пра нар. гаспадарку, ахову прыроды, тэхн. прагрэс і інш. цах», П.Шпілеўскапх «Падарожжа па Палессі і Беларускім краі» і інш. РазБылі пашыраны тэхніка-прапагандысцкія фільмы, якія здымаліся па заказу і віццё Н .-пл. на пач. 20 ст. звязана з газ. «Наша ніва», дзе друкаваліся матэмелі прыкладны харакгар. Асобны кірурыялы пра родны край, яго гісторыю, нак склалі фільмы этнагр.-фалькл. тэматыкі (пераважна па сцэнарыях 3 Ma- славутых дзеячаў. У час. «Лучынка» жэйкі), якія знаёмілі з абрадамі белару- (1914) Цётка (А.Пашкевіч) змясціла насаў. У 1961—90 выходзіў кіначасопіс рысы «Пералётныя птушкі», «Успаміны «Навука і тэхніка БССР». Н.-п.к. ства- з паездкі ў Фінляндыю», «3 дарогі». У 1914— 15 М.Багдановіч выдаў шэраг ралі Мінская студыя кінахронікі, кінабрашур, y якіх паказаў роднасць слав. студыя «Беларусьфільм» (1944—61), студыя «Летапіо. 3 сярэдзіны 1990-х г. народаў. Сярод твораў Н .-пл. пасля H. -п.к. здымаюць «Беларускі відэа- 1917 — аповесць Я.Маўра «Чалавек цэнтр» і студыя «Экафільм». У тэматы- ідзе!..» (1926—27), Ю.Віцьбіча «Плыве цы пераважаюць культуралагічныя і з-пад Святое гары Нёман...» (ч. 1, гіст. фільмы, сфарміравалася мадэль 1956), кнігі В.Вольскага «Афрыканскае мастацгвазнаўчага фільма. Сярод леп- падарожжа» (1963) і «Падарожжа па шых бел. навук.-папулярных фільмаў: краіне беларусаў» (1968), У.Караткевіча «Пра сонда, зямлю і хлеб надзённы» «Зямля пад белымі крыламі», П.І.Клі(рэж. Б.Сарахатунаў, В.Іванчанка), мука «Зоры — побач», В.Рабцэвіча «Аб «ІІрытча пра кола і біясферу» (рэж. чым расказваюць манеты» (2-е выд.; уее I. Пікман, абодва 1974), «Усё пачынаец- 1977) і інш. Н .-пл. апошніх дзесяцігодца з зямлі» (1983), «Хто выправіць па- дзяў прадстаўлена творамі У.Арлова мылку Дземетры?» (1984, Гран-пры на «Асветніца з роду Усяслава: Ефрасіння 12-м Міжнар. фестьшалі фільмаў і тале- Полацкая», А.Цітова «Гарадская гераль-

дыка Беларусі» (абодва 1989), М.Гайдука «Паратунак» (1993), У.Емяльянчыка «Паланез для касінераў», К.Тарасава «Памядь пра легенды» (2-е выд.; абодва 1994), С.Цярохіна «Многія прыйдуць пад імем маім» (1995), В.Чаропкі «Уладары Вялікага княства» (1996) і інш. НАВУК0ВА-ТЭРМІНАЛАТІЧНАЯ KA­ MI СІЯ, навукова-даследчая ўстанова пры Наркамасветы Беларусі ў 1921—22. Створана паводле пастановы ЦВК БССР y лют. 1921 (зацверджана СНК БССР 10.2.1921) y складзе гуманітарнай (літ.-маст.), прыродазнаўчай і матэм. секцый. Старшыня С.М.Некрашэвіч; заг. гуманітарнай секцыі Я.Купала (люты—жн. 1921). Займалася апрацоўкай і складаннем бел. тэрміналогіі. Адбылося каля 70 пасаджэнняў, распрацавана амаль 3 тыс. тэрмінаў па граматыцы, логіцы, алгебры, арыфметыцы, геаметрыі, заалогіі і інш. Тэрміны ў выглядзе спец. падборак друкаваліся ў час. «Вестннк Народного комяссарната просвешення*. Пры выпрацоўцы тэрміналогіі камісія арыентавалася на слоўнік жывой бел. мовы і ўгварала неалагізмы паюдле правіл бел. мовы, часам выкарыстоўвала эалазычанні з рус., польск. і лац. моў. Большасць распрацаваных тэрмінаў захоўваецца ў сучаснай бел. мове. Камісія падрыхтавала і выдала некалькі ладручнікаў для пач. і сярэдніх школ. На яе базе 30.1.1922 засн. Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт). А.І.Жураўскі. НАВУК0ВА-ТЭХНІЧНАЯ РЭВАЛКІЦЫЯ (НТР), карэннае, якаснае пераўтварэнне навукі, тэхнікі, сістэмы прадукц. сіл на аснове ператварэння навукі ў вядучы фактар развіцця вытв-сді. НТР пачалася з сярэдзіны 1940-х г., яе перадумовы створаны ў кадцы 19 — пач. 20 ст. ў сувязі з шэрагам адкрыццяў y прыродазнаўчых навуках. Уплывае на ўсе бакі жыцдя грамадства, y т.л. на яго сац. і галіновую структуру, культуру, побыт і псіхалогію людзей, змяняе ўмовы, характар і змест іх працы, уздзейнічае на экалагічную сітуацыю, дэмаграфічныя працэсы і інш. Ператварэнне навукі ў непасрэдную прадукц. сілу суправаджаецца ўскладненнем яе структуры, узрастаннем ролі міждысцыплінарных і прыкладных даследаванняў, доследна-канструктарскіх распрацовак як звёнаў, дгго звязваюць навуку з вытв-сцю. На падставе ўкаранення вынікаў фундаментальных навук. даследаванняў на стыку шэрагу навук узніклі прынцыпова новыя галіны вытв-сці (атамная энергетыка, кібернетыка, радыёэлектроніка, валаконная огггыка, матэрыялазнаўства і інш.), ствараюцца новыя сістэмы тэхналогій — біятэхналогіі, лазернай тэхналогіі і інш. Пры НТР адбываюцца кардынальныя змены ў дачыненні да суб’ектаў вытв-сці — працаўнікоў, растуць патрабаванні да іх ведаў і прафес. падрыхтоўкі, інтэлекгуальнага, кваліфікацыйнага і агульнакульт. ўзроўняў, арганізац. здольнасцей (гл. Навукова-тэхнічны патэнцыял). Інтэнсіфікацыя вытв-сці ў эпоху НТР суправаджаецца ўцягненнем y гасп. абарот асн. прыродных рэсурсаў планеты (карысных выкапняў здабываецца што-

год да 150 млрд. т), што разам з індустр. НАВУКОВА______________ 109 забруджваннем, разбурэннем азонавага слоя, парушэннем натуральнага энергет. балансу Зямлі стварае пагрозу эка- НАВУК0ВА-ТЭХНІЧНЫ ПРАГР^С лагічнай катастрофы. He пазбаўлена су- (НТП), працэс бесперапьшнага ўзаепярэчнасцей і асваенне касм. прасторы мазвязанага, паступальнага развіцця на(дасягненні ў гэтай сферы выкарыстоў- вукі і тэхнікі, які праяўляецца ў паставаюцца пераважна ў ваен. мэтах). Прак- ячным уздзеянні навук. ідэй (адкрыцтычнае выкарыстанне ядзернай энергіі цяў і ведаў) на ўзровень удасканалення вырашае энергет. праблемы ў шэрагу сродкаў і прадметаў працы, тэхналогіі і краін свету (атамныя элекграстанцыі, арг-цыі вытв-сці. Ажыццяўляецца ў атамныя ледаколы і інш.), разам з тым форме паступовага эвалюцыйнага ўдасназапашванне ядз. зброі ставідь пад каналення матэрыяльнай вытв-сці і яго пагрозу жыццё на Зямлі; выкарыстанне навук.-тэхн. асноў або ў форме карэнатамнай энергіі ў мірных мэтах таксама нага якаснага пераўтварэння вытв. сіл ўяўляе сабой небяспеку для жыцця ча- на базе выкарыстання прындыпова нолавека (аварыя на Чарнобыльскай вых навук. і тэхн. дасягненняў, што заАЭС). Развіццё і выкарыстанне элек- бяспечваюць пераход да больш прагрэс. тронна-выліч. тэхнікі зрабіла рэвалю- этапу развіцця грамадскай вытв-сці; мае цыянізуючы ўплыў на ўсе кірункі наву- рэв. характар развідця і прымае форму кова-тэхнічнага прагрэсу, садзейнічала навукова-тэхнічнай рэвалюцыі. У рэалькамп’ютэрызацыі вытв-сці і кіраўніцкай ных працэсах развіцця грамадства эвапрацы, укараненню новых інфарм. тэх- люцыя і рэвалюцыя — неабходныя ўзаналогій (сучасны этап НТР наз. інфар- емазвязаныя формы (роўныя кампаненмацыйнай рэвалюцыяй, a грамадства — ты) НТП. Эвалюцыя падрыхтоўвае рэінфармацыйным грамадствам. Наяў- валюцыю і стварае для яе неабходныя насць практычна па кожным з кірункаў ўмовы, a рэвалюцыя адкрывае якасна НТР магчымасці атрымання станоўчых новыя магчымасці эвалюцыі, садзейніі адмоўных вынікаў патрабуе ў кожным чае яе далейшаму развіццю. канкрэтным выпадку ўлічваць навук.Навука і вытв-сць пачалі збліжацца ў 16— тэхн. і вытв.-тэхнал. фактары і сац. 18 ст., калі развіццё гандюо, мараплавання, складальныя НТР. СА.Яцкевіч. мануфакгурнай вьггв-сці і інш. патрабавалі тэарэт. і эксперым. вырашэння практычных НАВУК0ВА-ТЭХНІЧНЫ ПАТЭНЦЫ- задач; 2-і яе этап звязаны з машыннай выгв-сцю ў канцы 18 ст., калі навука і тэхніха ўзаемна ЙЛ, сукупнасць навукова-тэхнічных стымулявалі паскораныя тэмпы развіцця. кадраў, матэрыяльных, фін., інфарм. і Бурнае развіццё навукі з канца 19 ст. і ў 20 інш. рэсурсаў, якія неабходны для ства- ст. прывяло да значных адкрыццяў, што стапачансам новага кірунху НТП. Хугкае разрэння і практычнай рэалізацыі дасяг- ла віццё і практычнае выкарыстанне эл. энергіі, ненняў навукова-тэхнічнага прагрэсу. У стварэнне рухавіка ўнутр. згарання, рост хім. складзе Н.-т.п. вылучаюць элементы: і нафтахім. прам-сці, ухараненне новых тэхкадры вучоных і спецыялістаў, іх здоль- налогій, выкарыстанне энергіі атамнага ядра, насдь ствараць і эфектыўна выкарыс- атрыманне штучных алмазаў, вынаходства і тоўваць новыя дасягаенні, дгго маюць развіццё ЭВМ, асваенне космасу і інш. Асн. кірункі НТП: комплексная аўтаматытэхн., тэхнал., арганізац., эканам., сац. і зацыя і камп’ютэрызацыя вытв-сці; пошук інш. характар; неабходны ўзровень па- новых крыніц энергіі, стварэнне новых сродтэнтна-вынаходніцкай работы, ўооры каў транспаргу і сувязі, асваенне новых тэхновай тэхнікі, вырабаў і тэхналогій, іх налоіій, y т.л. біяі'эхналогій. Многія jdpymd навізна і патэнцыяльная эфектыўнасць; НТП цесна ўзаемазвязаны, іх размежаванне тэхн. аснашчэнне і магчымасць навук., ўмоўнае. Затраты на НТП пастаянна павялічпраектных, канструкгарскіх арг-цый і ваюцца і ў эканамічна развітых краінах складаюць значную долю валавога ўнутр. прадухвытв-сці, адпаведнасць іх сучасным за- ту. Усё болыпае значэнне набывае павышэндачам навукова-тэхнічнага прагрэсу; не эфектыўнасці выкарыстання навуковаформы арг-цыі і метады кіравання на- тзхнічнага патэнцыялу вук.-тэхн. дзейнасцю, неабходныя для На Беларусі НТП развіваўся ў непапаскоранага і маштабнага развіцця і срэднай сувязі з развіццём мануфактурўкаранення ў вытв-сць распрацаваных най і машыннай вытв-сці, прамысл. пенавук. ідэй і тэхн. рашэнняў. Развіхшё раваротам 19 — пач. 20 ст.; яго тэмпы сучаснай вьггв-сці патрабуе прыцягнен- паскорыліся ў ходзе індустрыялізацыі ў ня ў сферу навук.-тэхн. дзейнасці вял. і 1930-я г. і асабліва ў 2-й пал. 20 ст., капастаянна нарастаючых аб’ёмаў нац. лі ўзніклі новыя галіны вытв-сді: аўтарэсурсаў і фінансавання. Гэта абумоўлі- мабіле-, трактара-, прыладабудаванне, вае неабходнасць удасканалення меха- электра-, радыётэхнічная, элекгронная, нізма рэгулявання навук.-тэхн. дзейнас- хім., нафталерапрацоўчая і інш. прам-сць. ці, павышэння ролі дзярж. навук.-тэхн. Паводле Закона Рэспублікі Беларусь палітыкі ў стварэнні, удасканаленні і «Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхэфектыўным выкарыстанні гэтага па- нічнай палітыкі» ў бюджэце краіны тэнцыялу. На Беларусі асн. частка ўстанаўліваецца ліміт агульных расходаў Н.-т.п. сканцэнтравана ў вытв. галі- на навук.-тэхн. дзейнасць і нарматыў нах — прам-сці, сельскай гаспадарцы, фінансавання фундаментальных і добуд-ве, транспарце, сувязі (62,6% па- шукавых даследаванняў. У.Р.Залатагораў. водле аб’ёму работ і 57,9% па колькасці ФІЛЫМ, спецыялістаў, занятых навук.-тэхн. НАВУКОВА-ФАНІАСІЬІЧНЫ дзейнасцю). У.Р.Залатагораў. фільм фантаст. кірунку, які грунтуецца на навук. гіпотэзах. Ад фільмаў групы

110

НАВУКОВАЯ

«фэнтззі» (ад англ. fantasy фантастыка) адрозніваецца тым, што аснову іх складаюць міфы і казкі ў сучаснай інтэрпрэтацыі. Гал. тэмы Н.-ф.ф. — падарожжы ў часе і касм. прасторы, кантакты з іншапланетнымі цывілізацыямі, альтэрнатыўная гісторыя чалавецтва, грамадства ва ўмовах будучыні. Развіццё такіх фільмаў звязана з навук. дасягненнямі і сац. зменамі ў грамадстве. Першы Н.-ф.ф. — «Заваяванне паветра» (1901, рэж. Ф.Зека, Францыя). Як жанр склаўся ў фільмах рэж. Ж.Мельеса, які прыдумаў першыя спецэфекгы для здымак фантаст. кіно («Падарожжа на Месяц», 1902, ЗІПА; «20 000 лье пад вадою», 1907; «На заваяванне полюса», 1912, абодва Францыя, і інш.). У 1920-я г. з’явіліся фільмы з сац.-філас. кірункам і арыгінальнай стылістыкай («Аэліта», 1924, рэж. Я.Пратазанаў, СССР; «Метраполіс», 1926; «Жанчына на Месяцы», 1929; абодва рэж. ФЛанг, Германія, і інш.). 3 1930-х г. пашырыліся фільмы пра звар’яцелых вучоных («Забойетва на вуліцы Морі>, 1932, рэж. Р.Флорэ; «Чалавек-невідзімка», 1933; «Франкенштэйн», 1931; «Нявеста Франкенштэйна», 1935; усе рэж. Дж.Уэйл, ЗША), фантаст. цывілізацыі («Страчаны гарызонт», 1937, рэж. Ф.Капра, ЗША). У 1950—80-я г. пераважалі фільмы пра касм. падарожжы, прыбыццё іншапланецян на Зямлю, перспектывы развідця навукі і тэхнікі і інш., y якіх цэнтр увагі часта пераносіўся на маральныя, філас., сац., экалагічныя праблемы: «Напрамак — Месяц» (1950, рэж. І.Пайчэл), «Гэта прыйшло з іншай прасторы» (1953, рэж. Дж.Арналд), «Заваяванне космасу» (1955, рэж. Б.Хаскін), «На апошнім беразе» (1959, рэж. С.Крамер), «Доктар Стрэйнджлаў, або Як я навучыўся не хвалявацца і палюбіў бомбу» (1963; усе ЗША), «Касмічная Адысея 2001» (1968, Англія—ЗША), «Завадны апельсін» (1971, Англія; усе рэж. С.Кубрык), «Зорныя войны» (1977, рэж. Дж.Лукас), «Іншапланецянін» (1982, рэж. С.Спілберг), «Чужыя» (рэж. Дж.Кэмеран), «Муха» (рэж. Д.Кроненберг, абодва 1986; усе ЗІДА) і інш. Пашырыліся фантаст. кінасерыялы («Зорны шлях», з 1979, рэж. Р.Уайз, І.Кершнер і інш.). У 1990-я г. з’явіліся фільмы сінтэтычнага кірунку, якія спалучаюць рысы «фэнтэзі» і Н.-ф.ф., для маст. вырашэння акгыўна выкарыстоўваюць новыя тэхналогіі і камп’ютэрныя спецэфекты («Парк Юрскага перыяду», 1995, рэж. Спілберг, ЗША, і інш.).

3 1960-х г. развіваўся сав. Н.-ф. ф.: «Чалавек-амфібія» (1962, рэж. Г.Казанскі, У.Чабатароў), «Салярыс» (1972, рэж. А.Таркоўскі), «Маўчанне докгара Івенса» (рэж. Б.Мятальнікаў), «Масква— Касіяпея» (абодва 1974), «Падлеткі ў сусвеце» (1975), «Праз церні да зорак» (1981, усе рэж. Р.Вікгараў), «Атэль «Каля загінуўшага альпініста» (1979, рэж. Р.Краманаў), «Завяшчанне прафесара

Доўэля» (1984, рэж. Л.Менакер), «Кіндза-дза» (1986, рэж. Г.Данелія) і інш. Г.У.Шур. НАВУК0ВАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ПРАЦЫ (НАП), працэс удасканальвання арганізацыі працы на аснове дасягненняў навукі і тэхнікі з мэтай аптымізацыі яе ўмоў і вынікаў. Пачынальнік ухаранення НАП і кдравання — амер. інж. Ф.Тэйлар (гл. Тэйларызм). Рас. філосаф ААБагданаў вылучыў y 1912 ідэю стварэння навукі аб агульных законах арганізацыі — тэкталогію, якая пазней была развіта ў канцэпцыях НАП. Ініцыятар і арганізатар НАП y СССР — эканаміст АК.Гасцеў, яхі ў 1920—38 узначальваў Цэнтр. ін-т працы. У СССР дзейнічала дзярж. сістэма планавання НАП і дзярж. стат. справаздачнасць прадпрыемстваў аб выкананні планаў, створаны ўсесаюзныя, галіновыя і рэсп. цэнтры НАП. Асн. кірункі пракгычнай дзейнасці па ўкараненні НАП: удасканальванне форм падзелу і кааперацыі працы на прадпрыемствах, паляпшэнне арганізацыі і абслугоўвання прац. месцаў, рацыяналізацыя прыёмаў і метадаў працы, падрыхтоўка і павышэнне кваліфікацыі работнікаў, паляпшэнне ўмоў працы, рацыяналізацыя рэжымаў працы і адпачынку, выкарыстанне матэрыяльных стымулаў. Пры распрацоўцы і ўкараненні НАП выкарыстоўваюцца дасягненні сацыялогіі, агульнай і інж. псіхалогіі, фізіялогіі і гігіены працы, эрганомікі, тэхн. эстэтыкі і інш. В.В.Філіпава. НАВУК0ВЫ КАМІГЭІ ПА ІІРАЬЛЕМАХ НАВАКблЬНАГА АСЯР0ДДЗЯ (Scientific Committee on Problems of the Environment; СКОПЕ), адзін 3 камітэтаў Міжнароднага caeema навуковых саюзаў. Засн. ў 1969 з мэтай аб’яднання і каардынацыі міжнар. дзейнасці па пытаннях аховы навакольнага асяроддзя. Займаецца зборам, апрацоўкай і распаўсюджваннем інфармацыі па зменах y навакольным асяроддзі пад уплывам дзейнасці чалавека і вывучае ўплыў гэтых змен на чалавека; распрацоўвае метадалогію ацэнкі параметраў навакольнага асяроддзя; забяспечвае аператыўнай інфармацыяй навук. цэнтры і арг-цыі па вывучэнні навакольнага асяродцзя і інш. У рабоце к-та прымаюць удзел 35 краін-членаў, 22 саюзы, навук. к-ты і асацыяцыі. Вышэйшы орган СКОПЕ — Ген. асамблея, якая склікаецца раз y 3 гады, паміж сесіямі асамблеі яго дзейнасцю кіруе выканаўчы к-т з прадстаўнікоў розных краін. У 1981 y Мінску адбыўся міжнар. семінар СКОПЕ— ЮНЕП паводле праекта «Дынаміка экасістэм пераўвільготненых зямель і малых прэснаводных вадаёмаў». НАВУК0ВЫ СТЫЛЬ, адзін з кніжных стымў мовы, які абслугоўвае разнастайныя галіны навукі (тэхн., прыродазнаўчыя, гуманітарныя і інш.) і рэалізуеіша ў манаграфіях, навук. артыкулах, дысертацыях, рэфератах, навук. паведамленнях, дакладах і інш. Mae 3 асн. падстылі: уласна навуковы, навукова-

вучэбны, навукова-папулярны. Асн. стылявыя рысы: яснасць, дакладнасць, аб’ектыўнасць, лагічнасць, доказнасдь, недвухсэнсавасць, бязвобразнасць. Найб. ярка праяўляецца ў пісьмовай форме, y апошні час актыўна пранікае (зберагаючы сваю спецыфіку) і ў вуснае маўленне. У сучасным Н. с. многа розных наменклатурных знакаў, схем, табліц, дыяграм і інш. Н. с. ўласцівы: y лексіцы — шырокае выкарыстанне тэрміналогіі і слоў з абстрактным значэннем; y марфалогіі — пераважнае выкарыстанне некаторых класаў слоў, напр., назоўнікаў, прыметнікаў (каля 13% любога навук. тэксту), займеннікаў мн.л. 1-й асобы для ўказання асобы аўтара; y сінтаксісе — складаныя сінтакс. канструкцыі, дзеепрыметныя і дзеепрыслоўныя словазлучэнні, розныя ўстаўкі, тлумачэнні і інш. Харакгарызуецца тэндэнцыяй да інтэрнацыяналізацыі. Літ.: Ю р э в і ч АК. Сгылістыка беларускай мовы. Мн., 1983; Сшлнстнка русского языка. 2 нзд. Л., 1989; К а ў р у с АА Сгылістыка беларускай мовы. 3 выд. Мн., 1992; Современный русскяй язык. Ч. 3. 2 юд. Мн., 1998. Р.Р.Чэчат. НАВУК0ВЫЯ ТАВАРЬІСТВЫ, добраахвотныя аб’яднанні спецыялістаў і інш. асоб, якія маюць на мэце правядзенне навук. даследаванняў, садзейнічаць развіццю пэўнай галіны навукі. Асн. задачы Н.т.: распаўсюджванне навук. ведаў, далучэнне спецыялістаў да ўдзелу ў вырашэнні задач адпаведнай галіны навукі, садзейнічанне навук.-арганізад. кансалідацыі вучоных з мэтай павышэння эфектыўнасці даследаванняў і ўкаранення іх вынікаў y пракгыку і інш. Адыгрываюць важную ролю ў развіцці міжнар. навук. супрацоўніцгва. Асн. метады: арг-цыя лекцый і дакладаў, правядзенне навук. канферэнцый, семінараў, кангрэсаў, публікацыя вынікаў навук. даследаванняў і абмен навук. інфармацыяй, правядзенне незалежных пазаведамасных экспертыз навук. і навук.-тэхн. праекіаў, падрыхтоўка аналіт. даведак, прагнозаў, прапаноў па пэўных кірунках навук. дзейнасці, ажыццяўленне навук. даследаванняў y розных формах, пошукавых, краязнаўчых работ і інш. Паводле статуса бываюць міжнар., нац., рэсп., рэгіянальныя і інш.; адрозніваюць таксама па схупені ахопу галін навукі, характары дзейнасці, па формах узаемадзеяння з дзярж. навук. ўстановамі і характары сувязей з навук. грамадскасцю і інш. Крыніцы фінансавання: членскія ўзносы, даходы ад выдавецкай дзейнасці і мерапрыемстваў, дзярж. субсідыі, ахвяраванні прыватных асоб, спонсарская падтрымка і інш. Узніклі яшчэ ў глыбокай старажытнасці (4—3 ст. да н.э.), часам пад назвай акадэмій (Платонаўская акадэмія, Александрыйскі мусеян, «Дом мудрасці» ў Багдадзе, Акадэмія Мамуна ў Харэзме і інш). 3 15—16 ст. ях прафес. аб’ядаанні вучоных. У 17 ст. з’явіліся спецыяліэаваныя Н.т. (геагр., мед. і інш.). Універсальныя Н.т. часам станавіліся нац. навук. цэнтрамі, напр., Лонданскае каралеўскае т-ва. На Беларусі нефармальныя аб’яднанні навукоўцаў узніклі разам з заснаваннем навуч. устаноў і аб’ядноўвалі вьікладчыхаў і

студэнтаў па навук. інтарэсах. Важную ролю ў арг-цыі работы па вьшучэнні роднага краю адыграла дэейнасць філаматаў і філарэтаў, Віленскай археалагічнай камісіі і інш. Н.т. У Рэспубліцы Беларусь дзейнічаюць (1999): Н.т. кардыёлагаў, гігіеністаў, глебазнаўцаў, архівістаў; хім., геагр., бат. і інш. Асн. мэтам Н.т. адпавядае дзейнасць грамадскіх акадэмій (Міжнар. акадэмія вывучэння нац. меншасцей, Міжнар. акадэмія арганізац. і кіраўніцкіх навук, Бел. акадэмія сац. навук і інш.), асацыяцый (Міжнар. асацыяцыя беларусістаў, Бел. асацыяцыя геадэзістаў і картографаў і інш.), цэнтраў (Бел. цэнтр канстытуцыяналізму і параўнальна-прававых даследаванняў і інш.). Рэсп. Н.т. маюць аддзяленні ў рэгіёнах, міжнар. Н.т. — і за мяжой. Шэраг Н.т. створаны непасрэдна ў рэгіёнах, дзейнічаюць пры асобных НДІ і ВНУ. С.А.Яцкевіч. НАВЎМАВА Галіна Васілеўна (н.

20.11.1932, Масква), бел. вучоны ў галіне хім. тэхналогіі цвёрдага паліва. Д-р тэхн. н. (1987). Скончыла БПІ (1955). 3 1962 y Ін-це праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН (у 1975—95 заг. лабараторыі). Навук. працы па хіміі аргай. кампанентаў торфу, бурага вугалю, сапрапеляў і расл. адходаў, распрацоўцы тэхналогій атрымання з іх біялагічна актыўных прэпаратаў для раслінаводства, кармавых дабавак для жывёлагадоўлі. Те.: Торф в бнотехнологал. Мн., 1987; Гумнновые веіцества в бносфере. 'М.,' 1993 (у сааўг.). НАВЎМАВА Софія Фадзееўна (23.5.1924, в. Заазер’е Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 12.3.2000), бел. вучоны ў галіне хіміі высокамалекулярных злучэнняў. Д-р хім. н. (1974). Скончыла БДУ (1949). У 1949—89 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі (у 1952—67 і 1975—86 заг. лабараторыі). Навук. працы па сінтэзе і даследаванні ўласцівасцей палімерных святлоадчувальных матэрыялаў, антыстатыкаў і антыстатычных лакаў, распрацоўцы новых поліфункцыянальных манамерных і алігамерных стабілізатараў.

Te.: Цнклогекса-1,3-даен в продукты на его основе. Мн., 1980 (разам з Б.В.Ерафеевым. В.Д.Юрынай). НАВУМАВЁЦ Антон Рыгоравіч (н.

2.1.1936, в. Рудка Пінскага р-на Брэсцкай вобл.), украінскі фізік. Акад. Нац. АН Украіны (1997). Засл. дз. нав. і тэхн. Украіны (1995). Скончыў Кіеўскі ун-т (1957). 3 1957 y Ін-це фізікі, з 1998 акадэмік-сакратар адцз. фізікі і астраноміі Нац. АН Украіны. Адначасова праф. Кіеўскага ун-та. Навук. працы ў галіне фізікі паверхні цвёрдых цел і фіз. алектронікі. Даследаваў з’явы ў звыштонкіх плёнках з таўшчынёй y 1 атамны слой. Дзярж. прэміі СССР 1988 і Украіны 1997.

Te.: Двумерные крнсталлы. Клев, 1988 (разам з І.Ф.Лкжсютавым, В.Л.Пакроўскім). М.П.Савік. НАВУМАЎ Аляксей Аляксандравіч (27.1.1916, С.-Пецярбург — 1985), ра-

сійскі фізік, адзін са стваральнікаў першых паскаральнікаў на сустрэчных пучках (калайдэраў). Чл.-кар. AH СССР (1964). Скончыў Маскоўскі ін-т інжынераў сувязі (1942). 3 1945 y Ін-це атамнай энергіі, з 1959 y Ін-це ядз. фізікі Сіб. аддз. AH СССР. 3 1966 y Ін-це фізікі высокіх энергій. Навук. працы па радыёлакацыйных сістэмах і тэхніцы паскаральнікаў элементарных часцід. Распрацаваў і пабудаваў разам з Г.І.Будкерам першыя ў СССР калайдэры, кіраваў запускам і наладкай пратоннага паскаральніка на 70 ГэВ (г. Серпухаў). Ленінская прэмія 1967. Дзярж. прэмія СССР 1953.

НАВУМЕНКА

11 1

выкладае ў ім. Працаваў з А.А.Алавым: «Трывожная маладосць» (1955, паводле рамана «Старая крэпасць» У.Бяляева), «Павел Карчагін» (1957, паводле рамана «Як гартавалася сталь» МАстроўскага), «Бег» (1971, паводле М.Булгакава), «Легенда пра Тыля» (1977, паводле рамана «Легенда пра Уленшпігеля» Ш. Дэ Кастэра), «Тэгеран-43» (1981, СССР— Швейцарыя—Францыя, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Маскве), «Бераі> (1984, паводле Ю.Бондарава) і інш. Самастойна паставіў фільмы: «Выбар»

ААНавумаў У.Н.Навумаў. І.Я.Навуменка.

НАВУМАЎ Валянцін Сцяпанавіч (н.

12.3.1937, Мінск), бел. спартсмен і трэнер (веславанне на байдарках і каноэ). Засл. майстар спорту СССР (1969), засл. трэнер Беларусі (1971). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1964). У 1974— 96 y Акадэміі фіз. выхавання і спорту. Чэмпіён Еўропы на байдарцы-адзіночцы на дыстанцыях 500, 1000 м і ў эстафеце 4 х 500 м (1957, г. Гент, Бельгія). Чэмпіён СССР на дыстанцыях 1000 м (1957, 1958, 1959), 10 000 м (1961). Сярод выхаванцаў чэмпіён свету Л.Дзеравянка, чэмпіён СССР А.Навумаў.

(1988), «Закон» (1990), «Дзесяць гадоў без права пераггіскі» (1991), «Белае свя та» (1994). Творчасці Н. ўласцівы эмацыянальнасць, драматызм канфлікгу, майстэрства выкарыстання сродкаў кінематаграфічнай выразнасці. Піша сцэнарыі. Дзярж. прэмія СССР 1985.

НАВЎМЕНКА Іван Якаўлевіч (н.

16.2.1925, г. Васілевічы Рэчыдкага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік, літ.-знавец, грамадскі дзеяч. Нар. пісьменнік Беларусі (1995). Ахад. Нац. АН Беларусі (1980, чл.-кар. 1972), д-р фіНАВЎМАЎ Мікалай Сцяганавіч (н. лал. н. (1969), праф. (1971). Засл. дз.

28.11.1938, г. Красны Ліман Данецкай нав. Беларусі (1978). Скончыў БДУ вобл., Украіна), бел. архітэкгар. Скон- (1950). Прадаваў y газ. «Бальшавік Пачыў Кіеўскі інж.-буд. ін-т (1962). Пра- лесся» (1946—51), «Звязда» (1951—52). цаваў y г. Алматы, Кішынёве. 3 1973 у' 3 1954 на кафедры бел. л-ры БДУ, з Мінску — гал. архітэкгар праекгаў y 1973 дырэктар Ін-та л-ры імя Я.Купаін-тах «Белдзяржпраект», «Мінскпра- лы, з 1982 віцэ-прэзідэнг, з 1992 саветекг» (з 1980). Асн. работы: y Мінску — нік пры прэзідыуме Нац. АН Беларусі. навуч. камбінат Міндарбуда Беларусі Друкуецца з 1955. У першым зб. апавя(1979), 12-павярховы інж.-лабараторны данняў «Семнаццатай вясной» (1957) y корпус трэстаў Белсельгастэхнікі (1980), рамантычна прыўзнятых фарбах адлюсрэсп. Дом тэхн. творчасці (1982, y са- траваў духоўны свет і лёс юнакоў, што аўт.), Мінскі аўтавакзал «Маскоўскі» прайшлі праз выпрабаванні вайны. Гэ(Гран-пры рэсп. фестывалю архітэкту- тая ж тэма развіта і ў зб-ках апавяданры «Брэст—99»). Сярод інш. работ: бу- няў «Хлопцы-равеснікі» (1958), «Таполі дынак пед. ін-та імя І.Крангэ (1975), юнацтва» (1966, прэмія Ленінскага камбальнічны гарадок (1976) y Кішынёве і самола Беларусі 1967), адзначаных верінш. Аўтар распрацовак наменклатуры насцю праўдзе жыцця, глыбокім прапрадпрыемстваў абслугоўвання насель- нікненнем ва ўнутр. свет герояў, майніцгва для іх масавага буд-ва ў мікрара- стэрствам дэталі, лірызмам. У аповесёнах (універсамы, крамы, кавярні і інш. цях «Снежань», «Мой сябар Пятрусь», ў мікрараёнах Захад, Паўд. Захад, Малі- «Пераломны ўзрост» (усе нап. 1958), «Бульба» (1964), «Трымценне дубовага наўка, Уручча ў Мінску). лісця» (1965), «У бары на світанні» НАВЎМАЎ Уладзімір Навумавіч (н. (1971) і інш. праблемы станаўлення 6.12.1927, С.-Пецярбург), расійскі кіна- людскіх харакгараў на матэрыяле вайны рэжысёр. Нар. арт. Расіі (1974). Нар. і ў абсягу сучаснасці. Адметныя рысы арт. СССР (1983). Скончыў Усесаюзны творчасці Н. — лірычная пранікнёдзярж. ін-т кінематаграфіі (1951), з 1980 насць пачуцця і даверлівасць інтанацыі,

112

НАВУМЕНКА

сі (1997). Скончыў Мінскае муз. вучылішча імя М.І.Глінкі (клас хар. дырыжыравання, 1984), Маскоўскі муз.-пед. дакладнасць учынкаў герояў, праўдзі- ін-т імя Гнесіных (клас вакалу, 1992). 3 васць дэталей і маст. абагульненняў. Ра1984 артыст ансамбля нар. музыкі «Свяманы «Сасна пры дарозе» (1962), «Ве- та», саліст Дзярж. акад. нар. хору Белацер y соснах» (1967), «Сорак трэці» русі імя Г.Цітовіча, з 1990 — Нац. тэле(1973) падсумавалі вопыт аўтара па радыёкампаніі і ансамбля нар. музыкі стварэнні эпічна насычанай карціны «Бяседа» (1992—97), з 1993 саліст-вакажыцця і барацьбы ва ўмовах жорсткай ліст Дзярж. аркестра сімф. і эстр. музыфаш. акупацыі. Яго ўвагу прыцягвалі і кі Беларусі. Валодае голасам прыгожага праблемы сучаснага жыцця, што ўнеслі барытанальнага тэмбру. Яго выкананне шмат новага ў традыц. адносіны чалавевылучаецца яскравай сцэнічнасцю, ка з людзьмі, грамадствам, гісторыяй. шчырасцю, эмацыянальнай выразнасАповесцям «Развітанне ў Кавальцах» цю. У рэпертуары эстр. песні бел. кам(1974) , «Апошняя восень», «Замяць пазітараў, шэраг уласных песенных твожаўталісця» (абедзве 1976), «Інтэрнат на раў на словы бел. паэтаў, y тл . «ІншаНямізе» (1978), раманам «Смугак белых планецянка», «Колькі год Беларусі», начэй» (1979), «Летуценнік» (1984), «Ночка-чараўніца», «Арабінавы сум», «Асеннія мелодыі» (1987), п’есе «Птуш- «Не хадзіде, мае хлопчыкі», «Я вымалю кі між маланак» (1982), многім апавя- цябе», «Мне ўсё верыцца», <Дзяўчынаданням уласціва ўсё болып глыбокае красуня» і інш. Г.М.Загародні. асэнсаванне рэчаіснасці, усведамленне сэнсу жыцця, складаных праблем су- НАВУМ0ВІЧ, Н a ў м о в і ч Міхась часнасці, выяўленне духоўнага патэн- (н. 3.10.1922, в. Рамашкавічы Навагрудцыялу асобы. Пераасэнсаванне гісторыі скага р-на Гродзенскай вобл.), грамадвяртае героя пісьменніка ў часы дзяцін- скі дзеяч бел. эміграцыі, мастак, фізіяства і юнацтва ў трылогіі «Дзяцінства. тэрапеўг. Пасля сканчэння НавагрудПадлетак. Юнацтва» (1997) і яе працягу скай бел. гімназіі (1944) мабілізаваны ў «Любімы горад» (1999). Гады калектыві- Бел. краёвую абарону, потым y дывізію зацыі, сталінскія рэпрэсіі асвятляюцца СС «Беларусь». Восенню 1944 перайаўтарам з пункту гледжання сучасніка. шоў да франц. партызан. 3 канца 1944 y Для дзяцей напісаў аповесць «Вайна ка- Андэрса арміі. 3 чэрв. 1945 жыў y Італіі. ля Цітавай копанкі» (1957). Аўтар літ.- 3 1947 y Францыі, дзе скончыў Нац. знаўчых манаграфій «Янка Купала. Ду- вышэйшую школу мастацтва (ф-т хоўны воблік героя» (1967), «Якуб Ко- скулыпуры, 1953) і школу фізіятэрапіі лас. Духоўны воблік героя» (1968, за (1955) y Парыжы. Выкладаў анатомію і абедзве Дзярж. прэмія Беларусі імя марфалогію ў дзярж. і прыватных шкоЯ.Коласа 1972), «Вінцэнт Дунін-Мар- лах фізіятэрапіі і мастацтва. Узначальдінкевіч» (1992), «Змітрок Бядуля» ваў Аб’яднанне бел. работнікаў y Фран(1995), «Максім Багдановіч» (1997), цыі (з 1946), Бел. незалежніцкую арг-цыю «Ранні Кузьма Чорны (1923—1929)» моладзі ў Францыі (1949—52), Аб’яд(2000). У працах па гісторыі бел. л-ры нанне бел. студэнтаў, Бел. аб’яднанне «3 глыбінь жыцця» (1960) і «Пісьменні- камбатантаў. Рэдагаваў час. «Мсшадзь» кі-дэмакраты» (1967) разглядае канцэп- (1948— 54). 3 1991 старшыня Беларускага хаўрусу. Аўтар бсшьш як 10 скулытг. цыю чалавека і свету ў бел. л-ры. Тв.: 36. тв. Т. 1—6. Мн„ 1981—84; Выбр. твораў з каменю, y тл . помніка на магітворы. T. 1—2. Мн., 1995—97; Гасцініда над ле М .Равенскага, скулытгур для касцёПрыпяццю. Мн., 1994; Хатняе зайчанё. Мн., лаў, моста Аляксандра III і Новага мос1998. та (Парыж). Пераможца конкурсу на Літ.: С і н е н к a Г. Іван Навуменка: Нарыс творчасці. Мн., 1981; П і с к у н Л. Іван стварэнне статуі Жанны д’Арк. У Навуменка. Мазыр, 1997; Я е ж. Феномен 1950—60-я г. аформіў выдадзеныя ў замастацкай індывідуальнасці: Агляд творчасці межжы кнігі «Спадчына» Я.Купалы, Івана Навуменхі / / Роднае слова. 1995. № «Сымон-муэыка» Я.Коласа, «Матчын 2—3; К а р о т к а я Л. Жывое, роднае... Мн., дар» А.Гаруна, альманах «Ля чужых бе1989. С. 6—37. У.В.Гніламёдаў, І.У.Саламевіч. рагоў». Малюе і акварэллю. Узнагарода НАВЎМЕНКА Уладзімір Якаўлевіч (н. па анатоміі Prix Hugier (1949).

A. СЛяднёва.

6.2.1932, г. Васілевічы Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне НАВУМ0ВІЧ Сямён Сцяланавіч (н. геаграфіі. Канд. геагр. н. (1974), праф. 15.2.1922, г.п. Копысь Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне (1990). Засл. работнік вышэйшай шкотраўматалогіі і артапедыі. Д-р мед. н. лы Беларусі (1982). Скончыў БДУ (1973). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1957). 3 1957 y Брэсцкім дзярж. ун-це (1951). 3 1951 y Бел. НДІ траўматалогіі і (з 1966 прарэкгар і э 1994 заг. кафедры). артапедыі. Навук. працы па эксперым. Навук. працы па гісторыі, прыродзе і пратэзаванні, хірург. дапамозе пры гаспадарцы Беларусі, y тл . Брэсцкай прыроджанай і набытай паталогіі тазавобл. сцегнавога сустава, прыроджаных і сісTe.: Брест: Нст.-экон. очерк. 2 нзд. Мн., 1977; Географня Белорусснн. Мн., 1984 (у са- тэмных захворваннях дзідячага ўзросту.

Te.: Оператнвное леченне переломов шейаўт.); Сельское хозяйство Белорусснн. Мн., кн бедра. Мн., 1963; Прнмененве дастракцн1988 (разам з Р.АЖмойдзякам). онных аппаратов в детской ортопедаш // НАВЎМЕНКА Якаў Паўлавіч (н. Здравоохраненне Белорусснн. 1975. № 3.

28.3.1959, г. Орша Віцебскай вобл.), НАВУМ0ВІЧ Уладзімір Аляксандравіч бел. эстрадны спявак. Засл. арт. Белару- (н. 29.10.1943, в. Баўцічы Карэліцкага

р-на Гродзенскай вобл.), бел. пісьменнік, літ.-знавец, крытык. Канд. філал. н. (1974), дац. (1981). Настаўнічаў, працаваў на камсамольскай рабоце. 3 1973 y БДУ. Друкуецца з 1964. Аповесць «Узаранае поле» (1968) пра камсамсшьскіх работнікаў, кн. прозы «Такое бывае аднойчы» (1982) пра студэнцкае жыццё і каханне. Распрацоўвае маральна-этычныя праблемы бел. л-ры, этычна-канцэптуальныя асновы бел. прозы 1960— 80-х г., дзейнасць «Маладняка» (манаграфія «Шляхамі арлянят: Проза «Маладняка», 1984): Сааўтар падручніка «Беларусазнаўства» (1998). Склаў зб-кі «Творчая спадчына Янкі Купалы і Якуба Ксшаса і развідцё славянскіх моў і літаратур» (1982), «Творчая і метадычная спадчына Якуба Коласа» (1992), адзін са складальнікаў хрэстаматыі «Беларуская літаратура: Проза 20-х гг.»

(1996). І.У.Саламевіч.

НАВУМЧЫК Віктар Мікалаевіч (н.

11.8.1946, г. Брэст), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1995), праф.

(1999). Скончыў Брэсцкі тэхнікум чыг. транспаргу (1965), фіз. ф-т БДУ (1973). У 1973—99 працаваў y БДУ, з 2000 заг. кафедры педагогікі сацыякультурнай дзейнасці Бел. ун-та культуры. Даследуе праблемы пед. эрганомікі, вучэбнага дэманстрацыйнага эксперыменту па фізіцы, выкладання фізікі ў сярэдніх навуч. установах і ВНУ, этыкі педагога, феномена творчасці і выхавання творчай асобы і інш.

Te.: Наглядность в дсмонстрацнонном экспернменте по фнзнке: (Эргономнческнй подход). Мн., 1983 (разам з АМ.Саржэўскім); Посгттанне творческой лнчноста. Мн., 1998; 5Уппса педагога. Мн., 1999 (разам з Я.АСаўчанка); Перевоспнтанве как педагогаческая нллюзня / / Гуманіт.-экан. весн. 1999. № 2. НАВЎМЧЫК Мікалай Кузьміч (н.

15.7.1916, Мінск), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Барысаўскі аэраклуб (1937), Ваенна-паветр. акадэмію (1946). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Паўн.-Каўказскім, Закаўказскім франтах, удзельнік баёў на Украіне, Паўн. Каўказе. Камандзір эскадрыллі знішчальнага авіяпалка капітан Н. да снежня 1943 зрабіў 319 баявых вылетаў, правёў 54 паветр. баі, асабіста збіў 13 самалётаў праціўніка. Да 1957 y Сав. Арміі, да 1976 на адм. рабоце. НАВУХАДАН0САР II, H a б y - к y д у р ы - у ц у р , цар Новававілонскага царства [605—562 да н.э.]. Сын Набапаласара. Пасля перамогі ў 60S да н.э. над

ская школьная сістэма). У 1920-я г. распрацавана сістэма праекгнага Н. (У.Кіркпатрык, ЗША), y працэсе якога вучні разам з настаўнікам праектуюць рашэнні практычных задач. Вальдорфская сістэма Н. (Р.Штайнер, Германія), сістэмы М.Мантэсоры (Італія), С.Фрэнэ (Францыя) і інш. ставяць гал. мэтай раскрыццё індывідуальнасці навучэнца. У сучаснай практыды Н. выкарыстоўваюцца таксама лекцыйна-семінарская, курсавая, прадметна-курсавая, індывідуальна-брыгадная і інш. навуч. сістэмы. Увайшлі ў практыку праграмаванае Н., элементы праблемнага Н., заснаванага на стварэнні праблемных сітуацый з мэтай актывізацыі пазнавальнай дзейнасці навучэнцаў, назіраецца тэндэнцыя далейшай гуманізацыі і гуманітарызацыі навучальна-выхаваўчага працэНАВУЦЬ, Р о ў, рака ў Жыткавіцкім су (гл. Гуманітарная адукацш). Набыць р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. веды можна і самаадукацыяй, з выкаСкрыпіца (бас. р. Прьшяць). Даўж. 31 рыстаннем камп’ютэрных методык. Літ.: Б a р a н о в С.П. Сушность процескм. Пл. вадазбору 269 км2. Пачынаецца са обученля. М., 1981; К л л н г б е р г Л. за 3,5 км на ПнЗ ад в. Навуць, вусце за Проблемы теорлл обучення: Пер. с нем. М., 3,8 км на Пд ад в. Пасека. Даліна невы- 1984; О к о н ь В. Введенле в обіцую длдакразная, рэчышча ад вытоку на працягу тлку: Пер. с пол. М., 1990; Szkoty dialogu.

22 км каналізаванае. Водапрыёмнік ме- Warszawa, 1993. СА.Яцкевіч. ліярац. каналаў. Выкарыстоўваецца для напаўнення вадой сажалак рыбгаса НАВЙТА, возера ў межах г. Браслаў Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка. Пл. «Чырвоная Зорка».

0,68 км2, даўж. 1,5 км, найб. шыр. 670 НАВУЧАННЕ, мэтанакіраваны працэс м, найб. глыб. 5 м, даўж. берагавой лініі перадачы і засваення ведаў і практыч- 4,3 км. Пл. вадазбору 3,7 км2. Катлавіна ных навыкаў, фарміраванне ўменняў іх падпруднага тыпу. Схілы на Пн і 3 выкарыстання; сродак усебаковага раз- выш. 10— 13 м, спадзістыя, сугліністыя; відця і падрыхтоўкі асобы да жыцця- на Пд і У — да 20 м, стромкія, пясчадзейнасці. Пры Н. рэалйуюцца мэты ныя, y верхняй ч. разараньм. Берагавая адукацыі і выхавання. У аснову Н. па- лінія слабазвілістая. Берагі выш. да 0,3 кладзены гал. прынцыпы дыдактыкі. м, на ПдЗ — да 0,5 м, пясчаныя і сугліАжыццяўляецца ў навуч. установах роз- ністыя. 3 астравы агульнай пл. 3 га. нага тыпу (школа, каледж, ун-т і інш.), Мелкаводная зона шыр. 100— 150 м. y сям’і, на вытв-сці і інш. сферах жыц- Дно да глыб. 1,5 м выслана пяском і цядзейнасці чалавека. Мэты і задачы Н. апясчаненым ілам, глыбей — сапрапезмяняюцца гістарычна, абумоўлены лем. Уздоўж берагоў паласа надводнай ўзроўнем матэрыяльнага і духоўнага расліннасці шыр. 5— 40 м да глыб. развіцця грамадства і залежаць ад фун- 0,5— 1 м. Упадаюць 2 меліярац. канавы, кцый навуч. устаноў. У розных грамад- выцякае ручай y воз. Дрывяты. ствах існуюць адметныя сістэмы кашHAT (Nag) Марцін (н. 30.7.1927, г. Статоўнасцей, што ўплывае на дыферэнцыяцыю метадаў і праграм Н. У залеж- вангер, Нарвегія), нарвежскі славіст, насці ад крышцы ведаў метады Н. перакладчык, паэт. Скончыў ун-т y Оспадзяляюць на славесныя (тлумачэнне, ла (1953), з 1964 выкладчык слав. л-р урок-дыскусія, гутарка, лекцыя і інш.), y ім. Даследуе нарвежска-слав. культ. наглядныя (экскурсія, дэманстрацыя сувязі. Аўтар прац «Ібсен y рускім дуілюстрацый, дыяпазітываў, кінафільмаў хоўным жыцці» (1967), «Гамсун y русі інш.) і практычныя (лабараторныя за- кім духоўным жыцці» (1969), «Двое няткі, прада ў майстэрнях, вытв. прак- нарвежцаў з Талстым» (1979), «Пісьтыка і інш.). Метады Н. могуць быць меннік і яго перакладчык: Кнут Гамсун актыўныя, пасіўныя, маналагічныя, і П.Е.Гансэн» (1980), «Горкі ў Нарвегіі» дыялагічныя, эўрыстычныя, дагматыч- (1983) і інш. У 1979 наведаў Беларусь. ныя і інш. Існуюць розныя сістэмы ар- Надрукаваў шэраг артыкулаў пра бел. ганізацыі Н. Гістарычна найб. пашыра- л-ру і культуру: «Янка Купала — беланымі сістэмамі былі індывідуальная рускі Нурдаль Грыг» (1980), «Аблічча (гл. Індывідуальнае навучцнне) і індывід.- Беларусі» (1981) і інш. У лірычных мігрупавая. Адной з першых форм маса- ніяцюрах (зб. «Сустрэчы», 1981) адлюсвага Н. з’явілася арганізацыя калектыў- траваў асобныя з’явы гіст. і культ. жыцнага Н., напр., y брацкіх школах, y дзей- ця бел. народа, намаляваў вобраз Я.Кунасці якіх выявіліся асн. элементы палы: «Паэт Янка Купала і беларускі класна-ўрочнай сістэмы. Імкненне за- народ», «Дом дзяцінства Янкі Купалы», бяспечыць найб. эфекгыўнае вырашэн- «Драма Янкі Купалы» і інш. На нарв. не задач Н. абумовіла пошук новых, мову пераклаў верш Я.Купалы «А хто нетрадыц. форм і методык (Бел-Ланкас- там ідзе?» (1980). На бел. мову яго вертэрская сістэма, батаўская сістэма ды- шы пераклалі М.Мятліцкі, У.Сакалоўферэнцыраванага Н. ў ЗША, Мангейм- скі, В.Сёмуха. егіп. войскам каля Кархемыша падпарадкаваў Сірыю і Палесціну. У 599 да н.э. рэарганізаваў армію, y 598 да н.э. здзейсніў паход y Паўн. Аравію. У 586 да н.э. захапіў Іерусалім. Ператварыў Іудзею ў вавілонскую правінцыю, вял. частку яе насельнідгва перасяліў y Вавілонію. У 575 да н.э. захапіў Тыр, чым завяршыў падларадкаванне Вавілону Усх. Міжземнамор’я. Праўленне Н.ІІ адзначана эканам. і культ. росквітам Вавілона. Пры ім ўзведзены шматлікія культавыя і грамадскія збудаванні, y тл. вежы храма Эсагіла і славутыя вісячыя сады («сады Семіраміды»). Літ.: Б е л я в с к н й В.А. Вавллоп легендарный л Вавллоя нсторлческлй. М., 1971; К л е н г е л ь - Б р а н д т Э. Вавялолская башня: Легенда я ясторяя: Пер. с нем. М., 1991. Я.У.Повікаў.

НАГАІ

113

Тв.: Бел. пер. — Мініяцюры / / Далягляды, 1981. Мн., 1981; У кн.: Ідзе Кастрычнік па зямлі. Мн., 1987. Літ.: С а к а л о ў с к і У.Л. Незнаёмая Еўропа, адкрьггая Марцінам Нагам: Вачамі ларвеж. паэта і даследчыка / / Голас Радзімы.

1985. 28 лют.; Я г о ж. Нарвежцам лра Беларусь / / ЛіМ. 1987. 16 касгр. У.Л.Сакалоўскі. НАГАВІЦЫ, ш т а н ы , п о р т к і , адна з асн. частак традыц. мужчынскага адзення беларусаў. Шылі з аднатоннага ці шарачковага палатна, са зрэбнай або паўсуконнай тканіны, зімовыя — з цёмнага сукна (суконнікі). Вузкія калошы алучалі ў верхняй частцы ромбападобнай устаўкай; зашпіляліся спераду. Былі каўняровьм на поясе, якія зашпільваліся на калодачку-біргельку ці гузік і бескаўняровыя на матузку. Кало-

Селянін y нагавіцах. Піншчьша. Пач. 20 ст. шы ўнізе спадалі свабодна або абкручваліся анучамі і аборамі для лапцей. Кашулю насілі паверх Н. У канцы 19 ст. белыя палатняныя Н. сталі сподняй адзежынай. У пач. 20 ст. выйшлі з ўжытку. М. Ф. Раманюк.

HATÀEBA БЎХТА. У заліве Тауйская губа Ахоцкага м. Даўж. 16 км. Прылівы да 4 м. Н.б. — лепшая стаянка суднаў y Ахоцкім м. Названа ў гонар рас. гідрографа і картографа А.І.Нагаева. На ўзбярэжжы — г. Магадан з портам Нагаева.

HATAI В я л і к і я і М а л ы я , дэярж. ўтварэнні (княствы) нагайцаў (мангыты, кунграты і інш. цюркамоўныя плямёны, якія ўзялі сабе агульную назву ад

114

НАГАЙ

імя золатаардынскага цемніка Нагая, y склад арды якога ўваходзілі ў 2-й пал.

13 ст.), што ўзніклі ў выніку распаду Нагайскай Арды ў 2-й пал. 16 ст. Н. Вялікія ўтварыліся з улусаў, што качавалі паміж Волгай і р. Урал, y 1555— 1600 неаднаразова прымалі рас. падданства; y 1634 выцеснены калмыкамі на правабярэжжа Волгі, дзе качавалі ў Прыкаспіі (да р. Церак) разам з некаторымі ўлусамі Н. Малых, б. ч. жыхароў якіх з сярэдзіны 16 ст. насяляла Прыазоўе (паміж Донам і Кубанню) y якасці васалаў Крымскага ханства і Турцыі. У 17— 18 ст. Н. Малыя амаль поўнасцю выцеснены рас. казакамі ў стэпы Паўн. Прычарнамор’я, дзе падзяліліся на орды (Буджакскую, Едысанскую і інш.). У канцы 18 — пач. 19 ст. іх жыхары часткова прынялі рас. падданства і былі зноў пераселены ва ўсх. Прыазоўе, часткова перасяліліся ў Турцыю паводле Бухарэсцкага мірнага дагавора 1812. НАГАЙ (1 - я пал. 13 ст. — 1300), военачальнік (цемнік) Залатой Арды. Праўнук хана Джучы. Узначальваў войскі хана Берке ў час войнаў з Хулагуідаў дзяржавай. Кантраляваў землі паміж рэкамі Дон і Дунай. Загінуў y выніку барацьбы за ўладу пасля смерці хана Берке. Плямёны, якія ўваходзілі ў арду H., y далейшым сталі ядром народа нагайцаў і Нагайскай Арды. н а г Ай с к а я а р д а , y 15— 16 ст. дзяржаўнае ўтварэнне нагайцаў і інш. качавых цюркамоўных плямён на тэр. ад Паўн. Прыкаспія і Прыаралля да рэк Тура і Кама і ад Волгі да р. Іртыш. Вылучылася з Залатой Арды ў канцы 14 — пач. 15 ст., канчаткова аформілася ў 1440-я г. Яе ядро склалі цюркамоўныя плямёны мангытаў і кунгратаў, якія ў 2-й пал. 13 ст. ўваходзілі ў склад арды цемніка Нагая і ад яго імя ў 2-й пал. 15 ст. пачалі наз. нагаямі (нагайцамі). Цэнтр — г. Сарайчык y вусці р. Яік (цяпер р. Урал). Узначальваў Н.А. спадчынны (у парадку радавога старшынства) князь. Падзялялася на паўсамаст. улусы на чале з мірзамі. Грамадсй лад — феадалізм з моцнымі элементамі хатняга нявольніцтва. Асн. заняткі населыіііггва — качавая жывёлагадоўля і гандаль жывёлай. У 2-й пал. 16 ст. НА. распалася на некалькі самаст. дзярж. утварэнняў: Нагаі Вялікія і Малыя, Алтыулская арда і інш.

НАІ АЙСКІ ШЛЯХ, адзін з асн. шляхоў набегаў качэўнікаў на рас. землі. Назва вядома з пач. 16 ст., калі феадалы Нагайскай Арды карысталіся ім для перагону жывёлы на рас. рынкі. Пачынаўся ад нізоўяў Волгі і меў 2 напрамкі (зах. — уздоўж Дона да месца каля сучаснага г. Варонеж, усх. — праз міжрэчча Хапра і Суры), якія зыходзіліся каля Разані. Для прадухілення нападаў праз Н.ш. рас. ўрад рабіў засечныя лініі, засноўваў крэпасці: y 1586 Варонеж, y 1630-я г. Тамбоў, Казлоў і Ломаў.

НАГАЛАВАТКА (Jurinea), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 300 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 2 віды Н.: васільковая (J. cyanoides) і павуціністая (J. arachnoidea). Трапляюцца ў хваёвых лясах, на пясчаных схілах.

бельг. збройнікам Л.Наганам. Быў на ўэбр. армій шэрагу краін (Аўстра-Венгрыі, Расіі, Швецыі і інш.). На ўзбр. Чырв. Арміі прыняты пад назвай «рэвальвер узору 1895». Меў сямізарадны барабан, які адначасова служыў патроннікам і магазінам. Прыцэльная далёкасць стральбы да 100 м, патрон рэвальверны. У СССР напярэдадні Вял. Айч. вайны заменены аўтам. пісталетам. НАІ'АНА, горад y Японіі, y цэнтр. ч. в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Нагана. Каля 370 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр с.-г. раёна (садоўнідтва, кветкаводства, малочная жывёлагадоўля). Прам-сць: маш.-буд., харчасмакавая (кансервавая, тытунёвая), дрэваапрацоўчая; вытв-сць муз. інструментаў. Ун-т. Рэлігійны будыйскі цэнтр (храм Дзэнкодзі, 7 ст.; рэканструкцыя 18 ст.). Цэнтр зімовых відаў спорту. У Н. адбыліся XVIII зімовыя Алімп. гульні (1998). Турызм.

Нагалаватка 1 — бессцябловая; 2 — павуціністая; 3 — шматкветкавая. Шматгадовыя травяністыя расліны ці паўкусты з падоўжаным або ўкарочаным сцяблом. Лісце ад цэласнага да перыстарассечанага. Кветкі часта з залозкамі, трубчасгыя, ружовыя ці фіялетавыя ў кошыках. Лісцікі абгорткі шматліхія, чарапічна размешчаныя, голыя ці павуціністыя. Плод — сямянка з чубком. НАГАЛЁНД, штат на крайнім ПнУ Індыі. Пл. 16,5 тыс. км^. Нас. 1,2 млн. чал. (1991), пераважна група роднасных плямён і народнасцей нага. Адм. ц. — г. Кахіма. На тэр. Н. Асама-Бірманскія горы (выш. да 3824 м). Клімат субэкватарыяльны, мусонны. Да выш. 1000 м пераважаюць трапічныя вечназялёныя і мусонныя лістападныя лясы, вышэй — хвойныя лясы, на вяршынях — лугі. Амаль усё насельніцтва занята ў сельскай гаспадарцы. Пашырана лядна-агнявое земляробства. На тэрасаваных схілах вырошчваюць пераважна рыс. Лесанарыхтоўкі. Саматужная вытв-сць тканін. Транспарт аўтамаб. і ўючны. НАГАН. неафідыйная назва 7,62-мм рэвальвера, распрацаванага ў канды 19 ст.

Да арт. Наган. 7,62-мм рэвальвер сістэмы Наган узору 1895.

HATAÔKA Хантара (18.8.1865, г. Нагасакі, Японія — 11.12.1950), японскі фізік, адзін з заснавальнікаў навук. школы японскіх фізікаў. Чл. Японскай АН, яе прэзідэнт (1939—48). Замежны ганаровы чл. AH СССР (1930). Скончыў Такійскі ун-т (1887), дзе і працаваў да 1926 (з 1896 праф.), адначасова ў 1917—46 y Ін-де фіз. і хім. даследаванняў. Навук. працы па электрычнасці і магнетызме, атамнай фізіцы і спектраскапіі. Прапанаваў мадэль «атама тыіту Сатурна» (дадатна зараджанае ядро, вакол якога верціцца кальцо электронаў; 1904), што лічыцца папярэдніцай планетарнай мадэлі.атама Рэзерфарда. Літ.:Л ь о ц ц н М. йсторля фнзнкн: Пер. с нтал. М., 1970. С. 376—378. А.І.Болсун. НАГАСАЮ, горад y Японіі, на 3 в-ва Кюсю. Адм. ц. прэфектуры Нагасакі. Каля 450 тыс. ж. (1997). Порт y зал. Нагасакі (Усходне-Кітайскае м.). Буйны суднабуд. цэнтр. Прам-сць: агульнае машынабудаванне, металургія, харчасмакавая, нафтахім., дрэваапрацоўчая. Рыбалоўная база. Ун-т. Музеі: гандл,прамысл., стараж. мастацтва, прыкладнога мастацтва. Арх. помнікі 16— 19 ст., y тл . т. зв. Галандскі квартал (Дэдзіма), Кітайскі квартал, Нац. парк Маруяма, будыйскія, сінтаісцкія, хрысціянсйя храмы. Парк Міру і мануменг Міру (1955). Ваенна-марскі арсенал. Горад узнік на месцы рыбацкага пасёлха, вядомага з 12 ст. Росквіт Н. прыпадае на 16—17 ст., калі горад (тут існавала паргуг. факторыя) стаў цэнтрам хрысціянства ў Японіі і адзіным яп. портам (з 1640), праз які вёўся абмежаваны гандаль з галандцамі і кітайцамі. 3 канца 19 ст. цэнтр ваен. суднабудавання. У канцы 2-й сусв. вайны 1939—45 на Н. 9.8.1945 была скінуга амер. атамная бомба, якая разбурыла '/3 горада; эабіга і паранена каля 75 тыс. чал. 3 1956 y Н. адбываюцца міжнар. канферэнцыі аб забароне атамнай зброі. Літ.: Н а в л н ц к а я Г.Б. Нагасакл. М., 1979. НАГАСКІВІЦЫ, м а к с і л а п о д ы (шаxillipedes), канечнасці 1—5-га пярэдніх

грудных сегментаў y ракападобных. Будоваю нагадваюць ніжнія сківіцы (максілы) і хадзільныя ногі. Выкарыстоўваюцца для захопу і раздрабнення корму, як органы дотыку, смаку, часам для дыхання і вентыляцыі шчэлепных поласцей. У губаногіх Н. наз. кіпцюрападобныя ножхі 1-га сегмента тулава.

пежнікі. Некат. віды жыццяздольныя пры НАГЛЯД 115 нізкай т-ры, могуць трапляцца на снезе ў вял. колькасці, што надае яго паверхні афарбоўку. СЛ.Максімава. Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў, пра НАГІБАРАЎ Вілен Раманавіч (9.1.1935, парад бел. партызан y Мінску ў ліп. пас. Рашкава, Малдова — 9.10.1977), 1944. Паводле яго аповесці «Старонкі бел. фізік-тэарэтык. Д-р фіз.-матэм. н. жыцця Трубнікава» (1963) пастаўлены (1971), праф. (1972). Скончыў Казанскі фільм «Старшыня» (1965; правобраз

Ю.М.Нагібін.

Панарама горада Нагасакі. НАГАТА (араб. паўнавартасная, адборная манета), рэальная (першапачаткова — абазначэнне куфіцкага дырхема) і лікавая грашовая адзінка Стараж. Русі. У 11 ст. Н. = ‘ /20 грыўні кун (прыблізна 2 1/г г серабра) = 1 74 «уны = 2 1/г разаны = 5—7 1/2 вевярыцы; y 12— 13 ст. Н. = '/2 0 грыўні кун = 2 Уг куны або разаны.

HATAXBÔCTKI, к а л е м б а л ы (Соіlembola), атрад (клас) першаснабяскрылых насякомых. Вядомы з дэвону (каля 400 млн. г. назад). 2 падатр., каля 3,5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ва ўмеранай (імхі тундры і тайгі, стэпы, лугі) і трапічнай зонах. На Беларусі найб. трапляюцда прадстаўнікі сям. аніхіўрыд, бязвусікавых, гіпагаструрыд, ізатамід, смінтур, энтамабрыід. Найб. пашыраны Н. вадзяная (Podura aquatica), ізатома зялёная (Isotoma viridis) і інш. Жывуць y глебе, лясным подсціле, гнілой драўніне, на водных раслінах, паверхневай плеўцы стаячых вод, y гнёздах птушак і інш. Глебаўтваральнікі. Даўж. да 2, зрэдку да 10 мм. Разнастайныя па форме і афарбоўцы цела. Вочы з 1—8 фасетак, y некат. (глебавыя формы) адсутнічаюць. Вусікі 4—6-членікавыя. Брушка сегментаванае (да 6 сегментаў), заканчваецца скакальнай вілкай. Ротавыя органы грызучыя, колюча-сысучыя. Сапрафагі, фітафагі, дра-

Нагахвосткі: 1

ная.

— ізатома зялёная; 2 — вадзя-

ун-т (1959). 3 1976 y Ін-це фізікі цвёрдага цела АН Беларусі (заг. лабараторыі). Навук. прады па квантавай оптыцы і квантавай акустыцы, фізіды цвёрдага цела. Прадказаў з’яву фатоннага эха (разам з У.Х.Копвілемам; 1962), якую ў. 1964 эксперыментальна назіралі амер. фізікі. 'І'в : Световое эхо на парамагннтных крвсталлах (разам з У.ХКопвілемам) / / Фнзнка металлов н металловеденне. 1963. Т. 15, № 2; Сверхбезызлучательное состоянне вешества (з ім жа) / / Фнзюса твердого тела. 1967. Т. 9, вып. 5. НАГІБІН Юрый Маркавіч (3.4.1920, Масква — 17.4.1994), рускі пісьменнік. Вучыўся ва Усесаюзным ін-це кінематаграфіі (1939—42). У 1943—45 ваен. карэспандэнт газ. «Труд». Друкаваўся з 1940. У зб-ках апавяданняў і аповесцей «Чалавек з фронту» (1943), «Зімовы дуб» (1955), «Перад святам» (1960), «Пагоня. Мяшчэрскія былі» (1963), «Завулкі майго дзяцінства» (1971), «Востраў любові» (1977), «Рака Геракліта» (1984), «Устань і ідзі» (1987) і інш. тэмы вайны і працы, успаміны дзяцінства, лёсы сучаснікаў, людзей рус. мастацтва і замежныя сустрэчы. Аўтар аповесцей «Бунташны востраў», «Цемра ў канцы тунэля», «Мая залатая цешча» (усе 1994), рамана «Дафніс і Хлоя эпохі культу асобы, валюніарызму і застою» (апубл. 1995), артыкулаў пра л-ру і кіно (кнігі «Роздумы пра апавяданне», 1964; «Літаратурныя роздумы» 1977, і інш.), кн. «Дзённік» (апубл. 1995), кінасцэнарыяў па ўласных творах і інш. Пісаў для дзяцей. Творчасць Н. адметная драматызмам маральных пошукаў, лірычным светаўспрыманнем, дакладнасцю дэталей. Неаднаразова наведваў Беларусь, выступаў з артыкуламі пра вызваленне

гал. героя — старшыня калгаса «Рассвет» Магілёўскай вобл. К.П.Арлоўскі), аповесці «На ціхім возеры» (1963), прысвечанай нЛрачанскім рыбакам, Бел. студыя тэлебачання паставіла фільм «Запруда* (1967) і інш. Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі паставіў п’есу «Бабскае царства» (1984, паводле яго аднайм. аповесці). На бел. мову асобныя творы Н. пераклалі З.Машкевіч, Ф.Янкоўскі. Тв.: Соч. Т. 1—11. М, 1989—93; Любовь вождей: Повеста. Рассказы. М., 1994. Літ.: Б о г а т к о 14. Юрнй Нагнбнн. М., 1980; Х о л о п о в а В.Ф. Парадокс любвн: Новеллнстака Ю.Нагнбнна. М., 1990. НАГІНСК, горад y Маскоўскай вобл. Расіі на р. Клязьма (прыток Акі). Вядомы з 16 ст., да 1930 наз. Багародск.

118,3 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прадпрыемствы: панчошна-шкарпэтачнае, паліўнай апаратуры, гумаватэхн. вырабаў; вытв-сць буд. матэрыялаў. Тэатр. Краязнаўчы музей. Драм. тэатр. НАПІЯД БАНКАЎСКІ, 1) кантроль за дзейнасцю банкаў з боку рэзервовай сістэмы. Асн. яго мэта — падтрыманне стабільнасці банкаўскай сістэмы, ахова інтарэсаў укладчыкаў і крэдытораў.

2) Кантроль адпаведнай крэдытнай арг-цыі за расходаваннем банкаўскага крэдыту дэбіторам. НАГЛЯД СУД0ВЫ, працэсуальная дзейнасць судоў па праверцы законнасці і абгрунтаванасці рашэнняў, вьіэначэнняў і пастаноў судоў, па дачы суд. органам кіруючых тлумачэнняў выкарыстання заканадаўства пры разглядзе крымін. і цывільных спраў, a таксама вырашэнне спрэчак паміж судамі. У вузкім сэнсе Н.с. — разгляд спраў па пратэстах, што ўносяцца ў парадку нагляду ўпаўнаважанымі службовымі асобамі на рашэнні (прыгаворы) судоў, якія набылі законную сілу, і вызначэнні касацыйнай інстанцыі. Н.с. з’яўляецда адной з гарантый выпраўлення суд. памылак, забеспячэння правільнага і аднастайнага выкарыстання законаў, спрыяючы тым самым найб. поўнаму дасягненню мэт правасуддзя. Ажыццяў-

116

НАГНІБЕДА

ляецда шляхам разгляду спраў: па касацыйных скаргах і пратэстах на рашэнні (прыгаворы), якія не набылі законнай сілы (гл. Касацыя); па пратэстах, што ўнесены ў парадку нагляду на рашэнні (прыгаворы), якія набылі законную сілу, па заключэннях пракурораў y сувязі з аднаўленнем спраў па новаадкрытых акалічнасцях. Э.І.Кузшянкова. НАГНІБЕДА Мікола (Мікалай Львовіч; 20.9.1911, с. Смірнова Запарожскай вобл., Украіна — 16.9.1985), украінскі паэт. Засл. работнік культуры Беларусі (1973). Друкаваўся з 1930. Зб-кі вершаў, паэм і балад «Дняпроўская вясна» (1932), «Днепраград» (1937), «Дарога на поўдзень» (1940), «Незабыўнае» (1946), «Правы бераг» (1948), «Вершы» (1951, Дзярж. прэмія СССР 1952), «Зерні граніту» (1963), «Кастрычніцкая кніга» (1967), «Вам прысвячаю» (1975), «Благаславёна будзь» (1980), «Подзвіг кахання» (1984) адметныя грамадз. пафасам, прасякнуты матывамі дружбы, барацьбы за мір, паэтызацыяй прац. будняў народа, яго мужнасці ў Вял. Айч. вайну. Складальнік (з А.Вялюгіным) анталогій «Беларуская савецкая паэзія» (т. 1—2, 1971), «Украінская савецкая паэзія» (т.

1—2, 1975). Быў знаёмы з Я.Купалам, Я.Коласам, падтрымліваў творчыя кантакты з многімі бел. пісьменнікамі. Шматлікія творы прысвяціў Беларусі, y тл . паэмы «Васілёк» (1958), «Званы Хатыні» (1973), «Матулям з Расон» (1979). Пераклаў на ўкр. мову асобныя творы Я.Купалы, Я.Коласа, Р.Барадуліна, П.Броўкі, А.Вялюгіна, П.Глебкі, А.Зарыцкага, К.Кірэенкі, А.Куляшова, МЛужаніна, Р.Няхая, П.Панчанкі, М.Танка, В.Таўлая і інш. На бел. мове выдадзены зб-кі яго вершаў y перакладзе М.Аўрамчыка, Барадуліна, Броўкі, М.Базарэвіча, А.Бялевіча, Вялюгіна, С.Грахоўскага, Х.Жычкі, Зарыцкага, М.Калачынскага, І.Калесніка, Кірэенкі, В.Коўтун, Куляшова, В.Лукшы, П.Макаля, Панчанкі, У.Паўлава, Ю.Свіркі, Я.Семяжона, Танка, У.Шахаўца. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1970. Тв.: Бел. пер. — Песня з Украіны. Мн., 1957; Tp-Jiwé спатканне. Мн., 1971; Вятрылы, поўныя блакіту. Мн., 1981. Літ.: Р а г о й ш а B. I нясе яна дар... Мн., 1977. С. 207—222.

HATÔP’E, вялізнае горнае падняцце, дзе спалучаюцца плато, горныя хрыбты і горныя масівы, якія нярэдка чаргуюцца з шырокімі міжторнымі катлавінамі. Ддя Н. харакгэрны значныя абсалютныя вышыні і параўнальна невял. адносныя перавышэнні. Пашыраны ў Азіі (Тыбецкае, Іранскае, Армянскае), Амерыцы (Мексіканскае, Цэнтральнаандыйскае), Афрыцы (Ахагар, Эфіопскае, Тыбесты). Тэрмін «H.» часам ужываюць як сінонім высока ўзнятых плато (без узвышаных над імі горных хрыбтоў).

HATÔPHAE, вёска ў Клецкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 19

км на ПдУ ад горада і 21 км ад чыг. ст. Клецк, 146 км ад Мінска. 747 ж., 223 двары (1999). Сярэдняя і дапаможная школы, клуб, б-ка, камбінат бьгг. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — касцёл (пач.

20 ст.). НАПЭРНА-КАРАБАХСКАЯ АЎГАНОМНАЯ В0БЛАСЦБ, аўтаномная вобласць y Азербайджане да 1991, гл. ў арт. Нагорны Карабах. НАГ0РНЫ Рыгор Фёдаравіч (5.12.1925, в. Пранчакі Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 3.11.1963), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1944. Кулямётчык Н. вызначыўся ў 1945 y баях на тэр. Польшчы. Пасля вайны на гасп. рабоце. НАГ0РНЫ КАРАБАХ, гістарычная вобласць y Закаўказзі, y складзе Азербайджана. Пл. 4,4 тыс. км2. Нас. 194 тыс. чал. (1991), гарадскога 52,7%. Сярэдняя шчыльн. 43,9 чал. на 1 км2. Жывуць армяне (76,9%), азербайджанцы (21,5%), рускія (1%) і інш. У выніку армяна-азерб. ўзбр. канфлікту (1988—94) значна вырасла міграцыйная актыўнасць насельніцтва; тысячы азербайджанцаў пакінулі тэр. Н.К., адначасова павялічыўся прыток армян з Азербайджана ў Н.К. Цэнтр — г. Ханкэнды (б. Сцепанакерт). Гарады: Шуша, Ахдэры (Мардакерт). П р ы р о д а. Рэльеф гарысты. Асн. частка тэр. Н.К. размешчана ў межах М. Каўказа. На Пн — хр. Мураўдаг (выш. да 3724 м, г. Гямыш), y цэнтры, на 3 і Пд — Карабахскі хр. (выш. да 2725 м), на ПнУ і У — раўніны. Горы складзены часткова з кайназойскіх вулканагенна-асадкавых парод (туфы, туфа-брэкчыі, лавы рознага складу, пясчанікі, вапнякі). Тэр. Н.К. адносіцда да ліку тэктанічна актыўных. Карысныя выкапні: поліметал. руды з прамысл. запасамі свінцу, цынку, медзі, барыты, буд. матэрыялы (мармур, мергелі, вапнякі, вогнетрывалыя гліньг). Крыніцы мінер. вод. Клімат на б. ч. тэрьггорыі ўмерана цёплы з сухой зімой. На раўніне і ў сярэднягор’і сярэдняя т-ра студз. ад 3 °С да -2 °С, y высакагор’і ад -6 °С

да -10 °С, ліп. адпаведна 20—25 °С і 10— 15 °С. За год на раўніне і ў сярэднягор’і выпадае 400—600 мм ападкаў, y высакагор’і — балыы за 800 мм. Гал. рэкі: Тэртэр, Хачынчай, Каркарчай (бас. Куры), Кендэланчай, Ішханчай (бас. Аракса) багатыя энергарэсурсамі. На р. Тэртэр — Сарсангскае вадасх. з ГЭС. Глебы на раўніне і нізкагор’і пераважна каштанавыя, y сярэднягор’і — горна-лясныя, вышэй — горна-лугавыя. Расліннасць на раўніне палыновая і палынова-злакавая паўпустынная, y перадгор’ях і нізкагор’і зараснікі паўксерафітных хмызнякоў y спалучэнні са стэпавай расліннасцю, вышэй — шыракалістыя лясы (дуб, граб, бук), субалыіійскія і альпійскія лугі. Пад лесам і хмызнякамі каля 32% тэрыторыі. Г і с т о р ы я. Сляды дзейнасці чалавека на тэр. Н.К. выяўпены з ніжняга палеаліту. У старажытнасці і сярэднявеччы — ч. гіст. Арменіі (арм. Арцах). У 1 ст. да н. э. — 8 ст. н. э. ў складзе Албаніі Каўказскай. У 11 ст. адбылося нашэсце сельджукаў, y 13 ст. — манголаў, y 16 ст. заваяваны Іранам. 3 сярэдзіны 18 ст. цэнтр. вобласць Карабахскага ханства са сталіцай y г. Шуша. Да пач. 19 ст. ў Н.К. захаваліся 5 арм. мелікстваў (княстваў) — апошніх рэшткаў арм. дзяржаўнасці. Паводле Гюлістанскага мірнага дагавора 1813 y складзе Рас. імперыі. У 1918—20 — аб’ект вострай барацьбы паміж Азербайджанам і Арменіяй, y выніку якой загінула больш за 20% насельніцтва Н.К. Пасля ўсталявання ў Н.К. сав. улады ў ліп. 1921 перададзены ў склад Азерб. ССР. У ліп.

1923 ператвораны ў Нагорна-Карабахскую аўт. вобласць (НКАВ). У лют.

1988 аблсавет НКАВ звярнуўся да Вярх. Саветаў СССР, Арм. ССР і Азерб. ССР з просьбай аб далучэнні да Арменіі, што стала пачаткам арм.-азерб. канфліклу. 26.11.1991 Вярх. Савет Азербайджана скасаваў аўтаномію Н.К. У студз.

1992 абвешчана Нагорна- Карабахская Рэспубліка (НКР). У ходзе ваен. дзеянняў y 1992—93 сілы самаабароны НКР пры падтрымцы Арменіі ўсталявалі кантроль над усёй тэр. Н.К. і шэрагам прылеглых раёнаў Азербайджана. У маі 1994 y г. Бішкек (Кіргізія) падпісана пагадненне аб спыненні агню ў Н.К. У цяперашні час Арменія і Азербайджан вядуць перагаворы пад эгідай Мінскай групы Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе пра будучыню Н.К. Г а с п а д а р к а . Н.К. — пераважна агр. краіна. С.-г. ўгоддзі займаюць каля 200 тыс. га, y тл . пасяўныя пл. 51,7 тыс. га. Вядучыя галіны земляробства — вінаградарства, вытв-ець збожжа, садоўніцтва. Вырошчваюць збожжавыя (азімая пшаніца, ячмень), тэхн. (тьгтунь, бавоўнік), кармавыя і агароднінабахчавыя культуры, бульбу. Вінаградарства развіта ў перадгор’ях, сярэднягор’і і на раўніне, пераважаюць тэхн. гатункі. Асн. пл. пладова-ягадных культур y Ханкэндыйскім і Ханджавендскім р-нах. Тутавае пладаводства. Жывёлагадоўля мяса-малочнага (на раўніне, y ne-

радгор’ях і сярэднягор’і) і мяса-шэрснага (y высакагор'і) кірунку. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, коз, свіней, птушак. Развіта шаўкаводства. Прам-сць працуе пераважна на мясц. сыравіне. Асн. галіны: харч. (вінаробная, масласыраробная, мясная), лёгкая (шаўковая, абутковая, дывановая, швейная), маш.буд. (эл.-тэхн.), электраэнергетыка, лясная і дрэваапр., y тл. мэблевая. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Транспарт аўтамаб., чыг. і паветраны. Асн. аўгадарогі Еўлах— Агдам—Ханкэнды—Шуша—Лачын, Еўлах—Акдэры— Кельбаджар, чыгунка Еўлах—Агдам—Ханкэнды. У г. Ханкэнды аэрапорт. Курорт Шуша і бальнеакліматычная лячэбная мясцовасць Туршсу. МЛ.Страха (прырода, гаспадарка).

HATÔPCKI Ігар Станіслававіч (н.

17.2.1931, г. Бабруйск Магілёўскай вобл:), бел. вучоны ў галіне механізацыі сельскай гаспадаркі; стваральнік навук. школы па матэм. мадэліраванні і аўтаматызацыі с.-г. вытв-сці. Акад. Ахадэміі агр. навук Беларусі і Рас. акадэміі с.-г. навук (1992). Д-р тэхн. н. (1978), праф.

(1980). Скончыў БСГА (1953). 3 1953 y Ін-це торфу Нац. АН, з 1961 y БелНДІ механізацыі сельскай гаспадаркі (у 1983—98 дырэктар, y 1984—98 ген. дырэктар НВА «Белсельгасмеханізацыя», з 1998 гал. навук. супрацоўнік, з 1999 саветнік). Навук. працы па абгрунтаванні сістэм тэхн. сродкаў для сельскай гаспадаркі, параметраў і рэжымаў работы с.-г. машын і агрэгатаў на стадыі іх праектавання на аснове метадаў матэм. мадэліравання; створаны высокаэфектыўныя машыны, глебаапрацоўчыя агрэгаты, тэхн. сродкі для ўборкі і пасляўборачнай апрацоўкі зерня, лёну, кармоў і інш. Тв.: Моделнрованне сельскохозяйственных агрегатов н нх снстем управленяя. Л., 1979 (у сааўт ); Механн шцня процессов хнмпзацнн н экологпя. Мн., 1993 (разам з Л.Я.Сцепуком, В.П.Дзмітрачковым).

HATÔTKI, к а л е н д у л а (Calendula), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Больш за 20 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і і Цэнтр. Еўропе. На Беларусі культывуюць Н. лекавыя (С. officinalis) і палявыя (С. arvensis). Адна- і шматгадовыя травы і паўкусты. Сцёблы прамастойныя, рабрыстыя. Лісце простае, прадаўгавата-ланцэтнае. Кветкі жоўтыя або аранжавыя y кошыках на доўгіх адзіночных кветаносах. 3 Н. лекавых атрымліваюць няшкодны харч. фарбавальнік жоўтага колеру для сыроў і тлушчу. Лек., дэкар. рас-

троннае; судна- і аўтамабілебудаванне, дакладнае прыладабудаванне; чорная і каляровая металургія, нафгахім., тэкст., харч., паліграф., фарфора-керамічная, мэблевая. Метрапалітэн. Ун-т. Маст. музей Такугава, Маст. галерэя прэфектуры Айты, Музей скарбаў замка Нагоя. Бат. сад. Сінтаісцкае свяцілішча Адута (пачатак н. э.), храм Тафукудзі (8 ст.), замак Нагоя з паркам (17 ст.), Ваеннамарскі арсенал. НАГПУР, горад y цэнтр. ч. Індыі, на р.

Har, y штаце Махараштра. Засн. ў пач.

18 ст. Каля 2 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Тэкст. цэнтр y важным бавоўнаводчым раёне. Прам-сць: харч., шкляная, керамічная, папяровая, фармацэўтычная, паліграфічная. Саматужная вытв-сць тканін, маст. вырабаў. Ун-т. Археал. музей. НАГРАВАЛЬНАЯ ПЕЧ, печ для награвання загатовак, вырабаў ці матэрыялаў звычайна перад апрацоўкай ціскам (пракаткай, коўкай, штампоўкай і інш.). У адрозненне ад плавільнай печы ў Н.п. вырабы награюць да т-ры, ніжэйшай за т-ру плаўлення. Бываюць награвальныя полымныя печы і электрычныя печы (у тл. высокачастотныя печы), печы перыядычнага (вярчавальныя печы, камерныя печы) і неперарыўнага (метадычныя Н.п.) дзеяння. Выкарыстоўваюцца ў металургіі, машынабудаванні, вытв-сці будматэрыялаў і інш. НАГРАВАЛЬНЫЯ ПРЫЛАДЫ. цегоіатэхнічныя прылады і прыстасаванні для нагрэву рэчываў (матэрыялаў), прадметаў, асяроддзя, ацяплення памяшканняў. Падзяляюцца на цегшагенерыруючыя і цеплаабменныя. У цеплагенерыруючых Н.п. адбываецца згаранне вадкага, цвёрдага, газавага паліва (паяльныя лямпы, полымныя печы, газавыя прылады) або напал электраспіралі пры працяканні эл. току (электрычныя печы, паяльнікі, электраканвектары), y цеплаабменных — перадача цяпла, што падводзіцца рознымі цепланосьбітамі (гарачай вадой, парай), y нава-

ліны.

НАГ0Я, горад y Японіі, на Пд цэнтр. часткі в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфекггуры Айты. 3213 тыс. ж. (1998). Н. — ядро агламерацыі, якая ўкдючае 27 гарадоў, з насельніцтвам каля 6 млн. чал. (1998). Буйнейшы (пасля Токіо і Осакі) эканам. і культ. цэнтр краіны, адзін з асн. партоў y зал. Ісе Ціхага ак. (каля палавіны знешнегандл. грузаабароту Японіі). Прам-сць: разнастайнае машынабудаванне, y т.л. эл.-тэхн. і радыёэлек-

Наготкі

лекавыя.

НАГУЛ____________________ 117 кольнае асяроддзе (ацяпляльныя пршады, бойлеры, каларыферы, паветрападагравальнікі, радыятары, ацяпляльныя панэлі). НАГРОДСКІ Зыгмунт Вікенцьевіч (1866, в. Зулова Уценскага пав., Літва —25.3.1937), бел. паэт і культурны дзеяч. Праводзіў культ.-асв. работу сярод віленскіх рамеснікаў, прапагандаваў творы бел. пісьменнікаў, y тл . Ф.Багушэвіча, з якім сябраваў. Нелегальна распаўсюджваў «Дудку беларускую» Багушэвіча, y 1896 перавыдаў гэты зборнік. У 1901 зняволены ў пецярбургскі астрог. Удзельнічаў y бел. адраджэнскім руху, матэрыяльна падгрымліваў выданне «Нашай нівы». У 1920-я г. на ўласныя сродкі засн. «Народнае выдавецтва», якое выпускала танныя кніжкі для масавага чытання, y тл. «Гутаркі і песенькі» У.Сыракомлі (1929). Аўтар напісанай на бел. фалькл.-этнагр. матэрыяле п’есы «На каляды» (з падзагалоўкам «Народны абразок з ваколіц Зулова з 1876 года», на бел. і польск. мовах; пастаўлена ў Вільні ў 1936). Вядомы яго верш «На памяць зычліваму для сям’і» (1900, на смерць Багушэвіча) і вершпрамова «Пастароньцесь, мае братцы...», зачытаная H. y 1912 y фальварку Барэйкаўшчына (каля Вільні) на адкрыцці помніка У.Сыракомлю. Аўтар успамінаў пра Багушэвіча. Творы Н. зберагаюцца ў Цэнтр. б-цы АН Літвы і Бел. дзярж. архіве-музеі л-ры і мастацтва. Літ.: Р а г о й ш а В. Зыгмунт Нагродскі і яго вершы // Рагойша В. Кантакты. Мн., 1982. НАГУЛ, пашавы адкорм буйн. par. жывёлы, авечак і коней перад забоем на мяса. Экстэнсіўны, найб. натуральны і танны спосаб адкорму. Забяспечвае ca­ ps днясутачную прыбаўку ў масе буйн. par. жывёлы і коней ад 700 г, авечак ад 150 г. Ажыццяўляюць на прыродных або сеяных пашах, сезонна ці круглагадова, y залежнасці ад асаблівасцей зялёнага канвееру — толькі з мінер. падкормкай, з падкормкай і зялёнай масай, канцэнтратамі і інш., ці з заключным стойлавым адкормам. Перад Н. жывёлу фарміруюць y аднародныя статкі (на Беларусі да 150 галоў), павялічваюць долю аб’ёмістых кармоў y рацыёнах, праводзяць зоавет. агляд і мечанне жывёл. Ддя кожнага статка вызначаюць месцы стойбішчаў. Найлепш нагульваюцца буйн. par. жывёла мясных і авечкі мяса-воўнавых і мяса-сальных парод пры загоннай пасьбе. Маса маладняку за перыяд Н. (3—5 мес) павялічваецца на 40—60%, дарослых жывёл (2—4 мес) на 20—30%. Мяса добра нагуленых жывёл мае аптымальны хім. і марфал. склад, найлепшыя харч. якасці. У рыбнай гаспадарцы Н. наз. вырошчванне таварнай рыбы ў спец. сажалках (звычайна карпа), прыродных вадаёмах. Для падкормкі выкарыстоўваюць макуху, вотруб’е, збожжа, муку, травяную муку, жывёльныя і мінер. кармы. Н. таксама

118

НАГУМОВІЧ

наз. інтэнсіўнае жыўленне дзікіх жывёл перад або пасля перыяду размнажэння, перад бяскорміцай (напр., летняй засухай), зімовым сном, спячкай і перыяд такога жыўлення. Н. лаляўдіча-лрамысл. жывёл наз. жыраваннем, рыб пасля нерасту — жорам. Л.Л.Галубкова. НАГУМ0ВІЧ Леў Казіміравіч (Якаўлевіч; 1792, г. Магілёў — 26.4.1853), хірург. Д-р медыцыны (1812). Скончыў Віленскі ун-т. 3 1812 ваен. ўрач. Удзельнічаў y вайне 1812. У 1818—26 ардынатар Магілёўскага ваен. шпіталя. Навук. працы па лячэнні агнястрэльных ран, халеры. НАДАЗЕРСКАЕ BÔ3EPA. У Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ласіда, за 36 км на У ад г. Паставы. Пл. 0,23 км2, даўж. 950 м, найб. шыр. 300 м, даўж. берагавой лініі 2,3 км. Пл. вадазбору 3,25 км2. Схілы катлавіны выш.

12 м (на Пн да 7 м), пераважна пад хмызняком, участкамі на Пн і ПнУ разараныя. Берагавая лінія слабазвілістая. Берагі высокія. Бяссцёкавае. НАДАЎБНІ, процітанкавыя, процітрансп., процідэсантныя загароды з бярвён (дыяметрам не менш за 25 см), метал., жалезабетонных бэлек або камянёў, укапаных y грунт вертыкальна або з нахілам 60—75° y бок праціўніка; выступаюць над паверхняй зямлі на 0,5—1,2 м. Устанаўліваюць Н. ў 3—5 радоў y шахматным парадку; аплеценыя калючым дротам, адначасова служаць і проціляхотнай загародай. Н. выкарыстоўваліся са стараж. часоў. У 1-ю і 2-ю сусв. войны ўстанаўліваліся ва ўмацаваных раёнах, пры абароне буйных гарадоў і інш. Н. часам ставілі партызаны

Надаўбні: 1 — э бярвён; 2 — з камянёў.

Беларусі, але болыы шырока выкарыстоўвалі засекі. У сучасных умовах Н. ўстанавліваюць супраць дэсантаў y прыбярэжных раёнах мора, на берагах рэк і інш. НАДАШКЁВІЧ Ігар Іосіфавіч, (н.

24.11.1956, пас. Калодзішчы Мінскага р-на), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1987). 3 1987 працуе на Маст. камбінаце ў Мінску. У творчасці прытрымліваецца сюжэтнай лініі рэаліст. выканання ў спалучэнні з яркім, адкрыта фавістычным каляровым вырашэннем. Аўтар серый «Архаіка» (1995— 2000), «Бацькоўскі дом» (1998—2000), «Памяці М.Раманюка», «Эгейскія скарбы» (абедзве 1998), «Дульсінея», «Жэмчуг лета» (абедзве 1999). н Ад АШЫ

(Nadasi) Ферэнц (16.10.1893, Будапешт — 20.2.1966), венгерскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Засл. арт. Венгрыі (1955). Вучыўся ў Будапешце, удасканальваўся ў Э. Чэкеці. У 1913—21 саліст, y 1936—62 балетмайстар і педагог (у 1950—61 дырэктар) Венг. опернага т-ра (Будапешт), выконваў гал. лартыі ў яго спектаклях. У 1950—53 педагог Ін-та балета. Сярод лепшых пастановак: «Сільвія» на муз. Л.Дэліба (1942), «Прывід ружы» на муз. К.М.Вебера і «Дзень нараджэння інфанты» Дж.Карпентэра (абедзве 1948) і інш. Стварыў балетную школу (1937), y пед. працы спалучаў стыль італьян. школы класічнага танца з нац. асаблівасцямі венг. танц. мастацтва. Прэмія імя Л.Кошута 1958. НАДБАР0ДНІК (Epipogium), род кветкавых раслін сям. ятрышнікавых. 2 віды. Пашыраны ў Еўразіі, трапічнай Афрыцы і Аўстраліі. На Беларусі 1 від. Н. бязлісты (E. aphyllum). Трапляецца адзіночнымі экзэмплярамі ў вільготных хвойных, мяшаных і шыракалістых лясах. Н. бязлісты — шматгадовая расліна-мікатроф выш. 20 см з харалападобным карэнішчам. Сцёблы крохкія, сакаўныя, жаўгаватыя з чырв. палоскамі. Зялёнае лісце адсутнічае (расліна жывідца арган. рэчывамі ляснога подсцілу), замест яго 5—8 жаўгаватых лускавінак. Кветкі паніклыя, жаўгавата-белыя, y рэдкай гронцы, духмяныя. Плод — каробачка. НАДВОР’Е, стан атмасферы ў той ці іншай мясцовасці ў пэўны момант або за абмежаваны прамежак часу (суткі, месяд, год). Шматгадовы рэжым Н. наз. кліматам. Абумоўлена фіз. працэсамі, якія адбываюдца пры ўзаемадзеянні атмасферы з космасам і зямной паверхняй. Пастаянна зменьваецца. Перыядычныя яго змены абумоўлены вярчэннем Зямлі вакол сваёй восі (сутачны ход) і вакол Сонца (гадавы ход), неперыядычныя — працэсамі цыркуляцыі атмасферы (на Беларусі пераважда ў выніку заходняга пераносу паветраных мас). Харакгарызуецца прыблізнымі, спрошчанымі тэрмінамі (халоднае, цёплае, гарачае, сухое, дажджлівае) або сукупнасцю значэнняў метэаралагічных велічынь (т-ра і вільготнасць паветра,

скорасць і напрамак ветру, воблачнасць, сонечная радыяцыя, атм. ападкі і інш.) і атмасферных з’яў (дождж, туман, навальніца і інш.). Падрабязную характарыстыку фактычнага Н. даюць назіранні метэаралагічных станцый, чаканае Н. — прадмет прагнозаў надвор’я. Для прадказання Н. на невял. тэрыторыях карыстаюцца таксама мясц. прыкметамі. НАДВ0Р’Я КАРТЫ, тое, urro сінаптычныя карты. ♦НАДЁЖДА», літаратурна-мастацкі і інфармацыйна-публідыстычды веснік. Выходзіць з 10.7.1989 y Мінску на бел. і рус. мовах 4 разы на год. Друкуе вершы і прозу чытачоў-інвалідаў, інтэрв’ю з цікавымі людзьмі, мед. і юрыд. кансультадыі, ларады садаводам-агароднікам і ідш. Mae рубрыкі: «Паэзія нашых сэрцаў», «Мая думка», «I боль, і слёзы, і надзеі...», «Слроба ляра», «Шукаю сябра», «Літаратурдая вучоба» і ідш. Пры рэдакцыі створады дзіцячы клуб «Надзейка», літстудыя для лачынаючых літаратараў. В.Г.Янчанка. НАДЖМІ (салр. Н е ж м е т д з і н а ў ) Каві Гібятавіч (15.12.1901, в. Красны Востраў Сечадаўскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія — 24.3.1957), татарскі лісьменнік. Скодчыў Вышэйшую ваенна-лед. школу ў Маскве (1922). Старшыня лраўледдя Саюза лісьменнікаў Татарыі (1934—37). Друкаваўся з 1919. У радніх алавядаддях, вершах і аловесці «Прыбярэжныя вогдішчы» (1929) адлюстравады ладзеі грамадз. вайны. Аловесці «Светлая сцежка» і «Першая вясна» (абедзве 1930) лра калектывізацыю, лаэмы «Хаят апа» (1941) і «Фарыда» (1944) лра Вял. Айч. вайну. Аўтар гіст.-рэв. рамада «Вясновыя вятры» (1949, Дзярж. лрэмія СССР 1951). Те. : Рус. пер. — Повесш н рассказы. М., 1957. НАДЖМІ (салр. Н а з м у т д з і н а ў ) Назар Назмутдзінавіч (5.2.1918, в. Мідіілты Дзюрцюлінскага р-на, Башкортастан — 6.9.1999), башкірскі лаэт. Нар. паэт Башкортастан (1992). Скодчыў Башкірскі лед. ін-т (1947). У 1947—59 лрацаваў y друку. У 1962—69 старшыля лраўлення Саюза лісьмелнікаў Башкірыі. Друкаваўся з 1937. Першая кніга — «Кролелькі» (1950). Зб-кам вершаў і лаэм «Хвалі» (1955), «Нечаканы дождж» (1960), «Зямля і лесня» (1962), «Дыханне» (1976), «Бакі» (1980), «Пакуль святло» (1984), «Бадькоўскі дом» (1988) і інш. уласцівы слалучэнне драм. далружалня з тонкім лірызмам, фалькл. традыцый з дасягненнямі сучасдай лаэзіі. Аўтар алавядадняў, л’ес «Вясдовая лесня» (1951), «Госць y суседзяў» (1974), кд. дарожных нататак «Іддыйскія старонкі» (1960), мемуараў, літ.-крытычных і лубліцыстычяых артыкулаў, тэкстаў леседь і інш. Пераклаў на башкірскую мову вершы А.Пушкіна, МЛермантава, Р.Гамзатава, К.Куліева і інш. Асоблыя творы Н. ла бел. мову лераклаў Ю.Свірка. Рэсп. лрэмія Баш-

кірыі імя С.Юлаева 1972, Дзярж. прэмія Расіі імя М.Горкага 1982. Тв.\ Рус. пер. — Пршлашеіше другу. М., 1981; Сосед по огню. М., 1985. Р.З.Шакураў. НАДЖЫБУЛА Мухамед (6.8.1947, Кабул — 27.9.1996), афганскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў Кабульскі ун-т (1975). 3 1965 чл. Народна-дэмакратычнай партыі Афганістана (НДПА), кіраваў нелегальным Дэмакр. саюзам студэнтаў. Чл. ЦК НДПА з 1977, Палітбюро ЦК з 1981. Пасля прыходу НДПА да ўлады (крас. 1978) старшыня яе Кабульскага к-та, пасол Афганістана ў Іране. У 1979—85 кіраўнік Службы дзярж. інфармацыі (дзяржбяспекі). 3 ліст. 1985 сакратар ЦК, з мая 1986 ген. сакратар ЦК НДПА, y 1990—92 — Партыі айчыны. У 1987—92 прэзідэнт Афганістана. Пасля вываду сав. войск узначаліў Вышэйшы савет абароны айчыны (1989—92). У крас. 1992 падаў y адстаўку, быў вымушаны хавацца ў прадстаўнііггве AAH y Кабуле. Пасля захопу талібамі (гл. Талібан) Кабула ў вер. 1996 пакараны смерцю. НАДЗВІН СКАЕ РАД0ВІШЧА нА ф ТЫ. У Рэчьгцкім р-не Гомельскай вобл., каля в. Надзвін. Уваходзіць y Прыпяцкі нафтагазаносны басейн. Адкрыга ў 1972, распрацоўваецца з 1980. Паклады нафты ші. 7,2 км2 прымеркаваны да дэвонскіх адкладаў ( y іх разрэзе 2 саляносныя, падсалявыя і надсалявыя тоўшчы) на ПнУ Прыпяцкага прагіну, y межах Маладушынскай зоны падняхадяў. Глыб. залягання нафтаносных пластоў 2915—2939 м. Пароды-калекгары — трэшчынна-порава-кавернавыя вапнякі і даламіты. Разведаныя запасы нафты 2,7 млн. т. Нафта маласярністая, смалістая, парафінавая. А.П.Шчураў. НАДЗВЫЧАЙНАЕ ЗАКАНАДАЎСТВА, законы, якія прымаюцца на выпадак якіх-н. асаблівых абставін і надаюць кіраўніку дзяржавы асобыя паўнамоцтвы. Наданне такіх паўнамоцгваў (у тл . ўстанаўленне прававых норм, якія ў звычайных абставінах выканаўчая ўлада не мае права выдаваць, прыпыняць дзеянне асобных законаў і да т.п.) можа адбывацца ва ўмовах надзвычайнага становішча (або ваен. становішча). Напр., выкарыстана для ўстанаўлення фаш. рэжымаў y Германіі (1933), Іспаніі (1939), дыкгатуры хунты Піначэта y Чылі (1970—80-я г.). Як нормы Н.з. належыць разглядаць і стварэнне ў СССР y 1930-х г. надзвычайных суд. устаноў — «троек» НКУС (іх стварэнне адбыдося ў звычайных умовах). НАДЗВЫЧАЙНАЕ СГАН0ВШІЧА, асобы рэжым дзейнасці органаў дзярж. улады і кіравання, прадпрыемстваў, устаноў і арг-цый, які дазваляе ўстаноўленыя спец. законам абмежаванні правоў і свабод грамадзян, правоў юрыд. асоб, a таксама ўскладанне на іх дадатковых абавязкаў. Уводзіхша звычайна ў выпадках буйных грамадскіх беспарадкаў, унутр. узбр. канфліктаў, a таксама сты-

хійных бедстваў і тэхнал. катастроф. У Рэспубліцы Беларусь, паводле дзеючай Канстытуцыі, адрозніваюцда ўпасна Н.с. і ваеннае становішча. Пры неабходнасці гэтыя рэжымы ўводзяцца Прэзідэнтам Рэспўблікі Беларусь з унясеннем прынятага рашэння на зацвярджэнне Савета Рэспублікі. Г.А.Маслыка. «НАДЗВЫЧАЙНАЙ АХ0ВЫ СТАН0ВІШЧА», адзін з відаў выключнага становішча. НАДЗВЫЧАЙНАЯ ДЗЯРЖАЎНАЯ КАМІСІЯ (НДзК) п а в ы я ў л е н н і і расследаванні злачынстваў н я м е ц к а - ф a шысцкіх захопн і к а ў і іх с а ў д з е л ь н і к а ў і п р ы ч ы н е н ы х і мі с т р а т г р а мадзянам, калгасам, грамадскім арганізацыям, дзяржаўным п р a д п р ы е м с т в a м і ў с т а н о в а м С С С Р . Створана паводле Указа Прэзідыума Вярх. Савета СССР ад 2.11.1942 з дзярж. і грамадскіх дзеячаў, прадстаўнікоў навукі і культуры (старшыня М.М.Швернік). У рэспубліках, краях, абласцях, гарадах і раёнах ствараліся камісіі садзеяння НДзК. Бел. рэсп. камісію (створана ў пач.

1944) узначальваў 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б П.К.Панамарэнка. Дзейнічалі Бабруйская, Баранавіцкая, Брэсцкая, Віцебская, Гомельская, Магілёўская, Маладзечанская, Мінская, Палеская, Пінская, Полацкая абл. камісіі садзеяння. Паводле звестак камісіі страты СССР склалі 679 млрд. руб. (у цэнах 1941), y Беларусі ням.-фаш. захопнікі знішчылі больш за 2,2 млн. сав. грамадзян, разбурылі і спалілі 209 гарадоў і гар. пасёлкаў, 9200 вёсак, разбурылі і вывезлі ў Германію болып за 10 тыс. прамысл. прадпрыемстваў, прычынілі матэрыяльныя страты на суму 75 млрд. руб. Акгы, паведамленні і інш. матэрыялы камісіі шырока выкарыстоўваліся на Нюрнбергскім працэсе, на працэсах y Мінску, Гомелі, Бабруйску і інш. і былі прызнаны бясспрэчнымі доказамі па справах ням. ваен. злачынстваў. Кр:. Нюрнбергсклй процесс: Сб. матерналов. T. 1—2. 3 вдд. М., 1955; Престуцлення немецко-фаншстскнх оккулантов в Белорусснн, 1941—1944. 2 нзд. Мн., 1965. НАДЗВЬІЧАЙНАЯ КАМІСІЯ ПА БАРАЦЬБЕ 3 КОНТРРЭВАЛІ0ЦЫЯЙ, СПЕКУЛЯЦЫЯЙ I СЛУЖБ0ВЫМІ ЗЛАЧЬІНСТВАМІ БЕЛАРЎСКАЙ ССР (ЧК БССР), дзяржаўны орган, які ў сваёй дзейнасці спалучаў функцыі спецслужбы і праваахоўнага органа. Утворана 18.2.1919 паводле рашэння Вял. Прэзідыума выканкома БССР як Мінская іуб. надзвычайная камісія па барацьбе з контррэвалюцыяй і сабатажам (губчэка); уваходзіла ў склад НКУС БССР. Пад яе кіраўніцтвам працавалі Бабруйская, Ігуменская і Мазырская павятовыя надзвычайныя камісіі, якія выбіраліся павятовымі выканкомамі і зацвярджаліся губчэка. Пасля ўтварэння Літбел Мінская губчэка ў маі 1919 пе-

НАДЗВЫЧАЙНАЯ_________ П 9 райменавана ў Надзвычайную камісію Літ.-Бел. ССР (ЧК Літбела). У сувязі з акупацыяй тэр. Літ.-Бел. ССР польскімі інтэрвентамі ў жн. 1919 дзейнасць ЧК. Літбела спынена, a яе супрацоўнікі накіраваны на фронг і ў тыл акупантаў на падп. работу. Пасля вызвалення Беларусі 21.7.1920 адноўлена як Мінская губ. надзвычайная камісія па барацьбе з контррэвалюцыяй, спекуляцыяй і службовымі злачынствамі, пазней перайменавана ў Надзвычайную камісію БССР (ЧК БССР). Працавала пад кіраўніцтвам ВЧК, фактычна на правах губ. органа. 3 1919 асн. кірункамі дзейнасці Мінскай губчэка, потым ЧК Літбела былі выяўленне і ліквідацыя контррэв. арг-цый, барацьба з сабатажам і спекуляцыяй, карупцыяй служачых сав. дзярж. апарата. Пасля разгрому арганізаваных сіл унутр. і знешняй контррэвалюцыі ў 1921—22 асн. намаганні надзвычайнай камісіі былі скіраваны на барацьбу з бандытызмам і шпіянажам, контррэв. дзейнасцю розных партый і арг-цый. Паводле рашэння Прэзідыума ЦВК БССР ад 1.3.1922 ЧК БССР скасавана і на яе базе ўтворана Дзяржаўнае паяітычнае ўпраўленне БССР. ЧК БССР (Мінскую губчэка, ЧК Літбела) узначальвалі: ВА.Багуцкі (крас.—май 1919), І.В.Тарашкевіч (май—жн. 1919), А.І.Ротэнберг (1920—21), Я.К.Ольскі (Кулікоўскі; 1921—22). А.А.Тозік. НАДЗВЫЧАЙНАЯ КАМІСІЯ ПА ЛІКВІДДЦЫІ НЕІІІСЬМЁННАСЦІ ў Б е л a р y с і, спецыяльная камісія пры Нар. Камісарыяце асветы БССР y 1920 г. Сгворана лаводле падпісанага У.І.Леніным дэкрэта ад 26.12.1919 аб ліквідацыі непісьменнасці сярод насельніцтва ва ўзросце ад 8 да 50 гадоў. Аналагічныя камісіі створаны таксама пры губ. і пав. адцзелах нар. асветы. У Беларусі ў 1921/22 навуч. г. ў школах длЯ непісьменных займалася 12,2 тыс. чал., y школах павышанага тыпу — 2,7 тыс. дарослых. У 1923 y Мінску арганізавана грамадскапаліт. т-ва «Далоў нелісьменнасць». У 1929 y БССР працавала каля 4 тыс. пунктаў і гурткоў па ліквідацыі непісьменнасці, y якіх навучалася каля 75 тыс. чал. У 1932 уведзена абавязковае навучанне малапісьменных ва ўзросце ад 15 да 45 гадоў без адрьшу ад вытя-сці. Непісьменнасць сярод дарослага насельніцтва ў асн. ліквідавана да 1932. НАДЗВЫЧАЙНАЯ СІТУАЦЫЯ, становішча (спуацыя) на пэўнай тэрыторыі, якое склалася (узнікла) y выніку надзвычай неспрьіяльных прыродных, тэхнагенных, экалагічных і інш. фактараў. Характарызуецца рэзкім адхіленнем ад нормы з’яў і працэсаў, аказвае значнае ўздзеянне на жыццядзейнасць людзей, эканоміку, сац. сферу і прыроднае асяроддзе. Н.с. падзяляюцца на аварыі (пашкоджанне станкоў, установак, энергасістэм, трансп. сродкаў, будынкаў, памяшканняў без чалавечых ахвяр), катастрофы (падзеі з трагічнымі вынікамі, буйныя аварыі з людскімі ахвярамі), стыхійныя бедствы (небяспечныя працэсы геафіз., геал., гідралагіч-

120__________ НАДЗВЫЧАЙНЫ нага, атм. паходжання, якія прыводзяць да катастроф). У гісторыі чалавецгва вядомы шматліхія глабальныя, рэгіянальныя і аб’ектавыя катастрофы. Захаваліся легенды пра Сусветны патоп, знікненне Атлантыды ў водах акіяна. Вывяржэнне Везувія ў 79 н.э. знішчыла г. Пампеі. У час эпідэміі чумы ў 1340— 60 загінула больш за 100 млн. чал., пры эемлетрасеннях y Кітаі (правінцыя Ш аньсі) ў 1556 — 830 тыс. чал., y 1976 (Танш ан-Фэнань) — каля 700 тыс. Найб. значныя тэхнагенныя катастрофы: y 1984, y Бхопале (Індыя), дзе таксічным газам атручана болын як 17 тыс. чал.; радыяцыйнае эабруджванне ў выніку Чарнобшьскай катастрофы 1986. Катастрофы на транспарце: гібель «Тытаніка» ў 1912 (загінула больш за 1500 чал.), «Індыгіркі» ў 1939 (1500 чал.), «Адмірала Нахімава» ў 1986 (болып за 400 чал.), «Эстоніі» ў 1994 (больш за 900 чал.). У авіякатастрофах 20 ст. загінула каля 100 тыс. чал. У дачыненні да Н.с. выключнае значэнне маюць прадухіленне і ліквідацыя. П р а д у х і л е н н е Н.с. уключае комплекс прававых, арганізацыйных, эканам., інж.-тэхн., прыродаахоўных і інш. спец. мерапрыемстваў, накіраваных на недапушчэнне ці максімальна магчымае змянш энне рыэыхі іх узнікнення, на захаванне здароўя людзей, зніжэнне памераў страт y эканоміцы і маёмасці грамадзян, шходы навакольнаму асяроддзю. Звядзенне да мінімуму імавернасці ўэнікнення Н.с. дасягаецца: забеспячэннем тэхнал. надзейнасці сістэм бяспекі ў прам-сці, на транспарце, y энергетыцы, сельскай гаспадарцы; неабходнымі даследаваннямі ў сферы забеспячэння жыццядзейнасці, абмежаваннем выкарыстання выбухова-, пажара-, хімічна, радыяцыйна, біялагічна небяспечных рэчываў і тэхналогій; увядзеннем новых бяспечных рэсурса- і энергазберагальных тэхналогій, супрацьаварыйнай аховы тэхн. аб'ектаў; аддаленнем патэнцыяльна небяспечных аб’ектаў ад жылых зон і сістэм іх жыццезабеспячэння; кангролем і наглядам за станам патэнцыяльна небяспечных вьггв-сцей і аб’ектаў; стварэннем рззерваў, неабходных для ліквідацыі Н.с. Л і к в і д а ц ы я Н.с. уключае: разведку (агульную і спецыяльную — біял., інж., мед., хім., пажарную, радыяцыйную, сан.-эпідэміялагічную) з мэтай высвятлення віду Н.с.; выяўлення крыніц небяспекі, вызначэнне маштабу і межаў Н.с.; назіранне за зменай становішча ў зоне Н.с.; правядзенне аварыйна-выратавальных і інш. неадкладных работ; ліквідацыю Н.с., жыццезабеспячэнне насельніцгва і сіл ліхвідацыі Н.с. Першачарговыя дзеянні пры аварыях, выбухах, пажарах і інш. Н.с. — пошук і выратаванне пацярпелых, тушэнне пажару, лакалізацыя і падаўленне небяспечных фактараў, a таксама выратаванне матэрыяльных і культ. каштоўнасцей, ахова прыроднага асяроддзя, акаэанне пацярпеламу насельніцгву мед. і інш. дапамогі, стварэнне ўмоў, мінімальна неабходных для захавання жыцця і здароўя людзей, падгрыманне іх працаздольнасці. Аварыйна-выратавальныя і інш. неадкладныя работы вядуцца ў небяспечных умовах і патрабуюць спец. падрыхтоўкі спецыялістаў, іх адпаведнай экіпіроўкі і аснашчэння.

Для Беларусі найб. імаверныя Н.с.: аварыі і пажары з выкідам моцнадзейных атрутных рэчываў на хімічна небяспечных аб’ектах (іх y краіне больш за 370), аварыі на АЭС, што знаходзяцца каля межаў рэспублікі (Ігналінская, Літва; Смаленская, Расія; Чарнобыльская і Ровенская, Украіна); аварыі на магістральных нафта-, прадукта- і га-

заправодах. Магчымы таксама небяспечныя і разбуральныя прыродныя з’явы: паводкі, ураганы, смерчы, лясныя пажары, тарфяныя пажары, моцныя замаразкі. Для арганізацыі дзярж. мер па прадухіленні і ліквідацыі Н.с. прыроднага і тэхнагеннага характару створана Мін-ва па надзвычайных сітуацыях (1999). Л і т Ж а л к о в с к н й В.Н., К о в а л е в н ч З.С. Заіднта населення в чрезвычайных снтуацнях. Мн., 1998; Н о н н н а H., K y б е е в М. 100 велнкнх катастроф. М., 1999; Катастрофа н человек. Кн. 1. Росснйскнй опыг протнводействня чрезвычайным снтуацням. М., 1997. В.І.Якаўчук, А.П.Герасімчык, А.В.Урублеўскі. НАДЗВЫЧАЙНЫ БЮ ДЖ ЭІ. зацвер джаны ў заканадаўчым парадку каштарыс (роспіс) утварэння (даходаў) і выкарыстання (расходаў) грашовых сродкаў дзяржавы, што зацвярджаецца дадаткова да нармальнага бюджэту дзяржаўнага на пэўны час y выніку асаблівых акалічнасцей. Ва ўмовах глабальных крызісаў можа мець пастаянны характар. У некаторых краінах прымаецца ў выглядзе дадатковага бюджэту, a таксама спец. паступленняў (надзвычайных падаткаў) і расходаў. У. Р. Залатагораў. НАДЗВЫЧАЙНЫЯ ІІАд Ат КІ абавязковыя плацяжы фыіч. і юрыд. асоб y бюджэт дзяржаўны, якія ўводзяцца пры настутіленні надзвычайных абставін (вайна, стыхійнае бедства і інш.). НАДЗБЖДЗІН Мікалай Іванавіч (17.10.1804, г.п. Белаомут Лухавідкага р-на Маскоўскай вобл. — 23.1.1856), рускі крытык, журналіст, гісторык і этнограф. Скончыў Маскоўскую духоўную акадэмію (1824). У 1831—35 праф. Маскоўскага ун-та. 3 1831 выдаваў час. «Телескоп» з дадаткам газ. «Молва», y якіх супрацоўнічаў В.Р.Бялінскі. За публікацыю «Філасафічнага пісьма» П.Чаадаева ў 1836 «Телескоп» закрыты, a Н. сасланы. У 1843—56 рэдактар «Журнала Мшшстерства внутренннх дел», адначасова з 1848 старшыня Аддзялення этнаграфіі Рус. геаграфічнага т-ва. Адзін з пачынальнікаў рас. літ. эстэтыкі, y якой развіваў ідэі Ф.Шэлінга. Адыграў значную ролю ў фарміраванні эстэт. прынцыпаў рэалізму. Аўгар літ.крытычных арт. «Літаратурныя боязі за будучы год» (1828), «Гора ад розуму». Камедыя... А.Грыбаедава» (1831), цыклаў «Летапісы айчыннай літаратуры» (1832) , «Рускі тэатр. Лісты ў Пецярбург» (1833) , гіст., этнагр. прац, y тл . «Пра гістарычную ісціну і дакладнасці» (1837), «Пра гаворкі рускай мовы» (1841) і інш. Распрацоўваў пытанні этнаграфіі славян. Беларусі прысвечаны арт. «Паўночна-Заходні край імперыі ў мінулым і сучасным выглядзе» (1843).

Te.: Лнтературная крнтнка; Эстетака. М., 1972. Літ:. К а м е н с к н й З.А Н.Н.Надеждмн. У , 1984. ГА.Каханоўскі. НАДЗЕЖДЗІНА Надзея Сяргееўна (3.6.1908, Вільня — 11.10.1979), расій-

ская артыстка балета, балетмайстар. Нар. арт. Расіі (1959). Нар. арт. СССР (1966). Герой Сац. Працы (1978). Скончыла Дзярж. балетную школу ў Петраградзе (1924, педагогі М.Легат, К.Ваганава). У 1925—34 артыстка Вял. т-ра ў Маскве. 3 1943 балетмайстар, y 1946— 48 маст. кіраўнік балетнага аддзялення Масэстрады і адначасова (з 1945) Рус. нар. хору Калінінскай філармоніі. Выконвала сольныя партыі і харакгарнш танцы ў балетах «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага, «Канёк-Гарбунок»

Н.С.Надзеждзіна.

Ц.Пуні, «Дон Кіхот» Л.Мінкуса, «Чырвоны мак» Р.Гліэра, «Раймонда» А.Глазунова і інш. Арганізатар (1948), маст. кіраўнік і пастаноўшчык праграм акад. харэаграфічнага ансамбля «Бярозка». Стварыла новы стыль y харэаграфіі, заснаваны на сінтэзе танц. фадьклору і школы класічнага танца. Сярод пастановак, прасякнутых рамант. паэтычнасцю і высакароднасцю — «Лябёдачка», «Бярозка», «Карусель», «Пралля», «На восеньскім кірмашы», «Паўночнае ззянне», «Сібірская сюіта» і інш. Аўтар кн. «Рускія танцы» (1951), артыкулаў па праблемах танц. мастацтва. Дзярж. прэмія СССР 1950. Залаты медаль Міру імя Жаліо Юоры 1959. Літ:. Ч н ж о в а А Э . «Береэка». М., 1972. НАДЗЕЙНАСЦІ ТЭ0РЫ Я, тэорыя, якая вывучае і распрацоўвае метады забеспячэння эфектыўнай работы тэхн. аб’ектаў (канструкцый, машын, сістэм, матэрыялаў і інш.) y працэсе іх эксгаіуатацыі на працягу прызначанага часу. У ёй уводзяцца калькасныя паказчыкі надзейнасці (на аснове пабудовы матэм. мадэлей аб’ектаў), абгрунтоўваюцца патрабаванні да надзейнасці з улікам эканам. і інш. фактараў, распрацоўваюцца рэкамендацыі па забеспячэнні зададзеных патрабаванняў на этапах праектавання, вытв-сці, захоўвання і эксплуатацыі. Асн. матэм. апарат Н.т. — імавернасцей тэорыя і матэматычная статыстыка. Разліх імавернасці безадказнай работы аб’екта за пэўны час робіцца э выкарыстаннем аналітычных метадаў тэорыі выпадковых працэсаў, разлік якасных паказчыкаў надзейнасці ў многім аналагічны рааліку сістэм масавага абслугоўвання тэорыі. Аналітычныя метады разліку надзейнасці спалучаюцца з метадамі мадэліравання на ЭВМ. Распрацоўкі ў галіне Н.т. пачаліся ÿ СССР y 1930-я г. (у дачыненні да надэейнасці сістэм энергетыкі), далей развіваліся ў 1940-я г. ў ЗШ А (у дачыненні да радыёэлектронных сістэм). Да канца 1950-х г. y ЗІЛА і еўрап. краінах склалася некалькі школ Н т , якія

пастаянна развіваліся. Уклад y Н.т. зрабілі працы Б.У.Гнядэнкі, А.Дз. Салаўёва, Г.В.Дружыніна, У.В.Балоціна (Расія), Я.С.Пераверзева (Украіна), А.М.Шырокава, І.С.Цітовіча, Г.А.Велігурскага (Беларусь) і інш.

На Беларусі даследаванні па Н.т. вядуцца з 1950-х г. y Інстытуце надзейнасці машын, y ін-тах фізіка-тэхнічным, механікі металапалімерных сістэм, тэхн. кібернетыкі і інш. Нац. АН, БПА, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі і інш. Пераважна распрацоўваюцца праблемы прагназавання і спосабаў павышэння надзейнасці машын (аўтамабіляў, трактароў, металаапрацоўчых станкоў і інш.). У 1997 Міжнар. федэрацыя па тэорыі машын і механізмаў заснавала спец. Тэхн. к-т надзейнасці машын і механізмаў. Літ.. Б е л я е в Ю .К., С о л о в ь е в А.Д. Математачесхне методы в теорнн надежноста. М., 1965; Б о л о т н н В.В. Ресурс мапшв н конструкцнй.-М., 1990; Ц н т о в н ч Н.С., Б е р е о т н е в О.В. Пупі повышення надежностн мавшн. М н., 1979; В е л н г у р с к н й Г.А. Аппаратурно-программные методы аналмза надехшосга струкгурно-сложных снстем. Мн., 1986; П е р е в е р з е в Е.С. Моделн накоплення повревденмй в задачах долговечноста. Кнсв, 1995. А.В.Бераснеў.

НАДЗЁЙНАСЦЬ y т э х н і ц ы , уласцівасць тэхн. сістэм захоўваць ва ўстаноўленых межах значэнні параметраў, што характарызуюць эдольнасць аб’екта (збудавання, канструкцыі, машыны, вырабу, матэрыялу) выконваць свае функцыі ў зададзеных рэжымах і ўмовах эксплуатацыі, тэхн. абслугоўвання, рамонтаў, захоўвання і транспартавання. Н. — складаная (комплексная) уласцівасць, спалучае шэраг больш простых: безадказнасць, даўгавечнасць, рамонтапрыдатнасць, з а х а в а л ь н а с ц ь (здсшьнасць вырабу захоўваць значэнне папярэдніх паказчыкаў y час і пасля захоўвання і транспартавання). Да гэтых уласцівасцей дадаюць таксама б я с п е ч н а с ц ь (уласцівасць тэхн. аб’екта не ствараць на працяіу зададзенага тэрміну сітуацый, небяспечных для жыцця і здароўя людзей, навакольнага асяроддзя, нармальнай гасп. дзейнасці). Для ацэнкі Н. выкарыстоўваюць шэраг колькасных і якасных паказчыкаў, якія даюць усебаковую характарыстыку вырабаў, неабходную для параўнальнай ацэнкі іх якасці і ханкурэнтаздольнасці. Найб. важныя паказчыхі: напрацоўка на адкаэ, каэф. гатоўнасці, каэф. тэхн. выкарыстання, імавернасць безадказнай работы, рэсурс лры розных імавернасцях неразбурэння. У цэлым Н. забяспечвае тэхн. магчымасць выкарыстання вырабу па прызначэнні і з патрэбнай эфектыўнасцю. Паказчыкі Н. адлюстроўваюцца ў тэхн. дакументацыі. Тэарэт. абгрунтаванне паказчыкаў Н. дае надзейнасці тэорыя. Літ.: Основные вопросы теорнн н прахтакн надежностн. М., 1971; Л л о й д Д., Л н п о в М. Надежность: Пер. с англ. М., 1964. А.В.Бераснеў.

НАДЗЁЛ, зямельны ўчастак, які даваў y карыстанне сялянам феад. ўласнік зямлі (памешчык, дзяржава). Быў асн. формай сял. землекарыстання пры феадалізме. За карыстанне Н. сяляне неслі розныя павіннасці на карысць феадала. Н. служыў крыніцай існавання селяніна і

феадала (гл. Зямельная рэнта), спалучаўся з пазаэканамічным прымусам. Надзельнае землекарыстанне было найб. характэрным для ВКЛ і Рас. імперыі да сялянскай рэформы 1861. Існавала ў формах індывідуальнага (падворнага) і абшчыннага (сумеснага сялянскага) землекарыстання. Пасля ўказаў ад 1.3 і 2.11.1863 пра абавязковы пераход на выкуп сялян Беларусі і Літвы Н. ператварыўся ў падворнае або абшчыннае сял. ўладанне (гл. Надзельнае землеўладанне). В.П.Панюціч. НАДЗЕЛЬНАЕ ЗЕМЛЕЎЛАДАННЕ, сістэма сялянскага ўладання зямлёй y Рас. імлерыі ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Утварылася ў выніху сялянскай рэформы 1861, дзяржаўных сялян рэформы 1866— 67, чыншавай рэформы 1886, рэформ удзельных сялян і інш. 3 пераходам сялян на выкуп, зацвярджэннем выкупных і люстрацыйных актаў надзельныя (гл. Надзел) і частка арандаваных зямель сталі іх уладаннямі. Уласнікам гэтай зямлі да сталыпінскай аграрнай рэформы была дзяржава. Н.з. захоўвала напаўпрыгоннідкі характар. Продаж і дарэнне надзельнай зямлі былі вельмі абмежаваныя. Сялянам забаранялася закладваць яе нават пасля выкупу. У той жа час сял. надзельныя ўчасткі свабодна адчужаліся для дзярж. і грамадскіх патрэб. Усё гэта стрымлівала развідцё капіталіст. адносін y сельскай гаспадарцы. Н.з. існавала ў абшчыннай і падворнай формах. Падворная форма яго панавала ў Прыбалтыцы, зах. і цэнтр. паветах Беларусі, на Правабярэжнай Украіне, y Бесарабіі, Каралеўстве Польскім. У астатніх рэгіёнах еўрап. Расіі панавала абшчыннае землеўладанне. Памеры Н.з. ў розных катэгорый сялян былі неаднолькавыя. У 1905 y б. дзярж. сялян надзел на двор y сярэднім дасягаў 12,5 дзес., a ў б. памешчыцкіх сялян — 6,7 дзес. У сярэднім на памешчыцкую латыфундыю ў еўрап. Расіі прыпадала 2,2 тыс. дзес., a на сял. двор — 11,1 дзес. зямлі пры тым, што мінімальныя патрэбы сял. гаспадаркі мог забяспечыць надзел, не меншы як 15 дзес. На пач. 20 ст. з 12,3 млн. сял. двароў 6,2 млн. мелі да 8 дзес. зямлі, a 2,2 млн. — больш за 15 дзес. Паскораны працэс разлажэння сялянства вёў да малазямелля асн. масы сялян, якое ўзмацнялася натуральным ростам сял. насельніцтва, і надзел часта не мог пракарміць сял. сям’ю. Пашыралася арэнда зямлі, найперш памешчыцкай. He менш за 7г усёй зямлі, арандаванай сялянамі еўрап. часткі краіны, было сканцэнтравана ў руках сельскай буржуазіі (кулацтва), якая вяла на ёй капіталіст. гаспадарку. Рыначнай з ’явай была купля зямлі сялянамі па-за межамі Н.з. Усяго з 1877 да 1905 сяляне еўрап. Расіі набылі 7,5 млн. дзес. зямлі, з якіх ад 2/з да 3/4 знаходзілася ў руках кулацтва. На Беларусі ў канцы 1870-х г. надзельныя землі (5535,7 тыс. дзес.) складалі 7 з ад агульнай плошчы прыдатнай

НАДЗЕЯ__________________ 121 зямлі, памешчыцкія і каэённыя — больш за 75. У 1877 на сял. двор тут прыладала ў сярэднім 14,6 дзес., y 1905 — 10,2, на памешчыка і памешчыцкі маёнтак адпаведна 1097 і 813 дзес. Пры гэтым надзел на двор б. казённых сялян y сярэднім быў роўны 17 дзес., a б. памешчыдкіх сялян — 13,8 дзес. У 1877 менш за 15 дзес. (мінімальна неабходны надзел) мелі 61,9% бел. сялянскіх гаспадарак, y 1905 — 84,5%. Ва ўсх. Беларусі (у Магілёўскай і бел. паветах Відебскай губ.), дзе захаваліся абшчынныя надзельныя землі, перыядычны іх перадзел y асн. не ажыццяўляўся. У Магілёўскай губ. да 1904 агульныя і прыватныя перадзелы зямельныя не праводзіліся ў 88% сельскіх ірамад. У Віцебскай іуб. агульныя зямельныя перадзелы таксама адсутнічалі ў большасці паселішчаў з абшчынным землеўладаннем. Недахоп надзельнай зямлі абумоўліваў на Беларусі арэнду сялянамі пазанадзельных зямель. На мяжы 19—20 ст. арандаваныя бел. сялянамі пазанадзельныя землі складалі каля 7 3 ад плошчы надзельнай зямлі. Адначасова бедната частку сваіх надзельных угоддзяў здавала ў арэнду заможным аднавяскоўцам. Побач з арэндай сяляне ўзмоцнена куплялі зямлю. На Беларусі плошча купленых імі зямель з 1877 да 1905 павялічылася ў 8,3 раза і дасягнула 21,5% ад надзельных. 82,1 % сялянскай асабістай купленай зямлі тут належала заможным куладкім вярхам вёскі. Землі, набытыя сял. грамадамі і т-вамі, таксама размяркоўваліся «па грошах» і трашіялі пераважна ў рукі тых жа заможных гаспадароў. 3 часу сталыпінскай агр. рэформы сяляне атрымалі нрава выхаду з пазямельнай абшчыны і замацавання надзельнай зямлі ў асабістую ўласнасць без абмежаванняў. За чар гэтай рэформы гшошча Н.з. па Мінскай, Гродзенскай, Віленскай, Магілёўскай і Віцебскай іуб. скарацілася: да 43% абшчынных зямель сталі асабістай уласнасцю сялян. За 1907— 14 ў 5 зах. губернях 40 820 сялян прадалі свае атрыманыя ў асабістую ўласнасць надзелы (187,8 тыс. дзес.), якія перайшлі пераважна ў рукі сельскай буржуазіі. Н.з. ліквідавана пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 y выніку нацыяналізацыі ўсёй зямлі. Літ:. З а й о н ч к о в с к н й П.А. Проведснне в жнзнь кресгьянской реформы 1861 г. М ., 1958; Л е н і н У.І. Аграрнае пытанне ў P ad i к канцу XIX в. / / Тв. Т. 15 (Полн. собр. соч. Т. 17); Ш а б у н я К.Н. Аграрный вопрос н крестьянское данженне в Белорусснн в револю цга 1905— 1907 іт. М н., 1962; П а н ю т н ч В.П. Соцнально-эхономнческое развнтне белорусской деревнн в 1861— 1900 гг. М н., 1990. В.П.Панюціч, Ж.Б.Чэпа.

НАДЗЕЯ, успрыманне будучыні, калі жаданае або неабходнае бачыцца як рэальнасць, якая павінна здзейсніцца. Фарміруецда ў выніку пазнання аб’ектыўных прычын, ад якіх залежаць чаканыя падзеі, або на аснове назапашанага

122

НАДЗЁЖ НЫ

суб’ектыўнага эмацыянальнага вопыту (перажыванне радасці, няпоспеху і да т.п.). У прадказанні магчымага развіцдя падзей Н. адыгрывае ролю ўнутр. рэгулятара дзейнасці, які дапамагае чалавеку вызначаць яе вынікі і мэтазгоднасць, адлюстроўвае жыццёвыя спадзяванні асобы і грамадства. У этыцы хрысціянства Н. (асабліва на пасмярсггную ўэнагароду) разам з верай і любоўю належыць да гал. дабрачыннасцей, выяўляе ідэю перакананасці ў справяшіівасці і міласэрнасці божай. Гарантам рэліг. Н. лічыцца Хрыстос, a сродкамі яе ажыццяўлення — малітва і прытрымліванне запаведзей аб шчасці. В.В.Краснова. НАДЗЁЖНЫ Дзмітрый Мікалаевіч (5.11.1873, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 22.2.1945), савецкі военачальнік, удзельнік грамадз. вайны ў Беларусі. Ген.лейг. (1940). Скончыў Паўлаўскае ваен. вучылішча (1894), Акадэмію Генштаба (1901). Удзельнік рус.-яп. вайны 1904— 05. У 1-ю сусв. вайну камандаваў палком, дывізіяй, корпусам. Ген.-лейт.

(1917). 3 1918 y Чырв. Арміі, каманд. Паўн. фронтам. У лют. — ліп. 1919 каманд. Зах. фронтам, y кастр. — ліст.

1919 — 7-й арміяй. 3 1921 на камандных і штабных пасадах y РСЧА. 3 1926 на выкладчыцкай рабоце ў ваен. акадэміях. Аўгар успамінаў аб 1-й сусв. і грамадз. войнах. П.А.Селіванаў. НАДЗІР (араб.), пункт перасячэння нябеснай сферы з вертыкальнай лініяй, якая праходзіць праз пункг назірання і праведзена ўніз ад плоскасці гарызонту. Дыяметральна процілеглы зеніту. НАДЗІР-ШАХ Мухамед Афшар (22.10.1688, Дэрэгёз, Іран — 20.6.1747), шах Ірана [1736—47]. Паходзіў з цюркскага племя афшар. 3 1726 на службе сефевідскага шаха Тахмаспа II, узначальваў паспяховую барацьбу супраць афганцаў і туркаў. У 1732 скінуў Тахмаспа II, y 1736 абвясціў шахам сябе. У выніку серыі захопніцкіх войнаў стварыў вял. імперыю, y склад якой ўвайшлі Закаўказзе, Афганістан, Хівінскае ханства і Бухарскае ханства. У 1739 захапіў і разрабаваў г. Дэлі — сталіцу Магольскай імперыі. Загінуў y выніку змовы ханаў, незадаволеных яго палітыкай. НАДЗЬ (Nagy) Імрэ (7.6.1896, г. Капашвар, Венгрыя — 16.6.1958), венгерскі паліт. і дзярж. дзеяч. У 1-ю сусв. вайну трапіў y рас. палон (1916), уступіў y партыю балыпавікоў (1917). У 1921—28 y венг. сял. руху. 3 1930 y СССР. У 1944—45 міністр сельскай гаспадаркі Венгрыі, правёў зямельную рэформу (бязвыплатнае адчужэнне буйнога землеўладання). 3 канца 1940-х г. адзін з лідэраў кіруючай Венг. партыі працоўных (ВПП), узначальваў парт. апазіцыю курсу групоўкі 1-га сакратара ЦК ВПП М.Ракашы. У 1953—55 і ў час Венг. паўстання 1956 (гл. раздзел Гісторыя ў арт. Венгрыя) прэм’ер-міністр. Пасля

паражэння паўстанкя вывезены ў Румынію, y 1958 вернуты ў Венгрыю, асуджаны на закрытым працэсе і пакараны смерцю. У 1989 рэабілітаваны, перапахаваны. НАДК0СНІЦА, п е р ы ё с т, тонкая пласцінка, якая ўтвараецца валакністай злучальнай тканкай і ўкрывае косць звонку. У дарослых жывёл і чалавека звычайна двухслаёвая. Злучае косць з навакольнымі тканкамі, на ёй мацуюцца фасцыі, эвязкі, сухажыллі. Прымае ўдзел y рэгенерацыі, росце і трофіцы косці. НДДЛЕР (Nadler) Маркус (29.8.1895, г.Кымпулунг, Румынія — 1965), амерыканскі эканаміст, адзін з заснавальнікаў народнага капіталізму тэорыі. Прадаваў эканам. экспертам y банках. 3 1926 супрацоўнік Федэральнай рэзервовай сістэмы ЗША. 3 1927 праф. Нью-Йоркскага ун-та. Аўтар прац па тэорыі крэдыту і грашовага абарачэння. У трактоўцы грошай блізкі да колькаснай тэорыі. Лічыў, што ва ўмовах прыватнага прадпрымальніцтва немагчыма поўнасцю ліквідаваць цыклічныя ваганні вытв-сці, але іх можна рэзка скарацідь шляхам увядзення жорсткіх крэдьггных абмежаванняў, калі ўзнікае сур’ёзная небяспека інфляцыі. Аўтар прац «Народны капіталізм» (1956), «Эканамічнае развіццё Злучаных Штатаў» (1960). НАДМАГІЛЛЕ, твор скулыттуры ці архітэктурнае збудаванне, якія прызначаюцца для ўвекавечвання памяці нябожчыка і ўстанаўліваюцда на яго магіле. Н. ствараюць y выглядзе бюстаў, статуй, рэльефаў, стэл, калон, абеліскаў і інш. Форма і характар Н. абумоўлены сац. і рэліг. патрабаваннямі, пануючым маст. стылем. Вядомы з часоў неаліту ў выглядэе слупоў, менгіраў, y Сгараж Грэцыі — статуі, стэлы з выявай памерлага. 3 11 сг. ў Зах. Еўропе асн. тыпам Н. была тумба (пустая каменная ці бронз. каробка). На сярэдневяковым Каўказе, y Румьшіі, на Балканах пашыраны каменныя пліты з арнаментальнай разьбой. Кіт. Н. (верт. пліты) узводзіліся адна над адной і паступова пераўтвараліся ÿ мемар. сцены. У эпоху Адраджэння Н. выцеснены грабніцамі. У 17—18 ст. партрэтныя выявы часта спалучалі з сімваламі і алегарычнымі фігурамі; болыпую значнасць набылі надпісы. 3 канца 18 — пач. 19 сг. Н. ўстанаўліваюцца на могілхах. У Н. 2-й пал. 19—20 ст. рэліг.-двдактычны пачатак паступова слабее, аздабленнем магілы часцей становііша партрэт памерлага ці сімвалічна-мемар. эмблема. На Беларусі Н. вядомы з 16 ст. Уяўлялі сабой каменныя або жал. гоііты з тэкстам пра жыццё памерлага, выявамі герба, евангельскіх сцэн, іх клалі на магілу або ў храмах (надмагільная пліта епіскапа Цярлецкага, захоўваецца ў Музеі стараж.-бел. культуры Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі). Паяўленне скулыіт. Н. звязана з ушіывам традыцый Адраджэння і дзейнасцю італьян. мастакоў. Захаваліся Н. 16 ст.: АГаштолвда — рэльефная выява памерлага (1539— 41, скульпт. З.Бернардзін), П.Гальшанскага (1550, скульпт. Падавана; абодва ў Ві-

ленскім кафедральным саборы), фрагмент мармуровага Н. з выявай спячага дзіцяці з замка ў г.п. Мір (Гродзенскі гісторыка-археал. музей), надмагільны рэльеф М.К.Радзівіла Сіроткі (пасля 1616) i Н. ў выглядзе бюста другога яго сына (1608, абодва ў Нясвіжскім касцёле езуітаў), шматфігурная кампазідыя на пліце ў памяць пра тых, што загінулі пад Хоцімам (пасля 1643, Навагрудскі фарны касцёл), Мікалая і Барбары Вольскіх — укленчаныя адзін супраць аднаго перад крыжам (пасля 1623, Георгіеўскі касцёл y в. Крамяніца Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл.), Л.Ca­ neri і яго жонак (пасля 1633, касцёл Міхаіла ў Вільні), П.Caneri і трох жонак (пасля 1635, в. Гальшаны Ашмянскага р-на Гродзенскай вобл., цяпер y Музеі стараж.-бел. культуры). Рысы класіцызму выяўляюцца ў маст. вырашэнні надмагілля Б.Біспінка з мармуровай выявай жанчыны, якая сядзіць на саркафагу (1789, скульпт. І.Прукнер, Троіцкі касцёл, г.п. Ружаны ІІружанскага р-на Брэсцкай вобл.), К.Радзівіл (1825, Нясвіжскі касцёл езуітаў), графа М.П.Румянцава (1834, скульпт. В. Дэмут-Маліноўскі, Гомельскі краязнаўчы музей), брата А.Міцкевіча Аляксандра (пасля 1873, г. Кобрын Брэсцкай вобл.), А.Ча-

ІІадмагілле Міхалая і Барбары Вольскіх y Георгіеўскім касцёле вёскі Крамяніца Зэльвенскага раёна Гродзенскай вобл.

Да арт. Надмагілле Помнік на магіле Янхі Купалы. 1971. Скульптары ААнікейчык і АЗаспіцкі.

1,5—3 мес павышаецда, потым зніжахоўскага (пасля 1858, в. Лунна Мастоўскага р-на), С.Пац (19 ст., Троіцкі кас- ецца), індывід. асаблівасцей (масы і цёл, г.п. Рось Ваўкавыскага р-на Гро- складу цела жывёлы, узросту на момант 1-га ацёлу, фізіял. стану і інш.), кармдзенскай вобл.), А.Тызенгаўза з бронзавай выявай сядзячай жанчыны і лення, умоў трымання і тэхналогіі даення жывёл. Сярэднія лактацыйныя Н. партрэтным медальёнам (1887, скульпт. Т.Дукас, Гродзенскі касцёл езуітаў). У (тыс. кг) кароў 1—5 і больш, кабыл і 2-й пал. 20 ст. створаны шэраг значных вярблюдзіц 1—2, зебу 0,8— 1,2, буйваH. дзярж. дзеячаў, вучоных, пісьменні- ліц 0,8—1, коз 0,15—0,2. Найб. H. y какаў, артыстаў, мастакоў: Я.Коласа роў кастрамской, сіментальскай, халмагорскай, чорна-пярэстай, чырв. дацкай, (1970, скульпт. УАнанька, М.Якавенка, арх. М.Мызнікаў), Я.Купалы (1971, яраслаўскай і інш. парод (гл. адпаведныя арт.). На Беларусі сярэдні гадавы скулыгг. А.Анікейчык і А.Заспіцкі), I. Жыновіча (1976, скульпт. З.Азгур), Н. кароў каля 2,5 тыс. кг (1990-я г.). І.Мележа (1980, скульпт. С.Вакар, арх. НАДПЕРАКСІДЫ, гл. ў арт. ПераксідЮ.Казакоў), П.М.Машэрава (1983, ныя злучэнні. скулытг. Анікейчык, арх. Л.Левін, Ю.Градаў), Е.Лось (1985, скулытг. Зас- НАДПІС, лірычны верш малой формы піцкі), І.І.Грамовіча (скульпт. М.Ры- ў выглядзе надпісу на партрэце, кнізе, жанкоў), А.А.Анікейчыка (абодва 1988, камені, статуі і г.д., які афарыстычна скульпт. А.Фінскі), Ю.А.Карачуна выяўдяе нейкую думку, адносіны аўтара (скульпт. У.Лятун), В.Ц.Турава (абодва да пэўнай асобы ці падзеі. Вядомыя 1999, скульпт. Якавенка). У мемар. надпісы МЛаманосава, А.Пушкіна, комплексе «Брэсцкая крэпасць-герой» Ф.Шылера, Р.Гамзатава і інш. Да Н. створана агульнае Н. над некропалем часам звяртаюцца бел. паэты: Мы, пахаваныя на зямлі, герояў, што загінулі ў крэпасці (1967— Вечна будзем зайздросціць тым, 71, арх. У.Карсшь, Казакоў, В.Волчак, Што — на зорах. В.Занковіч, Г.Сысоеў і інш.). Н.-стэлы Няўжо і яны таксама ўстаноўлены ахвярам фашызму каля в. Будуць зайздросціць зямлянам? Маціёва Талачынскага р-на (1967) і ў г. (М.Танк. «Надпіс на камені»), Докшыцы (1968), на брацкай магіле В.П.Рагойша. партызан, ахвяр фашызму і землякоў y в. Масевічы Маларыдкага р-на Брэсцкай вобл. (1975), гомельскім апалчэнцам і Ц.С.Барадзіну (1975, скульпт. Г.Гарбанёў), на брацкай магіле чырвонагвардзейцаў y в. Калышкі Лёдненскага р-на Віцебскай вобл. (1983) і інш. А.КЛявонава. НАДНЬІРАЧНАЯ ЗАЛ03А, парны эндакрынны орган вышэйшых пазваночных жывёл і чалавека, размешчаны над ныркамі. Складаецда з вонкавага коркавага (кара) і ўнутр. мазгавога рэчываў, укрыта капсулай. У кары Н.з. вылучаюць 3 зоны: клубочкавую, пучковую і сеткавую, якія адршніваюцца будовай і функцыяй. Клеткі кары Н.з сакратуюць гармоны кортыкастэроіды (гідракартызон, альдастэрон, кортыкастэрон і інш.), якія маюць высокую біял. актыўнасць, рэгулююць мінер. абмен y арганізме, абмен вугляводаў, бялкоў, тлушчаў, таксама сішэзуюць і выдзяляюць палавыя гармоны андрагены і эстрагены. Клеткі мазгавога рэчыва Н.з. сакратуюць адрэналін і норадрэналін, якія стымулююць абмен рэчываў y арганізме, рэгулююць артэрыяльны ціск, частату сэрцабідця і інш. Гармоны Н.з. адыгрываюць значную ролю ў працэсах адаптацыі арганізма да неспрыяльных умоў, забяспечваюць выжыванне яго пры стрэсах. А.А.Арцішэўскі. НАД0Й, колькасць малака, атрыманага ад с.-г. жывёл за пэўны перыяд часу; паказчык малочнай прадукцыйнасці жывёлы. Адрозніваюць Н.: разавы, сутачны, месячны, гадавы, лакгацыйны (за перыяд лактацыі) і пажыццёвы. Залежыць ад віду, пароды, узросту (павышаеца да 6—7-й лактацыі, потым зніжаецца), стадыі лактацыі (у першыя

Г.М Н алтачэеў

НАДСАН Георгій Адамавіч (23.5.1867, Кіеў — 5.12.1940), расійскі мікрабіёлаг і батанік. Акад. AH СССР (1929). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1889), працаваў y ім. 3 1930 заг. лабараторыі мікрабіялогіі, y 1934—38 дырэктар Ін-та мікрабіялогіі AH СССР. Навук. працы па геал. дзейнасці мікраарганізмаў і ўздзеянні на іх шкодных факгараў. Агрымаў ііггучную мутацыю ў дражджавых і гшесневых грыбоў пад дзеяннем іанізуючай радыяцыі.

Te:. Экспернментальное нзмененяе наследственных свойств мнкроорганнзмов. М.; Л., 1935; Нзбр. труды. T. 1—2. М., 1967. НАДСАН Сямён Якаўлевіч (26.12.1862, С.-Пецярбург — 31.1.1887), рускі паэт. Скончыў Паўлаўскае ваен. вучылішча (1882). Быў на ваен. службе, з 1884 y адстаўцы. Друкаваўся з 1878. 3 1882 супрацоўнічаў y час. «Отечественные заішскм». Першы зб. — «Вершы» (1885, Пушкінская прэмія АН 1886). Асн. тэмы творчасці — паэзія і яе роля ў жыцці грамадства, спачуванне народу, любоў да Радзімы; значнае месца займае любоўная і пейзажная лірыка. Аўтар паэм «Хрысціянка» (1878), «Вясновая каэ-

НАДЫМ___________________ 123 ка» (1882), драмы ў вершах «Царэўна Соф’я» (незавершаная, апубл. 1902), зб. «Літаратурныя нарысы» (1887) і інш. Многія яго вершы пакладзены на музыку Р.Гліэрам, С.Рахманінавым, А.Рубінштэйнам, Ц.Кюі і інш. Паэзіяй Н. захапляўся Я.Купала. Тв.\ Полн. собр. стахотвореннй. М.; Л., 1962; Нзбранное. М., 1994. НАДСЕМЯД0ЛБНАЕ што эпікотыль.

КАЛЕНА,

тое,

НАДС0Н Аляксандр (сапр. Б y ч к о; н.

8.8.1926, г. Нясвіж Мінскай вобл.), рэлігійны дзеяч бел. эміграцыі. У Вял. Айч. вайну ўваходзіў y Cam беларускай моладзі. 3 1944 y Германіі, Францыі, служыў y арміі ген. У. Андэрса ў Італіі. Пасля дэмабілізацыі ў 1946 y Вялікабрытаніі. Скончыў Лонданскі ун-т (1953). Курс тэалагічнага навучання прайшоў y Грэчаскім каледжы і Грыгарыянскім ун-це ў Рыме. 3 1958 святар. 3 канца 1950- х г. жыве ў Лондане, працуе ў Бел. каталіцкай місіі ў Англіі. Адзін з заснавальнікаў Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі (з 1946 яго сакратар, y 1951— 52 старшыня), Англа-бел. т-ва (1954), адначасова з 1951 старшыня Бел. акад. каталіцкага аб’яднання «Рунь». 3 1962 нам. дырэктара, з 1964 дырэкгар Бел. школы імя св. Кірылы Тураўскага, з 1971 кіраўнік Беларускай бібліятэкі і музея імя Францішка Скарыны ў Лондане, з 1982 рэктар Бел. каталіцкіх місій y Англіі і Францыі. 3 1986 апостальскі візітатар для беларусаў грэка-католікаў замежжа, кансультатар кангрэгацыі ўсх. цэркваў пры Ватыкане.

3 1989 старшыня Бел. к-та дапамогі ахвярам радыяцыі ў Вялікабрытаніі. Аўтар артыкулаў пра бел. духоўную і свецкую л-ру 16— 17 ст., тэалагічнай працы «Ha­ ma вера: Кароткі катэхізм хрысціянскай навукі. Для беларусаў- каталікоў» (выд. на бел. мове ў 1988 y Італіі, y 1990 y 1спаніі). У 1994 Ватыкан афіцыйна зацвердзіў перакладзеныя Н. на бел. мову тэксты для правядзення літургіі для беларусаў-уніятаў.

Te.: Сьвяты Юрыла Тураўскі // Спадчына.

1996. № 1—2. Літ:. Беларускія ралігійныя дзеячы XX сг.: Жыццярысы, маргыралогія, успаміны. Мн.; Мюнхен, 1999. Л.У.Языковіч. НАДТАЧФе Ў Георгій Мяфодзьевіч (ліст. 1916, в. Красніца Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 25.4.1944), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Магілёўскі аэраклуб (1940). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Лётчык-штурмавік мал. лейт. Н. зрабіў каля 100 баявых вылетаў. 31.1.1944 y час налёту на варожы аэрадром падабраў экіпаж падбітага самалёта камандзіра і вярнуўся на свой аэрадром. Загінуў пры вызваленні Севастопаля. На радзіме пастаўлены абеліск. НАДЫМ, горад y Ямала-Ненецкай аўт. акрузе Расіі на р. Надым. За 583 км ад

124

што рэалізуюцца с.-г. вытворцамі, з аднаго боку, і на тавары, якія набываюцца імі ў прамыславікоў, — з другога). Праблемы «Н.ц.» маюць актуальнае эканам. і сац. значэнне для краін, дзе высокая доля с.-г. і здабыўной прам-сці ў нацыянальным даходзе; найб. абвастраюцца ў перыяды крызісаў, войнаў, абвастрэння міжнар. адносін.

НАЕЗНІКІ

чыг. станцыі Лабытнангі. Аэрапорт.

47,8 тыс. ж. (1996). Здабыча прыроднага газу (радовішча Мядзведжае). Пачатак газаправодаў з Пн Цюменскай вобл. на Урал — Паволжа — Цэнтр. Камбінат буйнапанэльнага домабудавання.

HAÈ3HIKI (Ichneumonoidea i Chalcidoidea), надсямействы паразітычных перапончатакрыпых насякомых падатр. сцябліністабрухіх. Каля 1250 родаў, больш за 67 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў вільготных месцах. Найб. вядомыя на Беларусі прадстаўнікі родаў трыхаграмы, афіёны (Ophion), іхнеўмоны (Ichneumon), крыпты (Сгурtus), эфіяльты (Ephialtes) і інш. Некат. віды Н. выкарыстоўваюць y біял. барацьбе з насякомымі-шкоднікамі. Даўж 0,2—50 мм. Брушка рухома злучанае з грудзямі. Дарослыя кормяцда пераважна нектарам і пылком кветак, сокамі раслін. Развіццё з гюўным ператварэннем, пераважна палавое. Лічынкі большасці Н. першасныя эісга- або эндапаразіты насякомых, павукападобных, мнаганожак. Самка садзіцца на ахвяру (адсюль назва) і адкладвае яйцы у (на) цела або V яйцо інш. беспазваночных; некат. віды Н. папярэдне паралізуюць ахвяру. Лічынкі кормяцца за кошт унугр. тканак жывой ахвяры-гаспадара. СЛ.Максімава. НАЁМНАЯ АРМІЯ, гл. ў арг. Наёмніцтва. НАЁМНАЯ ПРАЦА, праца работніка па дагаворы найму на прадпрыемстве, уласнікам якога ён не з ’яўляецца. Паводле прац. заканадаўства Рэспублікі Беларусь найм (прац. дагавор) — пагадненне паміж работнікам і наймальнікам, паводле якога работнік абавязваецца выконваць работу па пэўнай прафесіі, спецыяльнасці або пасадзе адпаведнай кваліфікацыі і падпарадкоўвацца ўнутр. прац. распарадку, a наймальнік абавязваецца выплачваць яму зарплату і забяспечваць умовы працы, прадугледжаныя дагаворнымі бакамі, заканадаўствам і калектыўным дагаворам. Наймальнікамі з’яўляюцца прадпрыемствы, установы, арг-цыі, т-вы, кааператывы незалежна ад наймення і форм уласнасці, прадпрымальнікі і інш. грамадзяне, якім дадзена права заключэння і спынення прац. дагавору. Работнікамі з’яўляюцца асобы, якія заключылі прац. дагавор з наймальнікам. ГА.Маслыка. НАЁМНІЦТВА, спосаб камплектавання ўзбр. сіл, заснаваны на прыцягненні на ваен. службу асоб паводле найму. Зарадзілася ў Стараж. Егіпце, калі ў войска пачалі прымаць прадстаўнікоў інш. краін. Наёмныя арміі мелі Персія, Карфаген, Стараж. Рым і інш. У эпоху феадалізму з 11 ст. асобныя феадалы, a з 14 ст. каралі і князі шэрагу краін Еўропы выкарыстоўвалі наёмнае войска для ўмацавання сваёй ўлады. 3 15 ст. Н. (гл. Ландскнехты) стала пашыраным спосабам камшіектавання ўзбр. сіл. Напр., y войску ВКЛ служылі наёмнікі з Германіі, Венгрыі і інш. (венг. конніца і пяхота, ням. і швейцарскія мушке-

Наезнікі: 1 — афіён жоўты; 2 — іхнеўмон цёмны; 3 — крыпт-дзіяна; 4 — трыхаграма, якая заражае яйцо матыля.

цёры, рэйтары, аркебузёры і інш.). У 17— 18 ст. ў Зах. Еўропе з’явіліся пастаянныя наёмныя арміі. У канцы 18 — пач. 19 ст. ў шэрагу краін уведзена ўсеагульная воінская павіннасць (у Расіі да 1874 дзейнічала сістэма рэкруцкай павіннасці). У наш час нац. ўзбр. сілы шэрагу краін (ЗША, Вялікабрытаніі і інш.) камплектуюцца шляхам Н. і вярбоўкі. У арміях і інш. узбр. фарміраваннях некат. краін (напр., Францыі) выкарыстоўваюцца замежныя наёмнікі (гл. Легіён). Кантракгная сістэма, якая па сутнасці з’яўляецда Н., значна пашырана ў шэрагу дзяржаў свету, y тл . яе асобныя элементы ёсць ва Узбр. Сілах Беларусі. «НАЖНІЦЫ ЦЭН», тэрмін, якім характарызуецца дынаміка цэн на тавары, што прадаюцца і купляюцца таваравытворцамі за пэўны перыяд, і адлюстроўваецца разрыў («нажніцы») паміж гэтымі цэнамі. Найчасцей выяўляецца ў сферы абмену прадукцыяй паміж прам-сцю і сельскай гаспадаркай, паміж развітымі краінамі і краінамі, што развіваюцца, каб падкрэсліць неэквівалентнасць абмену паміж імі. «Н.ц.» могуць «расшырацца» і «звужадца» ў залежнасці ад канкрэтных тэндэнцый y руху цэн (напр., цэн на харчаванне і сыравіну,

Нажоўкі: a — ручная слясарная (1 — нажовачнае палатно, 2 — рамка); 6 — прывадная (1 - заціскныя ціскі, 2 — рама з нажовачным палатном, 3 — трубка э ахаладжальнай вадкасцю, 4 — электрарухавік).

НАЖ0ЎКА, 1) ручная машына з рабочым органам y выглядзе нажовачнага палатна. Mae эл. або пнеўматычны прывод. Выкарыстоўваецца ддя разразання метал. загатовак. 2) Ручная піла, рабочы орган y якой — нажовачнае палатно. У Н. для слясарных работ зменнае палатно ўстанаўліваюць y спец. рамцы, y Н. для сталярных работ — замацоўваюць з аднаго боку ў ручцы. НАЗАЛІЗАЦЫЯ ГУКАЎ (франц. nasal насавы ад лац. nasus hoc ), набыццё гукам насавой афарбоўкі як вынік дадатковай артыкуляцыі, якая заключаецца ў апусканні мяккага паднябення. Назалізацыя галосных вельмі пашырана. У шэрагу моў, напр., y франц. мове, можа служыдь адроэнівальнай прыкметай фанем. У некат. мовах абумоўлена суседствам з насавымі зычнымі і не мае фаналагічнага значэння (параўн. рус. «мак» — «бак»). Аб’ектыўныя метады даследавання Н.г. — рэнтгенаграфія і кіназдымка з дапамогай валаконнай оптыкі. Л іт П а д л у ж н ы А.І., Ч э к м a н В.М. Гукі беларускай мовы. М л., 1973; С к а л о з y б Л.Г. Дннамнка звукообразовання по данным кннорентгенографнровання. Кнев.

1979.

НАЗАЛ0ГІЯ (ад грэч. nosos хвароба + ...логія), навука, якая вывучае медыкабіял. асновы, этыялогію і патагенез хвароб чалавека і жывёл з мэтай іх універсальнай класіфікацыі. Вылучае назалагічныя адзінкі, або назалагічныя формы (у медыцыне іх больш за 20 тыс.), з пэўнымі прычынай (гал. крытэрый), тыповымі вонкавымі праявамі (сімптамакомплексам), спецыфічнымі структурна-функцыян. парушэннямі ў органах і тканках і механізмам развідця (могуць выкарыстоўвацца і інш. крьггэрыі). Звязана з паталогіяй, мікрабіялогіяй, дьггалогіяй, біяхіміяй, генетыкай, малекулярнай біялогіяй і інш. Вызначае падыходы ў дыягаостыцы, лячэнні, прафілактыцы. Зараджэнне Н. як навукі звязана з працамі італьян. вучонага Дж.Марганьі (1-я навук. класіфікацыя хвароб, 1761) і франц. вучонага М.Біша. У 2-й пал. 19 ст., з развіццём паталаг. анатоміі і бактэрыялогіі, клінічны крытэрый групавання хвароб (сімптомы або сіндромы) дапоўнены марфалагічным і этыялагічным. У канцы 19 ст. вылучаны асн. назалагічныя формы. Уклад y развіццё Н. зрабілі К.Бернар, Р.Вірхаў, Л .Пастэр, I. П.Паўлаў, Л.Полінг, А.Дз. Спяранскі, І.В.Давыдоўскі, кан. вучоны Г.Селье і інш. Літ:. Ц а р е г о р о д ц е в Г.М., К р о т к о в Е.А, Б о г о л ю б о в В.М. О поняпш

нозологаческой формы заболевання // Терапеншч. архнв. 1976. Т. 48, № 1.

НАЗАРАЎ

HA3ÂPABA Таццяна Аляксандраўна (н.

18.1.1957, Мінск), бел. спартсменка (скарасное падводнае плаванне). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1975). Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры (1978). Чэмпіёнка свету ў эстафеце 4 х 100 м, бронз. прызёр на дыстанцыі 100 м (1976, г. Гановер, Германія). Чэмпіёнка Спартакіяды народаў СССР (1975), СССР (1974, 1975, 1976) на дыстанцыі 100 м. Рэкардсменка свету, СССР.

неры. Творы вызначаюцца складанасцю каларыту, тонкай мадэліроўкай форм, псіхал. пранікненнем y глыбіню вобраза; «На прасторах Міншчыны» (1981), «Дыялоі> (1982), «Фантомы», «Золата эахаду» (абодва 1984), «Поле бою, поле вечнага жыцця» (1985), «Лімонны сок» (1989), «Белы бэз», «Успаміны» (абодва 1990), «Зямля Скарыны» (1992), «Туман» (1993), «Вераніка», «Месяцовая ноч» (абодва 1994), «Маланка» (1998), серыя «Нясвіж» (1998—99), «За каханне» (2000) і інш. Г.А.Фатыхава.

125

М.В.Ш чавелева.

НАЗАРАНКА Алег Мікалаевіч (н.

10.7.1961, Мінск), бел. графік. Сын М.П .Назаранкі, брат П.М.Назаранкі. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1986). 3 1993 выкладае ў Бел. AM. Працуе пераважна ў тэхніках малюнка, афорта, літаграфіі. У творах адлюстроўвае гіст. тэматыку (серыі «Зямля пад белымі крыламі» паводле кнігі У.Караткевіча, 1986; «Пейзажы паэзіі самоты», прысвечаная М.Багдановічу, 1993), праблемы экалогіі (серыя «Сон даўжынёй y стагоддзі», 1994) , праблемы сучаснасці: «Усёвідушчая», «Дыялог*, «Прастора», «Год 2000» (усе 1993); «Дакрананне», «Дзяўчына і шушка» (абодва 1994); «Каін і Авель» (1995); «Пакаянне» (1996); трыпціх «Coda» (1996—97). Працуе ў станковым жывапісе: карціны «Святочны дзень» (1993), «Ева», «Сон» (абедзве 1995) , «Маленне I», «Маленне II» (абедзве 1997), «Аголеная» (1998) і інш. ГА . Фатыхава.

HA3ÂPAHKA Мікалай Пятровіч (н.

9.5.1927, г.п. Сямёнаўка Палтаўскай вобл., Украіна), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961). У 1963—76 выкладаў y Мінскім пед. ін-це, y 1978—88 y БПІ. Працуе ў розных жанрах жывапісу ў рэаліст. манеры. Сярод твораў: «На вызваленай зямлі» (1967); гіст. карціны «Партызаны»

М.Назаранка.

Аўтапартрэт. 1966.

(1968), «Вайной апаленыя» (1975), «3 ліпеня» (1981), «Памяць» (1982), «Вясна 45 года» (1985), «Рабіна чырвоная» (1987); пейзажы «Зямля» (1969), «Цішыня» (1976), «Магілёўшчына» (1977), «Лагойшчына» (1979), «Бярэзіна», «Родная зямля» (абодва 1980), «Мірны вечар» (1984), «На дачы», «Бэз», «Сядзіба Верашчакі», «Мінск. Дом Ванюшкі» (усе 1990-я г.); партрэты «Аўтапартрэт» (1966), «М.Багдановіч» (1976), «Наташа» (1989), «Жаночы партрэт» (1996) і ІНШ. Г-А. Фатыхава.

HA3ÂPAHKA Пётр Мікалаевіч (н.

9.4.1957, Мінск), бел. жывапісец. Сын М.П .Назаранкі, брат А.М. Назаранкі. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1982). 3 1985 выкладае ў Мінскім маст. вучылішчы. Працуе ў жанрах тэматычнай карціны, партрэта, пейзажа ў рэаліст. ма-

HA3ÂPAHKA Юрый (Георгій) Іванавіч (25.5.1904, г. Канатоп Сумскай вобл., Украіна — 21.1.1991), украінскі перакладчык, літ.-знавец. Скончыў Віннідкі ін-т сац. выхавання (1933). Перакладаў на ўкр. мову з рус., літ., польск., ням., франд. і інш. моў. Пераклаў з бел. мовы на ўхр. шэраг нар. казак, творы З.Бядулі («Апавяданні», 1952), Я.Брыля («Апавяданні», 1954), асобныя п’есы К.Крапівы, празаічныя творы А.Васілевіч, В.Вггкі, М.Вішнеўскага, В.Зуба, У.Краўчанкі, МЛупсякова, Я.Маўра, І.Шамякіна, паэт. творы Я.Купалы, Я.Коласа, ЭАгняцвет, ААлександровіча, П.Броўкі, А.Бялевіча, М.Гамолкі, Х.Жычкі, А.Зарыцкага, М.Клімковіча, У.Корбана, ЕЛось, МЛужаніна, Р.Няхая, П.Панчанкі, АРусака, АРусецкага, М.Танка, С.Шушкевіча, манаграфію Я.Мазалькова «Янка Купала» (1952, з І.Майстрэнкам), мемуары С.Слесарэнкі «Дарагія абліччы» (1974). Быў асабіста знаёмы з Я.Коласам, вёў з ім перапіску. Аўтар літ.-крытычных артыкулаў па пытаннях літ.-творчых сувязей, маст. перакладу. В.Я.Буран. НАЗАРАЎ Рыгор Іванавіч (6.12.1932, с. Хмелеўка Астраханскай вобл., Расія — 22.6.1990), бел. вучоны ў галіне стаматалогіі. Д-р мед. н. (1977), праф. (1981).

126_________________ НАЗАРАЎ Скончыў Іркуцкі мед. ін-т (1957). 3 1977 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (заг. кафедры). Навук. працы па радыяцыйнай і артапедычнай стаматалогіі. Т в Профнлактнка лучевого пораження костной тканл: Метод. рекомендацнн. Обнннск, 1979 (разам з У.А.Нікіденкам); Цельноллтые мостоввдные протезы: йнф орм . пмсьмо. М н., 1982.

С.І.Назараў.

НАЗАРЧЎК Мікалай Аляксандравіч (н.

5.8.1927, в. Санюкі Ельскага р-на Гомельскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961). У 1952—55 выкладаў y Віцебскім маст. вучылішчы, y 1964—77 — y Мінскім арх.-буд. тэхнікуме, Рэсп. школе-інтэрнаце па музыцы і выяўл. мастацгве, БПІ. У 1982—89 нам. старшыні Маст. фонду Бел. саюза мастакоў. Для твораў характэрны выразная дэкаратыўнасць каларыту і кампазіцыі, узгодненасць колеравых мас. Аўтар сюжэтна-тэматычных кампазіцый «Вечар y вёсцы Яршэвічы» (1963), «Ветэраны рэвалюцыі» (1967), «У новую вёску», «Сын» (абедзве 1978), «М.Гусоўскі на Радзіме» (1981), «Салдаты і кветкі» (1985), «Танкавы бой пад Сянно. 1941» (1986), «В.Дунін-Марцінкевіч чытае сваю паэму над Іслаччу» (1987), «Святая і чыстая» (1990), «Т.Касцюшка перад войскам» (1994), «Беларусь, твой народ дачакаецца...» (1996), «I прыйдзе час»

джэння (пераважна АДзюрэра, П.Перуджына, Анджэліка і ранняй творчасці Рафаэля). У 1820—30-я г. групоўка «H.» распалася. НАЗДРЫН-ПЛАТНІЦКІ Міхаіл Іванавіч (н. 3.10.1932, в. Рухча 2-я Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1987), праф. (1988). Засл. работнік культуры (1976). Скончыў Ленінградскі фін.-эканам. ін-т (1956). 3 1963 y Бел. дзярж. эканам. ун-це (у 1972—74 і 1988—97 прарэктар, з 1998 заг. кафедры). Навук. прады па праблемах узнаўлення і павышэння эфекгыўнасці асн. фондаў, выдаткаў вытв-сці, гасп. (камерц.) разліку, сукупнага грамадскага прадукту, удасканалення арганізац.-эканам. механізму кіравання вытв-сцю ва ўмовах пераходу да рыначнай эканомікі. Тв.: Формнрованве оптнмальной струхтуры обшествешюго продукта в условвях НТР. Мн., 1983; К экономнке высшей эффектнвноста. М н., 1987; Актуальные проблемы нн-

Н АІІазарбаеў

НАЗАРАЎ Сяргей Іванавіч (14.10.1928, в. Барадзіно Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. — 11.8.1999), бел. вучоны ў галіне механізацыі сельскай гаспадаркі. Акад. УАСГНІЛ (1988, чл.-кар. з 1982; з 1992 — Рас. акадэмія с.-г. навук), Акадэміі агр. навук Беларусі (1992). Д-р тэхн. н. (1972), праф. (1974). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1981). Скончыў БСГА (1953). 3 1962 y Цэнтр. НДІ механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі (у 1968—80 нам. дырэктара), y 1980—93 рэктар БСГА. Навук. працы па тэхніцы і тэхналогіі ўнясення мінер. і арган. угнаенняў, інш. праблемах механізацыі с.-г. вытв-сці. Пад яго кіраўнідтвам распрацавана болыы як 20 с.-г. машын, якія выпускаюцца прам-сцю Беларусі. Т в М еханвзацня обработюі н внссенне органнческнх удобреннй. М н., 1993 (разам з В.АШ аршуновым); Механнзацня уборкн н послеуборочной обработкя семян кормовых культур н трав. М н., 1997 (з ім жа).

НАЗАРБАе У Нурсултан Абішавіч (н.

6.7.1940, в. Чэмалган, Алмацінская вобл., Казахстан), палітычны і дзярж. дзеяч Казахстана. Скончыў Вышэйшую парт. школу пры ЦК КПСС і Карагандзінскі політэхн. ін-т. Працаваў рабочым на з-дзе, потым на камсам. і парт. рабоце. У 1969 2-і сакратар Тэміртаўскага гаркома Кампартыі Казахстана (КПК), з 1973 сакратар парткома Карагандзінскага металург. камбіната, з 1977 сакратар, 2-і сакратар Карагандзінскага абкома КПК. У 1979—84 сакратар ЦК КПК. У 1984—89 Старшыня CM Каз. ССР. У 1989—91 1-ы сакратар ЦК КПК, адначасова ў лют.—крас. 1990 Старшыня Прэзідыума Вярх. Савета Каз. ССР. 3 крас. 1990 прэзідэнт Каз. ССР, са снеж. 1991 гірэзідэнт Рэспублікі Казахстан, y студз. 1999 зноў выбраны на гэту пасаду.

М.Назарчук. Святая і чыстая. 1990.

(1999), партрэтаў «Маці салдата» (1967), К.Каліноўскага, М.Багдановіча, Ф.Багушэвіча, Героя Сав. Саюза У.З.Царука, Героя Сац. Працы Я.І.Фаменкі (усе 1984), трыпдіха «Ахвяра» (1998), дыярамы «Прырода Палесся» ў калгасе «Прамень Кастрычніка» (в. Махнавічы) Мазырскага р-на Гомельскай вобл. (з У.Летуном, У.Гоманавым, В.Цюрыным; 1984). «НАЗАРЙЙЦЫ» (ням. Nazarener ад месца нараджэння Хрыста — г. Назарэт), іранічная назва групоўкі мастакоў «Саюз святога Лукі». Засн. ў Вене ў 1809. Прадстаўлялі кансерватыўны кірунак ням. рамантызму. 3 1810 «H.» (П .Карнеліус, Ф .Овербек, І.Конрад Готынгер, Ф.Пфор, I. і Ф.Фейты, Л.Фогель, Ю.Шнор фон Каральсфелвд, В. і Р.Шадавы і інш.) працавалі ў Рыме, дзе вялі жыццё на ўзор сярэдневяковых рэліг. абшчын y манастыры Сан-Ісідора, які пуставаў. «H.» выступалі супраць інтэрнацыянальнага позняга класіцызму, імкнуліся да эклекгычнага аднаўлення рэліг. манумент. мастацгва ў духу майстроў сярэднявечча і Ранняга Адра-

тенснфгасацнн обшественного пронзводства. Мн., 1988 (у сааўт ); Основы экономнческой теорнн. Мн., 1999 (у сааўт ).

HA3ÉMA (Nosema), род прасцейшых групы мікраспарыдый. Каля 120 відаў. Пашыраны ўсюды. Спецыфічныя ўнутрыклетачныя паразіты жывёл (пераважна членістаногіх) і чалавека. Напр., Н. шаўкапрадавая (N. bombycis), пчаліная (N. apis), трусіная (N. cuniculi, або Encephalitozoon cuniculi), шчэлепная (N. branchialis), N. chagasi (y чалавека) i інш. выклікаюць назематозы. Споры даўж. 3—7 мкм, прадаўгаватыя, з моцнай абалонхай, змяшчаюць двух’ядзерны амёбападобны зародак і жыгучую капсулу са спіральнай трубчастай ніццю. Пасля заглынання споры гаспадаром зародак трапляе ў хлетку кішэчнага эпітэлію і шматразова дэеліцца з угварэннем ланцужкоў аднаядзерных клетак (могуць разносіцца па арганізме з крывёю), потым двух’ядзерных клетак і спор, якія выводзяцца з экскрэментамі.

HA3EMATÔ3 ПЧОЛ, пебрын a п ч о л, інвазійная хвароба дарослых пчол і некаторых чмялёў, якая выклікаецца наземай пчалінай, што паразітуе пераважна ў сярэдняй кішцы і мальпігі-

евых сасудах. Пашыраны ўсюды. Споры назем заносяцца ў здаровыя сем’і з сотамі, рамкамі, пчоламі і інш. і трапляюць y кішэчнік з мёдам, пяргой, вадой, воскам, забруджанымі экскрэментамі хворых насякомых. У пчаліных матак дэгенерыруюць яечнікі, y трутняў парушаецца сперматагенез. Назіраюцца павелічэнне брушка, панос, вяласць, масавая гібель пчол y час зімоўкі і ў 1-ы месяц пасля яе. Успышкам Н.п. садзейнічаюць доўгія зімоўкі ў сырасці, жыўленне падзевым мёдам, аслабленасць зімуючых пчол і інш. В.І.Сапега. НАЗІМАВА Ірына Васілеўна (н.

22.2.1932, Тбілісі), бел. мастацтвазнавец, педагог. Скончыла Ін-т жывапісу, скулытгуры і архітэктуры імя Рэпіна ў Ленінградзе (1957). Працавала ў Дзярж. маст. музеі Беларусі, y Палацы мастацтваў Бел. саюза мастакоў, y 1962—70 выкладала ў Бел. тэатр.-маст. ін-це, y 1975—82 y Мінскім ін-це культуры. Даследуе тэорыю і гісторыю бел. і сусв. выяўл. мастацтва, праблемы эстэт. выхавання. Аўтар прац «А.А.Барысаў. Жыццё і творчасць» (1959), «Жывапіс» (1962), «МА.Савіцкі» (1973), «Зоя Літвінава. Мая Радзіма» (1983) і інш. Аўтар уступных артыкулаў да каталогаў твораў бел. мастакоў: В.Цвіркі (1988), В.Жсштак (1999) і інш. Працуе таксама ў галіне станковай і кніжнай графікі. Л. Ф. Салавей. НАЗІМАЎ Уладзімір Іванавіч (22.12.

1802 — 26.2.1874), дзяржаўны дзеяч Рас. імперыі, ген. ад інфантэрыі (1859).

3 1818 на вайск. службе. Удзельнік руска-турэцкай вайны 1828—29. У 1833— 34 y лейб.-гвардыі Літоўскім палку. 3 1838 флігель-ад’ютант Мікалая I, y 1841 ген.-маёр світы. 3 ліст. 1842 нач. штаба пях. корпуса. 3 1849 ген.-ад'ютант, папячыцель Маскоўскай навуч. акругі. 3 10.12.1855 віленскі ваен. губернатар і кіраўнік грамадз. часткі, гродзенскі, ковенскі і мінскі ген.-губернатар. Па яго ініцьмтыве памешчыкі Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губ. накіравалі прашэнне Аляксандру II аб вызваленні іх сялян ад прыгоннай залежнасці.

20.11.1857 імператар даслаў на імя Н. найвышэйшы рэскрыпт, y якім дазволіў стварыць y гэтых губернях дваранскія

Будова споры наэемы шаўкапрадавай: 1 — зародак; 2 — жыгучая капсула.

]

к-ты для падрыхтоўкі праекта адмены прыгоннага права (гл. Рэскрыпт Аляксандра I I 1857). У 1861 Н. прызначаны членам Дзярж. савета з захаваннем ранейшых пасад, y 1862 — камандуючы войскамі Віленскай ваен. акругі. У час паўстання 1863— 64 за нерашучасць y дзеяннях супраць паўстанцаў 13.5.1863 заменены М.М.Мураўёвым. А.МЛукашэвіч.

HÂ3IHA Іна Дзмітрыеўна (н. 31.10.1937, Мінск), бел. этнамузыколаг, педагог. Д-р мастацтвазнаўства (1998). Скончыла Бел. кансерваторыю (1961). 3 1970 y Ін-це мастацгвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, з 1992 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (з 1995 праф.). Працы па гісторыі бел. прафес. музыкі, традыц. муэ.-інстр. фальклоры, этнаарганалогіі і выканальнідтве, этнаарганафоніі, візуальнай антрапалогіі. Аўтар манаграфій «Беларускія народныя музычныя інструменты» (кн. 1—2, 1979—-82), «Беларуская народная інструментальная музыка» (1989), «Жанідьба Цярэшкі» (1993, з Л.Салавей, y серыі «Бел. нар. творчасць»), раздзела кн. «Беларуская этнамузыкалогія» (1997), артыкулаў y энцыклапедычных выдаддях, y т л . замежных (англ. «Новы слоўнік музыкі і музыкангаў Грова», т.2, 1984), сцэнарыяў дакумент. і навук.-папулярных відэафільмаў (1992— 99). Падрыхтавала інстр. частку грампласцінкі «Музычны фальклор Беларускага Палесся» (1982, Гран-ггры ЮНЕСКА 1988). Збіральнік бел. нар. муз. інструментаў і арганізатар іх выставак. Чл. міжнародных арг-цый: нар. мастацгва, к-та музеяў муз. інструменгаў і калекцый, т-ва этнамузыколагаў (ЗША) і інш. Тв.\ Белорусскнй фортегаіанный концерт. Мн., 1977; Белорусскне народные нангрышн. М., 1986; Беларускія народныя музычныя інструменты. Мн., 1997. Літ.: Б a я р к і н М. Помнік з’яве жывой і багатай // Мастацгва Беларусі. 1991. № 10; Я к і м е н к а Т. Каб зберагчы.:. // Мастацтва. 1998. № 3. НАЗІР (сапр. H a з і р a ў) Хакім (н.

15.10.1915, Ташкент), узбекскі пісьменніх. Нар. пісьменнік Узбекістана (1984). Скончыў Ташкенцкі пед. ін-т (1941). Друкуецца з 1935. Аўгар зб-каў апавяданняў «Тыя, пгго спаборнічаюць» (1951), «Цана чалавека» (1958), «У пошуках героя» (1970), тэматычна і стылёва набліжаных да нарысаў; аповесцей «Нязгасныя маланкі» (1957), «Хлопды, што прывялі мора» (1962), «Вятры Кактэрака» (1968), рамана «Крылы сокала» (1973) акгуальнай сац.-паліт. і маральна-этычнай лраблематыкі, адметных шматграннасцю асэнсавання духоўнага жыдця народа. Піша для дзяцей. На бел. мову асобныя творы Н. пераклалі Г.Васілеўская, П.Кавалёў, Я.Каршукоў, Л.Цяляк.

Te. : Бел. пер. — Вогненная рака ў пясках. Мн., 1977; Рус. пер. — Ветры Кокгерака. М, 1971; Сабнр — внук Надара. М., 1979. НАЗІРАЛЬНІК ДЫПЛАМАТЬІЧНЫ, прадстаўнік дзяржавы або міжнар.

НАЗІРАННЕ

127

арг-цыі, які накіроўваецда для ўдзелу ў рабоце міжнар. канферэнцый, арг-цый і органаў. Парадак допуску і правы Н.д. вызначаюцца правіламі працэдуры. Звычайна Н.д. не мае права голасу, падпісання дакументаў і да т.п. Н.д. накіроўваецца ў выпадках, калі дзяржава (міжнар. арг-цыя) заціхаўлена ў рабоце міжнар. органа, канферэнцыі, але не з’яўляецца іх удзельнікам, або не хоча быць звязанай іх рашэннямі ці падзяляць за іх адказнасць. Ін-т пастаянных Н.д. склаўся пры ААН ад дзяржаў, якія не з ’яўляюцца яе членамі, a таксама ад нац.-вызв. рухаў. НАЗІр Ал ЬНЫ ПУНКТ (НП), спецыяльна абсталяванае і замаскіраванае месца для назірання за дзеяннямі праціўніка, сваіх войск і за мясцовасцю (акваторьмй), a таксама для засякання дэляў і карэкціроўкі агаю. Робіцца ва ўсіх відах бою. Пры наступленні Н.п. можа знаходзіцца на танках, баявых машынах пяхоты, бродетранспарцёрах, верталётах і інш.; y абароне размядічаецда ў збудаваддях, абсталёўваецца сховіідчамі для асабовага складу, деабходнымі прьшадамі назіраддя і сродкамі сувязі. Бываюць асн., заласдыя, падманныя і спец. (артыл., інж. і інш.). У аб’яднаннях, злучэннях і часцях Н.п. ствараюцца звычайна з сіл і сродкаў каманддага лудкта (гл. Пункт камандны) і з’яўляюцца яго элемедтам. НАЗІРАЛЬНЫЯ KAMÎCII Р э с л у б лікі Б е л а р у с ь , оргады грамадскага кадтролю за дзейнасцю папраўчапрацоўных устаноў. Створаны ў 1965 пры выканкомах раённых, гар. і абл. Саветаў і пры CM з ліку дэпутатаў Саветаў, таксама прадстаўнікоў грамадскіх арг-цый і прац. калектываў. Склад Н.к. зацвярджаецца мясц. Саветамі. Іх дзейнасць рэгулюецца палраўча-лрацоўным заканадаўствам і Палажэндем аб Н.к. Асн. задачы: кантроль за дзейнасцю органаў, якія выконваюць лакаранне ў выглядзе пазбаўлелня волі, папраўчых работ з пункгу гледжання захавання імі патрабаванляў заканадаўства, за арганізацыяй і правядзеднем выхаваўчай работы з асуджанымі, прыцягненне грамадскасці да леравыхавалля асуджаных, назіранде за лаводзінамі асоб y быце і да вытворчасці пасля адбыцця імі лакарання, аказанне даламогі ім y прац. і быт. уладкаваллі. НАЗІРАННЕ, мэтанакіраваная дзейдасць чалавека, якая дазваляе яму атрымліваць ілфармацыю аб навакольным свеце; y шырокім сэнсе — спосаб пазнання свету. 3 ускладненнем сац. рэчаіснасці і прац. аперацый Н. вылучаецца ў адносна самаст. аспекг дзейнасці (навук. Н., услрыманне інфармацыі на прыборах, Н. як частка працэсу маст. творчасці і іяш.). Навук. Н. накіравана на дасягненне пэўнай навук. мэты і характарызуецца сістэматычнасцю,

128

НАЗОЎНІК

планамернасцю, магчымасцю ажыццяўлення кантролю шляхам паўторнага Н. або выкарыстання інш. метадаў Н., напр., эксперыменту. У некаторых сац. навуках (эканам. статыстыка, дэмаграфія) пад Н. разумеюць любую палявую працэдуру (апытанне, збор звестак, візуальнае Н.), проціпастаўляючы яго ўскоснаму атрыманню звестак з літ. крыніц. Н. ў с а ц ы я л о г і і — метад збору сац. інфармацыі праз прамую, непасрэдную фіксацыю падзей і з ’яў. Паводле ступені фармалізацыі працэдуры адрозніваюць Н.: с т а н д а р т ы з а в a н a е, або к а н т р о л ь н а е (назіральнік працуе па папярэдне вызначанай Праграме), і н е с т а н д а р т ы з a в a н a е (этапы і фазы даследавання папярэдне не вызначаюдца). У залежнасці ад становішча назіральніка вылучаюць Н. ў к л ю ч а н а е (прадугледжвае інтэграцьпо назіральніка ў падзеі і працэсы, што даследуюцца, і іх аналіз «знутрй») і н е ў к л ю ч а н а е (без мэтанакіраванага ўмяшання даследчыка ў з ’явы, што вывучаюцца). Паводле ўмоў арганізацыі адрозніваюць Н . п а л я в ы я (праводзяцца ў натуральных умовах) і л а б а р а т о р н ы я ; паводле рэгулярнасці правядзення — с і с т э матычныя, эпізадычныя і в ы п а д к о в ы я (праграма не распрацоўваецца і стадыі Н. лапярэдне не вызначаюцца). Н. ў п с і х а л о г і і — адзін з асн. эмпірычных метадаў даследавання, які заключаецца ў наўмысным, сістэматычным і мэтанакіраваным успрыманні псіхічных з’яў з мэтай вывучэння іх спецыфічных змен y пэўных умовах; як адзін з псіхал. метадаў выкарыстоўваецца саманазіранне. Вынікі Н. ў значнай ступені залежаць ад асобы даследчыка, яго ўстановак і адносін да працэсаў і з ’яў, што назіраюцца, ад яго стэрэатыпаў і каштоўнасных арыентаЦЫЙ. І.В.Катляроў. НА30ЎНІК, знамянальная часціна мовы, якая характарызуецца грамат. значэннем прадметнасці. Н. абазначаюць канкрэтныя прадметы, жывых істот, абстракгныя паняцці, рэчывы, апрадмечаныя дзеянні, якасці, уласцівасці, працэсы, з’явы і інш. Паводле значэння падзяляюцца на агульныя («горад», «паэт») і ўласныя («Васіль», «Свіцязь»), адушаўлёныя («чалавек», «мыш») і неадушаўлёныя («вецер», «мора»), асабовыя («мужчына», «патрыёт») і неасабовыя («неба», «алень»), канкрэтныя («стол», «год») і абстракгныя («воля», «слава»), зборныя («моладзь», «крылле»), рэчыўныя («лён», «хлеб»). Значэнне прадметнасці могуць набываць інш. самаст. і службовыя часціны мовы (гл. Субстантывацыя). Н. мае: р о д — мужчынскі («горад»), жаночы («вёска»), ніякі («сяло»); л і к — адзіночны і множны («сад — сады»); с к л о н — назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, месны. У бел. мове бываюць Н. агульнага роду («сірата»), Н., якія ўжы-

ваюцца толькі ў адзіночным («трысцё») або множным ліках («нетры»); y дыялектах захаваліся рэшткі парнага ліку («дзве вярбе», «дзве вядрэ») і клічнай формы («браце», «сынку»). Паводле склонавых форм падзяляюцца на 3 тыпы скланення. Нешматлікія Н. рознаскланяльныя («імя», «дзіця») і нязменныя («таксі», «калібры»). Утвараюцца афіксальным (суфіксальным: «касец», «паляшук»; прэфіксальным: «прыгарад», «нядоля»; прэфіксальна-суфіксальным: «падпечак», «пралеска»); бязафіксным («кліч», «сон») спосабамі, асноваскладаннем («крыгаход», «вадаспад»), абрэвіяцыяй («калгас», «БДУ») і інш. Могуць уступаць y сэнсава-сінтакс. сувязі з інш. словамі ў сказе і ўтвараць адпаведныя тыпы словазлучэнняў. У сказе найчасцей выконваюць ролю дзейніка, дапаўнення ці прыдатка, радзей — выказніка, акалічнасці, азначэння. Літ.: Ж ы д о в і ч М.А. Назоўнік y беларускай мове. 4.1. Адзіночны лік. Мн., 1969; H a р к е в і ч А.І. Назоўнік: Грамат. катэгорыі і формы. Мн., 1976; Ш y б a П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987; С я м е ш к a Л.І., Ш к р a ба І.Р., Б а д з е в і ч 3.1. Курс беларускай мовы. Мн., 1996. А.І.Паркевіч. НАЗРАНЬ, горад y Рэспубліцы Інгушэція (да 1998 сталіда), y Рас. Федэрацыі. Размешчана на 3 Чэчэнскай раўніны.

71,9 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. 3-д «Электраінструмент», трыкат. ф-ка і інш. Цэнтр с.-г. раёна. НАЗЫМ XIKMÉT PAH (Nâzim Hilanet Rari; 20.1.1902, г. Салонікі, Грэцыя — 3.6.1963), турэцкі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Камуніст. ун-це працоўных Усходу ў Маскве (1921—24). Як камуніст 17 гадоў правёў y турмах Турцыі. 3 1951 жыў y СССР. Друкаваўся з 1917. Першы зб. «Песня тых, што п’юць сонца» (1928, надрук. ў Баку). У зб-ках вершаў «835 радкоў» (1929), «Горад, які згубіў гсшас» (1931) сац. матывы. Антыкалан. ідэямі прасякнуты nasM a «Джыяконда і Сі-Я-у» (1929), раман y вершах «Чаму Бенерджы скончыў жыццё самагубствам?», п’есы «Чэрап» (абодва 1932), «Усімі забыты» (1935). За рэв. накіраванасць зб. вершаў «Тэлеграма, якая прыйшла ноччу» (1932) зняволены ў турму, дзе стварыў паэт. эпапею «Чалавечая панарама» (1941—61, паэт. гісторьм 1-й пал. 20 ст.), нізку вершаў «Лісты з турмы», п ’есу «Легенда пра каханне» (выд. 1965) і інш. Антыфаш. тэма ў зб. вершаў «Партрэты» (1935), кн. публіцыстыкі «Нямецкі фашызм і расавая тэорыя» (1936). Аўтар п’ес «Дзівак» (1955), «А ці быў Іван Іванавіч?» (1956), раманаў «Кроў не можа гаварыць» (выд.

1965), «Жыццё — добрая рэч, мой брат» (выд. 1967). Увёў y тур. паэзію новыя рытмы, т.зв. свабодны верш. Бел. т-р імя Я.Купалы паставіў п’есы «Забыты ўсімі» (1958), «Дзівак» (1964), «Сляпы падзішах» (1966). На бел. мову яго вершы пераклалі М.Аўрамчык, А.Вялюгін, А.3арыцкі, У.Паўлаў, АРусецкі, М.Танк. Міжнар. Ленінская прэ-

мія «За ўмацаванне міру паміж народамі» за 1950.

Te.: Бел. пер. —y кн.: Ідзе Кастрычніх па зямлі. Мн., 1987; У кн.: На зорных шляхах. Мн., 1991; Рус. пер. — Мзбранное: Стнхотворення. Поэмы. М., 1974; Нэбранное. T. 1—-2. М., 1987; Собака лает — караван вдег Мннматюры. М., 1979. Літ. : Б a б a е в АА Назым Хнкмет: Жвзнь н творчество. М., 1975; М е л н к о в Т. Назым Хлкмет н новая поэзня Турцнн. М., 1987. Г.М.Малей.

Назым Хікмет Ран.

М.В.Найдзёнаў.

НАІН-СІНГА, хрыбет на ПдЗ Тыбецкага нагер’я, y Кііаі, гл. Алінг-Гангры. НАІЎНАЕ МАСІАЦГВА. гл. Інсітнае мастацтва. НАЙБ0ЛБШАГА СПРЫЙННЯ РЭЖЫМ y м і ж н а р о д н ы м п р а в е, адзін з найважнейшых прындыпаў рэгулявання эканам., y тл . гандл., адносін паміж дзяржавамі. Кожная з дагаворных дзяржаў абавязваецца даваць другой такія ж правы і прывілеі ў пэўнай галіне іх узаемаадносін, якія яна ўжо дала трэцяй дзяржаве. Гэта выяўляецца ў правілах вядзення знешнегандлёвых аперацый, y т.л. пры ўстанаўленні мытных плацяжоў і збораў, пгго спаганяюцца пры ўвозе і вывазе тавараў. У гандл. дагаворах і пагадненнях звычайна пералічваюцца ўмовы, на якія не распаўсюджваецца Н.с.р., y іх ліку перадумовы, што вынікаюць з удзелу кожнага з дагаворных бакоў y мытных саюзах, зонах свабоднага гандлю і інш. формах рэгіянальнай эканам. інтэграцыі (напр., Н.с.р., што існуе ў Беларусі з краінамі СНД), a таксама розныя прывілеі, якія адзін з дагаворных бакоў дасць на падставе міжнар. пагадненняў краінам, што стаяць на шляху развіцця, або любой суседняй краіне для палягчэння прыгранічнага (прыбярэжнага) гандлю. Н.с.р. — адна з цэнтр. задач лібералізацыі знешняга гандлю, абвешчаных пры стварэнні ў 1994 Сусветнай гандлёвай арганізацыі (Беларусь атрымала ў ёй статус наглядальніка). НАЙБ0ЛБШ Ы АГЎЛЬНЫ ДЗЁЛЬНІК двух ці некалькіх натур а л ь н ы х л і к а ў , найбольшы з цэлых дадатных лікаў, на якія дзеліцца без астачы кожны з дадзеных лікаў. Калі вядома раскладанне дадзеных лікаў на простыя множнікі, то для атрымання

Н.а.дз. гэтых лікаў трэба знайсці здабытак тых множнікаў, якія змяшчаюцца ва ўсіх раскладаннях, узяўшы кожны такі множнік найменшую колькасць разоў. Напр., пакольй 360=2'2-2-3-3-5 і 396=2-2-3-3-11, то Н.а.дз. гэтых лікаў роўны 2-2-3-3=36. Паняцце Н.а.дз. дастасавальнае і да мнагаскладаў. Н.а.дз. двух ці некалькіх мнагаскладаў ёсць мнагасклад найвышэйшай ступені, на які дзелідца кожны з іх. НАЙВЫІІібЙШАЯ ЛІТ0ЎСКАЯ PÂДА, Н а й в ы ш э й ш а я р а д а В я лікага княства Літоўс к а г а , часовы ўрад y ВКЛ (Літва і Зах. Беларусь) y час паўстання 1794. Стовораны пасля захопу паўстанцамі ўлады ў Вільні. Абвешчана 24.4.1794. У склад рады ўвайшлі пераважна прадстаўнікі левага крыла шляхецка-бурж. блока («якабінцы») —Я .Ясінскі, Т.Ваўжэцкі, І.Гелгуд і інш., a таксама прадсгаўнікі з месц (усяго 29 асоб). У складзе рады былі ўтвораны дэпартаменты (пазней — дэпутацыі) адміністрацыі і парадку, публічнай бяспекі, бюджэту і таемны (кіраваў войскамі). Рада ўгварыла паўстанцкія органы кіравання на месцах — цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі. Рада ВКЛ выступіла з больш радыкальнымі лозунгамі, чым кіраўнідгва паўстання ў Псшьшчы, якому яна фармальна падпарадкоўвалася.

24.4.1794 яна эвярнулася да жыхароў Беларусі і Літвы э заклікам узяць y рукі зброю «з мэтай адваяваць свабоду і грамадзянскае раўнапраўе». Памяркоўныя элементы рады выступалі супраць радыкальных рэформ. Начальнік паўстання І.Касцюшка абвінавачваў раду ў дзеяннях супраць «уніі братніх народаў» і ў прыхільнасці да незалежніцкай палітыкі, 10.6.1794 ён распусціў раду і замяніў яе Цэнтральнай дэпутацыяй Вялікага княства Літоўскага, створанай з болып памяркоўных дзеячаў і падначаленай Найвышэйшай нацыянальнай радзе ў Варшаве. А.П.Грыцкевіч. НАЙВЫШЙЙШАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ РАДА, цэнтральны орган цывільнай паўстанцкай улады ў Польшчы ў час паўстання 1794. Утворана Т.Касцюшкам 28.5.1794 y Варшаве. У яе склад уваходзілі начальнік паўстання (Касцюшка), 8 радцаў і 32 намеснікі радцаў. Падзялялася на 8 аддзелаў: парадку, бяспекі, юстыцыі, скарбу, харчавання, вайсковых патрэб, замежных інтарэсаў, нац. інструкцыі. Складалася са шляхты і мяшчан, сярод іх былі прадстаўнікі прагрэсіўнага шляхецка-буржуазнага блока (Г.Калантай, І.Патоцкі, І.Закшэўскі). Паміж рэвалюцыйна настроенымі дзеячамі («якабінцамі») і памяркоўнымі рэфарматарамі ўвесь час ішла паліт. барацьба. 12.10.1794 пасля паланення Касцюшкі рада гтрызначыла начальнікам паўстання Т.Ваўжэцкага. Спыніла сваю дзейнасць 4.11.1794 перад капітуляцый Варшавм войску А.В.Суворава. А.ГІ.Грыцкевіч.

5. Зак. 45.

НАЙВЫШЙЙШАЯ - РАДА БЕЛАРЎСКАЙ НАР0ДНАЙ РЭСПУБЛІКІ, палітычная структура Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1919—20. Створана 13.12.1919 y Мінску ў выніку раскоЛу Рады Беларускай Народнай Рэспублікі з-за супярэчнасцей паміж яе дзеячамі па пытанні аб адносінах да Польшчы. Прадстаўнікі Бел. партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў (БПС-Р) і Бел. партыі сацыялістаў-федэралістаў (БПС-Ф) абвінавачвалі с.-д. кіраўніцтва Рады БНР y згодніцтве і супрацоўніцтве з польск. ўладамі. У выніку болыпасць Рады (50 чал.) абвясціла сябе Народнай радай Беларускай Народнай Рэспублікі, меншасць, якая арыентавалася на Польшчу (37 чал.) — Н.р. БНР. Старшынёй абраны сацыял-дэмакрат Я.Лёсік. Польск. ўлады прызналі Н.р. БНР, аднак мала лічыліся з ёй. У крас. 1920 Н.р. БНР прапанавала Польшчы заключыць дагавор аб федэрацыі, паводле якога ў Беларусі і Польшчы павінен быць супсшьны сейм, але асобныя заканадаўства, урады, войскі і фінансы. Польскі ўрад праігнараваў гэту прапанову. У чэрв.

1920 Н.р. БНР патрабавала ад Польшчы прызнаць незалежнасць БНР, мяркуючы, што да выбараў Устаноўчага сейма Беларусь будзе знаходзіцца пад пратэктаратам Лігі Нацый. 3 пач. наступлення сав. войск члены Н.р. БНР эвакуіраваліся ў Польшчу. Сярод іх пачаліся супярэчнасці. Прыхільнікі супрацоўніцтва з польск. урадам падтрымалі «бунт» ген. Л.Жалігоўскага і ўтварэнне т.зв. Сярэдняй Літвы. У Варшаве быў створаны Бел. паліт. к-т пад кіраўніцтвам П.П.Алексюка, які пазней выконваў функцыі «беларускага ўрада» пры С.Н. Булак-Балаховічу. Зразумеўшы памылковасць арыентацыі на Полыычу, сацыял-дэмакраты прынялі ўдзел y нац. паліт. нарадзе ў Рызе (20.10.1920), якую праводзілі БПС-Р і БПС-Ф. Чл. прэзідыума Н.р. БНР К.Цярэшчанка ад яе імя прызнаў Нар. раду БНР. Н.р. БНР спыніла існаванне. А.М. Сідарэвіч. НАЙГРЫШ, назва народнай інструментальнай мелодыі, характар якой вызначаецца яе жанрам (песенны, танц., сігнальны), акустыка — выразнымі магчымасцямі інструмента і асаблівасцямі мясц. выканальнідкай традыДЫІ. І.Дз. Назіна.

НАЙМАРК

129

пяць. Даўж. 33 км. Пачынаецца за 5 км на ПнУ ад в. Бялёў, вусце за 5,5 км на ПнЗ ад в. Хлупін. Прытокі — меліярац. каналы, y тл . Найда-Бялёўскі 1-ы. НАЙДЗЁНАЎ Мікалай Васілевіч (10.4.1886, Масква — 19.6.1945), бел. вучоны ў галіне заатэхніі. Чл.-кар. АН Беларусі (1940), д-р с.-г. н. (1938), праф. (1922). Скончыў Маскоўскі с.-г. ін-т (1911). 3 1911 y Горы-Горацкім с.-г. вучылішчы, з 1922 y БСГА. 3 1943 y AH Беларусі (y Маскве), з 1944 y Кішынёўскім с.-г. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па метадах вырошчвання маладняку буйн. par. жывёлы ў розных умовах, нормах і рацыёнах кармлення с.-г. жывёл, матэм. метадах аналізу біялогіі росту маладняку буйн. par. жывёлы.

Te:. Закономерностн в росте молодняка крупного рогатого скота н свнней / / Зап. Бел. гос. акад. сел. хоз-ва. Горкл, 1928. Т. 7; Аналлтнческая формулнровка кормовых норм / / Тр. Бел. с.-х. нн-та Горкл, 1939. Т.6 , вып. 2 . НАЙДЗЁНАЎ (сапр. А л я к с е е ў ) Сяргей Аляксандравіч (26.9.1868, г. Казань, Расія — 5.12.1922), рускі драматург. Скончыў Муз.-драм. вучылішча пры Маскоўскім філарманічным т-ве (1889). У 1889—93 акцёр на правінцыяльнай сцэне. У першай п’есе на аўтабіягр. аснове «Дзеці Ванюшына» (паст.

1901) карціна расколу ў асяродцзі рас. купецгва, выкліканага развіодём капіталіст. адносін. У п’есах «Нумар трынаццаты» (1903), «Аўдоціна жыццё» (паст.

1904), «Сцены» (1907), «Раман цёці Ані» (1912), «Работніца» (1915) і інш. паказаў маральную раз’яднанасць людзей y капіталіст. грамадстве. Аўтар п’есы пра рэвалюцыю 1905 «Масква: Сцэны з маскоўскага жыцця 1905 г.» (нап.

1921). Яго драматургіі ўласцівы імкненне ўвасабляць сац. праблемы ў форме інтымнай псіхал. драмы, дынамічнасць y развіцці канфлікту, тонкасць і лаканізм псіхал. характарыстык. П’еса «Дзеці Ванюшына» пастаўлена ў Бел. дзярж. т-ры імя Я.Коласа (1938), Гродзенскім абл. драм. т-ры (1948), Рускім дзярж. драм. т-ры Беларусі (1948 і 1971).

Te.: Дета Ванюішша. М., 1955. Л і т Ч е р н ы ш е в АА Путь драматурга: С.АНайденов. М„ 1977.

возера ў Жыткавідкім р-не Гомельскай вобл., y бас. р. Прыпяць, за 15 км на ПдУ ад г. Жыткавічы. Пл. 0,21 км2, даўж. 580 м, найб. шыр. 500 м, даўж. берагавой лініі 1,7 км. Схілы катлавіны выш, 2—5 м, спадзістыя, пясчаныя, разараныя, на Пн участкамі пад хмызняком. Берагавая лінія слабазвілістая. Дно выслана крэменязёмістым сапрапелем, каля берагоў пясчанае. Праз возера пракладзены канал.

НАЙМАЛЬНІК y п р a в е, бок y дагаворы маёмаснага найму. Паводле прац. заканадаўства Рэспублікі Беларусь Н.— гэта таксама бок працоўнага дагавору, якім з’яўляюцца прадпрыемства, установа, арг-цыя, т-ва, кааператыў, незалежна ад наймення і формы ўласнасці (іх аб’яднанні і адасобленыя падраздзяленні), a таксама прадпрымальнікі, якія ажыццяўляюць сваю дзейнасць без стварэння юрыд. асобы і грамадзяне, якім заканадаўствам дадзена права заключаць і спыняць прац. дагаворы э работнікамі.

НАЙДА-БЯЛЁЎСЫ КАНАЛ, меліярацыйны канал y Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Пры-

НАНМАРК Лайзер Бенцыянавіч (26.9.1912, г. Горкі Магілёўскай вобл.—

н а й д А,

130

НАЙМЕНШ АГА

тэм ураўненняў д S / S хі = 0 дае ацэнкі для X,.

13.2.1994), бел. вучоны ў галіне раслінаводства. Д-р с.-г. н. (1979), праф.

(1982). Скончыў Бел. с.-г. ін-т (1934). У 1949—92 y БСГА. Навук. працы па агратэхніцы вырошчвання зернебабовых культур. Тв.: Ннтенснвные технологлн возделыва-

НАЙР0Б1 (Nairobi), горад, сталіца Кеніі. Размяшчаецца на гаіаскагор’і, на выш. 1,7 тыс. м. 3 прылеглай тэрыторыяй утварае сталічную акругу Найробі.

2 млн. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Гал. гандл.прамысл. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: харч., тэксгг., гарбарна-абутковая, хім., папяровая, шкляная, металург., металаапр., цэм., шынная. Нац. ун-т. Музеі, y тл . Нацыянальны (уключае буйнейшую ў свеце калекцыю афр. матылёў). Тэатры. Макміланаўская б-ка. Нац. цэнтр дагіст. і палеанталагічных даследаванняў. Шпіталь імя Дж.Кеніяты. Штабкватэра Сакратарыята ААН па праграме навакольнага асяроддзя. За 8 км на Пд — нац. парк Найробі. Засн. ў 1899 y сувязі з буд-вам чыгункі. У 1907—63 адм. цэнтр брыт. калоніі Кенія. У 1920—40-я г. ў Н. размяшчалася англ. ваен. база. 3 1963 сталіца незалежнай Кеніі (з 1964 Рэспублікі Кенія).

ння зерновых н зернобобовых культур в условнях БССР: Сб. науч. тр. Горкн, 1989 (у са-

аўг). НАЙМЕНШАГА ДЗЁЯННЯ ПРЬІНЦЫГІ, адзін з асн. варыяцыйных прынцыпаў механікі. Паводле Н.дз.п. з дадзенага класа рухаў мех. сістэмы ажыццяўляехша такі, для якога фіз. велічыня, якая наз. дзеяннем (гл. Дзеянне ў фізіцы), мае мінімум. Выкарыстоўваецца для атрымання ўраўненняў руху мех. сістэмы і даследавання агульных уласцівасцей гэтых рухаў. Пры пэўных абагульненнях паняццяў Н.дз.п. дастасуецца таксама да рашэння задач механікі неперарыўных асяроддзяў, эЛектрадынамікі, квантавай механікі і інш. НАЙМЕНШЫ АГЎЛЬНЫ КРАТНЫ двух (ці больш) цэлых л і к a ў, найменшы дадатны лік, які дзеліцца на кожны з зададзеных лікаў. Напр., Н.а.к. лікаў 12, 15 і 20 з’яўляецца 60. Н.а.к. двух натуральных лікаў роўны здабытку гэтых лікаў, падзеленаму на іх найбольшы агульны дзельнік. Выкарыстоўваецца пры складанні (ці адыманні) дробаў найменшым агульным назоўнікам двух (ці больш) дробаў з ’яўляецца Н.а.к. іх наэоўніхаў. Для знаходжання Н.к.а. эыходныя лікі раскладаюць на простыя множнікі (гл. Рааашданне на множнікі) і перамнажаюць усе простыя множніхі, якія ўваходзяць хаця бы ў адзін лік. Пры гэтым кожны множнік бяруць найб. колькасць разоў, якую ён сустракаецца. Паняцце Н.а.к. дасгасавальнае і для мнагаскладаў: Н.а.к. двух ці болып мнагаскладаў ёсць мнагасклад найменшай ступені, які дзелідца на кожны з зададэеных.

НАЙМЕНШЫХ КВАДРАТАЎ МЕТАД, адзін з метадаў памшак пгэорыі для ацэньвання невядомых велічынь па выніхах вымярэнняў. Выкарыстоўваецца для статыстычных анрацовак. Прапанаваны К.Гаўсам (1794—95) і АЛежандрам (1805—06). Першасна прызначаўся для апрацоўкі астр. і геад. вымярэнняў. Строгае матэм. абгрунтаванне і вызначэнне межаў дастасавальнасці Н.к.м. далі А.А.Маркаў і АМ .К алмагораў. Паводле Н.к.м., калі п вынікаў вымярэнняў у\, уі, .... уп звязаны з m (m < ri) пераменных xi, xi, ..., xm зададзенай функдыянальнай залежнасцю у і = / (XI, XI, Xm) + Оі, дзе оi — невядомыя выпадковыя хібнасці, ацэнкамі для хі бяруцца такія Х і, для якіх сума П

квадратаў S = ^ P i (jp, -f(Xj)] 2, дзе /=1

р, — зададэеныя лікі, будзе найменшая. Для мінімізацыі S першыя частковыя вытворныя па невядомых велічынях прьіраўноўваюць да нуля. Рашэнне сіс-

НАКАНАВАННЕ, рэлігійнае ўяўленне аб прадвызначанасці божай воляй з’яў сусв. гісторыі, дэтэрмінаванасці жыцдя і паводзін чалавека (гл. Правідэнцыялізм, Фаталізм). Канцэпцыя Н. ўступае ў процідзеянне з вучэннем аб свабодзе волі і адказнасці чалавека за свае ўчьгнкі, без якой не можа існаваць нават paair. этыка. Гэта абумовіла ўзнікненне спрэчак аб H. ў розных рэліг. кірунках. Праваслаўе і каталідызм абгрунтоўваюць сумяшчэнне свабоды волі з божым Н. Іслам, захоўваючы арыентацыю на фаталізм, спалучае Н. з дапушчэннем свабоды волі. Сучасная тэалогія імкнецца змякчыць фаталістычны характар Н. з дапамогай мадэрнізацыі рэліг. футуралогіі і эсхаталогіі.

HAKAHÉ4HIK, 1) частка ручной кідальнай зброі, якая мацавалася на канцы дрэўка дзіды, кап ’я, стралы, суліцы і інш. Найб. стараж. вядомы з эпохі палеаліту, часцей трапляюцца на помніках эпох мезаліту, неаліту, бронзавага і жалезнага вякоў і ў часы сярэднявечча. Рабілі з каменю, косці, дрэва, металу; мацавалі да зброі смалой, бярозавым варам і інш. Формы і памеры Н. залежалі ад таго, y які час іх выраблялі і да якой культуры яны належалі. 2) Элемент канструкцыі гал. часткі артьіл. снарада, што павышае яго баявыя ўласцівасці. Адрозніваюдь Н. балістычны і бранябойны. НАКАПЛЁННЕ, адкладанне часткі даходу, прыбытку на будучыя патрэбы; ператварэнне часткі прыбавачнай вартасці ў капітал y працэсе расшыранага ўзнаўлення. Гіст. і лагічнай перадумовай Н. з’яўляецца першапачатковае накапленне капіталу. Рухаючы матыў Н. — атрыманне макс. прыбытку і рыначная канкурэнцыя, якая стымулюе нарошчванне маштабу вытв-сці з мэтай умацавання сваіх пазіцый на рынку. Адрозніваюць Н. в ы т в о р ч а е (расшыраецца і ўдасканальваецца працэс матэрьмльнай вытв-сці) і н е в ы т -

в о р ч a е (развіваецца і ўдасканальваецда невытв. сфера). Памеры Н. залежаць ад аб’ёму нацыянальнага даходу, узроўню прадукцыйнасці працы, эканомнага выкарыстання рэсурсаў, памераў замежных субсідый і займаў. НАКАПЛЯЛЬН IK, 1) y Э B М — частка запамінальнага прыстасавання, дзе непасрэдна захоўваедца інфармацыя; таксама само запамінальнае прыстасаванне. Напр., Н. на магн. дыску, Н. на магн. стужцы. Асн. характарыстыкі — ёмістасць і шчыльнасць запісу інфармацыі. 2) Н. з a р a д ж a н ы х ч а с ц і ц (накапляльнае кальцо) — элемент сістэмы сустрэчных пучкоў (гл. Паскаральнікі з сустрэчнымі пучкамі). Уяўляе сабой кальцавую вакуумную камеру, якая знаходзіцца ў магн. полі і дзе назапашваюцца часціцы ад многіх цыклаў паскарэння. НАКАРДЫІ (Nokardia), род бактэрый сям. накардыі групы актынаміцэтау. Больш за 20 відаў. Пашыраны ў глебе, вадаёмах і інш. прыродных субстратах. Утвараюць міцэлій з дыяметрам гіфаў 0,5—2 мкм. Нерухомыя. Грамстаноўчыя. Аэробы. Размнажаюцца фрагментацыяй міцэлію, некат. ўтвараюць таксама споры і хламідаспоры. Сапрафіты, ёсць патагенныя віды для чалавека і жывёл (узбуджальнікі накардыёзу). У глебе ўгылізуюць устойлівыя да раскладання рэчывы расліннага паходжання (лірііл), удзельнічаюць y мінералізацыі гумусу, раскладаюць цяжкадаступныя для інш. мікраарганізмаў рэчывы (сінт. матэрыялы, воскі, вуглевддароды, адходы нафтавай прам-сці). Могуць выкарыстоўвацца для барацьбы з забруджваннем навакольнага асяроддзя. НАКАТКА, н а к а т в а н н е , апрацоўка пластычным дэфармаваннем вонкавых паверхняў метал. вырабаў і дэталяў з дапамогай накатвальнага інструменту (ролікаў, гшашак і інш.). Формаўгваральная Н. выкарыстоўваецца ддя ўтварэння рысак і сетах (напр., на ручках інструментаў), для надання формы зубам эубчастых колаў, угварэння разьбы на дэталях, нанясення шхал, умацавальная Н. — для ўтварэння наклёпу і павышэння трываласці, зносаўстойлівасці паверхняў валоў, восей, утулак і г.д. Для Н. выкарыстоўваюць спец. прыстасаванні, эубанакатныя станкі, рззьбанакатныя аўгаматы.

HÂKin, цвёрды, рыхлы ці шчыльны асадак на сценках паравых катлоў, выпаральнікаў і інш. цегшаабменных апаратаў. Утвараецца пры награванні і выпарэнні вады ў выніку выпадзення прымесей (карбанату магнію MgC0 3 ,

Схема накаткі рыфленай паверхні (a) і віды рыфленняў (й): 1 — загатоўка; 2 — ролікі накатніка; 3 — трымалка.

сульфату кальцыю CaS0 4 і інш.), якія прысутнічаюць y ёй (гл. Жорсткасць вады). Пагаршае цеплаперадачу. Ад Н. пазбаўляюцца мех. і хім. спосабамі. НАКІПНЫЯ ЛІШАЙНІКІ, гл. ў арт. Лішайнікі. НАКЛАДАННЯ ПРЫ НЦЫ П, тое, што суперпазіцыі прынцып. НАКЛАДНАЯ, першасны бухгалтарскі дакумент, прызначаны для афармлення аперацый па водпуску і прыёму таварна-матэрыяльных каштоўнасцей. Змяшчае назву арг-цыі, якая яе выпісала, нумар і дату, кім і каму адпушчаны тавар, яго найменне, колькасць, гатунак, цану, падставу для водпуску тавару, распіску матэрыяльна адказных асоб y яго водпуску і прыёме і інш. звесткі. Н. транспаргная — асн. перавозачны дакумент, які рэгулюе адносіны паміж перавозчыкам, адпраўшчыкам, атрымальнікам грузу; афармляе і сведчыць дагавор на перавозку грузаў. НАКЛАДНЫЯ ВЫДАТКІ, вьідаткі, звязаныя з арганізацыяй, кіраваннем і абслугоўваннем вытворчасці. Уключаюць выдаткі: адміністрадыйнаг а с п а д а р ч ы я (зарплата і сац. адлічэнні работнікаў апарата кіравання, канцылярскія, друкарскія, паштова-тэлеграфныя і інш.), н а а б с л у г о ў в а н н е р а б о т н і к а ў (зарплата і сац. адлічэнні рабочых асн. вытв-сці і занятых эксплуатацыяй і абслугоўваннем машын і абсталявання, страты ад эксплуатацыі жылога фонду і інш.), н a а р г а н і з а ц ы ю р а б о т (амартызацыйныя адлічэнні, арэндная плата і інш.). Пераход прадпрыемстваў на міжнар. стандарты і сусв. практыку ўліку прадугледжвае падзел выдаткаў на ўмоўна-пераменныя (непасрэдна звязаны з вытв. працэсам і напрамую залежаць ад аб’ёму выпушчанай прадукдыі (работ, паслуг) і ў м о ў н а - п а с т а я н н ы я (сукупнасць выдаткаў на кіраванне, гасп. абслугоўванне, збыт прадукцыі, якія залежаць ад працягласці справаздачнага перыяду). На прадпрыемствах з разнароднай прадукцыяй Н.в. з’яўляюдца ўскоснымі, бо размяркоўваюхша па аб’екгах калькуляцыі прапарцыянальна якой-н. умоўнай падставе (прамой зарплаце рабочых, сабекошту або колькасці затрачаных на вытв-сць асн. матэрыялаў і інш.) і не могуць быць аднесены непасрэдна на пэўны выраб або від работ. На прадпрыемствах, якія вырабляюць адзін від прадукцыі (напр., гідраэлектрастанцыі, вугальныя шахты), Н.в. з ’яўляюцца Прамымі. У.Р. Заяатагораў. НАКЛЁП, змена струкгуры і ўласцівасцей металаў і сплаваў, выкліканая іх пластычным дэфармаваннем. Робіівда для паверхневага ўмацавання металаў (павялічвае часовае супраціўленне разрыву, мяжу цякучасці, цвёрдасць, стомленасную трываласць). Узнікае пры апрацоўцы вырабаў ціскам (пракатцы, валачэнні, коўцы, штампоўцы) і рэзан-

нем, пры абкатцы ролікамі, спец. апрацоўцы шрсггам і інш. Гл. таксама Накатка. НАКТАНГАН, рака ў Паўц. Карэі. Даўж. 524 км, пл. басейна каля 24 тыс. км . Пачынаецца ва Усх.-Карэйскіх ra­ pax, цячэ па раўнінах паўд. часткі Карэйскага п-ва, упадае ў Карэйскі праліў. Сярэдні расход вады 380 м3/с. Летняя паводка. Суднаходная на 340 км. Каля вусця — г. Пусан. НАКЦЫЯН0ВІЧ Якуб (1.5.1725, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 1790), бел. матэматык і філосаф. Д-р навук і філасофіі (1759), д-р тэалогіі і царк. права (1761). Скончыў Віленскую акадэмію, дзе загадваў кафедрамі матэматыкі (1758—62) і філасофіі (1768—71); быў дырэктарам Віленскай астр. абсерваторыі (1758—64). 3 1771 y навуч. установах Гродна. Аўтар 2 падручнікаў па матэматыцы, выдадзеных на лац. мове, y якіх выкладзены асновы арыфметыкі і алгебры, элементы геаметрыі, трыганаметрыі на гаюскасці і іх дастасаванні. А.А.Гусак. НАКЦ10РН (франц. nocturne літар. начны), першапачаткова цыкл рознахарактарных муз. п’ес пераважна для ансамбля струнных ді духавых інструментаў, прызначаны для выканання ў начны ці вячэрні час на вольным паветры. Блізкі да дывертысмента, серэнады, касацыі (В.А.Моцарт, І.Гайдн). Вядомы таксама вак. i хар. Н. 3 19 ст. Н. называюць інстр. мініяцюру (пераважна для фп.) лірыка-сузіральнага харакгару з кантыленнай мелодыяй і акампанементам, які мерна пагойдваецца. Форма звычайна 3-часткавая з кантрастдай сярэдзінай, радзей ронда. Сгваральніх фп. Н. — Дж.Філд. Лепшыя ўзоры Н. належаць Ф.Шапэну, які паглыбіў яго вобразна-эмацыянальны змест. Тып праграмнага Н. ёсць y Р.Шумана (цьпсл «начных п’ес» ор. 23) і Ф.Ліста («Мроі кахання»), Часам Н. уваходзіць y склад буйных інсгр. форм (7-я сімф. Г.Малера, саната h moll Шапэна), y сцэн. музыку («Сон y легаюю ноч» Ф.Мендэльсона, «Дафніс і Хлоя» М.Равеля), y камерна-інстр. (2-і квартэт АБарадзіна) і вак. творы (Дж.Расіні, Дж.Вердзі, М.Глінка, Б.Брытэн). Узоры H. ў рус. класічнай музыцы стварылі П.Чайкоўскі, АСкрабін. Тэрмін «H.» выкарыстаў К.Дэбюсі для назвы праграмнай сімф. сюіты, П.Хіндэміт уключыў Н. y фп. сюіту «1922».

Схема паверхневага ўмацавання наклёпам: 1 — выраб, які апрацоўваецца (зубчастае кола); 2 — інструменты (зубаабкатныя валкі).

Н АЛБАНДЗЯ Н

131

У бел. музыцы Н. ёсць y П.Падкавырава, Я.Цікоцкага. Найчасцей бел. кампазітары дішуць Н. для розных інстр. складаў, уключаюць y дыклы рознахарактарных п’ес (М.Аладаў, А.Багатыроў, Л.Абеліёвіч, С.Картэс, Л.Шлег). У буйных інстр. формах Н. трапляецца пераважна ў лерапрацаваным выглядзе ў Абеліёвіча, Аладава, Г.Вагнера (лірыкафілас. лавольныя часткі сімфоній). Блізкія да Н. некат. лірычныя сцэны бел. балетаў («Мара», «Маленькі прынц» Я.Глебава). Літ.: П а н к р а т о в а В. Малые ннструментальные формы (прелюдня, ноктюрн, зпод). М., 1962; П о п о в а Т. Одночастные ннструментальные жанры / / Музыкальные жанры. М., 1968; Ц у к к е р м а н В. Музыкальные жанры н основы музыкальных форм. А.У.Валадковіч. М., 1964. НАЛАРБАР (Nullarbor Plain літар. бязлесная раўніна), раўніна на Пд Аўстраліі, на Пд ад пустыні Вікгорыя. Даўж. ўздоўж узбярэжжа Вял. Аўстралійскага заліва амаль 600 км. Складэена з вапнякоў. Паверхня плоская з карставымі варонкамі да 1,5 km y папярочніку і невял. карамі. Кдімат субтрапічны, паўпустынны. Пераважаюць паўсукулентныя галафітныя хмызнякі, трапляюцца рэдкалессі эўкаліптаў і акацыевых. Рэзерват Вял. пустыня Вікторыя. НАЛБАНДЗЯН Дзмітрый Аркадзевіч (15.9.1906, Тбілісі — 1993), савецкі жывапісец. Нар. маст. СССР (1969). Правадз. чл. AM СССР (1953). Герой Сац. Працы (1976). Скончыў Тбіліскую AM (1929). У натуралістычнай манеры пісаў карціны на рэв. і гіст. тэмы, парадныя партрэты: «Выступленне С.М.Кірава на 17-м з ’ездзе партыі» (1935), партрэт І.В.Сталіна (1945, Дзярж. прэмія СССР 1946), «Улада Саветам — мір народам» (1950, y сааўт.; Дзярж. прэмія СССР 1951), «У.І.Ленід y 1919 годзе» (1957), «У.І.Ленін на 9-м з’ездзе партыі» (1969), «Напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі» (1970—73), «Малая зямля, Новарасійск» (1975), «Выступленне Л.І.Брэжнева ў Хельсінкі» (1976) і інш. Аўтар партрэтаў дзеячаў культуры (АЛсаакяна, 1940; «Вернатаўн», 1973—74, і інш.), пейзажаў і нацюрмортаў. Ленінская прэмія 1982. НАЛБАНДЗЙН Міхаэл Лазаравіч (14.11.1829, г. Растоў-на-Доне, Расія — 12.4.1866), армянскі пісьменнік, філосаф, рэв. дзеяч; пачынальнік арм. рэаліст. крытыкі і эстэтыкі. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1860). У 1859—62 y краінах Зах. Еўропы і Азіі. У 1892 зблізіўся з пецярбургскім цэнтрам тайнага т-ва «Зямля і воля». Неўзабаве зняволены ў Петрапаўлаўскую крэпасць, з 1865 y ссылцы (г. Камышын). Філас., літ.эстэт. погляды Н. сфарміраваліся пад уплывам рус. рэв.-дэмакр. эстэтыкі. Выступаў за сац. і нац. вызваленне арм. народа, асуджаў прыгонніцтва, самадзяржаўе. Дэбютаваў y 1851 вершамі,

132

Н А Л ЕД З Ь

прасякнугымі ідэямі свабодалюбства, абвостранага пачуцця грамадскага абавязку. Яго верш «Свабода» (1859) спяваўся як гімн рэв. моладзі Арменіі. AyTap раманаў «Аднаму — слова, другому — нявесту» (1858), «Благанне мёртвых» (1859, незакончаны), сатыр. «Дзённіка» (1858—60), антырэліг. паэмы «Прыгоды праайда» (1864, апубл.

1903), літ.-крытычных прац, «Уводзін» да «Граматыкі новай армянскай мовы» (1863, апубл. 1900), публіцыстычных твораў (памфлета «Два радкі», 1861), сацыялаг. трактата «Земляробства як верны шлях» (1862) і інш.

НАЛЕПКА (Nâlepka) Ян (псеўд. Р э п к і н; 20.9.1912, в. Сміжані, Славакія — 16.11.1943), арганізатар і кіраўніх славацкага партыз. атрада, які дзейнічаў на тэр. Беларусі і Украіны ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945), Герой Славацкага нац. паўстання (1945). Скончыў афіцэрскую школу (1936). У Вял. Айч. вайну з 1941 y складзе войск марыянетачнага ўрада Славакіі на тэр. акупіраваных Беларусі і Украіны, нач.

101-га славацкага палка. Створаная ім антыфаш. падп. група ў 1942 наладзіла

Тв.\ Рус. пер. — Нзбранные фшюсофскне н обідсственно-полнтнческнс пронзведення. М., 1954; Сгахотворення. М., 1967. Л іт Д a р о н я н С.К. М нкаэл Налбандян: Пробл. творчества н лвт. связей. Ереван, 1975. Э.Джрбашан.

нАЛЕДЗЬ, ледзяное ўтварэнне, якое ўзнікае пры замярзанні ладземных, рачных і азёрных вод, што выліліся на паверхню. Утвараецца ва ўмовах суровай зімы і шматгадовай мерзлаты, пры нязначным снегавым покрыве. Бываюць аднагадовымі (сезоннымі) і шматгадовымі. Таўшчыня да 2 м і больш, плошча — дзесяткі і сотні м2. У рачных далінах Усх. Сібіры трапляюцца гіганцкія Н. пл. болын за 10 км2.

Аграфірма «Налібокі». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Касцёл. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. В.У.Шаблюк. «НАЛІБ0Ы» («Naliboki»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. захопнікаў сулраць партызан і мясц. насельніцгва ў Івянецкім р-не Баранавіцкай (цяпер Мінскай) вобл., y Налібоцкай пушчы 24—27.7.1942 y Вял. Айч. вайну. Праводзілася 3 карнымі батальёнамі, якім не ўдалося пранікнуць y размяшчэнне партыз. фарміраванняў. Выкліканая акупантамі бамбардзіровачная авіядыя (15 самалётаў) 27 ліп. яе здолела знішчыць лартызад і разбурыць іх базы. У раёне адерацыі гітлераўды забілі і ларанілі каля 2 0 0 мясц. жыхароў. НАЛІБ0ЦКАЕ МІЖЛЕДАВІК0ЎЕ, тое, што белавежскае міжледавікоўе.

М.Л.Нялбандаян.

Я.Налепка.

сувязь з партызанамі і ў пач. 1943 перайшла да іх. Н. стаў камандзірам атрада партыз. злучэння А.М.Сабурава, які дзейнічаў y раёне Оўруч—Ельск—Мазыр—Алеўск. Заіінуў y баі. НАЛЁТ, рагггоўнае нападзенне дыверсійна-разведвальных груп, партызан і інш., a таксама авіяцыі, артылерыі на аб’екты праціўніка. Шырока выкарыстоўваліся ў час 2-й сусв. вайны. У тактыцы дзеянняў бел. партызан y Вял Айч. вайну пераважалі Н. на ням.-фаш гарнізоны, чыг. станцыі, масты, эшалоны, абозы і інш. У сучасных умовах агнявыя Н. ажыццяўляе артылерыя, ваен.-паветр. авіядыя, y тл . з выкарыстаннем высокадакладнай зброі.

НАЛІБ0ЦКАЯ ШКЛЯНАЯ МАНУФАКТУРА, мануфактура кн. Радзівілаў, якая іславала ў в. Налібакі (1717— 1866) і Янкавічы (шліфавальны цэх, да 1798) Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Створана на высокім тэхн. узроўні на ўзор Дрэздэнскай мануфакгуры. Вылускала болып за 1 0 0 назваў высокамаст. вырабаў, y тл . хрусталь, люстэркі, люстры для сцен і столі, жырандолі і падсвечнікі, посуд (шклянкі, чаркі, келіхі, бакалы, куляўкі, барылкі, бутэлькі-што-

НАЛІБАКІ, Н а л і б о к і, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог г.п. Івянец — в. Шчорсы і г. Стоўбцы — в. Налібакі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 45 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 83 км ад Мінска. 691 ж., 254 двары (1999).

Герб «Наленч».

лрыватнаўласніцкі герб, якім y Пальшчы, Літве, Беларусі і Украіне карысталася каля 400 родаў, y тл. Малахоўскія, Машынскія, Рачынскія, Чарнкоўскія. Mae ў чырв. полі выяву сярэбранай круглай павязкі, звязанай унізе (першапачаткова павязка не была звязанай). Клейнод — над прылбіцай з каронай жаночая постаць y чырв. сукенцы і з сярэбранай павязкай на галаве, трымаедца рукамі за аленевыя рогі. Вядомы з 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413.

«H À JIE H 4»,

Вядома з 1447. Належала Гедыголдавічам, Кезгайлам, Завішам, Ш эметам, Радзівілам, якія пабудавалі тут касцёл (1636); з сярэдаіны 19 ст. — Вітгенштэйнам, Гогенлое. У 16 ст. цэнтр воласці Наваірудскага пав. У 17— 18 ст. вакол двара сфарміравалася вёска (у 1727 y Н. 62 двары), уваходзіла ў Ашмянскі пав. Віленскага ваяв. У 1720-я г. каля Н. заснавана гуга (гл. Палібоцкая шкляная мануфактура). 3 1793 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Ашмянскага пав. У 2-й пал. 19 ст. — мястэчка. У 1897 y ім 270 ж., 42 двары, y вёсцы 1519 ж , 224 двары, касцёл, малітоўны дом, 2 школы, бальніца, валасны суд, карчма. 3 пач. 20 ст. Н. — вёска, 1789 ж., нар. вучылішча, касцёл.

3 1921 y Польшчы, цэнтр гміны Сгаўбцоўскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, y 1940— 54 і з 1963 цэнтр сельсавета, y 1940— 54 y Івянецкім р-не Баранавіцкай вобл., з 1963 y Стаўбцоўскім р-не М інскай вобл. У Вял. Айч. вайну партызаны правялі тут Налібоцкія баі 1942, 1943; ням.-фаш ысты ў ліп.

1943 спалілі вёску і загубілі 109 яе жыхароў.

Да арт. Налібоцкая нікляная мануфактура Ш клянка і келіхі. 1760—75.

фы і інш.), дробную пластыку, дзідячыя цацкі, лямпы, гранёнае і аконнае шкло, тыглі для плаўкі шкла, a таксама шліфаваныя і гутныя аздобы для вырабаў Урэцкай шкляной мануфактуры («зоркі», «лірамідкі», «дубовае лісце», «лілеі», «званочкі* і інш.). Мела варачную печ, 2 печы для загартоўкі шкла, 2 люстэрні, 16 станкоў, паташню на 1 2 чанаў, кузню, ганчарню, сталярню, рысавальню, 2 шліфавальні; дзейнічаў вадзяны рухавік. У 1778 лрацавала болып за 100 рабочых. У 1866 выраблена 56 тыс. шклянак і штофаў. Вырабы стваралі з каляровага і бясколернага шкла, варылі рэд-

кае рубінавае шкло, якое афарбоўвалі калоідным золатам паводле ням. тэхналогіі 17 ст. Посуд аэдаблялі гравіраваннем, шліфоўкай, контррэльефнай матавай разьбой, нідямі рубінавага шкла, міжсценным залачэннем, размалёўкай золатам, серабром, плацінай, накладнымі (адлітымі па васковай мадэлі і разнымі) ральефнымі медальёнамі-камеямі з партрэтнымі выявамі і інш. У іравіраваных шрыфтавых дэкорах трапляюцца жартоўныя надпісы-парады, пажаданні, вершы. Сярод выяўл. дэкораў сустракаюцца міфалагічныя і алегарычныя сюжэты, паляўнічыя сцэны, партрэты, гербы, арабескі, краявіды, выявы птушак, сабак; адлюстроўваліся самабытныя з’явы побыту, жартаў, забаў, сатыр. сцэны з заняткаў мясц. жыхароў і інш. Каляровы посуд ствараўся ў традыц. формах. Рысавалыпчыкамі і гравіроўшчыкамі былі беларусы; замежныя (пераважна саксонскія) майстры займаліся тэхнал. працэсамі. Склаліся мясц. дыйастыі майстроў шкляной справы: Адамовічы, Александровічы, Галубовічы, Дашкевічы, Дубіцкія, Залескія, Малішэўскія, Рымашэўскія, Санцэвічы, Сільвястровічы і інш. Традыцыі Н.ш.м. працягваюць сучасныя бел. мастакі па шкле. Літ.: Я н і ц к а я М.М. Беларускае мастацкае шкло (XVI—XVIII стст.). Мн., 1977; Яе ж. Беларускае мастацкае шкло XIX—пачатак XX ст. Мн., 1984; Я е ж. Гісгорыя шкляной вясёлкі. Мн., 1986. М.М.Яніцкая. НАЛІБ0ЦКІ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Валожынскім і Стаўбцоўскім р-нах Мінскай вобл., Іўеўскім і Навагрудскім р-нах Гродзенскай вобл. Засн. ў 1960 з мэтай аховы паляўнічай фауны і стварэння спрыяльных умоў для яе ўзнаўлення. Пл. 86,5 тыс. га. Займае паўд.-ўсх. ч. Налібоцкай пушчы ў бас. правых прытокаў р. Нёман — Бярэзіны і Усы. Асн. ч. заказніка — забалочаная Нёманская нізіна з невял. градамі і ўзгоркамі, рэкамі, ручаямі і меліярац. каналамі; воз. Кромань. 80% займаюць лясы (пераважае хвоя). У флоры 820 відаў вышэйшых сасудзістых раслін, 26 з іх занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. У фауне 53 віды млекакормячых, 146 — птушак, 6 — паўзуноў, 11— амфібій, 35 — рыб. Сярод іх: лось, казуля, дзік, ліс, заяц, вавёрка, бабёр, выдра, куніда, янстгападобны сабака, глушэц, цецярук, рабчык і інш. Рэакліматызуюцца зубр і алень еўрапейскі. 17 відаў жывёл занесены ў Чырв. кнігу Беларусі, y т.л. барсук, рысь, пугач, скапа, змеяед, харыус, апалон чорны і інш. П.І.Лабанок. НАЛІБОЦКІ МЕТАЛУРГІЧНЫ КАМБІНАТ. Засн. ў 1830 як рудня каля мяст. Налібакі Ашмянскага пав. (дяпер вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл.). У 1846 працавалі 93 гутнікі і 100 руднікаў. У 1852 пабудаваны і далі прадукцыю Руднянскі чыгунаплавільны і Клецішчанскі жалезаапрацоўчы з-ды, яхія склалі Н.м.к. У 1852 на камбінаце бш і 3 домны, 7 паравых машын, 8 пуд-

лінгавых печаў, 4 ліцейні, стопудовы молат і 2 пракатныя станы. Выпускаў чьпуначныя рэйкі, паласавое, шыннае, чатырохграннае і круглае жалеза. У 1858 прадаваў 561 рабочы, здабыта 2 млн. пудоў руды, выпушчана 80 тыс. пудоў жалеза. У 1871—77 Клецішчанскі з-д пераўтвораны ў машынабудаўнічы, y гэты перыяд з-ды былі здадзены ў арэнду і наз. машынабудаўнічым вагонарэйкавым з-дам. У 1895 атрымана 50 тыс. пудоў паласавога і сартавога жалеза. НАЛІБ0ЦКІЯ БАІ 1942, 1943, баі паміж партыз. атрадамі брыгады імя Сталіна і ням.-фаш. захопнікамі ў в. Налібакі Івянецкага р-на 9.6.1942 і 8.5.1943 y Вял. Айч. вайну. 9.6.1942 паргыз. атрад 125-ы (камандзір С.А.Рыжак) пасля разгрому палідэйскага ўчастка ў в. Налібакі ўступіў y бой з карнікамі, якія вярталіся з в. Рубяжэвічы. У выніку двухгадзіннага бою ў в. Налібакі партызаны спалілі валасную ўправу, магазін, паліцэйскія сталовую і пякарню, захапілі грузавую і легкавую аўтамашыны, шмат зброі і боепрыпасаў. У ноч на 8.5.1943 партыз. атрады імя Дзяржынскага, імя Суворава і «Балыыавік» пад кіраўніцтвам камандзіра брыгады П.І.Гулевіча разграмілі гарнізон (каля 250 гітлераўцаў) y в. Налібакі. Пасля артыл.-мінамётнага абстрэлу гарнізона партызаны перайшлі ў атаку. У выніку яны спалілі ўсе ўстановы акупантаў, y т л . электрастанцыю, лесазавод, казарму, захапілі шмат зброі. М.Ф.Шумейка. НАЛІВАЙКА Аляксандр Міхайлавіч (н.

20.10.1922, в. Вязьршн Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. літаратуразнавец, крытык. Канд. філал. н. (1954). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1951). У 1954—99 працаваў y Бел. дзярж. пед. ун-це імя М.Танка. Аўтар манаграфіі «Аповесць Якуба Коласа «Дрыгва» (1959), вучэбнага дапаможніка «Беларуская савецкая літаратура» (1979), адзін з аўтараў падручніка «Беларуская літаратура» (1971, з Т.Бурэйка). Складальнік «Хрэстаматыі па беларускай дзіцячай літаратуры» (1966, y сааўт.), «Хрэстаматыі па беларускай савецкай літаратуры» (ч. 1—2, 1984). НАЛІВАЙКА Людміла Дзмітрыеўна (н.

13.12.1940, г. Гродна), бел. мастацтвазнавец, мастак. Канд. мастацгвазнаўства (1997). Скончыла маст.-графічны ф-т Відебскага пед. ін-та (1963). 3 1976 працавала ў Ін-це мастацгвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, з 1998 y Нац. маст. музеі Рэспублікі Беларусь. Даследуе маст. жыццё Беларусі 1920—30-х г., друкаваную графіку. Адна з аўтараў кніг «Кола дзён» (1987, 1988), «Гісторыя беларускага мастацтва» (т. 4, 1990; т. 6 , 1994), «Інстытут беларускай культуры» (1993) і інш. Працуе таксама ў галіне станковай графікі, пераважна акварэлі («Гродна», 1968; «Чароўны куток», 1997, і інш.) і манум.-дэкар. мастацтва (керамічнае пано «Сям’я» ў загсе г. Гродна, 1966, і інш.).

НАЛІВАЙКІ

133

Тв.\ К нсторнн художественной жнзнн Внтебска (1918—1922 гг.). Внтебск, 1994. А.М.Пікулік. НАЛІВАЙКА Севярын (Семярын; ?, г.п. Гусяцін Цярнопальскай вобл., Украіна — 21.4.1597), кіраўніх антыфеад. казацка-сял. паўстання на Украіне і Беларусі ў канцы 16 ст. Служыў y войску КАстрожскага сотнікам. Вясной 1594 стварыў казацкія атрады і ў 1595 на Правабярэжжы Украіны ўзняў казацкасялянскае паўстанне (гл. Налівайкі паўстанне 1594—96). Калі ўлады паслалі супраць яго 7 тыс. рэестравых казакоў, ён перайшоў на тэр. паўд. Беларусі, дзе да яго далучыліся мясц. сяляне, мяшчане і дробная шляхта. Паўстанцы захапілі Петрыкаў, Слуцк, Магілёў, ДавыдГарадок, Тураў, Лахву, Пінск і пайшлі на Валынь. Вясной 1596 пад націскам урадавых войск паўстанцы адышлі на Левабярэжную Украіну, але каля мяст. Лубны былі акружаны. 17.7.1596 частка казацкай старшыны, каб апраўдацца перад каралеўскімі ўладамі, схапіла Н. і інш. кіраўнікоў паўстання і выдала іх гетману С.Жалкеўскаму. Н. пакараны смерцю ў Варшаве. НАЛІвАЙКІ ПАЎСт Ан НЕ 1594—96, антыфеадальнае казацка-сял. паўстанне на Украіне і Беларусі пад кіраўніцгвам С.Налівайкі. Восенню 1595 Налівайка ўзначаліў антыфеад. рух на Правабярэжнай Украіне. Пры падтрымцы гар. нізоў казакі захалілі г. Луцк, разграмілі шмат магнацкіх і шляхецкіх маёнткаў на Падоллі і Валыні. Супраць Налівайкі быў пасланы 7-тысячны атрад рэестравых казакоў на чале з гетманам Р.Лабадой. Каб пазбегнуць сутыкнення, Налівайка накіраваў паўстанцаў y Беларусь. Казакі занялі г. Петрыкаў, 6.11.1595 — г. Слуцк. Адзін з раз’ездаў Налівайкі быў разбіты 25 ліст. каля г. Капыль войскамі К.Радзівіла. 27 ліст. казай пакінулі Слуцк і рушылі ў напрамку на Бабруйск, але, не дайшоўшы да яго, павярнулі на Магілёў і 13 снеж. штурмам авалодалі ім. 25 снеж. да Магілёва падышло ўрадавае 18-тысячнае войска на чале з рэчыцкім старостам М.Буйвідам. Налівайка і 2 тыс. яго казакоў занялі пазідыю за горадам, на Ільінскай гары каля Буйніцкага поля, агарадзіўшыся вазамі. Бітва на працягу дня не прынесла поспеху ні аднаму з бакоў. 3 прыцемкамі казакі пачалі адыход y напрамку Быхаў—Рагачоў—Рэчыца—Петрыкаў. Рухаючыся ўздоўж Прыпяці, яны захапілі Давыд-Гарадок, Тураў, Лахву, Пінск. На ПдУ Беларусі дзейнічала частка рэестравых казакоў пад кіраўніцтвам М.Шавулы, якая падтрымала Налівайку. Да вдсны 1596 Налівайка з атрадам адышоў на Валынь, Шавула — ад Прапойска праз Быхаў на Чарнігаўшчыну. 2.4.1596 каля Белай Царквы атрады Шавулы і Налівайкі злучыліся і рушылі ўніз па Дняпры з мэтай перайсці расійскую мяжу. Урадавае войска на

134

НАЛІСНІКІ

чале з гетманам С.Жалкеўскім адрэзала шляхі адыходу. Казакі ўмацаваліся на р. Саланіца каля мяст. Лубны. Аблога іх табара працягвалася амаль 2 тыдні. У лагеры абвастрыліся супярэчнасці паміж рэестравымі і нерэестравымі казакамі. Частка казацкай старшыны, спадзеючыся на каралеўскую амністьпо, 7.7.1596 захапіла Налівайку, Шавулу і інш. кіраўнікоў паўстання і вццала іх Жалкеўскаму. Паўстанне было задушана. Літ.: Г о л о б у ц к н й В.А. Запорожское казачество. Кнев, 1957. НАЛІСНІКІ, y беларусаў тонкія бліны з пшанічнай мукі. Муку, часам з крухмалам, перамешваюць з узбітым малаком або вадой з яйкамі. На патэльню цеста наліваюць тонкім слоем, каб толькі закрыць яе дно. У Н. загортваюць тварог, мак, мятыя ягады, скваркі, фарш з варанага мяса. Часта Н. спажываюць без начынкі: перагінаюць y 4 столкі і складваюць y макацёр або каструлю, заліваюць маслам або смятанай і ставяць y печ; ядуць з мёдам, варэннем. Г.Ф.Вештарт. НАЛІЎКА, салодкі алкагольны напітак.

Mae 18—20 аб’ёмных працэнтаў спірту, 28—40% цукру. Вырабляюць са спіртаваных фруктова-ягадных сокаў і настояў, свежых ці сушаных фрукгаў, спіртурэктыфікату, цукр. сіропу, лімоннай к-ты і змякчанай вады. Гл. таксама Лікёра-гарэлачныя вырабы. НАЛГЎЫН Дэмітрый Васілевіч (13.8.1889, С.-Пецярбург — 2.3.1982), расійскі геолаг і палеантолаг. Акад. AH СССР (1946; чл.-кар. 1933). Замежны член Сербскай АН (1968). Скончыў Горны ін-т y Петраградзе (1915), з 1920 праф. гэтага ін-та. У 1946—51 старшыня Прэзідыума Туркм. філіяла ÀH СССР, y 1946—52 дырэкгар Лабараторыі азёразнаўства AH СССР. Навук. працы па стратыграфіі, палеанталогіі, палеагеаграфіі палеазою і карысных выкапнях Урала, Сярэдняй Азіі, Усх.-Еўрап. шіатформы, па вывучэнні фацый і інш. Кіраваў складаннем геал. карт СССР. Ленінская прэмія 1957. Дзярж. прэмія СССР 1946. Залаты медаль імя М.М.Пржавальскага 1927. Залаты медаль імя А.П.Карпінскага AH СССР 1949.

Te.: Ученне о фацнях: Геогр. условмя обраэовання осадков. T. 1—2. М.; Л., 1955—56; Геологня СССР. М.; Л., 1962; Ураганы, бурм н смерчл. Л., 1969. НАЛК0ЎСКАЯ (Nalkowska) Зоф’я (10.11.1884, Варшава — 17.12.1954), польская пісьменніца. Скончыла Варшаўскую прыватную гімназію (1901). У 1922—27 жыла ў Гродне, была куратарам патранату (апекі) вязняў гродзенскай турмы, памагала бел., псшьск., літ. зняволеным. Дэбютавала як паэтэса вершам «Я памятаю» (1898), як празаік — навелай «Арліца» (1903). Перпшя раманы «Жанчыны» (1906), «Князь»

(1907), «Нарцьіза» (1910) напісаны ў стылявой манеры, уласцівай л-ры «Маладой Польшчы». У зб. апавяд. «Таямніцы крыві» (1917), рамане «Граф Эміль» (1920) праявілася маральнае асуджэнне 1-й сусв. вайны. Праблеме адбудавання Полыпчы прысвечаны «Раман Тэрэзы Генерт» (1923). Гродзенская тэматыка ў аснове яе лепшых раманаў «Нядобрае каханне» (1928), «Мяжа» (1935), «Вузяы жыцця» (1948), драмы «Дзень яго вяртання» (1931), эсэ «У шалашы» (1924), «Гродна» (1926), «Нёман» (1934) і інш. Вострыя сац. і паліт. праблемы, псіхалогія чалавека адлюстраваны ў раманах «Галкі» (1927), «Нецярплівыя» (1938), драме «Дом жанчын» (1930) і інш. Аўтар зб-каў псіхал. мініяцюр «Характары» (1922), навел пра лагеры смерці «Медальёны» (1946), літ.-крытычных і публіцыстычных твораў, дзённікаў. На бел. мову асобныя яе апавяданні пераклаў Я.Брыль. Дзярж. прэмія Польшчы 1953. Тв '. Бел. пер. — y кн.: Сад: Кн. пол. апавяданняў. Мн., 1982; Рус. пер. — Нэбранное. М., 1979. Літ:. М у с н е н к о С.Ф. Творчество Зофьн Налковской. Мн., 1989; R o g a t k o В.

Zofia Nalkowska. Waiszawa, 1980. С.П.Мусіенка. НАЛОБАВА Вера Леанідаўна (н.

29.8.1943, в. Крыўча Брагінскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фігапаталогіі і селекцыі раслін. Д-р с.-г. н. (1999). Скончыла БСГА (1965). 3 1972 y Бел. НДІ бульбаводства і плодаагародніцтва, з 1991 y Бел. НДІ агародніцтва (заг. лабараторыі). Навук. працы па імунітэце агароднінных культур і селекцыі агурка. Аўтар і сааўтар раянаваных і перспектыўных сартоў агурка: Верасень, Зарніца, Світанак, Беларускі, Карал і гібрыдаў Янус і Зубраня. Тв.\ Созданне нсходного матернала огурца с устойчнвостью к комплексу болезней // Весці Акад. аграрных навук Рэспублікі Беларусь. 1997. № 3; Многолетняя дннамюса болезней огурца в открытом грунте в условнях Беларусн / / Весці АН Беларусі. Сер. біял. навук. 1997. № 4. НАЛЬЧЫК, горад, сталіца КабардзінаБалкарыі ў Рас. Федэрацыі. Размешчаны ў перадгор’ях Каўказа, на р. Наль-

чык. Засн. ў 1817. 237,1 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Аэрапорг. Н. — шматгаліновы прамысл. цэнтр. Прам-сць: машынабудаванне (ВА «Паўнкаўкэлектронмаш», «ГІаўнкаўюлектрапрыбор» і «Тэлемеханіка»; з-ды паўправадніковых прыбораў, электравакуумны, высакавольтнай апаратуры, маш.-буд., станкабуд. і інш.), каляровая металургія, хім., харчасмакавая, лёгкая; вытв-сць буд. матэрыялаў. 3 ВНУ, y т.л. КабардзінаБалкарскі ун-т. 2 тэатры (драм. і музычны). 3 музеі (краязнаўчы, выяўл. мастацтваў; дом-музей М.Ваўчок). Бальнеалагічны і горнакліматычны курорт y перадгор’ях Вял. Каўказа на выш. 555 м. Лекавыя фактары: умерана-кантынентальны клімат, мінер. воды Беларэчанскіх крыніц (тэрмальная ёда-бромная, тэрмальная азотнахларыдна-натрыевая гідракарбанатная, сульфідная і інш.). Мінер. воды выкарыстоўваюцца на пітное лячэнне, ванны, душы, арашэнні, пры хваробах страўніка, кішэчніка, печані, жоўцевых шляхоў, сэрца і сасудаў, абмену рэчываў, нерв. і скурных. Граэелячэнне глеевымі гразямі Тамбуканскага воэера. Санаторыі, пансіянаты, дамы адлачынку. Хваёвалісцевы парк, канатныя дарогі і інш. НАЛЬШЧАНЫ, Н а л ь ш а н ы , балцкая племянная групоўка, гіст. вобласць, якая, на думзсу некат. даследчыкаў (У.Ц.Пашута і інш.), знаходзілася на паўн.-зах. ускраіне Беларусі. Як народ упамінаюіша ў Дублінскім рукапісе. Адна з ням. хронік сталіцай Н. называе Крэва. У 1258 на іх напалі мангола-татарскія войскі Бурундая і валынскага кн. Васількі Раманавіча. У міжусобнай барацьбе паміж Літвой і Жамойдю (1260-я г.) Н. сталі на бок апошняй і іх князь Даўмонт y 1263 забіў кн. Міндоўга. У 1264 кн. Войшалк заваяваў Н. і ўключыў іх y склад ВКЛ. М.І.Ермаловіч. НАМАГНІЧАНАСЦЬ вектарная фіз. велічыня, якая харакгарызуе магнігны стан рэчыва ў знешнім магнітным полі. Н. ? вызначаецца формулай: / = dpi, /dV, дэе d p*m — магнітны момант фізічна малога аб’ёму рэчыва dV. Н. наз. аднароднай y межах аб’ёму V, калі ва ўсіх яго пункгах вектар ? аднолькавы па модулі і напрамку, г. зн. Ÿ - pi, / V, дзе рІ, — су-

Горад Нальчык.

марны магн. момант рэчыва аб’ёмам V. Н. цел залежыць ад напружанасці знешняга магн. поля, т-ры і магн. уласцівасцей цела, яго формы і арыентацыі ў псші (гл. Парамагнетызм, Ферамагнетызм). У ферамагнетыкаў залежнасць Ÿ ад напружанасці магн. поля выражаецца крывой намагнічвання (гл. Намагнічванне, Гістэрэзіс). Адзінка Н. ў СІ — а м п е р н а м е т р (А/м).

HAMATH IЧАНАСЦЬ АСТАТКАВАЯ. намагнічанасць, што астаецца ў фера- ці ферымагнітных матэрыялаў пасля спынення дзеяння магн. поля. Залежыць ад магн. уласцівасцей матэрыялу і ад характару папярэдніх уздзеянняў на яго магн. псше. Найб. Н.а. ў высокакаэрцытыўных матэрыялаў (гл. Намагнічванне, Пстэрэзіс). Значэнне Н.а. канкрэтных уэораў залежыць ад іх формы. Паменшыць Н.а. ці пазбавііша ад яе можна награваннем матэрыялу, мех. уздзеяннем на яго ці дзеяннем магн. поля. Mae шырокае практычнае выкарыстанне (гл. Магніт, Палеамагнетызм). НАМАГНІЧВАЛЬНАЯ СІЛА тое, што магнітарухальная сіла. НАМАГНІЧВАННЕ, нарастанне намагнічанасці або магнітнай індукцыі магнетыка пры павелічэнні напружанасці знешняга магн. поля. У дыямагнетыках Н. заключаедца ва ўзнікненні мікраскапічных індукцыйных токаў, якія ствараюць намагнічанасць, накіраваную супраць знешняга магн. поля. У парамагнетыках пры Н. адбываецца арыентацыя магн. момантаў атамаў ці іонаў y напрамку поля. У ферамагнетыках Н. складаецца з абарачальнага ці неабарачальнага зруху межаў магн. даменаў, пераарыентацыі іх магн. момантаў y напрамку прыкладзенага поля і парапрацэсу. Крывая залежнасці намагнічанасці J ад напружанасці П знеш няга магн. поля J(È) пры манатонным і павольнмм нарастанні no­ xa з стану поўнага размагнічвання (/=0) наз. крывой першага Н. ці асн. крывой. На ёй вылучаюць 3 участкі. Першы апісваецца Рэлея законам намагнічвання і змяненні J на гэтым участку ў асноўным абарачальныя. Другі — характарызуецца хуткім веабарачальным ростам J (мае месца магнітіш гістэрэзіс). Трэці ўчасгак — вобласць магнітнага насычэння. Працэс Н. характарызуецца таксама крывымі цыклічнага перамагнічвання, камутацыйнымі крывымі і інш. Па крывых Н. вызначаюць тэхн. характарыстыкі магн. матэрыялаў (намагнічанасць астаткавую, каэрцытыўную сілу, магнітную пранікальнасць і інш.), якія выхарыстоўваюцца пры разліку магніт-

ных ланцугоў.

магчымасць без вылічэнняў вызначыць значэнне адной пераменнай па зададэеных значэннях асташіх пераменных, a таксама даследаваць такую залежнасць. Пераменныя адлюстроўваюцца шкаламі і сем'ямі пазначаных ліній. Кожная Н. будуецца для канкрэтнай функцыянальнай залежнасці ў зададзеных межах змен пераменных. Пры гэтым эыходная залежнасць дакладна (ці набліжана) прыводзіцца да намаграфавальнага віду, запісваюцца ўраўненні элементаў H. ў прамавугольнай сістэме каардынат. Параметры пераўгварэнняў, якія ўваходзяць y гэтыя ўраўненні, падбіраюць так, каб надаць Н. выгляд, эручны для карыстання. Пасля чаго вылічваюцца табліцы каардынат асобных элементаў і будуюць Н. Выліч. работа зводзідца да простых геам. аперацый y адпаведнасці з прыкладзенай да Н. схемай карыстання і адлічвання вынікаў. Тэорыю і практыку пабудовы Н. вывучае намаграфія.

НАМАГРАФІЯ (ад грэч. nomos закон + ...графія), раздзел вылічальнай матэматыкі, які вывучае метады графічнага адлюстравання функцыянальнай залежнасці з дапамогай намаграм. Метады Н. дазваляюць кампактна і наглядна адлюстраваць на паперы шырокі клас залежнасцей з многімі пераменнымі. н а м а з г А-т э п ё , рэшткі паселішча часоў энеаліту і бронзы плямён Сярэдняй Азіі (гл. Анаўская культура), за 7 км ад чыг. ст. Каахка ў Туркменіі. Пагорак Н.-Т. (выш. 32 м, пл. да 100 га) насыпаны штучна. Насельнідтва займалася

|3 участак

2 участак

| і участак_________

Н Тыповая асноўная крывая намагнічвання ферамагнітнага матэрыялу: Н — напружанасць знешняга магнггнага поля; J — намагнічанасць.

Адлюстроўвае фунхцыянальную залежнасць (ураўненне, формулу, табліцы) і дае

135

земляробствам, існавала ліманнае арашэнне. Характэрны шматпакаёвыя пабудовы з цэглы-сырцу, падзеленьм вузкімі вулачкамі. Пахаванні адзінкавыя, y скурчаным стане, з керамічным інвентаром. Знойдзены крамянёвыя, каменныя, медныя і бронзавыя прылады працы і ўпрыгожанні, y тл . халцэдонавыя пацеркі, гліняныя жаночыя статузткі, мадэлі вазкоў, фігуркі жывёл. Керамічны посуд да канца 3-га тыс. да н.э. быў ляпны, потым вырабляўся на ганчарным крузе. Кераміка размалёўвалася геам. узорам y адну ці дзве (чорную і чырвоную) фарбы часам з выявамі птушак і жывёл, выкананых y іранскім стылі папярэдніх часоў. У пач. 2-га тыс. да н.э. Н.-Т. прыйшло ў заняпад. Лічаць, што яго насельніцтва вымушана было шукадь новае месца для пражывання ў сувязі з пачаткам засушлівага перыяду. НАМАКВАЛЕНД (Namaqualand), пласкагор’е ў Паўд. Афрыцы, паміж Капскімі гарамі на Пд і вярхоўямі р. ГрэйтФіш на Пн, y Намібіі і Паўд.-Афр. Рэспубліцы (ПАР). Сярэднія выш. 1000— 1200 м, найб. 2202 м (масіў Карасберг). На тэр. Паўд. (Малога) Н. (на Пд ад р. Аранжавая), крышт. аснова выходзіць на паверхню. Буйныя радовішчы медных руд (раён Акіл y ПАР). У Паўн. Н. (Намалевдзе, y Намібіі), крышт. аснова перакрыта стараж. вапнякамі і кварцытамі, якія ўтвараюць струкгурна-ступеньчатыя плато. Клімат Паўд. Н. субтрапічны, пустынны, Паўн. Н. — паўпустынны трапічны. У Паўд. Н. — разрэджаная хмызняковая расліннасць, y Паўн. — сукулентныя пустыні (з алоэ) на 3 і злакава-хмызняковыя (з акаідаямі) на У. Качавая жывёлагадоўля.

HAMAH ГАН горад, цэнтр Наманганскай вобл. ва Узбекістане. Вядомы з канца 15 ст. 319,2 тыс. ж. (1991). Чыг. станцыя. Прам-сць: лёгкая (бавоўнаачышчальная, тэкст., абутковая, швейная, маст. вырабаў і інш.), харч. і харчасмакавая, маш.-буд., хім.; трансфарматарны з-д і інш. Пед. ін-т. 2 тэатры.

2 музеі. НАМЕНКЛАТУРА (лац. nomenclatura пералік, роспіс імёнаў), 1 ) пераліх назваў, сістэма тэрмінаў, катэгорый, якія ўжываюцца ў якой-н. галіне навукі, тэхнікі і інш. (напр., наменклатура тавараў). 2) Кола, пералік службовых асоб, пасад, якія прызначаюцца (замяшчаюцца) або зацвярджаюцца вышэйстаячым органам.

Р.М.Шахлевіч.

НАМАГРАМА (ад грэч. nomos закон + ... грама), спецыяльны чарцёж для рашэння пэўнага тыпу выліч. задач. Выкарыстоўваецца для даследавання экстрэмальных уласцівасцей, правядзення аналізу ўплыву розных пераменных на вынік вылічэнняў, выяўлення вобласці існавання рашэння, рашэння задач на выбар параметраў эмпірычных формул і інш.

НАМ ЕНКЛАТУРА

Намаграна для разліку вугла Оу устанаўлення разца ў заточным станку па зададзеных вуглах разца a і <р.

HAМЕHKJIАГЎРА ТАВАРАЎ, т а в а р ная н а м е н к л а т у р а , 1 ) сукупнасць асартыментных іруп тавараў і таварных адзінак, якія прапануюдца пакупнікам канкрэтным прадаўцом. 2 ) Пералік прадукцыі, што вырабляецца на прадпрыемстве; струкгура вытворчай праграмы. Паводле ступені дэталізацыі

136

Н АМ ЕНКЛАТУРА

асобных яе відаў можа быць р а з г о р н y т a й або с п е ц ы я л і з а в а н а й (па тыпах, марках, профілях, памерах, артыкулах), г р у п а в о й (асобныя пазіцыі разгорнутай Н.т. аб’яднаны ў аднародныя групы пад агульным найменнем), с в а б о д н а - п л а н а в а й (з найб. узбуйненым пералікам прадукцыі). Важнае значэнне мела пры планаУ.Р.Залатагораў. вай сістэме. НЛМЕНКЛАТЎРА ХІМІЧНАЯ, сістэма назваў хім. элементаў, іх злучэнняў, хім. рэакцый, метадаў і інш., якой карыстаюцца ў хіміі і хім. прам-сці; мова сучаснай хіміі і хім. тэхналогіі. Найб. значэнне маюць наменклатуры: хім. элементаў, іх злучэнняў, спец. стэрэахімічная (гл. Стэрэахімія). Вылучаюць слоўную і сімвальную формы Н.х. (гл. Знакі хімічныя). Да канца 18 ст. рэчывы і элементы атрымлівалі бессістэмныя (трывіяльныя) назвы, зыходзячы з іх уласцівасцей, імён вучоных-вынаходнікаў (Глаўберава соль), крыніц паходжання (кафеін) і інш.; частка з іх захавалася ў сучаснай Н.х. У 1787 Камісія пад кіраўніцтвам А.Л.Лавуазье прапанавала першую сістэму рацыянальных назваў хімічна індывід. рэчываў паводле прынцыпаў адназначнай адпаведнасці назвы рэчываў іх саставу. У пач. 19 ст. ЁЯ.Берцэліус увёў літарныя сімвалы хім. элементаў і прапанаваў называць рэчывы, зыходзячы з таго, што кожнае злучэнне складаецца з электраадмоўнай і электрададатнай частак. Значны ўклад y развіццё Н.х. зрабілі Жэнеўская (1892), Льежская (1930) і Парыжская (1957) канферэнцыі. Правілы сучаснай Н.х. сфармуляваны Міжнародным саюзам тэарэтычнай і прыкладной хіміі і маюць рэкамендадыйны характар пры сзварэнні нац. наменклатуры; пры гэтым увага скіроўваецца ў асн. на стандартызацьпо напісання формул хімічных і на фанет. форму. Назвы хім. элементаў утвараюцца шляхам паслядоўнай транскрыпцыі поўнай лац. формы (напр., y англ., франц., ням. мовах — лац. Lithium), эахаваннем лац. асновы без кандавых фармантаў (напр., y бел., рус. мовах — бор; лац. Borum) ці з адлаведнымі фармантамі (напр., бел. плаціна). Нац. Н.х. ўключаюць і гіст. назвы (напр., англ. — Copper, бел. — кісларод). Пры запісе хім. формул бінарных неарганічных злучэнняў на першае месца ставіцца сімвал больш электрададатнага элемента, аснова назвы якога застаецца нязменнай. Назва электраадмоўнай часпсі звычайна мае суфікс «-ід» («-ыд»): аксід, галагенід, гідрвд, сульфід, азід, карбід і інш. Парадак і грамат. афармленне вербальнай формы вызначаецца правіламі і традыцыямі канхрэтнай мовы, дадаткова вызначаюць зарад, валентнасць і інш. (напр., назва РС13 y англ. мове phosphorus (III) chloride, y бел. — хларыд фосфару (III), ці трыхларыд фосфару). Аналагічна ўгвараюцца назвы псеўдабінарных злучэнняў: гідраксідаў, амідаў, цыянідаў, пераксідаў і інш. Кіслародзмяшчальныя к-ты звычайна маюць традыц. назвы, угвораныя ад назваў кіслота-

Да арт Наменклатура хімічная Сгрукгурная формула 1-гідроксі-4-мегылпент-3-ен-2-он.

ўтваральных элементаў і спец. суфіксаў і прэфіксаў, якія вызначаюць ступень акіслення, будову і ішп. (напр., H,S04 серная к-та, HjSOj сярністая к-та, Н3Р04 артафосфарная к-та). Солі гэтых кіслог наз. аналагічна бінарньш злучэнням: назва электраадмоўнай часткі (аніёна) утвараецца з дапамогай суфіксаў «-ат», «-п» (напр., NajSC^ сульфат натрыю, Na,SO, сульфіт натрыю). Паводле замяшчальнай ІГх асновай назвы арганічных злучэнняў з’яўляецца гал. вуглевадародны ланцуг, які мае гал. функцыянальную групу. Яго назва ўгвараецца з каранёў грэч. лічэбнікаў (С!— мет, С, — эт, С3 — прап і г.д). Кратныя сувязі і гал. функцыян. групу пазначаюць суфіксамі, асгатнія групы лічаць замяшчальнікамі і абазначаюць прэфіхсамі; становішча замяшчальнікаў y ланцугу паказваюць з дапамогай лічбавых лакантаў, што адпавядаюць нумарам атамаў вугляроду, пры якіх яны знаходзяцца (налр., 1-гідроксі-4-мегылпент-3-ен-2-он). У радыкальна-функцыян. Н.х. да назвы простага члена гамалагічнага рада дабаўляюцца назвы радыкалаў (напр., CHj-C * С-СН3 дыметылацэтылен). Асобныя віды Н.х. выкарыстоўваюць y хіміі гетэрацыклічных, прыродных, комплексных злучэнняў. Літ.\ Номенхлатурные правнла НЮПАК no хнмлн: Пер. с англ. Т. 1—6. М., 1979—88; К а н Р., Д е р м е р О. Введенме в хпмнческую номенхлатуру Пер. с англ. М., 1983; Б о к в й Г.Б., Г о л у б к о в а Н.А. Введенне в номенклатуру МЮПАК. М., 1989; М і л я ш к е в і ч Я.Г. Эгапы станаўлення беларускай хімічнай тэрміналогіі / / Хімія: Прабл. выкладання. 1996. Вып. 5. Т.Т.Лахвіч.

Кунене і Аранжавая, часовыя вадацёкі. У месцах неглыбокага залягання грунтавых вод растуць ксерафіты і сукуленты; акацыі, малачаі, алоэ, вельвічыя. Радовішчы алмазаў 6 >аён бухты Людэрыц), уранавых руд. Над. паркі Наміб і Бераг Шкілетаў. НАМІБІЯ (Namibia), Р э с п у б л і к а H a м і б і я (Republic of Namibia), дзяржава ў Паўд.-Зах. Афрыцы. Мяжуе на Пн з Анголай і Замбіяй, на У з Батсванай, на ПдУ і Пд з Паўд.-Афр. Рэспублікай (ПАР); на 3 абмываецца водамі Атлантычнага ак. Пл. 824,3 тыс. км2. Нас. 1648,3 тыс. чал. (1999). Дзярж. мова — англійская, шырока ўжываюхада таксама афрыканс і нямецкая. Сталіца — г. Віндхук. Краіна падзяляецца на 13 адм. рэгіёнаў. Нац. свята — Дзень незалежнасці ( 2 1 сак.). Дзяржаўны лад. Н. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1990. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеагульным прамым галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў. Вышэйшы заканад. орган — 2 -палатны парламент, які

HAMÉCHIK, 1) y ВКЛ y 14— 15 ст. прадстаўнік вял. князя, якому належала адм.-гасп., фінансавая і судовая ўлада на тэр. былых самаст. княстваў. 2) У 16— 17 ст. памочнікі старосты ці ваяводы, якія ажыццяўлялі адм.-судовую ўладу ў паветах і ваяводствах ВКЛ (гл. Гродскі суд). 3) У Рас. імперыі ўрадавая асоба мясц. адміністрацыі, тое, што генерал -губернатар. НАМЁСНІЦТВА, 1) y ВКЛ адм,-тэр. адзінка, якой кіравалі намеснікі вял. князя. Большасць Н. утворана ў 14— 15 ст. y выніку скасавання ўдзельных княстваў і падпарадкавання іх велікакняжацкай уладзе. Н. называлі таксама дзярж. воласці, пгго ўзнікалі пры падзеле б. княстваў. Самыя буйныя Н. з пач.

16 ст. сталі ваяводствамі, астатнія — староствамі і дзяржавамі. 2) У Рас. імперыі ў 1778—96 Н. наз. губерні, y тл. створаныя на землях Беларусі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай (Магілёўскае Н., Полацкае Н.). ВЛ.Пасевіч. н Ам і Б (Namib), прыайянічная пустыня на Пд Афрыкі. У асн. y Намібіі, ад г. Намібе (Ангола) на Пн да вусця р. Оліфантс (прыток р. Аранжавая) на Пд. Даўж. 2100 км, шыр. 50— 130 км. Ступеньчатая раўніна выш. да 10 0 0 — 12 0 0 м на У. Паўн. Н. (да мыса Крос) пераважна друзаватая і галечнікавая, цэнтр. Н. (да бухты Людэрыц) — пясчаная, з дэюнамі выш. да 30—40 м, паўд. ч. — камяністая. Клімат акіянічны, пустынны, з незвычайна нізкімі т-рамі паветра для гэтых шырот. Сярэдняя т-ра самага цёплага месяца 17— 19 °С, самага халоднага — 12— 13 °С. Ападкаў менш за 1 0 0 мм за год пры вял. вільготнасці паветра. Частыя туманы. Транзітныя рэкі

Герб і сцяг Намібіі.

складаецца з Нац. асамблеі (72 дэпутаты выбіраюцда ўсеагульным прамым галасаваннем на 5 гадоў) і Нац. савета (26 прадстаўнікоў рэгіёнаў, што выбіраюцца на 6 гадоў). Выканаўчая ўлада належыць прэзідэнту і ўраду. Прырода. Большая частка тэр. Н. — гаіаскагор’е выш. 1300— 1500 м на 3 і 900— 1100 м на У. Найб. вьші. 2600 м (г. Брандберг). Пласкагор’е спадэіста паніжаецца на У да паўпустыні Калахары, на 3 уступам абрываецца ў бок прыбярэжнай раўніны — пустыні Наміб. Карысныя выкапні: алмазы, уранавыя, поліметалічныя, медныя, алавяныя, вальфрамавыя, рэдкаметал. руды, сера, прыродны газ і інш. Клімат трапічны, вельмі сухі. Сярэдняя т-ра самага цёплага месяца (студз.) ад 18 °С на беразе акіяна да 27 °С ва ўнутр. раёнах, самага халоднага (ліп.) ад 12 °С на Пд да 16 °С на Пн. Ападкаў ад 10—50 мм за год на ўзбярэжжы, да 500—700 мм на ПнУ. Гал. рэкі на Пн — Акаванга, Кунене, на Пд — Аранжавая, астатнія — часовыя вадатокі. На Пн краіны перасыхаючае воз. Эгоша. Пераважаюць пустынныя трапічныя глебы і чырванавата-бурьы глебы саваннаў. Расліннасць y пустыні Наміб сукулентная, на пласкагор’і злакава-хмызняковая і хмызняковая, y больш высокіх раёнах паўпустыні і апустыненыя саванны. У складзе жывёльнага свету горных раёнаў і на У эндэмічныя грызуны (даўганос, капскі сляпыш), асобныя віды зайцоў, трубказуб; шматлікія яшчаркі, змеі і інш. Bo­ ot акіяна каля берагоў Н. багатыя прамысл. рыбай (сардзінела, макрэль, анчоўс), марскімі ракамі (амары, лангусты), ёсць цкшені. Нац. паркі: Этоша, Наміб, Бераг Шкілетаў, Ноўклуфберге. Населыпцтва. Большасць насельніцтва належыць да групы зах. банту: авамба (810 тыс. чал.), каванга (146 тыс. чал.), герэра (114 тыс. чал.) і інш. Жывуць горныя дамара (114 тыс. чал.), гатэнтоты, бушмены (сан). Нас. еўрап. паходжання ( 1 0 0 тыс. чал.) складаецца з афрыханераў, немцаў, англічан. Каля 80% вернікаў хрысціяне (пераважна пратэстанты), астатнія прытрымліваюцца мясц. традыц. культаў. Сярэднегадавы прырост насельніцтва каля 3%. Сярэдняя шчыльн. 2 чал. на 1 км . У пустыні Наміб і паўпустыні Калахары вял. тэрыторыі не маюць пастаяннага насельніцтва. Гар. насельніцтва каля 37%. Найб. гарады: Віндхук (190 тыс. ж., 1995), Людэрыц, Уолфіш-Бей, Цумеб. У сельскай гаспадарцы занята 49%, y прам-сці і гандлі — 25% працаздольнага насельніктва. Гісторыя. Першыя стаянкі чалавека, выяўленыя на тэр. Н., адносяцца да 2-га тыс. да н.э. Стараж. насельніцтва Н. — плямёны кой-коін (продкі сучасных нама, 3 групы гатэнтотаў), сан (бушмены) і дамара. У 16 ст. сюды прыйшлі плямёны банту (авамба, герэра, каванга і інш.). У канды 15 ст. ўзбярэжжа Н. адкрші партуг. мараплаўцы. У 1878 Вялікабрытанія анексіравала раён бухты Уолфіш-Бей. У 1884 Германія ўсталява-

ла пратэктарат над-раёнам Ангра-Пекена, потым над б.ч. тэр. Н., якая стала герм. калоніяй «Германская Паўд.-Зах. Афрыка» (ПЗА). У адказ на прыгнёт герм. улад герэра на чале з С.Магарэра і нама на чале з Х.Вітбоем узнялі ў 1904—07 паўстанне, якое было жорстка задушана герм. войскамі. У 1915 Н. акупіравана Паўд.-Афр. Саюзам (ПАС; з 1961 — Паўд.-Афр. Рэспубліка, ПАР), які ў 1920 атрымаў ад Лігі Нацый мандат на кіраванне ПЗА. У 1946 урад ПАР анексіраваў ПЗА, ператварыў яе ў сваю правінцыю і распаўсюдэіў на яе рэжым апартэіду. ААН не прызнала анексію і ў 1968 і 1978 прыняла рэзалюцыі аб праве народаў Н. на самавызначэнне. 3 1966 уэбр. барацьбу супраць акупадыі пачала Народная арганізацыя Паўднёва-Заходняй Афрыкі (СВАПО) на чале з С.Нуёмам. Улады ПАР падтрымліваў створаны з прадстаўнікоў памярКоўных арг-цый Дэмакр. альянс Турнхале. Пад націскам ААН і сусв. супольнасці ўлады ПАР правялі ў ліст. 1989 выбары ва Устаноўчы сход, на якіх перамагла СВАПО. У студз. 1990 Нуёма выбраны прэзідэнтам Н. 21.3.1990 абвешчана незалежнасць краіны. Урад незалежнай Н. імкнецца праводзіць памяркоўную палітыку, накіраваную на развідцё прыватнага сектара і пазбяганне этн. і сац. канфлікгаў. Н. — чл. ААН (з 1990). Дзейнічаюць паліт. арг-цыі: Нар. арг-цыя за вызваленне Паўд.-Зах. Афрыкі, Дэмакр. альянс Туркхале. Гаспадарка. Н. — аграрная краіна з развітой горназдабыўной прам-сцю. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) на душу насельніцгва ў 1997 склаў 1,9 тыс. дол. ЗШ А На долю здабыўной прам-сці прыпадае каля 25% ВУП. Здабыча і экспарт карысных выкапняў пад кантролем паўд.-афр., англа-амер. і ням. капіталу. Н. займае 6 -е месца ў свеце па здабычы алмазаў (1,3 млн. каратаў, 1997), пераважна ювелірных; іх здабыча вядзецца ўздоўж узбярэжжа Аглантычнага ак. ад г. Людэрыц да вусця р. Аранжавая. Здабыча вокісу урану (у раёне Свакапмунда), медзі, свінцу, волава, цынку, ванадыю, серабра, кадмію, берылію, літыю, вальфраму, марганцу. На базе руд каляровых металаў y г. Цумеб працуюць з-ды медзеплавільны, па выплаўцы і рафінаванні свінцу, цынку, волава і інш. У 1994 атрымана (тыс. т) вокісу урану — 1,7, свінцу — 24, волава — 1, серабра — 0,09. Вытв-сць электраэнергіі пггогод каля 1 млрд. кВт • гадз. Буйныя ЦЭС y гарадах Віндхук, Цумеб, Уолфіш-Бей; Рваканская ГЭС на р. Кунене. Апрацоўчая прам-сць развіта слаба. Працуюць прадпрыемствы па зборцы машын і абсталявання, суднарамонце (Віндхук, Усшфіш-Бей), дрэваапр. прам-сці, y т.л. мэблевыя, па перапрацоўцы с.-г. сыравіны (малочныя, мясакансервавыя, мукамольныя), па перапрацоўцы рыбы, амараў, цюленяў, малюскаў, гарбарныя, буд. матэрыялаў і інш. На долю сельскай гаспадаркі прыпадае каля 8 % ВУП, пераважае жывёлагадоўля. Характэрна наяўнасць буй-

НАМІНАЛ

137

ных таварных фермерскіх гаспадарак, якія належаць еўрапейцам, і адсталых натуральных гаспадарак афрыканцаў. Асн. значэнне мае гадоўля каракульных авечак (адно з першых месцаў y свеце па пастаўках аўчын). Пагалоўе (млн. галоў, 1997): авечак — 2,43, буйн. par. жывёлы — 2,06, коз (пераважна ангорскіх) — 1,82, птушкі — 2,4. Земляробства мае дапаможнае значэнне. Пад ворнымі эемлямі каля 1 % тэрыторыі. Вырошчваюць проса, кукурузу, copra, пшаніду, агародніну, бахчавьш культуры. Улоў рыбы ў 1996 — 267 тыс. т. Даход краіны ад турызму каля 2 1 0 млн. дол. штогод. Даўж. гравійных дарог 37,3 тыс. км, асфальтавых 4,5 тыс. км, чыгунак 2,4 тыс. км. Марскія парты — Уолфіш-Бей і Людэрыц. 11 аэрапортаў, y тл . міжнар. каля г. Віндхук. У 1996 экспарт склаў 1,45 млрд., імпарт — 1,55 млрд. дол. ЗША. Н. вывозіць мінер. сыравіну (30% алмазы), рыбапрадукгы

Да арт. Намібія. Ландшафт y пусгыні Наміб.

(18,5%), аўчыны (8,1%), мясапрадукты (7%) і інш. Імпартуе маш.-буд. і хім. прадукцыю, спажывецкія і харч. тавары. Гал. гандл. партнёры: ПАР (27% экспарту і 85% імпарту), Вялікабрытанія, Германія, Японія. Грашовая адзінка — намібійскі долар. Літ.: Ба ле з нн АС., Пр н т в о р о в АВ., Слнпченко С.А Нсторня Намнбнм в новое н новейшее время. М., 1993. В.І.Сініца (гісторыя), Л.ВЛоўчая (прырода, насельніцгва, гаспадарка). НАМІн Ал (ад лац. nominalis імянны ад nomen імя, назва), намінальная вартасць акцыі або каштоўнай паперы. Звычайна пазначаецца на акцыях, аблігацыях і папяровых грашовых знаках. Намінальнай цаной каштоўных папер і акцый лічыцца афіцыйна абвешчаная і пазначаная на іх вартасць. Яны падзяляюцца і купляюцца па рыначнай цане — курсе капггоўных папер, які складаецца пад уплывам попыту і прапанавання, таму Н. не заўсёды з’яўляецца вызначальным фактарам яго фарміравання. Калі цана акцыі на фондавай

138

НАМІНАЛІЗМ

біржы, напр., пераўзыходзіць яе намінальную вартасць, то акцыя каштуе вышэй за H. Н. наз. таксама цана тавару, пазначаная ў прэйскурантах або на таварах. НАМІНАЛІЗМ, філасофскае вучэнне, адпаведна якому ў аб’ектыўнай рэчаіснасці рэальна існуюць толькі адзінкавыя рэчы з іх індывід. якасцямі і ўласцівасцямі, a аіульныя паняцді з ’яўляюцца толькі суб’ектыўнымі пабудовамі розуму, што выяўляюцца ў назве рэчаў і не адлюстроўваюць іх уласцівасцей. Вытокі H. ў антычнасці (Антысфен, Дыяген Сінопскі). Як вучэнне сфарміравалася ў эпоху сярэднявечча [У.Окам (Англія), І.Расцэлін, Ж-Бурьадан (Францыя) і інш.] y барацьбе з рэалізмам. Ідэі Н. на ідэаліст. аснове развіваліся ў вучэннях Т.Гобса, Дж.Берклі (Англія), Ц.Юма, y сучасны перыад — y семантычнай філасофіі. Падрываючы веру ў непахіснасць царк догматаў, Н. выяўляў тэндэнцьш ў развіцці эмпірычнага даследавання рэальна існуючых рэчаў, павароту філасофіі ад разумовай рэліг. праблематыкі да вывучэння навакольнай прыроды. НАМІНАЛЬНАЯ ЗАРАЬОТНАЯ IIJIÂТА, гл. ў арт. Заработная плата.

фізічнага тыпу). Апошнім часам да Н. адносяць і сказ як найменне (знак) пазамоўнай сітуацыі. Літ: Языковая номннацня. [Кн. 1—2], М., 1977. А.Я.Міхневіч. НАМІСМА, н a м і з м a (грэч. nomisma манета ад nomos закон), y познарымскай і ранневізантыйскай імперыях назва любой залатой манеты, y 8— 13 ст. y Візантыйскай імперыі назва соліда. На Беларусі Н. зрэдку абарачалася ў канцы 1 0 — 2 -й трэці 1 1 ст. НАМІТКА, п а в о й н і к , хуста, с я р п а н к а , даўні галаўны ўбор замужніх жанчын на Беларусі. Складаўся з уласна Н. — тонкага белага кужэльнага палатна (ручніка) 30—60 см шырынёй, ад 2,3—2,6 да 5 м даўжынёй, абматанага паверх чапца і тканхі (лямец, кібалка). Вядома каля 30 спосабаў абмотвання Н. Часам абодва яе канцы завязвалі ззаду (магілёўскі строй), над ілбом ці па баках (капыльска-клецкі строй)\ найчасцей адзін канец праходзіў пад барадой і драпіраваўся над плячом, a другі спадаў на спіну. Часта Н. замацоўвалі доўгімі шпількамі, тады яе можна было здымаць, як шапку. Канцы Н., іншы раз і край над ілбом аздаблялі

НАМШАТЫЎНЫ ЛАД, а к у з а т ы ў ны лад, н а м і н а т ы ў н а я т ы палогія, намінатыўнасць, тып моў, струкгурныя кампаненты якіх арыентаваны на семантыка-сінтаксічнае проціпасгаўленне суб’екга і аб’екта. Найб. істагныя асаблівасці Н л.: падзел дзеясловаў на пераходныя і непераходныя, наяўнасць аклыўнага і пасіўнага станаў y пабудовах з пераходным дзеясловам, існаванне прамога і ўскосных дапаўненняў і развітай сістэмы склонаў. Н.л. уласцівы болыііасці моў свету: індаеўрап., урала-алтайскім, афразійскім, дравідскім, кітайска-тыбецкім і інш. мовам. Разам з эргатыўным ладам, агентыўным і інш. з ’яўляецца аб’ектам вывучэння ў кантэнсіўнай тыпалогіі моў (гл. ў арт. Тыпалогія моўная). Літ:. К л в м о в Г.А Пршаднпы контенснвной птолопш. М., 1983. А.Я.Міхневіч. НАМІНАЦЫЯ (ад лац. nominatio найменне), утварэнне моўных адзінак, якія рэпрэзентуюць y семантыцы мовы і свядомасці чалавека класы прадметаў, уласцівасцей, дзеянняў, адносін, што маюць месца ў рэчаіснасці; складаны працэс узаемадзеяння мыслення, мовы і рэчаіснасці, y якім адлюстроўваюцца пазнанне свету чалавекам і назапашванне ім інфармацыі ў выглядзе моўных знакаў. Гэтым тэрмінам абазначаюць і вынік працэсу Н. — значымую моўную адзінку. Існуюць Н. першасныя («рука», «белы», «піць») і другасныя («выручыць», «бялюткі», «пітво»), Сярод другасных Н. паводле спосабу называння адрозніваюцца сінтэтычна-словаўтваральныя («рэзаць—рэзчык»), аналітычна-словаспалучальныя («рэзаць» — «той, хто рэжа»), фразеалагічныя («бідь бібікі» — гультайнічаць) і метафарычныя («чорная дзірка» — зорка пэўнага

1950-х г.). Іл. гл. таксама ў арт. Галаўўборы. М.Ф.Раманюк.

НЫЯ

НАМПХ0, горад на 3 Карэйскай Народна-Дэмакратычнай Рэспублікі. Утварае асобную адм. правінцыю. Каля 400 тыс. ж. (1997). Трансп. вузел, порт y вусці р. Тэданган y Жоўтым м. — аванпорт Пхеньяна. Прам-сць: каляровая металургія, маш.-буд., y т.л. суднабудаўнічая, эл.-мех., шаўкаткацкая, харч., шкляная, тэкст., буд. матэрыялаў. Цэнтр рыбалоўства. НАМСАРАЕЎ Хоца Намсараевіч (9.5.1889, Кіжынгінскі аймак, Бурація — 28.7.1959), бурацкі пісьменнік. Друкаваўся з 1919. Аповесць «Цырэмпіл» (1935) і раман «На досвітку» (1950) пра ўстанаўленне сав. улады. Падзеям Вял. Айч. вайны прысвечаны аповесці «Прамень перамогі» (1942), «Залатая сірала» (1944), зб. вершаў «Перамога» (1942). Аўтар эб. апавяданняў па матывах бурацкай нар. творчасці «Так было...» (1935), п’ес «Цемра» (1919), «Цёмнае жыццё» (1921), аповесцей для дзяцей «Юнакі» (1949), «Тры таварышы» (1950) і інш. Збіраў і даследаваў бурацкі фальклор. Тв: Рус. пер. — Цыремгоіл. М., 1989; На утренней заре. Так было. Однажды почью. Улан-Удэ, 1989; Сагадай Мэрген. М., 1990. Літ: С о к т о е в АБ. Хоца Намсараев. Улан-Удэ, 1971. НАМЦА, Т э н г р ы - Н у р , бяссцёкавае салёнае возера на ПдУ Тыбецкага нагор’я, y Кітаі. Размешчана каля паўн. падножжа хр. Ньенчэн-Тангла, на выш.

4627 м. Пл. 2,5 тыс. км2. Глыб. да 40 м. Замярзае з ліст. па май.

Жанчыны ў святочных уборах з наміткамі Вёска Варатынічы Кобрынскага раёна Брэсцкай вобл. Пач. 20 ст. арнаментам (вышыўка ці натыканне), карункамі, мохрыкамі (пухавіцкі строй, маларыцкі строй, кобрынскі строй). Святочную Н. аздаблялі зелянінай, букетам штучных ці жывых кветак, папяровым веерам (ляхавіцкі строй), кветкамі вяргіні (пінска-івацэвіцкі строй), пер’ем (кобрынскі строй), маляўнічай каробачкай з 2 «рожкамі» — пукамі фарбаванага пер’я (касцюм свацці ў маларыцкім строі). Першы раз y Н. ўбіралі нявесту на вяселлі (абрад «ачэпін»), пасля чаго жанчына не выходзіла на людзі без яе. Найдаўжэй бытавала на Палессі (да

НАМЫК КЕМАЛЬ (Namilc Kemal; 21.12.1840, г. Тэкірдаг, Турцыя — 2.11.1888), турэцкі пісьменнік і грамадскі дзеяч. Адзін са стваральнікаў і кіраўнікоў т-ва *Новыя асманы». Сваімі публіцыст. творамі і перакладамі на тур. мову драц. еўрап. ліберальных аўтараў спрыяў пашырэнню ў Асманскай імперыі канстытуцыйных ідэй. У 1876 разам з Мідхат-пашой напісаў першую тур. канстытуцыю. Пасля паражэння рэфарматараў сасланы на в-аў Хіяс, дзе і памёр. him: С т а м б у л о в В.Н. Намык Кемаль. М., 1935; П е т р о с я н Ю.А «Новые Османы» н борьба за констатуцгао 1876 в Туршш. М„ 1958. НАМЫСЛ0ЎСКІ Я.Л., гл. Ліцыній Намыслоўскі Я. НАМЫТЫЯ ГЛЕБЫ, глебы, якія фарміруюцца на ніжніх частках схілаў, y лагчынах і ярах y выніку адкладу змытага дажджавымі і талымі водамі глебавага драбназёму. Таксама наз. дэлювіяльнымі глебамі (гл. Дэлювій). Развіваюцца звычайна ва ўмовах кароткачасовага залішняга ўвільгатнення. Маюць слаісты профіль з вял. ксшьхасцю глінісгых і пылаватых часцінак і гумусу (2—3%). Колерам падобныя на перагнойны гарызонт нязмытых глеб. Сярэдне- ці слабакіслыя. Паводле магутнасці дэлювію падзяляюцца на слаба- (да 2 0

см), сярэдне- (20—50), моцна- (50— 10 0 ) і вельмі моцнанамытыя (больш за 100 см). Багатыя элементамі жыўлення раслін. Выкарыстоўваюцца пад сенажаці і пашы. НАМЫЎНЫЯ РАЎНІНЫ, тое, акумулятыўныя раўніны.

іігго

н а м к Ьр , H a м е н (франц. Namur, флам. Namen), горад на Пд Бельгіі, каля ўпадзення р. Самбра ў Маас. Адм. ц. правінцыі Намюр. 104 тыс. ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: хім., тэкст., гарбарная, харч., азбеставая. Вядомая з сярэднявечча вытв-сць кухонных катлоў, нажоў, меднага посуду. У наваколлі — буйныя шкляныя з-ды. Ун-т. Музеі: археал., епархіяльны і атэля дэ-Круа. Арх. помнікі 9— 18 ст. НАНА... (ад грэч. nanos карлік), дзесятковая прыстаўка для ўтварэння найменняў дольных адзінак, роўных 1 0 '9 зыходным адзінкам. Пазначаецца н. Напр., 1 нг (нанаірам) = 10‘ 9 г, 1 нКл (нанакулон) = 10' 9 Кл. Да 1967 прыстаўку Н. называлі мілімікра... і пазначалі ммк.

HAHAMÉTP (ад нана... + метр), дольная ддзінка даўжыні. Пазначаецца нм. 1 нм = = IO' 9 м. НАНАРЭЛЬЁФ (ад нана... + рэльеф), дробныя формы рэльефу (выш. да некалькіх дзесяткаў сантыметраў), якія ўзнікаюць y выніку экзагенных (суфазійна-карставых, тэрмакарставых, эразійных, эолавых і інш.) і глебаўтваральных працэсаў, a таксама ў выніку дзейнасці жывёл-землярыяў і антрапагенных уздзеянняў на рэльеф (буд-ва, узорванне зямель і інш.). Характэрны кароткачасовасць такіх форм рэльефу (сезон, радзей некалькі гадоў), іх перабудова. Гл. таксама Мікрарэльеф. НАНДУ (Rheiformes), н а н д у п а добныя, страусы амерык a н с к і я, атрад бескілявых гггушак. Вядомы з верхняга пліяцэну (каля 2—7 млн. гадоў назад). 1 сям., 2 віды: Н. паўночны, або звычайны (Rhea ашегіcana), i Н. даўгадзюбы, або дарвінаў (R. pennata, або Pterocnemia pennata). Пашыраны ў стэпах і паўпустынях Паўд. Амерыкі. Трымаюцца групамі. Падвід Н. даўгадзюбага (R.p.tarapacensis) — y Чырв. юш е МСАП. Выш. да 170 см, маса да 50 кг. Апярэнне бураватае, шэрае. Крылы развітыя, але няздатныя да палёту. Ногі трохпальцыя. Добра бегаюць і плаваюць, кормяцца раслінамі, малюскамі, чарвямі, яшчаркамі. Палігамы. Некалькі самак (3—8) адкладваюць яйцы ў адно гняздо (да 30 яец); наседжвае самец. ( Э.Р.Самусенка. НАНЕТ (італьян. nonetto ад лац. nonus дзевяты), 1) ансамбль з 9 музыкантаўвыканаўцаў (інструменталістаў або вакалістаў). Інстр. Н. звычайна ўключае стр. квартэт або квінтэт, да якога далучаюцца розныя драўляныя духавыя інструменты. 2) Муз. твор для 9 інструментаў, радзей для пеўчых галасоў (з суправаджэннем ці без яго). Інстр. Н. — шматчасткавы камерны твор (звычайна ў форме санатна-сімф. цыкла). Мяшаны інстр. склад Н. набліжае яго да жанру інстр. серэнады. Вядомы з 19 ст. (у творчасці Л.Шпора, Ф.Лахнера, І.Райнбергера, Ч.Станфарда і інш.). НАНЕШВІЛІ Іосіф Эліёзавіч (6.4.1918, с. Карданахі Гурджаанскага р-на, Грузія^— 7.10.1980), грузінскі паэт. Скончыў Тбіліскі ун-т (1942). Друкаваўся з

Нінду: 1 — паўночны; 2 — дарвінаў.

НАНКІН

139

1938. У цэнтры паэмы «Аповесць пра адну дзяўчыну» (1952) вобраз гераіні Вял. Айч. вайны Зоі Рухадзе. Аўтар цыклаў вершаў пра Арменію, Казахстан, Грузію: «На зямлі Казахстана» (1955), «Стварэнне Грузіі» (1971) і інш., зб-ка публіцыстычнай і інтымнай лірыкі «Гады і вершы» (1977). Пісаў для дзяцей (зб. «Вясна Грузіі», 1964). На бел. мову яго асобныя вершы пераклалі В.Вітка, Ю.Свірка і інш. Тв.\ Рус. пер. — Нзбранное. М., 1982; Горы н сердце. М., 1960; Стхотворення. М., 1967. НАНЕЯ (Nonea), род кветкавых раслін сям. агурочнікавых. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Міжземнамор’і і часткова ў Еўропе. На Беларусі Н. руская (N. rossica) трапляецца ўздоўж дарог, на пустках, чыг. насыпах. Адна- і шматгадовыя травы. Сцёблы прамастойныя ці ўзыходныя, галінастыя, залозістаапушаныя. Лісце вузкае, лінейна-ланцэтнае або падоўжанае. Кветкі правільныя, белыя, жоўшя, фіялетавыя або чырванаватыя ў завітках, сабраныя ў шчьггкападобна-мяцёлчатыя суквецці. Плод — арэшак.

НАНІЗМ, тое, што карлікавы poem. НАНКІН, H a н ь ц з і н, горад на У Кітая. Адм. ц. прав. Цзянсу. Болып за 2

Да арт. Hainan. У Заходнім садзе былога імператарскага палаца.

140

НАНКІНСКІ

млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порг на р. Янцзы, даступны для марскіх суднаў. Міжнар. аэрапорт. Буйны прамысл., навук. і культ. цэнтр. Прам-сць: металургічная, шматгаліновае машынабудаванне; хім. (хім. ўгааенні, штучныя валокны), цэм., тэкст., харчовая. Філіял АН. Ун-т. Музеі гіст. і гарадскі. Абсерваторыя. Бат. сад. Арх. помнікі: «Імператарскі горад» (14—15 ст.) з рэгулярнай планіроўкай (у 1400 абнесены крапасной сцяной), каменная пагада Шэліта манастыра Цысясы (10 ст.), частка гар. сцен эпохі дынастыі Мін (14—17 ст.), пахаванні імператараў дынастыі Лян (502—557) і інш. Маўзалей Сунь Ятсена. Засн. ў 472 да н.э. пад назвай Цзіньлін. Пазней шмат раэоў быў перайменаваны: Малін, Цзянье, Цзянькан і інш. Сгаліца шэрагу буйных царстваў Чу (3 ст.), Усх. Цзінь, Сун, Цы, Лян, Чэнь (4— 6 ст.) і інш., y 1368— 1421 — усяго Кітая. У 1421—1911 цэнтр намеснііггва Цзянань. У Н. надпісаны Н а н к ін с к і дагавор 1842. У 1853—64 пад назвай Цяньцзін («нябесная сталіца») быў сталіцай тайпінскай дэяржавы. У 1927—37 і 1946—49 месцазнаходаанне ўрада Кіт. рэспублікі. У 1937—45 акупіраваны яп. войскамі. НАНКІНСКІ ДАГАВ0Р 1842. Падпісаны 29.8.1842 y г. Нанкін (Кітай) прадстаўнікамі кіт. і брыт. ўрадаў аб сканчэнні англа-кітайскай вайны 1840— 42. Першы з серыі нераўнапраўных дагавораў паміж Кітаем і развітымі дзяржавамі Захаду. Паводле Н.д. кіт. ўлады адчынялі для англ. гандляроў парты Гуанчжоў, Сямынь (Амой), Фучжоў, Нінбо і Шанхай; усталёўваліся выгадныя для брыт. падданых мытныя падаткі; в-аў Сянган (Ганконг) адыходзіў да брьгг. кароны. У 1843 Вялікабрытанія прымусіла Кітай падпісаць дадатковае пагадненне да Н.д., паводле якога атрымала правы на канцэсіі і экстэрытарыяльнасць для сваіх грамадзян y Кітаі. НАНПАРЙЛЬ (ад франц. попрагеШе непараўнальны), дробны друкарскі шрыфт, памер якога роўны 6 пункгам (2,25 мм). НАНСЁЙ, другая назва архіпелага Рукю (Японія). НАНСЁЙ (РУЮ б) Ж0ЛАБ, дэпрэсія дна на 3 Ціхага ак., якая працягнулася ўздоўж а-воў Нансей (Руюо) амаль на 1500 km . Mae V-падобны папярочны профіль, дно месцамі плоскае, падзеленае парогамі на асобныя дэпрэсіі. Макс. глыб. 7507 м.

HÂHCEH (Nansen) Фрыцьяф (10.10.

1861, Осла — 13.5.1930), нарвежскі акіянолаг, даследчык Аркгыкі, грамадскі дзеяч. Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1898). У 1880—82 вучыўся ва ун-це ў Осла, з 1897 праф. гэтага ун-та. У 1888 перасек Грэнландыю (на лыжах), вызначыў харакгар яе ледавіковага покрыва. У 1893—96 на судне «Фрам» дрэйфаваў ад Новасібірскіх а-воў да в-ва Шпідберген. Даказаў наяўнасць вял. глыбінь

y Арктыцы, даследаваў струкгуру і паходжанне яе водных мас, адкрыў уплыў вярчэння Зямлі на рух ільдоў. У 1900 вывучаў цячэнні ў Паўн. Ледавітым ак. У 1923 праплыў уздоўж берагоў Расіі да вусця р. Енісей, падарожнічаў на Пд Усх. Сібіры і Д. Усходу. Імем Н. названы падводны хрыбет, праліў, востраў, катлавіна ў Паўн. Ледавітым ак., гара на п-ве Таймыр. Нобелеўская прэмія міру 1922. Тв:. Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—5. Л., 1937—40. Літ:. Н а н с е н - Х е й е р Л . Кнлга об огце: Пер. с норв. 2 нзд. Л., 1986.

НАНСЕНА KATJ1AB1HA. падводная катлавіна ў цэнтр. ч. Паўн. Ледавітага ак. Абмежавана на Пн падводным хр. Гакеля, на Пд шпіцбергенска-паўночназямельскім мацерыковым схілам. Пераважаюць глыб.

3000—3500 м, найб. — 3975 м. У зах. ч. катлавіны ўразаецца цясніна Літке з глыб. 5449 м. Названа імем Ф.Нансена. нАнСЕНАЎСКАЯ МІЖНАР0ДНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ПА CIIPÂBAX БЁЖАНЦАЎ (Nansen International Office for Refugees). Існавала ў 1930—-38. Працягвала працу Вярх. камісіі Лігі Нацый па справах бежанцаў (у 1921—30 дзейнічала пад кіраўніцтвам нарв. палярнага даследчыка Ф.Нансена). Засн. Лігай Нацый y канды 1930 пасля смерці Нансена, з 1.4.1931 працавала ў г. Жэнева (Швейцарыя). Мела прадстаўніцтвы ў буйнейшых дзяржавах свеіу, якія выконвалі ролю консульстваў для ўладальнікаў «нансенаўскіх пашпартоў» — асобых пасведчанняў асобы, што былі прызнаны ў 52 краінах. Садзейнічала прыняццю 14 краінамі Канвенцыі 1933 аб бежанцах. Да канца 1935 перасяліла больш за 40 тыс. армян-бежанцаў ад тур. генацыду ў Сірыю і Ліван і 10

Плошча Станіслава I y Hand. 1751—55.

тыс. — y Ерэван, a таксама 4 тыс. бежанцаў з Саара ў Парагвай. 3 1935 супрацоўнічала з камісіяй Лігі Нацый па справах бежанцаў з Германіі (існавала ў 1933—38). Рабіла выплаты бедным (асн. крыніцу фінансавання склалі 250 тыс. нарв. крон, атрыманых ад Нансена). Да 1938 аказала дапамогу 800 тыс. бежанцаў. Заменена новай Вярх. камісіяй па справах бежанцаў пад эгідай Лігі Нацый, якая пачала працаваць y Лондане 1.1.1939. Нобелеўская прэмія міру 1938. НАНСІ (Nancy), горад на ПнУ Францыі. Адм. ц. дэпартамента Мёрт і Мазель. Каля 110 тыс. ж., з прыгарадамі каля 300 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Мёрт і канале Марна—Рэйн. Эканам. цэнтр Латарынгскага індустр. раёна. Прам-сць: эл.тэхн. і трансп. машынабудаванне, вьггв-сць маст. вырабаў са шкла і фаянсу, абутковая, швейная, харчовая. 2 ун-ты. Вядомы з 10 ст., y 11 ст. туг пабудаваны замах. У 1-й пал. 12 ст. горад стаў рэзідэнцыяй латарынгскіх герцагаў. У 1477 каля Н. адбылася бігва паміж войскамі герцага Рэнэ II Латарынгскага і бургундскага герцага Карла Смелага. У 16—18 ст. горад шмат раэоў захоплівалі франц. войскі. У 1736—66 y Н. знаходзілася рэзідэнцыя б. караля Рэчы Паспалітай Станіслава Ляшчынскага. У 1766 канчаткова далучаны да Францыі. Сгары горад з нерэгулярнай планіроўкай размепгчаны каля падножжа часткова захаванай цытадэлі. На Пд ад яго — Новы горад, забудаваны лаводле рэгулярнага планд ў 17— 18 ст. Абодва абнесены кальцом умацаванняў (захаваліся часгкова, y т.л. гар. вароты Краф з 2 вежамі, каля 1360). Ансамбль цэнтра Н., які сфарміраваўся ў час праўлення ў Латарынгіі Сганіслава Ляшчынскага, з’яўляецца лрыкладам франц. горадабудаўніцгва эпохі барока (1751—66, арх. Э.Эрэ дэ Карні). У яго ўваходзяць: плошчы Сганіслава I (б. Каралеўская, 1751—55, арх. Эрэ дэ Карні) з ратушай (пач. 18 ст., арх. ЖЛамур), фантанам (арх. Б.Гібаль) і сгатуяй Сганіслава I (1831), Альянс (1756) з фантанам y стылі ракако (арх. Р.АСіфле), Кар’ер з трыумфальнай аркай (1757, арх. Ламур) і Палацам урада (1715, арх. Ж.Бафран; усе ўхлючаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), Герцагскі палац (16 сг., цяпер музей). У Новым горадзе — сабор Сен-Жульен (1703—42, арх. Ж.Бето, Ж.Ардоуэн-Мансар, Бафран), касцёл Нотр„-Дамдэ-Бон-Секур (1738—41, Эрэ дэ Карні; пахавальні Сганіслава Ляшчынскага і яго жонхі). Сярод інш. эбудаванняў жыпыя дамы 18 і пач. 20 ст. (стьшь мадэрн; яго цэнтрам y Францыі быў Н.), атэль Матыньён (18 сг.), будьшак т-ра (1755, арх. Эрэ дэ Карні), парк Пепіньер (1767, помнік К.Ларэну, скульпт. АРадэн), ун-т (пач. 1960-х г., арх. П.Нане), вышынны будынак канторы «Жофр» (1962, арх. АПруве). У Н. музеі прыгожых мастацтваў, школы Нансі, гісторыі герцагстаа Латарынгскага і інш. НАНТ (Nantes), горад на 3 Францыі. Адм. ц. дэпартамента Атлантычная Луара. Каля 250 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 400 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўгадарог. Аэрапорт. Порт y вусці р. Луара (пггогадовы грузаабарот з аванпортам Сен-Назер больш за 20 млн. т), для сувязі пераважна з крашамі Афрыкі. Прам-сць: металургія, авія- і суднабудаванне, хім., папяровая, нафтаперапр., харчовая. Ун-т. Музеі: выяўл.

мастацгваў, нар. дэкар. мастацтва Брэтані і інш. Арх. помнікі 12— 19 ст. У старажытнасці сталіца галійскага племя намнетаў (адсюль наэва). У 1 ст. да н.э. заваяваны рымлянамі, y 497 — франкамі. 3 4 ст. сядзіба біскупства. 3 9 ст. сталіца Нанцкага графства (часова быў і рэзідэнцыяй каралёў), разам з ім y 12 ст. ўвайшоў y склад Брэтані, якая ў 1532 далучана да Францыі. У час рэлігійных войнаў выступаў на баку Каталіцкай лігі. Месца падпісання Нанцкага эдыкта 1598. У 16— 18 ст. адзін з цэнтраў гандлю таварамі з амер. калоній і рабамі. У 17— 18 ст. на каланіяльнай сыравіне працавалі мануфактуры. У 1793 Н. — адзін з цэнтраў контррэв. вандэйскага мяцяжу (гл. Вандэйскія войны), a потым змовы жырандыстаў. У 2 -ю сусв. вайну горад моцна разбураны ў выніку бамбардзіровак саюзнікаў. НАНЦКІ ЭДЫКТ 1598, эдьпсг, падпісаны франц. каралём Генрыхам IV [1589—1610] y крас. 1598 y г, Нант; завяршыў рэлігійныя войны ў Францыі. Складаўся з 93 афід. і 36 тайных артыкулаў. Паводле Н.э. каталіцызм заставаўся пануючай рэлігіяй, але гугеноты атрымалі свабоду веравызнання і набажэнства ў гарадах (акрамя Парыжа і некаторых інш.), y сваіх замках і шэрагу сельскіх мясцовасцей, права займаць суд.-адм. і ваен. пасады; для разбору суд. спраў гугенотаў пры парламентах y Парыжы, Тулузе, Бардо і Грэноблі былі створаны асобыя палаты, якія складаліся напалавіну з гугенотаў; ім дазвалялася склікаць паліт. канферэнцыі і сіноды (сходы). Паводле тайных артыкулаў H. э. (не былі зарэгістраваны парыжскім парламентам) гугеноты атрымалі 10 0 т.зв. «гарантыйных» крэпасцей з гарнізонамі (галоўныя — Манпелье, Мантабан, Ла-Рашэль), права мець войска і інш. паліт. прывілеі, несумяшчальныя э сутнасцю цэнтралізаванай дзяржавы. Пасля вайны з гугенотамі 1621—29 тайныя артыкулы Н.э. скасаваны, y т.л. ліквідаваны «гарантыйныя» крэпасці гугенотаў. 3 сярэдзіны 17 ст. асн. палажэнні Н.э. сістэматычна парушаліся каралём Людовікам XIV, які канчаткова адмяніў яго ў 1685, што прывяло да эміграцыі каля 500 тыс. іугенотаў. НАНЬНІН, горад на Пд Кітая. Адм., прамысл., навук. і культ. цэнтр ГуансіЧжуанскага аўт. раёна. 1,1 млн. ж., з прыгарадамі 2,6 млн. ж. (1992). Трансп. вузел. Порт на р. Юцзян (Сіцзян). Цэнтр важнага с.-г. раёна. Прам-сць: каляровая і чорная металургія, маш.буд. (рачныя судны, станкі, горнае абсталяванне, с.-г. машыны), хім., харч. (мясакамбінат, млыны, цукр. з-ды), лёгкая, папяровая. Ун-т.

Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць станкоў, аўтамабіляў, трактароў, с.-г. машын), папяровая, фарфора-керамічная, лёгкая (пераважна тэкст.), харч., цэлюлознапапяровая, хімічная. Ун-т. Музей Рэвалюцыі. НАНЬЧАНСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1927. Пачалося 1 жн. ў г. Наньчан з паўстання салдат Нац.-рэв. арміі (каля 20 тыс. чал.), якія абвясцілі сябе кіт. Чырв. арміяй (галоўнакамандуючы Хэ Лун). Быў створаны Рэв. к-т Гаміньдана, y які фактычна ўвайшлі адны камуністы (Чжоў Эньлай, Чжан Гатао, Лінь Бяо і інш.). Паўстанцы разэброілі гаміньданаўскі гарнізон Наньчана і накіраваліся на Пд Кітая, дзе меркавалі стварыць рэв. базу ў Гуанчжоў пад лозунгамі радыкальнай агр. рэвалюцыі. He здолеўшы знайсці падтрымху ў сялянства, паўстанцы ў канцы вер. 1927 былі разбіты каля г. Шаньтоў. Невял. іх група на чале з Чжу Дэ прабілася да пач. 1928 y прав. Хунань, дзе на яе аснове быў створаны 4-ы корпус кіт. Чырв. арміі. Дзень Н.п. адзначаецца ў Кіт. Нар. Рэспубліцы як Дзень Арміі. В.У.Адтярыха. НАНЫІІАНЬ, горная сістэма ў Кітаі паміж Цайдамскай катлавінай на Пд і пустыняй Алашань на Пн. Часам разглядаецца як частка Куньлуня. Даўж. каля 800 км, шыр. да 320 км. Складаецца з некалькіх кароткіх высокіх хрыбтоў, размешчаных паралельна або кулісападобна, якія цягнуцца пераважна з ПнЗ на ПдУ і падзяляюцца падоўжанымі далінамі. Асн. хрыбты: Ціляныпань, Сулэнаньшань з выш. да 6346 м, Улан-Дабан, Дакэн-Дабан, Кукунор. Паўн. хрыбты ўзвышаюцца над пустыняй Алашань да 4500 м, адносныя перавышэнні паўд. схілаў Н. каля 1500 м. Паўд. адгор’і часта ўтвараюць рады кароткіх кражаў. Складзены пераважна з пясчанікаў, сланцаў, вапнякоў; развіты карставы альпійскі рэльеф, каля 10 0 0 ледавікоў. Зледзяненне развіта пераважна ў Зах. Н. пераважаюць ледавікі даўж.

1— 2 км. Снегавая лінія зніжаедца з 3 на У ад 5200 да 4200 м. Большая ч. Н. адносіцца да вобласці ўнутр. сцёку Цэнтр. Азіі, паўд.-ўсх. раёны — да бас. р. Хуанхэ. Рэкі мнагаводныя вясной і летам. На 3 пераважаюць пустыні і стэпы, на У — лесастэпы і стэпы, хваёвыя лясы, лугі. Радовішчы жал. і поліметалічных руд. НАП, гл. Навуковая арганізацыя працы.

НАПАЛЕ0Н I, Н а п а л е о н Б а н а п а р т (Napoléon Bonaparte; 15.8.1769, Аяча, в-аў Корсіка, Францыя — 5.5.1821), французскі дзярж. дзеяч і палкаводзец, першы консул Франц. Рэспублікі [1799— 1804] імператар НАНЬЦЗІН, другая назва г. Нанкін y франдузаў [1804— 14, 1815]. Скончыў Брыенскае ваен. вучылішча (1784), вуКітаі. чыўся ў Парыжскай ваен. школе НАНЬЧАН, горад на У Кітая, на р. (1784—85). 3 1785 y арміі, афіцэр артыГаньцзян. Адм.-ц. прав. Цзянсі. Каля лерыі. Падтрымаў Французскую рэвалюI, 2 млн. ж. (1997). Вуэел чыгунак і аўта- цыю 1789—99. За ўмела арганізаванае дарог, водных шляхоў y сістэме воз. ўзяцце (снеж. 1793) захопленага мяцежПаянху. Цэнтр буйнога с.-г. раёна. нікамі і англічанамі г. Тулон атрымаў

НАПАЛЕОН

141

чын брыгаднага генерала. Па даручэнні Канвента 5.10.1795 задушыў раялісцкі мяцеж y Парыжы, за пгго прызначаны галоўнакамакдуючым Унутр. арміяй. 3 сак. 1796 галоўнакамандуючы «Італьян. арміяй». Італышскі паход Банапарта 1796—97 прынёс яму славу лепшага палкаводца Рэспублікі і таленавітага дыпламата. У 1798—99 узначальваў Егіпецкую экспедыцыю 1798—1801. 9— 10.11.1799 здзейсніў дзярж. пераварот, які ўсталяваў y Францыі рэжым кон-

ІІалалсон I.

сульства. У 1802 абвешчаны пажыццёвым консулам, y 1804 — імператарам. 3 мэтай умацавання новай бурж. манархіі Н.І стварыў імперскае дваранства і пышны імператарскі двор. Ва ўнутр. палітыцы кіраваўся інтарэсамі буржуазіі і заможнага сялянства. У 1804, 1808 і 1810 пры ўдзеле Н.І распрацаваны і выдадзены Грамадз., Камерцыйны і Крымін. кодэксы — т.зв. «Кодэксы Напалеона», што рэгулявалі грамадскія адносіны, ахоўвалі непарушнасць прыватнай маёмасці, стваралі ўмовы для развідця свабоднай канкурэнцыі і прам-сці. У ходзе напалеонаўскіх войнаў значна пашырыў сваю імперыю. Але не здолеў перамагчы свайго гал. праціўніка — Вялікабрытанію, з якой Францыя энаходзілася ў стане вайны з 1793 (за выключэннем 1802—03). Спробы Н.І ізаляваць Вялікабрытанію шляхам кантынентальнай блакады не мелі поспеху.

24.6.1812 Н.І пачаў вайну супраць Рас. імперыі (гл. Вайна 1812). У шэрагу аперацый на тэр. Беларусі (гл., напр., Бярэзінская аперацыя 1812) асабіста кіраваў войскамі і ўдзельнічаў y баявых дзеяннях. Каб заручыцца падтрымкай магнатаў і шляхты Літвы і Беларусі і для кіравання акупіраванымі тэрыторыямі, зацвердзіў Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага. Ухіліўся ад пацвярджэння акта Генеральнай канфедэрацыі 1812 аб аднаўленні Польскага каралеўства як унітарнай дзяржавы, хоць не пагадзіўся і на стварэнне асобнай Літ. канфедэрацыі. У выніку вайны 1812 яго «Вялікая армія» была разіромлена, што выклікала ўздым антыфранц. руху ў залежных ад Н.І краінах. Пасля паражэнняў y кампаніі 1813— 14 і заняцця ў сак. 1814 войскамі антыфранц. каалшыі Парыжа адрокся ад трона (6.4.1814). Саюзнікіпераможцы захавалі за Н.І тытул імператара і аддалі яму ва ўладанне в-аў

142______________НАПАЛЕОН Эльбу. Выкарыстаўшы незадаволенасць французаў рэстаўрацыяй улады Бурбонаў, Н.І высадзіўся 1.3.1815 на Пд Францыі і да 20.3.1815 аднавіў сваю ўладу (гл. «Сто дзён»), Пасля паражэяня пры Ватэрлоо 18.6.1815 зноў адрокся ад трона (22.6.1815). Арыштаваны англічанамі, сасланы на в-аў Св. Алены, дзе і памёр. Літ:. М a н ф р е д A3. Наполеон Бонапарт. 5 взд. М., 1989; Ta рл е Е.В. Наполеон. Мн., 1992; Я г о ж. Нашествне Наполеона на Россюо, 1812 г. М., 1992; Л юд вн г Э. Наполеон: Пер. с нем. М., 1998. ПА.Тупік. НАПАЛЕ0Н III (Napoléon), III a р л ь Л уі Напалеон Банапарт (20.4.1808, Парыж — 9.1.1873), французскі паліт. і дзярж. дэеяч, імператар Францыі [1852—70]. Сын Луі Банапарта, брата Напалеона I. 3 1815 y эміграцыі. У 1836 і 1840 рабіў спробы захапіць уладу ў Францыі. У 1840 асуджаны на пажыдцёвае зняволенне, y 1846 уцёк з турмы, жыў y Вялікабрытаніі. Пасля лют. рэвалюцыі 1848 вярнуўся ў Францыю. 3 чэрв. 1848 дэпутат франц. Нац. сходу. У снеж. 1848 выбраны прэзідэнтам Франц. Рэспублікі. 2.12.1851 ажыццявіў ваен. пераварот, распусціў Нац. сход і ўсталяваў сваю дыктатуру.

2.12.1852 абвясціў сябе імператарам. Праводзіў палітыку падладжвання пад розныя класы франц. грамадства (гл. Банапартызм). Пры ім Францыя ўдзельнічала ў Крымскай вайне 1853— 56, вайне з Аўстрыяй (1859), разам з Вялікабрытаніяй — y агрэсіі супраць Кітая (1856—58 і 1860), ажыццявіла ваен. экспедыцыю ў Сірыю (1860—61), захоп паўд. Індакігая (1858—62), Мексіканскую экспедыцыю 1861—67. Паражэнне Мексіканскай экспедыцыі, памылкі і няўдачы франц. дыпламатыі падарвалі аўтарытэт Н.ІІІ. Крах імлерыі Н.ІІІ не здолела прадухіліць палавілістая лібералізадыя, яго паскорьіла франка-пруская вайна 1870—71. Пасля паражэння пры Седане 2.9.1870 здаўся ў палон прускім войскам. У выніку рэвалюцыі 4.9.1870 y Парыжы пазбаўлены трона. Пасля вызвалення (1871) жыў y Вялікабрытаніі. П.А. Тупік. НАПАЛЕ0НАЎСЫЯ В0ЙНЫ , войны Францыі ў перыяд праўлення Напалеона I [1799— 1814, 1815]. На момант усталявання ў ліст. 1799 ваен. дыктатуры Напалеона I Францыя ваявала з 2-й антыфранц. кааліцыяй (Вялікабрытанія, Аўстрыя, Расія, Турцыя, Неапалітаяскае каралеўства). Няўдалая Егіпецкая экспедыцыя 1798—1801, Італьянскі паход Суворава 1799 пазбавілі Францыю б.ч. заваяванняў часоў Французскай рэвалюцыі 1789—99. У чэрв. 1800 франц. армія на чале з Напалеонам I разбіла аўстр. войскі ў Італіі пры Марэнга. Другая франц. армія на чале з ген. Ж.Маро разбіла 3.12.1800 аўстрыйцаў y Германіі пад Гогенліндэнам. У 1801 падпісаны мірныя дагаворы з Аўстрыяй, Турцыяй і Расіяй; Ам’енскі мірны дагавор 1802 з

Вялікабрытаніяй. Але ў маі 1803 вайна аднавілася. Паражэнне аб’яднанага франка-ісп. флота ў Трафальгарскай бітве 1805 сарвала планы Напалеона I уварвацца ў Англію. У жн.—вер. 1805 створана 3-я антыфранц. кааліцыя (Вялікабрытанш, Расія, Аўстрыя і Швецыя). У кастр. 1805 франц. армія на чале з Напалеонам I разбіла аўстрыйцаў пры Ульме, a 2.12.1805 — руска-аўстр. войскі ў Аўстэрліцкай бітве. 26.12.1805 Аўстрыя падпісала Прэсбургскі мірны дагавор, паводле якога прызнавала ўсе фраяц. захопы ў Італіі, y зах. і паўд. Германіі. У вер. 1806 склалася 4-я антыфранц. кааліцыя (Вялікабрытанія, Расія, Прусія, Швецыя). У Іена-Аўэрштэцкай бітве 1806 фраяц. армія разграміла прускае войска. 14.6.1807 рус. войскі пацярпелі паражэнне пры Фрыдландзе, што прымусіла рас. імператара Аляксандра I падпісаць Тшьзіцкі мір 1807, паводле якога Расія далучалася да кантыненталышй блакады Вялікабрытаніі і пагаджалася на стварэнне Варшаўскага герцагства. У 1807— 11 была акупіравана Партугалія. Вясной 1808 Напалеон I акупіраваў Іспанію, арыштаваў ісп. караля Карла IV і яго сына Фердынанда і пасадзіў на ісп. прастол свайго брата Жазефа, што прывяло да нар. паўстання ў Іспаніі. Напалеон I ажыццявіў паход y Іспанію, але не здолеў задушыць паўстанне. У крас. 1809 Аўстрыя і Вялікабрытанія стварылі 5-ю антыфранд. кааліцыю. 5—6.7.1809 y бітве пры Ваграме аўстрыйцы былі разбіты і падпісалі ў кастр. 1809 Шонбрунскі мірны дагавор, які замацоўваў залежнасць Аўстрыі ад Францыі і пазбаўляў яе многіх уладанняў. У выніку Н.в. склалася вялізная імперыя Напалеона I; шэраг краін знаходзіўся ў васальнай залежнасці ад Францыі. Але яму прыйшлося сутыкнуцца з моідшм супраціўленнем y падуладных краінах, y т.л. з партыз. вайной (герылья) y Іспаніі, якую падгрымлівалі брыт. войскі. У выніху абвастрэння рус.-франц. супярэчнасцей 24.6.1812 Напалеон I з «Вялікай арміяй» уварваўся ў Расію. У ходзе вайны 1812 Налалеон I стварыў на акупіраванай тэр. Лпвы і Беларусі Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага і сфарміраваў шэраг ваен. часцей (гл. Літоўскія войскі 1812). Паражэнне «Вялікай арміі» ў Расіі, y т л . ў шэрагу алерадый ла тэр. Беларусі (гл., лапр., Бярэзінская аперацыя 1812), прывяло да ўздыму аятыфралц. руху ў Еўропе. Да створалай y ліп. 1812 6 -й алтыфрапц. кааліцыі (Pa­ ck, Вялікабрыталк, Швецыя, Каралеўства абедзвюх Сіцылій) y 1813 далучыліся Пруск і Аўстрыя. Пасля перамогі саюзяікаў y Лейпцыгскай бітве 1813 фралц. войскі адступілі ла тэр. Фраяцыі. 31.3.1814 саюзлікі залялі Парыж. Пасля адрачэлля 6.4.1814 Напалеола I саюзлікі і Фралцыя падпісалі Парыжскі мірны дагавор 1814, паводле якога Фралцыя пазбаўлялася ўсіх заваявалляў пасля 1792, a ла фралц. трояе адяоўлела дыяастыя Бурболаў. У вер. 1814 пачаў праду Венскі кангрэс 1814— 15, каб вырашыдь усе пыталлі мірлага ўрэгуля-

валля ў Еўропе. Але ў сак. 1815 Напалеол I адлавіў сваю ўладу ў Фралцыі (гл. *Сто дзён»), Удзельяікі Веяскага калгрэса стварылі 7-ю алтыфралц. кааліцыю. Фралц. войскі былі разбіты 18.6.1815 пры Ватэрлоо. 22.6.1815 Напалеол I злоў адрокся ад трола. У ліп.

1815 войскі саюзлікаў уступілі ў Парыж і адлавілі ла фралц. троле Людовіка XVIII, з якім падпісалі Парыжскі мірны дагавор 1815, чым і завершалы Н.в. Літ.: З а к Л.А Англня н германская проблема: (Мз далломат. нсторнв наполеоновскнх войн). М., 1963; Освободнтельная война 1813 г. протав наполеоновского господства. М., 1965; В а н д а л ь A [Сочннення[: Пер. с фр. T. 1—4. Ростов н/Д, 1995; Н с д е й л Ч.Дж. Наполеоновскне войны: Пер. с англ. Ростов н/Д, 1997. А.МЛукашэеіч. НАПАЛМ (алгл. napalm), запальлыя вязюя сумесі. Атрымліваюць з вадкага гаручага (белзіл, газа і іяш.) і спец. парашку — згушчальліка — ссшей алюмілію і аргал. кіслот, пераважла яафтэяавых і пальміцілавай [адсюль і лазва — na(phtenik acid) — лафтэлавая к-та і palm(ilic acid) — пальміцілавая к-та]. Т-ра полымя каля 1000 °С. Выкарыстоўваюць для аслашчэлля запальльсх авшбомбаў, аглямётаў. У 1942 прыляты ла ўзбраелле ў ЗША.

HAIIÂTA, старажытлы горад y Судаяе ла ўсх. беразе Ніла, паблізу 4-га парога. У пач. Новага царства (16 ст. да л.э.) егіпцяле пабудавалі тут крэпасць. Егіп. фараол Тугмос III збудаваў y горадзе храм бога Амола-Ра. Упершыяю лаз. Н. ў 15 ст. да л.э. ў ладпісе яго пераемліка Аменхатэпа II. Росквіт прыпадае ла 9— 8 ст. да л.э., калі Н. ўвайшла ў склад Мераіцкага царства, з 8 ст. да л.э. яго рэліг. сталіца. У 23 да л.э. рымляле зруйлавалі і разрабавалі горад, жыхароў узялі ў палол. У алт. крыліцах Н. згадваецца ў сярэдзіле 2 ст. л.э. як адло з паселішчаў. Зберагліся рэшткі храмаў Амояа-Ра (1456 да я.э.), Амола (7 ст. да л.э.), грабліцы ў выглядзе пірамід (8—7 ст. да л.э.). Злойдзелы камеллыя статуі багоў і цароў, сфіяксы, залатая статуэтка царыцы і ілш. НАПАЎНЙЛЬНІКІ, высокадысперсяыя парашкападоблыя і валаклістыя рэчывы, яюя ўводзяць y састаў сумесей пры вытв-сці гумы, пластычных мас, фарбаў, ілш. матэрыялаў з мэтай ладалля ім яеабходлых уласцівасцей, палягчэяля перапрацоўкі і змялшэлля кодггу. Н., што паляпшаюць уласцівасці матэрыяДаў, яаз. ўмацавальлымі (актыўлымі), валаклістыя і ліставыя лаз. таксама арміравальяымі. Пры вырабе гумы ях Н. выкарысгоўваюць сажу, мел, тальк, слюду, дыаксід крэмнію і інш. рэчывы, што паляпшаюць якасць гумы, пры вырабе пластмасы — драўняную муку, аэбест, шкловалакно, графіт і інш., для лакафарбавых матэрыялаў — барыт, тіпс, бетаніт, слюду і інш. Як Н. выкарыстоўваюць таксама тэхн. вуглярод, каалін, хім. валокны, монакрыпггалічныя валоюш некаторых металаў («вусы»), тканіну, паперу.

«НАПЁРАД», газета дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Выдавалася 12.12.1929 — 3.10.1930 y Вільні на бел. мове раз y тыдзень. Асн. задачай рэдакцыя лічыла аб’яднанне разрозненых y выніку рэпрэсій урада Ю.Пілсудскага сіл бел. вызв. руху, стварэнне адзінага бел. нац. фронту. Асвятляла пытанні эканам. і паліт. жыдця ў краіне і за яе межамі, выкрывала палітыку польск. ўрада ў справе насаджэння на бел. землях асадніцгва, адстойвала інтарэсы бел. працоўных перад адміністрацыяй. Змясціла статут Цэнтр. саюза бел. культ. і гасп. арг-цый і інфармацыю пра яго 1 -ы з’езд. Друкавала асобныя творы бел. пісьменнікаў, y т л . філас.-літ. эсэ «Янка Купала». Выйшаў 31 нумар. Закрыта ў сувязі з фін. цяжкасцямі выдаўцоў. А.С.ЛІС.

НАПЕРСТАЎКА (Digitalis), род кветкавых раслін сям. залознікавых. Каля 35 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Зах. Азіі і Паўн. Афрыды. На Беларусі 1 від — Н. буйнакветная (D. grandiflora). Трапляецца ў хмызняках, на ўзлесках. Культьшуецца Н. пурпуровая (D. purpurea). Двух- і шматгадоныя травяністыя расліны, радзей кусты і паўкусты. Сцёблы прамыя, негалінастыя. Лісце чаргаванае, суцэльнае, ланцэтападобнае або прадаўгавата-яйцападобнае. Кветкі ў верхавінкавых густых гронкаііадобных суквеццях, нялравільныя, пераважна буйныя, жоўгыя, пурпуровыя, рудаватыя. Вяночак двухгубы, званочхавы, нагадвае напарстак (адсюль назва) або шарападобна ўздугы. Плод — каробачка. Трава Н..(пераважна лісце) выкарыстоўваецца ў медыцьше. Лек. і дэкар. расліны. Ядавітыя.

Наперстаўка ржавая.

НАПЕЎ, мелодыя, прызначаная для вак. выканання (часам і інстр. мелодыя напеўнага характару). У прафес. музыцы тэрмінам «H.» наз. пераважна мелодыі кантыленнага складу. Найб. пашыраны ў этнамузыкалогіі, дзе Н. называюць мелодыі нар. песень.

НАПЕЎНЫ ВЕРШ, гл. ў арт. Народнае вершаскладанне. НАПЛАЎНЬІ МОСТ, мост, пралётныя канструкцыі якога апіраюцца на плыты, баржы, пантоны, замацаваныя якарамі. Берагавая частка Н. м. мае бэлечную канструкцыю на палевых або рамна-палевых апорах. Пераходная ч. шарнірна злучаецца з берагавой і забяспечвае пераход транспарту на рачную частку, яхая робіць асадку пад нагрузкай. Рачная ч. (уласна мост) будуецца па разразной, шарнірнай або неразразной схемах, мацуецца тросамі да берагоў. На суднаходных рэках y Н. м. робяць вывадное звяно, якое на час пропуску судваў адбуксоўваюць. Найб. пашыраны з Н. м. — пантонны мост. Найчасцей выкарыстоўваюцца ÿ ваен. справе. І.ІЛеановіч. НАПЛЫЎ (біял.), мясцовае патаўшчэнне ствала, галіны ці кораня ў выніку разрастання тканак пад уплывам раздражняльнікаў, мех. пашкоджанняў, заражэння паразігарнымі грыбамі і інш. Бываюць Н. з гладкай паверхняй і адносна правільнай будовай драўніны, траіхляюхша на ствалах усіх парод; Н. з шышкаватай паверхняй (капы), са звілістым і хаатычным (свілаватым) размяшчэннем валокнаў y драўніне, абумоўлены паяўленнем вял. колькасці спячых пупышак і трапляюцца на лісцевых пародах. Драўніну Н. выкарыстоўваюць y вытв-сці дробных маст. вырабаў. НАІЮРНЫЯ В0ДЫ , падземныя воды ў ваданосных пластах, якія ізаляваны слабаводапранікальнымі гарызонтамі; валодаюць пругкай ёмістасцю і пры ўскрыцці могуць самавылівацца на паверхню. Даюць узровень вады вышэй верхняга кантакту водазмяшчальных і водатрывалых парод. Характарызуюдца: п ’е з а м е т р ы ч н ы м у з р о ў н е м п а д земных вод (узровень, які ўстанавіўся ў свідравінах пры ўскрыцці Н.в., вымяраецца ў атмасферах ці абс. адзнаках вышынь); в ы ш ы н ё й н а п о р у (адлегласць паміж верхнім кантактам ваданосных і водатрывалых парод і п’езаметрычным узроўнем, вымяраецца ў метрах) і н a п о р a м (вышыня п’езаметрычнага ўзроўню над -нулявой — узр. м. — паверхняй параўнання, вымяраецца ў метрах). Фарміраванне напораў адбываецца за кошт гідрастатычнага (гл. Артэзіянскія воды) і залішняга пластавога ціску. Гідрагеалагічныя структуры могуць складацца з некалькіх ( 1 0 і болей) гарызонтаў Н.в. П ’езаметрычггыя ўзроўні ўтвараюць п ’ е з а м е т р ы ч н у ю п а в е р х н ю , якая на гідрагеалагічных картах адлюстроўваецца лініямі роўных напораў — г і д р а і з а п ’ е з a м і. Паводле характару п’езаметрычнай паверхні вызначаецца напрамак руху і нахіл патоку Н.в. Жыўленне Н.в. адбываецца за кошт перацякання з грунтавых вод і паверхневага вадасцёку (у горных раёнах). Разгрузка Н.в. адбываецца на паверхню зямлі ў выглядзе ўзыходных крыніц, y грунтавыя воды, y вышэй- і ніжэйзалеглыя напорныя ваданосныя гарызонты (адпаведна ў абласцях разгрузкі і на водападзелах). Н.в.

НАПРУЖ АНАСЦЬ__________ 143 добра захаваны ад паверхневага забруджавання, маюць высакаякасныя арганалептычныя ўласцівасці (смак, пах, ксшер, празрыстасць і інш.). Прэсныя Н.в. з ’яўляюцца асн. крынідай цэнтралізаванага гасп.-пітнога водазабеспячэння, мінеральныя выкарыстоўваюцца ў бальнеатэрапіі і вытв-сці лячэбна-сгаловых вод. М.С.Капора.

НАПРАЎНІК Эдуард Францавіч (24.8.1839, Бішць каля г. Градзец-Кралаве, Чэхія — 23.11.1916), рускі дырыжор, кампазітар, муз. дзеяч. 3 1854 вучыўся ў Арганнай школе і Ін-це Майдэля ў Празе. 3 1861 y Расіі, з 1863 пам. капельмайстра, з 1869 першы капельмайстар (гал. дырыжор) Марыінскага т-ра. У 1869— 81 кіраваў сімф. канцэртамі Рус. муз. т-ва. Удзельнічаў y пастаноўцы каля 80 опер, дырыжыраваў прэм’ерамі опер Ц.Кюі, А.Сярова, М.Рымскага-Корсакава, П.Чайкоўскага, А.Рубінштэйна і інш. Паставіў тэтралогію «Пярсцёнак нібелунга» Р.Вагнера (1900—05), «Фідэліо» Л.Бётховена (1905), «Арфей і Эўрыдыха» К.В.Глюка (1911) і інш. Аўтар опер «Дуброўскі» (паст. 1855, y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі ў 1948), «Ніжагародцы» (паст. 1868), «Гарольд» (паст. 1886), «Франчэска да Рыміні» (паст. 1902), 4 сімфоній (каля 1866—79), сімф. паэм, сюіг для сімф. арк., фантазіі на рус. тэмы для скрыпкі з арк., камерна-інстр. ансамбляў, п’ес для фп., скрыпкі і фп., для віяланчэлі і фп., рамансаў. Літ.: М н х е е в а Л.В. Э.Ф.Направннк. М., 1985. НАПРЎЖАНАСЦЬ МАГШТНАГА П 0 ЛЯ, вектарная фіз. велічыня, якая характарызуе магн. поле. Роўная геам. рознасці магнітнай індукцыі Ÿ , падзеленай на магнітную пастаянкую ро, і намагнічанасці асяроддзя 7 :

t/w

- 7 . Для

ізатропных асяродцзяў f t ^ 7 /цро- Калі аднародны і ізатропны магнетык поўнасвдо запаўняе ўсю прастору з магн. полем, Н.м.п. не залежыць ад яго магнітнай пранікальнасці і супадае з Н.м.п., створанага той жа сістэмай макраскапічных токаў y вакууме. Адзінка Н.м.п. ў С І — а м п е р н а м е т р . Гл. таксама Поўнага току закон.

144_________ НАПРУЖ АНАСЦЬ НАІІРЎЖАНАСЦЬ ЭЛЕКТРЬІЧНАГА П 0ЛЯ, векгарная фіз. велічыня, якая харакгарызуе сілавое ўздзеянне поля на эл. зараджаныя часціцы і целы, што знаходзяцца ў ім. Вызначаецца адносінамі сілы Fo, якая дзейнічае з боку no­ na на ўнесены ў яго дадатны пробны зарад qo, да абс. значэння гэтага зараду: E = Fo/qo. Зарад qo павінен быць дастаткова малым, каб яго ўнясенне ў даследаванае поле не выклікала змен значэнняў і размеркавання ў прасторы зарадаў, якія стварылі дадзенае поле. Адзінка Н.э.п. ў С І — в о л ь т н а м е т р. НАПРУЖАННЕ ў г е а л о г Ц с т р э с , інтэнсіўнасць размеркавання ўнутр. сіл y горных пародах. У целе Зямлі дзейнічаюць Н.: гравітацыйнае, літастатычнае нармальнае, гідрастатычнае, ізастатычнае. Вывучаюцца на некат. плошчы ці ў аб’ёме (у 2- або 3-мернай прасторы). У напружаным стане цела знаходзіцца пад уздзеяннем ураўнаважаных знешніх сіл пры пругкай раўнавазе ўсіх яго часціц. Механізмы дэфармацый парод з высвятленнем прычын іх узнікнення ў літасферы Зямлі вывучаюць дынамічная і струкгурная геалогіі. А.М.Каўхута.

ны прамежак часу, напр., пры выкананні Taxnan. аперацый) і астаткавыя (на працягу значнага перыяду); гранічныя (вызначаюцца эксперыментальна пры мех. выпрабаваннях матэрыялаў), дапушчальныя (прызначаюць як пэўную ч. ад гранічных) і рабочыя (разліховыя, залежаць ад нагрузак на канструкцыю і яе памераў). І.І.Леановіч. НАПРЎЖАННЕ ЭЛЕКТРЬІЧНАЕ, энергетычная харакгарыстыка ўчастка электрычнага ланцуга або электрычнага поля. Н.э. роўнае адносінам работы па перамяшчэнні эл. зараду з аднаго пункга поля ў другі да абс. велічыні гэтага зараду. У патэнцыяльных палях роўнае рознасці патэнцыялаў паміж гэтымі пунктамі і не залежыць ад шляху, па якім перамяшчаецца зарад. Паняцце Н.э. ўвёў Г. Ом, які прапанаваў гідрадынамічную мадэль эл. току для тлумачэння адкрыгага ім эмпірычнага закона (гл. Ома закон). Для аднароднага ўчастка ланцуга з пастаянным токам Н.э. U = IR, дзе I — сіла току, R — амічнае супраціўленне ўчастка ланцуга Калі ўчастак неаднародны, U= IR+ Д дзе Е — злектрарухальная сіла на гэтым участку. У ландугах пераменнага току пад Н.э. разумеюць яго эфекгыўнае значэнне, вызначанае па цеплавым уздзеянні току, U = = u mai/ ^ . Д* — амплітуднае (найбольшае) значэнне напружання. Для вымярэнняў Н.э. ў эл. ланцугах карыстаюцца вальтметрамі. Адзінка Н.э. ў СІ — вольт.

жання (або току), які падтрымлівае пастаяннае значэнне напружання (сілы току) пастаяннага ці пераменнага току. У Н.р. прамога дзеяння перамяшчэнне адчувальнага органа адбываецца за кошт крыніцы сілкавання, якая рэгулюецца. Н.р. непрамога дзеяння мае ўзмацняльнік, y эалежнасці ад віду якога наз.: электрамашынным, электрамагнітным, электронным, паўправадніховым і інш. НАІІРЭЕНКА Уладзімір Пятровіч (н.

3.1.1944, в. Антонаўка Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. мастак, прадстаўнік Віцебскай школы акварэлі. Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1970). Творчасць вызначаецца пошукам новых сродкаў выразнасці, вобразным сімвалізмам каларыту. Тэматычныя кампазіцыі «У цэнтры зборкі касмічных караблёў» (1976), «Армагедон XX стагоддзя» (1992); паліпдіхі «Праабражэнне», «Вяртанне майстра» (абодва 1993), трыпціх «Мой горад» (1994); пейзажы «Куточак старога Віцебска» (1968), «Адліга», «Вячэрні Віцебск» (абодва 1973), «Браслаўскі матыў» (1978), «У гарах Паміра» (1979), «Світанак», «Туман над возерам» (абодва 1983), «Моцны вецер» (1985), «Сонечны дзень y лесе» (1989), «Ціхі вечар» (1993), «Хмурая раніца» (1994), нацюрморты «Нацюрморт з рыбамі» (1968), «Сланечнік» (1980), «Макі» (1987), «Нацюрморт з рамонкамі»

НАПРЎЖАННЕ МЕХАНІЧНАЕ, мера ўнутраных сіл, што ўзнікаюць y цвёрдым целе (элементах збудаванняў, машын) пад уплывам знешніх уздзеянняў (нагрузак, змены т-ры і інш.). Значэнні Н.м. знаходзяць аналітычна метадамі супраціўлення матэрыялаў, тэорыі пругкасді і пластычнасці, a таксама з дапамогай тэнзометраў, оптыка-палярызацыйнымі і інш. метадамі. Адзінка Н.м. ў сістэме СІ — паскаль (Па).

У.Напрэенкя. Наіоорморт з ягадамі. 1995. Пры вывучэнні Н.м. ў адвольным пункце цела праз яго праводзяць уяўнае сячэнне, адкідаюць адну ч. цела і дзеянне яе замяняюць унугр. сіламі. Калі на алемент плошчы dS ка—>

ля пункга A дэейнічае ўнутр. сіла d F , то адносіны dF /dS наз. вектарам Н.м. ў пункце A па пляцоўцы dS. Складальныя векгара Н.м. па нармалі да сячэння / a / і па датычнай да яго / т*/ наз. адпаведна нармальным і датычным Н.м. ў пункце A па пляцоўцы dS. Напружаны стан цела ў пункце A характарызуецца сухупнасцю вектараў Н.м. для ўсіх матчымых сячэнняў, што праходзяць праз гэты пункг. Н.м. бываюць часовыя (існуюць пэў-

НАПРЎЖАННЯ РЭГУЛЯТАР, электрычны апарат для рэгулявання напружання электрычнага па зададзеным законе. Бывае з ручным ці аўтам. кіраваннем; прамога і непрамога дзеяння; пазідыйны (рэлейны), прапарцыянальны (статычны), інтэгральны (астатычны) і камбінаваны. Найпрасцейшы Н.р. з ручным кіраваннем — паўзунковы рэастат. Аўгам. Н.р. будуюцца з выкарыстаннем эл. -магн. элементаў (напр., магн. узмацняльнікаў), электронных прылад, эл.-машынных узмацняльнікаў. Асобны віц такога Н.р. — стабілізатар напру-

(1988), «Бэз», «Нацюрморт з ружамі» (абодва 1989), «Дары лесу» (1994), «Нацюрморт з ягадамі» (1995) і інш. М.Л.Цыбульскі. НАПЫЛЁННЕ, нанясенне ахоўных і дэкар. пакрыццяў распыленнем вадкага або здробненага цвёрдага рэчыва струменем сціснутага паветра. Шырока выкарыстоўваецца пры металізацыі лакафарбавых пакрыццяў, пры плазменным нанясенні гарачаўстойлівых метал. і неметал. матэрыялаў (тугаплаўкіх аксідаў, сілідыдаў, барыдаў, карбідаў і інш.) на

метал. вырабы. Некаторыя пакрыцці наносяць выпарэннем y вакууме, з дапамогай лазера або наплаўкай метадамі газавай, дугавой, электрашлакавай і інш. зваркай.

HÀPA, горад y Японіі, на Пд в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Нара. 354 тыс. ж. (1992). Прам-сць: станкабуд., эл.тэхн., дрэваапр., харчасмакавая, трыкат., вытв-сць маст. вырабаў, цацак. Ун-т. Горад-музей, турысцкі цэнтр міжнар. значэння. Музеі: Ямата бункакан (мастацтва Японіі і Кітая), мастацкі (яп., кіг., кар. дэкар.-прыкладное мастацтва), Нац. гарадскі і інш. Арх. помнікі: манастырскія комплексы Якусідзі (пабудаваны ў 680, перанесены ў Н. ў 718), Кафукудзі (засн. ў 669, перанесены ў Н. ў 710, перабудаваны ў 12—13 ст.), Тадайдзі (743—752, перабудаваны ў 12, 17 і 18 ст.), Тасёдайдзі (засн. ў 759), Сін-Якусідзі (засн. ў 747) з храмамі і скульптурай. Імператарская скарбніда Сёсаін. Паблізу Н. будыйскі храмавы комплекс Харудзі (607), уюіючаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Горад засн. паблізу будыйскіх святынь. У 710—784 сталіца стараж. Японіі, яе гіст. і рэліг. цэнтр. Пасля пераносу ў 784 г. сталіды ў г. Нагаока, a ў 794 y Хэян (цяпер Кіёта) страціла сваё значэнне. 3 19 ст. турыстычны цэнтр. Штогод Н. наведвае каля 3 млн. турыстаў і паломнікаў. НАРАД (ваен.), 1) падраздзяленне або група ваеннаслужачых y вайск. часці, на караблі, y гарнізоне, прызначаныя для нясення ўнутранай, каравульнай і гарнізоннай службаў, a таксама для выканання інш. задач (напр., пагран. Н.). Звычайна прызначаецца на суткі, на работы — на тэрміны, вызначаныя камандзірам. 2 ) Пэўная колькасць сіл і сродкаў, патрэбных для выканання баявой задачы (напр., Н. самалётаў). НАРАДА ПА БЯСПЁЦЫ I СУПРАЦ0ЎНІЦТВЕ ў ЕЎР0ПЕ, гл ў арг. Арганізацыя па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. НАРАДАВбЛЬЦАЎАФІцбРАЎ ГУРTld. Дзейнічалі ў 1880-я г. Нарадавольская Ваен. арг-цыя з гурткамі ў Пецярбургу, Кранштаце і Гельсінгфорсе ўзніхла ў 1881. У канцы 1881 выканком «Народнай волі» пачаў пашыраць дзейнасць Ваен. арг-цыі. У пач. 1882 член Цэнтр. ваен. групы М.Рагачоў наведаў Мінск, Віцебск, Вільню з мэтай стварэння ваен. гурткоў з мясц. афіцэраў. У 1882—83 афіцэрскія гурткі існавалі ў Мінску, Пінску, Гродне, Бабруйску, Оршы і Магілёве. Яны падпарадкоўваліся Ваен.-рэв. цэнтру «Народнай валі». У Мінску такі гурток існаваў і ў 1884— 85 пасля правалу Цэнтр. ваен. групы «Народнай волі» і арышту яе кіраўнікоў. М.А. Сакалова. НАРАДЖАЛЬНАСЦЬ, працэс узнаўлення насельніцтва ў сукупнасці людзей, што складаюць пакаленне або сукупнасць пакаленняў. У статыстыцы Н.

вымяраюць частатой нараджэння дзяцей y пэўнай групе людзей або ва ўсім насельніцгве. Яго ўзровень вызначаюць каэфіцыентам Н. — суадносінамі ліку народжаных да колькасці ўсяго насельніцгва, y праміле (на 1000 чал.). Н., смяротнасць і працягласць жыцця — асн. паказчыкі натуральнага руху насельнштва. Біял. аснова Н. — здольнасць чалавека ўзнаўляць патомства. Патэнцыяльная магчымасць Н. рэалізуецца ў выніку рэпрадуктыўных паводзін чалавека, якія абумоўлены сістэмай патрэбнасцей грамадства, і рэгулюецца сад.-культ. нормамі, традыцыямі, грамадскай думкай і інш. Звесткі аб Н. даюць: перапіс насельніцгва або выбарачныя абследаванні, бягучы ўлік нараджэнняў вядуць ЗАГСы, сельсаветы і інш. На Беларусі з пачатку 1990-х г. назіраецца рэзкае скарачэнне Н. (сумарны каэфіцыент Н. ў 1998 y параўнанні з 1989 зніэіўся з 2 да 1,2). Гэта абумоўлена супадзеннем шэрагу прычын: новая мадэль рэпрадуктыўных паводзін, накіраваная на фарміраванне 1 —2 -дзетнай сям’і; дыспрапорцыя ў полаўзроставай структуры насельніцтва; сац.-эканам. нестабільнасць; экалагічныя наступствы катастрофы на Чарнобыльскай АЭС і інш. Гл. таксама «Дэмаграфічны выбух», Дэмаграфія. Л.Я.Ціханава.

НАРАДЫ__________________ 145 НАРАДНАЯ, гара ў Даследчым хр. Прыпалярнага Урала, на мяжы Рэспублікі Комі і Цюменскай вобл., Расія. Найб. высокая на Урале (1895 м). Складзена з кварцытаў і метамарфічных сланцаў. На схілах лісцевыя і бярозавыя рэдкалессі, вышэй — горная тундра, ледавікі. НАРАД0М СІЯНЎК (н. 31.10.1922, Пнампень), дзяржаўны дзеяч Камбоджы. Вучыўся ў В’етнаме і Францыі. У 1941—55 кароль Камбоджы, y сак. 1955 адрокся ад прастола на карысць бацькі Нарадома Сурамарыта. У 1955—60 прэм’ер-міністр Камбоджы, пасля смерці свайго бацькі (1960) кіраўнік дзяржавы. У 1970 скінуты ваеннымі. Узначальваў y Пекіне Каралеўскі ўрад нац. саюза Камбоджы. Пасля захопу ўлады ў крас. 1975 «чырвонымі кхмерамі» вярнуўся ў Камбоджу, дзе лічыўся ў 1975— 76 кіраўніком дзяржавы, але факгычна знаходзіўся пад хатнім арыштам. У студз. 1979 вызвалены. Асудзіў y 1979 увод в’етн. войск y Камбоджу, y 1982—88 узначальваў Нар. нац. вызв. фронт, які вёў узбр. барацьбу супраць урада Нар. Рэспублікі Кампучью. Ў

Агульныя каэфіцыенты нараджальнасці на Беларусі.

НАРАДЖбнНЕ ПАРЫ ч а с ц і ц а а н т ы ч а с ц і ц а , адзін з відаў узаемапераўтварэння элементарных часціц, y якім y выніку эл.-магн. (ці інш.) узаемадзеяння адначасова ўзнікаюць часціца і антычасціца. Магчымасць Н.п. (і яе анігіляцыі) вынікае з рэлятывісцкага Дзірака ўраўнення. У 1933 I. і Ф. ЖаліоКюры эксперыментальна выявілі Н.п. электрон-пазітрон гама-квантамі ад радыеакгыўнай крыніды. Працэсы Н.п. адбываюцца ў кулонаўскім полі ядра атама пры энергіі фатона, якая перавышае падвоеную энергію спакою часціцы (паводле эаконаў захавання энергіі-імпульсу Н.п. адзінкавым фатонам немагчыма). Магчымы працэс Н.п. віртуальным фатонам (гл. Віртуальныя часціцы). Пры сутыкненнях час11111 высокіх энергій назіраецца таксама працэс нараджэння мюонных пар. У адронных сугыкненнях Н.п. ц+ц звязана з эл.-магн. анігіляцыяй кваркаў і антыкваркаў, яхія ўваходзяць y склад адронаў, або з працэсамі канверсіі фатонаў тармазнога выпрамянення, утвораных пры сутыкненнях кваркаў з кваркамі ці глюонамі. Працэсы Н.п. вывучаюцца ў межах квантавай хромадынамікі і кваркпартоннай мадэлі (гл. Партоны). В.І.Куўшынаў.

кастр. 1991 вярнуўся ў Камбоджу, y 1991—93 старшыня Вярх. нац. савета. 3 вер. 1993 кароль Камбоджы. НАРАДЫ ПРАДСТАЎНІК0Ў КАМУНІСТЬІЧНЫХ I РАБ0ЧЫХ ПАРТЫЙ, форма ідэйна-паліт. сувязей паміж камуніст. і рабочымі партыямі і каардынацыі іх дэейнасці. Праводзяцца міжнар. нарады і сустрэчы, рэгіянальныя сустрэчы, двухбаковыя перагаворы, навук. канферэнцыі і сімпоэіумы. Гіашырыліся пасля роспуску Камуністычнага інтэрнацыянала, пераважна з 1950-х г. Найб. значэнне ў гісторыі міжнароднага камуністычнага руху мелі маскоўскія нарады: 14— 16.11.1957, прадстаўлены 12 партый сацыяліст. краін, прынята Дэкларацыя; 16— 19.11.1957, прадстаўлены 64 партыі, прыняты Маніфест міру; 1 0 .1 1 — 1.12.1960, прадстаўлена 81 партыя, прыняты Заява камуніст. і рабочых партый (у абарону адзінства камуніст. руху) і Зварот да народаў свету; 15— 17.6.1969, прадстаўлены 75 партый, прыняты выніковы дакумент «Задачы барацьбы супраць імперыялізму на сучасным эта-

146

НАРАЗНАЯ

ne і адзінства дзеянняў камуністычных і рабочых партый, усіх антыімперыялістычных сіл», зварот «Аб 100-годдзі з дня нараджэння У.ІЛеніна» і інш. Найважнейшыя рэгіянальныя нарады адбыліся ў Берліне (1976), Парыжы (1980), Буэнас-Айрэсе, Дамаску (абедзве 1984) і інш. На Міжнар. сустрэчы ў Афінах (чэрв. 1999) прадстаўлены 55 камуніст. і рабочых партый з 50 краін. У снеж.

1999 y г. Лімасол на Кіпры адбылася 2-я міжнар. сустрэча камуніст., левых і прагрэс. партый краін Еўропы, Б.Усходу і Міжземнамор’я, дзе былі прадстаўлены 49 арг-цый з 28 краін, y т.л. кампартыі Расіі, Украіны і Арменіі.

Дульная частка сгвала наразной зброі.

НАРАЗНАЯ з б р о я . агнястрэльная зброя, паверхня канала ствала якой мае нарэзы (вінтавыя канаўкі) для надання снараду (кулі) вярчальнага руху, што забяспечвае ўстойлівасць траекторыі ў паветры, павышае скарастрэльнасць, далёкасць і кучнасць стральбы. Да Н.з. адносяцца: стралковая зброя (вінтоўкі, карабіны, аўтаматы, кулямёты, пісталеты), артыл. гарматы (пушкі, гаўбіцы, марціры, асобныя ўзоры мінамётаў і безадкатных гармат). Ручная Н.з. з прамымі нарэзамі з’явілася ў канды 15 ст., гарматы (пішчаль і інш.) з прамымі нарэзамі вядомы з 16 ст. Значнае пашырэнне Н.з. атрымала ў сярэдзіне 19 ст. У сучасных гарматах армій большасці краін прынята правая нарэзка (злева ўверх направа), y франд. гарматах — левая (справа ўверх налева). Адлегласць паміж двума супрацьлеглымі палямі (па дыяметры) наз. калібрам зброі. НАРАСІМХА PÂO Памулапурці Венката (н. 28.6.1921, г. Карымнагар, Індыя), іпдыйскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў Бамбейскі і Нагпурскі ун-ты. Чл. Індыйскага над. кангрэса. 3 1957 дэпутат Заканад. асамблеі штата Андхра-Прадэш. У 1962—71 чл. урада, y 1971—73 гал. міністр пггата Аддхра-Прадэш. 3 1977 чл. інд. парламента (Лок Сабхі). У 1980—85 і 1988—90 міністр замежных спраў Індыі. У 1991—96 прэм’ер-міністр Індыі.

HAPACTÂHHE 1 СПАДАННК ф ў н КЦЫІ, павелічэнне (змяншэнне) значэнняў функцыі пры павелічэнні зна-

чэнняў яе аргумента. Функцыя y =f(x). наз. нарастальнай (спадальнай) на адрэзку [a, b], калі для любых х\ і хі, такіх, што a < х\ < хі< Ь, выконваецца няроўнасць f(xі) < fixi) [адпаведна fix\)>f(xi)\. Дыферэнцавальная функдыя з ’яўляецца нарастальнай (спадальнай) на зададзеным інтэрвале, калі яе вытворная ў кожным пункце гэтага інтэрвалу дадатная (адмоўная). Напр., функдыя y = х2 спадае на інтэрвале (-оо ,0) і нарастае на інтэрвале (0 , + «) . НАРАЎ (Narew), рака на Беларусі (у Пружанскім і Свіслацкім р-нах Гродзенскай вобл.) і ў Польшчы, правы прыток р. Зах. Буг (бас. р. Вісла). Даўж.

497 км (на Беларусі 44 км). Пл. вадазбору 74,8 тыс. км2. Пачынаецца з вярхоўя Скаронава канала (Свіслацкі р-н) за 6 км на ПнУ ад в. Клепачы Пружанскага р-на, вусце на тэр. Польшчы. На Беларусі цячэ па Прыбугскай раўніне і праз Белавежскую пушчу. Даліна ў межах Беларусі амаль на ўсім працягу невыразная. Каналізавана 13 км рэчышча ад вытоку да вусця канала Матылёў Роў, на астатнім працягу яно звілістае, месцамі выраўнаванае, y ніжнім цячэнні зарэгулявана Загжынскім вадасх. (Полыпча). Шыр. ракі ў межах 8 — 10 м. Замярзае ў 1-й дэкадзе снеж., крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 199 хг/с, y межах Беларусі — 5 м3/с.

30 ліст. ў Вял. Айч. вайну. У пасёлку здаходзілася каля 500 гітлераўцаў з 13 танкамі, 2 пггурмавымі гарматамі «фердынанд», 2 бронемашынамі. 28 ліст. сав. дывізія фарсіравала р. Прыпяць і з Пд наблізілася да Нароўлі. Партызаны разведалі ўмацаванні праціўдіка, наяўдасць і месцазнаходжанне яго агнявш кропак і разам з камандаваннем дывізіі распрацавалі план вызвалення Нароўлі. У ноч на 30 ліст. партызаны (камаддзір П.ІЛітоўскі) і падраздзяледні стралк. палка абышлі пасёлак з 3 і Пн і пачалі настулленде. Баючыся акружэння, праціўнік адступіў. Нароўля была вызвалела, захоплены ваен. склады праціўніка. Партызаны і часці Чырв. Арміі вызвалілі таксама в. Верхні і Ніжні Млыдок, з дапамогай насельніцгва пабудавалі мост дераз Прыпяць. Я.К.Габец. НАРАЎЛЯНСКАЯ КАНДЫГАРС КАЯ ФАБРЫКА «ЧЫ РВ0НЫ МАЗЫРАНІН». Дзейнічае з 1913 y г. Нароўля Гомельскай вобл. Рэканструявана. У Вял. Айч. вайну разбурада. Адноўлена ў 1943—45. У 1972—84 y Гомельскім вытв. аб’яднанні кандытарскай прам-сці. У 1988 здадзены ў эксплуатацыю новы корпус ф-кі. 3 1996 адкрытае акц. т-ва «Чырвоны мазырадід». Асн. прадукцыя (1999): зефір, мармелад, цукеркі, ірыс.

НАРАЎЛЯНСКІ РАЁН. Размешчаны на Пд Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 25.12.1962, аддоўНАРАЎЛЙНКА, Н а р о ў л я , рака ў лены 6.1.1965. Пл. 1,6 тыс км2. Нас. Мазырскім і Нараўлянскім р-нах Го- 12,5 тыс. чал. (2000), гарадскога 59%. мельскай вобл., правы прыток р. Пры- Сярэдняя шчыльнасць 8 чал. на 1 км2. пяш>. Даўж. 27 км. Пл. вадазбору 124 км2. Цэнтр — г. Нароўля. Уключае 25 сельсПачынаецца за 3 км на ПдЗ ад в. Мі- кіх населеных пудктаў, 5 сельсаветаў: халкі Мазырскага р-на. Рэчышча ў ніж- Вербавіцкі, Галоўчыцкі, Завайдянскі, нім цячэнні на працягу 3 км каналіза- Кіраўскі, Красноўскі. Раён моцна паванае. Пры ўпадзенні Н. ў Прыпяць г. цярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай Нароўля. АЭС. Уся яго тэрыторыя забруджана радыенуклідамі: 4,2 тыс. га с.-г. угодн а р а ў л я н с к а - ш ч а к а т а ў с к Ая дзяў маюць. забруджанасць 5— 15; 17,3 АПЕРАЦЫЯ 1943, баі партыз. атрадаў тыс. га — 15—40; 4,7 тыс. га — 40— імя Кірава (камандзір У.П.Яромаў), 100 Кд/км2. Скасаваны 3 сельсаветы Мазырскага (АЛ.Жыльскі), укр. пар- (Вуглоўскі, Даўлядоўскі і Дзёрнавіцкі), тыз. злучэння А.М.Сабурава, асобнага адселены 35 населеных пунктаў; адсяатрада імя В.Бажэнкі (МА.Рудзіч) па ленне працягваецца. За перыяд 1986— разгроме ням.-фаш. гарнізонаў y г.п. 95 колькасць насельніцтва скарацілася Нароўля, вёсках Шчакатава і Слабада на 17,3 тыс. чал. Тэр. раёна размешчана ў межах Гомельскага Мазырскага р-на ў ноч на 30.8.1943 y Палесся. Паверхня нізінная, месцамі забалоВял. Айч. вайну. Нараўлянскі гарнізон чаная, 85% яе на вышыні 120—140 м, уэдоўж (каля 130 гітлераўцаў) быў умадаваны бліддажамі і дзотамі, узброены 1 0 кулямётамі і 3 мідамётамі і інш. Партызаны атрадаў імя Кірава і імя Бажэнкі перакрылі дарогу на Нароўлю, захалілі мост цераз р. Нараўлянка, акружылі і да раніцы знішчылі гарнізон. Партызаны Мазырскага атрада і злучэння Сабурава атакавалі гарнізоны ў вёсках Шчакатава і Слабада і за гадзіну бою злішчылі гэтыя гарлізолы. У.С.Пасэ. НАРАЎЛЙНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, бой падраздзяленняў 415-й стралк. дывізіі (палк. П.І.Машчалкоў) 61-й арміі Бел. фронту і 27-й Нараўлядскай партыз. брыгады імя Кірава (камандзір У.П.Яромаў) супраць ням.-фаш. захопдікаў за вызваледде г.п. Нароўля 28—

р. Прыпяць — 110 м і ніжэй. Найвьші. пункт танам y стылі ампір. У паўн. частцы 162 м (за 5 км на Пд ад в. Красноўка). Ка- лагчыны невял. ручай. У парку растуць рысныя выкапні: соль, нафга, газ, каменныя пераважна дрэвы мясц. парод і пладоі бурыя вуглі, мінер. фарбы, гліна, пясок, выя, трапляюцца экзоты. На ўзгорку торф, мінер. воды (тэрмальныя расолы). Ся- пры перасячэнні абходных алей знахорэдняя т-ра студз. -6,4 °С, ліп. 18,7 °С. Ападкаў каля 582 мм за год. Вегетац. перыяд 196 дзіііца 3-ярусная квадратная ў плане сут. Найб. р. Прыпяць з прытокамі Мытва, мураваная альтанка з рысамі стылю амСлавечна, Жалонь, Нараўлянка. Азёры ў пой- пір. Яе ніжні ярус умацаваны вуглавымі мах рэк, найб. з іх Семержаў і Сгаруха. Пера- контрфорсамі і завершаны дарычным важаюць глебы: дзярнова-падзолістыя забало- фрызам, 2 -і — скразны, з вял. паўцырчаныя (41,9%), дзярнова-падзолістыя (26,4%), кульнымі арачнымі праёмамі з 4 бакоў. поймавыя (алювіяльныя 20,4%). Пал лесам Вуглы аздоблены трохчвэртнымі кало53% тэр. раёна. Лясы хваёвыя, бярозавыя, ду- намі са своеасаблівымі капітэлямі. Вербовыя, чорнаальховыя і інш. Найб. масівы на хні ярус-ратонда з 6 калонамі карынф3. Пад балотамі 0,9% тэр., асушана 6,3 тыс. га. Найб. балотныя масівы Канаўскае балота, скага ордэра, завершаны паўсферычМухаеды. У раёне ч. Палескага радыяцыйна- ным купалам з вазай. У ансамбль увахоэкалагічнага запаведніка. Помніхі прыроды дзіць вьггв. комплекс з чырвонай цэглы мясц. значэння: парк y г. Нароўля, хвоя эвы- ў формах несапраўднай готыкі і неарачайная (участак росту) і дуброва ў Кіраўскім манскага стылю. А.М.Кулагін, В.Р.Анціпаў. лясніцгве. Зоны адпачынку Белабярэжская, Галоўчыцкі парк. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 29,9 тыс. га (18,7%), з іх асушаных 14,3 тыс. га. На 1.1.1999 y раёне 5 калгасаў, 2 саўгасы, 1 дапаможная і 2 фермерскія гаспадаркі. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, вырошчванні збожжавш, бабовых і кармавых культур, кукурузы, бульбы. Прадпрыемствы харч. (Нараўлянская кандытарская фабрыка «Чырвоны мазыранін», малочныя прадукгы і інш.) і дрэваапр. (мэбля, сталярныя вырабы, піламатэрыялы) прам-сці; з-д гідраапаратуры. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі з Нароўлі ў Чарнобыль (Украіна), Мазыр, Ельск. У раёне 6 сярэдніх, 5 базавых школ, школа мастадтваў, ПТВ, 12 дашкольных устаноў, 25 клубаў, 16 б-к, 3 бальніцы, паліклініка, 15 фельч.-ак. пунктаў, санаторый-прафілакторый «Палессе». Музей этнаграфіі і нар. рамёстваў. Помнік архітэктуры — царква Параскевы (18 ст.) y в. Вербавічы. Выдаецца газ. «Прыпяцкая праўда». Г. С. Смалякоў. НАРАЎЛЯН СКІ СЯДЗІБНА-1IÂPKAВЫ АНСАМБЛЬ, помнік палацавапаркавай архггэктуры класіцызму ў г. Нароўля Гомельскай вобл. Створаны ў 2 -й пал. 18 ст. на правым высокім беразе р. Прыпяць. Уключае палац, парк з малымі арх. формамі, вытв. пабудовы. П a л a ц (1865) — 2-павярховы прамавугольны ў плане мураваны будынак з высокім цокалем. 1 -ы паверх апрацаваны буйным рустам, 2 -і раскрапаваны лапаткамі. У цэнтры падоўжаных фасадаў плоскія рызаліты з порцікамі (не захаваліся). Перад імі тэрасы з шырокімі лесвіцамі і пандусамі. Абапал гал. фасада плоскія рызаліты, абапал дваровага — 3-гранныя эркеры. На тарцах будынка болып глыбокія рызаліты з уваходамі. У афармленні інтэр’ера выкарыстаны арачныя нішы. П a р к пейзажнага тыпу (пл. 8 ,2 га). Кампазіцыйна падзелены баскетамі з грабу на 2 часткі. У паўд. частцы — палац, вял. паляна, алея, якая пачынаецца ўязной брамай y выглядзе каланады дарычнага ордэра з антаблементам. Перад фасадам, арыентаваным на раку, — шырокая лесвіда, якая вядзе на тэрасу з фан-

Нараўлянскі сядзібна-паркавы ансамбль: аль-

танка (уверсе); сядзібны дом. НАРАЎСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЕННЕ, б е л a рускае зледзяненне, ясельдзінскае з л е д з я н е н н е , першае раннеантрапагенавае зледзяненне на тэр. Беларусі. Адбылося пасля брэсцкага перадледавікоўя каля 690—600 тыс. г. назад. Ледавік ахапіў амаль усю тэр. Беларусі за выключэннем некаторых участкаў на Пд. У час Н.з. ўзніклі астраўныя ўэвышшы на месцы сучасных Гродзенскага, Ваўкавыскага, Навагрудскага і Мінскага ўзвышшаў, a таксама шматлікія лагчыны ледавіковага выворвання і размыву. Ледавіковыя (асноўная, канцавая і інш. марэны),

НАРАЎСКА

147

водна-ледавіковыя, азёрна-ледавіковыя і перыгляцыяльныя адклады захаваліся пераважна ў межах Беларускай грады і ў днішчах лагчын. Магутнасць адкладаў да 50—70 м. Марэны складэены з супеску і суглінку са жвірам, галькай і валунамі, утвораны са скандынаўскага, прынесенага ледавіком, і мясц. матэрыялу, y тл. адорвені палеагенавых, мелавых і інш. парод. У складзе абломкаў найболып асадкавых парод (70—80%), сярод крышталічных пераважаюць ружовыя граніты, парфірыты і інш. Паводле інш. меркаванняў Н.з. магло складацца з 2 самаст. зледзяненняў — уласна нараўскага і яселвдзінскага, падзеленых карчоўскім міжледавікоўем. Н.з. або яго частка адпавядае гюнцкаму (або міндэльскаму-1 ) зледзяненню ў Альпах, эльстэрскаму-1 y Германіі, санскаму-1 y Польшчы, данскому ў еўрап. Ч. Расіі. Т.В.Якубоўская. н Ар а ў с к а - я с е л ь д з і н с к а я

раўНІНА. На ПдЗ Гродзенскай і ПнЗ Брэсцкай абласцей, y вярхоўях рэк Нараў і Ясельда. Мяжуе з Ваўкавыскім узв. на Пн, Баранавіцкай раўнінай на У, Пружанскай раўнінай на Пд, заходзіць y межы Полыпчы на 3. Выш. 155— 185 м, ші. каля 1500 км2, працягласць з 3 на У 70 км, з Пн на Пд 15—25 км. Раўніну перасякае Балтыйска-Чарнаморскі водападзел. Паводле В.К.Дзяменцьева, Н.-Я.р. знаходзідца ў межах ЗаходнеБел. правінцыі і вылучаецца як фізікагеагр. падраён Прыбугскай раўніны; інш. даследчыкі адносяць яе да Палесся. Н.-Я.р. ў асноўным прымеркавана да паўн. ч. Брэсцкай упадзіны (гл. Падляска Брэсцкая ўпадзіна). Платформавы чахол складзены з тоўшчы вендскага комплексу верхняга пратэразою (сярэднія і кіслыя эфуэівы і туфы), адкладаў ніжняга кембрыю (гліны, алеўрыты, пясчанікі), ардовіку (вапнякі), месцамі сілуру (гліны і мергелі), верхняй юры (гліны, пясок, вапнякі), мелу (пяскі, мел, мергель), a таксама пяскоў і глін палеагену і неагену. У антрапагенавай тоўшчы (магутнасць 80—90 м) вылучаны 4 ледавіховыя гарызонты (нараўскі, бярэзінскі, дняпроўскі, сожскі) марэнных суглінкаў, падзеленыя водна-ледавіковымі і міжледавіковымі адкладамі. У моцна расчлянёным рэльефе ложа антралагену вылучаецца Нараўская лагчына ледавіковага выворвання і размыву, урэзаная да юрскіх парод. Фарміраванне рэльефу адбывалася пад сумесным уздзеяннем ледавікоў ранняга і сярэдняга антрапагену, асн. рысы канчаткова аформлены ў час сожскага зледзянення. У пасляледавіковы час рэльеф значна пераўтвораны і зменены эразійна-дэнудацыйнымі працэсамі. Паверхня хвалістая, з участкамі асн. марэны выш. да 5 м, ускладнена дзюнамі (даўж. некалькі дзесяткаў метраў, выш. да 6 м), лагчынамі (глыб. 2—2,5 м) і западзінамі (дыяметрам 20—30 м). У поймах рэк трапляюцца берагавыя валы (выш. 1—2 м). Гал. рэкі: Нараў з прытокамі Нараўка і Рудаўка; Ясельда з Цемрай. Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя, тар-

148_____________ НАРАЎЧАТАЎ фяна-глеевыя і тарфяна-балотныя. Пад лесам 40% тэрыторыі. Пераважаюць хваёвыя, y паўн. ч. — яловыя лясы, трапляюцца шыракалістыя дубовыя, грабавыя, ясянёвыя лясы; невял. ўчасткі з дубровамі. Раўніна моцна забалочаная. Бальш за 20 тыс. га асушана. На тэр. раўніны ч. нац. парку Белавежская пушча, гідралагічны -заказнік Дзікае. В.М. Фядзеня.

С.С.Нар»ўч»таў.

НАРАЎЧДТАЎ Сяргей Сяргеевіч (3.10.1919, г. Хвалынск Саратаўскай вобл., Расія — 22.7.1981), рускі паэт. Герой Сац. Працы (1979). Скончыў Маскоўскі ін-т філасофіі, л-ры, гісторыі і Літ. ін-т імя М.Горкага (абодва 1941). Гал. рэдактар час. «Новый мнр» (з 1974). Паэт. зб-кі «Касцёр» (1948), «Салдаты свабоды» (1952), «Патрабавальны падарожнік» (1963) пераважна на ваен. тэматыку. У кн. «Чвэрць стагоддзя», «Пёс, дзяўчо і паэт» (абедзве 1965), «Шыр» (1979) вершы, звернутыя да гісторыі і сучаснасці Айчыны, матывы пераемнасці пакаленняў, філас. роздум пра перажытае. Аўтар паэм «Праліў Екацярыны» (1956), «Васіль Буслаеў» (цалкам апубл. 1973), «Франтавая вясёлка» (1979), апавяданняў, літ.-крытычных кн. «Лірыка Лермантава. Нататкі паэта» (1964), «Паэзія ў руху» (1966), «Незвычайнае літаратуразнаўства» (1970), «Жывая рака» (1974), успамінаў «Мы ўваходзім y жыццё» (1978) і інш. Творчасць Н. адметная грамадзянскасцю, яснасцю і прастатой стылю. На бел. мову асобныя яго вершы пераклаў С.Гаўрусёў.

Te.: Собр. соч. Т. 1—3. М„ 1977—78; Нзбр. пронзв. T. 1.—2. М., 1988. Літ:. Г р у д ц о в а О.М. Сергей Наровчаіов. М., 1971.

HÀPA4, найбальшае возера на Беларусі, y Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Вілія, на Нарачана-Вілейскай нізіне, на выш. 165 м. Пл. 79,6 км2, даўж.

12.8 км, найб. шыр. 9,8 км, найб. глыб.

24.8 м, даўж. берагавой лініі 41 км. Аб’ём вады 710 млн. м3. Пл. вадазбору 199 км2. Уваходзіць y Нарачанскую групу азёр і нац. парк Нарачанскі. Катлавіна падпруднага тыпу, акруглай формы, асіметрычная. Сфарміравалася ў час утварэння Свянцянскіх град y перыяд паазерскага зледзянення. Схілы на Пн і ПнУ выш. 45—50 м, утвораны адгор’ямі Свянцянскіх град, сугліністыя і

супясчаныя. На Пд да возера прымыкае больш спадзістая Паўд.-Нарачанская града. Берагі пераважна нізкія, акумулятыўныя, з пясчанымі пляжамі, пясчана-галечнымі валамі (выш. да 1 м) і камяністымі косамі, месцамі забалочаныя, тарфяныя. На Пн і ПнУ абразіўныя берагі са стромымі абрывамі і мысамі (выш. 2 — 1 1 м). Каля паўн.-ўсх. берага востраў (пл. 6 ,2 га) — помнік прыроды (рэдкія звяры і птушкі, гнездаванне вял. крахаля — ахоўны від). Дно возера адносна роўнае (сярэдні нахіл 1°), на У больш складанай будовы (нахіл 5—6 °), з чаргаваннем уэгорыстых, градава-ўзгорыстых і плоскіх участкаў, месцамі мяліны. Паверхня дна глыб. да 2 м займае 17% пл. возера, да 5 м — 36%, болын за 20 м — 1,8%. Прыбярэжная водмель пясчаная, часткова заіленая, каля стромкіх берагоў галька і валуны. Глыбакаводная ч. выслана крэменязёмістымі і карбанатнымі сапрапелямі, глініста-пясчанымі адкладамі. Паўвостраў Наносы (канчаецца касой) падзяляе Н. на паўн.-зах. Малы плёс (глыб. да 18 м) і паўд.-ўсх. Вялікі плёс (глыб. 24,8 м). Ваганні ўзроўню за год да 35 cm , y асобныя гады да 70 см. Сярэдні ледастаў 127 сутак (снеж.— красавік). Таўшчыня лёду 50—60 см,

кнігу Беларусі. 3 1946 вядуцда гідраметэаралагічныя назіранні і маніторынгавыя даследаванні (Гідрабіялагічная станцыя БДУ). На берагах курорт Нарач, біял. заказнікі Некасецкі і Пасынкі, на паўд.-ўсх. беразе гідралагічны заказнік Чарэмшыца, помнік прыроды — re­ an. агаленне Студзянец. У сувязі з інтэнсіўным антрапагенным уздзеяннем пагаршаецца экалагічны стан Н.: памяншаецца празрыстасць вады, павялічылася колькасць фітапланктону, інтэнсіўна развіваюцца сіне-зялёныя водарасці, павялічваецца ксшькасць фасфатных злучэнняў y вадзе, развіваецца ачаг шыстаматознага цэркарыёзу. З.І.Гарэлышава, Ю.М.Емяльянаў. НАРАЧ, Н а р а ч а н к а , рака ў Вілейскім і Мядзельскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Вілія. Даўж. 75 км2. Пл. вадазбору 1650 км2. Пачынаецца на Пд з воз. Нарач, цячэ ў межах Нарачана-Вілейскай нізіны. Даліна ў верхнім цячэнні невыразная, y ніжнім — трапецападобная, шыр. 1— 1,5 км. Пойма двухбаковая, часткова аблесеная, y верхнім і сярэднім цячэнні забалочаная (шыр. 300—600 м), ніжэй перарывістая, вузкая, адкрытая. Рэчышча звілістае, шыр. 8— 16 м, ад в. Слабада на прадягу 5 км каналізаванае. Замярзае ў пач. снежня, крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 11,9 м3/с. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярацыйных сістэм. НАРАЧ, вёска ў Вілейскім р-не Мінскай вобл., каля р. Нарач, на аўтадарозе Вілейка—Смаргонь. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на ПнЗ ад горада і 19 км ад чыг. ст. Вілейка, 120 км ад Мінска. 808 ж., 268 двароў (1999). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, адцз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — царква (19 ст.).

Возера Нарач. макс. да 90 см. Макс. т-ра прыпаверхневага слоя вады 22 °С y канцы ліп. — пач. жніўня. Зімовыя т-ры ў тоўшчы вады 2,5 °С. Вада насычана кіслародам, мінералізадыя да 250 мг/л, празрыстасць 7—9 м, колернасць 5—7°. Мезатрофнае. Упадаюць 17 ручаёў (Пронькі, Купа, Антонізберг, Сіманы і інш.) і пратока Скема з воз. Мястра, выцякае р. Нарач. Поўная змена вады адбываецца за 10 гадоў. Жыўленне: 62% ападкі, каля 29% паверхневае, каля 9% падземнае. Асн. ч. расходу вады (56%) — сцёк па р. Нарач. Іхтыяфауна рапушкава-сігавая, уключае 19 абарыгенных відаў. Прамысл. зарыбленне (еўрапейскі вугор, амурскі сазан, судак, сіг, пелядзь, сярэбраны карась і інш.). Гняздоўі птушак (лебедзь-шыпун, малая крачка, скапа, малая паганка) занесены ў Чырв.

НАРАЧ, вёска ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., на р. Малінаўка, за 4 км ад воз. Нарач. Да 1964 наз. Кабыльнік. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнЗ ад г. Мядзель, 16Д км ад Мінска, 29 км ад чыг. ст. Паставы. 2,7 тыс. ж., 800 двароў (1999). Вядома з 15 ст. пад назвай Кабыльніх (Кабыльнікі) y Ашмянскім пав. Віленскага ваяв. ВКЛ. 3 1527 уладанне АМ.Гаштолма, Збаражскіх, Абрамовічаў, МАскеркі, Свентаржыцкага і інш. У 1641—122 ж., 19 дамоў. 3 1793 y Рас. імперыі, y Завілейскім (Свянцянскім) пав. Віленскай губ. 3 1847 мястэчха, 25 двароў, уваходзіла ў 2 маёнпсі: Свентаржыцкага — 43 ж., вадзяны млын, вінакурня — і Шышкаў — 105 ж. 3 1885 цэнтр воласці, 483 ж., 17 двароў, царква, касцёл (1463), багадаельня, сшагога, 4 крамы, карчма, штогод 5 кірмашоў, з 1892 нар. вучылішча. У 1897 y мястэчку 1054 ж. У 1-ю сусв. вайну з сак.

1916 туг размяшчаўся нггаб герм. ўзмоцненага корпуса. 3 1921 y Полыпчы, цэнтр шіны Пастаўскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, э 12.10.1940 цэнтр сельсавета Мядзельскага р-на. У Вял. Айч. вайну ў кастр.

1942 паргызаны разграмілі ў вёсцы варожы гарніэон. У 1960—1116 ж., 28.8.1964 перайменавана ў Н.

Масласырзавод, з-д безалкагольных напіткаў, каап. камбінат. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, 2 аптэкі, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры — царква (2-я пал. 19 ст.), Нарачанскі Андрэеўскі касцёл, званіца, гамбанія (пач. 20 ст.). В.М.Князева.

HÀPA4, курортны пасёлак y Мядзельскім р-не Мінскай вобл., на беразе воз. Нарач. За 18 км ад Мядзела, 31 км ад чыг. ст. Паставы, на аўтадарозе Мінск—Паставы. 3,4 тыс. ж. (2000). Утвораны 26.9.1964 з вёсак Баравыя, Купа, Малая Сырмеж, Наносы, Садоўшчына, Сцепянёва, Урлікі. Бальнеагразены і кліматычны курорт, адзін з буйнейшых курортаў Беларусі. Лячэбныя фактары: мясц. мінер. сульфатнахларыдныя натрыевыя воды, сапрапелевыя і тарфяныя гразі, умерана-кантынентальны клімат, хваёвыя лясы і інш. эфектыўныя для хворых, y т.л. дзяцей, з парушэннямі функцый сардэчна-сасудзістай, нерв., страўнікава-кішачнай сісгэм і інш. Працуюць санаторыі «Нарач», «Беларусь», «Будаўнік», «Прыаэёрны», дамы адпачынку «Нарач» і «Звязда», тургасцініца «Нарач», турысгычна-экскурсійны комплекс. У Н. рыбакамбінат. Прафесійна-каап. вучылішча, сярэдняя школа, школаінтэрнат, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі, аптэка, Дом бьпу, гандгі. цэнтр.

Да арт. Курортны пасёлак Нарач. Дом адпачынку «Нарач*. НАРАЧАНА-ВІЛЕЙСКАЯ НІЗІНА, фізіка-геаграфічны раён Беларускага Паазер’я на ПнУ Гродзенскай, Пн і ПнЗ Мінскай абласцей, y басейне верхняга і сярэдняга цячэння р. Вілія. Мяжуе са Свякцянскімі градамі на Пн, Верхнебярээінскай нізінай на У, Мінскім і Ашмянскім узвышшамі на ПдУ і Пд, Нярыска-Жэймянскай нізінай (Літва) на 3. Выш. 155— 190 м, найб. 232 м (Канстанцінаўская града), пл. 7,4 тыс. км2, прадятасць з 3 на У 115—145 км, з Пн на Пд 35—75 км.

Нарачана-Вілейсыя нізіна

Н.-В.н. прымеркавана да паўд.-зах. ч. Вілейскага пахаванага выступу Беларускай антэклізы і Прыбалтыйскай монакліналі. Крышт. фундамент перакрьггы асадкавай тоўшчай верхняга пратэразою (венд), ніжняга і сярэдняга кембрыю, ардовіку, сілуру, сярэдняга дэвону, месцамі ніжняга і верхняга мелу і антрапагену на ўсёй тэрыгорыі. У антралагенавай тоўшчы (магутнасць 80—100, зрэдку 12 0 м) вьілучаны адклады бярэзінскага, дняпроўскага, сожскага і паазерскага зледзяненняў. У паўн. ч. нізіны вылучаны канцовамарэнныя грады паазерскага зледзянення: Свірская, Канстанцінаўская, Паўн.і Паўд.-Нарачанскія, якія ўтвараюць сістэму ўзгоркаў і ўвалаў даўж. 0,5—3 км, з адноснымі выш. 10—20 м. Грады складзены з супясчана-сугліністай марэны і пясчана-галечнага матэрыялу. Да ўскраін Свірскай і Паўн.-Нарачанскай град прымеркаваны озы і камы. На У нізіны канцова-марэнныя ўтварэнні сожскага зледзянення — Куранецкая і Касцяневіцкая грады. Схілы іх згладжаны і парэзаны лагчынамі. Большасць тэр. Н.-В.н. займае водна-ледавіковая раўніна, сфарміраваная расталымі водамі паазерскага ледавіка. Паверхня яе пераважна спадзіста-хвалістая, адносныя перавышэнні 3—4 м. Харакгэрны замкнутыя забалочаныя ўчасткі з рэлік-

НАРАЧАНСКАЯ

149

HAPA4ÂHKA, адна з назваў ракі Нарач. НАРАЧАНСКА-ДЗІСЕН СКІЯ ДЫВАНЬІ, бел. маляваныя дываны. Былі пашыраны ад Нарачы на Пд да Дзісны на Пн (Мядзельскі, Вілейскі р-ны Мінскай вобл., Пастаўскі, Шаркаўшчынскі, Глыбоцкі, Міёрскі, Докшыцкі р-ны Віцебскай вобл.). Вядомы з пач. 20 ст. Найб. пашыраны ў 1930—50-я г. Выконваліся на сшытым з двух палотнішчаў кавалку льнянога палатна памерам 1,5 х 2 м, афарбаванага ў чорны колер. 3 аднаго палотнішча (1,5 х 1 м) называліся паўдыванамі, з палавіны палотнішча (0,75 х 1 м) — макаткамі (своеасаблівыя насценныя дывановыя сурвэткі). Размалёўвалі дываны пераважна алейнымі ці клеявымі фарбамі. Ддя нанясення асн. дэталей малюнка звычайна карысталіся трафарэтам, прапрацоўку дробньгх дэталей, нанясенне святлаценяў рабілі ад рукі. Кампазіцыя дываноў — y цэнтры букет кветак y вазе, кошыку ці перавіты стужкай, па краях гірлянда з кветак і лісця. Часта ў кампазіцыю ўключаліся выявы птушак і

Да арт ІІарачанскадзісенскія дываны. Г.Курыловіч. Дыван. 1984. Г.п. Шаркаўшчына Віцебскай вобл. тавымі азёрамі, азёрныя катлавіны, дзюны. Карысныя выкапні: гліны легкаплаўкія, буд. пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял, сапрапель, торф, мінер. воды. Гал. рэкі: Вілія з прытбкамі Ашмянка, Уша, Ілія, Дзвінаса, Сэрвач, Нарач з Вузлянкай, Страча; Струна. Шмат азёр, з іх найболыпыя: Нарач, Мястра, Баторына, Свір, Вішнеўскае, Сарачанскія. У межах Н.-В.н. пачынаецца Вілейска-Мінская водная сістэма, y складзе якой Вілейскае вадасховішча. Сярэднія т-ры студз. -7,5 °С, ліп. 16,8 °С; ападкаў — 602 мм за год. Глебы дзярнова-падзолістыя, тарфяна-балотныя, дзярнова-перагнойна-глеевыя. Пад лесам 36% тэрыторыі, пераважаюць хваёвыя, трашіяюцца шыракаліста-яловыя лясы. Пад ворывам да 35% тэрыторыі. У межах Н.-В.н. нац. парк Нарачанскі, заказнікі: ландшафтны Блакітныя Азёры, гідралагічны Чарэмшыца, біял. Дубатоўскае, Некасецкі, Пасынкі, Рудакова. Ваксш воз. Нарач курортная і водаахоўная эоны. ЯА.ІлЫн.

ініцыялы аўтараў ці заказчыкаў. Для паўдываноў і макатак характэрны кампазідыі з парай выкананых y наіўна-рэаліст. манеры львоў, аленяў, галубоў, скіраваных галовамі да цэнтра. У Докшыцкім р-не, дзе выкарыстоўвалі пераважна клеявыя фарбы, дываны адметныя дэкаратыўнасцю, умоўнасцю выяў, лакальнымі колерамі. Дываны інш. раёнаў, выкананыя алейнымі фарбамі, адлюстроўваюць імкненне да большай рэалістычнасці выявы. Лепшыя майстры: А.Багаткевіч, Л.Ючковіч (Докшыцкі р-н), Г.Курыловіч (Шаркаўшчынскі р-н), М.Папок (Мядзельскі р-н), У.Бабіч, Ф.Сухавіла (Глыбоцкі р-н), М.Маротька (Міёрскі р-н) і інш. Выйшлі з ужытку. Літ/. С a х y т a Я. Народнае мастацгва Беларусі. Мн., 1997. Я.М.Сахута. НАРАЧАНСКАЯ АІІЕРАЦЫЯ 1916, наступальная аперацыя рас. войск 5, 1, 2 і 1 0 -й армій 18—28 сак. ў раёне воз. Нарач y 1-ю сусв. вайну. На канферэнцыі дзяржаў Антанты ў Шантыйі

150___________

НАРАЧАНСКАЯ ГРУПА АЗЁР

НАРАЧАНСКАЯ Нарач

(14.2.1916, Франдыя) было дасяшуга пагадненне пачаць наступленне супраць Германіі на Зах. фронце 1 ліл., a на Усх. (рас.) фронце — 15 чэрвеня. Аднак з-за цяжкага становішча франц. армій пад Вердэнам (ш. Вердэнская аперацыя 1916) рас. камандаванне па просьбе саюзнікаў вырашыла пачаць наступленне датэрмінова. Алерацыя праводзілася левым флангам Паўн. і правым флангам Зах. франтоў y раёне Дзвінск — воз. Нарач. Гал. ўдар наносіла 2-я рас. армія з мэтай прарваць фронт 2 групамі: 3 карпусы наступалі на Пн ад чыгункі Паставы—Свянцяны і 3 карпусы паміж азёрамі Нарач і Вішнеўскае. Часці 5-й арміі дзейнічалі ў раёне Дзвінска, 14-ы корпус 1-йарміі — y раёне Відзаў. 10-я армія вяла баі ў напрамку Крэва—Ашмяны. Войскі дзейнічалі ў час веснавога бездарожжа, разрознена, без агульнага ўзаемадзеяння. 3-за недахопу цяжкай артылерыі і снарадаў да яе не было забяспечана падаўленне абароны праціўніка. У канцы сакавіка наступленне спынена з-за немагчымасці перамяшчэння войск y неспрыяльных умовах надвор’я. У выніку Н.а. рас. войскі атрымалі тсшькі мясц. поспех і панеслі вял. страты (толькі 2 -я армія страціла каля 78,5 тыс. забітымі і параненымі). Аднак аперацыя аказала значную дапамогу саюзнікам, адцягнуўшы на сябе вял. частку войск праціўніка: 22—28 сак. наступленне немдаў на Вердэн аслабла, a потым спынілася. М.І.Камінскі. НАРАЧАНСКАЯ НАСТУПАЛЬНАЯ АПЕРАЦЫЯ 5 (1 8 )— 1 5 (2 8 ) с а к а в ік а 1 9 1 6 г.

.■ф я Л

1—

9апрамкі удараў рускіх войск 5(18) сакавіка і адыход іх на пазіцыі, якія яны займалі раней

арУ Д ^

геРманскіх

Паставы

зака зй ^ Р уд а ко ві

'Логавіны Іеляні *Пасынкі

)тургасц. "Нарач"

(ІнчШ Мінольцы‘

Біялагічньіі заказнік -Ц Пасынкі :*

Гірыны

НаносьI •ft равыя • ;}

Гатавічы Д .А."Сосны"*

i* •

М ядзея

<

Начаргі,

Банлаі L

Шынавічы 'дзіцячы лагер '^З у б р а н я "

-СтарЬія Азарці- у

тургасц. 'ЦЧарачанка'

Вілейка

НАРАЧАНСКАЯ ГРУПА АЗЁР. У М я дзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Нарач. Уключае азёры Нарач, Мястра, Баторына, Бледнае возера, злучаны na­ nti* сабой пратокамі (за выключэннем бяссцёкавага воз. Бледнае) і маюць агульны сцёк y р. Нарач. Агульная пл. каля 1 0 0 км2, аб’ём вады 0 ,8 км3, пл. вадазбору 279 км2. Уваходзіць y нац. парк Нарачанскі. Фарміраванне азёр звязана з этапамі адступання паазерскага ледавіка, калі вызваленыя ад яго ўчасткі Нарачана-Вілейскай нізіны запоўніліся расталымі водамі і ўтварыўся азёрны басейн, падпрудоканы Паўд.-Нарачанскай канцова-марэннай градой на Пд і Свянцянскімі градамі на Пн; узровень яго быў на 5—7 м вышэйшы за сучасны. 10 — 12 тыс. гадоў назад прыгок ледавіковых вод сішніўся, узровень басейна панізіўся і пачалі фарміравацца сучасныя азёры. Паводле саставу іхтыяфауны вадаёмы Н.г.а. сігава-снятковыя, ляшчова-судаковыя, акунёва-плотхавыя, зарыбляюцца вугром. На азёрах адзначаны гняздоўі пгушак, занесеных y Чырвоную кнігу Беларусі: лебедзя-шыпуна, малой крачкі, скалы, малой паганкі. У сувязі з інтэнсіўным антрапагенным уздзеяннем назіраецца пагаршэнне экалагічнага стану азёр, асабліва воз. Нарач. Прымаюцца меры па ахове уніхальнага прыроднага азёрна-ландшафтнага комплексу. Маляўнічасць азёр, хваёвыя лясы на берагах, спрыяльныя кліматычныя ўмовы абумовілі стварэнне тут курорта Нарач з санаторыямі, дамамі адпачынку, дзіцячымі лагерамі, турбазамі і інш. З.І.Гарэлышава. НАРАЧАНСКІ, нацыянальны парк y Мядзельскім р-не Мінскай вобл. і сумежных участках Вілейскага (Мінская вобл.), Пастаўскага (Віцебская вобл.) і Смаргонскага (Гродзенская вобл.) р-наў. Створаны ў 1999 з мэтай захавання прыроднага комплексу Нарачанскай групы азёр, Балдуцкай групы азёр, Вішнеўскага возера, азёр Вялікія Швакшты і Ceip і для больш эфектыўнага выкарыстання рэкрэацыйных магчымасцей прыродных рэсурсаў. Пл. 94 тыс. га. На тэр. парку болыл эа 30 азёр агульнай пл. болып за 170 км . Рэльеф з дробна- і сярэднеўзгорыстых марэнных узвышшаў з кат-

лавінамі, буйна- і сярэднеўзгорыста-градавых марэнных узвышшаў з камамі, спадзістахвалістых водна-ледавіковых раўнін з азёрамі, дзюнамі, камамі, катлавінамі, участкамі нізінных балот. Расліннасць падзоны дубова-цемлахвойных лясоў. Пераважаюць хваёвыя, яловыя і бярозавыя лясы. У фауне 243 віды пазв шочных: 10 амфібій, 5 паўзуноў, 179 гняздуючых птушак, 49 млекакормячых; барсук, бусел чорны, гагара чорнаваллёвая, журавёль шэры, пугач, скапа і інш. эанесены ў Чырв. кнігу. У іхтыяфауне 32 віды, y т.л. рэдкія і каштоўныя — стронга ручаёвая, галавень, рапушка, язь і інш. Азёры парку зарыбляюцца прамыслова-каштоўнымі відамі: вугром еўрапейскім, карпам, сазанам, сігам, судаком. У флоры каля 900 відаў вышэйшых сасудзістых раслін, y т.л. бяроза карлікавая, кураслеп лясны, марошха, меч-трава звычайная, торбачнік альпійскі, іуолыіан лясны, чарнакорань голы і інш. занесены ў Чырв. кнігу. Водарасці батрахасперум ружанцападобны, кладофара эгаірапільная, насток слівападобны, занесеныя ў Чырв. кнігу, трашіяюцца толькі ў воз. Нарач і яго басейне. У леса-балотным масіве Чарэмшыца выяўлены комплексы рэліктавых імхоў з гімнакалеі ўздутай і іяш. На тэр. парку шмат помнікаў прыроды, y т.л. ўчаспсі ландшафтаў — п-аў Дубовая rapa (воз. Мядзел), берагавы ўступ Сцепянёўскі (воз. Нарач), озавыя грады Лукінская, Цкжшынская, Качаргінская, геал. агаленне Сгудзянец, больш за 20 валуноў; мінер. крыніцы. Тут размешчаны найбуйнейшы на Беларусі курорт Нарач э санаторыямі, дамамі адпачынку, гасцініцамі. АЛГалдзянкоў.

HAPA4ÂHCKI АНДРдІЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры неаготыкі ў в. Нарач Мядзельскага р-на Мінскай вобл. Пабудаваны ў 1901 з цэглы. Касцёл — прамавугольная ў плане 3-нефавая бязвежавая базіліка з 3-граннай апсідай, накрытая агульным 2 -схільным дахам. Гал. фасад з 2-схільным шчытом расчлянёны слаістымі контрфорсамі на 3 часткі: цэнтральную са стральчатым парталам і акном-ружай і бакавыя, крапаваныя арачнымі нішамі. Стракаты сілуэт фасада ствараюць гтастычна насычаныя фіялы контрфорсаў. Апсіда завершана трохвугольным гранёным шчытом і шатровай вежай-ліхтаром.

Плоскасныя бакавыя фасады рытмічна расчлянёны высокімі стральчатымі аконнымі праёмамі і ступеньчатымі контрфорсамі ў прасценках, апяразаны прафіляваным карнізам і аркатурным фрызам. Каларыстычнае багацце дасягаецца высакаякаснай «адкрытай» цаглянай муроўкай насычанага чырвонага колеру і паліхромнай муроўкай цокаля, выкладзенага з вапнавых блокаў. Інтэр’ер дэкарыраваны арнаментальнай размалёўкай ракайльнага малюнка. Амбон, алтары і арган выкананы ў Вільні ў стылі неаготыкі, аздоблены разьбой і скулытгурай. Побач з касцёлам стаіць званіда — помнік драўлянага дойлідства 19 ст. 4-граннае 3-яруснае зрубнакаркаснае збудаванне, завершанае шатровым дахам. Л.М.Кулагін.

HAFA4ÂHCKIX РЫБАК0Ў ВЫСТУПJIÈHHE 1935, барацьба сялян прынарачанскіх вёсак супраць забароны ўрадам Полыпчы свабодна лавіць рыбу. Павод-

ле прьшятага польскім урадам y 1932 закона аб нацыяналізацыі рэк і азёр воз. Нарач перайшло да Дырэкцыі дзярж. лясоў і здадзена ў арэнду акц. т-ву на чале з памешчыкам Яблонскім, які ў 1935 забараніў сялянам рыбны промысел. Сяляне навакольных вёсак адмовіліся выконваць гэтае распараджэнне. Пачаліся сутычкі з паліцыяй, арышты. ЦК КПЗБ накіраваў на Нарач сваіх прадстаўнікоў А.К.Шчасную і А.І.Багданчука, звярнуўся з адозвай «Брацкае слова да рыбакоў возера Нарач і ўсіх азёр Заходняй Беларусі», выдаў лістоўку «Возера належыць вам». У чэрв. 1935 выбраны забастовачны к-т, y які ўвайшлі рыбакі І.П.Зарэцкі, К.І.Субач, М.І.Субач, І.АЛарняўскі і інш. У жн. пачалася забастоўка, прагааны арандатар, сяляне не пускалі на працу штрэйхбрэхераў, вялі арганізаваную лоўлю і продаж рыбы. Паліцыя правяла арышты. Да забастоўкі далучыліся рыбакі Браслаўскіх азёр, баставала каля 40 вё-

НАРБУТ___________________ 151 Дзярж. прэмія СССР 1942), інш. калекг. прац, y т.л. падручнікаў для ВНУ. Літ:. АЛ.Нарочнлцкнй. М., 1988. П.Ц.Петрыкаў. НАРАШЬІ, вёска ў Астрынскім пасялковым савеце Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл., на аўтадарозе г. Шчучын — в. Бершты. Цэнтр калгаса. За 30 км на ПнЗ ад г. Шчучын, 58 км ад Гродна, 37 км ад чыг. ст. Ражанка. 121 ж., 62 двары (1999). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — царква (канец 19 ст.). НАРБАДА, рака ў Індыі, гл. Нармада.

нАРБУТ Георгій Іванавіч (26.2.1886, хутар Нарбутаўка Глухаўскага р-на Сумскай вобл., Украіна — 23.5.1920), расійскі і ўкраінскі графік. Брат У.І .Нарбута.

3 1906 жыў y Пецярбургу, з 1917 y Кіеве. Вучыўся ў Л.Бакста, І.Білібіна,

Да арт. ІІарачавсвіх рыбакоў выступленне 1935. Паўстанне рыбакоў на возеры Нарач. 3 карціны В.Lim­ pid 1957.

Да арт. Нарііінсй: 1 — воз. Мястра; 2 — воз. Нарач.

сак. Дружыны самаабароны ахоўвалі лодкі і сеткі. Улады вымушаны былі пайсці на частковыя ўступкі: павысілі цану на рыбу, дазволілі сялянам лавідь рыбу сваімі сеткамі. Барацьба за свабодную лоўлю рыбы і адмену закона аб нацыяналізацыі працягвалася да вер.

1939. Выступленню нарачанскіх рыбакоў прысвечана паэма М.Танка «Нарач» (1937), карціна В.Цвіркі «Паўстанне рыбакоў на возеры Нарач» (1957) і інш.

Нарачавскі Андрэеўскі касцёл.

НАРАЧНІЦЫ Аляксей Лявонцьевіч (16.2.1907, г. Чарнігаў, Украіна — 14.6.1989), савецкі гісторык. Акад. АН СССР (1972), правадз. чл. АПН СССР (1968), д-р гіст. н., праф. (1956). Скончыў Кіеўскі ун-т (1930). 3 1946 y Ін-це гісторыі AH СССР (у 1974—79 дырэктар), адначасова выкладаў y ВНУ Mac­ o n , гал. рэдактар час. «Новая н новейшая нсторня» (1962—74). Зрабіў значны ўплыў на арганізацыю і развіццё навук. даследаванняў па ўсеагульнай гісторыі ў СССР, y т. л. на Беларусі. Працы па гістарыяграфіі, гісторыі міжнар. адносін, знешняй палітыкі Расіі i СССР, y тл . «Каланіяльная палітыка капіталістычных дзяржаў на Далёкім Усходзе, 1860—1895» (1956). Адзін з аўтараў «Гісторыі дыпламатыі» (т. 1, 1941:

К.Сомава. Рэкхар Укр. AM, начальнік аддзела выяўл. мастацгва Нар. камісарыята асветы Украіны (1919). Творчасць сфарміравалася пад уплывам аб’яднання «Свет мастацтва» (у 1910-я г. яго чл.). Працаваў пераважна ў галіне

Г.Нарбут. Эней. 1919.

152

НАРБУТ

кніжнай графікі. Творы вызначаюцца лаканізмам выяўл. сродкаў, дакладнасцю контурнага малюнка, дэкаратыўнасцю: іл. да казак «Гаршэня» і «Снягурка» (1906), «Як мышы ката хавалі» (1910), кн. «Тры байкі Крылова» (1913) і інш. 3 сярэдзіны 1910-х г. звяртаўся да традыцый укр. барока і нар. творчасці, арнаментыкі і геральдыкі старадаўніх укр. гравюр: іл. да кн. ГЛукомскага «Старадаўняя архітэктура Галіцыі» (1915), афармленне «Украінскай азбукі» (1917—18, не выдадзена), час. «Мястецтво», «Зорн» і інш. Аўтар акварэляў «Эней» (1919) і інш. Рабіў сілуэтныя партрэты, карыкатуры, эмблемы і інш. нАРБУТ Казімір (3.1.1738, б. маёнтак Яшнец, цяпер Лідскі р-н Гродзенскай вобл. — 17.3.1807), асветнік, прадстаўнік эклеістычнага кірунку ў філасофіі эпохі Асветніцтва ў Беларусі і Літве. Вучыўся ў піярскай школе ў Шчучыне, Любяшоўскім навіцыяце, піярскім калегіуме ў Дубровіды, з 1759 y Вільні і Рыме. 3 1764 праф. і прэфект піярскага калегіума ў Дубровіды, потым запрошаны ў ВільнЮг 3 1773 y Германіі і Францыі. Працаваў y Адукацыйнай камісіі ў Варшаве. Выступаў за вызваленне філасофіі ад схаластыкі і багаслоўя; лічыў, што чалавек здольны спасцігнуць ісціну, але для яе ўстанаўлення неабходны ўсебаковы і разнастайны падыход пры даследаванні з’яў. Адстойваў ідэю неабходнасці шырокай свецкай адукацыі, фарміравання развітой асобы, цесна звязанай з практычнымі патрэбамі грамадства і часу. У 1769 выдаў y Вільні першы падручнік логікі на польск. мове. Аўгар курса «Эклектычнай філасофіі» і рукапісаў на лац. мове. У 1773 разам з вучнямі выдаў «Выбраныя суджэнні з філасофіі». Літ.. Д о р о ш е в н ч Э.К. Фнлософня эпохн Просвеіцення в Белоруссіш. Мн., 1971; Д у б р о в с к н й В.В. Казнмвр Нарбуг. Мн., 1979. В.В.Красноеа. НАРБУТ Людвік Тэадоравіч (7.9.1832, в. Шаўры Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл. — 4.5.1863), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Беларусі і Літве. Сын Т.Нарбута. У 1850 за рэв. дзейнасць сасланы радавым на Каўказ. Пасля на радзіме, афіцэр y адстаўцы. Дэмакрат, прыхільнік «чырвоных». У 1863 паўстанцкі ваен. начальнік Лідскага пав., адзін з першых y Беларусі сфарміраваў атрад, на чале якога 3 месяцы (люты—крас.) вёў барацьбу супраць урадавых войск. У атрадзе Н., які падтрымлівалі сяляне, былі мастак ЬЛ-Андрыёлі і, магчыма, Ф.Багушэвіч. Паўстанцкія ўлады прысвоілі Н. званне палкоўніка. Загінуў y баі. Г.В.Кісялёў. нАРБУТ Тэадор (Фёдар Яўхімавіч; 8.11.1784, в. Шаўры Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл. — 26.11.1864), гісторык і археолаг. Скончыў Віленскі ун-т (1803). У 1803 прыняты ў Пецярбургскі кадэцкі корпус. Удзельнік руска-прус-

ка-французскай (1806—07) і рускашведскай (1808—09) войнаў (капітан рас. арміі, ваен. інжынер). Мяркуюць, што ён з ’яўляецца аўтарам праекта Бабруйскай крэпасці і ўдзельнікам яе буд-ва.

3 1812 y адстаўцы, даследаваў гісторыю ВКЛ. Вёў раскопкі ў Падняпроўі. Першы ў Беларусі даў вызначэнне курганам як месцам стараж. пахавання. У 1820 адкрыў ямнае пахаванне недалёка ад Шаўраў (Лідскі пав.). Апісаў руіны крэпасці на Нёмане каля в. Лыскава Гродзенскага пав., даследаваў Лідскі замак. Збіраў і вывучаў помнікі археаграфіі. Адшукаў y Старым Быхаве адну з першых хронік 16 ст. Аўтар фундаментальнага твора «Гісторыя літоўскага народа»

(т. 1—9, 1835—41). Увёў y навук. ўжытак шэраг крыніц, y т.л. Хроніку Быхаўца (1846). Сабраў багатую калекцыю археал. матэрыялаў. Агіублікаваў шэраг артыкулаў (пераважна ў «Гродненскнх губернскнх ведомостях») пра Ліду, Навагрудак, Індуру і інш. Займаўся пытаннямі стараж. міфалогіі, этнаграфіі, фалькларыстыкі. Літ:. К а х а н о ў с к і Г.А Археалогія і гісгарычнае храязнаўства Беларусі ў XVI— XIX стст. Мн., 1984; У л а і ц н к Н.Н. Очеркп по археографнн н нсточннковеденню нсторнн Белорусснн феодального пернода. М., 1973. Г.А.Каханоўскі.

нАРБУТ Уладзімір Іванавіч (14.4.1888, хутар Нарбутаўка Глухаўскага р-на Сумскай вобл., Украіна — сак. 1938), рускі паэт. Брат Т.І.Нарбута. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це (1906— 12). Уваходзіў y аб’яднанне акмеістаў «Цэх паэтаў». У 1922—28 на парт. і выдавецкай рабоце ў Маскве. У 1936 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны ў 1956. Друкаваўся з 1908. У першым зб. «Вершы» (1910) пераважае іэма прыроды. У паэт. зб-ках «Алілуя» (1912, арыштаваны цэнзурай; 2-е выд.

1922), «Вій» (1915), «Верацяно» (1919), «Плоць», «У вогненных слупах», «Вершы пра вайну» (усе 1920), «Вялікдзень» (1922) і інш. тэмы адчаю і надзеі, спалучэнне розных стылістычных і моўных пластоў — ад біблейскага да вясковага. Аўтар паэмы «Аляксандра Паўлаўна» (1922), апавяданняў, этнаір. нарысаў, артыкулаў пра М.Гумілёва, С.Гарадзецкага, М.Клюева, М.Цвятаеву, В.Мандэлыптама і інш. Творчасці Н. ўласціва сувязь з укр. фальклорам, выкарыстанне ўкраішзмаў, царкоўнаславянізмаў, інтэнсіўнасць фарбаў, натуралвм.

Te:. Нзбр. стнхн. Парнж, 1983; Спгаотворення М., 1990.

НАРБУТЫ, дзяржаўныя дзеячы ВКЛ, шляхецкі род герба «Тромбы» («Трубы»), Родапачынальнік літоўскі баярын Нарыбут (Нарбут) атрымаў маёнткі ад вял. князёў ВКЛ Жыгімонта Кейстутавіча [1432—40] і Казіміра [1440—92]. Паводле родавай легенды, Н. былі адгалінаваннем магнацкага роду Осцікаў, таму часам пісаліся Осцікамі-Нарбутамі. Найб. вядомыя; В о й ц е х Н а р б у т а в і ч (?— 1510?), харужы дворны ў 1501—05, маршалак гаспадарскі ў 1505—09. М і к а л а й Войцехав і ч (?—каля 1556), староста крэўскі і мазырскі, маршалак гаспадарскі ў 1546—53, ваявода падляшскі з 1551. Станіслаў М і к а л а е в і ч (?— 1596), староста ашмянскі, ваявода мсціслаўскі з 1595. Д a м і н і к (?— пасля 1807?), староста міжэвіцкі, лідскі чашнік y 1770—74 і войскі ў 1774—94. Пасол на сеймы 1764, 1782, Чатырохгадовы сейм 1788—92, чл. «Згуртавання сяброў урадавай уставы». Падпісаў Віленскі акт паўстання 1794, чл. Найвышэйшай літоўскай рады. Ю с т ы н (каля 1773—25.9.1845), удэельнік паўстання 1794, гісторык. Аўтар кн. «Нарыс каранёў літоўскага народу» (Гродна, 1818, 2-е выд. 1820), «Унутраная гісторыя літоўскага народу з часоў Яна Сабескага і Аўгуста II...» (т. 1—2, Вільня, 1842, 2-е выд. 1843). С т а н і с л а ў (4.5.1853, б. маёнтак Шаўры, Воранаўскі р-н Гродзенскай вобл. — 11.3.1926), урач. Д-р медыцыны (1879). Скончыў Баварскі ун-т y Мюнхене, Дэрпцкі (Тартускі) ун-т. На ўласныя сродкі збудаваў бальніцу ў Браславе, дзе яму пастаўлены помнік. Гл. таксама Нарбут К., Нарбут Л.Т., Нарбут Т. НАРВА, Н я ц е ч, рака ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Нёман. Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 157 км2. Пачынаецца за 700 м на ПнЗ ад в. Брындзяняты, упадае ў Нёман каля в. Дакудава. На працягу 12 км каналізаваная. Каля в. Дуброўня створана сажалка. У сярэднім цячэнні прымае сцёк з меліярац. каналаў.

HÂPBA (Narva), горад y Эстоніі, на левым бераэе р. Нарва, за 14 км ад яе ўпадзення ў Фінскі зал. 83 тыс. ж.

(1991). Чыг. станцыя. Прам-сць: баваўняная, дрэваапр., маш.-буд. і металаапр., харч. і інш. 2 ГРЭС, ГЭС. Н. злучана мостам цераз р. Нарва з г. Івангорад (Расія). Гіст. музей. Замак (13—15 ст.), гар. ўмацаванні (14 ст.), ратуша (17 ст.). У рускіх летапісах згадваецца з 1171 пад назвай Ругоднкь. У пач. 13 ст. вядома як в. Нарвія. У 1220—1346 належала Даніі, y 1346—58 — Лівонскаму ордэну. У Лівонскую вайну 1558—83 заваявана войскамі Івана Грознага (1558), апорны пункт Расіі на Балтыйскім м. У 1581 захоплена Швецыяй. У Паўночную вайну 1700—21 каля Н. шведы разграмілі рус. войскі. У 1704 Цётр I узяў горад штурмам і далучыў да Расіі. Да 1722 пав. (пазней заштатны) горад Пецярбургскай губ. У сярэдаіне 19 сг. буйны цэнтр тэкст. прам-сці. У 1857 туг засн. Крэнгольмская мануфактура. У 1918 Н. ўвайшла ў Эстляндскую працоўную камуну. У 1919—40 і з 1991 y ЭстонскаЙ Рэс-

НАРВЕГІЯ_______________ 153

публіцы, y 1940—91 y Эст. CCP. У 2-ю сусв. вайну акупіравана ням.-фаш. войскамі (1941—44).

HAPBÂJI, кіт, гл. Аднарог. НАРВЕГІЯ (Norge), К а р а л е ў с т в а H a р в е г і я (Kongeriket Norge), дзяржава на Пн Еўропы, на Скандынаўскім п-ве. Мяжуе на У з Расіяй, на ПдУ з Фінляндыяй і Швецыяй; на Пн абмываецца Баранцавым м., на 3 і ПнЗ — Нарвежскім м., на Пд — Паўночным м. і пралівам Скагерак. Пл. 324,2 тыс. км2. Нас. 4420 тыс. чал. (1999). Дзярж. мова — нарвежская. Сталіца — г. Осла. Краіна падзяляецца на 19 фюльке (абласцей). У склад Н. таксама ўваходзяць: адм. акруга Свальбард (архіпелаг Шпіцберген і в-аў Мядзведжы), а-вы Ян-Маен на Пн і Буве на Пд Аглантычнага ак. Агульная пл. рэтых тэрыторый каля 63 тыс. км2, пастаяннага насельніцгва няма. Нац. свята — Дзень Канстытуцыі (17 мая). Дзяржаўны лад. Н. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1814 з пазнейшымі папраўкамі. Кіраўнік дзяржавы — кароль. Вышэйшы заканад. орган —- сторцінг, які складаецца з лагцінга (верхняя палата, 41 дэпутат) і одэльсцінга (ніжняя палата, 124 дэпутаты). Выбіраецца на ўсеагульных выбарах па прапарцыянальнай сістэме TapMiHaur.Ha 4 гады. Пасля выбараў на 1 -й сесіі сторцінга з яго складу выбіраецца 7 4 дэпутатаў, якія ўтвараюць лагцінг, астатнія 7 4 — одэльсцінг. Выканаўчая ўлада належыць каралю, які назначае ўрад (Дзярж. савет) на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. Берагавая лінія вельмі звілістая. Многа заліваў (фіёрдаў), якія гаыбока ўразаюцца ў сушу. Каля берагоў шмат астравоў. Большую ч. краіны займаюць выцягнутыя з ПнУ на ПдЗ Скандынаўскія горы, складзеныя з крышталічных парод. Тэкганічныя даліны падзяляюць горы на асобныя масівы і пласкагор’і. Пераважаюць выш. 700— 1000 м, найб. 2469 м (г. Гальхёпіген). Нізіны займаюць невял. плошчы. Карысныя выкапні: нафта і прыродны газ (шэльфавая зона Паўночнага м.), жал., ванадыевыя, тытанавыя, медныя, малібдэнавыя, нікелевыя, свінцова-цынкавыя, ніобіевыя, сярэбраныд руды, золата, графіт і інш. На Шігіцбергене значныя запасы каменнага вугалю. Клімат умераны, y прыбярэжнай зоне акіянічны, на крайняй Пн — субарктычны. Сярэдняя т-ра на ўзбярэжжы ў студз. на Пн ад -2 да -4 °С, на Пд да 2 °С, y ліп. ад 10 °С на Пн да 14 °С на Пд. У rapax больш холадна. Ападкаў ад 2000—3000 мм на зах. схілах гор да 300—800 на У і Пн. У rapax ледавікі (пл. 3 тыс. км2). Рэкі кароткія, парожыстыя, паўнаводныя, багатыя гідраэнерііяй. Найб. — р. Глома. Многа ледамковых азёр. Пад лесам 27% пл. На У і ПдУ — хвойныя лясы (елка, хвоя), на Пд ад 61° паўн. ш. — мйшаныя (хвоя, елка, бяроза, дуб, бук, ліпа). На 3 пераважаюць верасоўнікі, лугі і балоты. На Пн і на плас-

Герб і сцяг Нарвегіі. кагор’ях — тундра і лесатундра. Важнейшыя прадстаўнікі жывёльнага свету: паўн. і высакародны алень, лось, расамаха, воўк, ліс, барсук, вавёрка, лемінг, зайцы. На ўзбярэжжах шмат птушак. У моры прамысл. рыба (траска, селядзец, макрэль і інш.). Нац. паркі: Бёргеф’ель, 1

2

Да арт. Нарвегія. 1 — горнае возера на поўдні краіны; 2 — старая часпса горада Берген.

Паўд.-Шпіпбергенскі, Паўн.-Зах. Шпіцберген, Паўн.-Усх. Шпіцберген, больш за 30 запаведнікаў. Насельніцтва. Каля 97,5% складаюць нарвежцы. На Пн жывуць саамы (0,7%) і фіны (0,5%), на Пд і ў гарадах — невял. групы шведаў, датчан, немцаў і інш. Каля 87,8% вернікаў лютэране. Ёсць прадстаўнікі інш. адгалінаванняў пратэстанцтва і католікі. Сярэдняя шчыльн. 13,6 чал. на 1 км . Амаль усё насельніцгва сканцэнтравана на ўзбярэжжы, горныя масівы амаль не заселены. У невял. раёне на Пд вакол Ослафіёрда жыве палавіна насельнігпва, дзе шчыльн. да 50—60 чал. на 1 км . У гарадах 73% насельніцгва. Найб. гарады (тыс. ж., 1997): Осла — 500, Берген — 260, Тронхейм — 160, Ставангер — 120, Нарвік — 80. У прам-сці занята 23%, y сельскай гаспадарцы — 6 % працаздольнага насельніцгва, астатнія ў абслуговых галінах. Псторыя. Тэр. Н. заселена чалавекам прыбл. ў 6-м тыс. да н.э. У 2-м тыс. да н.э. стараж.-герм. плямёны адцяснілі на Пн мясц. карэннае насельніцгва — саамаў. У канцы 1-га тыс. н.э. ўзнікла нарв. народнасць. У эпоху вікінгаў (нарманаў; канец 8 — сярэдзіна 1 1 ст.) пачалося фарміраванне нарв. дзяржаўнасці, y 872 на прастол уступіў першы конунг (кароль) Харальд I Хорфагер. Продкі нарвежцаў учынялі марскія паходы пераважна ў Зах. Еўропу, каланізавалі Цэнтр. і Паўн. Англію, Шатландыю, Аркнейскія, Шэтлендскія, Гебрыдскія, Фарэрскія а-вы, прыбярэжныя раёны Ірландыі, Ісландыю, Грэнландыю (гл. таксама Вялікія геаграфічныя адкрыцці, Лейф Эйрыксан, Эйрык Раўдзі). Каля 1000 y краіне прыняга хрысціянства. Значную ч. насельніцтва сярэдневяковай Н. складалі бонды. Перыяд паміж 1130 і 1240 суправаджаўся грамадз. тойнамі за ўладу (пг. Біркебейнеры). Пры Хокане IV Хокансане [1217—63] грамадэ. войны спыніліся, Н. мела найб. ў сваёй гісторыі тэрыторыю, y т.л. займала сучасныя швед. правінцыі Емтланд і Бохуслен. Кароль Хокан V Магнусан [1299—1319] зрабіў сталіцай краіны г. Осла (раней каралеўскі двор размяіпчаўся ў г. Берген). Каля 1300—1500 Н. знаходзілася ў эканам. залежнасці ад ням. Ганзы (яе гал. апорным пунктам прыбл. з 1350 быў Берген), якая кантралявала экспарт нарв. рыбы. Эпідэмія чумы 1347—50 прывяла да працяглага эканам. заняпаду краіны. У 1319 заключана асабістая унія Н. са Швецыяй, y 1380 — з Даніяй, y 1397 — Кальмарская унія трох сканд. каралеўстваў (у 1523 з уніі выйшла Швецыя). Пасля 1500 пачаўся павольны эканам. ўздым. У 1536 y Н. абвешчана Рэфармацыя, y 1537 краіна страціла статус самаст. каралеўства і ператварылася ў дацкую правінцьпо (у 1572 уведзена пасада намесніха дацкага караля). У выніху швед.-дацкіх войнаў 17 ст. Н. страціла тэрыторыі Емгланд, Хер’едален (1645), Бохуслен (1658) на карысць Швецыі і апьгнулася ў сучасных межах. У 1660 дацкія ўлады ўвялі ў Н. абсалютысцкія парадкі. У 17 — пач. 19 ст. актывізаваўся нац.-вызв. рух суіграць дацкага панавання, y т.л. паўстанне ў раёне Бергена ў 1765. Пасля далучэння Даніі да напалеонаўскай кантынентальнай блакады (1807) Н. апынулася фактычна ізаляванай ад дацкіх улад. Паводле Кільскіх мірных дагавораў 1814 Данія перадала Н. пад уладу Швецыі. Нарв. ўстаноўчы сход y Эйдсвале (скліканы 10.4.1814) не прызнаў гэтага акга, абвясціў

154

НАРВЕГІЯ

нарв. уніі, нар. плебісцыт 13.8.1905 ухваліў разрыў уніі. Пасля заключэння швед.-нарв. Карльстадскіх пагадненняў неэалежнасць Н. і распрацаваў яе канстьггу- 1905 і рэферэндуму ў Н. пра форму цьпо (гл. Эйдсвальская канстытуцыя 1814). Алв ІІІвецыя пры падгрымцы вядучых еўрап. дзярж. ладу (ліст. 1905) на нарв. прасдзяржаў навязала Н. асабістую шведска-нар- тол 18.11.1905 быў выбраны дацкі вежскую унію 1814—1905. Паводле ўмоў уніі прынц Карл (правіў як Хокан VII да Швецыя вызначала знешнюю палігыку Н. 1957). Незалежнасцт, і тэр. цэласнасць пры захаванні яе ўнугр. аўтаноміі. У 19 ст. Н. былі гарантаваны Германіяй, Франакгывізавалася эканам. развіццё краіны (у дыяй, Вялікабрытадіяй, Расіяй паводле 1816 засн. Банк H., y 1854 уведзена ў эксплу- Хрысціянскіх канвенцый 1907. У пач. атацыю першая чыгунка), асабліва гандл. 1900-х г. Н. стала краінай найбуйнейфлоту (па яго велічыні да пач. 1 -й сусв. вай- шых y Еўропе ГЭС. У 1-ю сусв. вайну ны Н. займала 3-е месца ў свеце). Разам з тым сац.-эканам. цяжкасці прывялі да пера- Н. прытрымлівалася палітыкі нейтралісялення каля 1 млн. нарвежцаў y Паўн. Аме- тэту, але страціла пры гэтым амаль 50% рыку (найб. хвалі перасяленцаў y 1879, 1882, свайго гандл. флоту (820 суднаў). У пас1893). У 1859 y сторцінгу (парламенце) афор- ляваен. знешняй палітыцы ўрады Н. мілася ліберальная апазіцыя праціўнікаў цесна супрацоўнічалі з Лігай Нацый. швед.-нарв. уніі, y 1884 яны ўтварылі партыю Прадстаўнікі Н. ўдзельнічалі ў арганізаВенстрэ (Левую), a прыхільнікі уніі заснавалі цыі міжнар. дапамогі галадаючым Папартыю Хёйрэ (Кансерватыўную); y краіне волжа; вял. аўтарытэт y свеце набыў ўсталяваўся парламентарызм. У час уздыму рабочага руху ў 1870—80-я г. ўзніклі прафса- сваімі гуманітарнымі акцыямі, y тл . па юзы, y 1887 — Нарв. рабочая партыя (НРП), дапамозе бежанцам з розных краін, якая пазней стала вядучай паліт. партыяй Н. нарв. палярны даследчык Ф.Нансен (гл. У 1898 уведэена ўсеагульнае выбарчае права таксама Нансенаўская міжнародная аргадля мужчын, y 1913 — і для жанчын. наацыя па справах бежанцаў). Ва ўмовах 3 канца 19 ст. ўзмацніўся рух за вы-сусв. эканам. крызісу 1929—33 y Н. хад Н. з уніі са Швецыяй. 7.6.1905 стор- ўзнік фаш. рух на чале з В.Квіслінгам. У цінг абвясціў пра скасаванне швед.- 1931—33 Н. канфлікгавала з Даніяй за

Грэнландыю, але М'іжнар. суд y Гаазе вырашыў спрэчку на карысдь Даніі. На выбарах 1933 НРП атрымала 40% галасоў выбаршчыкаў, a ў сак. 1935 сфарміравала ўрад на чале з Ю.Нюгарсвалам (1935—45, з 1940 y эміграцыі). У 2-ю сусв. вайну, нягледзячы на нейтралітэт, краіну ў ходзе 2-месячнай Нарвежскай аперацыі 1940 акупіравалі ням.-фаш. войскі; дарв. кароль і ўрад эмігрыравалі ў Лондан (вярнуліся ў 1945). У лют.

1942 сфарміраваны нарв. калабарацыядісцкі ўрад на чале з Квіслінгам. Акудацыя краіны выклікала Рух Супраціўлення: y 1943 нарв. патрыёты разгарнулі барацьбу супраць «татальнай прац. мабілізацыі», абвешчанай урадам Квіслінга; узбр. грулы Супраціўледля здзейснілі шэраг дьшерсійных акгаў, y т л . ўзарвалі з-д ла вытв-сці цяжкай вады для

ням. атамнай бомбы; y канцы 1943— пач. 1944 узнік аб’яднаны кіруючы орган Супраціўлення — «Фронт Радзімы». У выніку Петсама-Кіркенескай аперацыі 1944 паўн. раёны Н. вызваліла Чырв. Армія. 7.5.1945 y Н. капітулявалі герм. войскі. У вайне краіна страціла 10 тыс. чал., палавіну флоту (паводле танажу). У 1948 абвешчана амністыя квіслінгаўцаў, y 1950 спынена суд. праследаванне ваен. элачынцаў. Пасляваен. аднаўленню эканомікі краіны садзейнічала дапамога паводле Маршала плана. 3 канца 1940-х г. знешнепаліт. курс Н. вызначаўся адмовай ад нейтралітэту, імкненнем да інтэграцыі краіны ў зах.-еўрап. рэгіянальныя арг-цыі. У 1945—65, 1971—72, 1973—76, 1976—81, 1986— 89, 1990—97 кіруючай партыяй зноў была НРП (у тл . ўрады на чале з Г.Х.Брунтланд), якая праводзіла курс на пабудову ў Н. сац. дзяржавы на ўзор Швецыі. На рэферэндуме 25.9.1972 большасць выбаршчыкаў выказалася супраць уступлення Н. ў «Агульны рынак». У 1981—86 і 1989—90 на чале ўлады знаходзіліся кансерватыўныя ўрады. У 1957—91 каралём Н. быў Улаф V, са студз. 1991 — Харальд V. На рэферэндуме ў канцы 1994 большасць выбаршчыкаў прагаласавала супраць членства краіны ў Еўрап. Саюзе. Пасля парламенцкіх выбараў y вер. 1997 утвораны кааліцыйны ўрад на чале з К.М.Бундэвікам (Хрысц. нар. партыя). Н. — чл. ААН (з 1945), НАТО (з 1949), Савета Еўропы (з 1949), Паўн. савета (з 1952), Еўрап. асацыяцыі свабоднага гандлю і Apr-цыі эканам. супрацоўніцтва і развіцця (з 1960), асацыіраваны член Зах.-Еўрап. Саюза (э 1992). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 4.2.1992. Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Нарв. рабочая партыя (найбуйнейшая), партыя Цэнтра, партыя Хейрэ (Кансерватыўная), Хрысц. нар. партыя, Сацыяліст. левая партыя, Партыя прагрэсу і інш. Прафс. аб’яднанні — Цэнтр. аб’яднанне прафсаюзаў Н. (найбуйнейшае, засн. ў 1899, аб’ядноўвае каля 30 галіновых прафсаюзаў), Кааператыўнае аб’яднанне Н. Гаспадарка. Н. — індустр.-агр. краіна з высокім уэроўнем жыцця насельніцтва. Штогадовы даход на 1 чал. 26,2 тыс. дол. (1996). На прам-сць прыпадае 32,1% валавога ўнутр. прадукту (ВУП), на сельскую і лясную гаспадарку, рыбалоўства і марскія промыслы — 2 %, на сферу паслуг — 65,9% (1997). П р а м ы с л о в а с ц ь мае экспартны кірунак. Гал. месца належыць горназдабыўной галіне. Здабываюць (1997) нафту — 152 млн. т і прыродны газ — 46,5 млрд. м3 y Паўночным. м. (цэнтр абслугоўвання здабычы —- г. Ставангер), каменны вугаль — 0,4 млн. т на Шпіцбергене, жал., алюмініевыя, тытанавыя, цынкавыя, малібдэнавыя, кобальтавыя, нікелевыя руды, пірыты, буд. матэрыялы. У 1997 атрымана 112 млрд. кВт • гадз электраэнергіі (99,4% — на ГЭС). Па вытв-сці электраэнергіі на 1 чал. Н. займае 1-е месца ў свеце. Развіты энергаёмістыя галіны — электраметалургія

каляровых мегалаў і элекграхімія. Вьггв-сць (млн. т, 1997): чыгуну — 0,1, сталі — 0,4, пракату — 0,4. Асн. цэнтр — г. Му-і-Рана, з-д «Норск Ернверк». Значная вытв-сць алюмінію (г. Арэндаль і інш.), нікелю і медзі (г. Крыстыянсан), кобальту (15% сусв. вытв-сці), магнію, ферасплаваў. Хім. прам-сць прадстаўлена вытв-сцю ўгнаенняў — 0,9 млн. т (1997, y пераліку на 100% колькасць карыснага рэчыва), y т л . 0 ,6 млн. т азотных і 0,3 млн. т фосфарных, сінт. смол — 425 тыс. т, a таксама карбіду кальцыю, цяжкай вады, інертных газаў (аргон, неон). Асн. цэнтры хім. прам-сці — Осла і Берген, нафтаперапр. і нафтахім. — Берген і Ставангер. Развіта лясная, дрэваапр. і цэлюлознапапяровая прам-сць. Нарыхгоўкі драўніны склалі 7,6 млн. м3, піламатзрыялаў — 2.4 млн. м3, вытв-сць драЎнянавалакністых пліт — 18,9 млн. м , драўнянастружкавых пліт — 420 тыс. м , паперы і кардону — 2 млн. т (1997); гал. цэнтры Шыен і Тронхейм. Машынабудаванне і металаапрацоўка прадстаўлены прадпрыемствамі па буд-ве суднаў, пераважна танкераў і рыбалоўных, платформ для здабычы нафты і газу ў моры, буравога, горнага, металург., хім., лесаперапрацоўчага абсталявання, вырабаў радыёэлектронікі (Осла, Берген, Ставангер). У прам-сці буд. матэрыялаў вылучаецца вытв-сць цэменту — 1 , 8 млн. т (1997). 3 галін лёгкай прам-сці найб. развіты швейная і трыкатажная (асабліва вытв-сць спарт. і рабочага адзення), абутковая (абутак для маракоў і рыбакоў). У харч. прам-сці вылучаецца рыбаперапрацоўчая і рыбакансервавая галіна. Улоў рыбы (1997) — 2,84 млн. т, y тл . селядцоў — 917 тыс. т, траскі — 401 тыс. т. Больш за палавіну прамысл. прадукцыі даюць прадпрыемствы 4 найб. гарадоў, y т.л. 25% — Oe­ na. С е л ь с к а я гаспадарка працуе пераважна на ўнутр. рынак. С.-г. ўгоддзі (1997) займаюць 1,1 млн. га (каля 3,4% тэр.), y тл . пад ворывам 1 млн. га. Пераважаюць невял. фермы (да 10 га). Многія з дробных фермераў частку даходу атрымліваюдь ад рыбалоўства і продажу лесу. Пашырана вытворча-збытавая кааперацыя. Гал. галіна — малочна-мясная жывёлагадоўля. Пагалоўе (млн. галоў, 1997): буйн. par. жывёлы — 1 , свіней — 0 ,8 , авечак і коз — 2,6, птушкі — 4. На Пн разводзяць паўн. аленяў (каля 100 тыс. галоў). Вытворчасць (тыс. т., 1997): мяса — 276, малака — 1900 (надой на 1 карову 5472 л за год), воўны — 5; атрымана 831 млн. штук яец. Прадукцыя раслінаводства (1997): збожжавыя і зернебабовыя — 1,3 млн. т, бульба — 0,4 млн. т, агародніна — 0 ,2 млн. т, гоіады і ягады — 0,1 млн. т. Сярэдняя ўраджайнасць: аўса — 50,4 ц/га, пшаніды — 45.4 ц/іа, бульбы — 222 ц/га. Вырошчваюць фуражныя культуры. Развіта клетачная пушная зверагадоўля (норак і лісоў). Асн. від транспарту — марскі, забяспечвае прыкладна 7 3 унугр. і 9/ю знешніх перавозак. Танаж гандл. флоту

(судны водазмяшчэннем больш за 10 0 т) больш за 2 1 млн. брута-рэг. т, частка флсгту плавае пад замежнымі флагамі. Болыіі за 90% танажу занята на міжнар. перавозках па замежных фрахтах. Гал. парты: Осла, Берген, Сгавангер, Нарвік. Працягласць чыгунак (больш за 60% электрыфікаваныя) — 4 тыс. км, аўтадарог — 90 тыс. км. Н. знаходзідца на адным з першых месцаў y свеце па ўнутр. авіяц. перавозках пасажыраў y разліку на душу насельніцгва. Міжнар. аэрапорты каля Осла, Ставангера, Будзё, густая сетка мясц. аэрапортаў. У 1997 экспарт склаў 47,7 млрд. дол., імпарт — 35,5 млрд. дол. Асн. тавары экспарту: нафта і прыродны газ (каля 50% па кошце), каляровыя металы, судны, рыба. Імпарт: машыны і абсталяванне, трансп. сродкі, харч. і спажывецкія тавары. Гал. гандл. партнёры: Вялікабрытанія, Германія, Швецыя, Нідэрланды, Францыя. Імпарт y Беларусь (1997) — 553 тыс. дол., пераважна рыба. Значны даход прыносіць турызм, колькасць замежных турыстаў 2,7 млн., чал., даход ад турызму — 2,5 млрд. дол. (1997). Грашовая адзінка — нарвежская крона. Узброеныя сілы. Складаюцца з сухап. войск (15,8 тыс. чал.), ВПС (7,9 тыс. чал.), BMC (9 тыс. чал.). Агульная колькасць 32,7 тыс. чал. (1999). Вярх. галоўнакамандуючы — кароль. Камплектаванне паводле прызыву. На ўзбраенні 170 танкаў, 214 бронетранспарцёраў, 57 баявых машын пяхоты, 252 гарматы, 454 мінамёты, 300 пераносных зенітных ракетных комгшексаў, y BMC 12 падводных лодак, 4 фрэгаты, 14 тралыпчыкаў, 53 катэры і інш., y ВПС 79 баявых самалётаў. Ахова здароўя. Мед. абслугоўванне платнае, але 80% расходаў на ўрачэбную дапамогу і набыццё некат. лекаў фінансуецца з фондаў сац. страхавання. Сярэдняя працягласць жыцдя мужчын 75,4, жанчын 81,2 года. Узровень нараджальнасці — 13 на 1 тыс. чал. Смяротнасць 1 0 на 1 тыс. чал., натуральны прырост 0,27% (1999). Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 197 чал., урачамі — 1 на 299 чал. (1998). Дзіцячая смяротнасць 5 на 1 тыс. нованароджаных (1999). Асвета. Сістэма адукадыі Н. дзярж., бясгаіатная, існуе невял. колькасць прыватных школ, якім аказваецца дзярж. фін. падтрымка. Паводле рэформы 1994 y сістэме адукацыі, дзеці вучацца ў школе з 6 -гадовага ўзросту. Тэрмін усеагульнага абавязковага навучання 1 0 гадоў: складаецца з пач. ступені (1—4-ы кл.), прамежкавай (5—7-ы кл.) і ніжэйшай сярэдняй ступені (8 — 1 0 -ы кл.), дзе вучні могуць выбіраць прадметы дадаткова да абавязковых. Пасля атрымання абавязковай сярэдняй адукацыі 95% вучняў працягваюць вучобу на старшай ступені сярэдняй школы (3 гады навучання) і атрымліваюць поўную сярэднюю адукацыю, што дае права паступаць ва ун-т. Старшая ступень складаецца з базавых курсаў (1 -ы год навучання), наступных спецыяліза-

НАРВЕГІЯ

155

ваных і (або) курсаў прафесійна-тэхн. адукацыі. 40% выпускнікоў старшай ступені сярэдняй школы паступаюць y ВНУ. Выпускнікі каледжаў пасля выканання праграм, разлічаных на 2 —3 гады, атрымліваюць дыплом. Першая акадэмічная ступень (кандыдат-магістр) прысвойваецца ун-тамі, універсітэцкімі і рэгіянальнымі каледжамі пасля выканання 4-гадовай праграмы навучання; дадатковае навучанне (1,5— 3 гады), правядзенне даследавання і напісанне дысертацыі дазваляе атрымаць ступені — канд. філасофіі (гуманіт. навукі), канд. навук (прыродазнаўчыя дысцыпліны) і т.зв. ступень «Sivilingenior» (тэхн. навукі). Паслядыпломную адукацыю можна прадоўжыць y дактарантуры (3—4 гады) і атрымаць ступень д-ра навук y розных галінах ведаў. Існуе і агульная доктарская ступень — д-р філасофіі, якая не патрабуе абавязковага навучання, але прад’яўляе больш высокія патрабаванні да дысергацыі. Усе ВНУ падпарадкоўваюцца Мін-ву адукацыі, даследаванняў і рэлігіі. У 1999/2000 навуч. г. ў Н. — 160 тыс. студэнтаў, y тл . 80 тыс. ва ун-тах; 4 ун-ты: y Осла (1811), Бергене (1948), Тронхейме (1968), Тромса (1972); 6 спецыялізаваных універсітэцкіх каледжаў. 3 мэтай развідця супрацоўніцгва паміж ВНУ 95 рэгіянальных каледжаў y 1994 рэарганізаваны ў 26 і створана «нарвежская сетка», y якую ўвайшоў і універсітэцкі сектар. Найбуйнейшыя б-кі — універсітэцкія і б-ка ў Осла. Музеі: заалагічны (1820), Універсітэцкі нац. старажытнасцей (1828), прыкладнога мастацтва (1876), Нарв. народны (1894), Нац. галерэя (1837); музеі Вігелана (1947), Мунка (1963), музеі, дзе захоўваюцца судны нарв. вікінгаў, карабель РАмундсена і Ф.Нансена, плыт Т.Хеердала «Кон-Цікі» і інш. (усе ў Осла). Навук. даследаванні праводзяцца пераважна ва ун-тах. Друк, радыё, тэлебачанне. У 1998 y Н. каля 2160 перыяд. выданняў. Найб. уплывовыя газеты: «Aflenposten» («Вячэрняя газета», з 1860), «Dagbladet» («Штодзённая газета», з 1869), «Arbeiderbladet» («Рабочая газета», з 1884), «Nationen» («Нацыя», з 1896), «Verdens Gang» («Свет y руху», з 1945), «Vaart Land» («Наша краіна», з 1945), «Ny Tid» («Новы час», з 1975). Інфарм. агенцтва — Нарв. тэлегр. бюро (НТБ, з 1867). Дзейнічаюць больш за 70 радыёстанцый. Тэлебачанне з 1960. Трансліруюцца 2 агульнанац. і 17 мясц. праграм. Радыё і тэлебачанне кантралюе ўрадавая карпарацыя Нарв. дзярж. вяшчанне (з 1933). Літаратура. Ад раннесярэдневяковай л-ры Н. захавалася няшмат помнікаў. У цесным узаемадэеянні з нарвежскай развівалася стараж.-ісландская л-ра, вядомая сваёй паэзіяй міфалагічнага і гераічнага зместу, a таксама творчасцю скальдаў (нарвежцы Брагі Бодасан, Торб’ёрн Хорнклаві, Эйвінд Фінсан; 9— 11

156

НАРВЕГІЯ

ст.) і інш. У 13 ст. з’явілася ананімная рэліг.-філас. (паэма «Сонны прывід») і рэліг.-дьадактычная (дыялог «Каралеўскае люстра») л-ра. Страта краінай незалежнасці выкліхала заняпад нарв. л-ры. Літ. мовай стала дацкая. Гуманіст. рух y Н. ў сярэдзіне 16 ст. быў цесна звязаны з Рэфармацыяй (лацінамоўныя творы Х.Хунарсана, Е.Нільсана). Патрыят. духам прасякнута гісторыка-геагр. кн. «Пра нарвежскае каралеўства» (1567) АПедэрсена Беера. У 17 ст. значныя маст. творы стварылі П.Дас (паэма «Голас Нурлана»), Д.Энгельбрэтсдатэр (рэліг. лірыка). Станаўленне свецкай л-ры Н. прыпадае на 18 ст. (паэзія К.Б.Туліна, проза і драматургія дацка-нарв. пісьменніка Л.Хсшьберга). Даніну класіцызму аддалі ў сваёй творчасці Ю.Н.Брун (аўтар першай нарв. гіст. трагедыі «Эйнер Тамбешэльвер», 1772), К.Фастынг, сентыменталізму — П.Х.Фрыман. Супраць адмоўкых бакоў класіцызму скіраваны сатыр. і гумарыстычна-парадыйныя творы Ю.Г.Веселя, Ю.Вібе. У 1-й пал. 19 ст. на фоне барацьбы Н. за незалежнасць вылучылася самаст. нарв. нац. л-ра. У гэтым рэчышчы развівалася паэзія Х.Вергелана. Пачынальнік л-ры на нарв. мове (лансмоле) — І.Осен. Пануючым літ. кірункам 1840—50-х г. быў «нацыянальны рамантызм» (літ. апрацоўкі нарв. фальклору П .КАсб’ёрнсена, Ё.Му, М.БЛанстада, паэзія Ю.С.Вельхавена, А.Мунка, драм. творы Х.Б'ерэгара, Бруна, Мунка, проза М.К.Хансена, Вергелана). У творах П.Ботэн-Хансена, О.У.Вінье, ранняга Г.Ібсена разгарнулася палеміка з прадстаўнікамі гэтага кірунку. У 2-й пал. 19 ст. л-ра Н. ў mapa­ ry вядучых л-р свету, найперш дзякуючы драм. творам Ібсена і Б.М.Б ’ёрнсана, для якіх характэрна арган. спалучэнне рамантычна-сімвалістычных і рэаліст. рыс. Росквіт рэаліст. рамана пачаўся з твораў К.Эльстэра Старэйшага («Небяспечныя людзі»), Ю. Лі («Лоцман і яго жонка», «Пажыццёва засуджаны», «Дочкі камандора»), АЛ.Х’елана («Шкіпер Воршэ», трылогія «Атруга»,

«Фартуна», «На Івана»), А.Гарбарга («Вальнадумец», «Сяляне-студэнты»), Натуралістычныя і эратычныя матывы ўласцівы проэе А.Скрам. Моцныя ўплывы імпрэсіянцму адчувальныя ў раманах Х.Егера, неарамант. вершах, малой проэе і п’есах С.Обстфелера, Т.Крага, паэзіі Н.К.Вогт, В.Крага. У канцы 19— пач. 20 ст. сусв. вядомасць набыла псіхал. проза К.Гамсуна. Гуманіст. традыцыі развіваліся ў творчасці Ю.Боера, Г.Скота, Х.Кінка, П.Эге. Мноствам плыняў і кірункаў вызначалася нарв. л-ра паміж сусв. войнамі. У манеры псіхал. рэалізму напісана эпапея «Жыхары Ювіка» УДуўна (т. 1—6 , 1918—23), y рэчышчы «новага рэалізму» і неарамантызму — гіст. раманы С.Унсет. Прыкметнай з ’явай y л-ры Н. сталі псіхал. раманы С.Хуля. Сац. тэматыкай адметная проза К..Упдаля, Ю.Фалькбергета, О.Бротэна, паэзія Р.Нільсена. Стваральнік нарв. сял. эпасу — Т.Весас (раманы «Вялікая гульня» і «Жанчынам патрэбны дом»), Уплывы фрэйдызму адчувальныя ў раманах А.Санемусе, паэзіі А.Эверлана, драмах Х.Крога. Выкарыстанне традыц. форм y спалучэнні з паэт. навацыямі ўласціва творам Г.Вільдэнвея, У.Аўкруста, С.Мерэна, У.Буля. Вылучылася творчасць хрысц. празаікаў С.Крысціянсена, Р.Фангена, драматурга-сімваліста Г\Хейберга. У гады 2-й сусв. вайны значную ролю адыгрывала паэзія Ю.Н.Грыга, І.Хагеруп, проза Хуля, Ю.Боргена і інш. У пасляваен. час вылучылася проза аналіт. (Борген, А.Омрэ), псіхал. і фрэйдысцкая (Хуль, Т.Недрэас, Н.Ю.Руд), рэаліст. (Боер, Весас), паэзія традыцыяналісцкая (Г.Рэйс-Андэрсен, І.Хагеруп, Т.Стыген, Т.Юнсан) і мадэрнісдкая (Мерэн, Р.Якабсен, Э.Оклан, Я.Э.Вол), драматургія рэаліст. (Х.Хагеруп, Е.Б’ёрнебу, Т.Скагестад, А.Во, Н.Р.Крыстэнсен) і мадэрнісцкая (Ф.Хаўрэвал, Т.Эр’ясетэр, С.Крыстаў). У л-ры 1980—90-х г. цэнтр. месца займаюць мадэрнісцкая паэзія і драматургія (Э.Хоэм), проза псіхал. (К.Фальбакен), фемінісцхая (Б.Вік), эксперым. (К.Флёгстад, СЛёвейд), рэліг. (А.Ронінг), футурысцкая (А.Енсен), паліт. і сац. (К.Хольт). Сярод перакладчыкаў і

1 2 Да арт. Нарвегія. Царква «стаўкірка» ў Голі, канец 12 ст. (элева); саоор y Тронхейме, халя 1140— 1320.

прапагандыстаў бел. л-ры ў Н. — паэт і літ.-знавец М.Наг. На бел. мову творы нарв. пісьменнікаў перакладалі С.Міхальчук, В.Сёмуха, Л.Баршчэўскі. Архітэктура. Сярэдневяковае дойлідства Н. выпрацавала своеасаблівы ў канстр. і маст. адносінах тып драўлянай царквы «стаўкірка», якая ўзводзілася з верт. пастаўленых бярвён і брусоў (цэрквы ва Урнесе, 1060— 1130; Боргуне, каля 1150; Голі, канец 12 ст., цяпер y Нарвежскім нар. музеі на п-ве Бюгдзё ў Осла). Мураваная архітэкгура фарміравалася ў 12— 14 ст. пад уплывам англ. пабудоў раманскага стылю (сабор y Ставангеры, 1130— 1300) і гсггыкі (сабор y Тронхейме, каля 1140— 1320, рэстаўрыраваны ў 19—20 ст.; каралеўская зала Хокансхален y Бергене, 1246—61). 3 16 ст. пашыраны агульнаеўрап. маст. стылі: пабудовам 2-й пал. 16— 17 ст. ўласцівы элементы архітэктуры Адраджэння, y 18 ст. пераважалі рысы барока і ракако, y канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. з’явіліся пабудовы ў стылі класідызму (каралеўскі палац, 1824—48, арх. Х.Д.Ф.Лінстаў; ун-т, 1838—52, арх. К.Х.Грош). У архітэкгуры сядзібных і гар. дамоў захоўваліся традыц. высокія чарапічныя дахі з заломам, лёгкія драўляныя галерэі і лоджыі. У 2-й пал. 19 ст. на змену класіцызму прыйшла эклехтыка (псеўдараманскія формы, англ. неаготыка); нац.-рамант. рысы выявіліся ў т.зв. драконаўскім стылі з дэкар. элементамі айч. драўлянага дойлідства (арх. Х.Мунтэ і інш.). У 1920—30-я г. развіваўся функцыяналом. Пасля 2 -й сусв. вайны вырашаліся праблемы пашырэння і рэканструкцыі гарадоў (праект Вял. Осла, 1948—50), масавага жыллёвага буд-ва. У пошуках самабытн ш форм архітэктары звярталіся да нар. дойлідства (турыстычныя гасцініцы, вілы, асабнякі). У 1960-я г. ў Н. пашырыўся арх. кірунак бруталізм: ратуіда ў Аксеры каля Осла (1963, арх. Х.Лунд, Н.Слету), музей y Ховікодэне (1964—68, арх. І.Эйквар, С.Е.Энгебрэтсен). У 1910 створаны Саюз нарв. архітэкгараў. Выяўлснчае і дэкаратыўна-прыкладное мастадтва. Ад неалггу і бронз. веху на тэр. Н. захаваліся наскальныя размалёў-

Да арт. Нарвегія. Х Г у д э . Марскі пейзаж. 1876.

кі з выявамі аленяў, схематычных фігур людзей, сонечнага дыска і інш. У сярэдзіне 1 -га тыс. н.э. ад мастацгва герм. плямён, якія засялялі Пд Н., пашырыўся звярыны стыль. У канцы 8 —9 ст. y рэчышчы культуры вікінгаў пачало фарміравацца сярэдневяковае мастацтва Н. Развіваўся звярыны стыль, y які ўключаліся геам. ўзоры («пляцёнка») і фігуры людзей (разьба на пахавальных караблях, павозках, санях і інш.), пазней — расл. ўзоры і жанравыя сцэны. У 13— 14 ст. развівалася гатычнае мастацтва (размалёўкі храмаў, скулытіура, мініяцюра). 3 канца 14 ст. развідцё маст. культуры Н. заняпала. У 17 — пач. 19 ст. нарв. мастацтва развівалася ў рэчышчы агульнаеўрап. стыляў барока і ракако (працавалі пераважна замежныя майстры). У дэкар.-прыкладным мастацтве пашырыліся разьба і размалёўка па дрэве, разьба па слановай косці. У пач. 19 ст. з’явіліся нац. прафес. мастакі (жывапісец і графік Ю.К.К.Даль, О.Вергеланд і інш.). 3 сярэдзіны 19 ст. павялічылася цікавасць да тэм нар. жыцця (АТыдэман), нац. пейзажа (Х.Гудэ, Ф.Колет). У 1870—80-я г. пад уплывам франц. мастацгва большасць нарв. мастакоў аддавалі ўвагу вырашэнню спецыфічных жывапісных праблем, асабліва перадачы асвятлення і святлопаветр. асяроддзя (Х.Бакер, Э.Петэрсен, Ф.Таўлаў, Х.Хеердал і інш.). У скульптуры дамінавалі рысы класіцызму ў духу дацкага скулыгг. Ь.Торвальдсена (Б.Бергсліен, Ю.Мідэльтун, Х.Мікельсен, М.Шэйбрак і інш.). У канцы 19 — пач. 2 0 ст. y мастацгве склалася нац. рэаліст. школа (К.Крог, Э.Верэншэль, Т.Кітэльсен, Г.Мунтэ і інш.)- У рэчышчы сімвалізму працаваў скулытг. К.Г.Вігелан. У гэты перыяд склалася творчасць аднаго з заснавальнікаў экспрэсіянізму Э.Мунка. У выяўл. мастацтве 1 -й пал. 2 0 ст. дамінавала манум.дэкар. мастацтва (Р.Аўлі, П.Крог, А.Рэваль, А.Рольфсен і інш.). У 2-й пал. 20 ст. пашырыліся мадэрнісцкія кірункі (Я.Вейдэман, Г.С.Гундэрсен, К.Румар,

НАРВЕГІЯ

Д а арт. Нарвегія. Э.М у н к . Крык. 1893.

І.Сітэр і інш.). Традыцыі рэаліст. школы працягвалі жывапісец Х.Фіне, графікі П.Гаген, В.Тветэрас і інш. У скульптуры развіваліся неакласіцыстычныя тэндэнцыі (Э.Баст, РЛуне, В.Расмусен, Г.Янсан і інш.). У дэкар.-прыкладным мастацгве (мэбля, кераміка, тэкстыль, драўляны посуд, вырабы з металу, карункапляценне, вышыўка) пераважаюць простыя рацыянальныя формы, y дэкоры выкарыстоўваюцца перапрацаваныя элементы нац. фальклору. Музыка. Пра стараж. паходжанне нарв. музыкі сведчаць помнікі матэрыяльнай культуры (бронзавыя муз. інструменты 2 ст. да н.э.), саіі ісландсканарв. эпасу («Эда Старэйшая», канец 11 ст.). Захаваліся стараж. вак.-інстр. і танц. жанры — пастухоўскія песні-клічы лок, хювінг, лалінг; балады, культа-

Да арт. Нарвсгія. О.В е р г е л а н д . Эйдсвальд. 1814.

157

выя, гіст. і інш. песні, танцы халінг, спрынгданс. У аснове рытмічнай арганізацыі раўнамерная метрыка пры мностве сінкоп, пункцірных рытмаў і трыёлей. Сярод традыц. інструментаў: струнна-смычковыя фідла, лангелейк, хардынгфеле; духавьш флейта селье, лур; варган мюнхарпе. 3 пашырэннем хрысціянства ( 1 0 ст.) развіваюцца культавыя спевы, блізкія да грыгарыянскіх, з 14 ст. — арганная музыка. У 14— 19 ст. музыка Н. была пад уплывам дадкай музыкі. 3 прыняццем лютэранства (1536) узнік пратэстанцкі харал. Сярод помнікаў перыяду Рэфармацыі — «Dansk salmebog» Х.Томісёна (1569), «Graduate» Н.Есперсена (1573). 3 канца 16 ст. муз. цэнтрамі сталі Хрысціянія, Берген, Тронхейм. У 2-й пал. 18 ст. ўзніклі аматарскія і праф. аркестры, паўпрафес. муз. т-вы ў Бергене («Гармонія», 1765, існуе і цяпер), Тронхейме, Хрысціяніі. Сярод нарв. кампаэітараў эпохі барока Г. фон Бертух, ЮД.Берлін (аўхар і першага нарв. падручніка па тэорыі музыкі, 1744), Ю.Фрэйтхаф. У сярэдзіне 19 ст. паявіліся першыя зб-кі запісаў нар. песень і танцаў (1841). У 1825 напісаны першы нарв. зшшіпіль (кзмпазітар В.Тране, паэт Х.Б’ерэгар). Стваральнікі нац. кампазітарскай школы — Х .Х ’ерульф і Р.Нурдрак (аўгар нарв. нац. гімна, 1864). Найб. адметная з’ява музыкі Н. — творчасць і дзейнасць Э.Грыга. Сярод яго паслядоўнікаў: К.Сіндынг, Ю.Сельмер, Ю.Хальварсен, y 20 ст. — А.Эген, Э.Альнес, Ю.Хорклаў, С.Юрдан. Вял. ўклад y нарв. музыку зрабіў Ю.Свенсен. У музыцы Н. прасочваюцца ўплывы і прынцыпы розных стыляў і школ, y тл . муз. імпрэсіянізму (А.Хурум), новай венскай школы (Ф.Вален), неакласіцызму (Л.І.Енсен), франц. музыкі пач. 2 0 ст. (Д.М.Юхансен, П.Хал, А.Клевен, Б.Брустад). Буйнейшыя сімфаністы Н. — К.Эге і Х.Северуд. Стараж. фальклор Н. выка-

Да арт. Нарвегія. Ю .К.К.Д a л ь. Сгальхейм. Пейзаж з вясёлкай. 1842.

158

НАРВЕЖ СКАЕ

рыстоўваюць y сваіх творах Э.Грувен, С.Ульсен, Е.Твейт; серыйную тэхніку і алеаторыку — Ф.Мортэнсен, Э.Ф.Брэйн, Э.Сомерфельт, А.Бібала, Э.Хоўлан і інш. У галіне элекгроннай музыкі працуе А.Нурхейм. Сярод інш. сучасных кампазітараў: К.Нюстэт, М.Ом, Ю.Квандал, А.Янсан, эстрадныя Б.Амдал, Р.Даніельсен, В.Санбек. Сярод выканаўцаў: дырыжоры КАндэрсен, О.Р.Грунер-Хеге, Э.Ф’ельстад, Ю.Хальварсен, спевакі Э.Гульбрансан, К.Флагстад, О.Нурму-Лёўберг, Э.Талаўг, К.Скрам, У.Эрыксен, піяністы І.Братлі, Х.М.Бекелун, РЛевід, Т.Тэлефсен, скрыпачы У.Буль, АТэлефсен і інш. У Н. працуюць: Оперны т-р (з 1958) і аркестр Філармоніі ў Осла, аркестр філарманічнага т-ва «Гармонія» ў Бергеде, сгр. Хіндар-кйаргэт, Нац. кадцэртнае т-ва (з 1968); кансерваторыі ў Осла (з 1883), Бергене (1905), Ставангеры (1945), вышэйшыя муз. школы ў Тродхейме (1911), Вейтвеце (1959) і інш. 3 1953 y Бергене праводзяцца Міжнар. муз. фестывалі. Тэатр. Вытокі нац. нарв. т-ра ў рэліг. і быт. абрадах. У 16— 17 ст. y школьных т-рах ставілі містэрыі і маралітэ на лац. і нарв. мовах. У сярэдзіне 18 ст. ў Хрысціяніі (сучасны г. Осла) і Бергене ўзніклі аматарскія тэатр. трупы на нарв. мове (найб. буйная — хрысціянійскае Драм. т-ва, засн. ў 1780). У 1794 засн. ітраф. т-р y Бергене, y 1827 — Хрысціянійскі т-р, y якіх ставіліся п’есы на дацкай мове і выступалі пераважна дацкія акцёры. У 1850 y Бергене адкрыўся Нарв. т-р (з 1876 «Нац. сцэна»), які ўзначальвалі драматургі Г.Ібсен, пазней Б. Б’ёрнсан. 3 яго дзейнасці пачалося развіццё нарв. нац. тэатр. мастацтва. У 1852 адкрыта Нарв. драм. школа ў Хрысдіяніі (з 1854 «Нарв. т-р»). 3 пач.

2 0 ст. буйнейшым цэнтрам тэатр. жыцця Н. стаў Нац. т-р. У яго рэпертуары вял. месца належала драматургіі Ібсена і Б’ёрнсана, ставіліся творы У.Шэкспіра, Ф.Шылера, Ю.А.Стрындберга, Б.Шоу і інш., y трупу ўваходзілі лепшыя нарв. акцёры (Р.Ветэргрэл, Г.Грыг, ЮДзюбвад, Д.Кнудсен, А.Маўрстад, А.Мувінкель, Х.Обель, АОдвар, Ю. і С.Рэймерс, Т.Сегельке, Ю.Фальстрэм і інш.). Створаны і новыя т-ры ў Хрысціяніі, Бергене, Тронхейме, Ставангеры. У 1920—30-я г. ставіліся нац. і сусв. класіка, п’есы К.Абеля, Ю.Боргена, Ф.Вольфа, Х.Крога, Н.Грыга, К.Чапека, П.Лагерквіста і інш. У 2-ю сусв. вайну тэатр. мастацтва зведала востры ідэйнамаст. крызіс, многія акцёры эмігрыравалі ў Швецыю. У сучасным рэпертуары т-раў разам з творамі нац. і сусв. класікі пашырылася драматургія сучасных замежных аўтараў. Працуюць Нац. т-р, Малая сцэна Нац. т-ра (ставіць толькі аднаакговыя п’есы), Нарвежскі т-р, Нар. т-р (з 1913), Новы т-р (з 1929) y Осла, Дзярж. вандроўны т-р (з 1949) і інш.; дзейнічаюць шматлікія т-ры тыпу

рэвю. Акцёраў і рэжысёраў рыхтуе Дзярж. тэатр. школа ў Осла (з 1953). Кіно. Вытворчасць фільмаў y Н. пачалася ў 1908 (кароткаметражны ігравы фільм «Небяспечнасці рыбацкага жыцця»). У 1916 створана фірма «Хрысціянія-фільм», y 1919 — кампанія «Муніцыпальны кінацэнтр», y 1935 — кінастудыя ў Яры. У 1910-я г. здымалі пераважна фільмы забаўляльнага характару, з 1920-х г. — экранізацыі ліг. твораў, якія пераважна ідэалізавалі нац. традыцыі: «Ганна-падкідыш» (1920, рэж. Р.Брэйстэйн), «Горная казка» (рэж. Л.Сіндынг), «Лось-велікан» (рэж. В.Фюрст, абодва 1927), першы гукавы фільм «Вялікія хрэсьбіны» (1931, рэж. Т.Ібсен), «Добрыя людзі» (1937, рэж. Сіндынг), «Дзіця» (1938, рэж. Брэйстэйн), «Слаўная Марэн» (1940, рэж. К.Хергель) і інш. У 1930-я г. з ’явіліся фільмы з сац. і этычнай праблематыкай: «Валацуга» (1934), «Двое жывых і адзін памерлы» (1937, абодва рэж. Ібсен) і інш. Пасля 2-й сусв. вайны пашырыліся фільмы, прысвечаныя Руху Супраціўлення: «Мы хочам жыць» (рэж. У.Дальгар), «Уцекачы» (рэж. Т.Санё, абодва 1946), «Бітва за цяжкую ваду» (1948, рэж. Т.Вібе-Мюлер, ЖДрэвіль), «Уцёкі з Дакара> (1951, рэж. Вібе-Мюлер), «Вымушаная пасадка» (1952), «Дзевяць жыццяў» (1957), «Акружэдде» (1960, усе рэж. АСкоўэн) і інш. 3 канда 1940-х г. здымалі лялечдыя фільмы (рэж. І.Калрыда), y 1950 здяты лершы ігравы фільм для дзяцей «Марыяда ў бальніды» (рэж. Вібе-Мюлер). У 1950 засд. Дзярж. цэнтр кіно, y 1955 — Нарв. ін-т кіно і Дзярж. музей фільмаў. Пачало развівацда дакумент. і навук.папулярнае кіно (рэж. А.Берг, Я.Вікбарг, Т.Хеердал, П.Хест і інш.). У 1960-я г. фільмы сац. і ваен. тэматыкі здымалі рэж. К.Андэрсен, Н.Мюлер, Н.Р.Крыстэнсед і інш., кінакамедыі — рэж. Андэрсед, Вібе-Мюлер, Э.Бедерэд і ідш. У 1968 створады сав.-дарв. фільм «Усяго аддо жыццё» (рэж. С.Мікаэляд). У 1970—80-я г. ў кіно прыйішіі маладыя рэжысёры П.Бадг-Хадсед («Кадарэйка», 1973; «Кронпрынц», 1979), Берг («Закрытае аддзяленде», 1972; «Вайна Бобі», 1974), П.Блум («Антон», 1973; «Дом маці», 1974), А.Брэед («Гвалтаванде», 1971; «Жодкі», 1975; «Сладчыда», 1978; «Паляванне да ведзьмаў», 1981), В.Лёкеберг («Адкрыццё», 1977; «Дзяўчыдка ла лабягушках», 1981), Л.Мікельсен («Мы», 1976; «Маленькая Іда», 1981) і ідш. Вылучаюцца фільмы рэж. С.Вама і П.Венерэда («Ласе і Гейр», 1976; «Маўклівая большасць», 1977; «Чардей за ноч», 1979; «Жыццё і смерць», 1980; «Юлія — Юлія», 1981; «Жыць сваім жыццём», 1982), Я.Дзюрыдга («Люсі», 1979), Э.Сульбакена («Кроў ладзёншчыка», 1978), С.Уднеса («Фру Ідгер з Эстрата», 1975; «Імгненде», 1975) і ідш. Развіваецца кідо для дзяцей: «Падарожжа на каляддую зорку» (1976, рэж. О.Солум), «Бабуля і восем дзяцей y горадзе» (1977), «Бабуля і восем дзяцей y лесе» (1979, рэж. абод-

вух Э.Торстэнсан), «Цэпелін» (1981, рэж. Л.Глом), «Залатавуст» (1982, рэж. Блум) і ідш. Сярод акцёраў І.Бардун, Б.Бёрсум, Х.Кольстад, А.Малан, A і Т.Маўрстад, К.Медбе, АОпсаль, А.М.Огэрсен, Б.Скатэста, С.Стурла Хугдес, Я.Ф’ельстад, К.Хусебё і ілш. У Н. дзейнічаюць Саюз муніцылальных кінематаграфістаў. Нарв. саюз фільмаў, арг-цыі дарв. вытворцаў кіно і відэалраграм, дарв. кінакрытыкаў, Саюз нарв. кінаклуібаў. Кадры для кіно рыхтуюцца на базе Тронхеймскага ун-та. Літ.: Мсторня Норвепш . М., 1980; Г y р е в н ч А Я . Норвежское обшество в раннее средневековье: Пробл. соцнал. строя н культуры. М., 1977; Н о с к о в A M . Норвегня во второй мнровой войне 1940— 1945. М., 1973; К ю н л е С. Государство всеобіцего благосостояння: Норвежская модель: Пер. с норв. М., 1994; Н е у с т р о е в В.П. Лвтература скандннавскнх стран (1870— 1970). М., 1980; С а к а л о ў с к і У. Скандынаўскія літаратуры ў Беларусі / / Сакалоўскі У. Пара станаўлення. Мн., 1986; Л а н г е К . , Э с т в е д A Норвежская музыка: Пер. с англ. М., 1967; Л е в а ш е в а О.Е. Музыка / / Нсторня Норвегнн. М., 1980; Г р н н д э Н. Нсторня норвежской музыкн: Пер. с норв. Л., 1982. П.І.Рогач (прырода, насельніцгва, гаспадарка), В.М.ІІІсараў (гісторыя), Cena Холта, П.І.Марозава (асвета), Г.М.Малей (друк, радыё, тэлебачанне), Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Л.А.Сівалобчык (музыка).

НАРВЕЖСКАЕ MÔPA, ускраіннае мора Паўл. Ледавітага ак., ламіж Сканды^ даўскім л-вам і а-вамі Шэтледдскімі, Фарэрскімі, Ісладдыя, Ян-Маед, Мядзведжы. Абмывае зах. берагі Нарвегіі. Пл. 1340 тыс. км2. Найб. глыб. 3970 м. Аддзелела ад Атладтычдага ак. ладводным хрыбтом, на якім размешчады Фарэрскія і Шэтлендскія а-вы; дайб. глыб. над хрыбтом де леравышае 600 м. Каля берагоў Нарвегіі водмелі (Лафатэнскія бадкі і ілш.). Т-ра вады ў лют. 2— 1 °С, y жн. 8 — 12 °С. Салёдасць 34—35,2%о. Праз Н.м. ідзе цёллае Нарвежскае цячэнне, якое абумоўлівае яго незамярзальнасць. Прьшівы паўсутачдью (да 3,3 м). Рыбалоўства. Гал. парты: Тронхейм, Нарвік, Тромсё (Нарвегія). НАРВЕЖСКАЕ ЦЯЧ^ННЕ, цёллае лаверхдевае цячэдне Нарвежскага м., галіна Паўночна-Атлантычнага цячэння. Накіравана да Пд уздоўж берагоў Нарвегіі. Каля 67° лаўд. ш. ад яго адгаліноўваецца Нардкапскае цячэнне, якое цячэ ў Баралцава мора; Н.ц. далей на Пя працягваецца як ІПпіцбергенскае цячэнне. Т-ра вады 5—7 °С зімой, 10— 12 °С летам. Скорасць 0,9— 1,8 км/гадз. Салёдасць 34—3596«. Аказвае змякчальны ўллыў на клімат Скандынаўскага л-ва і да гідралагічдьм ўмовы ўсх. ч. Нарвежскага мора. НАРВЁЖСКАЯ АПЕРАц ЫЯ 1940 (кодавая назва Weserübung вучэнне на Везеры), баявыя дзеялні ўэбр. сіл фаш. Гермадіі па акулацыі Даніі і Нарвегіі 9.4—8.6.1940 y 2-ю сусв. вайну. Мела на мэце захол на Пн Еўролы стратэг. плацдарма сулраць Вялікабрытаніі, a ў лерслектыве і супраць СССР. План

аперацыі (распрацоўваўся герм. камандаваннем са снеж. 1939, зацверджаны АГітлерам 1.4.1940) прадугледжваў раптоўную высадку ў Даніі і Нарвегіі герм. марскіх і паветр. дэсантаў пры садзейнічанні гал. сіл ВМФ і 5-га паветр. флоту.

9 крас. герм. ландверная і палідэйская

Mae зах. і ўсх. групы дыялектаў. Гісторыю Н.м. падзяляюць на 2 перыяды: стараж.-нарвежскі (з 9 ст.) і нованарвежскі (з 1525). 3 1380 (пасля далучэння Нарвегіі да Даніі) пачала распаўсюджвацца дацкая пісьмовая мова, якая ў 16 ст. атрымала статус афіц. мовы. У выніку значнага ўплыву нарвежскага субстрату адбылося адасабленне дацканарвежскай літ. мовы, якая ў 19 ст. атрымала назву рыксмал. Другі варыянт літ. Н.м. — лансмал, створаны ў 19 ст. І.Осенам на аснове сінтэзу мясц. дыялекгаў. У 1929 рыксмал і лансмал афіцыйна перайменаваны ў букмал і нюнорск. Найб. пашыраны букмал, блізкі па струкгуры да дацкай мовы. Асн. адрозненні букмала ад сучаснай дацкай мовы: муз. націск, частае выкарыстанне дыфтонгаў на месцы дацкіх манафгонгаў, глухія змычныя зычныя пасля галосных, сістэма трох родаў. Пісьменства на аснове лац. алфавіта. Найб. стараж. помнікі — рунічныя надпісы «эпохі вікінгаў» (гл. Руны і рунічныя алфавіты) і рукапісныя помнікі 2 -й пал. 1 2 ст. (законы, легенды і інш.).

НАРВЕНСКІ

159

там, y т л . фігуркамі змей, птушак, абрысамі раслін. Найб. значныя помнікі Н.к. на Беларусі: Скема, Галоўск, Aea­ een, Зацэнне.

Л і т Я к y 6 В.Л. Прахтаческнй курс норвежского языка. М., 1966.

Да арт. Нарвежская алерацыя 1940. Захоп германскімі ваеннымі караблямі порта Нарвік 10.4.1940.

дывізіі, марскія і паветр. дэсанты захапілі ўсе апорныя пункты Даніі. Дацкія армія (5 малалікіх дыв.) і флот паводле загаду ўрада капітулявалі. У Нарвегіі супраць 6 разрозненых дыв. дзейнічалі лепш абучаныя і ўзброеныя ням. войскі, якія ўжо 9—10 храс. малымі сіламі (каля 1 0 тыс. чал.) захапілі ўсе гал. парты краіны. Ва ўмовах пагрозы брыт. марскім камунікацыям на дапамогу нарв. арміі 14—17 крас. ў Цэнтр. і Паўн. Нарвегіі высадзіліся экспедыцыйныя саюзныя англа-франка-польск. войскі. Пасля капітуляцыі нарв. войск y цэнтры краіны (3 мая) асн. баі працягваліся ў раёне Нарвіка (Паўн. Нарвегія), але 5— 8 чэрв. саюзныя войскі эвакуіраваліся ў сувязі з цяжкім становішчам y Францыі (гл. Французская кампанія 1940). У выніку Н.а. Германія страціла каля 5 тыс. чал., больш за 20 баявых караблёў, Нарвегія — каля 2 тыс. чал., некалькі караблёў, саюзнікі — каля 2 тыс. чал., 18 баявых караблёў і інш.; y Даніі і Нарвегіі сфарміраваны калабарацыянісцкія ўрады (у апошняй на чале з В .Квіслінгам). Сярод польск. вайскоўцаў і маракоў, пгго змагаліся за Нарвегію, былі ўраджэнцы Зах. Беларусі. Літз Нсторня 392—402.

Норвепш .

М.,

1980.

С.

НАРВЁЖСКАЯ MÔBA, адна з германскіх моў (скандынаўская падгрупа); мова нарвежцаў. Пашырана ў Нарвегіі, ЗША, Канадзе. Афіц. мова Нарвегіі.

НАРВЁЖЦЫ, народ, асн. насельніцтва Нарвегіі (4,15 млн. чал.). Агульная колькасць 5 млн. чал. (1992). Жывуць таксама ў Швецыі (38 тыс. чал.), Даніі (11 тыс. чал.) і інш. краінах Еўропы, y ЗША (620 тыс. чал.), Канадзе (160 тыс. чал.), Аўстраліі (5 тыс. чал.). Гавораць на нарвежскай мове. Вернікі пераважна лютэране, ёсць паслядоўнікі інш. плыней пратэстантызму, католікі. НАРВЕН СКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура неалітычных плямён, якія ў 4—3-м тыс. да н.э. жылі на тэр. паўд.ўсх. Прыбалтыкі і паўн. Беларусі. Насельніцтва займалася паляваннем, рыбалоўствам, збіральнііггвам, y канцы неаліту — земляробствам і жывёлагадоўляй. Паселішчы, стаянкі размяшчаліся па берагах азёр і рэчак па ўсім Падзвінні, y бас. Віліі, y вярхоўях Бярэзіны (прытока Дняпра). Выяўлены рэшткі наземных жытлаў з агнішчамі, разнастайныя прылады працы і зброя з крэменю, рогу і косці, гліняны посуд (вастрадонныя гаршкі з грабеньчатымі расчосамі на паверхні сценак, пад краем венчыкаў былі ўпрыгожаны глыбокімі круглымі ямкамі), касцяныя і бурштынавыя ўпрыгожанні і творы першабытнага мастацтва. На Н.к. акгыўна ўплывала тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі культура, носьбіты якой y сярэдзіне 3-га тыс. да н.э. пачалі прасочвацца ў паўд.-ўсх. Прыбалтыку. У гэты перыяд Н.к. спыніла сваё існаванне на паўн. арэале, a на Беларусі, дзе ўплывы былі слабейшыя, утварыўся крывінскі варыянт Н.к. Асаблівасці гэтага варыянта найб. праяўляюцца ў кераміды: выкарыстоўваліся прысадзістыя гаршкі з круглаватымі днішчамі і гладкімі сценкамі, брыжы венчыкаў былі патоўшчаныя і скошаныя ўсярэдэіну, паверхні аздабляліся разрэджаным арнамен-

Да арт. Нарвенская культур*. Касцяныя і рагавыя вырабы са стаянкі Зацэнне: 1 — аблом ак кінжала; 2 — гарпун; 3 — сякера; 4, 5, 8 — матыкі; 6 — цясла; 7 — прылада з трубчатай косці.

НАРВЕНСКІ САІ03НЫ ДАГАВ0Р 1704 п а м і ж Р а с і я й і Р э ч ч у П а с п а л і т а й . Падпісаны 30 жн. рас. паслом Ф.А.Галавіным і паслом Рэчы Паспалітай Т.Дзялынскім (фактычна прадстаўляў Сандамірскую канфедэрацыю, што падгрымлівала караля Аўгуста I I y барацьбе супраць таксама выбранага каралём швед. стаўленіка Станіслава Ляшчынскага) каля г. Нарва (Эстонія) y Паўночную вайну 1700—21. Бакі абавязваліся весці сумесныя ваен. дзеянні супраць Швецыі і не заключаць сепаратных пагадненняў. Расія абяцала даць Аўгусту II дапаможнае войска (12 тыс. чал. і артылерыю), выплачваць штогод субсідыю (2 0 0 тыс. руб.) на ўтрыманне арміі Рэчы Паспалітай (48

160

НАРВІК

фашызму і ўзведзены ў ранг афіц. ідэалогіі гітлераўскай Германіі.

тыс. чал.), дапамагчы ў падаўленні казацкага паўстання на Правабярэжнай Украіле. У выніку дагавора Рэч Паспалітая атрымлівала магчымасць супрацьстаяць швед. агрэсіі, Расія разлічвала звязаць гал. сілы шведаў y глыбіні Рэчы Паспалітай. Пасля паражэнняў ад швед. войск Аўгуст II 24.9.1706 заключыў са швед. каралём Карлам XII сепаратны Альтранштацкі мір, чым фактычна скасаваў Н.С.Д. ЛЛ.Міхайлоўская.

НАРДФК, к а в у н о в ы мёд, к a вуновая п а т а к а , ачышчаны і моцна ўпараны сок з мякаці пладоў кавуна сталовага. Mae кансістэнцыю мёду, колер ад чырвона-бурага да цёмнакарычневага і салодкі (з прысмакам паленага цукру) смак. Mae 55—70% цукроў, y тл . 29—35% фруктозы, 0 ,6 — 1 ,1 % яблычнай к-ты, да 1 0 % нерастваральных рэчываў (мінер. солей, клятчаткі і інш.). Выкарыстоўваецца ў кандытарскай вытв-сці.

HÂPBIK (Narvik), горад на Пн Нарвегіі. Каля 50 тыс. ж. (1997). Порт y глыбіні незамярзаючага Уфут-фіёрда (штогадовы знешнегандл. грузаабарот больш за 20 млн. т; болып за 90% — жал. руда); вываз руды са Швецыі, цэлюлозы і драўніны э Фінляндыі. Рыбалоўства. Суднарамонт. Першапачаткова порт для вывазу руды, засн. англа-шведскай кампаніяй. 3 1887 наз. Віхторыяхаўн, з 1898 — Н. 3 1902 горад. Хутка развіваўся пасля буд-ва чыгункі (самая паўн. ў свеце). У 2-ю сусв. вайну ў час Нарвежскай аперацыі 1940 акупіраваны ням фаш. войскамі. 14—18.4.1940 y раёне Н. высадзіўся брыг., франц. і польскі дэсант, які авалодаў горадам; y сувязі з цяжкім становішчам на фронце ў Францыі 8 ліл. саюзныя войскі эвакуіраваны.

НАРДЭНІІІЭЛЬДА АРХІПЕЛАГ, Нордэншэльда архіпелаг. У паўд.-ўсх. частцы Карскага м., y Таймырскай (Даўгана-Ненецкай) аўт. акрузе Расіі. Распасціраецца з 3 на У на 93 км. 90 астравоў, якія ўтвараюць некалькі груп: а-вы Вількіцкага, Цыволька, Пахтусава, Лігке, Усходнія. Самы паўночны і найбольшы — Рускі. Складзены пераважна з вывержаных парод. Названы ў гонар швед. даследчыка Арктыкі НА.Э.Нордэншэльда.

НАРДКАПСКАЕ Ц ЯЧ бнН Е , цёплае паверхневае цячэнне каля паўн. берагоў Скандынаўскага і Кольскага п-воў, адгалінаванне Нарвежскага цячэння. Т-ра вады 2—5 °С зімой, 5— 8 °С летам. Скорасць 0,9— 1,8 км/гадз. Салёнасць 34—35%«. Абумоўлівае незамярзальнасць паўд.-зах. часткі Баранцава мора. НАР-ДОС (сапр. A в a н і с я н Мікаэл Захаравіч; 13.3.1866, Тбілісі — 13.7.1933), армянскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Арменіі (1927). Нар. пісьменнік Грузіі (1927). Жыў y Грузіі. Літ. дзейнасць пачаў y 1880-я г. (артыкулы, аповесці, п ’есы). Майстар «малой» прозы і псіхалагічнага рамана. У цыкле навел «Наш квартал» (1888—94), аповесцях «Ганна Сараян» (1888), «Я і Ён» (1889), «Забіты голуб» (1898), «Адзін з цяжкіх дзён» (1904), «Бяз вестак прапаўшы», «Апошнія магікане» (абедзве 1930) і інш. паказаў пошукі чалавекам свайго месца ў жыцці, яго пакуты ў свеце прагматызму і бездухоўнасці. Праблемы інтэлігенцыі і шляхі вырашэння ёю надзённых сац. праблем — тэмы раманаў «Барацьба» (1911), «Смерць» (1912), «Новы чалавек» (выд. 1935), адметных майстэрствам псіхалагічнага аналізу і каларытным апісаннем сац. асяроддзя. Тв.: Рус. пер. — Я н Он. Ереван, 1963; Ублтый голубь: Повестм я рассказы. Ереван, 1978. НАРДЫЗМ (ад норд), тэорыя, паводле якой прадстаўнікі «вышэйшай» паўн. (нардычнай) расы з ’яўляюцца стваральнікамі сусв. цывілізацыі; разнавіднасць расізму. Заснавальнікамі Н. лічацца франц. сацыёлагі А.Габіно і Ж.Лапуж. Узяты на ўзбраенне тэарэтыкамі герм.

НАРЖЫМСКІ Уладзімір Аляксандравіч (14.2.1915, в. Цімкавічы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 17.10.1988), Герой Сав. Саюза (1945). Канд. ваен. н.

(1967), дацэнт (1969). Скончыў Ульянаўскую лётна-тэхн. школу (1935), Ейскае ваенна-марское авіявучылішча (1941), Ваенна-паветр. акадэмію (1951). У Чырв. Арміі з 1936. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941 y ВПС Чарнаморскага флоту, удзельнік абароны Крыма, Каўказа, баёў y Румыніі, Балгарыі, Аўстрыі, вайны з Японіяй: капітан, нам. камандзіра, камандзір авіяэскадрыллі знішчальнага авіяпалка. Зрабіў 404 баявыя вылеты, правёў 35 паветр. баёў, збіў 13 самалётаў праціўніка. Пасля вайны ў авіячасцях ВМФ, y 1958—70 на выкладчыцкай рабоце ў ваен. ВНУ. НАРКАМАНІЯ (ад грэч. narkè здранцвенне, аняменне + манія), хвароба, якую выклікае сістэматычнае ўжыванне наркатычных сродкаў. На ўжыванне наркатычных сродкаў (наркотыкаў) уплываюць псіхал. асаблівасці чалавека (нізкая самаацэнка, псіхічныя захворванні), проціпраўная дзейнасць і інш. Асабліва схільныя да Н. падлеткі і маладыя людзі. Наркаманы (людзі, якія ўжываюць наркотыкі) адмежаваны ад рэальнага свету, трацяць пачуццё адказнасці і абавязку, хлуслівыя, эгаістычныя, схільныя да антысац. паводзін (рабаванне, насілле і інш.). Дзеці наркаманаў нярэдка нараджаюцца з фіз. і псіхічнымі дэфектамі і расстройствамі. Пры Н. існуе вял. небяспека заражэння рознымі формамі гепатыту, СНІДам. Скарачэнню жыцця наркаманаў садзейнічае перадазіроўка, септычныя ўскладненні, спробы да самаіубства і інш. Пры Н. расстройваецца абмен рэчываў y арганізме, дзейнасць стрававальна-кішачнага тракту, сардэчна-сасудзістай і нерв. сістэм.

Адрозніваюць 3 стадыі Н.: адалтацыя, абстынентныя з ’явы і знясіленне. У хворых на Н. выяўляецца вял. наркаманічны сіндром, які складаецца са змененай рэактыўнасці, псіхічнай і фіз. залежнасцей. Аднараэовае ўжыванне наркотыкаў выклікае эйфарыю. Псіхічная залежнасць характарызуецца пастаяннымі думкамі аб скарыстанні наркотыку, інакш узнікае стан незадаволенасці, прыгнечанасці, раздражняльнасці; назіраецца на ранніх этапах сістэм. ўжывання наркотыку Фіз. залежнасць праяўляецца неадольнай хваравігай цягай да наркотыку, развіццём сіндрому паэбаўлення (абстыненцыі), калі перапьшак y прыёме наркотыку выкліхае расстройствы фіз. і псіхічных функцый. Лячэнне ў спец. лячэбных установах y залежнасці ад наркатьгшага сродку. Літ.: П я т і н ц к а я Н.Н. Наркоманші: (Руководство для врачей). М ., 1994; K a п л a н Г.Н., С э д о к Б.Дж. Клнннческая пснхяатрня: Пер. с англ. T. 1—2. М., 1994.

А.І. Скугарэўская.

У.АНаржымскі.

Я.АНаркеііч-Еюм.

НАРКАТЫЧНЫЯ РАСЛІНЫ, група раслін, якія маюць рэчывы, здольныя ўзбуджаць ці прыгнечваць цэнтр. нерв. сістэму. Да Н.р. належаць пераважна вышэйшыя расліны, з ніжэйшых — некат. грыбы (напр., мухаморы). Найб. пашыраны ў тропіках Паўд. і Паўн. Амерыкі, Цэнтр. Азіі. Асн. Н.р.: мак снатворны, каноплі індыйскія, какаінавы куст, гармала звычайная, эхінакактус, блёкат чорны, тытунь і інш. Звычайна ядавітыя, маюць y сабе дзеючыя рэчывы (пераважна алкалоіды), якія валодаюць лек. ўласцівасцямі і выкарыстоўваюцца ў медыцыне, часцей як абязбольвальныя. Пры сістэм. ужыванні прэпаратаў з Н.р. развіваецца залежнасць ад іх — наркаманія. Гл. таксама Лекавыя расліны і Ядавітыя расліны. НАРКАТЬІЧНЫЯ СР0ДКІ, н а р к о т ы к і, група псіхатропных сродкаў прыроднага ці сінтэтычнага паходжання, якія выклікаюць уэбуджэнне ці прыгнечанне функцыі ц.н.с., парушаюць свядомасць і пры сістэматычным ужыванні выклікаюць паталаг. залежнасць (наркаманію). Многія расл. сродкі, што валодаюць падобным дзеяннем (лапр., блёкат, дурнап’ян, каноплі, какаінавы куст, красаўка, опійны мак, некат. віды грыбоў), выкарыстоўваліся з глыбокай старажытнасці для выклікання асаблівага псіхічнага ўздыму, урдзеяння на псіхіку людзей. Лекары ўжывалі гэтыя рэчывы для абяэбольвання. Тэрмін «Н.с.» ўведзены ў мед. практыку

э вынаходствам наркозу (1846). У канцы 19 ст. пад ім аб’ядноўвалі рэчывы, якія выклікаюць y людзей своеасаблівае парушэнне псіхічнай дзейнасці — эйфарыю і могуць гірывесці да алоўжывання імі. Паводле міжнар. класіфікацыі вылучаюць: сродкі адурманьваючага ўздзеяння, сродкі для інгаляцыйнага (напр., хлараформ, дыэтылавы эфір, закіс азоту) і неінгаляцыйнага (напр., гексенал, кетамін) наркозу, наркатычныя анальгетыкі (напр., гераін, кадэін, м арфін), мясц. анестэтыкі (напр., какаін), псіхастымулятары (напр., амфетамін), галюцынагены (напр., дыэтыламід лізергінавай к-ты — ЛСД). Тэрмін «Н.с.» ўжываюць таксама ў наркалогіі, міжнар. дагаворах, нац. заканадаўствах, што рэгламентуюць кантроль за вытв-сцю і выкарыстаннем рэчываў, здольных выклікаць наркаманію. Паводле Канвенцыі ААН 1988 y Н.с. ўключаюць рэчывы, якія адпавядаюць 3 крытэрыям: мед. (здольнасць выклікаць наркаманіі і быць небяспемнымі для здароўя), сац. (адмоўнае ўздзеянне на эканам., культ. і паліт. асновы грамадства) і юрыд. (афіц. прызнанне рэчыва «наркатычным» адпаведным грамадскім органам). М.К.Кеўра, А.І. Скугарэўская.

HAPKÉBI4 Аркадзь Іосіфавіч (н.

10.3.1929, в. Варонаўшчына Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1974), праф. (1977). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1951). Настаўнічаў. 3 1955 y Ін-це мовазнаўства А Н Беларусі, з 1965 y БДУ. Даследуе культуру мовы, стылістыку і граматыку бел. мовы. Аўтар кніг: «Сістэма словазлучэнняў y сучаснай беларускай літаратурнай мов'е: (Струкгурна-семантычнае апісанне)» (1972), «Назоўнік: Граматычныя катэгорыі і формы» (1976), «Практычны курс сучаснай беларускай мовы» (1992), сааўтар «Курса сучаснай беларускай літаратурнай мовы: Сінтаксіс» (1959), «Граматыкі беларускай мовы» (т. 1—2, 1962—66) і інш. Л і т Ill a к y н Л .М . А І.Н а р к е в іч / / Весн. БДУ. Cçp. 4. 1989. № 1; Ц і к о ц к і М .Я . АЛ.Наркевіч / / Там жа. 1999. № 1. І.К.Германовіч.

HAPKÉBI4 Іван Іванавіч (н. 22.4.1946, в. Тамашэвічы Уздзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне статыст. фізікі. Д-р фіз.-матэм. н., праф.

(1994). Скончыў Бел. тэхнал. ш-т (1969). 3 1969 y Бел. тэхнал. ун-це (з 1986 заг. кафедры). Навук. працы па малекулярна-статыст. тэорыі неаднародных кандэнсаваных асяроддзяў. Распрацаваў двухузроўневае малекулярнастатыст. апісанне крышталёў з дэфекгамі рознай прыроды, тэарэт. асновы для пабудовы паслядоўнай статыст. тэорыі пругкасціТв:. Ф нзгаса для втузов. [Ч. 1— -2). М н ., 1992—94 (разам з Э .І.В алм ян скім , С .І.Л абко). Я.Г.Міляшкевіч.

НАРКЁВІЧ-^ДКА Якуб Атонавіч (8.1.1848, в. Турын Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 19.2.1905), бел. прыродазнавец, вынаходнік, медык. Д-р медыцыны (1893), праф. (1900). Чл,6. Зак. 45.

кар. Рас. геагр. т-ва (1889). Скончыў Мінскую губ. гімназію (1865), працягваў вучобу ў Парыжы, Фларэнцыі, Вене; вывучаў фізіку, медыцыну. У 1888 пабудаваў y сваім маёнтку Наднёман (цяпер в. Наднёман Уэдзенскага р-на Мінскай вобл.) метэаралагічную станцыю. 3 1892 чл.-супрацоўнік Ін-та эксперым. медыдыны ў Пецярбургу. Навук. працы па фізіцы, медыцыне, сельскай гаспадарцы. Вынайшаў спосаб бяспроваднай перадачы і прыёму эл.-магн. хваль на адлегласці (першы ў свеце правобраз радыёпрыёмніка; 1891). Стварыў лізіметр — прыладу для вымярэння вільготнасді глебы. Распрацаваў спосабы вымярэння патэнцыялу атм. электрычнасці, скорасці руху воблакаў, спосаб лячэння нервовахворых электратокам (элекгратэрапія). Прапанаваў выкарыстанне метаду электраграфіі для дыягностыкі захворванняў.

НАРМАЛЬНАЕ

161

Плоская крывая мае ў кожным пункце (за выключэннем некаторых асаблівых пунктаў) адзіную Н. Прасторавая крывая ў кожным неасаблівым пункце мае бясконцае мноства Н., сукупнасць якіх утварае н а р м а л ь н у ю п л о с к а с ц ь . Н., якая ляжыць y судатычнай плоскасці (лімітнае становішча плоскасці, што праходзіць праз 3 пункты крывой пры імкненні адлегласці паміж імі да нуля), наз. г а л о ў н а й , a Н., якая праходзіць перпендыкулярна гэтай плоскасці — б і н а р м а л л ю . Датычная, гал. Н. і бінармаль утвараюць рухомы трыэдр крывой.

Літ.: Г р ы б к о ў с к і В.П., Г а п о н е н к а В .А , К і с я л ё ў У.М. Прафесар электраграфіі і магнетызму: Якуб Наркевіч-Ёдка. М н., 1988.

HAPKÔ3 (ад грэч. narkosis аняменне, здранцвенне), агульнае абязбольванне, стан глыбокага штучнага сну з абарачальнай стратай свядомасці, болевай адчувальнасці, расслабленнем шкілетных мышцаў, прыгнечаннем некат. рэфлексаў. Выкарыстоўваюць пры хірург. аперацыях, складаных дыягаастычных даследаваннях і інш. Адрозніваюць Н. інгаляцыйны (праз дыхальныя шляхі), неінгаляцыйны (напр., унутрывенны, унугрымышачны) і камбінаваны (2 ці болын шляхоў увядзення наркатычнага рэчыва). Для інгаляцыйнага Н. ўжываюць пары эфіру, цыклапрапану, закіс азоту і інш., для неінгаляцыйнага — часцей вытворныя барбітуравай кіслаты. Робяць таксама электранаркоз (уздзеянне на ц.н.с. токамі спец. падабраных частот). НАРК0ТЫКІ (ад грэч. narkotikos які прыводзідь да здранцвення, адурманьвае), група псіхатропных сродкаў расл. ці сінт. паходжання; пашыраная быт. назва наркатычных сродкаў. НАРМАДА, H a р б a д а, рака ў Індыі. Даўж. 1250 км (па інш. звестках каля 1400 км), пл. басейна каля 102 тыс. км2. Пачынаецца на схілах хр. Майкал, цячэ ў глыбокай даліне па паўн.-зах. частцы Дэканскага пласкагор’я. Упадае ў Камбейскі зал. Аравійскага м., утварае эстуарый. Сярэдні расход вады 1260 м3/с, макс. ў час летніх мусонных дажджоў. У ніжнім цячэнні выкарыстоўваецца для арашэння. Суднаходная ў эстуарыі. У даліне Н. — г. Джабалпур. Н. — «свяшчэнная» рака індусаў, прываблівае шмат паломнікаў. НАРМАЛЬ (ад лац. normalis прамы) да к р ы в о й ( п а в е р х н і ) у з а д а д з е н ы м п у н к ц е , прамая, што праходзіць праз зададзены пункт перпендыкулярна да датычнай прамой ці да датычнай плоскасці. Mae дастасаванні ў дыферэнцыяльнай геаметрыі, геам. оптьшы, механіцы і інш.

Да арт. Нармаль. Рухомы трыэдр да крывой y пункце М: N — галоўная нармаль; В — бінармаль; Т — датычная да крывой; Р — нармальная плоскасць. НАРМАЛЬНАЕ ПАСКАР^ННЕ, складальная паскарэння матэрыяльнага пункта пры яго крывалінейным руху, накіраваная ўздоўж гал. нармалі да траекторыі руху ў бок цэнтра крывізны. Пры прамалінейным руху Н.п. роўнае нулю; пры раўнамерным руху па акружнасці Н.п. супадае з поўным паскарэннем і наз. ц э н т р а і м к л і в ы м п а с к а р э н н е м. НАРМАЛЬНАЕ PA3MEPKABÀHHE ў т э о р ы і і м а в е р н а с ц е й , адно з найважнейшых- размеркаванняў выпадковых велічынь. Тэарэт. абгрунтаванне выключнай ролі Н.р. даюць лімітныя п Y

it

I l l

■0, 5

Крывыя шчыльнасці імавернасці y = р(х,а) нармальнага размеркмання для розных значэнняў параметра ce 1 — о = 2,5; II — о =1; III — ст = 0,4.

НАРМАЛЬНАЕ

туры (напр., y патэнцыёметрах), прынцып дзеяння якой заснаваны на параўнанні з мерай.

тэарэмы тэорыі імавернасцей (гл. Лапласа тэарэма, Ляпунова тэарэма).

У якасці Н.э. найб. пашыраны ртутна-кадміевыя элементы Вестана з вадкім электралітам (насычаныя і ненасычаныя) і насычаныя без вадкага электраліту (малагабарытныя). Патрабаванні да Н.э. стандартызаваныя. Насычаны Н.э. з вадкім электралітам узнаўляе эрс з дакладнасцю да 0,0005%, змены эрс да 5 мкВ за год, найб. дапушчальны ток да 1 мкА. У пераноснай апаратуры выкарыстоўваюцца пераважна ненасычныя Н.э., якія маюць дакладнасць да 0,002%, змены эрс да 20 мкВ за год, найб. дапушчальны ток да 10 мкА, менш адчувальныя да мех. уздзеянняў і змен т-ры.

162

Mae =— ‘ a у]2 к

шчыльнасць

імавернасці

р(х)

=

r * x ' fl) / 2 ° , дзе a — матэматычнае

чаканне выпадковай велічыні, ст2— яе дысперсія. Графік Н . р . y = р(х; а, ст/сіметрычны адносна ардынаты, што праходзіць праз пункт х = a і мае ў гэтым пункце адзіны максімум. Плошча пад крывой Н.р. заўсёды роўная 1. Паняцце Н.р. дастасавальнае таксама для супольнага размеркавання імавернасцей некалькіх выпадковых велічынь (мнагамернае Н .р ).

НАРМАЛЬНАЕ СЯЧбННЕ, лінія перасячэння паверхні плоскасцю, праведзенай праз нармаль да гэтай паверхні. На аснове Н.с. вывучаюць скрыўленне паверхні ў розных датычных напрамках, якія выходзяць з зададзенага пункта. Сярод напрамкаў, што праходзяць праз зададзены пункт, ёсць 2 узаемна перпендыкулярныя гал. напрамкі, дзе нармальная крывізна (крывізна адпаведнага Н.с.) дасягае найб. і найменшага значэнняў k { i к2. Крывізну к любога іншага Н.с. вызначаюць з дапамогай формулы Эйлера: к = £,c.os2(p + Â^sin2tp, дзе ф — вугал паміж плоскасцямі зададзенага Н.с. і гал. напрамку з крывізной k v Гл. таксама Паверхняў тэорыя.

НАРМАЛЬНАЯ ПЛ0СКАСЦБ, гл арт. Нармаль.

ў

НАРМАЛЬНАЯ ШК0ЛА, навучальная ўстанова ў некаторых краінах Зах. Еўропы, Лац. Амерыкі і Афрыкі, якая рыхтуе настаўнікаў пераважна для пач. школ. Тэрмін навучання 2—6 гадоў. Узніклі ў Аўстрыі ў 2-й пал. 18 ст., Францыі ў канцы 18 ст., англа-саксонскіх краінах y 19 ст. НАРМАЛЬНЫ ТОН, асноўны тон муз. настройкі. За Н.т. прыняты гук «ля» першай актавы з частатой 440 Гц, які ўзнаўляецца эталонным камертонам. Па Н.т. ўстанаўліваюць муз. строй інструментаў. НАРМАЛЬНЫ ЭЛЕМЁНТ, узорны гальванічны элемент, які служыць мерай эрс і напружання пастаяннага току. Выкарыстоўваецца ў вымяральнай апара-

Схема будовы насычанага нармальнага элемента: 1 — ртутны электрод; 2 — дэпалярызатар; 3 — электрод з амальгамы кадмію; 4 — крыпггалі сульфату кадмію; 5 — электраліт — насычаны водны раствор сульфату кадмію.

дрычных зубчастых колаў са знешнім зачапленнем. Бываюйь накладньм (накладваюцца на зубчастае кола) і стацыянарныя (зубчастае кола ставяць на прыладу). Складаецца з корпуса, вымяральнай і перастаўной губак, штангі і адліковага прыстасавання. Мяжа вымярэнняў 700 мм. Цана дзялення адліковага прыстасавання 0,005 і 0,01 мм.

НАРМАЛЬНЫЯ ВАГАННІ, уласныя (свабодныя) гарманічныя ваганні лінейных дынамічных сістэм з пастаяннымі параметрамі, дзе адсутнічаюць страты энергіі ці яе прыток ад знешніх крыніц. Характарызуюцца пэўным значэннем частаты, з якой вагаюцца элементы сістэмы, і формай (размеркаваннем амплітуд і фаз па элементах сістэмы). Дыскрэтныя сістэмы, якія складаюцца з N звязаных гарманічных асцылятараў (напр., мех. маятнікаў, вагальных контураў), маюць роўна N Н.в. Размеркаваныя сістэмы (напр., струна, мембрана, рэзанатар) маюць бясконцае злічонае мноства Н.в. Адвольны свабодны рух сістэмы можна выявіць як суперпазіцыю Н.в., а поўная энергія руху распадаецца на суму парцыяльных энергій асобных Н.в. Пры знешнім узбуджэнні сістэмы Н.в. ў значнай ступені вызначаюць яе рэзанансныя ўласцівасці (гл. Рэзананс).

НАРМАЛЬНЫЯ ЎМ 0ВЫ ў ф і з і ц ы, 1) умовы, што вызначаюцца ціскам р = - 101325 Па (нармальная атмасфера) і тэмпературай Т0 = 273,15 К (0 °С), пры якіх аб’ём 1 моль ідэальнага газу V0 = = 2,24136 • 10‘2 м3. Нармальнае паскарэнне свабоднага падзення прымаецца роўным g„ = 9,80665 м/с2. 2) Умовы выкарыстання вымяральных прылад, пры якіх т-ра, сілкавальнае напружанне і інш. велічыні, што ўплываюць на іх паказанні, маюць нармальныя значэнні або знаходзяцца ў дапушчальных межах. Для эл. прылад за Н.ў. прымаюцца: т-ра 20 ± 2 °С, сідкавальнае напружанне — названае па шкале прылады ± 2%, частата ў межах 49—51 Гц. НАРМАЛЬНЫЯ ХВАЛІ, y л а с н ы я х в а л і, бягучыя гарманічныя хвалі ў лінейнай дынамічнай сістэме з пастаяннымі параметрамі, калі можна не ўлічваць паглынанне энергіі; абагульненне паняцця нармальных ваганняў на адкрытыя вобласці прасторы і незамкнутыя хвапяводныя сістэмы. Сукупнасць Н.х. дадзенай сістэмы мае ўласцівасці: кожная Н.х. з ’яўляецца свабодным (без знешняга ўздзеяння) рухам сістэмы і можа ўзбуджацца незалежна ад інш. Н.х.; адвольны хвалевы прааэс y сістэме без крыніц можна адназначнй выявіць y выглядзе суперпазіцыі Н.х.; спектр частот Н.х. з ’яўляецца суцэльным, а рэальныя прайэсы можна вызначыць праз інтэгральныя сумы Н.х.; y выпадку монахраматычных працэсаў сярэдні за перыяд паток энергіі роўны суме патокаў энергіі асобных Н.х.

НАРМАЛЯМЕР, прылада для вымярэння даўжыні агульнай нармапі цылін-

\)ллл4£ Нармалямер: 1 ,4 — вымяральная і перастаўная губкі; 2 — адліховае прыстасаванне; 3 — пгганга; 3 — нармаль; W — даўжыня нарма-

лі. НАРМАНДСКАЕ ЗАВАЯВАННЕ АНГЛІІ 1066, уварванне ў Англію нармандскага і франц. рыцарства на чале з герцагам Нармандыі Вільгельмам, які прэтэндаваў на англ. прастол пасля смерці англасаксонскага карапя Эдуарда Спаведніка (1066). Войскі Вільгельма пераплылі на парусніках Ла-Манш і высадзіліся на Паўд. узбярэжжы Англіі. У вырашальнай бітве паміж войскамі Вілыельма і новага англасаксонскага караля Гаральда II 14 кастр. каля Гастынгса нармандская конніца перамагла пешых англасаксаў. Гаральд загінуў. Вільгельм стаў каралём АІнгліі (гл. Вільгельм I Заваёўнік). У выніку Н.з.А. англасаксонская знаць была пазбаўлена б.ч. зямель і адхілена ад улады, яе месца заняло дваранства нарманафранц. паходжання. Вілыельм стварыў цэнтралізаваную дзяржаву, якая ўключала вял. тэрыторыі і ў Англіі, і на мацерыку. Усе землеўладальнікі павінны былі прынесці каралю васальную прысягу вернасці («Салсберыйская прысяга»), У 1086 паводле загаду Вільгельма быў складзены кадастр усіх зямель Англіі — т. зв. «Кніга страшнага суда». А.М.Сурта. НАРМАНДСКАЕ ЎЗВЫШША, найбольш высокая ўсх. ч. Армарыканскага ўівышша на ПнЗ Францыі. Выш. да 417 м. Складзена з гранітаў, сланцаў, пясчанікаў. Верасоўнікі, лугі; дубовыя, букавыя, хваёвыя лясы. н а р м Ан д с к а я

ДЭСАНТНАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944 (кодавая назва «Н е п т y н»), высадка экспедыцыйных сіл ЗША і Вялікабрытаніі пры ўдзеле кан., франц., чэхаславацкіх і польскіх войск з Брытанскіх а-воў цераз Ла-Манш на ўзбярэжжа Нармандыі (Паўн.-Зах. Францыя) і захоп імі стратэг. плацдар-

ма на тэр. ням.-фаш. войск 6.6— 24.7.1944; састаўная частка аперацыі «Оверлорд» y 2-ю сусв. вайну. Саюзнікі (галоўнакаманд. ген. Д.Д .Эйзенхаўэр) сканцэнтравалі 39 дыв., 12 асобных брыгад, 10 атрадаў камандас і рэйнджэраў (англ. і амер. дэсантна-дыверсійныя часці), буйныя сілы авіяцыі і флоту (усяго 2 млн. 876 тыс. чал., 6 тыс. танкаў і самахбдна-артыл. установак, 15 тыс. гармат і мінамётаў, каля 11 тыс. баявых самалётаў, каля 7 тыс. баявых, трансп. і дэсантных караблёў). Сухапутныя войскі былі аб’яднаны ў 21-ю групу армій (каманд. ген. Б.Л .Мантгомеры) y складзе 1-й амер., 2-й англ., 1-й кан. армій (32 дыв. і 12 асобных брыгад). Узбярэжжа Паўн.-Зах. Францыі, Бельгіі і Галандыі абараняла група герм. армій «Б» (ген.-фельдмаршал Э.Ромель) — 38 дыв. (на ўчастку высадкі дзейнічалі 3 дыв.) пры падтрымцы 470 баявых караблёў розных класаў, 42 артыл. баржаў і 49 падводных лодак. Саюзнікам удалося забяспечыць нечаканасць, захаваць тайну месца і тэрміну высадкі войск. 3 канца крас. 1944 яны наносілі масіраваныя паветр. ўдары па аэрадромах, чыг. вузлах і пунктах кіравання немцаў. У ноч на 6.6.1944 пры падтрымцы авіяцыі ў штармавое надвор’е былі захоплены 2 плацдармы: на Пн ад Карантана — 2 амер. і на ПнЗ ад Кана — 1 англ. паветр.-дэсантнымі дывізіямі, Пры падтрымцы карабельнай артылерыі і авіяцыі саюзнікі ў першы дзень занялі некалькі плаццармаў. Да 5 ліп. ў Нармандыі ўжо было 1 млн. саюзных вайскоўцаў. Сярод амер. дэсантнікаў, што першымі высадзіліся на ўзбярэжжы Нармандыі, былі бел. эмігранты, y т.л. І.Радзюковіч (бацькі паходзілі з Міншчыны). Вял. перавага саюзнікаў над праціўнікам y сілах і сродках, інш. фактары не дазволілі ням. камандаванню паспяхова абараняцца (войскі ўступалі ў бой разрознена, неслі значныя страты). Адной з прычын слабасйі вермахта на 3 з’явілася наступленне Сав. войск на Беларусі (гл. Беларуская аперацыя 1944). Да 25 ліп. саюзнікі стварылі стратэг. плацдарм на рубяжы на Пд ад Кана, Камона, Сен-Ло, дзе сканцэнтраваліся 3 арміі (23 пяхотныя, 8 бронетанк., 1 паветр.-дэсантная дыв.). Ім процістаялі 7-я герм. армія і танк. група «Захад» (24 дыв., з іх 9 танк). Н.д.а. — буйнейшая марская дэсантная аперацыя ў 2-ю сусв. вайну, якая паклала пач. адкрыццю другога фронту. Саюзнікі страцілі

Да арт.

Нарманлская

дэсавшая аперацыя 1944. Штурмавыя часці саюзнікаў на ўэбярэжжы Нармандыі. Ліпень 1944.

122 тыс. чал., ням. бок — 117 тыс. чал. Літ.: Гл. пры арт. Другі фронт.

НАРМАНДСКІЯ АСТРАВЫ (Channel Islands), група астравоў y праліве ЛаМанш, каля ўзбярэжжа Нармандыі; y складзе Вялікабрытаніі. Нас. 133 тыс. ж. (1991). Пл. 196 км2. Асн. а-вы; Гернсі і Джэрсі. Выш. да 148 м. Лугі. Агародніцтва, кветкаводства (пераважна ў цяпліцах). Рыбалоўства. На Н.а. выведзены гернзейская і джэрсейская пароды буйн. par. жывёлы. Кліматычныя курорты. Порт Сент-Хеліер — буйны банкаўскі цэнтр (на в-ве Джэрсі). Падзяляюцца на 2 акругі, y якіх брыт. манархію прадстаўляе нам. губернатара. Пытанні міжнар. палітыкі і абароны ў кампетэнцыі брытанскіх, a адм., судовыя, гасп. і фін. — мясц. улад. Іх узначальваюць прызначаныя манархам чыноўнікі — байліфы. Н.а. маюць свой акр. парламент. У старажытнасці населены галамі. У 1 ст. н.э. заваяваны рымлянамі. 3 канца 8 ст. на астравы пачаліся набегі нарманаў. У 933 іх правадыр Ралон далучыў Н.а. да герцагства Нармандыя, якое ў 1066 аб’яднана Вільгельмам I Заваёўнікам з Англіяй (гл. Нарманскае заваяванне Англіі 1066). Пасля адваявання Нармандыі Францыяй з 1204 астравы засталіся брыт. уладаннем. У 1336 іх беспаспяхова імкнуўся заваяваць шатл. кароль Роберт Брус. Рэфармацыя, якая прыйшла сюды з Францыі, перамагла ў форме кальвінізму (прэсвітэрыянства), з 17 ст. пашырылася англіканства. У 19 ст. гандаль і турызм садзейнічалі хуткаму развіццю Н.а. У 1852—70 тут жыў В Гюго. У 2-ю сусв. вайну астравы акупіраваны (1940) ням. войскамі, якія стварылі тут ваен. ўмацаванні, т. зв. Заходні вал. Вызвалены брыт. войскамі 9.5.1945. НАРМАНДЫЯ, другая назва паўвострава Катантэн y Францыі. НАРМАНДЫЯ (Normandie), гістарычная вобласць на ПнЗ Францыі, каля ўзбярэжжа праліва Ла-Манш. У старажытнасці населена кельтамі. Разам з Галіяй раманізавана і з 4 ст. хрысціянізавана. У 6 ст. заваявана франкамі. Пры Ксіралінгах аб’ект нападзенняў нарманскіх піратаў. У 911 правадыр нарманаў (адсюль назва) Ралон атрымаў Н. ад караля Карла III Праставатага ў якасці леннага ўдзела. Пасля нармандскага заваявання Англіі 1066 Н. —- частка англа-нармандскай дзяржавы. У 12

НАРМАНСКАЯ

163

ст. разам з англ. каронай перайшла пад уладу Плантагенетаў. У 1202—04 адваявана франц. каралём Філіпам II Аўгустам (замацавана пагадненнем 1259), але захавала асобныя прывілеі, самакіраванне гарадоў. У Стогадовую вайну 1337— 1453 Н. — гал. арэна ваен. дзеянняў. У 1419 заваявана англічанамі. У 1450 вернута Францыі. У 1468 Людовік XI уключыў Н. ў каралеўскі дамен. У 1515 y г. Руан засн. парламент Н. У 16— 17 ст. адна з найб. развітых гандл.прамысл. правінцый Францыі (сукнаробства, выраб палатна, карункаў, шкла, жалеза і інш.). Пасля скасавання ў 1791 гіст.-адм. падзелу Францыі падзелена на дэпартаменты. «НАРМАНДЫЯ—НЁМАН», назва французскага знішчальнага авіяпалка «Змагарнай Францыі», які ўдзельнічаў y вызваленні Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў y Вял. Айч. вайну. У ліст. 1942 франц. добраахвотнікі (14 лётчыкаў і 58 авіямеханікаў) прыбылі ў СССР. Паводле іх жадання эскадрыллі прысвоена найменне «Нармандыя» (ад назвы гіст. вобласці Францыі, зруйнаванай гітлераўцамі). У яе склад уключана і 17 сав. авіятэхнікаў. У сак. 1943 эскадрылля пачала баявыя дзеянні, 5.7.1943 яна разгорнута ў 1-ы знішчальны авіяполк, укамплектаваны самалётамі сав. вытв-сці.

3 25.5.1944 полк y складзе 3-га Бел. фронту, удзельнічаў y Беларускай аперацыі 1944, y т.л. ў разгроме авіяцыі і войск праціўніка на аэрадромах Балбасава (Аршанскі р-н), Дакудава (Крупскі р-н), пад Талачыном і Барысавам. За баявыя заслугі і мужнасць y час паветр. баёў пры фарсіраванні Нёмана палку 28.11.1944 прысвоена найменне «Нёманскі» і назва «Н.—Н.». За час вайны 148 франц. лётчыкаў авіяпалка зрабілі больш за 5 тыс. баявых вылетаў, правялі 869 баёў, збілі каля 280 і пашкодзілі 80 варожых самалётаў (страцілі каля 90 чал. асабовага складу). Полк узнагароджаны ордэнамі Чырв. Сцяга і Аляксандра Неўскага, франц. ордэнам Ганаровага Легіёна і інш., a лётчыкі палка — ордэнамі і медалямі Францыі i СССР; М .Альберу, Ж.Андрэ, М .Лефеўру, Р. дэ ла Пуапу прысвоена званне Героя Сав. Саюза. 20.6.1945 франц. добраахвотнікі на падараваных ім баявых самалётах Як-3 вярнуліся на радзіму. Літ.: Л у к а ш н н В.Н. Протнв обшего врага. 2 нзд. М„ 1976; Ж о ф ф р Ф. де. Нормандмя— Нсман: Воспомннаішя летчнка: Пер. с фр. 2 взд. М., 1982.

НАРМАНСКАЯ ТЭ0РЫ Я, кірунак y гістарыяграфіі, прыхільнікі якога лічаць нарманаў ( варагаў) заснавальнікамі стараж.-рус. дзяржаўнасці. Іх погляды грунтуюцпа на звестках «Аповесці мінулых гадоў», паводле якіх слав. і фінаугорскія плямёны (наўгародскія ашвене, крывічы, чудзь, мера і весь) спачатку плацілі даніну варагам, a потым прагналі іх за мора. Але хутка сярод плямён

НАРМАНЫ

164

пачаліся разлады і тады яны звярнуліся да варагаў са словамі: «Земля наша велнка н обмлна, a наряда (упраўлення, парадку) в ней нет. Да пондете княжнт н володетм намн». На іх запрашэнне ў 862 прыбылі браты Рурык, Сінявус і Трувор, з якіх Рурык стаў заснавальнікам кіеўскай велікакняжацкай дынастыі (Рурыкавічаў), нашчадкі якой правілі ў Кіеўскай Русі, пазней y Маскоўскім вялікім княстве і Рас. дзяржаве (да 1598). На думку некаторых гісторыкаў, скандынавам быў полацкі князь Рагвалод. Н.т. сфармулявана ў 2-й чвэрці 18 ст. ням. гісторыкам на рас. службе Г.З. Баерам, распрацоўвалася Т.Ф.Мілерам, к.Л.Шлёцэрам і інш. Да пач. 19 ст. набыла характар афіц. гістарыяграфічнай версіі паходжання Рас. дзяржавы (М.М Карамзін і інш.). Замежныя гісторыкі-нарманісты выкарыстоўвалі летапіснае паданне для сцвярджэнняў пра няздодьнасць славян самім стварыць дзяржаву. Супраць Н.т. выступалі М.ВДаманосаў, Дз.1 .Ілавайскі, С.А.Гедэонаў і інш. Памылковасць шэрагу палажэнняў Н.т. высвятлялася і сав. гістарыяграфіяй. Пры гэтым некаторыя гісторыкі адмаўлялі гістарычнасць Рурыка. Большасць сучасных гісторыкаў лічыць, што ў славян да 9 ст. існавалі сац.-эканам. перадумовы для ўзнікнення сваёй дзяржаўнасці. З’яўленне варагаў толькі паскорыла гэты працэс. Варажскія арыстакратычныя вярхі Кіеўскай Русі і самі Рурыкавічы даволі хутка асіміляваліся з мясц. слав. знаццю. Літ.: Л о в м я н м ан н ы : П ер. с пол. Г іс т о р ы я Б е л а р у с і к а н ц а X III ст. К н

ь с к М ., ад с I. М

н й X. Р усь н н о р 1 9 8 5 ; Ш т ы х a ў Г .В . тараж ы тн ы х часоў да н „ 1994.

С.Дз.Дзярновіч, Г.В.Штыхаў.

НАРМАНЫ (ад сканд. northrnan паўночны чалавек), агульная назва ў Зах. Еўропе народаў Скандынавіі і Даніі ў канцы 8 — сярэдзіне 11 ст., калі яны ажыццяўпялі шырокую экспансію. У самой Скандынавіі ўдзельнікаў марскіх гандл. і заваёўніцкіх паходаў называлі вікінгамі. Нарвежцы ўчынялі набегі пераважна ў Брытанію (з 8 ст.), засн. калоніі ў Ісландыі (каля 860), Грэнландыі (982), каля 1000 дасягнулі Паўн. Амерыкі. Датчане здзяйснялі паходы пераважна на кантыненце, разрабавалі Гамбург.(845), Парыж (845, 885, 886), y 840 дасягнулі Іспаніі і Міжземнамор’я. У 911 яны замацаваліся ў Паўн. Францыі, дзе засн. герцагства Нармандыя.

1х нашчадкі ў 2-й пал. 11 ст. заваявалі Англію (гл. Нармандскае заваяванне Англіі 1066) і Паўд. Італію, дзе засн. Сіцылійскае каралеўства. На Русі вядомы пад назвай еарагі. Літ.: К о г а н М .А средн евековья — н ор м б е д е в Г .С . Э п о х а в н к р о п е . Л ., 1 9 8 5 ; В в к н н г а .

. С м елы е м ореходы а н н ы . Л ., 1 9 6 7 ; Л е н н го в в С еверн о й Е вМ . , 1 9 9 3 . А.М.Сурта.

НАРМАТЫВЫ, навукова абгрунтаваныя разліковыя велічыні, якія характарызуюць колькасную і якасную меру

затрат прац. часу, матэрыяльных і грашовых рэсурсаў і інш. Характэрная рыса Н. — іх доўгатэрміновы характар. Ва ўмовах цэнтралізаванай планавай эканомікі Н. рэгламентуюць узаемаадносіны дзяржавы з прадпрыемствамі (арг-цыямі) і прадпрыемстваў паміж сабой. Ва ўмовах рыначнай эканомікі выкарыстоўваюцца пры кіраванні карпарацыямі і фірмамі. Важнае значэнне маюць с a ц ы я л ь н ы я Н., што выступаюць крытэрыямі пажаданага і дасягнугага развіцця сац. сферы, і э к а л а г і ч н ы я Н., выкананне якіх абавязковае пры стварэнні новай тэхнікі і тэхналогіі, праектаванні, буд-ве і рэканструкцыі прадпрыемстваў, паляпшэнні ўмоў працы і ахове навакольнага асярбддзя. НАРМАТЫЎНАЯ ГРАМАТЫКА, гл ў арт. Граматыка. НАРМАТЫЎНЫ АКТ, афіцыйны дакумент паўнамоцнага суб’екта праватворчасці, які ўстанаўлівае, змяняе або адмяняе прававыя нормы. Класіфікуецца паводле юрыд. сілы, якая запежыць ад кампетэнцыі дзярж. органа, што выдаў іх, і характару самога акта. Юрыд. сіла выражае суадносіны пэўнага акта з іншымі, яго месца і ролю ў сістэме крыніц права. Н.а. падзяляюцца на законы і падзаконныя акты. У многіх дзяржавах, y т.л. Рэспубліцы Беларусь, Н.а. з’яўляюцца асн. крыніцамі права. НАРМ'ІРАВАННЕ ПРАЦЫ, вызначэнне нормы часу і выпрацоўкі; адзін з асн. элементаў навуковай арганізацыі працы. Разлік Н.п. ажыццяўляецца аналіт. і доследна-стат. метадамі. Пры аналіт. метадзе аперацыю (работу) падзяляюць на элементы, якія аналізуюць, праектуюць рацыянальную структуру аперацыі, вызначаюць час на кожны элемент аперацыі і на ўсю аперацыю. Доследнастатыстычны метад — вызначэнне норм на аснове вопыту нарміроўшчыка альбо на аснове ранейшых стат. звестак. Пры дапамозе Н.п. вызначаецца неабходная колькасць работнікаў, фонд заработнай платы, прадукцыйнасць працы і інш. паказчыкі. НАР0Д, 1) усё насельніцтва пэўнай краіны (напр., Н. Беларусі, Францыі і г.д.). 2) Розныя формы гіст., этн. супольнасцей (племя, народнасць, нацыя).

3) У марксізме — толькі прац. класы і сац. слаі грамадства (у процілегласць пануючай або кіруючай эліце). Узнікненне і паглыбленне сац. дыферэнцыяцыі людзей прывяло да з’яўлення ў грамадстве адносна ўстойлівых супольнасцей з уласнымі эканам., паліт. і інш. інгарэсамі, аб’ектыўнай зацікаўленасцю фармуляваць і актыўна вырашаць задачы сац. прагрэсу ў інтарэсах абсалютнай большасці людзей. Напр., ініцыятывай рэв. змен y Англіі ў 17 ст. авалодалі розныя слаі буржуазіі і новае дваранства, якія выступалі ад імя H.; y Франц. рэвалюцыі 1789—99 Н. прадстаўляла «трэцяе саслоўе» (бурж. элементы горада і вёскі), што ўзначальвала

барацьбу супраць феад. адносін; y 19 і 20 ст. y якасці носьбітаў «народных інтарэсаў» і «асноўных прадстаўнікоў H.» заяўлялі аб сабе даволі вузкія колы ліберальнай і радыкапьнай, тэхн. і навук. інтэлігенцыі, што часта адбывалася пад уплывам уздыму масавых нар. рухаў, дзе гал. месца займалі рабочыя, сяляне, дробная буржуазія. Н. валодае здольнасцю да самаарганізацыі, з’яўляецца не толькі неаднароднай, апе і супярэчлівай супольнасцю. Пры гэтым супярэчнасці існуюць паміж асобнымі элементамі сац. структуры і адначасова пранізваюць яе па вертыкалі зверху ўніз, што накладвае яскравы адбітак на гіст. падзеі, y прыватнасці, калі прадстаўнікі аднолькавых па сваім сац. змесце частак Н. займаюць непрымірымыя грамадзянскія і паліт. пазіцыі (напр., y грамадз. войнах). Тэарэт. інтэрпрэтацыя катэгорыі Н. характарызуецца мноствам падыходаў, якія абумоўлены істотнымі асаблівасцямі канкрэтных кірункаў філас., сац.-паліт. і прававой думкі. Марксісцка-ленінская філасофія пры распрацоўцы катэгорыі Н. канцэнтруе ўвагу на выконваемай ім ролі асн. суб’екта, «героя» гіст. працэсу. У тэорыях масавага грамадства, масавай культуры і масавай камунікацыі Н. лічыцца пасіўным аб’ектам разнастайных грамадскіх змяненняў: індустрыялізацыі і урбанізацыі, развіцця масавай вытв-сці і спажывання, бюракратызацыі грамадскага жыцця, шырокага распаўсюджвання нізкіх па маральна-эстэт. узроўні прадуктаў масавай культуры і інш., аб’ектам маніпуляцый з боку ўладных структур. Прынцыпова новым кірункам міжнар.-прававых і філас. даследаванняў з’яўляецца сістэмнае вывучэнне Н. як суб’екта калект. міжнар. правоў: права на самавызначэнне, на зберажэнне сваёй індывідуальнасці, на сац.-эканам. развіццё, роўнасйь з інш. Н. і суверэнітэт. в.і.Боўт. «НАР0Д», газета, орган Бел. сял. партыі. Вьшавалася з 18.8.1927 да ліп. 1929 y Вільні на бел. мове. Адлюстроўвала паліт. пазіцыю правацэнтрысцкай групоўкі ў бел. нац.-вызв. руху Зах. Беларусі. Апублікавала шэраг артыкулаў па праблемах бел. вызв. руху («Не дадзімся збіць з беларускай дарогі» М.Пронскага, «Беларускі рух і бапьшавікі», «Дзе выхад?» і інш ). Надрукавала выступленне ў сейме дэпутата ад Навагрудскай акр. Я.Станкевіча, крытычны арт. «Польскае вучыцельства ў Заходняй Беларусі», нататкі пра Паўн. кірмаш і маст. выстаўку ў Вільні, рэцэнзію на падручнік С.А.Любіч-Маеўскага, ліст А.Каўша. Друкавапа паэму «Новая зямля» Я.Коласа, y бел. псракладзе аповесць «Абарона зямлі» У.Рэйманта. Выйшла 25 нумароў. А.С.Ліс. НАРОДАЗНАЎСТВА, тое, што этнаграфія. НАРОДАНАСЁЛЬНІЦТВА, н а с е л ь н і ц т в a , сукупнасць ^юдзей, якія жывуць на зямным шары (чалавецтва) ці ў межах канкрэтнай тэрыторыі, кан-

тынента, краіны. У адрозненне ад універсальнага тэрміна «насельніцтва» тэрмін «H.» часцей выкарыстоўваецца пры сац.-эканам. характарыстыцы насельніцтва. Н. характарызуюць паказчыкі: колькасць насельніцтва і яе дынаміка, інтэнсіўнасць асобных дэмаграфічных працэсаў — нараджальнасць, смяротнасць, натуральны прырост, працягласць жыцця, узростава-палавы склад і сямейнае становішча, нацыянальны склад насельніцтва, рассяленне, міграцыя насельніцтва, урбанізацыя, расавы, этн. і рэліг. склад. Паказчыкі, якія ашпостроўваюць сац.-эканам. структуру Н., — эканамічна актыўнае насельніцтва, яго прафесійны і класавы склад, занятасць. Арыенціровачна да канца эпохі палеаліту (каля 15 тыс. г. да н.э.) колькасць насельніцтва дасягала 3 млн. чал., да канца неаліту (2 тыс. г. да н.э.) — 50 млн. чал., на пач. нашай эры — 230 млн чал., y 1650 — 550 млн. чал., y 1750 — 725, y 1850 — 1175, y 1900 — 1600, y 1950 — 2556, y 1980 — 4458 млн. чал.; па разліках AAH на 12.10.1999 y свеце налічвапася 6 млрд. чалавек. Для найлепшага спалучэння росту насельніцтва з эканам. развіццём асобных краін і свету ў цэлым вял. значэнне мае нацыянальная д э м а г р а фічная п а л і т ы к а (сац., эканам., юрыд. і інш. мерапрыемствы, накіраваныя на змену працэсаў узнаўлення пакаленняў, міграцйі і інш.). 3 краін Еўропы найбольш актыўную дэмаграфічную палітыку праводзіць Францыя.Шырокая праграма планавання велічыні сям’і ажыццяўляецца ў Японіі, Кітаі і Індыі (скарачэнне нараджальнасці і натуральнага прыросту насельніцтва). Буйнейшыя па колькасці Н. краіны (1998, млн. чал.): Кітай (1236.9) , Індыя (984), ЗША (270,3), Інданезія (212,9), Бразілія (169,8), Расія (146.9) , Пакістан(135,1), Бангладэш (127,6), Японія (125,9), Нігерыя (110,5). Н. зямнога шара размяшчаецца нераўнамерна — на 7% сушы жыве 70% усіх людзей, 37% сушы не заселена. Н. свету складаецца з прыкладна 2 тыс. народаў, частка з іх склалася ў нацыі, інш. ўяўляюць сабой народнасці або групы плямён. Даследаваннямі Н. займаецца навука дэмаграфія. Паводле перапісу 1999 на Беларусі Н. складае 10203,8 чал. Літ.: Ш а х о т ь к о Л , П . Н а с е л е н я е Р е с п у б л н к н Б е л а р у с ь в к о н ц е X X в , М н ., 1 9 9 6 ; В а л е н т е й Д .М . П р о б л е м ы н а р о д о н а с е л е н я я . М ., 1 9 6 1 ; Н а р о д о н а с е л е н я е : С о в р е м . с о с т о я н я е н а у ч . з н а н м я . М ., 1 9 9 1 .

НАР0ДНА-ВЫЗВАЛЁНЧАЯ АРМІЯ КІТАЯ, афііфійная назва рэгулярных войск Кіт. Нар. Рэспублікі (гл. раздз. Узброеныя сілы ў арт. Кітай). НАР0ДНА-ВЫЗВАЛЁНЧАЯ ВАЙНА Ў KITÂI 1946—49, гл. арт. Трэцяя грамадзянская вайна ў Кітаі 1946— 49. НАРбДНА-ВЫЗВАЛЁНЧАЯ ВАЙНА Ў ЮГАСЛАВІІ 1941—45, узброеная барацьба народаў Югаславіі супраць ням., італьян., венг., балг. акупац. войск і

мясц. калабарацыяністаў y 2-ю сусв. вайну. Вялася рознымі ваен.-паліт. сіламі краіны, адну з гал. роляў адыгрывала Кампартыя Югаславіі (КПЮ). Неўзабаве пасля нападзення Германіі, Італіі і Венгрыі на Югаславію (гл. Балканская кампанія 1941) паводле рашэння Палітбюро ЦК КПЮ y Заграбе 10.4.1941 быў створаны Ваен. к-т на чале з ген. сакратаром КПЮ I Ціта (Броз Ціта). Ваен. к-ты пачалі дзейнічаць ва ўсіх раёнах краіны, фарміраваліся баявыя групы. У дзень нападзення Германіі на СССР (22.6.1941) КПЮ заклікала да ўзбр. барацьбы. 27.6.1941 ЦК КПЮ стварыў Гал. штаб (з 3 вер. Вярх. штаб) партыз. атрадаў. 4.7.1941 прынята рашэнне пачаць узбр. паўстанне. У канцы 1941 y Югаславіі было 80 тыс. партызан. 22.12.1941 сфарміравана першая рэгулярная вайсковая часць (1-я Пралетарская брыгада). Баявая актыўнасць руху супраціўлення прымушала акупантаў трымаць y Югаславіі значную групоўку войск (у 1941—42 было 27—32 дыв ). У ліст. 1942 створана Антыфашысцкае веча народнага вызвалення Югаашвіі (агульнаюгасл. паліт. орган), пачалося фарміраванне Нар.-вызв. арміі Югаславіі (НВАЮ, вярх. галоўнакамандуючы — Ціта); да канца года створана 9 дывізій. Усяго ў краіне дзейнічала 38 брыгад і 36 партыз. атрадаў (150 тыс. чал.). У выніку баёў на рэках Нератва і Суцьеска (1943) НВАЮ вызваліла шэраг раёнаў краіны. Зах. дзяржавы, што раней падтрымлівалі югасл. эмігранцкі ўрад, устанавілі кантакт з Вярх. штабам НВАЮ. Пасля капітуляцыі Італіі (вер.

1943) актывізавалася нац.-вызв. барацьба. У складзе НВАЮ вялі баі сав., чэхаславацкія, венг., балг., італьян. партыз. батальёны. У ліст. 1943 створаны Нацыянальны камітэт вызвалення Югаславіі — першы нар. ўрад. Да канца 1943 вызваленыя раёны складалі каля палавіны тэр. краіны. Матэрыяльную, ваен. і інш. дапамогу югасл. нар.-вызв. руху аказваў СССР. У вер. 1944 Чырв. Армія наблізілася да граніц Югаславіі і, паводле маскоўскіх пагадненняў, прыняла ўдзел сумесна з югасл. войскам y вызваленні Бялграда (гл. Бялградская аперацыя 1944). 7.3.1945 y Бялградзе сфарміраваны ўрад Дэмакр. Федэратыўнай Югаславіі на чале з Ціта. Да 15.5.1945 югасл. армія (800 тыс. чал.) завяршыла вызваленне краіны. За час вайны ў Югаславіі загінула I млн. 700 тыс. яе жыхароў, y т.л. 305 тыс. байцоў і партызан. Літ.: С л а в н н Г.М Освободнтельная война в Югославмн (1941— 1945 rr ). М., 1965.

НАР0ДНА-ДЭМАКРАТЬІЧНАЯ пАРТЫЯ АФГАНІСТАНА (НДПА), партыя ў Афганістане з сярэдзіны 1960—90-х г. Засн. 1.1.1965 групай афганскіх інтэлігентаў-марксістаў. 3 1967 падзялілася на фракцыю «Хальк» («Народ»), якая стаяла на крайне левых пазіцыях, і больш памяркоўную «Парчам» («Сцяг»). У 1977 абедзве фракцыі аб’ядналіся, фактычна захаваўшы самастой-

НАРОДНАЕ______________ 165 насць. Захапіўшы ў 1978 уладу, НДПА абвясціла Дэмакр. Рэспубліку Афганістан на чале з лідэрам «Хальк» Н.М.7аракі. У выніку міжфракцыённых супярэчнасцей y 1978—79 многія члены «Парчам» былі рэпрэсіраваны. Пасля ўводу ў Афганістан y снеж. 1979 сав. войск з іх дапамогай да ўлады ў НДПА і краіне прыйшоў лідэр «Парчам» Б Кармаль, які ў 1986 быў адхілены М Наджыбулой. У 1990 НДПА афіцыйна адмовілася ад марксізму-ленінізму і прыняла назву Партыя «Ватан» («Айчына»), Пасля захопу Кабула ў 1992 маджахедамі (гл. Муджахіды) спыніла існаванне. «НАР0ДНАЕ АДЗІНСТВА», блок паліт. партый y Чылі ў 1960—70-я г. Створаны ў 1969 прадстаўнікамі камуніст., сацыяліст., радыкальнай і некалькіх дробных партый. Пасля перамогі на выбарах 1970 сфарміравала ўрад краіны, кіраўнік «Н.а.» С.Альендэ Госенс быў выбраны прэзідэнтам. Урад «Н.а.» нацыяналізаваў гарнарудныя прадпрыемствы, якія належалі замежнаму капіталу, усталяваў дзярж. кантроль над буйнымі банкамі, ажыццявіў агр. рэформу. Але шэраг папулісцкіх рэформ (неабгрунтаванае павышэнне заробкаў, пенсій і сац. ільгот) прывёў да росту інфляцыі і дэзарганізайыі эканомікі. У выніку ваен. перавароту 11.9.1973 урад «Н.а.» быў скінуты, Альендэ Госенс забіты, да ўлады прыйшоў ген. А.Піначэт Угартэ. НАР0ДНАЕ АПАЛЧЙННЕ гл. Апалчэнне, a таксама Першае апалчэнне 1611, Народнае апалчэнне 1612 пад кіраўніцтвам Мініна і Пажарскага, Народнае апалчэнне ў вайну 1812, Народнае апалчэнне ў Вялікую Айчынную вайну. НАР0ДНАЕ АПАЛЧФННЕ 1612 п ад к і р а ў н і ц т в а м Мі н і н а і Па ж а р с к а г а , Д р у г о е а п а л ч э н н е . Створана ў 1611 для барацьбы з ішаземнай інтэрвенцыяй. Дасягала 20— 30 тыс. чал. Частка яго (10 тыс. чал.) 22— 24.8.1612 разам з рэшткамі 1-га апалчэння (гл. Першае апалчэнне 16H) нанесла паражэнне польска-літ. войску Я.К.Хадкевіча (10— 12 тыс. чал.) і пасля працяглай аблогі (22—26 кастр.) прымусіла да капітуляцыі гарнізон інтэрвентаў y Крамлі. Н.а. паспрыяла аднаўленню дзярж. улады ў Расіі, прадвызначыла пэўныя змены ва ўзаемадносінах Расіі і Рэчы Паспалітай. НАР0ДНАЕ АПАЛЧбННЕ ў в a й н y 18 12, дапаможныя вайсковыя фарміраванні з прыгонных сялян, добраахвотнікаў, рамеснікаў, мяшчан і інш. Паводле маніфеста імператара Аляксандра I ад 18.7.1812 стваралася ў 16 губернях Цэнтр. Расіі і Паволжа, a таксама на Украіне. Афіцэрскі састаў камплектаваўся з добраахвотнікаў-дваран, каманд. акругамі выбіралі на дваранскіх сходах. Налічвала больш за 300 тыс. апалчэнцаў, акрамя таго, каля 100 тыс.

166

НАРОДНАЕ

чал. уваходзіла ў т. зв. ўнутр. апалчэнне, якое несла службу ў сваіх раёнах. На Беларусі Н.а. значнага пашырэння не атрымала. Частка апалчэнцаў удзельнічала ў Смаленскай і Барадзінскай бітвах, y шэрагу інш. баёў, y т.л. пад Полацкам, Чашнікамі, на р. Бярэзіна, y зарубежных паходах рас. арміі. У сак.

1813 — кастр. 1814 апалчэнне расфарміравана. І.А .Л іт він оўскі. НАР0ДНАЕ АПАЛЧбННЕ ў В я л і кую А й ч ы н н у ю в а й н у , добраахвотныя ваен. і ваенізаваныя фарміраванні з асоб, якія не падлягалі першачарговаму прызыву па мабілізацыі; адна з форм масавага ўдзелу народа ў абароне Радзімы. Ініцыятыва арганіэацыі апалчэння належала жыхарам Ленінграда. Стваралася ў 1941—42 y Маскве, Ленінградзе і інш. гарадах. Склада-

Байцы Гомельскага народнага алалчэння на перадавой пазіцыі.

лася з дыв., палкоў, батальёнаў, y т.л. знішчальных. На Беларусі з першых дзён вайны грамадзяне непрызыўнога ўзросту звярталіся ў ваенкаматы, парт. і камс. арг-цыі з просьбай накіраваць іх на фронт. Таму 2.7Л941 ЦК ВКП(б) і 6.7.1941 СНК БССР і ЦК КП(б)Б прынялі рашэнні аб стварэнні з добраахвотнікаў Н.а. Фарміраванне падраздзяленняў і часцей Н.а. на Беларусі пачалося з ліп. 1941 (прымалі грамадзян ад 17 да 55-гадовага ўзросту). Камандаванне франтоў дапамагала камплектаваць падраздзяленні Н.а. камсаставам. У прыфрантавых раёнах ствараліся знішчальныя батальёны (іх было 78, больш за 13 тыс. чал.). Летам 1941 арганізавана больш за 200 атрадаў Н.а. (больш за 33 тыс. чал.), якія ўдзельнічалі ў падрыхтоўцы абарончых рубяжоў, знішчэнні жывой сілы і тэхнікі ворага, абясшкоджванні іх дыверсійных груп і інш. (гл. Віцебскае народнае апалчэнне 1941, Гомельскі полк народнага апалчэння, Магілёўскае народнае атйчэнне 1941). Для мясц. самаабароны ствараліся камуніст. рабочыя палкі і батальёны. Пры адыходзе Чырв. Арміі частка байцоў Н.а. ўключалася ў яе рады, a тыя, хто заставаўся на акупіраванай тэрыторыі, пераходзілі да партыз. або падп. метадаў барацьбы. А .С .Ж м уроўскі, І.А .Л іт він оўскі.

НАР0ДНАЕ ВЕРШАСКЛАДАННЕ, самая старажытная сістэма вершаскладання, якая ўзнікла ў народнай паэтычнай творчасці ўсх. славян y перыяд сінкрэтычнага мастацтва, дзе слова існавала неаддзельна ад музыкі, жэста, руху. Нар. верш спяваўся або напеўна дэкламаваўся. Так, рус. бшіны, укр. думы, бел. замовы і галашэнні вымаўляліся нараспеў, нярэдка ў суправаджэнні (за выключэннем замоў і галашэнняў) муз. інструмента (гусляў, кобзы, ліры). Асабліва цесна звязаны слова і мелодыя, сэнс і гучанне ў бел. нар. песнях (гістарычных, каляндарна-абрадавых, лірычных). У нар. вершы вял. ролю адыгрываў чыста музычны прынцып арганізацыі рытму: y аснове сувымернасці была колькасць часу, неабходная для вымаўлення першаснай рытмічнай адзінкі — склада. У выніку слова настолькі падначальвалася напеву, што часта пазбаўлялася граматычнага націску або ён перастаўляўся з аднаго склада на другі, y вершаваных радках з’яўляліся лішнія словы, асобныя склады расцягваліся або сцягваліся (замест «у» і «і» з’яўляліся «ў» і «й»). Пазней, калі вершаваны тэкст пачаў паступова адасабляцца ад мелодыі, арганізуючым рытмічным пачаткам нар. верша стаў моцны (апорны) націск, які падпарадкоўваў сабе націскі суседніх слоў (не толькі дапаможных, але і самастойных). Чаргаванне пэўнай колькасці такіх націскаў y вершаваных радках стварала рытм танічнага ў сваёй аснове нар. верша (гл. Танічнае вершаскладанне). Існуюць 2 тыпы нар. верша: напеўны і гутарковы, або рэчытатыўны. Гутарковы верш больш позні, y ім y адрозненне ад напеўнага некалькі меншая сувязь з музыкай (напевам). Пашыраныя яго формы — былінны верш, раёшнік. Напеўны верш таксама неаднастайны. Даследчык бел. фальклору І.Насовіч y прадмове .да зб. «Беларускія песні» (1874) вылучаў y залежнасці ад колькасці апорных націскаў 3 віды нар. напеўнага верша — «у адзін тэмп»: К H A Ш

ам арочкі м ае. e кусай це м ян е, кусай це паноў, то не п ускаю ц ь дам оў;

«у два тэмпы»; Т ы сяло м аё, / сяло новае С я л о н о в а е , /ў с ё к л я н о в а е ! О й , ты чы м , сяло , / п ры украш ан а, Ш к а л ін а ю , / ц і м а л ін а ю , A ц і ч о р н а ю / с м а р о д з ін а ю ? ;

«у тры тэмпы»: М ак зялён ы , / м ак ч ы р вон ы , / y поўначы к в іц е ц ь , Т ам за гар о ю , / там за д р у го ю к л іч э ц ь .

/ м ян е татка

Песенны рытм «у тры тэмпы» найб. пашыраны ў стараж. песнях. Магчыма, ён паўплываў на рытміку былін, для якіх y пераважнай большасці таксама характэрны 3 моцныя націскі ў вершаваных радках. Н .в . п а с л іт . в е р ш а , ан ты чн ага лац. м ове

т у п о в а в ід а з м я н я л а с я п а д у п л ы в я к і ў з н ік y б е л а р у с а ў y п а ч . 16 с т ., ( м е т р ы ч н а г а ) в е р ш а ў п а э з іі ( г л . Аптычнае вершаекладаіше) і

ам — на с і-

л а б і ч н а г а ў п а э з і і н а с т а р а б е л . м о в е ( г л . С іла бічнае вер ш а скла д а н не). Л і т . в е р ш з я г о р о ў н аскладовасц ю радкоў, раўн ам ерн асц ю чаргав а н н я м о ц н ы х ( д о ў г іх ) і с л а б ы х ( к а р о т к іх ) с к л а д о ў а д ч у в а л ь н а ў п л ы в а ў н а ч ы с т а т а н іч н ы я п р ы н ц ы п ы н ар . в ер ш а. 3 16 ст. ў в ер ш ы н а р . п е с е н ь у з н ік а ю ц ь с іл а б а -т а н іч н ы я ф о р м ы , ш т о а б 'я д н о ў в а ю ц ь р а н е й ш ы я п р ы к м е т ы т о н ік і ( а д н о л ь к а в а я к о л ь к а с ц ь р ы т м іч н ы х а к ц э н т а ў y р а д к а х ) з н о в ы м і п р ы к м е т а м і с іл а б із м у ( а д н о л ь к а в а я к о л ь к а с ц ь с к л а д о ў ). У п е с н я х з ’я ў л я ю ц ц а р ы ф м ы , с т р о ф ы ; y с в а ю ч а р г у р а н н ія с іл а б а -т а н іч н ы я ф о р м ы нар. в е р ш а п а ч а л і ў п л ы в а ц ь н а л іт . с іл а б іч н ы в е р ш , п а с к а р а ю ч ы ф а р м і р а в а н н е с іп а б а -т а нічнага верш аскладст ня. Л іт .: Р а л ь к о І .Д . Б е л а р у с к і в е р ш . М н ., 1 9 6 9 ; Г р ы н ч ы к М .М . Ш л я х і б е л а р у с к а г а в е р ш а с к л а д а н н я . М н ., 1 9 7 3 . В .П .Р агойш а.

«НАР0ДНАЕ ВЫЗВАЛЁННЕ» , газета прагрэс. кірунку, орган партыі «Вызволене». Выдавалася з 29.1 да 24.6.1923 y Вільні на бел. мове групай радыкальна настроеных дэпутатаў польск. сейма, якія ў 1924 выйшлі з «Вызволеня» і заснавалі Незалежную сялянскую партыю. Выходзіла 1 раз на тыдзень замест закрытай польск. ўладамі газ. «Wyzwolenie Ludu» («Вызваленне народа»), 3 пазіцый сял. дэмакратыі крытыкавала ўрад, мясц. адміністрацыю (арт. «Чаго варты ўрад Сікорскага», «Вынікі працы новага ўрада», «Законы, канстытуцыя і некаторыя чыноўнікі»), выкрывала дэпутатаў сейма, якія дагаджалі пануючым класам (арт. «Вітас прадаўся Хісна-Пясту»), прапагандавала ідэю паліт. аб’яднання сялянства на ўзор рабочых. У рубрыцы «Нашы песняры» змясціла нататкі пра Ф.Багушэвіча, Я.Купалу, вершы, якія мелі актуальнае значэнне ва ўмовах Зах. Беларусі. Выйшла 5 нумароў. Забаронена польск. ўладамі. А .С .Л іс. НАР0ДНАЕ Д0ЙЛІДСТВА, галіна архітэктуры, якая развіваецца пад пераважным уплывам нар. буд. традыцый. У ім увасоблены светапогляд народа, яго ўменне сродкамі архітэктуры арганізавань жыццёвую прастору ў канкрэтных прыродна-кліматычных і сац.-эканам. умовах на ўзроўні размяшчэння населеных пунктаў і іх планіроўкі, фарміравання сядзібных комплексаў і інтэр’ера асобных памяшканняў. Уяўленні чалавека пра арганізацыю асяроддзя для існавання замацоўваліся таксама спосабамі буд. вытворчасці, рытуальнымі абрадамі, што іх суправаджалі, сімвалізмам арх.-канструктыўных элементаў будынкаў і прыёмамі дэкар. ўпрыгожвання. Гэта абумовіла з’яўленне адметных рыс архітэктуры кожнага народа. Прагрэс. прынцыпы і эстэт. ідэалы Н.д. рабілі ўплыў на прафес. архітэктуру. Творчасць многіх вядучых архітэктараў свету (К.Мельнікаў, Ле Карбюзье, К. Tun­ es і інш.) характарызуе асэнсаванне працэсаў узаемадзеяння канстр. і фарматворчых асноў Н.д. Аб’екты нар. архітэктуры, размяшчэнне і формы якіх дакладна адпавядаюць прыродна-кліматычным умовам і асаблівасцям мясцовасці, звычайна з’яўляюцца важнымі кампанентамі ландшафту. Для сучаснай навукі і тэхнікі Н.д. — адна з крыніц вывучэння гісторыі народа і яго культу-

ры, творчага пошуку сродкаў стварэння асяроддзя, спрыяльнага для жыцця, працы і адпачынку. Бел. Н.д. мае шмат агульнага з рус., літ., укр., польскім. Яно адметнае высокім майстэрствам, дасканаласцю тэхн. і дэкар. прыёмаў, арыгінальнасцю канструкцый. 3 сярэднявечча гістарычна склаліся тыпы сельскіх паселішчаў: вёска, засценак, мястэчка, сяло, хутар. Са старажытнасці вядомы вёскі з бессістэмнай (хаатычнай) забудовай, лінейнай або радковай планіроўкай. 3 16 ст. пашырылася сістэмная вулічная забудова. Кожнае паселішча мела пэўную колькасць сядзіб, якія ўключалі двор, агарод і гумнішча. У двары стаялі хата, юіець, варыўня, павець, хлявы, адрына, пуня. Непадалёку ад двара ставілі лазню. Важнымі элементамі Н.д. былі малыя арх. формы (агароджы, брамы, азяроды, студні і інш.) і вытв. пабудовы (кузні, ветракі, вадзяныя млыны). Стараж. тыпы планіроўкі двароў — вянковы (усе пабудовы згрупаваны ў прамавугольны ў плане «вянок») і пагонны [хата ставілася тарцом або пад вуглом да вуліцы, a гасп. пабудовы — y адну лінію (пагон) за хатай]. 3 2-й пал. 19 ст. пашырыліся новыя тыпы сядзібнай планіроўкі: П-падобнай, 2-раднай, Г-падобнай і з нязвязанымі пабудовамі. Асн. буд. матэрыял y Н д. — дрэва (гл. Драўмпае дойлідсточ). Да 3 ст. асн. канструкцыя была слупавая, яна дазваляла будаваць пры дапамозе простых прылад працы. Паступова яе замянілі зрубныя канструкцыі. Зруб рабілі з акоранага, з 12 ст. — з ачасанага бярвення, часцей на 4 грані; вуглы засякаліся з «астаткам» — «у просты замок* з адной або 2 чашкамі. Тэхніка рубкі вуглоў без «астатку» (без

Да

арт. Народнае 1 — жылы дом y г. Ветка Гомельсхай вобл.; 2 — жылы дом y вёсцы Сгараселле Шклоўскага раёна Магілёўскай вобл,; 3 — фрагменг дэкору ўвахода жылога дома ў Віцебску; 4 — жылы дом y г. Чачэрск Гомельскай вобл.

дойлшспш:

в ы ступ аў б яр в ён ) — «у ч ы сты вугал» здаўн а в я д о м а ў га р . ж ы л л і, з п а ч . 2 0 ст. п а ш ы р а н а і ў с я л . ж ы л л і. З р у б -к л е ц ь к в а д р а т н а га ц і п р а м а в у г о л ь н а г а п л а н а ( с у а д н о с і н ы 1:1 — 1: 1, 3) б ы л а а с н . а б ’ё м н а - п р а с т о р а в а й і к а н с т р у к т ы ў н а й а д з ін к а й , з я к о й с к л а д а л а с я с т р у к т у р а разн астай н ы х буды н каў. Д аўж ы н я бервян а (6 — 9 м ) в ы зн а ч а л а п а м е р ы зр у б а п р ы в ы ш ы н і ў 9— 13 в я н к о ў (2,2 — 2 , 4 м ) . С у а д н о с і н ы в ы ш ы н ь з р у б а і ст р а хі ( 2 : 1 — 1 : 1 ) з а л е ж а л і а д к а н с т р у к й ы і с т р а х і. Н а й б . с т а р а д а ў н я я я е к а н с т р у к ц ы я — н а с т а я к а х і закот ам — п а с т у п о в а з а м я н я л а с я л ё г к ім і д а х а м і к а р к а с н а г а ты п у (н а д зя д к а х , к о зл а х , к л ю ч а х , к р о к в а х ). Н а й б . п а ш ы р а н ы д а х і 2 -с х іл ь н ы я ; в ы к а р ы с т о ў в а л і т а к с а м а 3- і 4 - с х і л ь н ы я ( в а л ь м а в ы я ) , ш атр овы я, a так сам а п ерахо дн ага ты п у — з « зал о б к ам * (в е р х н я й ч. в а л ь м ы ) аб о з « п р ы ч о л к а м » (н іж н я й ч . в а л ь м ы ). М а т э р ы я л і т э х н ік а п а к р ы ц ц я з а л е ж а л і а д м я с ц . б у д . м а т э ры ялу і тр ады ц ы й , найб. п аш ы раны салом а, д р э в а ( д о ш к і , д р а н к а ) , з с я р э д з і н ы 19 с т . — гон та, бл ях а, дахо ўка. П адло га часта бы ла з е м л я н а я а б о г л і н я н а я , з 19 с т . — д а ш ч а н а я .

НАРОДНАЕ______________ 167

геам. і зааморфных матываў. Асн. сродкі аздобы нар. жылля — скразная і краявая разьба (гл. Разьба архітэктурная), маст, раскладка шалёўкі і паліхромія. Найб. стараж. форма ўпрыгожання — разныя вільчыкі. У пач. 20 ст. з’явіліся ліштвы і вуглавыя накладкі. У інтэр’еры адзін з кутоў займала печ, найчасцей пры ўваходзе. Самая стараж. стпль скляпеністая, потым плоская на «траме» — тоўстай бэльцы ўздоўж хаты, пазней — на папярочных бэльках і камбінаваная; насцілалася з дошак y адзін рад — «упрытык», часцей y 2 рады — «у разбежку», зверху ўцяплялася кастрыцай, сухім мохам, лісцем і пяском ці зямлёй. 3 1950-х г. столь часта падшываюць фанерай або сухой тынНа пабудову хат ішла якасная хваёвая коўкай, абклейваюць шпалерамі. Стадраўніна. Сцены імшыліся і пакідаліся раж. 1-камерная хата была асновай разадкрытымі ўнутры і звонку. Зруб ставілі віцця больш дасканалых тыпаў жылля. на вуглавыя камяні ці драўляныя кало- Да 15— 16 ст. склаліся 2- і 3-камерныя ды (штандары), часам проста на зямлю. жылыя пабудовы (хата + сенцы + хата), Для ўцяплення хаты ніжні вянок (пад- a таксама хаты-пяцісценкі з капітальваліна) абносіўся прызбай. 3 сярэдзіны най папярочнай сцяной унутры. У мяс19 ст. бытуюць каменныя фундаменты. тэчках і гарадах сфарміраваўся своеАконныя і дзвярныя праёмы прарэзвалі асаблівы тып жылля з уваходам з вулічў гатовым зрубе ці рабілі пры яго скла- нага тарцовага фасада, дзе знаходзілася данні. Валаковыя вокны рабілі ў выгля- майстэрня рамесніка ці крама. Жылыя дзе невял. адтулін y 2 сумежных вянках, памяшканні са двара мелі дадатковы якія зачыняліся драўлянай засаўкай. 3 ўваход. Для гар. забудовы характэрны часам памеры акон павялічваліся, y іх хаты на падклетах (да 16 ст.), 2-павярканструкцыі гіаявіліся рамы. Большымі ховьм драўляныя дамы ці на высокіх сталі і дзвярныя праёмы, замест завес і мураваных сутарэннях, дамы з мезаніклямак драўляных пачалі рабіць мета- нам ці мансардай. На сядзібах гараджан лічныя. Пашырыліся знадворныя ўпры- гасп. будынкаў было менш. Забудова гожанні хаты з выкарыстаннем расл., фальваркаў мела больш складаную кампазіцыю, акрамя палаца і сядзібнага двара, сярод будынкаў былі лямусы, сырніцы, бровары, лядоўні і інш. Наводдапь ставілі хлявы, стайні і інш. будынкі для свойскай жывёлы, гумны з асецямі ці еўнямі, сянніцы. Буд-ва ў гарадах і мястэчках вялося ў цесным супрацоўніцтве вясковых майстроў з прафес. будаўнікамі. Своеасаблівасці эканомікі і культуры гар. жыцця спрыялі развіццю тыпалогіі будынкаў (крамы, гандлёвыя рады, корчмы, ратушы і інш.), ускладненню і ўзбагачэнню арх. форм і дэкар. прыёмаў. Найб. выразна ўзаемадзеянне нар. традыцый з прафес. прыёмамі праяўлялася ў архітэктуры культавых будынкаў (цэрквы, касцёлы, капліцы, званіцы і інш.). У гар. жыллі 16— 18 ст. склаўся арыгінальны тып дома рамесніка, дзе спалучаліся жылыя і вытв. часткі, гал. фасад афармлялі падчэні. Гіст., сац.-эканам., прыродныя ўмовы садзейнічалі і адначасова вызначалі для кожнага гісторыка-этнагр. рэгіёна Беларусі (Паазер'е, Падняпроўе, Панямонне, усх. і зах. Папессе, цэнтр. Беларусь) фарміраванне тыпалагічных рыс, арх., канстр.-тэхн. і маст. асаблівасцей. Н.д. кожнага рэгіёна ўзбагачаецца разнастайнасцю лакальных варыянтаў, Нар. архітэктура захавала свае рысы ў самадз. буд-ве жылых і гасп. пабудоў на ................... i 11111111 вёсцы і ў перыферыйных раёнах гарадоў сучаснай Беларусі, Будуюць часйей 4

168

НАРОДНАЕ

на аснове праектнай дакументацыі, распрацаванай спецыялістамі з улікам пажаданняў заказчыка. Пашыраны новыя буд. матэрыялы (сілікатная цэгла, газа-сілікатныя блокі, шыфер, пластыкі і інш ), інж. абсталяванне (катлы, газавыя пліты, сантэхн. прылады). Рэгіянальныя аспекты Н.д. захоўваюцца ў прынцыпах арганізацыі двароў сядзіб. Маст. традыцыі арх. дэкору характарызуюць усх. раёны Беларусі (Гомель, Ветка, Рагачоў, ІІІклоў і інш.). Гл. таксама Сельская архітэктура.

глядзе розных рамёстваў, якія з цягам часу развіліся ў народныя мастацкія промыслы. Асн. якасці бел. Н.д.-п.м.: глыбокая традыцыйнасць, яркая самабытнасць, выразнасць форм, спакойны, стрыманы дэкор, y якім пераважалі матывы сімвалічнага характару (ромб, круг, разетка. салярныя знакі, выявы раслін, жывёл і птушак). На працягу многіх стагоддзяў Н-д.-п.м. ўплывала на характар цэхавага і мануфактурнага рамяства, праца прыгонных майстроў выкарыстоўвалася ў

майстэрнях і мануфактурах y гарадах, феад. маёнтках і манастырах. Пэўныя змены ў яго характары выявіліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. ў сувязі з новымі сац.-эканам. ўмовамі і адпаведнымі зменамі ў нар. побыце. Развіццё капіталізму моцна паўплывала на тыя віды Н.д.-п М-, што бытавалі ў выглядзе промыслаў з выхадам на рынак. Адны з іх (набіванка, пернікарства, медніцтва) не вытрымалі канкурэнцыі з прам-сцю і заняпалі, інш. (ганчарства, пляаенне) прыстасаваліся да новых

Літ.: Беларускае народнае жыллё. Мн., 1973; Я к і м о в і ч Ю.А. Драўлянае дойлідства Беларускага Палесся XVII— XIX стст. Мн., 1978; Т р а ц е в с к н й В.В. Мсторня архнтектуры народного жяляш а Белоруссяя. Мн., 1989; Л о к о т к о А.М.Белорусское народное зодчество: Середяна XIX—XX в. Мн., 1991; Я г о ж. Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. Мн., 1999; С е р г а ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992. С.А. Сергачоў.

НАР0ДНАЕ ДЭКАРАТЫЎНА-ПРЫКЛАДН0Е МАСТАЦТВА, галіна народнай Шорчасці, якая ўключае выраб памастацку аформленых прылад працы, хатняга начыння, быт. абсталявання, трансп. сродкаў, посуду і інш. Mae ярка выражаны нац. характар, адлюстроўвае самабытнасць жыцця народа, яго эстэт. ідэалы і погляды. Гарманічна спалучае утылітарныя, практычныя фунюіыі вырабаў з дэкар., маст. задачамі, што дасягаецца ўмелым выкарыстаннем дэкар. магчымасцей матэрыялу, прастатой кампазіцыі, яснасцю маст. мовы. Дэкор, як правіла, толькі дапаўняе і падкрэслівае лагічную кампазіцыю і ўдала прадуманую форму, з’яўляецца сродкам рэалізацыі духоўных патрабаванняў народа. Характар яго вызначаецца пераважна асаблівасцямі матэрыялу і тэхналогіі вытв-сці (геам. матывы ў ткацтве і разьбе па дрэве, пластычнасць y кавапьстве і ганчарстве і інш.). У многіх відах арнаменту праяўляюцца стараж. вераванні, культ прыроды; салярныя знакі, зааморфныя і антрапаморфныя выявы і інш. Асн. вызначальньм рысы Н.д.-п.м. — традыцыйнасць (перадача з пакалення ў пакаленне лепшых здабьгткаў y галіне форм прадметаў, дэкору, навыкаў апрайоўкі матэрыялу) і калектыўнасць (масавасць) творчасці. 3 Н.д.-п.м. бярэ вытокі прафес. дэкар.-прыкладное мастацтва. Яно таксама зазнала ўплывы прафес. мастацтва, брала ад яго тое, што адпавядала мясц. густам і традыцыям. На Беларусі здаўна найб. пашыранымі відамі Н.-д.-п.м. былі разьба па дрэве, ганчарства, ткацтва, вышыўка, пляценне мастацкае і інш. 3 часоў неаліту вырабляўся гліняны посуд, драўляныя і касцяныя прылады працы, аздобленыя вьшіснутым, ляпным, разным арнаментам сімвалічнага характару (гл. Першабытнпе мастацтва). 3 падзелам грамадства на класы вылучыліся рамеснікі-прафесіяналы, што абслугоўвалі патрэбы пануючых класаў; творчасць іх нярэдка была далёкай ад нар. тралыцый. Развівалася і традыц. Нд.-п.м. як хатняя вытв-сць для ўласных патрэб ці ў вы-

Да арт. Народнае дэкаратыўна-прыкладное настацтва. М .Г е н б і ц к a я. Ходнікі. Вёска Гарадная Сголінскага раёна Брэсцкай вобл.

1980-я г.

Да арт Народнае дэкаратыўна-прыкдадное мастацгва. А К р а ў ч у н . Кошыкі. Віцебск.

1997.

Да арт. Народнае дэкаратыўна-прыкладное мастацгва. З.Ж ы л і н с х і. Цацкі «Кошіікі». Г.п. Ружаны Пружанскага раёна Брэсцкай вобл. 1978.

Д а арт. Народвае дэкаратыўна-прыкладное мастацгва. І.М а л ч а н о в і ч . Ганчарны посуц. Г.п. Івянец Валожынскага раёна Мінскай вобл. 1975.

Да арт. Народвае дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Ручнікі. П інскі раён Брэсцкай вобл. 1-я пал. 20 ст.

патрабаванняў рынку і змяніпі характар прадукцыі. Узрасла іх дэкаратыўнасць, y т.л. і тых яго відаў, што развіваліся ў сферы хатняй вытв-сці. Разам са стараж. геам., салярнымі, зааморфнымі матывамі пашырыўся рэаліст. расл. дэкор. Значнае месца пачалі займаць вырабы нар. мастацтва, звязаныя з надворным і ўнутр. упрыгожаннем жылля: разныя і па-мастацку ашаляваныя ліштвы, ганкі, франтоны; дэкарыраваная мэбля (асабліва куфры), дэкар. тканіны (посцілкі, дываны, y т.л. маляваныя), выціпанка, саломка мастацкая, карцінкі на шкле і інш. Росквіту дасягнуў дэкор традыц. нар. адзеішя. Пэўны ўплыў на характар Н.д.-п.м. зрабілі маст. стылі прафес. дэкар.-прыкладнога масгацтва, масавая прамысл. прадукцыя, але запазычаныя формы вырабаў і віды дэкору майстры перапрацоўвалі ў адпаведнасці з мясц. традыцыямі і ўласнымі патрабаваннямі. Найб. значныя змены ў характары Н.д.-п.м. адбыліся ў 2-й пал. 20 ст. Насычэнне побыту масавай таннай прамысл. прадукцыяй абясцэніла многія тра-

дыц. вырабы нар. майстроў (самаробныя прылады працы, мэбля, даматканае адзенне, посцілкі, ручнікі і інш.). Працягваюць бытаваць тыя яго віды, y якіх пераважае дэкар. функцыя. Вырабы нар. майстроў задавальняюць больш эстэт., чым практычныя патрэбы, выкарыстоўваюцца пераважна ў якасці твораў мастацтва і сувеніраў; павялічваецца іх дэкаратыўнасць, пашыраецца колеравая гама, развіваюцца новыя віды і матывы аздаблення. Бытуе арх. дэкор, маст. ткацтва, вышыўка, карункапляценне, лозапляценне, працягваюць дзейнасць некат. асяродкі ганчарства. 3 ростам цікавасці грамадства да традыц. нац. культуры на новым узроўні адрадзіліся некат. заняпалыя рамёствы: саломапляценне, аплікацыя саломай па дрэве і палатне, выцінанка, берасцяныя вырабы і інш. Творы Н.д.-п.м. захоўваюць Беларускі дзяржаўны музей пароднай

архітэктуры і побыту, Веткаўскі музей народнай творчасці, Дзінаўскі музей мастацтва і этнаграфіі, Дудзіцкі музей мотэрыяльнай культуры, Заслаўскі гісторыка-культурны запаведкік, Мотальскі музей народпай творчасці, Музей беларускага народнага мастацтва, Крошынскі музей нар. мастацтва і рамёстваў і інш.; вял. калекцыю зберагае Музей старажытна-беларускай культуры Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору, Нац. АН Беларусі. Ранейшы механізм пераемнасці традыцый (ад бацькоў да дзяцей) саступае месца арганізаваным формам навучання: школам, студыям, гурткам, дамам рамёстваў і інш. Майстроў бел. Н.Д.-П.М. аб’ядноўвае Ссіюз майстроў пароднай творчасці Беларусі. Развіццё і захаванне Н.д.-п.м. рэгулюе Закон «Аб народным мастацтве, народных промыслах (рамёствах) y Рэспубліцы Беларусь» (1999). Літ.: Н е к р а с о в а М.А. Народное мскусство как часть культуры. М., 1983; С а х у т а Я.М. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997; Л а б а ч э ў с к а я В.А. Зберагаючы самабытнасць: 3 гісторыі нар. мастацтва і промыслаў Беларусі. Мн., 1998; B o s s e r t H. Th. Peasant art of Europe and Asia. New-York, 1959; G r a b o w s k i J. Sztuka ludowa w Europe. Warszawa, 1978. Я.М.Сахута.

НАР0ДНАЕ ПАЎСТАННЕ Ў РУМЫНІІ 1989, паўстанне (Снежаньская рэвалюцыя) рум. народа ў снеж. 1989, якое прывяло да звяржэння дыктатуры Н. Чаўшэску. Выклікана абвастрэннем y краіне eau., нац. і паліт. праблем, y т.л. харчовай, энергет. і інш. эканам. (з-за інтэнсіўнай выплаты ўрадам Чаўшэску знешніх даўгоў, праследавання ўладамі венг. нац. меншасці, задушэння апазіцыі і дэмакр. свабод, самавольства службаў бяспекі — секурытатэ). Пачалося 15— 16 снеж. ў г. Тымішаара з выступленняў y абарону свабоды царк. службаў і пропаведзі венгерскага святара Л.Цёкёша і сутыкненняў дэманстрантаў 16— 17 снеж. з узбр. атрадамі сіл бяспекі. 22 снеж. пашырылася на Бухарэст, дзе на мітынгу народ запатрабаваў ад Чаўшэску дэмакр. свабод і яго адстаўкі. У Бухарэсце разгарнуліся жорсткія вулічныя баі (ішлі некалькі дзён) паміж паўстанцамі, якіх падтрымала армія, незадаволеная тым, што Чаўшэску паставіў яе пад кантроль сіл бяспекі, і вернымі Чаўшэску сіламі паліцыі і бяспекі. Узбр. сутыкненні адбыліся таксама ў Тымішаары, Брашове, Сібіў. Пасля ўцёкаў Чаўшэску і яго жонкі (неўзабаве схоплены і 25 снеж. пакараны смерцю паводле прыгавору спец. ваен. трыбунала «за злачынствы перад народам») уладу 26 снеж. ўзнача-

ліў Савет Фронту нацыяналышга выратавання пад кіраўніцтвам I Іліеску, які распачаў дэмакратызацыю паліт. ладу Румыніі і мерапрыемствы па пераадоленні цяжкай сац.-эканам. спадчыны. Быў сфарміраваны ўрад на чале з П.Романам, на пач. 1990 былі прызначаны парламенцкія выбары. У ходзе паўстання забіты 1104 чал., з іх каля 260 ваеннаслужачых, паранены 3352 чал.

НАРОДНАСЦЬ___________ 169

Літ.: Румыння. 1989. № 12; 1990. № I; Революцнн 1989 г. в странах Центрально-Восточной Европы: взгляд через десятнлетме / / Славяноведенне. 1999. № 6. У.Я.Калаткоў.

НАР0ДНАСЦБ, моўная, тэрытарыяльная, эканам. і культ. супольнасць людзей пераважна рабаўладальніцкай і феад. эпох. Найб. старажытныя Н. — егіпецкая, стараж.-грэчаская, кітайская і інш. У Зах. Еўропе Н. пачалі інтэнсіўна фарміравацца пасля распаду Франкскай дзяржавы з сярэдзіны 9 ст. Ва Усх. Еўропе ў 9 — пач. 12 ст. ў рамках Кіеускаіі Русі склалася стараж.-рус. Н. Агульнай назвай насельніцтва Кіеўскай Русі сталі этнонімы «русіны», «русічы». Усх.-слав. плямёны — крьівічы, дрыгавічы і радзімічы — засялялі тэр. сучаснай Беларусі ў 6—8 ст., з 9 ст. племянная арг-цыя ўсх. славян замянялася на тэрытарыяльна-княжацкую; на тэр. Беларусі было больш за 10 княстваў, якія ў 9 — пач. 12 ст. знаходзіліся ў складзе Кіеўскай Русі. Пасля яе распаду землі Навагрудскага, Полацкага, Тураўскага і інш. княстваў увайшлі ў Вялікае княства Літоўскае, y якім узмацняліся інтзграцыйныя працэсы, адбывалася далейшае развіццё феад. адносін і стварыліся спрыяльныя ўмовы для кансалідацыі беларусаў y самастойны этнас. Панаванне ў ВКЛ адзінай стараж.-бел. мовы і культуры, развіццё гасп.-эканам. адносін садзейнічалі фарміраванню бел. Н. Гэты працэс пачаўся ў канцы 13— 14 ст. і завяршыўся ў 15— 16 ст. Унутрыэтнічнай кансалідацыі бел. Н. садзейнічалі захаванне пэўнай самастойнасці ў рамках ВКЛ б. Полацкага, Віцебскага, Тураўскага, Слуцкага, Мсціслаўскага і інш. княстваў, a таксама рост гарадоў, развіццё гандлю, промыслаў і рамёстваў, кадыфікацыя і уніфікацыя дзярж юрыд. норм. Наступныя 17— 18 ст. былі неспрыяльнымі для далейшага развіцця бел. Н. ў выніку працэсаў акаталічвання і паланізацыі, якая працягвалася амаль да сярэдзіны 19 ст. У 2-й пал. 19 ст. ў працэсе разріцця капіталіст. адносін бел. Н. стала ператварацца ў нацыю. У выніку далучэння бел. зямель да Рас. імперыі паланізацыя беларусаў была заменена ўплывам рус. культуры (гл. Русіфікацыя), a сам факт аб’яднання ўсх. славян (рускіх, беларусаў, украінцаў) y адзінай дзяржаве быў прагрэсіўнай з’явай.

«НАР0ДНАЕ I1PÀBA», пa рт ыя «Народнага п р а в а » , рэвалюцыйна-дэмакратычная арг-цыя ў Расіі ў 1890-я г. Утворана пры ўдзеле б. членаў «Народнай волі» і інш. народніцкіх арг-цый. Мела на мэце аб’яднанне рэв. і інш. апазіц. сіл для звяржэння самадзяржаўя і ўсталяванне ў краіне дэмакр. ладу. Групы «Н.п» дзейнічалі ў Пецярбургу, Маскве, Арле, Саратаве, Ніжнім Ноўгарадзе, Баку, Тбілісі і інш. Арг-цыя мела друкарню ў Смаленску, вяла прапаганду сярод інтэлігенцыі і рабочых. Лідэры; М.А.Натансон, М.Ф.Аненскі, A.1 .Багдановіч (ураджэнец Беларусі) і інш. У 1894 большасць членаў «Н.п » арыштавана. Уцалелыя нарадапраўцы (Багдановіч і інш.) y 1896—98 вьшалі нумар газ. «Борьба», шэраг брашур, 2 зб-кі «Ha­ ine время». У пач. 20 ст. многія б. члены «Н.п » сталі эсэрамі, некаторыя сацыялдэмакратамі, кадэтамі. «НАР0ДНАЕ СЛ0ВА», грамадска-паліт. газета, орган Віцебскага абл. Савета дэпутатаў і выканкома. Выходзіць з 4.1.1991 y Віцебску на бел. і рус. мовах 3 разы на тыдзень. Асвятляе грамадскапаліт., эканам. і культ. жыццё Віцебска і вобласці. Друкуе матэрыялы на тэмы маралі, асвятляе вострыя сац. з’явы ў грамадстве, рэформы ў галіне эканомікі. НАР0ДНАЕ ЎЗБР0ЕНАЕ ПАЎCTÂHHE Ў РУМЬІНІІ 1944, нацыянальнае антыфаш. паўстанне рум. народа, y ходзе якога скінута дыктатура I .Антанеску. Летам 1943 па ініцыятыве камуніст. партыі Румыніі (КПР) быў створаны патрыят. антыгітлераўскі фронт. Вясной 1944 дасягнута пагадненне пра адзінства дзеянняў камуністаў і сацыял-дэмакратаў; 20.7.1944 падпісаны дагавор пра стварэнне нац.-дэмакр. блока — часовай паліт. кааліцыі нац.-ліберальнай, нац.-царанісцкай, камуніст. і с.-д. партый з мэтай ліквідацыі існуючага рэжыму і выхаду Румыніі з блока фаш. дзяржаў, створаны Ваен. к-т. Кансалідацыя партый спрыяла прыцягненню да барацьбы значных паліт. сіл краіны: ствараліся патрыят. атрады, вялася адпаведная рабсгга ў арміі. Вызваленчая барацьба актывізавалася пасля паспяхова праведзенай Чырв. Арміяй Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944.

23.8.1944 паўстанцы выступілі адкрыта. Кароль Міхай падтрымаў паўстанне і санкцыяніраваў арышт дыктатара Антанеску 24 жн. Румынія спыніла ваен.

дзеянні супраць антыгітлераўскай кааліцыі, атрады паўстанцаў і армейскія Mae­ lii распачалі ваен. дзеянні супраць ням. войск y Бухарэсце, y даліне Прахавы і інш. раёнах. 3 уступленнем y Бухарэст Чырв. Арміі (31 жн.) паўстанне канчаткова перамагло.

Некат. этнічныя групы людзей свету і сёння маюць статус Н. і не кансалідаваліся ў нацыі. Гэта шматлікія групы насельніцтва Афрыкі і некат. раёнаў Азіі, якія былі калоніямі зах.-еўрап. дзяржаў, a таксама невял. народы, што не маюць выразнай нац. і этнанац. структуры (эвенкі, чукчы, ханты, мансі і інш ).

Літ.: А л е к с е е в В. Род, племя, народность, нацня. М., 1962; Г р н н б л а т М.Я. Белорусы: Очеркя пронсхожденмя н этннч. мсторян. Мн., 1968. В.К.Бандарчык.

170

НАРОДНА

НАРбДНА-СЦЭН'іЧНЫ ТАНЕЦ, 1) народны танец, апрацаваны для выканання на сцэне. Вядомы з пач. 20 ст. 3 выхадам на сцэну ў структуры нар. танца адбыліся змены, якія наблізілі яго да тэатр. мастацтва. Малюнак танца будуецца ў разліку на франтальнае ўспрыняцце яго гледачамі: зніклі паўторы, характэрныя для фалькл. узораў, y развіцці дзеяння ўлічваюцца законы драматургіі, узбагачаецца і ўскладняейца танц. лексіка, больш разнастайнымі сталі кампазіцыйныя малюнкі. На аснове творчага выкарыстання фалькл. спадчыны ствараюцца таксама новыя арыгінальныя пастаноўкі. Ад характарнага танца адрозніваецца большай блізкасцю да фалькл. першаасновы. Першы ў б. СССР прафес. калектыў, творчасць якога грунтавалася на аснове Н.-с.т., — Ансамбль народнага танца Padi пад кіраўніцтвам І.Майсеева. На Беларусі ўзнікненне Н.-с.т. звязана з дзейнасцю трупы І.Буйніцкага, які ўпершыню вывеў на сцэну «мужыцкі»

Да арт. Народна-сцэнічны тавец: 1 — «Буш>ба». Дзяржаўны ансамбль танца Рэспублікі Беларусь; 2 — «Путанка». Самадзейны харэаграфічны ансамбль «Белая Русь»; 3 — «Пава». Харэаграфічны ансамбль «Харошкі».

танец, паказаў яго невычарпальныя магчымасці і прыгажосць. Развіццё бел. Н.-с.т. атрымаў y творчасці БДТ і Трупы Гадубка. Станаўленне Н.-с.т. адбывалася ў шматлікіх прафес. і самадз. калектывах (Ансамбль беларускай народнай песні і танца Беларускай філармоніі, Ансамбль песні і танца Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь, Бел. ансамбль песні і танца пад кіраўніцтвам Р.Шырмы, Ансамбль танца Мінскага клуба КІМ, Гомельскі ансамбль песні і танца пад кіраўніцтвам А.Рыбальчанкі і інш.). Вял. ўклад y развіццё бел. Н.-с.т. зрабілі К. Алексютовіч, І.Хвораст, \.Апанасенка, П.Акулёнак, Н.Гаявая, йДудкевіч, М.Дудчанка, Л.Ляшэнка, І.Серыкаў, Я.Штоп і інш. Н.-с.т. — аснова творчасці Дзяржаўнага ансамбля танца Рэспублікі Беларусь, харэаграфічнага ансамбля «Харошкі», танц. групы Дзяржаўнага акадэмічнага народнага хору Рэспублікі Беларусь, ансамбля «Белыя росы», самадз. калектываў. 2) Спец. навуч. дысцыпліна харэаграфічных і інш. навуч. устаноў, якія рыхтуюць танцоўшчыкаў і балетмайстраў. Літ.: Т к а ч е н к о Т.С. Народный танец. М., 1967; Народно-сценнческнй танец. М., 1976; Ч у р к о Ю.М. Белорусскяй сценнческмй танец. Мн., 1969; Я е ж . Л нняя, уходяшая в бесконечность. Мн., 1999; Г р е б е н ш н к о в С.М. Белорусская народно-сценнческая хореографня. Мн., 1976; А л е к с ю т о в н ч Л.К. Белорусскне народные танцы, хороводы, мгры Мн., 1978. Ю.М.Чурко.

НАР0ДНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ПАЎДНЁВА-ЗАХ0ДНЯЙ АФРЬІКІ (South West Africa People’s Organization; СВАПО), палітычная партыя ў Намібіі. Створана ў 1960 на базе Apr-цыі народа Авамбаленда (засн. ў 1957, да 1959 наз. Кангрэс народаў Авамбаленда). Выступала за незалежнасць Намібіі, з 1966 вяла ўзбр. барацьбу супраць акупац. рэжыму Паўд.-Афр. Рэспублікі. У 1973 прызнана ААН адзіным законным прадстаўніком народа Намібіі. На выбарах y 1989 атрымала большасць месцаў ва Устаноўчым сходзе Намібіі. Прэзідэнт СВАПО С.Ч Нуёма (з 1960) y 1990 выбраны прэзідэнтам Намібіі. «НАР0ДНАЯ АСВЁТА», выдавецтва Дзярж. к-та Рэспублікі Беларусь па друку. Засн. ў крас. 1951 y Мінску як Дзярж. вучэбна-пед. выд-ва Мін-ва культуры Беларусі. 3 1963 сучасная назва. Выпускае падручнікі, вучэбныя дапаможнікі, метадычныя і дыдактычныя выданні для агульнаадук. школы, навук.-папулярную і даведачную л-ру, вучэбна-метадычныя комплексы. Забяспечвае вучэбнай л-рай спец. агульнаадук. школы для дзяцей з затрымкай фіз. развіцця і інш. недахопамі і парушэннямі (ілюстраваныя каляровыя падручнікі, вучэбныя і метадычныя дапаможнікі). Стварае вучэбна-метадычныя комплексы: падручнік — вучэбны дапаможнік — метадычныя ўказанні да іх — дыдактычныя матэрыялы — наглядныя дапаможнікі. «Бібліятэка настаўніка пачатковых класаў», «Бібліятэка настаўніка беларускай мовы і літаратуры», «Біб-

ліятэка настаўніка рускай мовы», «Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць» дапамагалі настаўнікам весці навучанне на высокім навукова-тэарэт. узроўні. Выдала шмат навук.-пазнавальных кніг для дзяцей y серыях «Школьнікам аб гісторыі Беларусі», «Народныя пісьменнікі Беларусі», «Наша прырода», «Вучням аб прафесіях», a таксама фотаальбомы пра жыццё і творчасць Ф.Багушэвіча, В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Купалы, Я.Коласа, К.Чорнага, І.Шамякіна і інш., творы М.Гогаля, М.Горкага, Л.Талстога, працы класікаў пед. навукі. Больш за 10 гадоў выходзіла серыя «Бацькам пра дзяцей», надрукавана шмат выданняў па дашкольным выхаванні. У 1977 «Буквар» для нац. школы А.К.Клышкі атрымаў залаты медаль на Лейпцыгскім кірмашы. І.М.Лапцёнак. «НАР0ДНАЯ ACBÉTA», штомесячны навук.-пед. часопіс. Выдаецца з чэрв.

1924 y Мінску на бел. мове. У 1924—29 наз. «Асьвета», 1930—36 «Камуністычнае выхаванне», 1937—39 «Кансультацыя настаўніку», 1940—41 і 1948—59 «Савецкая школа». У студз. 1960 аб’яднаны з час. «У дапамогу настаўніку» (выд з 1945), выходзіць пад сучаснай назвай. Асвятляе пытанні пед. тэорыі і практыкі, дзейнасць устаноў і органаў адукацыі, арганізацыі навуч.-выхаваўчага працэсу ў агульнаадук., сярэдняй спец. і вышэйшай школах, дзіцячых пазашкольных выхаваўчых установах, падрыхтоўкі і павышэння кваліфікацыі пед. работнікаў і інш. Аказвае навук. і метадычную дапамогу пед. грамадскасці Беларусі па адраджэнні нац. сістэмы адукацыі на аснове нар. педагогік і лепшых дасягненняў сав. школы. Асн. рубрыкі: «Арганізацыя народнай адукацыі», «Пытанні педагогікі і псіхалогіі», «Педагагічная навука — школе», «Школа вачамі сацыёлага», «Праблемы сучаснага выхавання», «Псіхалогія навучання і выхавання», «Выхаваўчы працэс: тэорыя і практыка», «Маральнае выхаванне», «Эстэтычнае выхаванне», «Пазакласная работа», «У пазашкольных установах», «Тэма. са школьнай праграмы», «На вашу кніжную паліцу» і інш. У.І.Якубовіч. «НАР0ДНАЯ В0ЛЯ», найбольш значная тайная рэв. народніцкая арг-цыя (партыя) y Расіі ў 1879—86. Узнікла ў выніку расколу «Зямлі і волі». Узначальваў выканаўчы к-т (Пецярбург), члены: А.І.Жалябаў, С.Л.Пяроўская, В.М Фігнер, МЛ.Кібальчыч, М.А Марозаў, А.Дз.Міхайлаў і інш. У 1879—83 падп. сетка «Н.в.» ў 50 гарадах налічвала 80— 90 мясц., 100— 120 рабочых, 30—40 студэнцкіх, 20—25 гімназічных, каля 50 афіцэрскіх (былі аб’яднаны ў Ваен. apr-цыю «Н.в.») гурткоў; колькасць членаў да 500 чал., са спачуваючымі да 5 тыс., з іх 1,5 тыс. рабочыя. Друкаваныя органы: газ. «Народная воля» (1879—85), «Лнсток «Народной волн» (1880—86), час. «Вестнмк Народной волн» (1883—86) і інш. «Н.в » прытрымлівалася тэорыі утапічнага «сялянскага

сацыялізму». Яе праграмныя дакументы прадугледжвалі рэв. знішчэнне самадзяржаўя, перадачу зямлі сялянам, увядзенне дэмакр. дзярж. ладу з усеагульным выбарчым правам, раўнапраўе нацый і іх права на самавызначэнне і г.д. Практычная дзейнасць па падрыхтоўцы паліт. перавароту ў Расіі падзялялася на прапагандысцкую і разбуральную (індывід. тэрор як гал. метад барацьбы з урадам). Члены «Н.в.» разлічвалі, што група рэвалюцыянераў-змоўшчыкаў шляхам знішчэння вышэйшых чыноўнікаў і імператара здолее дэзарганізаваць дзярж. кіраванне, выклікаць масавыя нар. паўстанні і захапіць уладу. «Н.в.» ажыццявіла шэраг тэрарыст. актаў супраць буйных чыноўнікаў і агентаў паліцыі і забойства (пасля некалькіх няўдалых замахаў) імператара Аляксандра II (яго ажыццявіў 13.3.1881 ураджэнец Беларусі І.Я. Грынявіцкі), але сваёй мэты — выклікаць y краіне сацыяліст. рэвалюцьцо — не дасягнула. У Беларусі дзейнічалі прадстаўнікі выканкома «Н.в.» М.Ф.Грачэўскі, М.М.Рагачоў, М.П.Аўчыннікаў і інш. У Мінску, Магілёве, Гродне, Віцебску, Пінску існавалі яе ваен. і вучнёўскія гурткі. У пач. 1882 ваен. гурткі ўвайшлі ў нарадавольскую арг-цыю Віленскай ваен. акругі, астатнія — y Паўн.-Зах. краявую арг-цыю «Н.в ». У Пецярбургу існавала бел. фракцыя ў «Н.в», на базе якой y 1884 узнікла рэв. група «Гоман». Пасля забойства Аляксандра II пачаліся масавыя арышты ўдзельнікаў «Н.в». Жалябаў, Пяроўская, Кібальчыч і інш. пакараны смерцю, сотні нарадавольцаў асуджаны на катаргу і турэмнае зняволенне. Да вясны 1883 паліцыя разграміла выканком і асн. арг-цыі «Н.в». Адначасова нарастаў ідэйны і арганізац. крызіс партыі. «Н.в » як арганізаваная сіла фактычна спыніла існаванне пасля арышту кіраўніка яе Распарадчай камісіі ГЛ.Лапаціна (кастр. 1884). Спробы яе аднаўлення, пачатыя ў 1880-я г. (у т.л. А .ІУльянавым y 1886—87) поспеху не мелі. Асабістая самаахвярнасць і высакародныя памкненні нарадавольцаў сталі натхняльным прыкладам для наступных пакаленняў рэвалюцыянераў. Аднак тэрарыст. тактыка «Н.в.» справакавапа ўрад на ўзмацненне паліт. рэакцыі і згортванне рэформ. Традыцыі і праграмныя ўстаноўкі «Н.в.» ў пач. 20 ст. імкнулася адрадзіць партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Літ.: В о л к С.С. Народная воля, 1879— 1882. М.; Л., 1966; Б а г д а н о в і ч А. Да гісторыі партыі «Народная воля» ў Мінску і Беларусі (1880— 1892) / / Маладосць. 1995. № 11— 12. В В.Сяргеенкавп.

«НАР0ДНАЯ В0ЛЯ», недзярж. грамадска-папіт. газета. Выдаецца з ліп. 1995 y Мінску штодзённа на бел. і рус. мовах. Заснавальнік І.Сярэдзіч. Асвятляе пытанні грамадска-паліт., эканам., культ. і духоўнага жыцця рэспублікі, інфармуе пра мясц. і сусв. падзеі. Друкуе матэрыялы па гісторыі Беларусі, праблемах нац. адраджэння. «НАР0ДНАЯ ГАЗЁТА», грамадска-па-

літычная газета. Выдаецца з 2.10.1990 y Мінску на бел. і рус. мовах штодзённа. Заснавальнік — адкрытае акц. т-ва «Народная газета». Асвятляе пытанні грамадска-паліт., міжнар. жыцця, праблемы эканомікі, культуры, навукі, дзейнасць органаў заканадаўчай і выканаўчай улады Рэспублікі Беларусь. Шмат увагі аддае пытанням маралі і права, адносінам чалавека і грамадства. Публікуе заканадаўчыя акты, матэрыялы інфармацыйна-аналітычньм, па пытаннях эканомікі, адукацыі, культуры і гісторыі Беларусі, экалогіі, сац. праблемах, спорце і інш. Дае магчымасць выказацца людзям розных паліт. поглядаў, перакананняў. Шырока выкарыстоўвае лісты чытачоў, пазаштатных аўтараў. А.А.Юдчыц.

НАРОДНАЯ______________ 171 ныя дыялогі. Інтэрмедыйныя персанажы — дзед, яўрэй, доктар, цыган — належалі да катэгорыі блазнаў, пры гэтым дзед выконваў і функцыю карнавальнага развенчвання цара. Уплывам карнавальнасці пазначаны і асн. сюжэт: карнавальныя матывы, удзел інтэрмедыйных персанажаў y асн. канфлікце, інтэрмедыйныя ўстаўкі, так што сур’ёзнасць асн. сюжэта і яго персанажаў станавілася адноснай. У Н.д. выкарыстоўваліся агульныя традыц. прынцыпы нар. т-ра. У выканальніцтве Н.д. спалучаліся нар. прыёмы, заснаваныя на імправізацыі, з буфанадай і гратэскам, для інтэрмедыйнай часткі і т.зв. вайсковыя (выкарыстанне ўдзельнікаміперсанажамі артыкулаў вайсковага статута) — для асн. сюжэта. Апошнія спец. паказы Н.д. наладжаны ў 1962, 1963 y в. Бялевічы Слуцкага р-на Мінскай вобл.; ставілася драм. калектывамі Мінскага ін-та культуры (1976) і майстроўняй філ. ф-та БДУ (1981), нар. фальклорным т-рам «Жалейка» (г. Гомель; 1986—87), a таксама Маскоўскім ансамблем нар. музыкі пад кіраўніцтвам Дз.Пакроўскага (паказаны на 9-м Міжнар. з’ездзе славістаў y Кіеве; 1983): «Цар Ірад» («Кароль Гэрад») — фалькл. калектывам в. Юрацішкі Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл. (1990-я г.).

НАР0ДНАЯ ДРАМА, найвышэйшая форма народнага тэатра. Увабрала ў сябе і ўзняла на новую ступень y тэатр. мастацтве ўсё, уласцівае яго больш раннім формам. Відовішча карнавальнага тыпу, прымеркаванае да каляднага цыкла нар. гульняў і паказаў, што абумоўлівае яе папулярнасць, тэматыку, сістэму вобразаў і абмежаваную колькасць сюжэтаў. Вядома на Беларусі, Украіне, y Расіі. Вытокі Н.д. ў калядных гульнях з пераапрананнямі і ў батлейцы, дзе фактычна яна і склалася (гл. Жывая батлейка). Паказы Н.д. параўнальна вял. паводле аб’ёму, са значнай колькасцю ўдзельнікаў (10—20 чал.), пэўнымі прыёмамі сцэн. выканання, Першыя запісы тэксгаў бел. Нд. зроблсны ў спец. падрыхтоўкай (своеасаблівым рэ- 2-й пал. 19 ст. этнографамі Е.Раманавым, А.Гружысёрам з’яўлялася традыцыя, яе пры- зінскім, М.Васільевым, М.Федароўскім, y пач. 20 трымліваліся ўсе нар. акцёры, якія на ст. — Е.Іваноўскім, пазней — ФДзядзенкам, М.Грынбдатам, Я Дылам (фрагмент апісання парэпетыцыях завучвалі тэксты, адпра- казу). І.К.Кабашнікавым, Г.Барташэвіч, В.Захацоўвалі ўмоўныя рухі і жэсты, рыхтавалі равай, a таксама б. ўдзельнікамі паказаў І.Здрорэквізіт і касцюмы). На Беларусі шыро- кам, М.Ганчаровым. Нар. традыцыі выканання ка бытавала сярод сялян і рамеснікаў y Н-Д. былі выкарысганы пры пастаноўцы «Цара 2-й пал. 19 — 1-й трэці 20 ст. Паказы Максіміляна» ў апрацоўцы А.Рэмізава і М.Міцкевіча ў Бел. драм. студыі ў Маскве (1924, рэж. звычайна адбываліся ў хатах. У рэперВ.Смышляеў) і ў спектаклі БДТ-2 (1926). туары былі пашыраны «Цар Ірад», «Цар Літ.: С т э л ь м а х Дз.У. Сцэнічнае ўваМаксімілян» (найб. папулярная), сабленне народнай драмы / / Becui AH БССР. «Трон» (спалучаў сюжэты дзвюх перCep. грамад. навук. 1981. № 2; Я е ж. Узнікненне і развіццё народнай драмы на Беларусі шых), a таксама кароткія драм. сцэнкі / / Там жа. 1982. № 6; Народны тэатр. Мн., тыпу «Мацей і доктар». Вядомая ва ўсх.

1983. Дз.У.Стэльмах. славян Н.д. «Лодка» на Беларусі існавала ў кантамінацыі з «Царом МаксіміляНАР0ДНАЯ ДЭМАКРАТЬІЧНАЯ РЭнам». Паказьі Н.д. складаліся з дзвюх СПУБЛІКА НЕМЕН, дзяржава на Пд частак, кожная са сваімі героямі: т. зв. Аравійскага п-ва ў 1967—90^ Да 1970 сур’ёзная — асн. сюжэт (лінія цара Іраназ. Нар. Рэспубліка Паўд. Немена. 3 да, цара Максіміляна і сына Адольфа) і 1990 y складзе Рэспублікі Йемен (гл. камед. — інтэрмедыйныя сцэны (пабуЙемен). даваны на ўзор батлейкавых, уключалі НАР0ДНАЯ МЕДЫЦЬІНА, сукупжартоўныя дыялогі, байкі, танцы). Часткі злучаліся паміж сабой механічна, іх насць эмпірычных ведаў, назапашаных аб’ядноўвала характэрнае для Капяд людзьмі ў працэсе гіст. развіцця аб праагульнае карнавальнае светаадчуванне. явах хвароб, лек. уласцівасцях раслін, Асн. кампазіцыйны прыём — выклік рэчываў жывёльнага і мінер. паходжандзейных асоб да цара. У Н.д. ўсё пера- ня; шэраг прыёмаў, накіраваных на лякладалася на мову святочных нар. уяў- чэнне і прадухіленне захворванняў. Метады Н.м. вядомы з глыбокай старажытленняў, высмейвалася, зніжалася высонасці. Выбар лек. сродкаў і прыёмаў напачатку кае і сур’ёзнае, сцвярджалася фамільяр- ажыццяўляўся з улікам вопыту продкаў, без насць як тып зносін; абмежаванняў і навук. доказаў. Нар. лекары спецыялізаваліся забарон для смеху не існавала. Трады- на лячэнні асобных хвароб ці выкананні некат. цыі нар. карнавальнай культуры най- прыёмаў: кравапускі, кастаправы, кільныя леперш выяўляліся ў інтэрмедыйных сцэ- кары (упраўленне грыжаў) і інш. Найб. стараж. нах, дзе ствараўся свой асаблівы свет, y галіна Н.м. — нар. гігіена, якая развілася ў наякім вясёлыя смерці, пахаванні, хваро- вук. гігіену. Звесткі, назапашаныя Н.м., шыробы, паядынкі, бойкі і танцы, жартоў- ка адлюстраваны ў працах Авіцэны, Галена, Гіпакрата, Цэльса і інш. У 16— 17 ст. палажэнні

172

НАРОДНАЯ

Н.м. распаўсюджваліся ў кнігах — траўніках, лячэбніках і інш. Найб. вядома Н.м. краін Усходу (напр., інд., тыбецкая).

Сукупнасць ведаў Н.м. выкарыстоўвае і сучасная медыцына, якая бярэ з яе ўсё каштоўнае і рацыянальнае, y т. л. найб. эфектыўныя метады лячэння і прафілактыкі розных захворванняў, напр., з Н.м. прыйшлі ў клінічную практыку бальнеа-, гелія-, фітатэрапія, лячэбнае харчаванне і інш. Гл. таксама Знахарства. Літ.: Полная энцнклопедня народной меднцнны. T. I— 3. М , 1998—99; С т о я н о в с к а й Д . Н . Энцяклопедня народной меднцмны. Донецк, 1999; Мудрость веков: Древняя восточная медшшна М., 1992. М.Ф.Сарока.

НАР0ДНАЯ МЕТЭАРАЛ0ГШ, старажытная галіна нар. ведаў пра магчымае надвор’е ў бліжэйшы ці больш аддалены час. Выклікана неабходнасцю арыентавацца ў зменах стану надвор’я для аптымальнага вядзення гаспадаркі, земляробства. ГІрадказанні надвор’я засноўваліся на шматвяковым вопыце, назіральнасці, глыбокім веданні прыроды. Геагр. месцазнаходжанне, кліматычныя ўмовы і інш. вызначаюць характэрныя асаблівасці Н.м. ў розных народаў. На Беларусі зыходнымі ў прадказанні надвор’я найчасцей былі каляндарныя святы, перыяды (аоліга на Каляды — вясна будзе ранняя, a лета багатае). У прыкметах устанаўлівалася залежнасць характару надвор’я паміж асобнымі каляндарнымі днямі і перыядамі (калі перад Калядамі мароз і завіруха, то перад Вялікаднем будзе цёпла і ціха). Меркавалі пра будучае надвор’е таксама на падставе самаадчування чалавека, арганізм якога рэагаваў на змены атмасфернага ціску, набліжэнне ападкаў. Вял. колькасць метэаралагічных прагнозаў складаюць нар. павер’і, заснаваныя на назіраннях людзей за жывёльным светам, птушкамі, насякомымі (певень спявае ўвечары — будзе дождж ці адліга; калі пчолы з раніцы сядзяць y вуллі і гудуць, a мурашкі хаваюцца ў мурашніку — будзе дождж). Асаблівасці росту, цвіцення, выспявання пладоў розных раслін тлумачылі як прадказанне пэўных зрухаў y надвор’і, як прагноз на асаблівасці будучых пор года (напр., калі шмат баравікоў, то зіма будзе вельмі снежная). Прызнанымі арыенцірамі ў вызначэнні надвор’я лічыліся нябесныя свяцілы (сонца заходзіць y хмары — на дождж). Ад маладзікоў заўсёды чакалі атмасферных перамен. Уважлівае ўзіранне ў разнастайныя праявы навакольнага свету і ўменне ўлавіць іх прычынна-выніковую залежнасць дазволілі выпрацаваць цэлую сістэму ведаў y галіне Н. м. Пад увагу браліся таксама ўзаемасувязі атмасферных з’яў (чырвоныя воблакі пасля заходу сонца паказвалі на вецер). Прадказвалі надвор’е і па рэху: калі голас разлятаўся далёка, то чакалі ііагоду, калі, наадварот, быў глухі — то непагадзь. Патрэба выклікаць тое ці інш. надвор’е на-

радзіла ў свядомасці сялян комплекс магічных дзеянняў, рытуалаў (сыпалі мак y калодзеж, каб пайшоў дождж). Многія з нар. прыкмет знаходзяць y наш час навук. абгрунтаванне і ўзбагачаюць веды сучасных сіноітгыкаў. У.А.Васілевіч. НАР0ДНАЯ MÔBA, адна з назваў дыялектнай мовы. Гл. ў арт. Дыялект. НАР0ДНАЯ МЎЗЫКА, м y з ы ч н ы ф а л ь к л о р , песенная і інстр. творчасць народа. Вядома ўсім народам. Творы Н.м. ўзнікаюць на аснове маст. традыцый і адлюстроўваюць калектыўна выпрацаваныя эстэт. прынцыпы. Абагульняючы і зберагаючы вопыт многіх пакаленняў, Н.м. мае вял. эстэт., пазнавальнае і выхаваўчае значэнне. Муз. фальклор — аснова нац. муз. стылю, вызначальная крыніца прафес. кампазітарскай музыкі і канцэртнай творчасці прафес. і самадз. муз. калектываў. Вытокі нар. муз. мастацтва беларусаў y культуры стараж. усх.-слав. плямён: крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў. Вядучае месца ў бел. муз. культуры займае песенная творчасць, якая ахоплівае некалькі вял. гіст. пластоў. Найб. даўні пласт утвараюць песні каляндарна-земляробчага і сямейна-абрадавага цыклаў. Каляндарна-земляробчыя песні прадстаўлены на Беларусі жанрамі калядных песень і шчадроўскіх, масленічпых песепь, весііавых ne­

cem,. валачобных песень, юраўскіх песень, ку~ пальскіх песепь і пятроўскіх песень, жніўііых песень, яравых і льняных, восеньскіх песень (да іх прымыкаюць зімоаыя песні, веснавыя і летнія карагоды, гульнявыя песні і інш.), сямейна-абрадавыя — жанрамі радзіішых песепь, аяселышх песень, галашэнпяў (да іх далучаюцца калыхапкі). Змест песень характарызуецйа найперш прац. земляробчай тэматыкай, пераплеценай з тэматыкай побыту і даўніх язычніцкіх святкаванняў, з вобразамі навакольнай прыроды (часта персаніфікаванымі).

Вобразны лад песень вызначаецца маляўнічасцю (веснавыя, калядныя, вясельныя велічальныя) або элегічнасцю, псіхал. паглыбленасцю (восеньскія, вясельныя сіраце); паэт. абагульненасць спалучаецца ў іх з яркасцю быт. замалёвак (жніўныя). Вызначапьная рыса песень каляндарна-земляробчага і сямейна-абрадавага цыклаў — строгая прымеркаванасць да пэўнага часу ці абставін, якая раней была абумоўлена дакладнай абрадавасцю, a ў наш час падтрымліваецца традыцыяй і асацыятыўнымі сувязямі. 3 гэтай рысай звязана фарміраванне т. зв. напеваў групавога прымацавання — графічна сціслых, устойлівых меладычных формул, што характэрны пэўнаму жанру і абагульняюць некалькі тэкстаў (звычайна будуюцца на варыянтным паўтарэнні адной папеўкі). Пры вонкава скупых меладычных сродках яны маюць вял. выразную сілу дзякуючы сэнсавай важкасці кожнай меладычнай дэталі, найтанчэйшаму інтанац. нюансаванню ў межах меладычнай формулы, раўназначнасці ўсіх кампанентаў муз. мовы: уласна меладычных (ладавых і рытмічных), арнаментальных, інтанацыйна-адценневых, тэмбравых. Немалаважную ролю адыгрываюць і манера выканання (гл. На-

родныя спевакі), якая на працягу стагоддзяў склалася ў своеасаблівую школу галаснога cneey, і так званы «рытуальны шум» — розныя пастукванні, пабразгванні, прытанцоўванні, славесныя выкрыкі (калядныя і вясельныя песні). Паводле характару мелодыкі напевы гэтых песень падзяляюааа на 2 тыпы. Першаму ўласцівы дэкламацыйнасць, вузкі ці сярэдні гукавы дыяпазон (тэрцыя, часта з захопам ніжняй кварты, кварта, квінта) і перыядычнасць рытмічнай структуры з акрэсленым, дакладна вытрыманым рытмічным малюнкам — рытмаформулай (калядныя. валачобныя, вясельныя, радзінныя, частка веснавых, юраўскіх, купальскіх і пятроўскіх песень). Другі тып пры дыяпазоне, звычайна не большым за квінту, вылучаецца меладычнай шырынёй з прычыны доўга працягнутых апорных гукаў ладу, унутрыскладовага распеву, гібкасаі меладычнай лініі з выразнай мелізматыкай і імправіз. рытмікай (напевы жніўных. значнай часткі веснавых і восеньскіх, a таксама некат. часткі купальскіх, пятроўскіх і вясельных). У сваёй аснове песні аднагалосыя, пяюцца і ва унісонна-гетэрафоннай манеры Выконваюць іх пераважна жанчыны (выключэнне — валачобныя песні і частка калядных).

Другі яркі і разгорнуты гісторыкастылявы пласт нар. песнятворчасці складаюць песні, што ўзніклі ў эпоху фарміравання бел. народнасці (14— 16 ст.) і ў часы сял. паўстанняў (16— 18 ст.): мужчынская сац. лірыка і эпас (чумацкія песні, бурлацкія песні, казацкія песні, аб ваен. падзеях і важаках сял. паўстанняў, пазней рэкруцкія і салдацкія песні), a таксама песні бытавыя (гл. Бытавая музыка), жартоўныя песні, любоўна-лірычныя (гл. Песні пра каханне). Ад песень стараж. пласта яны адрозніваюцца непрымеркаванасцю выканання (іх спяваюць «абы калі»), прымацаваннем напеву да пэўнага тэксту і яркай індывідуалізацыяй муз.-паэт. вобраза. Песні сял. вольніцы адметныя энергіяй, размахам, любоўна-лірычныя — багаццем псіхал. адценняў; існуюць y мностве хар. і сольных варыянтаў. Асн. муз выразную ролю адыгрывае ў іх уласна меладычны пачатак. Шырока распетыя мелодыі (найчасцей y сярэднім і вял. дыяпазоне) вызначаюцца ўнутр. інтанацыйнымі кантрастамі і ладавай пераменнасцю, разнастайнай рытмічнай структурай і развітой песеннай строфікай. 3 песнямі другога пласта (мужчынскімі і жаночымі) звязана і развітое шматгалосае спяванне (падгалосачна-поліфанічнае, найб. пашыраная форма — спяванне з падводкай). На некат. фалькл. жанры (рэв. гімны, салдацкія і рэкруцкія, бяседна-жартоўныя песні і інш.) паўплывала сгылістыка бел. канта. У 19 ст. склаўся новы пласт бел. песнятворчасці, які ўключае батрацкія песні, адыходніцкія, рабочыя, рэв. і «літаратурныя» (на словы прафес. паэтаў) песні, a таксама прыпеў/сі-частушкі. Найб. значную ролю адыгрывае рэв. песня ў разнастайных жанравых праявах, y т.л. песня, для якой характэрны сац. завостранасць, дынамічная напружанасць, знітаванасць з фалькл. спадчынай эпохі сял.-казацкіх антыфеад. паўстанняў, драм. маналогзаклік, песня-плакат, патэт. гімн, песняпамфлет, балада пра рэвалюцыянера. Іх

стылістыка адзначана ўплывам сял. паўстанцкай лірыкі 16— 18 сг., польскай рэв. песні гімнічнага складу (пашырылася з 1863—64), укр. і рус. дэмакр. бытавога раманса. Песенная творчасць беларусаў адметная разнастайнасцю і багаццем мясц. традыцый. Яны выяўляюцца і ў перавазе пэўных песенных жанраў y пэўных этнагр. зонах (напр., валачобных y паўн., калядных y паўд., гульнявых песень і карагодаў ва ўсх. раёнах) і ў мясц. стылявой афарбоўцы агульнапашыраных жанраў, і ва ўласна меладычных асаблівасцях напеваў. Найб. прыкметныя адрозненні паміж песенным фальклорам паўн. і паўд. этнагр. зон. Меладычны стыль песень паўн. зоны (Паазер’е) вызначаецца лапідарнасцю, тэматычнай сціпласцю, перавагай адзіночнага спявання, a таксама хар. антыфоннага выканання. Паўд. раёнам (Палессе) уласцівйі песні больш распеўнага характару, з багата арнаментаванай мелодыкай, спяванне гетэрафоннае і падгалосачнае з падводкай. У сав. час развіццё песеннага фальклору характарызавалася шматграннасцю форм, перапляценнем традыцыі і наватворчасці. Большасць новых песень мае светлы характар, падкрэслены спружыністым танй. ці маршава-гімнічным рытмам, яркасцю кульмінацый («Як крыніца цячэ», «Узышоў свецел месячык», «Вішанька»), У Зах. Беларусі ў 1920—30-я г. гурткі, арганізаваныя Бел. сялянска-рабочай грамадой і Т-вам бел. школы, прапагандавалі бел. традыц. сялянскі фальклор. 3 разгортваннем сац. і нац.-вызв. руху стварапіся новыя патрыят. і рэв. песні на перапрацаваныя вершы Я.Купалы («За свабоду сваю», «Гэта крык, што жыве Беларусь»), Я.Коласа («Нёман»), К.Буйло («Люблю наш край») і інш. Інтанайыйныя вытокі значнай іх часткі — y меласе міжнар. рэв. песеннай класікі. У Вял. Айч. вайну нарадзіўся багаты і спецыфічны пласт сучаснага бел. фальклору — партызанскія песні. 1х стылістыка побач са стылістыкай песень 1930-х г. моцна паўплывала на развіццё пасляваен бел. нар. песнятворчасці. Асяродкамі ўзнікнення новых патрыят. песень сталі самадз. харавыя калектывы. Многія песні створаны індывід. аўтарамі (П. i А. Шыдлоўскія, ТЛапаціна, З.Лапаціна-Пацеенка, Р.Галавасцікаў, П.Шаўко, П.Касач, І.Мацін), a потым дапрацоўваліся, шліфаваліся ў калектывах, набліжаючыся да ўзораў безыменнай нар. творчасці. СтылістЫка сучасных напеваў абумоўлена разнастайнасцю пакладзеных y іх аснову песенных жанраў, ад стараж. хаўтурных галашэнняў (яны набылі новае асэнсаванне ў Вял. Айч. вайну і пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС) да святочных велічанняў і лірычных гімнаў. Інстр. музыка беларусаў характарызуецца багаццем жанраў, што абумоўлена разнастайнасцю яе жыццёва-сац. функцый. У нар. практыцы выкарыстоўваюць розныя тыпы музычных інструментаў. Найб. стараж. пласт — сігнальная

музыка (рытмізаваныя меладычныя звароты на адным гуку ці на паслядоўнасці некалькіх гукаў натуральнага гукарада), звязаная з магічнымі абрадамі, пастухоўскім, паляўнічым і ваен. побытам. Аснова рэпертуару нар. інструменталістаў — песенныя і танц. найгрышы, вясельныя маршы. Зафіксаваны інстр. імправізацыі (паводле нар. тэрміналогіі — музьіка іграе «сам па сабе»), генетычна звязаныя з песняй і танцам, a таксама п’есы, якія можна аднесці да праграмных, — гукапераймальныя («Пад салаўя», «На птушыным двары») і ілюстрацыйныя (выканаўца ілюструе расказ па ходу дзеяння; пашыраны сюжэт «Цялушачка»), Нар. інстр. выканальніцтва бытуе ў сольнай і ансамблевай формах (гл. Музыка, Народныя музыканты, Народныя інструментальныя ансамблі). У сольным выкананні песенных найгрышаў інстр. версіі песень хар. традыцыі вельмі блізкія да першакрыніцы, a тыя, што вар’іруюць адзіночньм песні (жніўныя, некат. восеньскія, уласна лірычныя), вылуЧаюцца больш актыўным развіццём.' Імправізацыйны пачатак і фантазія музьікі найб. яскрава выяўляюцца пры сольным выкананні танц. мелодый. Ансамблевая іх трактоўка адрозніваецца пэўнай рэгламентаванасцю і спрошчанасцю выкладання. Л і т Ц і т о в і ч Г.1. Анталогія беларускай народнай песні. 2 вьш. Мн., 1975; Е л а т о в В.Н. Ладовые основы белорусской народной музыкн. М н , 1964; Я г о ж. Рмтммческне основы белорусской народной музыкн. Мн., 1966; Я г о ж. Мелоднческне основы белорусской народной музыкн. Мн., 1970; Беларускія народныя песні. T. 1— 4. Мн., 1959— 76; Ш ы р м a Р.Р. Песня — душа народа. Мн., 1976; М у х а р к н с к а я Л.С. Белорусская народная партнзанская песня, 1941 — 1945. Мн., 1968; Я е ж. Белорусская народная песня: Нст. развятае. Мн., 1977; M a ж э й к a 3. Песні беларускага Паазер’я. Мн., 1981; Я е ж. Псснн белорусского Полесья. Вып. 1— 2. М., 1983—84; Я е ж. Календарнопесенная культура Белорусснн. Мн., 1985; М у х а р ы н с к а я Л.С., Я к і м е н к a Т.С. Беларуская народная музычная творчасць. Мн., 1993; В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні беларускага Панямоння. Мн., 1998; М a жэйка З.Я., В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні беларускага Падняпроўя. Мн., 1999; П р ы в а л а ў Н. Народныя музычныя інструменты Беларусі. Мн., 1928; H a з і н a І Дз. Беларуская народная інструментальная музыка. Мн., 1989; Б л а г о в е ш е н с к н й Н.П. К всторнн белорусской народйой внструментальной музыкн / / Благовешенскнй Н.П. Некоторые вопросы музыкального нскусства. Мн., 1965.

З.Я.Мажэйка, Л.С.Мухарынская, І.Дз.Назіна. НАР0ДНАЯ ПАЛАТА, 1) назва ніжняй палаты парламента Індыі (Лок Сабха). Складаецца з 545 дэпутатаў. Выбары праводзяцца раз y 5 гадоў, могуць бьшь і датэрміновыя. Апошнія выбары ў Н.п. (датэрміновыя) праходзілі 16.2— 7.3.1998. 2) Вярх. орган дзярж. улады б. ГДР y 1949—90. НАР0ДНАЯ ПАЭТЫЧНАЯ TBÔPЧАСЦЬ, вусная народная т в о р ч а с ц ь , ф а л ь к л о р , адзін з відаў маст. творчасці народа, што адлюстроўвае рэчаіснасць y вобразах.

НАРОДНАЯ______________ 173 створаных паэт. словам. Узнікла ў дакласавым грамадстве. Адлюстроўвае гісторыю і працоўны вопыт народа. Сцвярджае дабро і справядлівасць, стварыла высокія паэт. ўзоры. Каляндарна-абрадавая паэзія і сямейна-абрадавая паэзія — найб. стараж. віды бел. фальклору. Аграрна-магічны характар y старажытнасці мелі ўсе песні, прымеркаваныя да святаў нар. земляробчага календара. Паводле міфапаэтычнага светаразумення яны магічным чынам садзейнічалі спору і плёну ў гаспадарцы, спрыялі дабрабыту і шчасцю сял. сям’і. Як і ў інш. слав. народаў, багаты раздзел бел. фальклору складае паэзія земляробчага каляндарнага круга. Абрады, звычаі і вераванні, песенныя цыклы, якімі абрасталі гадавыя святы, суправаджалі працу хлебароба, усю яго жыццядзейнасць дома, y полі, y лесе, y дачыненнях з жывой і нежывой прыродай, таму шырока адлюстравалі яго светапогляд, побыт, духоўнае жыццё. На іх аснове ўтварыўся своеасаблівы с.-г. каляндар, y якім адбіўся жыццёвы вопыт народа-сейбіта і ратая, яго стыхійнаматэрыяліст. светапогляд. Выяўлены ў абрадах, песнях, прыказках і прымаўках, звычаях і вераваннях, ён перадаваўся з пакалення ў пакаленне і стагоддзямі быў няпісаным маральна-этычным кодэксам народа. Каляндарна-абрадавая паэзія падзяляецца на цыклы зімовы, веснавы, летні і восеньскі. Зімовы цыкл пачыналі піліпаўскія песні, якія спявалі ў піліпаўскі пост, што цягнуўся 6 тыдняў (ажно да Каляд). Гэта быў час попрадак. Жартоўныя матывы гэтых песень здымалі аднастайнасць руціннай работы. Свята Каляд было ў гонар Новага года. Яно звязана з зімовым сонцаваротам: дзень пачынаў расці, набліжаючы вясну. Каляды святкавалі з рознымі абрадамі, варажбою, гал. ч. y апошні вечар старога года (багатая куцця, ці шчадруха). Калядныя песні і шчадроўскія песні спявалі калядоўшчыкі (некалі нават плацілі калядны падатак) — звычайна хлопцы і мападыя мужчыны, ходзячы ад хаты да хаты. Спевамі яны віншавалі гаспадароў і іх дзяцей; вадзілі «казу», якая лічылася апекуном ураджаю («дзе каза рогам, там жыта стогам»), Песні калядоўшчыкаў маюць пераважна заклінальны і велічальны, a таксама гумарыст. характар. Бел. калядкі і шчадроўкі дастасаваны найперш да земляробчай дзейнасці чалавека, тут чэрпаюць свае сюжэты, вобразы, паэтыку. Тыпалагічна яны блізкія да ўкр. калядных песень. У калядныя вечары моладзь ладзіла гульні «Жаніцьба Цярэшкі», «Яшчар» і' інш., якіх не маюць рускія і ўкраінцы. Ачышчэнне ў абрадах увасобілася ў шырокай весялосЦІ— гульнях, карагодах, пераапрананні. Менавіта ў каляндарных абрадавых сцэнках і ігрышчах пачатак народнага тэатра. На мяжы зімовых і веснавых песенных цыклаў узніклі масленічныя

174______________НАРОДНАЯ песні. Абрады адбівалі магічнае завяршэнне зімы, таму зместам іх было культавае ўшанаванне сонца і цяпла, абрадавай сытасці (рытуальнай ежай былі бліны як сімвал сонца). Асн. матывы песень — замужжа, шлюб, сямейнае жыццё. Сярод іх шмат гумарыстычных. Ад Каляд да «запустаў» (пачатку Вялікага посту) быў перыяд вяселляў. Бел. веснавы каляндарна-фальклорны цыкл мае больш за 10 песенных разнавіднасцей. Вяснянкі (веснавыя песні), юраўскія і валачобныя песні склалі бел. фальклорную класіку. Песні гукання вясны маюць тыпова магічную скіраванасць. Галоўны іх вобраз — «залатыя ключы», якімі «адмыкаюць» лета, «замыкаюць» зіму, a вобраз Вясны ў іх самы яскравы і каларытны. Сродкамі паэтыкі створана шырокая панарама абуджэння зямлі, яе абнаўлення. Самае віднае месца сярод веснавых займалі валачобныя песні. Валачобнікі, як і калядоўшчыкі, хадзілі па дварах і віншавалі спевам гаспадароў. Зместам і характарам валачобныя песні падобныя на велічальныя песні калядоўшчыкаў, толькі велічанне ў іх яшчэ больш яркае. Вобраз чалавека ў гэтых песнях паказаны з усім яго язычніцка-наіўным унутр. светам і пачуццямі. А.Я.Багдановіч падкрэсліваў, што нідзе ў бел. песнях не адводзіцца такое пачэснае месца земляробчай працы, як y валачобных. 3 увядзеннем хрысціянства на некат. валачобных песнях адбіўся ўплыў новай афіц. рэлігіі, што, аднак, не змяніла іх паэт. сутнасці, глыбінна-зямнога сэнсу. Р.Р.Шырма адзначаў, што дзейнымі асобамі валачобных песень часта былі святыя, але яны былі найперш заняты працаю. Гэта рэальныя тыпы, створаныя фантазіяй народа. Песні такія сталі своеасаблівым падрабязным паэт. календаром правядзення работ y полі. Валачобныя песні — адна з самых яркіх з’яў y бел. вуснай нар. творчасці. Гэты жанр так шырока ўласцівы толькі бел. фальклору (крыху падобныя песні ёсць y сербаў). 3 першым выганам жывёлы ў поле звязаны юраўскія песні ў беларусаў і балгар. Іх ключавы матыў — «адмыканне» зямлі, «выпусканне» расы. Многія вяснянкі, юраўскія і песні «зялёных святкаў» прысвечаны каханню і шлюбу. Такія ж пераважна і песні веснавых карагодаў, бо сезон вяселляў пачынаўся з Вяпікадня, захопліваў Сёмуху і цягнуўся да Пятровага посту. Талочныя песні выкліканы да жьшця стараж. звычаем працоўнай узаемадапамогі. У іх радасць, весялосць, гарэзлівасць. Талокі пашыраны толькі ў беларусаў і ў балтыйскім рэгіёне. «Зялёныя святкі» праводзіліся ўжо на пераходзе вясны ў лета. У канцы вясны святкаваўся русальны, або граны, зялёны тыдзень, абрады і песні (гл. Русапьныя песні) якога звязаны з культам продкаў і культам расліннасці. Да найб. даўніх абрадаў адносіліся Дзяды (памінанне продкаў), абрады «ва-

джэння русалкі» і «ваджэння куста» (гл. Куставыя песні) на Піншчыне і на Украіне. Самае значнае і самае стараж. свята летняй пары — Купалле, прымеркаванае да летняга сонцастаяння, калі сонца знаходзіцца ў самым зеніце, дзень дасягае свайго апагея, a прырода набірае найб. сілы. "Селянін клапаціўся пра ўраджай, каб ніякія злыя сілы не нашкодзілі яму. У беларусаў свята праводзілася з большай пышнасцю, чым y іншых. У купальскую ноч раскладалі агні, скакалі праз іх, купаліся ў рэчках і азёрах, качаліся па pace, шукалі кветку папараці. Аграрна-магічнае прызначэнне абрадаў з купальскімі песнямі мела заклінальны характар. Пра сувязь купальскіх абрадаў і песень з язычніцкім культам раслін і стараж. анімістычным светапоглядам сведчаць і павер’і пра размову дрэў, травы, каменняў, якую той ноччу можна падслухаць і зразумець, і вобраз міфічнага бажаства Купалы, многія вобразы паэтыкі песень, узятыя з расліннага свету (Папараць-кветка). Такіх песень дайшло мала. Найбольш з матывамі шлюбнымі і любоўнымі. Працяг купальскіх — Пятроўскія песні, якія спяваліся на Пятра (12 ліп.). У купальскіх і пятроўскіх песнях адлюстравана еднасць чалавека з прыродаю. Жніво ведала некалі шэраг аграрна-магічных абрадаў — ушанаванне першага і апошняга снапоў, якія прыносілі дамоў і ставілі на покуці, «завівсшне барады» на дажынках, кулянне па пожні са словамі «Ніўка, ніўка, аддай маю сілку!», завіванне вянка з каласоў, плата жнеям за вянок, які прыносілі гаспадару з поля і інш. Сляды стараж. анімістычнага светапогляду прысутнічаюць і ў жніўных песнях, дзе аб’екты прыроды надзелены антрапамарфічнымі рысамі. Найперш y гэтых песнях услаўляецца гаспадар нівы і яго жонка-жняя. Сярод бел. традыц. песень найбольш захавалася не заклінальных і велічальных, a элегічна-журботных, тужлівых або гнеўных, іранічна-насмешлівых, a таксама тых, што адлюстроўваюць гаротнае становішча селяніна ва ўмовах прыгоннага ладу, вясковай жанчыны-працаўніцы і гаротніцы. Гэта творы пазнейшага паходжання і рэаліст. характару. У выніку параўнальнага вывучэння земляробчых абрадаў і фальклору, даследчыкі прыйшлі да вьшаду пра пэўную супольнасць (пры выразнай нац. спеныфіцы) вераванняў і поглядаў розных слав. народаў, блізкасць іх звычаяў, маральных установак, этычных і эстэт нормаў, густаў, ідэалаў. Укр. вучоны Ю .З.Круць даказаў, што ўкр., бел. і польскія жніўныя песні найб. збераглі элементы абраднасці з лірычнымі і сац.-бытавымі матывамі. У рускіх пераважаюйь матывы сямейныя. Польскія бурлескна-камічна велічаюць пана і высмейваюць яго прыслужнікаў. Славацкія, чэшскія і мараўскія бяднейшыя на сацбунтоўныя настроі (пераважаюць кароценькія інтымныя і пейзажныя прыпеўкі). У балгарскіх і сербскахарвацкіх песнях разгорнуты сумна-элегічныя баладныя сюжэты, тэма барацьбы супраць турэцкага паняволення. Гэта адметнасць паміж жніўнымі песнямі славян тлумачыцца пераважна гісторыка-эканам., паліт. і кульг. ўмовамі іх жыцця

Замыкалі гадавое кола каляндарнаабрадавай паэзіі восеньскія песні. Спявалі іх найчасцей жанчыны і дзяўчаты на супрадках, доўгімі асеннімі вечарамі, на вольным паветры, беручы лён, жнучы ярыну, збіраючы грыбы. У іх назіраецца глыбокая псіхалагізацыя вобраза чалавека, шырокае выкарыстанне вобразных рэалій прыроды. Сямейна-абрадавая паэзія канцэнтравалася вакол нараджэння, вяселля і смерці чалавека. Радзінныя песні ў беларусаў захаваліся больш поўна, чым y рускіх і ўкраінцаў. Яны суправаджалі нараджэнне дзіцяці і мелі магічны характар. Іх асн. змест — радасць сямейнага свята. Гэтыя песні позняга паходжання, не абрадавыя, a бытавыя, звычаёвыя. Яны спяваліся немаўляці, бацькам, бабцы-павітусе і куму з кумою; бабцы і кумам — дабрадушна-жартоўныя і гумарыстычныя. Нямала сярод радзінных на хрэсьбінах спявалася і фрывольных, эратычных (незамужняя моладзь, паводле звычаю, на хрэсьбіны не дапускалася). Самы багаты раздзел y традыц. нар. лірыцы беларусаў — вясельныя песні (за адно вяселле спявалася больш за 300 песень). Іх спявалі на розных этапах вясельнага рытуалу, які Е.Раманаў назваў «своеасаблівай операй». Некат. даюць мажлівасць улавіць абрадава-магічны сэнс, большасць жа — бытавая лірыка. Яны адлюстроўваюць розныя этапы шлюбу: «умыканне», купля-продаж нявесты і г.д. Усе песні заклінальнага характару прасякнуты клопатам пра шчасце маладой сям’і. Пажаданні ў іх мелі магічнае значэнне: паспрыяць дабрабыту маладых, засцерагчы іх ад бяздзетнасці і г.д. Магічны характар добра відзён y каравайных песнях'. каравай сімвалізаваў багацце і дастатак як аснову шчасця сям’і. Больш захавалася песень велічальнага характару маладому і маладой, іх быту. Вылучаюцца рэаліст. элегічныя песні пра думкі маладой аб сваёй будучыні. Іх асн. матывы — развітанне з бацькоўскім домам і дзявочай воляй, прадчуванне гаротнага жыцця замужам і г.д. Вясельная паэзія беларусаў — самая багатая сярод вясельнага фальклору інш. народаў. Тысячы нар. песень услаўляюць каханне (гл. Песні пра каханне). Шчырасць, душэўная чысціня і даверлівасць закаханых хлопца і дзяўчыны, вышыня маральных ідэалаў працоўнага чалавека, трываласць яго духоўных асноў выказана ў нар. лірыцы кахання з незвычайнаю сілаю маст. абагульнення. Вельмі пашыраны песні аб жаночай долі, y якіх паказана жыццё з нялюбым, цяжкая праца ў сям’і мужа; жаласныя песні пра жыццё ўдавы, горкай долі сіраты. Пратэст супраць прыгнёту гучыць y батрацкіх песнях, бурлацкіх песнях, чумацкіх песнях. У творчасці беларусаў, як і ў фальклоры інш. народаў, багата песень гумарыст. і сатырычных, y якіх селянін жартаваў, смяяўся, кпіў з сябе і іншых, выказваючы так сваю здаровую мараль, вялікую сілу жыццялюбства. Жартоўныя песні вылучаюцца разна-

стайнасцю тэматыкі, дасціпным гумарам. Ліра-эпічным складам і драм. напружанасцю вызначаецца бел. балада. Яна амаль заўсёды паэт. драма, y якой разгортваюцца сурова-драматычныя і трагічныя падзеі. Герой многіх бапад y звышнапружаных, крытычных сітуацыях паказвае стойкасць, глыбокае ўсведамленне абавязку, патрыятызм і любоў да радзімы. Яго смерць успрымаецца слухачом ці чытачом як маральная перамога над злом і несправядлівасцю. Бел. балада налічвае каля 140 сюжэтаў. Найб. вядомы — пра дачку-птушку (спяваецца па ўсёй Беларусі, запісана каля 150 варыянтаў). Асобныя матывы бел. балад (на магілах закаханых вырастаюць дрэвы, што пераплятаюцца голлем), сустракаюцца ў баладах амаль усіх народаў Еўропы. A міфалагічны пласт бел. балад (матывы метамарфозы чалавека ў кветку, дрэва, птушку, праклён, прарочыя сны) багацейшы і больш разнастайны, чым y суседзяў. Рэкруцкія і салдацкія песні паказвалі наборы ў войска, цяжар салдатчыны. Заўсёды адгукалася на падзеі грамадскага жыцця прыпеўка. Адным са стараж. жанраў бел. фальююру, якім людзі імкнуліся ўплываць на навакольны свет, былі замовы. Гонарам беларусаў былі і застаюцца казкі — вынік вялікай фантазіі, паэт. выдумкі, жыццёвага аптымізму народа. Гэта паэзія глыбокай думкі і мудрасці, дасведчанасці, філас. асэнсавання свету, трапнае назіранне над жывой і нежывой прырсшай, чалавечым грамадствам, сродак выхавання маст. густу, умення выказацца ў дасціпным, яркім, мудрым слове. Укр. фалькларыст С.У.Саўчанка адзначаў, што па жывасці і прыгажосці апавядання бел. казкі не маюць сабе роўных. Бел. казкі пра жывёл ён называў перламі бел. казачнага эпасу. Чэшскі даследчык І.Поліўка лічыў бел. казачны эпас адным з найбагацейшых y вуснапаэт. спадчыне славян, a яго найб. вайжнай рысай — вял. колькасць казак пра жывёл. Казак пра жывёл y беларусаў больш за 150 тэкстаў. Беларусам, рускім і палякам вядома каля 70 сюжэтаў казак пра жывёл. Большасць з іх адлюстравана ў міжнар. паказальніку Аарнэ—Томпсана (AT). Больш за 40 сюжэтаў агульныя для рус. і бел. фальклору; больш за 30 сюжэтаў ййдомы польск. і бел. фальклору. У бел. і польск. вуснай нар. творчасці ёсць сюжэты «Сабакашавец» (AT 102), «Леў, конь і воўк» (AT 118), «Антаганізм сабакі і ката» (AT 200), якіх няма ў рус. казачным эпасе. У AT не адлюстраваны сюжэты пра вяселле вераб’я (зап. Раманава), пташэчча піва (зап. У.Вярыгі), «Шэршань y сватах» (зап. М.Федароўскага). Паводле падлікаў Л.Барага, y бел. фальклоры 230 сюжэтаў чарадзейных казак, ва ўкр. — 187, y рус. 144. Легендарных казак y бел. фальклоры 500 сюжэтаў, ва ўкр. — 196, рус. — 56. Спецыфічную для бел. фальклору групу ці цыкл складаюць казкі пра асілкаў і на былінныя сюжэты. Героі іх падобныя да міфалагічных. Побач з ратнымі по-

дзвігамі яны будуюць паселішчы і масты, умацоўваюць гарадзішчы, вырываюць з каранямі векавечныя дрэвы, перакідваюць аграмадныя камяні і сякеры. Даследчыкі, звязваючы такія казкі з бел. паданнямі і легендамі пра асілкаў, дзівосных волатаў, гераічных веліканаў, прыходзяць да высновы аб сваяцтве такіх казак з гераічным эпасам. У навук. л-ры адзначалася роднасць бел. паданняў пра гераічных асілкаў з фальклорам рускіх, украінцаў, прыбалтаў. Бел. паданні пра асілкаў А.Весялоўскі звязваў з волатамі-велятнямі бел. і рус. паданняў, a волатаў і вільцінаў — з карэла-фін. і зыранскімі паданнямі. Я.Колас, які сам збіраў і апрацоўваў бел. нар. казкі, быў знаёмы з карэла-фін. «Калевалай», якую ЭЛёнрат стварыў з карэла-фін. рунаў, эст. «Калевіпоэгам», напісаным Ф.Крэйцвальдам паводле эст. ліра-эпічных песень, казак і паданняў, лат. «Лачплесісам», створаным А.Пумпурам з лат. казак і легенд, выказваў ідэю стварэння нац. паэт. эпасу і ў бел. л-ры. Сацыяльна-бытавыя казкі больш познія. Многія з іх адлюстравалі барацьбу сялян супраць сац. і рэліг. ўціску. Пазнавальную і эстэт. каштоўнасць уяўляюць легенды. У іх народ спрабаваў растлумачыць паходжанне сусвету, раслін і жывёл, асэнсаваць з’явы прыроды і грамадскага жыціія . Легендарныя сюжэты пра хаджэнне бога і святых па зямлі набліжаюцца да сатыр. антырэліг. казак і анекдотаў (амаль ва ўсёй Еўропе пашыраны сюжэт «Мадэй», або «Вялікі грэшнік»). Да легенд набліжаюцца паданні, y якіх на першы план вылучаецца пазнавальная функцыя. Найб. вядомыя на Беларусі тапанімічныя паданні пра паходжанне нас. пунктаў, урочышчаў, курганоў, азёр, рэк і г.д. Малыя фальклорныя жанры — прыказкі, прымаўкі, загадкі — гэта жыццёвы вопыт народа, яго мудрасць, светапогляд, этыка і інш. Падобныя рысы адбіліся ў анекдотах, былічках, вусных нар. апавяданнях, выслоўях, жартах і гумарэсках. Дзіцячы фалыаіор аб’ядноўвае творы розных жанраў і відаў: калыханкі, забаўлянкі, заклічкі, дражнілкі, лічылкі, дзіцячыя гульні, прыгаворы. Яны вылучаюцца даступнасцю, прастатой, маст. дасканаласцю і з’яўляюцца важным сродкам нар. педагогікі. Лепшыя ўзоры бел. фальклору апублікаваны ў шматтомным выданні «Беларуская народная творчасць».

НАРОДНАЯ______________ 175 чэння фальклору і мовы Віцебшчыны. Ч. 1— 2. Мн., 1927— 28; Ш ы р м a Р.Р. Беларускія народныя песні. T. 1— 4. Мн., 1959— 76; Історнчні пісні. Кнів, 1961; Родннно-побутова лірнка. Кн'ів, 1964; Колядкн та шедрівкн. Кв'ів, 1965; Жартіалнві пісні. Клів, 1966; Беларускі фальклор y сучасных запісах: Брэсцкая вобл.

Мн., 1973; Песні сямі вёсак. Мн., 1973; Рекрутські та солдатські пісні. Кмів, 1974; Песні народных свят і абрадаў. Мн., 1974; Анталогія беларускай народнай песні. 2 вьід. Мн., 1975; Лірычныя песні. Мн., 1976; Казкн про тварнн. Кл'ів, 1976; Лірыка беларускага вяселля. Мн., 1979; Весільні пісні. Кн. I —2. Клів, 1982; Беларускі фальклор y сучасных запісах: Гомельская вобл. Мн., 1989; Легендя та переказн. Кііів. 1985; Героіко-фантастнчні казкн. Кнів, 1984; Пісні кохання Кнів, 1986; Баладм Кохання та дошлюбні взаеммня. Квів, 1987; Баладн: Родмнно-побутовн стосункя. Кнів, 1988; А ф а н а с ь е в А.Н. Народные русскне сказкя. T. 1— 3. М., 1985—86; Я г о ж. Народные русскне легекды. Новосябярск, 1990; Беларускі фальклор y сучасных запісах: Мінская вобл. Мн., 1995; Песні Беласточчыны. Мн., 1997. Літ.: А ф а н а с ь е в А.Н. Поэтвческме воззреняя славян на прнроду. T. 1—3. М., 1865— 69; Б о г д а н о в н ч А.Е. Пережмткм древнего мнросозерцанмя y белорусов: Этногр. очерк. Гродно, 1895; З а н к е в н ч А. Белорусскяе свадебные обряды н песжі сравннтельно с велнкорусскнмн. СПб., 1897; А н н ч к о в Е.В Весенняя обрядовая поэзня на Западе н y славян. Ч. I— 2. СПб., 1903— 05; С а в ч е н к о С.В. Русская народная сказка. Югев, 1914; К а р с к в й Е.Ф. Белорусы. Т. 3, вып. 1. М., 1916; Б а р ы ш а ў Г.І., С а н н - і к а ў А.К. Беларускі народны тэатр «батлейка». Мн., 1962; Г і л е в і ч Н.С. Наша родная песня. Мн., 1968; Я г о ж. Паэтыка беларускай народнай лірыкі. Мн., 1975; Я г о ж. Паэтыка беларускіх загадак. Мн., 1976; Я г о ж. Вусная народная творчасць і сучасная лірычная паэзія ўсходніх і паўднёвых славян. Мн., 1978; К а б а ш н і к a ў К.П Беларуская казка ў казачным эпасе славян. Мн., 1968; Я г о ж. Беларускі фальклор y параўнальным асвятленні. Мн., 1981; Я г о ж. Малыя жанры беларускага фальклору ў славянскім кантэксце. Мн., 1998; Б а р а г Л.Р. Беларуская казка. Мн., 1969; Я г о ж. Сюжэты і матывы беларускіх народных казак: Сістэм. паказ. Мн., 1978; Я г о ж. «Асілкі» белорусскпх сказок в преданвй: (к вопросу о формнрованнн восточнослав. эпоса) / / Русскмй фольклор. М.; Л., 1963. Вып. 8; Ф я д о с і к А.С.Беларуская народная сатырычная проза. Мн., 1969; Я г о ж. Трапным народным словам. Мн., 1971; Я г о ж. Праблемы беларускай народнай сатыры. Мн., 1978; П р о п п В Я. Морфологяя сказкн. 2 нзд. М., 1969; Я г о ж. Русская Публ:. Д а л ь В .Н Пословнцы русского сказка. Л., 1984; Я н к о ў с к і М.А. Паэтыка народа. М.. 1862; Н о м н с М. Украінскі беларускіх прыказак. Мн., 1971; Я г о ж. Папрнказкн, прмслів'я і таке інше... СПб., 1864; этыка беларускай народнай прозы. Мн., 1983; Б е с с о н о в П.П. Белорусскне песнн... М., Ц і ш ч a н к a І.К. Беларуская частушка.

1871; Н о с о в н ч Я. Сборняк белорусскнх Мн., 1971; С а л а м е в і ч Я. Міхал Федапословмц. СПб., 1874; Р о м а н о в Е.Р. Бероўскі. Мн., 1972; Я г о ж. Беларускія казкі лорусскмй сборннк. Вып. 1— 9. Кнев м др,, пра жывёл / / Полымя. 1972. № 1; Я г о ж.

1886— 1912; 111 е й н П.В. Матермалы для Поэзяя белорусскнх хресьбмн / / Нёман. 1972. нзученйя быта м языка русского населенмя № 2; Я г о ж. Помнік народнага мудраслоўя Северо-Западного края. T. 1— 3. СПб., / / Полымя. 1987. № I; Календарные обычан 1887— 1902; Добровольскнй В.Н. н обряды в странах зарубежной Европы: ЗнмСмоленскпй этнографнческнй сборнмк Ч. нне праздннкн. М., 1973; К р у т ь Ю.З. Хлі1— 4. СПб., 1891— 1903; F e d e r o w s k i М. боробська обрядова поезія слов’ян. Кн'ів, Lud biatoruski. T. 1—3. Krakow, 1897— 1903; T. 1973; Л i с А.С. Купальскія песні. Мн., 1974; 5—6. Warszawa, 1958—60; С е р ж п у т о в Я г о ж. Валачобныя песні. Мн., 1989; Я г о c к м й A. K. Сказкн н рассказы белорусовж. Жніўныя песні. Мн., 1993; Я г о ж. Каполешуков. СПб., 1911; Я г о ж. Казкі і апаляндарна-абрадавая творчасць беларусаў: Сісвяданні беларусаў з Слуцкага павета. Мн., тэма жанраў: Эстэт. аспект. Мн., 1998; Б a р 1926; Ш л ю б с к i А. Матэрыялы да выву-

176

НАРОДНАЯ

т а ш э в і ' ч Г.А. Вершаваныя жанры беларускага дзіцячага фальклору. Мн., 1976; Я е ж. Беларуская народная паэзія веснавога цыкла і славянская фальклорная традыцыя. Мн., 1985; Я е ж. Магічнае слова. Мн., 1990; Е л а т о в В.Н Песнн восточнославянской обіцностн. Мн., 1977; С а л а в е й Л.М. Беларуская народная балада. Мн., 1978; Календарные обычам н обряды в странах зарубежной Европы: Весеннне праздннкн. М., 1977; Календарные обычан м обряды в странах зарубежной Европы: Летне-осеннне праздннкм. М., 1978; В а с н л е в м ч В.А. Восточнославянская юморнстнческая песня. М., 1979; Сравнмтельный указатель сюжетов: Восточнослав. сказка. Л., 1979; Г у р с к н й А.Н. Зммняя поэзмя белорусов. Мн., 1980; M a ж э й к а З.Я. Песні беларускага Паазер’я. Мн., 1981; Я е ж. Песнн белорусского Полесья. Вып. 1—2. М., 1983—84; Я е ж. Календарно-песенная культура Белоруссмн. Мн., 1985; П е т р о в с к а я Г.А. Белорусскне соцнально-бытовые песнн. Мн., 1982; Календарные обычан н обряды в странах зарубежной Европы: Нст. корнн н развнтме обычаев. М., 1983; Т а в л а й Г.В. Белорусское купалье. Мн., 1986; Д у н а е в с ь к а Л.Ф. Украінська народна казка. Кшв, 1987; К о н а н У.М. Ля вытокаў самапазнання. Мн., 1989; К р у к Н.Н. Восточнославянскме сказкм о жнвотных. Мн., 1989; А к с а м і т a ў А.С., М a л a ш Л.А. 3 душой славяніна: Жыццё і дзейнасць З.Я.Даленгі-Хадакоўскага. Мн., 1991; Узроўні агульнасці фальклору ўсходніх славян. Мн., 1993; Восточнославянскнй фольклор: Словарь науч. н нар. терммнологнн. Мн., 1993; Белорусская этномузыкологня: Очеркн нсторнн (XIX—XX вв.). Мн., 1997; В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні беларускага Панямоння. Мн., 1998; М а жэйка З.Я., В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні беларускага Падняпроўя. Мн., 1999; B o i t e J., Р о I i Vk a G. Anmerkungen zu den Kinder und Hausmârchen der Brader Grimm. T. 1—5. Leipzig, 1913—32; P o l î v k a J. Slovanské pohâdky. T I. Praha, 1932; K r z y i a n o w s k i J. Polska bajka ludowa w ukladzie systematycznym.

T. 1—^2. 2 wyd. Wroclaw etc., 1962—63; H o r â l e k K. Slovanské pohadkÿ. Praha, 1964; T h o m p s o n St. The Folktale. New York, 1946; L ü t h i M. Das europâische Volksmârchen.

München, 1974. І.У.Саламевіч.

НАР0ДНАЯ ПЁСНЯ, музычна-паэтычны твор; найб. пашыраны від вак. народнсш музыкі; песенны фальклор. Адзін з найб. старажытных відаў музычна-слоўнай творчасці народаў свету. Адлюстроўвае нац. характар народа, звычаі, гіст. падзеі. Адрозніваецца своеасаблівасцю жанравага зместу, муз. мовы, структуры. Існуе пераважна ў вуснай форме, перадаецца дзякуючы выканальніцкім традыцыям і майстэрству таленавітых народных спевакоў. Бел. Н.п. вядомы з глыбокай старажытнасці, ахопліваюць некалькі гіст. пластоў. Склаліся на адзінай усх.-слав. глебе і маюць шмат агульнага з рус., укр., a таксама польск. і літоўскімі Н.п. Гл. таксама Этнамузыкалогія. н а р 0 д н а я р Ад а б е л а р У с к а й н а -

Р0ДНАЙ РЭСПЎБЛІКІ, орган прадстаўнічай улады Беларускай Народнай Рэспублікіў 1919—20. Створана 13.12.1919 y Мінску ў выніку расколу Рады Беларускай Народнай Рэспублікі з-за супярэч-

насцей паміж яе дзеячамі па пытанні аб адносінах да Польшчы. Прадстаўнікі Бел. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р) і Бел. партыі сацыялістаўфедэралістаў (БПС-Ф) выступілі супраць «супрацоўніцтва» с.-д. кіраўніцтва Рады БНР з польскімі ўладамі. Рада БНР падзялілася на 2 часткі: большая яе частка (50 чал.) абвясціла сябе Н.р. БНР, меншая (37 чал.) — Найвышэйшай радай Беларускай Народнай Рэспублікі. Старшынёй Н.р. БНР абраны П.А.Крачэўскі (БПС-Ф), яго намеснікамі — П.Бадунова (БПС-Р) і В.І.Захарка (БПС-Ф), сакратарамі — Н.Козіч і Я.Мамонька (БПС-Р). Яны склалі прэзідыум Н. р. БНР, які ў перыяд паміж сесіямі выконваў яе паўнамоцтвы. Раду Міністраў узначаліў В.Ю.Ластоўскі (БПС-Р). Пастановай Рады было праіугледжана, што ўсе дзеянні ўрада ўзгадняюцца з прэзідыумам Рады. Польскія акупац. ўлады не прызналі Н.р. БНР, выдалі загад пра яе роспуск, Бадунову, Ластоўскага і Мамоньку зняволілі ў турму. У студз. 1920 патаемна выехалі з Мінска ў Берлін Крачэўскі і Захарка. У маі 1920 Бадунова, Т.Грыб, Ластоўскі і Мамонька атрымалі дазвол выехаць y Рыгу, дзе да іх далучыліся Крачэўскі і Захарка. 4.7.1920 пачалося паспяховае наступленне Чырв. Арміі на сав.-польскім фронце. Паводле дагавора паміж Літвой і РСФСР ад 12.7.1920 Літ. Рэспубліцы былі перададзены Вільня і Віленскі край. Гэта выклікапа абурэнне і Найвышэйшай, і Н.р. БНР. Захарка, які ўзначальваў дэлегацыю ўрада Ластоўскага на перагаворах y Маскве, уручыў ноту пратэсту наркому замежных спраў РСФСР Г.В.Чычэрыну. Гэты пратэст быў адвергнуты. Стала зразумела, што Сав. Расія не прызнае БНР. Бел. эсэры адмовіліся супрацоўнічаць з бальшавікамі і не падпісалі Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь. Яны патрабавалі абвясціць поўную незалежнасць Беларусі ў яе этнічных межах, стварыць самастойнае бел. войска і кааліцыйны сацыяліст. ўрад. Марнымі аказаліся спадзяванні і Найвышэйшай рады БНР на тое, што бел. дзяржаву прызнае Польшча. Пасля заключэння 12.10.1920 прэлімінарнага міру паміж РСФСР і Польшчай y Рызе 20 кастр. адбылася нац.-паліт. нарада з удзелам прадстаўнікоў БПС-Р, БПС-Ф і бел. сацыял-дэмакратаў. Чл. прэзідыума Найвышэйшай рады БНР К.Цярэшчанка ад яе імя прызнаў Нар. раду адзінай паліт. структурай БНР. 3 гэтага часу Н.р. БНР зноў стала называцца Радай БНР. Кр : Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. T. 1, кн. 1—2. Вільня; Нью-Ёрк; Мн.; Прага, 1998. А н а т о ль Сідарэвіч.

НАР0ДНАЯ РЭСПЎБЛІКА КАМПУЧЫЯ, афіцыйная назва Камбоджы ў 1979—93. «НАР0ДНАЯ СПРАВА», газета рэв.-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі, орган Беларускай сялянска-работніцкай грамады

(БСРГ). Выдавалася з 19.6 да 27.11.1926 y Вільні на бел. мове 2 разы на тыдзень замест закрытай газ. «Беларуская справа». Выдавец П.Мятла. Крытыкавала ўнутр. і знешнюю палітыку Польшчы, пісала пра стварэнне новых арг-цый, правядзенне павятовых з’ездаў БСРГ, пра эканам. і паліт. становішча ў БССР і інш. Падрабязна інфармавала насельніцтва Зах. Беларусі пра забастоўку вуглякопаў Англіі. Друкавала творы Цёткі, М.Васілька, А.Салагуба, П.Пестрака, Улад-Ініцкага, Я.Маланкі і інш., артыкулы пра Цётку і Я.Коласа. Адзначыла 20-годдзе выхаду газет «Наша доля» і «Наша ніва». Выйшла 39 нумароў, з іх 6 канфіскаваны. Закрыта польск. ўладамі. С .В .Говіп.

НАР0ДНАЯ ТВ0РЧАСЦБ, н а р о д нае мастацтва, калектыўная мастацкая дзейнасць, якая ствараецца народам і бытуе ў нар. масах, аолюстроўвае яго жыццё, погляды, ідэалы. Уключае ўсе віды непрафес. мастацтва: народную паэтычную творчасць (фальклор), народную музыку, народны тэатр, народны танец, народнае дойлідства (гл. таксама Драўлянае дойлідства), народнае дэкаратыўна-прыкладное мастацтва, самадзейнае мастацтва, самадзейнае мастацтва музычнае і інш. Зарадзілася ў глыбокай старажытнасці, з’яўляецца асновай сусв. маст. культуры. У Н.т. — вытокі прафес. мастацтва. На працягу развіцця Н.т. таксама адчувала ўплывы прафес. маст. культуры, перапрацоўвала і дапасоўвала яе дасягненні ў адпаведнасці з мясц. густамі і патрабаваннямі. Характэрная рыса Н.т. — калектыўнасць: творы асобных майстроў пастаянна ўдасканальваюцца калектывам, што спрыяе ўзнікненню і развіццю традыцый, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне. Нароўні з калектыўнасцю выканання ёй уласціва імправізацыйнасць, таму замацаваныя шматвяковым адборам традыцыі зазнаюць пастаянныя, але толькі частковыя спецыфічныя змены У Н.т. стваральнікі твора адначасова з’яўляюцца яго выканаўцамі, a выкананне ў сваю чаргу можа стаць тым варыянтам, што ўзбагачае традыцыю; важную ролю адыгрывае таксама цесны кантакт выканаўцаў з рэцыпіентамі мастацтва (гледачамі, слухачамі), якія часта могуць выступаць удзельнікамі творчага працэсу. Адметная рыса Н.т. — яе сінкрэтызм, высокамаст. адзінства яе відаў: y нар. абрацавых дзействах зліваліся паэзія, музыка, танец, тэатр, дэкар. мастацтва; y нар. жыллі непадзельнае цэлае стваралі архітэктура, разьба, размалёўка, кераміка, вышыўка і інш.; нар. паэзія цесна звязана з музыкай. Вывучаюць Н.т. фалькларысты, этнографы, мастацтвазнаўцы. На Беларусі Н.т. узнікла на агульнай усх.-слав. глебе, але выпрацавала свае адметныя нац. рысы. На змест і форму бел. Н.т. ўплывалі гіст.-эканам., сац,паліт., прыродна-кліматычныя ўмбвы, моўныя, псіхал. і інш. асаблівасці развіцця бел. этнасу. Яна вызначаецца

глыбокімі каранямі, што зыходзяць з часоў першабытнага грамадства, багаццем творчай фантазіі, арыгінальнасцю і цэласнасцю маст. задумы, сілай і шчырасцю пачуцця, разнастайнасцю выяўл. сродкаў, гарманічным спалучэннем практычнай мэтазгоднасці і дэкар. аздаблення, высокім густам і тонкім адчуваннем творцаў і выканаўцаў. Сучасная Н.т. вызначаецца актыўным засваеннем рэчаіснасці ў спалучэнні з беражлівым захаваннем, адраджэннем і развіццём стараж. традыцый. Ін-т мастацтвазнаўства, энтаграфіі. і фальклору Нац. АН Беларусі з 1970 выдае серыю «Беларуская народная творчасць». Літ .: Народны тэатр. Мн., 1983; М о ж е й к о З.Я. Календарно-песенная культура Белоруссмн: Опыт, смстемно-тнлолог. нсслед. Мн., 1985; Ч y р к о Ю.М. Белорусскмй хореографмческнй фольклор. Мн., 1990; Л о к о т к о А.Н. Белорусское народное зодчество: Середнна XIX—XX в. Мн„ 1991; Л ы ч Л.М., Н а в і ц к і У.І. Гісторыя культуры Беларусі.

2 выд. Мн., 1997; Ш a y р a Р.Ф. Самадзейнае выяўленчае мастацтва Беларусі. Мн., 1995; С а х у т а Я.М. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997. Я. М. Сахута.

«НАР0ДНАЯ ТРЫБЎНА», штотыднёвая грамадска-паліт. газета, орган Брэсцкага абл. Савета дэпутатаў і выканкома. Выходзіць са снеж. 1990 y Брэсце на бел. мове, са студз. 1993 — на бел. і рус. мовах. Інфармуе аб падзеях грамадска-паліт., эканам. і культ. жыцця Брэстчыны і рэспублікі, асвятляе міжнар. падзеі. НАРОДНАЯ ЭТЫМАЛ0ГІЯ, пераасэнсаванне семантычна незразумелых слоў пры дапамозе іх збліжэння са знешне падобнымі, але інш. паходжання словамі роднай мовы. Напр., бел. дыялектнае «лавец» — ражончык, завостраны дубчык, на які чапляюць сала, калі смажаць яго на агні, — атаясамліваецца з «лавіць», хоць яно паходзіць з «ламец», «ламіна»; дзіцячае слова «гудзільнік» («будзільнік») — з «гудзець»; «мазелін» («вазелін») — з «мазаць». На Н.э. пабудаваны шматлікія легенды пра паходжанне бел. рэчак, азёр і населеных пунктаў. Напр., назва «Гомель» нібыта паходзіць ад слоў «го! мель!», якія крычаў чалавек на беразе р. Сож, папярэджваючы пра мель. Упершыню тэрмін «Н.э> ўвёў Э.Фёрстэман (1852). Некаторыя мовазнаўцы ўжывалі інш. тэрміны: наіўная (несапраўдная) этымалогія, лексічная (лексічна-семантычная) асіміляцыя, паранімічная атракцыя, этымалагічная рэінтэрпрэтацыя. І.І.Лучыц-Федарэц. НАР0ДНІЦТВА, 1) спецыфічная фаза гісторыі сац.-рэв. руху ў Расіі паміж «хаджэннем y народ» (1872—74) і тэрарызмам (1878—81). 2) Сац. дактрына 2-й пал. 19 ст., заснаваная на ўпэўненасці ў тым, што Расія можа мінуць капіталіст. стадыю развіцця і праз арцель і абшчыну адразу перайсці да сацыялізму (некат. даследчыкі лічаць пачынальнікамі гэтай дактрыны А.І.Герцэна і М.Г.Чарнышэўскага і адносяць нараджэнне т. зв. «аграрнага сацыялізму» да 1840—60-х г.).

3) Шырокі спектр ідэй і падыходаў, звязаных з цікавасцю інтэлігенцыі да «народа», пераважна сялян і рабочых, іх мыслення, звычаяў, нораваў і г.д. Характэрная рыда Н. як ідэалогіі — перапляценне ідэй рэв. дэмакратыі з сял. утапічным сацыялізмам. Н. падзялялася на рэв. і ліберальную плыні. Рэв. Н. звязвала дасягненне сацыялізму з усерас. сял. паўстаннем; ліберальнае разлічвала на мірны, рэфармісцкі шлях. Філас.-метадалагічную аснову поглядаў Н. складалі пазітывізм (М.К .Міхайлоўскі, П.Л Лаўроў) і матэрыялізм (Х\.Ы.Ткачоў)\ іх аб’ядноўвала мэта тэарэтычна абгрунтаваць права асобы на сац. актыўнасць, зацвердзіць вядучую ролю сац. ідэала ў пабудове вучэння аб грамадскім развіцці («тэорыя прагрэсу», суб’ектыўны метад y сацыялогіі). Ашностраваннем прынцыпаў суб’ектыўнай сацыялогіі ў эканам. навуцы з’явіўся «эканамічны рамантызм» (В.П .Варанцоў, М.Ф.Даніэльсон), прадстаўнікі якога імкнуліся пацвердзіць ідэю некапіталіст. развіцця ў Расіі. У 1860-я — сярэдзіне 1880-х г. y рас. Н. пануючай была рэв. плынь, прадстаўленая шматлікімі тайнымі арг-цыямі і гурткамі, большасць якіх з 1870-х г. знаходзілася пад уплывам «бунтарскіх» ідэй М.А .Бакуніна. Спробай рэалізаваць ва ўсерас. маштабе рэв.-дэмакр. ідэі Герцэна і Чарнышэўскага стала першая арг-цыя «Зямля і воля» (1861—64). Члены т-ва «ішуцінцаў» (1863—66, лідэры МАІшуцін і І.А.Худзякоў) для прапаганды рэв. ідэй меркавалі стварыць вытв. арцелі і камуны. Адзін з іх, Дз.У.Каракозаў, y крас.

1866 ажыццявіў няўдалы замах на імператара Апяксандра II. Уцалелыя пасля арыштаў «ішуцінцы» ўвайшлі ў тайную змоўшчыцкую арг-цыю «Народная расправа» (1869), лідэр якой С.Г.Нячаеў лічыў магчымым для перамогі «мужыцкай рэвалюцыі» выкарыстоўваць любыя сродкі, y т.л. падман, шантаж, забойствы. «Вялікае таварыства прапаганды», або чайкоўцы (1869—74), лічыла неабходным пашырэнне прапаганды ідэй Н. сярод інтэлігенцыі, a потым y народзе з мэтай падрыхтоўкі рэвалюцыі. У 1872—73 y Пецярбургу і Маскве дзейнічаў гурток далгушынцаў (заснавальнік А.В.Далгушын), члены якога падзялялі бунтарскія ідэі Бакуніна. Вясной 1873 пачалося і дасягнула найб. размаху ў 1874 падрыхтаванае далгушынцамі, чайкоўцамі і інш. рэв. гурткамі масавае «хаджэнне ў народ» рэв. інтэлігенцыі з мэтай узняць сялян на сацыяліст. рэвалюцыю. Гал. формай работы. сярод сялян была «лятучая прапаганда». Аднак «хаджэнне ў народ» не прывяло і не магло прывесці да сял. рэвалюцыі, амаль усе яго ўдзельнікі (каля 4 тыс.) былі арыштаваны, найб. актыўныя асуджаны па «працэсе 193-х» (1877—78). У 1874 узнікла «Усерасійская сацыяльна-рэвалюцыйная арганізацыя», або группа «масквічоў» (1874—75); яе члены лічылі, што для дзейснай прапаганды на сяле трэба рыхтаваць пасрэднікаў паміж сялянамі і інтэлігенцыяй з ліку рабочых. Другая « З я м ля і воля» (1876— 79), зыходзячы з вопыту папярэднікаў, імкнулася стварыць цэнтралізаваную рэв. арг-цыю, з мэтай пастаяннай прапаганды рэв. ідэй стварала паселішчы народнікаў y сельскай мясцовасці, але і гэтая дзейнасць не мела поспеху. У 1879 «Зямля і воля» раскалолася на «Народную волю» (1879—86) і «Чорны перадзел» (1879—81). Пад уплывам ідэй Ткачова (рэв. змоўніцтва) «Народная воля» перайшла да паліт. барацьбы з мэтай захопу ўлады. Аднак гэтая барацьба звялася да індывід. тэрору з мэтай дэзарганізацыі ўлады і абуджэння народу. Забойства імператара Аляксандра II

н а р о д н іц т в а

177

13.3.1881 (ажыццявіў I Я.Грынявіцкі)' паказала безвыніковасць і згубнасць такой тактыкі. Да канца 1884 «Народная воля» разгромлена ўрадам. «Чорны перадзел», які адмаўляў непасрэдную паліт. барацьбу і рабіў упор на прапаганду сярод рабочых, да канца 1881 распаўся на асобныя гурткі. Яго б. лідэры Г.В.Пляханаў, Л.Р.Дэйч, B.1 .З а суліч і інш. ў эміграцыі перайшлі на пазіцыі марксізму і заснавалі ў 1883. y Жэневе с.-д. арг-цыю

«Вызваленне працы». На Беларусі ідэі Н. падзялялі К.С.Хлліноўскі, В.Урублеускі, 3.1. Серакоўскі і інш. кіраўнікі і ўдзельнікі паўстання 1863—64. У канцы 1862 y склад «Зямлі і волі» 1860-х г. увайшоў ваенна-рэв. Камітэт рускіх афіцэраў y Польшчы, 40% членаў якога былі ўраджэнцамі бел.-літ. губерняў. У 1874—84 існавалі нелегальныя групы бел. студэнтаў y ВНУ Пецярбурга і інш. гарадоў краіны. У стварэнні адной з першых бел. груп «Народнай волі» ў Пецярбургу ўдзельнічаў Грынявіцкі. Пазней са студэнтаўбеларусаў Пецярбургскага ун-та створана бел. рэв. група «Гоман», якая наладзіла сувязі з Віцебскам, Мінскам і інш. бел. гарадамі, імкнулася стаць цэнтрам арг-цыі «Народнай волі» на Беларусі, y 1884 выдала 2 нумары час. «Гомон». У студз. 1882 створана Паўночна-Заходняя арганізацьія «Народнай волі», якая аб’яднала гурткі Віленскай, Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай, Ковенскай губ. У 1881—83 y Вільні, Мінску, Пінску, Віцебску, Гродне, Бабруйску, Оршы, Магілёве ўзніклі нарадавольцаўафіцэраў гурткі, што падпарадкоўваліся непасрэдна ваенна-рэв. цэнтру «Народнай волі». Існавалі на Беларусі і народніцкія гурткі вучнёўскай моладзі. Групы бел. рэв. народнікаў нелегальна выдавалі адозвы, y т.л. «Да беларускай інтэлігенцыі» (1883), «Пасланне да землякоўбеларусаў Шчырага беларуса» (1.1.1884), ліберальныя народнікі — «Да беларускай моладзі» (1881), «Пісьмы пра Беларусь. Пісьмо першае Данілы Баравіка» (16.12.1882). У вьшдннях бел. народнікаў былі абгрукгаваны ідэі нац.-дзярж. адраджэння Беларусі. Некаторыя ідэі діберальнага Н. прапагандавала газ. «Ммнскнй лнсток». 3 дзейнасцю рэв. народнікаў звязаны пачатак распаўскйжвання на Беларусі асобных твораў К.Маркса і Ф.Энгельса, узнікненне першых рабочых гурткоў. На фоне ідэйнага краху рэв. Н. з сярэдзіны 1880-х г. пануючай плынню ў народніцкім руху стала ліберальнае Н. (ідэолаг Міхайлоўскі), якое выступала за павелічэнне сял. надзелаў, аднаўленне сялян y грамадз. правах і інш. рэформы пры захаванні асноў дзярж. і грамадскага ладу. Пераемнікамі Н. сталі сацыялісты-рэвалюцыянеры, што аформіліся ў партыю ў 1902 y выніку аб’яднання народніцкіх груп і гурткоў. Л іт :. Т к а ч е н к о П.С. О спорных проблемах ясторнн народннчества / / Мсторяя СССР. 1963. № 6 ; Т р о м ц к м й Н.А. Большое обшество пропаганды 1871— 1874 гг. (т.н. «чайковцы»). Саратов, 1963; А н т о н о в В.Ф Революйяонное народнячество.

178

НАРОДНЫ

1972. З.І.Канапелька, І.А.Матусевіч. зідыумам Вярх. Савета СССР за асаблі1973. І.Н.Вейняровіч, Я.А.Глебаў. 1974. выя заслугі ў развіцці сав. архітэктуры, Г.С.Аўсяннікаў, Ю.У.Семяняка. 1975. выдатную творчую дзейнасць y галіне Л.Г.Бржазоўская, Л.МДавідовіч, В.У.СарМ., 1965; С а м б у к С.М. Революцнонные горадабудаўніцтва, за стварэнне гранароднмкн Белоруссвя (70-е — начапо 80-х кісьян. 1976. ВД.Вуячыч, Г.П.Маркіна, мадз., прамысл. і сельскіх арх. комплекгг. XIX в.). Мн., 1972; П а н т в н М.К. СоA. М.Саўчанка. 1977. М.М.Бяльзацкая, саў, будынкаў і збудаванняў, што атрыцяалястнческая мысль в Россмл: переход от С.С.Вуячыч, М.Г.Захарэвіч, Ю.У.Сідамалі ўсенар. прызнанне. Устаноўлена утопнн к науке. М., 1973; Л о с м н с к н й раў, С.А.Штэйн. 1978. В.У.Роўда. 1979. Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР Н.Б. Революцнонно-народннческое двяженне B. М.Елізар’еў, У.А.Куляшоў, А.А.Ля- 12.8.1967. Існавала да 1991. в Белорусснн, 1870— 1884 гг. Мн., 1983. ляўскі, У.Г Мулявін, Ю.Д Траян, В.В.Сяргеенкава, М.В.Біч. Народныя архітэктары СССР y Беларусі В.Ц.Тураў, В.П.Чацверыкоў.

1980. НАР0ДНЫ АРТЬІСТ БЕЛАРЎСІ, га- H. В.Гайда, Г.М.Гарбук, Л.Д.Гарэлік, 1970. У.А.Кароль. 1981. Г.У.Заборскі. наровае званне. Прысвойваецца з 1994 Л.І.Златава, П.В.Кармунін, Н.М.ПаўлаНАР0ДНЫ ЗАСЯДАЦБІЛЬ, грамадзяПрэзідэнтам Рэспублікі Беларусь артыс- ва, Ю.Ф.Ступакоў, І.С.Шыкунова. нін, выбраны для ўдзелу ў разглядзе там і рэжысёрам т-ра, тэлебачання, ра- 1982. І.М.Лучанок. 1984. У.Ц.Камкоў, крымін. і цывільных спраў y судах па дыё, эстрады, кіно і цырка, кампазіта- Т.А.Кокштыс, Я.Ф.Пятроў, Я.П.Шыпі1-й інстанцыі ў Рэспубліцы Беларусь і ў рам, дырыжорам, рэжысёрам і муз. вы- ла. 1985. З.А.Бандарэнка, І.М.Дабралюнекаторых краінах СНД. Mae роўныя канаўцам, якія маюць ганаровае званне баў. 1987. А.М.Вараб’ёў, М.П.Дрынеўправы з суддзёй. Як правіла, y склад сузаслужаны артыст Рэспублікі Беларусь, скі, Я.А.Еўдакімаў, М.А.Казінец, да, які разглядае справу, уваходзяць 2 валодаюць выключным майстэрствам, Дз.Б.Смольскі. 1988. Г М.Вагнер. 1989. Н.з. (за выключэннем спраў, што пастварылі выдатныя маст. вобразы, спек- В.І.Гаявая, П.П.Дубашынскі, А.Л.Мілаводле заканадаўства могуць разглядацйа таклі, тэле- і радыёпастаноўкі, муз. тво- ванаў, Ю.І.Шэфер. 1990. В.Н.Дашук, суддзёй аднаасобна), зацверджаныя ў ры, маюць асаблівыя заслугі ў развіцці Г.С.Дубаў, Н.А.Карнеева, Г.С.Талкачоспісах Н.з. дадзенага суда ва ўстаноўлемастацтва краіны. Устаноўлена СНК ва, М.М.Пташук, У.С.Экнадыёсаў, ным парадку. У спісы Н.з. уносяцца БССР 5.12.1927, потым Указам Прэзіды- Ю.М.Яфімаў.

1991. С.А.Акружная, грамадзяне Рэспублікі Беларусь, што ума Вярх. Савета БССР ад 13.5.1982. Г.А.Арлова, І.А.Душкевіч, Л.К.Каспордасягнулі 25-гадовага ўзросту і пастаянская, М.У.Пятроў, У.М.Яскевіч. 1992. Народныя артысты Беларусі на пражываюць на тэр. раёна або гораУ.У.Іваноў, В.Ц.Лебедзеў, Т.М.Яршова. да не менш як 3 гады. Працуючым Н.з.

1928. У.І.Галубок. 1934. М.Ф.Рафальскі. 1993. А.І.Ярмоленка. 1994, В.С.Белахвосза час выканання абавязкаў y судзе ро1938. Л.П.Александроўская, А.К.Ільінбяцца выплаты ў памеры заработку або скі, У.І.Уладамірскі (Малейка). 1940. цік, М.Я.Фінберг 1995. В.М.Клебанодаходу, якія яны атрымліваюць па месДз.А.Арлоў, З.А.Васільева, Г.П.Глебаў віч, Б.І.Луцэнка, Б.А.Масумян, В.П.Рацы работы, нспрацуючым Н.з., a таксаінчык, В М.Раеўскі. 1996. У.В.Гасцю(Сарокін), АМ.Ермалаеў, І.Ф.Жданома пенсіянерам час выканання абавязвіч, П.І.Засецкі, П.С.Малчанаў, Е.А.Мі- хін, Л.І.Трушко, Э.С.Ханок. 1997. каў аплачваецца ў памеры акладу суддзі В.М.Мазур, В.М.Філатаў.

1998. ровіч, Р.В.Млодак. 1941. Г.Ю.Грыгоніс. Э.І.Кузьмянкова.

I. У.Алоўнікаў, М.І.Берсан, Л.К.Захлеў- гэтага ж суда.

1944. Г.Б.Абуховіч, Л.Ф.Аляксеева, A. Дз.Арсенка, І.Р.Балоцін (Балотны), ны, В.К.Іваноў, П.В.Рыдзігер, А.Л.Тка«НАР0ДНЫ ЗВОН> («Narodny zwon»), B. Я.Галаўчынер, М.ІДзянісаў, М.П.Звез- чонак. 1999. Ю.Г.Бастрыкаў, Я.П.Гладгазета рэв.-дэмакр. кірунку ў Зах. Беладачотаў, А.В.Нікалаева, Л Г.Ржэцкая, коў, В.У.Дудкевіч, Э.Б.Зарыцкі, С.А.Каррусі, орган Беларускай сялянска-работтэс, Л.К.Лаўрыновіч, А.К.Памазан, Ц М.Сяргейчык. 1946. В.У.Галіна (Алекніцкай грамады (БСРГ). Выдавался з Н.А.Руднева, К.Ю.Фадзеева. (Пра кожсандроўская), Б.В.Платонаў, Л.Р.Рахлен7.12.1926 да 28.3.1927 y Вільні на бел. ка. 1949. У.І.Дзядзюшка, В.А.Залатароў, нага гл. асобны арт.) мове лацінкай. Выходзіла 2 разы на меВ.М Малькова, К.М.Саннікаў, М.М.Чур- НАР0ДНЫ АРТЬІСТ СССР, ганаровае сяц. Мела падзагаловак «Сялянска-ракін, Р.Р.Шырма. 1952. А.Р.Шэлег. 1953. званне, якое прысвойвалася да 1991 ботніцкая газета». Адстойвала сац. і М.С.Бялінская, А.Ф.Кістаў, В.М.Пола, нац. інтарэсы бел. народа. Заклікала да Прэзідыумам Вярх. Савета СССР найб. А.П.Радзялоўская, Я.К.Цікоцкі, І.Б.Ша- выдатным дзеячам мастацтва народаў згоды і еднасці праваслаўных і католіціла. 1954. М.Дз.Ворвулеў, С.У.Дрэчын, СССР за асаблівыя заслугі ў галіне разкаў, да барацьбы за зямлю, дэмакр. саМ.А.Зюванаў, Р.А.Качаткоў.

1955. маўрады, y якія б уваходзілі бел. прадвіцця культуры, мастацтва, за выдатныя М.І.Аладаў, С.С.Бірыла, В.Ф.Валчанец- дасягненні і высокае майстэрства ў прастаўнікі, выступала за школу на роднай кая, С.Ю.Друкер, І.І.Жыновіч (Жыдо- фес. дзейнасці. Устаноўлена Пастаномове, супраць непамерных падаткаў і віч), Я.А.Карнавухаў, У.У.Корш-Саблін, вай ЦВК СССР ад 6.9.1936. сістэмы асадніцтва ў Зах. Беларусі. К.К.Кудрашова, Л.УДюбімаў, Т.М.НіжПрапагандавала ў завуаліраванай форме Народныя артысты СССР y Беларусі нікава, Б.А.Пакроўскі, І.М.Раеўскі, ідэі сацыялізму, праграмныя і тактычЛ.М.Ражанава, І.П.Сайкоў, М.М.Сярныя ўстаноўкі БСРГ, пісала пра забас1940. Л.П.Александроўская.

1948. добаў, А.М.Трус, В.Ф.Фёдараў, Г.І.Цітовачны рух, дэманстрацыі, вызваленне Г.П.Глебаў (Сарокін), П.С.Малчанаў, товіч.

1956. Я.М.Палосін.

1957. Б.В.Платонаў. 1953. А.К.Ільінскі. 1955. палітвязняў, рэпрэсіі супраць бел. пасР.М.Кашэльнікава, С.М.Станюта. 1959. Л.І.Ржэцкая, У.І.Уладамірскі (Малейлоў, пра Косаўскі расстрэл 1927 і інш. Л.Ф.Бражнік, С.С.Бульчык, А.АРыбаль- ка), Я.К.Цікоцкі, Р.Р.Шырма. 1956. Значную ўвагу надавала дзейнасці Т-ва чанка, Ф.І.Шмакаў. 1961. З.Ф.Стома. М.Дз.Ворвулеў. 1964. Т.М.Ніжнікава, бел. школы. Інфармавала пра культ. бу1963. Л.І.Галушкіна, А.М.Генералаў, H. А.Ткачэнка. 1966. Г.Р.Рахленка. 1968. даўніцтва ў БССР y час беларусізацыі, A. І.Клімава, І.Дз.Сарокін, Г.Б.Шчарба- I. І.Жыновіч (Жыдовіч), З.Ф.Стома, культ.-грамадекі рух беларусаў y інш. коў, Т.1.ІІІЫМКО.

1964. З.І.Бабій, Г.І.Цітовіч.

1969. А.І.Клімава, краінах. Друкавала творы Я.Коласа, B. І.Глушакоў, Л.У.Голуб, В.К.Давыдаў, У.У.Корш-Саблін, Я.М.Палосін. 1971. М.Васілька, Я.Маланкі і інш., артыкуH. С.Давыдзенка, Т.М.Каламійцава, У.І.Дзядзюшка.

1975. Ф.І.Шмакаў. лы І.Дварчаніна пра Я.Коласа, С.ЯцвяA. А.Карзянкова, В.І.Крыкава, І.М.Са- 1977. С.П.Данілюк 1978. Р.І.Янкоўскі. га пра каляндарныя земляробчыя святы вельева, Дз.М.Смоліч, С.Л.Талкачоў, 1979. Я.А.Вашчак. 1980. Г.К.Макарава. і інш. Выйшла 8 нумароў, 6 канфіскаB. М.Чарнабаеў, М.К.Шэхаў.

1966. 1982. В.П.Тарасаў. 1984. Я.А.Глебаў. ваны. Закрыта паводле пастановы ВіВ.П.МІронаў.

1967. З.І.Браварская, 1985. В.М.Елізар’еў, А.М.Саўчанка. ленскага акруговага суда. С.В.Гооін. Г.А.Волкаў, Т.П.Заранок, Я.М.Кімберг, 1986. В.Ц.Тураў. 1987. І.М.Лучанок. «НАР0ДНЫ ЗВОН», газета, орган Г.К.Макарава, В.П.Тарасаў, Р.І.Янкоў- 1988. С.М.Станюта. 1989. М.М.ЯроЦэнтральнага саюза белсірускіх культурскі, М.М.Яроменка. 1968 А.В.Багаты- менка. 1990. У.Г.Мулявін, В.У.Роўда. ных і гаспадарчых арганізацый (Цэнтрароў, А.К.Логінаў. 1970. У.У.Алоўнікаў, 1991. Г.С.Аўсяннікаў. П.М.Ерашкевіч. саюза). Выдавалася з 10.10 да 16.12.1930 А.А.Астрамецкі, Я.К.Глебаўская, y Вільні на бел. мове. Апублікавала I. С.Папоў, Б.М.Пянчук. 1971. С.П.Да- НАР0ДНЫ АРХІТЙКТАР СССР, ганаадозву гал. выбарчага к-та Цэнтрасаюза нілюк, А.П.Кагадзееў, К.М Малышава. ровае званне. якое прысвойвапася Прэ-

да выбаршчыкаў y сувязі з выбарамі ў польск. сейм і сенат восенню 1930, «Наказ» кандьшатам y дэпутаты як праграму дзеянняў. Акцэнтавала ўвагу на барацьбе за паляпшэнне сац.-эканам. становішча насельніцтва і бел. асветы ў Зах. Беларусі ва ўмовах аўтарытарнага рэжыму ў Польшчы. Змясціла інфармацыю пра арышты дэфензівай вучняў Клецкай бел. гімназіі, пратэст Цэнтрасаюза супраць арыштаў работнікаў навукі і культуры ў БССР. Выйшла Л.С.Ліс.

7 нумароў.

Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР ад 3.7.1979. Існавала да 1991 г. Народныя настаўнікі СССР y Беларусі 1979. В.С.Аўраменка, А.Я.Ларын. 1983. Г.А.Іванова. 1985. В.Г.Гаховіч.

НАРОДНЫ

179

Л.І.Заяц. Членамі ўрада былі пераважна прадстаўнікі Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ). Н.с.Б. працаваў y цяжкіх умовах ням. акупацыі. У апазіцыі да НАР0ДНЫ ПАЙТ БЕЛАРЎСІ, ганароH. с.Б. знаходзілася па-прагерманску вае званне. Устаноўлена Указам Прэзінастроеная група правых паліт. дзеячаў, дыума Вярх. Савета БССР ад 27.3.1956. якія гуртаваліся ў «Менскім беларускім Я.Купалу і Я.Коласу ганаровае званне H. п.Б. прысвоена паводле пастаноў прадстаўніцтве». 12.4.1918 іх прадстаўСНК БССР. Прысвойваецца з 1994 нікі былі кааптаваны ў склад Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. 25.4.1918 Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь паэНАР0ДНЫ MACTÂK БЕЛАРЎСІ, га- там, якія стварылі выдатныя творы яны ад імя Рады БНР пры падтрымцы наровае званне. Устаноўлена Указам маст. л-ры і маюць асаблівыя заслугі ў некат. сацыялістаў накіравалі тэлеграму кайзеру Вільгельму II, y якой заяўлялі, Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад развіцці л-ры. што будучыню Беларусі бачаць пад апе7.1.1944. Прысвойваецца з 1994 ПрэзіНародныя паэты Беларусі кай Германіі. У выніку ў БСГ адбыўся дэнтам Рэспублікі Беларусь дзеячам выраскол: утварыліся Бел. партыя сацыяяўл. мастацтва, якія маюць ганаровае 1925. Я.Купала (І.Д.Луцэвіч). 1926. Я.Козванне заслужаны дзеяч мастацтваў лас (К.М.Міцкевіч). 1962. П.У.Броўка. лістаў-рэвалюцыянераў, Бел. партыя сацыялістаў-федэралістаў і Бел. с.-д. парРэспублікі Беларусь (не менш як 5 га1968. АА.Куляшоў, М.Танк (Я.І.Скурдоў), вял. заслугі ў развіцці жывапісу, ко). 1973. П.Е.Панчанка. 1991. Н.С.Гі- тыя. У пач. мая сацыялісты-рэвалюцыянеры Бадунова, Грыб, Заяц і сацыялскульптуры, графікі, манум. і дэкар левіч. 1992. Р.І.Барадулін. дэмакрат Смоліч выйшлі з Н.с.Б. Быў прыкладнога, тэатр., кіна- і тэлемастацНАР0ДНЫ ПІСЬМЁННІК БЕЛА- створаны 2-і ўрад БНР, які больш вядотва. РЎСІ, ганаровае званне. Устаноўлена мы як Рада пяцёх. Карыстаючыся адНародныя мастакі Беларусі Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР сутнасцю ў Мінску большасці левых ад 27.3.1956. Прысвойваецца з 1994 членаў Рады БНР, правыя стварылі ў 1944 З.І.Азгур, В.К.Бялыніцкі-Біруля, Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь пісь- маі 1918 Н.с.Б., альтэрнатыўны Рэдзе А.В.Грубэ. 1949. І.В.Ахрэмчык, С.П.Німеннікам, якія стварылі выдатныя тво- пяцёх. У склад яго ўваходзілі Р.А.Скіркалаеў. 1955. А.А.Бембель, В.В.Волкаў, (старшыня), К.А.Кандратовіч A. К.Глебаў. 1961 А.П.Марыкс. 1963. ры маст. л-ры і маюць асаблівыя заслугі мунт (нар. сакратар унугр. спраў), мінскі rap. ў развіцці л-ры. Я.А.Зайцаў, В.К.Цвірка, С.І.Селіханаў, галава Хржанстоўскі (казначэй, y чэрв. Я.Р.Чамадураў. 1967. Я.Дз.Нікалаеў. Народныя пісьменнікі Беларусі яго замяніў Ф.М.Вернікоўскі), 1972. А.А.Анікейчык, М.А.Савіцкі.

1956 К.Крапіва (К.К.Атраховіч). 1962. П.П.Аляксюк і Р.К.Астроўскі (члены 1983 Л.Дз.Шчамялёў. 1988. Г.Х.ВаМ.ЦДынькоў. 1972. І.П.Мележ, І.П.Шаўрада). 3-і ўрад спыніў сваё існаванне ў шчанка, У.І.Стальмашонак.

1991. чэрв. 1918. У выніку кампрамісу, дасягB. А.Грамыка, А.М.Кашкурэвіч, А.М.Кі- мякін. 1977. А.Я.Макаёнак. 1980. В.У.Бынутага паміж левымі і правымі, Рада шчанка, В.П.Шаранговіч, Л.М.Гумілеў- каў. 1981 І.А.Брыль. 1994. І.Г.Чыгрынаў. БНР сфарміравала 4-ы Н.с.Б., y склад скі. 1992. Б.Ф.Герлаван. 1994 П.В.Мас- 1995. І.Я.Навуменка. якога ўваходзілі члены БПС-Ф і БПС-Р ленікаў. 1995. М.В.Данцыг.

1997. НАР0ДНЫ РУХ ЗА ВЬІЗВАЛЕННЕ Серада (старшыня), Захарка, Заяц, a Г.Г.Паплаўскі. 1999. Р.У.Кудрэвіч. АНГ0ЛЫ (партуг. Movimento Popular таксама Вернікоўскі (нар. сакратар ганНАР0ДНЫ MACTÂK СССР, ганаровае de Libertacâo de Angola; МПЛА), ан- длю і прам-сці). 11.10.1918 Н.с.Б. пезванне, якое прысвойвалася Прэзідыу- гольская паліт. партыя. Створана ў райменаваны ў Раду народных міністраў мам Вярх. Савета СССР найб. выдатБеларускай Народнаіі Рэспублікі.

1956. 3 лют. 1961 вяла ўзбр. барацьбу ным дзеячам сав. выяўл. мастацтва, за супраць партуг. панавання ў Анголе. 3 Кр:. Архівы Беларускай Народнай Рэспубасаблівыя заслугі ў развіцці жывапісу, моманту абвяшчэння ў 1975 незалеж- лікі. T. I, кн. I—2. Вільня; Нью-Ерк; Мн.; Прага, 1998. скульптуры, графікі, дэкар. і прыклад- насці Анголы — кіруючая партыя, лідэЛ іт .: Н г н а т е н к о Н.М. Октябрьская нога мастацтва. Устаноўлена Указам ры МПЛА займаюць пасаду прэзідэнта рево.іюшія н самоопределенве Белоруссмм. Прэзідыума Вярх. Савета СССР ад краіны (у 1975—14 — A Нета, з 1979 — Мн., 1992; Я г о ж. Кастрычніцкая рэвалю16.7.1943. Існавала да 1991. Ж.Э.Душ Сантуш). На 1-м з’ездзе ў цыя на Беларусі: асаблівасці і вынікі. Мн., 1977 перайменавана ў Партыю працы, 1995; К р у т а л е в н ч В.А. Нсторня БеларуНародныя мастакі СССР y Беларусі сн: становленне нац. державностн (1917— ідэалогіяй якой быў марксізм-ленінізм.

1922 гг.). Мн„ 1999; Л а д ы с е ў У.Ф., У 1990 афіцыйна адмовілася ад марксіз1973. З.І.Азгур. 1978. М.А.Савіцкі. Б р ы г а д з і н П.І. На пераломе эпох: стаму-ленінізму, з 1992 адноўлена б. назва. наўленне бел. дзяржаўнасці (1917— 1920 гг.): НАР0ДНЫ НАСТАЎНІК БЕЛАРЎСІ, Мн., 1999. А н а т о ль Сідарэаіч. НАР0ДНЫ CABÉT, назва аднапалатганаровае званне, якое прысвойвалася ных парламентаў Сірыі і Туркменістана. высокапрафес. настаўнікам. выкладчыНАР0ДНЫ СУД, гл. ў арт. Раённыя сукам, выхавальнікам і інш. работнікам ды. НАР0ДНЫ САКРАТАРЫЯТ БЕЛАадукацыйных устаноў за заслугі ў пед. і РЎСІ, орган выканаўчай улады, сфарміНАР0ДНЫ СХОД, назва аднапалатных выхаваўчай дзейнасці. Уведзена Пастановай Прэзідыума Вярх. Савета БССР раваны 21.2.1918 Выктаўчым камітэ- парламентаў y Албаніі, Балгарыі i Erin­ там Рады Усебеларускага з ’езда. Стар- ne .

23.11.1988. Існавала да 1995. шыня і адначасова нар. сакратар замежНародны настаўнік Беларусі ных спраў Я.Варонка, нар. сакратары: НАР0ДНЫ СХОД ЗАХ0ДНЯЙ БЕЛАсход П.Бадунова (апекі), Г.Белкінд (фінан- РЎСІ, н а ц ы я н а л ь н ы 1991 Ф.Ф.Аскерка. Б е л а р у с і , вярхоўны саў), Я.Я.Бялевіч (юстыцыі), Т.Т.Грыб З а х о д н я й НАР0ДНЫ НАСТАЎНІК СССР, гана- (земляробства), Л.Гутман (яўр. спраў), орган нар. улады ў Заходняй Беларусі ровае званне, якое прысвойвалася вы- К.Б.Езавітаў (вайск. спраў), П.У.Злобін пасля яе ўз’яднання з БССР. Выбары ў сокапрафес. настаўнікам, выкладчыкам (велікарускіх спраў), А.Карач (пошты і Нар. сход адбыліся ў адпаведнасці з і інш. работнікам агульнаадукацыйных тэлеграфа), П.А.Крачэўскі (кантролю), пастановай Палітбюро ЦК ВКП(б) ад устаноў і інш. за заслугі ў пед. і выха- I. Макрэеў (унутр. спраў), В.Рэдзька I. 10.1939 «Пытанні Заходняй Украіны і ваўчай дзейнасйі, за дасягненні ў пра- (шляхоў зносін), Я.Серада (нар. гаспа- Заходняй Беларусі». У ёй вызначаліся цы, высокае прафес. майстэрства і даркі), А.А.Смоліч (асветы). Казначэй — мэты, час, працэдура арганізацыі і праўдзел y грамадскім жыцці. Уведзена В.І.Захарка, кіраўнік канцылярыі — вядзення выбараў, a таксама пытанні.

180

НАРОДНЫ

якія павінны быць вырашаны дэпутатамі сходу. Пастанова прадугледжвала правядзенне выбарчай кампаніі пад лозунгамі ўстанаўлення сав. улады на тэр. Зах. Беларусі і Зах. Украіны, уваходжання Зах. Беларусі ў склад БССР і Зах. Украіны ў склад УССР, адабрэння канфіскацыі памешчыцкіх зямель, патрабавання нацыяналізацыі банкаў і буйной прам-сці. l -му сакратару ЦК КП(б)Б П.К.Панамарэнку даручалася падрыхтаваць адпаведныя дэкларацыі па парадку дня Нар. сходу. Права вылучэння кандьшатаў y дэпутаты Нар. сходу прадастаўлялася сял. к-там, часовым упраўленням гарадоў, сходам рабочых на прадпрыемствах, членам рабочай гвардыі, прадстаўнікам інтэлігенцыі. Выбарчае права атрымалі ўсе грамадзяне, якім споўнілася 18 гадоў, незалежна ад сац. паходжання, маёмаснага стану, нац. прыналежнасці і папярэдняй паліт. дзейнасці. Рэальнае права выбіраць і быць абранымі атрымалі і жанчыны. Выбары праводзіліся на аснове ўсеагульнага, роўнага і пізамога выбарчага права пры тайным гапасаванні. Ад 5 тыс. выбаршчыкаў y Hap. сход выбіраўся 1 дэпугат. У выбарах, якія адбыліся 22.10.1939, з агульнай колькасці 2 763 191 выбаршчык y галасаванні ўдзельнічала 2 672 280 чал.

(96,71%). Было абрана 929 дэпутатаў. Супраць галасавалі 247 245 выбаршчыкаў (9,3%), прызнаны несапраўднымі 14 932 бюлетэні. У 2 выбарчых акругах Высока-Мазавецкага пав. кандыдаты не атрымалі большасці, і выбары былі праведзены паўторна. Пасяджэнне Нар. сходу адбылося 28—30.10.1939 y Беластоку. Прысутнічала 926 дэпутатаў, з іх паводле сац. складу — 563 селяніны, 197 рабочых, 112 прадстаўнікоў інтэлігенцыі, 29 служачых, 25 саматужнікаў; паводле най. складу — 621 беларус, 127 палякаў, 72 яўрэі, 53 украінцы, 43 рускія і інш. Сярод дэпутатаў былі актыўныя ўдзельнікі рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. На сходзе прысутнічалі прадстаўнікі ўрада БС.СР, нар. паэты Беларусі Я.Купала і Я.Колас. Парадак дня: аб дзярж. уладзе (С.В.Прытыцкі); аб уваходжанні Зах. Беларусі ў склад БССР; аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель; аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прам-сці. Сход адкрьіў старэйшы дэпутат селянін С.Ф.Струг. Нар. сход аднагалосна прыняў 4 канстытуцыйныя акты, выбраў Паўнамоцную камісію з 66 чал. для пасылкі ў Маскву, каб перадаць яго рашэнне адносна ўступлення Зах. Беларусі ў склад СССР. Нар. сход абвясціў 17 верасня днём вызвалення працоўных Зах. Беларусі ад прыгнёту буржуазіі і памешчыкаў.

стараж. відаў народнай творчасці. З’яўляецца першакрыніцай сцэнічнага man­ na, асновай нац. харэаграфічнага стылю. Непарыўна звязаны з інш. відамі мастацтва, гал. чынам з музыкай. У пластычнай форме адлюстроўвае ўражанні ад навакольнага свету, жыццё, побыт і прац. дзейнасць народа, увасабляе яго нац. характар, спосаб вобразнага мыслення. Узнікненне Н т. звязана з нар. абрадамі (цэйлонскі танец агню, нарв. танец з факеламі, слав. карагоды ). Паступова Н.т. адыходзіў ад абрадавых дзействаў, набываў новы змест. У залежнасці ад спосабу жыцця пэўных народаў танцы перадавалі характар і звычкі звяроў ці птушак (танец бізона ў паўн.-амер. індзейцаў, якуцкі танец мядзведзя, кіт., індыйскі — паўліна, славянскія — «Журавель», «Гусачок»), рухі і прыёмы сял. (лат. танец жняцоў, гуцульскі — дрывасекаў, эст. — шаўцоў), рамеснай і фабр. (укр. «Бондар», ням. танец шкловыдзімальшчыкаў) працы. Н.т. часта адлюстроўваюць воінскі дух, адвагу, гераізм («пірычныя» танцы стараж. грэкаў, шатл. танец з мячамі). ІІІмат Н.т. прысвечана тэме кахання, павагі да жанчыны (славянскія к п д ры ля, м а зур к п , груз. картулі). У кожнага народа склаліся свае танц традьшыі, пластычная мова, асаблівая каардынацыя рухаў і прыёмы іх суадносін з музыкай. Танцы народаў Зах. Еўропы засн. на руху ног (рукі і корпус — акампанемент), Сярэдняй Азіі і Усходу — на пластыцы рук і корпуса. Аснова Н.т. — рытмічны пачатак, што падкрэсліваецца танцорам. Характар выканання ў значнай ступені залежыць ад касцюма.

Вытокі нар. харэаграфічнага мастацтва беларусаў y культуры ўсх.-слав. плямён. Харэаграфічныя элементы, цесна злітыя са спевамі, музыкай, драм. дзе-

яннем, займалі значнае месца ў стараж. абрадах і гульнях (абход двароў з «казой», «Жаніцьба Цярэшкі*, святкаванне Купалля, вяселле і інш ), якія бытавалі да сярэдзіны 20 ст. (некат. існуюць і цяпер). Вял. значэнне ў Н.т. мелі выяўл. моманты — імітацыя прац. працэсаў, рухаў і звычак птушак, жывёл, з’яў прыроды. Найб. стараж. від мастацтва — карагод. У 14— 16 ст. з карагодаў паступова выкрышталізаваліся танцы. Асн. рысы Н.т. — вылучэнне пластыкі, руху як асн. сродку выразнасці, інстр. суправаджэнне, замацаванасць і паўторнасць фігур. Бел. Н.т. («Лявоніха», «Мяцеліца», «Падушачка», «Крыжачок», «Minima», «Кабыла», «Каза», «Бычок», «Таўкачыкі» і інш.) разнастайныя тэматычна, кампазіцыйна, па рытме і малюнку, жыццярадасныя па настроі. Пераважаюць парна-масавыя танцы (ёсць і сольныя варыянты). Жаночы танец істотна не адрозніваецца ад мужчынскага. У 19 ст. пачаўся працэс асіміляцыі традыц. фальклору з танц. формамі полькі, кадрылі, інш. тыпамі rap. танца. На пач. 20 ст. пашырыліся новыя бальныя і быт. танцы, фальклор гар. ускраін. Стараж. пласт Н.т. абнаўляўся, стапі пераважаць танцы, сканструяваныя па стандартах. Развіваецца імправізацыйны сольна-масавы танец, калі ўдзельнік танцуе адзін або сярод усіх, свабодна імправізуючы («Казачок», «Скакуха», «Барыня» і інш.). Узнікла значная колькасць танцаў-імправізацый: «Сербіянка», «Сямёнаўна», «Страданні» і інш. Часта яны 1

Літ :. Наррдное (Нацмональное) собранне Западной Белоруссмн 28—30 октября 1939 г.: Стеногр. отчет. Мн., 1946; Ндзаўсёды разам: Да 60-годдзя ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Мн., 1999. У Ф .Л ады сеў.

НАР0ДНЫ ТАНЕЦ, х а р э а г р а ф і ч н ы ф а л ь к л о р , адзін з найб.

2

3

Да арт. Няродны тявец 1 — карагод «Сграла»; 2 — «Беларуская полька»; 3 — «Каза».

суправаджаюцца прыпеўкамі-частушкамі. Н.т. стаў асновай сцэнічных танцаў, творчых пошукаў Дзярж. ансамбля танца Рэспублікі Беларусь, танц. групы Дзярж. акад. нар. хору Беларусі, харэаграфічнага ансамбля «Харошкі», ансамбля «Белыя росы» і інш. Літ:. Г о л е й з о в с к н й К. Образы русской народной хореографнн. М., 1964; Т к a ч е н к о Т.С. Народный танец. М., 1967; Ч у р к о Ю.М Белорусскмй народный танец. Мн., 1972; Я е ж. Белорусскнй хореографнческнй фольклор. Мн., 1990; Г р е б е н шмков С.М. Белорусскне танцы. Мн., 1978; А л е к с ю т о в н ч Л.К. Белорусскне народные танцы, хороводы, мгры. Мн., 1978. Ю. М. Чурко.

НАР0ДНЫ ТЭАТР, від народнай творчасці. Бытуе ў формах, створаных самім народам, арганічна звязаны з усім комплексам яго культуры. Для Н.т. характэрна пераемнасць і ўстойлівасць маст. традыцый, якія складваліся ў працэсе гіст. развіцця нар. эстэт. прынцыпаў, творчых навыкаў і прыёмаў выканання і перадаваліся з пакалення ў пакаленне. Н.т. не меў спец. сцэны і дэкарацый, яго паказы вызначаліся адкрытай умоўнасцю ўсіх маст.-выяўл. кампанентаў, даходлівасцю і непасрэднасцю кантакту з гледачамі. Гэта адпавядала асаблівасцям выканальніцтва нар. артыстаў (імправізацыйнасць, падкрэсленыя рухі і жэсты, фарсіраваны гук, прыёмы буфанады і гратэску і інш.). У Н.т. вылучаюцца т-р жывога акцёра і лялечны. Вытокі Н.т. ў стараж.-егіп. рэліг. рытуальных прадстаўленнях, y стараж.-грэч. абрадавых гульнях y гонар бога Дыяніса, культавых рытуалах, y якіх прысутнічалі элементы нравога дзеяння і тэатр. пераўвасаблення. 3 прыходам хрысціянства язычніцкія абрацы страцілі свой магічны сэнс і садзейнічалі развіццю Н.т. У розныя часы вылучыліся спецыялісты тэатр. справы — мімы (Стараж. Грэцыя), жанглёры, шпільманы (Зах. Еўропа), скамарохі (у некат. слав. народаў). Выступленні акцёраў найчасцей мелі вандроўны характар, яны будаваліся на аснове сцэнарыяў, якія давалі вял. магчымасці для імправізацыі. Акцёры Н.т. часта звярталіся да пантамімы. Майстэрства акцёра спалучала гімнастыку, спевы, танец, музыку, цырк. мастацтва (фокусы і дрэсіроўка), мастацтва лялечнага т-ра, які часта наз. па імю героя прадстаўлення; Пятрушка (Расія), Панч (Англія), Пульчынела (Італія), Кашпарак (Чэхія). Да Н.т. адносяць таксама балаганныя прадстаўленні і т.зв. раёк (паказ рухомых карцінак y суправаджэнні драматызаванага тэксту). Традыцыйнасць выканання вызначыла ўзнікненне ў многіх краінах асаблівага тыпу тэатр. прадстаўленняў — т.эв. традыцыйны тэатр. У краінах Азіі са стараж. часоў былі пашыраны нар. танцавальна-пантамімічныя муз. прадстаўленні. На іх аснове сфарміраваўся традыц. т-р Інданезіі (ваянг, тапенг і ін ш ), Шры-Ланкі (калам), Індыі (катхакалі і інш ), Японіі (кабукі, но ) і інш. У Еўропе нар. акцёры значна паўплывалі на раліг.-драм. прадстаўленні (сярзлневяковую містэрыю). Пранікненне камед.-быт. элементаў y паказы містэрый садзейнічала фарміраванню фарса. Традыцыі фарса і карнавала падрыхтавалі з’яўленне камедыі дзль пртз. Традыцыі Н.т. распрацоўвалі буйнейшыя драматургі і акцёры.

Вытокі бел. Н.т. ў стараж. паляўнічых і земляробчых абрадавых гульнях, культавых рытуалах, дзе зараджаліся эле-

менты гульнявога дзеяння і тэатр. пераўвасаблення. Абрады, што ўзніклі ў часы язычніцтва, паступова страчвалі сваю магічную аснову. Працэс абміршчэння абрадаў і павелічэнне іх драм,ігравога пачатку прывёў да адносна самаст. развіцця драм. тэатр. момантаў, якія набылі выразную эстэт. функцыю. Элементы тэатралізаванага дзеяння ёсць y многіх каляндарных (Каляды, Купаме і інш.), сямейна-бытавых (вяселле і інш.) абрадах, карагодах, карагодных танцах і гульнях. Сцэнарый вяселля меў кампазіцыйна-структурную будову, аналагічную драме: завязку, кульмінацыю і развязку, падзел на асобныя сцэны і эпізоды, пэўныя ролі, выпрацаваныя і замацаваныя абрадавай традыцыяй. Каляды мелі характар своеасаблівага карнавалу: хадзілі гурты калядоўшчыкаў са звяздой, вадзілі «казу», «кабылу», «мядзведзя», «жорава», пазней адбываліся паказы батлейкі, народнай драмы. Выканаўцы пераапраналіся, карысталіся маскамі, своеасаблівым грымам, рэквізітам. Персанажы з калядных гульняў і прынцыпы іх абмалёўкі, кампазіцыйныя і выканальніцкія прыёмы, асобныя сцэны развіліся ў больш складаныя формы Н.т. У карагодах арганічна спалучаліся песня, танец і драматызаванае дзеянне, тэатралізацыя ў іх узнікла на аснове песеннага сюжэту. Паступова з карагода вылучаліся выканаўцы роляў, паміж імі і карагодным хорам вёўся песенны дыялог. Эвалюцыя абрадавай сістэмы, куды ўваходзілі раней і розныя формы творчасці, стварыла перадумовы гіст.-ранняга вылучэння з яго нар. ігрышчаў, якія спалучалі ў сабе песеннае, харэаграфічнае і тэатр. мастацтвы і тэатралізаваныя паказы: хаджэнні пераапранутых, гульнявы паказ вяселля («Жаніцьба Цярэшкі», «Жаніцьба бахара»), гульні («Яшчур», «Халімон» і інш.). Развітую сюжэтную аснову мелі таксама шматлікія пазаабрадавыя гульні («Старыца», «Кавалі», «Злыдні» і інш ). Значную ролю ў развіцці разнастайных форм Н.т. адыгралі аселыя скамарохі — нязменныя ўдзельнікі нар. свят і ігрышчаў. Іх мастацтва садзейнічала далейшай тэатралізацыі абрадаў і гульняў, прыкметна ўплывала на характар дзейнасці нар. музыкантаў, казачнікаў і інш. выканаўцаў. У станаўленні нар. форм тэатр. прадстаўленняў значны ўклад зрабілі вандроўныя прафес. скамарохі, сярод якіх асаблівай папулярнасцю на Беларусі карысталіся павадыры мядзведзяў (гл. «Мядзведжыя 'Пацехі», «Смаргонская акадэмія»), музыкі, лірнікі, выканаўцы драм сцэнак. Н.т. развіваўся як т-р жывога акцёра і т-р лялек (батлейка). Найб. яскрава і пераканаўча ў батлейкавым т-ры нац. маст. традыцыя выявілася ў малых формах нар. драмы, y невял. камедыйных сцэнах (інтэрмедыях). Некаторыя сцэны з рэпертуару батлейкі ў канцы 19 — пач. 20 ст. выконвалі жывыя акцёры, такія паказы наз. жывой батлейкай. У батлейцы канчаткова аформілася нар. драма. У паказах батлейкі і нар. драмы знайшлі сваё

НАРОДНЫ

181

ўвасабленне найб. развітыя формы нар. тэатр. творчасці. Элементы Н.т. ў пач.

20 ст. выкарыстоўваліся аматарскімі гурткамі, якія наладжвалі беларускія вечарынкі, і прафес. т-рамі І.Буйніцкага, У.Галубка. Спектаклі трупы Буйніцкага захоўвалі сувязь з нар. ігрышчамі: разам з пастаноўкамі драм. твораў уключалі выкананне нар. песень і танцаў, дэкламацыю. Традыцыі батлейкі і нар. драмы адраджаюцца ў асобных пастаноўках студэнтаў Бел. AM, Мінскага нар. т-ра БДУ і інш. нар. тэатраў. Літ:. Народны тэатр. Мн., 1983; Гісторыя беларускага тэатра. T. I. Мн., 1983. М A Каладзінскі.

НАР0ДНЫ ЎРАЧ БЕЛАРЎСІ, ганаровае званне, якое прысвойвалася высокапрафес. урачам за заслугі ў ахове здароўя насельніцтва, арганізайыі лячэбнапрафілактычнай дапамогі. Уведзена Пастановай Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 23.11.1988. Існавала да 1995. Народныя ўрачы Беларусі 1992. І.П.Антонаў. 1994. А.В.Скачкоў. НАР0ДНЫ ЎРАЧ СССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася высокапрафес. урачам за заслугі ў ахове здароўя насельніцтва, арганізацыі і аказання лячэбна-прафілактычнай дапамогі, за дасягненні ў працы і ўдзел y грамадскім жыцці. Уведзена Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР ад 3.7.1979. Народны ўрач СССР y Беларусі 1979. А.У.Лукашэвіч. НАР0ДНЫ ФРОНТ, форма аб’яднання шырокіх нар. мас для супольнай барацьбы супраць фашызму, таталітарызму, вайны, за мір, дэмакратыю, нац. незалежнасць, задавальненне жыццёвых патрэб. Сац. склад Н.ф., яго праграма, тактыка мяняюцца ў залежнасці ад гіст. умоў, расстаноўкі класавых і паліт. сіл унутры краіны і на сусв. арэне. Першыя Н.ф. створаны ў 1930-я г. па ініцыятыве камуніст. партый. 1х сац. аснову складаў рабочы клас, яго саюз з сялянствам, дробнабурж. коламі горада і левай інтэлігенцыяй, аснову тактыкі — распрацаваная на кангрэсах Камуністычнага Інтэрнацыянала тактыка «адзінага фронту» працоўных y барацьбе за мір і свае непасрэдныя жыццёвыя патрабаванні. Упершыню Н.ф. створаны ў Францыі ў 1935 (камуністы, сацыялісты, радыкалы і інш.). Перамога на парламенцкіх выбарах 1936 партый Н.ф. 'і дзейнасць сфарміраваных імі ўрадаў (1936—38, без удзелу камуністаў) далі магчымасць перашкодзіць устанаўленню фаш. дыктатуры і ажыццявіць захады для паляпшэння становішуа працоўных. У 1936 Н.ф. створаны ў Іспаніі (камуністы, сацыялісты, рэспубліканцы і інш., гл. Іспанская рэвалюцыя 1931— 39), дзе ён атрымаў перамогу на выбарах 1936 і да 1939 узначальваў барацьбу супраць ісп. фашыстаў і герм.-італьян.

182

НАРОДНЫЯ

інтэрвентаў. У 1935—38 y Польшчы і Заходняй Беларусі ва ўмовах пагрозы вайны па ініцыятыве Камуністычнай партыі Польшчы (КПП) і Камуністычнай псіртыі Заходняй Беларусі (КПЗБ) разгортваўся масавы Антыфашысцкі народны фронт, але гэты працэс стрымліваўся ўрадавымі рэпрэсіямі і быў фактычна спынены роспускам паводле рашэння Камінтэрна КПП і КПЗБ (1938). У Кітаі ў 1937 на аснове саюзу кампартыі з гаміньданам створаны антыяп. Н.ф., які адыграў значную ролю ў вайне супраць яп. захопнікаў. Урад Н.ф. дзейнічаў y Чылі ў 1938—41. У пач. 2-й сусв. вайны 1939—45 y краінах, акупіраваных фашыстамі, a пазней і ў краінах фаш. блока на аснове тактыкі Н.ф. разгарнуўся рух Супраціўлення. У ваен. і пасляваен. перыяд Н.ф. (у некаторых краінах наз. Айчыннымі франтамі) адыгралі значную ролю ў прыходзе да ўлады левых сіл на чале з камуніст. партыямі ў шэрагу краін Еўропы і Азіі (Албанія, Балгарыя, Венгрыя, Румынія, Польшча, Чэхаславакія, Кітай, В’етнам, Югаславія), y заваяванні незалежнасці народамі многіх краін Афрыкі і Азіі. У краінах Азіі, Афрыкі і Лац. Амерыкі Н.ф. звычайна выступаў y выглядзе нац. або патрыят. антыімперыял. фронту, яго кіруючай сілай былі рэв. прадстаўнікі інтэлігенцыі, сялянства, нац. буржуазіі. У шэрагу краін функцыі Н.ф. выконвалі ўрадавыя нац.-дэмакр. партыі. На аснове тактыкі Н.ф. прыходзілі да ўлады і дзейнічалі ўрады Нар. адзінства ў Чылі (1970—73) і Сандынісцкага фронту нац. вызвалення ў Нікарагуа (1979—90). У канцы 1980 — пач. 1990-х г. узніклі арг-цыі тыпу Н.ф., якія стаялі на антысацыяліст. пазіцыях і з поспехам павялі барацьбу за звяржэнне ўлады камуністаў y Чэхаславакіі (Грамадз. форум), Балгарыі (Саюз дэмакр. сіл), Венгрыі (Дэмакр. форум), Румыніі (Фронт нац. выратавання), Расіі (Дэмакр. Расія) і інш. краінах. Яны выступалі пад лозунгамі дэмакратызацыі грамадскага жыцця і пераадолення эканам. крызісу шляхам пераходу да рыначнай эканомікі. Арг-цыі падобнага тыпу ў нац. рэспубліках СССР (укр. «Рух», літ. «Саюдзіс», Нар. фронт Латвіі, Нар. фронт Эстоніі, Народна-хрысц. дэмакр. фронт Малдовы, Беларускі народны фронт «Адраджэньне», Нар. фронт Азербайджана, Арм. агульнанац. рух, Нар. фронт Грузіі) разам з ідэалогіяй антыкамунізму і антысаветызму шырока выкарыстоўвалі лозунгі нац. незалежнасці, адыгралі значную ролю ў распадзе СССР і стварэнні на яго месцы самаст. дзяржаў на чале з мясц. нац. элітамі. М.Г.Нікіцін. НАР0ДНЫЯ ВУЧЫЛІШЧЫ, навучальныя ўстановы ў Рас. імперыі ў 1783— 1918. Падпарадкоўваліся Камісіі па нар. вучылішчах. Падзяляліся на 4-класныя галоўныя (тэрмін навучання 5 гадоў) і 2-класныя малыя. На Белару-

сі галоўныя Н.в. існавалі ў Магілёве (1789— 1809), Полацку (1789—97), Віцебску (1794— 1809). Вывучаліся лац., рус., польск. і ням. мовы, катэхізіс, арыфметыка, гісторыя, геаграфія, геаметрыя, архітэктура, механіка, фізіка, маляванне. Малыя Н.в. дзейнічалі ў Полацку (1797— 1820), Оршы (1791 — 1821), Чэрыкаве (1791— 1837), Мсціславе і Чавусах (1791— 1830), Копысі (1791—97). Школы са статутамі малых Н.в. засн. магістратам y Рэчыцы (1800—09), дамініканцамі ў Беліцы (1790— 1833), канонікамі рэгулярнымі ў Азяранах Рагачоўскага пав. (1792— 1837). Пры ліквідацыі галоўных і малых Н.в. ствараліся пач. Н.в. са статутам прыходскіх вучылішчаў. Былі 1-класныя (3—4 гады навучання) і 2-класныя (5—6 гадоў). Выхаванцамі Н.в. былі пераважна дзеці сялян. Н.в. скасаваны ў 1917— 18. А.Ф. Самусік. НАР0ДНЫЯ ІНСТРУМЕНТАЛЬНЫЯ АНСАМБЛІ, устойлівыя групы народных музыкантаў, аб’яднаных сумесным выкананнем. Вядомы многім народам свету. Нар. вызначэнні на Беларусі — музьікі, музыка, капэла, кампанія, гурт, скамарохі, вясёлыя людзі (вясельныя музыканты). Ансамблевая ігра, якая суправаджала многія каляндарныя і сямейныя абрады, нар. святкаванні (бяседы, вечарынкі), — адна з даўніх форм бел. нар. выканальніцтва. Традыцыйныя ансамблі звычайна невял. складу (2—4 інструменты). Некаторыя з папулярных y мінулым інстр. складаў (дуда і скрыпка, скрыпка і вугольнік, скрыпка і басэтля, 3 скрыпкі і інш.) зніклі. У наш час існуюць ансамблі з інструментаў адной групы (т. зв. «струнная музыка» — 2 скрыпкі, скрыпка і балалайка, скрыпка і цымбалы) і розных (скрыпка 1 бубен, гармонік і скрыпка, скрыпка і кларнет, гармонік і цымбалы; цымбалы, гармонік, скрыпка і турэцкі барабан і інш.). У цэнтр. і зах. раёнах Беларусі пашыраны ансамблі большага складу — «аркестры» (скрыпкі, гармонік, балалайка, кларнет, барабан і бразготка; скрыпкі, цымбалы, баян, кларнет, бубен і інш.). Існуюць нар. духавыя аркестры, якія часцей трапляюцца ў невял. гарадах, пасёлках, вял. вёсках і абслугоўваюць значную тэрыторыю. Іх рэпертуар уключае вясельныя маршы, традыц. і сучасныя танцы і песні. У ансамблі дакладна вызначаны функцыі кожнага выканаўцы: напр., y ансамблі з 2 скрыпак і бубна 1-ы скрыпач «трымае вярхі», другі «туруе» (суправаджае), бубніст «паддае тахціку» (адбівае такт), «выбівае рытм»; y ансамблі са скрыпкі і цымбалаў скрыпач «вядзе матыў», цымбаліст спалучае меладычна-падгалосачную, рытмічную і гарманічную функцыі. У Н.і.а. рэалізуюцца розныя прынцыпы спалучэння ансамблевых галасоў — поліфанічны (падгалосачнага, кантрастнага відаў) і гамафонна-гарманічны з элементамі скрытай поліфаніі, што фарміраваліся ў залежнасці ад мясц. традыцый песенна-хар. шматгалосся, тыпу ансамбля і жанру музыкі. У

апошні час назіраецца тэндэнцыя да значнай рухомасці ансамблевых складаў, абумоўленая знікненнем многіх традыц. інструментаў, актыўным асваеннем нар. музыкантамі новых (баяна, акардэона, саксафона, электрагітары), спалучэннем y адным ансамблі традыц. інструментаў з прафесійнымі (напр., гармонік, труба, бубен), увядзеннем y склад нар. духавога аркестра скрыпкі і гармоніка, пашырэннем мяшаных вак інстр. ансамбляў. Літ.: H a з і н a 1.Дз. Беларускія народныя музычныя інструменты. Мн„ 1997. ІДз.Назша.

НАР0ДНЫЯ КАМІСАРЬЙТЫ БССР, н а р к а м а т ы , цэнтральныя галіновыя органы дзярж. кіравання СССР, саюзных і аўтаномных рэспублік y 1917—46. Падпарадкоўваліся Савету Нар. Камісараў (СНК) РСФСР, потым СССР, адпаведным саюзным і рэсп. органам. Паводпе пастановы 2-га Усерас. з’езда Саветаў ад 8.11.1917 «Аб заснаванні Савета Народных Камісараў» створаны К-т па ваен. і марскіх справах і 12 камісій: гандлю і прам-сці, юстыцыі, пошт і тэлеграфаў, працы, па замежных справах, па справах харчавання, па чыг. справах, па ўнутр. справах, земляробства, па справах нацыянальнасцей, нар. адукацыі, фінансаў, якія і з’яўляліся першымі наркаматамі. Узначальваў СНК РСФСР У.І.Ульянаў (Ленін). Са снеж. 1917 па сак. 1918 некалькімі Н.к. кіравалі левыя эсэры. У далейшым наркомамі прызначаліся толькі члены РКП(б), потым ВКП(б) са згоды ЦК партыі. Канстытуцыя РСФСР 1918 замацавала існаванне 18 наркаматаў, y т.л. ВСНГ на правах наркамата. Колькасць і назвы Н.к. вызначаліся ВЦВК (потым Вярх. Саветам СССР), адпаведнымі органамі саюзных рэспублік, зацвярджаліся на сесіях, потым уносіліся змены ў саюзную і рэсп. канстытуцыі. Паводле Канстытуцыі СССР 1924 Н.к. падзяляліся на агульнасаюзныя, аб’яднаныя (з 1936 саюзна-рэсп.) і рэспубліканскія. У канцы 1920-х— 1930-я г. колькасць Н.к. значна павялічылася. Пэўныя змены ў структуры Н.к. адбыліся ў час Вял. Айч. вайны і пасля яе. Законам Вярх. Савета СССР ад 15.3.1946 Н.к. пераўтвораны ў міністэрствы. Першым y Беларусі вышэйшым заканадаўчым (паміж з’ездамі Саветаў) органам сав. улады быў Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзах), які складаўся з 15 аддзелаў. Іх узначальвалі нар. камісары, якія ўваходзілі ў СНК Зах. вобласці і фронту. Аддзелы ліквідаваны ў сувязі са стварэннем Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі (абавязкі Н.к. выконвалі чл. ўрада), на іх аснове ў студз. 1919 створаны камісарыяты Сав. Сацыяліст. Рэспублікі Беларусь (ССРБ), з лют. 1919 іх функцыі перададзены аб'яднаным камісарыятам Сацыяліст. Сав. Рэспуб.іікі Літвы і Беларусі (Літбел). У сувязі з польск. акупацыяй

яны фактычна спынілі работу. Пасля вызвалення дзейнасць сав. органаў адноўлена. У адпаведнасці з дапаўненнямі да Канстытуцыі ССРБ 1919, прынятымі 2-м з’ездам Саветаў Беларусі, y снеж.

1920 створаны СНК і 13 рэсп. Н.к.: замежных спраў, па ваен. справах, унутр. спраў, юстыцыі, працы, асветы, сац. забеспячэння, фінансаў, земляробства, нар. сувязі, аховы здароўя, харчавання, рабоча-сял. інспекцыі (PCI). Правы Н.к. мелі Савет нар. гаспадаркі [з 1924 Вышэйшы Савет Народнай Гаспадаркі БССР (ВСНГ БССР)] і Надзвычайная камісія (ЧК), якая ў 1922 пераўтворана

ў Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне БССР (ДПУ) пры СНК БССР. У сувязі са стварэннем СССР змян^лася структура органаў кіравання. Узмацнялася роля цэнтр. дзярж. і парт. органаў. Вырасла колькасць агульнасаюзных і аб’яднаных Н.к. Адпаведныя змены ўнесены ў Канстытуцыю БССР (1927).

3 пач. 1930-х г. павялічылася колькасць Н.к., пастаянна рэарганізоўвалася іх структура. Большасць наркомаў, іх намеснікаў, кіруючых работнікаў Н.к. БССР былі рэпрэсіраваны. У час Вял. Айч. вайны Н.к. БССР працавалі як структурныя падраздзяленні агульнаса-

НАРОДНЫЯ______________183

К а л і існ ав аў

русской CCP. T. 1— 2 Мн., 1970— 76; Мсторня Советской Констнтуцня (в документах), 1917— 1956. М., 1957; Сборняк законов БССР м Указов Презшшума Верховного Совета БССР, 1938— 1955 гг. Мн., 1956; Органы государственного упрашіеняя Белорусской ССР (1919— 1967 гг.). М н„ 1968. В.Ф.Кушнер.

Народныя камісарыяты БССР Н азва наркам ата Замежных спраў Ваен. спраў Па справах нацыянальнасцей Унутр. спраў Юстыцыі Працы Сац. забеспячэння

снеж. 1920 — да канца 1922, з сак. 1944 снеж. 1920 — да канца 1922 снеж. 1920 — да канца 1922 снеж. 1920 — снеж. 1930, э ліп. 1934 са снеж. 1920 сн еж 1920 — вер. 1933 са снеж. 1920

Асветы

са снеж. 1920

Фінансаў

са снеж. 1920

Земляробства Пошт і тэлеграфаў Аховы здароўя Рабоча-сялянскай шспекцыі

са снеж. 1920 снеж. 1920— 1922 са снеж. 1920 снеж. 1920 — сак. 1934

Харчавання

снеж. 1920 — крас. 1924

Вышзйіпы савет нар. гасп. (да 1924 СНГ)

снеж. 1920 — крас. 1932

Надзвычайная камісія (ЧК)

снеж. 1920 — сак. 1922

Дзярж. палгг. ўпраўленне (ДПУ) Дзяржаўная планавая камісія Унутр. гандлю Знешняга і ўнугранага гандлю Гандлю Забеспячэння Камунальнай гасп.

сак. 1922 — ліп. 1934 з крас. 1923 ліп. 1924 — май 1926 май 1926 — люты 1931 з крас. 1938 люты 1931 — вер. 1934 з ліп. 1931

Лёгкай прамысловасці

крас. 1932 — вер. 1934, са снеж. 1936

Лясной прамысловасці

са снеж. 1936

Збожжавых і жывёлагадоўчых саўгасаў

са снеж. 1936

Харч. прамысловасці

са снеж. 1936

Мясной і малочнай прамысловасці

з ліп. 1939

Тэкст. прамысловасці

з вер. 1939

Мясц. паліўнай прамысловасці

са жн. 1939

Мясц. прамысловасці

з вер. 1934

Прамысловасці буд. матэрыялаў

з ліп. 1939

Дзярж. кантролю

з ліст. 1940

Меліярацыі

з сак. 1941

Аўгамаб. транспарту Дзярж. бяспекі Жыллёва-грамадзянскага буд-ва Тэхн. культур

з ліл. 1939 сак.—жн. 1941, са снеж. 1943 з кастр. 1944 са студз. 1946

юзных, колькасць якіх павялічылася. 3 пач. вызвалення Беларусі Н.к. БССР аднавілі сваю дзейнасць на тэр. рэспублікі. 3 1920 да 1946 y БССР y розны час дзейнічала 38 Н.к. (гл. табл ). Да сак.

1946 кіраўніцтва ў Беларусі ажыццяўлялі 25 агульнасаюзных, 13 саюзна-рэсп. і 6 рэсп. Н.к., створана сістэма поўнага падпарадкавання агульнасаюзным Н.к. такіх галін, як машына-, аўтамабіле-, трактарабудаванне, хімічная, нафтавая прамысловасць. Паводле Указа Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 26.3.1946 Н.к. ў БССР рэарганізаваны ў мін-вы БССР. Літ:. Мстормя государства я права Бело-

НАР0ДНЫЯ КАНСЕРВАТ0РЫІ, першыя прафесійныя муз. навуч. ўстановы ў Расіі і на Беларусі. Існавалі ў пач. 20 ст. Першыя Н.к. адкрыліся ў Маскве (1906) і Пецярбургу (1908). Найб. пашырыліся пасля 1917. Давалі пач. і сярэднюю спец. муз. ддукацыю. На Беларусі адкрыты ў Віцебску (1918, першы прыём 209 чал.), Гомелі, Мінску (абедзве 1919), Бабруйску (1921, першы прыём 211 чал.). Мелі выканальніцкія (фп., скрыпка, віяланчэль, духавыя інструменты, сольныя і хар. спевы) і кампазітарскі класы, y Гомелі і клас гісторыі музыкі і эстэтыкі. Навучаліся грамадзяне розных узросту і падрыхтоўкі. У праграме заняткаў былі толькі муз. дысцыпліны, якія выкладаліся на дастатковым прафес. узроўні. Існавалі кансерваторыі з праграмамі, агульнымі для ўсіх навучэнцаў і дыферэнцыраванымі паводле ўзроставага прынцыпу, і Н.к. з 2 курсамі навучання — прафес. і асветным (у Гомелі), што садзейнічала муз. і культ.-асв. адукацыі шырокіх нар. мас. У стварэнні і рабоце Н.к. удзельнічалі вядомыя рас. музыканты, y т.л. піяністы Э.Бай, М.Дубасаў, Е.Шуман, скрыпачы A.Бяссмертны, К.Грыгаровіч, кампазітар М.Анцаў, дырыжор М.Малько, выкладчыкі класаў духавых інструментаў О.Шуман, С.Браўдо ( ; , : Віцебск), М.Назараў (Гомель). Выкладчыкі і навучэнцы Н.к. вялі вял. культ.-асв. работу, наладжвалі канцэрты, y т.л. сімфанічныя, гутаркі, лекцыі, масавыя святы і інш. У 1-й пал. 1920-х г. Н.к. пераўтвораны ў муз. тэхнікумы (Віцебскі, Гомельскі), школы (Бабруйская). Літ:. М а с л е н і к а в а В.П. Музычная адукацыя ў Беларусі. Мн., 1980. С. 40—55; П р а к а п ц о в а В.П. Мастацкая адукацыя ў Беларусі. Мн.. 1999. В.П.Пракапцова. нар0 д н ы я м а с т Ац к ія П Р0МЫСЛЫ, адна з форм народнай творчасці, звязаная з вырабам прадметаў дэкар.-прыкладнога характару на продаж; галіна народнага дэкаратыўна-прыклад-

184

НАРОДНЫ Я

нога мастацша; арганічная частка матэрыяльнай і духоўнай культуры народа. Вытокі Н.м.п. y хатніх промыслах, якія з цягам часу ператварыліся ў дробную таварную вытв-сць (гл. Рамёствы). Існавалі звычайна як невял. саматужныя майстэрні з выкарыстаннем ручной працы, y выглядзе хатняй вытв-сці (працавала адна сям’я), радзей як арцелі майстроў, што пераходзілі з вёскі ў вёску. У формах, расфарбоўцы, арнаментацыі вырабаў Н.м.п. яскрава выяўляюцца эстэт. густы народа, яго шматвяковыя культ. традыцыі. Залежнасць ад патрабаванняў рынку вымушала майстроў прытрымлівацца мясц. традыцый, аператыўна адгукацца на патрабаванні і густы спажыўцоў (чужое, безгустоўнае не прыжывалася). Вядомы ўсім народам снету У некат. краінах развіццё капіталіст. адносін, пашырэнне прамысл. вырабаў прывяло Н.м.п. да заняпаду або поўнага выраджэння (ЗША, краіны

Зах. Еўропы). У некат. краінах, дзе капіталіст. таварна-грашовыя адносіны не набылі развітога характару (пераважна Азія і Афрыка), шырока бытуюць і ў наш час. У канцы 19 — пач. 20 ст. пачалося іх адраджэнне як важнай часткі нац. культуры. Шырока вядомы сярэднеаэіяцкае дыванаткацтва, апрацоўка каштоўных і каляровых металаў y народаў Каўказа, бурштыну i скуры ў Прыбалтыцы, косці і футра ў народаў Д. Усходу, y Расіі філігрань, фініфць, выраб карункпў, кераміка (гл. Гжэльская кераміка, Дымкаўская цацкп), размалёўка па дрэве і метале (гл. Жостаўская размалёўка, Хахламская размалёўка), лакавая мініяцюра (гл. Лакі мпстацкія, Мсцёрская мініяцюра, Палехская мініяцюра, Фядоскіпская мініяцюра, Холуйская міпіяцюра) і інш.

На Беларусі асн. відамі Н.м.п. эдаўна былі ганчарства, розныя віды мастацкага пляцення (пераважна з лазы), такарнае рамяство, набіванка, пернікарства, выраб мэблі, часткова — ткацтва, вышыўка. Найб. пашырыліся Н.м.п. ў канцы 19 — 1-й пал. 20 ст., хоць насычэнне рынку адносна таннымі прамысл. вырабамі прывяло некат. іх віды да заняпаду (набіванка, пернікарства). У сувязі са зменамі ў канструкцыі, паляп-

Вял. Айч. вайны і пасляваен. перыяд адбудовы вёскі ў сувязі з недахопам прамысл. утылітарна-дэкар. вырабаў аднавіліся традыц. Н.м.п., пераважна ганчарства, ткацтва, пляценне з саломы і лазы, аплікацыя саломай па дрэве і палатне, размалёўка Многія асяродкі традыц. Н.м.п. паслужылі асновай для стварэння вытв. аб’яднанняў і ф-к маст. вырабаў з апорнымі пунктамі па рабоце з майстрамі-надомнікамі ў навакольных вёсках. У 1965 яны былі далучаны да Упраўлення маст. прам-сці Мін-ва мясц. прам-сці Беларусі. У 1988 упраўленне рэарганізавана ў Бел. вытв,гандл. аб’яднанне «Белмастпромыслы», y 1991 — y асацыяцыю «Бел. нар. маст. промыслы», з 1993 — y Бел. дзярж. канцэрн маст. промыслаў. У канцы 1980-х г. уздым цікавасці да най. бел. культуры і прыняцце закона аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці (1987) адрадзілі традыц. Н.м.п. і пашырылі новыя формы іх арганізацыі (кааператывы, дамы рамёстваў і інш.). У 1999 прыняты закон «Аб народным мастацтве, народных промыслах (рамёствах) y Рэспубліцы Беларусь». Літ:. Народные художественные промыслы СССР. М„ 1983; С а х у т а Е.М., Г о в о р В.А. Художественные ремесла н промыслы Белорусснн. Мн., 1988; Л а б а ч э ў с к а я В.А. Зберагаючы самабытнасць: 3 гісторыі нар. мастацтва і промыслаў Беларусі. Мн., 1998. Я.М.Сахута.

Да арт. Народныя мастацкія промыслы. Ганчар І.Генбіцкі з в. Гарадная Сголінскага раёна Брэсцкай вобл.

Да арт. Народныя мастацкія промыслы. М айстрыха аплікацыі саломкай на тканіне К.Русаковіч з в. Рухава Сгарадарожскага раёна Мінскай вобл.

Да арт. Народныя мастацкія промыслы. М айстар мастацкай размалёўісі Дз.Цубер з г. Давыд-Гарадок Сголінскага раёна Брэсцкай вобл.

шэннем знешняга і ўнутр. выгляду нар. жылля пашырыліся віды Н.м.п., звязаныя з дэкар. аздабленнем інтэр’ера: размалёўка па дрэве, шкле, палатне (гл. Агоўская размалёўка, Агоўскія куфры, Давыд-Гарадоцкія куфры, Лідскія куфры, Нарачанска-Дзісенскія дываны), саломка мастацкая. 3 мэтаю падтрымкі Н.м.п. y асяродках іх традыц. развіцця земствы арганізоўвалі школы і майстэрні: ткацкія — y Севасцянавічах (Магілёўшчына) і Лепелі, лозапляцення — y Магілёве і Гомелі і інш. Было арганізавана Таварыства дапамогі хатняму рамяству, якое дапамагала нар. майстрам y паляпшэнні якасці вырабаў, узбагачэнні форм і дэкору, арганізацыі збыту прадукцыі. У 1920—30-я г. майстры-саматужнікі аб’ядноўваліся ў арцелі (ганчарныя, ткацка-вышывальныя і інш.). У 1938 створаны Бел. маст.-прамысл. саюз, які аб’яднаў іх y адзіную сістэму. У час

НАР0ДНЫЯ м у з ы к Ан т ы , народныя выканаўцы-інструменталісты. Вядомы ва ўсіх народаў свету. На Беларусі маюць розныя назвы: збіральныя — музйкі, скамарохі (на Магілёўшчыне), «вясёлыя людзі» (вясельныя музыканты на Гродзеншчыне), y якіх адлюстравана грамадская функцыя Н.м., і канкрэтныя — скрыпач, дудар, цымбаліст, гарманіст, барабаншчык і інш. ад назвы муз. інструмента. Вылучаюіша прафесіяналы і аматары. Н.м.-прафесіяналы абслугоўваюйь звычайна вяселлі, хрэсьбіны, бяседы, танцы, ігрышчы; раней суправаджалі і паказы нар. т-ра батлейка, ігралі на кірмашах (лірнікі). Н.м.аматары музіцыруюць для ўласнай забавы. Асобную групу складаюць пастухі, паляўнічыя (у мінулым і вартаўнікі, званары), дзейнасць якіх мае прыкладное значэнне (у народзе музыкантамі іх не лічаць, a іх інструменты — трубу, рог, дудку, трашчотку, звон — да ўласна муз. інструментаў не адносяць). Мастацтва ігры Н.м. пераймаюць па традыцыі ў сям’і (на Беларусі шмат патомных музыкантаў), спасцДаюць самавукам (нар. вызначэнне — «прыродныя музыкі») або ў славутых нар. музыкантаў-«майстроў» (некат. з іх, напр. А.Свірьшовіч з в. Малая Ганута Чэрвеньскага р-на, стварылі свае мясц. выканальніцкія нар. школы). Часта Н.м. валодаюць некалькімі муз. інструментамі, спалучаюць выканальніцтва з іх вырабам. На Беларусі Н.м. ў асн. мужчыны, але ў апошнія дзесяцігоддзі павялічваецца колькасць музыкантаў-жанчын. Дзейнасць Н.м. спрадвеку звязана з рознымі праявамі жыцця бел. вёскі, пра што

сведчаць многія нар. песні, казкі, паданні. Сярод сучасных Н.м. шмат таленавітых садістаў і ансамблістаў, y т.л. гарманісты К.Зяброў (в. Краснае, Мсціслаўскі р-н), М.Рабіза (г.п. Варапаева, Пастаўскі р-н), А.Свірыдовіч (в. Аляксандраўка, Чэрвеньскі р-н), дудачнікі М.Глушань (пас. Карчаватка, Жыткавіцкі р-н), В.Пратасевіч (г. Узда), В.Швед (в. Глушкавічы, Лельчьшкі р-н), скрыпачы А.Высоцкі і АЛось (в. Пярэбнавічы, Смаргонскі р-н), МЛяшчынскі (г.п. Лельчыцы), С.Маленчык (г. Шчучын), М.Тысевіч (в. Аброва, Івацэвіцкі р-н), скрыпач і кларнетыст М.Семянчук (в. Гарадзец, Столінскі р-н), цымбалісты М.Мірон (в. Дзягільна, Дзяржынскі р-н), Л.Мелец (в. Пожарцы, Пастаўскі р-н), І.Шульга (в. Пярэбнавічы), барабаншчыца К.Шэкун (в. Усполле, Мсціслаўскі р-н), выканаўцы на пішчыку І.Піцуха (в. Сіманавічы, Драгічынскі р-н) і парных дудках І.Мураўёў (в. Ластрыгіна, Мсціслаўскі р-н). Іх мастацтва вывучаецца, прапагандуецца

уласнасці, грамадскіх аб’яднанняў, творчых саюзаў і інш. пад кіраўніцтвам кваліфікаваных спецыялістаў. Найменне «народны» надаецца тэатр. калектывам з 1959, муз. і харэаграфічным з 1960, аматарскім кінастудыям з 1975. Калектывам выяўл. і дэкар.-прыкладнога, кіна-, відэа-, фотамастацтва незалежна ад узросту ўдзельнікаў надаецца найменне «народная самадзейная студыя». Інш. калектывам, узрост удзельнікаў якіх да 16 гадоў, прысвойваецца найменне «ўзорны» (з 1978). На Беларусі 947 нар. самадз. калектываў (2000). Гл. таксама Аматарскае кіно, Народныя студыі і клубы выяўленчага і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, Народныя тэатры, Народныя хары, ансамблі, аркестры. А.А.Скарына. НАР0ДНЫЯ САЦЫЯЛ/СТЫ, Н а родна -сацыяліст ычна я (працоўная) партыя, Працоўная народна-сацыялі стычна я па р т ыя , э н э с ы, партыя сацыяліст. арыентацыі ў Расіі ў 1906— 18.

Да арг. Народныя музыкангы. Майсгар і выканаўца на дудцы В.С.Пратасевіч (злева); ныканаўца на акардэоне і язычковай дудцы А-А-Выс о ц к і.

ў тэле- і радыёперадачах, этнагр. кіна- і тэлефільмах. Літ.\ Н н к н ф о р о в с к н й Н.Я. Очеркя Внтебской Белоруссмн. [Ч.] 2. Дудар н Музыка / / Этногр. обозренве. 1892. Кн. 13— 14, № 2—3; H a з і н a I.Дз. Беларускія народныя музычныя інструменты. Мн., 1997. І.Дз.Назіна.

НАР0ДНЫЯ САМАДЗЁЙНЫЯ КАЛЕКТЫВЫ, найвышэйшая форма развіцця аматарскага мастацтва Беларусі. Найменне «народны» надаецца самадз. калектывам, дзейнасць якіх накіравана на развіццё бел. нац. культуры, захаванне яе рэгіянальных асаблівасцей, засваенне і папулярызацыю ўзораў сусв. маст. культуры; рыхтуюць самаст. канцэртныя праграмы, пастаянна ўдзельнічаюць y канцэртнай, выставачнай дзейнасці, маюць высокі ўзровень выканальніцкага майстэрства, актыўна ўдзельнічаюць y культ. жыцці горада, раёна, абл. і рэсп. аглядах, святах, выстаўках, фестывалях і конкурсах. Дзейнічаюць y рамках існуючага ў Рэспубліцы Беларусь заканадаўства, парадак работы вызначаецца Палажэннем аб нар. (узорным) самадз. калектыве маст. творчасці ў Рэспубліцы Беларусь, прынятым y 1999 Мін-вам культуры Беларусі. Існуюць на базе дзярж., прафсаюзных, ведамасных устаноў культуры, вышэйшых, сярэдніх спец. і навуч. устаноў, устаноў пазашкольнай адукацыі і выхавання, прадпрыемстваў розных форм

Аб’ядноўвала ч. інтэлігенцыі, якая вагалася паміж ліберальна-дэмакр. поглядамі канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі (кадэтаў) і ўмерана-сацыяліст. поглядамі правага крыла сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Вылучыпіся з правага крыла эсэраў. Лідэры: М.Ф.Аненскі, В.А.Мякоцін, А.В.Пешахонаў, У.Г Багараз, В.І Сямеўскі і інш. Афіц. орган — час. «Народно-соцмалнстнческое обозренне» (1906—07). У праграме Н.с.

(1906) абвяшчалася, што ўся ўлада павінна належаць прац. народу. Выступалі за нацыяналізацыю зямлі, акрамя сял. надзелаў і зямель, на якіх вялася «прац. гаспадарка». Пераход да сацыялізму ўяўлялі сабе як «паслядоўнае абмежаванне ўлады буйнога капіталу захадамі дзярж. кантролю з прыцягненнем рабочых да кіравання дзярж. прадпрыемствамі». Былі за «адзіную непадзельную» Расію з прадастаўленнем аўтаноміі нац. меншасцям. Пасля разгону 2-й Дзярж. думы (16.6.1907), y якой Н.с. падтрымлівалі трудавікоў, Н.с. фактычна спынілі дзейнасць. Аднавілі яе пасля Лют. рэвалюцыі. На сваім 1-м з’ездзе (ліп. 1917) аб’ядналіся з трудавікамі ў Прац. народна-сацыяліст. партыю (ПНСП), прынялі праграму і выбралі ЦК. Выдавалі газ. «Народнае слова». ПНСП (каля 10 тыс. чал. восенню 1917) адлюстроўвала інтарэсы заможных сялян, падтрымлівала часовы ўрад, y які ад яе ўвайшлі Пешахонаў і А.С.За-

НАРОДНЫЯ

185

рудны. На Беларусі нешматлікія групы Н.с. існавалі ў Мінску, Віцебску, Магілёве. Да Н.с. належаў Я.СЖанчар — адзін з арганізатараў Усебеларускага з ’езда 1917. Н.с. адмоўна сустрэлі Кастр. рэвалюцыю 1917, на выбарах ва Устаноўчы сход (студз. 1918) атрымалі 0,8% галасоў. У 1918 ПНСГІ спыніла існаванне. Э.А.Ліпецкі. НАР0ДНЫЯ СПЕВАКІ, творчыя носьбіты мясц. традыцый нар. спеву. Вядомы ўсім народам свету. На Беларусі наз. «спявухі», «пеюны», «пяюллі», «пяўчыцы», «песнахоры» і «песнахоркі». У вясковым побыце традыцыі спеву з даўніх часоў суправаджалі ўсе бакі жыцця (працу, адпачынак, звычаі і абрады, урачыстыя падзеі і святкаванні), і ва ўсіх выпадках роля Н.с. вызначальная. Яны «вядуць парадак» спявання строга прымеркаваных да пэўнага часу ці абставін каляндарных песень, выступаюць своеасаблівымі цырымоніймайстрамі пэўных этапаў сямейна-абрадавых дзеянняў (вяселля, радзін, пахавання), завадатарамі (закапёршчыкамі) нар. святкаванняў (на ігрышчах, карагодах, бяседах). У адрозненне ад прафес. спевакоў або ўдзельнікаў арганізаваных самадз. калектываў гал. асаблівасць майстэрства Н.с. — творчая імправізацыя: песня не проста выконваецца ў пэўным зафіксаваным выглядзе, a кожны раз нібыта нараджаецца нанава. Імправізацыйны пачатак y аднолькавай ступені выяўляецца ў адзіночным і хар. нар. спяванні: y свабодным распеве аднаго голасу, гетэрафонных адхіленнях (пералівах) пры выкананні аднагалосых песень хорам, y вар’іраванні меладычнай лініі падгалоска пры выкананні шматгалосых песень. Шматвяковая маст. практыка спявання на адкрытым паветры («на волі») спарадзіла свайго роду школу тэмбрава маляўнічага галаснога спеву з выдатнымі яго майстрамі, якія заўсёды вылучаліся ў працэсе стыхійнага спаборніцтва нар. самародкаў. Сярод Н.с. яны — карыфеі, якія вядуць за сабой увесь хор або ансамбль (гурт). Найчасцей гэта запявала («запявайла», «пачынальнік», «зачынальнік»), які «заводзіць песню», a таксама верхні падгалосак («падгалоснік», «падводка», «гаравік»), што «падымаіць песню». Майстроў галаснога спеву найчасцей можна сустрэць сярод пастухоў, леснікоў, працаўнікоў палёў, раней і сярод плытагонаў. Ад бел. Н.с. спецыялістамі запісана шмат узораў нар.-песеннага мастацтва. Дзякуючы фалькл. зборнікам і даследаванням, муз.-этнагр. канцэртам, дакумент. кінастужкам, грамзапісу аўгэнтычнага фальклору многія знаўцы песень | майстры нар. спеву вядомы на Беларусі і за яе межамі. Сярод іх: y зах. рэгіёне — Захвея Хвораст (в. Шакуны), Мікола Смаль (в. Росахі, абедзве Пружанскі р-н), Таццяна Місевіч (в. Доўгая, Шчучынскі р-н), Кацярына Пышка (в. Зачэпічы), Надзея Бурак (в. Ахонава, абедзве Дзятлаўскі

186

НАРОДНЫЯ

р-н); y Паазер’і — Еўдакея Зуева (в. Цясты, Верхнядзвінскі р-н), Зося і Тоня Прускія (в. Аношкі, Лепельскі р-н); на Палессі — Алесь Каранчук, Адам Масальскі, Юзік Русак (в. Клятная, Пінскі р-н); Сцяпан і Марыя Дубейкі, Ганна Вянгура (в. Тонеж), Феня Алесіч, Наля Андрэйкавец (в. Букча), Ілья Зенькавец, Іван Прыбора (в. Глушкавічы, усе Лельчыцкі р-н); ва ўсх. рэгіёне — Домна Чачуга, Таццяна Лапаціна (в. Азершчына), Есіп Сілко (в. Лазараўка, абедзве Рэчыцкі р-н); Прося Гарэцкая (в. Багацькаўка, Мсціслаўскі р-н), Кацярына Манжэрава (в. Беразоўка, Быхаўскі р-н), Міхась Басякоў (в. Антонаўка, Чавускі р-н). Літ : Н н с н е в н ч Н. Татьяна Лопатнна. М., 1962; Ш м р м а Г. Двеств белорусскнх народных песен. М., 1958; М о ж е й к о 3. Песенная культура белорусского Полесья. Мн., 1971; Я е ж. Песнв белорусского Полесья М , 1984. Вып. 2. С. I I — 12.

З.Я.Мажэйка. НАР0ДНЫЯ CTPÔI, традыцыйныя комплексы бел. нар. адзення, характэрныя для пэўнай мясцовасці. Адрозніваюцца асаблівасцямі крою, кампазіцыйна-пластычным вырашэннем, фактурай і каларытам тканіны, характарам аздаблення (тэхнікай выканання арнаменту, яго матывамі), a таксама спосабамі нашэння асобных частак касцюма (здымных упрыгожанняў, галаўных убораў, абутку і інш ). Н.с. развіваліся ў цеснай сувязі з характарам эстэт. ідэалаў, утылітарных і маст. запатрабаванняў насельніцтва пэўных рэгіёнаў. Іх фарміраванне залежала ад узроўню сац.-эканам. развіцця пэўнай мясцовасці, прыроднакліматычных умоў, роду традыц. заняткаў, гасп. дзейнасці, рэліг. прыналежнасці, узаемасувязей з культурай суседніх народаў і інш. Найб. выразна выяўляюцца ў жаночым абрадавым і святочным касцюме 19 — 1-й пал. 20 ст. і ўвасабляюць стылявыя прынцыпы нар. творчасці гіст.-этнагр. рэгіёнаў Беларусі. Характэрныя рысы нар. адзення зах. Палесся яскрава праяўпяюцца ў дамачаўскім строі, кобрынскім строі, маларыцкім строі, мотальскім строі, пінска-івацэвіцкім строі. Народнае адзенне ўсх. Палесся вылучаецца багаццем сродкаў і прыёмаў маст. аздаблення святочнага касцюма брагінскагa строю, давыд-гарадоцка-тураўскага строю, калінкавіцкага строю, турава-мазырскага строю. Разнастайнымі комплексамі адзення вылучаецца Падняпроўе: будакашалёўскі строй, дубровенскі строй, краснапольскі строй, магілёўскі строіі, неглюбскі строй. На цэнтральнай Беларусі найб. яскрава праяўляюцца ўласцівыя бел. нар. адзенню стрыманасць і паэтычнасць вобраза ў вілейскім строі, капыльска-клецкім строі, ляхавіцкім строі, пухавіцкім строі, слуцкім строі. Віртуозным майстэрствам аздаблення верхняга адзення, стылістычнай непаўторнасцю вылучаюцца строі Панямоння: ваўкавыска-камянецкі строй, мастоўскі

строй, навагрудскі строй. На каларыстычна-арнаментальны лад касцюма Паазер’я значна паўплывала набіванка (гл. Лепельскі строй). Паступова на змену традыц. нар. адзенню прыйшоў больш прыдатны для сучаснага жыцця агульнаеўрап. касцюм. У наш час матывы Н.с. выкарыстоўваюцца пры распрацоўцы новых сучасных мадэлей адзення, на тэатр. сцэне. Літ:. Р а м а н ю к М. Беларускае народнае адзенне: [Альбом]. Мн., 1981; Я г о ж. Народны касцюм Чачэрска і ваколіц: Канец XIX — сярэдзіна XX стст. Мн., 1993; P a ­ in a н ю к М., Л і ц в і н к а В„ Р а г о в і ч У. Песні і строі Піншчыны. Мн., 1994.

М. Ф. Раманюк. НАР0ДНЫЯ СТЎДЫІ I КЛЎБЫ ВЫЯЎЛЕНЧАГА I ДЭКАРАТЫЎНАПРЫКЛАДН0ГА МАСТАЦТВА, найвышэйшая форма развіцця аматарскай творчасці ў галіне жывапісу, графікі, скульптуры і дэкар.-прыкладнога мастацтва на Беларусі. Найменне «народны» надаецца студыям і клубам са стабільным складам удзельнікаў, работы якіх маюць высокі маст. ўзровень і рэгулярна экспануюцца на міжнар., рэсп. і абласных маст. выстаўках. На Беларусі студыі існуюць з 1960-х г. пры клубных, навуч. і пазашкольных установах, па месцы жыхарства. Парадак работы студый вызначаецца Палажэннем аб нар. (узорным) самадз. калектыве маст. творчасці ў Рэспубліцы Беларусь, прынятым y 1999 Мін-вам культуры Беларусі. Многія студыі і клубы вядуць свой летапіс, маюць эмблему, дэвіз і статут. Дзейнасць клубаў і студый дэкарпрыкладнога мастацтва накіравана на адраджэнне, захаванне і развіццё традыц. нар. мастацтва, нар. маст. промыслаў і рамёстваў, захаванне традыцый y галіне нар. творчасці. Вядзецца работа па вырабе прадметаў ткацтва, вышыўкі, ганчарства, разьбы па дрэве, саломапляцення, лозапляцення, перапрацоўкі лёну, прапагандуецца традыц. і сучасная нар. творчасць праз арганізайыю выставак, правядзенне экскурсій, удзел y кірмашах і аўкцыёнах. Клубы самадз. мастакоў і студыі выяўл. мастацтва ставяць за мэту выхаванне эстэт. густаў y дзяцей і моладзі, развіццё іх інтэлектуальных і творчых магчымасцей. Яны арганізоўваюць наведванне выставак прафес. мастакоў, творчыя сустрэчы з імі, вывучаюць стылі і кірункі вы-

яўл. мастацтва, творчы і жыццёвы шлях знакамітых мастакоў і інш. На Беларусі (2000) 88 народных клубаў і студый. М. К.Дэмбоўская.

НАР0ДНЫЯ ТЭАТРЫ, найвышэйшая форма развіцця аматарскага тэатр. мастацтва на Беларусі. Існуюйь таксама ў інш. краінах СНД і Балтыі. Найменне «народны» надаецца калектывам са стабільным складам удзельнікаў, паўнацэнным y маст. адносінах рэпертуарам, скіраваным на развіццё бел. нац. драматургіі, засваенне і папулярызацыю ўзораў сусв. маст. культуры, якія рэгулярна выступаюць перад насельніцтвам. На Беларусі існуюць з 1959. Працуюць на грамадскіх пачатках пры палацах і дамах культуры (гар. — ГПК, ГДК, раённых — РДК, сельскіх — СДК), клубах, розных цэнтрах і інш. на чале з прафес. рэжысёрамі. У сваёй дзейнасці карыстаюцца Палажэннем аб нар. (узорным) самадз. калектыве маст. творчасці ў Рэспубліцы Беларусь, прынятым y 1999 Мін-вам культуры Беларусі. Творчую і метадычную дапамогу Н.т. аказваюць абл. метадьріныя цэнтры нар. творчасці, навук.-метадычныя цэнтры нар. творчасці і культ.-асв. работы, Нац. цэнтр творчасці дзяцей і моладзі, Бел. ін-т праблем культуры, прафес. т-ры і інш. Н.т. ўмоўна падзяляюць на драм., муз.-драм., т-ры юнага гледача, тэатрыстудыі, паэтычныя (чытальнікаў), агітбрыгады (якія з 1990-х г. пераўтвараюцца ў т-ры мініяцюр, сатыр., маладзёжныя) і інш. Узніклі і новыя формы — Н.т. гульнявыя; песні, музыкі і гульні; т-ры моды. На Беларусі (2000) 121 Н.т., y т.л. 71 драм., 12 агітбрыгад, 10 т-раў мініяцюр, 6 тэатраў-студый, 4 т-ры пантамімы, 3 маладзёжныя, 2 т-ры юнага гледача і інш. Сярод іх: т-ры Баранавіцкага (з 1959) і Івацэвіцкага (з 1994) ГДК, песні, музыкі і гульні «Крынічка» Кобрынскага ГДК (з 1993), тэатры-студыі «Раёк» Брэсцкага абл. цэнтра маладзёжнай творчасці (з 1996), «Дыяген» Пінскага ГДК (з 1959), т-ры «Сінтэз» Віцебскага Палаца культуры і тэхнікі чыгуначнікаў (з 1977), «Пошук» (з 1992) і мініяцюр «Балаган» (з 1993) Лепельскага РДК, «Ідучыя на смех» Падсвільскага ГДК Глыбоцкага р-на (з 1996), «Фанограф» Гарадоцкага РДК (з 1986), «Пілігрым» Полацкага ГДК (з 1979), Веткаўскага ГДК (з 1985), Рагачоўскага ГДК. (з 1962), сатыры і гумару

Да арт. Народныя тэатры. Сцэны са спектакляў «Залёты» В.Дуніна-Марцінкевіча. Ваўкавыскі тэатр драмы і камедыі гарадскога Дома культуры (злева); «Дзень нараджэння інфанты* паводле О.Уайльда. Брэсцкі тэатр-студыя «Раёк».

«Ком-Ікс» Мазырскага ГДК (з 1997), «Спадчына» ПК Светлагорскага ВА «Хімвалакно» (з 1977), драмы і камедыі Ваўкавыскага ГДК (з 1985), Мастоўскага РДК (з 1995), «Валянцін» (з 1997) і мініяцюр «Серпанцін» (з 1994) Магілёўскага гар. цэнтра культуры і вольнага часу; «Відарыс» Барысаўскага ГПК (з 1959), драмы і камедыі імя У.Галубка Слуцкага ГДК. (з 1961), гульнявы «Капыльскія пацехі» Капыльскага раённага цэнтра культуры (з 1990), мініяцюр Дома культуры Барысаўскага ВА «Экран» (з 1983); «На доўгім бродзе» Палаца культуры трактарнага з-да (з 1963), чытальнікаў «Жывое слбва» Бел. пед. ун-та )з 1977), «Жывая планета» Рэсп. Палаца культуры «Юнацтва» (з 1989) і пантамімы «Рух» Рэсп. ПК Бел. т-ва глухіх (з 1973), агітбрыгада «Панацэя» лячэбнага ф-та мед. ін-та (з 1980; усе г. Мінск). Гл. таксама Народныя самадзейныя калектывы. А.А.Скарына.

Беларусь, прынятым y 1999 Мін-вам культуры Беларусі. У калектывах вядзецца работа па вывучэнні муз. граматы, фарміраванні пеўчай культуры, авалоданні муз. інструментамі, асновамі харэаграфіі, культурай сцэн. паводзін і інш. Некаторыя з нар. калектываў маюць калектывы-спадарожнікі і спец. студыі. Кіруюць імі прафес. хормайстры, дырыжоры, балетмайстры. Метадычную і творчую дапамогу калектывам аказваюць абл. метадычныя і навук.-ме-

НАР0ДНЫЯ УНІВЕРСІТЙТЫ, агульнадаступныя грамадскія культ.-асв. навуч. ўстановы; адна з форм самаадукацыі. Першым Н.у. y Расіі былі Маскоўскія Прачысценскія вячэрнія агульнаадук. курсы (з 1897). У 1909 большасць Н.у. закрыта, іх дзейнасць адноўлена пасля Лют. рэвалюцыі 1917. Першыя Н.у. на Беларусі створаны ў Бабруйску і Віцебску. Ва ун-тах вывучаліся сацыялогія, гісторыя культуры і эканам. навук, статыстыка, гісторыя Расіі і ўсеагульная гісторьія, рус. і сусв. л-ра, матэматыка, фізіка, хімія, біялогія, аграномія і інш. 3 канца 1950-х г. ствараліся Н.у. для павышэння ўзроўню адукацыі працоўных. Іх разнавіднасцю былі Н.у. культуры, пед., мед., с.-г., прававыя, грамадска-паліт., прыродазнаўчыя, навукова-тэхн. і эканам. ведаў, фіз. культуры і інш. Мелі адзін або некалькі ф-таў, тэрмін навучання 1—4 гады. Існавалі яны на грамадскіх пачатках пры палацах і дамах культуры, клубах, б-ках, ВНУ, на прадпрыемствах і інш. Літ.: Д у б р о в м н а верснтеты. М., 1963.

Л.В. Народные унн-

А.Вараб’ёў.

НАР0ДНЫЯ ХАРЫ, АНСАМБЛІ, АРКЕСТРЫ, найвышэйшая форма развіцця муз. і харэаграфічнага аматарскага мастацтва на Беларусі. Найменне «народны» надаецца з 1960 калектывам, якія дасягнулі высокага выканальніцкага майстэрства, вывучаюць, адраджаюць і зберагаюць рэгіянальныя асаблівасці бел. вак., муз., харэаграфічнага фальклору, папулярызуюць творы бел. прафес. кампазітараў і сусв. муз. культуры, рэгулярна выступаюць перад гледачамі, удзельнічаюць y фестывальным руху, папулярызуюць нац. мастацтва за межамі краіны. Працуюць пры палацах і дамах культуры (ДК, гар. — ГПК, ГДК, цэнтральныя — ЦДК, раённых — РДК, сельскіх — СДК), клубах, цэнтрах культуры (ЦК), б-ках, сярэдніх і вышэйшых навуч. установах. ГІарадак і арганізацыя іх працы вызначаны Палажэннем аб нар. (узорным) самадз. калектыве маст. творчасці ў Рэспубліцы

Да арт. Народныя хары, ансамблі, аркестры: 1 — ансамбль «Палескія эоры» Пінскага гарадскога Дома культуры; 2 — ансамбль беларускай песні «Церніца» Мінскага Палаца культуры і спорту чыгуначнікаў; 3 — хор «Тоніка» Мінскай дзіцячай музычнай школы № 1.

НАРОДНЫЯ

187

тадычныя цэнтры нар. творчасці і культ.-асв. работы, Нац. цэнтр творчасці дзяцей і моладзі, Бел. ін-т праблем культуры, прафес. творчыя калектывы і інш. Нар. калектывы вак.-хар. жанру ўмоўна падзяляюць на: хары (капэлы, ансамблі) з акад. і нар. манерай выканання, аднародныя (жаночыя і мужчынскія) і мяшаныя, аднагалосыя і

188_____________ НАРОДНЫЯ шматгалосыя, малыя (камерныя; 12—30 чал.), сярэднія (30—50 чал.), вял. (50— 70 чал.), зводныя (болыл як 70 чал.), вак. ансамблі (менш як 12 чал.), ансамблі песні (песні і танца; песні, музыкі і танца), сольнае выканальніцтва, вучэбныя хары. Інструментальна-аркестравы жанр уключае: аркестры і інстр. ансамблі мяшаныя — сімф., эстр., нар.; аднародныя — струнныя, духавыя, ударных, нар. інструментаў; харэаграфічны жанр уключае ансамблі (гурты): нар сцэнічныя, фалькл., фалькл.-этнагр., быт., класічнага, эстр., спарт., бальнага танца, ансамблі песні і танца і інш. На Беларусі (2000) больш за 360 нар. калектываў вак.-хар. жанру, y т.л. 138 мяшаных хароў, 39 хароў ветэранаў вайны і працы, 17 жаночых, 12 мужчынскіх хароў і ансамбляў, 8 акад., 6 камерных хароў, 81 ансамбль нар. песні, 39 вак. ансамбляў, 10 студый эстр. песні і інш.; 209 калектываў муз.-інстр. жанру, y т.л.

52 духавьм, 48 нар. інструментаў, 8 рус. нар. інструментаў, 7 цымбальных, 5 камерных аркестраў, 14 эстр. аркестраў (ансамбляў), 39 ансамбляў нар. інструментаў, 12 вак.-інстр. ансамбляў і інш.; 111 калектываў харэаграфічнага жанру, y т.л. 55 ансамбляў танца, 33 ансамблі песні і танца, 15 ансамбляў бальнага, 5 эстр. танца і інш.; 109 фальклорных калектываў, y т.л. 84 фалькл. ансамблі (гурты), 18 фалькл-этнагр., 6 ансамбляў (і хароў) фалькл. песні і інш. Сярод іх нар. калектывы: хары Падлескага СДК Ляхавіцкага р-на (з 1965), Залескага СДК Кобрынскага р-на (з 1993), духавы аркестр Палаца культуры (ПК) Пінскага прадзільна-трыкат. ВА «Палессе» (з 1987), сямейны ансамбль «Дзіва» Адрыжынскага СДК (з 1995) і ансамбль нар. песні і музыкі «Мужыкі» Мотальскага СДК (з 1996) Іванаўскага р-на, ансамблі танца «Юнацтва» ПК Баранавіцкага баваўнянага ВА (з 1971), «Пінская шляхта» Пінскага вучылішча мастацтваў (з 1994), гурт вандроўных музыкаў «Фэст» Баранавіцкага ГДК (з 1985), ансамблі нар. музыкі і песні «Палешукі» Іванаўскага ГДК (з 1990) і «Выцінанка» Столінскага ГДК (з 1992), старадаўняй музыкі «Кантрданс» Баранавіцкай дзіцячай муз. шксшы № 3 (з 1995), ансамбль песні, і танца «Палескія зоры» Пінскага ГДК (з 1977; усе Брэсцкая вобл.); хор Лёзненскага РДК (з 1983), фалькл. ансамбль «Паазер’е» Пастаўскай дзіцячай муз. школы (з 1993), студыя эстр. песні «Рафлезія» Аршанскага ГД К '(з 1996), ансамбль песні і танца «Яблынька» Гарадоцкага РДК (з 1983), духавы аркестр ПК Наваполацкага ВА «Нафтан» (з 1978), ансамбль гарманістаў «Боркавіцкія музыкі» Боркавіцкага СДК Верхнядзвінскага р-на (з 1996; усе Віцебская вобл.); хары Азершчьшскага СДК Рэчыцкага р-на (з 1963), Залескага СДК Чачэрскага р-на (з 1965), ансамбль нар. песні «Рудабельская пацеха» Акцябрскага Цэнтра вольнага часу (з 1995), фалькл.-этнагр. ансамбль *Лёс»

Бабіцкага СДК Чачэрскага р-на (з 1990), ансамбль песні і танца «Сваякі» Мазырскага ГІК нафтавікоў (з 1994), вак.-харэаграфічны ансамбль «Гомій» Гомельскага ГДК (з 1986), ансамблі музыкі і песні «Скарыначка» Урыцкага рэгіянальнага ЦК Гомельскага р-на (з 1982), «Радуніца» Мазырскага РДК (з 1992), духавы аркестр «Гелікон» Свеглагорскага ЦК (1982), вак. ансамбль «Рэчанька» Гомельскай СШ № 53 (з 1994), Хар. капэла Гомельскага абл. Дома тэхн. і маст. творчасці работнікаў адукацыі (з 1978; усе Гомельская вобл.); ансамблі песні і танца «Нёман» Гродзенскага ГДК (з 1967), «Ніва» Верцялішкаўскага ЦДК Гродзенскага р-на (з 1976), хары Жухавіцкага ЦДК (з 1983), Запольскага сельск. клуба (з 1976), Турэцкага ЦДК (з 1997) Карэліцкага р-на, ансамбль нар. музыкі «Лявоны» Воранаўскага РДК (з 1985), сямейны дуэт Парфёнчыкаў «Мы з вёскі-калыскі» Лідскага р-на (з 1994), ансамблі песні і танца «Лідчанка» (з 1970), нар. музыкі «Капі ласка» (з 1994) Лідскага ГДК, ансамбль танца «Праліца» ПК «Юнацтва» Гродзенскага прадзільна-нітачнага ВА (з 1980; усе Гродзенская вобл.); харэаграфічны ансамбль «Рунь» Магілёўскага ВА «Магатэкс» (з 1989), хар. капэла ДК Магілёўскага аўтазавода (з 1975), ансамбль музыкі, песні і танца «Магілёўцы» абл. навук.-метадычнага цэнтра нар. творчасці і культасветработы (з 1994), ансамбль нар. песні «Мілавіца» Мышкавіцкага СДК Кіраўскага р-на (з 1993; усе Магілёўская вобл.); фалькл. ансамбль «Крупіцкія музыкі» (з 1986), маладзёжны жаночы хор «Менка» Мінскага абл. цэнтра нар. творчасці (з 1994), ансамбль песні і танца «Спадчына» Маладзечанскага ГДК (з 1982), ансамбль нар. інструментаў «Капыльскія дудары» Капыльскага РДК (з 1986), ансамбль нар. песні «Ярыца» Любанскага раённага ЦК і майстэрня абрадавай творчасці «Спас» Мінскага вучылішча мастацтваў (абодва з 1997; усе Мінская вобл.); хар. капэла (з 1961), ансамбль танца «Вясёлка» (з 1967), хор ветэранаў вайны і працы (з 1977) Рэсп. П К. прафсаюзаў, хор нар. песні «Жыцень» ДК НВА «Інтэграл» (з 1978), ансамбль танца «Крыжачок» (з 1969) і фалькл.-этнагр. ансамбль «Неруш» (з 1985) БДУ, ансамбль бел. песні «Церніца» ПК і спорту чыгуначнікаў (з 1987), вак. ансамбль ветэранаў вайны, працы і Узбр. Сіл «Памяць сэрца» (з 1986), ансамбль танца «Вязанка» (з 1978) Рэсп. ПК ветэранаў, фалькл. ансамбль «Радзімічы» з-да колавых цягачоў (з 1986), ансамблі танца «Белая Русь» Рэсп. ПК «Юнацтва» (з 1967), «Лявоніха» (з 1961) і студыя бальнага танца «Мара» (з 1979) ПК МТЗ, хор «Тоніка» Дзіцячай муз. школы № 1 (з 1985), тэатр танца «Карагод» ПК адкрытага акц. т-ва «Сукно» (з 1987; усе г.

цовасці камісіямі Н.ч., якія дзейнічалі пад кіраўніцтвам Мін-ва нар. асветы. Кантраляваліся дэпартаментам паліцыі і папячыцелямі навуч. акруг. Праходзілі ў гімназіях, школах, цэрквах, турмах, y час вайск. збораў. Прызначаліся для насельніцтва з нізкім узроўнем адукацыі — сялян, рамеснікаў, рабочых, моладзі. Мелі на мэце выхаванне ў насельнштва вернападданніцкіх ааносін да самадзяржаўя, пакорнасціўладам, рэлігійнасці ў духу пануючага праваслаўя. Большая частка чытанняў прысвячалася рэліг. тэматыцы, але былі лекцыі па прыродазнаўстве, геаграфіі, рус. гісторыі і л-ры. У 1898 y Віцебску праведзена 8 чытанняў, y 1899 — 142. У Магілёве адпаведна 40, 91. Паводле звестак папячыцеля Віленскай навуч. акругі, y 1914 y Віленскай губ. адбылося 605 Н.ч., y Гродзенскай — 745, Мінскай — 399, Магілёўскай — 1284, Віцебскай — 1420. У Беларусі Н.ч. амаль не закраналі мясц. тэматыкі, мелі адносна невял. значэнне ў асвеце насельніцтва. А.М.Шульговіч.

НАР0ДЫ Â3II У Азіі жыве каля 3630 млн. чал. (ацэнка на пач. 1998). У антрапал. і моўных адносінах гэта адзін з самых складаных рэгіёнаў зямнога шара. Людзі засялілі асн. раёны Пярэдняй, Паўд., Усх. і Паўд.-Усх. Азіі на ранніх этапах гісторыі чалавецтва. У Паўд.-Зах. Азіі, магчыма, адбывалася фарміраванне чалавека сучаснага тыпу (Homo sapiens). У перыяд верхняга палеаліту людзі рассяліліся на большай ч. Азіі. Праз яе тэрыторыю яны праніклі ў Амерыку, Аўстралію, Акіянію. Найстараж. цывілізацыі ўзніклі ў Месапатаміі, далінах Інда і Хуанхэ. У Азіі ёсць прадстаўнікі ўсіх 3 вял. рас. Да мангалоіднай расы належыць амаль усё насельніцтва Усх., Цэнтр. і Паўд.-Усх. Азіі, невял. групы насельніцтва Паўн., Паўд. і Пярэдняй Азіі. Яны падзяляюцца на 2 асн. групы — усходнюю (каля 1270 млн.) і паўднёвую (каля 1100 млн.). Да еўрапеоіднай расы (каля 980 млн.) адносяцца розныя тыпы яе паўд. адгалінавання (пярэднеазіяцкі, або арменоідны, індаафганскі і інш.), народы Паўн. і Пярэдняй Азіі, Паўн. Індыі. Прадстаўнікі аўстралоіднай расы (каля 10 млн.) жывуць y горных раёнах Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі. У зоне стараж. кантактаў паміж еўрапеоідамі і аўстралоідамі ўтварыўся паўд.-індыйскі расавы тып (каля 280 млн ). Азію насяляе больш за 1 тыс. народаў, якія знаходзяцца на розных ступенях этн. развіцця. 122 народы налічваюць больш за 1 млн. чал. кожны, іх агульная колькасць 3325 млн. чал., або 92% усяго насельніцтва Азіі, з іх 5 народаў налічваюць больш за 100 млн. чал. (кітайцы 1120, хіндустанцы -244, бенгальцы 190, японцы 124, панджабцы 100) і 38 народаў — больш за 10 млн. чал. [біхарцы 97,6, тамілы 91,1, яванцы МІНСК). А.А.Скпрына.

89, тэлугу 75, тай 70, карэйцы 69,7, маНАР0ДНЫЯ чытАнні, форма культ,- ратхі 66,5, в’етнамцы 61,5, туркі 50, гуасв. дзейнасці ў Рас. імперыі ў 2-й пал. джаратцы 47, малаялі 35, каннара 35, 19 — пач. 20 ст. Праводзіліся ў губ. і м’янма 33,3, орыя 33,3, афганцы 30,5, пав. гарадах, мястэчках, сельскай мяс- бісая 26,8, персы (іранцы) 25,5, рускія

25, сунды 24,5, малайцы 21, курды 18, лао 18, узбекі 18, раджастханцы 17,4, азербайджанцы 17, сіндхі 16,7, чжуан 16, асамцы 15,8, йеменцы 15, іракцы 14,5, тагалы 13,4, непальцы 13,3, сінгалы 12,7, мадурцы 10,8, саудаўцы 10,3, сірыйцы 10,1, кхмеры 10, маньчжуры 10). Краіны Азіі пераважна шматнацыянальныя. Аднародныя ў нац. адносінах Японія, Бангладэш, Карэя, Арменія, Манголія і большасць араб. краін. Народы, якія гапораць на кітайска-тыбецкіх, тайскіх, в’етнамскай, мяо-яоскіх, мон-кхмерскіх, мунда і дравідыйскіх мовах, жывуць толькі ў Азіі. Вялікія групы народаў гавораць на індаеўрапейскіх, семіцкіх. алтайскіх і інданезійскіх мовах. Ізаляванае становішча ў сістэме моўнай класіфікацыі займаюць японцы і карэйцы (зрэдку адносяць да алтайскай макрасям’і), айны, андаманцы, бурышы, кеты, ніўхі, юкагіры. Азіяцкія народы, якія гавораць на індаеўрапейскіх мовах, адносяць да індыйскай (індаарыйскай), іранскай і інш. моўных груп. Народы інд. групы (каля 920 млн. чал.) — хіндустанцы, бенгальцы, маратхі, біхарцы, панджабцы, гуджаратцы, орыя, раджастханцы, сінгалы, сіндхі, асамцы, непальцы, кашмірцы і інш. — жывуць пераважна ў паўн. і цэнтр. ч. Індастана; народы іранскай групы (каля 95 млн.) — персы, таджыкі, гілянцы, луры, афганцы, курды, белуджы, хазарэйцы, асеціны і інш. — насяляюць большую ч. Ірана, і Афганістана, шэраг раёнаў y Турцыі, Пакістане, на Каўказе.

3 індаеўрап. моўнай сям’і ў Азіі жывуць рускія — прадстаўнікі ўсх.-слав. падгрупы (Урал, Сібір, Д. Усход, Паўн. Казахстан і інш ); разам з імі ў меншай колькасці — украінцы і беларусы. Да індаеўрап. моўнай сям’і належаць таксама грэкі (Кіпр), армяне (Арменія), немцы (Зах. Сібір, Паўн. Казахстан). У семіцкую групу (гавораць на афраазійскіх, або семіта-хаміцкіх мовах, каля 75 млн.) уваходзяць арабы, асірыйцы і яўрэі Ізраіля На алтайскіх мовах гавораць народы: цюркамоўныя (120 млн.) — туркі, азербайджанцы, казахі, узбекі, туркмены, кіргізы, каракалпакі, татары, башкіры, тувінцы, хакасы, якуты, уйгуры, цюркскія плямёны Ірана і інш. — жывуць на большай ч. Турцыі, y Сярэдняй і Цэнтр. Азіі, на Урале і ў Сібіры, y паўн. ч. Ірана і Афганістана; манголамоўныя (каля 10 млн.) — манголы Манголіі і Кітая, бураты; тунгусаманьчжурскія (каля 11 млн., y т.л. 10 млн. уласна маньчжуры, якія гавораць пераважна на кіт. мове) — y Паўн.-Усх. Кітаі, a таксама ў Сібіры і на Д. Усходзе Расіі (эвенкі, эвены, нанайцы, ульчы і інш.). 3 гэтымі народамі некат. даследчыкі збліжаюць карэйцаў і японцаў (генет. сувязі моў не высветлены). Кітайская і тыбета-бірманская групы складаюць кітайска-тыбецкую сям’ю народаў (гл. Кітайска-тыбецкія мовы). У першую (1130 млн.) уваходзяць кітайцы і хуэй, жывуць пераважна на У Кітая, y другую (каля 75 млн.) — тыбетцы, м’янма (бірманцы), іцзу, карэны,

розныя гімалайскія народы і інш., жывуць на ПдЗ Кітая, y Непале, на ПнУ Індыі, y М’янме. У Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі вылучаюць сям’ю аўстраазіяцкіх моў (каля 150 млн ), якая падзяляецца на 8 моўных груп. Найбольшыя народы — в’етнамцы, кхмеры, санталы, мунда, мяо. Там жывуць і народы паратайскай сям’і (каля 130 млн.) — тай (сіямцы), лао, чжуан, шан, буі і інш. Народы сям’і дравідыйскіх моў (каля 340 млн.) насяляюць Паўд. Індыю, найб. з іх тамілы, малаялі, каннара, тэлугу, гонды. Астравы Паўд.-Усх. Азіі (Малайскі архіпелаг і Філіпінскія) і п-аў Мапаку насяляюць народы інданезійскай групы сям’і аўстранезійскіх моў, гавораць на інданез. мовах (каля 300 млн. — яванцы, сунды, мадурцы, балійцы, бугі, макасары, бісая, тагалы, ілокі, мінангкабау, батакі, бікол, балійцы, малайцы Малайзіі і Інданезіі, банджары і інш.). На ПнЗ Азіі, y сярэдняй ч. бас. р. Об жывуць ханты і мансі — прадстаўнікі угорскай групы угра-фінскай моўнай сям’і. На Пн ад іх жывуць ненцы, нганасаны, селькупы, энцы, якія складаюць самадзійскую моўную сям’ю. На Каўказе жывуць народы, якія гавораць на іберыйска-каўказскіх мовах, y Паўн,Усх. Азіі — чукоцка-камчацкай і эскімоса-алеуцкай сем’яў, на У Інданезіі — папуаскіх сем’яў. У канцы 20 ст. ў Азіі паскорыліся працэсы нац. кансалідацыі, аб’яднання дробных этн. супольнасцей y вял. групы, плямён і племянных груп — y народнасці, ператварэння гэтых народнасцей y нацыі. У Азіі ўзніклі ўсе т.зв. сусв. рэлігіі. Іслам вызнае большасць насельніцтва Зах., Сярэдняй і ІДэнтр. Азіі, Пакістана, Бангладэш, Інданезіі, Малайзіі. Ёсць мусульмане ў Індыі (99 млн ), Кітаі (27 млн.), на Філіпінах (5 млн.), y азіяцкай ч. Расіі (2 млн ), Тайландзе (2 млн.), Шры-Ланцы (1,5 млн.) і інш. Усяго ў краінах Азіі жыве каля 800 млн. мусульман. Будызм (каля 320 млн. вернікаў), які раней быў пашыраны ва ўсёй Паўд., Усх. і Паўд.-Усх. Азіі, пануе толькі ў М’янме, В’етнаме, Тайландзе, Лаосе, Камбоджы і ў Шры-Ланцы, пашыраны ў Кітаі (у тыбетцаў і манголаў y форме ламаізму) і Японіі (разам з сінтаізмам). У Кітаі распаўсюджаны таксама даасізм і канфуцыянства. У Індыі большасць насельніцтва вызнае індуізм (каля 80% насельніцтва краіны). Індуісты ёсць таксама ў Непале (17 млн.), Бангладэш (15 млн.), Шры-Ланцы (2,5 млн.), Інданезіі (4 млн.) і інш. Прыхільнікі хрысціянства пераважаюць ў Арменіі, Грузіі, Расіі, на Кіпры і Філіпінах, y Ізраілі — прыхільнікі іудаізму. У некат. народаў Азіі зберагліся свае племянныя рэлігіі. Літ:. Народы я релмгвн мнра: Энцякл. М., 1999; Народы мнра: Нст.-этногр. справ. М., 1988; Народы Росснн: Энцшсл. М., 1994. І.Я.Афнагель.

НАР0ДЫ АМЁРЫКІ. У Амерыцы жыве каля 820 млн. чал. (ацэнка на пач.

1998), y т.л. ў Паўн. Амерыцы каля 470 млн., y Паўд. каля 350 млн. У расавых адносінах насельніцтва разнастайнае,

НАРОДЫ________________ 189 змяшаліся тыпы і падтыпы ўсіх 3 вялікіх рас. Да еўрапеоіднай расы (каля 440 млн. чал.) належыць каля 90% насельніцтва Паўн. і каля 30% Паўд. Амерыкі. Метысы — нашчадкі ад індзейска-еўрап. шлюбаў (больш за 180 млн.) — асн. насельніцтва Мексікі, цэнтр.-амер. краін, Венесуэлы, Калумбіі, Парргвая; мяшаная еўрап.-афр. група (мулаты), да якой належыць б. ч. неграў ЗША, складае прыкметную долю насельніцтва Бразіліі, краін Вест-Індыі (каля 100 млн. чал.). Да метысаў і мулатаў адносяцца таксама групы мяшанага індзейска-негрыцянскага і індзейска-негрыцянска: еўрап. паходжання. Да негроіднай расы (каля 50 млн. — нашчадкі неграў-рабоў) належаць асн. насельніцтва Гаіці, Ямайкі і некаторых інш. краін Вест-Індыі, a таксама ч. насельніцтва Бразіліі і ЗША. Абарыгены-індзейцы (каля 45 млн., разам з асобнымі групамі, якія перайшлі на англ. або ісп. мову) адносяцца да асобнага адгалінавання мангалоіднай расы. Да гэтай расы належаць таксама эскімосы і алеуты (разам 116 тыс.), групы эмігрантаў з краін Азіі (кітайцы, карэйцы, в’етнамцы, філіпінцы і інш.). Кансалідацыя многіх нацый і народнасцей Амерыкі яшчэ не закончана. Большасць краін, y т.л. самыя вялікія — ЗША, Бразілія, Мексіка, Калумбія, Канада, Аргенціна — шматнацыянальныя. У некаторых краінах з нядаўніх імігрантаў (англічан, ірландцаў, немцаў, італьянцаў, рускіх, украінцаў, беларусаў, палякаў і інш.) склаліся т. зв. пераходныя групы, якія не асіміляваны асн. народамі, але ўжо парвалі сувязі з радзімай. Амаль y кожнай краіне ў розных прапорцыях ёсць асобныя этн. групы: асн. народ (у Канадзе, Перу, Балівіі, Эквадоры і Гватэмале гэта 2 народы, y Канадзе — англа- і франка-канадцы, y Псру, Балівіі, Эквадоры і Гватэмале — іспанамоўныя перуанцы, балівійцы, эквадорцы, гватэмальцы і блізкія да іх па колькасці індзейскія народы кечуа, аймара, майя і інш.; на мове індзейцаў гуарані і ісп. мове гаворайь парагвайцы); карэнныя народы (індзейцы, эскімосы); пераходныя групы; нац. меншасці (выхадцы ў апошнія дзесяцігоддзі з Еўропы і Азіі). 61 народ налічвае больш за 500 тыс. чал. кожны і складае больш за 706 млн. чал. (86% усяго наседьніцтва), з іх 2 народы маюць больш чым па 100 млн. чал. (амерыканцы ЗША 194,2, бразільцы 149,4) і 21 народ больш чым па 5 млн. чал. (мексіканцы 91,1, калумбійцы 34,5, аргенцінцы 30, венесуэльцы 17,4, кечуа 14,9, чылійцы 11,8, кубінцы 11,7, англаканадцы 10,8, перуанцы 10,4, італьянцы 8.1, дамініканцы 7,4, немцы 7,3, франка-канадцы 7,2, эквадорцы 6,7, яўрэі 6.6, палякі 6,2, гаіційцы 6, гватэмальцы 5.7, пуэртарыканцы 5,6, гандурасцы 5.2, сальвадорцы 5,1). У ЗША, Канадзе, Аргенціне, Уругваі жывуць каля 30 тыс.

190________________ НАРОДЫ беларусаў. Колькасць нашчадкаў беларусаў y Амерыцы, відаць, перавышае 1 млн. Большасць насельніцтва Амерыкі гаворыць на індаеўрапейскіх мовах (пераважна германскай і раманскай груп). На раманскіх мовах гаворыць каля 500 млн. чал., з іх 323 млн. — на ісп. (мексіканцы, калумбійцы, аргенцінцы, венесуэльцы, чылійцы, кубінцы, перуанцы, дамініканцы, эквадорцы і інш.), 152 млн. — на партуг. (бразільцы і партугальцы), 15 млн. — на франц. (франка-канадцы, гаіційцы, французы, гвадэлупцы і інш.), 10 млн. — на італьян. і інш. раманскіх мовах. На германскіх мовах гавораць каля 240 млн., з іх каля 225 млн. — на англійскай (амерыканцы, англа-канадцы, яўрэі, ямайцы і многія народы Вест-Індыі, англічане), 15 млн. — на ням., галандскай, нарв., швед., дац., шатландскай. Каля 10 млн. гавораць на мовах інш. груп індаеўрап. сям’і: слав. (палякі, рускія, украінцы, чэхі, славакі, сербы, харваты, славенцы, македонцы, беларусы і інш.), балт. (літоўцы і латыШы), кельцкай (частка ірландцаў), інд. (выхадцы з Індыі і Пакістана), іранскай (пераважна іранцы і курды), a таксама грэч. і армянскай. Жывуць прадстаўнікі інш. моўных сем’яў Еўропы і Азіі — венгры, фіны, арабы, японцы, кітайцы, карэйцы, в’етнамцы, філіпінцы і інш. На мовах індзейцаў Амерыкі гавораць каля 32—45 млн. чал. Многія дробныя плямёны страцілі свае мовы, перайшлі на ісп., партуг. або англ. мовы. Ha 11 найб. індзейскіх мовах размаўляе каля 25 млн. чал., y тл. на мове кечуа — 14,9 млн. (Перу, Балівія, Эквадор і горныя раёны суседніх краін), гуарані — 3,9 млн. (Парагвай), аймара — 2,2 млн. (Балівія і Перу), ацтэкскай — 1,1 млн. (Мексіка), араўканскай або мапучэ — 0,9 млн. (Чылі). Да моў карэннага насельніцтва адносяцца таксама эскімоская (узбярэжжа Паўн. Ледавітага ак. і Грэнландыі) і алеуцкая (Алеуцкія а-вы). Ва ўсіх лацінаамерыканскіх краінах пашырана каталіцтва; некаторыя індзейскія плямёны ўнутр. раёнаў прытрымліваюцца сваіх племянных вераванняў. У Паўн. Амерыцы каля 60% вернікаў належаць да шматлікіх пратэстанцкіх цэркваў і сектаў (баптысцкай, метадысцкай, лютэранскай, прэсвітэрыянскай і інш.); больш за 30% — католікі. Ёсць мусульмане, іудаісты, будысты, праваслаўныя, канфуцыянцы, сінтаісты, прадстаўнікі новых рэлігій і сектаў. У Вест-Індыі пераважае каталіцтва, на Ямайцы і Барбадасе асн. масы жыхароў — пратэстанты. Л і т Гл. да арт. Нпроды Азіі. І.Я.Афпагель.

НАР0ДЫ а ў с т р Ал і і I АКІЯНІІ Агульная колькасць насельніцтва 29,7 млн. чал. (айэнка на пач. 1998), y тл . ў Аўстраліі 18,6 млн., Акіяніі 11,1 млн. Карэннае насельніцтва Аўстраліі і Акіяніі належыць да 2 тыпаў акіянійскага адгалінавдння негроіднай расы — аўстралійскага (гл. Аўстралоідная paca) і

меланізійскага; y Мікранезіі і Палінезіі жывуць тыпы, пераходныя паміж аўстралоідамі і мангалоідамі — мікранезійцы і палінезійцы. Засяленне Аўстраліі і Акіяніі еўрапейцамі ў 19—20 ст. прывяло да колькаснай перавагі еўрапеоідаў. У выніку кантактаў карэннага і еўрап. насельніцтва ўтварыліся групы метысаў. У сучасным насельніцтве прадстаўнікоў еўрапеоіднай расы каля 21 млн. (71%), аўстралоіднай — 6,7 млн.

(23%). Жыве невял. колькасць прадстаўнікоў мангалоіднай расы — каля 400 тыс. чал. (1,3%). Астатняе насельніцтва ў расавых адносінах прыпадае на пераходныя тыпы, y т.л. 1,3 млн. (4,4%) мікранезійцаў і палінезійцаў. Насельніцтва Аўстраліі і Акіяніі складаецца з 3 этн. кампанентаў: абарыгены; насельніцтва еўрап. паходжання; выхадцы з Азіі і іх нашчадкі. Аўстралію і Акіянію насяляе вял. колькасць (болыіі за 1,5 тыс.) мясц. абарыгенных плямён і народаў агульнай колькасцю 8,4 млн.

(28% усяго насельніцтва). Большасць насельніцтва складаюць нашчадкі перасяленцаў з Еўропы разам з нядаўнімі эмігрантамі. Есць перасяленцы з Азіі і Амерыкі. 27 народаў налічваюць больш за 100 тыс. чал. кожны. Іх агульная колькасць 27,1 млн. чал., або 91% усяго насельніцтва рэгіёна, з іх 3 народы налічваюць больш за 1 млн. чал. (англааўстралійцы 18,1, англа-новазеландцы 3, англічане 1,1) і 7 народаў — больш за 300 тыс. чал. (грэкаў 400 тыс., фіджы-індыйцаў 370 тыс., фіджыйцаў-меланезійцаў 350 тыс., самоанцаў 325 тыс., шатландцаў 325 тыс., маары 320 тыс., італьянцаў 300 тыс.). Па колькасці пераважаюць народы, якія размаўляюць на індаеўрапейскіх мовах, асабліва на мовах германскай групы (больш за 23 млн.) — англа-аўстралійцы, англа-новазеландцы, англічане, шатландцы, амерыканцы ЗША, галандцы, немцы, яўрэі і інш. 3 інш. груп індаеўрап. сям’і жывуць прадстаўнікі раманскай групы — італьянцы і французы, слав. групы — харваты, македонцы, палякі і інш. (у т.л. беларусаў каля 5 тыс.), індыйскай групы — фіджы-індыйцы, інш. груп — грэкі, ірландцы, армяне, -латышы, літоўцы. Жыве таксама невял. колькасць нашчадкаў эмігрантаў з Азіі з інш. моўных сем’яў — кітайцы, філіпінцы, карэйцы, японцы, в’етнамцы, кхмеры, з Еўропы — венгры, фіны, мальтыйцы, баскі і інш. Нашчадкі выхадцаў з Еўропы жывуць пераважна ў Аўстраліі і Новай Зеландыі; амерыканцы ЗША — пераважна на Гавайскіх а-вах і в-ве Гуам, французы — на Новай Каледоніі і в-ве Таіці. Абарыгеннае насельніцтва распадаецца на 3 моўныя групы — аўстрал. (гл. Аўстралійскія мовы), папуаскую, аўстранезійскую (гл. Аўстранезійскія мовы). На аўстрал. мовах размаўляюць аўстралійцы (аўстралійцы-абарыгены, карэнныя жыхары Аўстраліі). Іх колькасць разам з метысамі складае каля 265 тыс. чал., размаўлялі на 200—500 мовах, многія з якіх выйшлі з ужытку. На папуаскіх мо-

вах размаўляе каля 5 млн. чал. ва ўнугр. раёнах Новай Гвінеі, на а-вах архіпелага Бісмарка, Саламонавых і інш. Вылучаецца больш за 700 народнасцей і плямён, найб. з іх энга (195 тыс.), чымбу (142 тыс.), медлпа (101 тыс.), экары (100 тыс.). Папуаскія мовы групуюцца ў 11 моўных сем’яў і надсямейных згуртаванняў моў — філаў. Аўстранезійская сям’я моў падзяляецца на 4 групы — палінезійскую, мікранезійскую, меланезійскую, інданезійскую. На палінезійскіх мовах гавораць 1,1 млн. чал. y Палінезіі. Вылучаюць каля 30 асобных народаў, найб. маары — 320 тыс. (Новая Зеландыя), самоанцы — 320 тыс. (а-вы Самоа), гавайцы — 180 тыс. (Гавайскія а-вы), таіцяне — 137 тыс. (в-аў Таіці і суседнія а-вы), тонга — 120 тыс. (а-вы Тонга). На 20 мікранезійскіх мовах размаўляе 220 тыс. жыхароў Мікранезіі. На прыкладна 200 меланезійскіх мовах размаўляе 1,7 млн. жыхароў узбярэжжа Новай Гвінеі і суседніх а-воў y Меланезіі, найб. народы фіджыйцы — 350 тыс. і канакі (новакаледонцы, жыхары в-ва Новая Каледонія) — 60 тыс. На інданезійскай мове размаўляе народ чамора (100 тыс. чал.) на Марыянскіх а-вах. Большасць вернікаў — пратэстанты, католікаў больш толькі ў Новай Каледоніі, на а-вах Уоліс і Футуна, на Гуаме, y Мікранезіі. Прыхільнікі мясц. культаў складаюць большасць насельніцтва Новай Гвінеі, Саламонавых а-воў, Новых Гебрыдаў, унутр. і паўн. раёнаў Аўстраліі (аўстралійцы-абарыгены). Выхадцы з Азіі — мусульмане, індуісты, будысты і інш. Літ.'. Гл. да арт. Народы Азіі. І.Я.Афпагель.

НАР0ДЫ Аф р ы к і У Афрыцы жыве каля 760 млн. чал. (ацэнка на пач.

1998). У расавых адносінах насельніцтва неаднароднае Прадстаўнікі негроіднай расы (каля 55% усяго нас.) жывуць на Пд ад Сахары. Блізкія да негроідаў маларослыя плямёны трапічных лясоў — пігмеі (каля 400 тыс. чал ). На Пд кантынента ў самастойную расавую групу вылучаюць бушменаў (сан) і гатэнтотаў (кой-каін; разам каля 175 тыс. чал.). Да еўрапеоіднай расы (каля 25% нас. Афрыкі) адносяцца арабскія і берберскія народы на Пн, якія ўваходзяць y паўд. адгалінаванне гэтай расы, і нашчадкі эмігрантаў з Еўропы (найб. y Паўд.-Афр. Рэспубліцы, ПАР; каля 15% яе нас.). На ПнУ, y зоне кантактаў паміж негроідамі і паўд. еўрапеоідамі, яшчэ ў старажытнасці склаўся эфіопскі расавы тып; мяшаныя формы (т.зв. пераходныя і мяшаныя групы Судана) характэрныя і некаторым інш. народам на паўд. межах Сахары (фульбе, тубу, кануры і інш ). У выніку змяшання ў 17— 19 ст. на Пд Афрыкі афрыканераў (бураў) і англічан з карэннымі жыхарамі ўтварыліся т.зв. каляровыя (больш за 3 млн. чал.). Усяго мяшанага еўрапеоідна-негроіднага насельніцтва каля 20%. Мальгашы на в-ве Мадагаскар належаць да паўд. адгалінавання мангалоіднай расы. Афрыку насяляе больш за 1 тыс. народаў і буйных плямён. У канцы 20 ст.

ў многіх раёнах кантынента сфарміраваліся і фарміруюцца новыя народнасці і нацыі з родаплемянных і лакальных этн. груп. 198 народаў налічваюць больш за 500 тыс. чап. кожны, іх агульная колькасць 664,7 млн. чал., або 87,5% усяго насельні'цтва Афрыкі. 3 іх 6 народаў больш за 20 млн. чал. (егіпецкія арабы, або егіпцяне, — 54,2, хаўса — 30.8, іаруба — 26,2, фульбе — 23, ігба — 21,6, алж. арабы, або алжырцы, — 21,2) і 21 народ большы за 5 млн. чал. (мараканскія арабы, або мараканцы, — 19,4, арома, або гала, — 19, суданскія арабы, або суданцы, — 15, малагасійцы — 12.8, берберы Магрыба — 12, самалі — 10,3, малаві — 9,4, конга — 9,2, шона — 8,7, макуа — 8,5, руанда — 8,3, зулу — 8.2, коса — 7,4, луба — 7,2, рундзі — 7.2, ібібіо — 6,8, туніскія арабы, або тунісцы, — 6,3, луа — 6,1, кікую — 6, тыграі — 6, тсонга — 5,3). Найб. разнастайны этн. склад y Судане, Дэмакр. Рэспубліцы Конга, Нігерыі, Танзаніі, Кеніі, ПАР, Камеруне, Эфіопіі, Гане і Угандзе. Большая частка насельніцтва Афрыкі (каля 690 млн. чал., або 91%) належыць да дзвюх моўных сем’яў: семіта-хаміцкіх моў (афразійскіх моў) і нігера-кардафанскіх моў (конга-кардафанскіх моў). Народы семіта-хаміцкай моўнай сям’і (уваходзяць семіцкая, кушыцкая, чадская і берберская групы) расселены пераважна на Пн, ПнУ і часгкова на 3 Афрыкі (каля 290 млн. чал., 38% нас. Афрыкі). На арабскай мове (належыць да семіцкіх моў) гавораць егіп., алжырскія, мараканскія, суданскія, туніскія і лівійскія арабы, маўры Зах. Сахары і інш. (усяго каля 137 млн. чал.), на інш. семіцкіх мовах — амхара, тыграі, гураге, тыгрэ (разам 30,8 млн. чал., усе — аснова эфіопскай нацыі, жывуць часткова ў Эрытрэі і Судане). Народы кушыцкай групы (больш за 35 млн. чал.) — арома, самалі, беджа, камбата, афар жывуць пераважна на У Эфіопіі і ў Самапі, асобныя невял. народы — y Судане, Эрытрэі, Кеніі, Танзаніі. Народы чадскай групы, якую раней па найб. народзе называлі групай хаўса (больш за 35 млн. чал. — хаўса, бура, мандара, бадэ і інш ), расселены на Пн Нігерыі, y Нігеры, y раёнах на Пд і У ад воз. Чад. Берберамоўнае насельніцтва (каля 27 млн. чал. — берберы разам з кабіламі, рыфамі, шавія і інш., a таксама туарэгі), якое раней было пашырана ў Паўн. Афрыцы, цяпер жыве ў горных раёнах Марока, Алжыра і Туніса, y асобных раёнах Сахары. Амаль уся трапічная Афрыка на Пд ад Сахары і пояса саваннаў, y т.л. Цэнтр., Усх. і Паўд., заселена народамі нігера-кардафанскай моўнай сям’і (каля 400 млн. чал., 53% насельніцтва кантынента). Падзяляецца на 2 групы: нігер-конга і кардафанскую. У моўную групу нігер-конга ўваходзіць больш за 99% носьбітаў моў гэтай сям’і, яна падзяляецца на 6 падгруп: бенуэ-конга, ква, зах.-атлантычная, гур, мандэ, адамаўа-ўсходняя. Пераважная частка трапічнай і Паўд. Афрыкі населена народамі падгрупы

бенуэ-конга. Каля 90% 'іх колькасці на Пд ад 6° паўн. ш. прыпадае на народы банту (больш за 200 млн. чал.). Найб. народы малаві, конга, шона, макуа, руанда, зулу, коса, рундзі, кікую, тсонга, тсвана, лух’я, монга, ньямвезі, суто, ганда, авімбунду, фанг, камба. На У Афрыкі разам з інш. мовамі банту вельмі пашырана ў якасці мовы міжнац. зносін мова суахілі, якой акрамя народа суахілі (2,4 млн. чал.) карыстаецца каля 60 млн. чал. У прыморскіх раёнах Зах. Афрыкі ад Ліберыі да Нігерыі пашыраны мовы падгрупы ква (больш за 92 млн. чал.), найб. народы — іаруба, ігба, ашанці, біні, эве, фон, бетэ, іджа, фанці, аньі, бауле, нупе і інш. У Зах. Афрыцы на Пн ад народаў падгрупы ква насельніцтва гаворыць пераважна на мовах зах.-атл. падгрупы (каля 36 млн. чал.), падгругіы гур, або вальтыйскай (каля 15 млн. чал.) і падгрупы мандэ (каля 16 млн. чал.). Найб. народы зах,атл. падгрупы — фульбе і валоф, падгрупы гур — мосі, сенуфа, гурма; падгрупы мандэ — малінке, бамбара, мендэ, санінке, сусу. Пераважна ў Цэнтральнаафр. Рэспубліцы і на Пн Дэмакр. Рэспублікі Конга жывуць народы адамаўа-ўсходняй падгрупы (каля 8.5 млн. чап.) — зандэ, банда, гбайя і інш. На Пд Сахары, ва Усх. Судане, y басейне верхняга цячэння р. Ніл, часткова ў Кеніі, Танзаніі і Угандзе жывуць народы ніла-сахарскай сям’і (каля 38,5 млн. чап., 5% нас. Афрыкі). Вылучаюць 6 моўных груп, найб. колькасць мае шары-нільская група (больш за 28 млн. чал.); найб. народы — луа, дзінка, календжын, нубійцы, тэса, нуэр, ланга, мору-мангбету, сара. 3 інш. груп гэтай моўнай сям’і вылучаюцца народы кануры і сангай. Востраў Мадагаскар і суседнія астравы насяляюць малыашы — прадстаўнікі зах.-аўстранезійскай групы сям’і аўстранезійскіх моў. Пустыню Калахары і суседнія раёны насяляюць гатэнтоты (кой-каін) і бушмены (сан), іх мовы складаюць кайсанскую сям’ю моў. Насельніцтва еўрап. паходжання — афрыканераў (бураў), англаафрыканцаў, англічан, іспанцаў, партугальцаў, французаў, італьянцаў, грэкаў і інш. каля 12 млн. чал. (1,6% нас. кантынента). Найбольш іх y ПАР. Там жывуць і групы еўрап.-афр. метысаў (т.зв. каляровыя), якія гавораць на афрыканерскай і англ. мовах. Іх крыху больш за 3 млн. чал. На Канарскіх а-вах жывуць іспанцы (каля 1.5 млн. чал.), на в-ве Мадэйра — партугальцы (каля 0,3 млн. чал.). На Пд і У Афрыкі жывуць групы выхадцаў з Індыі і Пакістана. Ураджэнцы Еўропы і п-ва Індастан складаюць большасць насельніцтва Маскарэнскіх і некаторых інш. дробных астравоў. У Афрыцы ёсць невял. групы выхадцаў з Кітая, Інданезіі, араб. краін Азіі. Больш за 41% вернікаў y Афрыцы вызнаюць іслам, 48% — хрысціянства, астатнія прытрымліваюцца мясц. традыц. культаў. Мусульмане-суніты складаюць абсалютную большасць насельніцтва (больш за 85%) y 12 краінах пе-

НАРОДЫ

191

раважна на Пн Афрыкі: y араб. краінах, Маўрытаніі, Малі, Нігеры, Самапі, Гамбіі, Джыбуці. Каля 30—50% насельніцгва — мусульмане, жывуць y Нігерыі, Эфіопіі, Танзаніі, Кот-д’Івуары, Буркіна-Фасо, Чадзе, Сьера-Леоне. У 26 краінах Зах., Цэнтр., Усх. і Паўд. Афрыкі большасць вернікаў — хрысціяне. Яшчэ ў 11 краінах іх ад 20 да 50%. Больш за 85% насельніцтва хрысціян y Рэспубліцы Каба-Вердэ, Дэмакр. Рэспубліцы Конга, Лесота, Экватарыяльнай Гвінеі, Бурундзі, Намібіі, Габоне, Рэспубліцы Конга, Анголе. У Нігерыі 50% насельніцтва — хрысціяне, пераважаюць на Пд, y Эфіопіі — 58%, пераважна монафісіты, жывуць на 3 і Пн, y ПАР 73%. Сярод хрысціян прыкладна па 40% католікаў і пратэстантаў, астатнія монафісіты і праваслаўныя, a таксама прыхільнікі незапежных хрысц. афр. цэркваў і сектаў. Традыц. вераванні пашыраны сярод значнай часткі карэннага насельніцтва на Пд ад Сахары, асабліва ў Ліберыі, Буркіна-Фасо, Цэнтр.-Афр. Рэспубліцы, Конга, Зімбабве, Замбіі. У Афрыцы жыве каля 1,5 млн. індуістаў, ёсць групы будыстаў, канфуцыянцаў і інш. Літ:. Гл. да арт. Народы Азіі. І.Я.Афнагель.

НАР0ДЫ ЕЎР0ПЫ. У Еўропе жыве каля 725 млн. чал. (ацэнка на пач.

1998). Больш за 90% насельніцтва належыць да еўрапеоіднай расы, якая падзяляецца на паўн. і паўд. адгалінаванні. У выніку шматвяковых расавых змяшанняў больш за палавіну насельніцтва адносіцца да пераходных форм паміж паўн. і паўд. еўрапеоідамі. Есць насельніцтва, якое належыць да мангалоіднай расы (калмыкі, групы эмігрантаў з краін Усх. Азіі і інш.) і да негроіднай расы (эмігранты з краін Афрыкі і інш ). Частку насельніцтва складаюць мяшаныя еўрапеоідна-мангалоідныя групы (башкіры, казахі, групы жыхароў Паўн. Каўказа і інш.), мяшаныя еўрапеоідна-негроідныя групы (мулаты-эмігранты з ВестІндыі і інш ). Еўропу насяляюць прадстаўнікі больш як 200 народаў. Прыкладна для 100 народаў Еўропа з’яўляецца асн. месцам пражывання. 65 народаў налічваюць больш за 500 тыс. чал. кожны, іх агульная колькасць 716,4 млн. чал.

(98,8% усяго наСельніцтва кантынента), з іх 4 народы — больш за 50 млн. (рускія — 120, немцы — 75, італьянцы — 57, французы — 56,8) і 23 народы — больш за 5 млн. (англічане — 48,5, палякі — 42,5, украінцы — 41,6, іспанцы — 39, румыны — 21,2, венгры — 13, галандцы — 12,3, партугальцы — 10,8, грэкі — 10.1, беларусы — 9,8, шведы — 8,8, чэхі — 8,5, сербы — 8,4, балгары — 8,2, каталонцы — 7,8, аўстрыйцы — 7,7, фламандцы — 7,1, ірландцы — 6, датчане — 5,9, шатландцы — 5,2, славакі — 5.1, фіны — 5, албанцы — 5) чал. Нац. кансалідацыя Еўропы пачалася раней, чым на інш. кантынентах. Да

192________________ НАРОДЫ канца 19 ст. многія народы склаліся ў нацыі. Ва Усх. і Паўд.-Усх. Еўропе гэты працэс закончыўся пасля 1-й сусв. вцйны. У канцы 20 ст. больш чым y 2/з краін Еўропы (Германія, Партугалія, Італія, Польшча, Данія, Ісландыя, Ірландыя, Венгрыя, Чэхія, Славакія, Грэцыя, Літва, Славенія, Харватыя, Апбанія і інш.) асн. народ складае каля 90% і больш. На Беларусі беларусы складаюць 81,2% насельніцтва, жывуць таксама рускія, палякі, украінцы, яўрэі і інш. У шэрагу краін жывуць вял. групы нац. меншасцей (Францыя, Румынія, Балгарыя, Украіна, Латвія, Эстонія, Югаславія), a некаторыя (Расія, Бельгія, Швейцарыя, Іспанія, Вялікабрытанія) з’яўляюцца шматнацыянальнымі краінамі. У еўрап. ч. Расіі акрамя рускіх жывуць народы Паволжа, Паўн. Каўказа, украінцы, беларусы, башкіры, карэлы, комі, выхадцы з Закаўказзя і Сярэдняй Азіі і інш., y Бельгіі — фламандцы і валоны, y Швейцарыі — германа-, франка- і італашвейцарцы і рэтараманцы, y Іспаніі — іспанцы, каталонцы, галісійцы, баскі і інш., y Вялікабрытаніі — англічане, шатландцы, уэльсцы, ольстэрцы, ірландцы, вял. групы эмігрантаў з б. калоній і інш. У 2-й пал. 20 ст. ў краінах Зах. Еўропы з’явіліся значныя групы выхадцаў з Паўн. і Экватарыяльнай Афрыкі, Б. Усходу, Лац. Амерыкі і Вест-Індыі. Каля 95% насельніцтва Еўропы гавораць на індаеўрапейскіх мовах (славянскай, германскай, раманскай, кельцкай, балтыйскай і інш. груп). На славянскіх мовах гавораць больш за 255 млн. чал. (рускія, украінцы, беларусы, палякі, чэхі, балгары, сербы, славакі, харваты, баснійцы, славенцы, македонцы, чарнагорцы, лужычане), на германскіх мовах — больш за 190 млн. (немцы, англічане, галандцы, шведы, аўстрыйцы, фламандцы, датчане, шатландцы, нарвежцы, германашвейцарйы, эльзасцы, ольстэрцы, фрызы і інш.), на раманскіх мовах — каля 210 млн. (італьянцы, французы, іспанцы, румыны, партугальцы, каталонцы, валоны, малдаване, галісійцы, сардзінцы, франка-швейцарцы, фрыулы, карсіканцы і інш.). Народы кельцкай групы (каля 9,6 млн. чал.), даўней пашыраныя ў ІДэнтр. і Зах. Еўропе, жывуць цяпер толькі на Брытанскіх а-вах (ірландцы, уэльсцы і гэлы) і на 3 Францыі (брэтонцы), б. ч. гэтых народаў перайшла на англ. і франц. мовы. На мовах балтыйскай групы гавораць літоўцы (3,2 млн.) і латышы (1,3 млн.). Да самаст. груп індаеўрапейскай сям’і належаць грэкі, албанцы, цыганы, армяне, курды, асейіны, выхадцы з Індыі і Пакістана. На фіна-угорскіх мовах гавораць больш за 22 млн. чал. (венгры, фіны, эстонцы, мардва, марыйцы, удмурты, комі і комі-пермякі, карэлы, саамы і інш.), на мовах семіцкай групы (з сям’і семітахаміцкіх моў) — 2,5 млн. (арабы, выхадцы пераважна з Паўн. Афрыкі), на цюркскіх мовах — каля 9 млн. (туркі, тата-

ры, чувашы, башкіры, нагайцы, кумыкі, гагаузы і інш.). На Паўн. Каўказе каля 3 млн. чал. прыпадае на народы, якія гавораць на іберыйска-каўказскіх мовах (аварцы, лезгіны, даргінцы, лакцы, чэчэнцы, інгушы, кабардзінцы, адыгейцы, чэркесы і інш ). На ПнУ Еўропы жывуць ненцы (капя 7 тыс. чал.) — прадстаўнікі самадзійскай моўнай групы. Ізаляваная ў сістэме моўнай класіфікацыі мова баскаў (1,3 млн. чал.). У розных краінах Еўропы (найб. y Расіі, Украіне, Беларусі, Вялікабрытаніі і Францыі) — каля 2 млн. яўрэяў, якія гавораць на мовах насельніцтва, сярод якога жывуць, і на мове ідыш, што ўваходзіць y германскую групу. Еўропа — радзіма 2 асн. адгалінаванняў хрысціянства — правасл. і каталіцкай цэркваў, шматлікіх пратэстанцкіх цэркваў і рэліг. плыняў, якія вылучыліся з хрысціянства ў перыяд Рэфармацыі (16— 17 ст.). У краінах Усх. і Паўд.-Усх. Еўропы (Расія, Украіна, Беларусь, Румынія, Балгарыя, Грэцьм, Югаславія, Македонія) большасць вернікаў праваслаўныя. Каталіцызм пераважае ў краінах Паўд,Зах. (Італія, Іспанія, Партугалія, Мальта) і некаторых краінах Зах., Цэнтр. і Усх. Еўропы (Ірландыя, Францыя, Бельгія, Лкжсембург, Аўстрыя, Польшча, Літва, Чэхія, Славакія, Венгрыя, Харватыя); y Германіі, Нідэрландах, Швейцарыі католікі складаюць палавіну насельніцтва, астатнія — пратэстанты. Пратэстантаў найбольш y краінах Паўн. Еўропы (Фінляндыя, Швецыя, Нарвегія, Данія, Ісландыя), a таксама ў Вялікабрытаніі, Латвіі, Эстоніі. Іслам вызнаюць y Албаніі і еўрап. ч. Турцыі. Значныя групы мусульман ёсць y Расіі (Паволжа, Паўн. Каўказ і Урал), Босніі і Герцагавіне, Балгарыі, многіх краінах Зах. Еўропы (нядаўнія эмігранты). У Еўропе жывуіХь таксама будысты (калмыкі і эмігранты з Паўд. і Усх. Азіі), групы індуістаў, канфуцыянцаў, сінтаістаў і інш. Літ:. Гл. да арт. Народы Азіі. І.Я.Афнагель.

«НАР0ДЫ MÔPA», умоўная назва плямён ці народаў, якія першапачаткова жылі, верагодна, на Бапканскім п-ве ці ў М. Азіі; упамінаюцца ў егіпецкіх крыніцах 13— 12 ст. да н.э. сярод тых народаў, што нападалі на Егіпет з мора (часам y саюзе з лівійцамі), a пазней праз Сірыю, Фінікію, Палесціну. «Н.м» прыпісвалася знішчэнне Хецкага царства і інш. дзяржаў, 3 асобных «Н.м.», што захаваліся толькі ў запісах егіпецкім пісьмом (з адных зычных), атаясамлены толькі некаторыя (лікійцы, філістымляне, магчыма, данайцы — ахейцы). Лічаць, што Траянская вайна была часткова звязана з перамяшчэннямі «Н.м.». НАР0ЎЛЯ, адна з назваў ракі Нараўлянка. НАР0ЎЛЯ, горад y Гомельскай вобл., прыстань на правым беразе р. Прыпяць. Цэнтр Нараўлянскага р-на. За 125 км ад Гомеля, 25 км ад чыг. ст. Ельск на лініі Калінкавічы — Оўруч. Аўтада-

рогамі злучана з Мазыром, Ельскам. 7,4 тыс. ж. (2000). Вядома з 18 ст. як прыватнае мястэчка. Належала Аскеркам. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y Расійскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Рэчыцкага пав. Мінскай губ. У 1800 каля Н. працавалі гута, вінакурны завод. У 1897 y Н. 1,1 тыс. ж., школа, царква.

3 крас. 1919 y Гомельскай губ. РСФСР, з ліп.

1924 y БССР, цэнтр раёна Мазырскай акругі. Працавалі агароднінасушыльная ф-ка, 5 гарбарных з-даў, паравы млын. У 1931 арганізавана суднабудаўнічая арцель, пабудаваны суднарамонтны з-д, кандытарская ф-ка «Чырвоны мазыранін», лесазавод. 3 27.9.1938 гар. пасёлак y Палескай вобл., 4,7 тыс. ж. (1941). У Вял. Айч. вайну 27.8.194І акупіравана ням. фашыстамі, якія загубілі ў Н. і раёне 600 чал.

29— 30.8.1943 партызаны правялі Нараўлянска-Шчакатаўскую аперацыю 1943. Вызвалена 30.11.1943 воінамі 61-й арміі Бел. фронту ў выніку Нараўляпскпй аперацыі 1943 сумесна з партызанамі 27-й Нараўлянскай брыгады імя Кірава. 3 1954 y Гомельскай вобл. У 1959 — 4,8 тыс. ж., y 1970 — 6,6 тыс. ж У снеж. 1962 — студз. 1965 y Ельскім р-не. 3 3.11.1971 горад. Горад і раён моцна пацярпелі ў выніку аварыі

Да арт. Нароўля. Ш кола-інтэрнат (былы сядзібны дом 19 ст.). на Чарнобыльскай АЭС, частка іх насельніцтва пераселена.

Прадпрыемствы харч. (Нараўлянская кандытарская фабрыка « Чырвоны мазыранін», сумеснае прадпрыемства «Нордэкс», малаказавод, хлебазавод), буд. матэрыялаў прам-сці, з-д гідраапаратуры, дрэваперапрацоўчы камбінат, Райаграпрамтэхніка, лясгас, камбінат быт. абслугоўвання. Нараўлянскі этнаграфічны музей. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан і мірных жыхароў, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Нараўлянскі сядзібна-паркавы ансамбль. Каля Н. — паселішча бронзавага веку. НАРТАМБЕРЛЕНД-ДАРЭМ (Northum­ berland— Durham), вугальны басейн y Вялікабрытаніі (графствы Нартамберленд і Дарэм), на зах. узбярэжжы Паўночнага м. Пл. 2 тыс. км2. Агульныя запасы каля 13,5 млрд. т. Распрацоўка з 13 ст. Вугляносная тоўшча карбону (магутнасць 3,4 тыс. м) складае пакатую сінкліналь, 14— 15 рабочых пластоў магутнасцю 0,48—2,82 м, глыб. распрацоўкі 60—560 м. Вуглі каменныя, сярэдне- і нізкаметамарфізаваныя. Здабы-

ча падземным спосабам, ч. шахтаў пад дном Паўночнага мора. НАРТГЁМПТАН (Northampton), горад y Вялікабрытаніі, адм. цэнтр графства Нартгемптаншыр, на р. Нін. Вядомы з 914. 184 тыс. ж. (1991). Прам-сць: гарбарна-абутковая, машынабудаванне (абсталяванне для абутковай прам-сці, пад’ёмна-трансп. землярыйнае, аўта- і авіядэталі), радыёэлектроніка. Раманскі сабор (11— 12 ст.), інш. арх. помнікі 12 і 17 ст. НАРТГЁМПТАНШЫР (Northampton­ shire), жалезарудныя радовішчы ў Вялікабрытаніі (графства Нартгемптаншыр). Асадкавага паходжання. Руды аалітавыя, гётыт-шамазітавыя. Агульныя запасы — болып за 2,1 млрд. т руды (жалеза 3(7%). Асн. цэнтр — г. Нартгемптан. НАРТУМБРЫЯ (Northumbria), адно з каралеўстваў, якое склалася ў ходзе англа-саксонскага заваявання Брытаніі. Утварылася каля 605 y выніку зліцця каралеўстваў англаў Берніцыі і Дэйры. У 829 тэр. Н. заваявана англа-саксонскім каралеўствам Уэсекс, a да канца 9 ст. — датчанамі. Каля 924 тэр. Н. далучана да Уэсекса, пасля 954 канчаткова ўвайшла ў склад аб’яднанай Англіі. НАРТЫ, героі стараж. эпічных паданняў (нарцкага эпасу) многіх горскіх каўк. народаў. Як правіла, гэта магутныя воіны-асілкі, якія змагаюцца супраць сіл зла, але займаюцца і мірнай працай, носьбіты пазітыўнага пачатку. Яны ўступаюць y цесныя (часам сваяцкія) адносіны з багамі, што прымаюць непасрэдны ўдзел y іх гераічных здзяйсненнях. Некаторыя Н. змагаюцца супраць злых багоў і перамагаюць bt. НАРТЫ, лёгкія санкі для сабачай або аленевай запрэжкі. Сродак перамяшчэння на поўначы Еўропы, Азіі, Амерыкі. Вядомы яшчэ да н.э. Сабачыя Н.

Бяроза—Пружаны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 19 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Бяроза, 119 км ад Брэста. 550 ж., 204 двары (1999). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.

НАРУШЭВІЧЫ

НАРУТ0ВГЧ (Narutowicz) Габрыэль (17.3.1865, г. Цельшай, Літва — 16.12.1922), польскі дзярж. дзеяч, інжынер-канструктар. Вучыўся ў Пецярбургскім (1884—86) і Цюрыхскім (1886— 91) ун-тах. Праектаваў і кіраваў буд-вам ГЭС y Швейцарыі, Італіі, Іспаніі. 3 1908 праф. Вышэйшай політэхн. школы ў Цюрыху. У 1-ю сусв. вайну ўзначальваў Польскі грамадскі к-т y Цюрыху, быў чл. дырэкцыі Ген. к-та дапамогі ахвярам вайны ў Польшчы, т.зв. к-та ў Веве. 3 1920 y Польшчы: міністр публічных работ (1920—21), міністр замежных спраў (1922). 9.12.1922 выбраны першым прэзідэнтам Польскай Рэспублікі пры падтрымцы левых, цэнтрыстаў і прадстаўнікоў нац. меншасцей, што выклікала рэзкія нападкі правых. Застрэлены ў Варшаве нацыяналістам Э.Невядомскім. Н.КМпзоўка.

НАРУНіФвіЧ (Naruszewicz) Адам Тадэвуш Станіслаў (20.10.1733, каля г.п. Лагішын Пінскага р-на Брэсцкай вобл. — 8.7.1796), гісторык, паэт, перакладчык, рэлігійны дзеяч. Вучыўся ў Пінскім езуіцкім калегіуме, Віленскай акадэміі (1748—54), Ліёне (Францыя, 1758—62). Чл. ордэна езуітаў (1748—73). Да 1773 выкладаў y Віленскай акадэміі, Варшаўскім езуіцкім калегіуме (1762—64), Рыцарскай школе ў Варшаве (1766—67). 3 1781 пісар вялікі ВКЛ і сакратар (да 1786) Пастаяннай Рады. Суправаджаў караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў паездках па Беларусі і Украіне (апісаў y «Дыярыушы падарожжа найяснейшага Станіслава Аўгуста, караля польскага, на Гродзенскі сейм», 1784 і «Дыярыушы падарожжа Станіслава Аўгуста, караля польскага, на Украіну», 1787) . 3 1788 біскуп смаленскі, з 1790 — луцкі. Прымаў удзел y працы Чатырохгадовага сейма 1788—92, падтрымаў Канстытуцыю 3 мая 1791. Калі ўступіў y Таргавіцкую канфедэрацыю, адышоў ад паліт. жыцця. Аўтар паліт. од, ідылій, сатыр. твораў, перакладаў з франц. і лац. моў. Гал. праца Н. «Гісторыя польскага народа ад пачатку хрысціянства» (т. 2—1, 1780—86; т. 2, выд. 1824) ахоплівае падзеі ад старажытнасці да пач. панавання Ягелонаў (1386). Адзін з аўтараў «Палітычнай гісторыі старажытных дзяржаў...» (1772). Сабраныя Н. 231 том матэрыялаў («Acta regum et populi Poloni», T. 3B. «Папкі H>) — вял. каштоўнасць для сучаснай навукі.

НАРЎЦКІ Дзяніс Сільвестравіч (18.10.1904, в. Пагост Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 4.10.1960), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Арлоўскую бранятанк. школу (1932). У Чырв. Арміі з 1926. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч вайну на фронце з 1941. Самаходны артыл. полк на чале

больш нізкія і лёгкія, y іх запрагаюць цугам або веерам, звычайна 6— 12 сабак, y аленевыя — ад 1 да 7 аленяў. Ёсць таксама ручныя Н. НАРТЙКС (познагрэч. narthëx), п р ы т в о р, уваходнае памяшканне ў пярэдняй частцы хрысц. храма, прызначанае для асоб, якія не маюць права ўваходзіць y гал. храмавае памяшканне. Трапляецца двайны Н. — знешні (экзанартэкс) і ўнутраны. У культавых збудаваннях на Беларусі Н. называюць бабінцам.

7. Зак. 45.

з палк. Н. вызначыўся 14— 17.1.1945 пры вызваленні Польшчы.

Тв.\ Korespondencja A. Naruszewicza. Wroc­ law, 1959; Liryki wybrane. Warszawa', 1964.

Jlim :. Б н р а л о A.A. Фплософскме проблемы в науке эпохн просвеіценвя в Бслорусскн н Лвтве. Мн., 1979; G r a b s k i A.F. Perspektywy przeszlosci.

Lublin, 1983; K r d l i k o w s k a M. Szkola namszewiczowska... Warszawa, 1989. Н .К .М а зо ўка .

НАРУІІі Фв і ЧЫ, шляхецкі род герба «Вадвіч» y ВКЛ. Паходзяць ад Наруша, унука літоўскага баярына Мантыгерда (Мантыгірда), родапачынальніка Мантыгірдавічаў. Найб. вядомыя Н.: Мі к а " л а й Я н (?— 16.4.1575), староста ваўкавыскі, маркаўскі і мядзельскі, каралеўскі сакратар з 1558, адначасова пісар ВКЛ з 1562, падскарбі земскі з 1566. Адзін з ініцыятараў валочнай памеры ў ВКЛ. С т a н і с л a ў (?— 1589), кашталян мсціслаўскі з 1580(?), смаленскі з 1588. К р ы ш т о ф (каля 1570— 1630), лоўчы ВКЛ y 1613—24, падскарбі надворны ў 1615— 18 і падскарбі вялікі з 1618, адначасова пісар ВКЛ. А л я к с а н д р К р ы ш т о ф (?—21.6.1668), пісар ВКЛ y 1654—58, падканцлер BKJT з 1658. K a з і м і р А д а м (3.3.1730— 4.4.1803), каталіцкі рэліг. дзеяч, езуіт, рэктар Віленскай акадэміі ў 1769—73. Адам Та д э в у ш Станіслаў (1733—96), гл. Нарушэвіч А.Т.С.

Нарты.

НАРЎГАВІЧЫ, вёска ў Бярозаўскім р-не Брэсцкай вобл., каля аўтадарогі

193

Нартэкс.

194

нарцкі

нАРЦКІ àllA C , н а р т а ў с к і

эпас, гераічны эпас каўказскіх народаў: асецін, абхазаў, адыгейцаў, кабардзінцаў, чэркесаў. Вядомы таксама балкарцам, чэчэнцам, інгушам, карачаеўцам і інш. Існуе ў празаічнай і вершаванай форме. У яго аснове — стараж. аланскі эпічны цыкл 7—4 ст. да н.э. Першыя запісы зроблены ў сярэдзіне 19 ст. Апавядае пра легендарны народ — бясстрашных, свабодалюбівых, знаходпівых і жыццярадасных п а р т а ў, іх гераічную барацьбу з захопнікамі. Архаічныя рысы эпасу: фрагменты этыялагічных міфаў (пра паходжанне культ. раслін, зброі і інш ), матывы сваяцкіх сувязеіі ui барацьбы з багамі, сваркі паміж родамі і кроўная помста, грабежніцкія паходы, якія ўзначальвалі выбарныя правадыры, мужчынскія нарады і інш. Вакол асн. герояў эпасу сфарміраваліся цыклы сказанняў: пра родапачынальнікаў нартаў y асецінскім эпасе — Урызмагу і Сатане (у абхазаў і адыгейцаў — Сатаней), мудрай дарадчыцы волатаў; пра Сослана (Созрука, y адыгейцаў — Сосрука, абхазаў — Сасрыква), які спалучае ў сабе сілу, храбрасць і магічныя здольнасці з функцыямі культавага героя (ён здабывае агонь); пра самага моцнага з нартаў Батрадза, загартаванага ў агні; пра сейбіта сварак і махляра Сырдона і інш. Эпас вылучаецца багаццем сюжэтаў, гумарам. П убл.\ Нарты: Адыгейскнй герояч. эпос. М., 1974; Сказання о нартах: Осетнн. эпос. М„ 1978.

НАРЦЬІС, H a р к і с, y старажытнагрэчаскай міфалогіі юнак-прыгажун, сын беатыйскага рачнога бога Кефіса і німфы Лірыёпы. Паводле пашыранага міфа, Н. не прыняў кахання німфы Эха, за што быў пакараны Афрадытай: закахаўся ва ўласнае адлюстраванне ў вадзе і памёр ад непадзеленага кахання. Ператвораны багамі ў аднайм. кветку. Вобраз Н. ўвасоблены ў скульптурах Паліклета Старэйшага і Б Чэліні, карцінах Я.Тынтарэта i М.Караваджа, п’есах П Кальдэрона дэ ла Баркі і Ж.ЖРу-

Нарцыс: 1 — несапраўдны, або жоўгы; 2 — двухлісты; 3 — паэтычны.

со, операх Д.Скарлаці, К.В.Глюка і Ж.Маснэ, інш. творах мастацтва і л-ры. У пераносным сэнсе Н. — самаўлюбёны чалавек. НАРЦЫС (Narcissus), род кветкавых раслін сям. амарылісавых. Каля 60 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і. Трапляюцца ў вільготных месцах, на высакагорных і далінных лугах, травяністых схілах гор. Культывуюць са стараж. часу, вядома больш за 12 тыс. сартоў. На Беларусі вырошчваюць каля 40 сартоў Н. гібрыднага (N. hybridus). Шматгадовыя цыбульныя травяністыя расліны. Лісце прыкаранёвае, лінейнае. Кветанос бязлісты, выш. да 0,5 м. Кветкі белыя, жоўтыя, адзіночныя ui ў гронках, y некат. пахучыя; эфірны алей з іх выкарыстоўваецца ў медыцыне і парфумерыі. Плод — каробачка. Усе віды ядавітыя. Ранневеснавыя дэкар. расліны. В .В .М а ўр ы ш ча ў.

НАРЫЛЬСКІ МЁДНА-НІКЕЛЕВЫ РАЁН. На Пн Краснаярскага краю Расіі. Уключае радовішчы: Нарыльск-1 (распрацоўваецца з 1937), Нарыльск-2, Талнахскае (з 1965), Акцябрскае (з 1974). Рддовішчы магматычныя, сульфідныя, звязаны з інтрузіямі асн. парод (жылы, лінза- і пластападобныя целы). Глыб. залягання 150— 1500 м. Гал. рудныя мінералы: пен ландыт, халькапірыт, пірацін. Спадарожна руды маюць y сабе таксама кобальт, золата, серабро і плаціноіды. Распрацоўваюцца адкрытым і падземным спосабамі. Адм. і прамысл. цэнтр — г. Нарыльск.

НАРЫМАНАЎ Нарыман Кербалай Наджафаглы (14.4.1870, Тбілісі — 19.3.1925), азербайджанскі сав. дзярж. дзеяч, пісьменнік. Скончыў настаўніцкую семінарыю ў г. Горы (1890) і Новарасійскі ун-т (Адэса, 1908). 3 1905 чл. НАРЦЫСІЗМ (грэч. Narkissos Нарцыс, с.-д. арг-цыі «Гумет», з 1917 яе старшыміфалагічны юнак, які закахаўся ў сваё ня і чл. Бакінскага к-та РСДРП(б). 3 адлюстраванне ў вадзе), форма палавой крас. 1918 Бакінскага СНК. У 1919—20 ненармальнасці, пры якой сексуальнае заг. Блізкаўсх. аддзела Наркамата зазадавальненне дасягаецца сузіраннем межных спраў, нам. наркома па справах уласнага аголенага цела, асобных яго нацыянальнасцей РСФСР. У 1920—21 частак, y т.л. палавых органаў. старшыня часовага рэв. к-та, з 1921 — СНК Азерб. ССР, чл. Закаўказскага НАРШ Т^ЙН Юрый Барысавіч (н.

15.9.1941, в. Андрэеўка Каменскага р-на бюро і Закаўказскага краявога к-та ЦК РКП(б). 3 1922 адзін са старшынь ЦВК Пензенскай вобл., Расія), расійскі рэСССР. Аўтар драм, камедый, рамана жысёр і мастак-мультыплікатар. Вучыў«Бахадур і Сона» (ч. 1—2, 1896). ся на курсах пры кінастудыі «Саюзмультфільм», з 1961 мастак-мультыпліНАРЫМ0НТ, Н а р ы м у н т , Накатар гэтай студыі. Творчасці характэрр ы м a н т (у праваслаўі Г л е б; каля на сучасная трактоўка казачных 1294—2.2.1348), князь y ВКЛ. Сын вял. матываў і персанажаў, метафарычнасць кн. Гедзіміна. Служылы князь y Ноўгавобразаў, жывапіснасць выяўл. вырарадзе з 1333, дзе атрымаў «у кармленне» шэння. Сярод фільмаў: «25-е — першы г. Ладагу, Арэшак, Карэлу, палову Кадзень» (1968), «Сеча пры Кержанцы» пор’я. Каля 1335 з’ехаў з Ноўгарада, ве(1971), «Ліса і заяц» (1973), «Чапля і рагодна, каб заняць пасад y Полацкім жораў» (1974; 1-я прэмія Міжнар. кінакнястве пасля смерці кн. Воіна. Каля фестывалю мультыплікацыйных філь1338 разам з полацкім епіскапам Рыгомаў y г. Анесі, Францыя, і Міжнар. кі- рам падпісаў дагавор з Рыгай. Паводле нафестывалю дзіцячых фільмаў y Тэге- завяшчання бацькі атрымаў Пінскае ране; Гран-пры Міжнар. кінафестывакняства, якое заставалася за яго налю ў г. Мельбурн, Аўстралія), «Вожык y шчадкамі да канца 14 ст. У час праўтумане» (1975, Гран-пры Міжнар. кіна- лення вял. кн. Яўнуга [1341—45] Н. фестывалю дзіцячых фільмаў y г. Хіхон, быў буйнейшым землеўладальнікам і, Іспанія), «Казка казак» (1980, Гран-пры відаць, самым уплывовым князем y Міжнар. кінафестывалю кароткаметВКЛ. Супраць яго і Яўнуга ў 1345 высражных фільмаў y г. Ліль, Францыя), «I тупілі браты Алыерд і Кейстут. Н. уцёк зноў я» (1981), «Восень», «Шынель» y Залатую Арду, каля 1346 вярнуўся, але (абодва 1982) і інш. Дзярж. прэмія страціў Полацкае княства. У 1347 СССР 1979. удзельнічаў y паходзе супраць ТэўтонНАРЬІЛЬСК, горад y Краснаярскім скага ордэна. Верагодна, узначальваў краі, y Расіі. Засн. ў 1935. 156 тыс. ж. войска ВКЛ y бітве з крыжакамі на р. А .В .Б елы .

(1996). Чыгункай і аўтадарогай злучаны Стрэва, y якой і загінуў. з портам Дудзінка на р. Енісей. Аэра- НАРЫН, рака ў Кіргізіі і Узбекістане, порт Алыкель (за 40 км на 3). Адзін з 5 правая састаўляючая р. Сырдар’я. Даўж. самых паўн. гарадоў свету (размешчаны за Паўн. палярным кругам). Цэнтр ка- 807 км, пл. басейна 59,1 тыс. клА Пачынаецца з ледавікоў Цэнтр. Цянь-Шаляровай металургіі (горна-металургічны ня (да ўпадзення р. Малы Н. наз. Вял. камбінат). Здабыча і перапрацоўка руд Н.), цячэ ў міжгорнай даліне, месцамі ў нікелю, кобальту, медзі, селену і інш., y вузкіх цяснінах. Сярэдні расход вады канцэнтратах — высакародныя металы каля г. Учкурган (Узбекістан) 429 м3/с. (золата, плаціна, паладый, ірыдый і Разводдзе ў маі. Выкарыстоўваецца для інш.), здабыча вугалю. Прадпрыемствы арашэння, пераважна зямель Ферганметалаапр., хім., харч. і інш. прам-сці, скай даліны. Ад Н. (каля г. Учкурган) вытв-сць буд. матэрыялаў. НДІ сельс- пачынаецца Вялікі Ферганскі канал. На кай гаспадаркі Крайняй Поўначы, паН. — Курпсайская, Тактагульская, лярнай медыцыны. Драм. тэатр. Дом Таш-Кумырская, Учкурганская ГЭС і тэхнікі з музеем гісторыі. Маст. галерэя. вадасховішчы; гарады Нарын, Таш-Ку-

мыр (Кіргізія). У вярхоўях — Нарынскі запаведнік. НАРЬІН-ПЯСКІ, пясчаны масіў y Казахстане, гл. Рын-пяскі. НАРЫНЬЁ (Narino) Антоніо Амбросіо (9.4.1765, Багата —- 13.12.1823), змагар за незалежнасць Калумбіі ад ісп. панавання. Пераклаў і вьшаў на ісп. мове Дэкларацыю правоў чалавека і грамадзяніна. За рэв. дзейнасць y 1795 высланы ў Іспанію. У 1796 уцёк, узначаліў барацьбу Калумбіі за незалежнасць. 3 1811 старшыня часовай урадавай хунты Калумбіі. У 1814—21 y ісп. палоне. Пасля вяртання з палону ў 1821 чл. сената, віцэ-прэзідэнт Вялікай Калумбіі. НАРЫС, эпічны жанр, які сінтэзуе заканамернасці навук. і маст. пазнання. Рэальны факт і вобраз суіснуюць y Н. як цэлае двухадзінства публіцыст. зместу і формы. Спецыфіка Н. выяўляецца ў аператыўнасці асвятлення надзённых праблем сучаснасці, выразнасці грамадскай пазіцыі аўтара. Для Н. характэрны свабода жанрава-кампазіцыйнай будовы, жанравая разнастайнасць (Н. падарожны, партрэт, эсэ, аналітычны і інш.). Пачаткам Н лічаць «Сентыментальнае падарожжа па Францыі і Італіі» Л. Стэрна (Лондан, 1768). Рускі Н. развіваецца з 2-й пал. 18 ст. (А.Радзішчаў, М.Карамзін). У гэтым жанры выступалі У.Даль, Дз. Грыгаровіч, A Пушкін, М Гогаль, М.Някрасаў, І.Тургенеў, М.Салтыкоў-Шчадрын, М.Мамін-Сібірак, Л Талстой, М.Ляскоў, У.Караленка, А.Чэхаў, В.Верасаеў, М.Памялоўскі, В.Сляпцоў, Ф.Рашзтнікаў, М.Лявітаў, Г.Успенскі, У.ГІляроўскі і інш. Вял. роля ў развіцйі Н. ў сав. л-ры належыць М Горкаму, А.Серафімовічу, Дз. Фурманаву, Л.Рэйснер, М.Шагінян, М.Кальцову, В.Авечкіну, Б.Агапаву, Я.Дорашу, Г.Радаву, Г.Траяпольскаму, Ю.Казакову, В.Пяскову, М.Міхайлаву і інш.

Вытокі бел. Н. — y палемічнай л-ры 2-й пал. 16— 1-й пал. 17 ст. («Трэнас» М.Сматрыцкага, «Дыярыуш» Афанасія Філіповіча і інш.). Зараджэнне Н. як жанру ў бел. л-ры адносіцца да сярэдзіны 19 ст. (краязнаўчыя нататкі П.Шпілеўскага, У.Сыракомлі). Фрагменты Н. ёсць y этнагр. працах П.Шэйна, Е.Раманава, М.Нікіфароўскага (2-я пал.

19—пач. 20 ст ). Зрух y развіцці Н. абумоўлены ўзнікненнем першых легальных нац. выданняў (газ. «Наша доля», «Наша ніва», 1906). Пачынальнікі Н. — першапраходцы новай бел. л-ры: Ядвігін Ш. («Лісты з дарогі», 1910), Я.Купала («Думкі з пабыцця ў Фінляндыі на Іматры», 1910), Цётка («3 дарогі», «Успаміны з паездкі ў Фінляндыю», абодва 1914), М.Багдановіч («3 летніх уражанняў», 1916), Я.Колас («3 румынскага фронту», 1917), М.Гарэцкі («На імперыялістычнай вайне», 1914— 19, апубл.

1926). Паскоранае развіццё Н. адбывалася ў 1920-я — пач. 1930-х г. На старонках перыяд. і асобных выданняў (каля 30 кніг) адлюстраваны рэв. пераўгварэнні ў жыцці вёскі і горада: «1200 вёрст па Беларусі» М.Чарота (1924), «Падарожжа на новую зямлю» М.Зарэцкага (1929), «Па сонечным шляху» ВСташэўскага (1930), «Наступ на гор-

ны» Ц.Гартнага (1932), «Ад Мядзведжай гары да Белага мора» П.Галавача (1934) і інш. 3 Н. выступалі Я.Колас, К.Чорны, Я.Скрыган, М.Лынькоў, З.Бядуля, Э.Самуйлёнак, П.Броўка, П.Глебка, Х.Шынклер, С.Баранавых, У.Мяжэвіч, Ю.Лявонны і інш. У Вял. Айч. вайну публіцыстыка цэнтр. і армейскага друку (творы К.Чорнага, К.Крапівы, Я.Купалы, Я.Коласа, Лынькова) адлюстроўвала характэрнае ў жыцці фронту, тылу, акупіраванай тэр. Беларусі. У пасляваен. час апублікаваны цыкл Н. «Шляхамі вайны» Лынькова (1945), «У родных лясах» Г.Шчарбатава (1946), «Пульс жыцця» (1949) і «Дзённік сувязіста» (1957) Шынклера і інш. Набыткі Н.

1950—60-х г., пераважна «вясковага», вызначаны арыентацыяй на праўдзівы паказ жыцця: «Светлы шлях» (1958) і «Зямныя вузлы» (1965) I Дуброўскага, «Ключы ад Сезама» (1964) і «Дзівасіл» (1968) В.Палтаран. Урбаністычная тэма прадстаўлена ў У.Дадзіёмава, А.Кулакоўскага, В Мысліўца, Э.Ялугіна і інш. Н. пашырыў свае геагр. абсягі: «Вачыма друга: Польскі дзённік» (1956) і «На другім баку планеты» (1960) Я.Брыля, «Ліпень y дарозе» І.Мележа (1956), «За акіянам» Лынькова (1962), «Казкі янтарнай краіны» У.Караткевіча (1963), «Два месяцы ў Нью-йорку» І.Шамякіна (1964), «Эль Махрыб» В.Вольскага (1965) і інш. Атрымала развіццё тэндэнцыя паглыблення гістарызму ў Н.: «Зямля маіх продкаў» Б.Сачанкі (1964), «Акно, расчыненае ў зіму» (1969) і «Па зялёную маланку» (1970) Я.Сіпакова, «Зямля пад белымі крыламі» Караткевіча, «Астравеччына, край дарагі» A. Мальдзіса (абодва 1977) і інш. Аналітычны Н. 1970—80-х г. адзначыў непаўгорнасць творчай індывідуальнасці публіцыстаў: «Гамоніць Палессе» (1977) і «Час сеяць і час жаць» (1982) Дуброўскага, «Дыханне» (1977), «Далёка наперадзе» (1981) і «На маёй далоні — лінія ракі» (1987) А.Казловіча, «Час гаспадароў» М.Герчыка (1983), «Чорны хлеб» B. Праскурава (1984), «Дайсці да ладу» (1985) і «Вясковыя дыспуты» (1987) В.Якавенкі, «Хлеб і мужнасць» Л.Левановіча (1987) і інш. Ідэйна-тэматычны змест Н. 1990-х г. вызначаны працэсамі сац.-эканам. і псіхал. перабудовы, творчай пераарыентацыяй і адпаведна наяўнасцю альтэрнатыўных пазіцый, поглядаў, пераважна па праблемах дзярж. будаўніцтва, нац. адраджэння — далейшага развіцця бел. мовы і культуры. Нарысоўная геаметрыя: 1 — прынцып паралельнай праекцыі (ABC — прасгоравая фігура, А°В°С° — яе праекцыя на плоскасць л0); 2 — прынцып прамавугольнага праектавання (А — пункг y прасторы; А', А", А'" — праекцыі пункта A на прамавугольныя і сумешчаныя плоскасці праекдыі л 2, л3).

НАРЫСОЎНАЯ

195

Тэма першага плана ў Н. — экалогія і дэмаграфія Беларусі пасля Чарнобыльскай катастрофы: «Сталі воды горкімі» В.Гігевіча і А.Чарнова (1991), «Калі б ды каб жа» Казловіча (1994), «Чарнобыль. Дзесяць гадоў пасля» Якавенкі (1996), «Вяртанне ў радыяцыю» Левановіча (1997), зб. «Лісты да жывых. Дайджэст газеты «Набат» (1999) і інш. Тэма аховы духоўных скарбаў спадчыны, уздыму культуры, маральнага аздараўлення сучаснага грамадства ў кн. нарысаў «Крыж на зямлі і поўня ў небе» В.Карамазава (1991), «Расплата: Сямейная хроніка» У.Глушакова (1993), «Зерне да зерня» (1996), «Хто мы, адкуль мы...» (кн. 1—2, 1996—98) А.Марйіновіча, «Гаснуць вулканы» Дуброўскага (1997), «Палескія вандроўнікі» Г.Пашкова (1998), y дзённіку «Бацькі і дзеці» (1995) і Н. «Падранкі» (1999) У.Ліпскага і інш. На матэрыяле мінулага ў Н. розных форм і памераў асэнсоўваюцца надзённыя праблемы дэмакратызацыі і гуманізацыі жыцця: «Памяць» (1988) і «Народжаны перамагаць» (1998) С.Паўлава, «Без эпітафіі» Ялугіна (1989), «Такія сінія снягі» (1988) і «Зона маўчання» (1990) С.Грахоўскага і інш. Публ:. Беларускі савецкі нарыс. T. 1—2. Мн., 1977. Літ:. Ж у р б н н а Е. Яскусство очерка. М., 1957; Ш к р a б a Р. Цэлы свет / / Шкраба Р. Скарбы. Мн., 1973; Ю р э в і ч У. Нарыс — гэта даследаванне / / Юрэвіч У. Абрысы. Мн., 1976; С т р а л ь ц о ў Б. Публіцыстыка: Жанры. Майстэрства. Мн., 1977; Л ы с е н к a А.Ф. Нарыс / / Беларуская савейкая проза: Апавяданне і нарыс. Мн., 1971; Я е ж. Сучасны беларускі нарыс. Мн., 1978; Я е ж.

3 трывогай і надзеяй: Бел. публіцыстыка 80-х гг. Мн., 1991. А.Ф.Лысенка.

НАРЫС0ЎНАЯ ГЕАМЁТРЫЯ, раздзел геаметрыі, y якім вывучаюцца прасторавыя фігуры пры дапамозе пабудовы іх відарысаў на плоскасцях праекцый, a таксама метады пабудовы і ўласцівасці гэтых відарысаў. Метадамі Н.г. выконваюцца вытв. чарцяжы, рашаюцца задачы многіх раздзелаў тэхнікі, ажыццяўляецца разлік і канструяванне механізмаў, машын, інж. збудаванняў. Асн. спосаб адвображання ў Н.г. — праецыраванне, атрыманы пры гэтым відарыс наз. праекцыяй. Найб. пашыраны п а р а лельныя п р а е к ц ы і : артаганальныя (прамавугольныя праекцыі на 2 і болей узаемна перпендыкулярныя плоскасці праекцый; гл. Артаганальнасць), аксанаметрычная Z

196__________________НАРЫТ (прамавугольная ізаметрыя, прамавугольная і косавугольная франтальная дыметрыі; гл. Аксанаметрыя) і праекцыі з лікавымі адзнакамі (прамавугольныя праекцыі пунктаў на гарыз. плоскасць, якія суправаджаюцца лікамі, што паказваюць адлегласці пунктаў-арыгіналаў ад гэтай плоскасці; выкарыстоўваюцца ў геадэзіі, тапаграфіі, горнай справе, геалогіі і інш.). Існуюць таксама ц э н т р а л ь н ы я п р а е к ц ы і, якія з’яўляюцца геам. асновай перспект ы аы . Пераіыя спробы праекцыйных відарысаў трапляюцца ў стараж. народаў y 4—3 ст. да н.э. Некаторыя ідэі Н.г. распрацаваны ў 15— 17 ст. У самаст. навуку Н.г. аформілася ў 18 ст. ў сувязі з ростам патрабаванняў інж. практыкі. Яе навук. асновы распрацаваны Ж .Дэзаргам і Г Монжам (стваральнік метаду артаганальнага праектавання). Сучасная Н.г. пашырыла свае магчымасці за кошт выкарыстання ідэй і мегадаў праектыўнай геаметрыі, геам. мадэліравання і інш. Міт:. Г л а г о л е в Н.А. Начертательная геометрня 3 нзд. М., 1953; Начертательная геометряя. 2 яад. М., 1963; Р у с с к е в м ч Н.Л. Начертательная геометрня. 3 нзд. К.мев, 1978.. В.В.Скурко.

ма буйныя гар. цэрквы яруснага тыпу. Паводле кампазіцыі Н.б. — традыц. васьмярык на чацверыку, ускладнены дэкарацыямі і карункавай арнаментыкай. Характэрныя рысы пабудоў, падкрэсленая сіметрычнасць, яруснасць, адпаведнасць арх. форм канструкцыям; аздабленне ярусаў калонкамі па вуглах y завяршэнні карнізнымі паясамі; магутныя валюты, карнізы, якія моцна выступаюць, авальныя і шматвугольныя аконныя праёмы, сістэма спалучэння чырвоных цагляных сцен і белакаменных разных дэкар. дэталей. Сярод узораў Н.6.: цэрквы Пакрова ў Філях (1690—93), Тройцы ў Троіцкім-Лыкаве (1698— 1704; абедзве цяпер y межах Масквы), Успенскі сабор y Разані (1693—99, арх. Я.Бухвостаў) і інш. Рысы Н.б. ўласцівы таксама грамадз. і жылым пабудовам (Сухарава вежа, 1692— 95, арх. М.Чаглакоў, не захавалася).

НАРЬІШКІНСКАЕ БАР0КА, нaрышкінскі стыль, м а с к о ў с к а е б а р о к а , умоўная назва стылявога кірунку ў рус. архітэктуры канца 17— пач. 18 ст. Паходзіць ад прозвішча баяраў Нарышкіных, y чыіх маёнтках і на заказ якіх y Маскве і Падмаскоўі будавалі невял. сядзібныя храмы, a такса-

Ta.: Соч. Т. Л іт .: П е р

1—2. М , 1983 е в е р з е в В.Ф. У нстоков русского реалястнческого романа. 2 язд М., 1965. Л. В. Календа.

НАР&ЙКА (Noreika) Віргіліюс-Кястуціс (н. 22.9.1935, г. Шаўляй, Літва), літоўскі

Г .А .Л аурэцкі.

НАРЫТ (нарв. norit ад Norge Нарвегія), магматычная поўнакрышт. інтрузіўная парода, разнавіднасць габра. Складаецца з плагіяклазу (35—70%), рамбічнага піраксену (20—60%), клінапіраксену (да 5%), y некаторых разнавіднасцях таксама з біятыту, кварцу, мікраюііну, карды-> ерыту. Акцэсорныя мінералы: тытаніт, апатыт, цыркон. Разнавіднасці: габраН., алівінавыя Н. Трапляецца ў складзе буйных расслоеных інтрузіваў асн. і ультраасн. парод, зрэдку ўтварае дробныя самаст. інтрузівы. 3 Н. звязаны радовішчы сульфідных медна-нікелевых руд, апатыт-магнетыт-ільменітавых руд. Выкарыстоўваецйа як буд. і абліцовачны матэрыял. НАРЫЦКІ ПАРК, помнік садова-паркавага мастацтва ў в. Нарыца Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. Заснаваны, верагодна, y сярэдзіне 18 ст. на беразе невял. рэчкі. Парк рэгулярнага тыпу, пл. каля 2 га. Цэнтр кампазіцыі — мураваны палац (пазней драўляны, не захаваўся), пабудаваны на месцы стараж. замка, ад якога засталіся валы і равы. На У ад яго ў бок вадаёма, які аддзяляў палац ад асн. паркавага масіву, прамавугольная тэраса з кветнікавым партэрам і групамі ясеню звычайнага. Планіровачную аснову парку складае сістэма ўзаемна перпендыкулярных ліпавых алей, з багатым кветнікавым афармленнем, баскетамі і круглымі пляцоўкамі на перакрыжаванні алей. Папярочная вось кампазіцыі падкрэслена сістэмай вадаёмаў (раней было 9). Парк моцна пашкоджаны. Захаваліся часткі алей, пляцовак, тэрас і асн. вадаёмы. В.Р.Анціпаў.

цяжбаў» (1825), «Гаркуша, маларасійскі разбойнік» (незавершаны), аповесцей «Любаслаў» (1818), «Аляксандр» (1819), зб. «Новыя аповесці» (1824). Як бытаапісальнік Н. быў папярэднікам «натуральнай школы» і М.Гогаля.

Д а арт. Нарышкшскае барока. Царква Пакрова ў Філях (цяпер y межах Масквы). 1690— 93.

НАРЙЖЙЫ Васіль Трафімавіч (1780, с. Усцівіца Вялікабагачанскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна — 3.7.1825), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це (1799— 1801). Служыў чыноўнікам y Грузіі, y 1803—21 y Пецярбургу. Раннія творы (гіст.-гераічныя паэмы, трагедыі) арыентаваны на паэтыку класіцызму. Цыкл аповесцей «Славянскія вечары» (ч. 1, 1809; поўнае выд. 1826) звязаны з рус. перадрамантызмам; y ім спалучэнне гіст. фактаў і вымыслу, паэтызацыя легендарных герояў Кіеўскай Русі. Найб. значны твор — раман «Расійскі Жылблаз, або Прыгоды князя Гаўрылы Сіманавіча Чысцякова» (ч.

1—3, 1814, арыштаваны; цалкам выд.

1938) — сатыр. карціна жыцця рталіцы і правінцыі Расіі 18 ст. Аўтар раманаў «Чорны год, або Горскія князі» (выд.

1829), «Арыстыён, або Перавыхаванне» (1822), на ўкр. тэматыку «Бурсак» (1824), «Два Іваны, або Схільнасць да

спявак (тэнар), педагог. Нар. арт. СССР (1970). Скончыў Вільнюскую кансерваторыю (1958, клас К.Пятраўскаса), з 1976 выкладае ў Літ. муз. акадэміі (з 1987 праф ). 3 1957 саліст, y 1975—91 маст. кіраўнік і дырэктар Літоўскай оперы. Спявае ў буйнейшых т-рах свету. Валодае гнуткім голасам прыгожага тэмбру вял. дыяпазону, роўным ва ўсіх рэгістрах, яскравым артыстызмам. Сярод партый: Даніла, Андрус, Нагліс, Юлюс («Піленай», «Дачка», «Вайва», «Ave, vita» В.Кловы), Скудуціс і Юргяліс («Даля» Б.Дварыёнаса), Тадас («Птушкі, якія заблудзіліся» В.Лаўрушаса), Альфрэд, Герцаг, Атэла («Травіята», «Рыгалета», «Атэла» Дж.Вердзі), Хазэ («Кармэн» Ж.Бізэ), Пінкертон, Каварадосі, Рудолы)) («Мадам Батэрфляй», «Тоска», «Багема» Дж.Пучыні), Вертэр і дэ Грые («Вертэр» і «Манон» Ж.Маснэ), Эдгар, Немерык («Лючыя ды Ламермур», «Любоўны напітак» Г.Даніцэці), Ленскі («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Уладзімір Ігаравіч («Князь Ігар» А.Барадзіна), Моцарт («Моцарт і Сальеры» М.Рымскага-Корсакава), Прынц («Любоў да трох апельсінаў» С.Пракоф’ева), Валодзя Гаўрылаў («Не толькі любоў» Р.Шчадрына). Здымаецца ў кіно. Дзярж. прэміі Літвы 1960, 1970. Л іт .: Г у с е в А., Х а ч а т у р о в а Вяргалнюс Норейка. М., 1982.

Н.

«НАРЙЧАНЬКА», гарадскі бытавы парна-масавы танец. Выконваецца пад мелодыю вядомай рус. песні «Выйду я на рэчаньку». Муз. памер 4/4, 2/4. Тэмп умераны. На Беларусі вядомы з канца 19 ст. напачатку ў гар., потым і ў вясковым асяроддзі. Склэдаецца з блокаў рухаў, якія паўтараюцца некалькі разоў запар. Асн. бпок рухаў уключае простыя і прыстаўныя, акцэнтаваныя крокі, вярчэнне дзяўчыны пад рукой хлопца або пар y польцы-вальсе, до-за-до і інш. Пашыраны па ўсёй Беларусі. Л .К .А лексю т о віч. НАР’ЙН-МАР, горад, цэнтр Ненецкай аўт. акругі. y Расіі. Размешчаны за

Паўн. палярным кругам, y зоне пашырэння шматгадовамёрзлых парод, на Пячорскай нізіне, на алной з праток р. Пячора. Засн. ў пач. 1930-х г. 19,2 тыс. ж.

(1996). Марская і рачная прысгань, за 110 км аа Баранцава м. Прам. прадпрыемствы: акц. т-ва «Пячорскі лес», рыба- і мясакамбінаты, масларобны з-д. Краязнаўчы музей. НАСА, гл. Нацыянальнае кіраўніцтва па аэранаўтыцы і даследаванні касмічнай прасторы. НАСАВІЧЫ, вёска ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр Зеляноцкага с/с і калгаса. За 31 км на ПнУ ад г. Калінкавіч'ы, 104 км ад Гомеля, 12 км ад чыг. ст. Гарочычы. 354 ж., 147 двароў (1999). Піларама. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, алдз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАСАР0ГІ, н а с а р о г а в ы я (Rhinocerotidae), сямейства млекакормячых атр. няпарнакапытных. Вяломы з эацэну (каля 45 млн. гадоў назад). 4 роды, 5 відаў. Пашыраны ў Паўд.-Усх. Азіі і Афрыцы. Жывуць y трапічных лясах, саваннах, прыбярэжных зарасніках, на балотах. Трымаюцца паасобна, парамі або невял. групамі. Найб. буйны від — афрыканскі белы H. (Ceratotherium simum, або Diceros simum). Ha Беларусі знойдзены рэшткі выкапнёвых відаў: Н. валасатага — Coelodonta anti­ quitatis (больш чым y 30 месцах) i Н. этрускага — Dicerorihinus etruscus (каля г. Смаргонь), якія жылі ў познім пліяцэне і плейстацэне (каля 2 млн. — 50 тыс. гадоў назад). Усе віды Н. занесены ў Чырв. кнігу МСАП.

1

2 Насарогі: 1 — белы; 2 — індыйскі.

Даўж. да 5 м, выш. ÿ карку да 2 м, маса да 5 т. Скура тоўстая, цёмна-шэрая, амаль без валасоў. Тулава масіўнае, ногі кароткія, трохпальцыя. На канцах пальцаў капыты, з якіх сярэдні самы вялікі. Шыя кароткая, вочы маленькія. На лбе і пераноссі рогі (1 ці 2, y Н. чорнага — часам да 5), размешчаныя адзін за адным; іх аснову складае патоўшчаная, арагавелая скура. Даўж. пярэдняга рога дасягае 1,58 м Нюх і слых развітыя, зрок слабы. Расліннаедныя. Нараджаюць I—2 дзіцяняці раз y 2—3 гады.

НАСАУ. H a с a (Nassau), горад, сталіца Багамскіх Астравоў, на в-ве НьюПровідэнс. Засн. ў сярэдзіне 17 ст. 172 тыс. ж. (1997, з прыгарадамі). Порт на Атлантычным ак. (вываз цытрусавых, ананасаў, сізалю, памідораў, губак). Міжнар аэрапорт. Буйны фін. цэнтр (каля 250 банкаў і інш. крэдытна-фін. устаноў, пераважна ЗША). Прадпрыемствы апрацоўчай прам-сці. Кліматычны курорт. Ун-т. Музей. НАСВІЦІСЫ (Nasvytis), літоўскія архітэктары, браты (н. 8.4.1928, г. Каўнас, Літва). Нар. архітэктары Літвы (1982). Скончылі Маст. ін-т Літвы (1952). А л ь г і м а н т а с , засл. будаўнік Літвы (1965). 3 1961 y Ін-це праектавання гар. буд-ва, з 1980 выкладае ў інж.-буд. ін-це ў Вільнюсе. Адзін з аўтараў праектаў дэталёвай планіроўкі і забудовы Вільнюса (грамадскі цэнтр на правым беразе р. Нярыс, 1964; цэнтр горада, 1974; Дом быту, 1975; зона з пл. Тарыбу на левым беразе р. Нярыс, 1980). Дзярж. прэмія Літвы 1965. В і т а ў т а с , засл. дз. маст. Літвы (1965). 3 1953 выкладчык Маст. ін-та Літвы, з 1960 y Ін-це праектавання гар. буд-ва ў Вільнюсе. У сааўт. стварыў праект вучэбнага корпуса Маст. ін-та Літвы (1981). Разам з братам працуюць над праектаваннем і рэканструкцыяй грамадскіх будынкаў і іх інтэр’ераў: кавярня «Нярынга» (1956—59), будынак Вярх. Савета Літвы (1976—81), гасцініца «Летува» (1976— 83), рэканструкцыі будынкаў гасцініцы «Нярынга» (1960), паштамта (1969), Т-ра драмы Літвы (1974—81) y Вільнюсе і інш. Пабудовы Н. вызначаюцца рацыянальнасцю планіроўкі, утульнасцю і стрыманасцю каларыту інтэр’ераў. Абодвум Дзярж. прэмія Літвы 1971, Дзярж. прэмія СССР 1983. НАСЁЦКІН Аляксей Аляксеевіч [6.2.1897, в. Маурына Растоўскага р-на Яраслаўскай вобл., Расія (па інш. звестках Масква) — 26.1.1940], дзяржаўны дзеяч БССР, адзін з кіраўнікоў НКУС і арганізатараў паліт. рэпрэсій y СССР, y т.л. ў Беларусі Скончыў Ін-т чырв. прафесуры. 3 1913 працаваў электраманцёрам. Удзельнік Кастр. рэвалюцыі 1917 y Маскве, грамадз. вайны, задушэння сял. выступленняў на Тамбоўшчыне, т.зв. антонаўскага мяцяжу. 3 1927 y органах дзяржбяспекі. У 1937— 38 нач. УНК.УС СССР па Смаленскай вобл. 3 мая 1937 нарком унутр. спраў БССР; . працягваў шырокамаштабныя рэпрэсіі, якія вёў яго папярэднік Б.Д Берман. 16.12.1938 арыштаваны,

НАСЕННЫ

197

25.1.1940 асуджаны да пакарання смерцю. He рэабілітаваны. НАСЁЛЕНЫ ПУНКТ, н а с е л е н а е м е с ц а , п а с е л і ш ч а , пастаяннае або часовае месца, дзе пражывае насельніцтва: звычайна мае геагр. назву (тапонім). Падзяляецца па нар.-гасп. функцыях, колькасці жыхароў, адм. статусе і інш. Вядучае месца сярод населеных пунктаў належыць гарадам. Вял. сельскія Н.п. ў Расіі і на Украіне называюць сёламі (часам і на Беларусі), на поўдні Расіі — станіцамі, y горных раёнах Каўказа, Сярэдняй Азіі і Казахстана — ауламі. На Беларусі акрамя гарадоў пашыраны вёскі, гарадскія пасёлкі, рабочыя пасёлкі, трапляюцца хутары, курортныя пасёлкі. Да 1930— 40-х г. існавалі мястэчкі. НАСЁЛЬНІЦТВА, гл. ў арт. Народанасельніцтва. НАСЁЛЬНІЦТВА KÂPTbl Адлюстроўваюць cau. і эканам. характарыстыкі насельніцтва. Адрозніваюць г е а г р а ф і ч н ы я Н.к. (размяшчэнне і шчыльнасць насельніцтва, патэнцыялы поля рассялення, тыпы паселішчаў і рассялення і інш.), д э м а г р а ф і ч н ы я к a р т ы (сюіад насельніцтва паводле полу і ўзросту, яго натуральны і мех. рухі і г.д.), с а ц ы я л ь н а - э к а н а м і ч н ы я к a р т ы (прац. рэсурсы і іх выкарыстанне, сац. склад, узровень жыцця і інш.), этнаграфічныя карты.

HACÉHHE (semen), орган палавога размнажэння і рассялення раслін. Развіваецца з семязачатку (семязавязі) y завязі кветкавых раслін і знаходзіцца ў плодзе або адкрыта на мегаспарафіле ў голанасенных раслін. Часам развіваецца без апладнення (апаміксіс). Тыповае Н. мае: покрыва (скурка), утворанае 1—2 інтэгументамі, зародак, эндасперм і (або) перысперм. Часам утвараецца некалькі зародкаў — поліэмбрыянія (напр., голанасенныя, складанакветныя). Сфарміраваны зародак мае зародкавы карэньчык, гіп а ко т ы ль, сем ядолі (семядолю), пупмшачку. У некат. раслін канчатковае фарміраванне элементаў зародка адбываецца пасля ст р а т ы ф іка ц ы і на сенн я або ў працэсе прарастання. Крыніца харчавання зародка — эндасперм, які ў адных відаў (напр., y бабовых) цалкам паглынаецца зародкам пры развіцці, y інш. (напр., y злакаў) — захоўваецца. Паверхня Н. часам мае розныя вырасты, што спрыяюць распаўсюджванню раслін. Покрывы захоўваюць змесціва Н. ў стане спачыну ад святла, высыхання і інш. Памеры і маса Н. ад 0,002 мг (некат. архідэі) да 20 кг (сейшэльская пальма). Паяўленне Н. ў эвалюцыі раслін спрыяла іх прыстасаванню да розных экалагічных умоў і пашырэнню ў раслінным покрыве.

НАСЁННЫ ФОНД, запас адборнага насення с.-г. культур для сяўбы. Ствараецца з ураяжаю насенных участкаў гаспадаркі. Пры яго недахопе ў Н.ф. засыпаюць насенне з найб. ураджайных участкаў вытв. пасеваў. Заеыпку ў Н.ф. завяршаюць праз месяц пасля збору

198______________НАСЕННЫЯ ўраджаю. Насенне павінна адпавядаць пасяўным стандартам і захоўвацца ў адпаведных умовах y насеннясховішчах. Разам з асн. y гаспадарцы ствараюцца страхавы і пераходны Н.ф. Страхавы фонд непарушны, абнаўляецца штогод. Ствараецца на выпадак стыхійных бедстваў для перасеву загінуўшага насення (да 15% ад асн. Н.ф.). Пераходны фонд ствараецца для азімых культур y раёнах з кароткім перыядам паміж уборкай і сяўбой.

НАСЁННЫЯ РАСЛІНЫ, с п е р м а т a ф і т ы (Spermatophyta), вышэйшыя (сасудзістыя) расліны, што ўтвараюць насенне. Да Н.р. адносяць голанасенныя і пакрытанасенныя, або кветкавыя расліны. Інш. вышэйшыя расліны: дзеразападобныя, мохападобныя, папараці, хвошчападобныя, псілотавыя і рыніяфіты насення не ўтвараюць. У Н.р. гаметафіт рэдукаваны і развіваецца на спарафіце. Размнажэнне насеннем — прагрэсіўнае прыстасаванне ў параўнанні з размнажэннем спорамі. Адыгрываюць важную ролю ва ўтварэнні расліннага покрыва Зямлі і ў гасп. дзейнасці чалавека. НАСЕННЯВ0ДСТВА, галіна раслінаводства па вытворчасці насення высокапрадукцыйных сартоў с.-г. культур. Задачы Н.: штогадовае размнажэнне высакаякаснага насення раянаваных і перспектыўных сартоў для поўнага забеспячэння с.-г. вытв-сці, зберажэнне яго сартавой чысціні ад засмечвання інш. сартамі і культурамі, падтрымка яго высокіх ураджайных і пасяўных якасцей y час вырошчвання і захоўвання, сартазмена (замена старых і знятых з раянавання сартоў новымі, больш прадукцыйнымі), сортаабнаўленне (замена 5-й і наст. рэпрадукцый насеннем эліты або 1-й рэпрадукцыі). Н. непасрэдна звязана з селекцыяй. Тэарэт. базай Н. з’яўляецца насеннязнаўства. На Беларусі Н. развіваецца з 2-й пал. 19 ст. Пачатак сартавому раянаванню і метадам паляпшэння пасяўных якасцей насення паклаў І.А. Сцебут. У 1921 закладзены асновы стварэння дзярж. фонду сартавога насення. Схема Н.: н.-д. ўстановы (аўтары сартоў) атрымліваюць насенне (арыгінальнае), якое ўключана ў Дзярж. рэестр ці прызнана перспектыўнымі сартамі, і перадаюць яго для вырошчвання насення эліты ў элітныя гаспадаркі (каля 100 эксперым. баз і вучэбна-доследных гаспадарак с.-г. ВНУ), якія забяспечваюць ім раённыя спецыялізаваныя насенняводчыя гаспадаркі. Калект., дзярж., фермерскія і інш. гаспадаркі атрымліваюць ад іх эліту 1—2-й рэпрадукцый y разліку поўнага забеспячэння насеннем таварных пасеваў, страхавых і пераходных фондаў. На пасяўных плошчах на 70—80% выкарыстоўваецца насенне раянаваных бел. сартоў. Створана насенная служба дзярж. кантролю. Літ:. Семеноводство посевных культур. Мн., 1994; Государственный реестр промзводвтелей, заготовнтелей семян. Мн., 1999. С.І.Грыб.

НАСЕННЯВ0ДЧАЯ ГАСПАДАРКА, сельскагаспадарчае . прадпрыемства па размнажэнні высакаякаснага насення раянаваных і перспектыўных сартоў і гібрыдаў с.-г. культур. Н.г. атрымлівае эліту насення з эксперым. баз, вучэбных ці элітных гаспадарак і вырошчвае насенне 1—II рэпрадукцый для забеспячэння імі гаспадарак зоны ці раёна. На Беларусі больш за 500 Н.г. Для атрымання чыстагатунковага, здаровага і высокаўраджайнага насення ў Н.г. выкарыстоўваюць інтэнсіўныя тэхналогіі вырошчвання с.-г. культур, з улікам біял. асаблівасцей культуры і сорту. НАСЕННЯЗНАЎСТВА, навука пра насенне, яго будову і развіццё, умовы фарміравання ўраджайных і пасяўных якасцей, пра метады ацэнкі і кантролю насеннага матэрыялу. Вывучае жыццё насення з моманту апладнення яйцаклеткі на мацярынскай расліне да ўтварэння Н. новай расліны. Б а т а н і ч н а е (карпалогія) даследуе насенне і плады дзікарослых раслін, с е л ь с к а г а с п а д а р ч а е Н. (раздзел аграноміі) вывучае насенне культурных раслін і з’яўляецца тэарэт. асновай насенняводства. Цесна звязана з батанікай, генетыкай, біяхіміяй і інш. навукамі, карыстаецца іх метадамі даследаванняў. На Беларусі пачатак развіцця Н. звязаны з працамі І.А Сцебута. Пытанні Н. распрацоўваюцца ў НДІ Акадэміі агр. навук Беларусі: земляробства і кармоў, пладаводства, агародніцтва, бульбаводства, БСГА, Гродзенскім с.-г. ін-це, абласных і спецыялізаваных с.-г. доследных станцыях і інш. Даследаванні па Н. лясных культур вядуцца ў Бел. тэхнал. ун-це, ін-тах лесу, эксперым. батанікі, генетыкі і цыталогіі Нац. АН Беларусі і інш. Распрацаваны спосабы паскоранага размнажэння перспектыўных сартоў. Удасканалены метады аналізу жыццяздольнасці насення, энергіі яго прарастання, усходжасці, сілы росту і інш. паказчыкаў, спосабы насенняводства для вытв-сці эліты, тэхналогіі ўборкі, пасляўборачнай апрацоўкі і захоўвання насення вышэйшых рэпрадукцый, распрацаваны фізіял., хім. і фіз. спосабы перадпасяўной апрацоўкі насення. С.І.Грыб. НАСІК, горад y Індыі, гл. Нашык.

HACÜIABA, вёска ў Цюрлёўскім с/с Маладзечанскага р-на Мінскай вобл., каля аўтадарогі Маладзечна—Смаргонь. Цэнтр калгаса. За 3 км на 3 ад горада і чыг. ст. Маладзечна, 76 км ад Мінска.

1899 ж., 702 двары (2000). Меліярац. ўпраўленне арашальных сістэм, адкрытае акц. т-ва «Маладзечанская аграхімія». Базавая школа, б-ка, • камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік сав. воінам, партызанам, землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У вёсцы гарадзішча штрыхаванай керамікі і банцараўскай культуры (1—8 ст. н.э.). НАСІЛЛЕ, выкарыстанне сілы або пагрозы сілай якім-н. сац. суб’ектам (асобай, групай, супольнасцю, арг-цыяй, партыяй, дзяржавай і да т.п.) з мэтай

прымусу людзей да пэўных паводзін, набыцця або захавання эканам. і паліт. панавання, заваёвы пэўных правоў, прывілеяў або тэрыторый. Н. як адзін з канстытуіруючых кампанентаў гіст. працэсу адыграла істотную ролю ў працэсах утварэння дзяржаў, імперый, заваёў, паўстанняў, рэвалюцый, войнаў, сцвярджэння рэлігіі, y рэалізацыі рэпрэсіўных стратэгій пануючымі дзярж. структурамі. Мэтамі Н. могуць быць: захоп, захаванне, умацаванне, змена ўлады, перамены ў ажыццяўленні палітыкі, заваёва. інш. народаў, тэрыторый і краін, эканам. ўзбагачэнне, задушэнне апазіцыі, іншадумства і да т.п. Паводле маштабаў бывае а д з і н к а в а е (асобныя адзінкавыя дзеянні), г р у п а в о е ці абмежаванае (у адносінах да пэўных сац., этн., паліт., рэліг. груп), масавае (масавыя рэпрэсіі, тэрор, вайна і інш.). Асн. віды і формы Н.: агрэсія, унутрыдзярж. (грамадзянская), міждзярж., сусв. войны, рэвалюцыя, паўстанне, бунт, пераварот, путч, тэрор, забойства, збіванне, згвалтаванне, замбіраванне. Вылучаюць таксама Н. і н с т р у м е н т а л ь н а е , якое мае канкрэтную мэту (напр;, захоп улады), і с і м в а л і ч н а е , якое арыентавана на засваенне створанага прапагандай пэўнага ўзору (напр., прапагандаванага ў фаш. Германіі вобраза «сапраўднага арыйца»). У сучасным свеце шырока ўжьіваецца ўскоснае, псіхал. Н. ў выглядзе навязвання скажонай інфармацыі, сац. міфаў, маніпуліравання свядомасцю людзей. Існуе некалькі тэорый Н. напр., Я.Дзюрынг лічыў, што прычынай паяўлення ў грамадстве проціборствуючых класаў з’яўляецца менавіта Н. Абапіраючыся на яго тэорыю, аўстр. сацыёлаг Л.Гумпловіч, тэарэтык сацыял-дэмакратыі К.Каўцкі лічылі выкарыстанне Н. вырашальнай прычынай узнікнення класаў і дзяржавы. К.Маркс, a ўслед за ім У.І.Ленін разглядалі Н. як характар сац. прагрэсу, асабліва перабольшвалася роля рэв. Н. ў стварэнні новых, больш прагрэс., сацыяліст. форм грамадскага ладу. Буйнамаштабныя формы выкарыстання масавага Н. ў 20 ст. (2 сусв. вайны, eau. рэвалюцыі, масавы тэрор, які ажыццяўляўся таталітарнымі паліт. рэжымамі і інш.) паказалі абмежаванасць, аднабаковасць толькі сац.класавай трактоўкі Н. і зноў прыцягнулі ўвагу да пошукаў вытокаў Н. ў асаблівасцях чалавечай прыроды, што бярэ пачатак y канцэпцыях Т.Гобса, Ф.Ніцшэ і З.Фрэйда. Аўстр. філосаф К.Лорэнц лічыў уласцівую чалавеку агрэсіўнасць, звязаную з Н., ахоўнай рэакцыяй арганізма на неспрыяльнае ўздзеянне навакольнага асяроддзя. Э.Фром, даследуючы «анатомію чалавечай дэструктыўнасці», якая выяўлялася ў розных формах Н. над сабой і інш. (садызм, мазахізм, імкненне ўладарнічаць, падпарадкоўваць), паказаў, што ўсе яе праяўленні абумоўлены сац. фактарамі «хворага грамадства», якое адчувае неабходнасць y лячэнні на аснове «гуманістычнага псіхааналізу». У гісторыі

грамадска-паліт., філас. і рэліг. думкі існавала мноства канцэпцый, якія абвяргалі неабходнасць выкарыстання Н. Ідэя ненасілля зарадзілася ў стараж.ўсх. рэліг. культах індуізму, будызму і канфуцыянства, знайшла ўвасабленне ў стараж.-грэч. традыцыі і ў раннім хрысціянстве. Прынцып цярплівасці і звязаных з ім ненасільных дзеянняў знайшоў адлюстраванне ў філас. працах Вальтэра, Ж.Ж.Русо, Дж.Лока, І.Канта. У найноўшы час прынцып ненасілля атрымаў яркае ўвасабленне ў вучэнні аб непраціўленні злу насіллем Л.М.Талстога, аб ненасільных дзеяннях y паліт. сферы М.Гандзі, y імкненні М.Л.Кінга выкарыстоўваць ненасілле ў барацьбе з расавым прыгнётам. Гэтыя прынцыпы ў сучасных умовах выкарыстоўваюцца ў міжнар. адносінах. Я.М.Бабосаў. НАСІМІ, гл. Несімі. НАСІР ХАСР0Ў Абу Муін (1004, Кубадзіян, каля г. Балх, Афганістан — пасля 1072), таджыкскі і персідскі паэт, філосаф, рэліг. дзеяч. У 1046—52 знаходзіўся -ў Егіпце, свае ўражанні апісаў y «Кнізе падарбжжа» («Сафар-наме»). Прыхільнік ідэалогіі ісмаілітаў. Пасля вяртання на радзіму праследаваўся як ератык і апошнія гады жыцця правёў y выгнанні ў гарах Паміра. Пісаў касыды панегірычнага, элегічнага, сатыр., рэліг. характару, любоўныя вершы, дыдактычныя паэмы. Захаваліся рэліг.-філас. трактаты, дыван (12 тыс. бейтаў — двухрадкоўяў), дыдактычная паэма «Раўшанайі-наме» (1053), y якіх асуджае прыдворную паэзію, выказвае спачуванне беднякам, абвінавачвае артадаксальнае духавенства, якое, на яго погляд, перашкаджала развіццю навук. і філас. думкі. Тв.: Рус. пер. — Лнрнка. М., 1979. Літ.: A ш y р о в Г. Фнлософскне взгляды Носярн Хясрава. Душанбе, 1965.

НАСІРЭДЗІН ТУСІ Абу Джафар Мухамед ібн Мухамед ібн Хасан Абу Бакр (18.2.1201, г. Тус, Іран — 25.6.1274), арабскі вучоны-энцыклапедыст, дзярж. дзеяч. 3 1256 на службе ў манг. ільхана Хулагу, дзе займаўся пытаннямі фінансаў і падаткаў. Пераклаў на араб. мову працы Пталамея і Эўкліда і дадаў да іх

Да арт. Наскальнае мастацгва 1 — жывапіс цясніны Вальюрга, Іспанія (Mesaair); 2 — петрогліфы 3 урочышча Кабустан, Аэербайджан (раіші мезаліт).

уласныя каментарыі. Удасканаліў матэм. метады ў астраноміі, рашыў шэраг задач сферычнай трыганаметрыі. Пабудаваў астр. абсерваторыю ў г. Марага (1259, цяпер г. Мераге, Іран), дзе пад яго кіраўніцтвам складзены астр. табліцы «Зідж Эльхані», y якіх змешчаны каталог яркіх зорак, некаторыя геагр. звесткі, табліцы сінусаў і тангенсаў і інш. Напісаў шэраг трактатаў па матэматыцы, філасофіі, медьшыне, логіцы, этыцы і інш. Літ.: М а м е д б е й л н Г.Д. Основатель Марагннской обсерваторнн Мухаммед Наснрэдднн Тусп. Баку, 1961; Ю ш к е в н н А.П. Нсторня математнкн в среднне века М., 1961. А.І.Болсуп.

НАСКА, археалагічная культура паўд. ўзбярэжжа Перу. Датуецца 2 ст. да н.э. — 7 ст. н.э. Характарызуецца іканаграфіяй і паліхромнасцю ў кераміцы, якая арнаментавалася выявамі рыб, птушак, адрэзаных галоў-трафеяў, чалавечых фігур, дэманаў. 3 пашырэннем культуры уары Н. спыніла сваё існаванне і заменена лакальным варыянтам уары. НАСКАЛЬНАЕ МАСТАЦТВА, н a скальныя малюнкі , п я т р о г л і ф ы, п і с a н і u ы, старажытныя малюнкі на сценах пячор, скалах і асобных камянях y выглядзе контурных выяў (надрапаны або абведзены каляровымі лініямі), барэльефаў і паліхромнай размалёўкі. Вядомы ва ўсіх частках свету ад палеаліту да сярэднявечча. Наскальныя малюнкі эпохі палеаліту выяўлены на Пд Францыі, Пн Іспаніі (гл. Алыпаміра), на Каўказе, Урале і каля р. Лена ў Расіі. Для іх характэрны выявы жывёл і паляўнічых сцэн. У неаліце і бронзавым веку тэматыка наскальных малюнкаў — дзейнасць чалавечых калектываў. Найб. вядомыя тагачасныя творы Н.м. выяўлены ў Скандынавіі, Карэліі, Усх. Сібіры, Сярэдняй Азіі і Закаўказзі. У раннім жал. веку наскальныя малюнкі пашыраны ўсюды. На Беларусі наскальныя малюнкі трапляюцца на асобных камянях y выглядзе гравіраваных салярных знакаў, слядоў жывёл і людзей, незразумелых сімвалаў. Паводпе характару яны блізкія да надмагільных камянёў, камснных крыжоў, камянёў з

НАСЛЕДАВАННЕ_______ 199 надпісамі. Яны адлюстроўваюць y мастацкай форме гаспадарчае і духоўнае жыццё насельніцтва мінулых эпох і маюць вял. значэнне як гіст. крыніцы. Літ.: Г у ш н н А.С. Промсхожденне нскусства. Л.; М., 1937; Ф о р м о з о в А.А. Очеркн по первобытному мскусству. М , 1969. М. М. Чарняўскі.

HACKÔ Эміль Вікенцьевіч (н. 18.7.1944, в. Ваўкалата Докшьшкага р-на Віцебскай вобл ), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1984, клас Я.Глебава). Працуе ў розных муз. жанрах. Яго стыль вызначаецца эмац. напоўненасцю, дэмакратычнасцю, дасканаласцю формаўтварэння, блізкасцю да нар. вытокаў. Сярод твораў: араторыя «Зорка паэта» на словы М.Багдановіча (1991), кантата «Надзя-Надзейка» на словы П.Броўкі (1984), «Урачысты кант з нагоды 500-годдзя Ф.Скарыны» для мяшанага хору і сімф. аркестра (1989), хар. канцэрт «Чатыры санеты пра каханне» (1988), вак.-сімф. паэмы «Вечны агонь» (1985); «Асветнікі» на словы Н.Загорскай і кананічны тэкст (2000); сімфонія № I (1984), канцэрт для баяна і нар. аркестра (1988), «Сімфанічныя танцы» (1987);. камерна-інстр., y т.л. «Полацкая сюіта» для баяна, «Рамантычная паэма» для фп., саната для віяланчэлі і фп ; вак. цыклы на вершы А.Міцкевіча, Р.Барадуліна, У.Някляева, А.Куляшова, рамансы, хары, апрацоўкі бел. нар. песень і інш. Э.А.Алейшкпва НАСЛЁДАВАЛЬНАСЦЬ, генатыпічная абумоўленасць зменлівасці адзнакі для папуляцыі або групы арганізмаў. Вызначаецца колькасна з дапамогай каэфіцыента. Больш нізкія каэфіцыенты атрымліваюцца для адзнак, якія абумоўліваюць біял. прыстасаванасць арганізмаў (пладавітасць, маса цела пры нараджэнні і інш.). Выкарыстоўваецца ў селекцыі для вызначэння патэнцыяльнай эфектыўнасці адбору (пры высокіх значэннях каэфіцыента эфектыўны масавы адбор), для прагназавання росту прадукцыйнасці парод жывёл, сартоў раслін, штамаў мікраарганізмаў. Р.Г.Заяц. НАСЛЁДАВАННЕ, перадача генетычнай інфармацыі ад аднаго пакалення арганізмаў другому. Знешне наследуюцца адзнакі (на самай справе гены), што іх вызначаюць. Адрозніваюць Н. ядзернае (гены ў храмасомах) i Н. цытаплазматычнае (гены ў ДНК арганоідаў). Ядзернае бывае аўтасомнае (гены ў аўтасомах) і счэпленае з полам ’(гены ў палавых храмасомах). Адрозніваюць таксама Н., залежнае ад полу (адзнакі праяўляюцца па-рознаму ў асобін рознага полу), i Н., што кантралюецца полам (адзнакі праяўпяюцца ў асобін аднаго полу). Працэс Н. забяспечвае матэрыяльную пераемнасць паміж пакаленнямі арганізмаў на Зямлі. Аналіз Н. адзнак з’яўляецца зыходным і неабходным этапам усіх генет. даследаванняў. Выкарыстоўваецца ў медыцыне пры

200_____________НАСЛЕДНІКІ медыка-генет. кансультаванні для вызначэння рызыкі нараджэння дзіцяці са спадчыннай хваробай, y селекцыі для выбрання метадаў адбору і гібрыдызацыі гасп. карысных відаў. Р.Г.Заяц. НАСЛЁДНІКІ, спадчыннікі, с п а д к а е м й ы , асобы, якія атрымалі спадчыну або маюць права на яе атрыманне. Адрозніваюць Н. па законе і па завяшчанні. У адпаведнасці з заканадаўствам Рэспублікі Беларусь Н. паводле закону (Н. 1-й чаргі) з’яўляюцца: y роўных долях дзеці (у т.л. ўсыноўленыя), муж (жонка) і бацькі (усынавіцелі) памерлага, унукі і праўнукі (калі на час адкрыцця спадчыны няма ў жывых таго з іх бацькоў, які быў бы Н ), родныя браты і сёстры, дзяды і бабкі (Н. 2-й чаргі); родныя дзядзькі і цёткі, пляменнікі і пляменніцы, стрыечныя браты і сёстры (Н. 3-й чаргі); прадзеды і прабабкі, .усе інш. сваякі да пятай ступені роднасці ўключна (Н. 4-й чаргі). Кожны грамадзянін можа пакінуць па завяшчанні сваю маёмасць або частку яе адной або некалькім асобам, якія ўваходзяць або не ўваходзяць y кола Н. паводле закону, a таксама дзяржаве ці асобным арг-цыям. Завяшчальнік можа ў завяшчанні пазбавіць права на спадчыну аднаго, некалькіх або ўсіх Н. паводле закону, за выключэннем непаўналетніх або непрацаздольных дзяцей, бацькоў і ўтрыманцаў. Г.А.Маслыка.

HÂCMAPK, тое, што рыніт. НАС0ВІЦКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка БССР y 1926—27. Утвораны 8.12.1926 y складзе Гомельскай акругі. Цэнтр — в. Насовічы. Падзяляўся на 25 сельсаветаў. 4.8.1927 раён скасаваны, яго тэр. далучана да Гомельскага і Церахоўскага р-наў.

HACÔBI4 Іван Іванавіч (7.10.1788, в. Гразівец Чавускага р-на Магілёўскай вобл. — 6.8.1877), бел. мовазнавец-лексікограф, фалькларыст, этнограф. Скончыў магілёўскія гімназію і духоўную семінарыю (1812). 3 1812 выкладчык, інспектар Аршанскага, рэктар Мсціслаўскага духоўных вучылішчаў, з 1822 заг., наглядчык, выкладчык Дынабургскай гімназіі, Маладзечанскага, Свянцянскага дваранскіх вучылішчаў. 3 1843 y адстаўцы, жыў і займаўся навук. працай y г. Мсціслаў. Шмат падарожнічаў па Беларусі. Супрацоўнічаў з Аддзяленнем рус. мовы і славеснасці Пецярбургскай АН, Археаграфічнай камісіяй, Аддзяленнем этнаграфіі Рус. геагр. т-ва. Па іх прапанове склаў першы гіст. слоўнік бел. мовы «Алфавітны паказальнік старажытных беларускіх слоў, выбраных з Актаў, што адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі», дзе растлумачыў каля 13 тыс. слоў і паняццяў (Увараўская прэмія 1865; рукапіс завершаны ў 1867, захоўваецца ў Нац. б-цы ў Пецярбургу). Асн. месца ў яго навук. спадчыне займае тлумачальна-пера-

кладны «Слоўнік беларускай мовы» (1870, Дзямідаўская прэмія 1865), y які ўключана больш за 30 тыс. слоў запісаных y Магілёўскай, Віцебскай, Мінскай і Гродзенскай губ., выбраных з вуснай нар. творчасці, старабел. пісьмовых крыніц. У 1881 выдадзены «Дадатак да беларускага слоўніка І.І.Насовіча» (каля I тыс. новых слоў). Аўтар фалькл.-этнагр. прац: «Зборнік беларускіх прыказак» (1867, залаты медаль Рус. геагр. т-ва), y які ўключыў і растлумачыў эквівалентамі з інш. моў, пракаменціраваў каля

3500 прыказак, прымавак, прыгаворак і інш. блізкіх да іх паняццяў, «Беларускія прыказкі і прымаўкі» (1852), «Беларускія прыказкі і загадкі» (1868), «Беларускія песні» (1873, больш за 350 тэкстаў), зборнік «Легенды, паданні, быліны, байкі, анекдоты» (рукапіс не выяўлены) і інш. У гіст.-лінгвістычным даследаванні «Аб плямёнах да часоў Рурыка, што засялялі беларускую тэрыторыю» даводзіў, што назва плямён «дрыгавічы», «радзімічы», «крывічы» і інш. паходзяць ад бел. нар. слоў. Аўтар гісторыка-мемуарнай працы «Успаміны майго жыцця» (рукапіс y б-цы Рас. АН y Пецярбургу), артыкулаў, прысвечаных песеннай культуры беларусаў. Пераклаў з лац. мовы 3-томную працу А.Тэйнера «Старажытныя помнікі, што асвятляюць гісторыю Польшчы і Літвы», y якой адлюстраваны ўзаемадачыненні Польшчы і ВКЛ, асветлена гісторыя зямель Беларусі з 1217 да 1696. Тв.: Слоўнік беларускай мовы. Мн., 1983 (Факс. выд.). Ліш:. Г у л і ц к і М.Ф. Нарысы гісторыі беларускай лексікаграфіі (XIX — пачатак XX ст ). Мн., 1978. І.П.Хауратовіч.

НАС0ВІЧЫ, старажытнае селішча каля в. Насовічы Добрушскага р-на Гомельскай вобл. Датуецца некалькімі этапамі: 1—3 ст.; 5—7 ст.; магчыма, 8—9 ст.; 10— 11 ст. У выніку археал. даследаванняў y найб. стараж. пластах выяўлена паўзямлянка з адкрытым агнішчам, якая адносіцца да калочынскай культуры. Знойдзены ляпная і ганчарная кераміка розных часоў, гліняныя прасліцы, фрагменты жал. прылад працы, сердалікавыя і шкляныя пацеркі і інш. НАС0ВІЧЫ, вёска ў Добрушскім р-не Гомельскай вобл., на р. Вуць, каля аўтадарогі Гомель— Церахоўка. Цэнтр сельсавета і племзавода «Насовічы». За 21 км на Пд ад г. Добруш, 30 км ад Гомеля, 6 км ад чыг. ст. Зябраўка. 1701 ж., 663 двары (1999). Сярэдняя і муз. шко-

лы, школа-сад, фізкультурна-аздараўленчы комплекс, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі землякам, настаўнікам і вучням, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік ахвярам Чарнобыля. Каля вёскі археал. помнік Насовічы. У канцы 16 ст. вядома як вёска Рэчыцкага пав. ВЮ1. 3 1772 y складзе Рас. імперыі. У 1886 мястэчка, цэнтр воласці Гомельскага , пав.; 1378 ж., 239 двароў, 2 школы, бальніца, вінакурны і піваварны з-ды, крама, царква, 7 кірмашоў на год. 3 снеж. 1926 да 1927 цэнтр Насовіцкага раёііа, з 1927 йэнтр сельсавета Гомельскага, з 1931 — Церахоўскага, з 1954 — I Добрушскага р-наў, з 1938 y Гомельскай вобл. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі загубілі ў Н. 56 чал., 155 чал. вывезлі на катаржныя работы ў Германію, y вер. 1943 вёску спалілі. В.П.Серпікаў. |

НАС0Ў, y беларусаў верхняе расхіннае сял. адзенне з белага даматканага na- I латна. Падобны на хапат, часта з шырокім адкладным каўняром. Апраналі на кашулю, зімою на кажух. Да пач. 20 ст. J быў пашыраны ў Віцебскай, на Пн Мінскай і Магілёўскай губ., a таксама на Смаленшчыне і Пскоўшчыне (Pa- I сія).

НАС0Ў y г e a л о г i і, разрыўное па- 3 рушэнне ў заляганні горных парод, пры якім адны масы горных парод насунуты на другія па паката нахіленай (45—60°) паверхні тэктанічнага разрыву. Утвара- | ецца ў працэсе тэктанічных рухаў, ва ўмовах гарызантальнага сціскання, з пластычным пераразмеркаваннем горных парод. Mae вісячы (узняты і насунуты) і ляжачы блокі, паверхню зрушэння. У залежнасці ад вугла нахілу ! паверхні Н. падзяляюць на пакатыя і стромкія. Н. з амаль гарызантальнай паверхняй змяшчэння і вял. адлегласцю перамяшчэння парод утвараюць тэктанічныя покрывы або шар’яжы. Н. са стромкай паверхняй разрыву (вугал большы за 60°) наз. ўскідам. ІВ.Клімовіч. НАСПЕНСКІ ЛЕСАПІЛЬНА-ДРЭВААПРАЦ0ЎЧЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1897— 1913 y в. Наспа (Буда-Кашалёў- I скі р-н Гомельскай вобл ). Вырабляў дошкі, планкі, брусы, клёпкі для бочак і інш. У 1905 працавала 155 чал. НАСПЕНСКІ ЦУКР0ВЫ ЗАВ0Д Дзейнічаў y 1856—62 y фальварку Наспа (цяпер вёска ў Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл.). Выпускаў цукар-пясок. У 1862 меў 4 гідраўлічныя прэсы і 16 печаў; працавалі 132 рабочыя, выраблена 200 пудоў цукру. НАСПЕНСКІ ШКЛОЗАВ0Д Дзейнічаў y 1897— 1919 y в. Наспа (Буда-Кашалёўскі р-н Гомельскай вобл.). Вырабл'яў ліставое паўбелае шкло. У 1913 працавала 200 чал. У 1918 меў паравы рухавік (50 к.с.). НАСРЭТДЗІНАВА Зайтуна Агзамаўна (н. 14.8.1923, г. Уфа, Башкортастан), башкірская артыстка балета. Нар. арт. СССР (1955). Скончыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1941). 3

1941 салістка Башк. т-ра оперы і балета (Уфа). Для яе выканання характэрны высокая тэхніка, пластычнасць. Выконвала лірычныя і драм. партыі: Зайтунгуль («Жураўліная песня» Л.Сцяпанава і З.Ісмагілава), Зарыфа («Горная быль» А.Ключарова), Зюгра («Зюгра» Н.Жыганава), Сванільда («Капелія» Л.Дэліба), Адэта — Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Цар-дзяўчына, Эсмеральда («Канёк-Гарбунок», «Эсмеральда» Ц.Пуні), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова), Кітры («Дон Кіхот»

і як бы абгароджвалі ім рыбу, якую заганялі шастом або вяслом y сетку. Была пашырана на Палессі. І.М.Браім. «НАСТАЎНІЦКАЯ ГАЗЁТА» , выданне асветнікаў Рэспублікі Беларусь. Выходзіць са снеж. 1945 y Мінску на бел. мове (да 1957 — 1 раз, з 1958 — 2 разы, з 1998 — 3 разы на тыдзень). Асвятляе праблемы адукацыі і выхавання, пытанні пед. навукі і практыкі, аналізуе развіццё пед. думкі ў Беларусі, інфармуе аб правядзенні рэформы агульнаадук. школы, пераўладкаванні прафесійнай і вышэйшай школы, пра сістэму адукацыі ў краінах замежжа. Адрасавана настаўнікам, выкладчыкам, навукоўцам, навучэнцам, студэнтам, a таксама бацькам. НАСТАЎНІЦКІЯ ІНСТЫТЎТЫ, педагагічныя навуч. ўстановы ў 1872— 1918, якія рыхтавалі настаўнікаў для гар. вучылішчаў, з 1912 — для вышэйшых пач. вучылішчаў. Існавалі Н.і.: Віленскі хрысц. (з 1873), Віленскі яўр. (з 1875), Віцебскі (з 1910), Магілёўскі (з 1913), Мінскі (з 1914). У Н.і. прымаліся мужчыны правасл. (а ў яўрэйскія — іудзейскага) веравызнання, якія працавалі настаўнікамі пач. школ не менш за 2 гады. Тэрмін навучання — 3 гады. Пры ін-тах існавалі ўзорныя гар. вучылішчы, дзе навучэнцы Н.і. праходзілі пед. практыку, з 1915 дзейнічалі аднагадовыя пед. курсы, куды прымалі і жанчын. У 1918— 19 Н.і. рэфармаваны ў пед. ін-ты. Н.і. наз. таксама пед. навуч. ўстановы, y якіх y 1930—50-я г. рыхтавалі настаўнікаў для 5—7-х класаў 7-га-

З.АНасрэтлзінава. Мастак Р.Н.Нурмухаметаў.

1955.

Л.Мінкуса), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Зарэма, Марыя («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Тао Хоа («Чырвоны мак» Р.Гліэра) і інш. Знялася ў фідьме-балеце «Жураўліная песня» (1960). Літ.: Х а й р у л л м н Р. Зайтуна Насретдннова / / Хайруллян Р. Мастера балетного мскусства Башкнрнн. Уфа, 1963.

НАСТАЛЬГІЯ (ад грэч. nostos вяртанне на радзіму + algos пакута, боль), туга па радзіме; туга па мінулым, страчаным. НАСТАЎКА, y беларусаў традыц. рыбалоўная прылада ў выглядзе адкрытага зверху і знізу ўсечанага конуса. Архаічны тып — плеценая з дубцоў, пазнейшы — сеткавая на драўляным каркасе (рабіўся з двух злучаных прутамі абручоў). Каркас абцягвалі адной густой і адной або дзвюма рэдкімі сеткамі. Н. рыбачылі ў зарослых травой і зеллем вадаёмах; невял. Н. лавілі ў брод, вял. — злодкі. Н. вертыкальна апускалі на дно

Настаўка.

НАСТОЙКА

201

довых і сярэдніх школ. Яны ствараліся ў сувязі з пераходам да ўсеагульнага 7-гадовага навучання ў СССР. На Беларусі ў 1936 Н.і. арганізаваны ў Мінску (у 1947 пераведзены ў Маладзечна), Віцебску, Гомелі, Оршы, Рагачове, y 1937 — y Магілёве, y 1940 — y Баранавічах, Гродне, Пінску, y 1945 — y Брэсце. У 1950-я г. пераўтвораны ў пед. ін-ты або пед. вучылішчы. У.В.Ляхоўскі.

НАСТАЎНІЦКІЯ CEMIHÀPblI, спецыяльныя пед. навуч. ўстановы ў 19 — пач. 20 ст., якія рыхтавалі настаўнікаў для пач. школ. У іх прымалі асоб, якія скончылі двухютсныя пачатковыя вучылішчы з 5—6-гадовым курсам. Тэрмін навучання 3— 5 гадоў. Да 1908 былі толькі мужчынскія Н.с. Выкладаліся багаслоўскія дысцыпліны, рус. мова і л-ра, прыродазнаўства, фізіка, чарчэнне, музыка і спевы, методыка выкладання ў пач. школе і інш. Пры Н.с. дзейнічалі ўзорныя пач. вучылішчы, y якіх семінарысты праходзілі пед. практыку. Першая на Беларусі Віцебская настаўніцкая семінарыя дзейнічала ў 1834—39. У 2-й пал. 19 ст. адкрыты 4 мужчынскія Н.с.: Мападзечанская настаўніцкая семінарыя (першая на тэр. Рас. імперыі), Полацкая (1872), Нясвіжская (1875), Свіслацкая (1876). На пач. 20 ст. адкрыты яшчэ 5 Н.с.: мужчынская ў Рагачове (1909), жаночыя ў Оршы (1911), Барысаве і Гомелі (1915), Бабруйску (1916). У 1-ю сусв. вайну Маладзечанская, Нясвіжская і Свіслацкая Н.с. эвакуіраваны ў Расію. У чэрв.

1917 Н.с. прыраўнаваны да сярэдніх навуч. устаноў (гімназій і рэальных вучылішчаў), пераўтвораны ў навуч. ўстановы змешанага тыпу, пры паступленні адменены ўсе абмежаванні. Уведзена выкладанне замежных моў, сусв. гісторыі, геаграфіі і інш. У 1919 пераўтвораны ў 3-гадовыя пед. курсы, y 1920-я г. — y пед. тэхнікумы. У.В.Ляхоўскі. НАСТ0ЙКА, адзін з алкагольных напіткаў. Паводлр рэцэптуры і віду сыравіны падзяляюць на салодкія, паўсалодкія і горкія, паводле колькасці спірту — на моцныя і малаалкагольныя. Салодкія Н. падобныя на наліўкі, але больш моцныя (маюць 16—^25 аб’ёмных працэнтаў спірту) і ў іх меншая колькасць экстрактыўных рэчываў і цукру. Н. моцныя паўсалодкія маюць 30—40% спірту і 9— 10% цукру, горкія — 40—45% спірту. Салодкія Н. вырабляюць са спіртаваных сокаў, морсу, настояў, горкія — з купажу (сумесі) спіртаваных настояў розных траў, каранёў, лісця, насення і інш. эфіраалейнай сыравіны, рэктыфікаванага спірту, змякчанай вады. Пасля вытрымкі купажу (не больш за 1 сут) Н. фільтруюць і разліваюць y бутэлькі. Найб. вядомыя бел. Н. «Белавежская горкая» (з настояў травы дуброўкі, лаўровага лісту, кропавага семя) і

НАСТОК

202

«Зуброўка» (з настояў траў зуброўкі і душыцы). К.В.Фамічэнка.

HACTÔK (Nostoc), род сіне-зялёных водарасцей сям. настокавых. Каля 40 відаў. Пашыраны амаль па ўсіх кліматычных зонах. Жывуць y прэсных вадаёмах, на глебе, y каранёвых патаўшчэннях некат. вышэйшых раслін (напр., канюшыны, сагаўніка), кампанент лішайнікаў (сям. калемавых). На Беларусі 7 відаў Н.: балотны (N.paludosum), Кільмана (N.kihlmani), кропкападобны (N.punctiforme), Лінка (N.linckia), мікраскапічны (N.microscopicum), слівападобны (N.prumiforme), слізісты (N.gelatinosum). Калоніі — шарападобныя (дыяметрам да 5 см), коркападобныя або ніткападобна-кусцістыя ў выглядзе дзярнінак. Размнажэнне абрыўкамі нітак і спорамі. Здольныя да азотфіксацыі. Ва Усх. Азіі спажываюць y ежу. Т.М.Міхеева.

ІІасток слівападобны.

HACTÔJ1ЬНАЯ ВЫДАВЁЦКАЯ СІСТ&МА, камп ’ютэрная сістэма, прызначаная для аўтаматызаванай апрацоўкі тэкставай і ілюстрацыйнай (чорна-белай і каляровай) інфармацыі пры вырабе фотаформы або арыгінал-макета паліграф. выдання (кнігі, часопіса, газеты і інш.). Звычайна размяшчаецца на адным рабочым месцы і прызначана для выкарыстання ў вьшавецтве або сярэднім паводле аб’ёму выдавецка-паліграф. комплексе. Складаецца з персайалышй ЭВМ (ПЭВМ) з клавіятурай, дысплеем, маніпулятарам тыпу «мыш» і прыстасаваннямі для электронных носьбітаў інфармацыі, спецыялізаванага матэм. забеспячэння (праграмы аўтам. набору і вёрсткі ў пакетным і дыялогавым рзжыме) і дадатковага перыферыйнага абсталявання. Падрыхтоўка выданняў на Н.в.с. ўключае: ппбор тэкстаў з дапамогай тэкставых рэдактараў, апрацоўку ілюстрацый з дапамогай графічных рэдактараў, аёрстку выданняў і раздрукоўку матэрыялу (на паперы ці плёнцы ў выглядзе арыгінал-макета). Для апрацоўкі тэкстаў звычайна выкарыстоўваецца стандартная ПЭВМ, для вёрсткі і апрацоўкі ілюстрацый — удасканаленая ПЭВМ ці спецыялізаваныя графічныя станцыі. У якасці дадатковага абсталявання (арганізацыйна-тэхнал. забеспячэння) выкарыстоўваюць: скаперы для ўводу ілюстрацый ці тэксту, прыптэры ці фотанаборныя аўтаматы для раздрукоўкі матзрыялу і вываду інфармацыі на святдоадчувальную плёнку. Існуе больш за 100 варыянтаў Н.в.с., пабудаваных паводле модульнаіа

прынцыпу. Стварэнне гарнітур-кегляў ажыццяўляецца праграмным шляхам, магчыма іх практычна неабмежаваная колькасць. Інфармацыя пра шрыфты закладзена ў памяць ЭВМ. У параўнанні з ранейшымі тэхналогіямі Н.в.с. дазваляе больш аператыўна і якасна рыхтаваць выданні. Літ.: Ш к a е в А.В. Настояьные вздательскяе снстемы: Справ. М., 1994; Т п м о • ф e е в Я.Я. Нздательство на моем столе. М., 1993. С.А.Макаёнак.

НАСТбЛЬНЫ ТЙНІС, ГЛ. Тэніс настольны. НАСТРАТЬІЧНЫЯ М 0В Ы (ад лац. noster наш), макрасям’я моў, якая ўключае шэраг моўных сем’яў і моў Еўразіі і Афрыкі (індаеўрапейскія мовы, семіта-хаміцкія мовы, уральскія мовы, дравідыйскія мовы, алтайскія мовы, картвельскія мовы). Падзяляюцца на ўсходненастратычныя (уральскія, дравідыйскія, алтайскія) і заходненастратычныя (індаеўрап., картвельскія, семіта-хаміцкія). Дакладныя межы настратычнай сям’і не вызначаны. Роднасць Н.м. y наяўнасці ў іх генетычна тоесных каранёвых і афіксальных марфем (каля' 1000). Корпус каранёвых марфем уключае ў сябе карані адзінак асн. слоўнікавага фонду, што адлюстроўваюць найб. значныя для чалавека рэаліі і паняцці (часткі цела, роднасныя адносіны, асн. з’явы прыроды, назвы жывёл і раслін, прасторавыя адносіны, элементарныя дзеянні і працэсы, асн. якасці). Фаналагічная структура настратычнай прамовы мела, верагодна, 7 галосных і вял. колькасць зычных. Многія даследчыкі лічаць настратычную сістэму блізкай да аглюцінатыўнай (гл. Аглюцінатыўныя мовы). Гіпотэзу пра роднасць Н.м. выказаў y пач. 20 ст. дацкі вучоны Х.Педэрсен. Яе навук. абгрунтаванасць даказаў рас. вучоны У.Іліч-Світыч. Нллнч-Свнтыч В.М Опыт сравнення ностратнческях языков: Сравнмтельный словарь. T. I—3. М., 1971—84. Літ.:

НАСТР0Й, устойлівы псіхічны стан умеранай або слабай інтэнсіўнасці (параўнальна працяглы), які выяўляецца ў станоўчым або адмоўным эмацыянальным фоне псіхічнага жыцця індывіда. У адрозненне ад сітуацыйных эмоцый і афектаў Н. з’яўляецца эмацыянальнай рэакцыяй чалавека на розныя з’явы ў кантэксце яго абагульненых жыццёвых планаў, інтарэсаў, чаканняў. У залежнасці ад ступені ўсведамлення прычын, якія выклікалі Н., ён перажываецца як непадзельны агульны эмацыянальны фон (прыўзняты, прыгнечаны і г.д.) або як стан асобы (радасць, захапленне, смутак, туга, страх і г.д.). Імкненне кантраляваць свой Н., знаходзіць і засвойваць спосабы яго карэкцыі — задача выхавання і самавыхавання (гл. Самарэгуляцыя). Беспрычынныя ваганні Н. могуць мець паталагічнае паходжанне (гл. Дэпрэсія, Эйфарыя) або абумоўлены прыроднай канстытуцыяй чалавека. НАСГУПЛЁННЕ, асноўны від баявых дзеянняў войск. Вядзецца на сушы, моры, y паветры ў форме баёў, бітваў і

аперацый. Гап. мэта — разгром праціўніка і авалоданне важнымі рубяжамі (аб’ектамі, раёнамі мясцовасці); дасягаецца паражэннем непрыяцеля ўсімі наяўнымі сродкамі, атакай, прарывам яго абароны, ліквідацыяй або ўзяццем y палон жывой сілы, захопам зброі, ваен. тэхнікі і інш. Можа весціся на праціўніка, што ў абароне, або які наступае (гл. Сустрэчны бой) ці адступае (гл. Праследаванне). Разнавіднасцю Н. з’яўляецца контрнаступленне. Пераход y Н. можа ажыццяўляцца з непасрэднага судакранання з праціўнікам або з ходу. Пры наяўнасці ў праціўніка адкрытых флангаў выкарыстоўваюцца абход і axon. У залежнасці ад маштабу, мэт і колькасці сіл і сродкаў Н. можа мець стратэгічнае, аператыўнае або тактычнае значэнне. Спосабы Н. мяняліся пад уздзеяннем развіцця сродкаў узбр. барацьбы, якаснай змены асабовага складу і арганізацыі ройск. Н. як форма баявых дзеянняў вядома з глыбокай старажытнасці, калі барацьба вялася халоднай зброяй. У сярэлнявеччы (11— 15 ст.) адбываліся змены ў тактыцы Н.: удары з флангаў і тылу, акружэнне, выкарыстанне засадных палкоў і інш. Са з’яўленнем агнястрэльнай зброі і яе ўдасканаленнем (14— 18 ст.) еўрап. арміі перайшлі да лінейнай тактыкі дзеянняў на полі бою. Пасля франц. рэвалюцыі 1789— 99 і войнаў канца 18 — пач. 19 ст. з’явілася новая тактыка Н , заснаваная на спалучэнні калон і рассыпнога строю, манеўру і агню як сродку падрыхтоўкі атакі. У І-ю сусв. вайну ў Н. выкарыстоўвалася тактыка прарыву суцэльнага фронту абароны. У 2-ю сусв. вайну ажыццяўляліся наступальныя аперацыі груп франтоў, франтавыя, армейскія наступальныя аперацыі. 3 сярэдзіны 1950-х г. пасля аснашчэння ўзбр. сіл ядз. зброяй (гл. Ракетнаядзерпая зброя) значна павялічыпася магчымасць адначасовага паражэння праціўніка на вял. глыбіню, выраслі размах і тэмпы Н.

У сучасных умовах са з’яўленнем высокадакладнай зброі наземнага і паветр. базіравання, удасканаленнем інш. сродкаў паражэння істотна памяняўся часавы і прасторавы размах Н., якое набыло паветр.-наземны і паветр.-касм. характар. У.У.Язэпчык, В.А.Юшкевіч.

НАСТЎРКА, к a п y ц ы н (Tropaeolum), род кветкавых раслін сям. настуркавых. Каля 80 відаў. Пашыраны ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы. У Еўропу завезена ў 17 ст. На Беларусі культывуюцца пераважна гібрьшныя сарты Н. вялікай (T.majus) і малой (T.minus). Адна- і шматгадовыя травяністыя, часам лазячыя, расліны. Лісце шчыткападобнае з доўгім чаранком. Кветкі адзіночныя, буйныя, вострапахучыя, жоўтыя, аранжавыя, чырвоныя са шпорцам, які нагадвае капюшон каталіцкіх манахаў — капуцынаў (адсюль другая назва). Плод — каробачка. Найважнейшыя харч. расліны Паўд. Амерыкі. У ежу ўжываюць лісце, кветкі, плады, насенне, a ў шматгадовых відаў — карэнішчы і клубні. Бутоны і маладыя парасткі марынуюць, як каперсы. Харч. і дэкар. расліны. В.В.Маўрышчаў.

НАСТЫІ (ад грэч. nastos ушчыльнены), рухі (выгіны) органаў раслін y адказ на змены фактараў навакольнага асяроддзя (святло, т-ра і інш.). Напр., хуткае складанне лісця ў мімозы пры дакрананні да яго, раскрыццё кветак y залежнасці ад надвор’я, рух лісця насяко-

маедных раслін і інш. Пераважна абумоўлены зменай y спецыялізаваных клетках канцэнтрацый асматычна актыўных рэчываў (малату, іонаў калію, хлору), што прыводзіць да змены тургару. Адбываюцца таксама ў выніку нераўнамернага росту расцяжэннем. Напр., пры больш хуткім росце верхняга боку ліст або пялёстак выгінаецца ўніз. У залежнасці ад прыроды раздражняльніка адрозніваюць тэрма-, фота-, гідра-, хема-, сейсма-; нікці- (рэакцыя на змену дня і ночы), траўма-, электранастыі. Забяспечваюць ахову органаў (зачыненне кветак, вусцейкаў, апусканне лісця), захопліванне прадметаў (рух вусікаў, залозістых валаскоў). З’яўляюцца больш дасканалай формай руху, чым трапізмы. НАСЬІРАВА Халіма (н. 29.12.1913, кішлак Таглык Ферганскай вобл., Узбекістан), узбекская спявачка (сапрана). Нар. арт. СССР (1937). Вучылася ў Бакінскім тэатр. тэхнікуме (1924—27), ва ўзб. опернай студыі пры Маскоўскай кансерваторыі. 3 1927 актрыса Узорнай краявой драм. трупы (Ташкент), y 1930—85 салістка Узб. т-ра оперы і балета імя Наваі. Выконвала лірычныя, драм. і камедыйныя партыі: Наргюль («Буран» М.Ашрафі і С.Васіленкі), Лейлі, Гюльсара («Лейлі і Меджнун», «Гюльсара» Р.Гліэра і Т.Садыкава), Сін Дун-фан («Улугбек» А.Казлоўскага), Зухра («Тахір і Зухра» Т.Джалілава і

Б.Броўцына), Майсара («Хітрыкі Майсары» С.Юдакова), Наргіз («Наргіз» А.М.М.Магамаева), Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ). Аўтар кн. «Сонца над Усходам» (1962), «Я дачка ўзбекскага народа» (1968). Дэярж. прэміі СССР 1942, 1951. Дзярж. прэмія Узбекістана 1968. Літ.: С а н д о в Ташкент, 1974.

А. Халнма Насырова.

НАСЫРЬІ Каюм (сапр. H a с ы р a ў Габдэлкаюм Габдэлнасыравіч; 14.2.1825, в. Верхнія Шырданы Зеленадольскага р-на, Татарстан — 2.9.1902), татарскі вучоны-асветнік, пісьменнік. Вучыўся ў медрэсэ ў Казані (1841—55). 3 1855 вольны слухач Казанскага ун-та. Заснавальнік першай руска-тат. школы ў Казані. Складальнік граматыкі тат. мовы, слоўнікаў, y т.л. «Татарска-рускага слоўніка» (1875), правілаў правапісу, першых кніг дпя чытання на рус. мове «Рускае чытанне» (1889), падручнікаў па рус. граматыцы (1891), па матэматыцы, геаграфіі, л-ры, гісторыі, прыродазнаўстве, земляробстве, «Штогадовага настольнага календара» (1821—97). Выдаў працы па тат. фальклоры і этнаграфіі: «Павер’і і абрады казанскіх татар...»

(1880), «Узоры народнай літаратуры казанскіх татар» (1896), «Казкі казанскіх татар y супастаўленні з казкамі іншых народаў» (1900, з ПЛ.Паляковым). Аўтар «Аповесці аб сарака везірах» (1868), аповесцей «Авіцэна» (1872), «Кабуснама» (1881), павучальна-дыдактычнай «К.нігі для субяседнікаў па літаратуры» (1884), навук.-папулярных твораў для дзяцей «Вольнай часінай» (1860). Яго навелы садзейнічалі развіццю нац. маст. прозы.

НАСЭР__________________203 З’яўляюцца найменш рэакцыйназдольнымі арган. злучэннямі, чым абумоўлена інш. назва алканаў — п а р а ф і н ы (ад лац. parum — мала i affinis — роднасць). Узаемадзейнічаюць з фторам, хлорам, бромам, пры награванні — з дымнай сернай і азотнай к-тамі. Пры т-ры вышэй за 400 °С адбываецца крэкінг алканаў. У прам-сці атрымліваюць пры перапрацоўцы нафгы і прыроднага газу, a таксама вугалю і гаручых сланцаў. Выкарыстоўваюць пераважна ў саставе маторнага і рэактыўнага папіва, як сыравіну для хім. і нафтахім. прам-сці, растваральнікі, цвёрдыя (парафін, цэрэзін) — y вытв-сці пластмас, каўчуку, мыйных сродкаў, сінт. валокнаў. Ю.Р.Егіязараў.

НАСЭР, А с у а н , а с - С а д альА л і, вадасховішча на тэр. Егіпта і Судана, на р. Ніл, каля вышыннай Асуанскай плаціны. Пл. 5120 км2, аб’ём 156 км3, даўж. 500 км. Створана ў 1970 для мэт суднаходства, ірыгацыі і энергетыкі, a таксама для барацьбы з навадненнямі. ГЭС. Названа ў гонар Г.А. Насэра. НАСЭР Гамаль Абдэль, Г a м a л ь А б д а н - Н а с ы р (15.1.1918 БеніМур, Егіпет — 29.9.1970), егіпецкі паліт. і дзярж. дзеяч. Палкоўнік. Герой

Г.А.Насэр.

Тв.: Рус. пер. — Нзбр. гіронзведення. Казань, 1977.

НАСЫЧАНЫ PACTBÔP, раствор, што знаходзіцца ва ўмовах тэрмадынамічнай раўнавагі з лішкам растворанага рэчыва. Канцэнтрацыю рэчыва ў Н.р. наз. растварспьнасцю рэчыва ў дадзеным растваральніку. Ненасычаным наз. раствор з канцэнтрацыяй рэчыва, меншай за канцэнтрацыю Н.р. ў дадзеных умовах (т-ра, ціск). П е р а н а с ычaн ы раствор, канцэнтрацыя якога перавышае канцэнтрацыю Н.р., можа існаваць толькі ў пераахалоджаным стане. НАСЬІЧАН ЫЯ ЗЛУЧ&ННІ, арганічныя злучэнні, y малекулах якіх атамы вугляроду злучаны толькі простымі (ардынарнымі) сувязямі. Да Н.з. адносяцца насычаныя вуглевадароды ацыклічныя (гл. Ацыклічныя злучэнні) і цыклічмыя (гл. Аліцыюіічныя злучэнні), a таксама іх вытворныя: спірты, альдэгіды, к-ты, аміны і інш.

Настурка: 1 -

павойная; 2 — кусцістая

A л к a н ы — ацыклічныя (аліфатычныя) насычаныя вуглевадароды ўтвараюць гомалагічны рад агульнай ф-лы СпН2|1+2, які складаецца з вуглевадародаў неразгалінаванай (нармальнай) будовы і іх ізамераў. Ніжэйшыя члены рада з I—4 атамамі вугляроду ў малекуле: метан, этап, прапан, бутппы — газы без колеру і паху, з 5— 17 атамамі — бясколерныя вадкасці, вышэйшыя — цвёрдыя рэчывы Раствараюцца ў арган. растваральніках.

Сав. Саюза (1964). Скончыў ваен. вучылішча Генштаба. Вызначыўся ў арабаізраільскай вайне 1948— 49-, Адзін з заснавальнікаў тайнай арг-цыі «К.-Т свабодных афіцэраў», які 23.7.1952 скінуў караля Фарука 11 і ліквідаваў y Егіпце манархію. 3 1953 вярх. галоўнакамандуючы ўзбр. сіламі, нам. прэм’ер-міністра і міністр унутр. спраў, з 1954 прэм’ерміністр Егіпта. У кастр. 1954 дамогся ад Вялікабрытаніі згоды на вывад брыт. войск з Егіпта. У 1956 абраны прэзідэнтам Егіпта. У ліп. 1956 нацыяналізаваў міжнар. кампанію Суэцкага канала, што прывяло да англа-франка-ізраільскай агрэсіі 1956 супраць Егіпта. У знешняй палітыцы арыентаваўся на СССР і краіны сацыяліст. лагера. Быў прыхільнікам панарабскага руху. Падтрымаў ідэю аб’яднання Егіпта і Сірыі ў Аб’яднаную Араб. Рэспубліку (назва ААР; y 1961 Сірыя выйшла, назва ААР захавалася за Егіптам да 1971), абраны яе прэзідэнтам y 1958. Ва ўнутр. палітыцы прытрымліваўся ідэй «араб. сацыялізму», імкнуўся ператварыць Егіпет y развітую, індустр. дзяржаву, для чаго праведзена агр. рэформа, пачата індустрыялізацыя, будавалася вышынная Асуанская плаціна. У паліт. сферы ўсталяваў аўтарытарны, аднапартыйны рэ-

204

НАСЯКОМАЕДНЫЯ

жым. Першым з араб. лідэраў прыйшоў да ўсведамлення неабходнасці мірнага ўрэгулявання Блізкаўсходняга канф лікту. У жн. 1970 пагадзіўся на 90-дзённае спыненне агню з Ізраілем. Тв:. Рус. пер. — Проблемы егнпетской революцшг: Нзбр. речн » выступлення 1952— 1970 гг. М., 1979.

Jlim:. D e k m e d j i a n R.H. Egypt under Nasir. New York, 1971; L a c o u t u r e J. Nasser. Paris, 1971; N u t t i n g A. Nasser.

London; New York, 1972; S t e p h e n s R.H. Nasser: A political biography. New York, 1972; V a t i k i o t i s P.J. Nasser and his generation. London, 1978. У.С.Кошалеў.

НАСЯКОМАЁДНЫЯ (Insectivora), атрад млекакормячых. 7 сямействаў: кратовыя (гл. Краты), землярыйкавыя (гл. Землярыйкі), вожыкавыя (Erinaceidae), залатакратовыя (Chrysochloridae), скакунчыкавыя (Macroscelididae), тэнрэкавыя (Tenrecidae), шчыліназубыя (Solenodontidae), 52—63 роды, каля 400 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Азіі, Амерыцы, Афрыцы. Пераважна начныя жывёлы, некат. вядуць падземны (залатакраты, краты) ці паўводны (куторы, хахуля, землярыйка вьшравая) спосаб жыцця. Вядомы з мелавога перыяду мезазою (каля 130 млн. гадоў на-

да, плывунец, расянка, тлушчанка. Трапляюцца ў вадаёмах, на забалочаных лугах, балотах, пераважна ў месцах з недахопам азоту, фосфару, калію. У Н.р. сфарміраваліся розныя складаныя прыстасаванні для прываблівання насякомых. Напр.. y плывунца — мешкападобныя органы ўтвораны сегментамі падводнага лісця; y трапічнага віду непентэса верхняя ч. лісцевага чаранка мае выгляд збана, лісце альдраванды ўкрыта ліпкімі залозістымі валаскамі, венерынай мухалоўцы ўласціва актыўнае зачыненне лісця-пастак. За дзень адна расліна расянкі здольна засвойваць некалькі дзесяткаў насякомых.

НАСЯК0МЫЯ (Insecta, або Hexapoda), надклас (клас) беспазваночных жывёл тыпу членістаногіх. Найбуйнейшая група жывёл (больш за 1 млн. відаў, каля 70% ад агульнай колькасці відаў). Вядомы з сярэдняга дэвону (каля 380 млн. гадоў назад). Пашыраны ўсюды, большасць наземныя, жывуць таксама ў вадаёмах, глебе, інш. арганізмах, арган. рэштках. 2 класы (падкласы); скрытнасківічныя (Entognatha) і адкрытасківічныя (Ectognatha). Клас скрытнасківічных уключае падкласы (атр.): бязвусікавыя насякомыя, двуххвосткі і нагахвосткі, адкрытасківічных — шчацінахвостак і вышэйшых, або крылатых, Н.

(Pterygota, каля 30 атр.), якіх падзяляюць на 2 групы: з няпоўным і поўным ператварэннем. У групу з няпоўным ператварэннем уваходзяць атр.: аўсянікі, багамолы, вошы, вяснянкі, клапы, палачнікі, пузыраногія, пухаеды, раўнакрш ы я хобатныя, сенаеды, скурыстакрылыя, стракозы, тараканавыя, тэрміты, эмбіі,

гемімерыды, грылаблатыды, зараптары, прамакрылыя; y групу з поўным ператварэннем — блохі, вееракрылыя, віслакрылыя, вярблюдкі, двухкрылыя, ж укі, м ат ш і, перапончатакрылыя, сеткакрылыя, скарпіёнавы мухі, шыцікі. На Беларусі

больш за 30 тыс. відаў з 26 атр. (найб.: блохі, двухкрылыя, жукі, клапы, матылі, перапончатакрылыя, пузыраногія, раўнакрылыя хобатныя, стракозы, шыцікі). У Чырв. кнізе Беларусі 79 відаў з 16 атрадаў. Даўж. ад 0,2 мм (наезнікі-яйцаеды) да 33 см (трапічныя палачнікі). Цела членістае, укрыта кутыкулай (утварае вонкавы шкілет) і адчувальнымі ўтварэннямі — сэнсіламі', падзелена на галаву, грудзі і брушка. Галава нясе ротавыя органы (грызучага, сысучага, колюча-сысучага або ліжучага тыпу), простыя і пару складаных (фасетачных) вачэй, пару вусікаў — антэн. Грудзі з 3 членікаў (пярэдня-, сярэдня- і заднягрудзі), якія нясуць па пары членістых ног і ў большасці відаў I—2 пары перапончатых крылаў (на сярэдне- і заднегрудзях). Брушка з некалькіх (да 11) сегментаў, y многіх Н. мае канцавыя прыдаткі

Насякомаслныя: 1 — крот звычайны; 2 — белазубка карлікавая. зад). На Беларусі 10 відаў з 4 сямействаў. У Чырв. кнізе МСАП 8 відаў. Даўж. ад 3 см (белазубка карлікавая) да 44 см (гімнура); маса ад 1,2 г (белазубка карлікавая) да 1,6 кг (вожык звычайны). Вонкава нагадваюць грызуноў. Галава падоўжаная, нос выцягнуты накшталт хабатка. Цела ўкрыта кароткімі валасамі (краты, землярыйкі і інш ), шчаціннем (тэнрэкі), іголкамі (вожыкі). Найб. развітыя нюх і дотык. Маюць мускусныя залозы. Усёедныя, кормяцца пераважна насякомымі (адсюль назва). Нараджаюць 1—6 (некат. віды да 25) дзіцянят да 3 разоў за год Краты і хахуля — аб’екты промыслу (футра). А.М.Петрыкаў.

НАСЯКОМАІДНЫЯ РАСЛІНЫ, аўтатрофныя расліны, здольныя ўлоўліваць насякомых і часткова іх засвойваць з дапамогай пратэалітычных ферментаў, арган. к-т і т.ч. папаўняць недахоп пажыўных рэчываў y субстраце. 6 сям., каля 500 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 10 відаў з родаў; альдраван-

Да арт. Насякомыя: 1 — нагахвоспса паранана; 2 — шчацінахвостка тармобія хатняя; 3 — багамол звычайны; 4 — клоп шчаўевы; 5 — коніх пеўчы; 6 — гладыш звычайны; 7 — цыхада ліхтарніца кітайская; 8 — слонік-зелянушка; 9 — страказа пляскатая; 10 — матыль еўрытыдас; 11 — амафіла лясчаная; 12 — муха палявая; 13 — сколія-гігант.

(джалы, яйцаклпды, ц э р к і ) . П о л а с ц ь ц е л а д р у гасн ая. Б удова о р ган аў с т р а в а в а н н я за л е ж ы ц ь ад ты п у к о р м у . К р ы в я н о с н а я с іс т э м а н с з а м к н ё н а я , р у х к р ы в і (г е м а л ім ф ы ) з а б я с п е ч в а е ц ца пул ьсу ю ч ы м ад д зел ам с п ін н о г а са су д а — с э р ц а м . О р г а н ы д ы х а н н я — с іс т э м а т р у б а ч а к (т р а х е й ), п р а з я к ія п а в е т р а н е п а с р э д н а д а с я га е т к а н а к і к л е т а к ц е л а , y в о д н ы х л і ч ы н а к — ш ч э л е п ы . Р а з в іт ы эн д акр ы н н ы я, пахучы я, с л ін н ы я , в о с к а - і ш о ў к а а д д э я л я л ь н ы я , я д а в іт ы я і ін ш . з а л о з ы . В ы д з я л я л ь н а я с і с т э м а п р а д с т а ў л е н а мальпігіевымі сасудамі, ц .н .с . — т .з в . г а л а ў н ы м м о з г а м , п а д г л о т а ч н ы м гангліем і б р у ш н ы м л а н ц у ж к о м т у л а ў н ы х г а н г л ія ў . В а л о д аю ц ь зр о к ам , н ю х ам , сл ы х ам , дотьцсам , с м а к а м і г і г р а т э р м іч н ы м п а ч у ц ц е м . П а в о д з і ны разнастайн ы я і складан ы я. Б ольш асц ь Н. р азд зельн ап олы я, з вы яўлен ы м палавы м д ы м а р ф із м а м . Р а з в іц ц ё з метамарфозам — н я п о ў н ы м ( у к л ю ч а е 3 с т а д ы і: я й ц о , л і ч ы н к а , а б о німфа, і д а р о с л а е Н . , а б о імага) ц і п о ў ным

(п а м іж л іч ы н к а й

і ім а г а —

ст а д ы я ку-

калкі).

Н. ўдзельнічаюць y кругавароце рэчываў y біясферы (выкарыстоўваюць разнастайныя кармы і самі з’яўляюцца кормам для многіх арганізмаў, выконваюць сан. функцыю), y глебаўтварэнні, апыляюць расліны. Многія Н. — шкоднікі раслін (гл. Шкоднікі збожжа і збожжапрадуктаў, Шкоднікі лесу, Шкоднікі сельскагаспадарчых культур), паразіты жывёл і чалавека, пераносчыкі ўзбуджальнікаў хвароб (напр., крывасмокі). Некат. Н. выкарыстоўваюць для атрымання харч., лек. рэчываў, тэхн. сыравіны (напр., пчол, шаўкапрадаў), y біял. ахове с.-г. і лясных раслін (напр., божых каровак, жужаляў, наезнікаў). Вывучае Н. энтамалогія. Літ.: Я х о н т о в В .В Э к о л о г а я н а с е к о м ы х . 2 я з д . М ., 1 969; Б е й - Б н е н к о Г .Я . О б ш а я э н т о м о л о г н я . 3 н з д . М ., 1 9 8 0 ; Ф a б р П .Ж .А . Н н с т м н к т н н р а в ы н а с е к о м ы х : П е р . с ф р . T . I — 2 . М ., 1 9 9 3 ; Ж н з н ь ж н в о т н ы х . А.М .П ет рыкаў. Т . 3. 2 я з д М ., 1984.

HÂTA (Natta) Джуліо (26.2.1903, г. 1мперыя, Італія — 2.5.1979), італьянскі хімік-арганік. Чл. Нац. акадэміі дэі Лінчэі (1955). Замежны чл. AH СССР (1966). Скончыў Міланскі політэхн. ін-т (1924), дзе працаваў y 1925—33 (з 1927 праф.) і з 1938. Навук. пруцы па хіміі палімераў. Адкрыў метад стэрэаспецыфічнай полімерызацыі (1954), мадыфікаваў каталізатары, прапанаваныя К.В.Цыглерам (каталізатары Цыглера — Н ). Сінтэзаваў стэрэарэгулярныя палімеры і ўстанавіў тыпы стэрэарэгулярнасці. Залаты медаль імя М.ВЛаманосава AH СССР (1970). Нобелеўская прэмія 1963 (разам з Цыглерам).

HATÀEJII (франц. notables ад лац. notabilis значны), члены сходаў, якія склікаліся франц. каралём y 14— 18 ст. для абмеркавання дзярж. пытанняў, пераважна фін. і адміністрацыйных. У адрозненне ад дэпутатаў Генеральных штатаў не выбіраліся саслоўямі, a прызначаліся каралём з прадстаўнікоў вышэйшага дваранства, духавенства, гар. вярхоў. Сходы Н. склікаліся нерэгулярна, мелі дарадчы характар, падмянялі сабою сходы Ген. штатаў. У 1787 Н. адхілілі падатковыя праекты ўрада, якія парушалі правы прывілеяваных

саслоўяў. Апошні іх сход скліканы ў 1788. НАТАГЁЯ (Notogea ад грэч. notos поўдзень + ge зямля), біягеаграфічнае царства сушы, якое ўключае Аўстралію з навакольнымі астравамі, Новую Зеландыю, астравы і архіпелагі Акіяніі і крайні поўдзень Паўд. Амерыкі. У Н. вылучаюць 4 біягеагр. вобласці: Аўстралійскую, Новазеландскую, Палінезійскую і Патагонскую (гл. адпаведныя арт.). Найб. характэрныя рысы — старажытнае паходжанне і высокі ўзровень эндэмізму флоры і фауны, вял. разнастайнасць сумчатых жывёл. НАТАГРАФІЯ (ад лац. nota знак, заўвага + ...графія), 1) апісанне нотных выданняў і рукапісаў; дапаможнікі (паказапьнікі, агляды, спісы, каталогі), y якіх апісаны і сістэматызаваны нотныя выданні і рукапісы; дапаможная галіна музыказнаўства. 2) Навук. дысцыпліна, што вывучае гісторыю, тэорыю і методыку апісання і класіфікацыю муз. твораў y іх нотным запісе. У заходнееўрап. краінах Н. як самаст. навук. галіна не вылучаецца, нотныя выданні і рукапісы вывучае муз. бібліяграфія. Найб. ранняя форма Н. — індэксы ў рукапісных танарыях 9— 11 ст. (зборы грыгарыянскіх песнапенняў, што размеркаваны па ладах). Адна з першых друкаваных Н. — сістэматычны спіс 1299 нотных, пераважна ням., выданняў y кнізе П.Болдуана «Філасофская бібдіятэка» (1616). 3 18 ст. ў краінах Еўропы і ЗША выходзяць разнастайныя нотаграфічныя спісы, агляды, каталогі, y большасці з іх змяшчаюцца Н., складзеныя ў нац. аспекце. У Расіі першай формай Н. былі выдавецка-гандл. каталогі 2-й пал. 18 ст. На Беларусі вядомы з 1-й пад. 19 ст. 3 пач. 20 ст. нотныя выданні рэгіструюцца ў «Нотной летопксн» (1931). 3 1805 рэгулярна выдаваліся каталогі выд-ва І.Завадскага (Вільня). «Летапіс друку Беларусі» мае спец. раздзел «Летапіс нотаў» (з 1924), бібліягр. паказапьнік «Беларуская CCP y друку СССР і зарубежных краін» (1946—91) — раздзел «Ноты». Нотаграфічныя спісы і агляды змяшчаюцца ў дадатку да бюлетэня «Новыя кнігі Беларусі». Рэтраспектыўныя паказальнікі «Музычная літаратура БССР» (1963, 1977) і «Музычная літаратура Беларусі» ((997) улічылі нотныя выданні, якія выйшлі ў 1917— 90, a таксама муз. творы бел. фальклору і бел. кампазітараў, апублікаваныя за межамі рэспублікі, матэрыялы перыяд. друку Беларусі 1945—90. Нотаграфічныя спісы прыводзяцца ў разнастайнай інфарм., навук.-даследчай, метадычнай і пед. л-ры па музыцы, бібліягр. даведніках (гл. Лексікаграфія музычная), бел. праграмах для муз. школ, вучылішчаў, Бел. акадэміі музыкі, персанапьных бібліягр. паказальніках і інш. Літ. О траслевы е бнблнограф нм БССР. М н ., 1979. С . 163— 164; П а к а з а л ь н ік б іб л ія г р а ф і ч н ы х д а п а м о ж н і к а ў Б е л а р у с і, 1 9 9 7 . М н ., 1998. Н.Г.Мазурыііа.

205

НАТАНС

НАТАЛ (Natal), горад на ПнУ Бразіліі. Адм. ц. штата Рыу-Гранды-ду-Норты. Засн. ў 1599 як крэпасць. Каля 400 тыс. ж. (1997). Порт на Атлантычным ак. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: тэкст., гарбарна-абутковая, харчовая. Ун-т. Арх. помнікі 17 ст., y т.л. рэшткі партуг. крэпасці. НАТАЛЁВІЧ Нічыпар Якаўлевіч (17.5.1900, г. Орша Віцебскай вобл. — 28.3.1964), дзяржаўны дзеяч Беларусі. Скончыў Ваен.-паліт. акадэмію імя Талмачова ў Ленінградзе (1934). Удзельнік грамадз. вайны. У 1919—37 y Чырв. Арміі; палітрук роты, камісар палка, нач. палітаддзела дывізіі. 3 ліст. 1937 да ліп. 1938 в. а. старшыні ЦВК БССР. У 1938—47 старшыня Прэзідыума Вярх. Савета БССР і нам. старшыні Прэзідыума Вярх. Савета СССР. У 1948—56 на адказных пасадах y Пензенскай вобл. У 1956—60 на гасп. рабоце ў Мінску, Баранавічах, Брэсце. Чл. ЦК КП(б)Б y 1937—47, Бюро ЦК КП(б)Б y 1938—47. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1937—50, Вярх. Савета БССР y 1938—51. НАТАЛЬ, Н а т а л (Natal), гістарычная вобласць і правінцыя на У Паўд.-Афр. Рэспублікі (ПАР), на ўзбярэжжы Індыйскага ак. Першыя еўрапейцы (партугальцы на чале з Васка да Гамай) высадзіліся тут y 1497 y дзень нараджэння Хрыстова (Dies Natalis Domini — адсюль назва). Тэр. Н. насялялі паўд. і паўд.-ўсх. плямёны банту (зулусы). У 17— 18 ст. яе спрабавалі каланізаваць гапандцы. У 1837 сюды сталі перасяляцца з інш. тэрыторый буры. У 1838 пасля бітвы на р. Інкоме паміж зулусамі і атрадамі бурскіх перасяленцаў апошнія захапілі Н. і стварылі аднайм. бурскую рэспубліку. У 1842 Н. анексіравана Вялікабрытаніяй і стала брыт. калоніяй. Н. моцна пацярпела ў час англа-бурскіх войнаў 1881 і 1899— 1902. Пасля ўтварэння ПАР (1910) Н. — адна з 4 яе правінцый.

HÂTAHC (Nathans) Даніэл (н. 30.10.1928, г. Уілмінгтан, ЗША), амерыканскі вірусолаг. Чл. Амер. акадэміі навук і мастацтваў. Скончыў Дэлавэрскі ун-т

Д ж . Ната.

Д.Натанс.

(1950). Працаваў ва ун-тах Вашынгтонскім і Дж.Хопкінса ў г. Балтымар. Навук. працы па структуры і функцыі ге-

206 __________________ НАТАРП нома віруса. Выкарыстаў ферменты рэстрыктазы для даследавання структуры (карціравання) ДНК аднаго з анкагенных вірусаў. Вывучыў працэс яго рэплікацыі і транскрыпцыі, выявіў y яго геноме «анкагенны» ўчастак, атрымаў яго т.зв. эвалюцыйныя мутанты і гібрыды з адэнавірусамі. Нобелеўская прэмія 1978 (разам з Г.Смітам i В Арберам).

HÂTAPn (Natorp) Паўль (24.1.1854, Дзюсельдорф, Германія — 17.8.1924), нямецкі філосаф, адзін з гал. прадстаўнікоў марбургскай школы неакантыянства. Вучань Г.Когена. Праф. філасофіі Марбургскага ун-та (1885). Цэнтр. месца ў яго філас. поглядах займае трактоўка кантаўскага паняцця «рэчы ў сабе», якое ён лічыў «гранічным паняццем» і пабуджальным пачаткам навук. пазнання. Н. затушоўвае прынцыповую кантаўскую розніцу паміж апрыёрнымі формамі пачуццёвасці і катэгорыямі розуму і пераносіць яе ў разрад чыста лагічных праблем. Класічным прыкладам навукі, на яго думку, выступае матэм. аналіз, дзе канструкцыі чыстага мыслення выцясняюць усе спец. аб’екты. Н. даследаваў ант. філасофію, асабліва вучэнне Платона, якое разглядаў з неакантыянскіх пазіцый. Сац.-філас. погляды Н. спалучаюць y сабе характэрныя для марбургскай школы ідэі «этычнага сацыялізму» з лібералізмам. Галоўным y сац. педагогіцы Н. было палажэнне пра неабходнасць адукацыі індывіда ў якасці перадумовы яго ўдзелу ў агульначалавечым руху за пабудову ідэальнага грамадства. Аўтар прац: «Сацыяльная педагогіка» (1899), «Вучэнне аб ідэях Платона» (1903), «Філасофія як праблема і яе праблемы» (1911) і інш. В.І.Боўш. НАТАРЫУС (ад лац. notarius пісар, сакратар), службовая асоба, якая ажыццяўляе натарыяльныя дзеянні (гл. Натарыят). На Беларусі існуюць Н. прыватныя і дзяржаўныя. У адпаведнасці з заканадаўствам на пасаду Н. назначаюцца грамадзяне краіны, якія маюць вышэйшую юрьш. адукацыю і прайшлі адпаведную стажыроўку ў дзярж. натарыяльнай канторы або ў Н., які займаецца прыватнай практыкай, вытрымалі кваліфікацыйны экзамен і атрымалі ліцэнзію на права натарыяльнай дзейнасці. І.С.Шеіхрай.

НАТАРЫЙТ, сістэма органаў і службовых асоб, на якіх ускладзена засведчанне здзелак, афармленне спадчынных правоў і ажыццяўленне інш. дзеянняў, накіраваных на юрыд. замацаванне грамадз. правоў і папярэджанне іх магчымага парушэння. На Беларусі ў адпаведнасці з Канстытуцыяй і законам «Аб дзяржаўным натарыяце» ад 30.4.1974 Н. прызначаны ахоўваць законнасць і прадухіляць правапарушэнні ў галіне цывільна-прававых адносін. Натарыяльныя дзеянні ажыццяўляюць натарыусы, якія працуюць y дзярж. натарыяльных

канторах або займаюцца прыватнай практыкай. У выпадку адсутнасці ў населеным пункце Н. натарыяльныя дзеянні ажыццяўляюць службовыя асобы органаў выканаўчай улады, упаўнаважаныя на'выкананне такіх функцый. Натарыяльныя дзеянні ад імя Беларусі на тэр. іншых дзяржаў ажыццяўляюць консульскія ўстановы краіны за мяжой. Заканадаўства прадугледжвае права Н. і ўстаноў, якія яго замяняюць, і службовых асоб сведчыць натарыяльныя здзелкі, сапраўднасць подпісаў на дакументах і дакладнасць копій з іх, выдаваць пасведчанні аб праве на спадчыну, выконваць інш. дзеянні. За выкананне натарыяльных дзеянняў, як правіла, спаганяецца дзярж. пошліна. І.С.Ш ахраіі. НАТАТКА, з a м е т к а, кароткае паведамленне, y якім апісваецца які-н. факт ці ставіцца канкрэтнае пытанне, газетны жанр. ГІадарожныя Н. — разнавіднасць нарыса. Н. таксама называюць жанр публіцыстычнага ці навук. твора, які, нягледзячы на адрывачнасць, дае ўяўленне аб прадмеце. НАТАШЫНА, радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу і пяскоў ва Ушацкім і Полацкім р-нах Віцебскай вобл., каля вёсак Мажуйкі і Зерчаніцы. Пластавы паклад звязаны з марэннымі адкладамі паазерскага зледзянення. Пясчана-жвіровы матэрыял шэры, месцамі гліністы. Пяскі сярэднезярністыя, палевашпатава-кварцавыя. Разведаныя запасы 25,2 млн. м3, перспектыўныя — 33,6 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 1,8— 15 м, ускрышы (пяскі, торф) 0,2—3,4 м. Жвір і пясок прыдатныя на выраб бетону, буд. раствораў, y дарожным буд-ве. А.П.Ш чураў. НАТО (NATO — скароч. ад англ. North Atlantic Treaty Organization), гл. Арганізацыя паўночнаатлантычнага дагавору. НАТР ІД К І, тое, што натрыю гідраксід. «н Ат р ы е в а я П0МПА», «натрыевакаліевая помгіа», мембранны механізм, які падтрымлівае ў клетцы пэўныя суадносіны іонаў натрыю Na+ і калію К+ шляхам іх актыўнага транспарту супраць электрахім. і канцэнтрацыйнага градыентаў. Звычайна абмен катыёнамі паміж клеткай і навакольным асяроддзем адбываецца праз сістэму спец. мембранных каналаў па градыентах (пасіўны транспарт). Актыўны перанос супраць любога з градыентаў патрабуе затрат энергіі, якая паступае пры распадзе АТФ. Функцыянаванне «Н.п.» звязана з пераносам метабалітаў, a для нерв. і мышачных валокнаў таксама з механізмам узбуджэння і залежыць ад метабалізму клеткі. Гл. таксама Іонная праводнасць, Транспарт рэчываў. С.

С.Ермакова.

НАТРЫЙ (лац. Natrium), Na, хімічны элемент I групы перыяд. сістэмы, ат. н.

11, ат. м. 22,98977; належыць да шчолачных металаў. У прыродзе адзін стабільны ізатоп 23Na. У зямной кары 2,64% па масе (6-ы па распаўсюджанасці элемент), трапляецца толькі ў выгля-

дзе солей (мінералы галіт, мірабіліт, буракс, чылійская салетра і інш ). Найб. пашыраны метал. элемент y Сусв. акіяне (у марской вадзе каля 1,51016 т). Уваходзіць y састаў жывых арганізмаў, пераважна ў выглядзе хларыду NaCl (чалавеку штодзённа неабходна ад 2 да 10 r NaCl). Н. метал. атрыманы ў 1807 англ. хімікам Г.Дэві, назва ад араб. натрун (грэч. nitron — прыродная сода). М я к к і се р а б р ы с т а -б е л ы м етал , t 9 7 ,8 6 ° С , ' К1Л 8 8 3 ,І 5 ° С , ш ч ьш ьн . 968,42 к г /м 3. )б м іч н а в е л ь м і а к т ы ў н ы . Н а п а в е т р ы ім г н е н н а а к і с л я е ц ц а (за х о ў в а ю ц ь п а д с л о е м а б я з в о д ж а н а й газы ці м ін е р м а с л а ) . Б у р н а ў з а е м а д з е й н і ч а е з в а д о й ( у т в а р а е натрыю гідраксід), к - т а м і (г л . Натрыю злучэнні), к і с л а р о д а м ( у т в а р а е а к с ід N a , 0 ц і натрыю пераксід), ф т о р а м , х л о р а м . С а с п і р т а м і ў т в а р а е алкагаляты, з в а д а р о д а м п р ы 20 0 ° С — гід р ы д N a H , з а з о т а м y зл. р а з р а д з е — н іт р ы д N a 3N , з в у г л я р о д а м п р ы 8 0 0 — 9 0 0 ° С — к а р б ід ( а ц э т ы л е н і д ) N a 2C 2, з г р а ф і т а м — клатраты , з м н о г і м і м е т а л а м і — ін т э р м е т а л . з л у ч э н н і. А т р ы м л ів а ю ц ь э л е к т р о л і з а м р а с п л а ву N a C l ці N a O H . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь я к а д н а ў л я л ь н ік y в ы т в -с ц і т ы т а н у , ц ы р к о н ію , т а н т а л у , к а т а л із а т а р y а р г а н . с і н т э з е , Н . і я г о с п л а в ы з к а л іе м — я к ц е п л а н о с ь б і т y я д з . р э актарах, пару — д л я н ап аў н ен н я газаразрадн ы х л я м п а ў . с п л а в ы с а с в ін ц о м — y в ы т в -с ц і т э т р а э т ы л с в і н ц у , ш т у ч н ы із а т о п ?4N a — y м еды цы не. Літ .: С н г г н г Н . Н а т р н й , е г о п р о м з в о д ство, сво й ства н п р н м ен ен н е: П ер. с англ. М -. 1961. У.С.Кампроў.

НАТРЫЮ ГІДРАКСІД, е д к і н a т р , к а ў с т ы ч н а я с о д а , моцная аснова, адносіцца да шчолачаў, NaOH. Б я с к о л е р н ы я к р ы ш т а л і (тэ х н . п р а д у к т — белая н еп разры стая м а с а ), ІІП 323 °С , ш ч ы л ь н . 2 0 2 0 к г / м 3. Д о б р а р а с т в а р а е ц ц а ў в а д з е , э т а н о л е , г л іц э р ы н е . П а г л ы н а е з п а в е т р а в а д у і в у г л я к іс л ы г а з . С а с п ір т а м і ў тв ар а е алкагаляты. А т р ы м л ів а ю ц ь а л е к т р о л із а м р а с т в о р у х л а р ы д у N a C l, у за е м а д з е я н н е м гар а ч ага р а с т в о р у к а р б а н а т у N a 2C 0 3 з г ід р а к с ід а м кальцы ю С а ( О Н ) 2. В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я а ч ы с т к і н а ф т а п р а д у к т а ў , а с у ш в а н н я газаў і м н о г іх а р г а н . в а д к а с й е й , y в ы т в -с ц і п а п е р ы , м ы ла, ш тучны х валокнаў; водны я растворы — я к э л е к т р а л іт ы ў п а в е т р а н а - ц ы н к а в ы х э л е м е н т а х . В ы к л ік а е ц я ж к і я а п ё к і с к у р ы і с л із іс т ы х а б а л о н а к . Г Д К y п а в е т р ы 0 ,5 м г / м 3.

НАТРЫЮ ЗЛУЧ^ННІ, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць натрый. Для натрыю найб. характэрны іонныя злучэнні з крышт. будовай. Найб. шырока выкарыстоўваюць натрыю гідраксід, солі неарган. і арган. к-т (гл. Мылы). С о л і н е а р г а н . к іс л о т (п р ы б я с к о л е р н ы м а н іё н е ) — б я с к о л е р н ы я к р ы ш т . р э ч ы в ы , д о б р а р а с т в а р а ю ц ц а ў в а д з е , іх в о д н ы я р а с т в о р ы і р а с п л а в ы з ’я ў л я ю ц ц а э л е к т р а л іт а м і. H a т ры ю б р а м і д N aB r вы кары стоўваю ць як а п т ы ч н ы м а т э р ы я л , y в ы т в -с ц і св ят л о а д ч у в ал ь н ы х ф о т а м а т э р ы я л а ў , y м е д ы ц ы н е (сед ат ы ў н ы с р о д а к ). Н а т р ы ю г і д р а к а р б a н a т N a H C 0 3 — п і т н а я , ц і х а р ч ., coda. Н а т р ы ю к а р б а н а т N a 2C 0 3 — к а л ь ц ы н ір а в а н а я сода. Н а т р ы ю н і т р а т ( н а т р ы е в а я с а л е т р а ) N a N 0 3 y п р ы р о д з е м ін е р а л ч ы л ій с к а я с а л е т р а (н іт р а н а т р ы т ). В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь я к азотнае ўгнаенне, к а н с е р в а н т харч. прадуктаў. Н а т р ы ю с у л ь ф а т N a 2S 0 4 т р а п л я ю ц ц а ў в ы г л я д з е м ін е р а л а ў : т э н а р д ы т у і мірабіліту. В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь y в ы т в - с ц і ш к л а , ц э л ю л о з ы , я к с ы р а в ін у д л я а т р ы м а н н я ін ш . Н .з ., с е р н а й к - т ы . H a т ры ю т ы я с у л ь ф а т — с о л ь тыясернай кіслаты. В ы р а б л я ю ц ь y в ы г л я д з е п е н т а г ід р а т у

N a 2S 20 3 • 5 Н 20 . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я з в я з в а н н я хлору п асл я а д б е л ьв ан н я т к а н ін , я к ф ік с а ж y ф а т а г р а ф і і , y м е д ы ц ы н е . H a т ры ю ф а с ф а т ы — с о л і фосфарпых кіслот. В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь я к к а м п а н е н т ы м ы й н ы х с р о д к а ў , з м я к ч а л ь н ік і в а д ы , y х а р ч . п р а м - с ц і ( н а п р ., д ы г ід р а о р т а ф а с ф а т N a H 2P 0 4 — р а з р ы х л я л ь н ік ц е с т а ), y ф а т а г р а ф іі ( к а м п а н е н т ы п р а я в і ц е л ю ) і ін ш . Н а т р ы ю ф т а р ы д N a F y п р ы р о д з е м ін е р а л в іл ія м іт . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь y в ы т в - с ц і а л ю м ін і ю і п л а в ік о в а й к -т ы , я к к а м п а н е н т ф л ю с аў , э м а л ей , зу б н о й п а с т ы , к а н с е р в а н т д р а ў н і н ы , ін с е к т ы ц ы д і ін ш . Н а т р ы ю х л а р ы д (к у х о н н ая со л ь, к а м е н н а я с о л ь ) N a C I , t njI 8 0 1 ° С , ш ч ы л ь н . 2161 к г / м 3. В е л ь м і п а ш ы р а н ы ў п р ы р о д з е : м ін е р а л галіт , y м а р с к о й в а д з е , p a n e с а л ё н ы х а з ё р . А т р ы м л ів а ю ц ь з п р ы р о д н а й с ы р а в і н ы . В ы к а ры стоўваю ць яе см акавую дабаўку да еж ы , д л я а т р ы м а н н я с о д ы , х л о р у , г ід р а к с ід у н а т р ы ю і ін ш . А.П.Чпрнякова.

НАТРЫЮ ПЕРАКСІД, неарганічнае пераксіднае злучэнне, моцны акісляльнік, Na20 2. Бясколернае крышт. рэчыва (тэхн. прадукт слаба-жоўтага колеру). Раствараецца ў вадзе. Пры награванні вышэй за 300 °С раскладаецца з вылучэннем кіслароду. Атрымліваюць акісленнем расплаву натрыю кіслародам ачышчанага ад вуглякіслага газу сухога паветра. Выкарыстоўваюць для рэгенерацыі паветра (Na20 2 + С 02 ->• Na2C 0 3 + + '/ 2 Oj) y падводных лодках і дыхальных прыборах, водныя растворы — для адбельвання паперы, тканін. НАТЎРА ў в ы я ў л е н ч ы м Ma c T a u т в е, рэальныя аб’екты рэчаіснасці (чалавек, рэчы, ландшафт і інш.), якія мастак выкарыстоўвае як мадэль пры рабоце над творам. 3 Н. выконваюць замалёўкі, накіды, эцюды, часта партрэты, пейзажы, нацюрморты. Працуюць y натуральных прыродных умовах (пленэр) або ў майстэрні (перадача вобраза натуршчыка). Часам пры падрыхтоўцы твора работу з Н. спалучаюць з работай па памяці ці фантазіі. Праз выбар Н. і яе інтэрпрэтацыю мастак выяўляе сваё светаадчуванне і творчую задачу. НАТУРАЛІЗАЦЫЯ (франц. naturali­ sation ад лац. naturalis прыродны, сапраўдны, законны) y б і я л о г і і , поўнае ўжыванне новага для дадзенага біяцэнозу віду; выпрацоўка або замяшчэнне ім экалагічнай нішы ў згуртаванні. Суправаджаецца ўзнікненнем новых адаптацьій, абумоўлсна мяжой нормы рэакцыі арганізма. Генет. структура папуляцыі або віду пры гэтым не змяняецца. Звязана з акліматызацыяй і інтрадукцыяй. Р.Г.Заяц. НАТУРАЛІЗАЦЫЯ ў п р a в е, прыняцце ў грамадзянства дзяржавы чужаземца паводле яго заявы. Можа адбывацца пасля працяглага знаходжання (пражывання) чужаземца на тэр. дадзенай дзяржавы. Часам y якасці ўмовы для Н. патрабуецца валоданне афіц. мовай дзяржавы (напр., y Латвіі, Эстоніі), наяўнасць сродкаў для існавання, бездакорная рэпутацыя і да т.п. У шэрагу дзяржаў існуе аблегчаны парадак Н. для асоб, якія маюць этн. або лінгвіс-

тычную сувязь з дзяржавай (напр., аблегчаная Н. для партугаламоўных чужаземцаў y Бразіліі). Нярэдка правы ў натуралізаваных грамадзян крыху вузейшыя, чым y прыроджаных. Напр., y Беларусі, ЗША, Эстоніі прэзідэнтам дзяржавы могуць стаць толькі грамадзяне па нараджэнні. НАТУРАЛІЗМ (франц. naturalisme ад лац. natura) y л і т а р а т у р ы і м а с т а ц т в е , літаратурна-мастацкі кірунак, які характарызуецца свядомай устаноўкай на аб’ектывізм і біялагізм, адмовай ад сац. аналізу рэчаіснасці або схільнасцю да выяўлення вонкавых, эмпірычных фактаў жыцця без маст. абагульнення. маральна-эстэт. ацэнкі і без пранікнення ў іх духоўную сутнасць. На розных этапах развіцця маст. культуры Н. выявіўся як схільнасць да капіравання жыцця, рэпартажу без маст. адбору і тыпізацыі (натуралістычныя элементы ў познарымскім выяўл. мастацтве, y жывапісе, л-ры, т-ры 19—20 ст.). Як асобны кірунак са сваёй праграмай (адмова ад выразнай ацэнкі быцця і мастацтва ў дыяпазоне палярных эстэт. катэгорый) аформіўся ў франц. л-ры 2-й пал. 19 ст. пад уплывам філасофіі пазітывізму (А.Конт, І.Тэн і інш.), эвалюцыйнай тэорыі ў прыродазнаўстве. На думку яго тэарэтыка Э.Заля, задача мастацтва — даследаваць жыццё з той жа дакладнасцю і аб’ектыўнасцю, як гэта робіць навука. У творчасці прадстаўнікоў reTaft плыні (Заля, Г.Флабер, Гі дэ Мапасан, А.Дадэ, браты Ганкур і інш.) Н. аказаўся маст. прыёмам y рэаліст. аналізе жыцця. Руская натуральная школа ў л-ры (В.Бялінскі, М.Гогаль, І.Тургенеў, Дз.Пісараў, М.Салтыкоў-Шчадрын і інш.) была этапам станаўлення крытычнага рэалізму. Пазней натурапістычная плынь выявілася ў прозе П.Бабарыкіна, А.Пісемскага, Дз.Маміна-Сібірака, М.Арцыбашава, y сав. л-ры — Б.Пільняка, Ф.Панфёрава і інш. пісьменнікаў, y познім акад. жывапісе. Дасягненні натуралістычнай школы мастацтва — набліжэнне мастацтва да навукі, майстэрства бытапісання, аналіз сац. структуры грамадства, залежнасці чалавека ад матэрыяльных умоў жыцця, выяўленне кантрастаў багацця і беднасці, класавых супярэчнасцей, дэмакр. тэндэнцыі ў л-ры, інш. відах мастацтва. Сучасная масавая культура, тыражаваная сродкамі кінематографа і відэатэхнікай, страціла пазітыўныя набыткі традыц. H., y ёй дамінуе арыентацыя на агіднае, нізкае і камічнае, адбываецца парадаксальнае спалучэнне натуралістычнага бытапісальніцтва з прыёмамі сюррэалізму, плыняў постмадэрнізму. У бел. мастацкай культуры Н. не аформіўся ў асобную плынь, несумяшчальную з яе арыентацыяй на дэмакр. асветніцтва і рамантычныя ідэалы дзярж. і духоўнага адраджэння нацыі. Па аналогіі з негатыўнымі рысамі Н. могуць ацэньвацца недахопы ранняй бел. паэзіі, тэатр. і выяўл. мастацтва (блізкасць вобразнай сістэмы да эмпірычных форм быцця, этнаграфізм, па-

Н АТУРАЛЬН АЕ

207

вярхоўнае бытапісанне), якія абумоўлены супярэчнасцямі станаўлення маст. прафесіяналізму. Інш. прырода натуралістычных тэндэнцый y л-ры і інш. eiflax бел. мастацтва перыяду 1930—50-х г.: яны з’явіліся пад націскам вульгарна-сацыялагічнай крытыкі, дагматычнай ідэалогіі і рэпрэсіўнай палітыкі. У апошнія гады натуралістычныя тэндэнцыі выявіліся ў адыходзе некат. пісьменнікаў, мастакоў, рэжысёраў ад значных грамадскіх праблем, тэматычным абмежаванні творчасці вузка-прымітыўнымі сферамі мяшчанскага побыту. Л і т Д а в н д - С о в а ж о А. Р еал н зм м н ату р ал язм в л н тер ату р е н нскусстве: П ер. с ф р . М ., 18 9 1; T a r e р Е .Б . П р о б л е м ы р е а л н з м а н н ату р ал н зм а / / Р усск ая лм тература ко н ц а XIX — н а ч а л а XX в . М ., І9 6 8 . У.М.Конаіі.

НАТУРАЛІЗМ y ф і л a с о ф i і, метадалагічны прынцып, паводле якога развіццё грамадства тлумачыцца законамі прыроды (кліматычнымі ўмовамі, геагр. асяроддзем, біял. і расавымі асаблівасцямі людзей). Н. блізкі да антрапалагізму, які таксама не бачыць спецыфічных заканамернасцей грамадскага жыцця; ён уласцівы некаторым разнавіднасцям матэрыялізму (стыхійны, прыродазнаўчанавук., механістычны, вульгарны і інш.) і некаторым ідэаліст. плыням, якія надзяляюць прыроду іманентна ўласцівай ёй адушаўлёнасцю (панпсіхізм) або натхнёнасцю (пантэізм). У этыцы Н. характарызуецца вылучэннем прынцыпаў маралі з нейкага прыроднага пачатку (космасу, арган. свету, біялогіі або псіхалогіі чалавека). Н. ўласцівы такім этычным кірункам, як геданізм, эўдэманізм, утылітарызм, этычны эвалюцыянізм. У сучаснай этьшы многія школы працягваюць выводзіць паняцці маралі з прыродазнаўчанавук. паняццяў, даных антрапалогіі і псіхалогіі (этыка касм. тэлеалогіі, тэорыі маральнага пачуцця, інтарэсу і інш.). НАТУРАЛЬНАЕ ПРАВА, паняцце паліт. і прававой думкі, якое абазначае сукупнасць зыходных каштоўнасцей, прынцыпаў, правіл, правоў, абумоўленых натуральнай прыродай чалавека і незалежных ад канкрэтных сац. умоў і дзяржавы. Асобныя ідэі Н.п. зарадзіліся ў антычнасці (Платон, Арыстоцель, Цыцэрон і інш.). У той час Н.п. супрацьпастаўлялася законам і інш. устаноўкам канкрэтнай дзяржавы. Як цэласная і развітая сістэма поглядаў Н.п. склалася ў 17— 18 ст. y ходзе барацьбы супраць саслоўных прывілеяў за раўнапраўе і свабоду ўсіх членаў грамадства. Прыхільнікамі канцэпцыі Н.п. былі Г.Гроцый, Ж.Ж.Русо, ІІІ.Мантэск’ё, Дж.Лок, Т.Гобс, Д.Дзідро, А.М.Радзішчаў, бел. мысліцелі-асветнікі Ф.Скарына, М.Літвін, А.Волан, А.Алізароўскі, І.Страйноўскі, М.Лавіцкі і інш. Гэту канцэпцыю звычайна выкарыстоўвалі ў якасці крытэрыя ацэнкі існуючага заканадаўства ў розных краінах, для вызначэння шляхоў яго ўдасканалення. Ідэі

208

НАТУРАЛЬНАЕ

Н.п. знайшлі адлюстраванне ў амер. Дэкларацыі незалежнасці (1776), Канстытуцыі ЗША (1787); папраўках да яе, y франц. Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна (1789) і ва Усеагульнай Дэкпарацыі правоў чалавека (1948). Марксізм падыходзіў да гэтых правоў як да сацыяльна абумоўленых, класавых, a не прыроджаных катэгорый. НАТУРАЛЬНАЕ СВЯТЛ0, н e п a л я рызаванае с в я т л о , аптычнае выпрамяненне з хуткімі і хаатычнымі зменамі напрамку вектара напружанасці эл.-магн. поля. Mae восевую сіметрыю адносна напрамку распаўсюджвання. Прамое сонечнае святло блізкае да H. с. С вятло, вы п рам ен ен ае асобн ы м цэнтрам в ы п р а м я н е н н я ( н а п р ., а т а м а м , м а л е к у л а й ) , л ін е й н а п а л я р ы з а в а н а е і за х о ў ва е т а к і с т а н н а п р а ц я г у 1 0 '8с ( ц і м е н ш , ш т о в ы н ік а е з н а з ір а н н я ў іптэрферэнцыі п р ы в я л . р о з н а с ц і х о д у ). У н а с т у п н ы м а к ц е в ы п р а м я н е н н я с в я т л о м о ж а м е ц ь ін ш ы н а п р а м а к палярызацыі. М н о гія н а т у р а л ь н ы я к р ы н і ц ы с в я т л а ( н а п р ., н а п а л е н ы я ц е л ы , с в я т л ів ы я газы ) в ы п р а м я н я ю ц ь часткова п ал я р ы зав ан ае святло , ш то тлум ач ы ц ц а п р а х о д ж а н н е м с в я т л а з г л ы б ін н ы х с л а ёў і а д к р ы н іц ы д а н а з ір а л ь н ік а п р а з а с я р о д д з е ( п а л я р ы з а ц ы я п р ы а д б іц ц і і р а с с е й в а н н і с в я т л а , дыхраізм а с я р о д д з я і ін ш .) .

НАТУРАЛЬНАЯ ГАСПАДАРКА, тып гаспадаркі, пры якім вытворчасць накіравана на забеспячэнне ўласных патрэб вытворцы. Пры Н.г. грамадства складалася з патрыярхальных сял. сем’яў, сельскіх абшчын, феад. памесцяў, якія выконвалі ўсе віды гасп. работ. Узнікла ў глыбокай старажытнасці, існавала пры рабаўладальніцтве і феадалізме, калі грамадскі падзел працы быў слаба развіты. У сял. гаспадарцы Беларусі панавала да сярэдзіны 19 ст. 3 развіццём прадукцыйных сіл, грамадскага падзелу працы, таварна-грашовых адносін Н.г. распадалася, пашыралася таварная вытв-сць, якая стала пануючай пры капіталізме. НАТУРАЛЬНАЯ CICTâMA АДЗІНАК, сістэма адзінак фіз. велічынь, дзе за асн. адзінкі прыняты фундаментальныя фіз. пастаянныя (зарад і маса спакою электрона, скорасць святла ў вакууме і інш.). Памер асн. адзінак y Н.с.а. вызначаецца з’явамі прыроды, што адрознівае яе ад інш. сістэм адзінак, y якіх выбар адзінак абумоўлены патрабаваннямі практыкі (як, напр., y Міжнароднай сістэме адзінак). П .Дзірак, М Планк, англ. вучоны Д.Хартры і інш. прапанавалі некалькі Н.с.а., якія, на думку стваральнікаў, незалежныя ад фіз. працэсаў і прыдатныя для любых момантаў часу і месцаў y Сусвеце. У Н .с .а . П л а н к а ( 1 9 0 6 ) y я к а с ц і а с н . а д з ін а к в ы б р а н ы Больцмана паст аянная, гравітацыйная пастаянная і скорасць святла ў в а к у у м е , л ік а в ы я з н а ч э н н і я к і х п р ы н я т ы р о ў н ы м і I. У гэ т а й с іс т э м е а д з ін к а д а ў ж ы н і р о ў н а я 4 ,0 3 10‘35м , м а с ы — 5 ,4 2 1 0 '8 к г , ч а с у — 1,34 10‘43с , т - р ы — 3 ,6 3 IO32 К . Х а р а к т э р н а я а с а б л ів а с ц ь у с іх Н .с .а . — в е л ь м і м а л ы я а д з і н к і д а ў ж ы н і, м а с ы і ч а с у і а г р о м н і с т ы я а д з і н к і

натыпаў і выбіральным удзеле іх y ne-’ радачы генаў наступнаму пакаленню. Н.а. уздзейнічае на пэўны фенатып, што фарміруецца ў выніку ўзаемадзеяння генатыпу, які мае характэрную норму рэакцыі, з фактарамі навакольнага асяроддзя, a не на асобную фенатыпічную адзнаку (і не на асобны ген). Н.а. НАТУРАЛЬНАЯ ШК0ЛА, літаратурны уяўляе сабой верагоднасны працэс. Некірунак 1840-х г. y Расіі; пачатак рус. пасрэдна ён не з’яўляецца прычынай крытычнага рэалізму. Тэрмін «Н.ш.» зменлівасці арганізмаў, аднак можа ўпершыню ўжыты Ф.Булгарыным y ўздзейнічаць на частату і напрамкі тых зняважлівай характарыстыцы творчасці мутацый, якія пераважаюць, робяць маладых паслядоўнікаў М.Гогаля, палевызначальны ўплыў на тэмпы і напраммічна пераасэнсаваны В.Бялінскім як кі эвалюц. працэсу. Ступень уздзеяння «натуральнае», праўдзівае адлюстраванН.а. на папуляцыі арганізмаў наз. інне рэчаіснасці (арт. «Погляд на рускую тэнсіўнасцю ціску Н.а. Дзеянне Н.а. літаратуру 1846 г.», «Погляд на рускую выразна выяўляецца ў вял. папуляцыях літаратуру 1847 г.», «Адказ «Москвнтя(сотні і больш асобін), таму што па меннну», 1847). Ідэйна-маст. прынцыпы: ры скарачэння іх колькасці. павялічвадэмакратызацыя л-ры, пашырэнне яе euua роля выпадковых фактараў, якія жыццёвага дыяпазону, выкрыццё гразмяншаюць яго эфектыўнасць. Адбор мадскай несправядлівасці, цікавасць да уздзейнічае на асобныя арганізмы (інжыцця простых людзей, прызнанне дывідуальны адбор) і на цэлыя групоўкі сур’ёзндсці будзённых калізій і інш. Да (т.зв. групавы адбор), пры гэтым ён моH. ш. належалі А.Герцэн, Дз.Грыгаровіч, жа спрыяць захаванню такіх прыкмет У.Даль, Ф.Дастаеўскі, А.Дружынін, асобін, што з ’яўляюцца карыснымі для М.Някрасаў, М.Салтыкоў-Шчадрын, групы ў цэлым, a не для саміх іх улаI. Тургенеў і інш. Яны друкаваліся ў час. дальнікаў. Н.а. дзейнічае ў розных кі«Отечественные запнскн», «Современрунках і адпаведна прыводзіць да розннк», зб. «Фізіялогія Пецярбурга» (ч. ных вынікаў. У якасці асобных форм 1—2, 1845) і «Пецярбургскім зборніку» Н.а. адрозніваюць разрываючы (дыз(1846), якія сталі праграмнымі. Н.ш. не руптыўны), рухаючы, стабілізуючы адабмяжоўвалася канкрэтнымі жанрамі, бор. Прыватны выпадак Н.а. — палавы хоць на пачатку пераважаў фізіялагічны адбор. Гл. таксама Дымарфізм, Штучны нарыс, пазней — аповесць, раман. Паўадбор. плывала на выяўленчае (П.Фядотаў, Літ.: Д а р в м н Ч . П р о н с х о ж д е н я е в в д о в А.Агін) і музычнае (А.Даргамыжскі, п у т е м е с т е с т в е н н о г о о т б о р а / / С о ч . М .; Л ., 1 9 3 9 . Т . 3 ; Ш м а л ь г а у з е н Н .І 4 . Ф а к т о р ы М.Мусаргскі) рус. мастацтва. Традыцыі H. ш. прасочваюцца ў бел. рэалістычнай э в о л ю ц м н : Т е о р н я с т а б н л в з н р у ю ш е г о о т б о р а 2 н з д . М ., 1 9 6 8 ; Ш е п п а р д Ф .М . Е с т е с т л-ры 19 ст. (В.Дунін-Марцінкевіч, вен н ы й отбор я н аследствен н ость: П ер. с Ф.Багушэвіч, Я.Лучына і інш.). а н г л . М ., 1970. А.М.Петрыкаў. т - р ы , y в ы н ік у ч а г о г э т ы я с і с т э м ы н я з р у ч н ы я для п ракты чны х вы м яр эн н я ў , ад н ак зн аход з я ц ь в ы к а р ы с т а н н е ў а т а м н а й ф із іц ы , к в а н т а в а й м е х а н іц ы і ін ш . р а з д з е л а х т э а р э т . ф із і к і. Л і т С е н a Л .А . Е д н н і ш м ф м з в ч е с к в х в е л н ч н н V, н х р а з м е р н о с т в . 3 н з д . М ., 1 9 8 8 . С .

3 3 5 — 3 3 8 ; Ч е р т о в А .Г . Ф м з н ч е с к н е в е л н ч н н ы . М ., 1 9 9 0 . С . 3 1 — 3 3 . А./.Болсун.

Літ.: Ж у к А .А . С а т н р а н а т у р а л ь н о й ш к о л ы . С а р а т о в , 1 9 7 9 ; К у л е ш о в В .М . Н а т у р а п ь н а я ш к о л а в р у с с к о й л в т е р а т у р е X IX в. 2 в з д . М„ 1 9 8 2 . Н.В.Галауко.

НАТУРАЛЬНЫ АБМЁН, гл. ў арт А6мен, Бартэр. НАТУРАЛЬНЫ АДБ0Р, асноўны фактар, які рухае эвалюцыю арганізмаў. Вучэнне пра Н.а. створана Ч Дарвінам. Незалежна ад яго да ідэі Н.а. прыйшоў A.Уолес. Паводле Дарвіна, Н.а. — вынік барацьбы за існаванне; выяўляецца ў пераважным выжыванні і пакіданні патомства найб. прыстасаванымі асобінамі кожнага віду арганізмаў і гібелі менш прыстасаваных. Неабходная перадумова, якая забяспечвае дзеянне Н.а. — спадчынная зменлівасць арганізмаў, яго непасрэдны вынік — фарміраванне ў арганізмаў прыстасаванняў да канкрэтных умоў знешняга асяроддзя. Больш аддаленыя вынікі Н.а. — павелічэнне разнастайнасці форм арганізмаў, паслядоўнае ўскладненне іх арганізацыі ў ходзе прагрэсіўнай эвалюцыі, выміранне менш прыстасаваных відаў. Дарвінаўская канцэпцыя Н.а. далей развіта ў працах КМ.Северцава, С.С.Чацверыкова, I. І.Шмальгаўзена, Р.Фішэра, Дж.Холдэйна і інш. Генет. сутнасць Н.а. грунтуецца на дыферэнцыраваным (невыпадковым) захаванні папуляцыі пэўных ге-

НАТУРАЛЬНЫ ГУКАРАД, паслядоўнасць тонаў, якая складаецца з асн. тону і гарманічных прыгукаў (абертонаў), што ўтвараюць гук музычны. Гучанне асн. тону абумоўлена ваганнямі вібратара (струны, паветр. слупа і інш ), y выніку якіх узнікаюць абертоны. Іх частотныя суадносіны адпавядаюць натуральнаму раду лічбаў (1, 2, 3, 4, 5 ...). Ніжнія абертоны ўтвараюць мажорнае трохгучча (гл. нотны прыклад). Вучэнне пра Н.г. выклаў франц. муз. тэарэтык М.Мерсен y кн. «Усеагульная гармонія» (1636—37). Т.АД убкова. НАТУРАЛЬНЫ ЛАГАРЫФМ, лагарыфм, асновай якога з’яўляецца лік 2,71828... (гл. Непераў лік). Н.л. ліку a абазначаецца ln a. Першыя табл. Н.л. ад 1 да 1000 склаў і апублікаваў англ. матэматык Дж.Спейдэль (1619); назву прапанаваў ням. вучоны Н.Меркатар (1668). НАТУРАЛЬНЫ ПАДАТАК, абавязковы падатак на карысць дзяржавы, феадала або царквы, які сяляне плацілі натураю (збожжам, сенам, мёдам, воскам, футрам, птушкаю, яйкамі, рыбай, пражай і інш). На Беларусі да 16 ст. быў асн. формаю павіннасцей (гл. Аброк, Даніна, Дзякла, Дзесяціна, Стацыя). 3 развіццём

таварнай вытв-cui грашовым.

Н.п.

заменьваўся

НАТУРАЛЬНЫ РАД, бесканечная паслядоўнасць усіх цэлых дадатных лікаў I, 2, 3, размешчаных па парадку іх узрастання. Члены Н.р. наз. натуральнымі лікамі, іх асн. ўласцівасці вывучаюцца лікаў тэорыяй. Гл. таксаХІа Лік. НАТУРАЛЬНЫЯ ЛАДЫ, група дыятанічных ладоў (гл. Дыятоніка). Уключае поўныя і няпоўныя лідыйскі, іанійскі (натуральны мажор), міксалідыйскі, дарыйскі, эалійскі (натуральны мінор), фрыгійскі, лакрыйскі (зрэдку), a таксама ўсе віды пентатонікі. Ступені ў Н.л. знаходзяцца ў суадносінах, уласцівых гукам асн. гукараду, y адрозненне ад ладоў са змененымі асн. ступенямі (гл. Альтэрацыя, Храматыка). Назвы Н.л. запазычаны ў сярэднявеччы са стараж.грэч. тэорыі музыкі, але структура Н.л. і стараж.-грэч. не супадае. Н.л. адрозніваюцца адзін ад аднаго індывідуальна

дае падставу для больш шырокага сучаснага разуменняі іх y музыцы з уключэннем y сэнс тэрміна і недыятанічных сістэм (напр., сучаснай І2-ступеннай сістэмы). Літ:. С п о с о б м н Н .В Л е к ц м н п о к у р с у г а р м о н н н . М -, 1969; Т ю л н н Ю .Н . Н а т у р а л ь н ы е н а л ь т е р а ц н о н н ы е л а д ы . М ., 1971; Х о л о п о в Ю .Н . П р о б л е м ы д н а т о н н к н н х р о м а т н к н / / С о в . м у з ы к а . 1972. N ° 10; Е л a т о в В .Н . Л а д о в ы е о с н о в ы б е л о р у с с к о й н а р о д н о й м у з ы к н . М н ., 1964; Д у б к о в а Т .А . Н атуральналадавы я сродкі ў творчасці белар у с к іх к а м п а з і т а р а ў / / В е с ц і А Н Б С С Р . С е р . г р а м а д . н а в у к . 1964. № 4 ; Ю д е н н ч Н . Н а родн ая ладовая гарм он н я в творчестве белорусскм х ко м п о зм то р о в / / М у зы ка н ж н зн ь. Л .; М ., 1973. В ы п . 2. Т.А.Дубкова.

НАТУРАЛЬНЫЯ ЛІКІ, лікі, якія ўзнікаюць y працэсе простага лічэння; цэлыя дадатныя лікі 1, 2, 3, ... . НАТУРФІЛАС0ФІЯ (ад лац. natura прырода + філасофія), філасофія прыроды, абстрактнае тлумачэнне прыро-

Натуральныя лады

спецыфічным гучаннем, аднак для лі- ды, якая разглядаецца ў яе цэласнасці. дыйскага, іанійскага, міксалідыйскага Узнікла ў антычнасці, ёй быў уласцівы характэрна мажорнае нахіленне, для да- наіўны нептдмлцаваны навук. даследарыйскага, эалійскага, фрыгійскага — ваннямі погляд на прыроду. Ранняя мінорнае (гл. нотны прыклад; схема стараж.-грэч. Н. (мілецкая школа і І.Спасобіна). Уласцівы муз. фальклору інш.) была фактычна першай гіст. формногіх народаў (бел. нар. музыцы ха- май філасофіі ўвогуле. Геракліт, Эмперактэрны іанійскі, эалійскі, міксалідый- докл, Анаксагор, Эпікур, Арыстоцель і скі, пентатонавыя лады, трапляюцца інш. зрабілі спробу асэнсавання існага, дарыйскі, фрыгійскі, значна радзей — субстанцыі, пытанняў касмалогіі і каслідыйскі, лакрыйскі), пад яго ўплывам магоніі. Яны выказалі погляд на прыроувайшпі ў сярэдневяковыя манодыі, ду, як на тое, што бясконца развіваецстараж.-рус. і бел. культавую музыку, з ца', ідэю аб арган. мэтазгоднасці, мерка17 ст. — y зах.-еўрап. і рус. кампазітар- ванне аб атамах (гл. Атамістыка), ідэю скую творчасць. Н.л. шырока прадстаў- прыродазнаўча-гіст. развіцця жывога з лены ў рус. і зарубежнай музыцы 19— нежывога, распрацавалі вучэнне аб про20 ст. (М.Мусаргскі, М.Рымскі-Корса- цілегласці, супярэчнасці і інш. У эпоху каў, І.Стравінскі, Б.Бартак, Э.Грыг, сярэднявечча ант. Н. была выцеснена К.Дэбюсі), сав. кампазітараў (М.Мяс- крэацыянісцкімі ўяўленнямі хрысц., мусульм. і іудзейскай тэалогіі. У эпоху коўскі, С.Пракоф’еў, Г.Свірьшаў, Ю.Шапорын, Дз.ІІІастаковіч). Сярод Адраджэння Н. пераадолела характэрныя для антычнасці антрапамарфізм і бел. кампазітараў Н.л. выкарыстоўвалі міфалагізм, стала больш грунтоўна апіЛ.Абеліёвіч, М.Аладаў, А.Багатыроў, рацца на прыродазнаўча навук. веды С.Бельцюкоў, Я.Глебаў, В.Залатароў, (Дж. Бруна, Б.Тэлезіо, Т.Кампанела), П.Падкавыраў, В.Помазаў, Ф.Пыталеў, але адчувала на сабе ўплыў сярэднявечДз.Смольскі, Р.Сурус, Я.Цікоцкі, ча '(гілазаізм, магія, кабапа). У 17— 18 Л.Шлег і інш. ст., y эпоху прагрэсу механістычнага Ва ўсх. нар. музыцы ў процілегласць прыродазнаўства, калі перавагу мелі еўрапейскай Н.л. не дыятанічныя, што

НАУМЕН

209

аналіт. метады і метафіз. спосаб разгляду прыроды, Н. страціла былое значэнне. Адраджаецца Н. ў 1-й пал. 19 ст., яе развіццё звязана з дзейнасцю І.Канта, Ф.ІІІэлінга і інш. прадстаўнікоў класічнай ням. філасофіі. У канцы 10 — пач.

20 ст. В.Оствальд, Г.Дрыш, ТДіпс і інш. імкнуліся з дапамогай Н. пераадолець крызіс найноўшага прыродазнаўства. Ідэі Н. характэрны і для 20 ст., яны праявіліся ў філасофіі рас. касмізму (А.Л.Чыжэўскі, У.І.Вярнадскі), тэорыі касмагенезу (П.Тэяр дэ Шардэн) і інш. філас. плынях. Т.І.Адула. НАТУРЫЗМ (ад лац. natura прырода), 1) тэорыя паходжання рэлігіі з увасаблення і шанавання сіл прыроды. 2) Адна з плыняў y фіз. культуры, асн. ідэя якой — макс. набліжэнне чалавека да прыроды з мэтай аздараўлення цела і духу. Зрэдку наз. нудызмам (ад лац. nudus голы), аднак поўную аголенасць цела дапускаюць не ўсе яго прыхільнікі. Зарадзіўся ў Германіі ў пачатку 20 ст., пашырыўся ў краінах Еўропы, ЗША, Канадзе і інш. У статутах сваіх клубаў і практыцы натурысты захоўваюць прынцыпы этыкі чалавечых адносін.

HATXHÉHHE, стан своеасаблівага напружання і ўздыму духоўных сіл, творчага хвалявання чалавека, які вядзе да ўзнікнення ідэі або рэалізацыі задумы ў мастацтве, навуцы, тэхніцы. Характарызуецца павышанай агульнай актыўнасцю чалавека, незвычайнай прадукцыйнасцю яго дзейнасці, усведамленнем лёгкасці, перажываннем «апантанасці» і эмацыянальнага паглыблення ў творчасць. Існуюць розныя погляды на прычыны ўзнікнення Н. Ідэаліст. дагматыка разглядае яго як «боскую апантанасць», містычнае азарэнне (Платон, Ф.Шэлінг, Э.Гартман, З.Фрэйд, Г.Рыд); матэрыялісты адмаўляюць яго звышнатуральны характар і разглядаюць як псіхічную з’яву, абумоўленую грамадскімі і індывід. стымуламі, a таксама працэсам працы. НАТЫФІКАЦЫЯ, 1) y міжнар о д н ы м п р а в е — афіц. паведамленне мін-вам замежных спраў, дыпламат. прадстаўніцтвам, міжнар. арг-цыяй або яе службовай асобай праз накіраванне ноты або інш. дакумента, дзе выкладаецца пункт гледжання дзяржавы па якім-н. міжнар. пытанні, паведамляецца пра якія-н. паліт. факты або падзеі. 2) Пісьмовае паведамленне вэксалетрымальнікам (вэксалядаўцам) індасанту пра тое, што вэксаль застаўся неакцэптаваны або неаплачаны. Невыкананне Н. цягне для індасанта пэўныя прававыя вынікі (гл. Індасамент). НАЎМЕН (ад грэч. noumenon), тэрмін, які ў процілегласць феномену, абазначае сутнасць, што можа быць спасцігнута толькі розумам (розумаспасцігальную). Упершыню тэрмін «H.» выкарыстаў Платон (у дыялогу «Тымей»), які

ш

210

НАУРУ

разумеў пад Н. рэальнасць як яна існуе сама па сабе і прадмет абстрактных ведаў. І.Кант (у «Крытыцы чыстага розуму») разглядаў Н. як адмоўнае праблематычнае паняцце. Н. — гэта прадмет розуму, інтэлектуальнай інтуіцыі. У «Крытыцы практычнага розуму» Кант указваў на магчымасць станоўчага спасціжэння Н. як прадмета непачуццёвага сузірання. У гэтым сэнсе Н. недаступны чалавеку, паколькі яго сузіранні, паводле Канта, могуць быць толькі пачуццёвымі. Абодвы гэтыя значэнні Н. адпавядаюць y яго філасофіі розным функцыям «рэчы y сабе». НАЎРУ (науруанскае Naoero, англ.

Nauru), Рэспубліка Науру (Republic of Nauru), дзяржава ў паўд.зах. ч. Ціхага ак., на невялікім ізаляваным в-ве Науру, за 42 км на Пд ад экватара. Пл. 21 км2. Нас. 10,6 тыс. чал.

Герб і сцяг Науру.

(1999). Афіц. сталіцы не мае, рэзідэнцыя ўрада — y акрузе Мененг, урадавыя будынкі і парламент — y акрузе Ярэн. Афіц. мова — науру, шырока ўжываецца англійская. Краіна падзяляецца на 14 акруг. Нац. свята — Дзень незалежнасці (31 студз.). Дзяржаўны лад. Н. — рэспубліка ў складзе Садружнасці на чале з Вяліка-

брытаніяй (без права ўдзелу ў канферэнцыях краін Садружнасці на ўзроўні кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў). Дзейнічае канстытуцыя 1968. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, якога выбірае парламент тэрмінам на 3 гады. Заканад. ўлада належыць парламенту (18 дэпутатаў, якія выбіраюцца насельніцтвам на 3 гады). Прырода. Н. — каралавы востраў, абкружаны вузкім бар’ерным рыфам на адлегласці 150—300 м ад берага. Паверхня — плато з фасфатызаваных вапнякоў выш. да 65 м, вакол якога цягнуцца берагавыя тэрасы шыр. 100—300 м. Клімат экватарыяльны мусонны. Сярэдняя т-ра паветра ўвесь год каля 28 °С. Ападкаў за год каля 2500 мм, вілыотны перыяд прыпадае на ліст.—люты. Рэк і ручаёў няма, пітную ваду завозяць. На ПдЗ вострава саланаватае воз. Буада. Расліннасць — цвердалістыя лясы, пераважна з калафіліуму, рэдкалессі і хмызнякі. Шмат марскіх птушак. Мора багатае рыбай, малюскамі, ракападобнымі. Насельніцтва Карэнныя жыхары — науру (мяшанага, пераважна мікранузійскага паходжання) складаюць 58% насельнійтва. Ёсць выхадцы з інш. астравоў Акіяніі (26%), кітайцы і еўрапейцы (па 8%). Сярод вернікаў пераважаюць пратэстанты (60%), ёсць католікі і інш. Сярэднегадавы прырост насельніцтва нулявы. Сярэдняя шчыльн. 505 чал. на 1 км2. Усё насельніцтва лічыцца гарадскім, жыве ў пасёлках па ўзбярэжжы, занята ў прам-сці і абслуговых галінах. Гісторыя. Першым з еўрапейцаў на востраве высадзіўся ў 1798 англ. мараплавец Дж.Ферн. 3 1830-х г. пачалася каланізацыя краіны. У 1888 востраў анексіравала Германія і далучыла да свайго пратэктарату Маршалавы а-вы. У 1898 тут выяўлены вял. запасы фасфатаў, з 1906 іх распрацоўвала Брыт. ціхаакіянская фасфатная кампанія. У 1914 востраў акупіравалі войскі Аўстраліі, якая ў 1919 атрымала ад Лігі Нацый мандат на кіраванне ім (разам з Вялікабрытаніяй і Новай Зеландыяй). У 1942—45 акупіраваны яп. войскамі. 3 1947 падапечная тэр. ААН, зноў пад сумесным кіраваннем Вялікабрытаніі, Аўстраліі і Новай Зеландыі. На мяжы 1940—50-х г. y краіне ўзмацніўся нац,вызв. рух. У 1951 на аснове створанага яшчэ ў 1927 Савета правадыроў засн. Науруанскі савет мясц. самакіравання, y 1966 — Заканад. і Выканаўчы саветы.

31.1.1968 абвешчана незалежнасць Н. Паводле канстытуцыі 1968 першым прэзідэнтам выбраны X. дэ Робарт. У 1970 усе правы на здабычу і продаж фасфатаў перайшлі да «Науруанскай фасфатнай кампаніі». 3 чэрв. 1998 прэзідэнт краіны — БДавіёга. Дзейнічаюць партыя Н., Дэмакр. партыя Н., прафс. аб’ялнанне Науруанская рабочая арг-цыя. Гаспадарка. Н. ўваходзіць y лік краін з параўнальна высокім сярэднім узроўнем даходаў насельніцтва (каля 10 тыс. дол. на чалавека, 1993). Аснова экано-

мікі — здабыча і экспарт фасфатаў (адны з лепшых y свеце, вядзе нац. «Науруанская фасфатная кампанія»), якія паступова зніжаліся з 2 млн. т (у 1970— 80) да 285 тыс. т (у 1990-х г ). Ажыццяўляюцца пачатковая перапрацоўка фасфатаў, выпуск фасфатнай мукі. У 2000 запасы фасфатаў будуць вычарпаны. Іх здабыча прывяла да таго, што каля палавіны тэрыторыі вострава ператворана ў кар’ер. Для рэкультывацыі зямель створаны спец. фонд. Для кампенсацыі страты асн. крыніцы даходаў урад краіны ўкладвае буйныя сродкі ў нерухомасць за мяжой і спец. фонды акумуляцыі. Аб’ём науруанскіх інвестыцый за мяжой 1,2 млрд. долараў. 3 1974 Н. мае статус афшорнай зоны (падатковыя лыоты; зарэгістравана каля 250 замежных банкаў). Ёсць невял. прадпрыемствы харч. прам-сці, саматужныя промыслы. Вытв-сць электраэнергіі 32 млн. кВт • гадз (1997). Сельская гаспадарка мае дапаможны характар. Вырошчваюць какосавыя арэхі (2 тыс. т штогод), агародніну, садавіну. Рыбалоўства развіта слаба, рыбу завозяць пераважна з Аўстраліі. Транспарт y асн. марскі і паветраны. Порт Науру. Аэрапорт. Ёсць аўтадарога (даўж. 19 км) уздоўж узбярэжжа і вузкакалейная чыгунка (3,9 км), якая звязвае месца распрацоўкі фасфатаў з узбярэжжам. Штогод экспарт складае каля 25—30 млн. дол., імпарт — каля 20 млн. долараў. Н. экспартуе фасфаты, імпартуе харч. і спажывецкія тавары, машыны і абсталяванне, паліва, буд. матэрыялы. Асн. гандл. партнёры: Аўстралія, Японія, Новая Зеландыя, Філіпіны. Замежны турызм. У якасці грашовай адзінкі выкарыстоўваецца аўстрал. долар. Л.В.Лоучая (прырода, насельніцтва, гаспадарка).

НАЎС, y працах сярэдневяковых арабамоўных аўтараў — назва немусульманскіх пахавальных пабудоў. Н. былі пашыраны ў старажытнасці і сярэднявеччы ў некат. народаў Сярэдняй і Пярэдняй Азіі, рэлігія якіх забараняла хаваць нябожчыкаў y зямлю. У рус. усходазнаўчай і археал. л-ры Н. называюць скляпы, якія зараастрыйцы будавалі з гліны, ці камянёў для захавання асуарыяў ці для наземных пахаванняў. НАЎГAPÔДСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1650, адно з гарадскіх паўстанняў y Расіі ў сярэдзіне 17 ст. Адбывалася ў г. Ноўгарад адначасова з Пскоўскім паўстаннем 1650. Выклікана абвастрэннем сац. напружанасці ў рас. грамадстве пасля выдання Саборнага ўлажэння 1649. Падставай для Н.п. стала перадача ўрадам хлебных запасаў Швецыі на пагашэнне дзярж. доўгу, што прывяло да павышэння цэн на хлеб. Удзельнікі—стральцы (адыгрывалі рашаючую ролю), рамеснікі і бедната Ноўгарада, сяляне навакольных вёсак. Пачалося 25 сакавіка. Паўстанцы збілі дацкага пасла І.Граба, 26 сак. адхілілі ад улады ваяводу Ф.А.Хілкова, разграмілі двары некалькіх купцоў, выбралі земскіх старастаў і паставілі на чале rap. самакіравання

(земскай ізбы) мітрапаліцкага прыказнага І.Жаглова. 27 сак. мітрапаліт Нікан пракляў кіраўнікоў паўстання, за што 29 сак. быў збіты натоўпам. Паўстанцы беспаспяхова спрабавалі наладзіць сувязь з кіраўніцтвам Пскоўскага паўстання, накіравалі да цара Аляксея Міхайлавіча чалабітную грамату са скаргай на Хілкова і просьбай не пасылаць хлеб y Швецыю. Царскага пасла двараніна Салаўцова яны некалькі дзён пратрымалі пад арыштам. Унутр. барацьба сярод паўстанцаў, цвёрдая пазіцыя мітрапаліта Нікана прывялі Н.п. да паражэння. 23.4.1650 паўстанцы без бою здаліся войску царскага ваяводы кн. І.М.Хаванскага, які абяцаў ім памілаванне. Паводле царскага загаду 5 кіраўнікоў паўстання, y т.л. Жаглоў, пакараны смерцю, іншыя — бізунамі і сасланы ў аддаленыя раёны краіны. М.Г.Нікіцін. НАЎГАР0ДСКАЯ В0БЛАСЦЬ Размешчана на ПнЗ еўрап. ч. Расійскай Фе-

дэрацыі. Утворана 5.7.1944. Пл. 55,3 тыс. км2. Нас. 738 тыс. чал. (1997), гарадскога 71%. Цэнтр — г. Ноўгарад. Найб. гарады: Баравічы, Старая Руса, Валдай, Чудава. Палавіну тэр. вобласці займае Прыільменская нізіна, на ПнУ — Ціхвінская града (выш. да 280 м), на ПдУ — Валдайскае ўзв. (выш. да 299 м). Карысныя выкапні: торф, буры вугаль, вогнетрывалыя і буд. гліны, вапнякі, кварцавыя пяскі, сапрапель. Крыніцы мінер. і радонавых вод, лек. гразі. Клімат умерана кантынентальны з мяккай зімой і ўмерана цёплым летам. Сярэдняя т-ра студз. -7 °С, ліп. 16 °С. Ападкаў 540—750 мм за год. Найб. рэкі: Волхаў, Мста, Ловаць, Шалонь, Пала. Азёры: Ільмень, Валдайскае, Велле, Пірас, на ПдУ — частка воз. Селігер. Гле6ы дзярнова-падзолістыя, на ПдЗ ад воз. Ільмень дзярнова-карбанатныя. Пад лесам каля 42% тэр., пераважаюць хвойныя (хвоя, елка) і драбналістыя (бяроза, асіна, вольха) лясы. Каля 20% тэр. пад балотамі, хмызнякамі і вадой. Вял. масівы паплавоў і сенажацяў пашыраны на берагах воз. Ільмень, р. Волхаў і ў вусцях рэк Мста і Ловаць. На ПдУ вобласці Валдайскі нац. парк. На долю прам-сці прыпадае больш за 47% валавога ўнутр. прадукту. Вядучыя

галіны — машынабудаванне і металаапрацоўка, хім., электраэнергетыка, лясная, дрэваапр. і цэлюлозна-папяровая, харч., буд. матэрыялаў. Маш.-буд. прадпрыемствы вырабляюць тэлевізары, відэамагнітафоны, тэлевізійныя сістзмы, кінескопы, паўправадніковыя прылады, машыны для хім. прам-сці, мед. інструменты, дрэваапр. станкі, прылады для АЭС і інш. Авіярамонт. Хім. прам-сць прадстаўлена вытв-сцю шкловалакна, метанолу, сінт. аміяку, азотных угнаенняў. Развіты лясная, дрэваапр., цэлюлозна-папяровая (вытв-сць фанеры, драўнянавалакністых пліт, мэблі, піламатэрыялаў, цэлюлозы, паперы, запалак), шклофарфоравая, харч., лёгкая, y т.л. льноперапрацоўчая прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Нар. промысел — вышыванне красцецкай «белай строчкай» (г.п. Крэстцы). Асн. галіны сельскай гаспадаркі — ільнаводства і малочна-мясная жывёлагадоўля. С.-г. ўгоддзі займаюць 751,6 тыс. га, з іх 466,7 тыс. га ворныя землі. Вырошчваюць збожжавыя (пшаніца, жыта, авёс, ячмень) і кармавыя культуры, бульбу, агародніну. Ільнаводства пераважна на Пд вобласці. На долю жывёлагадоўлі прыпадае 68% с.-г. прадукцыі. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коз. Даўж. чыгунак 1149 км, аўтадарог 8530 км. Асн. чыгункі Масква—С.-Пецярбург, Балагое— Пскоў, С.-Пецярбург—Дно, Ноўгарад—Луга; гал. транзітная аўтадарога Масква—С.-Пецярбург. Суднаходства па рэках Волхаў, Мста, азёрах Ільмень, Валдайскае. Газаправоды Таржок—Ноўгарад—Чудава— С.-Пецярбург. Валдай—Старая Руса— Рыга, нафтаправод Яраслаўль—Кірышы. Бальнеалагічны курорт Старая Руса, курортная мясцовасць Валдай. Г. С. Смалякоў.

НАЎГАРОДСКАЯ_________ 211 заліва Балтыйскага м. і на ПнЗ ад Ладажскага воз. (адваявана пры Пятру I). Н.з. канчаткова страціла свае асаблівасці пасля ўвядзення Пятром I адм.-тэр. падзелу Расіі на губерні (1708). М.Г.Нікіцін. НАЎГАР0ДСКАЯ СЎДНАЯ ГРАМАТА, судовы зборнік Наўгародс/сай феадальнай рэспублікі 15 ст. Яе юрыд. крыніцамі былі асобныя артыкулы Рускай праўды і мясц. права больш позняга паходжання. Асобныя нормы Н.с.г. пераклікаюцца з некаторымі нормамі Пскоўскай суднай граматы і суд. парадкамі Паўн.Ўсх. Русі. Н.с.г. прысвечана судаводству і суд. ладу ў Вял. Ноўгарадзе. У ёй вызначаны кампетэнцыі суда архіепіскапа, пасадніка, тысяцкага, велікакняжацкага намесніка і цівуна, названы памеры суд. пошлін, разгледжаны розныя суд. казусы. Н.с.г. стала адной з крыніц Судзебніка 1497.

НАЎГАР0ДСКАЯ ФЕАДАЛЬНАЯ РЭСПЎБЛІКА, дзяржава на ПнЗ сучаснай Расіі з цэнтрам y г. Ноўгарад y 1136— 1478. Узнікла ў выніку распаду Кіеўскай Русі. Тэр. Н ф.р. пашыралася шляхам каланізацыі і ў 15 ст. распасціралася ад Балтыйскага м. да Паўн. Урала і ад Баранцава м. да вярхоўяў Волгі. Асн. заняткі насельніцтва — земляробства і жывёлагадоўля, a таксама лясныя і марскія промыслы, ільнаводства, здабыча солі і выплаўка жалеза. Цэнтрамі рамяства і гандлю былі гарады Ноўгарад, Старая Руса, Ладага, Таржок, Арэшак і інш. Наўгародскія купцы мелі шырокія гандл. сувязі з інш. землямі Русі і замежнымі краінамі. Вышэйшы орган улады Н.ф.р. — наўгародскае веча, якое выбірала пасадніка (гал. службовую асобу), тысяцкага і (з 1156) архіепіскаНАЎГАР0ДСКАЯ ЗЯМЛЙ, першапапа. Архіепіскап фактычна ўзначальваў чаткова вобласць славеняў ільменскіх (вакол воз. Ільмень з цэнтрам y г. Ноў- выканаўчую ўладу дзяржавы, кіраваў яе знешнімі зносінамі, выконваў суд. і гарад) на ПнЗ сучаснай Расіі. Месцазнаходжанне Н.з. на стыку шляхоў «з інш. функцыі. Наўгародскі князь запрашаўся з інш. княстваў вечам, якое закварагаў y грэкі» з Волжскім спрыяла развіццю тут гандлю, рамёстваў і куль- лючала з ім дагавор («рад»), і выконваў туры. Паводле «Аповесці мінулых гадоў» пераважна функцыі военачальніка. Рэy сярэдзіне 9 ст. (пасля т.зв. запрашэн- альная ўлада знаходзілася ў руках неня на княжанне Рурыка) y Н.з. склаўся вял. групы буйных феад. землеўладальнайважнейшы цэнтр стараж.-рус. дзяр- нікаў (30—40 баярскіх сем’яў). У 12— 15 ст. Н.ф.р. вяла шматлікія, пераважна жаўнасйі. 3 10 ст. ў складзе Кіеўскай Русі. У 12— 15 ст. назва Н.з. пашырылася абарончыя войны супраць Швецыі, Ліна ўсю тэр. Наўгародскай феадальнай вонскага ордэна, Даніі, ВКЛ і Маскоўрэспублікі (самастойная з 1136), падзе- скага вялікага княства. 3 1250-х г. яна леную на адм.-тэр. адзінкі — пяціны была вымушана плаціць даніну Залатоіі (Бежацкая, Водская, Дзераўсісая, Аба- Ардзе. Маскоўскае вял. княства і ВКЛ з нежская, Шалонская). Н.з. ў гэты пе- пач. 14 ст. імкнуліся, y т.л. з дапамогай рыяд займала тэр. ад Баранцава м. да ваен. сілы, усталяваць свой суверэнітэт вярхоўяў Волгі і ад Балтыйскага м. да над Н.ф.р., урад якой шляхам лавіраПаўн. Урала. 3 1478 y складзе Маскоў- вання паміж імі (у т.л. запрашаючы скага вялікага княства, з 16 ст. — Рас. князёў то з ВКЛ, то з маскоўскіх уладзяржавы. Да пач. 18 ст. Н.з. захоўвала данняў) працяглы час захоўваў фактычсвае асаблівасці ў кіраванні, y т.л. па- ную незалежнасць сваёй дзяржавы. У дзел на пяціны (з 16 ст. іх колькасць 1410-я г. рым. папы Іаан XXI11 і Марпавялічылася), якімі кіравалі адпавед- цін V выдалі некалькі булаў, якімі ныя падраздзяленні («сталы») маскоў- прызнавалі Вітаўта і Ягайлу «ген. вікаскіх прыказаў. У 1610— 15 Швецыя за- рыямі» Ноўгарада і Пскова, але спробы ваявала зах. частку Н.з. каля Фінскага Вітаўта заваяваць Н.ф.р. былі безвыні-

212

НАЎГАРОДСКАЯ

ковымі. Залежнасць Н.ф.р. ад маскоўскіх князёў узмацнілася пасля Яжалбіцкага міру 1456, якім скончылася чарговае, няўдалае для Ноўгарада супрацьстаянне з Масквой. Каб пазбегнуць поўнага падпарадкавання Маскве, правячыя колы Н.ф.р. ў 1470 запрасілі да сябе князем слуцкага кн. Міхаіла Алелькавіча і былі гатовы прызнаць сваім сюзерэнам вял. князя ВКЛ Казіміра IV, аднак y 1471, пасля паражэння ад маскоўскіх войск y Шалонскай бітве, падпісалі з вял. маскоўскім кн. Іванам III Карастынскі мір, які амаль пазбавіў Н.ф.р. самастойнасці. У 1478 Іван III канчаткова ліквідаваў Н.ф.р. і далучыў яе тэр. да Маскоўскай дзяржавы. Н.ф.р. была самай развітай y культ. адносінах часткай Русі з шырока распаўсюджанай пісьменнасцю (пра гэта сведчаць берасцяныя граматы), багатымі традыцыямі летапісання (гл. Наўгародскія летапісы), уласнымі школамі дойлідства і выяўл. мастацтва (гл. Наўгародская школа дойлідства, Наўгародская школа іканапісу). Літ.: Я я н н В.Л. Новгородскне акты XII— XV вв. М.. 1991; Ф р о я н о в Н.Я. Мятежный Новгород. СПб., 1992. С.В.Пазняк.

НАЎГАР0ДСКАЯ Ш К0ЛА Д0ЙЛІДСТВА, адна з найб. значных школ стараж.-рус. дойлідства 12— 15 ст. Склалася ў г. Ноўгарад і яго ўладаннях y феад. перыяд. Самыя раннія яе помнікі (Наўгародскі Сафійскі сабор, 1045—50; Георгіеўскі сабор Юр’ева манастыра, 1119) па тэхніцы ўзвядзення і кампазіцыі набліжаліся да кіеўскіх храмаў з уласцівымі ім манум. прастатой і кампактнасцю аб’ёмаў. 3 сярэдзіны 12 ст. ёудавалі пераважна невял. 4-стаўповыя храмы, якія служылі прыходскай царквой вуліцы або дамавой заможнага баярына. На

Наўгародскм школа дойлідств*. Царква са на Ілыне вуліцы. 14 ст.

іх хорах звычайна размяшчалі маленькія прыдзелы, прысвечаныя патрону заказчыка. У якасці буд. матэрыялаў выкарыстоўвалі вапняковыя пліты з цаглянымі праслойкамі, якія звонку заставаліся незацертымі. Гэта абмяжоўвала разнастайнасць дэкар. аздаблення пабудоў. Да помнікаў гэтага перыяду належаць цэрквы Георгіеўская і Успенская ў Старой Ладазе (2-я пал. 12 ст.), Спаса на Нярэдзіцы ў Ноўгарадзе (1198) і інш.

3 канца 13 ст. дойліды імкнуліся ўзмацніць выразнасйь арх. кампазіцыі (цэрквы Міколы на Ліпне, 1292; Успення на Волатавым полі, 1352). У 14— 15 ст. склаўся класічны тып багата дэкарыраванага наўгародскага храма. У ліку дэкар. элементаў пераважалі лапаткі, шматлопасцевыя абрысы асн. аб’ёмаў, разнастайныя нішы, броўкі, паўвалікі, дэкар. крыжы і інш. (цэрквы Фёдара Страцілата на Ручаі, 1360—— 61 ; Спаса на Ільіне вуліцы ў Ноўгарадзе, 1374; Пятра і Паўла ў Кажэўніках, 1406). 3 2-й пал.

15 ст. ў архітэктуры Н.ш.д. праявіліся кансерватыўныя тэндэнцыі, звязаныя з адмаўленнем наўгародскіх баяр уключэння Ноўгарада ў Рус. цэнтралізаваную дзяржаву. 3 канца 15 ст. школа страціла сваю адметнасць і развівалася ў агульным рэчышчы рус. культуры.

цыі ўласцівы размалёўкам цэркваў Спаса на Кавалёве (1380) і Раства на могілках (1380—90-я г.). У абразах канца 14— 15 ст., якія захоўвалі экспрэсіўнасць пісьма, лаканічную выразнасць сілуэтаў і самабытнасць каларыту ў выявах мясц. святых, адлюстраваліся традыц. нар. ўяўленні і вераванні, падзеі гісторыі Ноўгарада («Ілья», «Уласій», «Анастасія», «Фрол і Лаўр», «Бітва наўгародцаў з суздальцамі» і інш ). Высокім узроўнем майстэрства вызначаліся мініяцюры, для якіх характэрны буйны малюнак і дэкар. яркасць каларыту. Пасля ўключэння Ноўгарада ў склад Рус. цэнтралізаванай дзяржавы (1478) яго мастацтва развівалася ў агульным рэчышчы стараж.-рус. культуры.

Л і т Нсторня русского нскусства. T. 1. 2 мзд. М., 1979; П о п о в a О.С. Йскусство Новгорода н Москвы первой половнны XIV в. М., 1982. Г.А.Лаўрэцкі

НАЎГАР0ДСКАЯ Ш К0ЛА ІКАНАПІСУ, адна з найб. значных школ стараж.-рус. мастацтва. Склалася ў 12— 15 ст. ў г. Ноўгарад і яго ўладаннях. У жывапісе 12 ст. разам з арыентацыяй на мастацтва Візантыі і Кіева (фрэскі Сафійскага і Мікола-Дварышчанскага сабораў, абразы) сфарміраваўся самабытны стыль з энергічнай манерай пісьма, экспрэсіўнай трактоўкай іканаграфічных тыпаў, лаканічнасцю вобразаў, арнаменталізацыяй маст. формы (размалёўкі цэркваў Георгіеўскай ў Старой Ладазе, каля 1167; Дабравешчанскай y Аркажах, 1189; Спаса на Нярэдзіцы, 1199, і інш.). У абразах пераважаў іканаграфічны тып выявы святога, які нерухома стаіць з буйнымі рысамі твару і шырока расплюшчанымі вачамі: «Св. Георгій», «Анёл Залатыя валасы», «Усцюжскае дабравешчанне», двухбаковы абраз з выявамі Спаса Нерукатворнага і Пакланення крыжу. Абразы 13 — пач.

14 ст. вызначаюцца абагульненасцю малюнка, яркім халодным каларытам з перавагай чырвона-кінаварных, белых, вохрыстых і зялёна-аліўкавых фарбаў, унутр. напружанасцю, сувяззю з традыцыямі нар. мастацтва: «Яван, Георгій і Уласій», «Мікола Ліпенскі» (1294, Алекса Пятроў) і інш. Манум. жывапіс 14— 15 ст. больш разнастайны. Адухоўленай патэтыкай вобразаў, імклівасцю рухаў, свабоднай і смелай тэхнікай пісьма вызначаюцца фрэскі цэркваў Спаса на Ільіне вуліцы (1378, Феафан Грэк), Фёдара Страцілата на Ручаі (1370—80-я г.). Лінейна-графічныя, блізкія да іканапісу прыёмы, статычнасць кампазі-

ІІаўгародская школа іканапісу Бітва наўгародцаў з суздальцамі. Сярэдзіна 15 ст.

Л і т Л a з a р е в В.Н. Мскусство Новгорода. М.; Л., 1947; Я г о ж. Новгородская мконопнсь. 3 нзд. М., 1981; П о п о в a О.С. Мскусство Новгорода н Москвы первой по.'ювмны XIV в. М., 1982; С м н р н о в а Э.С., Л a урнна В.К., Гордменко Э.А. Жнвогінсь Велякого Новгорода XV в. М., 1982.

НАЎГАР0ДСКІ САФІЙСКІ САБ0Р, с а б о р св. С а ф і і , помнік стараж.рус. дойлідства ў г. Ноўгарад. Пабудаваны ў 1045—50 кіеўскімі майстрамі ў дзядзінцы (крамлі) з каменю (скляпенні і аркі з цэглы-плінфы) на ўзор Кіеўскага Сафійскага сабора (толькі меншых памераў). Быў кафедральным саборам. Храм крыжова-купапьны 5-нефавы 5-купальны 3-апсідны, абкружаны- з трох бакоў напачатку 1-яруснымі, пазней — высокімі закрытымі 2-яруснымі галерэямі. 3 зах. боку ў галерэю ўбудавана масіўная вежа з лесвіцай, што вядзе на хоры. Сабор вылучаецца суровай магутнасцю і прастатой форм, сціпласцю дэкору. Захаваліся фрагменты фрэсак (2-я пал. 11 ст., 1108, 1144), зах. бронзавыя, т.зв. Карсунскія вароты (1152—56), аб-

разы сярэдзіны 14—пач. 15 ст. Сабор часткова пашкоджаны ў 1941—44, рэканструяваны. Цяпер музей м адначасова дзеючы храм. Г.А.Лаўрэцкі. НАЎГАР0ДСКІЯ ЛЁТАПІСЫ, помнікі старажытнарускага летапісання 12— 17 ст., складзеныя ў Ноўгарадзе Вялікім. Вядома 5 асобных летапісных помнікаў, якія захаваліся ў шматлікіх спісах. 3 іх найб. стараж. і каштоўныя — Наўгародскі 1-ы (звесткі даведзены да 1-й пал. 14 ст.) і Наўгародскі 4-ы (звесткі да 2-й пал. 15 ст.) летапісы. Вылучаюцца змястоўнасцю, дакумент. дакладнасцю і лаканічнасцю, дэмакратычнасцю мовы і стылю. Адлюстроўваюць грамадска-паліт. і культ. жыццё Ноўгарада, яго сувязі з Псковам, Полацкам, Кіевам, Масквою, ВКЛ, Лівоніяй і інш. гарадамі і землямі. Падзеі апісаны ў пагадовай форме і асветлены з пазіцый агульнанар. патрыятызму. Н.л. адкрываюцца «Аповесцю мінулых гадоў» і змяшчаюць апрача арыгінальных мясц. звестак каштоўны гіст.-дакумент. і літ. матэрыял пра мінулае Русі, запазычаны з інш. стараж.-рус. крыніц. Летапісы багатыя звесткамі па гісторыі Беларусі і ВКЛ, асабліва Наўгародскі 4-ы летапіс, які паслужыў адной з асн. крыніц 2-й рэдакцыі Беларуска-літоўскага летапісу 1446. На падставе Н.л. складзена агульнарус. частка летапіснага зборніка 1-й пал. 16 ст., што захоўваўся і дапаўняўся гіст. запісамі ў Супраслі (гл. Супрасльскі рукапіс). У 15— 17 ст. на бел. землях бытавалі і інш. летапісныя кампіляцыі наўгародскага паходжання (напр. Аўрамкі летапіс). В.А Чамярыцкі. НАЎГАР0ДЫ, вёска ў Новапагосцкім с/с Міёрскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 14 км на Пд ад горада і чыг. ст. Міёры, 194 км ад Віцебска.

257 ж., 115 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАЎЁ (Navier) Луі Мары Анры (15.2.1785, г. Дыжон, Францыя — 23.8.1836), французскі інжынер і вучоны, адзін з заснавальнікаў тэорыі пругкасці. Чл. Парыжскай АН (1824). Скончыў Політэхн. школу (1804) і Школу

мастоў і дарог (1806), y якіх і працаваў. Навук. працы па буд. механіцы, тэорыі пругкасці, супраціўленні матэрыялаў, гідраўліцы і гідрамеханіцы. Вывеў агульныя ўраўненні раўнавагі і руху пругкага цела, ураўненні руху несціскальнай вязкай вадкасці (Н. — Стокса ўраўненні), распрацаваў метад разліку вісячых мастоў. Аўтар першага падручніка па супраціўленні матэрыялаў. Літ:. Т я м о ш е н к о С .П . Мсторяя наукм о сопротнвленші матерналов: Пер. с англ. М., 1957.

НАЎЛІЦКАЕ BÔ3EPA, H a ў л і ц ы, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 20 км на ПдЗ ад г. Полацк. Пл. 3,86 км2, даўж. 3,4 км, найб. шыр. 1,7 км, найб. глыб. 12,9 м, даўж. берагавой лініі 11,4 км. Аб’ём вады 23,5 млн. м3. Пл. вадазбору 11,3 км2. Схілы катлавіны выш. 3—5 м (на Пн і ПдУ да 8 м, на 3 да 25 м), пераважна разараныя, на Пд і Пн тэрасаваныя. Берагі нізкія пясчаныя і пясчанагалечныя, на 3 і ПнЗ абразійныя. Мелкаводная зона пясчаная, глыбакаводная — ілістая. Мезатрофнае. Расліннасць да глыбіні 6 м. Упадаюць 2 ручаі, зяучана ручаём з воз. Нежлева. НАЎШНУСЫ (ад грэч. nauplios жывёла з панцырам), планктонныя лічынкі розных ракападобных. Цела не сегментаванае; прыдаткаў 3 пары: спераду ро-

213

кім р-не Гродзенскай вобл., урачом y Хойніцкім р-не Гомельскай вобл., з 1965 y Мінску на станцыі хуткай мед. дапамогі. Друкуецца з 1954. Яго вершы (зб-кі «Неба ўсміхаецца маланкаю», 1962; «Гарачы снег», 1968) вылучаюцца асацыятыўнасцю і метафарычнасцю, іроніяй і гратэскам, глыбінёй роздуму і свежасцю вобразнага ўспрыняцця свету. Аўтар рамана «Валун» (1994) пра жыццё пасляваен. вёскі, апавяданняў (зб. «Валун», 1976).

Te.: Пакаленні і папялішчы: Кн. вершаў. Мн., 1990 Л і т Л о й к a A. Сустрэчы з днём сённяшнім. Мн., 1968; Ш п а к о ў с к і I. Структура вершаванага вобраза. Мн., 1972; Я р о ш М., Б е ч ы к В. Беларуская савецкая лірыка. Мн., 1979. І.У.Саламевіч.

НАЎР0ЦКІ Васіль Карнеевіч (11.2.1897, в. Дзедна, Магілёўская вобл.

— 6.10.1975), украінскі вучоны ў галіне гігіены. АІсад. АМН СССР (1960). Засл. дз. нав. Украіны (1968). Скончыў Харкаўскую мед. акадэмію (1921). У 1921 — 24 сельскі ўрач на Беларусі. У 1927—53 ва Укр. НДІ гігіены працы і прафес. хвароб y г. Харкаў, y 1944— 12 праф., заг. кафедры Укр. ін-та ўдасканалення ўрачоў y г. Харкаў. Навук. працы па гігіене працы ў хім., вугальнай, гарнаруднай і металургічнай прам-сці, па эксперым. прамысл. таксікалогіі, праблемах сілікозу.

Te:. Медяко-санятарное обслужнвалме промышленных предпрнятнй. Кнев, 1951; Гйгнена труда. М., 1967.

Наўпліусы: 1 — прэснаводнага рачка цыклопа; 2 — дзесяціногага рака трахіпенеуса.

та аднагалінастыя адчувальныя антэнулы, ззаду — двухгалінастыя антэны і жвалы (мандзібулы), якія выкарыстоўваюцца пры плаванні. Маюць няпарнае (наўпліяльнае) вока. Паміж жваламі і анальнай адтулінай знаходзіцца зона росту, y якой па меры развіцця ўзнікаюць т.зв. постнаўпліяльныя сегменты з канечнасцямі. НАЎРАЦІЛАВА (Navratilova) Марціна (н. 18.10.1956, Рэўніцы каля Прагі, Чэхія), амерыканская спартсменка (тэніс). Чэмпіёнка свету (1979, 1982, 1983, 1984, 1985, 1986). Пераможца Уімблдонскага турніру (1978, 1979, 1982, 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1990, 1995), чэмпіянатаў ЗША (1983, 1984, 1986, 1987), Францыі (1982, 1984), Аўстраліі (1981, 1983, 1985) y адзіночным, парным і змешаным разрадах.

Наўгародскі СафШскі сабор.

НАЎТЫЛАІДЭІ

НАЎР0ЦКІ Алесь (Аляксандр Піліпавіч; н. 12.2.1937, в. Давыдаўка Светлагорскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Мінскі мед. ін-т (1962). Працаваў фельчарам y Карэліц-

н Аў р ы , курганны могільнік 11— 12 ст. капя в. Наўры Мядзельскага р-на Мінскай вобл.; мае крывіцка-дрыгавіцую этнічную прыналежнасць. Складаецца з 2 груп: 10 і 67 насыпаў. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на гарызонце галавой на 3, частка на попельнай падсыпцы. Пры даследаванні выяўлены жал. нажы, сякера, рэшткі драўлянага посуду, ганчарная кераміка, пацеркі (шкляныя, бурштынавыя, з горнага хрусталю), падвескі, бронзавыя пярсцёнкі, спражкі, вітая грыўня, сярэбраная бляшка з арнаментам, зорчатая фібула, бразготкі, крыжык, медныя залачоныя пласцінкі-драбніцы з выемчатай эмаллю чырв. колеру і інш. н а ў с ік Ая , н a ў з і к a я, y старажытнагрэчаскай міфалогіі дачка цара феакаў (жыхароў казачнага в-ва Схерыя) Алкіноя. Паводле «Адысеі», Н., дзеянні якой накіроўвала багіня Афіна, сустрэла на беразе мора Адысея, якога напярэдадні бура выкінула на востраў феакаў. Н. накарміла і апранула Адысея, падказала яму, як прайсці да палаца Алкіноя і дамагчыся ад феакаў дапамогі ў вяртанні дадому. Паводле аднаго з міфаў, сын Адысея Тэлемах пасля смерці бацькі ажаніўся з Н. і меў ад яе сына Персептоліса.

НАЎТЫЛАІД^І, наўтылоіды (Nautiloidea), падклас (па інш. класіфі-

214

НАЎТЫЛУСЫ

кацыях атрад, падатрад) беспазваночных жывёл кл. галаваногіх малюскаў. 1 сучасны (караблікі) і каля 700 выкапнёвых родаў, больш за 2000 відаў. Вядомы з кембрыю, росквіту дасягнулі ў ардовіку—дэвоне (каля 400 млн. гадоў назад). Жылі ў морах, паводле спосабу жьшйя поўзаючыя, плаваючыя або прымацаваныя да субстрату жывёлы. На Беларусі рэшткі Н. знойдзены ў адкладах ардовіку і дэвону. Выкарыстоўваюцца пры вызначэнні ўзросту геал. адкладаў. Памеры выкапнёвых відаў ад 0,5 см да 5 м даўж. або 3 м y дыяметры. Ракавіны рознай формы, паводле будовы блізкія да пмтіітпў. Сіфон, прызначаны для рэгулявання суадносін газу і вадкасці ў камерах ракавіны, складанай будовы. Драпежнікі. А.М.Петрыкаў.

Наўтылаідэі: 1 — ортацэрас; 2 — сфірадацэрас.

НАЎТЫЛУСЫ, гл. Караблікі.

галаваногія

малюскі,

НАЎЧЬІЦЕЛЬ Міхаіл Веньямінавіч (н. б. 8.1924, г. Іркуцк, Расія), бел. эканаміст. Д-р эканам. н. (1969), праф.

(1970). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1976). Скончыў Іркуцкія фін.-эканам. ін-т (1951), ун-т (1953). 3 1971 y Гомельскім ун-це імя Ф.Скарыны (у 1971—91 прарэктар). Навук. працы па праблсмах тэорыі і метадалогіі эканам. навукі, гісторыі эканам. вучэнняў, праблемах развіцця рыначнай эканомікі. Адзін з аўтараў «Гісторыі эканамічных вучэнняў» (ч. 3, 1984). Тв.: Развнтас экономяческой теорян в XX в. Гомель, 1998; Концептуальные проблемы трансформацнн экономяческях сястем. М., 1999 (у сааўт); Мнкро- я макрорегулярованне экономмкя в условмях перехода к рынку. Мозырь, 1999 (у сааўт); Методологяя экономнческой наукн. Мозырь, 1999.

46,2 МДж/кг. У звычайных умовах не раствараецца ў вадзе, але можа ўтвараць з ёй устойлівыя эмульсіі. Фіз. ўласцівасці Н. абумоўлены яе хім. саставам. Н. ўяўляе сабой сумесь парафінавых, нафтэнавых (з 5- і 6-членнымі цыкламі) і араматычных вуглевадародаў, гетэраатамных арган. злучэнняў, пераважна сярністых, кіслародных і азоцістых. Кампанентамі Н з’яўляюцца таксама раствораныя ў ёй вуглевадародныя газы (гл. Газы нафтавыя епадарожныя), мінер. рэчывы і вада. Асн. элементы ў саставе Н. — вуглярод (82— 87%) і вадарод (11— 14%), ёсць таксама сера (ад 0,1 да 5%), азот і кісларод (звычайна не больш за 0,3—0,5%, часам да 1%); y Н. выяўлена больш за 50 розных алементаў. Н. розных радовішчаў адрозніваецца колькасцю вуглевадародаў розных класаў і прымесей. Класіфікуюць Н. паводлс вуглевадароднага саставу фракцыі, што выкіпае пры т-ры 250— 300 °С (хім. класіфікацыя), колькасці серы і якасці вырабленых нафтапрадуктаў (тэхнал. класіфікацыя). Паводле хім. класіфікацыі адрозніваюць: Н. парафінавыя, нафтэнавыя і араматычныя (маюць больш за 50% вуглевадародаў адпаведнага класа), a таксама — змешаных тыпаў (разам з вуглевадародамі асн. класа маюць больш за 25% вуглевадародаў інш. класа). Па колькасці серы падзяляюць на маласярністыя (да 0,5% серы), сярністыя (0,51 —2%) і высокасярністыя (больш за 2% серы), паводле якасці нафтапрадуктаў адрозніваюць 3 падкласы Н , якія падзяляюцца на гатункі. Лічыцца, што Н. ўтварылася з рэшткаў арган. рэчываў, рассеяных y асадкавых адкладах, пад уздзеяннем высокіх т-ры і ціску; некат. даследчыкі паходжанне Н. звязваюць з глыбіннымі магматычнымі працэсамі. Найбуйнейшыя нафтагазаносныя асадкавыя басейны прымеркаваны да ўнугрыплатформавых, унутрыскладкаватых, складкавата-платформавых і краявых прагінаў, a таксама перыакіянічных платформ. Радовішчы Н. (агульная пл. каля 80 млн. км2) выяўлены на ўсіх кантынентах акрамя Антарктыды (каля 50 млн. км2) і на шэльфавых плошчах акваторый (30 млн. км2); гл. Мінеральныя рэсурсы. У свеце каля 30 тыс. радовішчаў Н., агульныя запасы 155 073,4 млн. т (1997), з іх 15— 20% — газанафтавыя. Адзін з найб. (па запасах) — Персідскага заліва пафтагазаносны басейіі, дзе толькі ў 2 радовішчах Гавар (Саудаўская Аравія) і Бургаіі (Кувейт) сканцэнтравана больш за 12% разведаных нафтавых запасаў свету. Найб запасы Н (1997, млн. т.: Саудаўская Аравія — 35 863, Расія — 21 252,9, Ірак — 15 342,5, Кувейт — 12 972,6, Іран — 12 397,3, Венесуэла — 9945,6, Аб’яднаныя Арабскія Эміраты — 8718.

НАФТА (тур. neft праз перс. ад грэч. naphtha), вадкі гаручы карысны выкапень; складаная сумесь вуглевадародаў розных класаў з інш. арган. алучэннямі. Пашырана ў асадкавай абалонцы Зямлі. Утвараецца звычайна на глыб. больш за 1,2—2 км. Выкарыстоўваюць для атрымання вадкага паліва, змазачнага масла і інш. (гл. Нафтапрадукты), a таксама як сыравіну ў хім. прам-сці (гл. Нафтахімія, Нчфтахімічная прамысловасць). Масляністая вадкасць ад светла-рудога да цёмна-бурага (амаль чорнага) колеру з характэрным пахам, шчыльн. 730— 1050 кг/м 3 (звычайна 820— 950 кг/м 3); паазяляюць на лёгкую і цяжкую (шчыльн. меншая і большая за 900 кг/м3 адпаведна). Характарызуецца т-рай пачатку кіпення — звычайна 20— 30 °С, часам 100 °С і вышэй Цеплата згарання 43,7—

Нафта.

На Беларусі першы фантан Н. атрыманы ў 1953, на Ельскай структуры. Першае прамысл. Рэчыцкае радовішча нафты адкрыта ў 1964. Усяго адкрыта 62 радовішчы Н. (1999). Яны знаходзяцца ў Рэчыцкім, Светлагорскім, Акцябрскім, Калінкавіцкім, Петрыкаўскім р-нах Гомельскай вобл. і Глускім р-не Магілёўскай вобл.; прымеркаваны да паўн. ч. Прыпяцкага прагіну. Н. залягае ў пратэразойскіх адкладах, y падсалявых тэрыгенных (полацкі і ланскі гарызонты) і карбанатных (саргаеўскі, сямілуцкі, варонежскі), міжсалявых (задонскі, ялецкі, петрыкаўскі) і ўнутрысалявых (лебядзінскі) адкладах верхняга дэвону. Паклады Н. шматпластавыя (падсалявыя), масіўныя (міжсалявыя), літалагічныя (унутрысалявыя), скляпенневыя, тэктанічна і літалагічна экранаваныя. Глыб. залягання ад 1612 м (Бярэзінскае радовішча) да 4580 м (Першамайскае). Пл. нафтавых пакладаў ад менш за 1 км2 да 50 км2 (Рэчыцкае). Калектары асн. гарызонтаў кавернаватрэшчынныя карбанатныя пароды, y тэрыгеннай падсалявой тоўшчы — порыстыя пясчана-алеўрытавыя. Магутнасць нафтанасычаных парод ад 1— 2 да 180 м (Паўд.-Аляксандраўскае). Паводле вуглевадароднага саставу Н. метанава-нафтэнавага тыпу, шчыльн. 787-— 985 кг/м3. Выхад светлых фракцый да 300 °С ад 24 да 68%. Колькасць парафіну да 15%, смол да 53%, серы 0,03— 4,79%. У пластавых умовах умяшчае спадарожныя газы — 14—439 м3/т. Якасць Н. мяняецца па пл. Прыпяцкага прагіну: на Пн пераважаюць парафіністыя, смалістыя, маласярністыя, сярэдняй шчыльнасці, на Пд — цяжкія, высокасмалістыя, высокасярністыя, малапарафіністыя. Здабываюць Н. фантанным і механізаваным спосабамі. Разведка Н. вядзецца ВА «Белгеалогія» (б. «Беларусьгеалогія») i ВА *Беларусьнафта», здабыча — ВА «Беларусьнафта», гл. таксама Нафтаздабыуная прамысловасць. Частка здабытай Н. транспартуецца па нафтаправодзе «Дружба». Перапрацоўка Н. ажыццяўляецца на Наваполацкім вытворчым аб’яднанні «Нафтан» і «Мазырскім нафтаперапрацоўчым заводзе (гл. таксама Нафтаперапрацоўчая прамысловасць). Рэалізацыя нафтапрадуктаў здабываецца праз нафтабазы і аўтазаправачныя станцыі. Каардынацыйная дзейнасць па пытаннях пошуку, разведкі, здабычы, транспарціроўкі, перапрацоўкі Н. і забеспячэння нар. гаспадаркі нафтапрадуктамі вядзецца Бел. дзярж. канцэрнам па нафце і хіміі «Белнафтахім». Даследаваннямі Н. займаюцца Бел. н.-д. геолага-разведачны ін-т ВА «Белгеалогія» і Беларускі н.-д. і пракатны ін-т нафтавай і газавай прам-сці ВА «Беларусьнафта». Літ:. Е г м а з а р о в Ю.Г., К о з л о в H С., Кулмков В.РІ. Хяммя промышленных нефтей Белорусснм. Мн., 1972; П е т р о в A.Â. Углеводороды нефгм. М , 1984; Хнммя нефтн н газа. 3 язд. СПб., 1995; Геологня н нефгегазоносность запада Восточно-Европейской платформы. Мн., 1997. У.А.Багіпа, Ю.Р.Егіязараў, A Ф Мікуленка.

НАФТАБАЗА, комплекс збудаванняў, абсталявання і прыстасаванняў для прыёму, захоўвання і размеркавання нафты і нафтапрадуктаў. Бываюць перавалачныя (для перагрузкі нафты з аднаго віду транспарту на другі), прызаводскія (для захоўвання і падрыхтоўкі сыравіны да перапрацоўкі, для прыёму, захоўвання і водпуску гатовых нафтапрадуктаў), размеркавальныя (забяспечваюць прадпрыемствы нафтапрадуктамі, адпускаюць іх спажыўцам). Размеркавальныя Н. падзяляюцца на абласныя і раённыя, чыгуначныя, водна-чыгуначныя, водныя, трубаправодныя і глыбінныя. Многія Н. выконваюць змешаныя функцыі. Асн. тэхнал. працэсы аўтаматызаваныя. НАФТАВАЕ MÂCJIA, м і н е р а л ь н а е м а с л а , прадукт перапрацоўкі высокакіпячых (300—600 °С) нафтавых фракцый: вадкая сумесь парафінавых, нафтэнавых, араматычных і нафтэнаараматычных вуглевадародаў, a таксама іх гетэравытворных.

т). У 1966—70 уведзены ў эксплуатацыю Асташкавіцкае, Вішанскае і Давыдаўскае радовішчы (усе Светлагорскі р-н). Да канца 1970-х г. разведаны 18 радовішчаў. Нафта ў іх залягае ў сярэдніх і малых радовішчах пл. ад 50 км2 да 1—2 км2. Дэбіт свідравін невялікі, асн. спосаб здабычы — помпавы. Эфектыўнасць нафтаздабычы абумоўлена высокай якасйю нафты, дастатковай гасп. асвоенасцю тэрыторыі. 3 усіх радовішчаў (іх больш за 30) па нафтаправодах нафга ідзе да Рэчыцкага і Асташкавіцкага, дзе праходзіць прамысл. падрыхтоўку (абязводжванне, абяссольванне, сепарацыя), потым падаецца ў нафтаправод «Дружба» і на нафтаперапрацоўчыя з-ды. За 1965—90 здабыта каля 90 млн. т нафты. У 1998 здабыта 1830 тыс. т (уключаючы газавы кандэнсат). Здабы-

НАФТАЗДАБЫЧА

215

помпы, што прыводзяцца ў дзеянне ад станкоў-качалак (спосаб выкарыстоўваецца на болынасці нафтавых радовішчаў свету), або бясштангавыя, пераважна цэнтрабежныя электрапомпы, да якіх праз свідравіны падводзяць эл. энергію. Найб. эфектыўным метадам павелічэння адбору нафты з пласта з’яўляецца падтрыманне пластавога ціску запампоўкай вады (або газу) y нафтавы пласт. Аднак метады воднага ўздзеяння на пласты не забяспечваюць поўнага здабывання геал. запасаў нафты: y нетрах яе застаецца больш палавіны, a на радовішчах вязкіх нафтаў — 85% разведаных запасаў. Для павышэння каэф. нафтааддачы (адносіны колькасці здабытай нафты да першапачатковага яе запасу ў пакладзе) выкарыстоўваюць розныя фіз. і хім. метады выціскання нафты з пласта. Напр., пры запампоўванні ў нафтавы пласт вады з дабаўкай паверхнева-актыўных рэчываў пані-

г ііо

Паводле спосабу вытв-сці падзяляецца на дыстылятнае (атрымліваюць дыстыляцыяй мазуту), астаткавае (прадукты ачысткі гудроііу) і кампаўндавае (сумесь дыстылятнага і астаткавага Н.м.), паводле галін выкарыстання — на белае масла, змазачнае масла, ізаляцыйныя маслы, кансервацыйнае масла. Для надання неабходных эксплуатацыйных уласцівасцей y Н.м. дадаюць прысадкі. На аснове Н.м. (без прысадак) атрымліваюць гідраўлічныя і змазачна-пхаладжальныя вадкасці, тэхнал. і шшс-

тычныя змазкі.

НАФТАВАЙ I ГАЗАВАЙ ПРАМЫСЛ0ВАСЦІ БЕЛАРЎСКІ НАВУК0ВАДАСЛЁДЧЫ I ПРАЁКТНЫ ІНСТЫТ уТ («БелНДПІнафта»), Засн. ў 1991 y Гомелі на базе Гомельскага комплекснага аддзела (створаны ў 1967 пасля адкрыцця на Беларусі прамысл. радовішчаў нафты, 1964) ін-та «УкрДЗІПРАНДІнафта». Уваходзіць y склад ВА «Беларусьнафта» Бел. дзярж. канцэрна па нафце і хіміі «Белнафтахім». Асн. кірункі н.-д. дзейнасці: тэхніка і тэхналогія адабычы нафты; распрацоўка нафтавых і газавых радовішчаў; фізіка-хімія нафтавага пласта, новых метадаў павышэння нафтааддачы; ахова ад карозіі нафтапрамысл. абсталявання; пошук новых кірункаў геолага-разведачных работ, падлік запасаў нафты і газу; нафтавая гідрагеалогія і літагідрагеахімія; распрацоўка новых тэхналогій і тэхн. рашэнняў пры праектаванні буд-ва свідравін; інжынерна-геал. пошукі і падрыхтоўка да работы нафтавых радовішчаў; арг-цыя працы і вытв-сці; ахова навакольнага асяроддзя. НАФТАЗДАБЫЎНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦЬ, спецыялізаваная галіна прамысловасці, якая ўключае разведку, здабычу нафгы і спадарожных ёй газаў, пач. падрыхтоўку нафты для яе транспарціроўкі і перапрацоўкі. Н.п. Беларусі грунтуецца на радовішчах y Гомельскай вобл. Прамысл. распрацоўка першага на Беларусі радовішча нафты пачалася ў 1965 (за год здабыта 39 тыс.

Д а арт. Нафтаздабыўная прамысловасць Нафтапромысел y РэчЬвдкім раёне.

тай нафты для патрэб Беларусі не хапае, таму яна завозіцца з Расіі. Сусв. запасы нафты складаюць больш за 130 млрд. т. Найб. запасы яе знаходзяцца ў Саудаўскай Аравіі, Кувейце, Расіі, Аб’яднаных Арабскіх Эміратах, Іраку, Іране, дзе адпаведна сканцэнтравана значная частка Н.п. У Н.п. краін Блізкага, Сярэдняга і Далёкага Усходу, Лац. Амерыкі, Паўд.-Усх. Азіі пануюць манаполіі ЗША і Вялікабрытаніі, на долю якіх прыпадае больш як палавіна здабычы і перапрацоўкі нафты

Схема нафтаздабычы глыбіннапомлавым спосабам: 1 — станцыя кіравання электрапрыводам; 2 — лябёдка для апускання кабеля ў свідравіну; 3 — помпава-кампрэсарная труба; 4 — апускная цэнтрабежная помпа; 5 — элекграрухавік.

НАФТАЗДАБЫЧА, працэсы здабычы нафты з нетраў і падрыхтоўкі яе да перапрацоўкі. Ажыццяўляецца праз буравыЯ свідравіны за кошт прыроднай энергіі пласта (унутрыпластавога ціску) і энергіі, што пэўным чынам падаецца ў свідравіну. Спосаб Н., пры якім выкарыстоўваецца энергія пласта, наз. фантанным, a спосабы, калі нафта падымаeuua на паверхню за кошт энергіі, што падводзіцца звонку, наз. механізаванымі (іх разнавіднасці — кампрэсарны і помпавы спосабы). Пры кампрэсарным, або газліфтным (гл.

Газліфт), метадзе Н. ў свідравіну запампоўваюць газ, які змешваецца з нафтай і зніжае яе шчыльнасць. Дзякуючы гэтаму забойны ціск становіцца ніжэй за пластавы, a перапад ціскаў выклікае рух вадкасці з пласта да паверхні зямлі. Пры помпавым спосабе на пэўную глыбіню апускаюць штангавыя свідравінныя

Д а арг. Нафтаздабыча. Схема павелічэння адбору нафты з пласта: 1 — унутрыкошурным завадненнем; 2 — законтурным завадненнем.

216

НАФТАЛАН

жаецца паверхневае нацяжэнне на мяжы нафта— вада, павялічваецца рухомасць нафты і паляпшаецца яе выцясненне вадой. Дпя павелічэння эфектыўнасці распрацоўкі радовішчаў з нафтамі павышанай вязкасці ўжываюць цеплавыя метады ўздзеянніі на паклад: запампоўка ў пласты гарачай вады, пары і ўнутрыпластавое гарэнне. Для інтэнсіфікацыі Н. побач з уздзеяннем непасрэдна на паклад выкарыстоўваюць розныя хім., фіз. і цеплавыя спосабы ўздзеяння на прызабойную зону з мэтай паляпшэння фільтрацыйных уласцівасцей нафтавага пласта. Здабытая з нетраў нафта змяшчае спадарожны газ (50— 100 м3/т), ваду (200— 300 кг/т), мінер. солі (да 10— 15 кг/т), мех. дамешкі. Перад транспарціроўкай і падачай на перапрацоўку газы, мех. дамешкі, асн. ч. вады і солей выдаляюць з нафты.

На Беларусі Н. пачалася ў 1964 (Рэчыцкае радовішча нафты). Пры распрацоўцы нафтавых радовішчаў шырока выкарыстоўваецца падтрыманне пластавога ціску, асн. спосаб Н. — помпавы. Гл. таксама Нафтаздабыўная прамысловасць. Літ:. Хямня нефтн » газа. 3 нзд. СПб., 1995; Технологяя н техняка добычм нефтм. М„ 1986. В.А.Вядзернікпў.

НАФТАЛАН, горад y Азербайджане, y перадгор’ях Малога Каўказа, за 18 км ад чыг. ст. Герань. 7,9 тыс. ж. (1991). Здабыча нафталанскай лячэбнай нафты. Краязнаўчы музей. Бальнеалагічны курорт. Клімат субтрапічны. Асн. прыродны лек. фактар — нафталанская нафта (нафталан), якую выкарыстоўваюць для нафталаналячэння (у выглядзе мясц. агульных ваннаў, мазяў) пры лячэнні захворванняў органаў руху і апоры, перыферычнай нерв. сістэмы, скуры і інш. Вял. хваёвы парк. НАФТАЛІН, кандэнсаваны араматычны вуглевадарод, С 10Н8. У малекуле Н.

2 кандэнсаваныя бензольныя кальцы (гл. Араматычныя злучэнні). Бясколерныя крышталі з характэрным пахам, 80,3 °С. Добра раствараецца ў этаноле, дыэтылавым эфіры, ацэтоне, бензоле, мала — y вадзе. Лёгка ўзганяецца (пры 50 °С). Праяўляе араматычныя ўласцівасці; гідрагенізуецца часткова або поўнасцю (утвараюцца тэтралін і дэкалін), акісляецца з раскрыццём аднаго з цыклаў. Атрымліваюць з каменнавугальнай смалы і прадуктаў піролізу нафты. Выкарыстоўваюць як сыравіну ў хім. прам-сці (для атрымання фталеваго ангідрыду, нафтолаў, тэтраліну, дэкаліну і інш.), a таксама ў вытв-сці азафарбавальнікаў, пластыфікатараў, паверхнева-актыўных рэчываў, лек. сродкаў, як інсектыцьш. ГДК 20 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч.

НАФТАЛЕРАПАМП0ВАЧНАЯ СТАНЦЫЯ, збудаванне трубаправоднага транспарту для перапампоўкі сырой нафты або нафтапрадуктаў. Будуюцца на нафтапромыслах, нафтаперапрац. з-дах, нафтабазах, магістральных нафта- і прадуктаправодах. На магістральных трубаправодах адрозніваюць Н.с. галаўныя і прамежкавыя, абсталяваныя пераважна цэнтрабежнымі помпамі з электрапрыводам, сродкамі аўтаматыкі і тэлемеханікі.

НАФТАПЕРАЛРАЦ0ЎКА, сукупнасць тэхнал. працэсаў па тэрмічнай і тэрмакаталітычнай перапрацоўцы нафты для атрымання розных відаў паліва, змазачных матэрыялаў, бітумаў, парафінаў і інш. нафтапрадуктаў. Працэсы Н. падзяляюцца на першасныя (адбываюцца без змен хім. будовы кампанентаў нафты) і другасныя (накіраваны на пэўную змену структуры нафтавых вуглевадародаў). Перапрацоўцы нафты папярэднічаюць працэсы стабілізацыі (выдаленне раствораных газаў), абязводжвання і абяссольвання. Асн. працэс першаснай Н. — перагонка нафты (тэрмічнае раздзяленне яе на часткі ці фракцыі з атрыманнем прамагоннага бензіну, газы, рэактыўнага, дызельнага і кацельнага паліва, топачнага мазуту). Прамагонныя бензіны складаюць да 25% ад масы нафты, маюць невысокую дэтанацыйную ўстойлівасць і патрабуюць далейшай апрацоўкі. Балансавы дэфіцыт светлых нафтапрадуктаў і павышэнне іх якасці дасягаецца пры другасных працэсах Н. — каталітычным крэкінгу, кпксаванпі, гідракрэкінгу, рыформінгу, ізамерызацыі, полімерызацыі, алкіліраванні і інш. A ч ы с т к a н а ф т а п р а д у к т а ў , атрыманых пры першасных і другасных працэсах, уключае выдаленне сярністых, азоцістых і кіслародных злучэнняў, смалістых рэчываў, цвёрдых парафінаў. Светлыя нафтапрадукты спачатку апрацоўваюць водным растворам шчолачы ці сернай к-ты. Сярністыя злучэнні з іх выдаляюць метадам каталітычнай гідраачысткі пры наяўнасці каталізатара і вадароду. Для ачысткі масляных фракцый карыстаюцца сернай к-той, селектыўнымі растваральнікамі (фенолам, фурфуролам, нітрабензолам і інш.) і спец. адсарбентамі. Дэасфальтызацыя масляных фракцый ажыццяўляецца вадкім прапанам. Гл. таксама Нафтаперстрацоўчая пра-

мысловасць.

ніку слабага развіцця аўтамабільнай і авіяц. прам-сці попыт на бензін цалкам задавальняўся бензінам прамой перагонкі. Распрацоўка новых тэхналогій перапрацоўкі нафты з мэтай атрымання больш каштоўных прадуктаў пачаўся пазней і дасягнуў высокіх пахазчыкаў y гады Сав. улады. У 1840-я г. нафтаперагонныя з-ды ўзніклі ў Вялікабрытаніі, ЗШ А, Францыі. У наш час сусв. лідэрамі ў галіне Н.п. з’яўляюцца 3II1A, Вялікабрытанія, Расія, Францыя, ФРГ, Японія, краіны Блізкага і Сярэдняга Усходу.

На Беларусі фарміраванне Н.п. пачалося з уводам y эксплуатацыю ў 1963 Полацкага нафтаперапрацоўчага з-да ( Наваполацкае вытворчае аб’яднанне «Нафтан»), 3 1975 прадукцыю дае Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод. Асн. прадукцыя гэтых з-даў: бензін, дызельнае паліва, газа, мазут, змазачнью маслы, бітумы і інш. Нафта для перапрацоўкі паступае на гэтыя з-ды па адгалінаваннях магістральнага нафтаправода «Дружба». У 1998 Н.п. Беларусі ажыццявіла першасную перапрацоўку 11 539 тыс. т нафты, y выніку атрымана (тыс. т): бензіну — 2018, дызельнага паліва — 3318, топачнага мазуту — 4453 і інш. матэрыялаў. Гл. таксама Нафтаздабыўная прамысловасць, Нафтаперапрацоўка. НАФТАПРАВ0Д, комплекс збудаванняў для перапампоўкі сырой нафты з раёнаў нафтаздабычы да месцаў перапрацоўкі. Складаюцца з трубаправодаў,

Ю.Р.Егіязараў.

НАФТАПЕРАПРАЦ0ЎЧАЯ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, спецыялізаваная галіна прамысловасці па выпуску маторнага і кацельна-пячнога паліва, змазачных і электраізаляцыйных матэрыялаў, растваральнікаў, матэрыялаў для дарожнага пакрыцця, нафтахім. сыравіны і інш. Упершыню нафтаперапрацоўка ў прамысл. маштабе ажыццёўлена ў Расіі на з-дзе, пабудаваным y 1745 на р. Ухта. Першы нафтаперагонны з-д з кубамі перыядычнага дзеяння пабудаваны прыгоннымі сялянамі братамі Дубінінымі паблізу г. Маздок. 3-д для перагонкі бакінскай нафты дзейнічаў y 1837— 39 У 1869 y Баку дзейнічалі 23 нафтаперагонныя з-ды, a ў 1873— 80 — 80 з-даў, здольных даваць 16 350 т газы ў год. У дарэв. Расіі ў вы-

нафтаперапамповачных станцый, сродкаў сувязі, дапаможных збудаванняў. Адрозніваюць Н. мясцовыя (на промыслах падаюць нафту на невял. адлегласці — ад месца здабычы да пунктаў збору і падрыхтоўкі), магістральныя (транспартуюць нафту на далёкія адлег-

Да арт. Нафтшіерапрвцоўчдя прамысловасць. Нафгаперапрацоўчы комплекс y г. Наваполацк.

ласці — да месцаў перапрацоўкі), унутраныя (на нафтаперапр. з-дах). Дыяметр труб Н. 60— 1220 мм, рабочы ціск 0,7— 8 МПа, скорасць руху нафты 0,9— 2,6 м/с. Магістральныя Н бываюць даўжынёй некалькі тысяч кіламетраў (напр., Н. «Дружба» больш за 5 тыс. км, 1-я нітка яго ўведзена ў 1964, 2-я — y 1974). Трубаправоды магістральных Н. укладваюцца ў грунт, для засцярогі ад карозіі ўкрываюцца бітумнай масшкай, маюць таксама эл. сродкі засцярогі. Трубаправоды і інш. збудаванні для перамяшчэння прадуктаў перапрацоўкі нафты (бензіну, газы, дызельнага паліва і інш.) наз. нафтапрадуктаправодамі.

На тэр. Беларусі агульная працягласць магістральных Н. рознага дыяметра (630, 720, 820, 1020 мм) y аднаніткавым вылічэнні складае 2,9 тыс. км. Па мясцовых Н. нафта ад усіх радовішчаў (іх больш за 40) перапампоўваецца да ўстаноўкі прамысл. падрыхтоўкі нафты, дзе яна праходзіць абязводжванне, абяссольванне, сепарацыю і падаецца ў Н. «Дружба». Праз сістэму магістральных Н. «Дружба» расійская

пашыраны наземныя стальныя і падземныя жалезабетонныя. Ёмістасць пераважна 100— 1000 м3, часам да 50— 100 тыс. м3. НАФТАХІМІЧНАЯ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, галіна прам-сці па вытв-сці сінт. матэрыялаў і вырабаў з іх, заснаваная на хім. перапрацоўцы прадукцыі нафтаперапрацоўчай прамысловасці і газавай прамысловасці. Асн. прадукцыя Н.п.: сінт. каўчук, хім. валокны, прадукты асн. арган. сінтэзу (этылен, прапілен, поліэтылен, спірты, альдэгіды і інш.), гумава-тэхн. вырабы (гл. Гумаазбеставая прамысловасць), розныя віды шын. Прадукцыя Н.п. выкарыстоўваецца ва ўсіх галінах нар. гаспадаркі. Да І-й сусв. вайны (1914— 18) вытв-сць прамысл. арган. прадуктаў грунтавапася на перапрацоўцы каксоўнага каменнага вугалю і харч. сыравіны. Выкарыстанне нафты як важнейшай крыніцы хім. сыравіны стала магчымым y пач. 20 ст. ў выніку ўкаранення ў прам-сць новых метадаў яе перапрацоўкі — крэкінгу і піролізу. Прамысл. вытв-сць нафта-

217

наф то лы

НАФТАХІМІЯ, галіна хіміі, якая вывучае састаў, фіз.-хім. ўласцівасці, хім. ператварэнні, a таксама працэсы перапрацоўкі нафты і прыроднага газу. Гал. задача Н. — вьівучэнне і распрацоўка метадаў і працэсаў перапрацоўкі вуглевадародаў нафты ў буйнатанажныя арган. прадукты, якія выкарыстоўваюць як сыравіну ў вытв-сці разнастайнай хім. сінт. прадукцыі (гл. Нафтапрадукты). Адзін з асн. кірункаў даследаванняў — н а ф тахімічны с і н т э з — распрацоўка эфектыўных метадаў атрымання важнейшых функцыян. вытворных (спіртоў, альдэгідаў, карбонавых кіслот, эфіраў і інш.) на аснове вуглевадародаў нафты і прыроднага газу, a таксама паўпрадуктаў і адходаў нафтаперапрацоўкі. У Н. комплексна выкарыстоўваюцца метады арган. і фіз. хіміі, хім. тэхналогіі, каталізу, цеплатэхнікі, матэматыкі, кібернетыкі і інш. навук. Пачатак даследаванняў па Н. (з 1870-х г.) звязаны з працамі рас. хімікаў Дз.І.Мендзялеева, Ф.Ф.Бейльштэйна, У.В.Маркоўнікава (вывучэнне вуглевадароднага саставу нафтаў I

розных каўк. радовішчаў) і ням. хіміка К.Энглера (распрацоўка метадаў аналізу нафты). Як самаст. навука Н. сфарміравалася ў 1950—60-я г., калі ў прамысл. арган. сінтэзе перайшлі да выкарыстання пераважна нафтагазавай сыравіны. Схема магістральнага нафталравода: 1 — нафтавы промысел; 2 — пункт эбору і падрыхтоўкі нафты; 3 - помпавая станцыя; 4 — калодзеж з рэгулявальнымі прыстасаваішямі; 5 — размеркавальны пункт; 6 — нафтаперапрацоўчы завод.

нафта транспартуецца ў краіны СНД (Украіна, Беларусь), Прыбалтыкі (Літва, Латвія — порт Вентспілс), Усх. і Зах. Еўропы (Польшча, Германія, Венгрыя, Чэхія, Спавакія, Югаславія). В.А.Вядзернікаў.

НАФТАПРАДЎКТЫ, сумесі газападобных, вадкіх і цвёрдых вуглевадародаў, што атрымліваюць з нафты і нафтавых газаў. Асн. групы Н.: паліва (газы нафтаперапрацоўкі, газы нафтавыя спадарожныя, бензін, ліграін, газа, мазут), нафтавае масла, нафтавыя растваральнікі і асвятляльная газа, цвёрдыя вуглевадароды (парафін, азакерыт, цэрэзін), бітумы і інш. Н. (кокс нафтавы, пластычныя змазкі, вуглярод тэхн., асідол, розныя фракцыі перагонкі нафты і прадукты іх перапрацоўкі). Л і т Товарные нефтепродукты, свойства н прммененме. 2 нзд. М., 1978.

НАФТАСХ0ВІШЧА, рэзервуар ці сістэма рэзервуараў для захоўвання нафты і прадуктаў яе перапрацоўкі (бензіну, газы, дызельнага паліва і інш.). Бываюць: наземныя, паўпадземньм і падземныя; стальныя, жалезабетонныя і пластмасавыя; цыліндрычныя (верт. і гарыз ), сферычныя, прамавугольныя і кроплепадобныя. Абсталёўваюцца люкамі (для агляду, праветрывання і інш ), проціпажарнымі прыстасаваннямі, засцерагальнымі клапанамі, прыладамі дыстанцыйнага кіравання напаўненнем і апаражненнем і інш. Найб.

хім. прадуктаў з крэкінг-газаў распачалі ў ЗША: y 1918 наладжана вытв-сць ізапрапілавага спірту, y 1920 — аліфатычных хім. прадуктаў. У б. СССР станаўленне Н.п. адбывалася ў 1929— 40-я r.: y 1932 упершыню ў свеце арганізавана прамысл. вытв-сць сінт. каўчуку, y 1949 — сумесная вытв-сць фенолу і ацэтону кумольным метадам. Стан і тэмпы развіцця Н.п. вызначаюць прагрэс многіх галін нар. гаспадаркі, дзе рэалізуецца прыбытак і эканомія сыравіны і энергіі за кошт выкарыстання нафтапрадуктаў. Найб. развітая Н.п. y ЗШ А, Японіі, Германіі, Расіі, Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі, Кітаі, Канадзе, Мексіцы.

На Беларусі Н.п. пачала развівацца ў пасляваен. час. Адно з першых прадпрыемстваў галіны — Барысаўскі завод «Гуматэхніка» створаны ў 1947. У 1952 y Бабруйску пабудаваны з-д па вытв-сці натуральнага каўчуку, з 1959 Бабруйскі з-д гумавых тэхн. вырабаў (гл. «Беларусьгуматэхніка»), У 1972 засн. буйнейшы ў Еўропе Беларускі шынны камбінат, які выпускае шыны больш як 140 тыпапамераў для аўгамабіляў, трактароў, камбайнаў і скрэпераў. Высакаякасны віскозны корд для шын вырабляе Светлагорскі завод сінтэтычнага валакна. Найбуйнейшыя прадпрыемствы галіны: Магілёўскае вытворчае аб’яднанне «Хімвалацно», Гродзенскае вытворчае аб’яднанне «Хімвалакно», Наваполацкае вытворчае аб’яднанне «Палімір», a таксама Баранавіцкі і Брэсцкі з-ды бытавой хіміі. Гл. таксама Нафтахімія. Я.І.Шчарбіна.

На Беларусі даследаванні па Н. пачаліся ў Ін-це хіміі і Лабараторыі геахім. праблем АН Беларусі пасля адкрыцця першага радовішча нафты ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл. (1953), праводзяцца ў Бел. н.-д. геолагараэведачным ін-це, Ін-це фізіка-арган. хіміі Нац. АН, Бел. тэхнал. ун-це. Вывучаны хім. састаў, фіз.-хім. і тэхнал. ўласцівасці прамысл. нафты Беларусі. Распрацаваны каталізатары дэгідрагенізацыі, экстрагенты араматычных вуглевадародаў, новыя сарбенты для нафтаперапрацоўчых і нафтахім. працэсаў. Ю.Р.Егіязараў.

НАФТ0ЛЫ, гідроксінафтал і н ы, вытворныя нафталіну з адной ці некалькімі гідраксільнымі групамі ў малекуле. Маюць агульную ф-лу С|оН8-іі(ОН)„, дзе il = 1—3 і болей.

ОН

Д а арг. Ііафтолы: a — 1-нафтол; б — 2-нафтол.

218

НАФТЭНАВЫЯ

З’яўляюцца прамежкавымі прадуктамі ў сінтэзе азафарбавальнікаў. Бясколерныя крышт. рэчывы з характэрным пахам. Добра раствараюцца ў этаноле, дыэтылавым эфіры, бензоле, хлараформе, шчолачах, мала — y вадзе. Пры награванні ўзганяюцца. Паводле хім. уласцівасцей — тыповыя фенолы Найб. пашыраны монанафтолы 1-Н. (нафталінол-І) i 2-Н. (нафталінол-2). Выкарыстоўваюць І-Н y вытв-cui заацыдаў (н а п р , І-нафтылмачавіны), 2-Н як моцны антысептык, ангыаксідант шкіпінару і каўчукоў, яго зтылавы эфір (нералін) як пахучае рэчыва ў парфумерыі. 2-Н. слаба раздражняе скуру, слізістыя абалонкі дыхальных шляхоў і вачэй, ГДК 0,1 мг/м3. Я.Г.Мшшкевіч.

НАФТФНАВЫЯ КІСЛ0ТЫ, монакарбонавыя к-ты, што ўваходзяць y састаў нафты. Змяшчаюць насычаныя цыклы з 5 і 6 атамаў вугляроду (гл. Аліцыклічныя злучэнні)\ вядомыя мона-, бі- і трыцыклічныя к-ты. Н.к. y нафце ад 0,01 да 3% па масе; асн. іх колькасць (да 80%) знаходзіцца ў газойлевай фракцыі і ў мазуце. Вязкія алеепадобныя рудыя вадкасці з непрыемным пахам, tKj 214— 300 °С. Практычна нерастваральныя y вадзе, добра раствараюцца ў вуглевадародах і інш. арган. растваральніках. Паводле хім. уласцівасцей падобныя на пілустыя кіслоты\ утвараюць солі і эфіры, якія наз. нафтэнатамі. У прам-сці вылучаюць з газавых і масленых дыстылятаў і мазуту, сінт. Н.к. атрымліваюць акісленнем нафтэ-

наў. Выкарыстоўваюць як растваральнікі палімераў, каўчукоў і фарбавальнікаў, кампаненты лакаў, дадаткі да друкарскіх фарбаў і маторнага паліва; эфіры — як пластыфікатары сінт. каўчукоў, полівінілхларыду і інш.; солі шчолачных металаў — як мыйныя сродкі, эмульгатары, інсектыцыды, стымулятары росту раслін. Аказваюць моцнае (больш за фенол) антысептычнае ўздзеянне на патагенныя арганізмы, аднак таксічныя для цеплакроўн ых. Я. Г. Міляшкевіч.

НАФТ-ШЫ, насычаныя аліцыклічныя вуглевадароды, што змяшчаюцца ў нафце. Найважнейшыя — цыюшгексан, метылцыклагексан і метылцыклапентан. У нафце ёсць таксама і больш складаныя вуглевадароды, што маюць ад 2 да 5 цыклаў y малекуле — бі- і поліцыклічныя Н.: біцыклаактан, біцыклананан, p-каратан (насычаны p-карацін), адамантан і іх вытворныя, насычаныя вуглевадароды стэроіднага і тэрпеноіднага тыпаў. У прам-сці з бензінавай фракцыі нафты вылучаюць цыклагексан і метылцыклагексан. Гл. таксама АліцыклічНЫЯ злучэнні.

Я.Г.Міляшкеаіч.

НАХА, H a в а, горад і порт y Японіі, на в-ве Акінава. Адм. цэнтр прэфектуры Акінава. 303 тыс. ж. (1991). Гал. эканам. і культ. цэнтр і порт на архіпелагу Руюо. Аэрапорт. Харчасмакавая прам-сць. Рыбалоўства. Ун-т. НАХАБЦАЎ Уладзімір Дзмітрыевіч (н.

16.7.1938, ст. Болшава Мыцішчанскага р-на Маскоўскай вобл.), расійскі кінааператар. Засл. дз. маст. Расіі (1976). Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі (1961). Лепшыя фільмы зняў з рэжысёрам Э.Разанавым: «Дайце кнігу

скаргаў» (1965), «Беражыся аўтамабіля» (1966, абодва з А.Мукасеем), «Зігзаг удачы» (1968), «Службовы раман» (1977), «Гараж» (1980), a таксама тэлефільмы «Іронія лёсу, або 3 лёгкім парам» (1975), «Пра беднага гусара закіньце слова» (1980). Сярод інш. работ «Гэта салодкае слова — свабода» (1973), «Масква — любоў мая» (1974, сумесна з Японіяй), тэлефільмы «Той самы Мюнхгаўзен» (1979), «Формула кахання» (1984), «Маскоўскія канікулы» (1995). Фільмы вылучаюцца тонкім пачуццём стылю, выразнасцю партрэтных характарыстык. Дзярж. прэмія СССР 1977. Дзярж. прэмія Расіі 1979. НАХАРАРЫ (ад стараж.-іранскага — галава роду), уладары вял. абласцей Арменіі ў 1-м тыс. н.э. Падзяляліся на старэйшых Н., якія выводзілі сваё паходжанне ад легендарнага прабацькі армян — Хайка, і малодшых Н., якім гэты тытул даваўся царамі. Б.ч. старэйшых Н. загінула ў войнах да 8—9 ст. У далейшым Н. называлі сярэдніх і нават дробных князёў. НАХАЎ, вёска ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл., каля вытоку р. Віць. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 38 км на ПнУ ад г. Калінкавічы, 100 км ад Гомеля, 4 км ад чыг. ст. Нахаў. 514 ж., 192 двары (1999). Піларама, млын. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАХГЕШЫХТЭ (ням. Nachgeschichte гісторыя, што адбылася пасля), y літаратурным творы сціслыя звесткі пра герояў і падзеі, што адбыліся пасля развязкі. Разам з тэрмінам форгешыхтэ ўведзены ў рас. літ.-знаўства ў 1920-я г. Ад эпілога адрозніваецца лаканічнасцю інфармацыі і звычайна не вылучаецца ў адзінае кампазіцыйнае цэлае твора. Часцей практыкуецца ў малой прозе («У старых дубах» Я.Коласа, «Былі ў мяне мядзведзі» У.Караткевіча, «У канцы чэрвеня» Л.Арабей), трапляецца і ў буйных эпічных творах («Лявон Бушмар», «Бацькаўшчына» К.Чорнага).

HAXÜI PAKÏ, адносіны падзення ракі на якім-н. pe ўчастку да яго даўжыні. Выражаецца ў праміле, радзей y працэнтах. Звычайна Н.р. памяншаецца ад вытоку да вусця; гэта заканамернасць парушаецца пад уплывам рэльефу, характару горных парод і грунтоў, y якіх праходзіць рэчышча. Ад Н.р. залежыць скорасць цячэння ракі. Вызначэнне нахілаў праводзяць на характэрных участках па ўзроўнях вады ў перыяд устойлівай межані. Ддя ўсёй ракі агульны нахіл знаходзяць шляхам усярэднення нахілаў асобных яе ўчасткаў. У горных рэках ён перавышае 10—20°/оо, У раўнінных каля 1—2°/00; на Беларусі ад 3°/оо y асобных малых рэчках на Пн да 0,1°/оо У Р Прыпяць.

HAXUIÉHHE МАГНІТНАЕ, вугал паміж вектарам напружанасці магнітнага поля Зямлі і плоскасцю гарызонту ў

пункце назірання зямной паверхні; адзін з элементаў зямнога магнетызму. Адпавядае вуглу нахілу магн. стрэлкі, якая мае гарызантальную вось вярчэння і знаходзіцца ў плоскасці мерыдыяна магнітнага Н.м. лічыцца паўночным (дадатным), калі паўн. канец магн. стрэлкі накіраваны ўніз, і паўднёвым (адмоўным), калі накіраваны ўверх. На магн. экватары Н.м. роўнае 0°, на магнітных полюсах ± 90°. На тэр. Беларусі Н.м. дадатнае на Пн каля 70°. НАХІЛЬНАЯ д а п р а м о й ( п л о с к a с ц і), прамая, якая перасякае дадзеную прамую (плсюкасць) пад вуглом, не роўным прамому. НАХІМАЎ Павел Сцяпанавіч [5.7.1802, с. Гарадок (б.с. Гарадок на тэр. сучаснага Вяземскага р-на Смаленскай

вобл., Расія — 12.7.1855], расійскі флатаводзец. Адмірал (1855). Скончыў Марскі кадэцкі корпус (1818), служыў на Балт. флоце. Удзельнік кругасветнага плавання на фрэгаце «Крэйсер» пад камандаваннем М.П.Лазарава (1822—25), Наварынскай бітвы 1827, рус.-тур. вайны 1828—29. Камандаваў фрэгатам «Палада» (з 1829), потым на Чарнаморскім флоце лінейным караблём «Сілістрыя» (з 1834), брыгадай караблёў (з 1845), флоцкай дывізіяй (з 1852). У Крьімскую вайну 1853— 56 разграміў гал. сілы тур. флоту ў Сінопскай бітве 1853, адзін з кіраўнікоў Севастопальскай абароны 1854— 55 (з лют. 1855 камандзір Севастопальскага порта і ваен. губернатар). 10.7.1855 смяротна паранены на Малахавым кургане. Помнік y Севастопалі (з 1959) і бюст y Вязьме (з сярэдзіны 1990-х г.). y СССР y 1944—91 існавалі ваен. ўзнагароды — ордэн Н. 1-й і 2-й ступеняў і медаль Н. Імем Н. названы шэраг баявых караблёў сав. і рас. ВМФ. 3 1955—56 y С.-Пецярбургу дзейнічае Нахімаўскае вучыпішча. Літ:. Адммрал Нахнмов: Док. н очеркм. Калннянград, 1997.

НАХІМАЎСКАЕ ВУЧЬІЛІШЧА, сярэдняя спецыялізаваная навуч. ўстанова ў Расіі з ваенна-марской накіраванасцю навучання і выхавання. Дае агульную сярэднюю адукацыю і рыхтуе да паступлення ў вышэйшае ваенна-марское вучылішча. Ствараліся з 1943 y Ленінградзе, Рызе, Тбілісі. 3 1955 дзейнічае Н.в. ў С.-Пецярбургу. Прымаюцца юнакі ва ўзросце 15— 16 гадоў, якія маюць няпоўную сярэднюю адукацыю. Тэрмін навучання 2 гады.

НАХІЧЭВАНСКАЯ АЎТАН0МНАЯ перажыла нашэсці тур. і іранскіх войск. У 16 ст. ў складзе Сефевідскай дзяржаРЭСПЎБЛІКА (Нахчыван Мухтар Республнкасы), y складзе Азербайджана, вы вылучылася населенае азербайджанаддзелена ад яго тэр. Арменіі. Мяжуе па цамі і армянамі васальнае Нахічэванскае ханства, якое пасля распаду імпер. Аракс з Іранам і Турцыяй. Пл. 5,5 тыс. км2. Нас. 306 тыс. чал. (1991), га- рыі Надзір-шаха ў сярэдзіне 18 ст. стала незалежным, але ў канцы 18 ст. зноў радскога 33%. Сярэдняя шчыльн. 55,6 чал. на 1 км2. Жывуць азербайджанцы трапіла пад уладу Ірана. Паводле Туркманчайскага дагавора 1828 y складзе Ра(95,6%), рускія і інш. Цэнтр — г. Нахічэвань. Гарэды: Ардубад, Джульфа, Шарур. сіі, y 1849 тут утвораны Нахічэванскі пав. Эрыванскай губ. У пач. 20 ст. Прырода. Паверхня гарыстая, каля 75% тэрыторыі на выш. больш за 1000 ўзніклі першыя с.-д. ячэйкі і арг-цыі «Гумет», вясной і летам 1917 y Нахічэм. На Пн — Даралагезскі хр., на У — вані і інш. месцах — Саветы, але ўлада Зангезурскі хр. (выш. да 3904 м, г. Казаставалася ў руках мясц. бекаў і ханаў. путджух). Паўд. і паўд.-зах. часткі тэр. У ліст. 1917 — сак. 1918 тут дзейнічала ўздоўж р. Аракс — раўніна выш. 600— адміністрацыя Закаўказскага камісарыя1000 м. Карысныя выкапні: малібдэнавьм і поліметал. руды, каменная соль, та. У чэрв. 1918 Нахічэвань акупіравасера, буд. матэрыялы. Шматлікія кры- на тур., y ліст. — брыт. войскамі; чл. партыі «Мусават» абвясцілі ў краі т.зв. ніцы мінер., пераважна вуглякіслых вод. Клімат рэзка кантынентальны, засушлівы. Сярэдняя т-ра студз. ад -3 °С на раўніне, да -14 °С y rapax, ліп. адпаведна 28 °С і 25 °С (на вяршынях гор да 5 °С). Ападкаў за год ад 200 мм на раўніне да 600 мм y rapax. Гал. рака Аракс з прытокамі Арпа, Нахічэванчай. Вадасховішчы Батабатгёль і Узунабінскае (на р. Нахічэванчай) і Арпачайскае. Глебы шэразёмныя, бурыя і каштанавыя. Расліннасць на раўніне палыновая і салянкавая, y rapax стэпавая, субальпійская і альпійская; лясоў амаль няма. Гісторыя. Тэр. рэспублікі заселена чалавекам з эпохі неаліту. У 8—7 ст. да н. э. ў складзе дзяржаў Мана і Мідыя, y 6—4 ст. да н.э. Ахеменідаў дзяржавы, y 4 ст. да н.э. — дзяржавы Аляксандра Македонскага, y пач. 2 ст. да н.э. — Атрапатэны. У 1 ст. да н.э. захоплена Рымам, y 3 ст. н.э. — Персіяй, y 623 — Д а арт. ІІахі'іэванская Аўтаномная Рэспубліка. Статак авечак на паіны Візантыяй, y сярэдзіне 7 ст. — арабамі. У 9— 10 ст. уваходзіла ў склад дзяржаў Саджыдаў (879—930) і Саларыдаў Аракскую рэспубліку. У 1919—20 пад (941—965); гарады Нахічэвань, Джуль- уладай мусаватыстаў і дашнакаў. У ліп. фа, Ардубад сталі цэнтрамі рамяства і 1920 Нахічэванскі край заняла Чырв. гандлю. У 11 ст. заваявана сельджукамі Армія. 28.7.1920 абвешчана Нахічэван(г. Нахічэвань быў сталіцай дзяржавы ская ССР, якая заключыла ваен.-экасултана Алп-Арслана), з 12 ст. ў складзе нам. саюз з РСФСР і Азербайджанам. У азерб. дзяржаны Эльдыгізідаў. У 13— 15 лют. 1923 3-і Усенахічэванскі з’езд Саст. пад уладай манголаў, Цімура і цюр- ветаў ператварыў Нахічэванскую CCP y каў-агузаў, y 15— 16 ст. y складзе дзяр- Нахічэванскі аўт. край y складзе Азерб. жаў Кара-Каюнлу і Ак-Каюнлу. 3 кан- ССР. 9.2.1924 аўт. край ператвораны ў ца 16 ст. пад уладай Ірана ў складзе Се- Нахічэванскую АССР. 3 1989 насельфевідаў дзяржавы (да 1720-х г.) і імпе- ніцтва Нахічэванскай АССР, якое ў вырыі Надзір-шаха (1736—47). Неаднаразова ніку нагорна-карабахскага крызісу было адрэзана ад асн. тэр. Азербайджана, актыўна ўдзельнічала ў руху за незалежнасць Азербайджана і яднанне азербайджанцаў СССР і Ірана. У снеж. 1989 — студз. 1990 адбываліся масавыя несанкцыяніраваныя пераходы насельніцтвам рэспублікі сав.-іранскай граніцы. У ліст. 1990 Нахічэванская АССР перайменавана ў Нахічэванскую Аўт. Рэспубліку. 3 1991 y складзе незалежнай Азербайджанскай Рэспублікі. Гаспадарка. Асн. галіны прам-сці: горназдабыўная (поліметал. руды, каменная соль, сера), лёгкая (шоўкаматальная, бавоўнаачышчальная, трыкат., швейная), харч. і харчасмакавая (плодакансервавая, мяса-малочная, тытунё-

НАХОДКА

219

вая, разліў мінер. вод), электра- і радыётэхн., дрэваапр., y тл. мэблевая. Вытв-сць буд. матэрыялаў (цэгла, асфальтабетон, абліцовачны камень). На р. Аракс азербайджанска-іранскі гідратэхн. комплекс «Аракс». Сельская гаспадарка спецыялізуецца на вырошчванні вінаграду, костачкавых фруктаў, тытуню, цвёрдых гатункаў пшаніцы. Пасяўныя пл. займаюць каля 25 тыс. га, пераважае паліўное земляробства. Вінаградарства (тэхн. і кішмішныя гатункі) і садоўніцтва (абрыкосы, персікі, чарэшні і інш.) развіты ў перадгорных і сярэднягорных раёнах. Вырошчваюць збожжавыя на прыараксінскіх раўнінах, тытунь y Нахічэванскім і Шарурскім р-нах, агародніна-бахчавыя культуры паўсюдна. Бульбаводства. Жывёлагадоўля мясамалочнага і мяса-воўнавага кірунку. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак. Развіта шаўкаводства. Транспарт аўтамаб., чыг. і паветраны. Уздоўж мяжы з Іранам і Турцыяй праходзяць участкі аўтадарогі і чыгункі Баку—Ерэван. Даўж. чыгункі 190 км. Бальнеалагічныя курортныя мясцовасці Бадамлы, Сіраб. НАХІЧЭВАНЬ, горад y Азербайджане, сталіца Нахічэванскай Аўт. Рэспублікі, на р. Нахічэванчай (прыток р. Аракс). Узнік y 6 ст. да н.э. 61,7 тыс. ж. (1991). Чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сць: харчасмакавая, лёгкая, эл.-тэхн., радыётэхн., вытв-сць буд. матэрыялаў; ф-кі: мармуровых вырабаў, мэблевая і швейная. Здабыча каменнай солі і мармуровьм кар’еры. Ун-т. Навук. цэнтр АН Азербайджана. Тэатр. Музеі: літ., маст., карцінная галерэя. Помнікі азерб. архітэктуры 12— 14 ст. маўзалеі Юсуфа ібн Кусейіра і Мамінэ-хатун. НАХЛЁБНІЦТВА, асаблівы характар сувязей паміж жывёламі, калі адны арганізмы кормяцца рэшткамі здабычы другіх або прадуктамі іх выдзялення і не прычыняюць шкоды ці страт адзін аднаму; адзін з тыпаў сімбіёзу, форма каменсалізму (сатрапезніцтва). Напр., пясцы кормяцца рэшткамі здабычы белых мядзведзяў. Нахлебнікамі часам называюць жывёл, якія кормяцца рэшткамі корму, харч. прадуктаў, што знаходзяць y жыллі чалавека або каля яго. НАХ0ДКА, горад y Прыморскім краі, y Расіі. Міжнар. порт на беразе бухты Находка ў Японскім м. 161,7 тыс. ж.

(1996). Буйны трансп. і рыбапрамысл. цэнтр Д. Усходу. Чыг. станцыя (Ціхаакіянская). База марскога рыбалоўства. Прадпрыемствы: суднарамонтнае ВА, суднамех. з-д, бляшаначная ф-ка, рыбакамбінат і інш. У Н. — свабодная эканам. зона. Політэхн. ін-т. Музей. Каля Н. — порт Васточны. НАХ0ДКА БЎХТА У заліве Находка Японскага м., каля берагоў Прыморскага краю, y Расіі. Даўж. 4,6 км, шыр. 1,8 км. Зімой б.ч. бухты замярзае. Порт — г. Находка.

220

НАЦАГДОРЖ

НАЦАГД0РЖ Дашдаржыйн (17.11.1906, Баян-Дэлгэр, Манголія — 13.7.1937), мангольскі пісьменнік; адзін з заснавальнікаў сучаснай манг. л-ры. Вучыўся ў Ін-це нац. меншасцей y Ленінградзе (1925), Берліне, Лейпцыгу (1926—29). Літ. дзейнасць пачаў y 1923. Аўтар грамадз. лірыкі, y т.л. вершаў «Мая радзіма», «Чатыры пары года», «Новая Манголія», цыкла «Здароўе» (1935), аповесці «Нечуваныя падзеі» (1933), антыфеад. муз. драмы «Каля трох узгоркаў» (1934), апавяданняў, лірычных мініяцюр y прозе. У творах апяваў прыгажосць роднага краю, сац. пераўтварэнні ў краіне. Тв Рус. пер. — Нзбранное. М., 1956; y кн.: К солнцу! Стнхм монг. поэтов. М., 1969. Літ.: Я ц к о в с к а я К.Н. Дашдоржяйн Нацагдорж. М., 1974. Г.М.Малей.

«н а ц н о н Ал ь н а я э к о н о м й ч е с КАЯ ГАЗЁТА», штотыднёвая газета. Выходзіць са снеж. 1992 y Мінску на бел. і рус. мовах. Асвятляе пытанні эканам. жыцця краіны. Друкуе законы Рэспублікі Беларусь, дэкрэты і ўказы прэзідэнта краіны, пастановы CM, дакументы мін-ваў і ведамстваў і каментарыі да іх. Матэрыялы змяшчаюцца пад рубрыкамі: «Эканамічная палітыка», «Працоўныя адносіны», «Фінансы», «У дапамогу падаткаплацельшчыку», «Дасье бухгалтара», «Мытны кур’ер», «Гаспадарка і права» і інш. Mae ўкладыш «Мнформбанк». Г.Ф.Радзюк. НАЦІСК, a к ц э н т, вьшзяленне ў маўленні асобных элементаў мовы — складоў або слоў. Паводле асн. сродкаў выдзялення Н. бывае дынамічны (экспіраторны), колькасны і музычны. Пры д ы н а м і ч н ы м Н. элемент выдзяляецца ламацненнем і павелічэннем напружанасці вымаўлення, пры к о л ь к a с н ы м — падаўжэннем выдзеленага элемента, пры м у з ы ч н ы м — павышэннем або паніжэннем тону голасу на выдзеленым элеменце. Націскны элемент часта выдзяляецца адначасова рознымі спосабамі. Бел. мове ўласцівы дынамічна-колькасны Н. Паводле элемента, які выдзяляецца, Н. бывае с л о ў н ы (выдзяляецца адзін склад y слове), с і н т а г м а т ы ч н ы , або т а к т a в ы (аб’ядноўвае словы сказа ў сінтагмьі), ф р a з a в ы, або л a г і ч н ы (узмацняе сэнсавую нагрузку таго ці інш. слова ў сказе). Слоўны Н. бывае фіксаваны (заўсёды на адным складзе ад пачатку або ад канца слова, напр., y польск. мове на перадапошнім складзе) і свабодны (прыпадае на розныя склады ў словах, y бел. мове «каса» і «каса»). Фіксаваны і свабодны Н. бывае рухомы (у розных формах аднаго слова або ў розных словах, утвораных ад аднаго кораня, пераходзіць з аднаго склада на другі) і нерухомы (заўсёды на адным складзе). Бел. лексіцы ўласцівыя рухомы («капаць — выкапаць») і нерухомы («твбр —твораў») Н. Апрача асноўнага, y некат. мовах бывае пабочны

Н. (у бел. мове толькі ў складаных словах: «лёсанарыхтбўка»). Службовыя словы самастойнага Н. не маюць і ў якасці ненаціскных складоў прымыкаюць да наступнага ці папярэдняга слова. У першым выпадку яны называюцца п р а к л іт ы к а м і («за морам», «без грошай»), a ў другім — э н к л і т ы к а м і («знайшоу"''*са», «прачытаць^бы»), Слоўны Н. адыгрывае значную ролю ў рытмічнай структуры вершаванай мовы. Н. вывучае фанетыка і акцэнталогія. Літ:. 1 в a ш y ц і ч Я.М . Н а ц іс к y д з е я слоўных формах сучаснай беларускай мовы. Мн., 1981; Б і р ы л а М.В. Націск назоўнікаў y сучаснай беларускай мове. Мн., 1986; Д ы б о В.А. Славянская акцентологня. М., 1981; К а с е в м ч В.Б. Фонологнческне проблемы обшего я восточного языкознання М., 1983; В ы г о н н а я Л.Ц. Інтанацыя. Націск. Арфаэпія. Мн., 1991. А.І.Падлужны.

НАЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, падрыў моста цераз р. Нача на чыг. лініі Барысаў — Крупкі Мінскай вобл. 277-м партыз. атрадам 9 вер. ў Вял. Айч. вайну. Мост за 8 км на 3 ад ст. Крупкі меў стратэгічнае значэнне для акупантаў і знаходзіўся пад аховай гарнізона (70 гітлераўцаў). На бліжэйшых ст. Крупкі, Барысаў, Бобр і ў в. Нача размяшчаліся буйньм ням. гарнізоны. У ноч на 9 вер. партызаны атакавалі і знішчылі ахову моста, падарвалі мост. У ходзе аперацыі пусцілі пад адхон састаў з падмацаваннем ахове моста, разграмілі ў в. Нача атрад карнікаў, адбілі ням. падмацаванне з Крупак. У выніку аперацыі рух на магістралі Мінск—Орша быў спынены на 6 сутак. НАЦЫЗМ, н а ц ы я н а л - с а ц ы я л і з м, германская разнавіднасць фашызму; паліт. рух, ідэалогія і дзярж. рэжым Германіі ў 1933—45. 'Узнік пасля 1-й сусв. вайны ва ўмовах усебаковага крызісу Веймарскай рэспублікі на базе фаш. руху, y якім прымалі ўдзел прадстаўнікі дробнай буржуазіі, былыя вайскоўцы, беспрацоўныя, частка моладзі і інтэлігенцыі. Узначальвалі pyx A.Гітлер і Нацыянал-сацыялісцкая партыя. Праграма руху створана ў 1920 Г.Федэрам, выкладзена Гітлерам y кн. «Мая барацьба» (1925) і А.Розенбергам y кн. «Міфы 20 стагоддзя» (1930). Пасля прыходу фашыстаў да ўлады y 1933 пашырыўся створаны на прускі ўзор бюракратычны дзярж. апарат за кошт тэрарыстычна-паліцэйскіх фарміраванняў, органаў кіравання эканомікай і арміяй, структур для вядзення нацысцкай прапаганды, уздзеяння на культуру і асвету ў адпаведнасці з догмамі нацысцкай ідэалогіі. Прыхільнікі нацыяналсацыялізму, якія на словах апелявалі да гіст. вопыту, нац.-культ. традыцый германскага народа, абвясцілі культ грубай фіз. сілы, падпарадкавання, паслушэнства. У аснову адносін з народамі свету была пакладзена расавая тэорыя (гл. Расізм), паводле якой некаторыя народы (яўрэі, цыганы, б.ч. славян) падлягалі фіз. знішчэнню, што, на думку гітлераўцаў, з’яўлялася перадумовай ства-

рэння «ідэальнай Германіі». Пад уплывам сваіх ідэалаг. догмаў Н. развязаў 2-ю сусв. вайну. Унутры Германіі псеўданац. фразеалогія нацыянап-сацыялістаў прыкрывала ўсталяванне сістэмы жорсткага дзярж.-манапалістычнага рэгулявання эканомікай і ўсім грамадскім жыццём, палітыкай мілітарызацыі краіны, падрыхтоўкай і вядзеннем захопніцкіх войнаў. Былі скасаваны аўтаномныя правы суб’ектаў герм. федэрацыі — зямель, a Германія ператворана ва унітарную дзяржаву; караліся любыя праяўленні апазіцыі нацысцкаму рэжыму. Пасля ўстанаўлення нацысцкай дыктатуры былі забаронены паліт. партыі і дэмакр. аб’яднанні, y т.л. прафсаюзы; створана сетка канцэнтрацыйных лагераў. 3 канца 1930-х г. фаш. агрэсія прывяла да распаўсюджвання нацысцкіх парадкаў і дзейнасці рэпрэсіўнага апарата на акупіраваныя краіны. Паражэнне фаш. Германіі ў 2-й сусв. вайне (1945) паклала канец панаванню Н. Былі пакараны гал. гітлераўскія злачынцы, прынята рашэнне пра ажыццяўленне дэнацьіфікацыі. Праява адраджэння крайне нацыяналістычных рухаў, ідэалагічна звязаных з Н., атрымала назву неанацызм. В.І.Боуш. НАЦЫЯ (ад лац. natio племя, народ), устойлівая этнасац. супольнасць людзей, якія пражываюць на адной тэр., звязаны агульным эканам. і сац.-паліт. жыццём, маюць адзіную культуру, мову і самасвядомасць. У працэсе гіст. развіцця прыходзіць на змену народнасці і ўяўляе сабой больш высокую ступень самаарганізацыі і кансалідацыі этнасу. Прадстаўнікі псіхал. тэорыі разглядаюць Н. як суб’ектыўнае пачуццё, жаданне і волю адвольнай групы людзей (Г.Кон, К.іглтан, В.Сульбах) або як супольнасць людзей, звязаных агульнасцю іх характараў, гіст. памяццю і імкненнем жыць разам (О.Баўэр, Э.Рэнан). Паводле М.Вебера і П.А.Сарокіна, Н. — чалавечая супольнасць, якая аб’яднана агульнасцю мовы, рэлігіі, звычаяў або лёсу. Этатычньм тэорыі зыходзяць з таго, што Н. ўтвараюць людзі не абавязкова аднаго этн. паходжання, але якія адносяцца да дадзенай дзяржавы як да сваёй Бацькаўшчыны. Сучасныя Н. зараажаліся і фарміраваліся з 15— 17 ст. разам з развіццём і універсалізацыяй капіталіст. адносін. У выніку развіцця таварнай вытв-сці, гандлю, склаавання рэгіянальных і агульнанац. рынкаў пераадольвалася былая адасобленасць насельніцтва, якое размаўляла на адной мове. Утварэнне адзінай пацыяналышй мовы і паглыбленне кансалідацыйных працэсаў y розных сферах жыцця садзейнічала склалванню агульнанай культуры, фарміраванню асаблівасцей іюцыяналыіага характару і менталітэту, узнікненню нацыянальнай самаевядолшсці. Нац. дзяржавы склаліся на асновс аб’яднання этн. груп (немцы, італьянцы) або іх вылучэння з поліэтн. імперый (Аўстра-Венгерская, Атаманская, Расійская). Некаторыя Н. ўзнікалі ў выніку трансфармайыі адной народнасці, другія — шляхам аб’яднання ў Н. шэрагу блізкіх па мове і культуры народнасцей (франц. і паўн.-амер. Н ). У краінах Азіі, Афрыкі і Лац. Амерыкі працэс фарміравання Н. непасрэдна быў звязаны з працэсам распішу каланіяльнай сістэ-

мы i ўтварэннем новых незалежных дзяржаў. У СССР і інш. сацыяліст. краінах Н. базіравалася на пэўнай сац.-класавай струхтуры і нац. складзе насельніцтва асобных рэгіёнаў і тэрыторый.

Бел. Н. сфарміравалася на аснове этн. і сац. супольнасйі, папярэдняй феад. эпохі. Прыхільнікі старажытнарус. канцэпцыі генезісу і развіцця бел. Н. лічаць, што ёй папярэднічала бел. народнасць, якая разам з рус. і ўкр. узнікла на базе народнасці, што існавала ў Кіеўскай Русі. Існуе пункт погляду, паводле якога аснову бел. народнасці, што пазней кансалідавалася ў Н., складапі ўсх.-слав. плямёны (крывічы, дрыгавічы, радзімічы) і асобныя групы зах.слав. і балцкай этн. супольнасцей. Пэўны ўзровень гандл.-эканам. сувязей, моцнай дзярж.-тэр. інтэграцыі і ўсведамленне прыналежнасці да сваёй агульнай Бацькаўшчыны, якімі адрознівалася ўжо сфарміраваная бел. народнасць y перыяд Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, стварылі аб’ектыўныя перадумовы для паглыблення кансалідацыйных працэсаў і яе паступовага пераўтварэння ў Н. Пасля далучэння бел. зямель да Расійскай імперыі ў канцы 18 ст. працягваўся працэс кансалідацыі бел. народнасці і паступовага пераходу да новага этапу развіцця бел. этнасу ад народнасці да Н.; гэты працэс y пэўным сэнсе стрымліваўся адсутнасцю дзярж. аб’яднання на нац. тэрыторыі. Да канца 19 — пач. 20 ст. была канчаткова ліквідавана гасп. адасобленасць усіх абласцей Беларусі, сфарміраваўся мясц. нац. рынак, што прывяло да ўтварэння асн. прыкмет бел. Н. — адзінства эканам. жыцця, бел. літ. мовы, бел. нац. тэрыторыі, культуры. Аб’ектыўныя працэсы кансалідацыі бел. народнасці ў Н. арганічна ўвязваліся з неабходнасцю сац.-эканам. і дэмакр. пераўтварэнняў y грамадстве, барацьбой за дасягненне суверэнітэту, забеспячэнне права на самаст. паліт. і культ. развіццё. У 1918 была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка, y 1919 — Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. 3 уз’яднаннем Заходняй Беларусі з БССР y 1939 была завершана тэр. кансалідацыя бел. Н. У 1993 створана суверэнная незалежная Рэспубліка Беларусь. Далейшае паглыбленне працэсу кансалідацыі бел. Н. адбываецца на аснове дэмакр. і нац.-культ. каштоўнасцей, выкарыстання сваёй гіст.-культ. спадчыны, дасягненняў інш. культўр і народаў, забёспячэння свабоднага развіішя бел. дзяржавы як раўнапраўнага члена еўрап. і агульначалавечай супольнасці. Гл. таксама Беларусь, Беларусы.

I

Літ.: К а р с к м й Е.Ф Белорусы. T. I— 3. Варшава; Пг., 1903— 22; Я г о ж. Беларускі народ і яго мова. Мн., 1920; Ц в і к е в і ч А. Адраджэньне Беларусі 1 Польшча. Мн.; Вільня; Берлін, 1921; Л е н і н У.І. Аб праве нааый на самавызначэнне / / Тв. Т. 20 (Полн. собр. соч. Т. 25); Б р о м л е й Ю.В. Очеркн теорнн этноса. М., 1983; П н л н п е н к о М.Ф. Возннкновснме Белоруссмн: Новая конаепцня. Мн., 1991; Л ы ч Л.М. Беларуская нацыя і мова: Літ.-гіст. арт. Мн., 1994; Уайт ФЛ. Што ёсьць нацыянальнасьць?:

Пер. з англ. / / Бел. гіст. агляд. 1994. T. 1, сш.

1; Гісторыя Беларусі. Ч. 1— 2. Мн., 1998.

НАЦЫЯНАЛ

221

С. Ф.Дубянецкі.

НАЦЫЯЛЁКТ [ад нацыя + (дыя)лект], сукупнасць фармальных і семантычных уласцівасцей пэўнай нацыянальнай мовы, калі яна шырока выкарыстоўваецца іншым этнасам y якасці сваёй другой мовы або мовы міжнац. зносін. Напр., рус. мова (нацыялект) армян, літоўцаў, таджыкаў, украінцаў і г.д. У шырокім сэнсе Н. — рэалізацыя пэўнай мовы ў маўленчай прахтыцы іншага этнасу. Н. — адзін з відаў суцэльнага вар’іравання мовы (параўн.: дыялект — вар’іраванне тэрытарыяльнае, сацыялект — вар’іраванне сацыяльнае, ідыялект — вар’іраванне індывідуальнае, хроналект — вар’іраванне ў часе, Н. — вар’іраванне іншанацыянальнае, іншаэтнічнае). Н. ўласцівы пэўныя ўстойлівыя рысы, што ўзнікаюць y мове пад уплывам іншай ці роднай мовы. Напр., рус. Н. беларусаў уласцівы ўстойлівыя інтэрферэнцыйныя рысы: цвёрдае «р» (гаварыт — «гаворыць», румка — «келішак»), фрыкатыўнае «у» (ноун — «ногн», уолос — «голас»), сібілянты «с’» і «з’» (з’нма, с’ерый), пропуск «й» (полны — «поўны», велнкн — «вялікі»), канструкцыі «мой собачка» (рус. «моя собачка»), «более-менее» (рус. «более нлн менее», бел. «больш-менш»), «женнться с кем» (рус. «женнться на ком», бел. «ажаніцца з кім»), адсутнасць моцнай колькаснай рэдукцыі галосных ([малако], рус. [мьлл-ко]) і інш. Літ:. М н х н е в м ч А.Е. О языковом я лннгвнстнческом статусе «нацволекта» / / Варнатмвпость как свойство языковой сястемы: Тез. докл. М., 1982. Ч. I. А.Я.Міхневіч.

НАЦЫЯНАЛ-ДЭМАКРАТЫЗМ, кірунак грамадска-паліт. думкі, які спалучае агульнадэмакр. ідэі і мэты з задачамі сац. і нац. вызвалення прыгнечаных народаў. Яго ідэйныя вытокі ў ідэалогіі Асветніцтва, якая была цесна звязана з рэв.-дэмакр. і нац.-вызв. рухам за дасягненне паліт. самастойнасці, адраджэнне нац. самасвядомасці і культуры. За ўстанаўленне ў дзяржаве суверэнітэту народаў на аснове грамадскага дагавору, ажыццяўленне гуманіст. ідэалаў сац. справядлівасці, дэмакратыі і свабоды людзей выступалі Вальтэр, П.Гольбах, Д.Дзідро, Ж.Ж.Русо (Францыя), ДжЛоіс, Ф.Бэкан, Дж.Свіфт (Англія), Г.Лесінг, Ф.Шылер, І.В.Гётэ (Германія), бел. мысліцелі-асветнікі Б.Дабшэвіч, Г.Каніскі, І.Капіевіч, М.Матушэвіч, К.Нарбут, А.Нарушэвіч, І.Страйноўскі і інш. Гэтыя ідэі далей развіты ў эпоху фарміравання нацый і стварэння нац. дзяржаў y Зах. і Усх. Еўропе, Паўн. Амерыцы, пазней y нац.-вызв. руху каланіяльных краін. На Беларусі фарміраванне ідэалогіі Н.-д. непасрэдна звязана з паспяваннеуі сац.-эканам. і дзмакр. пераўтварэнняў y грамадстве па забеспячэнні суверэнных правоў бел. народа на самаст. паліт. і культ. развіццё. Перадумовы для яго ўзнікнення складаліся ў працэсе развіцця беларусазпаўства, культ.-асв. і вы-

хаваўчай дзейнасці патрыят. арг-цый, т-ваў філаматаў і філарэтаў y Віленскім ун-це, нелегальнага «Дэмакратычнага таварыства» ў Віленскай мед. акадэміі і інш. Важную ролю ў пашырэнні гэтых ідэй адыгралі К.Каліноўскі і яго «Лісты з-пад шыбеніцы», газ. «Мужыцкая праўда», час. «Гомон». Самастойны характар гісторыі бел. народа раскрывалі ў сваіх творах Ф.Багушэвіч, ЯЛучына (IJl.Hecлухоўскі), М.ВДоўнар-Запольскі, У.М.Ігнатоўскі, Я.Купала, Я.Колас, М.Багдановіч, А.Г.Гурьшовіч, вучоныя-славісты і этнографы М.А.Янчук, У.М.Дабравольскі, Я.Ф.Карскі, М.Я.Нікіфароўскі, Е.Р.Раманаў, І.А.Сербаў, А.К.Сержпутоўскі і інш. Тэарэг. абгрунтаванню права бел. народа на развіццё сваёй дзяржаўнасці, мовы і культуры шмат увагі аддавалі газ. «Наша доля» і «Наша ніва». На платформе Н.-д. стаялі Беларуская сацыялістычная грамада (1903— 18), бел. нац. грамадскія арг-цыі на чале з Беларускім народным камітэтам y Вільні, нац. арг-цыі, т-вы, гурткі, суполкі і згуртаванні ў Петраградзе, Маскве, Яраслаўлі і інш. 'гарадах, дзе было шмат беларусаў-бежанцаў 1-й сусв. вайны, рабочых, салдат, матросаў. Мэта ўтварэння бел. дзяржаўнасці (ў форме аўт. часткі Рас. дэмакр. рэспублікі, літ-бел. канфедэрацыі або незалежнай дзяржавы) аб’ядноўвала ўсе плыні бел. нац. руху, на якія ён пачаў размяжоўвацца пасля Лют. рэвалюцыі 1917 і канчаткова раскалоўся пасля Кастр. рэвалюцыі 1917, абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) і ўтварэння Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР). Практычным увасабленнем ідэалогіі Н.-д. была палітыка беларусізацыі, ажыццяўленне якой y 1920-я г. дазволіла сфарміраваць нац. сістэму адукацыі, сродкі масавай інфармацыі, кнігавыдавецкую справу і актывізаваць удзел беларусаў y культ. і гасп. жыцці. У сярэдзіне 1920-х г. Н.-д. быў абвешчаны «контррэвалюцыйнай плынню», «правым ухілам», «варожай антысавецкай ідэалогіяй і практыкай». У рамках барацьбы супраць Н.-д. органамі НКУС БССР была ўзбуджана справа аб т.зв. «Саюзе вызвалення Беларусі», a таксама шэраг спраў, па якіх да крымінальнай адказнасці неабгрунтавана прыцягнуты і рэпрэсіраваны многія прадстаўнікі бел. інтэлігенцыі (гл. «Беларуская народная грамада», «Беларускі нацыянальны цэнтр», «Аб’яднанае антысавецкае падполле»), У ліку афіц. дакументаў, накіраваных на пераадоленне Н.-д., была пастанова ЦК КП(б)Б «Аб фактах пранікнення класава-варожых, нацыяналдэмакр. уплываў y маст. л-ры» (1933). У 1980—-90-х г. работу па адраджэнні нац. традыцый і духоўных дэмакр. каштоўнасцей бел. нарояа працягвалі маладзёжныя нефармальныя аб’яднанні «Талака», «Паходня», «Тутэйшыя», грамадскія аб’яднанні і партыі Мартыралог Беларусі, «Таварыства беларускай мовы

222

НАЦЫЯНАЛІЗАЦЫЯ

імя Ф.Скарыны» і інш. Асн. палажэнні праграм іх дзейнасці (пра вяршэнства нацыі ў яе самавызначэнні, пра фактычную і юрыд. прыналежнасць усёй дзярж. улады народу, захаванне над. традыцый, гісторыка-культ. спадчыны і інш.) знайшлі адлюстраванне ў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь, Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 са змяненнямі і дапаўненнямі, прынятымі на рэсп. рэферэндуме 24.11.1996, і інш. заканадаўчых актах. Гарантыяй далейшага развіцця гэтых ідэй з’яўляюцца ўмацаванне дзярж. незалежнасці, развіццё ўсіх сфер жыцця бел. грамадства з улікам патрэб і нац. інтарэсаў краіны, агульнагуманіст. каштоўнасцей сусв. цывілізацыі. Літ:. K. a н ч a р А. Класавае, нацыянальнае і рэлігійнае змаганьне на Бсларусі. Вільня, 1921; T y р y к Ф Белорусское двнженне: Репрннт. Мн., 1994; С т а н к е в і ч А. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. Вільня, 1934; Крыжовы шлях. Мн., 1993; М я с н і к о y A. Нацдэмы: Лёс і трагедыя Фабіяна Шантыра, Усевалааа Ігнатоўскага і Язэпа Лёсіка. Мн., 1993; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч.

1— 2. Мн., 1994—-95; Г a р э ц к і Р.Г Шляхам адраожэння. Мн., 1997. С.Ф.Дубянецкі.

НАЦЫЯНАЛІЗАЦЫЯ, пераход маёмасці прыватных асоб ва ўласнасць дзяржавы на падставе спец. актаў кампетэнтных дзярж. устаноў. Аб’ектамі Н. могуць быць і асобныя прадпрыемствы, аб’яднанні, будынкі, зямельныя ўчасткі і цэлыя галіны эканомікі, уся зямля або асобныя яе катэгорыі. Можа ажыццяўляцца праз бязвыплатную экспрапрыяцыю (прымусовае адчужэнне), поўны або частковы выкуп. Права дзяржавы на правядзенне Н., якое ўключае свабоднае распараджэнне прыроднымі рэсурсамі краіны, пацверджана ў шэрагу рэзалюцый Ген. Асамблеі ААН. Міжнар. публічнае права прызнае права дзяржавы на Н., але не прадугледжвае рэгулявання супярэчнасцей, што ўзнікаюць y выніку пераразмеркавання ўласнасці паміж дзяржавай і прыватнымі ўласнікамі. Разнавіднасцю Н. з’яўляецца дэпрыватызацыя — ператварэнне ў дзярж. ўласнасць прыватызаванай раней дзярж. маёмасці. У развітых капіталіст. краінах Н. закранае, як правіла, тыя галіны вытв-сці, што патрабуюць ВЯл. і доўгатэрміновых капітальных укладанняў і няздольны прынесці хуткія прыбыткі прыватным прадпрымальнікам, але з’яўляюцца неабходнымі для функцыянавання эканомікі і дзяржавы ў цэлым (ваенная, паліўнаэнергет. прам-сць, сувязь, транспарт і інш. галіны інфраструктуры). Уладальнікам нацыяналізаванай маёмасці звычайна выплачваецца кампенсацыя. Н. практыкавалася ўжо ў 19 ст., праводзілася ў шэрагу еўрап. краін y 1920—30-я г. Многія еўрап. дзяржавы (Францыя, Вялікабрытанія, Аўстрыя і інш.) шырока праводзілі Н. пасля 2-й сусв. вайны з мэтай больш хуткага і эфектыўнага аднаўлення эканомікі за кошт дзярж. сродкаў. Вопыт сац.-эканам. развіцця сведчьшь, што працэсы Н. і разлзяр-

жаўлення, або прыватызацыі, перыядычна змяняюць адзін аднаго ў залежнасці ад стану эканомікі і паліт. кан’юнктуры. Левыя паліт. сілы (сацыялісты, камуністы) звычайна выступаюць за Н. найважнейшых галін эканомікі, правыя (напр., брыт. кансерватары, герм. хрысц. дэмакраты) — за іх прыватызацыю. У 1950—80-я г. Н. неаднаразова праводзілася ў Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі і інш. краінах з мэтай пераадолення крызіснага становішча ў галінах інфраструктуры. 3 сярэдзіны 1980-х г. y большасці развітых краін свету прыярытэтнае знаЧэнне зноў набыла палітыка прыватызацыі дзярж. маёмасці, бо сталі відавбчнымі крызісныя з’явы, звязаныя з функцыянаваннем дзярж. сектара эканомікі (рост бюракратызацыі кіравання, інфляцыйных працэсаў, зніжэнне тэмпаў росту і эфектыўнасці вытв-сці і інш.). У сацыяліст. краінах Еўропы (Чэхія, Польшча, Вснгрыя і інш.), дзе ў 1940— 50-я г. Н. праводзілася як рэв. акт шляхам бязвыплатнай канфіскацыі або за частковы выкуп, масавая прыватызацыя (або дэнацыяналізацыя) дзярж. маёмасці разгарнулася пасля страты камуністамі ўлады ў 1989—90. У тых краінах, дзе засталіся сацыяліст. рэжымы (Кітай, В’етнам, Куба), эканам. мэтазгоднасць таксама прымушае кіруючыя партыі ў большай ці меншай ступені праводзіць прыватызацыю дзярж. маёмасці. Аднак і цяпер y развітых краінах свету дзярж. сектар эканомікі стварае не менш як 'Д нац. прадукту. У краінах, што развіваюцца, пасля атрымання імі незалежнасці ў першую чаргу нацыяналізаваліся прадпрыемствы замежных манаполій. У некаторых краінах ажыццяўлялася Н. прадпрыемстваў буйной нац. буржуазіі. Праводзілася Н. і як бязвыплатная канфіскацыя, і як частковы выкуп. У асобных краінах, што развіваюцца, дзярж. сектар заняў значнае месца ў эканоміцы (напр., y Індыі забяспечвае 40% прамысл. вытв-сці, y Алжыры дае 80% валавога ўнутр. прадукту). У апошнія гады ў многіх краінах, якія развіваюйца, таксама пачала ажыццяўляцца палітыка прыватызацыі дзярж. маёмасці. У Сав. Расіі (пазней СССР) і ў інш. сацыяліст. краінах Н. мела характар паліт. акцыі, накіраванай на ліквідацыю прыватнай уласнасці на сродкі вытв-сці і класа прыватных прадпрымальнікаў — буржуазіі. У Сав. Расіі яна праводзілася пераважна ў 1917—20 як прымусовае і бязвыплатнае адабранне маёмасці ва ўласнасць дзяржавы. Дэкрэт «Аб зямлі», прыняты 26.10(8.11).1917 на 2-м з’ездзе Саветаў Расіі, ліквідаваў без выкупу прыватную ўласнасць на зямлю, y т.л. памешчыцкую, з бясплатнай перадачай яе ў карыстанне сяляна.м. У 1917— 18 нацыяналізаваны транспарт, сувязь, банкі, знешні гандаль. У 1918 сав. ўрад пачаў планамерную Н. галін прам-сці (цукровай, каменнавугальнай, нафтавай і інш.). Паводле дэкрэта СНК ад 28.6.1918 Н. падлягалі ўсе вял. прадпрыемствы з капіталам ад 200 тыс. руб.

У 1919—20 пад уплывам палітыкі «ваеннага камунізму» нацыяналізаваны ўсе сярэднія і б.ч. дробных прадпрыемстваў. У час новай эканамЫнай паяітыкі (з 1921) Н. дробнай прам-сці часова прыпынена, a частка дробных прадпрыемстваў дэнацыяналізавана. На Беларусі Н. ажыццяўлялася на падставе дэкрэтаў рас. органаў сав. улады. У адпаведнасці з дэкрэтам СНК РСФСР ад 17(30). 11.1917 нацыянадізаваны чыг. майстэрні ў Мінску, Віцебску і інш. гарадах. усе чыгункі, банкі, a таксама лесапільныя з-ды і млыны, уладальнікі якіх не падпарадкаваліся рабочаму кантролю. 23.12.1917 (5.1.1918) СНК Зах. вобласці нацыяналізаваў уласнасць Усерас. земскага саюза, Саюза гарадоў, інж.-буд. арг-цый і тылавых ваен. складоў. Свой адбітак на правядзенне Н. ў Беларусі наклалі герм. (люты—снеж. 1918) і польская (лета 1919 — лета 1920) акупацыі б. ч. яе тэрыторыі. У кастр. 1918 — ліп. 1919 (да польскай акупацыі) нацыяналізаваны 140 ф-к і з-даў, або 41% вял. прадпрыемстваў. Пасля вызвалення ад польскай акупацыі ў жн.—снеж. 1920 нацыяналізаваны яшчэ 152 вял і 392 малыя прадпрыемствы. Удзельная вага дзярж. сектара ў канцы 1920 y буйной прам-сці складала 94,2%, y дробнай — 47,4%, y саматужных рамесных прадпрыемствах — 2,5%. Прыватная ўласнасць на сродкі вытв-сці была амаль поўнасцю ліквідавана ў БССР. як і ўсюды ў СССР, y 1930-я г. ў перыяд індустрыялізацыі і ксшектывізацыі. У Заходняй Беларусі польскія ўлдды адмянілі сав. дэкрэты аб Н. Паўторная Н. тут праводзілася пасля далучэння гэтай тэр. да БССР на падставе дэкларацыі Народнага сходу Заходняй Беларусі (кастр. 1939). 3 1990-х г. на Беларусі, як і ў інш. краінах б. СССР, прыярытэтнае значэнне набылі працэсы раздзяржаўлення і прыватызацыі эканомікі, але дзяржава пакідае за сабой права ў неабходных выпадках праводзіць Н. або дэпрыватызацыю. Паводле «Грамадзянскага кодэкса» Рэспублікі Беларусь псратварэнне маёмасці юрыд. і прыватных асоб y дзярж. ўласнасць шляхам яе Н. адбываецца толькі на падставе адпаведнага заканадаўства. Літ:. В н н о г р а д о в В.А. Вопросы теор т н практякя соцяалястяческой нацноналязацнм промышленностя. М., 1964.

А.Б.Дорыпа, Е.Ф Саўчук.

НАЦЫЯНАІЙЗМ, ідэалогія, палітыка і практыха ў нац. пытанні, заснаваныя на прызнанні нацый як вышэйшай формы грамадскага адзінства, прыярытэту нац. фактара над сац. y жыццядзейнасці і грамадстве. Існуюць розныя падыходы да разумення прыроды, умоў узнікнення, зместу і функцый Н. У зах. філасофіі і сацыялогіі нац. разглядаецца найперш як духоўнае, a паняцце «H.» як пэўная самадастатковая суверэнная сіла. Г.Кон, Б.Шэйфер (ЗША), А.Швейцэр (Германія — Францыя), Ж.Мішэль (Францыя) вызначалі Н. як фанатычную прыхільнасць да сваёй нац. супольнасці, прызнанне нац. дзяр-

жавы ідэальнай формай арганізацыі грамадства. Рас. мысліцелі Я.М.Трубяцкой і І.А.Ільін сапраўдным Н. лічылі адданасць чалавека свайму народу, краіне, a лжывым Н. — нянавісць і пагарду да інш. народаў. М.А.Бярдзяеў адрозніваў Н. агрэсіўны, заалагічны, разбуральны i Н. творчы, культ., стваральны. Л.Доўбу, Р.Эмерсан, Р.Страўс-Хупе (ЗША) ставяць знак роўнасці паміж Н. і патрыятызмам, нац. і нацыяналістычным і сцвярджаюць, што нацыяналіст — гэта грамадзянін, які ўсведамляе свой абавязак перад Радзімай. У марксісцкай л-ры Н. вызначаецца як адзін з прынцыпаў ідэалогіі і палітыкі, што заключаецца ў абсалютызацыі нац.-этн. моманту ў жыцці і свядомасці народаў; пры гэтым вылучаюць Н. пануючых нацый y форме дзярж. шавінізму i Н. прыгнечаных народаў, які садзейнічае барацьбе за незалежнасць. У перыяд фарміравання нацый і нац. дзяржаў y Зах. Еўропе і ЗШ А разам з лозуцгам дэмакратыі Н. з’яўляўся ідэйным сцягам буржуазіі ў барацьбе супраць феадалізму і нац. прыгнёту, за стварэннс агульнанац. рынку і ўсталяванне свайго панавання ў нац. рамках. У гэтым плане, асабліва ў барацьбе супраць каланіялізму, Н. адыграў станоўчую ролю ў станаўленні нацый. іх кансалідацыі, вызваленні прыгнечаных народаў, іх ппцыяпалыіым самавызначэнпі, захаванні і развіцці іх самабытнасці і інш. Існуюць і крайнія формы выяўлення нац. інтарэсаў, якія могуць перарастаць y сваю процілегласць — y пачуццё нац. выключнасці, перавагі над інш. нацыямі, параджаць імкненне да нац. замкнёнасці, адасобленасці, нац. эгаізму і інш. праяўленняў Н. Як ідэалогія і псіхалогія Н. уключаецца ў індывід. і розныя формы грамадскай свядомасці (палітыка, мараль, права, рэлігія, мастацтва, філасофія). У сучаснай навуцы вылучаюць такія тыпы і формы Н , як індывідуальны і групавы, бытавы (грубы) і «інтэлігентны*, свецкі і рэліг., «чужы* і «сваёй» нацыянальнасйі. Н. нац. большасці і нац. меншасці, прыгнечаных і пануючых нацый, вял. і малых нацыянальнасцей, Н. вызваленчы, месіянскі, мясцовы, расавы, фашысцкі, дзярж.-бюракратычны і інш.

Ідэалогія і практыка вялікадзярж. шавінізму і ваяўнічага Н. садзейнічаюць разбурэнню роўнасці, справядлівасці і павагі ў адносінах паміж людзьмі і народамі, спараджаюць сепаратызм, міжнац. і міжэтн. канфлікты, эксурэмізм, кровапралітныя войны; нярэдка яны набываюць форму касмапалітызму, нігілістычных адносін да нац. культур і традыцый. У краінах Зах. Еўропы Н. найчасцей выступае ў форме этн. сепаратызму, y краінах Азіі, Афрыкі і Лац. Амерыкі — знаходзіцца на ўзбраенні антыкаланіяльнага руху. Ажыўленне Н. ў краінах СНД, y т.л. на Беларусі, y канцы 20 ст. адбывалася ва ўмовах барацьбы розных сац. і паліт. сіл па праблемах арыентацыі грамадскага развіцця пасля распаду СССР. У пераадоленні крайніх форм Н. важнае значэнне маюць паслядоўная дэмакратызацыя нац. адносін, прызнанне прынцыпу роўнасці ўсіх народаў, моў і культур, своечасовае вырашэнне эканам. і сац.-культ. праблем y грамадстве зулікам інтарэсаў нацый і этн. меншасцей, нац. пачуццяў людзей. Вял. ролю ў

гэтым адыгрываюць этн., ментальныя, светаадчувальныя, светапоглядныя і інш. асаблівасці і традыцыі народаў (гл. Інтэрнацыяналізм, Менталітэт, Светапогляд). Літ:. П о з д н я к о в Э.А. Нанноналнзм. Нацяональные ннтересы. М., 1994; С м іт Э. Нацыяналізм y дваццатым стагоддзі: Пер. з англ. Мн., 1995; Этннческне н этносоцнальные категормн. М., 1995; Беларуская думка XX ст.: Філасофія, рэлігія, культура: (Анталогія). Варшава, 1998; Д ж у н у с о в М.С. Наймоналязм: Словарь-справ. М., 1998.

А.І.Гплаупёу.

НАЦЫЯНАЛІСТЫ, y Расіі ў 1908— 17 група (фракцыя) дэпугатаў 3-й і 4-й Дзярж. дум (пераважна ад паўд.-зах. губерняў), аб’яднаных вялікадзярж. і манархічнай платформай. Уваходзілі буйнейшыя землеўладальнікі, царк. дзеячы, частка інтэлігенцыі і сял. дэпутатаў. Сгаршыня — П М.Балашоў, лідэры — У.А.Бобрынскі, В.В.Шульгін, епіскапы Яўлогій, Мітрафан і інш. Друкаваны орган — газ. «Окрамны Р о с с й н » Праграма — абарона самадзяржаўя і памешчыцкай уласнасці, шавінізм («Расія для рускіх»), антысемітызм, укараненне рус. культуры ў нац. ускраінах імперыі. Патрабавалі забяспечыць панаванне правасл. царквы, высоувалі панславісцкія лозунгі. Стварылі Усерас. нац. саюз і Усерас. нац. клуб (1910). Фракцыя спыніла існаванне пасля Лют. рэвалюцыі 1917. НАЦЫЯНАЛ-САЦЫЯЛІЗМ, цызм.

гл.

На-

НАЦЫЯНАЛ-САЦЫЯЛІСЦКАЯ ПАРТЫЯ, Н а ц ы я н а л - с а ц ы я лісцкая германская рабочая п а р т ы я (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei; НСДАП), праваэкстрэмісцкая паліт. партыя ў Веймарскай рэспубліцы (1920—33), адзіная дзярж. партыя ў « Трэцім рэйху» (1933— 45), старшынёй і «фюрэрам» (правадыром) якой быў A.Гітлер (ад скарачэння першага слова назвы партыі «нацы» паходзяць тэрміны «нацысты», «нацызм»), Узнікла на базе невялікай Герм. рабочай партыі, засн. y 1919 y г. Мюнхен пад старшынствам слесара А.Дрэкслера. Мела іерархічную і ваенізаваную структурную будову (гл. CA, СС), антыкамуніст. і антысеміцкую накіраванасць, выступала за рэвізію Версальскага мірнага дагавора 1919 і аднаўленне Германіі як вя/і. дзяржавы; ідэапогія — нацыянал-сацыялізм (гл. Нацызм). Сац. база — сярэднія пласты, ч. рабочых, ветэранаў 1-й сусв. вайны і буйных прамыслоўцаў (апошнія падтрымлівалі партыю грашамі). Пасля «піўнога путчу» 1923 y МюЛхене забаронена ўладамі Баварыі (да 1925). Ва ўмовах сусв. эканам. крызісу 1929—33 атрымала большасць месцаў y рэйхстагу (1932) і Гітлер узначаліў урад (1933). Апіраючыся на тэрор CA i СС, інш. структуры партыі (у т.л. Гітлерюгенд), Гітлер хутка ўстанавіў y краіне фаш. дыктатуру. Найб. колькасць членаў — 8,5 млн. (1945). Пасля паражэння Германіі ў 2-й сусв. вайне на Нюрнбергскім працэсе прызнана злачыннай

НАЦЫЯНАЛЬНА_________ 223 apr-цыяй, што падлягала ліквідацыі (гл. Дэнацыфікацыя). У 1930—40-я г. ў Вільні і інш. месцах дзейнічала Беларуская нацыянал-сацыялістычная партыя (лідэр — Ф Акінчыц, друкаваны орган — час. «Новы шлях»), Гл. таксама Фашызм, Неафашызм. НАЦЫЯНАЛ-ФАШЬІЗМ, спалучэнне крайніх форм нацыяналізму з фашызмам і расізмам. Для Н.-ф. характэрна ідэя перавагі над інш. народамі, падзел людзей на групы вышэйшага і ніжэйшага гатунку (карэннай нацыянальнасці і іншамоўных). Вынікам крайняга Н.-ф. з’яўляюцца «этнічныя часткі», тэр. прэтэнзіі да суседзяў, захопніцкія войны. Агульнымі крытэрыямі Н.-ф. служаць: афіцыйна ўстаноўлены ін-т «правадыра нацыі і дзяржавы» (фюрэра), які канцэнтруе ў сваіх руках гал. рычагі заканад., выканаўчай, суд. улады, дзейнічае ў інтарэсах вузкай групы буйных уласнікаў прадпрыемстваў і капіталаў; адсутнасць форм дэмакр. арганізацыі і самаарганізацыі грамадства, a таксама яго ўдзелу ў прыняцці паліт. рашэнняў; разгалінаваны апарат насілля над грамадствам. На глебе Н.-ф. нацыяналіст. нецярпімасць да інш. народаў перарастае ў адкрытую нянавісць і ўвасабляецца ў форме расавай тэорыі, паводле якой грамадскае становішча чалавека вызначаецца толькі нац. і расавымі прыкметамі. Крызіс улады, якая абапіраецца на нацыяналіст. і фаш. сілы або цярпіма ставяцца да іх дзейнасці, прыводзіць да зліцця нацыяналізму з фашызмам y адзіны ідэалагічны і паліт. комплекс y выглядзе Н.-ф. Гэты працэс не адбываецца стыхійна, a з’яўляецца мэтанакіраваным і залежыць ад паліт., фін. і інш. падтрымкі кіруючых эліт. Разам з тым ваяўнічы нацызм, фашызм або схільнасць да іх сінтэзу патэнцыяльна не закладзены ў сістэме духоўных каштоўнасцей ніводнага народа, але ў пэўных гіст. умовах могуць быць навязаны любому з іх па сац. і паліт. матывах. В.І.Боуш. НАЦЫЯНАЛЬНА-ВЫЗВАЛЁНЧАЯ вайнА КІТАЙСКАГА НАР0ДА СЎПРАЦЬ ЯП0НСКІХ ЗАХ0ПНІКАЎ 1937— 45. Пачалася 7.7.1937 y адказ на ўварванне яп. войск з мэтай захопу тэр. Кітая. Вайне папярэднічала акупацыя Японіяй y 1931—36 Маньчжурыі і ma­ pary раёнаў Паўн. Кітая. Яп. мілітарысты імкнуліся ператварыць Кітай y залежную ад іх дзяржаву і разлічвалі на хуткую яго капітуляцыю. Аднак Нац. кіт. ўрад на чале з Чан Кайшы адхіліў патрабаванні Японіі, зрабіў стаўку на зацягванне вайны і звярнуўся па дапамогу да інш. дзяржаў. У жн.-вер. 1937 аформіўся саюз паміж гаміньданам і Камуністычнай партыяй Кітая (КПК), узбр. сілы якой быпі ператвораны ў 8-ю і Новую 4-ю арміі ў складзе нац. узбр. сіл краіны. Значная перавага ва ўзбра-

224_________ НАЦЫЯНАЛЬНА енні і тэхніцы дазволіла яп. арміі захапіць Пекін і Цяньцзінь (ліп. 1937), Шанхай (ліст. 1937), сталіцу Кітая г. Нанкін (снеж. 1937), гарады Гуанчжоў і Ухань (кастр. 1938). Адчувальную дапамогу Кітаю зброяй і ваен. тэхнікай аказаў СССР. Супраць яп. войск змагаліся сав. лётчыкі-добраахвотнікі, y т.л. беларусы А.С.Благавешчанскі, С.І.Грыцавец і інш.; ва ўзбр. сілах Кітая працавала больш за 3500 сав. ваен. спецыялістаў.

He здолеўшы дамагчыся капітуляцыі Кітая, яп. ўрад y ліст. 1938 спыніў наступальныя дзеянні і засяродзіў увагу на «асваенні» захопленых раёнаў. У сак.

1940 з мясц. калабарацыяністаў японцы стварылі ў Нанкіне т.зв. Цэнтр. нац. ўрад Кітая на чале з Ван Цзінвэем. У гэты час y тыле яп. войск актыўныя дзеянні разгарнулі 8-я і Новая 4-я арміі. Яны занялі шэраг вызваленых раёнаў,

НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАЎНАЕ РАЗМЕЖАВАННЕ САВЕЦКІХ РЭСПЎБЛІК СЯР^ДНЯЙ Â3II Праводзілася ў 1924—25 Рас. камуніст. партыяй і сав. дзяржавай з мэтай удасканалення нац.-дзярж. структуры СССР y адпаведнасці з прынцыпам нац. і дзярж. самавызначэння народаў y складзе саюзнай дзяржавы. Сав. дзярж. ўтварэнні, што існавалі на кастр. 1924 на тэр. Сярэдняй Азіі і ч. Казахстана (Туркестанская АССР, Бухарская і Харэзмская сацыяліст. сав. рэспублікі) сфарміраваліся ў межах былых адм. утварэнняў Рас. імперыі (адпаведна Туркестанскага генгубернатарства, Бухарскага эмірата і Хівінскага ханства), якія не супадалі з этнічнымі межамі сярэднеазіяцкіх народаў — узбекаў, казахаў, туркменаў, таджыкаў, кіргізаў і інш. Па ініцыятыве мясц. кампартый y 1924 пастаўлена пытанне пра нац.-дзярж. размежаванне. Пасля яго адабрэння Сярэднеазіяцкім бюро і Палітбюро ЦК. РКП(б)

Да арт. Нацыянальна-вызваленчая вайна кітайскага народа супрадь ялонскіх захопнікаў 1937— 45. Воіны кітайскай арміі ў час бою за г. Чандэ. Лістапад 1943.

якія да 1941 ахоплівалі тэр. з насельніцтвам каля 100 млн. чал., правялі шэраг ваен. аперацый супраць яп. войск, y т.л. «бітву ста палкоў». У адказ яп. войскі перайшлі ў наступленне на вызваленыя раёны і скарацілі іх плошчу ўдвая. Пасля нападзення ў снеж. 1941 Японіі на ЗША урад Кітая 9.12.1941 афіцыйна абвясціў вайну Японіі. Ён атрымліваў ваен. дапамогу ад ЗІІІА і Вялікабрытаніі, але арміі Нац. ўрада і КПК вялі сябе пасіўна, Пасля паражэнняў Японіі на Ціхім акіяне, яп. армія, імкнучыся ператварыць Кітай y надзвычайную базу для вядзення працяглай вайны, аднавіла ў сак. 1944 актыўныя наступальныя дзеянні. Да 1945 яна захапіла вял. тэрыторыі ў Паўд. Кітаі і стварыла сухапутны калідор аж да Індакітая. 9.8.1945 паводле рашэнняў Крымскай канферэнцьіі 1945 СССР уступіў y вайну з Японіяй. У ходзе Маньчжурскай аперацыі 1945 быў вызвалены Паўн.-Усх. Кітай і ліквідавана Квантунская армія. 9.9.1945 прадстаўнікі Нац. кіт. ўрада і Японіі падпісалі ў Нанкіне акт пра капітуляцыю яп. войск. Літ.: С а п о ж н н к о в Б.Г. Кнтайскмй фронт во второй мнровой войне. М., 1971; По дорогам Кнтая, 1937— 1945: Воспомннанмя. М., 1989; Нсторяя Кятая. М., 1998; Д е м б я ц к н й Н.П., П э н Сюньхоу. Велнкодушне протяв фанатмзма / / Воен.-нст. журн. 1998. № 4. В.УАдзярыха.

(12.6.1924) разгарнулася растлумачальна-агітацыйная кампанія. Пасля абмеркавання на мясц. з’ездах і курултаях y 1924—25 на месцы скасаваных Туркестанскай АССР,чБухарскай і Харэзмскай сацыяліст. сав. рэспублік утвораны і размежаваны, y асн. паводле этн. прынцыпу, Узбекская ССР, Туркменская ССР (абедзве 27.10.1924), Таджыкская АССР (14.10.1924) y складзе Узбекскай ССР, Кара-Кіргізская аўт. вобласць (14.10.1924) y складзе РСФСР (25.5.1925 перайменавана ў Кіргізскую аўт. вобласць, 1.2.1926 y К.іргізскую АССР). Каракалпакская аўт. вобласць (утворана 16.2.1925) і раёны Туркестанскай АССР, населеныя казахамі, увайшлі ў Казахскую АССР (да крас. 1925 наз. Кіргізская АССР) y складзе РСФСР. У далейшым Таджыкская (у 1929), Казахская і Кіргізская АССР (абедзве ў 1936) пераўтвораны ў саюзныя сав. сацыяліст. рэспублікі, a Каракалпакская аўт. вобласць y Каракалпакскую АССР (у 1932) y складзе РСФСР, з 1936 — Узбекскай ССР. Этн. цераспалосіца ў Сярэдняй Азіі не заўсёды дазваляла дакладна вызначыць межы новых нац.-дзярж. і нац.адм. утварэнняў, што стварыла ў рэгіёне крыніцу напружанасці і будучых канфліктаў. У той жа час y выніку нац,дзярж. размежавання 1924—25 і наступных (да 1936) пераўтварэнняў асн. ся-

рэднеазіяцкія нацыі — узбекі, казахі, туркмены, кіргізы, таджыкі, дагэтуль падзеленыя штучнымі межамі, набылі ўласную нац. дзяржаўнасць (у межах СССР), што стварыла перадумовы для ўтварэння пасля распаду СССР сучасных незалежных дзяржаў Сярэдняй Азіі. ЕФ.Саўчук. НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯ РЖАЎНАЕ ЎЛАДКАВАННЕ, нацыянальная і адм тэр. арганізацыя дзярж. улады, характар узаемаадносін паміж дзяржавай і яе састаўнымі часткамі, паміж асобнымі часткамі дзяржавы, a таксама цэнтр. і мясц. органамі ўлады. Цесна звязана з тэр. арганізацыяй насельніцтва. Паводле формы Н.-дз.ў. ўсе дзяржавы падзяляюцца на унітарныя і федэратыўныя. Існуюць таксама розныя формы міждзяржаўнага супрацоўніцтва: канфедэрацыі, асабістыя уніі, пратэктараты, садружнасці нацый і дзяржаў, розныя гасп. і ваенна-паліт. блокі. Гл. Саюзная дзяржава. Унітарная дзяржава — адзінае цэласнае дзярж. ўтварэнне, якое складаецца, як правіла, з адм.-тэр. адзінак. Федэрацыя — форма Н.-дз.ў., якое ўяўляе сабой добраахвотнае аб’яднанне самастойных дзярж. утварэнняў y адну новую саюзную дзяржаву. Беларусь на шляху развіцця сваёй дзяржаўнасці зазнала некалькі форм Н.-дз.ў.: уваходжанне Полацкага і інш. княстваў y склад Кіеўскай Русі, федэратыўны статус ВКЛ y складзе Рэчы Паспалітай, унітарызм Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, абвешчанай 30.12.1918, і знаходжанне яе з 1922 да 1991 y складзе федэрацыі — СССР. Сучасны унітарызм Рэспублікі Беларусь грунтуецца на шэрагу прынцыпаў — раўнамернасці, збалансаванасці і комплекснасці развіцця адм.-тэр. адзінак, узаемасувязі Н.-дз.ў. і сацыяльна-эканам. раянавання і інш. Н.-дз.ў. Беларусі ўключае вобласці, раёны, гарады, пасёлкі гар. тыпу, сельсаветы. В.А. Кпдаўбоаіч.

НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ Пол ьшчы (НДП; Stronnictwo Narodowa-Demokratyczne), э н д э к і, польская паліт. партыя ў 1897— 1945. Створана ў Каралеўстве Польскім на базе Нац. лігі, пазней пашырыла дзейнасць на польскія землі ў складзе Германіі (1904) і Аўстра-Венгрыі (1905). Прадстаўляла інтарэсы нац. буржуазіі, сярэдніх землеўладальнікаў і часткі інтэлігенцыі. Праграма (рэдакцыі 1897 і 1903) — нацыяналізм, лібералдэмакратызм, міжкласавае супрацоўніцтва, аўганомія Польшчы ў складзе Расіі. У пач. рэвалюцыі 1905—07 НДП ваступіла ў абарону нац. незалежнасці, супраць русіфікацыі; пазней, спадзеючыся на ўступкі ў нац. пытанні, падтрымала царызм y барацьбе з рэвалюцыяй. У 1-ю сусв. вайну арыентавалася на Расію і краіны Антанты, з дапамогай якіх разлічвала далучыць да Каралеўства Польскага польскія землі Германіі і Аўстра-Венгрыі. 3 гэтай мэтай быў ство-

раны Польскі нац. к-т на чале з Р.С.Дмоўскім. 3 восені 1917 дамагалася прызнання незалежнасці Польшчы зах. краінамі, удзельнічала ў Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919—20. 3 1919 НДП (перайменаваная ў Нац.-дэмакр. саюз) уваходзіла ва ўрадавую кааліцыю, выступала супраць рэв. руху, падтрымлівала інтэрвенцыю супраць Сав. Расіі, паланізацыю бел., укр. і літ. зямель. У 1928 перайменавана ў Нац. партыю. У 1926—33 y складзе праванацыяналіст. Лагера Вял. Польшчы. У 2-ю сусв. вайну падтрымлівала польскі эмігранцкі ўрад. У 1945 забаронена новымі ўладамі Польшчы, y 1947 разгромлены яе падп. арг-цыі. Л.А.Козік. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ БАГАЦЦЕ, сукупнасць даброт, створаных y грамадстве за ўвесь папярэдні перыяд развіййя. Найважнейшы паказчык сац.-эканам. стану краіны, які характарызуе эканамічны патэнцыял грамадства. Уключае: вытв. магутнасці грамадства, таварныя запасы, y т.л. дзярж. рэзервы, прыроднае багацце, інтэлектуальны фонд грамадства (назапашаны вытв. вопыт людзей, іх адукац. патэнцыял, дасягненні навук.-тэхн. думкі, інфарм. рэсурсы), сац. інфраструктуру, асабістую маёмасць грамадзян. Найб. значныя зрухі ў складзе Н.б. адбываюцца ў перыяды навукова-тэхнічііай рэвалюцыі — хутка павялічваюцца і аднаўляюцца вытворчыя фонды, y складзе невытв. фондаў усё большую долю складае маёмасць навук., навуч. і інш. падобных устаноў, паскараюцца тэмпы ўцягнення прыродных рэсурсаў y гасп. абарачэнне, павышасіша навук.-тэхн. ўзровень кадраў. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ВЫЗВАЛЁННЕ, сацыяльна-паліт. працэс і вынік барацьбы супраць нац., эканам., паліт. і інш. прыгнёту за дасягненне незалежнасці (суверэнітэту) і стварэння самаст. нац. дзяржаўнасці. Праяўленні барацьбы за Н.в. вядомы здаўна (напр., барацьба паўд. славян супраць тур. панавання), аднак яе пашырэнне звязана з развіццём капіталізму, фарміраваннем нацый і нац. культур, стварэннем нац. дзяржаў y Зах. Еўропе і Паўн. Амерыцы (Шдэртіндская буржуазная рэвалюцыя, вайна за незалежнасць y ЗІ1ІА). Найбольшыя маштабы Н.в. мела ў 20 ст., капі яно набыло глабальны характар і прывяло да краху шматнацыянальных калан. імперый. Нац. незалежнасць заваявалі Кітай. Індыя, Інданезія, Пакістан, інш. краіны Азіі, Афрыкі, Лац. Амерыкі. Н.в. ажыццяўляецца ў форме нац.-вызв. рэвалюцыі, якая часта набывае характар шматгадовай узбр. барацьбы супраць замежных прыгнятальнікаў (напр., y Кітаі), ці ў форме мірнага эвалюцыйнага руху ў кірунку незалежнасці, капі ў канчатковым выніку ўлада перадаецца нац. ўраду мірным шляхам, як гэта адбылося ў Індыі. Н в. з’яўляецца вынікам барацьбы, складанага ўзаемаперапляцення этнанац., паліт., сац., paair., сацыякультурных і інш. грамадскіх сіл. што складаюць масавую базу гэтага 8. Зак. 45.

прайэсу. Узначальваць рух за Н.в. могуць розныя супольнасці і арг-цыі: нац.-бурж., рэв.-дэмакр., сацыяліст., феад.-манархічныя і інш. Значны ўклад y фарміраванне бел. нац. ідэі і асэнсавання неабходнасці барацьбы за Н.в. зрабілі сваёй творчасцю Т.Нарбут, Я.Чачот, В.Дунін-Марцінкевіч, Ф.Багушэвіч, А.Гурыновіч і інш. Важнай вяхой y барацьбе бел. народа за Н.в. з’явілася паўстанне пад кіраўніцтвам К.Каліноўскага і выданне ім нелегальнай рэв.-дэмакр. газ. «Мужыцкая праўда», y якой выяўлены асн. арыенціры нац,вызв. барацьбы бел. народа. Істотны ўклад y Н.в. беларусаў зрабіла ў 1906— 15 газ. «Наша ніва», актыўная дзейнасць плеяды класікаў бел. л-ры, грамадска-паліт. дзеячаў Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, А.Пашкевіч, А.Гаруна, Ц.Гартнага, М.Гарэцкага і інш. Нац.-вызв. барацьба бел. народа прывяла да абвяшчэння ў 1918 Бел. Нар. Рэспублікі, y 1919 — БССР, y 1991 — Рэспублікі Беларусь як незалежнай, суверэннай і самаст. дзяржавы. Гл. таксама Беларускі нацыянальна-вызваленчы рух, Нацыянал-дэмакратызм, Нацыянальнае самавьізначэнне. Я.М.Бабосау. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ I УНІВЕРСАЛЬНАЕ ў м а с т а ц к а й к у л ь т у р ы , дыялектычнае адзінства нацыянальнай самабытнасці і агульналюдскіх духоўных каштоўнасцей y маст. культуры розных народаў і рэгіёнаў. Склалася ў працэсе гіст. развіцця нацый ва ўмовах міжнар. кантактаў, эканам., паліт. і духоўна-творчага ўзаемадзеяння. Нац. самабытнасць глыбока выявілася ў фальклоры, традыц. культуры, мове, выяўл. сродках, каларыце, тыпажы, інтанацыі. Універсалізм дамінуе на ўзроўнях маст. архетыпаў, сюжэтных схем, матываў і эпахальных стыляў. Праблема гарманічнага спалучэння Н. і у. ўзнікла ля вытокаў хрысц. цывілізацыі. y рэчышчы якой адбывалася паступовае пераадольванне палярызацыі «сваіх» і «чужых», «выбранага народу» і «варвараў». Арганізаваная ў дзяржаву нацыя стварае сваю сістэму культуры і праз яе далучаецца да культ. здабыткаў інш. народаў. Пазітыўная плённасць іншанац. уплываў абмяжоўваецца крайнімі пунктамі: па-за межамі аднаго з іх — недастатковасць іншанац. уздзеянняў, што вядзе да ізаляцыі і застою, па-за межамі другога пункта — празмернасць іншанац. уплываў, якая вядзе да разбурэння нац. культуры, яе выпадзення з кантэксту універсальнай культуры. Аптымальная палітыка ў сферы міжнац. сувязей заключаецца ў гарманізацыі нац. асновы і універсальных кампанентах культуры.

На Беларусі суадносіны Н. і у. ў культуры мяняліся на розных этапах яе развіцця. У 10— 13 ст. культура развівалася пад уплывам візант. тыпу хрысц. цывілізацыі, выявіла спецыфічныя для ўсходнеслав. рэгіёна асаблівасці. У 14— 18 ст. адбываўся сінтэз нац. традыйыі і еўрап. маст. уплываў, сфарміраваліся рэгіянальныя разнавіднасці стыляў готыкі, рэнесансу, барока, класіцызму. У 19—20 ст. адраджэнне бел. маст. культуры адбывалася на аснове нац. традыцый i выкарыстання вопыту сусв. кла-

НАЦЫ ЯНАЛЬНАЕ

225

січнай культуры (гл. Адраджэнне нацыянальнае). Л і т К о н а н У. Гармонія нацыянальнага і універсальнага ў быцьці і культуры / / Мастацтва. 1995. № 6— 7. У.М.Конаіі.

НАЦЫЯНАЛЬНАЕ к ір а ў н і ц т в а п а АЭРАНАЎТЫЦЫ I ДАСЛЁДАВАННІ КАСМІЧНАЙ ПРАСТ0РЫ (National Aeronautic;is and Space Administration; HACA), ведамства ўрада ЗША. Створана ў 1958 для даследавання праблем палётаў y атмасферы Зямлі і касм. прасторы. Каардынуе дзейнасць па распрацоўцы, выпрабаванні і выкананні палётаў аэракасм. апаратаў, даследаванні, асваенні і выкарыстанні касм. прасторы і інш. НАСА аб’ядноўвае 10 н.-д. цэнтраў, найбуйнейшыя з якіх: Касм. цэнтр імя Л.Джонсана ( г. Х’юстан, штат Тэхас), Цэнтр Маршала (г. Хантсвіл, штат Алабама), Цэнтр імя Дж.Кенэдзі на мысе Канаверал (штат Фларыда), Цэнтр касм. палётаў імя Р.Годарда (Грынбелт, штат Мэрыленд), Н.-д. цэнтр імя Эймса. НАСА здзейсніла большасць касм. праграм 31ІІА, найб. важныя: «Апа.юн», • Спейс шатл», «КХТ» (стварэнне касм. тэлескопа імя Э.Хабла), даследаванне планет Сонечнай сістэмы пры дапамозе касм. апаратаў «Пшнер», «Вояджэр». У канцы 1990-х г. НАСА ўдзельнічае ў стварэнні міжнар. касм. станцыі і аэракасм. самалёта. У.С.Ларыёітў.

НАЦЫЯНАЛЬНАЕ САМАВЫЗНАЧЭННЕ, свабоднае і суверэннае вызначэнне нацыяй або інш. этнасацыяльнай супольнасцю дзярж. форм свайго існавання і ўзаемаадносін з інш. народамі (этнасамі); асн. прынцып нац. палітыкі, найб. поўнае выражэнне дэмакратызму ў нац. адносінах (гл. Нацыянал-дэмакрсітызм). Прынцып Н.с. сфарміраваўся ў выніку асэнсавання вопыту нац. рухаў, сусв. вопыту вырашэння нац. пытання. На яго аснове ў 19 ст. створаны шэраг незалежных нац. дзяржаў y Еўропе і Амерыцы, y 20 ст. адбылося мірнае дэмакр. аддзяленне Нарвегіі ад Швейыі (1905), Фінляндыі і Польшчы ад Расіі (1917), распад шматнацыянальнай Аўстра-Венгрыі на шэраг нац. дзяржаў (1918), стварэнне нац. сав. рэспублік і іх аб’яднанне ў СССР (1917— 22), пасля 2-й сусв. вайны — распад каланіяльнай сістэмы і ўзнікненне больш чым 120 новых нац. дзяржаў, y канцы 20 ст. — распад СССР, Чэхаславакіі, Югаславіі і стварэнне на іх месцы суверэнных дзяржаў. Стварэнне нац. дзяржаў — аб’ектыўная гіст. і агульнасусв. тэндэнцыя. Для шматнац. грамадстваў і дзяржаў гэта можа азначаць распад, расчляненне, калі адсутнічаюць інш. шляхі і магчымасці дэмакр. і ўзгодненага вырашэння праблем міжнац. узаемаадносін. Н.с. можа ажыішяўляцца і ў форме добраахвотнага, на аснове дэмакр. выяўлення волі народаў, уваходжання нацый y саюзную дзяржаву, стварэння <)>едэратыўных шматнацыянальных дзяржаў. У канцы 20 ст. адбываецца інтэграцыя нац. дзяржаў з даўнімі традыцыямі суверэннага існавання ў буйных утварэннях (напр., Еўрапейскі саюз), дзе адбываецца сумяшчэнне нац. суверэнітэту з працэсамі інтэрнацыяналізацыі і інтэграцыі

Ідэя Н.с. беларусаў упершыню ўскосна выказана К.Каліноўскім (ідэя пра самастойнасць Літвы— Беларусі ў дэмакр. саюзе з Польшчай і Расіяй).

На сумежных вуліцах узведзены будынкі ін-таў тэхн. кібернетыкі (арх. А.Беразоўскі, Ю.Грыгор’еў), фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў (А.Шчусеў) і інш. Створаная ў пач. 20 ст. нац.-дэмакр. партыя сацыялістычнага кірунку Бела- Да гал. корпуса з боку вул. Акадэмічнай прыбудаваны корпус прэзідыума (цяпер руская сацыялістычная грамада адной са Ін-т гісторыі; 1964, арх. Н.Аладава, сваіх бліжэйшых задач лічыла стварэнВЛадыгіна). У 1977 завершауш буд-ва не аўтаноміі Беларусі з сеймам y Вільні ў складзе дэмакр. Рас. рэспублікі. Глы- двух 14-павярховых карпусоў уздоўж вуліц Сурганава і Акадэмічнай, павербой ўсеагульны крызіс і распад Рас. імнутых пад вуглом адзін да аднаго і перыі ў выніку 1-й сусв. вайны, Лютаўаб’яднаных аб’ёмам канферэнц-залаў і скай і Кастрычніцкай рэвалюцый 1917 Музеем стараж.-бел. культуры Ін-та паспрыялі прыкметнаму паскарэнню мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фалькэвапюцыі агульнай ідэі свабоднай Бела- лору імя К.Крапівы (арх. А.Духан, русі ў кірунку практычнага дзярж.-неза- А.Красоўскі, Л.Хаюцін). 3 1972 вядзецлежнага самавызначэння. У выніку ца буд-ва новага акадэмгарадка па вул. адбылося абвяшчэнне БНР (сак. 1918), Жодзінскай (праект ін-та «Белдзяржякая ў тагачасных гіст. і паліт. умовах праект») на тэр. 310 га. Ён будзе склане змагла рэалізаваць свой суверэнітэт. дацйа з адм.-грамадскага цэнтра, на1.1.1919 утворана Беларуская ССР. вук.-вытв. і жылой зон. Комплексы 27.7.1990 Вярх. Савет БССР прыняў ўключаюць 2—3 групы, y кожнай па 4 будынкі рознага функцыян. прызначэнДэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце ня, аб’яднаныя паміж сабой пераходамі. Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Узведзены (1983) карпусы ін-таў фізікаРэспублікі, якая 25.8.1991 атрымала ста- тэхн. і мікрабіялогіі (арх. В.Малышаў, тус канстытуцыйнага закону. У Кан- А.Пецярбуржцаў, Я.Яснагародскі), геастытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 са фізікі і геахіміі (арх. М.Вінаградаў, змяненнямі і дапаўненнямі, прынятымі Г.Гераўкер, Б.Папоў) і інш. Іл. гл. да С.А. Сергачоў. на рэсп. рэферэндуме 24.11.1996, Бела- арт. Мінск. русь на падставе свайго неад’емнага НАЦЫЯНАЛЬНАЙ БЯСПЁКІ ІНправа на самавызначэнне абвяшчалася СТЬГГЎТ, І н с т ы т у т нацыяунітарнай дэмакр. сац. прававой дзяр- н а л ь н а й бяспекі Рэспубжавай, што валодае вяршэнствам і паў- л і к і Б е л а р у с ь , вышэйшая спей. натой улады на сваёй тэрыторыі, самас- навуч. ўстанова па падрыхтоўцы аператойна ажыццяўляе ўнутр. і знешнюю тыўнага складу КДБ, a таксама Паграпалітыку. Н.К.Мазоўка. нічных войск і мытных органаў. Засн. ў 1946 y г. Львове як школа па падрыхНАЦЫЯНАЛЬНАЙ АКАД^МІІ НА- тоўцы аператыўнага складу КДБ. 3 1952 ВЎК БЕЛАРЎСІ БУДЫНКІ, комплекс сярэдняя спец. навуч. ўстанова. У 1954 навукова-даследчых устаноў, будынкаў пераведзена ў Магілёў; рыхтавала спеадм., гасп. і вытв. прызначэння ў Мін- цыялістаў з вышэйшай адукацыяй (з ску. Стварэнне комплексу пачалося ў 1956). 3 1961 y Мінску. У 1964 ператво1931—32 y паўн.-ўсх. частцы горада па- рана ў Вышэйшыя курсы КДБ пры CM водле праекта Г Лаўрова. У аснове кам- СССР. 3 1992 пад юрысдыкцыяй КДБ пазіцыйнага вырашэння сістэма паа- Рэспублікі Беларусь. У 1994 на базе собных павільёнаў і карпусоў для НДІ. курсаў створаны ін-т нац. бяспекі. Mae Першым пабудаваны 3-павярховы лаба- 3 факультэты, 11 спец. кафедраў (1999); раторны корпус, павернуты гал. фаса- ад’юнктура з 1994, дактарантура з 1999. дам да гар. магістралі (йяпер Скарыны Літ.. LU a ро в В.М, К н я з е в С.Н Фрагпраспект). У 1934—35 праектаванче і менты большого путн. Мн., 1996. С.Н.Князеў. вядзенне буд-ва ажыццяўляў арх. Х.Ланг- НАЦЫЯ НАЛ ЬНА- КУЛ ЬТЎРНАЯ АЎбард, які, пакінуўшы першапачатковую ТАН0МІЯ «БЕЛАРЎСЫ PACÏI», гл ў планіроўку карпусоў, змяніў іх аб’ёмна- арт. Федэральная нацьіянальна-культурпрасторавую кампазіцыю. Разгорнутыя ная аўтаномія «Беларусы Расіі». пад прамым вуглом паасобныя аб’ёмы былі аб’яднаны агульным вестыбюлем з параднай 3-маршавай лесвіцай, 2-радо- НАЦЫЯНАЛЬНА-РЭВАЛЮЦЫЙНАЯ ІСПАНСКАГА НАР0ДА вая каланада, пастаўленая перад ім, ут- ВАЙНА варыла гал. корпус (завершаны ў 1939), 1936—39, гл. ў арт. Іспанская рэвалюцыя надала яму ўрачыстую манументаль- 1931— 39. насць. У Вял. Айч. вайну гал. корпус НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКРЎГА, y 1930— пашкоджаны, y 1949 адноўлены; стаў 77 y СССР адм.-тэр. адзінка, адна з адным з планіровачных вузлоў y забу- форм аўтчноміі. Вызначалася асаблівасдове праспекта Скарыны. У 1960—70-я цямі нац. складу і быту, уваходзіла ў г. створаны комплекс будынкаў y квар- склад краю ці вобласці. 3 кастр. 1977 тале паміж вуліцамі Сурганава і Акадэ- наз. аўтаномная акруга. мічнай: 4—5-павярховыя карпусы інтаў фізікі і фізіка-арган. хіміі (арх. НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АСАМБЛЁЯ, назва А.Іваноў), матэматыкі (арх. ААВоінаў), парламента ў В’етнаме, Габоне, Замбіі, агульнай і неарган. хіміі (арх. Г.Бенядзікна Кубе, y Лаосе, на Маўрыкіі, y Рэстаў), фотабіялогіі, заалогіі, СКБ Ін-та публіцы Карэя, Намібіі, Славеніі, Суфізікі (арх. А.А.Воінаў), Цэнтр. навук. рынаме і некаторых інш. краінах. б-кі імя Я.Коласа (арх. Э.Гальдштэйн).

226

НАЦЫ ЯНАЛЬНАЙ

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІЯТЙКА БЕЛАРУСІ, гл. Бібліятэка нацыянальная Беларусі. НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БЯСПЁКА, стан абароненасці інтарэсаў асобы, грамадства і дзяржавы ад унутр. і знешніх пагроз y эканам., гуманіт., экапагічнай, інфарм., ваен., паліт. сферах жыццядзейнасці. Асн. аб’ектамі і суб’ектамі Н.б. адначасова з’яўляюцца асоба, грамадства і дзяржава. Іх жыццёва важныя інтарэсы, рэальныя і патэнцыяльныя пагрозы гэтым інтарэсам, прыярытэтныя кірункі іх забеспячэння і абароны вызначаюцца Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, законамі, ваен. дактрынай і інш. паліт.-прававымі актамі. Савет Бяспекі Рэспублікі Беларусь зацвердзіў канцэпцыю Н.б. (1995), y якой сфармуляваны змест і структура Н.б. ва ўмовах існавання Беларусі як незалежнай дзяржавы, вызначаны асн. прынцыпы і кірункі арганізацыі сістэмы Н.6., эканам., прававыя і інш. аспекты яе функцыянавання. Агульнае кіраўніцтва сістэмай Н.б. ажыццяўляе Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Ён фарміруе і ўзначальвае Савет Бяспекі, які разглядае асн. праблемы Н.б. і каардынуе дзейнасць органаў заканадаўчай, выканаўчай і суд. улад па яе забеспячэнні. А.А.Тозік

н а ц ы я н Ал ь н а я ГАЛЕРЙЯ ў Л о н д a н е, адзін з лепшых y свеце збораў зах.-еўрап. жывапісу. Засн. ў 1824 на аснове калекцыі Дж.Дж.Ангерстайна

Будынак

Нацыянальнай галерэі ў Лондане.

Захоўвае калекцыі еўрап. школ жывапісу розных часоў, y т.л. шэдэўры Дж.Беліні, Д.Веласкеса, Г.Гольбейна Малодшага, Т.Гейнсбара, В. ван Гога, Ф.Гоі, Дуча ды Буанінсеньі, Дж.Констэбла, Леанарда да Вінчы, П’ера дэла Франчэскі, П.Сезана, Тыцыяна, Рэмбранта, П.Учэла, У.Хогарта, Я. ван Эйка і інш. Будынак галерэі пабудаваны ў 1830-я г. ў стылі класіцызму (арх. У.Уілкінс). Літ.: К у з н е ц о в а Н.А. Нашіональная галерея в Лондоне. 2 мзд. М.. 1983.

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ ГАЛЕРЙЯ МАСТАЦТВАЎ y В а ш ы н г т о н е , адзін з буйнейшых y ЗША збораў твораў мастацтва. Засн. ў 1937 y структуры Смітсанаўскага ін-та на аснове буйных прыватных калекцый, адкрыта ў 1941. У галерэі захоўваюцца шэдэўры зах.-еўрап. жывапісу і скульптуры розных часоў (творы Л.Берніні, Я.Вермера, Т.Гейнсбара, Данатэла, Джарджоне, Э.Дэга,

Ф.Клуэ, Э.Манэ, Рафаэля, П.П.Рубенса, Рэмбранта, Тыцыяна, Эль Грэка і інш ), творы амер. мастакоў (Дж.Коплі, Г.Сцюарта і інш.), калекцыі графікі і дэкар.-прыкладнога мастацтва. Гал. будынак галерэі пабудаваны ў 1939—40 y формах неакласіцызму (арх. Дж.Р.Поўп, О.Р.Эгерс, Д.П.Хігінс), усх. корпус — y 1978 (арх. І.М.Пей). н а ц ы я н Ал ь н а я г в Ар д ы я , 1) узброенае цывільнае апалчэнне. Упершыню створана ў Парыжы (пад камандаваннем ген. М.Ж. дэ Лафаета) y 1789 y пач. французскай рэвалюцыі 1789—99. Будавалася паводле тэр. прынцыпу (па кварталах і акругах). Атрады Н.г. ўдзельнічалі ў паўстанні 10.8.1792 і задушэнні контррэв. выступленняў (гл. Вандэйскія войны). Пры Напаяеоне I Н.г. выкарыстоўвалася як дапаможная сіла. У 1828 распушчана. Адноўлена пасля ліп. рэвалюцыі 1830, y 1852 рэарганізавана. У час франка-прускай вайны (1870—71) частка Н.г. абараняла Парыж. У сак. 1871 створаны Цэнтр. к-т Н.г., які 18—28 сак. быў часовым рэв. урадам Парыжскай камуны 1871. Дэкрэтам камуны ад 29 сак. 1871 пастаянная армія заменена Н.г., на чале якой стаялі Я Дамброўскі, В.Урублеўскі і інш. Пасля ліквідацыі камуны Н.г. распушчана. У час рэвалюцый 1848-—49 цывільныя апалчэнцы тыпу Н.г. (па-іншаму нар. міліцыя, цывільная гвардыя) дзейнічалі ў краінах Герм. саюза, Іспаніі, італьян. дзяржавах і інш. 2) Тэр. вайсковыя фарміраванні ў ЗША (каля 450 тыс. чал.) і шэрагу інш. краін; з’яўляюцца рэзервам рэгулярных узбр. сіл. У мірны час выкарыстоўваецца для выканання пэўных задач. НАЦЫЯНАЛЬНАЯ

ДЗЯРЖАЎНАЯ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, Б е л т э л е р а д ы ё к a м п a н і я. Бярэ пачатак ад створанага ў 1924 акц. т-ва «Радыёперадача». Першая перадача Бел. радыё адбылася 15.11.1925. Назва, функцыі, структура арг-цыі мяня/ііся адпаведна з развіццём і задачамі радыёвяшчання і тэлебачан-

т э л е р а д ы ё к а м п Ан і я

ня. У пач. 1926 створана Радыёкалегія пры аддзеле агітацыі і прапаганды ЦК КП(б)Б, з ліп. 1928 y веданні Нар. камісарыята поштаў і тэлеграфаў, з крас. 1932 — Усебел. к-т радыёвяшчання пры Наркамаце поштаў і тэлеграфаў, з снеж. 1933 К-т радыёфікацыі і радыёвяшчання пры СН К БССР (з сак. 1946 пры CM БССР), з жн. 1949 К-т радыёінфармацыі пры CM БССР, з мая 1953 Гал. ўпраўленне радыёінфармацыі Мін-ва культуры БССР, з чэрв. 1957 К-т гіа радыёвяшчанні і тэлебачанні пры CM БССР, з мая 1962 Дзярж. к-т CM БССР па радыёвяшчанні і тэлебачанні, з снеж. 1965 К-т па радыёвяшчанні і тэлебачанні пры CM БССР, з крас. 1967 Дзярж. к-т CM БССР па радыёвяшчанні і тэлебачанні, з ліп. 1970 Дзярж. к-т CM БССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні, з жн. 1978 Дзярж. к-т Беларускай ССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні, з студз. 1992 Нац. дзярж. тэлерадыёкампанія Беларусі Мін-ва інфармацыі Рэспублікі Беларусь, з сак. 1994 Дзярж. к-т Рэспублікі Беларусь па тэлебачанні і радыёвяшчанні, з жн. 1994 — сучасная назва.

Арганізуе і каардынуе работу разгалінаванай сеткі тэле- і радыёвяшчання, распрацоўвае і ўкараняе на практыцы канцэпцыю перспектыўнага развіцця нац. вяшчання і ўдасканалення тэхн. базы, вызначае прыярытэтныя кірункі ў рабоце калекгыву. У складзе Белтэлерадыёкампаніі — Рэспубліканская студыя тэлебачання, Рэсп. радыё, рэсп. радыётэлецэнтр (РРТЦ), распарадчая дырэкцьм, рэкламна-камерцыйная дырэкцыя, Брэсцкае, Віцебскае, Гомельскае, Гродзенскае і Магілёўскае абл. тэлерадыёаб’яднанні. У склад Бел. радыё ўваходзяць дырэкцыя праграм, 6 вяшчальных рэдакцый, дырэкцыя вяшчання на 2-й праграме і радыёстанцьм «Сталіца», y склад Бел. тэлебачання — дырэкцьм праграм, 8 вяшчальных рэдакцый, творчае аб’яднанне «Тэлефільм». На базе рэдакцый інфарм. праграм тэлебачання і радыё створана Інфарм. агенцтва Белтэлерадыёкампаніі. Працуюць таксама сімф. аркестр, акад. і дзіцячы хары, ансамбль нар. музыкі «Бяседа», фальклор-тэатр «Госціца» і камернаінстр. ансамль. Белтэлерадыёкампанія — член Еўрапейскага вяшчальнага саюза 42 дзяржаў.

НАЦЫ ЯНАЛЬНАЯ_________ 227

с п а р т н ы я (аказваюць трансп. паслугі); б у д а ў н і ч ы я (займаюцца пераважна буд-вам); ф і н а н с а в ы я (спецыялізуюцца на крэдытаванні пэўных галін або прадпрыемстваў, правядзенні фін. аперацый); і н в е с т b i­ ll ы й н ы я (спецыялізуюцца на прыцягненні часова свабодных грашовых сродкаў дробных і сярэдніх інвестараў праз выпуск уласных каштоўных папер і размяшчэнні мабілізаваных сродкаў y каштоўныя паперы інш. юрыд. асоб для атрымання прыбытку); с т р а х а в ы я (ажыццяўляюць разнастайную страхавую дзейнасць); л і з і н г а в ы я (купляюць абсталяванне і здаюць яго ў арэнду); к а н с а л т ы н г а в ы я (прадастаўляюць паслугі па даследаванні стану рынку, распрацоўцы і ажыццяўленні маркетынгавых праграм, выкарыстанні новых метадаў менеджменту, эканам. абгрунтаванні інвестыцыйных і інавацыйных праектаў, пошуку партнёраў і інш.; y айч. практыцы — таксама па рэгістрацыі фірм; могуць спецыялізавацца па функцыянальных, рэгіянальных і інш. прыкметах); і н ж ы н і Літ.: Р а д к е в і ч Я.Р. Беларускае радыё: р ы н г a в ы я (аказваюць паслугі па арГісторыя, перспектывы развіцця. Мн., 1983. ганізацыі канкрэтнай вытв-сці, выбары Л.А.Барадзіна. НАЦЫЯНАЛЫІАЯ КАМГСІЯ РЭС- і асваенні абсталявання, прыцягваюць інш. пастаўшчыкоў абсталявання і падПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ ПА СПРАВАХ радныя фірмы, дапамагаюць выкарысЮНЁСКА, міжведамасны орган, ство- тоўваць інавацыйныя метады і перадараны пастановай Савета Міністраў вы замёжны вопыт) і інш. Паводле споБССР ад 15.10.1956. У сваёй дзейнасці сабаў стварэння Н.к. могуць быць кіруецца заканадаўствам Рэспублікі Бе- а с а ц ы і р а в а н ы я (маюць долю ларусь, статутамі ЮНЕСКА і Палажэн- ўдзельніцтва і істотна ўплываюць на нем аб Нац. камісіі Рэспублікі Беларусь фін. палітыку) і а д н а а с о б н ы я (папа справах ЮНЕСКА (зацверджана кет акцый належыць адной асобе). пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Кампанія, y склад актываў якой увахоБеларусь ад 17.9.1997). Забяспечвае ўза- дзяць кантрольныя пакеты акцый інш. емадзеянне і каардынацыю супрацоў- кампаній, наз. х о л д ы н г a в a я; камніцтва з ААН Па пытаннях адукацыі, панія, якая не можа свабодна прадаваць навукі і культуры (ЮНЕСКА) бел. свае акцыі іншаземцам, — к а м п а дзярж. устаноў, грамадскіх аб’яднанняў н і я з абмежаванымі акі асоб, якія маюць прызнаны аўтарытэт ц ыя м і . Ад Н.к. адрозніваю цьтрансy сферах кампетэнцыі ЮНЕСКА. н а ц ы я н а л ь н ы я кампаніі, Ажыццяўляе сувязь 'паміж урадам Рэс- што ажыццяўляюць асн. частку сваіх публікі Беларусь і ЮНЕСКА, даводзіць аперацый па-за межамі краіны, y неда ведама ЮНЕСКА інфармацыю аб калькіх краінах. У наш час існуюць нац. патрэбах і прыярытэтах y галіне шматнацыянальныя кампаніі і карпараадукацыі, навукі і культуры, аказвае ін- цыі з айч. арыентацыяй. На развіццё фармац. і кансультатыўнае садзейнічан- Н.к. уплываюць працэсы глабалізацыі, не органам дзярж. кіравання, дзярж. і рост адкрытасці эканомікі, якія мяняграмадскім арг-цыям Беларусі, якія юць іх ролю і месца ў эканам. сістэме, працуюць y галіне адукацыі, навукі, уцягваюць y інтэграцыйныя працэсы. культуры і камунікацыі. Рабочым апаЛ. М. Нехарошава. ратам Нац. камісіі з’яўляецца сакратаНАЦЫЯНАЛ ЬНАЯ КНІЖНАЯ ПАрыят, які ўзначальвае адказны сакратар. ЛАТА БЕЛАРЎСІ, навуковы цэнтр нац. НАЦЫЯНАЛЬНАЯ КАМПАНІЯ, кам- бібліяграфіі, статыстыкі друку, аўтамапанія (акц. т-ва, карпарацыя, аб’яднан- тызаванай і цэнтралізаванай апрацоўкі не прадпрымальнікаў), дзейнасць якой дакументаў, галіновай службы стандараказвае прыярытэтны ўплыў на развіц- тызацыі і навук.-тэхн. інфармацыі ў гацё нац. эканомікі. Паводле віду дзей- ліне выдавецкай справы, паліграфічнай насці адрозніваюць Н.к.: в ы т в о р прам-сці і кніжнага гацдлю. Засн. 15.9.1922 ч ы я (перапрацоўваюць сыравіну і ма- y Мінску пры Бел. дзярж. і універсітэцтэрыялы ў гатовую прадукцыю з мэтай кай б-цы як Бел. кніжная палата, з 1977 яе рэалізацыі; могуць быць шматгаліно- самастойная ўстанова ў сістэме Дзяржвымі — спалучаць выпуск прадукцыі камдруку Беларусі, да 1992 наз. Дзярж. розных галін; г а н д л ё в ы я (ажыц- кніжная палата Беларусі. Атрымлівае і цяўляюць гандл. дзейнасць); т р а н - захоўвае абавязковы бясплатны кан-

228

НАЦЫ ЯНАЛЬНАЯ

трольны экзэмпляр усіх выданняў рэспублікі (штогод каля 50 тыс. экз. кніг, брашур, перыяд. выданняў, аўтарэфератаў, дысертацый, плакатаў, нот, афіш, картаў, атласаў, паштовак і інш.), які пасля бібліягр. апрацоўкі захоўваецца ў Архіве друку (4,3 млн. адзінак; 1999). Інфармуе аб гэтых выданнях праз дзярж. бібліягр. паказальнікі, аб’яднаныя пад агульнай назвай «Летапіс друку Беларусі» (выходзіць з 1924); y 1995 падзелены на 4 самастойныя вьшанні: «Кніжны летапіс» (з 1924); «Летапіс часопісных артыкулаў» (з 1934); «Летапіс газетных артыкулаў» (з 1937); «Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія працягваюцца» (з 1925). Рыхтуе і выдае штогоднікі: «Друк Беларусі» (з 1976), «Паказальнік бібліяграфічных дапаможнікаў Беларусі» (з 1978), «Кнігі Беларусі» (з 1984), рэтраспектыўныя паказальнікі, y т.л. «Музычная літаратура БССР» (1963—77), «Мастацкая літаратура народаў СССР y перакладзе на беларускую мову» (1967—97), «Летапіс часопісных артыкулаў, 1928— 1933 гг » (ч. 1—2, 1992) і інш. Ажыццяўляе работу па статыстыцы друку, распрайоўрае дзярж. і галіновыя стандарты па выдавецкай дзейнасці, паліграф. прам-сці. Выконвае функцыі нац. цэнтра па стандартнай нумарацыі кніг і брашур (ISBN). Прысвойвае ідэнтыфікатары выд-вам, прыватным выдаўцам, якія маюць выдавецкія правы (ліцэнзіі). Супрацоўнічае з ЮНЕСКА, Міжнар. агенцтвам ISBN і інш. А.І.Варонько. НАЦЫЯНАЛЬНАЯ МАСГАЦКАЯ IIIKÔЛА, гл. ў арт. Школа ў мастацтве і архітэктуры. НАЦЫЯНАЛЬНАЯ MÔBA, мова, якая з’яўляецца сродкам вусных і пісьмовых зносін нацыі. Складваецца з мовы народнасці ў перыяд станаўлення нацыі. Функцыянуе ў некалькіх разнавіднасцях: літаратурная мова, прастамоўе, мясц. гаворкі і сац. дыялекты. Вышэйшая форма Н.м. і неабходная ўмова яе існавання — літ. мова, якая лічыцца ўзорнай і прызнаецца ўсімі носьбітамі гэтай Н.м. Адна з найб. істотных прымет нацыі — Н.м. Звычайна адна нацьм атаясамліваецца з адной Н.м. (напр., рускія — з рускай, французы — з франц. мовай). Аднак y сучасным свеце дастаткова распаўсюджаны сітуацыі, калі адна нацыя карыстаецца некалькімі мовамі (напр., y Швейцарыі функцыянуюць 4 дзярж. мовы) або адна мова можа абслугоўваць моўныя патрэбы некалькіх нацый (напр., англ. мова ў Вялікабрытаніі, ЗША, Канадзе, Аўстраліі і інш. краінах). У апошнім выпадку фарміруюцца нац. варыянты адной мовы: ан'гл. брытанская, англ. амерыканская, англ. аўстралійская і г.д. Сучасная літ. беларуская мова як найвышэйшая форма Н.м. пачала складвацца ў 19 ст. Асаблівасцю яе фарміравання было тое, што новая бел. літ. мо-

ва амаль не мела традыцый пераемнасці з пісьмовай старабеларускай мовай — мовай бел. народнасці — і складвалася на нар.-гутарковай аснове. Толькі ў 1920-я г. бел. мова набыла ўсе правы і функцыі Н.м. і пасля некалькіх стагоддзяў перапынку пачала абслугоўваць усе сферы моўнага жыцця бел. нацыі. Значнае пашырэнне грамадскіх функцый спрыяла і развіццю самой бел. Н.м., найперш яе літ. формы. На сучасным этапе бел. Н.м. паспяхова выконвае свае функцыі ў розных сферах зносін паміж людзьмі, на ёй ствараецца разнастайная маст. л-ра, выдаюцца газеты і часопісы, друкуюцца навук. працы, яна гучыць па радыё і на тэлебачанні, што з’яўляецца сведчаннем высокага ўзроўню яе развіцця. Сучасная бел. Н.м. — сродак зносін бел. нацыі — функцыянуе ў 2 асн. разнавіднасцях: літ. мова і мясц. народныя гаворкі. Літ. бел. мова абслугоўвае сферы вусных і пісьмовых зносін, мясц. гаворкі з’яўляюцца сродкам вусных зносін пераважна жыхароў сельскай мясцовасці. Хоць сфера функдыянавання нар. гаворак істотна звузілася і значна зменшылася кола іх носьбітаў, яны працягваюць адыгрываць важную ролю ва ўзбагачэнні лексічных сродкаў літ. мовы. Асаблівасцю існавання сучаснай бел. Н.м. з’яўляецца яе функцыянаванне і развіццё ва ўмовах двухмоўя, г.зн., што моўныя патрэбы адной бел. нацыі абслугоўваюць 2 Н.м. — бел. і руская. Л іт Крамко J.I., Ю р э в і ч А.К., Я н о в і ч А.1. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 2. Мн., 1968; Взанмоотношеняе развятня нацмональных языков н нацяональных культур. М., 1980. А.А.Лукашанец.

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ 0П ЕРА ЛАТВІІ, латвійскі т-р оперы і бапета. Засн. ў 1918 y Рызе на базе Латышскай оперы (з 1912). 3 1919 Нац. опера Латвіі, y 1940—89 Латв. т-р оперы і балета, з 1956 акадэмічны, з 1989 сучасная назва. Спектаклі ставяцца на лат. мове; многія рус., італьян., ням. оперы ідуць на мове арыгінала. Першыя лат. оперы — «Банюта» А.Калніньша (паст. 1920) і «Агонь і ноч» Я.Медыньша (паст. 1921), першы балет — «Перамога кахання» Медынына (паст. 1935). У розны час y

т-ры працавапі дырыжоры: Л.Вігнер, Р Глазуп, Я.Калніньш, Я.Медыньш, Т.Рэйтэрс, Э.Тонс, A Янсанс; хормайстры Р.Ванаг, Т.Калніньш; рэжысёры М.Васільеў, Я.Зарыньш, К.Ліепа; бапетмайстры О.Леманіс, A.Лемберг, А.Озалінбш, І.Стродэ, Х.Тангіева-Бірзніецэ, А.Фёдарава, Я.Чанга; спевакі Р.Берзіньш, Ж .Гейнэ-Вагнерэ, Г.Лудыня, М.Фішэр, A Фрынберг, Р.Фрынберга; артысты балета й.Вілцынь, 3 .Дрэерэ, У.Жагата, Г.Прыедэ, Х.Рытэнбергс і інш. У трупе т-ра (1999): гал. дырыжор і маст. кіраўнік Г.Рынкіявічус (з 1996), гал. бапетмайстар А.Лейманіс (з 1997), гал. мастак А.Фрэйберг (з 1994), дырэктар А.Жагарс (з 1996), спевакі С.Вайцэ, М.Гаршэнін, К.Зарыньш, С.ізюмаў, І.Кална, артысты балета А.Авечкін, М.Бугкевіч, І.Паўленін, Т.Паўленіна, A. Румянцаў і інш.

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ 0ПЕРА «ЭСТ0НІЯ», эстонскі тэатр оперы і балета; буйнейшы муз. т-р Эстоніі. Засн. ў 1906 y Таліне на базе аматарскага драм. гуртка пры пеўчым т-ве «Эстонія» (існавала з 1865). 3 1940 наз. Дзярж. т-р Эст. ССР «Эстонія», з 1949 — Эст. т-р оперы і балета, з 1950 акадэмічны, з 1998 сучасная назва. Напачатку ставіліся драм. спектаклі, камедыі, аперэты, з 1908 і оперы. Пастаянная оперная трупа існуе з 1918, балетная — з 1926. Першыя эст. нац. оперы — «Вікерцы» («Вікінгі») Э.Аава (паст. 1928), «Дзева магілы» (1929), «Каханне і смерць» (1931) і «Эльга» (1934) А.Лембы, першы эст. бапет — «Дамавік» («Краць») Э.Тубіна (1944). У рэпертуары класічньм рус., італьян., ням., франц. балеты і оперы (многія ставяцца на мове арыгінала), сучасных эст. кампазітараў. У розны час y т-ры працавалі: дырыжоры Э.Клас, Р.Куль, К.Раўдсеп, Н.Ярві, рэжысёры А.Вінер, У.Вяльяотс, балетмайстры Р.Ольбрэй, Э.Суве, Г.Экстан, мастакі Н.Мей, В.Пяры, Л.Роаза, Э.Рэнтзр, А.Тууранд, В.Хаас, спевакі М.Войтзс, В.Гур’еў, К.Кааль, Х.Крум, Ц Куузік, Г.Отс, салісты балета Б.Бліноў, Я.Гаранцыс, А.-Э.Керге, А.Койт, Ю.Лась, А.Лейс, Ю.Лехістэ, Х.Пуур, Ц.Рацдвійр, Т.Соане, Ю.Ула, Ц.Хярм, Э.Эркіна і інш. У трупе т-ра (2000): гал. дырэктар П.Хіма, гал. дырыжор П.Ma­ ri, гал. рэжысёр Н.Кунінгас, гал. балетмайстар М.Мурдмаа, гал. хормайстар Э.Тыйсвальд; спевакі Р.Айрэнэ, Я.Захараў, Н.Курэм, В. Куслап, І.Кууск, Т.Майстэ, М.Па/іьм, Л.Савіцкі, У.Таутс, B. Юрна, салісты балета І.Андрэ, У.Архангельскі, Т.Вароніна, К.Кырб, С.Упкін, М.Чыркова, Ю.Якімаў, В.Янсанс і інш. Літ:. К а с к К., Т о р м н с Л., П а а л м a В. Эстонскмй театр. М., 1978. Л.А. Сівалобчык.

Б у д ы н а к Нацыянальнай оперы Латвіі.

НАЦЫЯ н Ал ЬНАЯ ПАЛІТЫКА, сфера дзейнасці дзярж., грамадскіх, паліт. угварэнняў па рэгуляванні міжнац. і міжі^тнічных адносін, a таксама ўлік нац. паходжання людзей y дзярж. будаўніцтве, эканоміцы, культуры, адукацыі,

асв. і выхаваўчай працы. Тэарэт. аснову ры грамадства ў рамках усяго СССР, y Н.п. складае права народа, групы лю- якой няпоўнасцю ўлічваліся вытв. магдзей, адной асобы на свабоднае, добра- чымасці той ці інш. мясцовасці або рэгіёна. Адмоўную ролю адыгрывалі цэнахвотнае, этнічнае, нац., нац.-дзярж., нац.-культ. і інш. самавызначэнне. тралізацыя і адм.-камандныя метады кіН.п., як правіла, скіравана на прадухі- равання. Таму сусв. гіст. тэндэнцыі ў ленне расколу грамадства, узнікнення нац. адносінах — уздым нац. жыцця і войнаў, розных дыскрымінацый на нац. імкненне да інтэрнацыяналізацыі — глебе, на стварэнне і развіццё добрасу- мелі не заўсёды гарманічны характар, паступова напаўняліся адмоўнымі праяседскіх узаемапаважлівых, супрацоўніцкіх міжэтнічных і міжнац. адносін. Слу- вамі. Гэта выявілася (канец 1980 — пач. 1990-х г.) y нац. канфліктах y Алжыць для вырашэння нац. пытання ма-Аце, Тбілісі, Крыме, Нагорным Кадастасоўна да канкрэтных умоў гіст. развіцця грамадства, форм і асноў чала- рабаху, Вільнюсе і інш. У выніку пад вечага супольніцтва. Сусв. грамадства уплывам розных фактараў было пастаўразглядае нац. пытанне як стварэнне лена пытанне пра перагляд саюзнага даспрыяльных умоў для прагрэсіўнага гавора ад 30.12.1922 і адбылася яго дэнансацыя 8.12.1991 y Віскулях (гл. ў эканам., культ., духоўнага развіцця нацый, народнасцей, нац. і этнічных арт. Белавежскія пагадненні 1991). У Бегруп, асобных індывідуумаў, вызвален- ларусі ажыццяўленне Н.п. прадуглене людзей ад нац. прыгнёту, паслядоў- джвала пераадоленне эканам. і культ. ную барацьбу супраць праяў нацыяна- адсталасці, што склалася гістарычна, развіццё нац. дзяржаўнасці, удасканалізму і шавінізму. Нац. пытанне не залежыць ад віду грамадска-эканам. фарма- ленне нац.-дзярж. будаўніцтва ў цеснай цыі, як лічылася раней y СССР. Як сувязі з умацаваннем федэратыўных адносін БССР з РСФСР і інш. сав. рэспраблема яно існуе разам з нац. адносінамі, пастаянна зменлівымі задачамі іх публікамі. Значнае месца ў правядзенні Н.п. займала фарміраванне тэрыторыі усебаковага развіцця, што робіць Н.п. (гл. ў арт. Узбуйненне БССР). Вырашэннеад’емнай часткай дзярж., грамадскага не гэтага пытання было ў асн. завершаі культ. жыцця. 20 ст. з’яўляецца перына ў вер. 1939 пасля ў з ’яднання Заходняй ядам новай актуалізацыі міжнац. адноБеларусі з БССР. Значнай падзеяй для сін, калі міжнац. канфлікты сталі адной Беларусі стаў уваход яе ў 1945 y AAH. У з прычын развязвання 1-й і 2-й сусв. пасляваен. перыяд y рэспубліцы сталі войнаў, распальвання сусв. тэрарызму. развівацца машынабудаванне, хім.

3-за нешматлікасці нац. інтэлігенцыі прам-сць, здабыча калійных солей, напрацэс нац. адраджэння беларусаў правукаёмістая вытв-сць. Сістэматычна ходзіў марудна. Калі ў агульнай кольрасла колькасць спецыялістаў з вышэйкасці інтэлігенцыі ў 5 зах. губернях Рас. шай адукацыяй. Паступова ўлік асабліімперыі прадстаўнікі рус. насельніцтва васцей бел. эканомікі стаў чыста сімваскладалі 29,83%, яўр. — 28,81%, то беларускага — 26,12%. Нязначнай была лічным, паколькі Беларусь усё больш ператваралася ў рэгіён, які абапіраўся доля беларусаў сярод рабочага класа на пастаўкі з розных куткоў СССР. У (23%) і rap. насельніцтва (каля 17,1%). Дэкларацыя правоў народаў Расіі канцы 1950-х г. БССР, як і інш. саюз[2(15).11.1917] і Дэкларацыя правоў ныя рэспублікі, y адпазеднасці з рапрацоўнага і эксплуатуемага народа шэннямі XX з’езда КПСС (1956) і 7-й [ 12(25). 1.1918] далі пачатак ажыццяўсесіі Вярх. Савета СССР (1957) пашыленню Н.п. бальшавікоў на аснове права рыла свае правы ў вырашэнні пытанняў нацый на самавызначэнне. адм.-тэр. падзелу, эканам. і бюджэтнай 1.1.1919 утворана Беларуская Савецкая палітыцы. Аднак да прынцыповых дэСацыялістычная Рэспубліка. У канцы макр. змен y адносінах паміж саюзнымі 1922 БССР разам з РСФСР, УССР і органамі ўлады і рэспублікамі гэтьм меЗСФСР стала адной з рэспублік — засры не прывялі. Н.п. ў Беларусі ўсё навальніц СССР. Тэарэт. аснову рэгубольш абмяжоўвалася правядзеннем лявання міжнац. адносін y СССР скларозных мерапрыемстваў y сферах ідэадала марксісцка-ленінскае вучэнне (гл. логіі і культуры. Тут таксама праяўляліМарксізм-ленінізм) аб нацыі, нац. пыся супярэчнасці паліт. і дзярж. сістэм, танні, прыярытэце пралетарскай класашто знайшло адлюстраванне ў Канстывай салідарнасці над інш. праявамі гратуцыі Беларускай ССР 1978. Хоць яна мадскага жыцця. За гады сав. улады на дэкларавала пабудову развітога сацыяліст. грамадства, стварэнне гіст. суаснове Н.п. атрыманы важкія здабыткі польнасці людзей — сав. народа, шэраг ў эканоміцы, адукацыі, кнігавыдавецкай справе, мастацтве, кінематографе і праблем y матэрыяльным, культ. і духоўным жыцці насельніцтва заставаўся інш. Пралетарскі інтэрнацыяналізм вынявырашаным. Асабліва гэта назіралася шэй за ўсё ставіў яднанне людзей на ў сац. сферы ў параўнанні з многімі зааснове класавай прыналежнасці і свямежнымі краінамі, звужэнні сферы выдомасці. Гэта, з аднаго боку, забяспечкарыстання бел. мовы, развіцці гуманівала існаванне агульнай дзяржавы для тарнай адукацыі. Разам з тым атрымалі больш чым 100 нацый і народнасцей, пашырэнне цікавыя формы міжнац. адсадзейнічала іх эканам. і духоўнаму разносін y культ. жыцці: дэкады нац. кульвіццю, a з другога — нярэдка вяло да тур, дні л-ры сав. рэспублік, абмен дэштучнай нівеліроўкі іх нац.-этнічных легацыямі, сумесныя паездкі дзеячаў асаблівасцей. Перагібы ў нац. сферы культуры, л-ры і мастацтва на новабупраяўляліся ва уніфікацыі сац. структу-

НАЦЫ ЯНАЛЬНАЯ_________ 229 доўлі, удзел y правядзенні міжнац. свят і інш. Але ў выніку заарганізаванасці іх змест часта выпустошваўся. Н.п. не перашкаджала масаваму перасяленню людзей y інш. рэгіёны СССР y форме правядзення важных эканам. мерапрыемстваў. Так, y 1950—70-я г. ў час асваення на У цалінных і абложных зямель, буд-ва Байкала-Амурскай магістралі за межамі БССР апынулася больш за 900 тыс. грамадзян Беларусі (прыкладна 80% з іх беларусы). Перасяленцам даводзілася прымаць дадатковыя захады, каб захаваць традыцыі нац культ. жыцця. Моцны ідэалаг. ўціск адчувалі на сабе грамадскія навукі, y задачу якіх уваходзіла распрацоўка тэарэт. асноў Н.п. Нярэдка аўтарам навук. прац адводзілася роля простых каментатараў. У кантэксце працэсаў суверэнітызацыі, якія ў канцы 1980-х г. ахапілі рэспублікі СССР, 27.7.1990 Вярх. Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб Дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Важнае месца ва ўнутр. і знешняй палітыцы Рэспублікі Беларусь адводзіцца захаванню незалежнасці і суверэнітэту бел. дзяржавы. Гэты курс знайшоў адлюстраванне ў заканадаўчых і нарматворчых актах. Асн. палажэнні Н.п. замацаваны ў абноўленым тексце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 (са змяненнямі і дапаўненнямі). У наш час суб’ектамі Н.п. ў Беларусі з’яўляюцца Нац. сход, Савет Міністраў і Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь, розныя грамадскія аб’яднанні і паліт. партыі. Літ.: Нтога разрешення нацвонааьного вопроса в СССР. М., 1936; Многонацнональнос советское государство. М., 1972; В.Н. Леннн о нацнональном вопросе н нацмональной полмтвке. М., 1989; Перабудова і міжнацыянальныя адносіны = Перестройка н межнацвональные отношення. Мн., 1989; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1—2. Мн., 1994— 95. Я. /. Барапоўскі.

НАЦЫЯ НАЛЬНАЯ САМАСВЯДОМАСЦЬ, сукупнасць уяўленняў, пачуццяў і ведаў чалавека аб сваёй прыналежнасці да пэўнай нацыі. Першасныя элементы Н.с. складваліся яшчэ ў першабытным грамадстве. Фарміраванне Н.с. завяршаецца ў працэсе пераўтварэння народнасці ў нацыю на аснове ўсведамлення людзьмі свайго агульнага паходжання і непарыўнай сувязі з роднай зямлёй, адчування самабытнасці сваёй культуры, мовы, нацыянальнага характару. менталітэту, пачуцця агульнанац. салідарнасці. У структуры Н.с. арганічна ўзаемазвязаны рацыянальныя, ідэалаг., эмацыянальна-пачуццёвыя і нават ірацыян;ільна-містычныя элементы. Н.с. большасці народаў свету аформілася на працягу 18—20 ст., калі ў выніку ўзмацнення кансалідацыі

230 __________ НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ этнасац. супольнасцей, актывізацыі нац.-вызв. рухаў сфарміраваліся нацыі сучаснага тыпу (напр., англ., ням., франц., яп., амер). На асаблівасці і тэмпы складвання Н.с. ўплываюць сац.-эканам., грамадска-паліт., этнакульт., канфесійныя, моўныя, полаўзроставыя і ікш. фактары. Нац.-вызв. барацьба супраць каланіялізму ў шэрагу краін Азіі і Афрыкі ў 20 ст. прывяла да станаўлення развітых форм Н.с. значна раней за ліквідацыю феадальна-племяннога ладу жыцця. Паскарэнне росту Н.с. нярэдка абумоўлена ўзнікненнем рэальнай пагрозы культ. асіміляцыі, знешняй агрэсіі, каланізацыі краіны, фарсіраванай інтэрнацыяналізацыі і інтэграцыі. Паглыбленне Н.с. можа адыгрываць і станоўчую (у сэнсе спрыяння ўтварэнню нацыі і яе паспяховаму развіццю) і адмоўную (калі пачынае нарастаць нацыяналізм і шавінізм) ролю. Гіст. вопыт сведчыць, што пры інш. аднолькавых умовах узровень Н.с. найчасцей бывае больш высокім y адносна нешматлікіх народаў y параўнанні з буйнымі нацыямі. Н.с. знаходзіцца ў аснове пачуцця аіупьнадзярж. патрыятызму, нац. гонару, любові да роднага народа, культуры, мовы, да сваёй Радзімы. Н.с. жыхароў Беларусі ў старажытнасці была звязана з агульнасцю паходжання ад аднаго рэальнага або міфічнага продка, з адзінствам тэрыторыі пражывання, ладу жыцця, нар. звычаяў і абрадаў і інш. У больш позні перыяд (сярэднявечча, новы час) на асаблівасці этн. самасвядомасці беларуспў істотна ўплывала іх прыналежнасць да канкрэтных саслоўных, канфесіянальных, моўна-культ., лакальна-тэр. груп насельніцтва. Уласна Н.с. беларусаў аформілася адносна позна, прыблізна ў сярэдзіне 19 — пач. 20 ст, што было абумоўлена ўзмацненнем нац.-вызв. руху, актывізацыяй нац.-культ. жыцця і пачаткам складвання бел. нацыі. Спачатку больш высокі ўзровень Н.с. быў уласцівы прадстаўнікам творчай інтэлігенцыі, шляхце, заможнаму сялянству. У 1920-я г. яна ахапіла прадстаўнікоў усіх сац. катэгорый насельніцтва Беларусі. Гэтаму спрыялі палітыка беларусізацыі і спробы гарманізацыі міжнац. адносін. У наступныя дзесяцігоддзі развіццё Н.с. запаволена ў выніку ўзмацнення працэсаў асіміляцыі бел. грамадства. У сучасны перыяд паглыбленне Н.с. з’яўляецца важным сродкам самазахавання бел. нацыі і раскрыцця яе творчых магчымасцей y справе пабудовы свабоднага, дэмакр. і незалежнага грамадства. Літ.: Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 2. Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. Мн., 1993: Л ы ч Л.М. Беларуская нацыя і мова: Літ.-гіст. арт. Мн , 1994: С м і т Э. Нацыяналізм y дваццатым стагоддзі: Пер. з англ. Мн., 1995; Д у б я н е ц к і С.Ф , Д у б я н е ц к і Э.С. Цяжкі шлях да адраджэння. Брэст, 1997.

Э. С.Дубянецкі.

«НАЦЫЯНАЛЬНЫ АКАДЭІУЯЧНЫ ВЯЛІКІ ТЭАТР 0П Е Р Ы I БАЛЁТА РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ», творчае аб’яднанне. Створана ў 1996 y Мінску ў выніку пераўтварэння Дзярж. акадэмічнага Вял. т-ра оперы і балета Рэспублікі Беларусь. Уключае Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь, Нацшнальны акадэмічны тэатр балета Рэспублікі Беларусь, Мастацка-эксперым. тэатр. камбінат г. Мінска. У складзе аб’яднання таксама сімф. і сцэн. аркестры (больш за 140 музыкантаў; гал. дырыжор А.Анісімаў, дырыжоры М.Калядка, Л.Лях, Г.Праватораў, В.Чарнуха, А.Галанаў, М.Сінькевіч), міманс, Нац. тэатр.-канцэртнае аб’яднанне «Беларуская капэла», маст.-пастановачная служба (службы машынна-дэкарацыйная, асвятлення і афармлення спектакляў, мех. абсталявання, цэхі касцюмерны, грымёрны, рэквізіту), тэхн. і дапаможныя службы. Асн. задачы аб’яднання: стварэнне неабходных умоў для творчай дзейнасці т-раў оперы і балета, адраджэнне і развіццё бел. нац. опернага і балетнага мастацтва, са-

Будынак «Нацыянальнага акалэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь».

на пераабсталяваны, y 1978 значна зменена афармленне інтэр’ераў. Вонкавае аблічча будынка амаль цалкам захавана, толькі на пач.

1960-х г. плоскія пакрыцці заменены нахльнымі дахамі, што адбілася на сілуэтным вырашэнні. Будынак арганічна ўваходзіць y сістэму ансамбляў цэнтра Мінска. Т.У.Аляксондрава, А.А.Воінаў (архітэктура).

НАЦЫЯНАЛЬНЫ АКАДЭМІЧНЫ ДРАМАТЬІЧНЫ ТЭАТР ІМЙ МАКСІМА Г0РКАГА. Назва з 1999 Дзяржаўнага акадэмічнага рускага драматычнага тэатра Беларусі. НАЦЫЯНАЛЬНЫ АКАДЭМІЧНЫ ТЭАТР БАЛЁТА РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРУСЬ Створаны ў 1933 y Мінску як Дзяржаўны т-р оперы і балета БССР на базе Беларускай студыі оперы і балета. 3 1940 Вялікі, з 1964 акадэмічны. 3 1996 сучасная назва, y складзе творчага аб’яднання «Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь». Адкрыўся балетам «Чырвоны мак» Р.Гліэра (1933). У першы перыяд трупа ставіла пераважна класічныя балеты: «Капелія» Л.Дэліба — Ф.Лапухова (балетмайстар, 1935), «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага — К.Мулера (1938), «Бахчысарайскі фантан» БАсаф’ева — К.Галяйзоўскага (1939). Першы нац. балет — «Салавей» М.Крошнера — А.Ермалаева (1939, 1940), дзе створаны яскравыя вобразы герояў (у гал. партыях А.Нікалаева, С.Дрэчын), выразна і маштабна паказаны народ, сінтэзаваны акад. і нар. танец. У 1930—40-я г. сярод артыстаў балета вылучыліся Нікалаева, Дрэчын, З.Васільева, Я.Вяпрынскі, Н.Гурвіч, Л.Крамарэўская, Н.Майсеенка, Т.Узунава, Ю.Хіраска. У 1940—70-я г. ў рэпертуары т-ра пераважалі творы рус. і замежнай класікі: «Лебядзінае возера» (1948, 1967, 1978), «Спячая прыгажуня» (1954, 1970), «Шчаўкунок» (1956) Чайкоўскага, «Бахчысарайскі фантан» Асаф’ева (1939, 1949, 1973), «Раймонда» А.Глазунова (1972), «Дон Кіхот» (1941,

дзейнічанне далучэнню насельніцтва да нац. і сусв. опернай і балетнай спадчыны, фарміраванне агульнаеўрап. культ. прасторы, падрыхтоўка спецыялістаў опернага і балетнага жанраў. Дырэктар аб’яднання А.Кірыенка.

■ Працуе ў будынку б. Дзяржаўнага тэатра оперы і болета Б( ( Р (1936—37; арх. І.Л ангбард). Будынак быў задуманы як універсальны са звышмеханізаванай сцэнай і глядзельнай залай на 3 тыс. месцаў. Адкрыты ў 1939. Асн. кампазіцыю ствараюць размешчаныя адзін над адным 3 цыліндрычныя аб’ёмы рознага дыяметра і вышыні, да якіх з тылу прылягае развітая сцэн. каробка і дапаможныя памяшканні. Адзіны рытм і прафілёўка верт. чляненняў надаюць будынку цэласны характар і маштабнасць. Ядро т-ра спачатку ўтварала глядзельная зала на 1500 месцаў — амфітэатр з балконам, якую паўкальцом абкружалі на 1-м паверсе вестыбюль з гардэробамі, на 2-м — прасторныя фае. У гады Вял. Айч. вайны т-р пашкоджаны. Адноўлены ў 1948 паводле праекта аўтара. Глядзельная зала рэканструявана па традыц. яруснай сістэме з месцамі на 1200 гледачоў y партэры і 3 неглыбокіх ярусах. У афармленні вестыбюляў, фае і глядзельнай залы выкарыстаны скульптура і маст. ляпныя дэталі. У 1967 т-р тэхніч-

Надыянальны акадэмічны тэатр балета Рэспублікі Беларусь. Сцэна са спектакля «Рамэо і Джульета» С.П ракоф’ева. 1988.

1947, 1962, 1979) і «Пахіта» (1973) Л.Мін- ка і эстэтыка гэтых і ікш. балетаў дазНАЦЫЯНАЛЬНЫ __________ 231 куса, «Марная засцярога» П.Л.Гертэля валяюць гаварыць пра з’яўленне аўтар(1938, 1959), «Жызэль» А.Адана (1953, скага т-ра Елізар’ева, які працуе ў цес(1960—64 і 1971—73), Дадышкіліяні 1966, 1976), «Пер Гюнт» на муз. Э.Гры- най садружнасці з мастакамі (ЯДысік, га (1966). Ставіліся і балеты сучасных, y Э.Гейдэбрэхт, В.Окунеў і інш.). Бел. ба- (1965—71), Елізар’еў (з 1973); гал. дыт.л. бел., кампазітараў: «Пасля бапю» лет набыў міжнар. прызнанне і з поспе- рыжоры — І.Гітгарц (1933—36), Н.Грубін (1938—41), А.Брон (1944-48), Г.Вагнера (1971), «Сцежкаю грому» хам гастраліруе ў, многіх краінах свету. y 1980—90-я г. ў т-ры пастаўлены У.Пірадаў (з 1948), ЛДюбімаў (1951 — К.Караева (1960), «Казка пра мёртвую царэўну і сем асілкаў» А.Лядава і У.Дзе- шэраг па-мастацку значных твораў: 64), Г.Дугашаў (1966—68), К.Ціханаў (з шавова (1961), «Спартак» А.Хачатурана «Спартак» Хачатурана (1980), «Шчаўку- 1969), Я.Вашчак (1972—80), Праватораў (1964), «Папялушка» (1965) і «Рамэо і нок» (1982) і «Лебядзінае возера» (1986) (з 1984), А.Анісімаў (1980—84 і з 1989); Джульета» (1968) С.Пракоф’ева і інш. Чайкоўскага, «Рамэо і Джульета» Пра- гал. мастакі — С.Нікалаеў (з 1938), Вяліся пошукі больш дасканалых сцэн. коф’ева (1988), «Дон Кіхот» Мінкуса Я.Чамадураў (1959—76), Лысік (1979— маст. рашэнняў, пашыраліся тэматыка і (1989), вак.-харэаграфічнае прадстаўленне 81), Гейдэбрэхт (1984—90). Трупа т-ра «Карміна Бурана» на муз. К.Орфа (1983), пастаянна папаўняецца выпускнікамі жанравая разнастайнасць, узбагачалася 1-актовыя балеты «Адажыета» на муз. Дзяржаўнага харэаграфічнага каледжа харэаграфічная лексіка. Пошукі этн. Г.Мапера (1981), «Балеро» на муз. М.Раве- Рэспублікі Беларусь. У ёй працуюць своеасаблівасці характэрны для ўвасабля (1984), «Вясна свяшчэнная» (1986, (2000): дырэктар — маст. кіраўнік т-ра лення твораў бел. кампазітараў Мулерам. («Князь-возера» В.Залатарова, 1949; 1997) і «Жар-птушка» (1998) І.Стравін- нар. арт. СССР Елізар’еў, салісты балета нар. арт. Беларусі К.Фадзеева, засл. Дзярж. прэмія СССР 1950; «Падстаўная скага (балетмайстар усіх Елізар’еў). Наарт. Беларусі Н.Дадышкіліяні, УДалгіх, нявеста» Вагнера, 1958), Ермалаевым бьші вядомасць майстры бел. балетнага В.Захараў, Р.Мінін, А.Фурман, Т.Ша(«Палымяныя сэрцы» Залатарова, 1955). мастацтва Л.Бржазоўская, І.Душкевіч, метавец, артысты Т.Беранава, С.ГарбуСучасная тэма ўведзена на нац. сцэну У.Іваноў, У.Камкоў, Н.Паўлава, С.Пяснова, ЖДебедзева, А.Турко, нам. дыбалетамі «Мара» Я.Глебава — А.Андрэ- цехін, В.Саркісьян, Ю.Траян, Н.Філіпарэктара нар. арт. Беларусі Траян, паева (1961), «Святло і цені» Вагнера — ва, Т.Яршова і інш. Рэпертуар трупы мочнік маст. кіраўніка з'асл. дз. культ. Андрэева і Н.Стукалкінай (1963). Тэма папоўніўся балетамі бел. кампазітараў Вял. Айч. вайны з маст. пераканаўчас- «Курган» Глебава (1982, лібрэта А.Вярцю ўвасоблена ў «Альпійскай баладзе» цінскага і Г.Маёрава паводле аднайм. Глебава — А.Дадышкіліяйі (1967, лібр. паэмы Я.Купалы), «Крылы памяці» Р.Чарахоўскай паводле аднайм. аповес- У.Кандрусевіча (1986), «Кругаверць» ці В.Быкава), дзе яскравыя глыбока А.Залётнева (1996, па матывах нар. бапсіхалагічныя вобразы стварылі К.Ма- лад). Найб. значны рэзананс атрымаў лышава і Л.Чахоўскі. Сярод балетмай- балет «Страсці» («Рагаеда») А.Мдывані — страў гэтага перыяду Андрэеў, І.Бельс- Елізар-’ева (1995; Дзярж. прэмія Беларукі, В.Вайнонен, Дадышкіліяні, Ю.Дру- сі 1996; прэмія Міжнар. асацыяцыі танжынін, Дрэчын, Ермапаеў, Р.Захараў, ца пад эгідай ЮНЕСКА «Бенуа дэ ла H. Конюс, А.Месерэр, Мулер, Стукалкі- данс» 1996), прысвечаны лёсу полацкай на; салісты балета — В.Давыдаў, Н.Да- княгіні Рагнеды. 3 класічных пастановыдзенка, І.Дзідзічэнка, Т.Караваева, вак гэтага часу найб. адметныя: «Ліза і А.Карзянкова, Б.Карпілава, В.Крыкава, Кален» Ф.Герольда (1979), «Сільфіда» P. i М. Красоўскія, Малышава, Г.Мар- Х.Левенскольда (1983), «Спячая прыгаНацыянальны акалзмічны тэатр бялета Рэстынаў, В.Міронаў, Н.Младзінская, жуня» (1990), «У гонар Марыуса Петыпублікі Беларусь Сцэна з бапета «Спартак» Я.Паўловіч, М.Пятрова, Л.Ражанава, па» на муз. Р.Дрыга, І.Армсгеймера, АХачатурана. 1980.

I. Савельева, Чахоўскі, М.Шэхаў і інш. Мінкуса (1981). Т-р ставіць і спектаклі У 1973 трупу ўзначаліў В.Елізар’еў. Яго для дзяцей, y т.л. «Доктар Айбаліт» маст. дасягненнем сталі пастаноўкі бале- І.Марозава (1951), «Чыпаліна» К.Хача- Беларусі І.Сарокіна, асістэнты засл. артаў «Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ — Р.Шчадры- турана (1978), «Тры парсючкі» С.Кібі- тыстка Беларусі Дзідзічэнка, Я.Мінін, на і «Камерная сюіта» на муз. Шчадры- равай (1991). Сярод пастаноўшчыкаў балетмайстры-рэпетытары нар. арт. Бена (абедзве 1974), «Стварэнне свету» балетаў y 1980—90-я г. А.Вінаградаў, ларусі Бржазоўская, Яршова, нар. арА.Пятрова (1976) і «Тыль Уле'ншпігель» Ю.Грыгаровіч, П.Гусеў, Маёраў, І.Кап- тыстка Расіі М.Подкіна, А.Мартынаў, Глебава (2-я рэд., 1978; лібр. Елізар’ева пакова і інш. У т-ры працавалі: гал. ба- канцэртмайстры засл. артыстка Беларупаводле Ш. Дэ Кастэра). Новая паэты- летмайстры — Мулер (з 1946), Андрэеў сі Л.Сямёнава, С.Львовіч, Ч.Шуба.

Нацыянальны акадэмічны тэатр балета Рэспублію Беларусь. Сцэна са Нацыянальны якадэмічны тэатр балета Рэспублікі Беларусь. Сцэна з спектакля «Княчь-возера» В.Залатарова. 1949. балета «Жызэль» ААдана. 1976.

232 __________ НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ Працуе ў адным будынку з Нацыянальным акадэмічным тэатрам оперы Рэспублікі Беларусь. Літ:. Ч у р к о Ю.М. Белоруссккй балетный театр. Мн., 1983; Я е ж. Белорусскнй балет в лнцах. Мн., 1988; Я е ж. Л нняя, уходяшая в бесконечность. Мн., 1999; Дзяржаўны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь. Мн., 1993; М y ш м н с к a я Т.М. Гармонмя дуэта. Мн., 1987; Я е ж. Гаркавы смак ісціны: Партрэты. Мн., 1993; Г р н ш е н к о М.М. Белорусскнй балет я современная тема. Мн., 1989; Валенткн Елнзарьев: [Альбом]. Мн , 1997; Музычны тэатр Беларусі, I960— 1990. [К.н. 4], Мн., 1997. Ю. М. Чурко.

«Паўлінка» (першы паказ 17.9.1920) і «Раскіданае гняздо» Я.Купалы, «Апошняе спатканне», «Залёты дзяка», «Ганка» і «Бязвінная кроў» У.Галубка, «Чорт і баба», «Манька» і «Адам і Ева». Ф.Аляхновіча. Ставіліся таксама творы ВДуніна-Марцінкевіча, К.Каганца, К.Буйло, Л.Родзевіча, Ц.Гартнага, В.Гарбацэвіча, М.Грамыкі, М.Ільінскага. Найб. значнымі ў творчасці т-ра 1-й пал.

1920-х г. былі створаныя на фалькл. матэрыяле спектаклі «На Купалле» М.Чарота, «Машэка», «Каваль-ваявода» і гіст. драма «Кастусь Каліноўскі» Міровіча, якія вызначаліся рамант. афарбоўкай, яркім паказам нар. побыту. Акрамя бел. былі папулярнымі творы ўкр.

Нацыянальны акадэмічвы тэатр балета Рэспублікі Беларусь. Сцэна са спектаюія «Сграсці* А М ды вані. 1995.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ АКАДЭМІЧНЫ ТЭАТР ІМЙ ЯНКІ КУПАЛЫ Створаны ў 1920 y Мінску як Бел. дзярж. т-р (БДТ). 3 1926 наз. Першы бел. дзярж. т-р (БДТ-1). 21.12.1944 прысвоена імя Я.Купалы, y 1955 — званне акадэмічнага, са снеж. 1993 сучасная назва. Адкрыўся 14.9.1920 спектаклямі: «Рысь» паводле апавядання «У зімовы вечар» Э.Ажэшкі (бел. трупа), «Людзі» («Мэншн») Шолама-Алейхема (яўр.), «Вяселле» А.Чэхава (рус.). 3 1922 т-р замацаваны за бел. трупай, што склалася пераважна з удзельнікаў Першага таварыства беларускай драмы і камедыі, традыцыі якога прадаўжаў арганізатар т-ра Ф.Ждановіч. Важная роля ў станаўленні калектыву належыць Е.Міровічу, які спалучаў дзейнасць рэжысёрапастаноўшчыка з вучэбна-выхаваўчай і пед. работай. Выхаванае ім першае пакдленне майстроў сцэны — В.Галіна, Г.Глебаў, Г.Грыгоніс, І.Ждановіч, У.Крыловіч, К.Міронава, В.Пола, Б.Платонаў, Л.Ржэцкая, У.Уладамірскі — садзейнічала фарміраванню нац. акцёрскай школы. Да 1928 y складзе т-ра існавалі балетная і оперная трупы. У 1920-я г. аснову рэпертуару т-ра складала бел. драматургія. Былі пастаўлены п’есы

(М.Крапіўніцкі, М.Старыцкі, І.Катлярэўскі), рус. (М.Горкі, Чэхаў, У.Караленка), польск. (Ажэшка) і франц. (пераважна Мальер) аўтараў. У 2-й пал.

1920 — пач. 1930-х г. рэпертуарная палітыка т-ра апынулася пад ідэалаг. уціскам з боку афіц. улад. У 1926 забаронены спектакль «Тутэйшыя» Я.Купалы. Вял. шкоду т-ру нанеслі ганенні і рэпрэсіі, якім падвяргаліся рэжысёры Міровіч і Ф.Ждановіч, арт. А.Крыніца, драматургі Грамыка, Р.Кобец і інш. Калектыў вымушаны быў адмовіцца ад ранейшай разнастайнай тэматыкі і ставійь пераважна тагачасныя творы на рэв. тэму з завастрэннем іх класавай сутнасці: «Мяцеж» Дз.Фурманава і С.Паліванава, «Браняпоезд 14—69» У.Іванава, «Перамога», «Запяюць верацёны» і «Лён» Міровіча, «Мост» Я.Рамановіча, «Міжбур’е» Дз.Курдзіна, «Гута» Кобеца. 3 прыходам y т-р рэж. Л.Літвінава спектаклі сталі больш тэатральнымі. Этапнай стала яго пастаноўка «Бацькаўшчына» К.Чорнага, дзе манум. эпічнаець спалучалася з ёмістасцю сцэн. хараКтараў. У 1930-я г. калектыў т-ра дасягнуў творчай сталасці. Высокай пастановачнай культурай, выдатным акцёрскім ансамблем адметныя сцэн. творы «Апош-

нія» М.Горкага, «Скупы» Мальера Плённа супрацоўнічаў т-р з бел. драматургамі: З.Бядуляй, М.Клімковічам, Э.Самуйлёнкам. Асобнае месца належала драме «Партызаны» і сатыр. камедыі «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы, дзе была зроблена спроба сродкамі сатыры паказаць дэфармацыю грамадства. У гады Вял. Айч. вайны т-р працаваў y Томску (Расія). Пастаноўкі «Фронт» А.Карнейчука, «Рускія людзі» К.Сіманава вызначаліся актуальнай праблематыкай, гіубліцыстычнасцю, грамадз. пафасам. Ставіліся таксама «Паўлінка» Я.Купалы, «Сабака на сене» Лопэ дэ Вэгі, «Позняе каханне» А.Астроўскага і інш. Пасля вяртання ў Мінск

Будынак Нацыянальнага акядэмічнага тэатра імя Янкі Купалы.

(4.10.Г§44) гал. ўвагу т-р накіраваў на асэнсаванне падзей Вял. Айч. вайны. На сцэне ішлі творы К.Крапівы, К.Губарэвіча, А.Кучара. Найб. значны спектакль пра Вял. Айч. вайну — «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона (Дзярж.

Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Сцэна са спектакля «Трыбунал» A.Ma каёнка.

прэмія СССР 1948). Асн. месца ў рэпертуары т-ра першых пасляваен. дзесяцігоддзяў займалі тагачасныя сав. п’есы. На творчасць т-ра паўплывала т.зв. тэорыя бесканфліктнасці з характэрнай для яе нівеліроўкай складанасцей і супярэчнасцей характараў і канфліктаў. Сярод найб. значных спектакляў гэтага перыяду «Мілы чалавек» і «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы (Дзярж. прэмія СССР 1952), «Выбачайце, калі ласка!» А.Макаёнка, «Крылле» Карнейчука, «У добры час» В.Розава, «На крутым павароце» Губарэвіча, «Дабракі» Л.Зорына, «Рамэо і Джульета» У.Шэкспіра, «Каварства і каханне» Ф.Шылера, «Нора» Г.Ібсена, «Ліса і вінаград» Г.Фігейрэду, «Забыты ўсімі» Назыма Хікмета. У 1960-я г. ў т-ры адбываўся складаны працэс змены пакаленняў, назіраўся пошук y галіне сцэн. выразнасці. Ставіліся пераважна п’есы маральна-этычнай праблематыкі (Макаёнка, А.Дзялендзіка, П.Васілеўскага, С.Алёшына). Прыкметнай з’явай y жыцці т-ра сталі спектаклі «Я, бабуся, Іліко і Іларыён» Н.Думбадзе і РЛордкіпанідзе, «У мяцеліцу» Л.Лявонава, «Дзівак» Назыма Хікмета і «Што той салдат, што гэты» — першая паспяховая спроба асвоіць эстэтыку драматургіі Б.Брэхта. Глыбокае вытлумачэнне атрымалі творы рус. класікі: «Жывы труп» Л.Талстога, «На ўсякага мудраца хапае прастаты» і «Апошняя ахвяра» Астроўскага, «На дне» М.Горкага. Адметнай падзеяй стала інсцэнізацыя рамана І.Мележа «Людзі на балоце», якая вызначалася драматызмам, высокай паэтыкай нар. драмы. У 1970—80-я г. т-р на чале з рэж. В.Раеўскім працягваў пошукі новых выяўл. сродкаў выразнасці. Лепшым сцэн. творам уласціва сучасная эстэтыка з паглыбленнем y вобразна-асацыятыўную стыхію твора, акрэсленая канцэптуальнасць, яркая тэатральнасць. Гал. месца ў рэпертуары займалі творы бел. драматургаў. Разнастайныя праблемы сучаснасці і мінулага ўзнімаліся ў пастаноўках «Начное дзяжурства» Дзялендзіка, «Амністыя» і «Мудрамер» (Дзярж. прэмія Беларусі 1988) М.Матукоўскага, «Зацюканы апостал», «Таблетку пад язык», «Святая прастата» і «Пагарэлыіы» Макаёнка, «Брама неўміручасці» К.Крапівы, «Парог» і «Вечар» А.Дударава і інш. Т-р імкнуўся па-новаму паказаць падзеі Вял. Айч. вайны. У спектаклях «Апошні шанц» В.Быкава, «Эшалон» М.Рошчына, «Плач перапёлкі» паводле І.Чыгрынава, «Трыбунал» Макаёнка, «Радавыя» Дударава (Дзярж. прэмія СССР 1985) раскрывалася жахлівая амаральнасць вайны, гучаў філас. роздум над праблемамі чалавечага быцця. Для пастановак гэтага перыяду характэрна метафарычнасць, сімволіка з паглыбленай псіхалагічнасцю акцёрскага выканання (спектаклі «У ноч зацьмення месяца» М.Карыма, «Характары» паводле В.Шукшына, «Гульня з кошкай» І.Эркеня, «Святая свягьк» ІДруцэ, «Гаральд і Мод» К.Хігінса і Ж.К.Кар’ера). Сучаснае гучанне набылі пасганоўкі класічных твораў: «Рас-

кіданае гняздо» Я.Купалы, «Рэвізор» М.Гогаля, «Бура» Шэкспіра. У 1990-я г. ўзрастае цікавасць т-ра да бел. класікі і нац. ггсторыі. Класічныя спектаклі «Тутэйшыя» Я Купалы (Дзярж. прэмія Беларусі 1992) і «Ідылія» Дуніна-Марцінкевіча на асацыятыўным узроўні насычаюцца набалелымі праблемамі сучаснасці. Пастаноўкі «Страсці па Аўдзею» У.Бутрамеева, «Звон — не малітва» Чыгрынава, «Князь Вітаўт» Дударава па-мастацку асэнсоўваюць рэальныя гіст. падзеі ў шчыльнай узаемасувязі з духоўнай, побытавай, прыроднай, этнагр. нар. традыцыяй. У гэты перыяд калектыў паспяхова засвойвае эстэтыку т.зв. т-ра абсурду: «Эмігранты» і «Чароўная ноч» С.Мрожака, «Віват, імператар!» («Крэслы») Э.Іанеска, «Крывавая Мэры» Дз.Бойкі. Сярод інш. пастановак 1990-х г. найб. значныя «Ромул Вялікі» Ф.Дзюрэнмата, «Смех лангусты» Дж.Марэла, «Лес» Астроўскага, «Смерць Кандзіда Тарэлкіна» А.Сухаво-Кабыліна,

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ __________ 233 «Вечны Фама» Бутрамеева паводле Ф.Дастаеўскага, «Касцюмер» Р.Харвуда, «Інтымны тэатр Еўсцігнея Міровіча» Міровіча, «Дагарэла свечачка...» А.Петрашкевіча, «Трыстан ды Ізольда» С.Кавалёва, «Восеньская саната» І.Бергмана. Лепшыя спектаклі т-ра адметныя нац. самабытнасцю, філас. асэнсаваннем бел. нар. характару, псіхал. праўДай, рэаліст. накіраванасцю, сцэн. культурай. Пры т-ры працавалі студыі: y 1945—48 (маст. кіраўнік Міровіч, з 1946 — Літвінаў), y 1956—58 і 1967—69 (маст. кіраўнік Л.Рахленка). 3 1984 пры т-ры працуе Малая сцэна. У фарміраванні творчага аблічча т-ра адметную ролю адыгралі нар. артысты СССР Глебаў, У.Дзядзюшка, Г.Макарава, П Малчанаў, Платонаў, Рахленка, Ржэцкая, З.Стома, У.Уладамірскі, М.Яроменка, нар. артысты Беларусі С.БІрыла, М .Бялінская, Галіна,

♦

м

.

1

Нацыяналыш ййдэмічны тэатр Імя Янкі Купалы Сцэны са спектакляў 1 — «Вечны Фама* У.Бутрамеева; 2 — «Касцюмер» Р.Харвуда; 3 — «Ромул Вялікі» Ф.Дзюрэнмата; 4 — «Ідылія» В.Дуніна-Марцінкевіча; 5 — «Князь Вітаўі» АДударава; 6 — «Тутэйшыя» Я.Купалы.

234

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ

Грыгоніс, ПД убаш ынскі, І.Ждановіч, П.Кармунін, Р.Кашэльнікава, Пола, В.Філатаў, І.Шаціла, засл. артысты Беларусі Т.Аляксеева, Крыловіч, Міронава. Значны ўклад y творчасць т-ра зрабілі засл. артысты Беларусі А.Бараноўскі, А.Дзянісаў, П.Іваноў, В.Краўцоў, Б.Кудраўцаў, П.Пекур, Б.Уладамірскі, М.Федароўскі, Р.ФІліпаў (нар. арт. Расіі), С.Хацкевіч, Э.Ш апко, Л.Ш ынко, Б.Янпольскі, арт. Ю.Авяр’янаў, Б.Дакальская, Т. і У.Кін-Камінскія, А.Уладамірскі і інш., рэжысёры В.Галаўчынер, Л.Мазалеўская, М.Пінігін. У т-ры ставілі спектаклі Р.Агамірзян, А.Андросік, М.Зораў, Б.Луцэнка, М.Міцкевіч, І.Папоў, I Раеўскі і інш. У розныя гады т-р узначальвалі: маст. кіраўнік Ф.Ждановіч (1920— 21), Міровіч (1921— 25, 1926— 31), М.Папоў (1925—26), Літвінаў (1932— 37), Рахлснка (1937—43), Глебаў (1943—48), Платонаў (1961— 63), В.Раеўскі (з 1973); гал. рэжысёры К.Саннікаў (1948— 52), І.Судакоў (1952— 55), Рахленка (1955— 57), Я.Простаў (1958— 60), В.Броўкін (1960—62), Г.Шчарбакоў (1962—64), Б.Эрын (1964—68), Ц.Кандрашоў (1969— 72); мастакі А.Марыкс (1922— 29, 1934— 39), І.Ушакоў (1939—52), гал. мастакі В.Галубовіч (1958— 62), А.Грыгар’янц (1962— 76), Б.Герлаван (з 1976). У складзе трупы (2000): нар. артысты СССР Г.Аўсяннікаў, С.Станюта, В.Тарасаў, нар. артысты Беларусі Арлова, В.Белахвосцік, З.Браварская, Г.Гарбук, Л.Давідовіч, М.Захарэвіч, А.Мілаванаў, А.Памазан, Г.Талкачова, засл. артысты Беларусі Г.Бальчэўская, З.Белахвосцік (засл. арт. Аўт. Рэспублікі Крым), Ф.Варанецкі, Г.Давыдзька, М.Зінкевіч, З.Зубкова, Я.Кавалёва, Н.Качаткова, М.Кірычэнка, У.Кудрэвіч, Г.Мапяўскі, В.Манаеў, Т.НІкалаева, А.Падабед, У.Рагаўцоў, А.Рынковіч, артысты А.Гарцуеў, М.Громава, ІДзянісаў, АДолгая, А.Ельяшэвіч (засл. арт. Аўт. Рэспублікі Крым), А.Іваннікава, С.Краўчанка, Я.Кульбачная, А Лабуш, АДуцэвіч, С.Некіпелава, В.Няфёдава, В.Паўлюць, Н.Піскарова, Т.Пузіноўская, В. Рэдзька (засл. арт. Аўт. рэспублікі Крым), А.Сідарава, І.Усовіч, Г.Фёдарава і інш.; маст. кіраўнік — нар. арт. Беларусі В.Раеўскі, гал. мастак — нар. мастак Беларусі Герлаван, рэж. У.Савіцкі. Будынак т-ра ўзведзены ў 1890 (гл. Мінскі

гпрадскі тэатр) Літ:. Н е к р а ш э в і ч А. Беларускі першы дзяржаўны тэатр, 1920— 1930. Мн., 1930; Р а м а н о в і ч Я Першы тэатр: Кароткі на-

рыс. Мн., 1946; Б у т а к о в А.П. Нскусство жнзненной правды: Театр нменм Янкм Купалы в 20—30-х гг. Мн., 1957; Н я ф ё д У. Беларускі акадэмічны тэатр імя Я.Купалы. Мн., 1970; А р л о в а Т. Купалаўцы: Эцюды пра акцёраў. Мн., 1985; Б у ш к о Т. Святло незабыўных імгненняў. Мн., 1985; С а б а л е ў с к і А. Сучаснасйь і гісторыя: Крытыч. арт. Мн., 1985; Театр н жнзнь: Некоторые пробл. театр. процесса в Белоруссвн 70— 80-х гг. Мн., 1989; Тэатральная Беларусь: Спецвып., прысвеч. 75-гбддзю Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. 1995. №5.

Т.Я.Гпробчішка.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ а к а д э м 'і ч н ы ТЭÂTP 0П Е РЫ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ. Створаны ў 1933 y Мінску як Дзярж. т-р оперы і.балета БССР на базе Беларускай студыі оперы і балета. 3 1940 — Вялікі, з 1964 — акадэмічны. 3 1996 сучасная назва, y складзе творчага аб’яднання «Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і баяета Рэспублікі Беларусь». Ддкрыты ў будынку БДТ-1 спектаклем «Кармэн» Ж.Бізэ (гал. ролю выконвала Л.Александроўская). Напачатку дзейнасць т-ра была скіравана на асваенне класічнага, найперш рус. рэпертуару: «Яўген Анегін» (1933) і «Пікавая дама» (1934) П.Чайкоўскага, «Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава (1933), «Князь Ігар» А.Барадзіна (1934), «Русалка» А.Даргамыжскага (1938). Значнымі падзеямі ў гісторыі т-ра сталі пастаноўкі бел. нац. опер «Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага (лібр. П.Броўкі), «У пушчах Палесся» А.Багатырова (лібр. Я.Рамановіча паводле аповесці Я.Коласа «Дрыгва»; абедзве 1939), «Кветка шчасця» А.Туранкова (1940, лібр. В.Барысевіч, Броўкі і П.Глебкі паводле драмы М.Чарота «На Купалле»). Яны адметныя пошукамі нац. спецыфічных сродкаў муз. стылістыкі, заснаванай на нар.-песенным меласе, сцэн. выразнасцю і арыгінальнай рэжысёрскай інтэрпрэтацыяй. Сталенню маст. калектыву т-ра садзейнічалі дырыжоры І.Гітгарц, Н.Грубін, М.Ш нейдэрман, рэжысёры Барысевіч, - П.Златагораў, М.Смоліч, Б.Чарняўскі, I Шляпянаў; мастакі М.Бобышаў, П.Вільямс, Б.Волкаў, Н.Каровін, С.Нікалаеў; хормайстры А.Бельскі,

Нацыянальны шадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Сцэна са спектакля «Паўлінка» Я.Купалы.

Г.Пятроў; спевакі Александроўская, Л Аляксеева, А.Арсенка, І.Балоцін, ТіБаначыч, В.Валчанецкая, М.Дзянісаў, С.Друкер, П.Засецкі, В Каліноўскі, Д.Кроз, М.Лазараў, ВЛ апін, В.Малькова, Р.Млодак, І.Мурамцаў, У.Таланкін, Г.Цэпава, Я.Шаціхін.

У Вял. Айч. вайну значная частка калектыву працавала ў г. Горкі, потым y г. Каўроў (Уладзімірская вобл., Расія), дзе ў канцэртным выкананні паказаны оперы «Чыо-Чыо-сан» Дж.Пучыні (1943), «Севільскі цырульнік» Дж.Расіні і новая бел. опера «Алеся» Цікоцкага (лібр. Броўкі; абедзве 1944). Пастаноўкай «Алесі» (у гал. ролі Апександроўская) y канцы 1944 т-р аднавіў сваю дзейнасць y вызваленым Мінску. У пасляваен. гады разам з рэпертуарным узбагачэннем удасканальваліся рэжысура і сцэн. вырашэнне спектакляў. Плённа працавалі рэжысёры Б.Пакроўскі («Алеся», «Кармэн», 1945) і Б.Мардвінаў («Пікавая дама»; «Рыгалета» Дж.Вердзі, абедзве 1948;' <■Прададзеная нявеста» Б.Сметаны і «Князь Ігар», 1949; «Іван Сусанін» М.Глінкі, 1950), сцэнограф Нікалаеў. Нац. рэпертуар папоўніла опера «Кастусь Каліноўскі» ДзЛукаса (1947, лібр. М.Клімковіча), дзе ў гал. партыі выступіў М.Сярдобаў. У 1950-я г. асн. лінію дзейнасці т-ра вызначала фарміраванне нац. рэпертуару пад кіраўніцтвам Александроўскай. Пастаўлены оперы «Дзяўчына з Палесся» Цікоцкага (новы варыянт оперы «Алеся», 1953), «Надзея Дурава» Багатырова (1956, лібр. І.Келера), y якой .рэалізаваны выканальніцкія магчымасці К.Кудрашовай, Л.Галушкінай, М.Ворвулева, паўторна паказана опера «Міхась Падгорны» (1957), дзе акцёрскім дасягненнем стаў вобраз Бабы-Лапатухі, створаны Т.Ніжнікавай. Народнасцю меласу і значнай драматургічнай роляй хароў вылучалася опера «Яснае світанне» Туранкова (1958, лібр. А.Бачыльі). Створаны першы нац. оперны спектакль для дзяцей «Марынка» Р.Пукста (1955, лібр. Э.Агняцвет). Класічны рэпертуар узбагацілі «Мазепа» і «Іаланта» Чайкоўскага (абедзве 1952; y гал. ролі Т.Шымко), «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (1954),

Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы Сцэна са спектакля «Радавыя» А.Дударава.

«Трубадур» Вердзі (1955), «Садко» М.Рымскага-Корсакава (1957). Лепшай рэжысёрскай работай Александроўскай стала «Аіда» (1953) Вердзі, якую вызначалі прадуманасць рэжысуры і выдатны акцёрскі ансамбль (Друкер, Кудрашова, Ворвулеў, М.Зюванаў, Лазараў). Падзеяй стала першая ў СССР пастаноўка камічнай оперы С.Манюшкі «Страшны двор» (1952, лібр. ў перакладзе на бел. мову М.Танка). У 1950—60-я г. пастаўлены шэраг муз. камедый і аперэт: «Карневільскія званы» Р.Планкета (1959), «Цыганскі барон» (1960) і «Лятучая мыш» (1961) І.ШтрауСа. У 19£0-я г. вызначальная роля належала маст. кіраўніку і гал. рэжысёру т-ра Дз.Смолічу. Яго пастаноўку оперы Вердзі «Атапа» (1963) вылучае бліскучае муз. (дырыжор І.Абраміс) і акйёрскае ўвасабленне (З.Бабій, Н.Ткачэнка, І.Сарокін). Дасягненнем калектыву стала пастаноўка оперы С.Танеева «Арэстэя» (1963) пад кіраўніцтвам дырыжора Т.Каламійцавай. Сярод інш. пастановак тых гадоў оперы «Чыо-Чыосан» Пучыні (1953), «Пікавая дама» Чайкоўскага (1960), «Баль-маскарад» (1961) і «Трубадур» (1964) Вердзі, «Джаконда» А.Панк’елі (1962), «Любоўны напітак» Г.Даніцэці (1965), «Багема» Пучыні (1968), a таксама, складаная ў адносінах драматургіі опера С.Пракоф’ева «Заручыны ў манастыры» (1962) . Героіка Вял. Айч. вайны ўвасоблена ў пастаноўцы «Брэсцкай крэпасці» К.Малчанава (1967). Бел. оперны рэпертуар папоўнілі камедыйныя творы Ю.Семянякі «Калючая ружа» (1960), з эфектнымі муз. фрагментамі і яскравымі сцэн. знаходкамі, і «Калі ападае лісце (1968; лібр. абедзвюх Бачыльг). У 1945—60 y трупе працавалі спевакі Р.Асіпенка, Л.Бражнік, Ворвулеў, Галушкіна, А.Гснералаў, У.Глазаў, Н.Гусельнікава, Г.Дзмітрыеў, Зюванаў, Кудрашова, Ніжнікава, Н.Нікеева, Б.Нікольскі, Т.Пастуніна, І.Сайкоў, Сярдобаў, Шымко, Р.Яўраеў;- дырыжоры Абраміс, А.Брон, Каламійцава, Л.Любімаў, У.Пірадаў; рэжысёры Александроў-

ская, А.Маралёў, Мардвінаў, ТО.Ужанцаў, У.Шахрай; мастакі Нікалаеў, П.Масленікаў, хормайстар М.Прысёлкаў. У 1960-я г. вылучыліся спевакі новага пакалення В.Бруй, Л.Ганестава, В.Ганчарэнка, В.Глушакоў, В.Гур’еў, С.Данілюк, М. і П. Дружыны, Л.Златава, В.Кірычэнка, Сарокін, А.Саўчанка, В.Чарнабаеў, І.Шыкунова; дырыжоры Г.Дугашаў, К.Ціханаў, мастак Я.Чамадураў; хормайстры Т.Арлова, А.Кагадзееў; гал. канцэртмайстар С.Талкачоў. У 1970— 80-я г., побач з узбагачэннем рэпертуару творамі опернай класікі і бел. кампазітараў, адбывалася актуалізацыя традьш. школы опернага мастацгва. Пачатак гэтага перыяду азнаменавала пастаноўка А.Дадышкіліяні «Хаваншчыны» М.Мусаргскага (1970; вобраз Марфы выканала Данілюк). Вял. роля ў абнаўленні тэатр. традыцый належыць рэж. С.Штэйну, які паставіў шэраг яскравых спектакляў. Маштабнасцю і глыбінёй

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ

235

муз. і рэж. інтэрпрэтацыі вызначалася яго сумесная з Я.Вашчаком работа над пасганоўкай «Барыса Гадунова» Мусаргскага (1974; y гал. партыі М.Зданевіч і Я.Пятроў). Пастаўлены оперы «Залаты пеўнік» (1971) і «Снягурачка» (1981) Рымскага-Корсакава, 2 новыя інтэрпрэтацыі «Пікавай дамы» Чайкоўскага (1972, 1983), «Дон Жуан» (1973) і «Вяселле Фігара» (1980) В.А.Моцарта, дзе выразна раскрыліся вак. майстэрства і сцэн. абаяльнасць Саўчанкі. Творчай удачай т-ра стала пастаноўка «Лаэнгрына» Р.Вагнера (1977, рэж. К.Г.Фіртэль, ГДР; y гал. ролях Данілкж, АДзедзік, Л.Шамчук, Сарокін). У нац. традыцыях увасоблена польск. рэж. Б.Янкоўскім «Галька» Манюшкі (1975). Выявілася цікавасць т-ра да італьян. оперы: «Сельскі гонар» П.Масканьі (1973), «Дон Паскуале» Даніцэці (1977; y гал.

Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь. Сцэна са спекгакля «Тоска» Дж.Пучыні.

1991.

Нацыянальны акалэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь. Сцэна э Нацыявальны акадэмічны тэатр оперы Р'іспублікі Беларусь Сцэна са оперы «Кармэн» Ж.Бізэ. 1945. спектакля «Барыс Гацуноў» М.Мусаргскага. 1974.

236

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ

ролі Чарнабаеў), «Дон Карлас» (1979) і «Рыгалета» (1981) Вердзі, «Служанкапані» Дж.Пергалезі (1981). Пастаноўка М.Ізворска-Елізар’евай «Дона Карласа» вызначалася ансамблевасцю, высокай сцэн. і пеўчай культурай (Пятроў, Н.Казлова, Н.Губская, Данілюк і Н.Галеева). Нац. рэпертуар папоўнілі оперы «Андрэй Касценя» М.Аладава (лібр. Глебкі), «Зорка Венера» Семянякі (лібр. Бачылы; абедзве 1970). Філас.-абагульненае ўвасабленне рэчаіснасці, паказ падзей мінулага ў жывой сувязі з нашым часам уласцівы спектаклю «Джардана Бруна» С.Картэса (1977, лібр. У.Халіпа; дырыжор Вашчак, рэж. Штэйн, мастак Я.Лысік). Асн. рысы кампазіцыі і стылістыкі оперы «Сівая легенда» Дз.Смольскага (1978, лібр. У.Караткевіча) характарызаваў псіхалагізм вак. партый (Дзедзік, ІІІыкунова, Сарокін). Драм. экспрэсіяй адметная пастаноўка оперы «Сцежкаю жыцця» Г.Вагнера (1980, лібр. А.Вярцінскага і Штэйна паводле аповесці В.Быкава «Воўчая зграя»), У 1970-я г. калектыў т-ра папоўнілі салісты Ю.Бастрыкаў, А.Кеда, Л.Колас, Пятроў, А.Рудкоўскі, В.Скорабагатаў, В.Цішына, У.Экнадыёсаў; дырыжор У.Машэнскі; мастакі Я.Ждан, В Левенталь. 1980-я г. т-р адзначыў шэрагам прэм’ер. Да 100-годдзя з дня нараджэння Я.Коласа пастаўлена опера «Новая зямля» Семянякі (1982, лібр. А.Петрашкевіча паводле аднайм. паэмы Я.Коласа) — спроба сінтэзу фалысл. т-ра і класічнай оперы. У 1989 пастаўлены адзін з лепшых нац. твораў — «Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана (лібр. С.Клімковіч паводле аднайм. аповесці Караткевіча; дырыжоры Вашчак і А.Анісімаў, рэж. В.Цюпа, мастак Э.Гейдэбрэхт; y гал. партыях Н.Кастэнка, Скорабагатаў, Экнадыёсаў; Дзярж. прэмія Беларусі 1990). Сярод інш. оперных прэм’ер «Вайна і мір» (1985, дырыжор Г.Праватораў, рэж. Штэйн, мастак Гейдэбрэхт) і першая ў СССР пастаноў-

ка оперы «Мадалена» (1989) Пракоф’ева. Музыкальнасцю і дынамізмам адзначаны спектакль «Казкі Гсх})мана» Ж.Афенбаха (1980, дырыжор Каламійцава; y гал. ролях Экнадыёсаў, Бастрыкаў, Колас, Кастэнка). Упершыню на Беларусі пастаўпены оперы «Кавалер руж» Р.Штрауса і «Чароўная фпейта» Моцарта (1987), адноўлены оперы «Баль-маскарад» (1981), «Пікавая дама» (1983), «Іван Сусанін» (1984), «Севільскі цырульнік» (1986), «Яўген Анегін» (1986). У складзе трупы: спевакі Т.Глаголева, М.Гулегіна, М.Жылюк, Н.Залатарова, Л.Златава, Т.Кучынская, Г.Лукомская, М.Майсеенка, Э.Пелагейчанка, Пятроў, Н.Руднева, М.Рысаў, Цішына, масшкі Л.Ганчарова, Гейдэбрэхт, хормайстар Кагадзееў. У 1990-я г. рэпертуар т-ра ўзбагацілі нац. оперы «Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі (1992, лібр. В.Іпатавай паводле п’есы Л.Пракопчыка; Дзярж. прэмія Беларусі 1996), «Майстар і Маргарыта» Я.Глебава (1992, лібр. аўтара і Л.Глебавай паводде аднайм. рамана М.Булгакава) і «Візіт дамы» Картэса (1995, лібр. Халіпа паводде п’есы «Візіт старой дамы» Ф.Дзюрэнмата; дырыжор Праватораў, рэж. М.Пінігін, мастак З.Марголін; y гал. партыях Руднева і Пелагейчанка). У 1994 адбылася прэм’ера оперы Дз.Шастаковіча «Лэдзі Макбет Мцэнскага павета» (лібр. А.Прэйса паводле аднайм. аповесці М.Ляскова), пастаноўка якой вылучалася экспрэсіўнай муз. стылісгыкай y спалучэнні з дзейснай рэжысурай і сцэнаграфіяй (дырыжор Анісімаў, рэж. Ізворска-Елізар’ева, мастак В.Окунеў; y гал. партыях Залатарова і Т.Цівунова, В.Кавальчук). Сярод новых пастановак таксама камічная опера «Шлюбны вэксаль» Расіні (1998). Асаблівасць дзейнасці т-ра гэтага часу — выкананне зах.-еўрап. опер на мове арыгінала. Створаны новыя версіі спектакляў «Тоска» Пучыні (1991), «Іаланта» Чайкоўскага (1993), «Рыгалета» (1994) , «Травіята» Вердзі (1997), «Паяцы» Р.Леанкавала (1999), «Кармэн» Бізэ (1995) , «Князь Ігар» Барадзіна (1996). Т-р практыкуе форму канцэртна-сцэн. паказу: оперы «Барыс Гадуноў» Мусаргскага (1998), «Лючыя ды Ламермур»

Даніцэці (у гал. партыі В.Курбацкая) і «Набука» Вердзі (1999; Бастрыкаў, Глаголева, А.Мельнікаў y гал. партыях), «Турандот» Пучыні (2000). Калектыў т-ра неаднаразова выступаў y Вял. т-ры ў Маскве і за мяжой. 3 1990 г. на базе т-ра працуе Дзіцячы муз. тэатр-студыя, дзе пастаўлены шэраг спектакляў для дзяцей. У т-ры працавалі: гал. дырыжоры Гітгарц (1933—36), Грубін (1938— 41), Брон (1944—48), Пірадаў (з 1948), Любімаў (1951—64), Дугашаў (1966— 68), Ціханаў (з 1969), Вашчак (1972— 80), Г.Праватораў (з 1984), А.Анісімаў (1980—84 і з 1989); гал. рэжысёры Златагораў (1939—40), Мардвінаў (з 1947), Александроўская (1951—60), Смоліч (1962—69), Дадышкіліяні (1972—76); гал. хормайстры Г.Пятроў (1933—37, 1945—50), А.Сцяпанаў (1937—41), М.Прысёлкаў (1951—59), Кагадзееў (1960—93); гал. мастакі Нікалаеў (з 1938), Чамадураў (1959—76), Лысік (1979—81), Э.Гейдэбрэхт (1984—90). У складзе трупы (на 2000); нар. арт. СССР Саўчанка, нар. артысты Беларусі Бастрыкаў, Я.Пятроў, Руднева, Чарнабаеў, нар. арт Расіі Пелагейчанка, засл. арт. Расіі М.Майсеенка, засл. артысты Беларусі Галеева, Губская, М.Дружына, Жылюк, Казлова, Мельнікаў, У.Пятроў, Скорабагатаў, В.Стральчэня, майстры сцэны Т.Варапай, А.Гардынец, Глаголева, М.Грыгорчык, Кавальчук, Курбацкая, С.Франкоўскі; канцэртмайстры засл. артысты Беларусі Г.Карант, Л.Талкачова, засл. арт. Бураціі Ж.Габа, артысты аркестра — засл. артысты Беларусі М.Баркоўскі, У.Тарашкевіч; дырэктар — маст. кіраўнік т-ра нар. арт. Беларусі Картэс, гал. дырыжор' — засл. дз. маст. Расіі Анісімаў, дырыжоры засл. дзеячы маст. Беларусі М.Калядка, Л.Лях; рэж. С.Цырук, гал. хормайстар — засл. дз. маст. Беларусі Ламановіч, мастак Ганчарова, мастак па касцюмах Э.Грыгарук. Працуе ў адным будынку з Нацыянальным акадэмічным тэатрам бапета Рэспублікі Беларусь. . . . ц ісатр. м н ., !VOJ; К у л е й Г.Г- Белорусская советская опера. Мн., 196;

Надыяыальны шядэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь. Сцэна са Нацыявальны акадэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь. Сцэна са спектакля «Дзіхае паляванне караля Огаха» У.Солгана. 1989. спектакля «Візіг дамы» С.Картэса. 1995.

Мастацтва Беларусі. 1983. № 10; Музычны тэатр Беларусі. [Кн. 2— 3]. Мн., 1993—96.

Б. С. Смольскі, A. В. Казлоўская.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ АЛІМПШСКІ КА МІТЙТ (НАК), нацыянальная арг-цыя, якая прадстаўляе краіну ў міжнар. алімпійскім руху. Стварэнне НАК прадугледжваецца алімпійскай хартыяй y краінах і на асобных тэрыторыях. Садзейнічае развіццю алімп. руху і аматарскага спорту, наглядае за захаваннем алімп.

рэліг. арг-цыям ва ўмацаванні іх матэрыяльна-тэхн. базы [буд-ва, рэстаўрацыя і рамонт храмаў, напр., праваслаўных цэркваў (комплексаў) Мінска, Віцебска, Друцка, касцёлаў y Гродне, Пінску, Нясвіжы і інш.]. Аргкамітэт мае сваю эмблему (аўтар мастак Л.І.Талбузін) з выявай узноўленага Крыжа Ефрасінні Псшацкай. Рабочую групу Аргкамітэта ўзначальвае старшыня Дзяржкамітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцей Рэспублікі Беларусь АМ.Білык. Рабочая група каардынуе дзейнасць міжнар., дзярж. і грамадскіх арг-цый па падрыхтоўцы да юбілеяў, падтрымлівае сувязі з аргкамітэтамі, якія створаны ў шэраіу краін свету, і з суайчыннікамі за межамі Беларусі. Л.У.Бароўка.

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ

237

Нацыянальным банку Беларускай ССР» і «Аб банках і банкаўскай дзейнасці» (1990). Ажыццяўляе кіраванне грашовакрэдытнай палітыкай, каардынацыю дзейнасці банкаў Рэспублікі. Мэта — забеспячэнне ўнутр. і знешняй устойлівасці афіц. грашовай адзінкі, падтрыманне стабільнай дынамікі цэн. Асн.

н а ц ы я н Ал ь н ы а р х іў р э с п ў б л і -

Эмблема Нацыяналымга алімпійскяга камітэРэспублікі Беларусь.

т»

прынцьшаў y краше, забяспечвае ўдзел спартсменаў нац. каманд y Алімпійскіх гульнях. Стварэнне НАК і прызнанне яго Міжнародным алімпійскім камітэтам (MAX) — умова допуску нац. каманд да ўдзелу ў Алімп. гульнях. НАК аб'ядноўвае 5 і болыд нац. федэрацый па алімпійскіх відах спорту (федэрацыі ўваходзяць y адпаведныя міжнар. спарт. аб’яднанні). У НАК уваходзяць члены МАК краіны, кіраўнікі нац. спарт. федэрацый па алімп. відах спорту, прадстаўнікі краіны ў міжнар. спарт. аб’яднаннях, дзеячы фіз. культуры і спорту (згодна з уставам MAX). НАК карыстаецца алімпійскай сімволікай. У 1968 (Мехіка) створаны пастаянная Ген. асамблея НАК і аб’яднанне еўрап. НАК (з 1979 — Асацыяцыя НАК Еўропы). На Беларусі НАК сгвораны 22.3.1991, лрызнаны МАК 21.9.1993. Першы прэзіцэнт НАК У.М.Рыжанкоў (1991—96), з 1997 АРЛукашэнка Вышэйшы орган — алімл. сход. Паміж сходамі працуе выканком (на чале з прззідэнгам НАК) і бюро выканкома. Арганізац.выканаўчую і фін.-гасп. дзейласць ажыццяўляе сакратарыяг. Працуе 11 пасгаянных камісій. НАК мае прадстаўніцгвы ў кожнай вобласці рэспублікі і ў Мінску. П.П.Рабухін. НАЦЫЯНАЛЬНЫ АРГАНІЗАЦЬІЙНЫ КАМІТЙТ п а п а д р ы х т о ў ц ы д а сустрэчы тр эцяг а ты сячагоддзя і с в я т к а в а н н я 20 0 0 г о д д з я х р ы с ц і я н с т в а . Створрш 4.8.1998. Узначальвае Прэм’ер-міністр Рэспублікі Беларусь У.ВЯрмошьш (да 14.42000 С.СЛінг); уваходзяць дзеячы культуры, прадстаўнікі органаў дзярж. кіравання, духавенства. Асн. кірункі дзейнасці: міжнар. сувязі, культ.-масавая і інфарм.-тлумачальная работа, выдавецкая дзейнасць, правядзенне навук.-практычных канферэнцый, фестываляў, конкурсаў, прысвечаных знамянальным падзеям, a таксама садзейнічанне

КІ БЕЛАРЎСЬ (НАРБ). Засн. ў 1927 y Мінску як архіў Кастр. рэвалюцыі, з ліп. 1938 наз. архіў Кастр. рэвалюцыі і сацыяліст. будаўнідтва БССР, з мая 1993 — Бел. дзярж. архіў, з чэрв. 1995 сучасная назва. 3 1930 знаходзіўся ў Магілёве, з 1944 y Мінску. Захоўваюцца дакументы органаў дзярж. улады і кіравання Беларусі, рэсп., парт., камсам., прафс., грамадскіх і каап. арг-цый, ВНУ, устаноў і арг-цый Часовага ўрада Расіі на тэр. Беларусі, бел. нац. і ням. акупац. устаноў перыядаў акупацыі рэспублікі Германіяй і Польшчай, асабістыя фонды дзярж. і грамадскіх дзеячаў Беларусі з сак. 1917 да нашых дзён.

Mae 200 фондаў, 916,5 тыс. спраў (2000). Дакументы адлюстроўваюць падзеі Лютаўскай і Кастр. рэвалюцый, устанаўлення сав. улады на Беларусі, утварэння БНР і БССР, дзейнасць КПБ і ЛКСМБ, аднаўленне нар. гаспадаркі і развіццё культуры ў 1920-я г., сацыяліст. буд-ва, нац.-вызв. рух y Зах. Беларусі, ням. акупац. рэжым, барацьбу бел. народа супраць акупантаў, развідцё партыз. руху і патрыят. падполля ў гады Вял. Айч. вайны, аднаўленне і развіццё эканомікі і культуры ў пасляваенны час, станаўленне суверэннай Рэспублікі Беларусь. Архіў вядзе н.-д. дзейнасць, распрацоўвае пш анні дакументазнаўства, тэорыі і методыкі архівазнаўства. Разам з інш. навук. ўстановамі рыхтуе дакумент. выданні. Працуюць аддзелы: забеспячэння захавання дакументаў і фондаў, інфарм.-пошукавых сістэм; справаводства, камплекгавання і ведамасных архіваў, навук. выкарыстання, дакументаў і інфармацыі; асабістых фондаў; дакумекгаў Вял. Айч. вайны; навук.-тэхн. апрацоўкі дакументаў; публікацыі дакументаў; бібліятэка (8,2 тыс. экз. кніг, 1,7 тыс. гадавых камшіектаў часопісаў, 1,5 тыс. гадавых камплектаў газет). Б.Д- Селяменеў. н а ц ы я н Ал ь н ы

б а н к р э с п у б л іК1 БЕЛАРЎСЬ, цэнтральная крэдытная ўстанова, галоўнае звяно банкаўскай сістэмы краіны. Створаны ў 1991 на базе бел. рэсп. канторы Дзяржбанка СССР. Дзейнічае на аснове законаў «Аб

Будынак Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь.

функцыі: грашова-крэдытнае і валютнае рэгуляванне; выкананне функцый цэнтр. дэпазітарыя міжбанкаўскіх разлікаў і касавага абслугоўвання камерцыйных банкаў; кансультаванне; крэдытаванне і ажыццяўленне функцый фін. агента ўрада і мясц. органаў улады; рэгістрацыя банкаў і нагляд за іх дзейнасцю; рэгуляванне знешнеэканамічнай банкаўскай дзейнасці; забеспячэнне адзінага парадку бухгалтарскага ўліку і справаздачы ў банкаўскай сістэме; вызначэнне і зацвярджэнне парадку, форм і правілаў арганізацыі безнаяўных разлікаў; арганізацьм крэдытна-разліковага абслугоўвання вайск. часцей, прадпрыемстваў і ўстаноў, арг-цый мін-ваў абароны і ўнутр. спраў, КДБ. Прымае ўдзел y распрацоўцы і выкананні «Асноўных кірункаў грашова-крэдытнай палітыкі». Устанаўлівае афіц. курсы замежных валют да афіц. грашовай адзінкі, валодае выключным правам эмісіі грошай. Супрацоўнічае з Міжнар. валютным фондам, Сусв. банкам рэканструкцыі і развідця. Mae карэспандэнцкія рахункі ў шэрагу замежных краін і заканад. права ўдзельнічаць y міжнар. банкаўскіх фондах, саюзах, асацыяцыях. Пабудаваны ў 1947—52 (арх. М.Паруснікаў) на праспекце Ф.Скарыны. 4-лавярховы Г-падобны ў плане будынак. У арх. вырашэнні інтэрлрэтаваіш матывы класіцызму і рэнесансу, якія надаюць будьплсу манументальнасць і параднасць. У пластыцы гал. і бакавых фасадаў важную ролю адыгрываюць рытм пілястраў карынфскага ордэра і буйных арачных ахонных праёмаў, антаблемент, расчлянёны паміж пілястрамі паўкруглымі аркамі. Будынак завервааны складаным карнізам і атыкам-парапетам. АА.Воінаў (архігэктура), С.І.Пуплікаў.

238__________ НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ НАЦЫЯНАЛЬНЫ ВЫСТАВАЧНЫ ЦЭНТР «БЕЛбКСПА». Пабудаваны ў 1989 y Мінску на праспекце Машэрава як павільён міжнар. выставак (кіраўнік аўтарскага калектыву арх. Л.Маскалевіч, арх. ГЛаскавая, Г.Фядосенка, В.Капылоў, інж. Л.Валчэцкі, С.Майсеева, маст. ЮЛюбімаў). 3 1999 сучасная назва. Прызначаны для правядзення міжнар. выставак, навук.-тэхн. канферэнцый, кірмашоў, відовішчных мерапрыемстваў. Пяцівугсшьная ў плане выставачная зала (пралёт 70 м, унуір. выш. 10— 17 м, пл. 3200 м2) перакрыта 5 гіпербалічнымі парабалоідамі, што надае збудаванню жывапіснасць і лёгкасць. Уюпочае таксама малую выставачную залу, распарадчы вестыбюль, адм. блок, залу для прэс-канферэнцый, кабінеты для камерц. цэнтра, пошту, міжнар. талефон, тэлеіраф, кафетэрый і інш. Перад будынкам пастаўлена стэла (выш. 35 м) з гадзіннікам, завершаная скульптурай Меркурыя. Іл. гл. да арт. Архітэктура.

К.Каліноўскага і яго паплечнікаў, сял. рэформу 1861, сталыпінскую агр. рэформу, дзейнасць паліт. партый і прафсаюзаў, устаноў эканомікі, гаспадаркі, нар. адукацыі, аховы здароўя. Захоўваюдца фонды органаў саслоўнага самакіравання, фінансава-падатковых устаноў, рэліг. канфесій, родавыя фонды Быхаўцаў і Слізняў. Адцзелы: забеспячэння захаванасці дакументаў і фондаў; уліку дакументаў, інфарм.-пошукавых сістэм і аўтаматызаваных архіўных тэхналогій; выкарыстання і публікацыі дакументаў; лабараторыя забеспячэння захаванасці і мікрафільмавання дакументаў. Працуюць б-ка (каля 11 тыс. кніг і брашур, 5 тыс. перыяд. выданняў), чытальная зала. К.П.Батракова. НАЦЫЯНАЛЬНЫ ДАХ0Д, вартасць, нанава створаная за пэўны перыяд часу (звычайна год) нац. эканомікай (галіной); частка валавога ўнутранага прадукту, якая застаецца за вылікам матэрыяльных затрат, зрасходаваных на яго вытв-сць. Н.д. адлюстроўвае ўвесь аб’ём чыстай прадукцыі, створанай y краіне.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ ІНСТЫТУТ АДУКАЦЫІ. Засн. ў кастр. 1929 y Мінску як НДІ педагогікі і педалогіі. 3 1931 НДІ камуніст. выхавання, з 1934 НДІ школьнай педагогікі, з 1940 НДІ школ, з 1951 НДІ педагогікі, з 1990 БелНДІ адукацыі, з 1993 Нац. ін-т адукацыі. Асн. кірункі навук. дзейнасці: фундаментальныя і прыкладныя даследаванні па педагогіцы (дыдактыка, тэорыя і методыка выхавання, дэфекталогія), псіхалогіі, культуралогіі, філасофіі, эканоміды і гісторыі адукацыі; распрацоўка стандартаў адукадыі, тэарэтыка-метадалаг. праблем нац. сістэмы ’непарыўнай адукацыі і выхавання, навукова-метаБудынак ІІацыянальнага гістарычнага архіва дычнага забеспячэння навучання, выхаБеларусі V Гродне. вання і развіцця асобы; даследаванне праблем псіхолага-пед. рэабілітацыі, сац.-прававой абароны і спецыфікі наНАЦЫЯНАЛЬНЫ п с т а р ы ч н ы а р - вучання і выхавання ва ўмовах радыяцыйнага забруджання і інш. экстрэХІУ БЕЛАРУСІ ў Г р о д н е. Засн. ў мальных сітуацый; распрацоўка праб1940 як філіял Цэнтр. гіст. архіва лем навучання і выхавання навучэнцаў БССР, y 1960 ператвораны ў Цэнтр. з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця, дзярж. гіст. архіў БССР y Гродне, з праблем дыягаастычнага забеспячэння, 1993— Бел. дзярж. гіст. архіў, з 1995 — прафарыентаваных і прафадаптаваных Нац. гіст. архіў, з 1996 сучасная назва. методык і інструментарыя па адбору наРазмяшчаецца ў будынку — помніку вучэнцаў для дыферэнцыраванай агульархітэкгуры канца 18 ст. На 1.1.2000 y най, профільна-прац. і прафес. адукаархіве больш за 1200 фондаў, 408 тыс. цыі; даследаванне праблем псіхолагаспраў. Захоўвае пераважна дакументы пед. адукацыі бацькоў і насельніцтва, ўстаноў б. Гродзенскай губ. і Вілейска- параўнальнай адукацыі ў ]фаінах зага, Дзісенскага, Лідскага, Ашмянскага межжа; падрыхтоўка і павышэнне квапав. Віленскай іуб. Рас. імперыі за 19 — ліфікацыі навукова-пед. кадраў, y тл. пач. 20 ст.; y асобных фондах — даку- магістраў, канд. і д-роў навук. менты 16—18 ст. Матэрыялы адлюсВ.У. Чэчат. троўваюць грамадска-паліт. жыццё б. Гродзенскай губ., гісторыю нац.-вызв., НАЦЫЯНАЛЬНЫ к а м п э т в ы з в а рэв.-дэмакр. руху, маюць звесткі пра ЛЁННЯ ЮГАСЛАВІІ (НКВЮ), часовы колькасць і склад насельніцтва, адм.- рэв. ўрад Югаславіі ў 2-ю сусв. вайну. тэр. падзел, прававы стан саслоўяў, Створаны паводле рашэння 2-й сесіі жыдцё і дзейнасць вядомых прадстаўні- антыфашысцкага веча народнага вызвакоў грамадска-паліт. руху, навукі, культу- лення Югаславіі (29—30.11.1943, г. Яйры (Т.Касцюшкі, П.Багрыма, ЭАжэшкі і ды, Боснія). Старшыня — І.Ціта (Броз інш.), падзеі вайны 1812. Ёсць дакумен- Ціта). Дзейнічаў пад кіраўніцгвам ЦК ты пра паўстанне 1863—64, дзейнасць кампартыі Югаславіі на вызваленай y

ходзе народна-вызваленчай вайны ў Югаславіі 1941— 45 тэр. краіны: узначальваў вызв. барацьбу, працу ла арганізацыі гасп. і культ. жыцця, змагаўся за міжнар. прызнанне дэмакр. Югаславіі. 7.3.1945 на базе НКВЮ сфарміраваны ўрад Дэмакр. Федэратыўнай Югаславіі. НАЦЫЯНАЛЬНЫ КАМІТ^Т «СВАБ0ДНАЯ ГЕРМАНІЯ» (НКСГ; Nationalkonùtee «Freies Deutschland»), кіруючы орган руху ням. антыфашыстаў y 2-ю сусв. вайну. Засн. па ініцыятыве ЦК Камуніст. партыі Германіі і з дазволу сав. улад 12— 13.7.1943 на ўстаноўчай канферэндыі ў г. Краснагорск (Маскоўская юбл.) ням. эмігрантамі і ваеннапалоннымі ў складзе 38 чал. Прэзідэнт к-та ў 1943—45 паэт Э.Вайнерт, y ліку членаў к-та І.Р.Бехер, В.Пік, В.Ульбрыхт. У сваіх газетах, лістоўках, радыёперадачах (на фронце і праз гукаўзмацняльнікі) заклікаў вайскоўцаў вермахта і герм. народ усімі магчымымі сродкамі змагацца супраць гітлераўскага рэжыму, спыніць баявыя дзеянні дзеля дасягнення «ганаровага міру», стварыць новую Германію на свабодных, мірных і незалежных пачатках; праводзіў таксама антыфаш. агітдцыю ў сав. лагерах для ням. ваеннапалонных. Непасрэдна на фронце меў групы ўпаўнаважаных і давераных асоб пры сав. арміях, карпусах, дывізіях, a таксама пры некаторых партыз. злучэннях. 3 вер. 1943 узаемадзейнічаў з антыфаш. Саюзам нямецкіх афіцэраў. Замежныя арг-цыі к-та існавалі ў Францыі, Швейцарыі, Вялікабрытаніі, Даніі, Швецыі, Грэцыі, Мексіцы, ЗША. У сак.—ліп. 1944 2 групы к-та дзейнічалі на тэр. Беларусі (Баранавіцкая, Вілейская, Мінская вобл.). НКСГ самараспусціўся 2.11.1945 пасля ўтварэндя ва Усх. Германіі блока антыфаш.-дэмакр. партый. У 1985 y Краснагорску створаны Мемарыяльны музей ням. антыфашыстаў. Л і т За Германшо — протнв Глтлера!: Док. н матерналы о создання н деятельноста Нац. комнтета «Свободная Германня» н Союза немецкнх офнцеров: Пер. с нем. М., 1993. НАЦЫЯНАЛЬНЫ КАНГР^С, назва двухпалатных парламентаў y Аргенціне, Бразіліі, Дамініканскай Рэспубліцы, Чылі, аднапалатных парламентаў y Гватэмале, Гандурасе і некаторых інш. краінах. НАЦЫЯНАЛЬНЫ м а с т а ц к і МУЗЁЙ РЭСІГЁБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, найбуйнейшы на Беларусі збор твораў выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва. Засн. і адкрыты ў 1939 y Мінску як Дзярж. карцінная галерэя, з 1957 Дзярж. маст. музей, з 1993 сучасная назва. Захоўвае творы бел., рас. і зах.еўрап. мастацгва і мастадгва Усходу 14—20 ст. Агульная пл. 3513 м2. Меў 10 экспазіцыйных залаў, пл. экспазіцыі 1749 м2 У фондах музея (2000) 22,6 тыс. экспанатаў. Навук. аддзелы: навук.-асв. работы, уліку і захавання, ста-

раж.-бел. мастацгва, бел. мастацтва 20 ст., рус. мастацгва, замежнага мастацтва, рэстаўрацыі і хім.-біял. даследаванняў, архіў.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ

ходнай галерэяй на 2-м паверсе. Сувязь выставачных залаў на 2-м паверсе анфіладная. Н а 1-м і ў цокальным паверхах размевічаны службовыя і дапаможныя памяшканні. Іл. гл. таксама да арт. Музеі мастацкія. Літ.: Государственный художествешшй муэей БССР: [Альбом]. М., 1958; Дзяржаўны мастацкі музей БССР: [Альбом]. М н., 1979; Государственный художесгвенный музей БССР: Собр. жнвоішсн XV—XX вв.: [Альбом]. М ., 1989; Дзяржаўны мастацкі музей БССР: [Адьбом]. М н., 1990; Сообшення Государственного художественного музея БССР. Вып. 1. М н., 1994; Паведамленні Нацыянальнага масгацхага музея Рэспублікі Беларусь. Вып. 2. М н., 1997. А.А.Воінаў (архітэктура), І.М.Паньшына.

Напачатку размяшчаўся ў будынку Вышэйшай камуніст. с.-г. ш колы, б. М інскай жаночай гімназіі. Калекцыя склалася з экспанатаў з фондаў абласных краязнаўчых і гіст. музеяў, a таксама з нацыяналізаваных y Зах. Беларусі маёнжаў. Агульная пл. складала 1500 м . 3 1200 экспанатаў, якія былі на момант адкрыцця, y 15 залах экспанавалася 400 твораў бел., рус. і зах.-еўрап. мастацгва 17—-20 ст. Н а пач. 1941 фонды складалі 2711 адзінак. У час Вял. Айч. вайны самыя каштоўныя экспанаты не паспелі эвакуіраваць, іх лёс неввдомы. Галерэя адноўлена ў 1944, размяшчалася ў будынку Дома прафсаюзаў. У 1957 музей адкрыўся ў спец. ўзведзеным будынку. Колькасць экспанатаў склала 2886 адзінак.

У музеі сабрана унікальная калекцыя бел. мастацтва: стараж. іканапіс і разьба па дрэве, творы дэкар.-прыкладнога мастацгва, жывапіс 19 ст., y т.л. творы B. Бялыніцкага-Бірулі, А.Гараўскага, C. Жукоўскага, І.Хруцкага; пасляваеннае і мастацгва 2-й пал. 20 ст. прадстаўлена творамі ЗАзгура, ААнікейчыка, І.Ахрэмчыка, А.Бембеля, Г.Вашчанкі, Н.Воранава, А.Глебава, В.Грамыкі, МДанцыга, Я.Зайцава, А.Кашкурэвіча, АКішчанкі, АМалішэўскага, Г.Мурамдава, У.Мурахвера, Г.Паплаўскага, АПаслядовіч, І.Рэя, М.Савідкага, У.Стальмашонка, В.Сумарава, В.Цвіркі, Л.Шчамялёва і інш.; рус. мастадгва 18—20 ст. — творамі К.Айвазоўскага, У.Баравікоўскага, К.Брулова, С.Канёнкава, К.Каровіна, Дз.Лявідкага, В.Паленава, Ф.Рокатава, І.Рэпіна, В.Сярова, В.Трапініна, М.Урубеля, П.Фядспава, Ф.Шубіна, І.Шышкіна і інш. Калекцыя зах.-еўрап. мастацтва 15 — пач. 20 ст. склалася ў 1960—70-я г. з твораў мастакоў Аўстрыі, Бельгіі, Галандыі, Даніі, Італіі, Пальшчы, Францыі, Швецыі, якія адлюстроўваюць асаблівасці развіцця мастацтва ў гэтых краінах y розныя часы. Калекцыя музея папаўнялася па ўсіх раздзелах фондаў, асабліва творамі дэкар.-прыкладнога мастацтва Беларусі (шкло, габелен, нар. мастацгва), Расіі, Зах. Еўропы. Склалася і калекцыя ўсх. мастацтва: кераміка, ткацтва, лакі, метал, традыц. жывапіс, разьба па камені і косці 15—20 ст. Індыі, Ірана, Кітая, Сярэдняй Азіі, Японіі. Збор сучаснага бел. мастацгва папоўніўся творамі I. ВАлыпэўскага, А.Задорына, Н.Залознай, С.Катковай, У.Кожуха, В.Крывашэевай, З.Літвінавай, АМарачкіна, М.Селешчука, К.Селіханава, У.Тоўсціка, Л.Хобатава, І.Цішына, В. і Ф. Янушкевічаў і інш. Музей праводзіць н.-д., збіральніцкую і папулярызатарскую работу, наладжвае выстаўкі твораў айч. і замежных майстроў, ажыццяўляе навук. і творчую сувязь з замежнымі музеямі, арганізоўвае выставачны абмен, праводзіць лекцыі, экскурсіі, заняткі клубаў мастацтвазнаўцаў і аматараў мастацгва, дапамагае стварадь карцінныя галерэі, маст. аддзелы ў інш. гарадах рэспублікі. Выдае каталогі, альбомы, папггоўкі.

Mae бібліятэку. У розныя часы музей уэначальвалі М.Міхалап (у 1939—41),

239

Нацыявальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь. Вестыбюль музея.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ МАСТАЦКІ МУЗЕЙ УКРАІНЫ, найбуйнейшы збор укр. нац. мастацгва. Адкрыты ў 1899 y A. Аладава (з 1944), Ю.Карачун (у 1977— Кіеве. Засн. як Гар. музей старажытнас97), У.Пракапцоў (з 1998). Філіялы: Гу- цей і мастацгваў. У 1904 перайменаварынская карцінная галерэя Мазырскага ны ў Маст.-прамысл. і навук. музей імя р-на (з 1978), Музей беларускага народ- імлератара Мікалая Аляксандравіча, з нага мастацтва ў в. Раўбічы Мінскага 1919 — 1-ы Дзярж. музей, з 1924 — р-на (з 1979), Магілёўскі мастацкі музей Усеўкр. музей імя Т.Р.Шаўчэнкі, з 1936 — B. К.Бялыніцкага-Бірулі (з 1982), архітэк- Дзярж. ўкр. музей, з 1939 — Дзярж. му-

Будынак Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь

Будынак Украіны.

турны комплекс 16— 18 ст. y в. Галыыаны Ашмянскага р-на (з 1989), палацава-паркавы комплекс 16—20 ст. y г.п. Мір Карэліцкага р-на (з 1992), «Доммузей Ваньковічаў. Культура і мастацтва 1-й пал. 19 ст> (гл. Мінскі музей Ваньковічаў), Мемарыяльны музей Азгура 3.1 (абодва з 2000), Лошыцкі сядзібна-паркавы коммекс (з 1986, y стане рэстаўрацыі) — усе ў Мінску.

зей укр. мастацгва, з 1964 — Дзярж. ўкр. музей вьшўл. мастацгва, з 1994 — сучасная назва. Пл. экспазідыі 2,12 ш с. м2, y фондах больш за 30 тыс. экспанатаў. Аддзелы: стараж.-ўкр. масгацгва 12—18 ст. (іканапіс, партрэтны жывапіс, скульптура, гравюры, нар. карцінкі), мастацтва 19— пач. 20 ст. (карціны і гравюры Шаўчэнкі, пейзажы, жанравыя кампазіцыі У.Арлоўскага, С.Васількоўскага, М.Івасюка, К.Кастандзі, ПДеўчанкі, А.Мурашкі, М.Піманенкі, С.Святаслаўскага); сучаснага мастацтва, які адлюстроўвае разнастайнасць стыляў і кірункаў 1920—90-х г. (творы авангардыстаў А.Багамазава, Д.Бурлюка, А.Экстэр, прадстаўнікоў рэаліст. школы У.Касцецкага, Ф.Крычэўскага, А.Пятрыдкага, А,ПІаўкуненкі, Т.Яблонскай). Mae калекцыю твораў мастакоў канца 20 ст. Будынак музея ўзведзены ў 1897— 1900 (арх. Г.Байцоў і У.Гарадзецкі).

Будынак музея пабудаваны ў 1957 (ррх. М.Бакланаў). 2-павярховы, прамавугольны ў плане, завершаны заш клёным ліхтаром. Гал. фасад вырашаны на аснове класічнай ордэрнай сістэмы. Цэнтр. ўваход утварае неглыбокая лоджыя з каланадай, якую па баках фланкіруюць глухія аб’ёмы з глыбокімі дэкар. нішамі, дзе размешчаны скулыгг. кампазіцыі «Скулыггура» і «Жывапіс» (скулыггары С.Адашхевіч, П.Белавусаў, Л. i М. Роберманы). Франтон увянчаны скульлтурай жанчыны з вянхом, якая сімвалізуе росквіт выяўл. мастаіггва Беларусі (скулыггар АБембель). Пры ўваходзе — парадны вестыбюль, адкрыты на 2 паверхі, з 3-маршавай лесвіцай і аб-

Надыянальнага мастацкага музея

Т.К.Разанава.

240

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ

НАЦЫЯНАЛЬНЫ МУЗЕЙ y В а р ш a в е, адзін з буйнейшых маст. збораў y Полынчы. Засн. ў 1862, да 1916 наз. Музей прыгожых мастацтваў. Захоўвае калекцыі твораў стараж.-егіп., этрускага, ант. і візант. мастадгва, еўрап. жывапісу і скулыпуры 15—20 ст., польскага мастацтва 16—20 ст., зборы польскага, еўрап. і ўсх. дэкар.-прыкладяога мастацгва 13—20 ст., медальернага мастацтва 7 ст. да н.э. — 20 ст., міяіяцюры, графіхі. Сярод экспанатаў таксама урэдка-налібоцкае шкло, слуцкія паясы, творы В.Ваньковіча і інш. Будынак музея ўзведзены ў 1926—38 y формах неакласідызму (арх. Т.Талвінскі). Філіялы: палацава-паркавьш комплексы ў Лазенках, Вілянаве, Нябораве і Аркадыі, музеі плакату ў Вілянаве, К.Дунікоўскага ў Варшаве, y Ловічы, імя Е.Дунін-Баркоўскага ў Краснявіцах, І.Я.Падарэўскага і Польскай эміграцыі ў Амерыцы ў Лазенках.

як Мінскі царкоўна-археалагічны музей, з 1922 Беларускі дзяржаўны музей, з 1957 Бел. дзярж. гісторыка-краязн., з 1964 Дзярж. музей БССР, з 1992 сучасдая назва. Пл. экспазіцыі 1415 м2, больш за 260 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). Працуюць экслазіцыі: «Старажытная Беларусь», «Старадаўняя геральдыка Беларусі», «3 гісторыі зброі», «Беларуская сімволіка», «Гарадскі побыт 19 — пач. 20 ст.». У фондах музея зберагаюцца зборы рукалісаў і старадрукаў 16—17 ст., акгаў і грамат 16— 19 ст., калекцыі археалогіі, нумізматыкі, этнаграфіі, сфрагістыкі, ікадапісу, стараж. зброі, адзендя, вайск. волраткі і рыштулку, мэблі, кафлі, фарфору і шкла, ордэлаў і медалёў, муз. ілструмелтаў, гадзіллікаў, фола- і фотаматэрыялаў, вырабаў майстроў дэкар.-прыкладлога і выяўл. мастадтваў, y тл . карціл 17—20 ст. Сярод улікальяых каштоўяасцей: рэшткі стараж. жытла з чарапоў і касцей мамаятаў, залаты бралзалет 12 ст. з Мілскага замчышча, даравальлая грамата каралевы Болы Сфорца 1524, слуцкія паясы 2-й пал. 18 ст., фотаальбом сям’і Ф.Багушэвіча, асабістыя рэчы М.Багдаяовіча. Mae б-ку (22 тыс. тамоў), фоталабараторыю, рэстаўрацыйяую майстэрлю. Выдае каталогі фолдавых калекцый, y тл. старадрукаў, ллакатаў першых гадоў сав. улады і перыяду Вял. Айч. вайлы, ордэлаў і медалёў, археал. калекцый жал. веку. Філіял: Дом-музей I з ’езда РСДРП. Літ:. Дзяржаўны муэей БССР: [Фотаальбом]. Мн., 1986; Г у ж а л о ў с к і À Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі — y пошуках вытокаў / / Бел. гіст. часоп. 1995. №4; Г е р а с і м о в і ч У. Музеі Мінска: гісторыя і сучаснасць / / Каштоўнасці мінуўшчыны: Прабл. зберажэння гіст.-культ. спадчыны Мінска. Мн., 1998. З.В.Шыбека.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ МУЗЕЙ y К р а к a в е, адзін з буйдейшых маст. збораў y Польшчы. Засн. ў 1879. Захоўвае калекцыі дсшьскага выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва 14—20 ст. (творы С.Высгошскага, А.Гротгера, Я.Мальчэўскага, Я.Матэйкі, П.Міхалоўскага і інш.), еўрап. і далёкаўсх. жывапісу, графікі, дэкар. мастадтва, рукапісаў і старадрукаў, манет і медалёў, a таксама урэцка-налібоцкае шкло, слуцкія лаясы і інш. Будынак музея ўзведзены ў 1936—50, дабудоўваўся да 1991. Філіялы: музей Чартарыскіх (засн. ў 2-й пал. 18 ст.; калекцыя ўсх. і еўрап. мастацтва 13— 18 ст., y тл. «Партрэт дамы з гарнастаем» Леанарда да Вінчы, дом-музей Я.Матэйкі (засн. ў 1894), музей маст. промыслаў. НАЦЫЯНАЛЬНЫ МУЗЕЙ СУЧАСНАНАЦЫЯНАЛЬНЫ МУЗЁЙ y П р a з е, ГА МАСТАЦТВА ў П a р ы ж ы, адзіл з адзін з буйнейхдых маст. музеяў Чэхіі. яайбуйяейшых y свеце збораў зах.-еўЗасн. ў 1818. У зборы музея творы ста- рал. і амер. выяўл. мастацтва 20 ст. Адраж. еўрап. і чэш. мастадтва, мастацтва крыты ў 1947. Найб. шырока экспалукраін Д. Усходу, калекцыі па гісторыі юдда фавізм (А.Матыс, Р.Дзюфі і ілш.), т-ра, археалогіі, этнаграфіі, яумізматы- кубізм (П.Пікасо, Ж.Брак і ілш.), сюррэалізм (С.Далі і ілш.), абстракцыялізм цы, мінералогіі, заалогіі. (В.Калдзілскі, Р.Дэлалэ, А.Малесье, НАЦЫЯНАЛЬНЫ МУЗЕЙ y С т а к - П.Сулаж, Ж.Мацьё, А.Колдэр і іяш.), г о л ь м е, буйнейшы маст. музей Шве- калструктывізм (Н.Габа, А.Пеўзлер і цыі. Засн. ў 1792. У зборы халекцыі ант. іяш.), творчасць В.Цадкіла, АМадыльі ўсх. мастацгва, жывапісу, графікі, ялі, Ж.Руо і ілш. Менш поўла прадскульптуры асн. еўрап. школ розных стаўлеяы рэаліст. тэлдэлцыі (партрэты часоў, y т.л. творы Рэмбранта, Эль Грэ- Пікасо, пейзажы М.Утрыла, А.Марке, ка, Я.Іорданса, Ж.Б.С.Шардэла, Ф.Гоі, ілтэр’еры П.Баяара, скульптура А.МаёА.Рэнуара, П.Сезана, карціны жывапіс- ля, А.Бурдэля, Ш.Дэсп’ё і ілш.). Музей цаў Шведыі (КЛарсана, АРасліла, размяшчаецца ў адлым з будылкаў, узА.Цоряа) і інш. скандынаўскіх краін, ведзелых для Сусв. кірмашу 1937. рус. іканалісу і жывапісу. Будынак музея ўзведзены ў 1850—56 y стылі неарэ- НАЦЫЯНАЛЬНЫ НАВУКбВА-АСВЁнесансу (арх. А.Шцюлер). Філіял Н.м. — Сучасны музей (засн. ў 1958), ТНЫ ЦЭНТР ІМЯ Ф.СКАРЬІНЫ Мілістэрстве адукаякі захоўвае творы еўрап. (пераважна п р ы Беларусь, шведскіх) мастакоў 20 ст. У распара- ц ы і Р э с п у б л і к і джэнні Н.м. таксама маст. скарбы кара- усталова, якая праводзідь даследаванлі леўскіх палацаў. С.У.Пешын. ў галіле гумапітарлых лавук, беларуса- і лародазлаўства, гумалістьпсі. Засл. ў НАЦЫЯНАЛЬНЫ МУЗЕЙ ГІСТ0РЫ І 1991 y Мілску. Да 7.2.1992 пры адцзялеллі грамадскіх лавук АН Беларусі.

I КУЛЬТЎРЫ БЕЛАРЎСІ Засн. ў 1908 Аргалізатар і першы дырэктар —

А.В.Мальдзіс. Асл. кірулкі дэейяасці: бел. асветліцгва; гісторыя і тэорьм бел. культуры; праблемы хрысціяяства і лац. развіцця; гісторыя, сучасяы стал бел. дыяспары; праблемы выяўлелля, вярталля і сумесяага выкарысталля бел. матэрыяльлых і духоўлых каштоўласцей, якія злаходзяцца па-за межамі Беларусі, стварэлле балка ілфармацыі па адукацыі, гісторыі, культуры, лавуцы, рэлігіі Беларусі; грамадска-культ. ўзаемадзеяллі Беларусі з ілшымі краіяамі і лародамі; распрацоўка бел. тэрмілалогіі. Б-ка (з 1993) мае рукапіслы аддзел, калекцыю выдалляў бел. дыяспары, збор фота- і фоламатэрыялаў, выразкі э перыяд. выдалляў, картатэкі па персаяаліях, лавук. кірулках, лас. пулктах, краілах, дыяспары, рэстытуцыі. 3 1993 дзейлічае музейлая экспазіцыя «Беларусы ў свеце». Цэлтр забяспечвае ВНУ і л.-д. ўсталовы леабходлай іяфармацыяй да бібліяграфіі, тэрмілалогіі, яаладжвае лавук. каясультацыі, ажыццяўляе навук. супрацоўліцгва з Іл-там славялазлаўства і балкалістыкі Рас. АН, Іл-там Цэлтр. і Усх. Еўропы ў Любліле, Варшаўскім ул-там (Полыдча), Бел. іл-там лавукі і мастацтва (ЗПІА), Б-кай і музеем імя Ф.Скарылы (Алглія), лавук. ўсталовамі Балгарыі, Гермаліі, Ізраіля, Італіі, Літвы, Украілы, Фралцыі і ілш. На базе цэлтра дзейлічаюць Міжнар. асацыяцыя беларусістаў (МАБ, 1991), Скарыяаўскае брацтва (1997). Цэятрам аргалізавала каля 30 міжлар. лавук. калферэлцый, y тл. 3 калгрэсы беларусістаў (1991, 1995, 2000); распрацавала і ажыццяўляецца праграма фулдамеятальлых даследаваяяяў «Беларускае асветліхггва> (1999—2001). Выдадзелы 15 яавук. зб. «Беларусіка=А1Ьагййіепіса» (1993—2000), зб-кі «Адам Міцкевіч і Беларусь» (1997), «А.С. Пушкіл і Беларусь» (1999) і ілш. 3 1996 МАБ і Бел. т-ва дружбы і культ. сувязі з замежнымі краінамі ла базе Цэлтра выдаюць штомесячяы ілфармацыйла-алалітычлы і культуралагічяы бюлетэль «Каятакгы і дыялогі» (з 2000 і ла алгл. мове). Цэятр размяшчаецца ў будылку былога Інстытута беларускай культуры. БЛ.Харкевіч. НАЦЫЯНАЛЬНЫ РАЁН, адм.-тэр. адзілка ў СССР y 1920—30-я г., ддла з форм аўтаноміі. Ствараліся там, дзе лац. меяшасці прадстаўлялі яевял., але кампакглую групу ласельлідтва. Зяаходзіліся ў складзе саюзлых і аўталомлых рэспублік, краёў і абласцей. У РСФСР было каля 100 Н.р., гал. чылам y Якуціі, Бурат-Малголіі, Усх. Сібіры, Амурскай вобл., Далёкаўсходлім краі. У 1990-я г. Н.р. y Расіі адлоўлелы (яапр., створалы Нямецкі Н.р. y Алтайскім краі, 1991, Азоўскі лям. Н.р. y Омскай вобл., 1992). На Беларусі ў 1932—37 іславаў Польскі нацыянальны раён y БССР. НАЦЫЯНАЛЬНЫ РЭЖЬІМ, прылцып, што ўжываеода ў міжлар. дагаворах, паводле якога юрыд. і фіз. асобам адлой дагаворлай дэяржавы даюцца па тэрыторыі другой дагаворлай дзяржавы такія ж правы, ільготы і перавагі, дгго і

яго ўласным юрыд. і фіз. асобам. Можа быць устаноўлены ў заканадаўстве асобных дзяржаў. Напр., ветэраны Вял. Айч. вайны карыстаюцца сваімі правамі на тэрыторыі краін СНД, незалежна ад Ta­ ro, грамадзянамі якой з гэтых краін яны з’яўляюцца. НАЦЫЯНАЛЬНЫ CABÉT, назва адпаведных парламентаў y Манака і Славакіі і палат парламентаў Аўстрыі і Швейцарыі. НАЦЫЯHАЛЬНЫ СЕЛЬСАВЕТ, нізавы орган мясцовай дзярж. улады ў СССР y 1920—30-я г., ніжэйшая форма аўтаноміі. Ствараліся ў пункгах, населеных нац. меншасцямі. У БССР y той перыяд існавалі польскія, рус., укр., лат., літ., ням. сельсаветы, a таксама яўр. нац. местачковыя Саветы (разнавіднасць Н.с.). НАЦЫЯНАЛЬНЫ СКЛАД (СТРУКТЎРА) HACÈJIЬНІЦТВА, н а ц ы я нальная структура нас е л ь н і ц т в а , размеркаванне насельнідтва краіны, тэрыторыі паводле нацыянальнасці або прыналежнасці яго да пэўнага этнасу (племя, народнасці, нацыі). У свеце налічваецца (паводле розных падлікаў) ад 3 да 5 тыс. этнасаў. Іх колькасць вагаецца ад многіх мільёнаў да некалькіх соцень і нават дзесяткаў чалавек. У канцы 20 ст. найб. шматлікія нацыянальнасді (болып за 100 млн. чал.): кітайцы (хань, 1120 млн.), хіндустанцы (240), амерыканцы ЗША (205), бенгальцы (200), бразільцы (160), рускія (150), японцы (123 млн.). Большасць краін свету шматнацыянальныя. У некаторых краінах пражывае болып за 100 нацыянальнасцей (ЗША, Канада, Нігерыя, Расія, Індыя, Інданезія і інш.). Монанацыянальныя краіны, дзе асн. нацыянальнасць складае больш за 90% насельніцтва, трапляюцца параўнальна рэдка. Да іх адносяцца Японія, Карэя, Бангладэш, некат. краіны Еўропы: Партугалія, Полыдча, Ісландыя, Албанія і інш. На Беларусі, паводле перапісу насельніцтва 1999, пражываюць прадстаўнікі каля 130 нацыянальнасцей. 81% яе жыхароў адносяцца да тытульнай (карэннай) нацыянальнасці — беларусаў; 11% — рускія, каля 4% — палякі, 2% — украінцы, 0,3% — яўрэі, 1,7% — нешматлікія інш. нац. групы. Д.М.Кудзелка, Л.П.Шахоцька.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ СХОД, 1) назва ўстаноўчага сходу ў Францыі ў 1789, 1848, 1871 і ў Германіі ў 1848 і 1919. 2) У Францыі ў 1840— 1940 — аб’яднанае пасяджэнне абодвух палат парламента, якое выбірала прэзідэнта рэспублікі. 3) У шэрагу краін (Арменія, Беларусь, Бенін, В’етнам, Туніс, Францыя і інш.) назва парламента або адной з яго палат (Габон, Мадагаскар, Маўрытанія і інш.). н а ц ы я н Ал ь н ы

с х о д р э с п ў б л і-

КІ БЕЛАРУСЬ, прадстаўнічы і заканадаўчы орган, парламент дзяржавы. Уве-

дзены Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь 1994 (са змяненнямі і дапаўненнямі), прынятай на рэсп. рэферэндуме 24.11.1996. Складаецца з 2 палат — Палаты прадстаўнікоў (110 дэпутатаў, якіх выбірае насельнідтва рэспублікі на аснове ўсеагульнага, свабоднага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні) і Савета Рэспублікі (палата тэр. прадстаўніцтва: ад кожнай вобласці і г. Мінска ў яе склад выбіраюцда тайным галасаваннем на пасяджэннях дэпутатаў мясц. Савета базавага ўзроўню па 8 членаў і 8 членаў назначае Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь). Тэрмін паўнамоцтваў парламента — 4 гады. Палаты збіраюцца на 2 чарговыя сесіі ў год. Нечарговыя сесіі скліхаюцца ў выніку асаблівай неабходнасці па ініцыятыве Прэзідэнта або па патрабаванні большасці не менш як / 3 галасоў ад поўнага складу кожнай з лалат. Палаты выбіраюць са свайго складу старшынь і іх намеснікаў, якія вядуць пасяджэнні і кіруюць унутр. распарадкам палат, пастаянныя камісіі і інш. органы для вядзення законапраектнай работы, папярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пыганняў, аднесеных да ведання палат. Палата прадстаўніхоў разглядае праекты законаў, назначае выбары Прззідэнта, дае згоду Прэзідэнту н а назначэнне кіраўніка ўрада, заслухоўвае яго даклад аб праграме дзейнасці ўрада і ўхваляе або адхіляе праграму, разглядае пытанне аб даверы ўраду, лрымае адстаўку Прэзідэнта ці раш энне аб зняцці яго з пасады ў прадугледжаных Канстытуцыяй выпадках і інш. Савет Рэспублікі адабрае або адхіляе прынягыя Палатай прадстаўнікоў праекгы законаў, дае згоду на назначэнне Прэзідэнтам пэўных вышэйшых службовых асоб дзяржавы, выбірае 6 судцзяў Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь, 6 членаў Цэнтр. камісіі Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенні рэсп. рэферэндумаў, адмяняе незаконныя рашэнні мясц. Саветаў дэпутатаў, прымае раш энне аб роспуску мясц. Савета дэпутатаў y выпадку парушэння ім заканадаўства, разглядае раш энне Палаты прадстаўнікоў аб зняцці Прззідэнта з пасады і прымае па ім канчапсовае раш энне, вырашае інш. пытанні, калі гэта прадугледжана Канстытуцыяй. Дэпугатам парламента належыць права заканад. ініцыятавы. Рашэнні палат прымаюцца ў форме законаў і пастаноў. Парадак дзейнасці палат вызначаецца іх рэгламентам. Пасяджэнні палат з ’яўляюцца адкрытымі (калі паграбуюць інтарэсы дзяржавы ў пэўным парадку можа прымацца раш энне аб правядзенні закрьггага пасяджэння). Дэпутаты парламента карыстаюцца недатыкальнасцю пры ажыццяўленні сваіх паўнамоцгваў. ТА.Маслыка.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ ТЭАГР (Nârodnî divadlo), буйнейшы тэатр Чэхіі; адзін з цэнтраў нац. культуры. Пабудаваны ў 1881 y Празе. Пасля пажару адбудаваны і адкрыты ў 1883 пастаноўкай оперы Б.Сметаны «Лібушэ»; y 1884 паст. першы балет «Гашыш» К.Коваржавіда. Уключае самастойную оперную, балетную і драм. трупы. 3 1920 драм. спектаклі, камерныя оперы і балеты ідуць y б. Саслоўным т-ры (цяпер Т-р імя І.Тыла), з 1948 оперы і балеты — y Т-ры імя Сметаны. У рэпертуары класічныя і сучасныя творы нац. і замежных кампазітараў і драматургаў. Значны ўклад y развідцё т-ра зрабілі дырыжоры Коваржавід, О.Острчыл, В.Таліх, З.Халабала, Я.Кромбгальц; балетмайстры І.Блажак,

НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ

241

І.Енчык, М.Кура, С.Махаў, І.Немечак; рэжысёры І.Гонзль, Я.Квапіл, Ф.Колар, І.Маршалек, Р.Полак, Я.Пруха, Ф.Пуйман і інш. У розны час y т-ры прадавалі спевакі Г.Бенячкава, К.Бермад, Б.Блахут, К.Бурыян, Э.Дэсцінава, І.Жыдак, B. Зітак, Н.Кніплава, Л.Марава, М.Махаткава, АМікава, І.Міксава, Э.Полерт, Р.Тучак, Б.Фёрстрава-Лаўтэрэрава, Г.Хорватава, салісты балета Н.Гайдашава, М.Дротнерава, І.Петршык, В.Скалава, З.Шэмберава, В.Шылганава і інш. НАЦЫЯНАЛЬНЫ ЎРАД (Rzqd Narodowy), найвышэйшы орган выканаўчай улады на тэр. Польшчы ў час паўстанняў 19 ст. У час паўстання 1830— 31 створаны сеймам (30.1.1831) y складзе: А. Чартарыйскі (старшыня), C. Бажыкоўскі, В.Немаёўскі, Т.Мараўскі, Х.Лялевель. Н.ў. падпарадкоўваліся лрызначаныя ім і адказныя лерад сенатам міністры. У выніку нар. выступленняў y Варшаве 15.8.1831 Н.ў. скінуты, сейм перадаў дыктатарскую ўладу Я.Крукавецкаму як старшыні Савета міністраў. 3 7 вер. і да канца паўстання функцыі старшыні ўрада выконваў Б.Немаёўскі. У час Кракаўскага паўстання 1846 22 лют. створаны Н.ў., y які ўвайшлі Л.Гажкоўскі, Я.Тысоўскі, А.Гжэгажэўскі. Урад скінуты праз 2 дні пасля абвяшчэння дыктатуры Тысоўскага. У час паўстання 1863— 64 канспіратыўны орган «чырвоных» Цэнтральны нац. к-т 22.1.1863 абвясціў сябе Часовым Н.у., пасля далучэння да паўстання «белых» 10.5.1863 меў фармальную назву Н.ў. Яго склад мяняўся ў залежнасці ад вынікаў барацьбы паміж «чырвонымі» і «белымі». 3 17.10.1863 і да арышту (11.4.1864) адзіным членам Н.ў. быў Р.Траўгут, якому належала неабмежаваная ўлада. Н.К.Мазоўка. НАЦЫЯНАЛЬНЫ ФРОНТ, гл. ў арт. Народны фронт. н а ц ы я н Ал ь н ы ф р о н т в ы зв а ЛЕННЯ ПАЎДНЁВАГА В’ЕТНАМА (НФВПВ), арганізацыя, якая вяла ўзбр. барацьбу супраць паўд.-в’етн. ўрада і амер. войск y 1960—70-я г. Створаны як падпольная арг-цыя 20.12.1960. У 1961 сфарміраваў узбр. сілы, якія з ваен. дапамогай Дэмакр. Рэспублікі В’етнам пачалі барацьбу супраць урада Паўдн. В’етнама (з 1964 і супраць войск ЗПІА). На 1-м з’ездзе НФВПВ (1962) яго старшынёй выбраны Нгуен Хыў Тхо. Са студз. 1969 прадстаўнікі фронту ўдзельнічалі ў чатырохбаковых лерагаворах пра мірнае ўрэгуляванне ў В’етнаме. У чэрв. 1969 НФВПВ стварыў Часовы рэв. ўрад Рэспублікі Паўд. В’етнам. Пасля аб’яднання В’етнама ў 1976 спыніў існаванне.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ XAPÂKTAP, сукупнасць асн. устойлівых псіхал. якасцей, якія сфарміраваліся ў нацыі ў канкрэтных гіст., сац.-культ. і прыродных умовах яе развіцця. Існуюць стэрэатыпныя

242 __________ НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ ўяўленні наконт асаблівасцей Н.х. розных народаў свету (ням. пунктуальнасць, англ. традыцыяналізм, яп. працавітасць, бел. талерантнасць і інш.). Але Н.х. ў асобных народаў адрозніваюцца не столькі пэўнымі псіхал. якасцямі, колькі іх сукупнасцю, ступенню ўласцівасці асобных рыс прадстаўнікам розных нац. супольнасцей. Першапачаткова паняцце «Н.х.» выкарыстоўвалася падарожнікамі, этнографамі для апісання асаблівасцей паводзін, ладу жыцця, звычаяў, абрадаў, традыцый розных народаў. Першыя спробы даследавання Н.х. зроблены ў сярэдзіне 19 ст. ў Германіі прадстаўнікамі кірунку «псіхалогіі народаў» (В.Вунт, М.Лацарус, Г.Штайнталь і інш.). У сярэдзіне 19 — 1-й пал. 20 ст. рабіліся спробы даследавання рус. (М.Данілеўскі, К.Кавелін, МЛоскі, М.Бярдзяеў, Г.Шпет і інш.) і бел. (П.Шпілеўскі, А.Багдановіч, М.Доўнар-Запольскі, І.Канчэўскі, У.Самойла) Н.х. У розных тэарэт. канцэпцыях Н.х. разглядаецца як нешта прыроджанае, прадвызначанае генетычна, або як абумоўленае сац.-гіст. і культ. фактарамі і звязанае з пашыранасцю тыповых псіхал. якасцей сярод асобных прадстаўнікоў надыі і іх суадносінамі з агульначалавечымі якасцямі. Прадстаўнікі амер. культ. (псіхалагічнай) антрапалогіі (Ф.Боас, Р.Бенедыкг, М.Мід, А.Кардынер, РЛінтан, К.Дзюбуа і інш.) лічылі, што ў кожнай культуры складваецца спецыфічны, адносна ўстойлівы тып асобы, выяўленне якога (а значыць, і Н.х.) магчыма дзякуючы вывучэнню асаблівасцей першаснай сацыялізацыі дэяцей. Яны вызначалі асаблівасці Н.х., зыходзячы з канцэпцый «базавай струкгуры асобы» (комплекс тыповых псіхал. якасцей, уласцівых прадстаўнікам адной нац. культуры) і «мадальнай асобы» (найб. распаўсюджаны ў дадзенай культуры тып асобы). Адсюль атаясамліванне Н.х. з ідэяй адзінай для грамадства струкгуры асобы, абсалютызацыя міжкульт. і недаадэнка ўнутрыкульт. адрозненняў ламіж індывідамі. Н.х. нярэдка разглядаецца ў рамках даследавання праблемы менталітэту. У апошні час псіхал. адметнасці розных народаў даследуюцца праз выяўленне базавых каштоўнасцей, этнічных стэрэатыпаў і ўяўленняў, якія вывучаюцца ў межах этнічнай псіхалогіі. У даследаваннях Н.х. выкарыстоўваюцца этнаграфічныя метады збору інфармацыі, псіхааналіз як спосаб асноўнай інтэрпрэтацыі, a таксама псіхал. тэсты. Літ.: К о н Н.С. К проблеме нацнонального харакгера / / Мсторня н пснхологня. М., 1971; Д е й к е р Х.П.Й., Ф р е й д а Н.Х. Нацмональный характер н нацнональные стереотапы: Пер. с англ. / / Современная зарубежная этнопснхолошя. М., 1979; С т е ф а н е н к о Т.Г. Эгнопснхологня. М., 1999; K a r d i n e r A The psychological frontiers of society. New York, 1946. Э. С.Дубянецкі, Л.І.Навуменка.

НАЦЫЯНАЛЬНЫ ЦЭНТР АЛІМПІЙСКАЙ ПАДРЫХТ0ЎКІ ПА ТЙНІСЕ I НАСГблЬНЫ М Т^НІСЕ РЭСІІЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ. Засн. ў Мінску ў 1996. Яго дзейнасць накіравана на падрыхтоўку спартсменаў і нац. каманд да Алімп. гульняў, чэмпіянатаў свету і Еўропы і інш. Каардынуе дэейнасць аддзяленняў спарт. дзіцяча-юнацкіх школ, вучылішчаў алімп. рэзерву і інш. Спарт. комплекс Н.ц. лабудаваны ў 1978 y Мінску. Mae 4 крытыя тэнісныя корты з трыбунай для 500 гледачоў, трэніровачную залу, мед. і метадычны кабінеты, дапаможныя ламяшканні, 13 адкрытых кортаў (6 з травяным і 7 з грунтавым пакрыццём), якія выкарыстоўваюцца для вучэбна-трэніровачных заняткаў, правядзення міжнар. і рэсп. спаборніцтваў. У цэнтры працуюць вучэбна-спарт. групы, трэнеры-выкладчыкі. Сярод выхаванцаў — пераможцы міжнар. спаборніцгваў Н.Зверава, В.Барабаншчыкава, У.Ваўчкоў, М.Мірны, У.Самсонаў і інш. В.Я.Ржаных.

Францыі былі кадфіскаваны зямельныя ўладанді царквы, y лют. 1792 канфіскавана і прададзена маёмасць эмігрантаў, y кастр. 1793 — дакаралых смерцю. У сак. 1794 Канвент санкцыяніраваў канфіскацыю маёмасці ва ўсіх «ворагаў рэвалюцыі» і бязвыплатную яе дерадачу «латрыётам, якія мелі ў гэтым патрэбу». Пасля рэстаўрацыі Бурбонаў (1814, 1815) частка непрададзелых зямель вернута б. уладальнікам, за прададзеныя Н.м. яны атрымалі ірашовую кампенсацыю.

НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ ІНТАРбСЫ, інтарэсы дзяржавы, супольнасці або групы, аб’яднанай спецыфічнымі сувязямі і ўзаемаадносінамі генет. і культ. аднароднасці. Разнастайныя аб’екгыўныя і суб’ектыўныя патрэбнасці, матывы і стымулы дзейнасці нац. супсшьнасцей ва ўзаемаадносінах паміж народамі трансфармуюцца ў Н.і. Яны, y сваю чаргу, аб’ектывуюцца ў праграмах нац. руху, дзярж. палітыцы 1 ў інш. формах. Н.і. функцыянуюдь на асобасным, надасобасным і групавым узроўнях і характарызуюцца складанай струкгурай, якая вызначаецца спецыфічным паіажэннем нац. супольнасцей y сістэме грамадскага жыцця ў якасці суб’екгаў калект. свядомасці і псіхалогіі, культуры, традыцый, мовы, самавызначэння. У струкгуру асаблівых патрэб нац. суб’екта ўключаюцца прадметныя і духоўныя каштоўнасці, дгто ўвайшлі ў нац. свядомасць, спосаб і стыль жыцця (экалагічна чыстае прыроднае асяроддзе, месца ў падзеле працы, генет. і гіст., культ. і лінгвістычныя сувязі, ідэйная блізкасць і інш.). Вылучаюць эканам., паліт., дзярж., тэрытарыяльныя, культ. і інш. разнавіднасці Н.і. Часам яны аб’ядноўваюцца ў адзінае цэлае, y агульныя Н.і., якія падпарадкоўваюцца важнай нац. мэце. Для Беларусі нац. прыярытэтам з’яўляюцца: умацаванне незалежнасці і суверэнітэту краіны, братнія адносіны з Расіяй і інш. дародамі, захаванне міру і стабільнасці ў міжнар. адносінах, абарона правоў грамадзян іфаіны, сац. слравядлівасці, развідцё бел. нац. самасвядомасці, мовы і культуры. Гл. таксама Нацыянальная бяспека. В.І.Боўш.

ЫАЦЫЯНАЛЬНЫЯ ПАРКІ, асабліва ахоўныя дрыродныя тэрыторыі (акваторыі), якія маюць экалагічную, гіст., эстэт. каштоўнасць і амаль не змененыя дзейнасцю чалавека. Ствараюдда для захавандя лэўных дрыродных комплексаў і выкарыстання іх y рэкрэацыйных, асв., навук. мэтах. Вылучаюцца своеасаблівым сдалучэннем натуральных і культ. ландшафтаў. У Н.п. лраводзяцца мерапрыемствы да ўзнаўленні ландшафтаў, захаванні рэдкіх і зніхаючш відаў раслін і жывёл. Тэрыторыя Н.п. звычайна ладзяляецца на зоны: запаведную, гасп., рэіфэацыйную і (часам дадаткова) буферную (вакол Н.п.). Статус Н.п., прыняты Міжнародным саюзам аховы прыроды і прыродных рэсурсаў (МСАП) y 1969, мае пэўныя латрабаванні да арганізацыі парку: адносна вял. тэрыторыя, наяўнасць кадггоўлых y навук. і пазнавальных адносінах прыродных ландшафтаў або аб'ектаў, адносная захаванасдь дрыродных комплексаў, дазвол наведвання дарку турыстамі пры спец. умовах. У большасці краін Н.п. — найб. распаўсюджадая катэгорыя дзярж. ахоўных тэрыторый з розным рэжымам аховы. Н.п. маюць асаблівыя адм. дзярж. органы, якія з’яўляюцца асн. землекарыстальнікам на тэрыторыі Н.п. або ў яго адпаведнай зоне. Першы Н.п. створаны ў ЗША (1872, Йелаўстонскі нацыянальны парк). У пач. 20 ст. Н.п. з’явіліся ў Паўд. Амерыцы — НаўэльУапі (Аргендіна, 1903), Ігуасу (Бразілія, 1909); y Еўропе — Пельву (Францыя, 1913), Энгадзін (Швейцарыя, 1914), Кавадонга (Іспанія, 1915) і інш. Існуе больш за 2,3 тыс. нац. паркаў (у т.л. ў Еўропе — больш за 160) агульнай плошчай больш як 400 млн. га. Каля 30 Н.п. свету маюць плошчу больш за 1 млн. га — Грэнландскі нацыянальны парк ma­ ma, 7 млн. га), Вуд-Бафала (Канада, 4,5 млн. га), Серэнгёці (Танзанія, 2 млн. га), Цэнтральнакалахарскі (Батсвана, 5,3 млн. га), Габійскі (Манголія, 5 млн. га) і інш.

НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ МАЁМАСЦІ (Bi­ ens nationaux), тэрмін, прыняты ў гістарыяграфіі для вызначэння рухомай і нерухомай маёмасці, канфіскаванай дзяржавай y франдузскую рэвалюцыю 1789—99. Паводле закона ад 2.11.1789 y

н а ц ы я н Ал ь н ы я

МАЙСТЙРНІ (Ateliers nationaux), форма арганізацыі грамадскіх лрац для беслрацоўных y Францыі ў 18— 19 ст. Першыя Н.м. існавалі ў 1786, 1788 і 1789—91. Адноўлены пасля лют. рэвалюцыі 1848. Мелі напаўваенны харакгар, выконвалася непрадукцыйлая лраца. У чэрв. 1848 урад закрыў частку Н.м., пачаў мабілізацыю рабочых y армію і на зямельнш работы ў лравінцыі, лпо выклікала ліпеньскае даўстанне 1848. 3.7.1848 Н.м. распушчаны.

I

| : 1 I | ' I ] 1 ] I і ] I I ] ]

! ! і

На Беларусі існуюць 4 Н.п.: Белавежская пушча, Браслаўскія азёры, Нарачанскі, Прыпяцкі, агульнай гш. каля 327 тыс. га. Літ.: Заповеднымн тропамн зарубежных сгран. М., 1976;Реймерс Н.Ф., ІІІтн л ь ма р к Ф.Р. Особо охраняемые прнродные террлторші. М., 1978. А.М.ІІетрыкаў. НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ РАХУНКІ, н a цыянальнае рахункаводств а, лагічна паслядоўная і ўзаемазвязаная сістэма рахункаў, балансавых ведамасцей і табліц, мэта якой — атрыманне поўнай стат. інфармацыі пра эканам. дзейнасць дзяржавы. Як навук. кірунак узніхла ў канцы 1930 — пач. 40-х г. y Вялікабрытаніі; y яго аснову пакладзена вучэнне Дж. М.Ксйнса пра эканам. абарачэнне. Родапачьшальнік — Р.Стоўн\ тэрмін «нацыянальнае рахункаводсгва* ўведзены нідэрл. эканамістам Э. ван Кліфам y пач. 1940-х г. Развіццё міжнар. эканам. супрацоўніцгва і ўзмацненне рэгулюючых функцый дзяржавы абумовілі распрацоўху Н.р. y інш. краінах Еўропы і Амерыкі, даследаванні ў гэтай сферы стат. органамі ААН, што ўвасоблена ў стандартнай сістэме Н.р. y 1953. Сістэма Н.р. удакланялася і дапаўнялася ў 1960-я г.; апошняя версія ў 1993 (у 1995 адаптавана да ўмоў Еўрап. Саюза). У Рэспубліцы Беларусь укараняюцца ў практычную дзейнасць міжнар. стандарты ў галіне ўліку і статыстыкі. Выкарыстоўваюцца наступныя віды Н.р.: рахунак тавараў і паслуг; выгв-сці; угварэння даходаў; размеркавання першасных даходаў; другаснага размеркавання даходаў; пераразмеркавання даходаў y натуры; выкарыстання наяўных даходаў; аперацый з капіталам; «рахункі астатняга свету». Рахункі ў сістэме Н.р. будуюцца па двухбаковай форме: атрыманыя вартасці запісваюцца як рэсурсы, a тыя, што выплачваюцца, — як выкарыстанне гэтых рэсурсаў. Рознасць паміж рэсурсамі і іх выкарыстаннем складае балансіруючы артыкул, які адлюстроўваецца ў рэсурсах наступнага рахунку. На ўзроўні эканомікі ў цэлым балансіруючым артыкулам рахунку вытв-сці з’яўляедца валавы ўнутраны прадукт (ВУП), што харакгарызуе канчатковы вьшік вытв. дзейнасці эканам. адзінак — рэзідэнтаў y сферы матэрыяльнай вытв-сці і ў сфе-

ры нематэрыяльных паслуг. Велічыня рэальнага ВУП на душу насельніцгва — адна з састаўных частак Індэкса развідця чалавечага патэнцыялу і характарыстыка ўзроўню багацця і беднасді краіны. Балансіруючым артыкулам рахунку размеркавання першасных даходаў для эканомікі ў дэлым з ’яўляецца валавы нацыянальны даход. Л.М.Пехарошава, І.Я.Цэслюк. НАЦ^НКА, частка рознічнай цаны тавару, што ўстанаўліваецца гандл. і інш. прадпрыемствамі пры яго рэалізацыі. Прызначана для пакрыдця расходаў, звязаных з продажам (вяртаннем выдаткаў абарачэння) і атрыманнем прыбытку ад гэтых аперацый — гандлёвай надбаўкі. На некат. прадпрыемствах (напр., грамадскага харчавання) ужываюцца дыферэнцаваныя Н. на рознічныя цэны сыравіны, якая выкарыстоўваецца для вырабу ўласнай прадукцыі і на большасць пакупных тавараў, што не патрабуюць цеплавой апрацоўкі. Н. адрозніваецца таксама ў залежнасці ад катэгорыі і тыпу прадпрыемства, месца знаходжання, ступені матэрыяльна-тэхн. абсталяванасці, аб’ёму паслуг, што прадастаўляюцца, узроўню абслугоўвання і інш. Н. б р о к е р а — плата, якая бярэцца брокерам (дылерам) пры выкананні ім дылерскіх функцый, звязаных з пакупкай y кліента каштоўных папер і іх наступным продажам па больш высокай цане; гэта сума таксама ўключаецца ў суму продажу. Гл. таксама Скідка. У. Р. Залатагораў. НАЦЮ РМ0РТ (франц. nature morte літар. мёртвая прырода), 1) жанр выяўленчага мастацтва (пераважна станковага жывапісу і графікі), прысвечаны адлюстраванню неадушаўлёных прадметаў, размешчаных y адзіным асяроддзі і арганізаваных праз пэўныя эстэт. і сэнсавыя сувязі ў групу. Можа адлюстроўваць і аб’екгы жывой прыроды, ізаляваныя ад іх натуральных сувязей і ператвораныя ў рэч (рыба на стале, кветкі ў букеце і інш.), або якія дапаўняюць асн. матыў Н. (выявы птушкі, звера, чалавека). 2) Твор гэтага Жанру.

Да арт. Нацюрморт. М. Ка р а в а д жа . Кошык з садавінай. 1596.

НАЦЮРМОРТ____________243 Н. найчасцей складаецца спецыяльна для таго, каб быць адлюстраваным. Гэта абумоўлівае спецыфіку яго кампазіцыі, якая набывае выразна дэманстратыўны харакгар і з ’яўляецца асноваўтваральнай уласцівасцю жанру. Адлюстраванне рэчаў y Н. можа медь самаст. значэнне, падпарадкоўвацца рашэнню дэкар. задач, ствараць складаны сэнсавы падтэкст, што адлюстроўвае сац. становішча, асаблівасці і характар жыцця гаспадара рэчаў, светапогляд мастака і яго адносіны да рэчаіснасці, пэўны сімвалічны змест, асацыяцыі і маст. паралелі і інш. Спецыфіка жанру вызначае павышаную ўвагу да праблем выразнасці маст. формы: архітэкгонікі кампазіцыі, струкгуры і дэталяў аб’ёму, факгуры, харакгару арганізацыі прасторы ці плоскасці. Вял. ролю ў Н. адыгрываюць традыцыі жанру. Вытокі H. ў дэкар., сімвалічным і рытуальным адлюстраванні рэчаў y стараж. мастацгве (фрэскі і рэльефы Егіпта, Грэцыі, Рыма), сярэдневяховым рэліг. масгацтве Еўропы, класічным мастацгве Кітая і Японіі 11—18 ст. Як самаст. жанр склаўся ў эпоху Адраджэння ў Італіі (першы вядомы Н. — «Курапатка са сгралой і пальчаткамі» Якопа дэ Барбары, 1504). Н. італьян., ісп. і нідэрл. мастакоў таго часу вызначаліся асаблівай увагай да матэрыяльнага свету рэчаў, ілюзіяністычна даклаанага іх адлюстравання (т. зв. Н.-падманкі). Пераважна адлюстроўвалі інтэр’еры кухняў і корчмаў (т.зв. бадэгон, y якім аднолькавая ўвага аддавалася і рэчаваму асяродцзю, і персанажам), накрытыя сталы, т.зв. ванітас (тып Н., дзе прадметы, якія сімвалізуюць багацце прыроды і дзейнасці чалавека, сулрацвпастаўляюцца злементам, што нагадваюць пра смерць). Сганаўленне і росквіт Н. прыпадае на 17 ст., што звязана з ростам цікавасці да побыту, прывагнага жыцця чалавека, пашырэннем метаду маст. асваення свету, развіццём нац. школ жывапісу. У гэты перыяд выэначаліся ўсе асн. разнавіднасці, тэматычныя і іканаграфічныя варыянты Н. («сняданкі», «дэсерты», «рыбы», «кветкі і садавіна», «трафеі палявання», «кладоўкі», «бітая дзічына», «рынкі* і ішп.). Сгылістычныя асаблівасці італьян. і ісп. H. y вял. ступені вызначылі маст. рэформы М.Караваджа (творы П.П.Бо-

Да арт. Нацюрморт. 1.X р y ц к і. Садавіна і свечка. 1840-я г.

244

Да арт. Нацюрморт. В.М a р к a в е ц. Нацюрморт з кларнетам. 1975.

твенскі, М.Сапуноў, С.Судзейкін, Р. Фальк, АЭкстэр (Расія) і інш. На Беларусі Н. вядомы з 16 ст. ў кніжнай графіцы: гравюра «Взор стсша на немже бе хлеб посвяіценный» y кнізе Ф.Скарыны «Зыход», алегарычную родю адыгрывае прадметнае асяроддзе ў партрэце да яго «Бібліі». Элементы Н. тралляюцца ў ілюстрацыях да «Хронікі ўсяго свету» М.Бельскага (16 ст.), паліванай кафлі 16— 17 ст., іканапісе («Нараджэнне Марыі» П.Яўсеевіча з Галынца, 1649; «Тройца», 18 ст., і інш.), сармацкіх партрэтах 16— 18 ст. (атрыбуты ўлады, зброя і інш.). У 19 ст. выдатным майстрам Н. быў І.Хруцкі, які праз адлюстраванне рэчаў перадаваў асабістае адчуванне радасці быцця. У 1-й пал. 20 ст. лірычныя Н. стваралі ІАхрэмчык, В.Волкаў, Я.Красоўскі, Д.Парахня, М.Станюта, М.Тарасіхаў і інш. У 2-й пал. 20 ст. бел. Н. узбагаціўся новымі матывамі і вобразна-пластычнымі якасцямі. Пашырыліся тэмы Вял. Айч. вайны, дзе праз свет рэчаў раскрываюцца памядь і смутак народа пра тых, хто загінуў, нац. культурнай спадчыны, т.зв. сялянскі Н. і інш. У 1990-я г. вял. ўвагу ў Н. аддавалі асацыяцыям, сімвалам, знакавай сугнасці рэчаў, фармальным элементам кампазідыі. У жанры Н. працавалі і працуюць ДзАлейнік, БАракчэеў, Я.Батальёнак, Э.Балагураў, Г.Бржазоўскі, Н.Варвановіч, Г.Вашчанка, Н.Воранаў, А.Гугель, Ф.Гумен, МДанцыг, Л.Дударэнка, В.Жолтак, Г.Ізергіна, АЗамай, М.Ісаёнак, Б.Казакоў, А.Карпан, Р.Кудрэвіч, С.ЛІ, А.Малішэўскі, Б.Малкін, АМарачкін, В.Маркавец, АМарыкс, У.Мінейка, Н.Паплаўская, АПаслядовіч, А.Пашкевіч, Я.Радзялоўская, В.Сахненка, В.Свентахоўская, У.Сулкоўскі, В.Сумараў, У.Тоўсцік, У.Хадаровіч, Я.Харытоненка, A. Шаўчэнка, Л.Шчамялёў, Н.Шчасная, B. Цвірка і інш. Н. ў дэкар.-прыкладным мастацтве стварылі В.Грыдзіна, В.Крывашэева (габелены), М.Байрачны, А.Паддубны, В.Прыешкін, Т.Сакалова, У.Угрыновіч (кераміка) і інш. Літ.: К у з н е ц о в Ю.Н. Западноевропейскнй натюрморт. Л.; М., 1966; Р а к о в а М.М. Русскнй натюрморт конца XIX — на-

Да арт. Нацюрморт. A3 a м a й. Водар лесу.

1986.

Да арт. Надюрморт. У.Х a д a р о в і ч. На Каляды. 1990.

нацю рм орт

нцы, М.Кампідольё, Дж.Рэка, Дж.Б.Руапола, 3.Баскеніса, Італія; Х.Санчэса ІСотана, Ф.Сурбарана, АПерэды, Іспанія). У кампазіцыях галандскіх мастакоў Н. набыў камерны харакгар, дэмакратызм і паэіычнасць вобразаў y спалучэнні з дакладнай жывапіснай распрацоўкай прасторы і факгуры рэчаў, пластыкай форм (творы АБеерэна, Я.Венікса, П. ван дэр Віліге, В.Калфа, П.Класа, В.Хеды, Я.Д. дэ Хема, М.Хондэкутэра і інш.). У флам. мастаіггве вызначаўся жыццесцвярджальным харахтарам, манументальнасцю і веліччу гучання, складанасцю і дынамізмам кампазіцый, дэкаратыўнасцю (творы П. дэ Воса, Д.Сегерса, Ф.Свейдэрса, Я.Фейта). Развіваўся таксама ў ням. (Г.Флегель) і франц. (Л.Бажэн, АФ.Дэпорт, ЖБ.Мануае, Ж.Б.Удры) мастацгве. У 18 ст. адной з асн. маст. мэт жанру стала дакладнае ілюзіянісгычнае адлюстраванне рэчаў. Н., прызначаныя пераважна для аздаблення інтэр’ераў, набьші дэкар. харакгар, y іх кампазіцыі пераважалі кветкі і садавіна. Дэмакратызмам і глыбінёй змесгу, багаццем кампазіцыйных і каларыстычных вырашэнняў вызначаліся Н. франц. мастака Ж.Б.С.Шардэна. У сярэдзіне 18 ст. ўзнік тэрмін «nature morte», які перадаваў непаважлівыя адносіны да Н. з боку акад. мастацгва, якое аддавала перавагу «жывой натуры» і жанрам, звязаным з яе адлюстраваішем. Рус. нацюрморт 18 ст. вызначаўся натуралістычна-Дакладнай перадачай рэчавага асяроддзя (П.Багамолаў, Р.Цяплоў і інш.). У пач. 19 ст. Н. існаваў пераважна ў якасці акад. вывучэння натуры. Пэўны ўздым жанру быў уласцівы асобным творам мастакоў бідэрмеера і рус. мастакоў (Ф.П.Талстой, школа АВенецыянава). 3 кампазіцыі Н. знікаюць рукатворныя рэчы, пераважаюць матывы кветак, напісаныя па кампазіцыйных схемах флам. дэкар. Н. 17 ст. У жанры Н. спецыялізаваліся АФантэн-Латур (Францыя), У.Харнет, 4. У.Піль (ЗІПА), звярталіся да яго Ф.Гоя (le­ n a ^ ) , Э.Далакруа, Г.Курбэ (Францыя) і інш. У 2-й пал. 19 ст. пераважалі крыху мадэрнізаваныя традыц. акад. схемы, франтальныя цэнтрычныя кампазіцыі, Н. эцюднага характару. Супраць уяўлення Н. як замхнёнай кампазіцыі са статычных аб’екгаў выступалі імпрэсіяністы, што часта прадстаўлялі яго ў ііггэр'еры або пейзажы як часгкі прыроды. Рус. перасоўніхаў бьіг. рэчы як тэма асобнага твора не цікавілі, лічыліся ўвасабленнем банальнасці жыцця і яго фалыпывага бляску. Сярод эцюдаў Н. перасоўнікаў пераважалі «букеты» (І.Крамской, І.Рэпін, В.Сурыхаў, В.Паленаў). У канцы 19 — пач. 20 ст. адбыўся ўздым Н., вырасла яго роля як самаст. жанру. Праз яго мастакі-постімпрэсіянісгы рэалізоўвалі новыя шляхі ў мастацгве (П.Сезан y Францыі, В.ван Гог y Галандыі). У 20 сг. да H., y якім адкрыліся бязмежныя магчымасці распрацоўкі ўласнай стыліегыкі, эксперыментаў з формай і раскрыцця ўнутр. сутнасці прадметаў, адлюстравання светаўспрымання канкрэтнага чалавека пачалі звяртацца прадстаўнікі ўсіх маст. кірункаў. У жанры Н. стваралі кампазіцыі ЖАбей, Э.Афрэ, ЖБрак, Ф.Геры-Кала, ХГрыс, ЖГузі, А.Дэрэн, П.Дзюкардо, К.1вель, К.Лепап, Р.Магрыт, АМатыс, ЖМіро, П.Пікасо (Францыя), Ю.Гес, АКанальт (Германія), Р.Гутуза, Ф.Казараці, ДжМарандзі, Дж.Северыні (Італія), Ф.Эліяс (Іспанія), І.Альберт, Дж.Энсар (Бельгія), Б.Куібіша, Э.Філа (Чэхія), Дж Біл, У.Бэйлі, Э.Уает, Дж.Фіш (ЗША), Жэнь Банянь, Цы Байшы (Кітай), ААкапян, М.Сар’ян (Арменія), Л.Свемп, Л.Эндзеліна (Латвія), ААсмёркін, АГалавін, Н.Ганчарова, І.Грабар, П.Канчалоўскі, К.Каровін, П.Кузняцоў, АКупрын, М.Ларыёнаў, АЛянтулаў, І.Машкоў, І.Пуні, К.Пятроў-Водкін, В.Раждзес-

Да арт. Нацюрморт. Х.Г р ы с.

1917.

Нацюрморт.

чала XX в. М., 1970; П р у ж а н Й.Н., П у ш к а р е в В.А. Натюрморт в русской п советской жввоішсн. Л., 1971; Г е р ч у к Ю.Я. Жнвые веіцн. М., 1977; Г е р а с і м о в і ч П.М. Нацюрморт: Тв. бел. мастакоў. Мн., 1982; Натюрморт в европейской жнвогоісн XVI — начала XX в.: Кат. М., 1984. М.Л.Цыбульскі. НАЧ, другая назва р. Нача ў Ляхавіцюм і Ганцавіцкім р-нах Брэсцкай вобл. і Клецкім р-не Мінскай вобл. НАЧ, вёска ў Ганцавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля р. Нача. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км па ПнУ ад горада і чыг. ст. Ганцавічы, 274 км ад Брэста. 352 ж., 135 двароў (2000). Малое прадпрыемства «Рытас». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Міхайлаўская Свята-Праваслаўная царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НАЧА, рака ў Крупскім і Барысаўскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Бобр (бас. р. Дняпро). Даўж. 80 км. Пл. вадазбору 526 км2. Пачынаецца за 1 км на Пн ад в. Баркі Крупскага р-на, вусце на паўд. ускраіне в. Вяляцічы Барысаўскага р-на. Даліна трапецападобная, y многіх месцах невыразная, шыр. 1— 1,5 км. Пойма двухбаковая, адкрытая, шыр.

300—600 м, перасечаная меліярацыйнымі канавамі. Рэчышча каналізаванае на прадягу 28 км, на астатнім працягу звілістае, шыр. 5—10 м. Прымае сцёк з меліярадыйных каналаў. НАЧА, H a ч, рака ў Ляхавідкім і Ганцавіцкім р-нах Брэсцкай вобл. і Клецкім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Лань (бас. р. Прыпядь). Даўж. 42 км. Пл. вадазбору 360 км2. Пачынаецца на 3 ад в. Канюхі Ляхавіцкага р-на, вусце за 2 км на У ад в. Нач Ганцавіцкага р-на. Цячэ па нЫне Прыпяцкае Палессе. Рэчышча ў верхнім цячэнні на працягу 20,8 км каналізаванае. НАЧА, H a ч к а, рака ў Полацкім р-не Відебскай вобл., левы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 43 км. Пл. вадазбору 424 км2. Выцякае з воз. Арэхаўна каля в. Арэхаўна, вусце за 1 км на ПнУ ад в. Субаўшчына. Цячэ ў межах УшацкаЛепельскага ўзвышша. Рэчышча ад вытоку на прадягу 8 км каналізаванае, на астатнім працягу сярэдне звілістае. НАЧА, стаянка позняга бронзавага веку каля в. Нача Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл. Знаходзідца сярод затарфаванага левабярэжнага поплаву р. Ha43 на дзюне. Знойдзены крамянёвыя прылады працы і заштрыхаваная гоіаскадонная кераміка. Датуецца 1-й пал. 1-га тыс. да н.э. У пач. 20 ст. тут быў раскапаны і могільнік жал. веку. НАЧА, вёска ў Воранаўскім р-не Гродзенскай вобл. каля р. Начка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 41 км на 3 ад г.п. Воранава, 112 км ад Гродна, 35 км ад чыг. ст. Бастуны. 470 ж., 173 двары (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў

Вял. Айч. вайну. Магілы Т.Нарбута, ВА.Шукевіча, С.Ь.Юндзіла. Помнік архітэкгуры — касцёл Ушэсця Дзевы Марыі (1910). Помнік археалогіі — стаянка бронзавага веку Нача. Вядома не пазней 16 ст. як уладанне Касцевічаў. Адзін з іх, Януш, ваявода падляшскі, y 1529 заснаваў y Н. касцёл і перанёс сюды з в. Дубічы цэнтр парафіі. Пазней належала Кішкам, Радзівілам. 3 1795 y Рас. імлерыі. У 19 — пач. 20 ст. ў Лідскім пав. Віленскай губ. У 1886 мястэчка, 272 ж., 16 двароў, касцёл, 3 карчмы, крама, таржок. У 1920—22 y Сярэдняй Літве, потым y складзе Польшчы, y Лідскім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР.

3 1940 цэнтр сельсавета Радунскага раёна. 3 1962 y Воранаўскім р-не. НАЧА, вёска ў Крупскім р-не Мінскай вобл., на р. Нача, каля аўтадарогі Мінск—Орша. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на 3 ад горада і 8 км ад чыг. ст. Крупкі, 103 км ад Мінска. 538 ж., 201 двор (2000). Турбаза «Нача». Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

н а ч о ў к і ________________

245

ляюцца і свецяцца (гл. Біялюмінесцэнцыя). Кормяцца дробнымі водарасцямі, інш. прасцейшымі. Размнажаюцца дзяленнем і пачкаваннем. НАЧКА, другая назва р. Нача ў Полацкім р-не Віцебскай вобл. н а ч н Ая CBÉ4KA, кветкавая расліна, тое, што асліннік.

НАЧНАЯ СЛЕПАТА, тое, пгго курыная слепата. НАЧНАЯ ФІЙЛКА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Чараўнік. НАЧНІЦЫ (Myotis), род млекакормячых жывёл сям. гладканосых (звычайных) лятучых мышэй атр. рукакрылых. Больш за 80 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Арктыкі, Антарктыкі і некат. акіянічных астравоў. Жвівуць y розных ландшафтах, y сховішчах, адзіночнымі асобінамі, ірупамі, калоніямі. Зімой упадаюць y спячку. У Чырв. кнізе

Начніды: 1 — сажалкавая; 2 — вялікая; 3 — Натэрэра. НАЧА, вёска ў Ляхавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля р. Нача. Цэнтр сельсавета і племзавода «Нача». За 12 км на У ад горада і чыг. ст. Ляхавічы, 232 км ад Брэста. 698 ж., 280 двароў (2000). Цэх па вытв-сці воцату. Сярэдняя школа, філіял Ляхавіцкай муз. школы, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — сядзіба (1810—15). НАЧА, вёска ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., каля р. Нача. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 34 км на ПдЗ ад г. Полацк, 139 км ад Віцебска, 5 км ад чыг. ст. Загацце. 268 ж., 90 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. НАЧАСВЕТКІ (Noctiluca), род прасцейшых атр. панцырных жгуціканосцаў кл. жгуцікавых. Пашыраны пераважна ў цёгаіых (трапічных) марскіх водах, трапляюцца ў Чорным і далёкаўсходніх морах. Утвараюць вял. скопішчы ў паверхневых слаях вады. Адны з асн. арганізмаў, што вьпоіікаюдь свячэнне моро. Цела шарападобнае, дыяметрам 2—3 мм, з рухомым скарачальным жгуцікам-шчупальцам. Цытаплазма мае тлушчавыя ўключэнні, якія пры мех. або хім. раздражненнях (у доследах таксама пры ўздзеянні эл. току) акіс-

МСАП 2 віды: Н. шэрая (М. grisescens) і індыйская (М. sodalis). На Беларусі 5 відаў: Н. вялікая (М. myotis), Натэрэра, або раснічастая (М. nattered), сажалкавая (М. dasycneme) — занесены ў Чырв. кнігу; вусатая (М. mystacinus) і вадзяная, або НДаўбентона (М. daubentoni). Трапляюхша ў дуплах дрэў, пабудовах, часта непадалёку ад вады. Даўж. 3,5—8,5 см. Поўсць густая, пушыстая, бурая з рознымі адценнямі, зверху больш цёмная. Вушы сярэдніх памераў. Крылы тупыя, шырокія. На нагах лягальная перапонка. Кормяцца насякомымі (акрамя 3 рыбаедных відаў). Нараджаюць 1 дзіцяня ў год.

НАЧ0ЎЮ, н о ч в ьі, y беларусаў карытападобная пасудзіна з шырокім адкрытым верхам. Прызначаліся для мыцця бялізны, прыгатавання сечанай капусты (якую потым квасілі ў бочках), мяса для

246____________________ н а ш каўбас, здобнага цеста і інш. Рабілі з драўлянага цурбана (асіны, ліпы), колатага папалам; ёмістасць выдзёўбвалі цяслой, сценкі і дно знугры згладжвалі скобляй, разцом. 3 сярэдзіны 20 ст. паступова выцесніліся металічнымі Н. Невялікія Н. для ачысткі зерня наз. апалушкі. В.С.Цітоў. «НАШ Г0ЛАС», газета рэв.-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Выдавалася Беларускай сялянска-работніцкай грамадой з 27.1 да 28.2.1927 y Вільні на бел. мове 2 разы на тыдзень. Адлюстроўвала рэпрэсіі польскага ўрада супраць бел. нац.выэв. руху, выкрывала паклёп праўрадавай прэсы на яго арыштаваных прадстаўнікоў, дэпутатаў сейма, інфармавала пра дэманстрацыі ў іх абарону (у Косаве, расстраляную паліцыяй, a таксама ў Мінску) — арт. «Буржуазная маральнасць», «У чым вінавацяць нашых паслоў». Прапагандавала новую такгычную лінію вызв. барацьбы ў перыяд наступдення рэакцыі, устаноўку на акгывізацыю культ.-асв. фронту. Крытыкавала пазіцыю ўрада па пытаннях зямельнай рэформы і асветы. Востра ставіла праблему правоў чалавека ў Полыпчы і праявы фашызму ў краіне (арт. «Да вызвалення чалавека», «Ці ёсць фашызм y Польшчы?»). Інфармавала пра важнейшыя культ. падзеі ў Зах. Беларусі і БССР. Змяшчала творы М.Васілька, Т.Кляшторнага, С.Галыша, Т.Волі і інш. Выйшла 11 нумароў, з іх 5 канфіскаваны. Забаронена польск. ўладамі. А.С.Ліс. «НАШ КРАЙ», часопіс, орган Цэнтральнага бюро краязнаўства (ЦБК) пры Інбелкульце. Выдаваўся з кастр.

1925 да студз. 1933 y Мінску на бел. мове раз y месяц. Рэдактар 3.Бядуля. Яш

ІІЛПОЛІБСЯЧІІІіе

цвтяз»шсіш\ ПРЫ ІНГГІЫЦІУІ4Е ВВЛЛРГСКЛЙ

un» ÿ jjjK I

1926 г.

(Ш 1ІІІ

ш

ж

выдаўцы ставілі за мэту вывучэнне прыродных і прадукцыйных сіл Беларусі, духоўных традыцый яе народаў. Даследаванні вяліся па 3 асн. кірунках: прыродна-геагр., грамадска-эканам. і культ.-гістарычным. Матэрыялы часопіса адлюстроўвалі феналагічныя назіранні, даследаванні флоры і фауны розных рэгіёнаў Беларусі (публікацыі П.Салаўёва, В.Перахода, М.Збіткоўскага, С.Мельніка, В.Палянскай, І.Сяржаніна, А.Фядзюшына), актыўна ўзнімалі пытанні аховы прыроды (В.Купрэвіч, Фядзюшын). У геагр., гіст. і эканам. аспектах вывучаліся гарады, мястэчкі, раёны, вёскі (МАзбукін, Дз.Даўгяла, Я.Крукоўскі, Д.Васілеўскі, Я.Сяргеенка, В.Самцэвіч). Змяшчаліся аналіт. апісанні прыродных ландшафтаў, азёр, рэк, балот, паркаў (У.Уладзіміраў, Я.Троська, ЮЛапіцкі і інш.). Вынікі краязнаўчага вывучэння традыц. духоўнай і матэрыяльнай культуры, побыту беларусаў асвятлялі М.Каспяровіч, А,Немцаў, М.Мялешка і інш., звычаёвае права — І.Бонч-Асмалоўскі, Р.Парэчын, нар. медыцыны — К.Гурвіч, А.Жаўрыд, Купрэвіч. Пра літ. краязнаўства пісалі Васілеўскі, Каспяровіч, А.Шашалевіч (А,Мрый), Т.Кулакоў і інш. Краязнаўцы Самцэвіч, С.Нікіфаровіч, Кулакоў і інш. змяшчалі даследаванні пра ф-кі, з-ды, камуны, саўгасы і калгасы, кірмашы Беларусі. Публікаваліся матэрыялы пра сял. і рабочы рух, рэв. падзеі, партыз. рух. Краязнаўства нац. меншасцей Беларусі прадстаўлена ў публікацыях І.Сосіса, ГАляксандрава, В.Скардзіса, К.Мартэнсона. Часопіс арыентаваў краязнаўцаў на збор слоўніка жывой мовы, нар. тэрмінаў, y тл . па анатоміі і заалогіі, на складанне рэгіянальных геагр. слоўнікаў, збіранне звестак па нар. мастацтве, рамёствах, промыслах, па гісторыі тэатра. «Н.к> апублікаваў больш за 100 праграм, анкет, інструкцый па розных галінах краязнаўчай дзейнасці, y тл . па зборы вусна-паэтычнай творчасці, нар. музыцы. Інфармаваў чытачоў пра дзейнасць ЦБК, пра ход усебел. краязнаўчых з’ездаў і канферэнцый, працу акруговых і раённых т-ваў краязнаўства, музеяў, змяшчаў бібліяграфію па краязнаўсгве. Выйшаў 61 нумар. У 1930—33 час. наз. «Савецкая краіна». А.СЛіс. «НАШ КРАЙ», грамадска-палітычная і літ. газета ліберальна-бурж. кірунку. Выдавалася з 26.2(10.3).1912 да 13(26).7.1914 y Брэсце штодзённа, з 1913 — 2 разы на тыдзень на рус. мове. Асвятляла дзейнасць Дзярж. думы, крытыкавала палітыку царызму, губ. ўлады, чарнасоценныя арг-цыі, вяла палеміку з газ. «Ceeepo-Западная жйзнь». Друкавала творы мясц. аўтараў, творы Л.Талстога, І.Тургенева, А.Купрына, АСерафімовіча, ААверчанкі, ГАпалінэра, О.Уайльда, М.Твэна і інш. Прапагандавала рэаліст. традыцыі і наватарскія тэндэнцыі ў л-ры, станоўча ацэньвала творчасць К.Бальмонта, А.Герцэна, Л.Андрэева, Дз.Маміна-Сібірака, У.Гаршына, Р.Скаварады, Т.Шаўчэнкі, жывапіс І.Рэпіна, публіцыстыку М.К.Міхайлоўскага, аба-

раняла ад нападак крытыкі МАр шава. На рэдакцыю «Н.к.» накладваліся адм. спагнанні, супраць яе вяліся суі праследаванні. У.М.Кот. «НАШ COBPEMÉHHHK», літараг на-маст. і грамадска-паліт. часопіс. Выдаецца з 1964 y Маскве на рус. мове штомесячна. Узнік як працяг альманаха «Год...», засн. М.Горкім y 1933, і альма наха «Наш современннк» (1956—63 Mae раздзелы: «Паэзія», «Проза», «Па мяць», «Нарыс і публідыстыка», «Кры тыка», «Кніжны развал», «Слова чыта ча», «Дзённік сучасніка» і інш. Асвятляе пытанні грамадска-паліт. і культ. жыц дя краіны. Выступае за адзінства ўсх. слав. народаў. Змяшчае літ.-крытычны* артыкулы і рэцэнзіі, артыкулы па праблемах жывапісу, мемуарыстыкі, кінематографа і інш. Знаёміць з новымі кнігамі. У часопісе надрукаваны творы Ф.Абрамава, Ю.Бондарава, В.Бялова, С.Вікулава, К.Ваншэнкіна, Г.Гарбоўскага, Г.Гусева, Ю.Кузняцова, УЛічуціна, ІЛяпіна, Ю.Нагібіна, В.Пікуля, П.Праскурына, А.Праханава, А.Прыстаўкіна, В.Распуціна, М.Рубцова, У.Салаухіна, В.Сарокіна, М.Трапкіна, У.Цендракова, М.Шатрова, В.Шукшына, А.Яшына і інш. Друкуе творы бел. гіісьменнікаў (У.Глушакова, В.Лукшы, І.Навуменкі, Г.Пашкова, А.Савіцкага, Э.Скобелева, І.ШамякІна і інш.). Апублікаваў водгук А.Пушкіна на выдадзены ў 1835 «Збор твораў Георгія Каніскага, Архіепіскапа Беларускага» з прадмовай B. Кожынава «Паэт і праблема адзінства беларусаў, рускіх і ўкраінцаў». Беларусі прысвечаны спец. выпуск (1997, №1). Гал. рэдакгары: В.Палтарацкі (з 1956), Б.Зубавін (з 1958), Вікулаў (з 1968), C. Куняеў (з 1989). А.В.Спрынчан. «НАШ СЦЯГ», назва газеты «Вольны сцяг* за 5.6—12.8.1923. «НАШ ШЛЯХ», грамадска-палітычны і літ. часопіс, орган Беларускага студэнцкага саюза. Выдаваўся ў 1922—23 y Вільні на бел. мове. 3-за фінансавых цяжкасцей выходзіў нерэгулярна. Адказныя рэдактары Б.Туронак, Л.Мазалеўскі. Гал. мэта выдання — болып глыбокае пазнанне Беларусі, адраджэнне нац. свядомасці, змаганне за дзярж. незалежнасць. Апубл. артыкулы А.Луцкевіча «Вялікае свята», «Студэнцкая моладзь y беларускім руху», канспект яго лекцыі «Развіхше палітыднай думкі ў Беларусі». Ідэйныя пошукі мсшадзі адлюстраваны ў арт. «Шляхі беларускай студэнцкай моладзі» М.Крывічонка (Туронка), «Наш шлях», «Аб нашым месіянізме» С.Радзіміча і інш. Актуальнасцю, творчым пошукам вылучаліся артыкулы і нарысы Ф.Маркотнага (Ф.Пяткевіча), М.М. (М.Марцінчыка). Інфармаваў пра культ.-асв. працу студэнтаў-беларусаў Віленскага ун-та, друкаваў хроніку з жыцця бел. студэнтаў y Маскве, Мінску, Празе, паведамляў пра лёс бел. асветы ў Латвіі. Змяшчаў вершы Н.Арсенневай, З.Верас, ІДварчаніна, ГЛеўчыка, апавяданні ЛЛеўскага, АПакуцкага і інш. А.В.Вабішчэвіч, А. С.Ліс.

«HÂIIIA БЎДУЧЫНЯ», штотыднёвая газета Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі. Выдавалася з 8.12.1922 да 14.1.1923 y Вільні на бел. мове. Ставіла за мэту абуджэнне ў народзе веры ва ўласныя сілы, y перспектыву вызв. руху (перадавыя арт. «Будзьма сільнымі», «Па-за пагранічнымі капцамі», «Верым y будучыню»). Паведамляла лра поспех Блока нацыянальных меншасцяў на выбарах y 1922 y польскі сейм і сенат, стварэнне ў ім парламенцкай фракцыі Бел. пасольскага клуба, надрукавала праграмнае выступленне яго старшыні Б.Тарашкевіча. Узнімала пытанні асадніцгва, няшчаднай эксплуатацыі лясных багаццяў краю, пісала пра пшенні на бел. шксшу і прэсу. Важнае значэнне надавала барацьбе за мясц. самакіраванне, выбарам y гмінныя рады і пав. сеймікі, арганізацыі каап. руху, сац. страхавання. Змяшчала творы М.Гарэцкага, Я.Кшіаса, У.Дубоўкі, У.Жылкі, М.Запольскага, Л.Родзевіча, П.Верлена ў перакладзе М.Багдановіча. Выйшла 9 нумароў, з іх 2 канфіскаваны. Забаронена псшьск. ўладамі. А.СЛіс.

«HÂIIIA В0ЛЯ», газета рэв.-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Вцдавалася з 4 да 12.3.1927 y Вільні на бел. мове замест закрытай газ. «Наш голас*. Рэдактарвыдавец М.Машара. Прытрымлівалася праграмных поглядаў Беларускай сялянска-работніцкай грамады. Крытыкавала адносіны польск. улад да заходнебел. народа, змяшчала матэрыялы пра несправядлівую падатковую сістэму, нявырашанае агр. пытанне, паланізацыю бел. школы. Асвятляла культ. жыццё ў Зах. Беларусі, друкавала творы А.Салагуба, Я.Гаўрыліка і інш. Выйшлі 4 нумары, з іх 2 канфіскаваны. Закрыта польск. ўладамі. С.В.Говін.

«HAIIIA Д0ЛЯ», грамадска-паліт. і літ. газета; першае легальнае перыядычнае выданне на бел. мове. Выдавалася з 1(14).9 да 1(14).12.1906 y Вільні кірыліцай і лацінкай. Рэдактар-выдавец І.Тукеркес. Акгыўны ўдзел y стварэнні газеты і выданні першых нумароў прымалі I. i А. Лудкевічы, Цётка. У праграмным арг. «Да чытачоў» газета выступіла за ўдзел y рэв. руху, сац. і нац. свабоду, развідцё класавай самасвядомасці рабочых і сялян, асвету на роднай мове. Друкавала вострапублідыст. і агітад. артыкулы («Што будзе?», «Даход расійскага цара», «Пагром», «Як мужыку палепшыць сваё жыццё» і інш.), y якіх выкрывала антынар. палітыку царызму. Інфармавала пра рэв. падзеі ў краіне, цяжкае становішча прац. сялянства. Гэтымі тэмамі і ідэяй прасякнуты надрукаваныя ў газеце творы Цёткі (верш «Наш палетак» і апавяд. «Прысяга над крывавымі разорамі»), Я.Ксшаса [вершы «Наш родны край» (1.9.1906, першае выступленне паэта ў друку), «Беларусам», «Асенні вечар», апавяд. «Слабода»] і інш. Змясціла апавяданне Ядвігіна Ш. «Суд». Выйшла 6 нумароў. На газету неаднаразова накладваўся арыпгг, a рэдактар прыцягваўся да крымін. адказнасці; паводле суд. прыгавору 11.1.1907 выданне забаронена, рэдактар гірыгавораны да турэмнага зняволення на 1 год. Літ.: Ш л ю б с к i A Новыя матэрыялы да гісторыі «Нашай долі» / / Полымя. 1927. №3; Б і ч М. У змаганні за лепшую долю // Там жа. 1966. №8; А л е к с а н д р о в і ч С. Гісторыя і сучаснасць. Мн., 1968. С. 212— 234. У.М.Конан.

«HÂIIIA ДЎМКА», грамадска-паліт. і літ. штотыднёвая газета. Выдавалася з 24.12.1920 да 8.7.1921 y Вільні на бел. мове. Рэдакгар-выдавец М.Гарэцкі. Асн. ўвагу аддавала паліт. і эканам. становішчу Зах. Беларусі, пашырала ідэі нац.«HÂIIIA В0ЛЯ» , легальная газета на- вызв. руху. Выкрывала палітыку бурж.роднафронтаўскага кірунку. Выдавалася памешчыцкіх колаў, уздымала зямельз 24.12.1935 да 23.8.1936 y Вільні на бел. нае пытанне, змагалася за бел. культуру мове. Напачатку выходзіла 1 раз y 2 і асвету. Згуртавала вакол сябе значныя тыдні, з 20.3.1936 — 1 раз y месяц. Рэ- літ. сілы. На яе старонках з апавядандактар-выдавец В.Склубоўскі. Садзейні- нямі і публіцыст. артыкуламі выступалі чала ўключэнню ў рэв. барацьбу новых Гарэцкі (пад псеўданімамі АМсціслаўслаёў грамадства, збліжэнню дэмакр. скі, Дзед Кузьма і інш.), АЛуцкевіч, (Косцевіч), Л.Родзевіч, інтэлігенцыі з КПЗБ. Выступала суп- М.Краўцоў раць фашызацыі грамадства, пісала пра І.Канчэўскі, ЮЛістапад, з вершамі барацьбу супраць гітлерызму, папуля- І.Дварчанін, С.НІыманоўскі, К.Сваяк, рызавала лозунгі КПЗБ па стварэнні П.Прадуха і інш. Друкаваліся творы антыфаш. нар. фронту ў Зах. Беларусі, КЛейкі, П.Простага, С.Рак-Міхайлоўзаклікала да саюзу паміж рабочымі і ся- скага, М.Чарота, творы з фалькл. зболянамі, паведамляла пра стачкі і забас- раў А.Сержпутоўскага, нар. песні з Сатоўкі, што адбываліся на зах.-бел. прад- кольшчыны. Змяшчала матэрыялы па прыемствах. Выступала за нармаліза- пытаннях развіцця тэатра, выяўл. масцыю міжнац. адносін паміж народамі, тацтбД, л-ры, гісторыі бел. культуры.

27 нумароў. Забаронена што жылі ў Зах. Беларусі, y абарону Выйшла А.С.Ліс. бел. нац. культуры, мовы, л-ры, за адзі- польск. ўладамі. ны зах.-бел. літ. фронт. Друкавала творы М.Танка, М. Васілька, М.Машары, «HÂIIIA НІВА», штотыднёвая, грамадМ.Засіма, А.Іверса, Г.Праменя (І.Пыш- ска-паліт., навук.-асв. і літ.-маст. газета. ко), С.Малько, М.Бурсевіча, Р.Шырмы, Выдавалася з 10(23).11.1906 да Н.Тарас і інш. Супрацоўнічала з 7(20).8.1915 y Вільні на бел. мове кірыпольск. дэмакр. газ. «Poprostu» («Пап- ліцай, да 18(31).10.1912 і лацінкай. росту»), Выйішіа 13 нумароў, з іх 3 кан- Засн. лідэрамі Беларускай сацыялістычфіскаваны. Забаронена польск. ўладамі. ный грамады (БСГ) братамі I. i А. ЛуцС.В.Говін. кевічамі, В.Іваноўскім, А.Уласавым,

247

НАША

АПашкевіч (Цётка) і інш. Рэдактарывыдаўцы С.Вольскі, Уласаў (з 8.12.1906), Я.Купала (з 7.3.1914 рэдактар, з 16.5.1914 рэдактар-выдавец). Рэдактарамі аддзелаў y розны час былі Я.Купала, Я.Колас, З.Бядуля, Х.Імшэнік (заг. канторы і сакратар рэдакцыі да 1909), ВЛастоўскі (з 1909 сакратар рэдакцыі), Ядвігін Ш., С.Палуян (С.Ясяновіч), А.Бульба (В.Чыж) і інш. Друкавала вершы, нарысы, маст. прозу, навук.-папулярныя артыкулы, мела рубрыкі «У Думе і каля Думы», «Паштовая скрынка» і інш. Да выхаду ў свет. газ. «Беларус» гуртавала аўтараў усіх веравызнанняў і кірункаў, якія выступалі за культ.-нац. адраджэнне Беларусі. Мела больш за 3 тыс. сталых і часовых карэспандэнтаў y пав. і губ. гарадах, мястэчках і вёсках Беларусі, Маскве, Пецярбургу, Сібіры, за мяжой. Нязменнымі ў «Н.н.» заставаліся ідэя сац.-паліт., эканам. і культ. адраджэння Беларусі, яе супрацоўніцгва з інш. народамі, апазіцыя да самадзяржаўя. Тэматыка, змест і характар падачы матэрыялаў мяняліся ў залежнасці ад паліт. спуацыі і складу рэдакдыі. У праграмным артыкуле 1-га нумара падкрэслена агульнанац. пазіцыя газеты: «Наша ніва» — гаэета не

Г о д ПЕРШЫ.

Н

і

а ш

.• г .

а

ПЕРШАЯ Б Е Л А Р У С К А Я

..........

Hi.

•

Н

4

н в а

ГА ЗЗТА

3 Р Ы С У Н К /М Н

І ІЫ Х О Д Л І ІЦ Ь | * л : і Д Т Ы Д Н К І ІЬ р у і- к і » п II н а ім - ш іч іі . і і і г .і | м

ш і.

......... ".% ..

— 1

^ P

'

-

№ ш>

П«мііпіі>ч*7ам |«і.<ыг. н ™ ««,,«-

r !п 2 " - X , ; і"

,

7.

Ш

Ш Ш ... rf4m_____

і

W»»» Tu U |||Г1І1 /

W» WXI...1VU, l|.uЫ.

.

* Æ ïi

'Ч Л ' Л к

1

11 • . ............. •

’і

ІІ.Ч-.1 IU '■ЧЧ І-Ч шчаі .|,|.'.|»ui-

s a ________SL22

NaszaNiwa

248___________________ н а ш а рэдакцыі, але ўсіх беларусаў і ўсіх тых, хто ім сп агад ае...» . y 1906—07 шмат месца займалі матэрыяльі агітац. і крытычнага зместу. Паводле адэнкі Віленскага ахоўнага аддзела ў 1908 «Н.н.» напачатку была больш памяркоўная, чым «Наша доля», але пасля «стала змяшчаць артыкулы ўзбуджальнага характару, за што падвяргалася некалькі разоў канфіскацыі». Віленская суд. палата ў чэрв. 1907 пачала суд. праследаванне рэдактара Уласава за матэрыялы, апубл. ў 8-м нумары (арт. «Дума і народ», «Зямельная справа ў Новай Зеландыі», верш Я.Коласа «Расійскія абразы»), 9-м (арт. «Работа Думы») і 12-м («Дзяржаўная Дума»), a таксама за аператыўна-інфармац. рубрьікі «3 усіх старон», «3 Беларусі і Літвы», «Аб усім патроху». Паводле ацэнкі цэнзуры, артыкулы «напамінаюць падпольныя лракламацыі». Рэдактар абвінавачваўся за тое, што апублікаваў артыкулы, якія пабуджаюць да бунту і звяржэння існуючага ў дзяржаве грамадскага ладу. Рэдакцыя «Н.н> плаціла штрафы, a Уласаў y 1910 быў зняволены. У 1915 такім самым абвінавачаннем пачалося суд. праследаванне рэдактара Я.Купалы за арт. АЯзмена «Думкі» (16.1.1915). Адкрытая крытыка дарызму і агітацыя да барацьбу за дэмакр. рэформы (цыкл артыкулаў 1907 Я.Коласа лад лсеўд. Марцід «Дума і народ», «Партыі ў Думе» і інш.) пасля разгону 2-й Дзярж. думы (чэрв. 1907) не зніхала са стародак газеты, але набыла болыд памяркоўны асветдіцкі характар. «Н.н.» пераарыентавалася да абарону адраджэдскіх ідэалаў Беларусі, мірдага і ластуловага лрагрэсу праз дэмакратызацыю цэнтр. і мясц. органаў улады, выстулала за стварэнне ўрада, адказнага лерад ларламентам, выбранага шляхам усеаіульнага, роўнага і прамога галасавандя, за ліквідацыю рэшткаў феад. лрыгодліцгва, рэарганізацыю сельскай гаспадаркі (развіццё сял. землеўладання, фермерскай гаспадаркі), культ.-нац. аўтадомію, развіццё адукацыі, друку і кнігавыдання да родлай мове. Пад уллывам сац.-эканам. праграмы БСГ «Н.н.» заставалася выданнем, арыентаваным да абарону лравоў і свабод бел. працоўнага народа — сяляд, рабочых, рамеснікаў, нар. інгэлігенцыі. «Н.н.» крытыкавала палітыку П.Сталыліна, асуджала рэлрэсіі сулраць удзельнікаў вызв. руху, выкрывала дзярж. эксплуатацыю сялядства, лралаганду і лравакацыі чарнасоцендых паліт. груловак. У шэрагу артыкулаў і нататкаў абгрунтоўвала неабходнасць сулрацоўніцтва беларусаў з нац. мелшасцямі на аснове раўналраўя і асветы на роднай мове. «Н.н.» выстулала сулрадь шавінізму лольск. абшардіцка-клерыкальных колаў, асвятляла сац. бяслраўе сяляд-беднякоў, рабочых, эмігрантаў y Еўроле і ЗШ А Калі рэдактарам стаў Я.Кулала, газета адмовілася ад пралаганды хутароў, даказвала беслерслектыўнасць для малазямельна-

га сялядства сталылідскай агр. лалітыкі, акцэнтавала ўвагу на спецыфічных умовах Беларусі, дзе з нац. праблемай звязана «справа сялядская і справа работніцкая». Выкрывала імперыяліст. сутнасць 1-й сусв. вайды. Найважнейшай задачай «Н.н.» лічыла ўсебаковае развіццё эканомікі, грамадскай духоўдай культуры народа, стварэнне нац. стылю культуры і нац. школ y бел. л-ры, тэатр., муз. і выяўл. мастацгвах шляхам засваендя айч. этнакульт. традыцый і творчых здабыткаў сусв., дайлерш рус., укр. і лольскай маст. культур. Падтрымлівала ўсе формы нар. эканам. і культ.-асв. самадзейнасці, ламагала лрафесіяналізацыі ў галіне л-ры, інш. відаў мастацгва. На яе старонках улершыню алубл. многія творы Я.Купалы (лаэмы «Курган», «Бандароўна», 170 вершаў і каля 30 артыкулаў), Я.Коласа (каля 125 вершаў, болыд за 40 алавяданняў, нарысаў і артыкулаў, урыўкі з паэмы «Новая зямля»), М.Багдадовіча, Цёткі, А.Гаруна лелшыя дарэв. вершы і артыкулы З.Бядулі, М.Гарэцкага, Ц.Гартнага, К.Каганца, У.Галубка, К.Буйло, А.Гурло, Я.Журбы, Г.Леўчыка, К.Лейкі, А.Паўловіча, Ядвігіна Ш., АПетрашкевіча, Ф.Чарнушэвіча, Э.Будзькі, Старога Уласа, Л.Лобіка, І.Піліпава і інш. На старонках газеты адбывалася станаўленне бел. літ.-маст. крытыкі, публіцыстыкі, культуралогіі, фалькларыстыкі (артыкулы, нарысы, даследавалні Я.Купалы, Я.Коласа, Багдадовіча, Л.Гмырака, АБульбы, Гарэцкага, Ластоўскага, братоў Луцкевічаў, У.Самойлы, Р.Зямкевіча і ідш.). Пісьменнікі і крытыкі «Н.н.» арыентаваліся на літ.-эстэт. традыцыі крытычнага рэалізму і лрагрэс. рамантызму, выкарыстоўвалі творчыя здабыткі імлрэсіянізму, экслрэсіянізму і інш. авангардысцкіх кірункаў. Яе супрацоўнікі даследавалі нар. лобыт і фальклор, хатнія рамёствы, лраводзілі арганізац. і давук. лрацу па даследаванні гісторыі бел. культуры і яе тагачаснага стану, стваралі муз.-тэатр. гурткі, даламагалі станаўленюо Першай беларускай трупы Ігната Буйніцкага, заснавалі Беларускі музей y Вільні. На старонках газеты складваліся лексічныя і граматычныя нормы новай бел. літ. мовы. У палемічных артыкулах, памфлетах і вершах выкрывалася антыбел. лалітыка лольскіх і рас. шавіністаў, адтыбел. кірунак рэакц. друку (газ. «Мднское слово», «Северо-Западная жнзнь», «Вдленскдй вестндк» і інш.). Газета пралагандавала здабыткі іншанац. культур, змяшчала ў леракладзе на бел. мову творы Э.Ажэшкі, АМіцкевіча, У.Сыракомлі, М.Каналніцкай, Ю.Славацкага, С.Жаромскага, Т.Шаўчэнкі, В.Стафаніка, Л.Талстога, А.Чэхава, М.Горкага, У.Караленкі, В.Брусава, урыўкі з артыкулаў В.Бялінскага; адзначала юбілеі Талстога, М.Гогаля, Шаўчэнкі, Славацкага, Ф.Шалэна, Ч.Дарвіда. «Н.н.» была свайго роду грамадскім ін-там бел. культуры, выконвала ролю каардынадыйнага выдавецкага цэнтра. У 1907—13 яе намаганнямі алубл. зб-кі

«Песні-жальбы» і «Апавяданні» Я.Коласа, «Вянок» Багдановіча, «Бярозка» Ядвігіна Ш., «Чыжык беларускі» Леўчыка, літ.-знаўчыя брашуры Зямкевіча, перакладныя творы. Вылускала штогадовы «Каляндар «Нашай нівы», альманахі «Зборнік «Нашай нівы», «Калядную пісанку. 1913 год» і ілш. Важнае месца на яе старонках займалі лраблемы вясковага самакіравання, нар. адукадыі, этычнай культуры, экалогіі [арт. Мацея Краліўкі (Цёткі) «Як нам вучыцца», Гмырака «Жыла, жыве і будзе жыць!», «Мова ці іугарка», «Якой нам трэба школы?», «Аб вясковай інтэлігенцыі», «Земства і воласць» і інш.]. Шмат увагі аддавала лапулярызацыі прыродазнаўчых, эканам., с.-г. і прававых ведаў. Друкавала лрактычныя рэкамеддацыі па земляробстве, жывёлагадоўлі, агародніціве, выхаванні дзяцей. Алублікаваныя ў ёй даследаваллі — аўтарытэтныя крыніцы ла агульнай гісторыі, гісторыі л-ры, этнаграфіі, мастацгве, гісторыі дац.-вызв. руху, рэлігіязнаўстве. Сярод іх — аданімны арт. «Сымон Кадарскі», дарысы А.Пагодзіна «Уладыслаў Сыракомля», Д.Дарашэнкі «Беларусы і іх нацыянальнае адраджэнне», Зямкевіча «Адам Гадоры Кіркор», Власта (Ластоўскага) <Аб беларускім местачковым і вясковым хатдім рамясле», «3 мінуўшчыны гораду Быхава», «10-летні юбілей літоўскага друку», «Хроніка Вялікага княства Літоўскага». У «Н.н> ўлершыню алубл. манаграфія Ластоўскага «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910). Важлай крыліцай па гісторыі бел. л-ры, мовы, журналістыкі, мастацтва з’яўляецца архіў «Н.н.» Бел. музея ў Вільні, рукапісдая сладчына Я.Кулалы, Я.Коласа, Багдановіча, Гаруна, Гарэцкага і інш. (захоўваецца ў архівах Літвы і ў Бел. дзярж. архіве-музеі л-ры і мастацтва). Літ/. А л е к с а н д р о в і ч С. Гісгорыя і сучаснасць. М н., 1968; Я г о ж. Пуцявіны роднага слова. М н., 1971; К о н а н У.М. Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 гг.). Мн., 1968; Д о р о ш е в м ч Э., К о н о н В. Очерк нсю рнн эстетнческой мыслн Белорусснм. М., 1972; Пуцявінамі Янкі Купалы: Дак. і матэрыялы. Мн., 1981; С е м а ш к е в і ч Р. Выпрабаванне любоўю. М н., 1982; Г м ы р а к Л. Творы. М н., 1992; Янка Купала і «Наша ніва». Мн., 1997. У.М.Конан.

«НАША ПРАЎДА», легальная газета рэв.-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Выдавалася з 30.3 да 24.9.1927 y Вільні на бел. мове 2 разы да тыдэень. Пісала лра эканам. і лаліт. становішча ў Польшчы, лра стан бел. школ, занялад нац. культуры, вяла лалеміку з выданнямі, якія злеважалі бел. народ, яго культуру і творцаў. Выхрывала каланЬатарскую лалітыку ўрада Ю.Пілсудскага ў адносінах да народаў нац. меншасцей. У газеде супрацоўнічалі АСалагуб, М.Васілёк, Я.Маланка, Улад-Ідіцкі і ідш. Выйшла 50 нумароў, з іх 6 канфіскаваны. Забаронена польск. ўладамі. С.В.Говін.

«НАША СЛ0ВА», грамадска-асветная газета. Выдавалася з сак. 1990 на бел.

мове Т-вам бел. мовы імя Ф.Скарыны ў Мінску як штомесячны бюлетэнь, са студз. 1991 да крас. 1997 — штотыднёвая газета. Змяшчала інфарм., публіцыстычныя, гіст., палемічныя, агітац. і мовазнаўчыя матэрыялы па праблемах бел. мовы і культуры. 3 ліст. 1997 выходзіць y Лідзе на бел. мове як прыватная штотыднёвая газета для дзяцей старэйшага ўзросту. Друкуе пераважна агітац., інфарм. і мовазнаўчыя матэрыялы. У.У.Панада. «НАША СПРАВА», газета рэв.-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі, апошняе афід. перыяд. выданне Беларускай сялянскаработніцкай грамады (БСРГ). Выдавалася 30.9.1926 і з 1.12.1926 да 22.1.1927 y Вільні на бел. мове. Выходзіла 2 разы на тыдзень замест газ. «Народная справа». Выдавец П.Мятла. Пісала пра паліг. і эканам. ўціск народа ў Зах. Беларусі, разгром пав. з’езда БСРГ, арышты дзеячаў БСРГ. Змяшчала лісты, заявы, пратэсты працоўных Зах. Беларусі супраць неправамерных дзеянняў нольск. улад, заклікала працоўных быць гатовымі да рэпрэсій супраць дэмакр. грамадскіх арг-цый Зах. Беларусі. Друкавала матэрыялы аб праследаванні ўладамі бел. школ, y параўнальным плане пісала пра паланіэацьпо ў Зах. Беларусі і беларусізацыю ў БССР. Змясціла п’есу У.Галубка «Суд», каталогі кніг, выдадзеных y БССР і Зах. Беларусі, анатацыі на бел. пераклад паэмы А.Блока «Двадаццаць», час. «Новы прамень», газ. «Белорусская трнбуна». Выйшла 16 нумароў, з іх 3 канфіскаваны. Забаронена польск. ўладамі. С.В.Говін. «НАНІА ХАТА», бел. кнігавыдавецкае таварыства. Існавала з 28.12.1908 да 1911 y Вільні. Арганізатары В.Бонч-Асмалоўскі, Б.Даніловіч, ІЛуцкевіч, Я.Манькоўскі, А.Уласаў, К.Цэтэрман. Мела на мэде выдадне кдіг лра Беларусь на бел. і ідш. мовах. У 1909—11 выпусціла творы маст. л-ры: аданімную бел. паэму «Тарас да Пардасе», «Дзед Завала» Ядвігіна Ш., «Дзядзька гсшад» С.Віткевіча, «Дым» М.Канапніцкай, «Архіл і Лявонка» М.Горкага, падручнік «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Я.Коласа, a таксама навук.-папулярныя кнігі. Слыділа дзейдасць y сувязі з эканам. цяжкасцямі. А.СЛіс. НАШАТЫРНЫ СПІРТ, гл. ў арт. Аміяк. НАШВІЛ (Nashville), горад на ПдУ ЗШ А Адм. ц. штата Тэнесі. Засд. ў 1779. 511,3 тыс. ж., з лрыгарадамі каля 1 млд. ж. (1998). Вуэел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Камберленд (бас. р. Місісілі). Аэралорт. Гаддл.-фін. цэнтр. Прам-сць: харч., гарбарла-абугковая, хім., аўтамабільдая, шынная, шкляная, эл.-тэхн., радыёэлектронная, y тл. вытв-сць быт. прылад. Буйны цэдтр гуказапісдай вытв-сці (больш за 50% лрадукцыі ЗША). 2 ун-ты. «НАШЕ НАСЛЁДНЕ» , ілюстраваны гісторыка-культ. часоліс. Выдаецца з

1988 y Маскве на рус. мове. Mae рубрыкі: «Літаратура, гісторыя, філасофія», «Паштовая лроза», «Кдіжны здак», «Галерэя часоліса», «Памяць», «Сярод калекцыянераў» і інш. Друкуе деапублікаваныя і малавядомыя творы філосафаў, пісьменнікаў, мастакоў, іх мемуары, выступледні і ініэрв’ю дзеячаў мастацтва і навукі. Змяшчае лісты, архіўныя матэрыялы ла гісторыі Расіі. Знаёміць з прыватдымі калекцыямі твораў жывалісу, графікі, прыкладнага мастацтва, заласнікамі цэнтр. і правінцыяльных музеяў і інш. Выдае забытыя творы л-ры і мемуары здакамітых людзей Расіі. Mae выставачную залу, дзе лраводзідь выстаўкі работ сучасных мастакоў, работ з лрыватных збораў, y т.л. замежных.

н гуа б і

«НАШЕ УТРО», грамадска-лалітычная і літ. газета ліберальна-бурж. кірудку. Выдавалася з 20.5(2.6).1912 да 18(31).

7.1915 y Гродне на рус. мове. Асвятляла ўнутр. і знешдюю лалітыку ўрада, работу Дзярж. думы, грамадскае жыццё горада і губерні. Друкавала артыкулы на эканам., навук. іліт. тэмы, літ.-маст. агляды, рэцэнзіі ла тэатр. пасталоўкі і муз. канцэрты, этдагр. матэрыялы, асвятляла пытадді бел. тэатра. Неаднаразова цярпела суд. гаденні і адм. спагдаллі за крытыку лалітыкі царызму. Адгукнулася на выданде твораў Л.Талстога, прыхільда ацэньвала творчасць М.Горкага, ЛАндрэева, МАрцыбашава. Падтрымлівала новыя кірулкі ў тэатр. мастадтве, творчасць К.Станіслаўскага. Крытыкавала мадэрнізм (футурызм, кубізм), лалемізавала з рэакц. газетамі «Северо-западная ждздь» і «Мднское слово». У.М.Конан.

НАЯДА. лічынка насякомых, гл. ў арт. Німфа.

НАШЫК, H a с і к, горад y Ілдыі, y вярхоўях р. Гадавары, y шгаце Махараштра. Каля 700 тыс. ж. (1998). Традсп. вузел. Авіяцыйная лрам-сць. Прадпрыемствы харч. і харчасмакавай прам-сці. Вытв-сць тэхн. спірту. Друкарлі, саматужныя прадпрыемствы. Рэліг. цэнтр. НАЯДА (Najas), род кветкавых раслін сям. наядавых. Каля 50 відаў. Пашыраны амаль усюды ў азёрах, старыцах, лімадах, на марскіх узбярэжжах. На Бела-

249

русі 2 віды Н.: вялікая (N. major) і марская (N. marina), занеседыя ў Чырв. кнігу. Аб’екг вывучэння біялогіі цвіцення і апылендя ладводных раслін. Паводле выкапнёвых рэшткаў Н. вызлачаюць узрост геал. адкладаў. У акварыумах вырошчваюць таксама Н. каралеўскую, або Кінга (N. kingii), і грабеньчатую (N. pectinata). Аднагадовыя, апушчаныя ў ваду травы з разгалінаваным ломкім сцяблом даўж. 8—60 см. Лісце лінейнае, y несапраўдных кальчаках. Кветкі дробныя, аднаполыя, адзіночныя. Цвітуць і апыляюцца пад вадой. Плод касцянкападобны. Дэкар. расліны. В.В.Маўрышчаў.

НАЯДЫ, y старажытнагрэчаскай міфалогіі німфы, багілі, якія жывуць y крыніцах і ручаях, з’яўляюцца іх захавальніцамі і валодаюць дабрадзейнымі функцыямі. Верагодда, адлосіліся да нашчадкаў бога Акіяна і яго жонкі Тэфіды. Лічылася, што Н. каля 3 тыс. У слав. міфалогіі ім адпавядаюць русалкі. НГО ДЗІНЬ ЗЬЕМ (Ngo Dinh Diem; 3.1.1901, Куангбіль, В’етдам — 2.11.1963), дзяржаўды дзеяч Паўд. В’етнама. Скончыў школу драва і адм. кіраванля ў Ханоі (1921). Губернатар дравінцыі, дотым — мілістр уяутр. сдраў пры ўрадзе апошняга в’етд. імдератара Бао Дая. У 1950—54 y эміграцыі ў ЗША. У 1954—56 кіраўнік в’етд. ўрада на Пд В’етнама, ласля абвяшчэндя там y 1956 Рэспублікі В’етнам — яе лрэзідэнт. Усталяваў рэжым асабістай улады. Нягледзячы на посдехі ў экадоміцы, выклікаў масавую незадаволедасць карумпіраванасцю свайго ўрада і лрызяачэндем да дзярж. пасады лераважна аднаверцаў-католікаў (б.ч. насельлідтва Паўд. В’етнама — будысты). 3 1961 вёў узбр. барацьбу з Нацыянальным фронтам вызвалення Паўднёвага В'етнама. Забіты ў ходзе дзярж. перавароту. НГУАБІ (Ngouabi, N ’Gouabi) Марыяд (31.12.1938, Амбеле, Рэспубліка Конга — 18.3.1977), палітычны і дзярж. дзеяч Рэсдублікі Конга. Скончыў ваен. школу ў Бразавілі (1958), вучыўся ў ваен. вучылішчы ў Парыжы (1961—62). У 1958—60 y франц. калан. войсках. У 1962—68 на камалдлых дасадах y кангалезскай арміі. Пасля ваен. леравароту 31.7.1968 абвешчаны старшыдёй Нац. савета рэвалюцыі. Ідіцыятар стварэння Кангалезскай партыі лрады (КПП), да яе 1-м з’ездзе (1969) выбрады старшынёй ЦК, прэзідэнтам і кіраўніком Дзярж. савета Нар. Рэслублікі Конга, галоўнакамандуючым Кангалезскай нар. арміяй. Забіты тэрарыстам. Літ. : У л ь я н о в с к н й Р.А Марнан Нгуабн / / Поліггаческне портреты борцов за нацяональную незавнслмость. М., 1983; П о н о м а р е н к о Л.В. Марпан Нгуабн / / Деятыш нацпонально-освободнтельного двнженля: Полнт. портреты. М., 1989. Вып.1.

250

н гуен

НГУЁН BAH TXIÉŸ (Nguyên Vàn Thieû; н. 5.4.1923, г. Фанранг, В’етнам), ваенны і дзярж. дзеяч Паўд. В’етнама. Ген.лейтэнант. Скончыў Нац. ваен. акадэмію (1949). У 1945—46 чл. В'етміня (выйшаў з яго з-за нязгоды з палітыкай камуністаў). Пасля абвяшчэння на Пд В’етнама Рэспублікі В’етнам (PB) на розных кіруючых ласадах y яе ўзбр. сілах: камандзір дыв., корпуса, нач., Ген. штаба, міністр абароны. 3 чэрв. 1965 кіраўнік дзяржавы. У 1967 выбраны прэзідэнтам PB. 13.4.1975 y выніку наступлення войск Дэмакр. Рэспублікі В’етнам і атрадаў Нацыянальнага фронту вызвалення Паўднёвага В ’етнама падаў y адстаўку і пакінуў краіну. Жыве ў Вялікабрытаніі. НГУЁН ВАН Х’ЕЎ (Nguyên Vàn Hieû; н.

21.6.1938, Ханой), в’етнамскі фізік-тэарэтык. Замежны чл. AH СССР (1982). Скончыў Ханойскі пед. ін-т (1956). 3 1960 y Аб’яднаным ін-це ядз. даследаванняў (г. Дубна), з 1970 дырэктар Ін-та фізікі ў Ханоі, з 1983 старшыня Над. цэнтра навук. даследаванняў В’етнама. Навук. прады па кванлавай тэорыі лоля, фізіцы элементарных часціц (класіфікацыя і структура элемедтардых часціц) і фізіцы дейтрыда. Ледідская дрэмія 1986. НГУЁН ХЫЎ ТХО (Nguyên Hu’u Tho; 10.7.1910, г. Шалод, В’етдам — 24.12.1996), в’етнамскі дзярж. і лаліт. дзеяч. Атрымаў вышэйшую юрыд. адукацыю ў Фрадцыі. 3 дач. 1950-х г. адзін з аргадізатараў алтыфранц. і адтыамер. руху на Пд В’етнама, змагаўся за аб’яднанле краіды. Двойчы арыштаваны і здяволены лаўд.-в’етн. ўладамі (1950— 52, 1954—61). У 1962—64 старшыля ЦК, y 1964—76 — прэзідыума ЦК Нацыянальнага фронту вызвалення Паўднёвага В'етнама. У 1969—76 кіраўнік Часовага рэв. ўрада Рэслублікі Паўд. В’етнам. У 1976—80 віцэ-лрэзідэнт Сацыяліст. Рэспублікі В’етнам (СРВ). Нам. старшыні Дзярж. савета СРВ (1981—84, 1986—92), аддачасова старшыня Пастаяннага савета Нац. сходу СРВ. НГУЕНЫ, дыдастыя правіцеляў (16— 18 ст.) Паўд. і Цэлтр. В’етдама, імператараў В’етнама (1802—1945). 3 сярэдзіды 16 ст. факгычныя лравіцелі Паўд. і Цэнтр. В’етнама пры дамінальдай уладзе імлератараў дынастыі Ле. У 17— 18 ст. вялі войны з домам Чыняў, які лравіў да Пн В’етнама, за кантроль дад усёй краінай. У лач. 19 ст. лры дапамозе фрадцузаў задушылі лаўстадде тэйшонаў (1771—1802) і аб’ядналі лад сваёй уладай увесь В’етнам. У 1802 Нгуед Ань (Зя Лонг) абвясціў сябе імператарам [1802—20]. У 1884 прызналі фрадц. лратэктарат, застаючыся намінальнымі імператарамі Паўд. і Цэнтр. В’етнама. Пасля ўзяцця ўлады В ’етмінем y жн.

1945 апошні з Н. — Бао Дай [1926— 45] — адрокся ад драстола.

НДЖАМЁНА (N ’Djamena), горад, сталіца Чада, на дравым беразе р. Шары, каля ўпадзення ў яе р. Лагоне. Адм. ц. лрэфекгуры Шары-Багірмі. 826 тыс. ж.

(1998). Вузел аўтадарог. Рачды дорт. Міжнар. аэрапорт. Гаддл., эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: харч. (мясахаладабойня, вытв-сць алею, мукі, ліва і ідш.), абутковая, тэкст., будматэрыялаў. Гандаль жывёлай, бавоўнай. Нац. ун-т. Нац. музей. Засн. ў 1900 французамі пад назвай ФортЛамі як ваен. апорны пункг (ад імя кіраўніка экспедыцыі маёра АФ.ЖЛамі). Да 1958 адм. цэнтр франц. калоніі Чад. У 1958—60 сталіца аўганоміі ў складзе франц. Супольнасці, з 1960 — незалежнай Рэспубліхі Чад. У 1973 перайменавана ÿ Н. НДОЛА (Ndola), горад да ПнЗ Замбіі. Адм. ц. драв. Кодербелт. Засн. ў 1902. Каля 400 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Кадцавы лудкг дафтаправода з Дар-эс-Салама (Тадзанія). Міжнар. аэрадорт. Цэдтр прам-сці каляровых металаў; развіты нафтапералр., хім., аўтазборачная, шылная, харч., металаалр., цэм., мэблевая лрам-сць. ЦЭС. НЕА... (ад. грэч. neos новы), дершая частка складаных слоў, якая ла здачэнлі адлавядае слову «новы», лалр., неакласіцызм, неалагізм. НЕААНГРАПЫ (ад неа... + грэч. anthropos чалавек), абагульнедая дазва людзей сучаснага віду (Homo sapiens). Асл. адтрапал. асаблівасці Н., якія адроздіваюць іх ад палеаантрапаў і архантрапаў — аб’ёмісты мазгавы чэрал з высокім склядеддем, лоб, які вертыкальна падымаецца, адсутдасць надвочдага валіка, добра развіты дадбародачны выстул. Выкаішёвыя Н. мелі болыд масіўды шкілет, чым сучаслыя людзі. Самыя стараж. з вядомых касдявых рэшткаў Н. (на в-ве Калімантад) датуюцца радыевугляродным метадам y 39 тыс. г., але бояьш верагодна, пгго Н. ўздіклі 70—60 тыс. г. дазад. НЕАБAPA4ÂJIЬН Ы ПРАЦЙС, фізічлы лрацэс, які можа самаадвольда працякаць толькі ў аддым пэўпым дапрамку. У адрозненне ад абарачальных працэсаў Н.л. выключае магчымасць вяртандя тэрмадынамічнай сістэмы ў зыходды стан без якіх-д. ісготдых змен y навакольным асяродцзі. Усе Н.д. з’яўляюцца нераўнаважнымі працэсамі і з мікраскапічдага дункгу гледжання вывучаюцца ў фіз. кінетыцы; тэрмадыдаміка ўстанаўлівае для іх толькі няроўнасці, якія даказваюць магчымы налрамак працякаддя працэсу (гл. Другі закон тэрмадынамікі). Да Н.п. адносяць дыфузію, цеплаправоднасць, вязкае цячэнне, хім. рэакцыі, рэлаксацыйныя і інш. працэсы, дзе адбываецца накіраваны прасторавы перанос рэчыва, энергіі, імпульсу, зараду. У замкнутых сістэмах Н.п. заўсёды суправаджаюцца ўэрастаннем энтрапіі (крытэрый неабарачальнасці; гл. Больцмана прынцып). У адкрьггых сістэмах пры Н.п. энтрапія можа заставацца пастаяннай ці змяншацда за кошт абмену з навакольным асяродцзем, аднак ва ўсіх выпадках выгв-сць

энтрапіі (яе ўзрасганне ў адзінку часу за кошт Н.п.) засгаецца дадатнай. П. С.Габец. НЕАБАРАЧАЛЬНЫЯ РЭАКЦЫІ, хімічныя рэакцыі, дгго адбываюцца толькі ў адлым напрамку. Прыводзяць да поўдага ператварэння зыходных рэчываў y кадчатковыя прадукгы, якія не ўзаемадзейдічаюць ламіж сабой. Да Н.р. аддосядца, яапр., рэакдыі гарэння, расклададдя выбуховых рэчаваў. Гл. таксама Абарачальныя рэакцыі. НЕАБАР0КА (ад неа... + барока), умоўлая назва кірунку ў архітэктуры канца 19 — лач. 20 ст., які лераймаў формы, элемедты камлазіцыі будыдкаў стшю барока. Паяўленле Н. як праграмнага звароту да мастацтва мінулага звязана з данаваллем y зах.-еўрад. архігэктуры і выяўл. мастацтве стылю мадэрн. У імкненді да адраджэдня пластычнасці ў архітэктуры дойліды акгыўна займаліся стылізацыяй гіст. форм, надаючы ім новае сучаснае гучадне. На Беларусі Н. не мела значдага дашырэддя. У кампазіцыі жылых і грамадскіх будылкаў выкарыстоўваліся лластычдыя мадсардавыя дахі, фрадтоны склададага абрысу, вежачкі з фігурнымі завяршэннямі, багатая ардамедтыка і лялды дэкор. Барочлым дэкорам вылучаліся ідтэр’еры шматлікіх жылых і сядзібдых дамоў. Адраджэдде традыцый барока выявілася і ў культавай архітэктуры (касцёл Маці Божай y в. Солы Смаргонскага р-да Гродзенскай вобл.). А.М.Кулагін, В.М. Чарнатаў. НЕАБІЁНТЫ (ад неа... + біёнт), заносныя віды расліл (адвентыўныя расліны, неафіты) і жывёл (деафілы). Адрозніваюць Н., занесеныя чалавекам (адтрадабіёнты, дапр., каларадскі жук, дацукі і інш.) і дрыроддым шляхам (прыродная інвазія): воднымі латокамі і цячэннямі, ветрам і ідді. (далр., ласенле раслін, плады і ідш.). НЕАБІХЕВІЯРЬІЗМ (ад неа... + біхевіярызм), адзін з кірудкаў y заходняй, пераважда амер. даводзінскай дсіхалогіі. Узнік y 1930-я г. (К.Хал, Э.Толмен). У адрозледне ад ранняга біхевіярызму (даследаваў рэакцыі аргадізма на знешдія ўздзеянді без аналізу ўнутр. рэгулюючых механізмаў лаводзід) Н. дадоўніў формулу «стымул-рэакцыя» прамежкавым звяном «прамежкавыя перамендыя» — унутрылсіхічныя камланешы лаводзід, якія праламляліся пад злешдім уздзеяндем. Да іх адносяцца веды, дамеры, надзеі, звычкі, патэнцыялы ўзбуджэддя і тармажэння. Гэта была сдроба зблізіць біхевіярызм з гештальтпсіхалогіяй і фрэйдызмам, растлумачыць цэласнасць і мэтазгоднасць паводзін яго рэгулявалдем ілфармацыяй дра навакольлае асяроддзе і залеждасцю ад датрэб арганізма. Аддак асн. біхевіярысцкая ўстаноўка да біялагізацыю чалавечай дсіхікі захавалася. He ўлічваліся сац. патрэбласці і ідтарэсы, звязанш з імі погляды, леракаданні, ідэалы і імкненді. Сац. прыроду лсіхікі чалавека прымяншаў і т.зв. сацыяльны Н.

(Б.Скінер і інш.), які разглядаў грамадства і яго культуру як некаторыя наборы знешніх стымулаў і ўнутр. рэгулятараў, арыентаваных на задавальненне і выжыванне. Гал. асаблівасць усіх варыянтаў сучаснага біхевіярысцкага падыходу — прызнанне таго, што асн. ініцыятарам і рэгулятарам паводзін з ’яўляедца знешняе ў адносінах да яго падмацаванне; роля ўнутр. матывацый прымяншаецца. Л і т Я р о ш е в с к я й М.Г. Пснхологня в XX столепш. 2 нзд. М., 1974; Т о л м е н Э. Поведенне как молярный феномен: Пер. с англ. / / Хрестоматая по нсторнн пснхолопт. М., 1980; Р у б н н ш т е й н С.Л. Основы обіцей пснхологал. [2 нзд.] СПб. н др., 1999; Ч в р к о в В.Н. Самодетермюіацня н внутренняя мотнвацня поведення человека / / Вопр. пснхолопш. 1996. № 3. В.Дз.Марозаў. н е а б м е ж а в Ан а с ц і

ЭВАЛІ0ЦЫІ Пр Ав і ЛА, неабмежаванага прагрэсу заканамернасць. Яго сутнасць: развідцё ад простага да складанага неабмежавана — ад найпрасцейшых форм руху матэрыі да біял. і сац. яго форм. У межах біял. формы руху матэрыі Н.э.п. можа быць сфармулявана як максімальнае (вечнае, безупыннае і абсалютна неабходнае) імкненне жывога да адноснай незалежнасці ад умоў асяроддзя існавання і максімальнага прьгстасавання да іх. Аднак Н.э.п. нс трэба разумець літаральна, таму што арганізм ніхолі не можа поўнасцю вызваліцца ад уздзеяння асяроддзя, і кожная новая, больш эвалюцыйна-гістарычна высокая форма руху матэрыі толькі затушоўвае (у філасофіі — «адымае») дзеянне законаў больш нізкіх форм руху матэрыі (для біял. формы — фіз. і хім. яго формы), але не «адмяняе» іх. Тое ж назіраецца ў рамках сац. формы руху матэрыі. Паводле Н.э.п. заўсёды можна знайсці новыя шляхі развіцця, y прыватнасці, калі праблемы вырашаюцца метадам альтэрнатывы.

чыстым выглядзе, яна лраяўляецца праз выпадковасць, апошняя выступае ў якасці формы неабходнасці і яе дапаўнення. Вывучэнне дыялектыкі Н. і в. з’яўляецца адной з перадумоў навук. пазнання рэчаіснасді, бо накіроўвае ўвагу даследчыка на пошук y мностве выпадковасцей элементаў неабходнасці і абумоўленых імі тэндэнцый развіцця прыродных і грамадскіх працэсаў. Навук. распрацоўка праблем Н. і в. пачалася ў стараж.-ірэч. філасофіі (Платон) і вядзецца ў межах матэрыяльнага або духоўнага факгару. В.І.Боўш. НЕАБХ0ДНАЯ АБАР0НА ў к р ы мінальньгм п р а в е , насільныя дзеянні супраць асобы, якая ўчыняе небяспечны проціпраўны замах на інтарэсы дзяржавы, грамадства або асобу і правы таго, хто абараняецца, ці інш. асобу. З’яўляецца акалічнасцю, якая выключае злачыннасць дзеяння, і паводле арт. 34 КК Рэспублікі Беларусь де цягне за сабой крымін. адказнасці. Права на Н.а. маюць усе асобы незалежна ад іх прафес. або інш. слец. падрыхтоўкі, службовага становішча і незалежна ад магчымасці пазбегнуць замаху якім-н. інш. шляхам. Шкода, якая прьічыняецца ў выніху Н.а., павінна адпавядаць характару і ступені небяспекі і акалічнасцям, пры якіх небяспека ўстаранялася. Э.І.Кузьмянкова.

HEAEXÔДНАЯ ПРАЦА, частка працы, якая затрачваецца на выпрацоўку неабходнага прадукту. Затраты працы на стварэнне неабходных жыццёвых сродкаў для забеспячэння асабістых запатрабаванняў работнікаў і членаў іх сем’яў з’яўляюцца важнай умовай вытв-сці. Другая частка працы — прыбавачная праца — затрачваецца на стварэнне дадатковага прадукту (звыш неабходнага для яго фонду жыццёвых сродкаў). ПаНЕАБХ0ДНАСЦБ I ВЫПДДК0- дзел працы на неабходную і прыбавачВАСЦЬ, суадносныя філасофскія катэ- ную ўзнік ва ўмовах, калі прадукц. сілы горыі, якія выражаюць розныя тыпы дасягнулі ўзроўню развіцця, які дазвасувязей прадметаў і з ’яў паміж сабой, ляў вырабляць лрадукт (тавар, вырабы і ступень іх узаемнай дэтэрмінаванасці. г.д.) y болыдым аб’ёме, чым латрабуецНеабходнасць увасабляе ўнутр. істотную ца для падтрымкі жыццядзейнасці раУ.Р.Зшштагораў. сувязь, карэнныя асаблівасді прадмета ботнікаў. або з’явы, характарызуе тое, пгго павінНЕАБХ0ДНЫ ПРАДУКТ, частка ствона настаць пры наяўнасці пэўных умоў. ранага работнікам прадукту, прьізначаВ ы п а д к о в а с ц ь , наадварот, адлюстроўвае знешнія неістотныя сувязі ная для задавальнення жыццёвых патаб’екта, не вынікае з яго прыроды, a рэб непасрэдных вытворцаў і непрацуз’яўляецца вынікам уздзеяння пабочных ючых членаў іх сем’яў. Ствараецца на факгараў і таму можа мець або не мець працягу неабходнага рабочага часу, памесца. Н. і в. узаемаабумоўлены. Абса- крывае расходы на харчаванне, утрылютызацыя неабходнасці і яе адрыў ад манне жылля, задавальненне культ. і выпадковасці прыводзядь да фаталізму сац. патрэб і інш. На вылрацоўку Н.п. ў тлумачэнні развіцця прыроды і гра- затрачваецца неабходная праца. Велічымадства, a пераболыдванне ролі выпад- ня Н.п. вызначаецца ўзроўнем развіцця ковасці і ігнараванне неабходнасці паз- прадукцыйных сіл і прадукцыйнасці У.Р.Залатагораў. баўляюць прыродныя і грамадскія сіс- працы. тэмы ўпарадкаванасці, арганізаванасці, сістэмяасці. Важным момадтам дыялек- НЕАБХ0ДНЫ РАБ0ЧЫ ЧАС, частка тычнай сувязі паміж Н. і в. служаць іх рабочага часу, на працягу якога ў сфеузаемапранікненне і ўзаемалераходы. У ры матэрыяльнай вытв-сці ствараецца рэчаіснасці адна і тая ж з ’ява ў розных неабходны прадукт, што выкарыстоўвасістэмах або нават y адной сістэме, але ецца для задавальнення матэрыяльных і праз некаторы час можа выступаць і ў духоўных латрэбнасцей работніка і члеякасці Н. і в. Неабходнасць не існуе ў наў яго сям’і. Прац. дзень падзяляецца

Н ЕАГЕГЕЛЬЯ Н СТВА

251

на 2 часткі. Адна з іх складае час, за які рабочы стварае эквівалент вартасці сваёй рабочай сілы (Н.р.ч.), a лраца, затрачаная на яго, — неабходную працу. Другая частка прац. дня па-за межамі Н.р.ч. складае прыбавачны рабочы час, a затрачаная ў геты час праца — прыбавачную працу. Н.р.ч. ствараецца эквівалент аплаты працы і частка грамадскіх фондаў слажывання (напр., затраты на адукадыю, ахову здароўя, культуру і г. д.). Развіццё грамадскай вытв-сці, рост прадукцыйнасці працы вядзе да скарачэння Н.р.Ч. У.Р.Залатагораў. НЕАБХ0ДНЫЯ I ДАСТАТКОВЫЯ ЎМ 0ВЫ , умовы лравільнасці сцвярджэння, без выкадання якіх дадзенае сцвярджэнне не можа быць правільным (неабходныя ўмовы) і пры выкананні якіх абавязкова будзе правільным (дастатковыя ўмовы). Маюць вял. пазнавальную каштоўнасць. Часта выраз «неабходна і дастаткова» замядяюць выразам «тады і толькі тады» або «ў тым і толькі ў тым вьшадку». У складаных матэм. праблемах адшуканне зручных для карысгання ўмоў бывае цяжкім. У такіх выпадках дастатковыя ўмовы робяць больш шырокімі, каб яны ахоплівалі магчыма большую колькасць вьшадкаў, дзе зададзены факг мае месца, a неабходныя ўмовы — больш вузкімі, каб яны ахоплівалі як мага меншую колькасць лішкавых вьшадкаў, дзе зададзены факт не мае месца. Такім чынам, дастатковыя ўмовы паступова збліжаюцца з неабходнымі. НЕАВІТАЛІЗМ, ідэалістычнае вучэнне ў біялогіі. Узнік y 2-й пал. 19 ст. (ням. біёлаг ГДрыш і інш.) як рэакцыя віталістаў (гл. Віталізм) на спрошчанае механістычнае тлумачэнне жыцця і немагчымасць звядзення жыццёвых праяўленняў да сукупнасці мех., фізіял. і хім. працэсаў. Дрыш лічыў, пгго жыццёвай сутнасцю з’яўляецца т.зв. энтэлехія (нешта, што нясе ў сабе мэту), якая дзейнічае па-за часам і прасторай і непазнавальная. Напр., развіццё зародка, ппо мае ў сабе мноства незалежных ч., кіруецца звышматэрыяльным фактарам, які абумоўлівае мэтанакіраванае развіццё арганізма. Праяўляецца H. y выглядзе антыдарвінаўскіх канцэпцый эвалюцыі (напр., псіхаламаркізм, «ітворчая эвалюцыя» A.Бергсона і інш.). Л іт Ш м а л ь г а у з е н М.Н. Пугн м закономерностн эволюцнонного процесса: Нзбр. тр. М., 1983; В о р о н ц о в Н.Н. Развлтне эволюцнонных вдей в бнолопш. М., 1999. А.СМеанцюк. НЕАГЕГЕЛЬЯНСТВА, кірунак y філасофіі канца 19 — 1-й пал. 20 ст., мэтай якога было стварэнне маністычнай тэорыі на аснове інтэрпрэтацыі філас. поглядаў Г.Гегеля, яго дыялеюгычнага метаду і вучэння аб духу. Найбольшае пашырэнне мела ў Вялікабрытаніі, Італіі, Германіі, Франдыі, Расіі, ЗША. Родалачынальнікі гегелеўскага руху ў Вялікабрытаніі Дж.Стырліг, a таксама філосафы Э. і П. Керды, Т.Х.Грын, Б.Бозан-

252 _____________ НЕАГЕНАВАЯ

янство. М., 1982; The American Hegelians.

New York, 1973. І.В.Катляроў.

прагіне да 60 м. Пераважаюць кварцавыя пяскі, алеўрыты і гліны (з перавагай каалініту, монтмарьхланіту), сярод якіх трапляюцца праслоі і лінзы бурага вугалю. Распрацоўваюцца радовішчы тугаплаўкіх і вогнетрывалых глін, шкловых пяскоў, разведаны радовішчы бурага вуталю (Жыткавіцкае, Брынёўскае і Тонежскае). Літ.: Стратаграфня СССР Неогеновая снстема. Полутома 1—2. М., 1986. Т.В.Якубоўская. НЕАГЁЯ (ад неа... + грэч. gë зямля), біягеаграфічнае царства сушы, што займае Цэнтр. і Паўд. Амерыку і прылеглыя астравы. У Н. вылучаюць Карыбскую біягеаграфічную вобласць і Неатрапічную біягеаграфічную вобласць. Расліннасць разнастайная, ад вільготных трапічных лясоў (гілеі) да ксерафітаў y пустынях. Для фауны характэрна малая колькасць сумчатых і парнакапытных, вял. разнастайнасць птушак і плацэнтарных млекакормячых. Шмат эндэмічных сям. і родаў.

кет, Дж.Э.Мак-Тагарт, Р.Дж.Колінгвуд НЕАГЁНАВАЯ CICTÔMA (ПЕРЫЯД), н e a г e н (ад неа... + грэч. genos нарасцвярджалі, што рэчы, адносіны, рух, джэнне, узрост), 2-я сістэма кайназойпрастора, час, прычыннасць ёсць толькі скай эратэмы (групы), адпавядае 2-му неадэкватныя праявы сапраўднай рэальнасці — Абсалюту, які адзіны, усе- перыяду кайназойскай эры гісторыі абдымны, несупярэчлівы, духоўны і Зямлі. Назву даў аўстр. геолаг М.Гёрнес ахогоіівае існасць і існаванне. Яны ім- y 1853. У стратыграфічнай шкале размяшчаецца пасля псмеагенавай сістэмы кнуліся сумясціць гегелеўскі абсалютызм са сцвярджэннем метафізічнай (перыяду) і папярэднічае антрапагенавай каштоўнасці асобы і паставілі пад сум- сістэме (перыяду). Удакладненыя хрананенне асн. палажэнне гегелеўскай дыя- лагічныя рамкі сістэмы 23,8— 1,77 млн. г. назад. Падзяляедца на 2 адцзелы — мілекгыкі — «тоеснасць тоеснасці і адрознення». Б .Крочэ (Італія) развіваў фі- яцэнавы аддзел (эпоха) 23,8— 5,32 млн. г. назад і пліяцэнавы аддзел (эпоха) 5,32— ласофію духу на манер Гегеля і лічыў, 1,77 млн. г. назад. што творчым пачаткам і мэтай гісторыі аформіліся сучасныя абрысы суз’яўляюцца свабода і свабоднае «ма- шыУ інеагене мора, завяршылася гораўтварэнне Альральнае» падпарадкаваннё індывіда пійскай геасінклінальнай вобласці, уэніклі су«ўсеагульнаму», a не сіла ці зло (адсюль часныя астраўныя дугі. Хугкі рост гор супраяго крытыка гегелеўскай тэорыі дзяржа- ваджаўся складка- і шар'яжаўгварэннем, вулвы і адмаўленне італьян. фашызму). У канічнай дзейнасцю, глабальнымі ваганнямі процівагу яму Дж.Джэнтыле быў адным ўзроўню акідна. Гэтыя працэсы вызначалі пахаладанне клімату і расшырэнне зледзянення з афіц. ідэолагаў італьян. фашызму, пераважна ў 2-й пал. неагену. цалкам падтрымліваў погляды Гегеля на Антарктыды Ваганні клімату мелі выразны рыгмічны хадзяржаву як знешняе ўвасабленне ма- рактар (у міяцэне прыкладна з 3,7 млн. га- НЕАГбтЫКА (ад неа... + готыка), ральнай ідэі. У Германіі за адраджэнне доў). У раннім міяцэне — моцнае пацяплен- умоўная назва кірунку ў архітэкгуры гегелеўскага вучэння выступілі прад- не і гумідызацыя клімату Зямлі, максімум канца 19 — пач. 20 ст., які пераасэнстаўнікі неакантыянства (В.Віндэльбанд, якіх адбыўся 17—15 млн. г. назад. Потым уэ- ^соўваў гіст. формы стылю штыкі ў рэВ.М.Чарнатаў. тэндэнцыя да пахаладання і ары- чьшічы стылю мадэрн. Г.Коген, В.Дзільтэй, Р.Кронер, Г.Клок- мацнілася дызацыі клімату, y 1-й пал. пліяцэну з’явіліся нер), якія імкнуліся «ўкараніць Гегеля ў покрыўныя ледавікі ў Паўн. паўшар’і. ЗніНЕАДАРВІНІЗМ, эвалюцыйная канрэчышчы ням. рамантызму і ірацыяна- жэнне т-р выклікала дыферэнцыяцыю ланд- цэпцыя, распрацаваная ням. вучоным лізму», злучыць гегелеўскую дыялекты- шафтых зон, яхія да канца пліяцэну занялі А.Вейсманам на першым этапе развідця ку з «філасофіяй жыцця», выводзілі блізкае да сучаснага становішча. На фармірагенетыкі (у канцы 19 ст.). Тэарэт. асно«сапраўдны змест гегелеўскай філасо- ванне прыродных умоў Еўропы меў уплыў ва Н. — вучэнне аб зародкавай плазме фіі» з кантаўскай «крытыкі здолвнасці цёплы акіян Тэціс і звязаны з ім вялізны кані зародкавьм шляху сцвярджае, дгго ў разважання», разглядалі яе як адзінства тынентальны марскі басейн Паратэціс на Пд спадчыну перадаюцца тыя змены, якія сучаснай Еўропы, яхія э сярэдняга міяцэну «рацыянальнай разумовасці» і «ірацыя- пачалі распадацца, утварыўшы Міжземнае адбываюцца ў спадчынных адзінках панальнага духоўнага зместу». Значную мора, Азова-Чарнаморскі і Каспійскі басей- лавых клетак — дэтэрмінантах. Набыролю ў развіцці Н. ў Германіі адыгралі ны. Да канца неагену сфарміраваліся сучас- тыя адзнакі ў спадчыну не перадаюцца. Г.Герынг, Т.Літ, Ю.Біндэр, ГЛасан, ныя рысы рэльефу і гідраграфічнай сеткі Гэтыя вывады шмат y чым прадвызнаА.Ліберт, Ф.Розенцвейг і інш. У Расіі Зямлі. Адклады неагену трапляюцца на ўсіх чылі сучасныя прадстаўленні аб спадH. развівалі, з аднаго боку, прадстаўнікі кантынентах (пясчана-гліністая, маласавая, чыннай эменлівасці. Але ў цэлым адыфармацыі) і на дне рус. ідэалізму і містыцызму 19 ст. наземна-вулканагенная акіянаў (пясчана-глінісгая, карбанатна-аб- ход ад дарвінаўскіх палажэнняў аб пры(кХамякоў, І.Кірэеўскі, У. Салаўёў) і рус. ломкавая, біягенная і эваларытавая фарма- чынах зменлівасці і прыродзе спадчынідэалрэалізму і інтуідызму (С. Трубяцкой, цыі); ухлючаюць радовішчы нафгы, бурага насці, спроба звязаць даныя генетыкі з С.Франк, МЛоскі), з другога боку — вугалю, лігнітаў, радэей каменнага вугалю. эвалюц. тэорыяй і дапоўніць дарвінаўрус. «легальныя марксісты» (П.Струвэ, Есць радовішчы серы, каменнай солі, баксі- скае прадстаўленне аб натуральным адМ.Бярдзяеў, С.Булгакаў), якія рухаліся таў, россыпы рэдкіх металаў, a таксама бен- боры былі памылкай. У 2-й пал. 20 ст. ад марксізму праз неакантыянства да Н. танітавых і палыгарскітавых глін, алунітаў, Н. часам называюць сучаснае эвалюц. Найб. значны прадстаўнік рус. Н. — каалінітаў, галузітаў, буд. матэрыялаў, кера- вучэнне. мічнай і цэментнай сыравіны, ртуці, волава, I. Ільін імкнуўся злучыдь рэліг.-філас. свінцу, цынку і інш. У раслінным свеце на Літ.: Ш м а л ь г а у з е н М.Н. Проблемы традыцыю, што ішла ад Салаўёва, з сушы панавалі вышэйшыя расліны: пакрыга- дарвнннзма. 2 взд. Л., 1969; В о р о н ц о в Н.Н. Раэвнтне эволюцнонных вдей в блолонайноўшымі зах. кірункамі; y яго кан- насенныя і голанасенныя. Ва ўмераных шьіА. СЛеанцюк. дэпцыі філасофія Гегеля прадстаўлена ротах (у т.л. на тэр. Беларусі) асноўным кам- пш. М., 1999. як зыходны пункг «змястоўнага метафі- панентам лясной расліннасці бьші лістападНЕАДКЛАДНАЯ МЕДЫЦЫНСКАЯ зічнага светапогляду» і аснова для рас- ныя дрэвы. У жывёльным свеце з’явіліся хопрацоўкі універсальнай фенаменалогіі батныя, коневыя, бавіды і інш.; адбылося ДАПАМ0ГА, лячэбныя мерапрыемадасабленне сярод прыматаў сям. гамінідаў і рэліг. вопыту. Ж.Валь, А.Кажэў, ЖЛпа- роду рамапітэк (14 млн. г. назад), які даў пер- ствы, якія праводзяць на этапе мед. літ (Францыя) разглядалі гегелеўскую шага прамога продка сучаснага чалавека. эвакуацыі з мэтай вывядзення хворага філасофію ў кантэксце праблематыкі На Беларусі ў міяцэне вылучаны 2 са стану, небяспечнага для жыцця. Гл. «няшчаснай свядомасці» (ёй прысвеча- надгарызонты: брынёўскі (уключае ема- Хуткая медыцынская дапамога. ны адзін з раздзелаў «фенаменалогіі ду- лярскі і букчанскі гарызонты) і антоху»), распрацавалі канцэпцыю «экзіс- пальскі (бурноскі, лозскі, дзятомлінскі і НЕАДНАР0ДНЫЯ XBÂJI1, элекграмагтэнцыяльнага гегельянства», паводле асоцкі гарызонты), пліяцэн адпавядае нітныя ваганні, y якіх плоскасці роўных якой «філасофія духу» Гегеля ўяўляе са- калочынскаму надгарызонту (з холмецфаз і роўных амплітуд непаралельныя. бой сапраўдную «анталогію жыцця» і кім і дварэцкім гарызонтамі). Адклады Узнікаюць y празрыстых асяроддзях вьіяўляе ўсеагульныя характарыстыкі Н.с.(п.) прадстаўлены кантынентальныпры поўным адбіцці і ў паглынальных чалавечага быцця. мі фацыямі рачнога, азёрнага і балотнаЛіт.\ Г а р н н Э. Хроішка лтальянской га генезісу, займаюць значныя плошчы (узмацняльных) асяроддзях пры падзенні выпрамянення нахільна да мяжы фшюсофлн XX в. (1900—1943): Пер. с нтал. М., 1965; Б о г о м о л о в АС. Англнйская на Палессі. Месцамі выходзяць на па- асяроддзяў. Уласцівасці Н.х. улічваюцца буржуазная фнлософня XX в. М., 1973; верхню. Магугнасць адкладаў y Падляс- Ў разліках пры распрацоўцы аітгычных К у з н е ц о в В.Н. Французское неогегель- ка-Брэсцкай упадзіне да 36 м, Прыпяцкім прылад, напр., хваляводаў і аптычных

ліній сувязі, лазераў хваляводнага тыпу і інш. Тэорыя Н.х. распрацавана ў Ін-це фізікі АН Беларусі Ф.І Фёдаравым y 1950—70-я г. на аснове каварыянтных метадаў. Н.х. адрозніваюцца тым, што вектары эл. і магн. палёў ляжаць y розных гаюскасцях і апісваюць роэныя крывыя (за выключэннем вьшадку кругавой палярызацыі). Паток і шчыльнасць энергіі такіх хваль залежаць ад палярызацыі зыходнага вьшрамянення. На ўласцівасцях Н.х. заснавана з'ява бакавога зрушэння адбітага праменя (Фёдарава зрух). У крышталях пры адсутнасці падвойнага праменепраламлення магчыма ўзнікненне Н.х., палярызацыя якіх змяняецца з глыбінёй пранікнення паводле лінейна-экспаленцыяльнага закону (хвалі Фёдарава—Пятрова). Літ.: Ф е д о р о в Ф.Й. Оптнка аннзотропных сред. Мн., 1958; П е т р о в Н.С., Ф е д о р о в Ф.Н. Новый внд плоскнх электромагнлтных волн в поглошаюіцнх крнсталлах / / Оіггака н спекгроскопня. 1963. Т. 15, № 6. М.С.Пятроў.

Выніхаюць з карпускулярна-хвалевай прыроды квантавых аб’ектаў, фармальна — з уласцівасцей тых матэм. аб’екгаў (аператараў), якія апісваюць фіз. велічыні ў апараце квантавай механікі. Запісваюцца ў выглядзе няроўнасцей віду ДхАрх > h/2, дзе Ах = і Арх — ^(&PXŸ — неазначальнасці (сярэднеквадратычныя адхіленні ад сярэдніх значэнняў) аператараў каардынаты і кампаненты імпульсу адпаведна; h = h/2n, дзе h — Планка пастаянная. Такія ж суадносіны выконваюцца для каардынат y i z і адпаведных кампанентаў імпульсу. Аналагічныя суадносіны маюць месца і для інш. пар фіз. характарыстык мікрааб’ектаў, напр., энергіі і часу жыцця сістэмы ў зададзеным стане, вугла павароту вахол зададзенай восі і праекцыі на яе моманту імлульсу. Н.с. вызначаюць спосаб найлрасцейшых ацэнак колькасных характарыстых квантавых сістэм. Л.М.Тамільчык.

НЕАКАНСЕРВАТЫ ЗМ

253

сістэмы нераўнадраўных (эканам. і паліт.) адносін паміж краінамі Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі і развітымі краінамі Еўропы і Паўн. Амерыкі пасля распаду калан. імперый y сярэдзіне 20 ст. Ажыдцяўляецца ў форме пранікнення ў новыя незалежныя краіны транснац. карпарацый, прадастаўлення фін., эканам. і інш. дапамогі, далучэння гэтых краін да ваен. і эканам. саюзаў. Спалучае метады эканам. і паліт. націску і некат. уступак y эканам. сферы.

ДЗЕЯ-

НЕАКАНСЕРВАТЫЗМ (ад неа... + кансерватызм), кірунак y зах. сацыялогіі, які ўзнік y працэсе перагляду ідэй і каштоўнасцей лібералізму і кансерватызму, уяўляе сабой іх новы сінтэз. Быў

НЕАІМПРЭСМНІЗМ (ад неа... + імпрэсіянізм), кірунак y жывапісе канца 19 — 1-й пал. 20 ст. Засн. ў Францыі каля 1885 Ж. Сёра і П . Сіньякам. Тэрмін м у ). уведзены Ф.Фенеонам y 1886. Н. навуМегал светла-шэрага колеру, ^ 1016 °С, шчыльн. кова абгрунтаваў раскладанне тонаў на 6905 кг/м3. У паветры акісляецца. Уэаемадзей- чыстыя колеры і прыём пісьма разнічае з кіпнем, мінер. к-тамі, пры награван- дзельнымі мазкамі (гл. Пуантылізм), адні — з галагенамі, азотам, вадародам. Метал. вяргаў выпадковасць і фрагментарнасць Н. атрымліваюць электролізам расплаву фта- кампазіцый імпрэсіянізму, вызначаўся рыду NdF3 ці хларыду NdCl3, a таксама кальабагульненай, плоскасна-дэкар. манецыятэрмічным аднаўленнем гзгых злучэнняў. Выкарыстоўваюць як кампанент мішметалу рай жывапісу, які нагадваў пано. Паслядоўнае аптычнае змяшэнне чыстых (сплаву рэдказямельных злементаў), алюмініевых і магніевых сплаваў, як актыватар лазертонаў спектра стварала эфект асляпных матэрыялаў, аксід NdjOj — y выгв-сці ляльна белага святла і разам з тым аптычнага шкла. «выцвітання», бялёсасці каларыту. У розныя часы да Н. звярталіся А-Матыс, НЕАЗНАЧАЛЬНАСЦЕЙ СУАДНбСІНЫ. А.Дэрэн, Р.Дэланэ, Дж.Северыні, фундаментальныя суадносіны квантаДж.Бала, ім захапляліся В. ван Гог, вай механікі, якія ўстанаўліваюць межы Э.Бернар, П.Гаген і інш. Н. пашырыўся дакладнасці адначасовага вызначэння ў Галандыі (Артс, Брэмер, Вейлбрыф), пэўных пар фіз. велічынь, y прыватнасІталіі (П. да Вальпеда, Дж.Сеганціні і ці — кананічна спалучаных дынамічінш.), пад уплывам бельгійцаў Т. ван ных пераменных, напр., каардынаты і Рэйселберге і A ван дэ Велдэ да Н. імпульсу мікрачасціды. Устаноўлены В. К.Гайзенбергам (1927) пры аналізе звярталіся ў Германіі П.Баўм, К.Герман, К.Рольфс, І.Гаўптман. Л.Ф.Салавей. ўяўных эксперыментаў па вымярэнні каардынат і імпульсаў квантавага аб’екНЕАКАЛАНІЯЛІЗМ, вызначэнне, якое та. выкарыстоўваецца як агульная назва

Зах. Еўропы як рэакцыя на ліберальнае рэфармаванне 1960-х г. Яго ідэолагі (Ф.Х.Хаек, Г.К.Кальтэнбрунер і інш.) прытрымліваліся прынцыпу моцнай дзярж. улады для захавання правоў і свабод асобы на аснове строгага выканання законаў, выступалі ў падтрымку традыцый і пераемнасці ў грамадскім жыцці, лічылі не прымальным сац. рэвалюцыі і радыкальныя рэформы. Прадстаўнікі ліберальнай дэмакратыі пайшлі за кансерватарамі, зыходзячы з усведамлення, пгго гал. вораг сапраўднага лібералізму хаос y грамадстве, a не кансерватыўная рэстаўрацыя; каб пазбегнуць хаосу і абараніць ліберальныя каштоўнасці (свабоду прадпрымальніцтва, правы і свабоды), патрэбна модная дзяржава. Узнікшая ў пэты час т.зв. «неакансерватыўная хваля» ў грамадскай свядомасці, спрыяла прыходу да ўлады ў 1980-я г. партый, якія стаялі за ўмацаванне дзярж. улады: рэспубліканская ў ЗІПА, кансерватыўная ў Вялікабрытаніі, хрысц.-дэмакр. саюз y ФРГ; лідэры гэтых партый Р.Рэйган, М.Тэтчэр, Г.Коль сталі кіраўнікамі дзяржаў. Яны праводзілі больш цвёрдую дзярж. палітыку,

НЕАЗНАЧАЛЬНАЯ ФОРМА CJIÔBA, гл. Інфінітыў.

НЕЛДбЛЬНАЯ СІЛА, ф о р с - м а ж о р (лац. vis major, франц. force majeure) y праве, падзеі, надзвычайныя абставіны, якія не могуць быць прадугледжаны, прадухілены або ліквідаваны якімі-н. мерамі. Да Н.с. ў заканадаўстве і дагаворнай пракгыцы адносяць стыхійныя бедствы (напр., землетрасенні, навадненні) і інш. непрадбачаныя і непазбежныя абставіны. У выніку Н.с. адзін з бакоў y цывільна-прававых адносінах міжвольна становіцца прычынай страт цругому. У такой сітуацыі Н.с. з’яўляецца акалічнасцю, якая вызваляе ад адказнасці. Э.І.Кузшянкова. НЕАДЫМ (лац. Neodymium), Nd, хімічны элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 60, ат. м. 144,24; адносіцца да лантаноідаў. Прыродны складаецца з сумесі ізатопаў з масавымі лікамі 142— 146, 148, 150; ізатопы 144Nd i lwNd слабарадыеактыўныя: найб. колькасць 14% d (27,07%) i Г44Ш (23,78%). У зямной кары 2,5 ■ 10"3% па масе. Адкрыты ў 1885 аўстр. хімікам К.Аўэрам фон Вельсбахам, назва ад неа... і грэч. didymos — блізня, двайнік (празеады-

лючна тлумачэннем і каменціраваннем стараж. канфуцыянскіх тэкстаў, вырасла цікавасдь да пытанняў анталогіі, наапіраючыся на каштоўнасці абноўлена- турфіласофіі і касмагоніі. Мысліцелі га кансерватызму, які зблізіўся з неалі- Чжоў Дуньі і Чжан Цзай пры разглядзе бералізмам. Разам з тым прыхільнікі Н. праблемы ўзнікнення сусвету схіляліся выступалі супраць ліберальных ідэй да матэрьмліст. іх вырашэння (вучэнне «сацыяльнай дзяржавы» і сац. накірава- пра «ці» як першаматэрыю). Адначасова насці эканомікі, адмаўлялі неабмежава- інш. мысліделі (Чэн Хао і Чэн I) спраны маральны плюралізм, лічылі, што бавалі даць тэарэт. абгрунтаванне траразумная свабода патрабуе аўтарытэту і дыц. канфуцыянскай этыцы, заснаванае парадку. на прынцыпах дуалізму з выразнымі Літ.: Э л ь м Л. «Новый» консерватнзм: ідэаліст. тэндэнцыямі («лі» — розум, Пер. с нем. М., 1980; К е п е ц н Б. Неокон- зразумелы як «агульны прынцып» рэчы, серватазм я «новые правые»: Пер. с венг. М., 1986; X a й е к Ф.А. Пагубная самонадеян- яе форма; «ці» — матэрыя, зразумелая ность: Ошнбкн соцналнзма: Пер. с англ. М., як субстанцыя рэчы). Погляды папя1992. В.Дз. Мароіаў. рэднікаў абаіульніў і развіў Чжу Ci. Ён прызнаваў «лі» першасным, a «ці» друНЕАКАНТЫЯНСТВА, ідэалістычны фі- гасным пачаткам, стварыў дуалісіычлас. кірунак, які ўзнік y 2-й пал. 19 ст. ную касмагонію панпсіхічнага толку ў Германіі. Сфарміраваўся ва ўмовах (гл. Панпсіхізм) і заснаваў на ёй філас. крызісу метадалаг. асноў прыродазнаў- антрапалогію, паводде якой спалучэнне ства і гіст. навукі, уяўляў сабой спробу «лі» і «ці» знаходзідь y чалавеку сваё яго пераадолення з дапамогай тэарэт. поўнае ўвасабленне. Гэтую канцэпцыю спадчыны І.Канта. Адным з першых ён зрабіў зыходным пункгам інтэрпрэфілосафаў, які заявіў пра неабходнасць тацыі канфуцыянскіх тэкстаў і стаў «вярнуцца да Канта» і «ачысціць» ву- стваральнікам Н., якое было прынята чэнне Канта ад наслаенняў яго пасля- як афіц. ідэалогія Кітайскай імперыі і доўнікаў, быў О.Лібман. Н. пашырыла- захавала пануючае становішча ў філас. і ся ў Германіі, Аўстрыі, Францыі, Расіі і грамадска-паліт. думцы Кігая да пач. 20 інш. Найб. вядомымі былі марбургская ст. (Г.Коген, П .Натарп, Э.Касірэр і інш.) і Літ. : Древнекнтайская фмлософня: Собр. бадэнская (В.Віндэльбанд, Г.Рыкерт і текстов. T. 1—2. М., 1972—73; П о р ш н е інш.) школы. Нягледзячы на часам в a Е.Б. Релнгнозные двнження позднесредпрынцыповыя адрозненні ў тлумачэнні невекового Клтая: Пробл. ндеолошн. М., Н.КМазоўка. кантавай спадчыны, усе неакантыянды 1991. зыходзіліся ў адным — крытычных ад- НЕАКЛАСІЦЫЗМ (ад неа... + класіносінах да кантавай «рэчы ў сабе». У цшм), y шырокім сэнсе — прадаўжэнадрозненне ад самога Канта, які пры- не эстэт. прындыпаў класідызму ў нознаваў «рэч y сабе» як незалежную ад вых умовах развіцця маст. культуры; y суб’екта, як рэальна існуючую, яны больш вузкім сэнсе — стылістычны трактавалі яе, як чалавечы вопыт. Калі прыём, заснаваны на выкарыстанні ў л-ры, Кант спрабаваў строга акрэслідь межы музыцы, архітэкгуры, тэатр. і выяўл. пазнавальнай здольнасці суб’екта і мастацтве міфалагічных вобразаў і маўрэшце перайшоў на пазіцыі агнасты- тываў, ант. тэм і сюжэтаў. цызму і суб’ектыўнага ідэалізму, то неаУ л і т а р а т у р ы тэвдэнцыі і плыні кантыянцы ў большай ступені апелявалі Н. ўзніклі ў Расіі і Зах. Еўропе ў 1-й да пастулатаў аб’екдыўнага ідэалізму пал. 19 ст. (ант. міфалаіічная вобраз(бога, логаса і г. д.). Яны адрывалі па- насць y паэзіі І.В.Гётэ, АПушкіна, знанне ад прадмета пазнання. Прадмет, А.Майкава, К.Бацюшкава, франц. «парпа іх меркаванні, не дадзены, a зададзе- насцаў» Т.Гацье, Ш.МЛеконта дэ Ліны суб’екгу. Такім чынам, пазнанне ля), a ў больш апасродкаваных і пераёсць лагічная пабудова і яна здзяйсня- ўтвораных формах — y канды 19 — ецда па законах мыслення. Н. паўплы- пач. 20 ст. (творчасць ІАненскага, В.Брусава, В.Іванава, вала на неагегельянства, экзістэнцыялізм К.Бальмонта, М.Цвятаевай і інш.). Паэзія Н. шырока і інш. кірункі. Літ.: К а с с н р е р Э. Жлзнь я ученне выкарыстоўвае маст. традыцыі антычКанта: Пер. с нем. СПб., 1997; Х а й д е г - насці, Адраджэння і класіцызму, праг е р М. Кант н проблема метафнзнкм: Пер. сякнуга жыццялюбствам, культам розус нем. М., 1997; Г а й д е н к о П.П. Прорыв му і прыгажосці, y ідэйна-эстэт. плане к трансцендентному: Новая онтологая XX в. звычайна проціпастаўлена натуралізму, М„ 1997. Т.І.Адула. сац.-паліт. ці быт. утылітарызму, маст. НЕАКАНФУЦЫЙНСТВА, кірунак y кі- прымітывізму. У сваіх крайніх формах тайскай філасофіі. Узнік y перыяд па- гэтыя тэндэнцыі пад уплывам літ. каннавання дынастыі Сун (960— 1279) на дэпцый перамяжоўваюдца з тэорыямі глебе аднаўлення традыц. канфуцыян- «чыстай красы», «мастадтва дзеля масcmea і яго тэарэт. абгрунтавання дуаліс- тацтва» (франц. і рус. сімвалізм, маст. тычнай касмагоніяй і філас. антрапало- акадэмізм, асобныя тэндэнцыі ў імпрэгіяй. Сфарміраваўся ў працэсе барацьбы сіянізме і інш.). Н. звычайна засяроз будыйскімі філас. школамі, значны джвае ўвагу на т.зв. «вечных» праблемах ўплыў на яго зрабілі касмаганічныя тэ- жыцця, сцвярджае абсалютнасць маорыі даасізму і погляды школы чань ральных і эстэт. крытэрыяў, y процілег(японская дзэн). 3 10 ст. ў канфуцыян- ласць дэкадэндгву і мадэрнізму арыенстве, якое з канца эпохі Хань (206 да туецца на стылявую і сюжэтна-кампазін.э. — 220 н.э.) абмяжоўвалася вык- цыйную выразнасдь, моўную пластыч-

254

НЕАКАНТЫЯНСТВА

насць. У бел. л-ры стылістычныя прыёмы Н. творча выкарыстоўваў М.Багдановіч, які распрацаваў класічныя формы верша, чым узбагаціў нац. л-ру здабыткамі сусв. паэтыкі. У 1930 — пач. 1950-х г. пад уплывам вульгарнага садыялагізму тэндэнцыі Н. набылі форму одапісальніцгва і параднасці ў л-ры. У сучаснай бел. паэзіі асобныя элементы Н. выкарыстоўваюцца як стылістычны прыём. У м у з ы ц ы Н. узнік як супрацыіастаўленне рамант. суб’ектыўнасці імпрэсіянізму, экспрэсіянізму і верызму, спроба вярнуць муз. мастадтву дысцыпліну думкі і яснасць мовы, уласцівыя старым стылям. Для Н. ўласцівы зварот пераважна да маст. прынцыпаў і стылістыкі барока і Венскай класічнай школы (поліфанія кампазітараў Нідэрландскай школы, Дж.Палестрыны, І.С.Баха, клавірнае мастацтва Ф.Куперэна, Д.Скарлаці, італьян. опера 17— 18 ст., інстр. канцэрты А.Вівальдзі, санаты М.Равеля, Ф.Пуленка, Д.Міё, ААнегера, Ж.Франсэ, опера Ж.Б.Лкші, сімфанізм І.Гайдна, ВА.Моцарта). Падобныя да Н. тэндэнцыі характэрны творчасці асобных кампазітараў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. (І.Брамс, М.Рэгер, С.Франк, К.СенСанс, М.Метнер, С.Танееў і інш.). У рознай ступені Н. адбіўся ў музыцы многіх кампазітараў 20 ст., найб. акрэслены ў І.Стравінскага, які аб’яднаў y сваёй творчасці амаль усе яго разнавіднасці, П.Хіндэміта, АКазелы, Э.Тамберга і інш. У неакласіцысцкіх муз. творах раздзелы, стылістычна звязаныя з сучасным увасабленнем муз. мовы і форм мінулых эпох, часта супастаўляюцца з муз. фрагментамі, якія маюць мала агульнага са старадаўнімі прататыпамі. Сутнасць эстэтыкі Н. — супастаўленне маст. стыляў, пры якім зварот да мінулага — хоць і важнейшая, але тсшькі адна са стылявых фарбаў твора (напр., Э.Віла-Лобас сумясціў y адным творы браз. мадынню і фугу, Хіндэміт — ваен. марш і пасакаллю, Стравінскі стварыў асаблівы стыль Н., дзе разнастайныя старыя прататыпы супастаўляюода з муз. жанрамі 20 ст. ці іх асобнымі элементамі). Уласцівае Н. свабоднае выкарыстанне старадаўніх стыляў і жанраў — адна з істсггных прыкмет музыкі 2-й пал. 20 ст. У бел. музыцы рысы Н. сустракаюцца ў творчасді ЛАбеліёвіча, П.Альхімовіча, С.Бельцюкова, Г.Вагнера, В.Войціка, Я.Глебава, У.Дамарацкага, У.Дарохіна, Дз.Камінскага, В.Капыцько, В.Куэняцова, А.Літвіноўскага, А.Мдывані, Дз.Смсшьскага, Р.Суруса, Л.Шлег і інш. У архітэктуры 1910—20-х г. класічныя формы і лаканізм проціпастаўляліся багатаму фармальнаму дэкору ў пабудовах эклектыкі і мадэрна. У некат. краінах Зах. Еўролы Н. выкарыстоўваў канстр. прыёмы стылю мадэрн і адначасова вызначаўся рацыяналістычнымі тэндэнцыямі (А.Перэ ў Францыі, П.Берэнс y Германіі, О.Вагнер y Аўсгрыі і інш.). У ЗША, Францыі і Вялікабрытаніі Н. развіваўся пераважна ў афіц. архітэктуры і вылучаўся параднай прад-

стаўнічасцю і падкрэсленай манументальнасцю. У рас. архітэктуры 1910-х г. Н. сцвярджаў асн. прынцшіы арх. класікі (І.Жалтоўскі, І.Машкоў, І.Фамін, У.Шчуко і інш.); y той жа час прадстаўнікі рас. мадэрна звярталіся да стылізацыі класічных матываў (ФЛідваль, Ф.Шэхтэль і інш.). У бел. архііэкгуры Н. вядомы з 1910-х г. Будынкі вызначаліся імпазантнасцю аблічча, высокім прафес. майстэрствам буд. работ. Значны ўплыў на развіццё Н. зрабіла творчасць мінскіх архітэкгараў С.Гейдукевіча і Г.Гая, паводле іх праекгаў пастаўлены найб. значныя будынкі ў Мінску і г. Бабруйск Магілёўскай вобл. Прынцыпы H., y якіх творча выкарыстаны кампазідыйныя прыёмы архітэктуры класіцызму, выявіліся ў культавых (Моладаўская капліца) і M eMap. (Мілавідская мемарыяльная капліца, Салтанаўская мемарыяльная капліца) збудаваннях. У канцы 1920-х г. Н. ўлас-

Да арт. Неакласіцызм. Будынак ламбарда ў Маскве. Арх. І.Машкоў. 1912.

цівы строгія класічныя формы ў спалучэнні са сродкамі кампазіцыі арх. спадчыны (будынкі банкаў y Брэсце, Баранавічах, арх. С.Філасевіч). У 1930-я г. сродкі H. ў іх ііпертрафіраваных манум. формах пашыраны ў архітэкгуры Італіі (М.П’ячэнціні і інш.) і Германіі (П.Л.Трост і інш.). Прынцыпы Н. паўплывалі і на развіццё сав. архітэктуры 2-й пал. 1930-х г. Заснавальнікам т.зв. пралетарскага класіцызму быў Фамін. На Беларусі Н. выявіўся ў творчасці І.Лангбарда (гал. корпус Нац. АН Беларусі, Дом афіцэраў), АП.Воінава (гасцініца «Свіслач»), Г.Якушкі (сярэдняя школа № 4 на рагу вулід Кірава і Чырвонаармейскай; усе ў Мінску). У канцы 1940-х—50-я г. Н. набыў новую рэдакцыю — т.зв. сталінскі класіцызм: арх. Жалтоўскі (дом па вул. Махавой y Маскве), М.Паруснікаў (забудова 1-й чаргі праспекга Скарыны ў Мінску), Г.Заборскі (будьшак б. аблвыканкома ў г. Полацк Віцебскай вобл., карпусы пед. ун-та), У.Кароль і АДухан (будынак паштамта), В.Гусеў (штаб Бел. ваен. акругі; усе ў Мінску) і інш. Літ.: С м н р н о в В. Возншшовешіе неокласснцнзма н неокласснцнзм Н.Сгравннского / / Крнзнс буржуазной культуры н музыка. М., 1973. Вьш. 2; В а р у н ц В. Музыкальный неоклассвднзм: Her. очеркн. М., 1988. У.М.Конан (літаратура), В.М. Чарнатаў (архітэхтура). НЕАКЛАСІЧНАЯ ТЭОРЫЯ ЭКАНАМІЧНАГА Р0СТУ, агульны тэрмін, які адносіцца да распрацаваных y межах неакласічнай эканамічнай тэорыі мадэляў эканамічнага росту; асн. ўпор y гэтых мадэлях робіцца на лёгкасць замяшчэння паміж капіталам і працай y вытв. функцыі, што забяспечвае ўстойлівы эканам. рост. У адрозненне ад кейнсіянства на першы план вылучаецца праблема патэнцыяльна магчымага тэмпу росту эканомікі і факгараў, што яго вызначаюць. Выкарыстанне вытв. функцый пры аналізе стат. даных, пгто харакгарызуюць прадэс эканам. росту ў асобных краінах, стала пачаткам даследаванняў па ацэнды ролі асобных фактараў росту: колькасных (рост прац. сілы і асн. капіталу) і якасных, якія з’яўляюцца вынікам тэхн. прагрэсу. НЕАКЛАСІЧНАЯ ЭКАНАМІЧНАЯ ТЭ0РЫ Я, кірунак y эканоміцы 19 ст., які замяніў дактрыны класічнай эканам. тэорыі (т. зв. «маржыналісцкая рэвалюцыя»), У адрозненне ад кейнсіянства характарызуецца мікраэканам. падыходам да эканам. з ’яў. Прадстаўнікі Н.э.т. Л.Вальрас, К.Віксель, У.Джэванс, К.Маршал, В.Парэта, Ф.Эджуарт, эканамісты Дж.Кларк, І.Фішэр (ЗША), К.Менгер (Аўстрыя) і інш. развілі інсзрументарый гранічнага аналізу эканомікі, падкрэслівалі значэнне дэфіцытнасці даброт для вызначэння іх цаны, заклалі агульнае ўяўленне пра сутнасць ашымальнага размеркавання рэсурсаў і інш. Ідэі тэорыі выкладзены ў кн. Маршала «Прынцыпы эканамічнай навукі» (1890). Н.э.т. з ’явілася асновай для тэорыі эканомікі дабрабыту, эканамічнага росту тэорыі', гал. дасягненне — мадэль канкурэнтнай раўнавагі Вальраса.

Да арт. Нсакласіцызм Мемарыяльная капліца каля вёскі Салтанаўка Магілёўскага раёна. Арх. К.Міхайлаў, скульпт. П.Яцына. 1912.

НЕАЛАГІЗМ (ад неа... + грэч. logos слова), слова або спалучэнне слоў, ут-

Н ЕАЛЕЛЬНЫ Я

255

вораныя для абазначэння новых прадметаў, паняццяў, з ’яў ці для замены іх старых назваў. Напр., «газамабіль» (аўтамабіль, які працуе на газавым паліве). Прыналежнасць слоў да Н. — уласцівасдь адносная і гістарычная. 3 часам Н. ўваходзяць y аюгыўны слоўнікавы склад лексікі і перастаюць услрымацца як довыя словы («саўгас», «касмадром» і інш.), або, наадварот, лераходзяць y разрад гістарызмаў («камбед»). Н. — пераважна назоўнікі, радзей — лрыметдікі, дзеясловы; сярод займеннікаў, лічэбдікаў, службовых слоў не сустракаюцца. Н. падзяляюць на лексічныя, якія выступаюіл> y мове як назвы прадметаў, з ’яў («гагарыніт»), і семантычныя — довыя значэнді вядомых слоў: «бадк» (у выразе «банк новых ідэй»), Лексічныя і семантычныя Н. ўваходзяць y лексічдую сістэму мовы і з ’яўляюцца агульнамоўнымі. У бел. мове сярод сучасных Н.: «лудіт», «гідробус», «акванаўт», «брыфінг» і ідш. Шырокае распаўсюджадне атрымалі індывідуальна-стылістычньш, або аўтарскія, Н. — аказіяналізмы, якія створаны пісьмеднікамі, грамадскімі дзеячамі толькі ў пэўным кадтэксце. Напр., «заістужыць», «распарасоніцца» (У.Дубоўка), «грыбазбіры» (П.Падчанка), «ад’юбілеіць» (В.Вітха). Асобныя аўтарскія Н. могуць пераходзіць y катэгорыю агульяаўжывальдых слоў. Літ:. Б р а г н н а A Неолопізмы в русском языке. М., 1973; Новые слова в словарн новых слов. Л., 1978—83;'К аз е й к a ' І.П. Паняцце неалагізма ў сучасным мовазнаўстве // Бел. лінгвістыка. Мн., 1988. Вып. 34. НЕАЛАМАРКІЗМ, сукупнасць ідэалістычных эвалюц. канцэпцый, заснавадых на асобдых палажэддях ламаркізму. Узнік на паслядарвінаўскім этапе развіцця эвалюц. вучэння як проціпастаўленне дарвінізму. Вылучаюць 3 асн. кірункі Н.: о р т а л а м а р к і з м сцвярджае, што накіраванасць эвалюцыі абумоўлена зыходдымі ўласцівасцямі арганізма і па сугнасці ўяўляе сабой аўтагедет. канцэпцыю (гл. Аўтагенез); механаламаркізм тлумачыць эвалюц. пераўтварэнні арганізмаў іх зыходнай уласцівасцю мэтадакіравана рэагаваць зменамі структур і функцый на змены давакольнага асяроддзя (эктагенез), якія і выздачаюць эвалюцыю; псіхаламаркізм устанаўлівае крыдіцу эвалюцыі ў свядомых актах волі аргадізма, яго частак, y тл . клетак. Агульнае для ўсіх кадцэпцый — прызнанне дзеяння натуральдага адбору абмежавадым і залежным ад зменлівасці зыходнага матэрыялу. Літ:. С к о в р о н С. Развягне теорзш эволюцмн. Варшава, 1965; О н о С. Генетаческне механнэмы прогресснвной эволюцня: Пер. с англ. М., 1973. А.С.Леанцюк. НЕАЛЕЛЬНЫЯ ГЕНЫ, гены, што вызначаюць развіццё неальтэрнатыўных адзнак арганізма (напр., колер вачэй, форма ногцяў). Калі пры меёзе не ад-

256

Н ЕА Л ІТ

бываедда красінговера і Н.г. знаходзяцца ў розных локусах гамалагічных храмасом, тады адбьгааецца іх поўнае счэпленае наследаванне, a лры даяўнасці красінговера — нялоўнае. Свабоднае камбідавадне Н.г. па 3-м законе Меддэля бывае пры іх знаходжанні ў роздых парах гамалагічдых храмасом. Р.Г.Заяц. НЕАЛІТ (ад неа... + грэч. lithos камедь), н о в ы каменны век, апошді лерыяд каменнага веку. Пачаўся Ў 8-м тыс. да н.э. ла Б.Усходзе, потым y Індакітаі як эпоха лераходу да вытвараючай гасладаркі. У Еўроле лрацягваўся з 6-га да канца 3-га тыс. да н.э. У эпоху Н. лашырыліся шліхтаваныя каменныя лрылады прады, вынайдзены керамічды посуд, зарадзілася земляробства і жывёлагадоўля, дасягнуў росквпу мацярылска-родавы лад. На Беларусі Н. настаў y канцы 5-га тыс. да н.э., скодчыўся ў 2000— 1800-я г. да л.э. У гэты час тут пражывалі плямёны днепра-данецкай культуры, верхнедняпроўскай культуры, нёманскай культуры, нарвенскаіі культуры, культур тыловай грабеньчата-ямкавай керамікі, лейкападобных кубкаў, шарападобных амфар і ідш.

HEAMAPKCÎ3M, сукупнасць філас., сацыялаг. і паліт. ідэй, канцэпцый, тэорый, аўтары і лрадстаўнікі якіх звярталіся да вучэння К .Маркса з мэтай абнаўлення яго поглядаў ва ўмовах грамадскай і паліт. рэчаіснасці 1930—80-х г. Прадстаўнікі Н. спалучалі асобныя элемедты сац.-філас. поглядаў К.Маркса і У.ІЛеніна з палажэннямі неагегельядства, ніцшэанства, філасофіі жыцця, экзістэнцыялізму, деафрэйдыэму, розных адценняў анархізму і інш. філас. плыняў. У Н. адрозніваюдь 2 процілеглыя кірункі: дыялектычна-гуманістычны і сцыентыстычны. Першы з іх грудтуецца на трактоўцы асобы як суб’екга гіст. дзеяння і ўключае шэраг філас., філас.-этычных, філас.-эстэтычных, філас.-псіхал. плыдяў: франхфурцкую школу (Т Адорна, Ю.Габермас, М.Хоркхаймер), фенаменалагічны марксізм (Э.Пачы, П.Піконе), экзісгэнцыялістычны марксізм (Ж.П.Сартр, Ы.Мерло-Панці); фрэйдамарксізм (Т.Маркузе, Э Фром)\ ірупу югасл. філосафаў «Праксіс» (С.Маркавіч, Г.Петравіч) і інш. Сцыентыстычны кірунак Н. прадстаўляюць філас. плыні, y межах якіх разглядаецца праблематыка тэорыі пазнання і навукі (Л.Алыдосер, Г. дэла Вольпе). Да Н. далучыліся некат. таарэтыкі антыкаланіяльнага нац.-вызв. руху (САмін), іфытычныя сацыёлагі (Ч.Р.Мілс, Н.Бірнбаўм), некат. ідэолагі фемінісцкіх рухаў. У неамарксісцкай інтэрпрэтадыі малады К.Маркс y якасді «філас. антраполага» проціпастаўлены сталаму — аўтару «Капітала», дзе чалавечая асоба ўжо выпадае з яго поля зроку. Марксава бачанне гуманізму ў іх канцэпцыях звузілася да індывіда; марксісцкая дыялек-

тыка распаўсюджвалася толькі на сац. лрацэсы; катэгорыі прадукцыйдых сіл і вытв. адносін састулалі месца паняццям працы і інтэракцыі (узаемадзеяння); вучэнню Маркса пра сусветна-гістарычную місію пралетарыяту лроціластаўлялася кадцэпцыя пра інгэграцыю рабочага класа ў капіталіст. сістэму. Радыкальдыя ідэі Н. ў 2-й пал. 1960-х г. былі ўспрыняты ўдзельнікамі «руху новых левых» («крытычная інтэлігенцыя», моладзь, студэнцтва, навучэнцы), y канды 20 ст. водіукі Н. адчуваюцца ў ідэалогіі руху «зялёных» y канцэлцыі экалагічнага сацыялізму і інш. В.І.Боўш. НЕАНДЭРТАЛЬЦЫ (Homo neandertalensis), палеаантрапы, стараж. людзі, якія жылі ў эпоху палеаліту. Назва ад даліны Неандэрталь y Германіі, дзе ў 1856 упершыню знойдзены рэдггкі шкілета гэтага выкалнёвага чалавека. Пазней рэдггкі Н. знойдзены ў розных мясцінах Еўролы, Аэіі, Афрыкі (акрамя Амерыкі і Аўстраліі). Па аб’ёме мозга Н. займаюць прамежкавае становішча

Неандэрталец (фас і профіль). Рэканструкцыя М.М.Герасімава. 1948. паміж сучасным чалавекам і пітэкантрапам, сінантрапам, атлантралам і гейдэльбергскім чалавекам. Чэрап Н. вызначаецца нізкім скляпеннем, лакатым ілбом, вял. дадвочнымі валікамі і вышынёй твару. Падзяляюцца на болыд старажытных, звязаных з ашэльскай культурай, і болыы позніх, звязаных з мусцьерскай культурай. Паводле шматлікіх лрыкмет раннія Н. маюць болыдае падабенства да сучасных людзей, чым познія. У Н. фарміравалася абстрактдае мысленне, зараджаліся грамадская свядомасць і мастадтва. Лічаць, што Н. былі першымі людзьмі, якія праніклі на тэр. паўд. і паўд.-ўсх. Беларусі ў сярэднім палеаліце. Літ:. А л е к с е е в В.П. Человек: Эволюцня н таксономня: некоторые теорет. вопросы. М., 1985; Т е г а к о Л.Н., С а л н в о н Н.Н. Основы современвой антрополопт. Мн., 1989. Л.І.Цягака. НЕАНТАЛ0ГІЯ [ад неа... + грэч. on (ontos) існае, істота + ..логія], комплекс біялагічных навук пра сучасны арган. свет. Вывучае будову і функцыян. асаблівасці жывых арганізмаў, іх індывід. развідцё, роднасныя сувязі, пашырэнне, узаемаадносіны з навакольным асяроддзем і паміж сабой. Пры вывучэнні слаба змененых рэпггкаў арганізмаў з антрапагенавых адкладаў (напр., трупаў мамантаў) мяжуе з палеанталогіяй.

НЕАПАЗІТЫВІЗМ, адзін з асн. кірункаў філассгфіі 20 ст.; форма пазітывізму. Узнік y 1920-я г. ў Аўстрыі, Германіі, Польшчы як спроба лагічна абгрунтаваць навук. веды. 3 сярэдзіны 1930-х г. яго цэнтрамі сталі Вялікабрытанія і ЗША. Асл. ідэі Н. бяруць пачатак y эмпірызме і фенаменалізме (Дрт.Берклі, Д .Юм). Н. лічыдь лрадметам філасофіі мову, найперш мову навукі як спосаб выражэддя ведаў, a таксама дзейнасць па аналізе гэтых ведаў. Ідэі Н. знайшлі адлюстраванне ў дзейнасді Венскага гуртка, на аснове якога склаўся лагічны пазітывізм (М.Шлік, Р.Карнап, О.Нейрат), і яго лрыхільлікаў y Германіі (Р.Мізес, Г.Рэйхенбах), Вялікабрытадіі (Л. Вітгенштэйн, А.Дж.Аер, К.Попер), ЗША (Ч.Морыс) і інш. Метадам ачышчэння філасофіі ад «метафізікі» быў прызнаны т.зв. прынцып верыфікацыі, лаводле якога лраверка навук. асэдсаванасці і сапраўднасці выказванняў адбываецца шляхам параўнання іх з фактамі вопьггу. На сучасным этапе існуюць 2 асн. разнавіднасді Н. — «лінгвістычны аналіз» y Вяліхабрыталіі (Дж.Осцін, Г.Райл, П.Стросад і інш.) і аналітычная філасофія ў ЗША (У.Куайн, Н.Гудмен, А.Пап, М .Уайт і ідш.;. Лінгвістычны Н. выключае са сферы адалізу не толькі метафізічныя пытанні, але і філас. праблемы мовы давукі; мэтай аналЬу лічыць разуменне характару ўжывання звычайнай мовы. Н. адыграў значную ролю ў развіцці сучаснай логікі, семіётыкі і філасофіі навукі. Гл. таксама Канвенцыяналізм, Лагічны атамізм. НЕАПАЛІТАНСКАЕ КАРАЛЕЎСТВА, дзяржава ў Паўд. Італіі ў 1282— 1815. Вылучылася ў 1282 з Сіцылійскага каралеўства дасля таго, як Карл Анжуйскі (гл. Анжуйская дынастыя) страціў Сіцылію. Сталіца каралеўства — г. Неапаль. Дасягнула магутнасці ў часы драўлення Роберта [1309— 43], які ўзначаліў ігальян. гвельфаў (гл. Гвелыры і гібеліны). У выніку жорсткай барацьбы за прастол y Н.к. ўсталявалася малодшае венг. адгалінаванде Анжуйскай дынастыі [1382— 1435]. Пастаянныя войны з Сіцыліяй і ўнутр. ўсобіцы аслаблялі каралеўскую ўладу. У 1442—43 дзяржаву заваяваў кароль Арагона і Сіцыліі Альфонс V (у Н.к. — Альфонс I), заснавальнік y Н.к. Арагонскай дынастыі [1442— 1501]. У выніку Італьян. войнаў 1494— 1559 Н.К. — уладанне (з 1504) Іспаніі, разам з Сідыліяй утварыла Сіцылій абедзвюх Каралеўства. Эканам. заняпад дзяржавы (асабліва гарадоў), падатковы ўціск з боку іспанцаў выклікалі ў 16— 17 ст. y Н.к. шматлікія паўстанні. Пасля нядоўгага аўстр. праўлення (з 1707, фармальна ў 1714—35) пад уладай ісл. Бурбонаў. У 1805 акупіравалы фралц. войскамі Напалеона I, кіравалі ген. Ж.Банапарт (1806—08) і І.Мюрат (1808— 15). Пасля разгрому Напалеона зноў y Каралеўстве абедзвюх Сіцылій; з 1860 y складзе аб’яднанага Італьян. каралеўства.

НЕАПАЛІт Ан СКАЯ 0ПЕРНАЯ IIIKÔЛА, італьянская оперная школа і стылявы кірунак y 18 ст. Узнікла ў Неапалі. Заснавальнік — А. Скарлаці, першы найб. значны прадстаўнік — Ф.Правендале. Н.о.ш. абагульніла дасягненні італьян. оперы 17 ст. Вял. значэнне для яе фарміравання мелі традыцыі быт. неапалітанскай музыкі і дзейнасць кансерваторый Неапаля, якія падрыхтавалі многіх спевакоў-віртуозаў. У Н.о.ш. склаліся арыстакратычны жанр оперысерыя (Скарлаці, Л.Вінчы, Н.Порпара, Л.Леа, НЛамелі, Т.Траэта) і дэмакр. жанр оперы-буфа (Дж.Б.Пергалезі, Н.Пічыні, Дж.Паізіела, Д.Чымароза). Сярод лібрэтыстаў — паэты і драматургі АДзеда і П.Метастазіо. Вял. ролю ў ёй адыгралі кантыленныя і віртуозныя сольныя спевы, выкрышталізаваліся формы опернай арыі, італьян. опернай уверцюры, тыпы рэчытатыву, устанавіліся традыцыі выкарыстання аркестра ў оперы. Стыль Н.о.ш. паўплываў на еўрап. музыку. Літ.: Гл. пры арт. Опера.

Кастэль Нуова ў г. Неапаль 1279—84. НЕАПАЛЬ (Napoli), горад на Пд Італіі, каля падножжа вулкана Везувій. Адм. ц. вобласці Кампанія і прав. Неапаль. У агламерадыі Вял. Н. 3012 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт y Неапалітанскім зал. Тырэнскага м. Міжнар. аэрапорт. Найважнейшы эканам. і культ. цэнтр на Пд Італіі. Прам-сць: нафтаперапр. і нафтахім., металургічная, маш.-буд. (суднабудаванне, эл.тэхн., радыёэлектроннае), абутковая, тэкст., мэблевая, харч. (вял. макаронныя ф-кі). Метрапалітэн. Ун-т (з 1224). Кансерваторыя. Абсерваторыі. Бат. сад. Марскі акварыум. Нац. музей, буйнейшы ў Еўропе археал. музей, маст. галерэі. Оперны тэатр «Сан-Карла». Цэнтр міжнар. турызму. Ваен.-марская база. Засн. каля 600 да н.э. як грэч. калонія выхадцамі з г. Кумы. У 326 да н.э. заваяваны рымлянамі. У канцы 5 ст. н.э. ў складзе остгоцкай дзяржавы. 3 сярэдзіны 6 ст. туг замацаваліся візантыйцы. У 1139 заваяваны нарманамі і далучаны да Сіцылійскага каралеўства, пасля 1266 яго сгаліца. У 1268 захоплены франц. герцагам Карлам Анжуйскім. У 1282 1442, 1501—04 сталіца Неапалітанскага каралеўства. 3 1504 y склацзе Сіцшій абедзвюх Каралеўства. У 1799 тут абвешчана Партэнапейская рэспубліка. У 1806—15 Н. — сталіца залежнага ад Франдыі Неапалітанскага каралеўсгва, з 1815 — Каралеўства абедзвюх Сіцылій. Н. — адзін з цэнтраў рэвалюцыі 1848—49 y Італіі. У 1860 вызвалены войскамі Дж.Гарыбальдзі і ўвайшоў y склад аб’яд9. Зак. 45.

нанага Італьян. каралеўства. У час фаш. дыкгатуры Б .Мусаліні — буйная ваен.-марская база. Пасля выхаду Італіі з 2-й сусв. вайны акупіраваны ў 1943 ням.-фаш . войскамі; вызвалены ў выніку паўстання (т.зв. Чатыры дні Неапаля). Размешчаны амфітэатрам на прыбярэжных пагорках. У цэнтр. ч. захавалася ант. рэгулярная планіроўка. Сярод пом ніхаў раннехрысц. катакомбы з фрэскамі (2— 5 ст.), баптыстэрый Сан-Джавані з мазаікамі (5 ст.), замкі Кастэль дэль Ова (з 12 ст.) і Кастэль Нуова (1279— 84, перабудаваны ў 1443—53, Г.Саірэра; трыумфальная арка Альфонса Арагонскага са статуямі і рэльефамі, 1452—67, арх. і скульпт. Сагрэра, скулыіт. Ф.Лаўрана, П. да Мілана, рэнесанс), гатычныя касцёлы, часткова перабудаваныя ў стылі барока, — СанЛарэнца, Сан-Даменіка (абодва 13 ст.), Санта-М арыя дэль Карміне (1283— 1300), сабор (1294— 1323); палацы і касцёлы ў стылях рэнесансу і барока; y стылі класіцызму — кляштар Чэртоза ды Сан-М арціна (1325, Ф. ды Віта, Т. ды Камаіна; 1580— 1623, Дж.Дозіо, са зборам неапалітанскага і еўрап. жывапісу 17— 18 ст.), т-р «Сан-Карла» (1737— 1816), касцёл Сан-Ф ранчэска ды Паала (1817— 46, П .Б'янкі). 3 пабудоў 20 ст. вылучаюцца будынак вакзала (1954—60, арх. Дж.Вакара, М .Кампанела, інж. П.Л.Нерві і інш.) і інш. Каля Н. руіны стараж.-рым. гарадоў Пампеі і Геркуланум, Палацца Рэале ў Казерце (з 1752, Л.Ванвітэлі).

НЕАПАЛЬ с к і ф с к і, галоўны горад скіфскай дзяржавы (3 ст. да н. э. — 3 ст. н.э.). Гарадзішча захавалася на паўд.-ўсх. ускраіне г. Сімферопаль. Быў абнесены каменнай сцяной з вежамі. Н асельнітва — скіфы, грэкі, сарматы, таўры. Гандляваў з гарадамі Паўн. Прычарнамор’я. Дасягнуў росквіту пры царах Скілуры і Палаку. У 3— 4 ст. заняпаў. У час археал. раскопак вьмўлены маўзалей з пахаваннямі цара і знаці, высечаныя ў скале пахавальныя скляпы з насценнай размалёўкай і інш. НЕАПЛАСТЫЦЬІЗМ, кірунак y зах.еўрап. жывапісе 1-й пал. 20 ст. Засн. ў 1917 П.Мондрыянам, які сфармуляваў тэорыю і мэты Н. ў час. «Style» («Стыль») і брашуры «Неапластыцызм» (1920). Гал. рыса Н. — строгае выкарыстанне выяўл. сродкаў. Карціна будавалася на элементарных апазідыях: ко-

НЕАРАМАНСКІ

257

лер — не колер (ахраматычныя колеры), гарызанталь — вертыкаль, буйное — дробнае. Для пабудовы яе формы Н. дапускаў толькі гарыз. і верт. лініі і перасячэнне іх пад прамым вуглом, адмаўляўся мазок для падкрэслівання плоскаснасці, асн. колеры — чырвоны, сіні і жоўты, да якіх дадаваліся толькі чорны і белы. Адзінства гэтых процілегласцей, на думку Мондрыяна, сімвалізуе ўраўнаважанасць сіл y гармоніі светабудовы. Канцэпцыю Н. прынялі мастакі групы «Стыль». НЕАГІЛАТАНІЗМ, ідэалістычны кірунак ант. філасофіі 3—6 ст.; апошні этап развідця ант. платанізму. Узнік на глебе філас. ідэй Платона і яго паслядоўнікаў y Рым. імперыі ў перыяд яе распаду, крызіса і разлажэння рабаўладальніцкага грамадства. Заснавальнік Плацін, найб. значныя прадстаўнікі — Парфірый, Амелій і Прокл. Н. існаваў y форме мноства асобных школ і гурткоў. Яго фундамент складае вучэнне Платона аб існаванні двух светаў: вечнага, нязменнага, сапраўднага свету ідэй і свету пачуццёвых рэчаў, якія з’яўляюцца ўвасабленнем і адлюстраваннем ідэй. У прадстаўнікоў Н. гэта тэорыя прыняла форму вучэння аб містычным выцяканні, выпраменьванні матэрыяльнай рэчаіснасці з нематэрыяльнага, духоўнага першапачатку. Паводде яе ў пабудове сусвету існуе пэўная іерархія, на чале якой стаіць звышіснае «адзінае», або першаснасць, a далей y парадку эманацыі (сыходжання) ідуць быцдёрозум з ідэямі ў ім і сусв. душа, што звернута да розуму і свету пачуццёвых рэчаў. Яна распадаецца на анёлаў і людзей; на апошнім ніжэйшым месцы знаходзіцца матэрыяльны свет. Звяртанне да містычнай інтуіцыі і экстазу з мэтай спасціжэння вышэйшай ісціны надае Н. харакгар тэасофіі. Вынікі эвалюдыі платонаўскай філасофіі ў межах язычніцкага політэізму падвёў Прокл y форме дэталёвага пераліку асн. паняццяў і метадаў Н. 3 узнікнендем хрысціянства Н. знайшоў пэўны змест, які быў выкарыстаны ў далейшай распрацоўцы філас. абгрунтавання хрысц. рэлігіі (тракгоўка матэрыяльнага свету ў якасці ілюзорнага і грахоўнага, пазбаўленне ад усяго цялеснага і далучэнне да боскай сутнасці пры дапамозе містычнага азарэння душы, экстазу). Н. паўплываў на хрысц. патрыстыку, развіццё сярэдневяковай філасофіі (М.Кузанскі, Дж.Бруна), філас. поглядаў Б.Спінозы, ГЛейбніца, прадстаўнікоў ням. класічнай філасофіі Г.Гегеля, Ф.Шэлінга, рус. філасофіі (У.С.Салаўёў, М.А.Лоскі, С.Л.Франк). Ідэі Н. ўвайшлі ў некат. кірункі сучаснай філас. думкі. В.І.Боўш. «НЕАРАМАН», гл. «Новы раман».

HEAPAMÀHCKI СТЫЛЬ, умоўная назва кірунку ў архітэкгуры канца 19 — пач. 20 ст., заснаванага на выкарыстанні форм і элементаў кампазідыі раман-

258________ НЕАРАМАНТЫЗМ скага стылю. Зараджэнне Н.с. звязана з панаваннем y зах.-еўрап. архітэктуры і выяўл. мастацгве стш ю мадэрн. Імкнучыся да манументальнасці, дойліды некрытычна выкарыстоўвалі кампакгныя стэрэаметрычныя аб’ёмы (куб, паралелепіпед, прызма, цыліндр) і выразныя, часам дынамічна-асшетрычныя сілуэты пры ўзвядзенні культавых і грамадз. збудаванняў, стылізавалі іх пад творы сярэдневяковай архітэктуры. На Беларусі Н.с. часцей выяўляўся ў спалучэнні з элементамі несапраўднай готыкі. У сядзібным буд-ве выкарыстоўвалі аркатурныя паясы і контрфорсы, высокія шчыты ў завяршэнні сцен. У культавай архітэкгуры былі пашыраны 3-нефавыя базілікі, гал. фасады якіх фланкіравалі ярусныя вежы, завершаныя шатрамі. Збудаванні характарызаваліся шматграннасцю аб’ёмаў, выкарыстаннем адкрьггага муру, цыліндрычных і крыжовых скляпенняў, купалаў, аздабленнем аркатурай галерэй, аконных і дзвярных праёмаў. А .М .К у ла гін .

чуцця, прыярытэт экспрэсіўнага над апісальным, зварот да таямнічых ці звышнатуральных падзей, фантастыка, гратэск, экзотыка, усхваленне і ўзвелічэнне подзвігаў, героікі і прыгод. Тыповы неарамант. герой — мужны ці незвычайны чалавек, адзінокі, часам проціпастаўлены грамадству; яго жыццё звязана з рызыкай і прыгодамі, свае дзеянні ён падпарадкоўвае альтруістычным ідэалам. Найб. росквііу Н. дасягнуў y 1890-я г. У л і т а р а т у р ы Н. суіснаваўз рэаліст. і дэкаданснымі, неарэаліст. тэндэнцыямі. Найб. выразна яго рысы выявіліся ў творчасці Р.Кіплінга, РЛ.Стывенсана, Э.Растана, Дж.Конрада, К.Дойла, ЭЛ.Войніч, ДжЛондана, К.Гамсуна, Г.Ібсена, Ф.Гарсія Лоркі, групы пісьменнікаў «Маладая Полыйча» і інш. У рус. л-ры неарамант. тэндэнцыі ўвасобіліся ў паэзіі К.Бальмонта, З.Гіпіус, С.Гарадзецкага, y прозе Л.Андрэева, А-Рэмізава, Дз.Меражкоўскага. У бел. л-ры праявіўся ў творах Я.Купалы (паэмы «Сон на кургане», «На куццю»), Я.Коласа (паэма «Сымон-музыка»), М.Багдановіча, «нашаніўскай» паэзіі і прозе, пазней — y творах У.Караткевіча і інш. У м у з ы ц ы Н. — паняцде, якоа абазначае позні рамантызм (творчасць ФЛіста, Р.Вагнера). Да неарамантыкаў умоўна далучаюць І.Брамса, А.Брукнера, Г.Вольфа, Г.Малера, Р.Штрауса, a таксама кампазітараў, якія працягвалі некаторыя традыдыі рамант. музыкі ў пач. 20 ст. (М.Рэгер, ЛЛначак, Р.ВоанУільямс). У 2-й пал. 20 ст. многія кампазігары звярталіся да стылістыкі рамантызму. Н. 1970—90-х г. звязаны з пратэстам супраць «другога авангарда», патрабаваннем адкрытай выразнасці і вяртаннем да «новай прастаты». У бел. музыцы рысы Н. харакгэрны для твораў ЛАбеліёвіча, Г.Гарэлавай, Я.Глебава, УДарохіна, А.Залётнева, У.Кандрусевіча, В.Помазава, Ф.Пыталева, Дз.Смольскага, У.Солтана, А.Соніна. Л іт :. Ц а р н х Д.К. Тнпологая неоромантнзма. Кнев, 1984. А .У .В о ст р ы ка ва .

Д а арт. Неараманскі стыль. Касцёл y вёсцы Слабодка Браслаўскага раёна Відебскай вобл.

1903.

НЕАРАМАНТЬІЗМ (ад неа... + рамантызм), умоўная назва шэрагу эстэт. тэндэндый y л-ры і мастацгве еўрап. краін канца 19 — пач. 20 ст. У самаст. кірунак не аформіўся. Узнік як рэакцыя на прозу тагачаснага жыдця, песімізм і бязвер’е дэкандэнцтва, пазітывізм y філасофіі, натуралізм y мастацтве. У тэматычным і маст.-стылявым планах генетычна ўзыходзіць да рамантызму. Яго ідэалаг. аснова — абстрактны гуманізм. Характэрныя рысы Н. — непрыняцце рэчаіснасці, вастрыня этычнай праблематыкі, напружанасць фабульных сітуацый, максімалізм, рамантызацыя па-

НЕАРАЦЫЯНАЛІЗМ, плынь y філасофіі і метадалогіі навукі, якая сфарміравалася ў Францыі і Швейцарыі ў 1930-я г. Прадстаўлена «Саюзам рацыяналістаў» (А.Ражэ, ПЛанжэвэн) і «Саюзам логікі, метадалогіі і філасофіі навукі» (Х.Башлар, Ф.Гансет, Ж.Дэтуш і інш.); прыхільнікамі Н. былі таксама Ж.Піяжэ і Н.Мулуд, Ж.Ульмо і інш. Неарацыяналісты вырашаюць праблему станаўлення і развіцця тэарэт. ведаў, пераважна прыродазнаўчых. Іх не задавальнялі апрыёрныя, застылыя схемы абгрунтавання ведаў, характэрныя для класічнага рацыяналізму, бездапаможнасць якога пацвердзілася «крызісам» прыродазнаўства. Прадстаўнікі Н. зрабілі стаўку на «абноўленае» рацыянальнае асэнсаванне карціны свету. Навука прадстаўлена ў Н. як сапраўдны сінгэз метафізічных процілегласцей (Башлар). Некаторыя дыялектычныя палажэнні, здагадкі не

пераадсшелі агульнага эклектычнага харакіару тэарэт. пабудоў Н. Л іт :. Б а ш л я р Г. Новый рацноналязм: Пер. с фр. М , 1987; В н з г н н В.П. Эгшсгемологня Гастона Башляра н нсторня наукн. М ., 1996. Т .ІА д у л а .

НЕАРГАНІЧНАЯ ХІМІЯ, навука пра хім. элементы і ўтвораныя імі простыя і складаныя рэчывы, акрамя арганічных злучэнняў. Асн. задачы Н.х. — даследаванне будовы, саставу і ўласцівасцей простых рэчываў і хім. злучэнняў, навук. абгрунтаванне і распрацоўка спосабаў атрымання матэрыялаў, неабходных сучаснай тэхніды. Асн. метады даследаванняў грунтуюцца на аналізе (сукупнасць аперацый, скіраваных на вызначэнне якаснага і колькаснага саставу рэчыва) і сінтэзе (атрыманне складаных хім. злучэнняў з больш простых ці з хім. злементаў). У Н.х. выкарыстоўваюцца тэарэт. ўяўленні і метады фізікі, крышталяграфіі, крышталяхіміі, a таксама метады аналіт., фіз. і калоіднай хіміі. Па аб’екгах, якія вывучаюода, падзяляюць: на хімію асобных элементаў, хімію груп элементаў перыяд. сістэмы (хімія шчолачных металаў, галагенаў, шчолачназямельных элементаў, халькагенаў і інш.), хімію пэўных злучэнняў некаторых элементаў (хімія сілікатаў, пераксідных злучэнняў і інш.), хімію блізкіх па ўласцівасцях і галінах выкарыстання рэчываў (хімія тугаплаўкіх рэчываў, інтэрметалідаў, паўправаднікоў, высакародных металаў, неарган. палімераў і інш.), a таксама хімію элементаў, аб’яднаных y групы па адзнаках, якія склаліся гістарычна (напр., хімія рэдкіх элементаў). Самаст. раэдзел Н.х. — каардынацьійная хімія, ці хімія каардынацыйных злучэнняў (ш. Комплексныя злучэнні). Звычайна -адасабляюць таксама хімію пераходных элементаў. Гісторыя Н.х. пачынаецца з глыбокай старажытнасці; першыя звесткі лра золата, серабро, медзь, волава і інш. металы адносяцда да 3 ст. да н.э. У сярэднія вякі. калі панавала а лхім ія, былі адкрьггы мыш ’як, сурма, фосфар, цы нк, вісмут, атрыманы к-ты (серная, сал ян ая, азотн ая), некаторы я солі і інш. неарган. злучэнні. Я к самаст. навука пачала развівацца ў 18— 19 ст., калі былі ўстаноўлены асн. законы хім. атамістыкі: законы захавання масы пры хім. рэакцыях (М.В.Ламаносаў, 1756; АЛавуазье, 1770), пасгаянсгва саставу (Ж.Пруст, 1801— 07), кр а т н ы х адносін з а к о н (Дж. Дальтан, 1803). У пач. 19 ст. Ё.Я.Берцэліус апублікаваў табліцу атамных мас 45 вядомых элементаў; ААвагадра і Ж Л.Гей-Л ю сак адкрылі газавыя законы; П.Л.Дзюлонг і А П ц і вынайшлі правіла, нгго звязвае цеплаёмістасць з колькасцю атамаў y злучэнні; Г.І.Гес адкрыў захон пастаянства колькасці цеплаты (гл. Геса за к о н ) ; узніхла атамна-малекулярная тэорыя. У 1807 Г.Дэві ажыццявіў элект р о ліз гідраХсідаў натрыю і калію і ўвёў y лракгыку новы метад атрымання простых рэчываў. У 1834 М.Фарадэй апублікаваў асн. законы элект р а хім іі. Наступны этап y развіцці Н.х. звязаны з адкрыццём перыяд. закону і пер ы яд ы чна й сіст эм ы з ле м е н т а ў М енд зялеева (1869), a таксама з дасягненнямі фізікі, якія дазволілі даць перьіяд. закону фіз. абгрунтаванне, заснаванае на тэорыі будовы атама. У пач. 20 ст. прапанаваны першыя элекгронныя тэорыі валентнасці (В.Косель, 1915; ГЛью іс, 1916), распрацаваны асновы каардынацыйнай хіміі (Л.АЧугаеў,

І.І.Чарняеў). Даследаванне прыроднай радыеактыўнасці прывяло да адкрыцця прыродных радыеактыўных злементаў і ўзнікнення радыяхіміі. Адкрыццё ў 1934 штучнай радыеактыўнасці дазволіла атрымаць новыя хім. элементы і ізатопы, запоўніць прабелы ў перыяд. сістэме элементаў і дабудаваць яе трансуранавымі элементамі. Развіццё ядз. энергетыкі, рэактыўнай тэхніхі, электроніхі спрыяла стварэнню новых сінт. матэрыялаў і тэхналогій з выкарыстаннем дасягненняў y галіне тэхнікі высокіх тэмператур і ціску, глыбокага вакууму, распрацоўкі метадаў атрымання матэрыялаў высокай чысціні. Важная задача сучаснай Н.х. — даследаванне хім. уласцівасцей і спосабаў атрымання рэдкіх металаў (ніобій, тытан, малібдэн, тантал) і сплаваў на іх аснове, вывучэнне неарганічных палімераў і сіталаў. Н.х. з’яўляецца таксама навук. базай хім. вытв-сці неарган. рэчываў (солей, кіслот, шчолачаў і інш.), неабходных для развіцця цяжкай індустрыі і сельскай гаспадаркі. На Беларусі даследаванні па Н.х. вядуцца ў Ін-це агульнай і неарган. хіміі Нац. АН (сінтэз эмаляў, адсарбентаў, каталізатараў, керамічных матэрыялаў і мінер. угнаенняў), Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. AH і БДУ (сінтэз звышцвёрдых і паўправадніковых матэрыялаў, сегнетаэлектрыкаў і ферытаў), Бел. тэхнал. ун-це (фосфарныя ўгнаенні, пераўскіты, ферыты), НДІ будматэрыялаў (пенашкло, пенабетон, вапна і інш.), Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (паўправадніковыя злучэнні). Літ:. Д ж y a М. Нсторня хммнн: Пер. с шал. М., 1975; Шт р у б е В. Пуга развнтня хнмнв: Пер. с нем. T. 1—2. М., 1984. У. С.Камароў.

чук), палімерныя аксіды серы. фасфагы, сіліхаты. Гомаагамныя ланцугі (з агамаў дцнаго эіЕмента) са ступенню полімерыэацьгі п>100 утвараюць тольн вуглярод (лінейныя палімеры — хумулены =0<Й >0=... і' карбін —СзС—С=С— a таксама кавалентныя крышталі: двухмерныя — графіт, трохмерныя — алмаз) і элементы VI групы — сера, селен, тэлур. Расплавы прыродных Н.п. y прысугнасці спец. дабавак для стабілізацыі сярэднеразгалінаваных струкгур перапрацоўваюць y шкло, валокны, сіталы, кераміку і інш. А.П. Чарнякова.

HEÀPKTbIKA (ад неа... + грэч. arktikos паўночны), Н е а а р к т ы к а , Н е а р ктычная б і я г е a гр a ф іч н a я п а д в о б л а с ц ь , вобласць з 2 ці 3 падвобласцямі, або падцарства з асобнымі біягеагр. абласцямі: Аркгычнай, Канадскай, Санорскай y складзе Галарктычнай біягеаграфічнай вобласці царства Арктагеі. Займае Паўн. Амерыку (на Пд да Мексіканскага нагор’я ўключна), Канадскі Арктычны архіпелаг, а-вы Алеуцкія, Бермудскія, Грэнландьм, Ньюфаўндленд, Прыбылова. Паводле харакгару расліннасці вылучаюць зоны тундры, тайгі, шыракалістых лясоў, стэпу (прэрый). Субтрапічныя хвойна-шыракалістыя лясы расласціраюцца ўздоўж піхаакіянскага ўзбярэхсжа на зах. схілах Сьера-Невады і ў Каліфорніі. Субтрапічныя пустыні эаймаюць Мексіканскае нагор’е, дэе найб. пашыраны кактусы; растуць агавы, юка дрэвападобная, палыны, ксерафітныя калючыя кусты і інш. Эндэмікі — сям. фук’ерыевых (ідрыя, фук’ерыя раскошная і інш.), сальнае дрэва. У прэрыях характэрныя расліны — ка-

НЕАРУСКІ

259

вылі, злакі. Лісцевыя лясы маюць вял. відавую разнастайнасць. У хвойна-шыракалістых лясах захаваліся эндэмічныя віды секвоі, секвоядэндран, туі, тсугі. У фауне вял. разнастайнасцю вылучаюцца млекакормячыя, сярод іх 3 эндэмічныя сям.: гаферавыя, апладонтавыя і віларогі, шмат інш. эндэмічных родаў і відаў. Шмат эндэмікаў і сярод птушак: арлан белагаловы, каэарка канадская, калібры, папугаі, каршун вілахвосты, качка каралінская, лебедзь амерыканскі і інш. Паўзуны прадстаўлены пераважна яшчаркамі сям. ігуанавых (анолісы, фрыназомы і інш ), эндэмічнымі сям. бязногіх яшчарак аніэлід, ядазубаў. Сярод змей характэрны ўдавы, ядавітыя ямкагаловыя (грымучыя змеі, шчытаморднікі). Чарапахі прадстаўлекы 3 сям. і вял. колькасцю відаў. У бас. р. Місісіпі жывуць алігатары. Сярод земнаводных шмат хвастатых, y т.л. эндэмічнае сям. амфіум. Рыбы ўключаюць эндэмічныя атр. аміяпадобных, або глейных рыб і панцырнікападобных, эндэмічныя сям. афрэдадэрыевых і слепавочкавых. А.М.Петрыкаў. НЕАРЎСКІ СТЫЛЬ, кірунак y рус. архітэюгуры канца 19 — пач. 20 ст. Пачатак пакладзены ў Абрамцаве пад Масквой, y маст. гуртку С.І.Мамантава (канец 1870 — пач. 1880-х г.), які аб’ядноўваў прыхільнікаў новых форм сінтэзу мастацтваў. Агульныя прынцыпы формаўтварэння, пластычнасць, стракатая дэкаратыўнасць пабудоў дазваляе разглядаць Н.с. як нац.-рамант.

НЕАРГАНІЧНЫЯ ЗЛУЧ&НШ, складаныя хім. злучэнні (гетэразлучэнні) усіх хім. элементаў, за выключэннем бсшьшасді злучэнняў вугляроду, якія адносяцда да арганічных злучэнняў. Утвараюць практычна ўсю літасферу, гідрасферу і атмасферу Зямлі. Вядома каля 300 тыс. злучэнняў. Паводле функцыян. адзнакі падзяляюць на аксіды, гідраксіды, кіслоты, солі, паводле саставу (колькасці элементаў y Н.з.) — на двухэлементныя, ці бінарныя (аксіды, галагеніды, гідрыды, карбіды, нітрыды, фасфіды і інш.), i Н.з., y саставе якіх больш за 2 алементы (напр., гідраксіды, аміды металаў). У асобную групу вылучаны комплексныя злучэнні. Гл. таксама Неарганічная хімія. НЕАРГАНІЧНЫЯ ПАЛІМЁРЫ, палімеры, макрамалекулы якіх маюць неарган. галоўны ланцуг і не маюць арган. бакавых радыкалаў. Вядомы прыродныя і сінтэтычныя. Структурная класіфікацыя (паводле будовы макрамалекулы) адпавядае класіфікадыі арган. і элементаарган. палімераў (гл. Высокамалекулярнш злучэнні). У прыродзе найб. пашыраны сеткавыя Н.п., якія ў выглядзе мінералаў уваходзяць y склад зямной кары (напр., кварц). Такія Н.п. ў адрозненне ад арган. палімераў не могуць існавадь y высокаэластычным стане. Найб. падобныя да арган. палімераў (па водле ўласцівасцей) лінейныя гетэраланцуговыя Н.п. (з атамаў розных элементаў), да якіх адносяцца поліфасфазэны (напр., поліфосфанпрылхларыд [—CljPN—]п — неарган. каў-

Да арт. Неарктыка. Характэрныя прадстаўнікі фауны: 1 — каршун вілахвосгы; 2 — качка каралінская; 3 — дзікабраз паўночнаамерыканскі; 4 — сабачка лугавы; 5 — цецярук лугавы; 6 сава норная; 7 — крот заркарыл; 8 — ядазуб; 9 — скунс; 10 — паласатая грымучая змяя; 11 — віларог.

260

Н ЕАРЭАЛІЗМ

плынь y рамках стылю мадэрн. Ддя Н.с. характэрна стварэнне суцэльнага арх.маст. вобраза, асацыятыўна звязанага з першакрыніцай, a не кампіляцыя стараж.-рус. форм. У арсенал стылізаваных форм уключаліся матывы асн. школ страж.-рус. дойлідства (наўгародскай, уладзіміра-суздальскай, т.зв. нарышкінскага барока і інш.). У праектаванні пабудоў удзельнічалі мастакі В.Васняцоў (фасад Траццякоўскай галерэі, 1900— 05), С.Малюцін (даходны дом Пярцовай, 1905—07, з арх. Н.Жукавым), арх. Ф.Шэхтэль (Яраслаўскі вакзал, 1902— 04, усе ў Маскве) і інш. Прадстаўнікі позняга Н.с. амаль літаральна ўзнаўлялі формы стараж.-рус. пабудоў (АШчусеў, сабор Марфа-Марыінскага манастыра, 1908— 12 y Маскве). Н.с. атрымаў увасабленне таксама ў дэкар.-прыкладным мастантве, кніжнай графіцы, сцэнаграфіі. А.М.Кулагін.

НЕАРЭАЛІЗМ y ф і л а с о ф і і , кірунак y англа-амерыканскай філасофіі пач. 20 ст. Сфарміраваўся пад уплывам шатландскай школы, філасофіі Ф.Брэнтана, АМейнанга (Аўстрыя), ранняга Б.Расела як рэакцыя на суб’ектыўны ідэалізм прагматызму і аб’ектыўны ідэалізм англ. неагегельянства. Тэарэтыкапазнавальныя прынцыпы сфармуляваны англ. філосафам Дж.Мурам y арт. «Абвяржэнне ідэалізму» (1903) і развіты ў ЗША Р.Перы, У.Монтэпо, У.Марвінам, Э.Сполдынгам, У.Піткінам, Э.Холтам («Праграма і першая гаіатформа шасці рэалістаў», 1910). У тэорыі пазнання Н. сцвярджае, што пазнавальны аб’ект можа непасрэдна «ўваходзіць» y свядомасць суб’екга, але пры гэтым не залежыць ад пазнання ў адносінах свайго існавання і прыроды («тэорыя іманентнасці незалежнага»). У анталогіі прызнае 2 формы аб’екгыўнага існавання: прасторава-часавую або толькі часавую (уласціва адпаведна фіз. і псіхічным з’явам і аб’ектам) і ідэальнае існаванне па-за прасторай і часам (агуль-

ныя паняцці і матэм. аб’екты), a таксама незалежнасць рэчаў ад тых адносін, y якія яны ўступаюць («гэорыя знешніх адносін»). «Касмалаіічкы» кірунак Н. прадсгаўлены тэорыяй «эмерджментнай эвалюцыі» С.Александэра (Вялікабрьпанія), «філасофіяй працэсу» А.Уайіхеда, халізмам Я.Смэтса. У 1930-х г. Н. страціў уплыў; на змену яму прыйшоў крытынны рэалізм. В.В.Фшпава. НЕАРЭАЛІЗМ (ад неа... + рэалізм), кірунак y італьян. л-ры і мастацтве 1940—50-х г.; рэалізм новага часу, які новымі выяўл. сродкамі адлюстраваў тагачасную рэчаіснасць з яе супярэчнасцямі. Неарэалісты ставілі сац. праблемы ў іх нац. аспекце, імкнуліся праўдзіва апісаць сац.-гіст. зрухі, якія паўгоіывалі на лёс Італіі. У цэнтры іх твораў — выкрыцце сац. несправядлівасці, апісанне руху Супраціўлення, праблемы нар. жыцця. Яны звярталіся да новага кола герояў, не характэрных для л-ры «чорнага дваццацігоддзя» (просты чалавек-працаўнік пададзены не з жалем да

яго горкага лёсу, a з верай і надзеяй y яго сілы і магчымасці), верылі ў высокія духоўныя якасці чалавека, засяроджвалі ўвагу на адказнасці л-ры за яго маральнае аблічча. Н. ўласцівы гуманізм і аптымізм y раскрыцці канфліктаў пасляваен. эпохі. Вытокі Н. — y рэаліст. традыцыях італьян. л-ры, y творчасці пісьменнікаў-верыстаў (гл. Верызм). Пэўны ўплыў на пісьменнікаў-неарэалістаў зрабіла сав. проза (М.Горкі, АФадзееў) і рэаліст. амер. проза 1930-х г. (Э.Хемінгуэй, Дж.Стэйнбек). Асн. жанр Н. — «лірычны дакумент» — спалучэнне мемуарнага аўтабіягр. матэрыялу з маст. вымыслам, дакумент. апісанне рэальных падзей і гісторыі духоўнага росту героя. Стыль і мова неарэалістаў простыя, лаканічныя, стрыманыя, шырока выкарыстоўваецца нар. лексіха. Н. y л-ры прадстаўлены творамі В.Праталіні, Э.Вітарыні, П.Пазаліні, Р.Вігано, АМаравія, Л.Біджарэці і інш. Найб. поўна выявіўся ў італьян. кіно (фільм «Рым — адкрыты горад» рэж. Р.Раселіні) і паўплываў на творчасць АВіскон-

ці, Ч.Дзаваціні, П.Джэрмі, В. Дэ Сікі, Дж. Дэ Сантыса. Заснаваныя на дакумент. факгах фільмы рэжысёраў-неарэалістаў здымаліся пераважна на натуры з непрафес. выканаўцамі. Спад Н. ў сярэдзіне 1950-х г. абумоўлены няздольнасцю гэтай маст. сістэмы раскрыць складаныя супярэчнасці рэчаіснасці. У 1960-я г. на змену яму прыйішіі авангардныя плыні 1 кірункі. Літ:. П о т а п о в а З.М. Неореалшм в нтальянской лмтературе. М., 1961; Нсторня нгальянской лнтературы XIX—XX вв. М., 1990. А.У.Вострыкава. НЕАСЛАВЯНАФІЛЬСТВА, плынь y рас. філасофіі канца 19 ст., заснаваная на новым тэарэт. абгрунтаванні ідэі славянафілаў аб процілеглым грамадскім развідці Усходу і Захаду і асобай гіст. ролі славян, асабліва Расіі. Прадстаўнікі H. (М.Данілеўскі, М.Страхаў, К.Лявонцьеў, У.Салаўёў) выступалі супраць ідэй франц. матэрыялістаў і рас. рэв. дэмакратаў, адмаўлялі прынцыпы дарвінізму, магчымасць развіцця Расіі па шляху еўрап. цывілізацыі, падгрымлівалі рас. самадзяржаўе, абгрунтоўвалі тэзіс пра «асаблівыя пачаткі» рас. гісторыі. Імкнуліся даказаць «богаабранасць Расіі», лічылі яе вольнай ад сац. варожасці і рэвалюцыянізму, сцвярджалі, шго толькі моцная царская ўлада і рэліг.-этычпы пачатак (праваслаўе) уратуюць краіну ад «згубнага ўплыву гніючага Захаду». Данілеўскі прапанаваў тэорыю адасобленых «культурна-гіст. тыпаў» (цывілізацый), якія развіваюцца на ўзор біял. арганізмаў і праходзяць праз этнагр., племянны (юнацтва), дзярж. (сталасдь) і цывілізаваны (старасць, заняпад) перыяды. Якасна новым ён лічыў «славянскі> тып, паколькі Расія ўступіла ў перыяд росквіту, a еўрапейскі тып перажывае перыяд заняпаду, таму славянскае супольнііхгва на чале з Расіяй будзе садэейнічаць «усяму высокаму» ў чалавецтве. Прыхільнікам ідэі месіянізму быў і Салаўёў. Лявондьеў і Страхаў з пазіцый Н. прапагандавалі тэорыю «почвеніцгва», засн. на ідэі збліжэння народа («глебы») і «адукаваных саслоўяў». Ідэі Н. крытыкавалі М.Чарнышэўскі, Дз.Пісараў, М.Салтыкоў-Шчадрын, К.Ціміразеў і інш. прадстаўнікі рэв.-дэмакр. кірунку ў філасофіі. І.В.Катляроў. НЕАСХАЛАСТЫКА, сістэма філас. і тэалагічных ідэй, якая развівалася ў рамках каталідкай і пратэстанцкай ідэалогіі. К а т а л і ц к а я Н. сфарміравалася ў Італіі і Іспаніі ў канцы 16 — пач. 17 ст. як рэакцыя на Рэфармацыю. Яна апіралася на філасофію Арыстоцеля і Фамы Аквінскага, яе актыўна падтрымлівалі езуіты. Неасхаласты-дамініканцы Фама дэ Віо з Гаэты і Х.Явелі проціпастаўлялі тэалагічную метафізіку Фамы Аквінскага вучэнню МЛютэра пра боскае прадвызначэнне. Прадстаўнік 2-й хвалі каталіцкіх неасхаластаў ісп. філосаф Ф.Суарэс зыходзіў з разумення Bo­ ra як адзінага існага: толькі Бог валодае быццём; Бог не абумоўлівае свабодны выбар чалавека, але прадбачыць яго і дапамагае яму. Тагачасныя мысліделі

(Ф.Бэкан, Р.Дэкарт, Т.Гобс, П.Гасендзі і інш.) выступалі з адкрытай крытыкай філас. поглядаў неасхаластаў. На рубяжы 18— 19 ст. пачалася т.зв. рэстаўрацыя Н. — рух, накіраваны на ўзнаўленне аўтарытэту каталіцкай царквы; пачатак яму дала энцыкліка папы Льва XIII «Aeterni patris» («Айцу вечнаму», 1879), якая абвясціла вучэнне Фамы Аквінскага адзіна сапраўднай філасофіяй каталіцызму і стала штуршком да развіцця Н. У аснове п р а т э с т а н ц к а й Н. вучэнне Ф.Меланхтана, які гуманіст. ідэямі імкнуўся змякчыць фаталізм Лютэра. Найб. вядомыя яе пасяядоўнікі — ням. філосафы Х.Шэйблер і І.Клаўберг, погляды якіх паўплывалі на філасофію К.Вольфа. Развідцё пратэстанцкай Н. завяршыў К.Цімплер; толькі ў 18 ст. яе канчаткова выцесніла філас. шкала Г.Лейбніца і Вольфа. У 20 ст. Н. развіваецца ў рэчышчы неатамізму. Асн. палажэнні каталідкай філасофіі сфармуляваны ў «24 тамісцкіх тэзісах», надрукаваных y 1914 паводле распараджэння папы Пія X. Сучасныя неасхаласты, якія прытрымліваюцца метадалогіі ca­ psдневяковай схаластыкі і тамісцкіх тэзісаў, імкнудца растлумачыць навук.філас. і сац. праблемы з артадаксальнакаталіцкіх пазідый. І.В.Катляроў. НЕАТАМІЗМ, дамінуючы кірунак y сучаснай каталіцкай філас. думды і філасофіі культуры, заснаваны на вучэнні Фамь^ Аквінскага; сучасны этап y развіцці тамізму. Атрымаў статус афіц. філас. дакгрыны рымска-каталіцкай царквы пасля апублікавання ў 1879 энцыклікі папы Льва XIII «Aeterni patris» («Айцу вечнаму»). Распрацоўкай і пашырэннем Н. займаюдца Акадэмія св. Фамы (Ватыкан), Каталіцкі ін-т y Парыжы, Пулахскі ін-т (ФРГ), ун-т НсггрДам (ЗША), Люблінскі каталіцкі ун-т (Польшча) і інш. Прадстаўнікі Н.: Э.Жыльсон, Ж.Марытэн (Францыя), Ю.М.Бахенскі, К.Ранер (ФРГ), К.Вайтыла (Іаан Павел II), М.А.Крампец, С.Свяжаўскі (Польшча) і інш. Пасля II Ватыканскага сабора (1962—65), які абвясціў курс на абнаўленне рымска-каталідкай царквы (аджарнамента), выразна выявілася антрапацэнтрычная пераарыентацыя Н., яго імкненне да разгляду і абгрунтавання палажэнняў «вечнай філасофіі» праз прызму чалавечага існавання. Цэнтр. прынцып Н. — гармонія розуму і реры. Неатамісты лічаць, што гэта дактрына валодае універсальнымі магчымасцямі, узнімаецца над палярнасцю матэрыялізму і ідэалізму, сцыентызму і антысцыентызму. Аснова анталогіі Н. — вучэнне пра патэнцыю і акг, паводле якога працэсы «ўзнікнення розных рэчаў або прадметаў тракгуюцца як ажыццяўленне, акгуалізацыя патэнцый. Быццё любой канечнай рэчы, паводле Н., можа быць зразумета толькі як «удзел» y бясконцым быцці Бога, які з'яўляецца акгуальным пачаткам усяго існага. Аснову натурфіласофіі Н. складае гілемарфізм — вучэнне пра матэрыю і форму, паводде якога матэрыя

з’яўляедца пасіўным пачаткам, магчымасцю, што патрабуе для сваёй акгуальнасці наяўнасці формы; формы ствараюць усю разнастайнасць матэрыяльных спосабаў і відаў быцдя ад неарган. свету да вьшіэйшай ступені прыроднага быцця — чалавека, формай і сутнасцю якога з’яўляецца нематэрыяльная (бессмяротная) душа. Вышэйшая форма (форма форм) не звязана з матэрыяй і стварае першасную матэрыю» і ўсю канкрэтную разнастайнасць форм. Гэтай вышэйшай формай з’яўляецца Бог. У Н. адрозніваюць анталагічныя і лагічныя ісціны. Першая — прадукг адпадеднасці рэчы інтэлекгуальнай задуме Бога, другая звязана з пазнавальнай дзейнасцю чалавека, надэеленага ўласцівасцю суб’ектыўнасці. Пры апісанні ступені разумова-тэарэт. спасціжэння свету, тэарэтыкі Н. на 1-й ступені змяшчаюць прыродазнаўства і філасофію прыроды, на 2-й — матэматыку (веды пра чыстую колькасць), на 3-й — метафізіку, якая аналізуе праблемы быцця. Тэалогію Н. лічыць узорам адзінства пазнавальных і практычных адносін да свету. Чалавека разглядае як складаную субстанцыю з дзвюх простых — душы і цела. Душа (формаўтваральны ў адносінах да цела прынцып) лічыцца асновай асобы; універсальнай мэтай і сэнсам існавання якой з ’яўляецца сузіранне боскага дабра. Паводле Н., ірамадства ў сваёй эвалюцыі павінна кіравадца вечнымі каштоўнасна-нарматыўнымі прынцыпамі (у першую чаргу асобаснай скі-

НЕАТРАПІЧНАЯ

261

раванасці і аіульнага дабра), якія могуць па-рознаму тлумачыцца і гучаць y залежнасці ад кантэксту сац. сітуацыі. Прыхільнікі Н. лічаць, што ажыццяўленне гэтых прынцыпаў павінна забяспечыць y самых розных грамадствах разнастайнасць форм уласнасці, прымірэнне супярэчнасцей паміж сац. слаямі, класамі, паліт. плюралізм, наяўнасць правоў грамадзян і дэмакр. свабод y спалучэнні з вяршэнствам сферы агульначалавечых культ. каштоўнасцей. Праводзіцца думка пра неабходнасць руху па «трэцім шляху» грамадскага развіцця, паміж «капіталіст. індывідуалізмам» і «марксісцкім калектывізмам». Дыялог царквы і грамадства разумеецца як сродак унясення вышэйшых рэліг.-маральных капггоўнасцей y культуру сучаснасЦі. Літ. : Г y б м a н Б.Л . Западн ая ф ш іософ н я культуры XX в. Тверь, 1997; V r i e s J. de D rundbegriffe d e r Scholastilc. D arm stadt, 1980; S w i e t a w s k i S. à w içty Tom asz n a now o odczytany.

K rakow , 1983; G o g a c z M. E lem entaiz metafizyki. W arszawa, 1987.

Н.К.Мазоўка. НЕАТРАПІЧНАЯ БІЯГЕАГРАФІЧНАЯ В0БЛАСЦБ, уваходзіць y царства Неагею. Вылучаюць ад 3 да 6 фларыстычных падабласцей: Амазонскую, Андыйскую, Арынокскую, Бразільскую, Карыбскую, Лаплацкую. Яны займаюць мацерыковую ч. Амерыкі, ад Ніжняй

Да арт. Неатрапічная бйгеаграфічная вобласць. Характэрныя прадстаўнікі фауны; 1 — калібры вымпелавая; 2 — геліконіус; 3 — вампір вялікі; 4 — тукан вяліхі; 5 — грымучая змяя бушмЬйстар; 6 — апосум вацзяны; 7 — бакашыйная чарапаха матамата; 8 — вугор электрычньг 9 — дэльфін рачны; 10 — піранья.

262

НЕАТЫЯНТА

Каліфорніі і паўд. ч. Мексіканскага нагор’я на Пн да 40° паўд. ш. на Пд і прылеглыя да Цэнтр. Амерыкі астравы. Ддя раслін і жывёл межы Н.б.в. не супадаюць. Флора багатая і разнастайная, э перавагай мезафільнай лясной расліннасці. Найб. пашыраны расліны сям. архідных, лаўравых, малачайных, марэнавых, меластомавых, міртавых, тутавых, пальмы і інш. Эндэмічных сям. 25 (біксавыя, брамеліевыя, какгусавыя, канавыя і інш.). У адносінах да фауны вылучаюць 3 або 4 падвобласці: Антыльскую, Гвіяна-Бразільскую, Патагона-Андыйскую, або Чылійска-Патагонскую, і Цэнтральнаамсрыканскую. Яны займаюць Паўд. Амерыку, б. ч. Цэнтр. Амерыхі (на Пн да Мексіханскага нагор’я), а-вы: Ангальскія, Багамскія, Вогненная Зямля, Галалагас, Фалклендскія, ХуанФернандэс. Жывёльны свет вельмі багаты. Сярод млекакормячых шэраг эндэмічннх груп (атр. непаўназубых — браняносцы, ляніўцы, мурашкаедавыя; з грызуноў — агуці, марскія свінкі, шыншылы, учэпістахвостыя дзікабразы і інш.; з няпарнакапытных — ламы, тапіры; э сумчатых — апосумы, цэналеставыя; з драпежнікаў — пума, ягуар, акулярны мядзведзь, ацэлот, некалькі відаў сабачых і янотавых і інш.). Характэрны кровасысучыя лятучыя мьшхы. У рэках жывуць ламанціны і рачныя дэльфіны. Усе маллы належаць да групы шыраканосых: ігрунхі, равуны, сапажу і інш ). Сярод птушак больш за 20 эндэмічных сям. — гаацыны, калібры, нанду, гарпіі, кондары, папугаі, туканы, тынаму і інш. Сярод паўзуноў — кайманы, кракадзілы, змеі (удавы, грымучыя і інш.), яшчаркі (ігуанавыя і інш.), бакашыйныя чарапахі. Сярод земнаводных — бязногія, вял. колькасць бясхвостых, y т.л. квакшы, піпавыя і інш. 3 рыб — піраньі, гіганцкая арапайма, дваякадыхальны лепідасірэн і інш. Характэрны павукі-птушкаеды, сярод насякомых — лістарэзы, буйныя дзённыя матылі, гіганцкія жукі (геркулес, насарог-акгэон, браз. даўганогі арлекін). А.М.Петрыкаў. НЕАТЫЯНТА (Neotüanthe), род кветкавых раслін сям. ятрышнікавых. 6 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі. На Беларусі 1 від Н. клабучковая (N. cucullata) — еўразійскі таежны рэлікгавы від; занесена ў Чырв. кнігу.

Неатыянта клабучковая.

Трашіяецца ў хвойніках-зеленамошніках, часцей на ўзгорыстай мясцовасці. Н. клабучховая — шматгадовая травяністая расліна выш. да 30 см з ныркаладобнымі белаватымі клубнямі. Сцябло тонкае, граністае, каля асновы 2 сулраціўныя лісты, вышэй — 1—3 дробныя вузкаланцэтныя лісцікі. Кветкі фіялетава-ружовыя, часам белыя, сабраныя па 6—24 y аднабокі рэдкі колас. Плод — каробачха. В.В.Маўрышчаў. НЕАТЭКТ0НІКА (ад ma... + тэктоніка), н а в е й ш а я т э к т о н і к а , раздзел тэктонікі, які вывучае тэкганічныя працэсы і створаныя імі струкгуры, што праявіліся ў 2-й пал. кайназойскай эратэмы (групы). Тэрмін «H.» прапанаваў УА.Обручаў (1948), «навейшая тэктоніка» — С.С.Шульц (1937). Некаторыя ідэі па Н. ёсць y працах М.В.Ламаносава, іх развівалі рас. геолагі МА.Галоўкінскі, А.П.Карпінскі, Ф.Ю. Левінсон-Лесінг, АП.Паўлаў, Г.Ф.Мірчынк, Обручаў, АДзАрхангельскі, М.І.Нікалаеў, Шульц і інш. Лічыцца, што навейшая акхывізацьм тэктанічных рухаў, з якімі звязана ўтварэнне сучаснага рэльефу зямной паверхні, адбываецца з позняга алігацэну. Сучасныя тэкганічныя рухі вывучаюць пераважна метадамі паўторнага нівеліравання і трыянгуляцыі, болып стараж. неатэктанічныя — паводле залягання і структуры кайназойскіх адкладаў, звестак аб перамяшчэнні берагавой лініі марскіх і інш. вадаёмаў, асаблівасцях даліннай і рачной сеткі, дэфармацыях паверхняў выраўноўвання, сейсмічных, гідрагеал., аэракосмагеал. і інш. матэрыялаў. Вынікі даследаванняў выкарыстоўваюцца пры прагаозе землетрасенняў, выяўленні радовішчаў нафты, газу, каменнай солі і інш., буд-ве плацін, чыгунак, нафта- і газаправодаў, атамных ал. станцый і інш. Э.АЛяўкоў. НЕАТЭНІЯ (ад неа... + грэч. teinô расцягваю, падаўжаю), здольнасць арганізмаў дасягаць палавой спеласці і размнажацца на ранняй стадыі развіцця. У р a с л і н Н. трапляецца ў некат. моха-, дзераза- і папарацепадобных, y гола- і пакрытанасенных (напр., y крапівы на стадыі праростка). Н. тлумачаць паходжанне жаночага гаметафіта. У ж ы в ё л Н. вядома ў некат. земнаводных, ракападобных, насякомых, чарвей на лічынкавай стадыі (напр., лічынка амбістомы—аксалотль, пячорны пратэй, сляпы трытон, сірэна і інш.). Затрымка метамарфозаў y земнаводных звязана з паніжанай функцыяй шчытападобнай залмы. Здольнасць да Н. мае прыстасавальнае эначэнне для тых відаў арганізмаў, y антагенезе якіх адбываецца змена асяродцзя пражывання, асабліва халі ва ўмовах існавання дарослай стадыі адбываюцца значныя змены, часам вельмі неспрыяльныя. У такіх выпадках Н. павялічвае шанцы віду на выжыванне. Н. адрозніваецца ад педагенезу. А.М.Петрыкаў. НЕАФАШЫЗМ, ідэалогія і дзейнасць палгг. рухаў і партый, якія пасля 2-й сусв. вайны выступаюць з пазідыі мадэрнізаванага фашызму; рэакцыя крайніх паліт. плыней на актыўнае ўключэнне народаў y сац.-паліт. працэсы, на

паскарэнне навук.-тэхн. рэвалюцыі з мэтай падпарадкавання гэтых працэсаў і выкарыстання энергіі нар. мас для дасягнення (або ўтрымання) паліт. улады ў асобнай дзяржаве. He адмаўляецца і ідэя сусв. панавання. Выяўляецца ў паліт. жыцці асобных краін і ў міжнар. маштабе. У сад.-паліт. плане Н. выконвае функцыю запаснога, рэзервовага варыянта ўтрымання дзярж. ўлады, якая ў крытычнай сітуацыі (унутрыпаліт. або знешнепаліт. крызіс) можа страціць апору ў грамадстве. Таму неафаш. групоўкі, аб’яднанні, партыі дзейнічаюць y многіх дэмакр. краінах Еўропы і Амерыкі, дзе карыстаюцца падтрымкай фін. капіталу, прамысл. буржуазіі і буйных землеўладальнікаў. Н. ў форме яўных і тайнш «цэнтраў» і «інтэрнацыяналаў» функцыянуе таксама па-за нац. межамі. Ідэалогія Н. будуецца на сац. дэмагогіі і эклектыцы: сцвярджэнні аб вернасці канстытуцыі, парламендкім ін-там, дэмакр. лравам y ёй пераплятаюцца з нацыяналіст. ідэямі і элементамі расавай’ тэорыі (варожасць да «каляровых» імігрантаў, выхадцаў з азіяцкіх і слав. краін, спасылкі на цывілізацыйна-культ. еўропа- ці амерыканацэнтрызм і г.д.). Асаблівасць Н. — імкненне перахапідь і выкарыстаць y сваіх інтарэсах некаторыя папулярныя лозунгі дэмакр. ідэйна-паліт. плыней (барацьба з карупцыяй, эдачыннасцю, беспрацоўем, спекуляцыяй, амаральнасцю). У сваёй практычнай дзейнасці неафашысты маюць прыхільнасць да выкарыстання тэрору для дасягаення паліт. мэт. Літ. : Гл. пры арт. Фашьізм. В.І.Боўш. НЕАФІТ (ад грэч. neophytos той, хто нядаўна прыняў веравызнанне), 1) першапачаткова ў хрысціянстве: толькі што ахрышчаны паслядоўнік вучэння Хрыста; пасвячоны ў сан святара; манах, які прыняў пострыг. Н. наз. такеама таго, хто нядаўна прыняў якую-н. рэлігію. 2) Новы прыхільнік якога-н. вучэння або грамадскага руху; навічок y чым-небудзь. НЕАФІ'ГЫ [ад неа... + ...фіт(ы)], занесеныя з іншых зямель расліны, якія параўнальна нядаўна ўвайшлі ў склад мясц. флоры. Трапляюцца ў аграцэнозах (пустазеллі) і ў прыродных цэнозах. Паяўленне Н. звязана пераважна з гасп. дзейнасцю чалавека. НЕАФРЭЙДЬІЗМ, кірунак y псіхалогіі і філасофіі 20 сг. Сфарміраваўся ў 1930-я г. ў выніку вылучэння з фрэйдызму. Найб. пашыраны ў ЗША. Гал. тэарэтыкі К.Хорні, Г.Саліван, Э.Фром, A.Кардынер. У адрозненне ад К.Г.Юнга і ААдлера, якія спрабавалі пераасэнсаваць вучэнне З.Фрэйда ў рамках псіхааналізу, прыхільнікі Н. стварылі вучэнне, якое базіравалася на псіхааналізе, амер. сацыялогіі і этналогіі. Яны адмовіліся ад фрэйдаўскага «біялагізму» (неўсвядомленае; вучэнне аб лібіда і сублімацыі) і прызналі ролю сац. фактару ў развідці асобы («сацыялагізацыя псіхалогіі»). Сац. фактар і сац. з’явы тлумачыліся ў пераламленні праз прызму свядомасці суб’екта (псіхалагізаваліся), y выніку чаго

адхіляліся аб’ектыўныя заканамернасці. Праблема ўзаемаадносін суб’екга і аб’екта, асобы і асяродцзя разшядалася як простае прыстасаванне аднаго да другога. Своеасабліва тлумачылася і сама асоба. Напр., Саліван абсалютызаваў міжасобасныя адносіны (сітуацыі), дзе асоба разглядалася як міф — яна толькі сума адносін, што ўзнікаюць пад час зносін. Хорні, наадварот, не выключаў магчымасці «самарэалізацыі» асобы. У выніку крытычнага стаўлення да заходняй цывілізацыі Фром стварыў тэорыю «камунігарнага сацыялізму» і прапанаваў абстракгны і утапічны метад «сац. тэрапіі» амер. нацыі (неабходнасць «лячыць» грамадства ў цэлым, a не індывіда). Літ.: У э л л с Г. Крах пслхоаналнза: Ог Фрейда к Фромму: Пер. с англ. М., 1968; Ф р о м м Э. Человек для себя: Пер. с англ. Мн., 1997; Я го ж. Анатомня человеческой деструктавноста: Пер. с англ. Мн., 1999. Т.І.Адула.

НЕВАД__________________263 НЕБЫЛІЦЫ, фальклорньія празаічныя і вершаваныя творы жартоўнага характару, рознай жанравай прыналежнасці, якія адлюстроўваюць рэчаіснасць са знарочыстым парушэннем храналагічнай паслядоўнасці падзей, прычыннавыніковых сувязей і г.д., чым ствараюць поўны недарэчнасцей маст. малюнак свету. Для іх характэрны сатыра, дасціпны гумар, гратэск, гіпербалізацыя. Прынцыпы небылічнасці часта вьпсашэнне. Харакгэрна натуральная травя- рыстоўваюцца ў жартоўных і вясельных ністая расліннасць прэрый. У гарах на песнях, дзідячым фальклоры, выслоўях, 3 хваёвыя лясы (пл. каля 3 тыс. км2). зрэдку ў баладах і былінах; «Нашы сваІндустр.-агр. штат. Здабыча нафты, буд. ты ды ня ехалі, / / Нашы сваты ды пяшком ішлі, / / Маладога ды мяшком нясматэрыялаў. Вытв-сць электраэнергіі 27,4 млрд. кВт • гадз (1998). Працуюць лі»; «Пашый жа мне, міпы, з пяску чаЦЭС на каменным вугалі і АЭС. Гал. равічкі. / / Насучы мне дратвы з дажгаліны прам-сці: харч. (мясакансерва- джавых кропляў». У некат. выпадках Н. могуць быць гал. сюжэтаўтваральным алементам. Уключаюцца, напр., y казку як яе частка. Элементы Н. могуць быдь таксама ў казачных зачынах і канцоўках. Паказальнікі казачкых сюжэгаў фіксуюць сюжэты і матывы Н. пад № 1875— 1999. Вядомыя бел. казкі пра мужыка, што лётаў на журавах, пра чалавека, што выбраўся з багны, цягнучы сябе за чуб, і інш. Асн. змест вершаваных H. y гульні недарэчнасцямі, што ўзнікаюць пры перастаноўках (метатэзе) рознага харакгару. Вершаваныя Н., «Н.-скамарошыны» часта спяваюцца. Літ:. Н в л е в а Л.М. Скоморошгаш: (Обіцме пробл. нзучення) / / Славянскнй фольклор. М ., 1972; Ф е д о р о в а В.П. Небылнцы / / Проблемы нзучення русского устного народного творчества. М ., 1975. Вып. 1; Б а р т a ш э в і ч Г.A Вершаваныя жанры беларускага дзіцячага фальклору. М н., 1976; Б a p a r Л.Р. Сюжзгы і матывы беларускіх народных казак. М н., 1978; Сравннгельный ухазатель сюжетов: Восточнославянская сказка. Л., 1979. Л.М.Салавей, І.У.Саламевіч.

НЕБАСКР0Б, вышынны будынак на некалькі дзесяткаў паверхаў. Можа быць дзелавы, адм., жылы, атэль і інш. Пачалі будавадь y 1880-я г. ў ЗША з вынаходствам стальнога каркаса і пасажырскіх ліфтаў, y сувязі з павелічэннем шчыльнасці гар. забудовы і падаражаннем зямельных участкаў. У 20 ст. ўзводзяць y многіх краінах свету. Сярод самых высокіх Н. Эмпайр стэйт білдынг y Нью-Йорку (102 паверхі, выш. 381 м; 1930—31, арх. фірма «Шрыў, Лэм і Харман»), «Cipe і Робак» y г. Чыкага (ЗША; 109 паверхаў, выш. 442 м; 1970—74, фірма «СОМ») і інш. НЕБРАСКА (Nebraska), штат y цэнтр. частцы ЗША, y бас. р. Місуры. Пл.

200,3 тыс. км2. Нас. 1662,7 тыс. чал.

(1998). Адм. ц. — г. Лінкальн, найб. горад Омаха. Большая ч. тэр. штата ў межах Вялікіх раўнін, на 3 адгор’і Скалістых гор (выш. да 1654 м). Клімат умераны, кантынентальны. Сярэднія месячныя т-ры ад -5 °С y студз. да 24 °С y ліпені. Ападкаў 450—700 мм за год. Найб. рэкі Наябрэра і Плат (прытокі р. Місуры), выкарыстоўваюцца на ара-

вая, мукамольная, масларобная, цукровая), маш.-буд. (с.-г., транспартнае, выраб эл. і электроннага абсталявання), паліграф., хім. (вытв-сць угнаенняў), каляровая металургія. Больш як 2/э -'сошту таварнай прадукцыі сельскай гаспадаркі дае жывёлагадоўля, пераважна мяснога кірунку. Гадуюць (1997, тыс. галоў): буйн. par. жывёлу — 6700, свіней — 3600, авечак — 100. Птушкагадоўля (у 1997 — 12,1 млн. курэй, 2,3 млн. бройлераў). Вырошчваюць кукурузу, copra, сою, сеяныя травы, пшаніцу, фасолю, авёс, бульбу, цукр. буракі. Значная частка с.-г. зямель арашаецца. Транспарт чыг., аўтамаб., унутр. водны.

Невад.

НЕВАД, традыцыйная рыбалоўная снасць. Вядома са стараж. часоў y беларусаў, рускіх і інш. народаў. Складаецца з сеткавага мяшка (куля) і двух прывязаных да яго сеткавых палотнішчаў (іфылаў). Па супрацьлеглых баках кожнага працягвалі вяроўкі (цяцівы). Верхняя вяроўка аснашчалася паплаўкамі, ніжняя — грузіламі. Па канцах крылаў мацавалі тоўстыя палкі (клячы, кабылы), каб y час руху яны не скручваліся, з абодвух канцоў да іх прывязвалі вяроўкі (вілы), якія пры нацягванні ўтваралі з палкамі трохвугольнікі. Па сярэдзіне віл прымацоўвалі другія вяроўкі (кадолы), за якія дягнулі Н. У залеж-

264

НЕВАДА

насці ад памераў і спосабаў лоўлі вылучалі зімовыя Н., летнія, мутнікі і брэдні. Пашыраны па ўсёй Беларусі.

І.М.Браім.

НЕ в Ад А (Nevada), штат на 3 ЗША. Пл.

286,4 тыс. км2. Нас. 1746,9 тыс. чал.

(1998). Адм. ц. — Карсан-Сіді, найб. гарады Лас-Вегас і Рына. Большая ч. штата ў горнай бяссцёкавай вобласці Вялікага Басейна; на 3 — адгор’і хр. Сьера-Невада. Клімат умераны, кантынентальны, вельмі сухі. Сярэдняя т-ра студз. ў катлавінах 0—2 °С, ліп. 20—22 °С. Ападкаў каля 200 мм за год (каля падножжа Сьера-Невады 100 мм). Рэк мала, яны малаводныя, на ПдУ — р. Каларада. Расліннасць паўпустынь і пустынь. Гал. галіны гаспадаркі — абслугоўванне турыстаў і горная прам-сць. Развіты індустрыя адпачынку і забаў агульнанац. значэння, турызм, курортная справа (кліматычныя курорты); 42,6% працоўных занята ў сферы абслугоўвання. Вытв-сдь элекграэнергіі 26,6 млрд. кВт • гадз (1998). Працуюць электрастанцыі на каменным вугалі і прыродным газе. Буйная ГЭС Гувер на р. Каларада. Здабыча руд золата, медзі, серабра, вальфраму, жалеза, марганцу, малібдэну і поліметалаў, барыту, дыятаміту. Прадпрыемствы выпускаюць каляровыя металы, харч. прадукты, адзенне, гоіастмасы, асобныя віды абсталявання (аэракасмічнае, ірыгацыйнае, сейсмічнага кантролю і інш.). Гал. галіна сельскай гаспадаркі — экстэнсіўная мясная жывёлагадоўля. Гадуюць (1999, тыс. галоў): буйн. par. жывёлу — 510, авечак — 85, свіней, птушку. На арашальных землях выроіпчваюдь сеяныя

травы, бульбу, цыбулю, часнок, ячмень, пшаніцу. Транспарт чыг. і аўтамабільны. НЁВЕЖА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сосніца, за 35 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0.93 км2, найб. шыр. I км, даўж. 1,5 км, найб. глыб. 3 м, даўж. берагавой лініі болыд за 4,5 км. Пл. вадазбору 79,2 км2. Катлавіна выдягнутаая з Пн на Пд. Схілы выш. да 13 м, сярэдне стромкія; на 3 і Пн выш. да 5 м, спадзістыя, пясчаныя, пад хмызняком. Праточнае. На ПнУ упадае р. Жэльцанка, выдякае р. Невежа.

HE ВІН, У H e Ві н , Шу М а ў н (24.5.1911, Паўнгда, М’янма), ваенны і дзярж. дзеяч М’янмы. Вучыўся ў Янгонскім ун-де. Чл. патрыят. арг-дыі Дабама асіаён. Паплечнік Аун Сана, y 1940—41 разам з ім прайшоў ваен. падрыхтоўку ў яп. арміі і служыў y створаных японцамі Арміі незалежнасці М’янмы і Арміі абароны М’янмы. 3 1944 y кіраўніцтве Антыфашысцкай лігі народнай свабоды, y 1945 адзін з кіраўнікоў антыяп. паўстання. У 1950—72 нач. Ген. штаба і галоўнакамандуючы ўзбр. сіламі М’янмы, y 1958—72 міністр абароны. У 1958—60 прэм’ер-міністр М’янмы. 2.3.1962 здзейсніў дзярж. пераварот, y 1962—74 кіраўнік Рэв. савета, y 1974—81 прэзідэнт краіны. У 1971—88 старшыня Выканкома Партыі Бірманскай сацыяліст. праграмы. Курс Н.В. на сацыяліст. пераўтварэнні і эканам. аўтаркію аказаўся беспаспяховым. Пад надіскам масавых нар. выступленняў y ліп. 1988 падаў y адстаўку з усіх пасад. Літ:. Л н с т о п а д о в Н.А. У Н е Вян / / Вопр. всторнн. 1997. №11

НЕВЫН0ШВАННЕ ЦЯЖАРНАСЦІ, н е д a н о ш a н aсць цяжарн a с д і, заўчаснае спыненне цяжарнасці да тэрміну родаў. Уіелючае аборт ранні (да 12 тыдняў) і позні (ад 13 да 21 тыдня), заўчасныя роды (ад 22 да 38 тыдняў), аборт і роды, што не адбыліся, таксама «прывычнае» невыношванне (калі ў мінулым было 2 і больш выпадкаў Н.д.). Бывае вынікам уздзеяння генет., эндакрынных, інфекц., сац.-эканам. і быт. фактараў, захворванняў палавых органаў і інш. Праявы: болевы сіндром, крывяныя выдзяленні і інш. Лячэнне тэрапеўт. і хірург. (па паказаннях). Жанчыны з фактарамі рызыкі Н.ц. назіраюцца ў спец. лячэбна-прафілакт. установах. Гл. таксама Неданошанае дзіця. І.УДуда. НЕВЫТВ0РЧАЯ СФЁРА, умоўная назва галін і відаў дзейнасці, якія не ствараюдь матэрыяльныя каштоўнасці. У сав. эканам. статыстыцы да яе адносілі сферу быт. паслуг, навуку, культуру, адукадыю, ахову здароўя, кіраванне. Тэрмін «Н.с.» заменены паняццем сацыяльна-культурная сфера. НЕВЫТВ0РЧЫЯ АСН0ЎНЫЯ Ф 0Н ДЫ, сукупнасць матэрыяльна-рэчавых каштоўнасцей (жыллёвай і камунальнай гаспадаркі, быт. абслугоўвання, аховы

здароўя, адукацыі, навукі і інш.), якія функдыянуюдь доўгі час. НЕВЫЧАРПАЛЬНЫЯ ПРЫР0ДНЫЯ РЭСЎРСЫ, прыродныя рэсурсы, недахоп y якіх не адчуваецца цяпер і не прадбачыцца ў аглядным будучым. Да іх адносяць: энергію сонечнага і касм. выпрамяненняў, прыліваў і адліваў, марскога прыбою, цякучай вады, ветру, унутрызямное цяпло, атм. паветра і запасы вады (у глабальным колькасным сэнсе) і інш. Магчымасці іх практычнага выкарыстання абмежаваны геагр., геафіз., геахім. і інш. асаблівасцямі Зямлі, асобных рэгіёнаў і іх зменамі, вычарпаннем інш. прыродных рэсурсаў, узроўнем навукова-тэхн. і грамадскага развіцця. Многія Н.п.р. — слаба асвоеныя патэнцыяльныя крыніцы энергіі. Гл. таксама Вычарпальныя прыродныя рэсурсы. НЕВЯЛБСК0ГА ЗАЛІЎ. Каля зах. берага в-ва Сахапін, з боку Татарскага праліва. Шыр. каля ўвахода 80 км, глыб. да 100 м. Прылівы паўсутачныя (да 1 м). Гал. парты: Холмск і Невельск. Названы ў гонар Г.І Невяльскога. НЕВЯЛБСК0ГА ПРАЛІЎ Паміж мацерыком Азіі і в-вам Сахалін. Злучае Татарскі праліў з Амурскім ліманам. Даўж. каля 56 км, найменшая шыр. 7,3 км, глыб. на фарватэры да 7,2 м. Ад канца студз. да сак. ўкрыты лёдам. Названы ў гонар ГЛ.Невяльскога. НЕВЯЛЬСКбЙ Генадзь іванавіч (5.12.1813, с. Дракіна Кастрамской вобл., Расія — 29.4.1876), расійскі мараплавец, даследчык Д. Усходу. Адмірал (1874). Скончыў Марскі корпус y С.-Педярбургу (1832) і афіцэрскія класы (1836). У 1848 —49 кіраваў марскім пераходам транспарту «Байкал» з Кранштата да Петрапаўлаўска-Камчацкага, адкрыў (1849) і даследаваў Татарскі праліў, выявіў астраўны характар Сахаліна. У 1850—55 узначаліў Амурскую экспедыцыю, даследаваў нізоўі р. Амур, засн. там рус. пасяленні, y т.л. Нікалаеўскна-Амуры. На в-ве Сахалін адкрыў радовішчы вугалю. Яго імем наз. праліў, мыс y гэтым праліве, заліў, rapa і горад на Сахаліне. Тв.\ Подввгн русскнх морскнх офяцеров на крайнем востоке Россян, 1849— 1855. Хабаровск, 1969.

НЕВЯР0ЎСКІ ( Н е в і р о ў с к і ) 'Дзмітрый Пятровіч (1.11.1771, с. Прохараўка Канеўскага р-на Чаркаскай вобл., Ўкраіна — 2.11.1813), расійскі ваен. дзеяч. Ген.-лейт. (1812). У арміі з 1786. Удзельнік рус.-тур. вайны 1787—91, «польскай кампаніі» 1792—93, задушэння паўстання 1794. У пач. 1812 сфарміраваў з ураджэнцаў Беларусі 27-ю дывізію, на чале якой y жн. вёў ар’ергардныя баі з напалеонаўскімі войскамі на аршанскай і мсціслаўскай дарогах, удзельнічаў y Смаленскай бітве, вызначыўся ў Барадзінскай бітве 1812, баях каля Таруціна, Малаяраслаўца і інш. Яго дывізія, якая панесла вял. страты ў восеньскай кампаніі, папоўнена ў Віль-

ні i вясной 1813 далучылася да Сілезскай арміі. У час Лейпцыгскай бітвы 1813 смяротна паранены. У 1912 перапахаваны на Барадзінскім полі, дзе яму і 27-й дывізіі пастаўлены помнік.

НЕГАР&ЯАЕ, гарадскі пасёлак y Дзяржынскім р-не Мінскай вобл., на р. Ператуць, чыг. ст. на лініі Мінск—Баранавічы. За 10 км на ПдЗ ад Дзяржынска, 48 км ад Мінска. Аўтадарогамі злучана з Мінскам, Дзяржынскам, Баранавічамі, Уздой, Стоўбцамі. 1,1 тыс. ж. (2000). Вядома з 16 ет. як перасадачная і паштовая станцыя на конным тракце Мінск— Навагрудак y Мінскім пав. ВКЛ. У 1588 y складзе Койданаўскага графства, уласнасць Радзівілаў. У 1620 вёска, 41 двор. 3 1793 y Рас. імперыі ў Койданаўскай вол. .У 1831 уласнасць Ю.Абрамовіча, з 1879 — 'Э.Чапскага. У 1871 праз Н. прайшла Маскоўска-Брэсцкая чыгунка, адкрыта станйыя. 3 1908 працавала нар. вучылішча. У 1921—39 сав. пагранічная станцыя, мела заставу, мытню. 3 1924 y Койданаўскім р-не, з 1932 цэнтр сельсавета Дзяржынскага р-на. 3 1938 гар. пасёлак y Мінскім, з 1939 — Дзяржынскім р-нах. 3 29.6.1941 да 6.7.1944 акупіравана ням. фашыстамі, якія ў 1941—43 стварылі тут канцлагер, філіял Масюкоўшчынскага яагера смерыі: дзейнічала група Дзяржыпскага патрыятычнага падполля. 3 1988 працуе музей гісторыі ст. Н.

3-д па вырабе вулляў, камбінат быт. абслугоўвання. Сярэдняя і муз. школы, кінатэатр, б-ка, музей гісторыі станцыі Негарэлае, паліклініка, аддз. сувязі, гандл. цэнтр. Брацкая магіла сав. воінаў, магіла сав. ваеннапалонных, помнік землякам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. НЕГАТ0РНЫ ІСК (ад лац. actio negotoria іск адмовы) y ц ы в і л ь н ы м п р а в е і п р а ц э с е , патрабаванне ўласніка маёмасці да асобы, якая сваімі проціпраўнымі дзеяннямі перашкаджае яму ажыццявіць права карыстання ці распараджэння гэтай маёмасцю. Напр., пад’езд да гаража ўласніка загрувашчаны буд. матэрыяламі суседа, што стварае перашкоду нармальнаму ажыццяўленню правоў уласніка. Зместам Н.і. з’яўляецца: спыненне дзеянняў адказчыка, устараненне парушальнікам сваімі сіламі і сродкамі створаных ім перашкод і забарона іх учынення на будучае. Н.і. можа быць задаволены толькі да таго часу, пакуль працягваецца правапарушэнне або не ліквідаваны яго вынікі; уласнік таксама мае права патрабаваць кампенсацыі нанесеных страт. А.П.М арыкаў.

НЕГАТЫЎ (ад лац. negativus аамоўны), відарыс, атрыманы на святлоадчувальным матэрыяле ў выніку фота- ui кіназдымкі і наступнай хім.-фатагр. апрацоўкі. У адрозненне ад пазітыву на чорна-белых фотаматэрыялах Н. светлыя ўчасткі аб’екта здымкі атрымліваюцца цёмнымі, a цёмныя — светлымі. На каляровых фотаматэрыялах Н. атрымліваецца ў колерах, дадатковых да колераў аб’екта здымкі. НЁГАШ Пётр (сапр. Т о м a ў-Н е г а ш Радзівай Петравіч; 1.11.1813, в. Негушы. Чарнагорыя — 19.10.1851 ), чарнагорскі паэт і дзярж. дзеяч. 3 дынастыі Негашаў. Уладыка (свецкі і духоўны правіцель) Чарнагорыі [1830— 51] пад імем Пятра II Петравіча. Умацоўваў цэнтр. ўладу ў краіне (у 1831 створаны Правячы сенат), адстойваў яе незалежнасць ад замахаў Турцыі і Аўстрыі. Арыентаваўся на падтрымку Pa­ di, якую наведаў y 1833 і 1837. У сталіцы Чарнагорыі г. Цэтыне заснаваў першую школу і друкарню. У 1834 выдаў y Цэтыне зб. вершаў «Цэтынскі пустэльнік» і «Аблічча лютасці турэйкай», y 1845 зб. нар. і сваіх песень «Люстэрка сербскае», які адкрыў вершам-прысвячэннем «Цені Аляксандра Пушкіна». У паэме «Свабадыяда» (нап. 1835, апубл.

1854) услаўляў барацьбу сербаў і харватаў за нац. незалежнасць Вяршыня яго творчасці — драм. паэма «Горны вянец» (1847) пра барацьбу чарнагорцаў супраць тур. няволі ў канцы 17 ст. Аўтар філас. паэмы «Прамень мікракосма» (1845) і драм. паэмы «Самазванец Сцяпан Малы» (нап. 1848).

НЕГЛЮБСКІ_____________ 265 працы па прыкладной газадынаміцы і фізіцы выбуху. Стварыў унікальныя ўзоры новай тэхнікі. Ленінская прэмія 1959. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1953. НЕГЛЮБКА, вёска ў Веткаўскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 38 км на ПнУ ад г. Ветка, 60 км ад Гомеля, 48 км ад чыг. ст. Добруш.

912 ж.. 367 двароў (2000). Ткацкі цэх Гомельскай фабрыкі мастацкіх вырабаў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Шырока вядомы цэнтр ткацкага рамяства (гл. Неелюбскі строй, Неглюбскія ручнікі). НЕГЛЮБСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення Падняпроўя. Бытаваў y 19 — сярэдзіне 20 ст. на У Веткаўскага, Пд Краснагорскага і ПнЗ Навазыбкаўскага (Расія) р-наў. У параўнанні з інш. нар. строямі больш прыземісты, цяжкаваты; падобны да рус. і ўкр. касцюмаў; яму ўласцівы разнастайнасць форм адзення, якія ўзніклі ў розныя гіст. перыяды. У жаночым гарнітуры вызначаліся 3 комплексы: кашуля, 2-полкавая панёва (плахта), фартух (запаска), гарсэт, павойнік з саматканай хусткай; кашуля, спадніца-саян (зрэдку андарак), фартух, запінка (часам гарсэт), крамная хустка, завязаная на валасы і выкладзеная спераду на «рог» (выступ-каркас); кашуля.

Тв : Рус. пер. — Горный венец. М., 1955.

A П. Траяноўскі.

НЁГАШЫ, Негушы, Петрав і ч ы-Н e г a ш ы, дынастыя правіцеля ў Чарнагорыі ў 1697— 1918. Назва ад племя негушаў, з якога паходзілі Н. Яе першыя прадстаўнікі (мітрапаліты або ўладыкі) аб’ядноўвалі духоўную і свецкую ўладу. Заснавальнік — Даніла [1697— 1735] — актывізаваў барацьбу супраць Турцыі і ўстанавіў паліт. адносіны з Расіяй (1711). Іншыя прадстаўнікі: Сава [1735—81]; Пётр I [1781 — 1830|, пры якім Чарнагорыя дамаглася фактычнай незалежнасці (1796); Пётр 11 11830—51] быў і таленавітым паэтам (гл. Негаш)\ Даніла [1851—60], які абвясціў Чарнагорыю свецкім княствам (1852); Мікалай [1860— 1918], які дамогся міжнар. прызнання незалежнасці Чарнагорыі і яе тэр. пашырэння (1878), a ў 1910 абвясціў сябе каралём. У 1918 Н. адхілены ад улады Вял. нар. скупшчынай y сувязі з далучэннем Чарнагорыі да Сербіі. НЁГІН Яўген Аркадзевіч (н. 16.1.1921, г. Бор Ніжагародскай вобл., Расія), расійскі вучоны ў галіне механікі. Акад. Рас. АН (1979), чл. кар. з 1974). Ген,лейт.-інжынер (1978). Герой Сац. Працы (1956). Скончыў Ваенна-паветр. інж. акадэмію (1944). У 1949—91 на навук.доследнай, канструктарскай і кіруючай рабоце ў НДІ эксперым. фізікі. Навук.

Да арт. Неглюбскі строй. Жаночы касцюм. Вёска Казацкія Балсуны Веткаўскага раёна Гомельскай вобл. Пач. 20 ст.

266_______

НЕГЛЮБСКІЯ

калышка, фартух, кубак (насілі дзяўчаты). Кашулю шылі з 3 (суцэльная) ці з 5 (з падточкай) полак ільняной ці баваўнянай тканіны. Кроілі з плечавымі ўстаўкамі, суцэльнымі з узорыстай полкай рукава або сшытымі з ёй, разрэзам пазухі па цэнтры грудзей, каўняромстойкай (каля 1,5 см вышынёй) і вузкім рукавом з каўнерцам ці кароткай фальбонай. Арнамент натыкання часцей геам. (зубчыкавыя, пункцірныя ці гладкія, палосы, ромбы, крыжыкі, прамавугольнікі, квадраты, скампанаваныя ў розных камбінацыях); вышыўкі — геам. і расл. (падліковая гладзь, крыжык). Узоры, выкананыя баваўнянымі ніткамі чырвонага, чырвона-чорнага, радзей чыста белага колераў, кампанаваліся ў палосы (уздоўж ці ўпоперак рукава) або ў ячэйкі, утвораныя дыяганальнымі палосамі. Аздабленне шчыльна, як y дыванах, засцілала бачную паверхню рукавоў, плечавыя ўстаўкі, шлякам праходзіла па падоле, ланцужком па каўняры, каўнерцах, швах злучэння рукава са станам. Панёва ўяўляла сабой 2 сшытыя прыкладна 2/з даўжыні падоўжныя полкі тоўстай баваўнянай тканіны ў маляўнічыя клеткі пераважна цёмна-вохрыстага, чырвона-карычневага колераў. Фартух — прамавугольная полка чорнага валенага сукна (у комплексе з панёвай) або полка ўзорыстай крамнай тканіны. Гарсэт шылі з чорнага сайіну з дэкар. хлясцікам і складкамі на басцы спінкі. Пояс (каля 25 см шыр.) выплецены з йёмна-вішнёвых суканых нітак з воўны, меў мноства кутасікаў. Запінку — летнюю адзежыну замужніх жанчын з белага палатна (падобную на фартух або туніку) — апраналі паверх кашулі замест гарсэта, аздаблялі ўзорыстым ткацтвам, вышыўкай, карункамі. Надзвычай багатыя шыйныя, нагрудныя і наспінныя ўпрыгожанні — пацеркі, шыйныя паяскі са ііітучнага бісеру. стужкі рознай шырыні, даўжыні і колеру; былі пашыраны самаробныя завушніцы. Мужчынскае адзенне мала адрознівалася ад адзення інш. бел. рэгіёнаў. Вопраткай былі армяк, бурнос, кажух і інш. Л і т P a м a н ю к М.Ф. Беларускае народнае адзенне: [Альбом]. Мн., 1981; Л я в о н ц е в а С. Неглюбскія кашулі / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1984. №4. М. Ф. Раманюк.

НЁГЛЮБСКІЯ РУЧНІКІ, традыцыйныя тканыя ручнікі, якія вырабляюць ткачыхі з в. Неглюбка і навакольных вёсак Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. Вядомы з сярэдзіны 19 ст. Ткуць з ільняных, баваўняных нітак, часам дадаюць мулінэ, шоўк, ірыс; даўж. ручніка 350—500 см, шыр. 40—50 см, арнамент 80— 140 см на кожным канцы. Тэхніка ткання браная і пераборная. Пераважае старадаўні геам. і геам.-расл. арнамент, які часам мае асаблівыя назвы («крывулі», «кепцы» і інш.). Узор, змешчаны на канцы ручнікоў, склада-

ецца з 5—9 шырокіх гарыз. арнаментальных палос, дзе 2—4 рознага ўзору, далей шырокая іншага характару, потым y люстэркавым адбіцці паўтараюцца першыя. Сярэдзіна ручніка запаўняецца рытмічна размешчанымі вузкімі каляровымі арнаментальнымі палоскамі. Канец з трох бакоў абшываецца кароценькімі, y колер закладак мохрыкамі, часам аздабляецца карункамі, вязанымі кручком. Колеравая гама Н.р. яркая, пераважае чырвоны, пашыраны

Пладовае цела — шапка на ножды — пераважна дробнае, пры адміранні высыхае. Шапка рознай формы, цёмнаафарбаваная, радзей светлая. Пласціны прырослыя, свабодныя, рэдкія. Ножка цылінлрычная, жорсткая, гнуткая. Мякаць тонкая, шчыльная. Споры эліпсападобныя, гладкія, бясколерныя. Ёсць ядомыя (напр.. апенька лугавая, часночнік).

НЁГРАЗА, другая назва воз. Гарадзішча. НЁГРАС (Negros), востраў y цэнтр. ч. Філіпінскага архіпелага (тэр. Філіпін). Пл. 12,7 тыс. км2. Нас. каля 3,2 млн.

' ■ л : г г \ : г ? \ : г у\ : р , Cr*"L-• ■ / . '£ / О Г . " C - v / . V J

ІР

V

Ч/ S

KiJ ? k y y. Vй, Л ш . Л # 4 ** ’ $■ %* ' 0 ' W *\ Xх X X Г'

I j r . X. S . *4. / A

jr Л

Э •------чорны і белы колеры. У апошні час трапляецца зялёны, сіні, жоўты. У 1977 y в. Неглюбка створаны ткацкі цэх Гомельскай фабрыкі мастацкіх вырабаў. Сярод ткачых E. i М. Барсуковы, Г.Грынькова. Т.Дзеранок, Е.Кавалёва, М.Кароткая, М.І. і М.П. Каўтуновы, С.Мельнікава, М.Прыходзька, Г.Суглоб, В.Халюкова і інш. Н.р. экспанаваліся на айч. і сусв. выстаўках. Літ:. Ж а б і н с к а я М.П. Мастацтва сяла Няглюбка: [Фотаальбом]. Мн., 1976. М П.Жаб'шская. Дз. С. Трызіт.

Н Е Ш ІібЧ Н ІК (Marasmius), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. радоўкавых. Каля 35 відаў. Пашыраны ў Амерыцы, Аўстраліі, Афрьшы, Еўразіі. На Беларусі 16 відаў. Найб. вядомыя Н.: Бульяра (М. bulliardii), галінкавы (М. ramealis), лістападны (М. epiphyllus), лугавы, ці апенька лугавая, або варушка (М. oreades), тычынкападобны (М. androsaceus), часночны, або часночнік (М. scorodonius). Трапляюцца на глебе. лясным подсціле, пнях, ламаччы. Здольныя раскладаць найб. стойкія кампаненты ападу лісця і хвоі — лігнін і цэлюлозу. Пладовыя целы паяўляюцца ў чэрв. — верасні.

Неглюбскія ручнікі. 1974.

чал. (1995). Рэльеф пераважна гарысты, выш. да 2460 м (вулкан Канлаон). На 3 і ПнЗ — урадлівыя раўніны, складзеныя пераважна з вулканічных глебаў.

Клімат субэкватарыяльны, мусонны. Вечназялёныя трапічныя лясы, участкі саваннаў. Вырошчванне цукр. трыснягу (асн. с.-г. культура), рысу, кукурузы. Радовішчы медных руд. Ha Н. — гарады Баколад, Думагетэ, Сан-Карлас. НЕГР01ДНАЯ PÀCA, афрыканская галіна экватарыяльнай (негра-аўстралоіднай) расы. Адрозніваецца цёмнай скурай, кучаравымі валасамі, шырокім носам, тоўстымі губамі, прагнатызмам. Пашырана ў Афрыцы на Пд ад Сахары. Тэрмін «Н.р.» зрэдку ўжываецца як сінонім паняцця «экватарыяльная раса».

ход ці вар’іраванне пэўнай гукавой суладнасці ў канцы вершаванага радка, y яго т.зв. клаўзульнай (гл. Клаузула) частцы, падкрэслівае стабільнасць асн. рытмікаінтанацыйнай канвы верша, надаючы яму новыя эмацыянальна-вобразныя адценні і асацыяцыі. М.М.Грынчык. НЕДАЛЎЧАНЫЯ КРАІНЫ, краіны— удзельніцы Недалучэння руху.

НЕДАЛУЧ&ННЯ ПРЫ НЦЫ П, адна з форм міжнар. нейтралітэту. Упершыню выпрацаваны на Бандунгскай канферэнцыі 1955. У аснову Н.п. былі пакладзены Пяць прынцыпаў мірнага суіснавання («Панча Шыла») Дж Яэру, канНЕГРЎЦЫ (Negmzzi) Кастаке (Канстанцін; кастр. 1808, г. Трыфешці, Ру- чаткова сфармуляваны на канфер. ў Бялградзе ў 1961. Ва ўмовах супрацьстамынія — 6.9.1868), малдаўскі і румынскі пісьменнік; адзін з пачынальнікаў яння ЗША і СССР прадугледжваў пазмалд. рэаліст. л-ры. Дэбютаваў y 1821 — бяганне ідэалаг. і паліт. альянсаў з любой са звышдзяржаў.

23 («Mae бесарабскія забаўкі»), Напачатку прыхільна ставіўся да дэмакр. рэНЕДАЛУЧ^ННЯ РУХ, міжнароднае форм y краіне, выступаў y абарону нац. аб’яднанне дзяржаў, якія ў сваёй знешкультуры; пазней прытрымліваўся канняй палітыцы кіруюцца недалучэння серватыўных пазіцый. Адзін з арганізапрынцыпам. Афійыйна створаны ў вер. тараў і кіраўнікоў нац. т-ра, для якога 1961 на канферэнцыі 25 дзяржаў Азіі, ствараў драм. творы. Аўтар рамант. апоАфрыкі і Лацінскай Амерыкі, пры ўдзевесцей «Зое» (1837) і «Скачкі», гіст. ле I Ціта (Броз Ціта), Сукарна. Дж Нэру «Аляксандру Лэпушняну» (абедзве і Г.А.Насэра. У I960—80-я г. рэгулярна 1840). У «Пісьмах» (усяго 31, 1837—55) склікаліся канферэнйыі кіраўнікоў стварыў каларытныя замалёўкі побыту і дзяржаў — членаў Н.р., на якіх абмярнораваў тагачаснага грамадства. Пісаў коўвалася і каардынавалася знешняя вершы, фарсы, нарысы-эсэ, даследаваў палітыка гэтых краін y адносінах да фальклор. звышдзяржаў — ЗША і СССР. 3 пач. Тв:. Рус. пер. — Нзбранное. М., 1956.

1980-х г. назіраўся крызіс Н.р.: некаторыя з недалучаных краін знаходзіліся ў НЕГРЫН, Негрын Лопес (Negrin Lopez) Хуан (3.2.1894, г. Лас- стане ўзбр. канфлікту паміж сабой (Іран і Ірак), некаторыя фактычна дзейнічалі Пальмас, іспанія — 14.11.1956), іспанў альянсе з СССР або ЗША, што парускі паліт. і дзярж. дзеяч. Праф. фізіялогіі і анатоміі. 3 1929 чл. Іспанскай сацыя- шала прынцып недалучэння. 3 распалістычнай рабочай партыі. У час Іспа’н- дам СССР (1991) востра паўстала пыскай рэвалюцыі 1931— 39 дэп. картэсаў танне пра змену і ўдасканапенне прынцыпаў Н.р. У 1990-я г. пра ўдзел y Н.р. (з 1933). міністр фінансаў (з 1936), прэм’ер-міністр (з мая 1937) урада Нар. заявілі больш за 100 краін свету, y т.л. ў фронту, пазней і міністр абароны. У 1998 Рэспубліка Беларусь. сак. 1939 эмігрыраваў, да 1945 лічыўся кіраўніком рэсп. ўрада Іспаніі ў эмігра- НЕДАНОІІІАНАЕ ДЗІЦЙ, дзіця, што нарадзілася заўчасна (22—38 тыдняў цыі. цяжарнасці). НЕГРЫТ0СЫ (ісп. negritos памянУ Н.д. тонкая, y складкі скура, на твары шальнае ад negro негр), азіяцкія пігмеі, маршчыністая, слаба развітыя пазногці, мяккія вушныя ракавіны (усяго больш за 50 назва некалькіх нізкарослых негроідных этнічных груп Паўд.-Усх. Азіі (андаман- прыкмет). Mae фізіял. асаблівасці — аслабленае дыханне. вяласць. санлівасаь, зніжаны цы, аэта, семангі). НЕГУС, н r y с э, н ы r y с э, старажытны тытул правіцеляў вял. абласцей y Эфіопіі. Адсюль тытул вярх. правіцеля (імператара) Эфіопіі — «нгусэ нэгэст» («цар цароў»). НЕДАКЛАДНАЯ РЫФМА, п р ы б лізная рыфма, няпоўная р ы ф м а, рыфма, якая вызначаецца адсутнасцю поўнай эўфанічнай сугучнасці ў заключных частках рытмарада. Найб. пашыраныя і апрабаваныя яе віды — асанансная, кансанансная, апорная, усечаная і рознанаціскная. Іх асн. эстэт. функцыя — пашырэнне выяўл. магчымасцей верша, што надзвычай істотна, калі ўлічыць абмежаванасць зыходных рыфмапагічных магчымасцей кожнай нац. мовы. Н.р. ўзбагачае і пашырае гэтыя магчымасці: нават нязначны ады-

імунітэт, тэрмалабільнасць і інш., y выніку — схільнасць да захворванняў. У першыя гады жыцця можа адставаць y фіз. і псіх. развіцці ў залежнасці ад ступені неданошанасці. Вылучаюць групу глыбока Н.д. (500— 1000), сярод якіх асабліва высокія паказчыкі захваральнасці і смяротнасці Выходжванне Н.д. ажьшцяўляецца ў мед. апаратах (кувезах) y спец. установах. Мерапрыемствы па прафілактыцы праводзяцца ў дародавы перыяд (антэнатальная ахова плода). Гл. таксама Невыіюшванне

цяжарпасці.

І.УДуда.

НЕДАСКАНАЛЫЯ ГРЫБЫ, д э й T a ­ міцэты (Fungi imperfecti, Deuteromycetes), клас вышэйшых грыбоў. Сістэматыка Н.г. заснавана на знешнім падабенстве (напр., на будове канідыяльных споранашэнняў), таму клас філагенетычна разнародны. 3 парадкі: гіфаміцэтальныя, меланканіяльныя, сферапсідальныя міцэліі. Каля 15 pa

НЕДАТЫКАЛЬНАСЦЬ

267

тыс. відаў. На Беларусі вял. колькасць відаў з родаў: альтэрнарыя, аскахіта, аспергіл, гельмінтаспорый, калетатрыхум, манілія, мікасферэла, пеніцыл, септорыя, фома, ботрытыс, вентурыя, сферопсіс, цытаспора і інш. Трапляюцца ў глебе, вадзе, на драўніне. Вегетатыўнае цела ў выглядзе септыраванага, моцна разгалінаванага міцэлію. Жыццёвы цыкл Н.г. адбываецца ў гаплоіднай фазе. Пры парасексуальным працэсе зліваюцца гаплоідныя ядры, утворанае дыплоіднае ядро дзеліцца з новай камбінацыяй геномаў, што абумоўлівае шырокую ўнутрывідавую зменлівасць. Большасць Н.г. размнажаецца канідыямі, палавыя (дасканалыя) стадыі адсутнічакшь. Канідыі ўтвараюцца на канідыяносцах, якія з’яўляюцца спецыялізаванымі галінкамі міцэлію, адрозніваюцца формай, афарбоўкай, колькасцю клетак. Многія віды жывуць як сапратрофы ў глебе (большая ч. глебавых грыбоў), удзельнічаюць y раскладанні арган. рэшткаў, глебаўтварэнні, засяляюць рызасферу вышэйшых раслін і знаходзяцца ў складаных сімбіятычных адносінах з імі, глебавымі бактэрыямі і актынаміцэтамі (напр., пеніцыл, трыхадэрма, фома, фузарыум). Сярод Н.г. — паразіты вышэйшых раслін, якія выклікаюць небяспечныя захворванні с.-г. культур (напр., грыбы з родаў ботрытыс, кладаспора), паразіты насякомых-шкоднікаў і грыбоў, патагенных для раслін, драпежныя грыбы — знішчаюць фітанематод (выкарыстоўваюцца пры біял. метадах аховы раслін ад шкоднікаў і хвароб). Некат. сапратрофныя Н.г. ўтвараюць цвілі на харч. прадуктах, прамысл. вырабах, карцінах. Пеніцылы і аспергілы з’яўляюцца прадуцэнтамі антыбіётыкаў, ферментаў, арган. к-т і выкарыстоўваюцца ў іх вытв-сці. Л і т С т р е л ь с к а я О.Я. Ннзлже растення: Смстематнка. Мн., 1985; М ю л л е р Э., Л ё ф ф л е р В. Ммкологня: Пер. с нем. М., 1995. С.І.Бельская.

НЕДАТЫКАЛЬНАСЦЬ АС0БЫ, адно з фундаментальных і неадчужальных асабістых правоў чалавека. Mae на ўвазе недапушчальнасць адвольнасці пры выкарыстанні рэпрэсіўных мер. Канстытуцыйныя гарантыі Н.а. заключаюцца ў тым, што: склад злачынства павінен быць устаноўлены раней выдадзеным законам; затрыманне можа быць абскарджана ў судзе і ўстанаўліваецца максімальны тэрмін затрымання без рашэння суда; арышт павінен рабіцца толькі на падставе суд. прыгавору або з санкцыі пракурора; пазбаўленне волі павінна быць пакараннем, якое накладаецца на чалавека пасля ўстанаўлення яго віны ў працэсе следства і суда. Права на Н.а. гарантуецца арт. 25 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. Э. 1. Кузьмянкова.

НЕДАТЫКАЛЬНАСЦЬ ЖЫЛЛЯ, адно з асноўных канстытуцыйных асабістых правоў чалавека. Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (арт. 29) ніхто не мае права без законнай падставы ўвайсці ў жыллё і інш. законнае ўладанне грамадзяніна супраць яго волі. Гал. гарантыя Н.ж. заключаецца ў тым, што вобыскі праводзяцца толькі на падстве матываванай пастановы следчага, якая санкйыянавана пракурорам або яго на-

268

НЕДАТЫКАЛЬНЫЯ

меснікам (за выключэннем выпадкаў, капі адкладваць нельга — з захаваннем усіх прадпісанняў законаў). У інш. выпадках самавольнае ўварванне ў жыллё дапускаецца толькі для прадухілення сур’ёзнай і сапраўднай пагрозы грамадскай бяспецы. a таксама жыццю і здароўю людзей. Гарантыі Н.ж. могуць быць абмежаваны ў перыяд дзеяння надзвычайнага і ваен. становішча.

НЕДЗЬВЕДЗЬ Міхаіл Канстанцінавіч (н. 28.8.1941, г. Пінск Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне паталагічнай анатоміі. Д-р мед. н. (1980), праф. (1989). Брат Г.К.Недзьведзя. Скончыў Мінскі мед. ін-т (1965), з 1968 працуе ў ім. Навук. працы па паталаг. анатоміі прыроджаных парушэнняў ц. н. с., павольных і вірусных нейраінфекцый чалавека. Тв : Врожденные порокн центральной нервной снстемы. Мн., 1990; Патологвческая анатомня в фнзвологня. Мн., 1997 (у сааўт ).

рыі чэш. гусіцкіх песень, прац па гісторыі чэш. і інш. слав. народаў, чэхаславацкай культуры, гісторыі музыкі, па эстэтыцы, выяўл. і тэатр. мастацтве. У 1920-я г. ў Празе выступаў на літ. вечарах, прысвечаных Я.Купалу, Я.Коласу, Ц.Гартнаму. з лекцыямі і дакладамі пра Беларусь, бел. нар. песню. У 1925 сустракаўся ў Празе з Я.Купалам і М.Чаротам, y 1927 прыязджаў y Мінск. Нам. старшыні Усеславянскага к-та (з 1939), працаваў разам з Я.Купалам, Я.Кола-

Э. /. Кузьмянкова.

«НЕДАТЫКАЛЬНЫЯ», члены найніжэйшых індуісцкіх кастаў, якія не належаць да ніводнай з 4 індуісцкіх варнаў. Да «H.» адносілі тых, хто займаўся нячыстымі для прававерных індусаў заняткамі, звязанымі з забойствам жывёл, брудам і смеццем: рыбаловы, гарбары, абутнікі, прачкі, смецяры, асенізатары і інш., a таксама прадстаўнікі адсталых плямён. Лічылася, што зносіны «H.» з членамі вышэйшых кастаў апаганьваюць апошніх. Найб. жорсткія абмежаванні для «Н> існавалі на Пд Індыі, ім забаранялася жыць разам з іншымі, наведваць храмы, карыстацца агульнымі калодзежамі і г.д. У 1920—30-я г. барацьбу за правы «H.» узначаліў М.К.Гандзі, які называў іх «харыджанамі» («божымі дзецьмі»; афіц. назва «H.» y сучаснай Індыі). Канстытуцыя 1949 гарантавала «H.» усе грамадз. правы, a закон 1955 прыраўноўваў іх дыскрымінацыю да крымін. злачынства. Чл. т.зв. «спісачных» (ніжэйшых) кастаў і плямён (16% насельніцтва Індыі) атрымалі льготы пры паступленні ў ВНУ і на дзярж. службу. Аднак поўнае скасаванне «недатыкальнасці» застаецца адной з найб. складаных праблем інд. грамадства. НВДЖфф, Э н - Н а д ж а ф , горад y Іраку, y даліне р. Еўфрат, на Пд ад Багдада. Адм. ц. мухафазы Неджэф. Засн. ў 2-й пал. 8 ст. Каля 300 тыс. ж. (1998). Гандл.-трансп. цэнтр на шляху ў Мекку і Медыну (Саудаўская Аравія). Адзін са свяшчэнных гарадоў мусульман-шыітаў, месца паломніцтва. Маўзалей-мячэць першага імама мусульман-шыітаў Алі і яго сыноў Хусейна і Абаса. НЁДЗЬВЕДЗЬ Георгій Канстанцінавіч (н. 21.3.1938, г. Пінск Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне неўрапаталогіі. Д-р мед. н. (1992), праф. (1997). Брат М.К.Недзьведзя. Скончыў Мінскі мед. ін-т (1961). 3 1967 y Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі (з 1997 кіраўнік аддзела). Навук. працы па генет., біяхім. і імуналагічных аспектах этыялогіі і патагенезу дэміэлінізуючых, інфекц.-алергічных і вертэбрагенных захворванняў нерв. сістэмы. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Тв:. Пояснвчно-крестцовый раднкулярный болевой снндром как начальное проявленве рассеянного склероза / / Здравоохраненве Белорусснв. 1977. №10; Генетычны полімарфізм неўралагічных праяўленняў паяснічнага астэахандрозу (разам з А.І.МІкулічам, Я.Я.Краснікавай) / / Весці АН БССР. Сер. біял. навук.

1984. №3.

З.Неедлы. Л.Неель. Э.Неер.

НЕДРАВА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка (цячэ праз возера, злучае яго з воз. Неспіш), за 7 км на ПнУ ад г. Браслаў. Пл. 3,72 км2, даўж. 3 км, найб. шыр. больш як 2,2 км, найб. глыб. 12,2 м, даўж. берагавой лініі 15 км. Пл. вадазбору 808 км2. Уваходзіць y Браслаўскую групу азёр і нац. парк Браслаўскія азёры. Катлавіна складанага тыпу, круглаватая. Схілы выш. да 10 м, стромкія (на 3 і ПдУ спадзістыя), сугліністыя і супясчаныя, пад лугам і хмызняком. На Пн озавая града выш. 15—20 м, парасла лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, участкамі на Пд абразійныя. Мелкаводдзе пясчанае, да глыб.

3—4 м дно ілістае, ніжэй сапрапелістае.

3 астравы пл. 2 га. Падводная расліннасць пашырана да глыб. 4 м. Пратокай злучана з воз. Поцех, упадае ручай з воз. Вера. НЕЕДЛЫ (Nejedlÿ) Здэнак (10.2.1878, г. Літамішль, Чэхія — 9.3.1962), чэхаславацкі гісторык культуры, грамадскі дзеяч. Чл. Чэш. акадэміі навук і мастацтваў (1907). Замежны чл.-кар. АН СССР (1947), шэрагу інш. замежных АН. Скончыў Карлаў ун-т y Празе (1899), выкладаў y ім (у 1909—39, з 1945 праф.). Ініцыятар заснавання (1925) і старшыня «Т-ва культ. і эканам. збліжэння з Новай Расіяй». Адзін з кіраўнікоў створанай y 1930 арг-цыі сав,чэхаславацкай дружбы «Саюз сяброў СССР». Змагаўся супраць пагрозы фашызму і вайны. У 1939 эмігрыраваў y СССР. У 1939—45 праф. Маскоўскага ун-та і навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі AH СССР. У 1945—53 на міністэрскіх пасадах, y 1953 нам. прэм’ер-міністра, потым чл. урада (міністр без партфеля) Чэхаславакіі. Заснавальнік і прэзідэнт (з 1952) Чэхаславацкай АН. Старшыня Саюза чэхаславацка-сав. дружбы, Славянскага к-та Чэхаславакіі (з 1945). Аўтар манаграфій пра Б.Сметану, З.Фібіха, даследаванняў па гісто-

сам, К.Крамівой, М.Лыньковым. Аўтар артыкулаў пра Беларусь, яе гісторыю і культуру: «Беларусы» (1927), «БССР» (1929), «Нашы блізкія сябры», «Прывітанне беларусам» (абодва 1944). Падпісаў «Пратэст чэхаславацкіх інтэлігентаў» (1927) супраць расправы над Беларускай сялянска-работніцкай грамадой. Дзярж. прэмія Чэхаславакіі 1951. Тв:. Рус. пер. — Мстормя чешского народа.

T. I. М., 1952; Нзбр. труды. М., I960; Статьв об нскусстве. Л.; М., I960. Л і т Зденек Неедлы — выдаюшнйся обшественный деятель н ученый. М., 1964; М а ж э й к а А. Здэнек Неедлы пра Беларусь / / Беларусь. 1962. №12; Z.Nejedlÿ. Praha, 1980. Дз.Дз. Воран.

НЕЁЛЬ (Néel) Луі Эжэн Фелікс (н.

22.11.1904, г. Ліён, Францыя). французскі фізік. Чл. Парыжскай АН (1953), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1966), Лонданскага каралеўскага т-ва (1966). Замежны чл. AH СССР (1958). Скончыў Вышэйшую нармальную школу ў Парыжы (1928). 3 1928 y Страсбурскім ун-це (з 1937 праф.), y 1945—76 y Грэнобльскім ун-це, адначасова ў 1956—70 дырэктар Цэнтра ядз. даследаванняў y Грэноблі, дырэктар (з 1954) і прэзідэнт (з 1970) Нац. політэхн. ін-та. Навук. працы па тэорыі магнетызму. Тэарэтычна абгрунтаваў існаванне антыферамагнетызму (1932) і т-ры, пры якой ён знікае (гл. Нееля пункт). Распрацаваў тэорыю антыферамагнетызму, стварыў агульную тэорыю ферытаў. У 2-ю сусв. вайну прапанаваў метад аховы караблёў ад магн. мін. Працы па палеамагнетызме спрыялі пацвярджэнню тэорыі дрэйфу кантынентаў і тэорыі тэктанічных пліт. Нобелеўская прэмія 1970. М.М.Касцюковіч. НЕЁЛЯ ПУНКТ, тэмпература, вышэй за якую антыферамагнетык ператвараецца ў парамагнетык (фазавы пераход II роду).-Абазначаецца TN. Паблізу T n назіраецца спецыфічная тэмпературная

залежнасць фіз. уласцівасцей антыферамагнетыкаў (цеплаёмістасці, каэф. цеплавога расшырэння, электраправоднасці і інш.). Названы імем Л.Немя. Гл. таксама Антыферамагнетызм.

HÉEP, Н е э р (Neher) Эрвін (н.

20.3.1944), нямецкі біяфізік. 3 1972 y Ін-це біяфіз. хіміі Планка ў г. Гётынген (з 1983 кіраўнік алдзела). Навук. працы па малекулярнай біялогіі клеткі. Распрацаваў метады тэстыравання і класіфікацыі іонных каналаў, вызначэння іх структуры і накіраваных змен y клетачных мембранах. Нобелеўская прэмія 1991 (разам з Б Закманам).

Радзівілаў, доўгі час жыў y Слуцку. Неаднаразова выбіраўся дэпутатам ад навагрудскай шляхты на сесіі Трыбунала ВКЛ. Збераглася вял. эпісталярная спадчына Н. (каля 700 лістоў да розных асоб, y тл . да польскага паэта З.Морштына). Аўтар змястоўных і падрабязных успамінаў, дзе апісаны падзеі 1682—1700 на Навагрудчыне і Случчыне. Яго мемуары — каштоўная крыніда па гісторыі ірамадска-паліт. і прыватнага жыцця Беларусі і Літвы канда 17 ст. Рукапіс мемуараў зберагаецца ў Нац. б-цы ў Варшаве. В.А. Чамярыцкі.

НЕЗАБЎДКА (Myosotis), род кветкавых раслін сям. агурочнікавых. Каля 80 (па НЕЖКАВА. вадасховішча ў Горацкім інш. звестках каля 50) відаў. Пашыраны р-не Магілёўскай вобл., каля в. Нежка- ва ўмераным поясе Еўразіі, y rapax трава. Створана ў 1989 на р. Парасіца. Пл. пічнай Паўд. Афрыкі, на Новай Гвінеі, 0,5 км2, даўж. 3,6 км, найб. шыр. 180 м, y Аўстраліі і Новай Зеландыі, некат. — найб. глыб. 6 м, аб’ём вады 1,3 млн. м3. y Амерыцы. На Беларусі 7 дзікарослых Ваганні ўзроўню вады на працягу года відаў. Найб. вядомыя Н.: балотная, нар.

2,4 м. Выкарыстоўваейца для арашэння назвы жабіныя вочкі, палявая разета с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі. (М. palustris), дзірваністая (М. caespiНЁЖЛЕВА, возера ў Полацкім р-не Ві- tosa), драбнакветная (М. micrantha), цебскай вобл., y бас. р. Нежлеўка (вы- лясная (М. sylvatica), палявая (М. arvenцякае з возера), за 18 км на ПдЗ ад г. sis). Культывуецца Н. алыіійская (М. Полацк. Пл. 0,25 км2, даўж. 970 м, alpestris). Трапляюцца ў лясах, балотах, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі на лугах. каля 2,3 км. Пл. вадазбору 24 км2. Схілы катлавіны выш. 3—5 м, параслі лесам, на У хмызняком. Берагі нізкія, забалочаныя. Злучана ручаём з воз. Наўліцкае. НЕЖУРА Юрый Васілевіч (19.1 1931, г.п. Арцёмаўка Чутаўскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна — 13.8.1985), бел. жывапісец. Скончыў Маскоўскі паліграф. ін-т (1965). У творчасці пераважалі адлюстраванне велічы і прыгажосці бел. прыроды, ваен. тэматыка, лірычныя матывы. Сярод твораў: «Партызанскі бор» (1974) , «На безыменнай вышыні» (1975) , «Станькава. Радзіма Марата Казея» (1976), «Станцыя Мядзел», «Зялёны луг», «Восень» (усе 1978), «Вясна на Палессі», «Пагранічны атрад» (абодва 1979), «Нарачанскі край», «Лагойшчына — край партызанскі» (абодва 1980), «Зямля, на якой жыў М.Багдановіч» (1981), «Капыльскія дудары» (1983), «Вілейшчына» (1984), «Нарачанскія рыбакі» (1985) і інш. Л.Н.Дробаў. НЕЖЫГЎЧЫЯ (Acnidaria), падтып кішачнаполасцевых беспазваночных жывёл (паводле ўстарэлай класіфікацыі). Вылучаны аўстр. заолагам-сістэматыкам Б.Гатчэкам (1888) y асобны тып жывёл грабневікі. НЁЖЫН, горад, цэнтр раёна ў Чарнігаўскай вобл. (Украіна), на р. Асцёр (прыток р. Дзясна). Вядомы з 1147, 83 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: машынабудаванне, хім., харч., лёгкая. Пед. ін-т. Тэатр. Краязнаўчы муэей. Арх. помнікі 17—19 ст. НЕЗАБІТ0ЎСКІ Станіслаў (24.9.1641, в. Ятра Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 1717), бел. мемуарыст, кальвінісдкі грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Навагрудскім езуіцкім калегіуме. Служыў y

Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. 5—50 см. Сцёблы галінастыя, тонкія, звычайна алушаныя. Лісце чаргаванае. Кветкі дробныя, пераважна блакітныя ў прадаўгаватых завітках. Плод 4-арэшак. Меданосныя, дэкар. расліны, некат. пустаэелле. В.В.Маўрышчаў. «НЕЗАБЎДКА» («Niezabudka»), літаратурны штогодні альманах. Выдаваўся ў 1840—44 y Пецярбургу на польск. мове Я .Баршчэўскім пры ўдзеле бел. і польск. студэнцкай моладзі. Выйшла 5 кніг. Меў сталае кола аўтараў — пераважна ўраджэнцаў Віцебскай губ. Публікаваў рамант. вершы Г.Шапялевіча, паэт. і

НЕЗАВЕРШАНАЯ

269

празаічныя творы Г.Рэута, артыкулы СЛяховіча, Л.Плашчынскага. Асн. месца ў «H.» займалі творы Баршчэўскага: балады «Дзве бярозы», «Роспач», «Курганы» (1842, кн. 3), «Партрэт», «Зарослае возера», «Рыбак», «Помста» (1843, кн. 4), заснаваныя на бел. паданнях, санеты «Кветкі», «Пакута» (1842, кн. 3), «Ноч», «Дзень», «Развітанне», «Час усё знішчае» (1843, кн. 4), «Летняя ноч y Фінляндыі», «Нява», «Тры сонцы», «Жалезны век» (1844, кн. 5) і інш., аповесць з кн. «Шляхціц Завальня» — <Драўляны дзядок...» (1844, кн. 5), вершаваныя прысвячэнні, вершы. Шырока распаўсюджваўся на Беларусі. Сярод падпісчыкаў былі В.Дунін-Марцінкевіч, Р.Падбярэскі, І.Храпавіцкі. У.І.Мархель. НЕЗАБЫТ0ЎСК1 Аляксандр (2.10.1819, в. Смалічы Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.; паводле інш. звестак 15.9.1818, в. Зубкава Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 21.3.1849), бел. і польскі пісьменнік, філосаф, гісторык. Вучыўся ў прыватным франц. пансіёне ў Варшаве, y Дэрпцкім ун-це (1835— 38). У 1844— 47 наведаў Францыю, Аўстрыю, Італію, Іспанію, Партугалію, Англію. За спробу перавезці свае і чужыя нелегальныя выданні арыштаваны, знявалены ў пінскай, мінскай і віленскай турмах. Быў прыгавораны да пазбаўлення дваранскіх і маёмасных правоў і 2 0 -гадовай катаргі ў сібірскіх рудніках (памёр да выканання прыгавору). У ананімных кнігах, якія выдаваў y Вільні і Парыжы, a таксама ў рукапісах, што трапілі ў рукі царскіх улад пры арышце, заклікаў народ на барацьбу супраць сад. і нац. лрыгаёту, патрабаваў скасавання паншчыны, адмаўляў існаванне Бога, высмейваў хрысц. догматы. Аўтар мемуараў «Mae запіскі» (Парыж, 1845), прысвечаных паўстанню 1830—31, y якіх сябе называе ліцвінам (беларусам).

Te.\ Rozamunda Wilno, 1844; Barbara. Wilno, 1844; Jadwiga. Paryl, 1845; Rêves d’amour de gloir et de liberté. Paris, 1845; Katarzyna Wielka.

Paryt, 1846.

Jlim.-. А л е к с а н д р о в і ч C.X. Вольнадумца з-пад Нясвіжа Аляксандр Незабытоўскі: 3 гісторыі бел.-пол. літ. і грамадска-паліт. сувязей y 40-я rr. XIX ст. Мн., 1975. С.Х-Александровіч. НЕЗАВЕРШАНАЯ ВЫТВбРЧАСЦЬ, часткова гатовая прадукцыя, якая не прайшла поўны тэхнал. цыкл вытв-сці, неабходны, каб прадукцыю можна было накіравадь на склад гатовай прадукцыі, заказчыку, на рынак для продажу. Н.в. y буд-ве — буд. аб’ект, не ўведзены ў эксішуатацыю, не здадзены заказчыку. Н.в. y сельскай гаспадарцы — частка абаротных фондаў с.-г. прадпрыемства, якая забяспечвае бесперапыннасць вытв. працэсаў. У яе ўключаюць аб’ёмы працы і прадукцыю, якая знаходзіцца на прамежкавых стадыях вытв. працэсу: зяблівае ворыва, сяўбу азімых культур і шматгадовых траў, маладняк жывёлагадоўлі і інш.

270_________ НЕЗА/1ЕЖНАСЦІ

«НЕЗАЛЁЖНАЯ БЕЛАРЎСЬ», грамад ска-палітычная і літ. газета, орган Віленскага бел. нац. к-та. Выдавалася э 3.9 да 10.11.1919 y Вільні на бел. мове. Выходзіла 3 разы на тыдзень. Рэдактары-выдаўды АКарабач, К.Мядзёлка (з 6 -га нумара). Мела рубрыкі «Алошнія навіны», «3 усяго свету», «3 Беларусі», «3 Вільні», «Беларуская школа». Акцэнтавала ўвагу на акгуальных праблемах грамадска-паліт. і сац. жыцця Зах. Беларусі. Пісала пра геапаліг. становішча Беларусі і яго сувяэь з будучым краіны, стварэнне бел. войска, школьнае і грамадска-культ. жыццё, y тл . пра закрыццё ўладамі Будслаўскай гімназіі (А.Будзька). Друкавала творы Я.Бялькевіча, АПугі, Селяніна, Яцкевіча і інш. Выйшла 14 нумароў. Забаронена польскай ваен. цэнзурай. А.С.Ліс.

H ЕЗАЛЕЖНАСЦІ ПЛбіІІЧА ў М і н с к у, адм.-грамадскі цэнтр сталіцы. Размешчана ў пач. гал. дыяметра і асн. магістралі горада — Скарыны праспекта. Да 1991 наз. пл. Леніна. Прамавугольная ў плане (45 х 150 м), пл. 7 га. Ва ўсх. частцы — сквер партэрнага Tu­ ny. Раён плопшчы забудоўваўся ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. (захаваліся Мінскі касцёл Сымона і Алены, даходныя дамы канца 19 — пач. 20 ст.). Сучаснае арх. аблічча плошчы фарміруюць будынкі Дома ўрада Рэспублікі Беларусь, пед. ун-та (1953, y 1989 побач узведзены новы), трохпавярховых (1928—31) і галоўнага (1962) карпусоў БДУ, мінскага гарсавета (1964), інж. корпуса і станцыі Мінскага метрапалітэна (1984). 3 усх. боку на плошчу выходзядь бакавыя фасады «НЕЗАЛЕЖНАЯ ДУМКА», грамадскагасдініцы «Мінск» (1957) і будынка паліт. і літ. газета. Выдавалася штотыдМінскага галоўнага паштамта. На гаіо- нёва з 8 .6 да 11.7.1920 y Вільні на бел. шчы (побач з касцёлам) устаноўлены мове. Рэдактар Г.Багдановіч, выдавец мемар. знак на месцы гібелі Героя Сав. У.Знамяроўскі. Мела рубрыкі «На беСаюза У.С.Амельянюка. лым свеце» і «Хроніка». Значную ўвагу

НЕЗАЛЁЖНАСЦЬ СЎДДЗЯЎ, канстытуцыйны прынцып правасуддзя ў дэмакр. дзяржавах, які азначае, што суддзі і засядаделі вырашаюць суд. справы на аснове закону, ва ўмовах, пгго выключаюць усякае ўздзеянне на іх. Паводле арт. 110 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь суддзі пры ажыццяўленні правасуддзя незалежныя і падпарадкоўваюцца толькі закону. Якое-н. умяшанне ў дзейнасць суддзяў па выкананні правасуддзя недапушчальнае і цягне адказнасць паводле закону. Н.с. забяспечваецца: устаноўленым законам парадкам выбрання, назначэння і вызвалення суддзяў, іх недатыкальнасць, юрыд. працэдурай ажыццяўлення правасуддзя, тайнай нарады суддзяў пры вынясенні рашэнняў і забаронай патрабаваць выдавання гэтай тайны, адказнасцю за непавагу да суда або ўмяшанне ў вырашэнне канхрэтных спраў, стварэннем неабходных арганізацыйна-тэхн. умоў для дзейнасці судоў, a таксама матэрыяльным і сац. забеспячэннем судцзяў, устаноўленымі гарантыямі, якія адпавядаюць іх высокаму статусу. Э.І.Кузьмянкова.

аддавала праблеме будучага лёсу Беларусі (арт. «Сучасная вайна і Беларусь», «Не чакайце міру», «Ленін і Брусілаў»), зямельнаму пытанню (арт. «Беларускае сялянства і зямельнае пытанне», «Каму зямля?», «Зямельная рэформа на «Усходніх землях»). Выкрывала спробы акупац. адміністрацыі сфальсіфікаваць звесткі статыстыкі пра нац. склад насельніцтва бел. зямель (арт. «Мова статыстыкі»). Пісала пра арганізацыю нац. школы, спажывецкай кааперацыі. Змясціла артыкулы да 2 0 -годдзя з дня смерці Ф.Багушэвіча, асобныя творы Я.Купалы, М.Гарэцкага, В.Лемеша, Г.Багдановіча, А.Пугі, інфармацыю пра святкаванне 15-годдзя творчай дзейнасці Я.Купалы, фарміраванне бел. войска і інш. 3-за ваен. цэнзуры болыыасць матэрыялаў падпісана псеўданімамі і крылтанімамі. Выйшла 6 нумароў. Забаронена польскай вайсковай адміністрацыяй. А.СЛіс.

НЕЗАЛЕЖНАЯ САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЬІЧНАЯ ПАРТЫЯ I EPMÂH1I (НСДПГ; Unabhângige Sozialdemokratische Partei Deutschlands; USPD), адна з уплывовых паліт. партый левага і левацэнтрысцкага кірунку ў Германіі ў 1917—20. Утварылася 6.4.1917 на базе левага крыла, што адкалолася ад Сацыял-дэмакратычнай партыі Германіі (СДПГ). Лідэры — Г.Гаазе, ВДзітман, Э.Барт, К.Каўцкі і інш. Патрабавала неадкладнага аграмаджання некаторых галін прам-сці, банкаў і буйнога землеўладання, з 1919 і «чыстай» сістэмы саветаў. У партыю да канца снеж. 1918 уваходзіла рэв. група «Спартак» (гл. «Спартака саюз»), У час Лістападаўскай рэвалюцыі 1918 партыя працавала ў рабочых і салдацкіх саветах; Гаазе, Дзітман і Барт 9.11— 29.12.1918 уваходзілі ў рэв. ўрад — Савет нар. упаўнаважаных; y 1918—19 урад Баварыі ўзначальваў чл. НСДПГ К.Эйснер (забіты манархістамі). Напачатку НСДПГ выступала супраць выбараў y Нац. сход, але ўдзельнічала ў іх (1919) і выбарах y рэйхстаг (1920). Найб. колькасць членаў — болыд за 900 тыс. чал. (1920). Пасля з’езда ў г. Гале (кастр. 1920) партыя раскалолася па пытанні аб яе ўступленні ў Камуніст. Інтэрнадыянал — левая большасдь партыі перайшла ў Камуніст. партыю Германіі, меншая ч. ў 1922 далучылася да СДПГ. Невял. яе група на чале з ГЛедэбурам захоўвала назву НСДПГГ: да 1933. Літ.: Н е н а р о к о в АП., П a в л о в Д.Б. Лвдеры РСДРП о Чрезвычайном сьеэде НСДП: Октябрь 1920 г. / / Нст. архмв. 1999. № 4. НЕЗАЛЁЖНАЯ СЯЛІНСКАЯ I1 ÂPТЫЯ (НСП; Niezaleina Partia Chlopska, NPCh), рэвалюцыйна-дэмакратычная сялянская партыя ў Польшчы ў 1924— 27. Дзейнічала легальна. Склалася ў ліст. 1924 y выніку расколу партыі «Вызваленне», левае крыло якой на чале з дэпутатамі сейма С.Ваявудскім, АФідаркевічам, С.Баліным, Ф.Галавачом і інш. ўтварыла НСП. ЦК партыі ўзначальваў Фідаркевіч. Выступала за надзяленне сялян зямлёй без выкупу шляхам канфіскацыі яе ў памешчыкаў, нацыяналізацыю памешчыцкіх лясоў і водных багаццяў, бясплатнае навучанне дзяцей на роднай мове, паліт. свабоды, права на самавызначэнне нац. меншасцей і інш. У знешняй палітыцы выступала за добрасуседскія адносіны, y т.л. з СССР. Мэтай паліт. барацьбы лічыла стварэнне рабоча-сял. ўрада. 3 сак. 1925 арг-цыі НСП пачалі ўзнікаць y шэрагу паветаў Зах. Беларусі, a таксама — гурткі ў вёсды. Праводзіла паліт. кампаніі разам з КПЗБ і БСРГ. Выдавала газеты «Walka wsi» («Барацьба вёскі»), «WaLka ludu» («Барацьба народу»), «Walka ргасу» («Барацьба працы»), «Niezaleiny chlop» («Незалежны селянін»), «Lemiesz» («Лямеш»), «Zagon» («Загон»), якія былі папулярнымі ў Зах. Беларусі. У 1925 НСП налічвала каля 1 тыс. членаў, y 1927 — болыд за 20 тыс. У поль-

скім сейме мела сваю фракцыю (7 чал.), якая супрацоўнічала з фракцыямі КПЗБ і БСРГ. У чэрв. 1925 гэтыя 3 фракцыі прапанавалі сейму праект эямельнай рэформы (не быў прыняты). Распушчана польскім урадам y сак.

1927. Дзеячы НСП ў 1928 стварылі Арганізацьпо сялянскай лявіцы «Самапомач». П.І.Зялінскі, І.П.Хаўратовіч.

жывога, асяроддзеўтваральныя ўмовы існавання людзей (напр., кісларод паветра, чыстая прэсная вада) і інш. У адрозненне ад іх, заменныя прыродныя рэсурсы могуць быць заменены цяпер ці з навук.-тэхн. развідцём (напр., металы — пластмасай, мінер. паліва — гідраэнергіяй, ветравой, сонечнай, атамнай энергіяй).

НБЗАЛЁЖНЫ ПРАФСАІ03 БЕЛАРУСІ, Б е л а р у с к і н е з а л е ж н ы прафсаюз гарнякоў, хімікаў, н а ф т а п е р а п р а ц о ў ш ч ы каў, э н е р г е т ы к а ў , т р а н с п а р т н і к а ў , б у д а ў н і к о ў і і нш. p a 6 0 т н і к a ў. Створаны 6.11.1991 на базе арг-цыі «Рабочы саюз» і стачкома г. Салігорска. Аб’ядноўвае больш за 10 тыс. чл. Складаецца з пярвічных і рэгіянальных арг-цый, кіруючы орган — Савет прадсіаўнікоў. Арг-цыі Н.п.Б. існуюць ў Салігорску, Мінску, Наваполацку, Гродне, Мазыры, Слуцку і інш. Асн. мэты прафсаюза: павышэнне жыццёвага ўзроўню і сац. абароненасці чл. прафсаюза, абарона іх працоўных, сац.эканам., грамадз., маёмасных і інш. правоў і законных інтарэсаў. Асн. задачы — прадстаўляць і адстойваць інтарэсы чл. прафсаюза ў органах дзярж. улады і кіравання, заключаць пагадненні і калекі. дагаворы, ажыццяўляць нагляд і кантроль за выкананнем заканадаўства аб працы, дабівацца прывядзення законаў Рэспублікі Беларусь y адпаведнасць з міжнар. нормамі права і інш. Выдае штотыднёвую газ. «Салідарнасць» (1991). З’яўляецца чл. Міжнар. федэрацыі прафсаюзаў работнікаў хім., горназдабыўной прам-сці, энергетыкі і рознарабочых (ІСЕМ), заснавальнікам Бел. кангрэса дэмакр. прафсаюзаў (БКДП). М.В.Зімін

НЕЗАМЁННЫЯ ТЛЎСТЫЯ КІСЛ0ТЫ , ненасычаныя тлустыя к-ты, неабходныя для росту і развіцця млекакормячых. Да іх адносяцца лінолевая кіслата, ліналенавая кіслата, арахідонавая кіслата, a таксама некаторыя інш. ненасычаныя тлустыя к-ты агульнай ф-лы СНз(СН2М СН=СНСН2)у(СН2)гСООН (дзе х = 1,4,5,7, y = 1-6, z = 0-7), што маюць ад 18 да 24 атамаў вугляроду ў малекуле і цыс-канфігурацыю. З’яўляюцца струкгурнымі кампанентамі гліцэрыдаў, a таксама фосфаліпідаў, якія ўваходзяць y састаў біял. мембран; удзельнічаюць y біясінтэзе простагландзінаў. Колькасць Н.т.к. канчаткова не вызначана. Лшолевая і а-ліналенавая к-ты не сінтэзуюцна ў жывёльных арганізмах, трапляюць y арганізм з ежай (алей, жывёльны тлушч). Арахідонавая і інш. Н.т.к. з’яўляюцца метабалігамі лінолевай і а-ліналенавай кіслот (могуць сінтэзавацца ў арганізме). Недахоп Н.т.к. выклікае дэрматыт. Патрэбнасць чалавека ў Н.т.к. каля 10 г y cynd (y пераліку на лінолевую к-ту).

І

HE3AMÈH НЫЯ АМІНАЫСЛ0ТЫ, юслоты, якія не сінтэзуюцца ў арганізме жывёл і чалавека або сінтэзуюцца ў недасгатковай колькасці і павінны паступаць з ежай. Для чалавека неабходны 8 Н.а.: валін, ізалейцын, лейцын, лізін, метшнін, трыптафан, трэанін, фенілашнін. Астатнія амінакіслоты адносяць да заменных, але некат. ўмоўна. Напр., тыразін y арганізме ўтвараецца толькі з фенілаланіну, пры недахопе якога ў ежы можа стаць незаменным. Для розных жывёл набор Н.а. абумоўлены іх відам, узростам і інш. (напр., для белага пацука Н.а. — 10, для кураняці — 15). Адсутнасць або недахоп адной ці нешькіх Н.а. y ежы прыводзідь да адмоўнага балансу азоту ў арганізме, парушэння біясінтэзу бялкоў, развідця, росту, паяўлення цяжкіх захворванняў, асабліва ў дзяцей (квашыаркор). У пэўныя перыяды (напр., лактацыя, цяжарнасць, некат. захворванні) патрэбнасць С.С.Ермакова. ÿ Н.а. павялічваецца. НЕЗАМЁННЫЯ ПРЫР0ДНЫЯ РЭСУРСЫ, н е з а м я ш ч а л ь н ы я п р ы родныя р э с y р с ы, прыродныя рэсурсы, якія ніколі не могуць быць заменены іншымі. Да Н.п.р. адносяцца віды

HÉ3BAJI (Nezval) Відезслаў (26.5.1900, Біскаўпкі, Чэхія — 6.4.1958), чэшскі пісьменнік. Нар. паэт Чэхаславакіі (1953). Вывучаў права і філасофію ў Брно і Празе (1919—22). Дэбютаваў кн. рамант.-сімвалісцкіх вершаў «Мост» (1922). У аналагічнай манеры напісаны вершы зб-каў «Пантаміма» (1924), «Маленькі сад руж» (1926), «Надпісы на магілах» (1927), паэмы «Дзівосны чараўнік» (1922), «Акрабат» (1927), «Эдысан» (1928). Супраць сац. і нац. прыгаёту скіраваны паэма «Сігнал часу» (1931), вершы зб-каў «Пяць пальцаў» (1932), «Зварсггны білет» (1933), п’еса «Каханкі з кіёска» (1932). Сюррэаліст. ўплывы выявіліся ў кн. эсэ «Сучасныя паэтычныя кірункі» (1937), зб-ках сац. паэзіі «Прага з пальцамі дажджу» (1936), «Ma­ lli Надзея» (1938), «Пяць мінут за горадам» (1939). Антыфаш. пафас y сатыр. паэме «Прусакі» (1939), ліра-эпічнай хроніды «Гістарычнае палатно» (1939). У зб-ках паэзіі «Вялікія куранты» (1949), «Спеў міру» (1950), «3 роднага краю» (1951), «Крылы» (1952), «Васількі і гарады» (1955) гуманіст. матывы, высокая паэт. тэхніка спалучаюцца з рытарычнасцю і лозунгавасцю. Аўтар п’ес y вершах, кіна- і радыёсцэнарыяў і інш. Пераклаў асобныя творы АРэмбо, Г.Гейнэ, П.Элюара, АПушкіна і інш. На бел. мову зб. «Васількі і гарады» пераклаў Х.Жычка, паасобныя вершы — Л.Баршчэўскі, В.Вітка, АВялюгін, Жычка, П.Макаль, В.Матэвушаў, С.Панізнік, П.Прыходзька, С.Шушкевіч. Дзярж. прэміі Чэхаславакіі 1951, 1953.

НЕІНФЕКЦЫЙНЫЯ

271

Te:. Бел пер. — Васількі і гарады: Вершы і паэмы. Мн., 1986; У кн.: Вокны ў сад. Мн., 1987; Рус. пер. — Кзбранное. М., 1960; Ствхн. Поэмы. М., 1972. Літ.: Б у д а г о в а Л.Н. Вятезслав Незвал. М., 1967; Ш е р л а н м о в а С.А Ввтезслав Нсзвал. М., 1968. Л.П.БаршчэўскІ.

НЕІНЕРЦЫЯЛЬНАЯ СІСІЭМА АДЛІКУ, сістэма адліку, y якой не выконваецца інерцыі закон. Пракгычна ўсе рэальныя сістэмы адліку — неінерцыяльныя, яны рухаюцца з паскарэннем (напр., верцяцца) адносна інерцыяльнай сістэмы адліку, звязанай с Сонцам (т.зв. сістэма Каперніка), і ў іх дзейнічаюць сілы інерцыі. У адрозненне ад інерцыяльных сістэм адліку, якія не адрозніваюцца адна ад адной, кожная Н.с.а. мае свае асаблівасці, што вызначаюцца характарам руху самой сістэмы, выбарам цела адліку і наяўнасцю сіл прыцягнення (гравітацыйнага ўзаемадзеяння). Напр., y некаторых Н.с.а. можна выявіць часпсі прасторы, дзе сілы інерцыі пракгычна не дзейнічаюць. Гэтыя асаблівасці ўлічваюцца пры разліках руху цел (касм. апаратаў, камет, астэроідаў і інш.) адносна Н.с.а., звязаных з Зямлёй ці інш аб’ектам Совечнай сістэмы. А.І.Болсун. НЕІНФЕКЦЫ ЙНЫЯ ХВАР0БЫ РАСЛІН, н е п а р а з і т а р н ы я хвар о б ы р а с л і н , парушэнні струкгуры і функцый раслін y выніку неспрыяльных фіз. і хім. уздзеянняў на іх (пераважна абіятычных і антрапагенных) без удзелу фітапатагенных арганізмаў. Вельмі пашыраны. Выклікаюцца празмерна нізкімі або высокімі вільготнасцю (завяданне раслін, усыханне; вымаканне пасеваў, растрэскванне і сыходжанне пладоў і інш.), т-рай (вымярзанне раслін; апёкі, запал, цераззерніца; пры рэзкіх ваганнях — выправанне пасеваў, іх выпіранне, маразабоіны, адлуп кары, драўніны і інш.), асвятленнем (этыяляцыя, апёкі і інш.), кіслотнасцю глебы, недахопам, лішкам або незбалансаванасцю элементаў мінеральнага жыўлення раслін (паляганне раслін, фасцыяцыя, гтлямістасці, ненармальная пігментацыя лісця і інш.), градам, моцным ветрам ці дажджом, маланкай і інш. (паляганне, апёкі і інш.), таксічнымі для раслін і радыеакгыўнымі рэчывамі выхлапных газаў, прамысл. і інш. адходаў (пыл, сажа, аксіды азоту, вугляроду, серы, альдэгіды, злучэнні фтору, хлору, цяжкіх металаў, этылен і інш.) і песты-

272

ней

цыдамі (апёкі, пабурэнне, плямістасці і засыханне лісця, прамянёвая хвароба і інш.); таксінамі некат. раслін і глебавых ірыбоў, мех. пашкоджаннямі жывёламі і чалавекам. Парушаюць рост, развіццё (прыгнечанне, дэфармацыі), фотасінтээ (.хларозы раслін), часта прыводзяць да заўчаснага старэння і адмірання частак Снекроз) ці цэлых раслін, павышаюць іх успрымальнасць да ўзбуджальнікаў інфекцыйных хвароб раслін, інш. патагенаў і шкоднікаў. С.І.Бельская.

Неінфекцыйныя хваробы раслін: 1, 2 — аэотнае і фосфарнае галаданне бульбы і кукурузы; 3 — калійнае галаданне бульбы (бронзавасць лісця); 4 — шкоднае дэеянне глебавай кіслотнасці на капусту; 5 — маразабоіны на ствале яблыні.

НЕЙ, Н э й (Ney) Мішэль (10.1.1769, г. Саарлуі, Германія — 7.12.1815), французскі ваен. дзеяч. Маршал Францыі (1804), герцаг Эльхінгенскі (1808), князь Маскоўскі (1812). У арміі з 1787. Вылучыўся ў 1794—95 y час войнаў, якія вяла рэв. Францыя. Камандаваў дывізіяй (з 1800), франд. войскамі ў Швейцарыі (з 1802), 6-м (1805— 11) і 3-м (1811— 14) карпусамі. Удзельнік напаяеонаўскіх войнаў, y т.л. рус.-аўстрафранд. вайны 1805 (перамог аўстр. войскі ў раёне Эльхінгена каля г. Ульм, Баварыя), вайны 1812 (Смаленская і Барадзінская бітвы, баі пад Красным, Оршай і інш.). У 1814 прызначаны каралём Людовікам XVIII Бурбонам ітэрам Францыі і чл. Ваен. савета. У перыяд «Ста дзён» (1815) перайшоў на бок Напалеона I Банапарта, узначальваў старую гвардыю ў бітве каля Ватэрлоо. Пасля вяртання Бурбонаў арыштаваны і паводле прыгавору суда расстраляны за здраду каралю. Аўтар мемуараў (т. 1—2, апубл. ў 1833).

Літ:. В н н о г р а д о в А . Род французскнх «князей Московскнх» / / Роднна. 1992. № 6/7. НЕЙВА (Neiva), горад на ПдЗ Калумбіі, на р. Магдалена. Адм. ц. дэпартамента Уіла. Засн. ў 1539. Каля 280 тыс. ж. з прыгарадамі (1998). Аэрапорт. Вытв-сць на экспарт саламяных капелюшоў-панам; харчасмакавая і тэкст. прам-сдь. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (лераважна кава). Ун-т. НЕЙ г АЎЗ Генрых Густававіч (12.4.1888, г. Кіраваград, Украіна — 10.10.1964), расійскі піяніст, педагог, муз. пісьменнік. Нар. арт. Расіі (1956). Ігры на фп. вучыўся ў бацькі Густава Вільгельмавіча Н., Л.Гадоўскага (у Берліне, Вене). Скончыў Петраірадскую кансерваторыю (экстэрнам, 1915). 3 1916 выкладаў y Кіеўскай (з 1919 праф.), з 1922 y Маскоўскай (праф., y 1935—37 дырэкгар) кансерваторыях. У 1922—62 выступаў як саліст і ансамбліст. Піяніст рамантычнага кірунку, яго выкананне спалучала бурны тэмлерамент, імпульсіўнасць, валявы пачатак з адухоўленай паэтычнасцю, тонкім лірызмам. У рэпертуары пераважалі творы Л.Бетховена, ФЛіста, Ф.Шапэна, Р.Шумана, А.Скрабіна, М.Мяскоўскага, С.Пракоф’ева, Дз. Шастаковіча, інтэрпрэтацыі якіх — значная з’ява ў піяністычным мастацгве 20 ст. Стварыў піяністычную школу, сярод вучняў Э.Гілельс, Я.Зак, Я.Малінін, С.Нейгаўз, С.Рыхтэр. Аўтар прац па муз. выканальнідтве. Літ. тв.: Об нскусстве фортеппанной нгры: Зап. педагога. 5 нзд. М., 1988; Размышлення, воспошшання, дневнякм. Мзбр статьн. Пнсьма к роднтелям. 2 вдд. М., 1983. Літ:. Д е л ь с о н В. Генрнх Нейгауз. М., 1966; Б э л з а Н.Ф. «Генрмх Веллкнй» / / Бэлза 14.Ф. О музыкантах XX в. М., 1979. НЕЙГАЎЗ Станіслаў Генрыхавіч (21.3.1927, Масква — 24.1.1980), расійскі піяніст, педагог. Сын Г.Г.НеСігаўза. Нар. арт. Расіі (1978). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1950, клас Г.Нейгаўза), з 1957 выкладаў y ёй (з 1975 праф.). Яго творчасць вылучалася мастацгвам імправізацыйнасці, глыбокім лірызмам, паэтычнасцю, эмацыянальнасцю. Выступаў як саліст і ансамбліст, y тл. ў дуэце з бацькам. Найб. вядомы як інтэрпрэтатар твораў Ф.Шапэна і АСкрабіна. У рэпертуары таксама творы Л.Бетховена, ВА.Моцарта, Ф.Ліста, І.Брамса, Р.Шумана, М.Равеля, С.Рахманінава, С.Пракоф’ева і інш. Сярод вучняў У.Крайнеў. НЁЙДЖЭЛ, Н е й г е л (Nagel) Стывен (н. 27.10.1946), касманаўт ЗША. Бакалаўр навук y галіне аэранаўтыкі і астранаўтыкі. Скончыў Ілінойскі ун-т (1969). 3 1979 y ірупе касманаўтаў НАСА Здзейсніў палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 17—24.6.1985 — на КК «Дыскаверы», 30.10—6.11.1985 — на КК «Чэленджэр», 5— 11.4.1991 — на КК «Атлантыс», 26.4—6.5.1993 — на КК «Калумбія». У космасе правёў 30,1 суг. У.С.Ларыёнаў.

НЁЙМАН, Ноймaн (Neumann) Джон (Янаш) фон (28.12.1903, Будапешт — 8.2.1957), амерыканскі матэматык і фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1937). Замежны чл. Акадэміі дэі Лінчэі (1956). Скончыў Вышэйшую тэхн. шксшу ў Цюрыху (1925) і Будапешцкі ун-т (1926). 3 1926 y Берлінскім, з 1929 y Гамбургскім ун-тах. 3 1930 y ЗША y Прынстанскім ун-це (з 1931 праф.), з 1933 праф. Прынстанскага ін-та перспектыўных даследаванняў. У 1951—53 прэзідэнт Амер. матэм. т-ва. 3 1955 чл. камісіі па атамнай энергіі (ЗША). Навук. працы па матэматыцы, фізіды, тэх-

Г.Г.Нейгаўз.

Дж Нсйман

ніцы, эканоміды. Фундаментальныя даследаванні па функцыян. аналізе і яго дастасаваннях да пытанняў класічнай і квантавай механікі. Даў строгае матэм. абгрунтаванне квантавай механікі. Развіў тэорыю гульняў і тэорыю аўтаматаў. Даў першыя фармулёўкі метаду МонтэКарла (разам з С.Уламам). Зрабіў вял. ўклад y стварэнне першых ЭВМ і распрацоўку метадаў іх выкарыстання. Удзельнічаў y стварэнні атамнай і вадароднай бомбы. Імем Н. наз. кратэр на адвароткым баку Месяца. Медалі імя АЭйнштейна і імя Э.Фермі (1956).

7в.: Рус. пер. — Математнческпе основы квантовой механнкл. М., 1964; Теорня нгр н экономнческое поведенне. М., 1970 (разам з О.Моргенштэрнам); Теорня самовоспроюводяіцкхся автоматов. М., 1971; Нэбранные труды по фунхцнональному аналнзу. T. 1—2. М., 1987. Літ:. В н г н е р Е. Эподы о снмметрнн: Пер. с англ. М., 1971; Д а н в л о в Ю.А Джон фон Нейман. 2 нзд. М., 1990. М.М.Касцюкочіч. НЁЙМАН (Neumann) Станіслаў Костка (5.6.1875, Прага — 28.6.1947), чэшскі паэт. Нар. пісьменнік Чэхаславакіі (1945). Вучыўся ў Гандлёвай акадэміі. Ўдзельнік нац.-вызв. руху чэш. моладзі «Омладзіна», быў зняволены. Дэбютаваў сімвалісцкімі зб-камі «Я — апостал новага жыцця» (1896) і «Слава сатаны сярод нас» (1897). Ідэямі нац. і сац. выэвалення прасякнуты зб-кі «Сон пра натоўп, які страціў надзею, і іншыя вершы» (1903), «Чэшскія песні» (1910). Антыфаш. пафас характэрны для паэт. зб-каў «Сэрца і хмары» (1935), «Саната зямных даляглядаў» (1937), «Бяздонны год» (1945), «Зачумленыя гады» (1946). Аўтар зб-каў пейзажнай і філас. лірыкі («Кніга лясоў, узгоркаў і вод», 1914), ін-

тымнай («Каханне», 1933), кніг публіцыстыкі і мемуараў. На бел. мову паасобныя яго вершы пераклалі МАўрамчык, М.Гамолка, Х.Жычка, К.Кірэенка, М.Машара, С.Шушкевіч і інш. Т в Бел пер. — y кн.: Вокны ў сад. Мн., 1987; Рус. пер. — Йзбранное. М., 1958; Соната земных горнзонтов: Мэбр. лнрнка. М., 1986. Л і т Ш е р л а н м о в а С.А. Станнслав Костка Нейман. М., 1959. А.У.Вострыкава. НЕЙМЕГЕН (Nijmegen), горад y цэнтр. ч. Нідэрландаў. Каля 150 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Ваал. Прам-сць: эл.-тэхн., суднабуд., гарбарна-абутковая, папяровая, хім., фарфора-фаянсавая. Каталіцкі ун-т. Музей старажытнасцей. Арх. помнікі 11— 17 ст.: капэла палаца Валкхоф, царква Сінт-Стэвенскерк (Гротэ керк), рэнесансавая ратуша. Напачатку вядомы як паселішча племя батаваў. У час рым. заваявання (1 ст. да н.э.)

Noviomagus Batavorum. 3 пач. 9 ст. рэзідэнцыя Карла Вялікага і яго нашчадкаў (Каралінгаў). 3 1230 вольны каралеўскі горад, член Ганзы. У 1248 далучаны да графства Гелдэрн. У час Нідэрландскай буржуазнай рэеалюцыі занягы ў 1585 ісп. войскамі, y 1591 адваяваны галандцамі. У 1678—79 y Н. падпісаны мірны дагавор паміж франц. і антыфранц. кааліцыямі. У 1794 зноў занягы франц. войскамі. 3 1795 y складзе Батаўскай рэспубпікі, з 1810 — Францыі. У 1815 вернуты Галандыі. У 1923 y Н. засн. каталіпкі ун-т. У 2-ю сусв. вайну месца правядзення наступальнай аперацыі англа-амер. войск. НЕЙРА... (ад грэч. neuron жыла, нерв), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на іх адносіны да нерваў, нервовай сістэмы, напр., нейрагармоны, нейрадэрміт. НЕЙРАГАРМ0НЫ (ад грэч. нейра... + гармоны), біялагічна актыўныя рэчывы, што выпрацоўваюцца нейрасакраторнымі клеткамі нерв. тканкі беспазваночных і пазваночных жывёл і чалавека. Паступаюць y кроў, гемалімфу, тканкавую або спіннамазгавую вадкасць, аказваюць дыстантнае падоўжанае рэгулюючае ўздзеянне: падтрымліваюць гамеастаз, y т л . водна-салявы, рэгулююць тонус гладкай мускулатуры, метабалізм, функцыі клетак эндакрынных залоз. Прымаюць удзел y ажыццяўленні абаронча-прыстасавальных рэакдый арганізма. У пазваночных жывёл Н. сінтэзуюцца нейрасакраторнымі клеткамі гіпаталамуса (аксітацын, вазапрэсін і іх аналагі, рылізінг-гармоны, дафамін, норадрэналін, сератанін), спіннога мозга (уратэнзіны), клеткамі эпіфіза (сератанін і мелатанін), клеткамі храмафіннай тканкі мазгавога рэчыва наднырачнікаў, парагангліяў, гангліяў і нерв. ствалоў перыферычнай вегетатыўнай нерв. сістэмы (норадрэналін і адрэналін). Паводле хім. прыроды Н. — катэхаламіны, поліпептыды, 5-оксігрыптамін (сератанін) і яго вытворнае мелатанін. У сакраторных гранулах Н. звязаны з бялкамі-носьбітамі (напр., вазапрэсін і аксітацын — з нейрафйінамі, a катэхаламіны — з хромагранінам). Гл. таксама Нейрасакрэцыя. С.С.Ермакова.

НЕЙРАМІНАВАЯ_________ 273

НЕЙРАГЛІЯ, тое, што глія. н е й р а г у м а р Ал ь н а я

РЭГУЛЙ-

ЦЫЯ, шматэтапная сістэма кіравання, цгго каардынуе і інтэгруе дзеянне нерв. сістэмы і гумаральных фактараў крыві, лімфы, тканкавай вадкасці на фізіял. працэсы ў арганізме жывёл і чалавека. Падгрымлівае адноснае пастаянства ўнутр. асяроддзя арганізма (гамеастаз) і яго прыстасаванасць да ўмоў існавання.

Mae нерв. механізмы вядучых звёнаў рэгуляцыі і хім. рэчывы (гармоны, медыятары, метабаліты) для перадачы сігналаў паміж клеткамі і ўнутры клетак. Складаецца з кіравання (працэсы, што адбываюцца ў нерв. элементах), сінтэзу (утварэнне малекул гумаральнага рэгулятара ў сакраторных клетках), сакрэцыі (выдзяленне гумаральнага рэгулятара з клетак y кроў), транспарту (перанос малекул па крыві, лімфе і міжклетачнай вадкасці), эфекту (узаемадзеянне гумаральнага рэгулятара з клетачнымі рэактыўнымі сістэмамі, што выклікае пэўныя метабалічныя і функцыян. змены ў клетках органа-мішэні), метабалізму (біяхім. пераўтварэнні малекул гумаральнага рэгулятара і вывядзенне з арганізма). Літ.: А к м а е в М.Г. Сгрухтурные основы механнзмов гшюталамнческой регуляцнн эндокрннных функцнй. М ., 1979; Основы фнзнолопш человека. T. 1—2. СПб., 1994.

А. С.Леанцюк. Н ЕЙ РА Д ЭРМ ІТ (ад нейра...

+ дэрма + +... іт), хранічны дэрматоз, які суправаджаецца свербам і ліхенізацыяй (ушчыльненнем скуры, узмацненнем яе малюнка, парушэннем пігментацыі). Бывае алергічны, нейрагенны, спадчынны. Пры Н. ўзнікае прыступападобны сверб скуры, асабліва ноччу, пасля нерв. хваляванняў і інш. Часцей пашкоджваецца скура на патыліцы, шыі, локцевых, падкаленных згібах, перадплеччах. Лячэнне тэрапеўт., ванны з марской соллю, лек. травамі. М.З.Ягоўдзік. НЕЙРАКАМП’іб т Э Р , вылічальная сістэма, y аснову якой закладзены нейрасеткавьм прынцыпы функцыянавання. Асн. элемент Н. — нейронная сетка. Спалучае якасці біял. сістэм (напр., навучанне, y т.л. саманавучанне, самаарганізацыя, прыстасавальнасць) з перавагамі выліч. тэхнікі (высокая скорасць апрацоўкі інфармацыі, вял. аб’ём памяці). Работы па стварэнні універсальных Н. вядуцца ў ЗША, Японіі, Расіі. На Беларусі даследаванні па праблемах Н. праводзяцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлекгронікі, Брэсцкім політэхн. ін-це і інш. УЛГалаўко, Р.Х.Садыхаў. НЕЙРАЛІНГВІСТЫКА, навука, што склалася на стыку псіхалогіі, неўралогіі і лінгвістыкі (гл. Мовазнаўства); вывучае мазгавыя механізмы моўнай дзейнасці і змены ў моўных працэсах пры лакальных паражэннях мозга. Эпізадычныя назіранні афазіі (парушэнні маўленчых паводзін) вяліся ўжо ў сярэднявеччы. Сістэм. вывучэнне пачалося ў 1861

(праца франц. анатама П.Брака па маторнай афазіі). У слав. лінгвістыцы адным з першых цікавасць да факгаў маўленчай паталогіі праявіў І.А.Бадуэн дэ Куртэнэ («3 паталогіі і эмбрыялогіі мовы», 1885). Ідэі Н. развіваліся ў працах Л.Блумфілда, ВДарашэўскага, А.РЛурыі, Р.В.Якабсона і інш., дзе яе аб’ектам сталі не толькі афазіі, a моўныя паводзіны чалавека ў цэлым. Пры гэтым мова разглядаецца як сістэмная функцыя, a афазія — як сістэмнае парушэнне, звязанае з дэфектамі і функцыян. пабудовай работы мозга па кампенсацыі парушанай функцыі. Клінічныя назіранні дазволілі выявіць пашкоджанні асн. тыпаў нерв. структур, звязаных з моўным механізмам: маторная, сенсорная, семантычная і дынамічная афазіі, агаозіі, апраксіі і дызартрыі. Асн. метад даследаванняў y Н. — назіранні над маўленчымі паводзінамі хворага ў розных умовах: пераказы тэкстаў, расказы, чытанне, пісьмо, выкарыстанне розных тэстаў і інш. Па меры паглыблення навукі і ўдасканалення тэхн. сродкаў, інструментаў і рэактываў для назірання за мозгам узніклі новыя метады. 3 2-й пал. 20 ст. Н. — адзін з аспектаў комплекснага вывучэння знакавых паводзін чалавека, струкгуры свядомасці, ступеней яе свабоды, суадносін фундаментальных прынцыпаў і ўласцівасцей самога чалавека і яго свядомасці і інш. Сучасная Н. аб’ядноўвае ў адной навук. парадыгае фундаментальныя прынцыпы і катэгорыі розных навук — мовазнаўства, нейрапсіхалогіі, нейрафізіялогіі, біялогіі, фізікі, псіхалогіі, псіхалінгвістыкі, філасофіі, матэматыкі, касмалогіі і інш. Даследаваная ў Н. струкгура слова і мовы ўключае ўсе вядомыя фундаментальныя іх элементы і структурныя ўласцівасці, дакладна адлюстроўвае будову мозга і асаблівасці ажыццяўлення мыслення ў ім, дае ўяўленне пра структуру свядомасці, тлумачыць структурнае падабенства генет. кода і прыроднай мовы, знаходзідь сваё пацвярдасэнне ў асаблівасцях структуры планет, галактык, элекдрамагнітных і гравітацыйных узаемадзеянняў і інш. Літ:. Л у р н я АР. Основные проблемы нейролпнгвнстакн. М., 1975; Г п р у ц к н й АА, Г н р у ц к н й Н.А Основы нейролннгвнстнкн. Мн., 1998; Г н р у ц к н й АА Наука н релнгня. Мн., 1999. А.А.Гіруцкі. Н ЕЙ РАМІНАВАЯ K1CJ1AIÂ, прырод-

нае злучэнне, якое прысутнічае ў тканках жывёл і ў некаторых мікраарганізмах y выглядзе N- i N, О-ацыліраваных (або О-метыліраваных) вытворных (сіялавых кіслот), НООС—СО—СНг— —СНОН—CH(NH2)—(СНОН)з—с ш о н . Уваходзіць y склад прыродных глікапіпідаў, глікапратэідаў, y малекулах якіх звязана з рэшткамі монацукрыдаў. Біясінтэз Н.к. працякае з удзелам вытворных гексазамінаў і піравінаграднай кіслаты. Пры некат. хваробах і паталаг. станах (напр., рак, туберкулёз, псіхічныя

274_______ НЕЙРАСАКРЭЦЫЯ захворванні) ксшькасць Н.к. ў вадкасцях і тканках арганізма значна павялічваецца. У складзе глікаліпідаў удзельнічае ў звязванні некат. вірусаў і нейратаксінаў y арганізме. НЕЙРАСАКРЙЦЫЯ (ад нейра... + сакрэцыя), утварэнне і выдзяленне спецыялізаванымі нерв. клеткамі (т.зв. нейрасакраторнымі) нейрагармонаў. Нейрагармоны, звязаныя з бялкамі-носьбітамі (нейрафізінамі і інш.), звычайна ўтвараюіша ў цытаплазме клетак (радзей y ядры), выдзяляюцца пераважна праз нерв. канцы (тэрміналі) y гемалімфу, кроў, тканкавую або спіннамазгавую вадкасць і рэгулююць функцыі вісцэральных органаў, y т.л. эндакрынных залоз, і ц.н.с. Самі нейрасакраторныя клеткі, як і звычайныя нейроны, здольныя генерыраваць патэндыял дзеяння і распаўсюджваць імпульс па аксонах да іх канцоў, пад уплывам якога нейрагармон — бялок-носьбіт выдзяляецца ў навакольнае асяроддзе. Функцыян. акгыўнасць клетак кантралюецца класічнымі нейронаМі. А. С.Леанцюк. НЕЙРАТРАНСМІТЭРЫ, тое, што медыятары. НЕЙРАФІЗІЯЛ0ГІЯ (нейра... + фізіялогія), раздзел фізіялогіі жывёл і чалавека, які вывучае функцыі нерв. сістэмы і прадэсы, што ляжаць y аснове апрацоўкі інфармацыі і паводзін. Цесна звязана з нейрамарфалогіяй (складаюць тэарэт. аснову неўралогіі), нейрахіміяй, нейраэндакрыналогіяй, алектрафізіялогіяй і біякібернетыкай. Уяўленні аб рэфлекторным прынцыпе даейнасці нерв. сістэмы вызначаны Р.Дэкартам (17 ст.) і развіты ў 18 ст. чэш. вучоным Й.Прохаскам (тэрмін «рэфлекс», 1784). Станаўленне Н. як самаст. навукі звязана з пачаткам эксперым. даследаванняў па лакаліэацыі функцый y ц.н.с. (шатл. вучоны. Ч. Бел, 1811; франц. вучоны Ф.Мажандзі, 1822) і распрацовак y галіне складаных форм нерв. дзейнасці (І.М. Сечанаў, 1863). Уклад y развіццё Н. зрабілі П.КЛжшк, Л.А.Арбелі, І.С.Берыташвілі, УМ.Бехцераў, Т.Н.Візел, Р.А І'рашт, Ь.Кац. І.П .Паўлаў, М.Я Увядзенскі, A A Ухтомскі, АФ.Хакслі, АЛ.Ходжкін, Д,Х.Х'юбел, Ч.С.Шэрынгтан, Дж.К.5клсі інш. На Беларусі даследаванні па Н. пачаліся ў 1922 y БДУ як ч. агульных фізіял. даследаванняў (Л.П.Розанаў). Уклад y развіццё Н. зрабілі І.П Антонаў, Ю.М.Лстроўскі, А.Ю.Бранавіцкі, \А.Булыгін, І А Вятохін, А.С Дзмітрыеў, М.І.Грашчанкаў, В.М.Гурын, І.К.Жмакін, У.М.Калюноў, Б.Б.Кузьміцкі, В.А.Лявонаў, Д.АМаркаў, Н.І.Нечыпурэнка, УУ.Салтанаў, Э.П.Ді'тавец, К.С.ПГадурскі, Т.С.Юньеў і інш. Асн. навук. цэнтры: ін-ты фізіялогіі і біяхіміі Нац. АН Беларусі, Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі, БДУ, Мінскі і Гродзенскі мед. ін-ты, Відебскі мед. ун-т, Гомельскі ун-т. Даследуюцца дзейнасць тэрмарэіулюючых цэнтраў, роля сістэмы плазмінаген—плазмін y жыдцядзейнасці клетак нерв. тканкі, функцыянаванні струкгур мозга і афе-

рэнтных сісгэм, нейратрансмітэрныя сістэмы мозга і механізмы фарміравання матывацыйных паводзін, распрацоўваюцца новыя фундаментальныя кірункі па вывучэнні механізмаў аксігенацыі тканак мозга, прынцыпы накіраванай карэкцыі жыццёва важных функцый пры эксперым. парушэнні міжнейронных адносін і інш.

Him:. Обіцая фнзнологня нервной снстемы. Л., 1979; Частная фнзнологня нервной снстемы. Л., 1983; Ш е п е р д Г. Нейробнологня: Пер. с англ. T. 1—2. М., 1987. С. С.Ермакова. НЕЙРАХІМІЯ (ад нейра ... + хімія), біяхімія нервовай сіст э м ы, раздзел біяхіміі, які вывучае хім. састаў нерв. тканкі, абмен рэчываў y ёй, хім. і малекулярна-клетачныя механізмы дзейнасці нерв. сістэмы. Цесна звязана з біяфізікай, малекулярнай біялогіяй, нейрафізіялогіяй, нейраэндакрыналогіяй, параўнальнай, узроставай і эвалюц. фціялогіяй, цыта- і гістахіміяй.

Mae вял. значэнне ддя нейрафармакалогіі, неўрапаталогіі, псіхіятрыі. Узніхла ў 2-й пал. 19 ст. з пачаткам сістэм. даследавання хім. складу галаўнога мозга (А.Я.Данілеўскі, ням. вучоны Дж.Л.У.Тудыхум і інш ). У сярэдзіне 20 ст. сфарміравалася як самаст. кірунак. Уклад y развіццё Н. зрабілі Г.Х-Дэйл, Ь.Кац, O.JIëei Х.К.Хартлайн, сав. вучоныя А.У.Паладзін, Я.М.Крэпс, Г.Я.Уладзіміраў і інш. У складзе нерв. тканкі вылучаны шэраг складаных ліпідаў (гангліязіды, сфінгаміэліны, фасфатыды, цэрэбразіды і інш.), біялагічна актыўных рэчываў (медыятараў і нейрагармонаў), амінаў (адрэналін, ацэтылхалін, гістамш, норадрэналін, сератанін і інш.), пептыдаў (налр., эндарфіны, энкефаліны), амінакіслот і інш. Удакладняецца іх функцыян. роля, высвятляюдца метабалізм і механізмы дзеяння гэтых рэчываў, a таксама гармонаў, таксінаў, фармакалагічных прэпаратаў і інш. Вывучаюцца біяхім. асновы перадачы нерв. імпульсаў, нейратрафічных уплываў, узбуджэння, тармажэння, сну, памяці, навучання, работы рэцэптараў, індывід. развівдя мозга і інш. На Беларусі Н. развіваеіша з 1922 сумесна з нейрафізіялогіяй y ін-тах фізіялогіі і біяхіміі Нац. АН Беларусі, Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі, БДУ, Мінскім і Гродзенскім мед. ін-тах, Відебскім мед. ун-це і Гомельскім ун-це. Л І т П а л л а д н н АВ., Б е л н к Я.В., П о л я к о в а Н.М. Белкн головного мозга н нх обмен. Кнев, 1972; X y х о Ф. Нейрохнмня: Основы н прннцнпы: Пер. с англ. М., 1990. С. С.Ермакоеа. НЕЙРАХІРУРГІЯ (ад нейра... + хірургія), раздзел хірургіі, які вывучае метады дыягаостыкі, хірург. лячэння захворванняў і траўматычных пашкоджанняў цэнтр. і перыферычнай нерв. сістэм. Цесна звязана з неўрапаталогіяй. Асн. нейрахірург. захворванні: пухліны галаўнога, спіннога мозга і нерваў, артэрыяльныя анеўрызмы сасудаў галаўнога і спіннога мозга, унугрычарапныя гематомы і кіста, абсцэсы і некат. паразітарныя хваробы галаўнога мозга, чэрапна-мазгавая і спінальная траўма, некат. віды неўралгій, эпілепсій і інш. У Н. выкарыстоўваюць камп’ютэрную, ядзернамагнітна-рээанансную тамаграфію, ангіяграфію і інш., мікрахірург. тэхніку і спец. інструменты. Першая ў Расіі клініка Н. арганізавана ў С.-Пецярбургу Л.М.Пусепам y 1912.

На Беларусі аддзяленне Н. адкрыў М.І.Грашчанкаў y 1949 y Неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі Беларускім НДІ. Заснавальнік бел. школы нейрахірургаў Э.І.Злотнік, які ўпершыню ў СССР выканаў аперацыі выключэння артэрыяльнай анеўрызмы сасудаў галаўнога мозга, татальнага выдалення неўрыномы слыхавога нерва і інш.; па яго ініцыятыве адкрыты аддзяленні Н. ў абл. цэнтрах, a таксама ў Бабруйску і Пінску. Вядомыя бел. нейрахірургі Ф.ВЛпяшкевіч, М.В.Паўлавец, С.Ф.Секач, І.А.Склют, А.Ф.Смеяновіч і інш. Навукова-практычная база па Н. — адцзел Н. Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі (Смеяновіч) і кафедра нерв. і нейрахірург. хвароб Мінскага мед. ін-та (Аляшкевіч). Літ.: З л о т н н к Э.М. Аневрмзмы сосудов головного мозга. Мн., 1967; Лнцевой нерв в хнрурп™ неврнном слухового нерва. Мн., 1978; О л е ш к е в н ч Ф.В., Ол е шх е в н ч АФ. Нейрохвруршя: Операцнн на головном мозге. Мн., 1993. А.Ф.Смеяновіч. НЕЙРАЭНДАКРЫНАЛ0ГІЯ (ад нейра ... + эндакрыналогія), раздзел эндакрыналогіі, які вывучае марфал., фізіял. і біяхім. асновы эндакрыннай функцыі нерв. сістэмы і інтэграцыі нерв. і эндакрынных механізмаў рэгуляцыі функцый арганізма. Цесна звязана з бія- і гістахіміяй, генетыкай, малекулярнай біялогіяй, нейрафізіялогіяй, клінічнай медыцынай, фармакалогіяй. ЗараджЗнне Н. звязана з працамі Э.Шарэра (увёў тэрмін «нейрасакрэцыя», 1928) і Б.Шарэра (выявіў сакрэцыю ў клетак гіпаталамуса, 1928). Як самаст. кірунак сфарміравалася ў сярэдзіне 20 ст. з вызначэннем гарманальнай рэгуляцыі гіпаталамусам дзейнасці гіпофіза (Р.Гіймэн, Э.В. Шалі, англ. вучоны Дж.Харыс, Шарэры і інш.). Уклад y развіццё Н. зрабілі таксама Р.Леві-Мантальчыні, ням. вучоны В.Баргман, англ. вучоны Э.Г.Э.Пірс, сав. вучоныя І.ГАкмаеў, В.М.Бабічаў, ААВайткевіч, С.М.Лейтэс, АВ.Рэзнікаў, Д.Р.Шэфер і інш. Вызначаны здольнасць да нейрасакрэцыі ўсіх аддзелаў нерв. сістэмы, інш. тханак, хім. струюура, механізмы дзеяння і рэгуляцыя сакрэцыі шэрагу нейрагармонаў, патагенез многіх нерв. і эндакрыкных хвароб. На Беларусі праблемы Н. распрацоўваюцца ў Ін-тах фізіялогіі і біяхіміі Нац. АН Беларусі, НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фЬіятэрапіі, Н.-д. клінічным ін-це радыяцыйнай медыцыны і эндакрыналогіі, Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, Мінскім мед. ін-це і інш. (Ф.ВАляшкевіч, Л.С. Гіткіна, М.І. Грашчанкаў, В.М.Гурын, Б.У.Дрывоцінаў, У.М.Калюноў, І.Б.Ліўшыц, А Ф .Смеяновіч, А.АХоладава, Г.Г.Шанько, А.Г.Мрочак і інш.). Літ.: Нейроэндокрннологая. Ярославль, 1999. АЛХоладава. Н ЕЙ Р0Н (ад грэч. neuron нерв, жыла), нервоьая клетка, нейрац ы т, асноўная струкгурная і функцыян. адзінка нерв. сістэмы, якая валодае спецыфічнымі праяўленнямі ўзбуджальнасці. Здольны ўспрымаць сігналы, перапрацоўваць іх y нерв. імпульсы і праводзіць да нерв. канцоў, што маюць кантакг з інш. Н. або эфекторнымі органамі (мышцы, залозы). Утвараюцца ў эмбрыягенезе з нейрабласта на стадыі

нерв. трубкі. Гал. структурная асаблівасць — наяўнасць адросткаў (аксонаў і дэндрытаў), якія адыходзяць ад цела клеткі. Успрымальная ч. Н. — разгалінаваныя дэндрыты. Сумацыя мясц. працэсаў узбуджэння і тармажэння выклікае нерв. імпульсы. Яны распаўсюджваюцца ад цела клеткі па аксоне да нерв. кандоў, што выслабаняюць медыятар, які прыводзідь да актывацыі мембран нерв. клетак, што ўспрымаюць імпульсы. Адрозніваюцца Н. формаю цела (пірамідныя, многавушдьныя, круглыя, авальныя), памерам (5—150 мкм) і колькасцю адросгкаў. Паводле функцый бываюць Н. чуллівыя (сенсорныя), якія ўспрымаюць сігналы з

Нейров: 1 — цела клеткі; 2 — дэндрыт; 3 — аксон.

вонкавага ці ўнутр. асяроддзя, асацыятыўныя — звязваюць Н. паміж сабой і рухальныя, што перадаюць нерв. імпульсы ад Н. да выканаўчых органаў. Паслядоўнае сінаптычнае аб’яднанне чуллівых, асацыятыўных і рухальных Н. утварае рэфлекторную дугу. Паводле характару ўздзеяння Н. на клеткі, з якімі яны маюць кантакг пры дапамозе сінапсаў, адрозніваюць узбуджальныя і тармазныя Н., паводле тыпу выдзеленага медыятара — норадрэнэргічныя, пептндэргічныя, халінэргічныя і інш. Нейрасакраторныя Н. выпрацоўваюць і выдзяляюць нейрагармоны. Для Н. характэрны высокі ўзровень абмену рэчываў, асабліва сінтэзу бялкоў і РНК. У філагенезе колькасць Н. павялічваецца і дасягае ў чалавека некалькіх мільярдаў. У большасці жывёл дыференцыраваныя Н. не дзеляцца. А.СЛеанцюк. НЕЙР0ННАЯ СЕГКА, сукупнасць штучных нейронных элементаў і сувязей паміж імі. Струкгура Н.с. запазычана ў біші. аб’ектаў, мае здольнасць да навучанкя і дазваляе мадэліраваць разумовыя працэсы жывой матэрыі. 3 Н.с. звязваюць перспекгывы развідця выліч. тэхнікі, сістэм кіравання і інш. Схладаецца з штучных нейронных элементаў (гл. Пейрон), якія злучаны сінаптычнымі сувязямі і выконваюць алерацыю нелінейнага

пераўтварэння сумы здабьггкаў уваходных сігналаў на іх вагавыя каэфіцыенты. Самаарганізацыя і прыстасавальнасць Н.с. дасягаецца ў працэсе яе навучання, y выніку чаго ўдакладняюцца сінаптычныя сувязі паміж яе элементамі. Правілы навучання вызначаюць залежнасці ваганых каэфіцыентаў ад уваходных уздзеянняў. Асаблівасць Н.с. — эяольнасць карэкгна функцыянаваць пры паступленні даных, якія не ўваходзілі ў навуч. выбарку (здольнасць да абагульнення). На Беларусі даследаванні па праблемах Н.с. вядуцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлекгронікі, Брэсцкім політэхн. ін-це і інш. Для каардынацыі работы ў гэтай галіне створана бел. аддзяленне Міжнар. т-ва Н.с. (г. Брэст). Літ.: Г о л о в к о В.А. Нейроннтеллекг. теорня я прнмененпе. Кн. 1—2. Брест, 1999. У.А.Галаўко, А.А.Дудкін. НЕЙР0ННАЯ ТЭ0РЫ Я, тэорьм будовы, развідця і функцый нерв. сістэмы; прыватны выпадак кяетачнай тэорыі. Аснова Н.т. — прызнанне анат. адасобленасці структурнай адзінкі нерв. сістэмы — нейрона, яго генет. самастойнасці і функцыян. спецыфічнасці. Абгрунтавана на мяжы 20 ст. працамі ісп. вучонага С.Рамона-і-Кахаля і Ч.С.Шэрынгтана. Доказы поўнай струкгурнай адасобленасці нерв. клетак атрыманы з дапамогай электроннага мікраскопа, які даў магчымасць устанавіць, што кожны нейрон абкружаны мембранай і паміж мембранамі асобных клетак ёсць свабодныя поласці. Да гэтага часу нерв. сістэма разглядалася як бесперапынны пераход клетачнага рэчыва аднаго нейрона ў другі з утварэннем адзінай цытаплазматычнай сеткі. А.СЛеанцюк. НЕЙРУЛЯЦЫЯ, утварэнне зачатка цэнтр. нервовай сістэмы — нерв. пласцінкі і замыканне яе ў нерв. трубку ў зародкаў хордавых. Зародак y перыяд Н., якая надыходзіць за гаструляцыяй, наз. нейрулай. Пры Н. вычляняюцца ў складзе трох зародкавых лісткоў зачаткі асобных сістэм органаў. Будова зародка нагадвае будову дарослага арганізма: на спінным баку, пад эпітэліем знаходзіцца нерв. трубка, пад ёй — хорда, пад хордай — кішэчнік; адрозніваюцца пярэдні і задні аддзелы цела. А.СЛеанцюк. НЁЙСЕ (Neifie), Ныса -Лужыцка.

нямецхая

назва р.

НЕЙСЁРЫІ (Neisseria), род бактэрый сям. нейсерыевых. Высокаадаптаваныя паразіты (гінуць па-за арганізмам), жывуць y верхніх дыхальных шляхах млекакормячых жывёл і чалавека. Выключэнне — патагенныя віды: ганакок (N. gononhoeae), узбуджальнік ганарэі, размнажаецца ў мочапалавым тракце, і менінгакок (N. meningitidis), выклікае эпідэмічны цэрэбраспінальны менінгіт. Клеткі дыяметрам 0,5—1 мкм y форме боба ці кававага эерня, размешчаныя парамі. Грамадмоўныя. Аэробы ці факультатыўныя анаэробы. Ёсць сапрафіпшя віды. А.І.Ерашоў. НЕЙСТ0Н (ад грэч. neustos які плавае), сукупнасць мікраарганізмаў, рас-

НЕЙТРАЛІТЭТ

275

лін і жывёл, што жывуць на мяжы воднага і паветр. асяроддзя, y зоне плёнкі паверхневага нацяжэння вады. Складаецца з арганізмаў, якія жывуць на паверхні вады (эпінейстон) і ў падпаверхневым (на глыб. да 5 см) слоі (гіланейстон). У складзе эпінейстона — клапы-вадамеркі, жукі-вертуны, павукідаламеды, некат. віды мух і інш., сярод раслін — раска, сапьвінія плаваючая і інш. У складзе гіпанейстона пераважаюць бактэрыі, прасцейшыя, лічынкі планкгонных і донных беспазваночных, дробныя лёгачныя малюскі, ікра, лічынкі і маляўкі рыб. На Беларусі Н. найб. багаты ў стаячых вадаёмах, затоках. Паводле якаснага і колькаснага складу Н. вызначаюць ступень і інтэнсіўнасць забруджвання вады (біяіндыкацыя). НЙЙТРА (Neutra) Рыхард Іозеф, гл. Нойтра Рыхард Іозеф. НЕЙТРАЛІЗАЦЫЯ y м о в а з н а ў с т в е , пазіцыйнае знядце проціпастаўлення элементаў моўнай струкгуры. Напр., y бел. мове проціпастаўпенне зычных па глухасці—звонкасці нейтралізуецца ў канцы слова («грып» і «грыб» вымаўляюцда аднсшькава). Н. — адзін э важных сістэмаўтваральных фактараў, які звяэвае асобныя моўныя элементы, іх апазіцыі і карэляцыі ў цэласную сістэму. Тэорыю Н. распрацаваў М.С.Трубяцкой. НЕЙТРАЛІЗАЦЫЯ (франц. neutralisa­ tion ад лац. neuter ні той, ні іншы), 1) рэакцыя н е й т р a л і з a ц ы і, хім. рэакцыя паміж к-той і асновай, узятымі ў стэхіяметрычных суадносінах; адзін са спосабаў сінтээу солей. У водных растворах прыводзідь да ўтварэння ссші і малекул вады за коцгг злучэння іонаў гідраксонію і гідраксільных груп (напр., 2 KOH+H2SO4 = K2SO4+ 2 H2O ці ў іонным выглядзе Н++ 0 Н‘=Н 2 0 ). Ляжыдь y аснове шэрагу метадаў цгграметрычнага аналізу. Вьікарыстоўваюць пры ачыстцы сцёкавых вод. 2) Працэс абясшкоджвання небяспечных адходаў прам-сці. НЕЙТРАЛІТЙТ (ням. Neutralitât ад лац. neuter ні той, ні іншы) y м і ж н а р о д н ы м п р а в е , палітыка няўдзелу ў вайне, y мірны час — адмаўленне ад удзелу ў ваен. блоках. Нейтральная дзяржава мае правы на недатыкальнасць яе тэрыторыі, грамадзян, якія не ўдзельнічаюць y ваен. дзеяннях тых бакоў, якія ваююць, і маёмасці, якая не аднесена да ваен. кантрабанды. Нейтральная дзяржава можа абараняць свой Н. з дапамогай зброі (H. y з б р о е н ы).

H. y ч а с в а й н ы — прававое становішча дзяржавы, пры яхім яна не ўдзельнічае ў вайне і не аказвае непасрэднай дапамогі тым, хто ваюе. Краіла можа зрабіць спец. заяву аб Н., хоць гэта неабавяэкова. Правы і абавязкі нейгральных дзяржаў y час ьайны. a таксама бакоў, якія ваююць, адносна нейтралышх дзяржаў, a таксама фіз. асоб як нейтралышх, так і тых дзяржаў, што ваююць, рэгламенту-

276__________ НЕЙТРАЛЬНАЯ юцца Гаагскімі канвенцыямі 1907 аб правах і абавязках нейтральных дзяржаў на выпадак сухапутнай і марской войнаў. У гэтых дакументах забараняюцца любыя ваен. дзеянні, якія б маглі разгладацца як садзейнічанне бакам, што ваююць. Н. п а с т а я н н ы — прававое становішча дзяржавы, паводле якога яна абавязана ўстрымлівацца ад вайны (апрача выпадкаў самаабароны), y мірны час — праводзіць міралюбівую знешнюю палітаку, не ўдэельнічаць y ваен. саюзах і кааліцыях, не заключаць пагадненняў, накіраваных на ўцягванне яе ў вайну. Пастаянна нейтральнымі дзяржавамі з’яўляюцца Швейцарыя (з 1815), Аўстрыя (з 1955), Мальта. І.М.Таніева. н е й т р Ал ь н а я

л е к с і к а , лексіка, якая абслугоўвае ўсе стылі мовы. Складае аснову слоўнікавага складу вуснай і пісьмовай мовы. Да Н л . адносяцца словы розных часцін мовы: назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, прыслоўі, займеннікі, лічэбнікі (усе), злучнікі і інш., акрамя выклічнікаў. Н л. не мае стылістычнай і экспрэсіўнай афарбоўкі і служыдь фонам стылістычнай кваліфікацыі лексікі, што ў лексікаграфіі абазначаецда спед. паметамі (разм., кніжн., навук. і інш.). Нейгральныя словы суадносяцца са словамі інш. стыляў мовы: «бідь» і размоўнае «таўчы», «лупіць»; «ваенны» і ўстарэлае, высокае «ратны». Паміж Н л . і лексікай, замацаванай за пэўнымі стылямі мовы, не існуе рэзкай мяжы. Мнагазначныя словы ў адным значэнні могуць выступаць як нейтральныя, y другім — як замацаваныя за пэўным стылем мовы; y кантэксце нейтральныя словы набываюдь пэўную стылістычную ці экспрэсіўную афарбоўку: «Дарога па лесе была разбггая і гразкая. Шафёр баяўся сесці і тры доўгія кіламетры стагнаў: — Тут сярод ночы сядзеш-пакукуеш» (І.Шамякін). Л і т Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1994; Беларускае слова ў тэксце і ў сістэме мовы. Мн., 1994. А.А.Гіруцкі. НЕЙТРАФІЛЫ [ад лац. neuter ні той, ні іншы + ...філ(ы)], м і к р а ф а г і , спецыяльныя лейкацыты, г е т э р а ф і л ы , адна з форм зярністых лейкацытаў (гранулацытаў) y пазваночных жывёл і чалавека. Дыяметр 9— 12 мкм. Цытаплазма мае нейтрафільныя гранулы, лізасомы. Утвараюцца Н. са стваловых крывятворных клетак і праходзяць паслядоўныя стадыі дыферэнцыроўкі. У чалавека Н. складаюць 48 — 78% лейкадытаў перыферычнай крыві. Асн. іх функцыя — фагацытоз, растварэнне (лізіс) амярдвелых тканак. А. СЛеанцюк.

НЕЙТР0Н (англ. neutron ад лац. neuter ні той, ні іншы), электранейтральная элементарная часціца са спідам У2 і масай, блізкай да масы пратона. Эксперыментальна адкрыты Дж. Чэдвікам y 1932. Адкрыццё Н. дало штуршок для развіцця фізікі атамнага ядра, фізікі дзялення атамных ядраў, нейтроннай фізікі, фізікі нейтронных зорак і інш. Адносіцца да класа адронаў і ўваходзідь y групу барыёнаў, мае магн. момант * 2ц8,

дзе — ядз. магнетон, і накіраваны процілегла спіну. Паміж Н. і пратонам дзейнічаюць ядзерныя сілы, што вядэе да ўтварэння ядраў атамных. Свабодны (па-за межамі атамных ядраў) Н. нестабільны і распадаецца на пратон, электрон і электроннае антынейтрына. Сярэдні час жыцця т = 887 ± 2 с (у вакууме; y шчыльных рэчывах ад адзінак да соцень мікрасекунд). Удзельнічае ва ўсіх відах узаемадзеянняў злементарных часціц. Харакгар узаемадзеяння Н. з рэчывам вызначаецца іх кінетычнай энергіяй, што прывяло да іх умоўнага падзелу на павольныя нейтроны і хуткія нейтроны. Вял. эфектыўнасць узаемадзеяння Н. з ядрамі мае шматлікія дастасаванні ў ядз. энергетыцы, вытв-сці радыеактыўных ізатопаў, пры даследаваннях уласцівасцей рэчыва, y геолагаразведцы для пошуку карысных выкапняў. У.Р.Барышэўскі. НЕЙТРОНАГРАФІЯ (ад нейтрон + ...графія), сукупнасць метадаў даследавання рэчыва з дапамогай рассеяння нейтронаў нізкіх энергій (Е < 1 эВ). Падзяляецца на структурдую і магнітную. Выкарыстоўваецца ў фізіцы вадкасцей і цвёрдага цела, біял. макрамалекул. С т р у к т у р н а я Н. заснавана на тым, што даўжыня хвалі дэ Бройля павольных электронаў (-0,1 нм) сувымерная з міжатамнымі адлегласцямі ў кандэнсаваных асяроддзях і гэта дазваляе вывучаць ўзаемнае размяшчэнне атамаў. Метад яе грунтуецца на з'яве дыфракцьіі нейтронаў (гл. Дыфракцыя часціц) і аналізе залежнасці інтэнсіўнасці расссялаіа пучка нейтронаў ад даўжыні хвалі або вугла рассеяння (падобна метаду рэнтгенаструктурнага аналізу; адрозненне гэтых метадаў y тым, што нейтроны рассейваюцца ядрамі атамаў, a рэнггенаўскія прамяні — атамнымі электронамі). Сячэнне рассеяння нейтронаў на ядрах атамаў, што ўваходзяць y крышталічную структуру, нерэгулярна залежыць ад ат. н. ядра-рассейвальніка, што дазваляе даследаваць структуру, y склад якой адначасова ўваходзяць лёгкія і цяжкія атамы (вадародзмяшчальныя злучэнні, вокіслы цяжкіх элементаў), a таксама вызначаць каардынаты атамаў y злучэннях, угвораных элементамі з блізкімі атамнымі нумарамі (напр., FeCo, Al-Mg — сплавы). М а г н і т н а я Н. даследуе лікавае значэнне, узаемную арыентацыю і размяшчэнне магн. момантаў атамаў, што выкарыстоўваецца для вызначэння магн. структуры магнітаўпарадкаваных рэчьшаў. Літ:. Н з ю м о в Ю.А, О з е р о в Р.П. Мапштпая нейтронографня. М., 1966; А л е к с а н д р о в Ю.А, Ш а р а п о в Э .М ., Ч е р Л. Днфракцнонные методы в нейтронной фнзнхе. М., 1981. Г.І.Макавецкі. НЕЙТР0ННАЕ ВЫПРАМЯНЕННЕ, ядзернае выпрамяненне, якое складаецца з патокаў нейтронаў. Асн. крыніца нейтронаў розных энергій — ядзерны рэакгар. Характар узаемадзеяння нейтронаў з рэчывам залежыць ад іх энергіі і сюіаду рэчыва, пгю алрамяняецца. 3-за адсутнасці эл. зараду нейтроны пранікаюць y рэчыва на значную глыбіню. Н.в. адносяць да шчыльнаіанізавальных выпрамяненняў, таму што пратоны, якія яно ўтварае, моцна іанізуюць рэчыва. Атамныя ядры пры паглынанні нейтронаў распадаюцца на моцнаіанізавальныя пратоны, a часціцы і фатоны у выпрамянення, таксама здольныя ўтвараць іанізацыю (другасную). Пры такіх ядзерных рэакцыях могуць узнікаць радыеактыўныя ізатопы элементаў і наведзеная радыеактыўнасць, яхая таксама

выклікае іанізацыю. Канчаткова біял. эффект пры Н.в. звязаны з іанізацыяй, што ўтвараецца другаснымі часціцамі. НЕЙТР0ННАЯ Б0МБА, Нейтронныя боепрыпасы.

гл. ў арт.

НЕЙТР0ННАЯ 3ÔPKA, надзвычай шчыльная, кампактная зорка, якая соадаецца пераважна з нейтронаў. Утвараецца ў выніку выбухаў звышновых зорак, y якіх гравітацыйны калапс спыняецца ўзаемадзеяннем нейтронаў. Дыяметр 10— 12 км, маса 1—2 сонечныя масы, шчыльн. рэчыва 1017 кг/м3. У цэнтры Н.з. знаходзяцца гіпероны і мезоны, далей — нейтроны ў звышцякучым стане; вонкавы слой складаецца з надзвычай шчыльнай формы жалеза (цвёрды, таўшчыня каля 1 км", т-ра — да 1 млн. К). Мае вельмі магутнае магн. поле — больш за 1 мТл. Гіпотэза пра існаванне Н.з., выказаная ў 1930-я г., пацверджана ў 1967 адкрыццём пульсараў. Літ:. Ш к л о в с к н й Н.С. Звезды: нх рожденне, жмзнь н смерть. 3 взд. М., 1984; Ш а п в р о С.Л., Т ь ю к о л с к я СА Черные дыры, белые карлнкв н нейтронные звезды: Пер. с англ. Ч. 1—2. М., 1985. А.А.Шымбапёў. НЕЙТР0ННАЯ ОІІ ІЫКА раздзел нейтроннай фізікі, які вывучае хвалевыя ўласцівасці нейтронаў і працэсы распаўсюджвання нейтронных хваль y рэчывах і палях. У адпаведнасці з карпускулярна-хвалевым дуалізмам нейтрон можа паводзіць сябе як часціца з энергіяй E і імпульсам р* або як хваля з частатой

со

=— ^ Е , даўжынёй хвалі

X = 2nh/p і хвалевым векгарам £*= дзе п h — Планка пастаянная. Хвалевыя ўласцівасці найб. выяўлены ў нейгронаў з малымі кінетычнымі энергіямі (гл. Павольныя нейтроны). Гэтымі ўласцівасцямі тлумачыцца пераламленне і адбіццё нейтронных пучкоў на мяжы падзелу двух асяроддзяў, поўнае адбіццё (пры пэўных умовах) ад мяжы падаелу, дыфракцыя на неаднароднасцях асяроддзя і на яго перыядычнай струкгуры. Для некаторых рэчываў пры адбіцці і пераламленні назіраецца палярызацыя нейтронаў, што вельмі падобна на ўзнікненне кругавой палярызацыі святла ў аптычна акгыўных асяроддзях. У рэчывах, дзе спіны яцраў арыентаваны (палярызаваны) y адным напрамку, назіраецца ядз. прэцэсія нейтронаў, абумоўленая ядз. псеўдамагн. полем (гл. Ядзерная оптыка). Калі даўжьшя хвалі нейтрона параўнальная з адлегласцю паміж атамамі (адрамі) крышталёў, назіраецца дыфракцыя нейтронаў, аналагічная дыфракцыі рэнтгенаўскіх прамянёў. На Беларусі даследаванні па асобных пытаннях Н.о. праводзяцца ў НДІ ядз. даследаванняў пры БДУ. Літ.: К р у п ч н ц к н й П.А Фундаментальные нсследовання с полярнзованнымв медленнымн вейтронамн. М., 1985; Б а р ы ш е і с к х й В.Г. Ядерная оптака полярнзованных сред. М., 1995. У.Р.Барышэўскі. НЕЙТР0ННАЯ СПЕКТРАСКАПІЯ, раздзел ядзернай фізікі, y якім даследуюцца структура высокаўзбуджаных станаў атамных ядраў (нейтронныя рэзанансныя станы) і механізм працякання ядз. рэакцый на павольных нейтронах

(састаўное ядро, прамыя працэсы, механізм уваходных станаў). Тэарэт. асновай Н.с. стала мадэль працякання ядзерных рэакцый з утварэннем доўгажывучага прамежкавага састаўнога ядра (прапанавана Н.Борам). Матэм. апарат мадэлі састаўнога ядра грунтуецца на формуле Брэйта — Вігнера, якая апісвае рэзанансы ў сячэнні ўзаемадэеяння павольных нейтронаў з ат. ядрамі. Метадамі Н.с. вызначаюць поўныя і парцыяльныя сячэнні ўзаемадзеяння нейтронаў з ат. ядрамі. Даследаванні вядуцца на ўзорах з прыроднай сумессю ізатопаў і на раздзеленых узорах. Даныя Н.с. складаюць навук. аснову рэакгарабудавання, ядз. энергетыкі, шэрагу дастасаванняў нейтроннай фізікі ў радыебіялогіі, медыцыне і інш. Э.А.Рудак. НЕЙТР0ННАЯ ТЭРАГНЯ, адзін з відаў прамянёвай тэрапіі, якая ажыццяўляецца з дапамогай нейтроннага выпрамянення. Пры Н.т. ўжываюць дыстанцыйнае (з дапамогай цыклатронаў), унутрыполасцевае і ўнутрытканкавае апрамяненне (крыніца змешанага нейтроннага і гама - выпрамянення каліфорній-252). Найб. выкарыстоўваецца для лячэння пухлінных захворванняў шыйкі маткі, языка і сліэістых абалонак поласці рота.

Л і т Г у р е в н ч Н.Н., Т а р а с о в Л.В. Фнзнка нейтронов ннзкнх энергнй. М., 1965; К р у п ч н ц к н й П.А. Фундаментальные нсследовання с полярюованнымн медленнымн нейтронамн. М., 1985; А л е к с а н д р о в Ю.А. Фундаментальные свойства нейгрона. 3 нзд. М., 1992. У.Р.Барышэўскі. НЕЙТР0ННЫ Я БОЕПРЫПАСЫ, разнавіднасць ядз. боепрыпасаў з павышаным выхадам нейтроннага выпрамянення; зброя масавага знішчэння. Асн. частка энергіі Н.б. вылучаецца за кошт рэакцыі сінтэзу ядзер дэйтэрыю і трытыю; ксшькасць энергіі, што атрымліваецца ў выніку дзялення цяжкіх ядраў y дэтанатары, дастатковая для пачатку рэакцыі сінтэзу. Кампаненты (дэйтэрый і трытый) уваходзяць y састаў зарада ў выглядзе цвёрдага рэчыва (гідрыду металу) або знаходзяцда ў сціснутым газападобным стане. Пры выбуху Н.б. на ўтварэнне пранікальнай радыяцыі траціцца да 70% энергіі за кошт змяншэння затрат на інш. паражальныя фактары (ударная хваля, светлавое выпрамяненне і інш.). На аднолькавай адлегласці ад эпіцэнтра выбуху доза пранікальнай радыяцыі ў Н.б. y 5— 10 разоў большая, чым y ядз. боепрыпасаў той жа магутнасці. Выкарыстоўваюцца ў артыл. снарадах, бомбах, баявых частках ракет і інш. Вытв-сць Н.б. пачалася ў ЗША і некаторых інш. краінах y пач. 1980-х г. П.В.Сычоў, І.У.Мацвееў.

НЕЙТР0ННАЯ ФІЗІКА, галіна ядзернай фізікі, якая ахоплівае даследаванні роэных з’яў з удзелам нейтронаў. Вывучае ўзаемадзеянне нейгронаў з рэчывам (ядз. рэакцыі, дыфуэію, запавольванне і інш.), даследуе ўласцівасці саміх нейтронаў (структуру, працэсы распаду, эл.-магн. характарыстыкі і інш.). Праяўленні хвалевых уласдівасцей нейтронаў даследуюцца ў нейтроннай оптыцы.

Mae шматлікія дастасаванні пры вызначэнні струкгуры рэчыва (гл. Нейтронаграфія, Нейтронная спектраскапія). Пачала развівацца пасля адкрыцця нейтрона (1932). Першыя эксперыменты з нейтронамі, праведзеныя ў 1934— —40, лрывялі да адкрыцця працэсу дзялення ядраў нейгронамі і магчымасці ажыццяўлення ланцуговай ядзернай рэакцыі і на яе аснове стварэння ядз. Да арт. Нейтронныя боепрыпасы. Схема нейзброі і ядз. рэактараў. Некаторыя ядз. рэак- троннага снарада «пушачнага* тьшу: 1 — цыі, выкліканыя нейтронамі, выкарыстоўва- корпус з сістэмай утрымання плазмы ў эоне юцца для вытв-сці радыеактыўных ізатопаў, y рэакцыі; 2 — сумесь дэйтэрыю і трьпыю; т.л. для перапрацоўкі радыеактыўных адходаў 3 — адбівальніх нейтронаў; 4 — зарад плутоадз. рэакгараў пераўііарэннем доўгачасовых нію 239; 5 — зарад выбуховага рэчыва; 6 — (з вял. перыядам паўраспаду) ізатопаў y ка- дэтанатар; 7 — крыніца нейтронаў. роткачасовыя. Сгвараюцца спецыялпаваныя крыніцы нейтронаў; імпульсныя і даследчыя ядз. рэактары, a таксама розныя буйнатокавыя паскаральнікі зараджаных часціц (прато- НЕЙТРЬІНА (італьян. neutrino памяннаў, элекгронаў, дэйгронаў), якія выкарыс- шальнае ад neutrone нейтрон), незаратоўваюцда для даследаванняў і атрымання джаная элементарная часціца з групы ядз. паліва ў прамысл. маштабах. Важным кірунхам даследаванняў Н.ф. з’яўляецца выву- лептонаў. Mae спін l/ l і масу, намнога чэнне законаў прыроды пры люстраным ад- меншую за масу элекгрона. Па стат. біцці прасторы і пры змене энака часу. У уласцівасцях адносідда да ферміёнаў. шматлікіх эксперыментах даказана адсут- Удзельнічае ў слабых і гравітацыйных насць люстраной сіметрыі ўзаемадзеянняў узаемадзеяннях (гл. Узагмадзеянні элеалементарных часціц, y прывагнасці, пахаза- ментарных часціц, з-за вельмі малой мана залежнасць каэфіцыента пагльшання ней- сы слаба ўзаемадзейнічае з рэчывам, хатронаў y аднародным і іэатропным рэчыве ад арыентацыі спіна нейтрона адносна яго ім- рактарызуецца вял. пранікальнай здольпульсу. Адным з выяўленняў неінварыянтнас- насцю, напр., свабодна праходзіць праз ці часу з’яўляецца меркаванне аб наяўнасці ў Зямлю і Сонца. Вядома 3 тыпы Н.: электроннае H. ve, мюнейтрона зл. дыпольнага моманту. На Беларусі даследаванні па асобных оннае Н. » , таоннае Н. vT і адпаведныя ім i v. (звесткі аб vt i v_ пытаннях Н.ф. праводзядца ў НДІ ядз. ангычасціцы vf , праблем пры БДУ, Ін-це фізікі і Ін-це ускосныя і магчыма, што vx * vt). Кожны з фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў галаў Н. пры ўзаемадэеянні з інш. часціцамі можа пераўгварыцца ў адпаведны зараджаны Нац. АН.

НЕЙТРЫННАЯ

277

лепгон, a калі масы спакою Н. адрозныя ад 0 і лептонныя зарады не захоўваюцца, магчымы асцыляцыі Н. — пераўтварэнні аднаго тыпу H. ў другі (прапанавана Б.М.Нантжорва ў 1957). Існаванне электроннага Н. прадказана В Паўлі (1930—33) на падставе законаў захавання энергіі і імпульсу ў рэакцыях p-распаду, эксперыментальна ve зарэгістравана амер. фізіхамі Ф.Райнесам і К.Коўэнам ў 1953—56. Выпрамяняюцца Н. пры пераўтварэннях атамных ядраў (p-распадзе, захопе электронаў і мюонаў), распадах элементарных часціц і інш. Працэсы, якія вадуць да ўтварэння Н., адбываюцца ў рэчьше Зямлі і яе атмасферы эа кошт касм. выпрамянення, y незрах Сонца, зорак і інш. (гл. Нейтрынная астраномія, Нейтрынная астрафЫка). Штучна Н. атрымліваюць з дапамогай магутных ядз. выпрамяняльнікаў, ядз. рэактараў, паскаральнікаў зараджаных часціц. Літ.\ М а р к о в М.А. Нейтрнно. М., 1964; П о н т е к о р в о Б.М. Нейгрлно. М., 1966; Р е к а л о М.П. Нейтрнно. КЙев, 1986. /. С. Сацункевіч. НЕЙТРЫННАЯ АСТРАН0МІЯ, раздзел астраноміі, звязаны з пошукам, рэгістрадыяй і даследаваннем патокаў нейтрына ад дазаземных крыніц. Узнікла ў 1960-я г. разам са з’яўленнем прылад і метадаў дэтэктыравання нейтрына. Метады Н.а., y адрозненне ад інш. метадаў даследавання касм. аб’екгаў, даюць магчымасць вывучаць шчыльныя касм. аб’екты і даўнія касмалагічныя элохі. У Сусвеце нейтрына ўтвараюцца ў выніху ядз. працэсаў y нетрах зорак і пры ўзаемадзеянні касм. выпрамянення з асяроддзем, напр. з рэчывам атмасферы Зямлі (атм. нейтрына), міжгалактычным і міжзорным газамі, морам рэліктавых фатонаў (гл. Рзліктаеае выпрамяненне) і інш. &нергетычны спектр касм. нейтрына ад -10 эВ (касмалагічныя, ці рэліктавыя нейтрьша) да Ю20—ІО^эВ. Энергія нейтрьша ад Сонца і нестацыянарных зорак да 108эВ. Нейтрына слаба ўзаемадзейнічаюць з рэчывам, таму зоркі для іх пракшчна празрысгыя і яны бесперашходна пакідаюць іх. Рэгістрацыя гэтых нейгрына дае магчымасць вызначаць т-ру, шчыльнасць і хім. састаў цэнтр. часткі зорак, недаступнай вывучэнню інш. метадамі. Слабае ўзаемадзеянне касм. нейтрына з рэчывам абумоўлівае складанасць іх дэтэктыравання (патрэбна вял. колькасць рэгістравальнага рэчыва і дэтэктары неабходна будаваць глыбока пад зямлёй). Сгворана 5 найб. магутных дэтэктараў сонечных нейтрына (ЗША, Расія — ЗША, Італія — Расія, Японія, Канада) і 2 вял. дэтэктары a™, нейтрына (у воз. Байкал, Расія і антарктычным лёдзе, ЗША). 3 1980 існуе сусветная служба назірання за ўспышкамі звышновых зорак y нейтрынным святле. Гл. таксама Пейтрынная астрафізіка.

IС. Сацункевіч, АА.Шымбалёў. НЕЙТРЬІННАЯ АСТРАФІЗІКА, раздзел астрафізікі, які вывучае фіз. працэсы ў касм. аб’ектах, што адбываюцца з удзелам нейтрына. У Сусвеце адрозніваюць нейтрына: касмалагічныя (рэлікгавыя), зоркавыя і касм. нейтрьша вял. энергій. Р э л і к т а в ы я н е й т р ы н a знаходзіліся ў цеплавой раўнавазе з рэчывам на працягу -I с пасля пачатку расшырэння Сусвету. Гарачы газ рэліктавых нейтрына з таго часу асгыў, цяпер яго т-ра 1,9 К і сярэдняя энергія нейірына -5 • 10"4 эВ. З о р к а в ы я н е й т р ы н а ўзнікаюць ад 2

278

н EK

крыніц. Зоркі ÿ стацыянарным стане атрымліваюць сваю энергію ад ядз. рэакцый y асноўным т.зв. вадароднага цыкла (гл. Тзрмаядзерныя рэакцыі). Па свяцільнасці Сонца можна вылічыць агульны паток нейгрына, які роўны 1,8 • 1038 нейтрына/с. Зоркі з масай, болыпай за масу Сонца ÿ 1,2—8 разоў, трансфармуюцца ў нейтронную зорку альбо чорную дзіру. Асн. механізм выпрамянення энергіі на завяршальных стадыях эвалюцыі такіх зорак — выпрамяненне нейтрына, угвораных y адз. рэакцыях. Пры гравітацыйным калапсе зоркі з масай, роўнай 2 масам Сонца, каля ’5% усёй энергіі зоркі пераходзіць y энергію нейгрына. Энергія асобных нейтрына 10—12 МэВ, працягласць нейірыннага імпульсу 10—20 с. К а с м і ч н ы я н е й т р ы н а в я л . э не рг і й утвараюцца ў касм. аб’ектах y выніку сутыкнення касм. прамянёў з ядрамі атамаў ці з фатонамі малых энергій. Асн. галактычныя крыніцы нейтрына — падвойныя зоркі, маладыя абалонкі звышновых зорак, пульсары і чорныя дзіры. Літ:. З е л ь д о в п ч Я.Б., Н о в н к о в Н.Д. Релятнвнсгская астрофнзнка. М., 1967; Астрофнзнка космнческнх лучей. 2 нзд. М., 1990; Н о в н ю в НД. Эволюцня Вселенной. 3 юд. М., 1990. І.С.Сацункевіч. НЕК (англ. neck літар. шыя), слупападобнае геал. цела ў жарале вулкана. Складаецца з лавы, туфалавы, лавабрэкчыі, вулканічнай брэкчыі і інш. Папярочнае сячэнне акруглае або авальнае. Памеры ў дыяметры ад некалькіх метраў да 1,5 км. Залягае ў болып слабых горных пародах, пры іх эрозіі выступае ў выглядзе слупападобнага падняцця. З ’яўляецца рудазмяшчальнай струкгурай.

HÉKAJIA4, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 15 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,55 км2, даўж. каля 1,4 км, найб. шыр. 690 м, найб. глыб. 10,5 м, даўж. берагавой лініі 5 км. Пл. вадазбору 2,35 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 5—8 м, спадзістыя, на ПнЗ і 3 стромкія, разараныя. Шэраг заліваў і паўастравоў. Берагі нізкія, y асобных месцах зліваюцца са схіламі, пад хмызняком. Мелкаводдзе вузкае (шыр. да 25 м), стромкае, пясчанае. Глыбакаводная ч. ўскладнена ўпадзінамі і падняццямі, ілістая. Зарастае. Злучана ручаём з воз. Воласна. НЁКАЛАЧ, старажытны горад Полацкай зямлі. Упамінаецца ў Лаўрэнцьеўскім летапісе пад 1127, y Іпацьеўскім — пад 1128: «Новгородцн прндоша со Мстнславнчем со Всеволодом к Неколочю» (у Іпацьеўскім летапісе к Неклочю). Да гэтага часу Н. не лакалізаваны. На мысе Гарадзішча на воз. Некалач (у Лепельскім р-не Віцебскай вобл. каля в. Бор) рэшткаў стараж. населенага месца не выяўлена. Мяркуюць, што названы ў летапісах геагр. пункт — воз. Некалач, на Пн ад Полацка, адкуль бярэ пачатак р. Палата (Невельскі р-н Пскоўскай вобл. Расіі). Г.М.Семянчук. НЕКАРЙКТНЫЯ ЗАДАЧЫ, г л . ў Карэктныя і некарэктныя задачы.

арт.

НЕКАСЕЦЮ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл. Створаны ў 1991 з мэтай захавання ў прыродным стане балотна-лугавога ландшафтнага комплексу Пд Бел. Паазер’я з рэдкімі, знікаючымі і гаспадарча-каштоўнымі відамі раслін. Пл. 78 га. Спадзістыя схілы лагчын паміж балотамі і сухадоламі, дзе пераважаюць кусты і дробналессе; сухадольньш і нізінныя лугі, нізінныя балоты. Вял. разнастайнасць экатонаў. У флоры вужоўнік звычайны, званочак персікалісты, першацвет веснавы і інш. расліны, y тл. занесеныя ў Чырв. кнігу Беларусі: асокі воласападобная і птушканожкавая, касач сібірскі, пярэсна еўрапейская, шпажнік чарапіцавы, пустапялёснік зялёны, тайнік яйцападобны, ядрушка даўгарогая, ятрышнікі мужчынскі і дрэмлік. 3 1999 y складзе нац. парку Нарачанскі. , П.І.Лабанок.

HEKÉP (Necker) Жак (30.9.1732, Жэнева — 9.4.1804), французскі дзярж. дзеяч, фінансіст. Бацька франц. пісьменніцы А.Л. Ж. дэ Сталь. 3 1747 y Парыжы, прадаваў y банку, разбагацеў з дапамогай умелых фін. аперацый. Аўтар твораў па эканам. пытаннях, накіраваных супраць сістэмы поглядаў фізіякратаў. Абгрунтаваў неабходнасць дзярж. рэгулявання хлебнага гандлю. 3 1776 дырэктар каралеўскай казны, y 1777—81, 1788—-90 (з перапынкамі) міністр фінансаў. Імкнуўся пераадолець фін. крыэіс дзяржавы частковымі рэформамі (абмежаванне выдаткаў двара, некат. пераўтварэнні ў сістэме збору падаткаў, кантроль над расходаваннем дзярж. сродкаў і інш.). Адыграў вял. ролю ў падрыхтоўды Ген. штатаў 1789 і наданні 3-му саслоўю двайнога прадстаўніцтва.

3 1790 y адстаўцы. НЕКРАБАКТЭРЫЁЗ, н е к р а б а ц ы л ё з, інфекцыйная хвароба свойскіх і многіх дзікіх жывёл (млекакормячых, птушак, паўзуноў), зрэдку чалавека, якая выклікаецца анаэробнай бактэрыяй некрозу і характарызуецца некратычным распадам тканак. Пашыраны амаль усюды, найб. y паўн. зонах. Часцей хварэе маладняк, са свойскіх жывёл — паўн. алені, авечкі, козы, буйн. par. жывёла, коні, свінні, куры. Крыніца інфекдыі — хворыя і бактэрыяносьбіты (мікроб пастаянна жыве ў страўнікавакішачным тракце многіх жывёл, y тл. насякомых). Заражэнне адбываецца праз пашкоджанні скуры (часцей ніжніх ч. канечнасцей), слізістых абалонак (часцей ротавай поласці), пупавіну (у нованароджаных). Цячэнне вострае (часцей y маладняку), падвострае ці хранічнае. На месцах укаранення мікробаў развіваюцца запаленне і гнойнанекратычныя язвы, якія могуць пашыраода на сумежныя тканкі і ў глыбіню, y тл . на косці; магчымы метастаз крывёю з утварэннем ачагоў некрозу ва ўнутр. органах, далучэнне гніласнай мікрафлоры. Пры моцным пашырэнні паталаг. працэсу развіваюцда інтаксікац ш , гарачка, знясіленне, жывёлы гінуць.

НЕКРАБІЁЗ (ад грэч. nekros мёргвы + ...біёз), неабарачальныя фізіялагічныя або паталагічныя змены ў клетцы, што адбываюцца перад яе смерцю. Спалучаюцца з парушэннямі абмену рэчываў, якія прыводзяць да перараджэння клеткі (напр., Н. лілоідны, Н. ліпоідны дыябетычны). Найб. характэрныя адзнакі Н.: зморшчванне ядра, яго распад і растварэнне, змена шчыльнасці цытаплазмы, аўтоліз. А. С.Леанцюк. НЕКРАЛ0Г (ад грэч. nekros мёртвы + logos слова), артыкул або нататка з выпадку смерці каго-небудзь, спосаб ушанавання памяці нябожчыка. Змяшчае асн. факты біяграфіі, прац. здабыткаў, адзначае заслугі памерлага перад грамадствам. У розных Н. выступаюць на першы план розныя грані жыдця і дзейнасці, духоўнага аблічча нябожчыка. Да Н. паводле жанру прымыкаюць вершы, напісаныя з выпадку смерці блізкіх аўтару людзей: «Над магілай друга» Я.ІСоласа (на смерць Я.Купалы), «Памяці Б.В.Платонава» Г.Бураўкіна, «Смугою зажурыліся палі» С.Грахоўскага (на смерць І.Мележа). А.М.Пяткевіч. НЕКРАП0ДЫЙ, некраподыум (ад грэч. nekros мёртвы + лац. podium узвышша), частка эдасферы дрэва — часткова атарфаванае і гумусаванае скопішча ападу, пранізанае гіфамі грыбоў і заселенае спецыфічнай фаунай.

Ha Н. развіваюдца своеасаблівыя мікрацэнозы. НЕКРАСПЕРМІЯ (ад ірэч. nekros мёртвы + сперма), павышаная колькасць y сперме нежыццяздольных сперматазоідаў. Бывае абарачальнай (несапраўднай), калі магчыма ажыўленне сперміяў, і неабарачальнай (сапраўднай). Абарачальная Н. паддаецца медыкаментознаму лячэнню. НЕКРАФАГІ (ад грэч. nekros мёртвы + phagos пажыральнік), 1) клеткі з групы фагацытаў, якія паглынаюць y арганізме рэшткі пастаянна адміраючых і самааднаўляльных тканак. 2) Н., трупаеды, жывёлы, іігго кормяцца рэшткамі мёртвых арганізмаў, напр., насякомыя — шэраг відаў мух і жукоў, птушкі — ірыфы, марабу і інш., млекакормячыя — гіена, шакал і інш. У фауне Беларусі да Н. належаць: насякомыя — жукі магільшчыкі, мерцвяеды, лічынкі мух і інш.; некат. ітгушкі — варона шэрая, каршун чорны, крумкач; млекакормячыя — буры мядзведзь, воўк, часткова ліс звычайны, дробныя куніцавыя. Н. — важнае звяно харч. сувязей y біяцэнозах. НЕКРАФІЛІЯ (ад грэч. nekros мёртвы + —філія), рэдкая палавая ненармальнасць, палавая цяга да трупаў людзей. НЕКРАЦЭН03 (ад ірэч. nekros мёргвы + цэноз), гл. ў арт. Танатацэноз. НЕКРАШ&ВІЧ Іван Іосіфавіч (н.

6.6.1937, в. Плотніца Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. архітэктар. Засл. архітэкгар Беларусі (1997). Скончыў

БПІ (1962). 3 1962 y Брэсцкім аблпраекце, ін-це «Белпрампраекг», з 1976 гал. архігэктар ін-та «Белсельбудпраект», з 1987 гал. архітэктар, з 1998 нам. гал. архітэкгара Мінскай вобл. Асн. работы: генпланы прамысл. вузлоў y Гродне, Магілёве, Бйбруйску і інш. гарадах (1964—74), комплексы з-даў y Брэсце, Відебску, Гродне, Жодзіне, Бабруйску і інш. (1965—75), забудова вёсак Астрамечава Брэсцкага, Асавец Любанскага р-наў, пас. Жамчужны (усе 1978—85, y сааўт.), серыя сельскіх дамоў з маналітнага бетону (1984—86). 3 1988 удзельнічае ў карэкціроўцы генпланаў гарадоў Мінскай вобл.

І.Р.Некрвшэвіч.

С.М.Некрашэвіч

НЕКРАШЙВІЧ Ілья Рыгоравіч (2.3.1905, г. Мазыр Гомельскай вобл. — 18.11.1993), бел. фізік, адзін з заснавальнікаў навук. школы па фізіцы плазмы. Праф. (1960). Засл. дз. нав. Беларусі (1972). Скончыў БДУ (1927) і Маскоўскі ун-т (1930). У 1930—41 і з 1945 y БДУ (з 1937 і 1945 заг. кафедры), адначасова ў 1932—37 і 1946—69 y Фізікатэхн. ін-це АН Беларусі (у 1946—67 заг. лабараторыі). Навук. працы па цвердацельнай электроніцы, фізіцы і тэхніцы плазмы. Даследаваў механізм электронных працэсаў y кантактах металаў з паўправаднікамі і газаразраднай плазмай, выявіў частотную інверсію выпрамлення пераменных токаў высокай частаты кропкавым кантактам паўправаднік-метал. Стварыў (з ІА.Бакутам) т.зв. міграцыйную тэорыю эл. эрозіі. Тв:. Частотная залежнасць унілалярнай правадзімасці кантактаў / / Весці АН БССР.

1948. № 6; Об особенностях элекгрнческой эрознв порнстых электродов (разам з І.АБакугам, М.К.Міцкевічам) / / Сб. науч. тр. Фнзмко-техн. нн-та АН БССР. 1956. Вып. 3.

таксама творы інш. бел., рас. кампазітараў, арыі з класічных опер і аперэт, апрацоўкі бел., рус., цыганскіх і інш. нар. песень. Стварыў шэраг запісаў на Бел. радыё. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1977. Л.А.Сівалобчык. НЕКРАШЙВІЧ Сцяпан Міхайлавіч (8.5.1883, в. Данілоўка Светлагорскага р-на Гомельскай вобл. — 20.12.1937), бел. мовазнавец. Акад. АН Беларусі (1928). Скончыў Віленскі настаўнідкі ін-т (1913). 3 1918 заг. бел. секцыі пры губ. аддзеле нар. асветы Адэсы. 3 1920 заг. літ.-выдавецкага адцзела Наркамасветы БССР, старшыня навуіс-тэрміналагічнай камісіі, нам. старшыні Галоўпрафасветы пры Наркамасвеце БССР, старшыня Інбелкульта. 3 1926 старшыня аддзела гумакітарных навук Інбелкульта, з канца 1928 відэ-прэзідэнт АН БССР, старшыня камісіі па ўкладанні слоўніка жывой бел. мовы і арфаграфічнай камісіі, старшыня Галоўнавукі пры Наркамасвеце БССР, дырэкгар Ін-та мовазнаўства АН Беларусі. Асн. даследаванні па лексікаграфіі, правапісе, дыялекталогіі і гісторыі бел. мовы. Разам з М.Я.Байковым выдаў «Беларуска-расійскі слоўнік» (1925) і «Расійска-беларускі слоўнік» (1928). Аўтар артыкулаў «Сучасны стан вывучэння беларускай мовы» (1927), «Мова кнігі Касьяна Рымляніна Ераміты «О уставах манастнрскнх» (1928), «Васіль Цяпінскі. Яго прадмова, пераклад евангелля на беларускую мову і мова перакладу» (не апублікавана), a таксама «Беларускага лемантара» (1922, 6-е выд. 1929), чытанкі «Роднае слова* (1922, 4-е выд.

1925) і інш. У 1930 арыштаваны і высланы ва Удмурцію. У 1937 паўторна арыштаваны і расстраляны. Рэабілітаваны па абодвух абвінавачаннях адпаведна ў 1938 і 1957. Твз Праграма для збірання асаблівасцей беларускіх гаворак і гаворак, пераходных да суседніх моў. Мн., 1927 (разам з ІЕАБузуком); Да харакгарыстыкі беларускіх гаворак Парыцкага раёна. Мн., 1929. Літ.: Г е р м а н о в і ч І.К. Аб навуковай дзейнасці С.М.Некрашэвіча / / Весн. БДУ. Сер. 4. 1972. № 3. І.К.Германовіч.

HEKPÔ3 (грэч. nekrôsis амярцвенне ад nekros мёртвы), а м я р ц в е н н е , прыжыццёвая гібель клетак, частак тканкі ці органа. Прычыны: мех. і тэрмічныя фактары, іанізавальнае выпрамяненне, хім. рэчывы, таксіны мікраарганізмаў, парушэнні кровазвароту тканак. Настае НЕКРАІІіФвіЧ Леанід Міхайлавіч (н. звычайна за паранекрозам (абарачаль12.5.1948, в. Убалаць Калінкавідкага р-на ныя дыстрафічныя змены) і некрабіёГомельскай вобл.), бел. спявак (бары- зам (неабарачальньы дыстрафічныя тон). Засл. аргг. Беларусі (1999). Скон- змены). Маріфалапчна Н. характарызучыў Бел. кансерваторыю (1975, клас ецда гібеллю ядра клеткі і цытаплазмы; М.Зюванава). 3 1975 саліст Дзярж. акад. y выніку ўтвараюцца бесструкгурныя хар. капэлы Беларусі імя Р.Шырмы, з гамагенныя некратычныя масы. Адроз1976 — Ансамбля песні і танца Узброе- ніваюць прамы Н. (пры непасрэдным ных Сіл Рэспублікі Беларусь. Валодае го- уздзеянні прычыннага факгару на тканласам прыемнага тэмбру вял. дыяпазо- кі, напр., пры мех. або тэрмічным) і ну. Першы выканаўца песень бел. кам- непрамы (у выніку сасудзістых ці нерпазітараў У.Будніка («Абаронцы»), вова-эндакрынных парушэнняў). ФорЛ.Захлеўнага («Радзіма мая», «Уручча»), мы Н.: сухі, вільготны, пшгрэна і асобІЛучанка («Без весткі прапаўшы»), ныя разнавіднасці (інфаркт міякарда, А.Чыркуна («Перамога»). У рэпертуары пролежань і інш.). Пры сухім Н. амяр-

НЕКТАР

279

цвелыя масы ўшчыльняюдца (каагуляцыя бялку) і абязводжваюцца (напр., тварожысты Н. пры туберкулёзе). Вільгагны Н. бывае ў органах, багатых вадкасцю, напр., y галаўным мозгу. М.К.Недзьведзь.

HEKPÔ3 y р a с л і н, амярцвенне ўчасткаў тканак, органаў ці частак раслін. Адбываецца пад уплывам фітапатагенных арганізмаў (інфекц. Н.) або інш. патагенных фактараў (неінфекд. Н., гл. Неінфекцыйныя хваробы раслін), y вынйсу лакальнага (мясц. Н.) ці агульнага (сістэмнага) іх уздзеяння. Як правіла, з ’ўяляецда вьшікам ахоўнай рэакцыі расліны (затрымлівае пашырэнне патагену). Праяўляецца ў выглядзе гоіям розных форм і памераў і анамальнага колеру, цэнтр. ч. якіх потым можа разбурацца (на лістах утвараюдца дзіркі) ці загніваць, пры апёках — таксама сеткаватасцю і трэшчынамі на гшадах, пабур,эннем (пачарненнем) і засыханнем дэлых лістоў, кветак (сукведцяў). завязей, маладых парасткаў; пры Н. сасудзіста-валакністых пучкоў назіраедца завяданне, скручванне, кучаравасць лісця. У клетках адбываецца каагуляцыя або разрэджванне калоідаў цытаплазмы, разбурэнне арганоідаў. Н. ствалоў і галін дрэў, парэнхімных тканак часта суправаджаецца камедзе- і слЬецячэннем. С.І.Бельская. НЕКР0ПАЛБ (ад грэч. nekros мёртвы + polis горад), назва могільніка ў краінах Стараж. Усходу, антычнага свету, Міжземнамор’я і Прычарнамор’я. Бываюць грунтавыя, падземныя (катакомбы), курганныя, a таксама могілкі, што маюць асаблівы статус (напр., Н. Аляксандра-Неўскай лаўры ў С.-Пецярбургу). Найб. вядомыя Н. — «Даліна цароў» y Егіпце, «Дыгіілонскія могілкі» ў Афінах з надмагільнымі скулыпурамі 5— 4 ст. да н.э. Знаходкі ў Н. даюць уяўленне пра побыт і культуру народа. НЕКТАР (грэч. nektar), y старажытнагрэчаскай міфалогіі напітак багоў-олімпійцаў, які разам з амброзіяй (ежай багоў) надае ім бессмяротнасць і вечную маладосць. У пераносным сэнсе Н. — напітак выдатнага смаку і водару. НЕКТАР, цукрыстая вадкасць, сакрэт нектарнікаў кветкавых раслін. Уяўляе сабою водны раствор цукроў (пераважна цукрозы, гаюкозы і фруктозы) з невял. дамешкам азоцістых рэчываў, арган. к-т, дэкетрынаў, мінер. солей, спіртоў, ферментаў, фітагармонаў, эфірных алеяў і інш. Выдзяляецца пры цвіценні. Канцэнтрацьы Н. залежыць ад віду расліны (як і склад цукроў) і надвор’я (вільготнасці і інш.), колькасць — таксама ад узросту расліны, стадыі цвіцення, часу дня, глебавых і інш. умоў. Прываблівае да кветак жывёл-апыляльнікаў (пераважна насякомых), для якіх служыць кормам; уплывае на прарастанне пылку, апладненне, развіццё за-

280

НЕКТАРНІКІ

вязі і інш.; валодае бактэрыястатычным дзеяннем. Меданосныя пчолы ўздзеяннем ферментамі і вьптарэннем ч. вады ператвараюць H. y мёд. Н. некат. ядавітых раслін і мёд з яго атрутныя для чалавека, часам для пчол. НЕКТАРНІКІ, разнастайныя трубчастыя ўтварэнні ў раслін, што выдзяляюць нектар. Размешчаны пераважна ў кветках — на чашалісціках, пялёстках, y сценках завязі, на кветаложы і інш. У некат. раслін утвараюцца на вегетатыўных органах (чаранках, прылістках, прыкветніках і інш.). Нектар звычайна выдзяляецца праз сценкі паверхневых клетак, y некат. — праз асобныя вусцейкі. Прывабліваюць да кветак жывёлапыляльнікаў (насякомых, y тропіках таксама птушак, радзей кажаноў) і спрыяюць перакрыжаванаму апыленню.

HEKTÔH (ад грэч. nêktos які плавае, плыве), сукупнасць актыўна плаваючых водных жывёл, эдольных процістаяць сіле цячэння і актыўна перамяшчацца на значныя адлегласці- Форма цела ў большасці некгонных жывёл абцякальная (верацёна- або тарпедападобная); добра развіты органы руху — ласты, плаўнікі і інш. Да Н. належаць ракападобныя, галаваногія малюскі, рыбы (асн. частка), водныя змеі, чарапахі, пінгвіны, кітападобныя, ластаногія, y прэсных водах таксама насякомыя і земнаводныя. У вадаёмах Беларусі да Н. належадь пераважна ракападобныя і рыбы. НЁКТРЫЯ (Nectria), род сумчатых грыбоў сям. нектрыевых. Каля 400 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Амерыцы. Паразіты дрэў і кустоў, сапратрофы на драўніне, y глебе, на адмерлых галінах, лісці, трашіяюцца на інш. грыбах і насякомых. На Беларусі каля 30 відаў. Найб. вядомыя Н.: галаўтваральная (N. galligena), узбуджальнік раку еўрап. з утварэннем язваў, наплываў, глыбокіх ран кары; цагляна-чырвоная (N. cinnabariпа) выклікае ўсыханне галін дрэў і кустоў, гібель сеянцаў. Пладовыя целы шарападобныя або яйцападобныя, утвараюцца адзіночна ці групамі, на субстраце або на падушкападобных стромах. Сумкі цыліндрычныя з 8 двухклетачнымі спорамі. Канідыі аднаклетачныя, цыліндрычныя, бясколерныя. Канідыяльныя стадыі — грыбы з родаў фузарый, туберкулярьш, цылілдракарпон і інш. С.І.Бельская. НЕЛІКВІДЫ, залішнія або непатрэбныя прадпрыемству таварна-матэрыяльныя каштоўнасці і гатовыя вырабы, якія цяжка рэалізаваць. Наяўнасць Н. замаруджвае абарачальнасць абаротных сродкаў, пагаршае фін. стан аб’екгаў гаспадарання. Гл. таксама Ліквіднасць.

НЕКТАРНІЦЫ, н е к т а р н і ц а в ы я , н е к т a р к i (Nectariniidae), сямейства пеўчых птушак атр. вераб’інападобных.

8— 11 родаў, 104— 116 відаў. Пашыраны ў Паўд. Азіі, Аўстраліі і Афрыцы. Жывуць y лясах, садах, зарасніках кустоў, rapax. Робяць сезонныя міграцыі, звязаныя з масавым цвіденнем раслін, удзельнічаюць y іх апыленні. 1 від y Чырв. кнізе МСАП. Даўж. да 25 см, маса да 20 г. Дзюба доўгая, тонкая, часта выгнутая, краі наддзюб’я злёгку зазубраныя. Афарбоўха самцоў яркая, з M e Tan. адлівам, самак — зеленавата-шэрая. У лекат. відаў самды і самкі афарбаваны аднолькава, y цьмяныя колеры. Кормяцца насякомымі, павукамі, пладамі, нектарам кветак (адсюль назва). Э.Р.Самусенка.

НЕЛІНЁЙНАЕ ПРАГРАМАВАННЕ, раздзел матэматычнага праграмавання, дзе разглядаюцца тэорыя і метады рашэння задач аптымізацыі нелінейных функцый на мноствах, зададзеных нелінейнымі абмежаваннямі (роўнасцямі і няроўнасцямі). У залежнасці ад уласцівасцей зададзеных функцый і абмежаванняу адроэніваюць выпуклае, квадратычнае, дробава-лінейнае, геам. і інш. віды Н.п., дзе рашаюць шырокі клас прыкладных задач, якія ўзнікаюць пры праектаванні тэхн. аб’ектаў, удасканаленні тэхнал. працэсаў, кіраванні складанымі сістэмамі, мадэліраванні эканам. працэсаў і інш., што патрабуюць уліку нелінейных эфектаў. Такія задачы маюць значную колькасць пераменных і абмежаванняў, з’яўляюцца шматэксгрэмальнымі (для іх рашэння патрабуюцца высокапрадукцыйныя ЭВМ). Метады Н.п. (градыентныя, другіх вытворных, лінейнай апраксімацыі, штрафных функдый і інш.) дазваляюць атрымаць набліжанае рашэнне, якое задавальняе ўмовы аптымальнасці з пэўнай хібнасцю. Найб. пашыраны метад йгграфных функцый, які зводзіць задачу з абмежаваннямі да задачы без абмежаванняў фарміраваннем штрафной функцыі, якая атрымліваецца адніманнем «пгграфаў» за парушэнне абмежаванняў з мэтавай функцыі дадзенай задачы.

На Беларусі матэм. пьгганні Н.п. даследуюдца ў Ін-це матэматьпсі Нац. AH і БДУ. Літ.: Б а з а р а М. , Ше т т н К. Нелннейное программнрованне: Теорня н алгорнгмы: Пер. с англ. М., 1982; Введенне в неллнейное программмрованне: Пер. с нем. М., 1985; Конструктнвные методы оптнмнзаціш. Ч. 5. Мя-, 1998. С.У.Абламейка. НЕЛІНЁЙНАЯ АКЎСГЫКА галіна акустыкі, якая вывучае гукавыя ваганні і хвалі настолькі высокай інтэнсіўнасці, што ўзнікае ўзаемадзеянне паміж палямі гукавога і інш. паходжання. Пры распаўсюджванні магутнага гукавога выпрамянення наглядаюцца скажэнне формы хвалі і ўзнікненне ўдарных хваль, змена спехтра і ўэнікненне хваль камбінацыйных частот, дадатковае пагльшанне і своеасаблівае насычэнне інтэнсіўнасці, прамянёвы ціск, акустычнае цячэнне вадкасцей і інш. Характэрная асаблівасць нелінейных эфехтаў — іх залежнасць ад амплітуды хвалі. Дяя апісання гэтых з’яў Н.а. зыходзіць э нелінейных ураўн. механікі суцэльных асяроддзяў. Пры ўліку затухання хваль Н.а. карыстаецца выніхамі тэрмадынамікі неабарачальных працэсаў і статыстычнай механіхі. Пры мікраскалічным апісакні акустычныя хвалі і цеплаабмен разглядаюцца як розныя выяўленні аднаго лрацэсу (мех. ваганняў) і Н.а. зліваецца з малекулярнай і квантавай акустыкай, асабліва ў дыяпазоне ультрагукавых частот. Прыклады спецыфічных нелінейных эфектаў — ціск гукавога выпрамянення, акустычная кавітацыя. Узаемадзеянне акустычных і эл.-магн. хваль адначасова вывучаецца Н.а. і нелінейнай оптыкай. Літ:. T a к е р Дж., Р э м п т о н В. Гнперзвук в фнзнке твердого тела: Пер. с англ. М., 1975; К р а с н л ь н н к о в В.А, К р ы л о в В.В. Введенне в фнзнческую акустаку. М., 1984. А.Р.Хаткевіч. НЕЛІНЁЙНАЯ 0ІІТЫКА, раздзел оптыкі, які вывучае распаўсюджванне магутных светлавых пучкоў y рэчыве з улікам нелінейнай залежнасці аггтычных характарыстык асяроддзя ад напружанасді эл. і магн. палёў светлавых хваль. З’явы Н.о. выкарыстоўваюцца для змены частаты, накіраванасці і інш. параметраў светлавых патокаў, a таксама для вывучэння многіх характарыстык рэчываў і працэсаў. Існаванне нелінейных апгычных з’яў адзначыў С.І.Вавілаў (1923); y 1926 ім (разам з В.ЛДёўшыным) выяўлена змяншэнне паглынання святла уранавым шклом пры павелічэнні інтэнсіўнасці святла. Інтэнсіўнае развіццё Н.о. пачалося пасля стаарэння лазераў. Да з’яў Н.о. належаць: генерацыя свягла э кратнымі, сумарнымі і рознаснымі частотамі; вымушаныя камбінацыйнае, цеплавое і інш. рассеянні; многафатонныя пераходы; прасвягленне ці зацямненне асяроддзя; самафакусіроўка або самадэфакусіроўка патокаў святла, уздэеянне адных светлавых латокаў y рэчыве ла другія і інлі. Генерацыя гармонік і святла э сумарнымі (ці рознаснымі) частотамі, a таксама вымуліалыя рассеянні выкарыстоўваюцца для змены частаты лазернага вьшрамянення; прасвятленне асяроддзя — для кіравання працягласцю лазерных імпульсаў шляхам змен страт рэзанатара і фазавай сілхранізацыі яго ўласных ваганняў; двух- (ці больш) фатоннае паглынанле і генерацыя гармонік — y прыладах для вымярэння працягласці імпульсаў і карэляцыйных функцый лазерных патокаў святла.

На Беларусі даследаванні na Н.о. распачаты ў 1956 y Ін-це фізікі Нац. АН пад кіраўніцгвам ЬЛ.Сцяпанава і праводзяцца ў розных ін-тах Нац. AH і ун-тах. Літ:. Б л о м б е р г е н Н. Нелннейная оптака: Пер. с англ. М., 1966; А п а н а с е в н ч П.А. Основы теорнв взапмодействпя света с веіцеством. Мн., 1977. П.ААпанасевіч. НЕЛІНЁЙНАЯ CICTÔMA, вагальная сістэма, параметры якой (маса, жорсткасць, ёмістасць, супраціўленне і г.д.) залежаць ад працэсаў, што ў ёй адбываюдца. Напр., электрычны ланцуг, што складаецца з элементаў, параМетры якіх залежаць ад сілы току і прыкладзенага напружання. У адрозненне ад лінейнай сістэмы працэсы ў Н.с. апісваюцца нелінейнымі дыферэнцыяльнымі ўраўненням. НЕЛІНЁЙНАЯ СПЕКТРАСКАПІЯ, раздзел нелінейнай оптыкі, які вывучае залежнасць нелінейных аптычных з ’яў ад частаты святла і змен харакгарыстык рэчыва. Выкарыстоўваецца для вымярэння аіітычных уласцівасцей рэчыва і яго энергет. узроўняў, шырыні квантавых пераходаў і іх імавернасці, эфектыўнасці і рэлаксацыі розных працэсаў y рэчыве. Метады Н.с. грунтуюцца на назіранні нелінейных аптычных з’яў (гл. Нелінейная оптыка) і вывучэнні іх залежнасці ад параметраў вьтрамянення (частаты, палярызацыі, інтэнсіўнасці, напрамку распаўсюджвання і інш.) Дае магчымасць атрымліваць прынцылова новую інфармацыю, таксама даныя, даступныя метадам эвычайнай лінейнай спектраскаліі са значна большай дакладнасцю, адчувальнасцю і рачдаяленнем. Гл. таксама Лазерная спектраскапія. На Беларусі даследаванні па Н.с. лачаты ў 1956 y Ін-це фізікі Нац. АН пад кіраўнідгвам Ь.І.Сцяпанава і праводзяцда ў розных ін-тах Нац. AH і ун-тах. Літ. : Проблемы современной оіггакн н спектроскотш. Мн., 1980. П.ААпанасевіч. НЕЛЎРСКІ СЛЮДАН0СНЫ РАЁН. У Індыі (штат Андхра-Прадэш), адзін з найбуйнейшых y свеце. Асваенне з 1887. Здабыча мускавіту і флагапіту. Распрацоўваецца пераважна адкрытым і падземным спосабамі. Цэнтры здабычы: гарады Нелуру, Пам, Татыпарты і інш. НЕЛЬМА (Stenodus leucichthys nelma), паўпрахадная або прэснаводная рыба сям. сіговых, падвід беларыбіцы. Пашырана ў бас. Паўн. Ледавітага ак.; ад р. Паной на Кольскім п-ве на 3 да р. Макензі на У (Аляска). Утварае азёрныя жылыя формы (азёры Зайсан, Кубенскае, нарыльскія). Даўж. да 1,5 м, маса да 50 кг. Луска буйная. Рот вял., на сківіцах дробныя зубы. Драпежніх. Аб'ект промыслу і развядзення.

Нельма.

НЕЛЬСАН (Nelson), рака ў Канадзе. Дауж. 640 -км, пл. басейна 1072 тыс. кмФ Выцякае з воз. Вініпег, працякае цераз шэраг азёр, утварае пароіі, упадае ў Гудзонаў заліў. Ажыццяўляе сцёк азёрна-рачной сістэмы Боу—Саскачэван—Нельсан. Сярэдні гадавы расход вады каля 2700 nr/c. Ледастаў ад ліст. да мая. Ha Н. — вадасх. Вініпег. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. НЁЛЬСАН (Nelson) Гарацыо (29.9.1758, Бёрнем-Торп, Вялікабрытанія — 21.10.1805), англійскі флатаводзец, нац. герой Вялікабрытаніі. Барон Нільскі (1798), герцаг Бронтэ (1800), віцэ-адмірал (1801). На флоце з 1771. 3 1779 камандаваў брыгам, потым фрэгатам, з 1793 лінейным караблём, y 1798 — 1800 і 1803—05 эскадрай y Міжземным м. вызначаўся храбрасцю, y баі каля Кальві (Корсіка) страціў правае вока (1794), y баі пры Санта-Крус (в-аў Тэнерыфе) — правую руку (1797). Выкарыстоўваў манеўраную такгыку марскога бою. У бітве 1— 2.8.1798 разграміў флот франц. Егіпецкай экспедыцыі 1798— 1801 каля Абукіра, прымусіў французаў пакінуць Неапаль (1799) і аднавіў тут на прастоле караля Каралеўства абедзвюх Сіцылій Фердынанда IV, y вер. 1805 заблакіраваў франка-ісп. флот каля Кадыса, потым знішчыў яго ў Трафальгарскай бітве 1805, y час якой смяротна паранены. Пахаваны ў Лондане 9.1.1806, дзе пазней y яго гонар устаноўлена калона на Трафальгарскай пл. (1840—43, арх. У.Рэйлтан). Дзейнасць Н. спрыяла павелічэнню марской магутнасці Вялікабрытаніі і яе барацьбе за калан. панаванне. Літ.: Э д ж н н г т о н Г. Адмнрал Нельсон: Мсторня жнзіін н любвн: Пер. с англ. М., 1992. НЕМАЙЦЯНКА, Н е й м а й ц я н к а , рака ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Субота (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 86,3 км2. Пачынаехша на У ад в. Каралі, вусце за 1,4 км на ПнУ ад в. Серкуці. У верхнім цячэнні наз. Брус. Рэчышча ад вытоку на працягу 5,5 км каналізаванае. НЕМАК, другая назва воз. Ізмак. НЕМАЛЯЕВА Святлана Уладзіміраўна (н. 18.4.1937, Масква), расійская актрыса. Нар. арт. Расіі (1980). Скончыла Тэатр. вучылішча імя М.Шчэпкіна (1958).

3 1959 y Маскоўскім т-ры імя У.Маякоўскага. Талент Н. выявіўся ў лірыкадрам., камедыйных і вострахарактарных ролях: Ганна Паўлаўна Звяздзінцава («Плады асветы» Л.Талстога), Серафіма Карзухіна («Бег» М.Булгакава), лэдзі Габулеці і Эмі («Чума на абедзве вашыя хаты» і «Кін IV» Р.Горына), Бланш Дзюбуа («Трамвай «Жаданне» Т.Уільямса), лэдзі Кіці («Кола» С.Моэма), Моніка («Кветка, якая смяецца» Н.Коўарда; антрэпрыза М.Казакова) і інш. 3 1958 здымаецца ў кіно: «Яўген Анегін» (1958), «Такое кароткае доўгае жыццё» (1975), «Службовы раман» (1977), «Партрэт з дажджом» (1978), «Іараж» (1980),

НЕМ АТГЕЛЬМ ІНТЫ

281

«Каранцін» (1983), «Апошні (1985), «Горка!» (1998) і інш.

крок»

НЕМАНІЦА, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Мінск— Орша. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнУ ад горада і 13 км ад чыг. ст. Барысаў, 84 км ад Мінска. 880 ж., 306 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НЕМАРАл ЬНАЯ РАСЛІННАСЦЬ (ад лац. nemoralis лясны), сукупнасць раслінных згуртаванняў, звязаных паходжаннем з шыракалістымі лясамі. Пашырана ў Цэнтр. Еўропе, сярэдняй паласе Усх. Еўропы, на Каўказе, Д. Усходзе, ва ўсх. ч. Паўн. Амерыкі. Фларыстычны склад Н.р. сфарміраваўся ў трацічным перыядзе (каля 60 млн. г. назад) з лісцевых (бук, дуб, каштан, клён, ліпа, ляшчына, ясень і інш.) і хваёвых (метасеквоя і таксодыум) парод дрэў і травяністых мнагалетніх раслін (немаросаў), пераважна эфемероідаў (ветраніца, медуніда, падалешнік і інш.). У шырокім сэнсе Н.р. ахоплівае ўсе згуртаванні, што ўласцівы падзоне шыракалістых і часткова хваёва-шыракалістых лясоў. Змяняецца пад уплывам дзейнасці чалавека. НЕМАР0СЫ (ад лац. nemorosus лясісты, густалісты), травяністыя расліны, пераважна рана квітучыя мнагалетнікі, эфемероіды, якія філагенетычна звязаны з шыракалістымі і хваёва-шыракалістымі лясамі і складаюць y іх асн. ч. ніжняга яруса расліннасці. НЕМАТА, a л a л і я, адсутнасць або абмежаванне маўлення ў дзяцей (пры захаванні слыху і інтэлекгу) ад недаразвіцця ці пашкоджанняў зон маўлення ў кары вял. паўшар’яў галаўнога мозга. Адрозніваюць Н. маторную (парушаецца рухальная функцыя маўлення, разуменне яго застаецца) і сенсорную (парушаецца разуменне маўлення). Прычыны — захворванні і траўмы мозга, інгаксікацыі, пашкоджанні зон маўлення кары галаўнога мозга, якія ўзнікаюць y час родаў. Лячэнне: спец. лагапедычныя практыкаванні. НЕМАТАД03Ы, гельмінтныя хваробы чалавека, жывёл і раслін, якія выклікаюцца нематодамі. У чалавека паразіты лакалізуюцца ў страўнікава-кішачным тракце, мышцах, органах дыхання, нырках, печані і інш. Заражэнне адбываецца пры заглынанні спелых яец ці лічынак нематодаў з вадой, прадукгамі харчавання і інш. На Беларусі пашыраны аскарыдоз і энтэрабіёз. Лячэнне тэрапеўтычнае. Да Н. жывёл адносядца амідастамоз, метастрангілёз, мюлерыёз, трыхінелёз і інш. хваробы. Гл. таксама Гельмінтозы, Нематодныя хваробы раслін. А.А.Астапаў. НЕМАТАЦЬІТЫ, гл. Жыгучыя клеткі. НЕМАТТЕЛЬМШТЫ, н е м а т э л ь м і н т ы, тып беспазваночных жывёл, гл. Першаснаполасцевыя чэрві.

282

НЕМАТОДМЫЯ

НЕМАТ0ДНЫЯ ХВАР0БЫ РАСЛІН, ф і т а г е л ь м і н т о з ы , інфекцыйныя хваробы вышэйшых раслін, што выклікаюцца фітагельмінтамі\ група нематадозаў. Пашыраны ўсюды. Узбуджальнікі пранікаюць y расліны праз карані, перадаюцца з часцінкамі глебы, адмерлымі ч. хворых раслін, заражаюць пасадачны і пасяўны матэрыял. Прыкметы: недаразвіцдё і дэфармацыя органаў, завяданне раслін, некрозы, хларозы раслін, усыханне верхавін, утварэнне галаў і язваў на каранях, карэнішчах, клубнях, разрыхленне тканак клубняў, цыбулін і інш. Запавольваюць рост, развіццё раслін, выспяванне, садзейнічаюць развіццю інш. хвароб, могуць прыводзіць да гібелі раслін. На Беларусі найб. пашыраны г л а б а д э р о з бульбы (выклікаецца залацістай бульбяной нематодай,

праяўляецца ачагамі; на каранях бачны жаўтаватыя самкі, якія пазней ператвараюцца ў карычневыя цысты з яйдамі; каранцінная хвароба), д ы т ы л е н х о з бульбы (выклікаецца сцябловай нематодай бульбы; на клубнях утвараюдца свінцова-шэрыя некратычныя плямы, якія паступова цямнеюць і набываюдь метал. бляск, тканкі клубняў парахнеюць; найб. шкодны ў час захоўвання), г е т э р а д э р о з буракоў (гл. Бураковая нематода) і збожжавш злакаў (выклікаецца аўсянай нематодай; кончыкі лістоў чырванеюць, потым жаўцеюць), м е л а й д а г і н о з агароднінных культур (выклікаецца паўд. галавай нематодай, мае ачаговы характар, найб. небяспечны ў ахаваным грунце). Літ.: К н р ь я н о в а Е.С., К р а л л ь Э.Л. Паразнтнческне нематоды растеннй н меры борьбы с шшн. T. 1—2. Л., 1969—71; Д е к к e р X. Нематоды растеннй н борьба с ннмн: Пер. с нем. М, 1972.

I. МАнаньева. НЕМАТ0ДЫ, гл. Круглыя чэрві.

Нематодныя хваробы раслін: 1 — глабадэроз бульбы (а — пашкоджаная расліна, 6 — корань з самкамі-цыстамі); 2 — мелайдагшоз памідора (карані з галамі); 3 — дьггыленхоз бульбы; 4 — дытыленхоз цыбулі.

Немертыны: 1 — нектанямергас; 2 — малакабдзла; 3 — эўнямертас; 4 — тубулянус.

НЕМАТЫЦЬІДЫ [ад нематоды + ...г<ыд(ы)], хімічныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для знішчэння круглых чарвей — паразітаў раслін; клас пестыцыдаў. Н. сістэмнага дзеяння (паглынаюцца раслінай і пашыраюцца па яе тканках) трапляюць y арганізм чарвей з кормам, Н. кантактнага дзеяння (выкарыстоўваюцца звычайна сутіраць сцябловых і лісцевых нематод пры апырскванні раслін) і Н.-фуміганты (супраць каранёвых нематод пры ўнясенні ў глебу, папярэдняй апрацоўцы пасяўнога ці каранёў пасадачнага матэрыялу — праз покрывы цела чарвяка. Некат. Н. (напр., гетэрафос, карбафуран) дэейнічаюць і як пестыцыды інш. класаў. На Беларусі дазволены для выкарыстання прэпараты Н. (1998): базаміт-гранулят (дазамет), відат (аксаміл), гетэрафос, каўнтэр (тэрбуфос), фурадан (карбафуран). Гл. таксама Антыгельмінтыкі. НЕМЕЙСКІЯ ГЎЛЬНІ, спаборніцтвы, якія адбываліся ў Стараж. Грэцыі ў Немейскай даліне (у Арпшідзе, Пелапанес) каля храма Зеўса. Паводле падання засн. Адрастам, які ўзначаліў паход семярых супраць г. Фівы, ці Гераклам. Вядомы з 573 да н.э. Праходзілі адзін раз y 2 гады ў маладзік чэрвеня. У праграму іульняў уваходзілі спарт. і муз. спаборнідтвы. Арганізатарамі Н.г. былі жыхары г. Клеон, з 460 да н.э. — г. Ap­ rae. Пераможцы ўэнагароджваліся вянкамі з аліўкавых галін, пазней — з селвдэрэя. Н.г. спыніліся ў 4 ст. н.э. пасля ўсталявання хрысціянства. НЕМЕРТЫНЫ (Nemertini), тып беспазваночных жывёл. 1 клас, бсшьш за 110 родаў, каля 1000 відаў. Пераважна марскія жывёлы, каля 30 відаў — прэснаводныя; жывуць на паверхні ірунту, часам закопваюцца ў яго, некат. плаваюць. Каля 10 відаў жывуць на сушы (у глебе). Даўж. ад 0,5 мм да 30 м, шыр. да 9 мм (у большасці даўж. да 20 см, шыр. 1—5 мм). Цела двухбахова-сіметрычнае, несегментава-

нае, эрэдку нгпсападобнае; ухрьгга раснічным эпітэліем з мноствам слізістых залоз. Афарбоўка разнастайная, часам стракатая. На галаўным канцы хабаток з ротавай адгулінай — орган нападу і абароны. Поласць цела запоўнена асн. тканкай. Крывяносная сістэма замкнёная, стрававальная — y выглядзе прамой трубкі з вырастамі. 2—4 пары вачэй, ёсць органы дотыку, хім. пачуцця. Дыхаюць паверхняй цела. Пераважна драпежнікі; некат. віды — паразіты і сімбіёнты малюскаў, крабаў і марскіх эорак. Раздзельнаполыя, развіццё прамое або з метамарфозам (лічынка—пілідый). Здолышя да рэгенерацыі. Літ:. Жнзнь жнвотных. T. 1. 2 нзд. М., 1987. А.М.Петрыкаў. НЕМЕСІДА, Н е м е з і д а , y старажытнагрэчаскай міфалогіі багіня адплаты, якая назірае за справядлівым размеркаваннем матэрыяльных даброт паміж людзьмі, вызначае лёс людзей і карае іх за парушэнне юрыд. і маральных норм. Культ Н. быў пашыраны і ў Стараж. Рыме. Ант. скулыггары і мастакі звычайна паказвалі Н. ў выглядзе жанчыны з атрыбутамі кантролю (шалі, аброць), пакарання (меч, бізун або жэзл) і хуткасці (крылы, калясніда, запрэжаная грыфонамі). Другое імя Н. — Адрастэя. У пераносным сэнсе Н. — лёс, непазбежная адплата. НЕМЕТАЛІЧНЫЯ КАРЫСНЫЯ ВЬІКАПНІ, н я р у д н ы я к а р ы с н ы я в ы к a п н і, група горных парод і мінералаў, якія пераважна не з ’яўляюцца рудамі металаў і гаручымі карыснымі выхапнямі. Выкарыстоўваюцца непасрэдна як прыродны мінер. агрэгат (напр., буд. і сілікатныя пяскі) ці ў перапрацаваным выглядзе (паўгідраты, цэмент, кандыцыйны жвір і інш.), для здабычы мінералаў (алмазаў, глаўканіту, каалінігу і інш.) і хім. элучэнняў, што выдаляюць з пароды (калійныя і кухонная солі). Вядома больш за 90 горных парод і больш за 60 мінералаў. Мінер. састаў Н .К .В . — сілікаты, аксіды, галоіды, карбанаты, сульфаты, фасфаты, нітраты, бараты, фтарыды і самародныя элементы (вуглярод, cepa), a таксама складаныя арган. рэчывы (напр., бурштын). Якасць сыравіны ацэньваецца паводле фіз.-хім. уласцівасцей, мінер. саставу, асаблівасцей перапрацоўкі і інш. Радовішчы Н.к.в. прымеркаваны пераважна да асадкавых парод, • радзей да вывергнутых і метамарфічных. На Беларусі Н.к.в. трапляюцца ў пародах іфышт. фундамента (буд. і аблідованы камень на выступах і каалін y корах выветрывання) і платформавага чахла. Багатыя Н.к.в. адклады верхнедэвонскія ў Прыпяцкім прагіне (калійныя і каменныя солі, гіпсы) і на ПнУ рэгіёна (даламіт), яіжнекарбонавыя ў Прыпяцкім прагіне (даўсаніт), верхнемелавыя (мел, мергель, фасфарыты) на 3 і У, палеагенавыя (глаўканіт, бурштын і інш.) на Пд і 3, неагенавыя (монтмарыланітавыя гліны і кварцавыя пяскі) на Пд рэспублікі, антрапагенавыя Беларускай грады (пясчана-жвіровая сумесь, буд. пяскі і інш.) і Беларускага Паазер’я (стужачныя гідраслюдзістыя гліны, жвір,- пяскі), y тл . галацэнавыя (балотныя руды,

лугавыя мергелі, сапрапель). Здабыча Н.К.В. вядзецца пераважна ў механізаваных кар’ерах, радзей шахтавым спосабам (калійныя солі) і вышчалочваннем y свідравінах (кухонная соль). Паводле горна-прамысл. класіфікацыі Н.К.В. адрозніваюць горна-хім. і горна-тэхн. сыравіну, буд. матэрыялы, новыя і малыя віды неметал. выхапняў. Г о р н а - х і м і ч н а я с ы р a в і н а: фасфарыты (радовішчы Лабковіцкае і Мсціслаўскае); калійныя солі (Сгаробінскае, Петрыкаўскае), кухонная соль (Мазырскае, Сгаробінскае, Давьшаўскае); даўсаніг — содавая сыравіна (праяўленні); даламіт (радовішча Руба і шэраг праяўленняў з запасамі болып за 6,7 млрд. т). Г о р н a т э х н і ч н а я с ы р а в і н а : каалін (радовішча Скрьшідкае і інш. з заласамі больш за 30 млн. т); тугашіаўкія гліны (Гарадок, Гарадная, Глінка, Сголінскія хутары і інш. з запасамі да 60 млн. т); бентаніт (радовішча Астражанскае з запасамі 12,3 млн. т y Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл.); кварцавыя пяскі (Гарадная, Чэцверня і інш. з запасамі больш за 100 млн. т); трэпел (Сгальное і інш. з запасамі больш за 180 млн. т); гіпс (праяўленні з вял. рэсурсамі); мергель і мел (Камунарскае, Калядзіцкае, Каменкаўскае, Пагараны, Туры, Сожскае, Хаціслаўскае і інш. з запасамі 1,4 млрд. т); лугавыя мергелі (больш за 300 дробных радовішчаў і праяўленняў з запасамі каля 200 млн. м3). Б у д а ў н і ч ы я м а т э р ы я л ы: буд. камень — дыярьгг, гранадыярыт, граніт (радовішчы Глушкавідкае, Мікашэвіцкае, Сітніцкае з запасамі больш за 1 млрд. м3); абліцовачны камень (радовішча Кар’ер Надзеі); пясчана-жвіровыя сумесі (больш за 120 радовішчаў з запасамі болыв за 1 млрд. м3); пяскі буд. і сіліхатныя (больш за 100 радовішчаў з запасамі больш за 800 млн. м3); гліны для грубай кераміхі, цэменту і лёгкіх запаўняльнікаў (бодьш за 240 радовішчаў, запасы да 700 млн. м3); прыродныя пігменты (фарбы мінер.): вохра і вохрыстыя гліны (радовішча Ляхава Гара з запасамі больш за 140 тыс. т y Лоеўскім р-не Гомельскай вобл.), балотныя жалезныя руды (каля 150 праяўленняў), глаўканіт (праяўленні з вял. рэсурсамі). Новыя і малыя віды неметалі чных выкапняў: цэалітаносныя (мінералы гейландьгт, клінаптылаліт) гліны, палыгарскітавыя гліны, рранатавыя пяскі, крэмень, бурштын, ледавіковыя валуны, вівіяніт (праяўленні). Гл. таксама Карысныя выкапні, Мінеральныя будаўнічыя матэрьшы, Мінеральная сыравіна і арт. пра адпаведныя радовішчы. Я.А.Ільін.

НЕМІР0ВІЧ-ДАНЧАНКА Уладзімір Іванавіч (23.12.1858, г. Азургеты, Грузія — 25.4.1943), расійскі рэжысёр, драматург, рэфарматар і тэарэтык т-ра. Нар. арт. СССР (1936). Вучыўся на фіз.-матэм. і юрыд. ф-тах Маскоўскага ун-та (1876—79). 3 1877 выступаў як тэатр. крытык і пісьменнік. Аўтар п’ес «Апошняя воля» (1888), «Новая справа» (1890), «Золата» (1895), «Цана жыцця» (1896), «У марах» (паст. 1901). Незадаволены станам рас. сцэн. мастацгва

канца 19 ст., прапанаваў рэформы, каб пазбавіць сцэну ад пошлага рэпертуару, ідэйнага застою, руціны і штампаў акцёрскага выканання, але яго праекгы адхіляла дырэкцыя імператарскіх т-раў.

3 189Гпрацаваў y Маскоўскім філарманічным т-ве. У 1898 з К.Станіслаўскім заснаваў Маскоўскі мастацкі тэатр (МХТ; з 1919 Маскаўскі мастацкі акадэмічны тэатр), якімі кіраваў. У трупу т-ра ўвайшлі многія яго выхаванцы па драм. аддзяленні філарманічнага т-ва (В.Кніпер-Чэхава, І.Масквін, У.Меерхолвд). У праграмных спектаклях «Чайка» (1898), «Дзядзька Ваня» (1899), «Тры сястры» (1901) і «Вішнёвы сад» (1904) А.Чэхава, «На дне» М.Горкага (1902) , пастаўленых з Станіслаўскім, былі рэалізаваны ідэі рэв. пераўтварэння сцэны. Ажыццяўляў прынцып маст. цэласнасці пастаноўкі, сцвярджаў вядучую ролю рэжысёра як інтэрпрэтатара замыслу драматурга і стваральніка спекНЕМЕТАЛЫ, простыя рэчывы, што не такля. Гал. месца ў рэпертуары МХТ маюць характэрных для металаў уласці- займалі тагачасньм драмы Чэхава і васцей. Для Н. характэрна кавалентная М.Горкага, творы Г.Ібсена, Г.Гаўптмасувязь, нізкія цепла- і электраправод- на. Пры іх увасабленні дамагаўся тоннасць. Многія з іх y звычайных умовах’ касці псіхал. аналЬу, раскрываў падгазападобныя. Да Н. адносяцца: вада- тэкст, ствараў атмасферу і настрой кожрод, бор, вуглярод, крэмній, азот, фос- най карціны, што надавала мастацгву тжыццёвасць, спалучала яго фар, мыш’як, кісларод, сера, селен, тэ- ра творчасць з дэмакр. імкненнямі праглур, галагены і інертныя газы. рэс. рус. інтэлігенцыі. Сярод найб. НЁМЕЦ (Nëmec) Богуміл (12.3.1873, значных рэжысёрскіх работ дарэв. пеПрасек, паблізу г. Нові-Біджаў, Чэ- рыяду — «Юлій Цэзар» У.Шэкспіра хія — 7.4.1966), чэшскі батанік, адзін з (1903) , «Анатэма» Л.Андрэева (1909), заснавальнікаў эксперым. цыталогіі «Браты Карамазавы» і «Мікалай Стаўраслін. Акад. Чэшскай АН (1918). Гана- рогін» паводде Ф.Дастаеўскага (1910, ровы член с.-г. AH y Стакгольме. Скон- 1913), «Жывы труп» Л.Талстога (1911, чыў Пражскі ун-т (1895), працаваў y ім. са Станіслаўскім), «Смерць Пазухіна» У 1901—38 дырэктар Ін-та анатоміі і М.Салтыкова-Шчадрына (1914). У сав. фізіялогіі раслін Пражскага ун-та. На- час рэарганізаваў і абнавіў т-р; паставіў вук. працы па ўплыве розных факгараў «Пугачоўшчыну» К.Транёва (1925), на дзяленне клетак, поліплаідыі, трапіз- «Блакаду» У.Іванава (1929), плённа ўвамах, фізіялогіі росту і апладненні ў рас- сабляў рус. класіку: «Уваскрэсенне» лін, міка- і фітапаталогіі, гісторыі бата- (1930) і «Ганна Карэніна» (1937) паводнікі. ле Л.Талстога, «Навальніца» А.Астроў-

НЕМКІ

283

скага (1934), «Тры сястры» (новая рэдакцыя 1940). Пастаноўка п’есы «Ворагі» М.Горкага (1935) прадэманстравала сінтэз «трох успрыманняў», якія сцвярджаў Н.-Д.: сац., псіхал. і тэатральнага. Такі сінтэз, на яго думку, з ’яўляўся абавязковай умовай высокай мастацкдсці і ідэйнай насычанасці спекгакля. У 1919 ён арганізаваў пры МХТ муз. студыю (з 1926 Муз. т-р імя Н.-Д., з 1941 Муз. т-р імя Станіслаўскага і Н.-Д.). Найб. значныя пастаноўкі ў муз. т-ры: «Лісістрата» Арыстафана (1923), «Травіята» Дж.Вердзі, «Кацярына Ізмайлава» Дз.Шастаковіча (абедзве 1934), «Ціхі Дон» І.Дзяржынскага (1936), «У буру» Ц.Хрэннікава (1939). У 1944 y Маскве ў доме, дзе ў 1938—43 жыў Н.-Д., створаны яго музей-кватэра. Дзярж. прэміі СССР 1942, 1943. Тв:. Нз прошлого. М., 1936; Театральное наследае. T. 1—2. М., 1952—54; Пьесы. М., 1962; Режнссерскнй план постановкн трагеднн Шексішра «Юллй Цезарь». М., 1964; Рецензнв. Очеркн. Статьн. Ннтервью. Заметзсн, 1877—1942. М., 1980; Рожденне театра. М., 1989; Святые горы. Донецк, 1990. Літ:. М а р к о в П.А. Режнссура В.Н.Немнровнча-Данченко в музыкальном театре. М., 1960; Ф р е й д к н н а Л.М. Днн н годы В.Й.Немнровнча-Данченко: Летоішсь жвзнн н творчества. М., 1962; В.М.Немнровнч-Данченхо ведет репетнцню. М., 1965; С о л о в ь е в а Н.Н. Немнровнч-Данченхо. М., 1979. К.Л.Рудніцкі. НЕМІР0ВГЧЫ, Н я м і р а в і ч ы , шляхецкі род y ВКЛ. Родапачынальнік Ян Няміра (? — пасля 1420) упамінаецца ў 1398 як канюшы вял. кн. Вітаўта, y 1412 намеснік полацкі. У час заключэння Гарадзельскай уніі 1413 разам з братамі атрымаў герб «Ястрабец». Яго сыны Андрэй і Іван неаднаразова ўпамінаюцца ў складзе Рады ВКЛ y 1431—52. 3 нашчадкаў Яна Няміры найб. вызначыліс я : М і к а л а й Я н а в і ч (?—1471?), малодшы сын Няміры, маршалак гаспадарскі, намеснік віцебскі з 1466, смаленскі з 1469, уладальнік Уселюба, Ішкалдзі і Жухавічаў y Новагародскім пав., Луніна і Лунінца на Палессі. Я к у б І в а н а в і ч (? — пасля 1489), унук Няміры, маршалак гаспадарскі ў 1483, намеснік берасцейскі з 1483. А н д р э й Я к у б а в і ч (?— 1541), разам з братам Юрыем вызначыўся ў Кіецкай бітве 1506, намеснік мазырскі з 1509, чаркаскі з 1511, ваявода кіеўскі з 1514. Неаднаразова адбіваў напады татар на паўд. землі ВКЛ. У вайне Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1534— 37 двойчы (1534, 1535) узначальваў войска, якое займала Гомель і ўчыняла аблогу Старадуба і Чарнігава, y выніку Гомель быў вернуты ў склад ВКЛ. У 1536 разам з полацкім ваяводам Я.Глябовічам кіраваў аблогай Себежа. Уладальнік Уселюба і Чэрніхава ў Новагародскім пав. В.Л.Насевіч. НЕМКІ, м у т ы л і д ы (Mutillidae), сямейства насякомых атр. перапончатакрылых. Каля 4,8 тыс. відаў. Падйяра-

284 __________________ н е м р у т ны пераважна ў тропіках. На Беларусі найб. трапляецца Н. еўрап. (Mutilla europaea), якая паразітуе ў гнёздах пчол і чмялёў.

Немкі; 1 — самка; 2 — самец. Даўж. да 16 мм. Цела ўкрыта густымі валаскамі з яркімі плямкамі і палоскамі. У Н. еўрал. цела чорнае з сінім адценнем. Самцы крылатыя, самкі бяскрылыя, вонкава нагадваюць мурашак. Большасць відаў Н. развіваецца на лічынках і кукалках перапончатакрылых (адзіночныя пчолы, чмялі, сфецыды, дарожныя і складкавакрылыя восы), некат. відаў жукоў і мух. Развіццё з поўным ператварэннем. Лічынкі чэрвепадобныя.

Б.Немцма.

НЕМРЎТ (Nemrut), вулкан y Турцыі, на Армянскім нагор’і, каля зах. берага воз. Ван. Выш. 3050 м. Складзены з базальтаў і андэзітаў. Апошняе вывяржэлне ў 1441. У кальдэры прэснаводнае возера (даўж. 6 км, шыр. да 2 км). НЁМЦАВА, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ловаць, за 35 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 0,32 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр. 350 м, даўж. берагавой лініі больш за 3 км. Катлавіна тэрмакарставага тыпу, выцягнута з 3 на У. Схілы выш. ад 6—7 м на Пн і У да 10 м на Пд і 3, часткова разарадыя, на Пн і 3 пад лесам і хмызняком. Выцякае ручай y р. Ловаць. НЕМЦАВА (Némcovd) Бажэна [дзявочае П а н к л а в а (Panklova) Барбара; 4.2.1820, Вена — 21.1.1862], чэшская пісьменніца; адна з заснавальнікаў рэалізму ў чэш. л-ры. Літ. дзейнасць пачала з апрадовак нар. казак: «Народныя казкі і паданні» (ч. 1—7, 1845—47). Вядомасць прынеслі апавяданні і аповесці пра жыдцё сяляд: «Барушка» (1853), «Карла» (1855), «Дзікая Бара», «Горная вёска», «У замку і каля замка» (усе 1856) і ідш. Лелшы яе твор — «Бабулька» (1855) сцвярджае ідэю адукавадай і

гумаддай улады, што апіраецца да волю і мудрасць народа. Цыклы нарысаў «Карціды домажліцкага наваколля» (1845—47), «Лісты з Францішкавых лазняў» (1846), «Карціны жыцця славакаў» (1859) і ідш. адметныя сац.-паліт. накіравадасцю. Сабрала і выдала ў пер. на чэш. мову «Славацкія казкі» (1857— 58). Тв:. Рус. пер. — Скаэхн, повестн, рассхазы. М , 1961; В замке н около замка: Рассказы. Повеста. Пмсьма к родным н друзьям. Л., 1970; Бабушка: Картнны сельской жлэнн. М.; Прага, 1982; Карла н другае рассказы. Л., 1984; Серебряная кннга сказок. Мн., 1994; Золотая кннга скаэок. Мн., 1996. А.У.Вострыкава. НЕМЦАЎ ГІАВОЛЖА АЎТАН0МНАЯ САВЕЦКАЯ САЦЫЯЛІСТЬІЧНАЯ РЭСПУБЛІКА, нацыянальна-тэрытарыяльнае ўтварэнне ў складзе Рас. Федэрацыі, якое ісдавала ў 1918—41 y Ніжнім Паволжы, дзе з 18 ст. жылі ням. каланісты. Засд. паводле Дэкрэта СНК РСФСР ад 19.10.1918 як Аўт. вобласць (Прац. камуна) немцаў Паволжа, тэрытарыяльна аформілася ў 1918— 19 і 1922. Пл. 28 тыс. км2, нас. (1939) 605,5 тыс. чал., y т.л. 66,4% немцаў, 20,4% рускіх, 12% украідцаў. Сталіца — г. Энгельс (да 19.31 наз. Пакроўск). Падзялялася на 22 кантоны (раёны) і 2 самаст. адм.-гасп. адзінкі (г. Энгельс і р.л. Чырводы Тэкстылыдчык). Раўнапраўныя дзярж. мовы — дямецкая, руская, украінская. Гасладарка мела агр.-індустр. харакгар. У студз. 1919 y Варэнбургу (цялер с. Прывсшьлае) ласля харч. рэквізіцыі адбылося антысав. сял. паўстанне (задушана, 32 паўстанцы расстраляны). У час голаду 1921—22 насельніцгву вобласці дапамагалі харчамі Міжнар. саюз даламогі дзедям (кіраўнік Ф.Нансен) і Амерыканская адміністрацыя дапамогі. 6.1.1924 да XI абласным з’ездзе Саветаў абвешчана АССР немцаў Паволжа (пераўтварэдне вобласці ў АССР зацверджана сумесдай ластановай ВЦВК і СНК РСФСР ад 20.2.1924).

31.1.1926 на 3-м з ’ездзе Саветаў рэспублікі лрынята яе Калстытуцыя. У 1930-я г. ў рэспубліцы было 5 ВНУ, 11 тэхнікумаў, 172 калгасныя клубы, 121 б-ка, 20 дамоў культуры, 52 кінатэатры, 4 тэатры (дям., рус., укр., дзіцячы), выдаваліся 29 газет (з іх 21 на ням. мове). 3 1938 лачалося закрыццё ням. нац. школ, рэлрэсіравана здачная частка ням. інгэлігенцыі і кіруючых работнікаў. Пасля даладу фаш. Германіі на СССР рэспубліка скасавана (указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР ад 28.8.1941), яе дям. насельніцтва прымусова вывезена на спецласяленні ў Новасібірскую і Омскую вобл., Алтайскі край, Казахстад. Болыдасць раёлаў рэспублікі з г. Энгельс уключана ў Саратаўскую, астатнія — y Сталінградскую (цяпер Валгаградская) вобл. Рашэннямі Прэзідыума Вярх. Савета СССР адмедены высунугыя ў 1941 бесладстаўныя абвінавачанні сав. немцаў y дапамозе гітлераўцам (указ ад 28.8.1964) і забарода вяртацца ў Паводжа (указ ад

3.11.1972). Канчаткова демцы Паволжа рэабілітаваны паводле Дэкларацыі Вярх. Савета СССР ад 14.11.1989 і Закона РСФСР ад 26.4.1991, якія датычыліся ўсіх б. рэлрэсіраваных народаў СССР. НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ

ьталіца аббр , Сталіца АССР, цэнтр вобласці Цэнтры кантонаў ® (раёнаў) АССР о Іншыя населеныя пункты i па колькасці жыхароў САРАТАЎ больш за 300 0001 ЗНГЕЛЬС 50 000-60 000 ) Бальцэр 10 000-15 ООО/Л менш 33 / Г,ІІІы л ін г

®.

юооо

АССР НЕМЦАУ ПАВОЛЖА Маштаб 1:5 0 0 0 0 0 0 Граніцы саюзных рзспублік АССР, абласцей

волЬскО

нтэр^шіьдэн

AelUr

Іарксштат с- _

(

ЬШІПЬЬШрыенталь Гуадт'люр H /ca w a ^ '

ф ёда/)Сў /{а0

^л іт

і І а н ^ э р ^ ^ ^ р б а х МІйнрабуо

-

<У"УС . Сорына Фрыдэнфельд Ілаватна^ © I аC 'П лm тaаpў.Q ні.

Літ:. Е м е л ь я н о в В.П. Нужна лн нам республгаса немцев Поволжья? Саратов, 1991; Г е р м a н АА Немецкая автономня на Boa­ re, 1918—1941. Ч. 1. Авгономная обласгь, 1918—1924. Саратов, 1992. У.Я.Калаткоў. НЁМЦЫ (самадазва д о й ч э), народ, асн. насельдідтва Германіі (74,6 млд. чал.). Агульная колькасць 86 млн. чал.

(1992). Шматлікія групы Н. жывуць y ЗША (5,4 млн. чал.), Канадзе (1,2 млн. чал.), Казахстане (958 тыс. чал.), Расіі (843 тыс. чал.), Бразіліі (710 тыс. чал.) і інш. краінах Еўропы, Азіі, Лац. Амерыкі, Паўд. Афрыкі і ў Аўстраліі. На Беларусі — 4805 чал. (пераліс 1999). Гавораць на нямецкай мове. Вернікі — пратэстанты (лераважна лютэране) і католікі. Першыя звесткі пра Н. на Беларусі адносяцца да 12 ст. (гл. Крыжовыя паходы супраць славян і балтаў y 12— 15 cm). У 1-й лал. 14 ст., калі вял. кн. Гедзімін запрасіў y ВКЛ рамеснікаў з ганзейскіх гарадоў Брэмен і Любек. У 16 ст. адбываліся перасяленні H. y Віцебск і Полацк, дзе існавалі ням. факторыі. Першыя Н.-мігранты даволі хутка асіміляваліся ў масе гар. насельніцгва. Новы этал y гісторыі Н. на Беларусі пачаўся ў 18 ст., калі каля 1790 на тэр. Брэсцкага пав. выхадцамі з Вюртэмберга былі засн. калоніі Нойброў і Нойдорф. Паводле лерапісу 1897, больш за 10 тыс. Н. жылі ў Гродзенскай губ. (найб. значная група ў раёне Беластока), болып за 7 тыс. — y Відебскай губ. (найб. y Віцебску і Віцебскім пав.), да 4 тыс. — y Мінскай губ., да 1,8 тыс. — y Магілёўскай губ. Большасць Н. займалася с.-г. дзейнасцю, y Гродзенскай губ. — таксама апрацоўкай баваўняных вырабаў. Былі сярод іх фабрыканты, аптэкары, служачыя чырунак, аканомы маёнткаў, рамеснікі і інш. У 1908— 10 прайшла

новая хваля перасялення Н. з Валыні на Бел. Палессе. Большасць Н. вызнавала лютэранства. Лютэранскія цэрквы (кірхі) былі ў Відебску, Гродне, Магілёве, Мінску, Полацку, пры іх існавалі прыходскія ням. школы. У 1910 y Віцебску дзейнічала Ням. дабрачыннае т-ва. У пач. 20 ст. сярод Н. былі таксама прадстаўнікі баптыстаў, евангельскіх хрысціян і асабліва адвентыстаў сёмага дня. У пач. 1-й сусв. вайны многія Н. з Беларусі былі прымусова выселены ў глыб Расіі, аднак пасля вайны большасць з іх вярнулася. У сярэдзіне 1920-х г. y БССР было 7075 Н., з іх 3,5 тыс. ў Мазырскай акрузе. 3 1926 існавалі 2 ням. нац. сельсаветы: Бярозаўскі ў Нараўлянскім і Анзельмаўскі (пазней імя Р.Люксембург) y Каралінскім р-нах; дзейнічалі ням. нац. школы. У канцы 1930-х г. нац.-культ. работа згорнута, y 1937 скасаваны нац. сельсаветы. У 1940-я г. ў выніху міграцый ням. насельніцгва значна скарацілася, y пасляваен. час павольна аднаўлялася за кошт перасяленняў з розных рэгіёнаў СССР. На Беларусі ў 1990 створана т-ва Н. Беларусі «Адраджэнне». І.В.Карашчанка. НЕНАДАВЕЦ Аляксей Міхайлавіч (н.

12.2.1958, в. Чухава Пінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. фалькларыст, літ.-знавец, краязнавец. Д-р філал. н. (1995). Скончыў Гомельскі ун-т (1980) і працаваў y ім y 1985—89. 3 1992 y Ін-це мастацгвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Даследуе бел. міфалогію, краязнаўства, бел. фальклор, уэаемасувязі л-ры з фальклорам і міфалогіяй: манаграфіі «Пакланіцеся дубу», «Святло таямнічага вогнішча» (абедзве 1993), «Каму пакланяліся продкі» (1996), «За смугою міфа», «Чорт y легендах і паданнях беларусаў» (абедзве 1999); складальнік зб-каў назваў населеных пунктаў паводле легенд і паданняў «Міншчына» (1998), «Гродзеншчына» (1999).

Te.-. Крэпасць на Бярэзіне. Мн., 1993; Брэсгчына. Мн., 1995; Тэадор Нарбуг. Мн., 1996; Летапіс горада на Бярэзіне (1387— 1917). Мн., 1998. І.У. Саламевіч. НЕНАПАД3ÉHНЯ ПРЫНЦЫГІ, адзін з асноўных прынцыпаў міжнар. права, які азначае недапушчальнасць развязвання вайны або інш. выкарыстання ўэбр. сіл адной дзяржавы супраць другой па якіх бы то ні было меркаваннях эканам. або паліт. характару. Прытрымліваючыся Н.п., дзяржава практычна праводзідь палітыку мірнага суіснавання. Н.п. замацаваны Статутам ААН, які абавязвае ўсе дзяржавы — члены ААН устрымлівацца ў міжнар. адносінах ад пагрозы сілай або яе прымянення супраць тэр. недатыкальнасці або паліт. незалежнасці любой дзяржавы, так і якім-н. іншым спосабам, несумяшчальным з мэтамі міжнар. супольнасці. І.М.Таніева. НЕНАСЬІЧАНЫ PACTBÔP, гл. ў арт. Насычаны pacmeop.

НЕНЛСЫЧАНЫЯ ЗЛУЧ&ННІ, арганічныя злучэнні, y малекулах якіх некалькі атамаў вугляроду злучаны кратнымі сувязямі. Да Н.з. адносяцца ацыклічныя і цыклічныя (гл. Аліцыклічныя злучэнні) вуглевадароды з адной падвойнай (алкены і цыклаалкены), ці патройнай (алкіны і цыклаалкіны), з 2 падвойнымі (гл. Дыенавыя вуглевадароды), з падвойнай і патройнай сувязямі (напр., вінілацэтылен), з некалькімі падвойнымі і (ці) патройнымі сувязямі ў малекуле (паліены, палііны), a таксама іх функцыян. вытворньм. Асобная група Н.з. — араматычныя злучэнні. Усе Н.з. лёгка ўступаюць y рэакцыі далучэння па кратных сувязях. Найпрасцейшыя Н.з. — a л к е н ы (алефіны, этыленавьш вуглевадароды) утвараюць гомалагічны pad агульнай ф-лы Суі^,, першы член якога — этшен. Алкены, пачынаючы з бутылену, маюць ізамеры, y т.л. геам. (гл. Геаметрычная ізамерыя). Ніжэйшыя члены рада з 2—4 атамамі вугляроду ў малекуле: этылен, прапілен, бутэны — газы, з 5—18 атамамі — бясколерныя вадкасці, вышэйшыя — цвёрдыя рэчывы. A л к і н ы (ацэтыленавыя вуглевадароды) утвараюць гомалагічны рад агульнай ф-лы CJH^ 2, першы член якога — ацэтшен. Цыклаалкшы ўстойлівыя пры наяўнасці ў малекуле 8 і больш атамаў вугляроду. Агрымліваюць ненасычаныя вуглевадароды пераважна шляхам дэструкгыўнай тэрмічнай і тэрмакаталітычнай перапрацоўкі нафгагазавай сыравіны (гл. Крэкінг, Піраліз). Выкарыстоўваюць як сыравіну ў вытв-сці пластмас, каўчуку, мыйных сродкаў, фарбавальнікаў і інш. Ю.Р.Егіязараў.

HÉHA4, рака ў Калінкавіцкім і Мазырскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток р. Прыпяць. Даўж. 41 км. Пл. вадазбору 796 км. Пачынаецца за 2 км на ПдУ ад в. Рудніда Калінкавіцкага р-на, вусце каля рачнога порта Мазыр (Пхоў). Цячэ па Прыдняпроўскай нізіне і Мазырскім Палессі. Рэчышча ад вытоку на працягу 34,6 км каналізаванае. НЕНЕЦКАЯ АЎТАН0МНАЯ АКРЎГА У складзе Архангельскай вобл. Рас. Федэрацыі. Утворана 15.7.1929 як Ненецкая нац. акруга, з 1977 сучасная назва. Размешчана на крайнім ПнУ еўрап. ч. Расіі. Большая ч. тэрыторыі знаходзіцца за Паўн. палярным кругам. Абмываецца водамі Белага, Баранцава і Карскага мораў. Уключае а-вы Калгуеў і Вайгач. Пл. 176,7 тыс. км2. Нас. 46 тыс. чал.

(1997), гарадскога 61%. Цэнтр — г. Нар’ян-Мар. Гар. пасёлкі: Амдэрма, Іскацеляў (гл. каргу да арт. Архангельская вобласць). Паверхня нізінная з невял. павышэннямі. На Пн Малазямельская тундра, з Пн на Пд цягнецца Ціманскі краж, на У Вяліказямельская тундра і хр. ПайХой (выш. да 467 м). Карысныя выкапні: нафта, газ, торф, флюарыт, буд. матэрыялы; крыніцы мінер. вод. Клімат субарктычны з доўгай халоднай зімой і кароткім летам. Сярэднія т-ры студз. ад -12 °С на ПдЗ да -22 °С на ПнУ, ліп. ад 6 °С на Пн да 13 °С на Пд. Ападкаў 250—400 мм за год. Пашырана шматгадовая мерзлата. Асн. рака — Пячора. Шмат невял. рэк і азёр. Глебы тундра-

НЕПАКАЙЧЫЦКІ__________ 285 ва-глеевыя і тарфяна-глеевыя. Пераважае расліннасць хмызнякова-мохавай і травяна-мохавай тундры. На Пд і ПдЗ — лесатундра з ялова-бярозавымі рэдкалессямі. Асн. галіны — аленегадоўля, рыбалоўства, паляванне; клетачная зверагадоўля (блакітны пясец, серабрыста-чорны ліс, норка). Мяса-малочная жывёлагадоўля. Вырошчваюць бульбу, агародніну, турнэпс. Вядучыя галіны прам-сці — лесапілаванне (драўніна з леспрамгасаў Рэспублікі Комі) і харч. (рыбакансервавая, мясная, масларобная). Здабыча нафты. Вьггв-сць сувеніраў з футра, скуры і сукна. Суднаходства па р. Пячора. Важнае значэнне мае Паўночны марскі шлях. Марскія парты: Нар’янМар і Амдэрма. Аэрапорт y г. Нар’янМар. Газаправод Васілкава—Нар’янМар. НЕНЦКІ (Nencki) Марцэлій Вільгельмавіч (15.1.1847, г. Каліш, Польшча — 14.10.1901), польскі біяхімік і мікрабіёлаг. Скончыў Берлінскі ун-т (1870). 3 1877 праф. Бернскаш ун-та, з 1891 y Ін-це эксперым. медыцьшы ў Пецярбургу (заг. аддзела). Даследаваў сінтэз мачавіны і прапанаваў (разам з І.П.Паўлавым) тэорыю яе ўтварэння ў арганізме млекакормячых. Адкрыў небялковую ч. гемаглабіну (гемін) і ўстанавіў яго хім. струкгуру. Паказаў (разам э псшьскім хімікам Л.П.Мархлеўскім) хім. падабенства гемаглабіну і хларафілу. Даследаваў хім. састаў некаторых бактэрый, хімізм гніласнага распаду бялкоў. Распрацаваў метады барацьбы з чумой рагатай жывёлы.

HEÔH (лац. Neon), Ne, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н.

10, ат. м. 20,179, адносіцца да інертных газаў. Прыродны складаецца з 3 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 20— 22; найб. колькасць па аб’ёме 20Ne (90,92%). У атмасферы 1,82 • 10'3% па аб’ёме. Адкрыты ў 1898 разам з крыптонам, назва ад грэч. neos — новы. Аднаатамны газ без колеру i паху, -24852 °С, -245,93 °С, шчыльн. 0,89994 кг/м3 (пры нармальных умовах). Хімічна інертны; атрыманы толысі клатраты (напр., Ne ■6Н20). Вылучаюць пры рэктыфікацыі вадкага паветра. Выкарыстоўваюць y газаразрадных крыніцах святла (чырвонае свячэнне), вадкі — як холадагент y тэхніцы нізкіх тэмператур, неонава-геліевую сумесь — як рабочае асяродгре ў газавых лазерах. Н ЕПАКАЙЧЫ ЦКІ Анатоль Рыгоравіч (н. 17.10.1927, г. Магілёў), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1987). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1957). 3 1961 y Ін-це фізікі АН Беларусі. 3 1965 y Магілёўскім маш.-буд. ін-це (з 1968 прарэкгар), з 1970 y Ін-це прыкладной оптыкі Нац. АН Беларусі (заг. лабараторыі). Навук. працы па спекграскапіі і фізіцы плазмы, па даследаванні лакальных тэрмахім. і струкгурных пераўтварэнняў аксідаў металаў і іх кампазіцый пад уздзе-

286_________ НЕПАКАЙЧЫЦКІ яннем высокаканцэнтраваных патокаў энергіі. Тв.: 0 механнзме поступлення веіцества в нсточннхах света для спекгрального аналнза (разам з А.А.Янкоўскім) // Журн. прнкладной спектроскогаш. 1965. Т. 2, вьш. 3; Локальная крнсташшзацня тнтансодержаіцмх стекол под действмем лазерного мзлучення (у сааўт.) / / Ф нзнка н хнмня стекла. 1991. Т. 17, № 2.

НЕПАКАЙЧЫЦКІ Артур Адамавіч (20.12.1813—23.11.1881), расійскі ваен. дзеяч. Ген. ад інфаніэрыі (1868), ген.ад’ютант (1874). 3 дваран Слуцкага пав. Мінскай губ. Скончыў Пажскі корпус (1832) і Ваен. акадэмію (1834). Удзельнік баявых дзеянняў на Каўказе (1841 і 1843—45), задушэння Венгерскай рэвалюцыі 1848—49, Крымскай вайны 1853—56 (вызначыўся ў баях пры аблозе г. Сілістрыя на Дунаі, сак. 1854). 3 1859 старшыня Ваенна-кадыфікацыйнай камісіі, удзельнічаў y правядзенні ваенных рэірорм 1860— 70-х г. Са жн.

1864 чл. Ваен. савета. У руска-турэцкую вайну 1877—78 нач. палявога штаба Дунайскай арміі, вызначыўся пры пераправе цераз Дунай і пры ўзяцці крэпасці Плеўна. 3 крас. 1878 чл. Дзярж. саветаА.М.Лукашэвіч. НЕПАЛ, К а р а л е ў с т в а Н е п а л (Непал Адхірая), дзяржава ў Паўд. Азіі. Мяжуе на Пн з Кітаем, на 3, Пд і У з Індыяй. Пл. 140,8 тыс. км2. Нас. 24,3 млн. чал. (1999). Дзярж. мова — непалі. Сталіда — г. Катманду. Падзяляецца на 14 зон (анчол), якія складаюцца з 75 абласцей. Нац. свята — Дзень нараджэння караля (28 снежня). Дзяржаўны лад. Н. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1990. Кіраўнік дзяржавы і вярх. галоўнакамандуючы — кароль. Заканад. ўлада належыць манарху і двухпалатнаму парламенту, які складаецца з Палаты прадстаўнікоў (ніжняя палата, 205 дэпутатаў выбіраюцца прамым усеагульным і тайным галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў) і Нац. асамблеі (верхняя палата, складаецца з 60 членаў, 10 з якіх назначае кароль, 35 выбіраюцца ніжняй палатай, астатнія 15 — калегіяй выбаршчыкаў. Тэрмін паўнамоцгваў верхняй палаты — 6 гадоў, яна абнаўляецца на '/з кожныя 2 гады; яе роспуск не дапускаецца. Выканаўчую ўладу ажыдцяўляе кіраўнік урада. Прырода. Тэр. Н. размешчана на паўд. схіле цэнтр. ч. Гімалаяў і ў перадгор’ях. На мяжы Н. і Кітая найвыш. вяршыня Зямлі — г. Джамалунгма. На крайнім Пд краіны — вузкая паласа алювіяльнай нізіны — тэраі (ч. ІндаГангскай раўніны). У Гімалаях вылучаюдца 3 паралельныя хрыбты: Вял. Гімалаі (сярэднія выш. 5000—6000 м), Малыя Гімалаі (выш. каля 3000 м), хр. Сівалік (700—900 м). Паміж хрыбтамі — міжгорныя даліны на выш. 1000— 1500 м, найб. з іх Катманду. Ёсць невял. радовішчы каменнага вугалю, сланцаў,

Герб і сцяг Непала. жал., медных, свінцова-цынкавых руд, золата, серабра і інш. Клімат трапічны, мусонны, залежыць ад выш. над узр. мора. У студз. т-ры ў ніжняй зоне 15 °С, y сярэдняй каля 0 6С; y ліп. адпаведна 30 і 21 °С. На выш. больш за 4500— 5000 м т-ры ўвесь год адмоўныя, вышэй 5000—5900 м — вечныя снягі і ледавікі. Ападкаў 1000—3000 мм, месцамі больш. Рэкі горныя, багатыя гідраэнергіяй, належаць бас. Ганга, найб. — Карналі, Гандак, Арун. У ніжняй зоне забалочаныя вечназялёныя субтрапічныя і трапічныя лясы, y сярэдняй — лістападныя шыракалістыя з дамешкам вечназялёных дрэў, на выш. 3500—4500 м — хвойныя, вышэй — хмызнякі і альпійскія лугі. Пад лесам і хмызнякамі 42% тэр. краіны. У джунглях трапляюцца сланы, тыгры, леапарды, насарогі, дзікі,

y rapax — гімалайскія мядзведзі, снежныя барсы, горныя бараны, дзікія козы. Нац. паркі — Чытаўэн, Сагарматха (разам з далінай Катманду ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны) і інш., некалькі запаведнікаў. Насельніцтва Бсшьш за 80% складаюць народы індаарыйскай групы: непальцы, або гуркхі — каля 13,4 млн. чал., біхарцы — каля 4,3 млн. чал., тхару, хіндустанцы, бенгальцы. Жывуць таксама народы сіна-тыбецкай сям’і (разам болып за 4 млн. чал.): тамангі, невары, магары, раі, гурунг, ламбу, бхатыя, шэрпа і інш. Каля 90% вернікаў вызнаюць індуЬм, 5% — будызм (пераважна ламаізм), 3% — іслам. Сярэднегадавы прырост 2,5% (1998). Сярэдняя шчыльн. 172,6 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна заселены міжгорныя даліны, асабліва даліна Катманду, дзе на 1 ю г прыпадае болыы за 1 тыс. чал. Шчыльна наседены тэраі — да 200—300 чал. на 1 км2. У гарадах жыве 11% насельнідтва (1998). Найб. гарады (1993, тыс. чал.): Катманду — 535, Лалітпур — 190, Бхактапур — 132. У сельскай гаспадарцы заняты 81% эканамічна акгыўнага насельнішва, y прам-сці — 3%, y абслуговых галінах — 16%. Гісторыя. Паселішчы на тэр. Н. вадомы з 3-га тыс. да н.э., a дзярж. ўтварэнні — з 8 ст. да н.э. У 1769 Прытхві Нараян Шах аб'яднаў тэр. H. ў адзіную дзяржаву і заснаваў харалеўскую дынастыю Шах, якая кіруе дагэтуль. Пасля англа-непальскай вайны 1814—16 быў заключаны Сегаульскі дагавор, які ператварыў H. y эалежную ад Вялікабрытаніі дзяржаву. У 1846 пры падгрымцы англічан уладу захапіў прэм’ер-міністр Джанг Бахадур Рана, клан якога кіраваў Н. больш за 100 гадоў, каралі Н. эаставаліся намінальнымі правіцелямі. У 1951 улада клана Рана скінута і ўсталявана канстытуцыйная манархія. Пасля перамогі на выбарах партыі Непальскі кангрэс (НК, эасн. ў 1947) кароль Махендра Бір Бікрам Шах Дэў [1955—72] распусціў парламент і забараніў усе паліт. партыі. Канстьггуцыя 1962 усталявала беспарт. сістэму панчаятаў (саветаў), пазбаўленых рэальнай улады. Пад націскам нар. выступленняў кароль Бірэндра Бір Бікрам Шах Дэў (з 1972) санкцыяніраваў увядзенне ў 1990 новай канстыгуцыі, якая ўстанавіла шматпарт. рэжым парламенцкай дэмакратыі. Але ніводная з паліт. партый не можа атрымаць устойлівую большасць y парламенце. Унутрыпаліт. становішча Н. ў 1990-я г. характарызавалася вострай барацьбой паміж НК і Камуніст. паршяй Н. — аб’яднанай марксісцка-ленінскай (КПН — АМЛ). Сгановішча ўскладняе т.зв. нар. BaftHa, якую з 1996 вядзе адна з мааісцкіх груповак. Пасля ўрада КПН — АМЛ (1994—95) на чале з М.МАдхікары ў Н. змянілася некалькі кааліцыйных кабінетаў з прадстаўнікоў НК, КПН — АМЛ і Нац. дэмакр. партыі. Н. — чл. ААН (з 1955). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў ліп. 1993. Дзейнічаюдь паліт. партыі: Непальскі кангрэс, Камуніст. партыя Н. — аб’яднаная марксісцка-ленінская, Нац. дэмакр. партыя. Гаспадарка. Н. — аграрная краіна з панаваннем феад. і паўфеад. адносін. Адна з найменш эканамічна развітых

краін Азіі. Валавы ўнугр. тірадукт (ВУП) на 1 чал. за год 1100 дол. (1998). Сельская гаспадарка дае 41% ВУП, прам-сць — 22%, абслуговыя галіны — 37% (1997). У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваецца каля 4,5 млн. га зямель (32% пл. краіны), y тл . пад ворывам і шматгадовымі культурамі каля 2,4 млн. га (арашаецца 0,85 млн. га), пад лугамі і пашай — каля 2,1 млн. га. 70% апрацаванай зямлі прыпадае на тэраі, 27% — на сярэднягорную вобласць, 3% — на высакагор’е. У rapax земляробства на тэрасавых схілах. Захоўваюцца памешчыцкае землеўладанне і дробнае сял. землекарыстанне. Значная частка сялян арэндуе зямлю. На адну сял. гаспадарку прыпадае 0,5 га пашы. Гал. харч. культура — рыс (60% пасяўных гоюшчаў, пггогадовы збор 2—3 млн. т). Вырошчваюць y тэраях і даліне Катманду, дзе збіраюць 2—3 ураджаі за год. Там жа вырошчваюць пшаніцу, кукуруэу, сою, экспартныя і тэхн. культуры — джут (3-е месца ў свеце), цукр. трыснёг, бавоўнік, алейныя культуры (гарчыца, арахіс), тытунь, чай, вострыя прыправы. У rapax вырошчваюць жыта, ячмень, проса, грэчку, гарох, бульбу; адзначана незаконнае вырошчванне опіумнага маку і кантрабандны вываз опію. Жывёлагадоўля — асн. галіна ў горных раёнах, разводзядь якаў, дзо (гібрыд яка і каровы), коз, авечак. У раўнінных раёнах пераважае буйн. par. жывёла, выкарыстоўваецца і як цяглавая сіла. Пагалоўе (1997, млн. галоў): буйн. par. жывёлы (разам з якамі, буйваламі і зебу) 10,4, коз 5,9, авечак 0,9, свіней 0,7, шушкі 15,6. У прам-сці развіты асобныя галіны. Невял. здабыча жал., медных, цынкавых, свінцовых руд, золата, слюДы, мармуру і інш. Выгв-сць элекграэнергіі 1 млрд. кВг • гадз (1996), 97% атрымліваюць на невялікіх ГЭС (выкарыстоўваецца толькі 0,2% гідраэнергет. патэнцыялу краіны). Пераважаюць дробныя прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. і лясной драдукцыі: джутавыя, тэкст., гарбарна-абутковыя, цукр., рысаачышчальныя, алейныя, піваварныя, малочныя, мукамольныя, запалкавыя, лесаапрацоўчыя. Гал. экспарінае значэнне маюць дывановая, швейная і джутавая галіны. Ёсць драдпрыемствы па выпуску паркету, тытунёвых вырабаў, цэменту, шкла, паперы, мыла і інш. Гал. лрамысл. цэнтр — Катманду. Пашыраны саматужныя промыслы, звязаныя з вырабам прадметаў хатняга ўжытку, тканін, абутку, кошыкаў, цыновак, керамічнага посуду, с.-г. прылад, біжутэрыі, упрыгожанняў і інш. Экспаргны кірунак маюць саматужнае дыванаткацтва і выраб прадметаў рэліг. культу. Развіта лесанарыхтоўка. Транспарт аўтамаб. і авіяцыйны. У краіне 7,7 тыс. км аўтадарог, y т.л. 3,2 тыс. км з цвёрдым пакрыцдём. Авіяц. сувязі забяспечваюць 45 аэрапортаў, y т л . міжнар. каля Катманду. У rapax пераважае ўючны транспарт. Каля граніцы з Індыяй участкі чыгункі (101 км), канатная падвесная дарога (42 км). У 1997 экспарт склаў 394 млн. дол., імпарт — 1,7

НЕПАЧАЛОВІЧ

Да арт. Непал. Вялікі Гімалайскі хрыбст.

Да арт. Непал. Ворыва на пггучнай тэрасе. млрд. дол. Н. экспартуе дываны і швейныя вырабы (70% кошту экспарту), джут і джутавыя вырабы, драўніну, рыс, алейную сыравіну, скуры, прадукцыю маст. промыслаў, імпартуе нафтапрадухты, хімікаты, трансп. сродкі, машыны і абсталяванне, харч. прадукгы. Асн. гандл. партнёры: Індыя (каля 30% экспарту і імпарту), ЗША, Сінгапур, Кітай, Японія. Важную ролю адьігрываюць замежны турызм і альпінізм. Асн. раён турызму — даліна Катманду, альпінізму — раёны найвышэйшых горвасьмітысячнікаў. Штогод Н. наведвае 300—400 тыс. замежных грамадзян, краіна атрымлівае каля 200 млн. долараў. Дэфіцыт гандл. балансу часткова пакрываецца пераводамі замежнай валюты непальцамі, якія працуюць эа мяжой. Н. атрымлівае замежную дапамогу (35% расходнай ч. бюджэту). Асн. донары — Японія, Германія, ЗША, Індьм, Швейдарыя, Вялікабрытадія, міждар. фінансавыя арг-цыі. Знешні доўг каля 2,5 млрд. дол. (1997). Грашовая адзінка — непальская рупія. Літ.: Непал: нсторня, этногр., экономлка: [Сб. ст.] М., 1974; Р е д ь к о Н.Б. Очеркн соднально-полнтнческой нсторнн Непала в новое н новейшее время. М., 1976. У.М.Зайцаў (прырода, насельніцгва, гаспадарка), В.М.Пісараў (гісторыя). НЕПАЛЬЦЫ (саманазва н е п a л і), народ, асн. насельніцтва Непала (11,3 млн. чал.; 1992). Жывуць таксама ў Індыі (2,1 млн. чал.). Гавораць на непальскай мове, часткова пашырана таксама англ. мова. Вернікі — індуісты. НЁПАТ, Публій Карнелій Н е п а т [Publius Cornelius Nepos; каля 109 да н.э., г. Павія, Італія — каля 27

287

да н.э.], старажытнарымскі гісторык і паэт. Сябар Катула і Цыцэрона. Аўтар «Хронікі» ў 3 кн. (захавалася ў фрагментах), y якой апісаў найважнейшыя падзеі ў гісторыі Грэцыі ў сувязі з гісторыяй Рыма (увёў новую храналогію, y якасці вызначальнай прыняў дату заснавання Рыма). Праца «Прыклады» (не захавалася) уяўляла сабой зборнік гіст.. анекдотаў і апавяданняў пра выдатныя мясціны. Гал. праца Н. — «Пра знакамітых людзей» y 16 кн. (захаваліся 22 біяграфіі з раздзелам «Пра знакамітых іншаземных палкаводдаў» і біяграфіі Катона Старэйшага і Атыка з раздзелам «Пра рымскіх гісторыкаў»). Аўтар эратычных вершаў (паводле сведчання Плінія Малодшага); захаваліся звесткі, што Н. быў таксама выдаўдом.

Te:. Рус. пер. — О знаменнтых нноземных полководцах; Пз кннгя о рвмскмх нсторнках. М.. 1992. Н.К.Мазоўка. НЕПАЎНАЛЕТНІЯ, асобы, якія не дасягнулі ўзросту, з якім закон звязвае наступленне дзеяздольнасці. Паводле права Рэспублікі Беларусь Н. — асобы, што не дасягнулі 18 гадоў. Законныя інтарэсы Н. (поўнасцю або часткова) ажыццяўляюць іх бадькі або апекуны ді інш. законныя прадстаўнікі. Закон прадугледжвае меры, якія спецыяльна абараняюць іх працоўныя, цывільныя, аліментныя і інш. правы. Н. ва ўзросце ад Г5 да 18 гадоў ажыддяўляюдь са згоды бацькоў або апекуноў здзелкі, a таксама самастойна могудь ажыддяўляць дробныя быт. здзелкі, распараджадда сваім заробкам, стыпендыяй, ажыддяўлядь аўтарскія і вынаходнідкія правы. У крымін. працэсе ўстаноўлены асобы парадак разгляду спраў аб Н. (крымін. адказнасдь за пэўныя цяжкія злачынствы настае з 14 гадоў), які забяспечвае найб. дакладнае іх расследаванне. Г.А.Маслыка. НЕПАЧАЛ0ВІЧ Ала Іванаўна (н.

23.12.1951, г.п. Моніна Маскоўскай вобл.), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыпа Бел. тэатр.-маст.

АНепачалоаіч. Ручнік «Цецерукі». 1995.

288

НЕПАЧАЛОВІЧ

ін-т (1975). 3 1996 выкладае ў Бел. ун-це культуры. У творчасці выкарыстоўвае традыцыі нар. маст. ткацтва. Сярод твораў батык «Кантрасты» (1976), серыя ручнікоў «Па матывах слуцкіх паясоў» (1978), габелены «Барысаў» (1980), «Ддлюстраванне» (1984), пакрывала «Восень» (1982), серыі дэкар. тканін «Елачка», «Фактурная», «Святочная» (усе 1987), «Мажорны настрой» (1989), заслоны для палацаў культуры «Лясныя напевы» (1990) y г.п. Клічаў Магілёўскай вобл., «Экспромт» (1992) y г. Івацэвічы Брэсцкай вобл., «Залацісты» (1994) y г. Жодзіна Мінскай вобл., ручнікі «Кветкі», «Цецерукі», «Нацюрморт» (усе 1995), «Спадчына» (1996), «Золата Нясвіжа» (1997), дэкар. тканіна «Месячная дарога» (1998).

І.Б.Непачалгаіч.

НЕПАЧАЛ0ВІЧ Іван Барысавіч (15.1.1922, в. Арэхаўка Старадарожскага р-на Мінскай вобл. — 1.2.1990), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Мінскі аэраклуб (1941). Тамбоўскае авіявучылішча (1943), Ваен.-паветр. акадэмію (1955). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з 1943 на 3-м Укр. фронце. Удзельнік вызвалення Украіны, Малдовы, Румыніі, Бапгарыі, Югаславіі, Венгрыі: лётчыкштурмавік зрабіў 179 баявых вылетаў, удзельнічаў y 17 паветр. баях, збіў самалёт, знішчыў 12 танкаў, 7 бронетранспарцёраў, 37 аўтамашын і шмат інш. тэхнікі праціўніка. Да 1965 y Сав. Арміі. НЕПАЧАЛ0ВІЧ Янка (Іван Данілавіч; 25.5.1917, в. Мінкавічы Старадарожскага р-на Мінскай вобл. — 3.7.1969), бел. паэт. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1940). У Вял. Айч. вайну сувязны партыз. брыгады імя Кірава Мінскай вобл. Настаўнічаў y Дзяржынску, Мар’інай Горцы, Асіповіцкім р-не, працаваў y выд-ве «Народная асвета». Друкаваўся з 1936. Аўтар зб-каў вершаў «Мера любві» (1958), «Позні паром» (1967). Паэзія Н. грунтуецца на жыццёвай канкрэтнасці, знітавана з чапавекам працы, прасякнута любоўю да роднай зямлі і прыроды. Тв:. Перад захадам сонца: Выбр. вершы. М н , 1977.

НЁПЕР. Н е й п і р (Napier) Джон (1550, Мерчыстан-Касл, каля г. Эдынбург, Вялікабрытанія — 4.4.1617), шатландскі матэматык, вынаходнік лагарыфмаў. Вучыўся ў Эдынбургскім ун-це. У працах «Пабудаванне цудоўнай таблі-

цы лагарыфмаў» (апубл. 1619) і «Апісанне цудоўнай табліцы лагарыфмаў» (1614) даў вызначэнне лагарыфмаў, растлумачыў іх уласцівасці і выкарыстанне, выклаў тэорыю лагарыфмаў і выказаў ідэю дзесятковых лагарыфмаў. Літ:. Г у т е р Р.С., П о л у н о в Ю.Л. Джон Непер, 1550— 1617. М„ 1980.

НЁПЕР, адзінка лагарыфмічнай адноснай велічыні, што служыць для вымярэння рознасці ўзроўняў аднайменных фіз. велічынь. Наз. ў гонар Дж.Непера. Абазначаецца Нп. Для сілавых велічынь F (эл. напружанне, сіла току, ціск і інш.) 1 Нп = ln(F-,/F.) пры F2/F ] = е, для энергет. велічынь F (магутнасць, энергія і інш.) / Нп » 0,51п(Р2/ /*,) пры Р-,/Р\ = е, дзе е — аснова натуральных лагарыфмаў (Неперпў лік). Н. звязаны з белам суадносінамі: 1 Нп « 0,8686 Б = 8,686 дБ (для сілавых велічынь) i I Нп * 0,4343 Б = 4,343 дБ (для энергет. велічынь). А.І.Болсун.

«НЕПЕРАМ0ЖНАЯ АРМАДА» (ісп.

«La Armada invencible»), буйны ваен. флот, створаны Іспаніяй y 1586—88 для заваявання Англіі ў час англа-ісп. вайны 1587— 1604. Складалася з высакабортных цяжкакіроўных караблёў, прызначаных пераважна для абардажнага бою (128 караблёў з 2,4 тыс. гармат, больш за 8 тыс. матросаў і 19 тыс. салдат). «Н.а.» пад камандаваннем герцага А.П.Медыны-Сідоніі 30.5.1588 выйшла з Лісабона, але з-за шторму затрымапася ў Ла-Каруньі да 22 ліпеня. Меншыя, апе больш манеўраныя англ. караблі з моцнай артылерыяй (197 караблёў з 6,5 тыс. гармат, 12 тыс. матросаў і 4 тыс. салдат) пад камандаваннем Ч.Хоўарда і Ф .Дрэйка 31 ліп. — 8 жн. ў Ла-Маншы неаднаразова атакавалі «Н.а.» і нанеслі ёй значныя страты (патапілі каля 20 караблёў). He дасягнуўшы мэты, ісп. флот рушыў вакол Брыт. а-воў назад y Іспанію, але каля Аркнейскіх а-воў і берагоў Ірландыі ў выніку шторму каля 40 караблёў патанулі, і ў вер. 1588 y Сантандэр вярнуліся толькі 65 караблёў з 9— 10 тыс. чал. Гібель «Н.а.» падарвала марскую магутнасць Іспаніі. Літ:. С т е н ю н Р. Сокровнша Непобедвмой Армады: Пер. с фр. М., 1979.

НЕПЕРАРЬІЎНАСЦЬ y м а т э м а т ы ц ы, адно з важнейшых паняццяў, якое існуе ў 2 асн. канцэпцыях — Н. мноства (гл. Кантынуум) i Н. адлюстравання. Н. адлюстравання — абагульненне паняцця сапраўднай неперарыўнай функцыі на адвольныя адлюстраванні'. адназначнае адлюстраванне y = fix) некаторага мноства X элементаў х на мноства Y элементаў y наз. не'перарыўным. калі са збежнасці паслядоўнасці х2, .... хп, ... элементаў мноства X да х вынікае збежнасць іх вобразаў fix r,), fix r2), .... /(дгп), ... да вобраза fix) лімітавага элемёнта х. Такім чынам, Н. аолюстравання аднаго мноства на другое залежыйь ад таго, як y зададзеных мноствах вызначаны лімітавыя суадносіны. Мноства элементаў з пэўнымі лімітавымі суадносінамі паміж імі наз. тапалагічнай прасторай.

НЕПЕРАРЬІЎНАСЦЬ I ПЕРАРЬІЎНАСЦЬ, філасофскія катэгорыі, якія

характарызуюйь стан і структуру прадмета ці з’явы, a таксама іх развіццё. Адлюстроўваюйь супрацьлеглыя, але ўзаемазвязаныя ўласцівасці матэрыяльных аб’ектаў; утвараюць адзінае йэлае. Неперарыўнасць праяўляецца ў адноснай цэласнасці і стабільнасці розных сістэм, кожная з якіх складаецца з дыскрэтных (перарывістых) элементаў, y бясконцасці іх сувязей, паступовасці, павольным пераходзе з аднаго стану ў другі. Перарыўнаспь азначае дыскрэтнасць пабудовы і стану аб’ектаў, іх існаванне ў часе і прасторы ў канкрэтных формах, відах і г.д.; яна падкрэслівае перарывы паступовасці, наяўнасць рэзкіх пераходаў з аднаго якаснага стану ў другі, скачкападобнасць змен. Адмаўленне неперарыўнасці прыводзіць да атаясамлівання змяненняў y прыродзе з бясконцай серыяй катастроф, a ў грамадскім развіцці — з рэвалюцыямі; ігнараванне перарыўнасці азначае, што прырода і грамадства знаходзяцца ў нейкім застойным стане, што не адпавядае рэчаіснасці. Дыялектычны падыход да разумення Н. і п. раскрывае сутнасць руху, яго супярэчлівасць; рух выступае ў якасці адзінства Н. і п., змяненняў стану і месцазнаходжання цела ў прасторы і часе. Супярэчнасці ў адносінах паміж Н. і п. разглядалі стараж.-грэч. філосафы Зянон Элейскі, Платон, Арыстоцель, якія ў форме апарый спрабавалі вырашыць пытанне аб супярэчлівасці руху. Навук. інтэрпрэтацыя Н. і п. адкрывае шлях да больш поўнага і адэкватнага адлюстравання спецыфічных уласцівасцей і адносін аб’ектаў навакольнага свету ў навук. гіпотэзах, канцэпцыях, тэорыях.

B. I. Боўш.

НЕПЕРАРЫЎНАЯ ФЎНКЦЫЯ, функцыя, якая набывае бясконца малыя прырашчэнні пры бясконца малых зменах аргумента. Маюць важныя ўласцівасці, выкарыстоўваюцца ў матэматыцы і яе дастасаваннях. Дыферэнцавальная функцыя заўсёды неперарыўная (існуюць недыферэнцавальныя Н.ф.); інтэграл ад Н.ф. на адрэзку заўсёды існуе; для ўсякай функцыі, неперарыўнай на адрэзку, можна знайсці мнагасклад, значэнні якога адрозніваюцца на гэтым адрэзку ад значэнняў функцыі менш, чым на адвольна малы папярэдне зададзены лік (тэарэма Веерштраса). На такіх мнагаскладах грунтуецца набліжэнне функцый (гл. Набліжэпне і інтэрпаляцыя функцый). Сума, рознасць і здабытак Н.ф. даюць y выніку таксама Н.ф. Дзель дзвюх такіх функцый будзе таксама Н.ф., axpa мя пунктаў, дзе назоўнік дроба роўны нулю. Паняццю Н.ф. проціпастаўляецца паняцце разрыўпай функцыі. Адна і тая ж функцыя можа быць неперарыўнай пры адных значэннях аргумента і разрыўнай пры другіх. Напр., дробавая частка ліку х разрыўная пры цэлых значэннях аргумента і неперарыўная пры астатніх.

НЕПЕРАРЬІЎНЫ ДРОБ, л а н ц у г о в ы д р о б, адзін з асн. спосабаў прадстаўлення лікаў і функцый. Выкарыстоўваецца ў тэорыі лікаў, матэм. аналізе, механіцы, тэорыі імавернасцей. Н.д., які адлюстроўвае лік а, можна атрымаць, калі запісаць гэты лік y выглядзе a = aQ■+• + l/flp дзе aQ — цэлы лік і 0 < 1/д, < 1, по-

тым y такім жа выглядзе запісаць а{ і г.д. Гэты працэс прыводзіць да канечнага дробу, калі a — рацыянальны лік, і да бясконцага ў выпадку ірацыянальнага ліку.

НЕПЕРАРЬІЎНЫ СПЕКТР. тое, што суцэльны спектр. , „ i НЕПЕРАУ ЛІК, л і к е, ліміт, да якога імкнецца выраз () + пры неабмежаваным узрастанні п\ аснова натуральных лагарыфмаў. Н.л. е = Ііт(1 + '/„)" = = 2.71S281828459045... з’яўляешіа трансцэндэнтным лікам, што даказана франц. матэматыкам Ш.Эрмітам (1873). Сувязь назвы Н.л. з імем Дж Непера малаабгрунтаваная. НЕПЛАЦЕЖАЗДрЛЬНАСЦЬ, страта фірмай або дзяржавай здольнасці своечасова і поўнасцю выконваць свае фін. абавязацельствы, абумоўленая іх валютна-фін. становішчам, адсутнасцю свабодных сродкаў, дэфіцытнасцю бюджэту і плацежнага балансу. Гл. таксама Банкруцтва. НЕПРАДУКЦЫЙНАЯ ПРАЦА, грамадска карысная праца, пераважна ў невытворчай сферы, не звязаная з вытворчасцю матэрыяльных даброт. НЕПРАДУКЦЫЙНЫЯ ЗАТРАТЫ, залішнія затраты, выкліканыя безгаспадарчасцю, недастаткова зладжанай прайай, недахопамі кіравання вытв-сцю. Да іх адносяцца: штрафы (у т.л. за парушэнне ўмоў перавозак), пені, няўстойка за несвоечасовую аплату рахункаў пастаўшчыкоў, нястачы і страты ад псавання мат. каштоўнасцей і інш. Н.з. не плануюцца і іх сума з’яўляецца перарасходам супраць планавага сабекошту. Ліквідацыя Н.з. — важны фактар зніжэння сабекошту.

ецца асобам, што падлягаюць дзярж. страхаванню, беспрацоўным, якія атрымліваюць дапамогу па беспрацоўі. Лісток Н. вызваляе ад работы, з’яўляецца падставай для атрымання сац. дапамогі. Часовая Н. студэнтаў засведчваецца даведкай. Ступень Н., яе ўстойлівасць і від устанаўліваюцца па выніках мед. абследавання ў медыка-рэабілітацыйнай экспертнай камісіі, урачэбнакансультацыішай камісіі. Пры працяглай Н. хворыя накіроўваюцца на медыка-рэабілітацыйную экспертную камісію. Пры ўстойлівай або неабарачальнай Н (інваліднасці) назначаейца дзярж. пенсія. Э.А.Впльчук. НЕПРЫТрМНАСЦЬ, раптоўная, кароткачасовая страта прытомнасці з парушэннем (аслабленнем) сардэчнай дзейнасці і дыхання ў выніку недастатковага кровазабеспячэння галаўнога мозга. Бывае пры болевым шоку, псіхічных уздзеяннях (напр., хваляванне, страх), цеплавым або сонечным ударах, хваробах галаўнога мозга, сардэчна-сасудзістай сістэмы, органаў брушной поласці. чэрапна-мазгавых траўмах і інш. Прыкметы: страта прытомнасці, бледная скура, халодны пот. паверхневае дыханне. Першая дапамога: хворага кладуць з нізка апушчанай галавой, вызваляюць ад цеснага адзення. забяспечваюць чыстым паветрам, даюць нюхаць нашатырны спірт, тэрмінова выклікаюць хуткую дапамогу.

н е п т у н із м

_______________289

сейдона. Штогод 23 ліп. ў Рыме ў гонар Н. наладжвалася свята — нептуналіі. У пераносным сэнсе Н. — марская стыхія.

•

НЕПТЎН, восьмая па парадку ад Сонца планета Сонечнай сістэмы, знак Адкрыты ў 1846 ням. астраномам І.Гале паводле тэарэт. прадказанняў У.Ж Леeep 'e і Дж.К.Адамса. Сярэдняя адлегласць ад Сонца 4504,4 млн. км. Перыяд абарачэння вакол Сонца 164,788 года, вакол восі 16 гадз 6 мін. Экватарыяльны дыяметр 49 528 км. Нахіл экватара да плоскасці арбіты 29°. Maca І.03.І026 кг (17,22 масы Зямлі), сярэдняя шчыльн. 1640 кг/м'. Унутраныя “/ j часткі Н складаюцаа з сумесі літага каменю, вады, вадкага аміяку і метану; вонкавая трэць — з сумесі нагрэтых газаў (вадароду, гелію, метану) і пары вады. Састаў атмасферы: метан, вадарод, гелій Нетры Н.

НЕПТЎН, y старажытнарымскай міфалогіі і рэлігіі бог мора. Першапачаткова шанаваўся як бог вільгаці (рэк і крыніц), які аберагаў палі ад засухі. У пач.

4 ст. да н.э. пад уплывам грэч. міфалогіі Н. нададзены рысы грэч. бога мора Па-

НЕПРАХбДНАСЦЬ КІШ^ЧНІКА, парушэнне нармальнага праходжання змесціва па кішэчніку ў выніку мех. перашкоды ці функцыянальнага парушэння маторыкі кішак. Бывае мех., дынамічная, вострая і хранічная. Мех. падзяляюць на странгуляцыйную (ад завароту кішак, утварэння вузлоў), абтурацыйную (ад глістоў, жоўцевых камянёў, пухлін, спаечных хвароб) і змешаную (пры спаечнай непраходнасці і інвагінацыі). Дынамічная (паралітычная і спастычная) узнікае ад расстройства інервацыі кішэчніка пры перытаніце, нырачных коліках і інш. Прыкметы: раптоўны схваткападобны боль жывата, уздуцце кішэчніка, затрымка стулу і газаў, ірвота. Лячэнне кансерватыўнае і хірургічнае.

Агульны выгляд планеты Нсшун (фотаздымак атрыманы аўіаматьгшай міжпланетнай станцыяй «Вояджэр-2»).

НЕПРАЦАЗДбЛЬНАСЦЬ, часовая або ўстойлівая страта прафес. працаздольнасці чалавекам. Адрозніваюць мед. (захворванні, няшчасныя выпадкі, аборты), прафілакт. (санаторна-курортнае лячэнне, цяжарнасць і роды) і сац. (догляд хворага члена сям’і, каранцін, пратэзаванне ў стацыянары) проціпаказанні да выканання прафес. дзейнасці. Часовая Н. узнікае пры вострых ці абвастрэнні хранічных хвароб, траўмах і інш., засведчваецца лістком Н. або даведкай. Дакумент аб часовай Н. вьша-

джэр». Л і т Т е й ф е л ь В.Г. Уран н Нептун —

10. Зак. 45.

вылучаюць вял. колькасць энергіі. Атрымлівае ад Сонца ў 2,5 раза менш энергіі, чым Уран; т-ра атмасферы Н. (каля 214 °С) амаль такая ж, як ва Урана. Адна з гіпотэз існавання ўнутр. крыній энергіі — эвалюцыйнае сцісканне планеты. Простым вокам Н. не бачны (яго бляск каля 7,8 візуальнай зорнай велічыні). Паглынанне чырвоных прамянёў атмасферным метанам абумоўлівае сіні колер планеты. Mae 8 спадарожнікаў (гл. Спадарожнікі планет). Выяўлена 5 кольцаў на адлегласці ад 41,9 тыс. да 62,9 тыс. км ад цэнтра планеты, якія складаюцца з пылу. Большасць звестак пра Н. атрымана пры дапамозе аўтаматычнай міжпланетнай станцыі «Воядалекне планеты-гнганты. М., 1982; Г р е б е н н к о в Е.А., Р я б о в Ю.А. Повскм н открытвя планет. 2 нзд. М., 1984; У н п л Ф.Л. Семья Солнца: Пер. с англ. М., 1984.

А.А.Шымбалёў.

Трыумф Неіггуна і Амфітрыты. Мазаіха 4 ст.

н.э.

НЕПТУНІЗМ (ад лац. Neptunus бог Нептун), геалагічная канцэпцыя паходжання горных парод канца 18 — пач.

19 ст. Засн. ням. вучоным А.Г.Вернерам на ўяўленнях аб паходжанні ўсіх горных парод (у т.л. вывергнутых) з вод першаснага Сусветнага акіяна, які ўкрываў

290

н е п т у н ій

паверхню Зямлі, a таксама з вод «сусветнага патопу», аб фарміраванні і пераўтварэнні іх y выніку марскога асадканамнажэння. 3 1820-х г., калі былі абгрунтаваны навук. ўяўленні аб вывергнутых і асадкавых пародах, Н. страціў значэнне. НЕПТУНІЙ (лац. Neptunium), Np, штучны радыеактыўны хім. элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 93; адносіцца да актыноідаў. Стабільных ізатопаў не мае. Вядомыя ізатопы з масавымі лікамі 227—241; найб. устойлівы 237Np (перыяд паўраспаду 2,14 • ІО6 гааоў, а-выпрамяняльнік). У вельмі ня-_ значнай кол^касйі знойдзены ва ўранавых рудах. Першы трансуранавы элемент\ адкрыты Э.М. Макмітнам і Ф.Эйблсанам y 1940; назва — ад планеты Нептун. Крохкі серабрыста-белы метал, tnl 639 °С, шчыльн. 20450 кг/м ’. Вельмі рэакцыйназдольНы (ступень акіслення ў хім. злучэннях ад +3 да +7). Утвараецца ў ядз. рэактарах пры працяглым апрамяненні урану, вылучаюць як пабочны прадукт пры атрыманні плутонію. Ізатоп B7Np выкарыстоўваюць для вытв-сці плутонію-238 Высокатаксічны, ГДК y паветры рабочых памяшканняў 2,6 ■ ІО'6 Бк/л,

НЕРАЗБУРАЛЬНЫ КАНТР0ЛБ, кантроль якасці матэрыялаў, паўфабрыкатаў, вырабаў без іх разбурэння. Засн. на залежнасці паміж уласцівасцямі прадукцыі. што кантралююіша, і якімі-небудзь фіз. параметрамі, якія можна вымераць без пашкоджання вырабу. Адрозніваюць метады Н.к.: акустычныя, магн., аптычныя, радыяцыйныя, радыёхвалевыя, цеплавыя, эл., віхратокавыя і пранікальных рэчываў. Сродкі Н.к. выконваюцца ў выглядзе аўтаномных прылад, апаратаў, аўтам. ліній, сістэм кіравання тэхнал. працэсамі па адзнаках якасці. Метадамі Н.к. знаходзяць адкрытыя і скрытыя дэфекты тыпу парушэння суцэльнасці ( дэфектаекапія), кантралююць геам. характарыстыкі (таўшчыню вырабу, пакрыцця і Г.Д.), вымяраюйь мех. характарыстыкі (цвёрдасць, трываласць, якасць умацавальных слаёў), вызначаюць структуру рэчываў (зярністасць, наяўнасць ферытнай фазы ў сплавах) і інш. Развіццё Н.к. пачалося пасля алкрыцця рэнтгенаўскага выпрамянення (1895). У СССР метады Н.к. пачалі інтэнсіўна развіваййа з 1920-х г. Ультрагукавы метад Н.к. дэфектаў (уяьтрагукавая дэфектаскапія) упершыню прапанавана ў 1928 (С.Я.Сакалоў). Значны ўклад y распрацоўку метадаў Н.к. зрабілі рас. вучоныя У.У.Клюеў, Р.І.Янус, М.М.Міхееў, І.М.Ярмолаў, В.Я.Шчарбінін, В.Г Герасімаў. У.Ф.Мужыцкі, В.В.Сухарукаў і інш.

На Беларусі развіццё Н.к. звязана з працамі М.С.Акуміва, які ў 1963 заснаваў Аддзел фізікі неразбуральнага кантролю (з 1980 Ін-т прыкладной фізікі). Далейшае развіццё Н.к. атрымаў y праuax М.М Зацэпіна, які сфарміраваў навук. кірунак ін-та і распрацаваў тэарэт. асновы эл.-магн. кантролю. Закладзены тэарэт. асновы Н.к. пранікальнымі вадкасцямі (П П.Прахарэнка. М.П.Мігун). Распрацаваны ці атрымалі далейшае развіццё: магн. таўшчыняметрыя, метад

тэрма-эрс (А.А.Лухвіч), кантактна-дынамічны метад кантролю цвёрдасці і інш. мех. уласцівасцей (В.А.Рудніцкі), радыёхвалевыя метады (І.С.Кавалёў), імпульсны метад магн. кантролю мех. уласцівасцей сталей (М.А.Мяльгуй), магн. кантроль ліставога пракату, што рухаецца ў вытв. патоку (У.Ф.Мацюк), выкарыстанне магн. вадкасцей (А.Р.Баеў), кантроль магн. страт і індукцыі ў электратэхн. сталі і вырабах з яе (І.І.Бранавіцкі), ультрагукавы кантроль (Г.Я.Канавалаў), магніташумавая структураскапія (В.Л.Венгрыновіч), магн. кантроль малагабарытных вырабаў y вытв. патоку (С.Р.Сандамірскі), тэорыя іынамічных сістэм з выпадковымі зме^ чамі структуры, кантроль узроўню вадкіх і сыпкіх прадуктаў y рэзервуарах (В М.Арцём’еў) і інш. Метады і сродкі Н.к. распрацоўваюцца таксама ў БДУ, БПА, Мінскім навукова-прамысл. ін-це «Падшыпнік», Магілёўскім машынабуд. ін-це і інш. Літ:. З а ц е п п н Н.Н. Неразрушаюшнй контроль: (РІзбр. вопр. теорнв поля). Мн., 1979; М е л ь г у й М.А. Магннтный контроль механяческнх свойств сталей. Мн., 1980; P г о k h о r e ii k о Р„ М і g о u п N..

Stadtliaus М. Theoretical principles of liquid penetrant testing. Berlin, 1999; В е н г р м н о в в ч В.Л. Магннтошумовая структуроскопня. Мн., 1991. М.А. Мяіьгуп, П. П. Прахарэнка.

Неразлучнікі: 1 — ружовашчокі; 2 — маскавы.

HEPADIW h IKI, н е р а з л у ч к і (Agapornis), род птушак атр. папугаепадобных.

6— 9 відаў. Пашыраны ў трапічнай Афрыцы, на в-ве Мадагаскар і прылеглых астравах. Жывуць y лясах, саваннах, гаоах. Гняздуюць y грамадскіх гнёздах гкачыкаў, дуплах, расколінах скал, тэрмітніках, пабудовах. Трымаюцца парамі. Назва з-за памылковага погляду, што пры гібелі адной птушкі гіне і другая. Даўж. да 17 см. Крылы і хвост кароткія, круглявыя. Апярэнне яркае — зялёнае з чырв., жоўтым або сінім. Кормяцца насеннем, пладамі. ягадамі. Часам Н. наз аўстрал. хвалістых папугайчыкаў. Э.Р.Самуеенка.

НЕРАЗРЫЎНАСЦІ ЎРАЎНЁННЕ, адно з ураўненняў гідрадынамікі, якое выражае закон захавання масы для любога аб’ёму рухомай вапкасці (газу). Mae выгляд:: ~ + div(pvf = 0, дзе i - шчыльнасць вадкасці, div(py? = р divvf divr2— дывергенцыя вектара скорасці ё^часцінак вадкасці ў зададзеным пункце. Для несціскальнай вадкасці (р = const) Н.ў.

прымае форму: divv^= 0, a для аднамернага цячэння, якое ўстанавілася ў канале, трубе ці інш. з плошчай папярочнага сячэння S — pSv = const, што дае закон пастаянства расходу вадкасці.

HÉPACT, адкладанне рыбамі і кругларотымі спелых ікры і малака з дапейшым апладненнем. Адбываецца пры пэўных для кожнага віду ўмовах (сезон, т-ра, салёнасйь вады, глыбіня, скорасць цячэння, субстрат і інш.), адным ці некалькімі заходамі. Субстратам для Н. літафільных рыб (асятры, ласосі, галавень, жэрах і інш.) служыць камяністагалечнікавы грунт, псамафільных (напр., гальцы, печкуры) — пясок, часам карэньчыкі раслін, фітафільных (карп, лешч, плотка, сазан, шчупак і інш.) — расліны, астракафільныя (напр., гарчакі) адкладаюць ікру ў мантыйную поласць мапюскаў, пад панцыр крабаў і інш., пелагафільныя (белы амур, камбалы, таўсталобікі, чахонь і інш.) — y тоўшчу вады. У трапічных і субтрапічных рыб сезонны Н. слаба выяўлены, расцягнугы, выспяванне ікры і Н. часта парцыённыя, раз за некалькі месяцаў. Большасць рыб халодных і ўмераных шырот нерастуюць раз за год, некат. прахадныя рыбы — 1—2 разы за жыццё. У час Н. ў многіх рыб развіваецца шлюбны ўбор. А.М.Петрыкаў. НЕРАСЦІЛІШЧЫ, месцы нерасту рыб і кругларотых. Спалучаюць спрыяльныя ўмовы для пач. этапаў развіцця патомства. Прыродныя Н. фітафільных рыб — мелкія зарослыя ўчасткі вадаёмаў са стаячай ці слабапраточнай вадой, пелагафільных — участкі з хуткім цячэннем, літафільных — таксама з камяніста-галечным дном. Перамяшчэнне рыб да Н. (часам за тысячы кіламетраў ад месйаў нагулу, гл. Паўпрахадныя рыбы, Прахадныя рыбы) наз. нераставай міграцыяй. Для праходу рыбы да Н. праз плаціны і інш. перашкоды на рэках будуюць рыбапрапускныя збудаванні. Для ачысткі, паляпшэння гідралагічнага і пажыўнага рэжымаў і інш. праводзяць меліярацыю прыродных Н. Ствараюць таксама штучныя Н.: галечна-друзавыя ўчасткі і грады ў рэчышчах рэк, спец. нераставыя каналы (для ласосяў), сховішчы (напр., плеценыя кошыкі), Н. з галінак, карэнішчаў раслін і інш., замацаваныя на мелкіх месцах (стацыянарныя) ці плывучыя (маюць вял. значэнне пры моцных ваганнях узроўню вады) і інш. У сажалкавых рыбных гаспадарках робяць нераставыя сажалкі.

HÉPAT, y беларусаў традыцыйная рыбалоўная прылада; стаўная пастка ў выглядзе сеткавай камеры, нацягнутай на драўляны каркас, падобны да аднагорлага буча. Былі пашыраны Н. двух тыпаў: y форме поўнага конуса (Палессе) і паўконуса (Паазер’е). Рыба ў Н. трапляе праз горла, якое перашкаджае ёй выйсці назад. 3 дапамогай тоўстага кала, які мацавалі да каркаса, Н. устанаўлівалі ў вадаёмах. і.М.Браім.

НЕРАТбЎКА, рака ў Акцябрскім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Пціч (бас. р. Прыпяць). Даўж. 33,5 км. Пл. вадазбору 183 км2. Пачынаецца за 1,8 км на 3 ад в. Рассвет, вусце за 4 км на ПдЗ ад чыг. ст. Рабкор. Цячэ па паўн.ўсх. ч. нізіны Прыпяцкае Палессе. Рэчышча каналізаванае. На рацэ — г.п. Акцябрскі. НЕРАЎНАВАЖНЫ ПРАЦЙС y т э р мадынаміцы і статыстычн a й ф і з і ц ы, фізічны працэс, які ўключае нераўнаважныя станы. Напр., устанаўленне раўнавагі (тэрмадынамічнай ці статыстычнай) y ізаляванай сістэме, якая знаходзіцца ў нераўнаважным стане. З’яўляецца неабарачальным працэсам і выклікае павелічэнне энтрапіі ў сістэме. Калі ў ізаляванай сістэме існуюць неаднароднае поле т-р, градыенты канцэнтрацый і скорасцей упарадкаванага руху часцінак, то выкліканыя імі Н.п. цеплаправоднасці, дыфузіі, вязкага трэння будуць садзейнічаць выраўноўванню значэнняў тэрмадынамічных параметраў y розных частках сістэмы і ўстанаўленню раўнавагі. У неізаляваных сістэмах Н.п. могуць працякаць стацыянарна (без змен фіз. станаў сістэмы, напр., цеплаперадача пры пастаяннай рознасці т-р за кошт цеплаправоднасці).

НЕРАЎНАВАЖНЫ СТАН y т э р м a д ы н a м і ц ы, стан сістэмы, выведзенай з раўнавагі тэрмадынамічнай (у стат. фізіцы — з стану статыстычнай раўнавагі). Вывучаецца ў тэрмадынаміны нераўнаважных працэсаў і фіз. кінетыцы. У сістэме, што знаходзіцца ў Н.с., адбываюцца неабпрачалы іы я працэсы пераносу, якія імкнуцца вярнуць яе ў стан раўнавагі пры ад’сутнасці перашкаджальных фактараў, напр., адвядзення (ці падвядзення) энергіі або рэчыва з сістэмы. У процілегльім выпадку магчымы ет ацы янарны ст а н , калі павелічэнне эпт рапііу сістэме кампенсуецца яе адвядзеннем аа сістэмы. Н.с. з часам існавання, многа большым за час р эла к са ц ы і, наз. м ет а ст а б ільным ст анам .

НЕРВАЛЬ (Nerval; сапр. Л a б р y н і; Labrunie) Жэрар дэ (22.5.1808, Па-

Нерат y форме конуса.

рыж — 26.1.1855), французскі пісьменнік; прадстаўнік рамантызму. Аўтар лірычнага цыкла «Маленькія оды» (1830—35), адметнага рамант. тэматыкай, вытанчанасцю мовы. Ддя зб. навел «Дочкі агню» (1854), y які ўключаны і цыкл санетаў «Хімеры», характэрна сімвалічная шматзначнасць вобразаў. У лепшых яго навелах «Акгавія» (1842), «Ізіда» (1845), «Сільвія» (1853), «Аўрэлія, ці Мара і жыццё» (1855) спалучэнне матываў ант. і ўсх. міфаў, сярэдневяковых легенд, фрагментаў сапр. падзей, a таксама акультных сімвалаў, містыкі. Аўтар п’ес (з АДзюма), y тл . «Лео Бюркар» (1839), кн. «Падарожжа на Усход» (1851), кн. нарысаў «Празорцы» (1852), артыкулаў пра тэатр і паэзію. Пераклаў асобныя творы І.В.Гётэ, Г.Гейнэ, ГА.Бюргера. На бел. мову паасобныя яго вершы пераклаў А.Хадановіч. Тв:. Рус. пер. — Н збран ное: С гахл . 0 т еатре н лнтературе. Т еатралы іая хроннка. М ., 1984; Д очерн огня: Н овеллы . С гахотворенвя. Л ., 1985; П утеш ествяе н а В осток. М ., 1986; Н сторн я о царнце Утра н С улайм ане, п о в е лнтеле духов. М ., 1996. С .Д з.М а лю ко віч .

НЕРВОВАЯ

291

цэпцыі звязана з імёнамі П.К.Анохіна, JIA-Арбелі, К.Бернара, С.ПДоткіна, І.М.Сёчанава, М.Я.Увядзенскага, А А Ухтамскага і інш. і значна паўплывала на развідцё фізіялогіі і медыцыны. Абсалютызацьм ідэі Н. некат. фізіёлагамі прывяла да недаацэнкі інш. рэгулюючых сістэм. Лічыцца, што рэгуляцыя фізіял. функцый засноўваецца на каардынацыйным узаемадзеянні нерв. сістэмы і гумаральнагарманальных фактараў. На Беларусі ra­ r a кірунак распрацоўвалі А Ю .Бранавіцкі, І.А.Бульігін, М.І.Грашчанкоў, Д.М./Ьлуб, В.М.Гурын, УМ.Калюноў, Д А Маркаў, УУ.Салтанаў і інш. А.С.Леанцюк. НЕРВ0ВА-ПАРАЛІТЫЧНЫЯ АТРУТНЫЯ РЙЧЫВЫ, гл. ў арт. Атрутныя рэчывы. НЕРВ0ВАЯ КЛЕТКА, тое, што нейрон.

НЕРВ0ВАЯ РЭГУЛЯЦЫЯ, уплыў нервовай сістэмы на клеткі, тканкі і органы для каардынацыі іх дзейнасці на патрэбу арганізма і ў адпаведнасці са HÉPBI (Nervi) П’ер Луіджы (21.6.1891, зменамі навакольнага асяроддзя. Mae г. Сондрыо, Італія — 9.1J979), італьян- вядучае значэнне ў забеспячэнні цэласскі інжынер і архітэктар; стваральнік насці арганізма і з ’яўляецца адным з жалезабетонных канструкцый. Вучыўся асн. механізмаў гамеастазу. У філагенева ун-це Балогіні (1908— 13). 3 1946 зе Н.р. ўзнікла пазней за гумаральную, але па меры развіцця нерв. сістэмы падпарадкавала яе нерв. сувязям, і ўтварылася нейрагумаральнае ўзаемадзеянне, заснаванае на рэфлекторных адносінах. Яно ажыццяўляецца з дапамогай медыятараў, якія выдзяляюцца нерв. канчаткамі і строга адрасаваны пэўнаму органу ці групе клетак, таму хуткасць Н.р. ў сотні разоў перавышае хуткасць гумаральнай рэгулядыі. Разам з тым многія медыятары (ацэтылхалін, норадрэналін, сератанін і інш.) здсшьныя пасП.Л.Нерві. В ы ставачная зала П алац а прац ы ў тупаць y кроў і рэгуляваць дзейнасць Туры не. 1961. органаў і тканак як гумаральны фактар. Уяўленне аб пераважным значэнні нерв. сістэмы ў рэгуляцыі лрацэсаў і выкладаў ва ун-де ў Рыме. Для яго I творчасці характэрны эксперыменты з функцый y арганізме жывёл і чалавебуд. матэрыяламі і канструкцыямі, по- ка — аснова канцэпдыі нервізму. А. С.Леанцюк. шукі спецыфічнай для іх маст. выразнасці. У структуры збудаванняў дама- НЕРВ0ВАЯ СІСТДМА, морфафункцыгаўся выразнасці прастбравай кампазі- янальная сукупнасць асобных нейронаў і цыі (стадыён y Фларэнцыі, 1929—32), інш. струкгур нервовай тканкі жывёл і распрацоўваў канстр. сістэму зборных чалавека, якая аб’ядноўвае дзейдасць вялікапралётных скляпенняў з ромбапа- усіх органаў і сістэм арганізма ў яго добных жалезабетонных звёнаў (ангары пастаянным узаемадзеянні з наваксшьдля самалётаў y Арвіета, Арбетэла, ным асяроддзем. Успрымае знешнія і 1935—40). Сярод лепшых работ Н.: бу- ўнутр. раздражняльнікі, аналізуе і педынак ЮНЕСКА y Парыжы (1957, з рапрацоўвае атрыманую інфармацыю, М.Броерам і Б.Зерфюсам), 32-павярхо- захоўвае сляды былой актыўнасці (павы будынак фірмы «Пірэлі» ў Мілане мяць) і адпаведна рэгулюе і каардынуе (1956—60, з Дж. Понці), Палац працы ў функцыі арганізма. Аснова дзейнасці — Турыне (1961, з АНерві). рэфлекс, звязаны з распаўсюджваннем Літ .: М в а н о в а Е .К ., К а ц н е л ь с о н узбуджэння і тармажэння па рэфлекторР А П .Л .Н ер вя. М ., 1968. ных дугах. У ходзе эвалюцыі жывёл пасНЕРВІЗМ, кірунак y фізіялогіі і меды- туповае ўскладненне Н.с. адбывалася з цыне, які разглядае ідэю аб пераваж- адначасовым ускладденнем іх лаводзін. У прасц ей ш ы х ж ывёл Н .с. адсугнічае. С етным значэнні нерв. сістэмы ў рэгуляцыі кападобн ая, або ды ф узн ая, Н .с. п аявілася ў фізіял. функцый і працэсаў y арганізме кіш ачнаполасцевы х. Я н а хугка праводзіць узжывёл і чалавека. Паняцце Н. уведзена будж энне з м есца раздраж нення п а ўсіх напІ.П .Паўлавым (1883). Распрацоўка кан- рам ках, але не ды ф ерэн цы руе рэакцы і. Д а-

292

НЕРВОВАЯ

лейш ае ў складненн е Н .с. іш ло п аралельна з развіццём органаў руху і ныяўлялася ў адасабл ен н і ней ронаў і п аглы бленні іх y цела.

H a n p ., y кіш ачн алоласцевы х, якія ж ывуць свабодна (м едузы), н ей р о н ы а б ’ядн ан ы ў am ­ ena і ўтвараю ць ды ф узна-вузлавую Н .с. П аявіліся спец ы ялізаваны я рэцэптары, двухпол ю сн ы я н ей р о н ы (м аю ць аксоны і дэндрыты), ты п ічн ы я сінапсы, нейраглія. Ц энтралізацы я Н .с. п ры вяла да вузлавога тьш у арганізацыі (ігласкуры я, м алю скі, сучасны я кольчаты я чэрві, членістаногія). У акгы ўны х ф орм п ярэдн і к а н е д ц ела п ры п ер ам яш ч эн н і перш ы м сустракаецца з розны м і раздраж няльнікам і, таму н а ім развіліся ды стантн ы я р эцэп тары , якія ўсгірымаю ць святло, гук, пах (паяўленне пачуццяў органаў). А дпаведны я гангліі ў галаўной ч. тулава развіліся больш , падпарадкавалі сабе астатнія і ўтварылі галаўны мозг. Д ы ф ер эн ц ы яц ы я к р ы в я н о с н ай , палавой, стрававальнай і ін ш . сістэм суправадж алася ўскладненн ем у заем адзеянн я пам іж імі і Н .с.

Найб. развіцця Н.с. дасягнула ў млекакормячых, асабліва ў чалавека, пераважна за кошт ускладнення будовы паўшар’яў і кары гал. мозга. Развіццё і дыферэнцыяцыя струтсгур Н.с. ў высокаарганізаваных жывёл абумовілі яе падзел на цэнтральную нервовую сістэму і перыферычную нерв. сістэму. Літ.. Н н к н т е н к о М .Ф . Э волю ц ня н мозг. М н ., 1969; С е п п Е.К . Н сторн я развнтня н ер вно й снстем ы позвоночны х. 2 нзд. М ., 1959; K y ф ф л е р С .В ., Н я к о л с Дж. От н ей р о н а к мозгу: П ер. с англ. М ., 1979. А. СЛеанцюк.

Нервовая сістэма: 1 — галаўны м озг; 2 — спінны мозг; 3 — вегетаты ўны я гангліі; 4 — перы ф еры чны я нервы.

НЕРВ0ВАЯ TKÀHKA, комплексы нервовых і гліяльных клетак, спецыфічных для жывёльных арганізмаў; асн. структурна-функдыян. элемент нервовай сістэмы. Забяспечвае рэгуляцыю жыццядзейнасці тканак і органаў, іх інтэграцыю ў арганізме і сувязь з навакольным асяроддзем. Эвалюцыйна паяўляецца ў кішачнаполасцевых і дасягае найб. складанага развіцця ў кары вял. паўшар’яў галаўнога мозга млекакормячых і чалавека. Нерв. клеткі (нейроны) не дзеляцца, валодаюць асаблівай узбуджальнасцю, праводнасцю і здольныя ўтвараць стабільныя кантакты з інш. клеткамі. Гліяльныя клеткі (ней раглія) — трафічны, апорны і ахоўны апарат. Звычайна Н.т. абкружана слаямі злучальнай тканкі (у пазваночных — мазгавыя абалонкі). А.СЛеанцюк.

сельніцтва). ГІраяўляюцда суб’екгыўнымі (скаргі на галаўны боль, галавакружэнне, дваенне ў вачах, моташнасць, ! ірвота і інш.) і аб’ектыўнымі парушэннямі ў выглядзе паралічоў і парэзаў рук і ног, мышачных атрафій, парушэнняў каардынацыі рухаў і інш. Лячэнне Н.х. комплекснае: тэрапеўт. ў спалучэнні з фізіятэрапіяй, псіхатэрапіяй, санаторнакурортным лячэннем; y некат. выпадках — нейрахірург. аперацыі. Выкарыстоўваюць таксама нетрадыц. метады (напр., гамеапатыя).

НЕРВ0ВЫ ІМПУЛЬС, гл. Імпульс нервовы.

НЕРВЫ (лац. nervus ад грэч. neuron нерв, жыла), цяжы нервовай тканкі, пгго звязваюць мозг і нервовыя вузлы з інш. тканкамі і органамі цела. Утвораны пучкамі нерв. валокнаў — адросткамі нейронаў (аксоны разам з іх абалонкамі), якія праводзяць нерв. імпульс. Звычайна Н. маюць 103— 104 валокнаў. Па кожнаму валакну імпульс распаўсюджваедца ізалявана. Адрозніваюць Н. чуллівыя (аферэнтныя, цэнтраімклівыя), рухальныя (эферэнтныя, цэнтрабежныя) і змешаныя. У пазваночных жывёл і чалавека ад галаўнога мозга адыходзяць чэрапнамазгавыя нервы, ад спіннога — спіннамазгавыя нервы. Некалькі суседніх Н. утвараюць нерв. спляценні (сеткавыя злучэнні нерв. валокнаў, якія забяспечваюць чуллівую і рухальную інервацыю скуры, шкілетных мышцаў і ўнутр. органаў пазваночных жывёл і чалавека). Паводле характару інервацыі органаў Н. класіфікуюць на вегетатыўныя і саматычныя. Іх сукуішасць утварае' перыферычную нерв. сістэму. А.СЛеанцюк.

НЕРВ0ВЫ ЦЭНТР, сукупнасць лакалізаваных y нервовай сістэме нейронаў, якая прымае ўдзел y ажыццяўленні рэфлексу або функцыі аргадізма. У склад Н.ц. ўваходзяць ад некалькіх нейронаў (напр., сардэчны ганглій ракападобных мае 9 нейронаў) да некалькіх тысяч і мільёнаў (напр., y высокаарганізаваных жывёл). Адрозніваюць Н.ц. ядзерныя, якія кампактна размешчаны ў восевай ч. нерв. сістэмы, падсумоўваюць масавую ідфармацыю, і экранныя, сабраныя ў асобныя слаі, аналізуюць дыскрэтную інфармадыю. Нейроны Н.ц., звязаныя ўзбуджальдымі і тармазнымі сінапсамі, утвараюць складаныя комплексы, т. зв. нейронныя сеткі. У кожны Н.ц. па нерв. валокнах ад органаў пачуццяў або іншых Н.ц. паступае інфармацыя ў выглядзе імпульсаў нервовых, перапрацоўваецца і камандныя імпульсы пасылаюцца да іншых Н.ц. або перыферычных органаў. Каардынаваная дзейнасць Н.ц., якія ўваходзяць y іерархічную сістэму рэгуляцыі, забяспечвае дакладнае выкананне пэўнай складанай функцыі і яе прыстасавальны харакгар. Гл. таксама Нервовая сістэма. А. СЛеанцюк. НЕРВ0ВЫЯ ХВАР0БЫ, група захворванняў анімальнай (цэнтр. і перыферычнай) і вегетатыўнай нерв. сістэм. Бываюць прыроджаныя і набытыя, спадчынныя і няспадчынныя. Набытыя і няспадчынныя Н.х. абумоўлены біял. (вірусы, мікробы, рыкетсіі, грыбкі, жывыя паразіты), траўматычнымі, таксічнымі, алергічнымі, радыенукліднымі і інш. ўздзеяннямі. Асобна вылучаюіЦ) пухліны і сасудзістыя захворванні нерв. сістэмы. Умоўна Н.х. падзяляюць на арган. (у аснове структурныя змены розных аддзелаў нерв. тканкі) і функцыян. (абумоўлены вострымі і хранічнымі псіхатраўміруючымі ўздзеяннямі — неўрозы, што ўзнікаюць пры мінім. выражаных марфал. расстройствах). Бываюць інфекц. хваробы нерв. сістэмы, сасудзістыя захворванні (найб. пашыраны, напр., інсульт — адна з гал. прычын інваліднасці і смяротнасці на-

Л і т Б олезнн н ервной снстемы: Руководство для врачей. T. 1— 2. М ., 1995; М а р к о в Д.А. О сновы восстан оввтелы ю й тераіш н (м едн ц нн ской реадап тац нв н реабнлятацмн) заболеванм й н ервной снстемы. Мн., 1973; Ш a н ь к о Г.Г. Б олезнн нервной свстемы y детей: М ед. кннга для роднтелей: В 3 т. T. 1. Э п в л еп сн я н прнп адкн y детей. Мн., 1996. Г.Г.Шанько.

HEPBIÔPA (франц. nervure ад лац. nervus жыла, сухажылле), 1) y a р х і т э к т у р ы — арка з абчасаных клінападобных камянёў або цаглін, якая ўмацоўвае рэбры крыжовага, сеткавага, зорчатага і інш. форм скляпення; тое, што гурт. Найб. пашыраны ў архітэкгуры готыкі. Складалі аснову каркаснай канструкцыі перакрыцця, перадаючы нагрузку ад скляпенняў на слупы, патоўшчаныя часткі сцен, контрфорсы, аркбутаны, лапаткі і інш. У выніку выкарыстання Н. аблегчылася канструкцыя перагфывдя. У позняй готыды Н. ўтваралі да склялендях (веердых, зорчатых, сотавых і інш.) разнастайныя склададыя ўзоры. 2) У лятальных апаратах — элемедт папярочнага сілавога набору крыла, агшрэння і інш. нясучых частак, што звязвае ў адно цэлае элементы падоўжнага дабору (ланжэроны, стрынгеры) і абшыўку, вызначае аэрадынамічны лрофіль дясучых паверхняў. НЕРЖАВЕЙНАЯ СТАЛЬ, высакаякасная сталь, устойлівая супраць іржаў-

лення (карозіі) y атм. умовах, марской і рачной вадзе і некаторых агрэсіўных асяроддзях. Найб. пашырана хроманікелевая (мае 18% хрому і 9% нікелю) і хромістая (13—27% хрому) сталь, звычайна з дабаўкамі інш. элементаў. Хромістая сталь выкарьістоўваецца пераважна як канструкцыйны матэрыял для турбінных лапатак, арматуры крэкінгустановак, рэжучага інструменту, іншыя Н.с. — для вырабу зварачнай апаратуры, што працуе ў агрэсіўных асяроддзях, гарачаўстойлівых і гарачатрывалых канструкцый (для работы пры т-ры 550—800 °С).

В Нернст.

Нерон.

НЕРНСТ (Nemst) Вальтэр Фрыдрых Герман (25.6.1864, г. Вамбжэзьна Куяўска-Паморскага ваяв., Польшча — 18.11.1941), нямецкі фізік і фізікахімік, адэін са стваральнікаў фізічнай хіміі. Чл. Берлінскай АН (1905), Лонданскага каралеўскага т-ва (1932). Замежны ганаровы чл. AH СССР (1926). Скончыў Вюрцбургсй ун-т (1887). 3 1891 праф. Гётынгенскага ун-та, y 1902—33 праф. і адначасова дырэктар Ін-та хіміі (1905— 22), Ін-та фізікі (1924—33) Берлінскага ун-та. Навук. працы па фізіцы нізкіх тэмператур, тэрмадынаміцы, тэорыі раствораў, хім. кінетыцы, электрахіміі. Сфармуляваў трэці закон тэрмадынамікі (гл. Нернста тэарэма), адкрыў адну з тэрмамагн. з’яў (гл. Нернста — Этынгсгаўзена эфект). Распрацаваў дыфузійную тэорыю гетэрагенных хім. рэакцый на мяжы падзелу фаз (1904). Атрымаў ураўненне залежнасці элекгроднага патэндыялу ад тэрмадынамічнай актыўнасці ўдзельнікаў электрахім. рэакцыі (ураўненне Н., 1888). Нобелеўская прэмія 1920. Тв.: Рус. пер. — Т ео ретнческая хн м ня о точкн зрення іакона А вогадро м т е р м о д а н а мнхя. С П б., 1904. Літ:. Г е л ь ф е р Я .М . Н с то р н я н методологня терм однн ам н кл н статн стаческо й ф н знкн. 2 нзд. М ., 1981; Л ь о ц ц н М. Н сто рня фнзнкн: П ер. с нтал. М ., \910.А.І.Балсун.

HÉPHCTA ТЭАРЙМА, адно з асн. палажэнняў тэрмадынамікі, якое вызначае характар змены энтрапіі тэрмадынамічнай сісгэмы пры т-рах, блізкіх да абсалютнага нуля. Паводле Н.т. прырашчэнне энтрапіі дS пры любых абарачальных ізатэрмічных працэсах, што адбываюцца паміж раўнаважнымі станамі пры т-ры, якая набліжаецца да абсалютнага

нуля, імкнецца да нуля: lim AS = 0. УсТ^> 0 таноўлена В.Нернстам (1906). Вядзе да шэрагу важных тэрмадынамічных вынікаў (напр., недасягальнасць абсалютнага нуля, імкненне цеплаёмістасці і каэфіцыентаў цеплавога расшырэння цвёрдага цела да нуля пры Т -> 0), таму ў бсшьш агульным сэнсе яе наз. трэцім законам тэрмадынамікі. Mae важнае значэнне ў крыягеннай тэхніды для дасягнення звышнізкіх т-р і ў фіз. хіміі для разліку хім. раўнавагі. h è p h c t a — э т ы н г с г Аў з е н а э ф ё к т ,

узнікненне эл. поля (поля Нернста) y цвёрдых правадніках пры наяўнасці градыента т-ры і перпендыкулярнага да яго магн. поля. Адкрыты ў 1886 В.Нернстам і аўстр. фізікам А.Этынгсгаўзенам. Абумоўлены скрыўленнем траекторыі носьбітаў зараду ў магн. полі. Адрозніваюць падоўжны (ал. поле En накіравана ўздоўж градыента т-ры v Т) і папярочны (E n перпендыкулярнае v Т і мага. полю) эфекгы. Гл. тахсама Гапьванамагнітныя з ’явы.

HEPÔH К л а ў д з і й Д р у з Г е р м а н і к Ц э з а р (Nero Claudius Dru­ sus Germanicus Caesar; 15.12.37, г. A h цыо, Італія — 9.6.68), старажытнарымскі імператар [54—68]. 3 дынастыі Юліяў-Клаўдзіяў. Сын сенатара Гнея Даміцыя Агенабарбы. і Агрыпіны. Усыноўлены імператарам Клаўдзіем (50), ажаніўся з яго дачкой Актавіяй (53). Пасля забойства Клаўдзія абвешчаны імператарам. Да 62 пад уплывам прэфекга прэторыя Бура і свайго б. настаўніка Сенекі правіў y згодзе з сенатам, потым перайшоў да палітыкі рэпрэсій і канфіскацый. Загадаў забідь маці (59), жонку (62), потым прыбліжаных — Сенеку, паэта Лукана, пісьменніка Петронія і інш. Калі ў 64 моцны пажар зруйнаваў б. ч. Рыма, стаў праследаваць яўрэяў і хрысціян, каб адвесці ад сябе падазрэнне ў падпале горада. 3 64 публічна выступаў як спявак і акцёр. Пасля здрады прэтарыянскай гвардыі скончыў жыццё самагубствам. Н. прысвечана біяграфія Светонія, некалькі трагедый 19 ст., оперы К.Мантэвердзі, Г.Ф.Гендэля, А.Рубінштэйна і інш. Літ:. С в е т о н н й Гай Транхвнлл. Жнзнь двенадівтн цезарей: Пер. с лат. М., 1993; Фе д о р о в а Е.В. Ммператорскнй Рнм в ллцах.

2 нзд. С'молснск, 1995; А м ф л т е а т р о в АВ. Зверь ш бездны. T . 1—2. М., 1996; С н 3 е х Э. Нерон: Пер. с фр. Ростов н/Д, 1998. НЁРПЫ (Pusa), род млекакормячых жывёл сям. цюленевых атр. ластаногіх. Часам Н. уюшчаюць як падрод y род цюленяў звычайных (Phoca). 3 віды. Н. кольчатая, або акіба (Р. hispida), пашырана ва ўмераных і халодных водах Атл. і Ціхага ак. і ў Паўн. Ледавітым ак. 1 падвід (P.h.saimensis) з воз. Сайма (Фінляндыя) занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Н. каспійская, або каспійскі цюлень (P. caspica), жыве ў Каспшскім м., Н. байкальская, або байкальскі цюлень (P. sibirica), — y воз. Байкал. Раз-

НЕРСЕСЯН

293

мнажаюцца на льдах, утвараюць скопішчы. Даўж. да 1,5 м , м аса да 100 кг. В аласяное п окры ва густое і вы сокае. Н а спін е цём ны я п лям ы або светлы я кольц ы (акрам я Н. байкал ьскай ), часам аф арбоўка футра аднатонная. К о р м я ц ц а ры бай, ракападобны м і. Н ы раю ц ь да глыб. 90 м. Нарадасаюць 1 дзіцян я (бялёк). А б’ехгы абм еж аванага промыслу.

Э.Р. Самусенка.

HEPCÉC ШНАРАЛІ (1101, іфэпасць Цоўк y Кілікіі, цяпер тэр. Турцыі — 13.8.1173), армянскі паэт, царк. дзеяч. Атрымаў рознабаковую адукацыю ў манастыры Кармір. 3 1126 епіскап, з 1166 каталікос А рменіі (Нерсес IV Дабратворны). Пісаў тэксты духоўных гімнаў і малітваў, дыдактычныя вершы, свецкія песні, a таксама музыку да іх. Сістэматызаваў гадавы цыкл стараж.-арм. духоўных песнапенняў, дапоўніў іх уласнымі вобразамі, матывамі. Апрадаваў тэксты Гімнарыя (Шыраканы) і Літургіярыя (Патаракаматуц). Аўтар тэматычна разнастайных паэм: гіст. «Віпасануцюн» (1121), ліра-эпічнай «Элегія на ўзяцце Эдэсы» (1145—46, апубл. 1643), рэліг. «Слова пра веру» (1151) і «Ісус Сын» (1152), дыдактычнай «Пра неба і свяцілы» (1162), празаічнага зб. «Пасланні» (1166, апубл. 1788), вершаваных загадак, набліжаных да фальклору (каля 300). Яго творы прасякнуты гуманіст. і патрыят. пафасам, адметныя шырынёй тэматыкі, непарыўнай сувяззю з вуснай нар. творчасцю.

Te.: Рус. п ер. — y кн.: П о э зн я А рм еіш н с древнеййш х времен д о наіпнх дней. Ереван, 1987 [ф акс. нзд.: Е реван , 1916], А.Казінян.

Нерпы: 1 — кольчатая; 2 — байкальская; 3 — хасп ій ская.

НЕРСЕСЯН Рачыя Нерсесавіч (24.11.1895, г. Ізміт, Турцыя — 6.11.1961), армянскі акцёр. Нар. арт. СССР (1956). 3 1915 удзельнічаў y спектаклях арм. драм. трупы ў Турцыі. 3 1923 y Арм. т-ры імя

294_______________ НЕРСКАЕ Г.Сундукяна. Мастацтву Н. ўласцівы глыбіня спасціжэння харакгару, яркая эмацыянальнасць. Сярод роляў: Элізбараў («За гонар» А.Шырванзадэ), Багдасар («Дзядзька Багдасар» А.Параняна), Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), Бярсенеў («Разлом» Б.Лаўранёва), Макбет, Атэла (аднайм. п’есы У.Шэкспіра) і інш. Здымаўся ў кіно: «Намус» (1925), «Пэпо» (1935), «Зангезур» (1938), «За гонар» (1956), «Пра што шуміць рака» (1959), «Тжужык» (1962). Дзярж. прэмія СССР 1941. Літ.: Р в з а е в С. Рачня Нерсесян. М., 1968.

HÉPCKAE ПЛАСКАГбР’Е У Магаданскай вобл. і Рэспубліцы Саха (Якуція, Расія), паміж нагор’ямі Чэрскага на ПнУ, Верхнекалымскім на ПдУ і хр. Сарычава на ПдЗ. Даўж. 130 км, шыр.

50—70 км, выш. 700—1500 м. Складзена з пясчанікаў, алеўралітаў, гліністых сланцаў. Рэдкастойныя лістоўнічныя лясы, зараснікі кедравага сланіка і хмызняковай всшьхі, вышэй 1100— 1200 м — шрныя тундры. Па паўд. схілах — фрагменты еіэпавых раслінных асацыяцый. НЁРУДА (Neruda) Ян (9.7.1834, Прага — 22.8.1891), чэшскі пісьменнік, публіцыст. Вывучаў права і філасофію ў Карлавым ун-це ў Празе. У аснове яго творчасці — перакананні ў прагрэс чалавецгва, што бяруць свае вытокі ў гегельянстве, багацці і пільнасці жыцдёвых назіранняў, разнастайным эмацыянальным рэагаванні на іх. Першы паэт. зб. «Могільнікавыя кветкі» (1857). Грамадз., філас. і інтымная лірыка Н. (зб-кі «Кнігі вершаў», 1868; «Касмічныя песні», 1878; «Балады і рамансы», 1883; «Песні перадвелікоднай пятніцы», 1896) адметная арган. спалучэннем лёсу паэта і радзімы, дасканаласцю і натуральнай прастатой. Як празаік выступіў y жанры сац.-быт. апавядання (зб-кі «Арабескі», 1864; «Розныя людзі», 1871). Аўтар цыкла «Маластранскія ановесці» (1878), падарожных нарысаў (кн. «Парыжскія карцінкі», 1863; «Блізкія вандроўкі», 1877), артыкулаў і фельетонаў пра музыку і мастацтва, падзеі грамадскага і культ. жыцдя Чэхіі і інш. краін. На бел. мову асобныя яго вершы пераклаў АЗарыцкі. Тв.: Рус. пер. — Нзбранное. T. 1—2. М., 1959; Малостранскме повеста. Рассказы. М., 1983. Літ:. С о л о в ь е в а Я.П. Ян Неруда н утвержденве реалвзма в чешской ллтературе. М„ 1983. ' А.У.Вострыкава. НЕРУНГРЫ, горад y Рэспубліцы Саха (Якудія), y Расіі. 76,7 тыс. ж. (1996). Чьіг. станцыя. Аэрапорт. Цэнтр Паўднёва-Якуцкага вугальнага басейна. Здабыча каменнага вушлю. ГРЭС. Рамонтна-мех., электрарамонтны з-ды, домабудаўнічы камбінат. Філіял Якуцкага ун-та. Музей. НЕРУХ0МАСЦБ y п р a в е, зямля і інш. прыродныя ўгоддзі, якія знахо-

дзядца ва ўласнасці фіз. і юрыд. асоб, інш. маёмасныя правы на зямлю, a таксама ўсялякая інш. маёмасць, прымацаваная да зямлі і цесна звязаная з ёю (будынкі, збудаванні, заводы і інш.). Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь ва ўласнасці грамадзян могуць знаходзіцца жылыя дамы, дачы, садовыя домікі, зямельныя ўчасткі, сродкі вытв-сці для вядзення сял. гаспадаркі, індывідуальнай і інш. гасп. дзейнасці. Да Н. можа быць аднесена і інш. маёмасць: прадпрыемствы, маёмасныя комплексы ў сферы вытв-сці тавараў, быт. абслугоўвання, гандлю і ў інш. сферах прадпрымальніцкай дзейнасці, збудаванні, абсталяванне, трансп. сродкі і да т.п. Закон це абмяжоўвае ні колькасці, ні кошту маёмасці, набытай за кошт прац. даходаў грамадзян, акрамя маёмасці, што знаходзідца ў выключным валоданні дзяржавы. «НЁРУШ», народны фальклорна-этнаграфічны ансамбль БДУ. Створаны ў 1980, y 1985 нададзена званне народнага. Арганізатар і маст. кіраўнік В.Гладкая. Уключае вак.-танц. групу (36 удзельнікаў) і інстр. ансамбль (8 чал.). У рэпертуары аўтэнтычныя бел. нар. песні, музыка, танцы, абрады розных рэгіёнаў Беларусі. Валодае школай нар. спеву з захаваннем рэгіянальных асаблівасцей. Большасць твораў запісана этнамузыколагамі і ўдзельнікамі калектыву ў фалькл.-этнагр. экспедыцыях, y т.л. песні «Ой, ты, сонца да яснае сонейка», «Да повідэмо куста», «Ой, і дай ты мне раду», «Там на лужку, на лужку», полька «Верацяно», «Ацьмінаўская кадрыля», веснавыя карагоды. Ансамбль зрабіў некалькі дзесяткаў запісаў на Бел. радыё, выпусціў кампакт-дыск. Творчасці калекгыву прысвечаны фільмы Бел. тэлебачання «Вяселле ў Траецкім» (1989), «Каляда», «Піліпаўка». Лаўрэат і дыпламант рэсп. і міжнар. фалькл. фестываляў і конкурсаў, y тл . ў Балгарыі (Сафія, 1985, Залаты медаль), Нарвегіі (г. Ф’ёрдэ, 1995), Італіі (г. Віка-Экуэнсе, 1998). Н.Г.Мазурына.

НЁРЧЫНСКІ ДАГАВ0Р 1689, мірны дагавор паміж Рас. дзяржавай і маньчжурскім Кітаем (Цынскай імперыяй), які завяршыў рас.-маньчжурскі ваен. канфлікт 1680-х г. з-за прыналежнасці Прыамур’я. Падпісаны 6 вер. каля Нерчынскага астрога (цяпер г. Нерчынск Чыцінскай вобл., Расія). Вызначыў умовы развіцця мірных паліт., дыпламат. і гандл. адносін паміж Расіяй і Кітаем. Расія была вымушана адмовідца на карысць маньчжураў ад тэр. Албазінскага ваяв. (у бас. р. Амур), але замацавала за сабой Усх. Сібір. Н.д. заменены Айгунскім дагаворам 1858 і Пекінскім трактатам 1860.

Я.Неруда

С.Нерыс.

НЕРЫБ, возера-ў Крупскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Брусята, за 22 км на Пд ад г.п. Крупкі. Пл. 0,3 км2, даўж.

930 м, найб. шыр. 470 м, даўж. берагавой лініі 2,33 км. Пл. вадазбору 31,2 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу, размешчана сярод балота. Схілы катлавіны невыразныя. Берагі нізкія, забалочаныя. Дно сапрапелістае. Каналам злучана з р. Брусята. НЕРЫНГА (Neringa), горад y Літве, на Куршскай касе Балтыйскага м. Узнік y 1961 y выніку аб’яднання курортных пасёлкаў Ніда (адм. цэнтр), Юадкрантэ, Прэйла і Первалка. 2,7 тыс. ж. (1993). Выцяі нуты ўздоўж мора на 50 км, паромам звязаны з г. Клайпеда. Рыбалоў-

ства. Марскі курорт. У Нідзе — Доммузей Т.Мана.

HEPbïC (Néris; сапр. Б а ч ы н с к а й т э - Б у ч э н е ) Саламея (17.11.1904, в. Кіршай Марыямпальскага пав., Літва — 7.7.1945), літоўская паэтэса. Нар. паэтэса Літвы (1954). Скончыла Каўнаскі ун-т (1928). Друкавалася з 1923. Першы зб. «Раннім ранкам» (1927) прасякнугы рамант. сімвалізмам. У лірычных зб-ках «Сляды на пяску» (1931),' «Дзямідасам зацвггу» (1938; Дзярж. прэмія Літвы 1939) і інш. зварот да сац. праблем, духоўнага свету чалавека-працаўніка. Роздум над трагізмам вайны, гіст. лёсам літ. народа ў кнігах паэзіі «Апявай, сэрца, жыццё!» (1943), «Салавей не мож.і не спяваць» (1945), «Мой край» (1947; Дзярж. прэмія СССР 1947). Яе паэзіі ўласцівы шчырасць і глыбіня пачуццяў, меладьннасць верша, набліжаная да народнай. Пераклала на літ. мову асобныя творы Я.Купалы. На бел. мову яе творы пераклалі Э.Агняцвет, ААстапенка, МАўрамчык, Р.Барадулін, С.Грахоўскі, С.Дзяргай, В.Жуковіч, А.Звонак, М.Калачынскі, І.Калеснік, К.Камейша, Г.Каржанеўская, Е.Лось, МЛужанін, У.Нядзведскі, П.Прыходзька, А.Разанаў, Ю.Свірка, Я.Семяжон, Н.Тарас, Х.Чэрня, У.Шахавец, В.Шымук.

Te.: Rastai. T. 1—3. Vilnius, 1957; Poezija. T. 1—2. Vilnius, 1972; Бел. пер. — Калі эямля прачынаецца...: Выбранае. Мн., 1971; Рус. пер. — Лнрлка. М., 1971. Літ:. М а л ь д э і с A Творчыя ўзаемасувязі беларускай і лігоўскай лларатур y савецкі час // Сгаронкі літаратурных сувязей. Мн., 1970; Л а п і н с к е н е А, М а л ь д з і с A Перазовы сяброўскіх галасоў. Мн., 1988. НЕРЫТАВАЯ В0БЛАСЦБ, мелкаводная прыбярэжная ч. мора. Размешчана пераважна ў межах шэльфа ад узроўню макс. адліву да верхняй мяжы мацерыковага схілу (200—400 м). Для Н.в. характэрны вял. рухомасць вады, зменлівасць т-ры, значнае пранікненне сонечнага святла, вял. колькасць кіслароду, разнастайнасць флоры і фауны. У межах Н.в. намнажаюцца пераважна абломкавыя ўтварэнні (гл. Нерытавыя адклады).

НЕРЭІДЫ, y старажытнагрэчаскай міфалогіі марскія німфы, 50 дачок марскога бога Нерэя. Іх імёны ўказваюць на зменлівасць, глыбіню, імклівасць і капрызнасць мора. Лічылася, што Н. добра ставяцца да людзей і дапамагаюць ім y бедствах. Найб. вядомыя з Н.: Амфітрыта (жонка Пасейдона), Фетыда (маці Ахіла), Галатэя. НЕРЭІДЫ (Nereidae), сямейства многашчацінкавых чарвей. 35 родаў, каля 450 відаў. Пашыраны ўсюды ў прыбярэжнай зоне мораў. Некат. пераносяць моцнае апрасненне. Жывуць на дне ў норках, угвараюць вял. пасяленні. Найб. шматлікі род нерэіс (Nereis) — каля 150 відаў.

Да арт. Нерэіды. Нерэіс.

Даўж. ад 4 да 90 см (звычайна 5—10). Афарбоўка пераважна зялёных тонаў. Усёедныя. Раздзельнаполыя. Пры палавой спеласці ў многіх Н. адбываецца ператварэнне ў гетэранерэідныя формы (эпітакія): павялічвагоцца вочы, паралодыі, паяўляюцца плавальныя шчацінкі, і чэрві падымаюцца на паверхню вады для размнажэння. Корм для рыб і птушак.

НЕРЫТАВЫЯ АДКЛАДЫ, мелкаводныя асадкі дна мораў і акіянаў, якія ўгвараюцда ў межах мацерыковай водмелі на глыб. да 200 м. Пераважаюць галечнікі, ракушачнікі, радзей аалітавыя і фарамініферавыя пяскі, ілістыя і хемагенныя асадкі з арган. рэшткамі. Гл. таксама Нерытавая вобласць.

НЕСАПРАЎДНАДАЖДЖАВІК0ВЫЯ (Sclerodermatales), парадак грыбоў гастэраміцэтаў. 16 родаў, каля 190 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 2 чілм з роду несапраўдны дажджавік (Scleroderma): звычайны (S. aurantium) і бародаўчаты (S. verrucosum). Трапляюцца ў лясах, на ўзлесках, глебе, гнілой драўніне. Пладовыя целы наземныя, паўпадэемныя, шара- або клубнепадобныя, сядзячыя, радзей з несапраўднай ножкай. Абалонка 1—4-слойная, звонку гладкая або бародаўчатая, з лускавінкамі, шыпамі. Мякаць белая, мясістая, шчыльная, з узростам парашкападобная, цёмная. Споры круглаватыя, гладкія або бародаўчатыя, бясколерныя ці афарбаваныя. Неядомыя.

НЕРЭІДА, спадарожнік планеты Нептун. Астэроідападобны аб’ект, дыяметрам каля 340 км. Сярэдняя адлегласць ад цэнтра гшанеты 5,51 млн. км. Сідэрычны перыяд абарачэння каля 359,6 суг. Адзіны спадарожнік планет з вельмі выдягнутай арбітай (эксцэнтрысітэт 0,753). Адкрыты Дж.Койперам (ЗША, 1949). Названы імем адной з міфалагічных нерэід. Гл. таксама Спадарожнікі планет.

НЕСАПРАЎДНАЯ Г0ТЫКА, п с е ў д а г о т ы к а , умоўная назва кірунку ў архітэктуры 18—19 ст., які пераймаў формы, a часам і канструкцыі сярэдневяковай готыкі. Зараджэкне Н.г. ў зах.-еўрап. архітэктуры эвязана з росквітам садова-паркавага мастацтва, з ідэалізацыяй сярэднявечча, харакгэрнай рамантызму. Выяўлялася ў культавых і вял грамадскіх збудаваннях. Часам узнаўляліся помнікі сярэдневяковай архітэгауры,

НЕСАПРАЎДНАЯ_________ 295 часцей будынкі мелі толькі гатычны дэкор. Для еўрап. Н.г. сярэдзіны і 2-й пал. 19 ст. характзрна шырокае выкарыстанне чыгунных канструкцый і паліхроміі. У Расіі Н.г. пашырылася спачатку ў сядзібным буд-ве, y творчасці В.Бажэнава і М.Казакова спалучаліся з некат. матывамі сярэдневяковай рус. архітэктуры. На Беларусі першыя ўзоры Н.г. паявіліся ў палацавым буд-ве (Крычаўскі палац, Косаўскі палац). У сядзібным буд-ве 19 ст. выяўлялася ў асобных гасп. і службовых пабудовах (капліца сядзібы ў в. Закозель Драгічынскага р-на). Рысы Н.г. мелі шматлікія станцыйныя будынкі 1-й пал. — сярэдзіны 19 ст., y якіх выкарыстоўваліся псеўдагатычныя стральчатыя аконныя праёмы і парталы ўваходаў (паштовыя станцыі ў г. Крычаў, в. Кузьміно Гарадоцкага р-на). 3 сярэдзіны 19 ст. Н.г. стала адной з найб. значных гашней архітэкгуры эклекгыкі, узорным стылем y культавым дойлідстве (Мінскі Троіцкі Залатагорскі касцёл). Найб. дасканалыя кампазіцыйна-пластычныя магчымасці Н.г. выявіліся ў збудаваннях 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Некат. будынкі набылі рысы Н.г. пасля перабудовы (Віцебскі Варварынскі касцёл). У драўляным дойлідстве Н.г. выявілася ў распрацоўцы вытанчанага па форме сілуэта, шырокім выкарыстанні прыёмаў кантрастнага спалучэння ашаляваных паверхняў зруба і высокіх гатастычных дахаў, вежаў-званіц і г.д. (касцёлы ў вёсках Мяжаны Браслаўскага, Л інава Пружанскага р-наў). У пач. 20 ст. псеўдагатычныя збудаванні характарызуюцца адраджэннем маст. цэласнасці готыкі і эстэтызацыяй каркаснай канструкцыі. Н.г. паўплывала на станаўленне стылю мадэрн, неарамантычных кірункаў і зараджэнне функцыяналізму. В.М. Чарнатаў.

Да арт. Несапраўдная готыка Мост y Царыцыне (Масква). Арх. В.Бажэнаў. 1776—85.

296

НЕСАПРАЎДНАЯ

НЕСАПРАЎДНАЯ МУЧНІСТАЯ РАCÂ, хвароба раслін, тое, што перанаспароз.

HÉCBI4, Н е с в і ж, рака ў Брагінскім і Хойніцкім р-нах Гомельскай вобл., правы прыток р. Брагінка (бас. р. Прыішць). Даўж. 37 км. Пл. вадазбору 489 км2. Пачынаецца каля в. Кулажын y месцы зліцдя каналаў Слабодскага і Радзінскага, вусце за 1 км на У ад в. Чыкалавічы Брагінскага р-на. Цячэ па нізіне Гомельскага Палесся, на працягу 9 км па мяжы з Украінай. Рэчышча на працягу 24 км уверх ад вусця каналізаванае (шыр. 7— 12 м). НЕСВЯТАЙЛАЎ Генадзь Аляксандравіч (4.3.1939, г. Таганрог, Расія — 30.6.1999), бел. сацыёлаг; эаснавальнік бел. школы навуказнаўства. Д-р сацыялагічных н.

(1991), канд. тэхн. н. (1970). Скончыў Мікалаеўскі караблебуд. ін-т (1962). 3 1966 y Ін-це цепла- і масаабмену, Ін-це эканомікі, з 1990 y Ін-це сацыялогіі (заг. аддзела) Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праблемах сацыялогіі навукі і адукацыі, трансфармацыі акад. навукі, інтэлекіуальнай міграцыі. Распрацаваў комплексную праграму даследаванняў па сац. праблемах навук.-тэхн. палітыкі, каардынатар шэрагу міжнар. даследчых праекгаў. Тв.. Наука я ее эффектнвность. Мн., 1979; Іфггенснфнклцня академяческой наукн (в условнях союзных республлк). Мн., 1986; Научный потенцнал республнкн. Мн., 1991 (у сааўт.); Brain Drain in Belarus (разам з М.І.Арцюхіным) // Science Studies. 1995. № 1; Научно-техннческне кадры; мобнльность в условнях конверсня. Мн., 1998 (у сааўг.); Compromised futures: the consequences of an aging research staff. East European Academies in Transition. Dordrecht etc., 1998. НЕСІМІ, Насімі (сапр. Сеід I м a д з е д д з і н ; каля 1369, г. Шэмаха, Азербайджан — 1417), азербайджанскі паэт; пачынальнік азерб. літ. мовы. Вывучаў тэалогію, матэматыку, логіку, астраномію. Падарожнічаў па краінах Б. Усходу. Прыхільнік пантэізму. Пакараны царквой як ерэтык. Пісаў на азерб., араб. і перс. мовах. Майстар жанраў газелі, рубаі і туюг (чатырохрадкоўяў). У містычнай форме выказваў пратэст супраць сац. прыгнёту з боку феадалаў і духавенства, асуджаў рэліг. перажыткі, прымхлівасць. Паэтызаваў зямныя радасці, услаўляў розум чалавека, імкнуўся распазнаць таямніды жыцця. Творы Н. адметныя багаццем паэт. сродкаў, метафарычнасцю мовы, дакладнасцю метрыкі, гуманіст. зместам. Тв.: Рус. пер. — Нзбр. лнрнка. T. 1—2. Ba­ ity, 1973—76; Лнргаса. М., 1973. Літ.: А р а с л ы Г.Т. Нмадедднн Неснмн. Баку, 1973. НЕСІНА, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Лукомка, за 22 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,53 км2, даўж. болыд за 2 км, найб. шыр. 350 м, найб. глыб. 4,8 м, даўж. берагавой лініі

каля 5 км. Пл. вадазбору 15,4 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш.

5—7 м, сугліністыя, разараныя, на ПдЗ і ПнЗ — 13—16 м, пад хмызняком. Берагі нізкія, пясчаныя, на ПнЗ зліваюцца са схіламі. 3 невял. астравы агульнай пл. 0,6 га. Мелкаводдзе пясчанае, з глыб. 2 м дно ілістае. Зарастае. Упадае рччай, сцёк з возера па меліярацыйнай канаве. НЕСКРЫЖАВАЛЬНАСЦЬ, немагчымасць свабоднага скрыжавання паміж асобінамі розных відаў, якія ў прыродных умовах насяляюць адну тэрыторыю, і пры аддаленай гібрыдызацыі. Прычына — рэпрадукіыўная ізаляцыя. Адыгрывае важную рсшю ў відаўтварэнні, адзнака адасаблення віду. У селекцыі для пераадодення Н. выкарыстоўваюць спец. прыёмьі: поліплаідыю, вегетатыўнае збліжэнне ў раслін, пггучнае асемяненне ў жывёл. Р.Г.Заяц. НЕСЛІЯ (Neslia), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. 2 віды. Пашыраны ў Еўропе, Паўн. Афрыцы, Амерыцы. На Беларусі 1 від — Н. мяцёлчатая (N. paniculata). Трапляецца каля дарог, на ўзгорках, y пасевах збожжавых культур. Аднагадовыя травяністыя расліны выш. да 50 см. Сцёблы прамастойныя, уверсе галінастыя, густаапушаныя. Лісце ланцэталадобнае, сцябловае — са стралападобнай асновай, прыкаранёвае — чаранковае, тупое. Кветкі залаціста-жоўгыя ў гронках. Плод — сгручочак. Насенне мае алей, лісце — сіні фарбавальнік. Пустазелле. В.В.Маўрышчаў.

НЕСЛУХ0ЎСКІ Іван Люцыянавіч, гл. Лучына Янка. НЕСМЯЯНАЎ Аляксандр Мікалаевіч (9.9.1899, Масква — 17.1.1980), расійскі хімік-арганік, заснавальнік навук. школы па хіміі элементаарган. злучэнняў.

Акад. AH СССР (1943, чл.-кар. з 1939). Двойчы Герой Сац. Працы (1969, 1979). Скончыў Маскоўскі ун-т (1922), дзе і працаваў (з 1935 праф., y 1948—51 рэктар), адначасова ў AH СССР: з 1934 y Ін-це арган. хіміі (з 1939 дырэкгар), з 1954 дырэктар Ін-та алементаарган. злучэнняў (з 1980 імя Н.). 3 1946 акад.сакратар Аддз. хім. навук, з 1951 прэзідэнт, y 1961—75 акад.-сакратар Аддз. агульнай і тэхн. хіміі AH СССР. Навук. прады па хіміі металаарган. злучэнняў. Адкрыў рэакцыю атрымання араматычных металаарган. злучэнняў раскладаннем двайных дыазоніевых солей з галагенідамі металаў (рэакцыя Н., 1929), з’яву металатрапіі (I960). Развіў новыя ўяўленні пра дваістасць рэакцыйнай здольнасці арган. злучэнняў нетаўтамернага характару (1955, разам з М.І.Кабачнікам). Даследаваў механізм арган. рэакцый, «сэндвічавыя» злучэнні, y тл. вытворныя ферацэну. Распрацаваў асновы новага кірунку даследаванняў — па стварэнні сінг. прадукгаў харчавання (1962). Адзін з аўтараў і рэдакгар (разам з КА.Качашковым) серыйнага выд. «Метады элементаарганічнай хіміі» (1963—78). Ленінская прэмія 1966. Дзярж. прэмія СССР 1943. Залаты медаль імя Ламаносава АН СССР 1962. Тв.\ Элементоорганяческая хнмня: Мзбр. тр., 1959—1969. М., 1970; Нсследованяя в областн органнческой хнмнн: Йзбр. тр., 1959—1969. М., 1971. Літ.: АН.Несмеянов. |2 над 1 М., 1974. Я.Г.Міляшкевіч. НЕСПІШ, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка (цячэ праз возера), за 4 км на У ад г. Браслаў. Пл. 4,26 км2, даўж. 4,13 км, найб. шыр.

1,4 км, найб. Глыб. 6,3 м, даўж. берагавой лініі 16,5 км. Пл. вадазбору 781 км2. Аб’ём вады 13,8 млн. м3. Уваходзідь y Браслаўскую групу азёр і нац. парк Браслаўскія азёры. Катлавіна складанага Tu­ ny, выцягнута з ПнУ на ПдЗ. Схілы выш. 10— 12 м, на ПнЗ абразійныя, стромкія, на У спадзістыя, сугліністыя, пясчаныя. Берагі нізкія, пясчаныя, задзернаваныя. 15 астравоў агульнай пл.

0,31 км2 і мелі. Дно да глыб. 4,5 м выс-

лана пясчанымі і алясчаненымі адкладамі, ніжэй сапрапелем, y паўд.-зах. плёсе — гліністы іл. Мінералізацыя вады 190—200 мг/л, празрыстасць 2,5 м. Эўтрофнае. Зарастае. Злучана р. Друйка ў выглядзе шырокай пратокі з воз. Недрава, на ПнЗ — пратокай з воз. Войса. Уваходзіць y зону адпачынку.

Даўж каля 50 см, кака драбнейшыя. Апярэнне зялёнае, аліўкавае з чырв. або аранжавым. Кормяцца насяхомымі, некгарам, насеннем, парасткамі, карэньчыкамі. Некат. кеа драпежнікі: выклёўвалі ў авечак кавалачкі падскурнага тлушчу і мяса, што прыводзіла да гібелі жывёл, з-за гэтага мноства птушак было знішчана. Ахоўваюцца.

HÉCTAP (Nestor), y старажытнагрэчаскай міфалогіі цар Піласа (у Месеніі). Лічыўся сынам Нелея (заснавальніка Піласа) і ўнукам Пасейдона. Вылучаўся мудрасцю і красамоўствам. Паводле «Іліяды» Н. — адзін з правадыроў грэч. войска ў Траянскай вайне. 3-за старасці амаль не ўдзельнічаў y баях, але дапамагаў грэкам мудрымі парадамі. У сусв. л-ры імя Н. — сімвал мудрай старасці. Л іт K y н Н.А. Легенды н мнфы Древней Гревдш. Мн., 1989. Я.У.Новікаў.

HÉCTAP, старажытнарускі пісьменнік і гісторык канца 11 — пач. 12 ст., адзін з заснавальнікаў летапіснага жанру на Русі. Манах Кіева-Пячэрскага манастыра. Аўтар «Чытання пра жыццё і гібель... Барыса і Глеба» і «Жыція Фядосія Пячэрскага». У сваіх творах побач з пропаведдзю хрысціянства праводзіў ідэю адзінства і незалежнасці Русі ад Візантыі, асуджаў міжкняжацкія ўсобіцы. На думку многіх даследчыкаў, Н. — адзін са складальнікаў «Аповесці мінулых гадоў». У майстэрстве гіст. апавядання дасягнуў высокай дакладнасці, прастаты і жывасці выкладу. Яго творы былі шырока вядомы на Беларусі. Т в У кн.: Памятннкн лнтературы Древней Русв: Начало рус. лнт., XI — нач. XII в. М., 1978. В.А. Чамярыцкі.

HÉCTAP ІСКАНДЙР, рускі пісьменнік 15 ст. Верагодны аўтар «Аповесці пра ўзяхше Царграда туркамі ў 1453 г>. У пасляслоўі аднаго са спісаў «Аповесці» ёсць імя аўтара — Н.І. Пра сябе ён паведамляе, што ў маладосці трапіў y палон да Туркаў, прыняў іслам, удзельнічаў y многіх паходах. Ён запісваў усё бачанае y час аблогі і ўзяцця Канстанцінопаля султанам Мехмедам II, a таксама сабраў звесткі пра абарону горада. У «Аповесці» выкладзена гісторыя Канстанцінопаля ад часоў яго заснавання, асабліва падрабязна расказваецца пра аблогу візант. сталіцы туркамі і яе ўзяцце. Аўтар імкнецца паказаць непазбежнасць гібелі Канстанцінопаля, які ўвязнуў y граху, і адначасова ўслаўляе мужнасць яго абаронцаў. Твор спалучае шмат сапраўдных звестак і сюжэтны вымысел і ўяўляе сабой адзіны тэкст, які вызначаецца высокім літ. майстэрствам. На думку большасці даследчыкаў, «Аповесць» — пазнейшая апрацоўка запісаў Н.І. Літ.: Древнерусская лнтература: Йсточннковеденне. Л., 1984. С. 84—96.

HÉCTAPЫ (Nestor), род птушак атр. папугаепадобных. 2 віды: кеа (N. notabi­ lis) і кака (N. meridionalis). Пашыраны ў Новай Зеландыі. Кеа жывуць y rapax, гнёзды ў расколінах скал і норах; кака — y лясах, гнёзды ў дуплах.

НЕСТАРЫЯНСТВА, плынь y хрысціянстве, якая ўэнікла ў Візантыі ў пач. 5 ст. Заснавальнік канстанцінопальскі патрыярх Несторый. Ён прызнаваў Хрыста чалавекам, які пераадолеў чалавечую слабасць і стаў месіяй. На гэтай падставе лічыў дзеву Марыю не багародзіцай, a жанчынай, якая нарадзіла чалавека. У адрозненне ад артадаксальнага вучэння, Несторый лічыў, што ў Хрысце чалавечыя і боскія пачаткі знаходзядца ў адносным яднанні і ніколі поўнасцю не злучаны. На Эфескім усяленскім саборы (431) Н. асуджана як ерась. Сучасныя багасловы лічаць, што Н. выходзіць па-за межы артадаксальнага вучэнкя. Прыхільнікі Н. ёсць y Іране, Іраку, Сірыі, Індыі і інш. НЕСТАТУТНЫЯ ЎЗАЕМААДН0СІНЫ, устойлівыя сацыяльна-негатыўныя адносіны суб’екгаў інстьпуцыянальных струкгур, y тл . ва ўзбр. сілах шэрагу дзяржаў, звязаныя з гаумленнем, здзекамі і насіллем адных людзей над інш. Н.ў. вядомы з часоў стварэння армій, y якіх афіцыйна ныкарыстоўвалася разгалінаваная сісіэма статутных адносін. Напр., y ВКЛ нормы рыцарскага права былі ўзаконены пастановамі Навагрудскага (1502), Віленскага (1507) і інш. соймаў, потым сісгэматызаваны ў Сгатугах В О і Артыкулах вайсковых (1754), але яны не заўсёды выконваліся. У выніку адбываліся канфлікты, y т.л. ўзброеныя, паміж вайскоўцамі. Н.ў. былі вял. сац. праблемай y арміі Рас. імперыі як сярод салдат, кадэтаў і юнкераў, так і ў дваранскім і афідэрскім асяродцзі. Л.М.Талстой вылучаў y салдацкім асяродку 3 групы аб’ектаў і суб’ектаў Н.у.: прыгнечаныя, тыя, што прыгнятаюць, і адчайныя. Найб. небяспечная для арміі група «адчайных», прадсгаўніхі якой здольны «начальніка забідь і таварыша абрабаваць». Шмат правапарушэнняў y сферы міжасобасных адносін было ва Узбр. Сілах СССР і ў наш час існуюць y арміях ma­ pary краін, y т.л. Беларусі. Прычыны Н.у. абумоўлены аб’ектыўнымі супярэч-

НЕСУВЫМЕРНЫЯ________297 насцямі гіст. развіцця грамадства і неацэкватнымі мерамі па спыненні крымінальных праяў, a таксама нізкай кампетэнцыяй службовых асоб і іх халатнасцю пры выкананні сваіх абавязкаў. Недахопы фармальнай (статутнай) сістэмы ўзаемаадносін y вайсковых калектывах кампенсуюцца ў нефармальных іерархічных структурах, якія складваюцца ў калектывах. Перадумовамі ўзнікнення і падставамі для з ’яўлення Н.у. служаць т.зв. «дзедаўшчына» (падзел ваеннаслужачых па тэрмінах службы), «зямляіггва» (падзел па рэгіянальнай і нац. прыналежнасці), «культ сілы», a таксама крымінальныя, рэліг. і грамадска-паліт. факгары. Для Узбр. Сіл Беларусі дамінуючым фактарам з ’яўляецца «дзедаўшчына». Суб'еклы Н.у. (правапарушальнікі) часцей належаць да крымінальна-гвалтоўнага тыпу асобы, для якіх характэрны гіпертрафіраваны ўзровень матэрыяльных патрабаванняў, эгаістычныя тэндэнцыі, адсутнасць (прыгнечанасць) духоўных памкненняў і г.д. Для аб’ектаў Н.у. (пацярпелых) характэрны больш малады ўзрост і пазнейшы прызыў, a ў некаторых выпадках — псіхал. гатоўнасць да здзекаў (успрыняцце Н.у як армейскай «традыцыі»), нізкі ўзровень фіз. і псіхічнай падрыхтаванасці да службы і г.д. У бел. войску выпрацавана сістэма метадаў і прыёмаў папярэджання дэвіянтных паводзін ваеннаслужачых, што спрыяла зніжэнню негатыўных наступстваў Н.у. Літ:. Дедовшнна в армнн: (Сб. сошюл. док.). М., 1991; Ма ц к е в н ч Й.М., Эмнн о в В.Е. Преступное насялне средн военнослужашнх. М., 1994; С е р о ш т а н В.А. Неуставные взанмоотношення в армнн: соцнальные нстокн н пробл. предупреждсння // Армня 1998. N» 5. В.В.Гумянецкі, У.М.Макараў, СА. Саеік.

«HÉCTJIE» (Nestlé SA.), швейцарскі канцэрн харч. прам-сці; адна з буйнейшых y свеце міжнар. карпарацый y reTaft галіне. Вырабляе ка’ву, какаву, чай і інш. напоі, y тл . растваральныя, дзіцячае харчаванне, кандэнтраты, малочныя прадукты, шакалад, сокі і інш., a таксама касметычныя і фармацэўтычныя вырабы. Засн. ў 1905 шляхам аб’яднання 2 фірм па вырабе зіушчанага малака і дзіцячага харчавання. У 1930-х г. распрацавала рэцэптуру хуткарастваральнай кавы і доўга заставалася яе асн. пастаўшчыком y свеце. 3 1962 — адзін з вядучых вытворцаў замарожаных харч. прадукгаў y Зах. Еўропе. Сучасная назва з 1977. Дзейнічае больш чым y 70 краінах свету. У вытв-сці занята больш за 200 тыс. чал. Выпускае 95% прадукцыі паза межамі Швейцарыі. Кантралюе каля 45% вытв-сці кавы ў свеце. Кампанію ўзначальваюць 2 холдзінгі: «Нестле АГ.» і «Юнілак інк?>, зарэгістраваньм адпаведна ў Швейцарыі і Панаме. НЕСУВЫМПЁРНЫЯ ВЕЛІЧЬІНІ, гл. Сувымерныя і несувымерныя велічыні.

298

НЕСУПЯРЭЧЛІВАСЦЬ

НЕСУПЯРдЧЛШАСЦЬ, с у м я ш ч а л ь н а с ц ь , лагічны крытэрый карэктнасці (правільнасці) некаторага сцвярджэння, разважання або іх сукупнасці (тэорыі). н злічэння аэначае лагічную магчымасдь яго інтэрпрэтацыі і э’яўляецца неабходнай умовай яго пракгычнай рэалізацыі. Тракгоўка паняцця «H.» і шляхі вырашэння звязаных з ім цяжкасцей адрозніваюцца ў розных школах логікі і матэматыкі.

1886), партрэты, ілюстрацыі ствараў y духу перасоўнікаў. Пазней звярнуўся да духоўна-рэліг. праблем, пошукаў прасветленай і чыстай духоўнай прыгажосці чадавека, які адрокся ад марнага свету. Для твораў характэрны лірычнасць вобразаў на фоне бляклай паўн. прыроды, серабрысты каларыт, спакойны настрой: «Пустэльнік» (1888—89), «Праява отраку Ваг^ламею» (1889—S ') і інш. Цікавасць да псіхалогіі веруючых, да

планёр уласнай канструкцыі, на якім выканаў некалькі палётаў. У 1913— 14 узначаліў групавы пералёт па маршруце Кіеў—Асцёр— Казялец—Нежын—Кіеў, асабіста здзейсніў палёты Кіеў—Адэса—Севастопаль і Кіеў—Пецярбург. Правёў выпрабаванне шэрагу самалётаў айчыннай вытв-сці; упершыню ў свеце разлічыў і 27.8.1913 выканаў на самалёце «мёртвую шгглю» (гл. Несцерава пятля). Прапанаваў шэраг навінак па вы-

прасвятлення і азарэння набыла ў яго творах своеасаблівы драмаіызм: «Пад звон- (1895), «Вялікі пострыг» (1897— 98), «Святая Русь» (1901—06), «На Русі» (1916). Творам гэтага часу ўласцівы рысы стылю мадэрн, якія ў манум. работах набылі характар халоднай стылізацыі: размалёўкі Уладзімірскага сабора ў Кіеве (1890—95), Марфа-Марыінскага манастыра ў Macrae (1908—11), мазаікі царгаы Спаса «на крыві» ў Пецярбургу (1894—97). Майстар псіхал. партрэтаў: П. i А. Корыных (1930), А.Северцава, І.Шадра (абодва 1934), С.Юдзіна, І.Паўлава (абодва 1935), В.Мухінай (1940) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941. Тв.: Давнне діш: Встречн н воспомтіання.

[2 нзд.] М., 1959; Нз ішсем. Л., 1968. Л іт Н н к о н о в а Н.Н. М.В.Нестеров. 2 нзд. М., 1984. Л.Ф.Салавей.

шэйшым пімгтажы, па выкарыстанні лятальных апаратаў y баі, разведванні наземных войск і інш. Загінуў y пач. 1-й сусв. вайны y паветр. баі, калі ўпершыню ў свеце тараніў самалёт праціўніка. У 1962 Міжнар. авіяц. федэрацыя заснавала пераходны прыз для пераможцаў першьінства свету па вышэйшым пілатажы — кубак імя Несцерава.

НЕСЦЕРАВА ГІЯТЛЯ, « м ё р т в а я п я т л я», адна з фігур вышэйшага складанага пілатажу, якая ўяўляе сабой замкнутую крывую ў верт. ллоскасці. Назва ад імя П.М.Несцерава. Асобныя элементы Н.п. выкарыстоўваліся ў паветр. баях y 1-ю і 2-ю сусв. войны, таксама пры выгірабаванні авіяц. тэхнікі, y спаборнідтвах і інш.

НЕСЦЕРАЎ Іван Фірсавіч (7.7.1904, в. Таўкачы Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. — 24.12.1989), Герой Сав. Саюза (1945). 3 1924 на камсам. рабоце ў Таўкачах. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Сталінградскім, 2-м і 3-м Укр. франтах. Нам. камандзіра батальёна па палітчасгцы капітан Н. вызначыўся ў 1944 пры фарсіраванні Дуная на тэр. Венгрыі. Да 1962 на сав. і парт. рабоце. НЁСЦЕРАЎ Міхаіл Васілевіч (31.5.1862, г. Уфа, Башкортастан — 18.10.1942), расійскі жывапісец. Засл. дз. маст. Расіі (1942). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулыггуры і дойлідства (1877—81 і 1884—86) і Пецярбургскай AM (1881—84; з 1910 яе правадз. член).

3 1889 экспанент, з 1896 член Т-ва перасоўных маст. выставак. Жыў y Mac­ rae, y 1890—1910 y Кіеве. Раннія жанравыя карціны («Знаток», 1884), гіст. кампазідыі («Да гасудара чалабітнікі»,

НЕСЦЕРАЎ Пётр Мікалаевіч (27.2.1887, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 8.9.1914), расійскі ваен. лётчык. Скончыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1906), Пецярбургскую афіцэрскую паветрашіавальную школу (1912). У 1911 пабудаваў

НЙСЦЕРАЎ Рыгор Абрамавіч (н.

15.12.1939, г. Люберцы Маскоўскай вобл., Расія), бел. мастак. Счончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). У 1967—99 працаваў на Мінскім маст. камбінаце. Творам уласцівы лірызм, мяккі каларыт. Сярод твораў; керамічнае пано ў Mara­ sme падпісных выданняў (1967—68), y Музеі бел. ваен. акругі (1975), вітраж y Цэнтр. райвыканкоме (1985), усе ў Мінску. 3 канца 1980-х г. займаецца пераважна жывапісам: «Пейзаж і нацюрморт» (1989). «Праз пачуццёвасць да абсалюту» (1991), «Гармонія (Жанчына як пейзаж)» (1995), цыкл «Табула раза» ( 2000 ).

НЕСЦЕРАЎШЧЫНА, вёска ў Тумілавіцкім с/с Докшыцкага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 18 км на ПнУ ад г. Докшыцы, 176 км ад Віцебска, 29 км ад чыг. ст. Параф’янава. 324 ж., 106 двароў (2000). Базавая школа Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Ііомнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. НЕСЦЕРКА, герой бел. нар. казак. Разумны і спрытны бядняк, які ў любых сітуацыях знаходзідь выйсце, можа перахітрыць і паноў. Казкі з героямі, падобнымі да Н. (сюжэтны тып AT * 847 «Залатое стрэмечка»), ёсць y рус., літ. і польск. фальклоры. На аснове бел. казак пра дасціпнага і зпаходлівага бедняка В.Вольскі напісаў прасякнутую яркім нац. гумарам камедыю «Несцерка». НЕСЦЯЖАЦЕЛІ, рэлігійна-палітычная плынь y Расіі канйа 15 — пач. 16 ст., прыхільнікі якой выступалі з патрабаваннем адмаўлення царквы ад «сцяжання» (набыішё зямелььых і маёмасных каштоўнасцей), якое пярэчьшь евангелічным ідэалам і шкодзіць аўтарытэту царквы. Гэта патрабаванне абгрунтавана ў працах Ніла Сорскага, Васіяна Патрыкеева, старца Арйемія і інш. У «Манастырскім статуце» Сорскі сцвярджаў, што набыцйё ўласнасці несумяшчальна з манаскім зарокам, які абавязвае адмовіцца ад усяго свейкага, патрабуе весці строгі, аскетычны лад жыцця, карыстаіша вынікамі ўласнай працы. Яго вучань Патрыкееў выступаў за канфіскацыю манастырскіх зямель і стварэнне манастырскага фонду дпя надзелу дробных і сярэдніх феадалаў. Несцяжацельства адпавядала інтарэсам буйнога баярства і ўдзельных князёў, якія імкнуліся захаваць свае ўладанні і задаволіць патрэбу велікакняжацкай улады ў зямлі для дваранства за кошт секулярызайыі царк. зямель. Супраць Н. выступалі іасіфляне на чале з Іосіфам Валоцкім, якія пераканалі Івана III адмовіцца ад падтрымкі несцяжацеляў як праціўнікаў палітыкі ўзмацнення велікакняжацкай улады. Н. зганьбаваны на царк. саборах 1503, 1531 Літ:. З а м а л е е в А.Ф., О в ч я н н н к о в a Е.А. Еретпкн н ортодоксы: Очеркн древнерус. духовностн. Л., 1991.

НЕСЦЯР0ВІЧ Мікалай Дзмітрыевіч (25.7.1903, в. Енцы Кармянскага р-на Гомельскай вобл. — 27.12.1984), бел. вучоны ў гапіне дэндралогіі. Акад. АН Беларусі (1956), д-р біял. н. (1955), праф. (1956). Засл. дз. нав. Беларусі (1967). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1931). 3 1937 вучоны сакратар, заг. ад дзела Цэнтр. бат. сада, з 1940 заг. аддзела, нам. дырэктара, в.а. дырэктара Ін-та біялогіі АН Беларусі. 3 1956 акад.-сакратар Аддзялення біял. навук і заг. аддзела Ін-та эксперым. батанікі АН Беларусі, з 1969 віцэ-прэзідэнт АН Беларусі. 3 1973 навук. кансультант, з 1975 заг. лабараторыі Ін-та эксперым. батанікі АН Беларусі. Навук. працы па інтрадукцыі і акліматызацыі дрэвавых

раслін. Даследаваў марфалогію і біял. асаблівасці насення і пладоў, распрацаваў тэорыю і практыку раянавання тэр. Беларусі з мэтай інтрадукцыі. Дзярж. прэмія Беларусі 1976.

Te.. Акклнматнзацмя древесных растеняй в зеленом стронтельстве н лесном хозяйстве Белорусской ССР. Мн., 1950; Ннтродуцярованные деревья н кустарннкп в Белорусской ССР. Вып. 1—3. Мн„ 1959—61 (у сааўт.); Мнтродукцнонные районы » древесные рас-

М .ДзНесцяровіч

П.У.Несцяровіч.

тення для зеленого строятельства в Бслорусской ССР: (Справ ). Мн., 1982.

НЕСЦЯР0ВІЧ Павел Уладзіміравіч (8.7.1913, в. Енцы Кармянскага р-на Гомельскай вобл. — 7.9.1974), Герой Сав. Саюза (1943). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1943. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Рэчыцы, Бабруйска, Асіповіч, Баранавіч, Польшчы, баёў ва Усх. Прусіі. Сапёр сяржант Н. вызначыўся ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра каля Лоева. 3 1945 y органах МУС БССР. НЕСЦЯР0НАК Маргарыта Сяргееўна (н. 26.9.1935, г.п. Суземка Бранскай вобл., Расія), бел. геадэзіст. Канд. тэхн. н. (1972). Праф. (1988). Скончыла Маскоўскі ін-т інж. геадэзіі, аэрафотаздымкі і картаграфіі (1958). 3 1959 y БПА (з 1977 заг. кафедры). Навук. працы па развіцці тэарэт. асноў выліч. апрацоўкі вынікаў геад. вымярэнняў на базе матэм. статыстыкі, выкарыстанні метадаў геад. вымярэнняў y вывучэнні дэфармацый інж. збудаванняў.

несцярук

299

Te:. Геодезмческое обеспеченме стромтельно-монтажных работ: (Справ. пособме). Мн., 1984; Ннженерная геодезмя. Мн., 1986; Геодезмя. Мн., 1993 (разам з В.Ф.Несцяронкам, А.С.Пазняком); Геадэзічны слоўнік. Мн., 1994 (разам з В.Ф.Несцяронкам, У.М.Міхайлавым).

НЕСЦЯРЎК Уладзімір Сцяпанавіч (16.2.1900, в. Бушмічы Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 5.11.1991), генераллейтэнант артылерыі (1944). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1936). У Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз.

1918—20, сав.-фінл. 1939— 40 войнаў: камандзір узвода, нач. артылерыі дывізіі. У Вял. Айч. вайну на Карэльскім, Бранскім, 2-м Прыбалт. і 3-м Укр. франтах: камандуючы артылерыяй арміі, нам. камандуючага артылерыяй фронту, камандзір артыл. корпуса. Удзельнік баёў y Карэліі, Курскай бітвы, Дзвінскай, Рыжскай, Балатонскай, Венгерскай аперацый. Да 1956 на камандных пасадах y Сав. Арміі. НЕСЦЯРЎК, Юрый Міхайлавіч (н.

12.10.1957, г. Стоўбцы Мінскай вобл.), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1981). У 1981—95 працаваў на Магілёўскім камбінаце «Мастацтва», адначасова ў 1988—93 выкладаў y Магілёўскім вучылішчы культуры. 3 1995 старшыня Магілёўскай абл. арганізацыі Бел. саюза мастакоў. Працуе ў жывапісе і манум. мастацгве. Аўтар жывапісных твораў «Партрэт Паўліны Мядзёлкі» (1982), «Крыж y Давыд-Гарадку» (1988), «Сон Палешука» (1990), «Мост на Гарыні» (1995), «Фотаздымак з вёскі Вепрын» (1996), «Беларускія могілкі» (1997), вітражоў «Музыка» (1984), «Беларускія асветнікі» ў Ін-це ўдасканалення настаўнікаў y Магілёве (1986), серыі вітражоў «Майстры» (1988), аб’ёмнапрасторавай кампазідыі ў Палацы шлюбу (1987), мазаічнага пано на фасадзе шпіталя №1 (1994; абодва ў Магілёве). Творам характэрны стрыманая каляровая гама, пошукі пластычнай выразнасці.

300___________ НЕСЦЯРЭНКА НЕСЦЯР^НКА Аляксандр Андрэевіч (н. 6.8.1935, с. Падгорнае Калачаеўскага р-на Варонежскай вобл., Расія), расійскі і бел. літ.-знавец. Д-р філал. н.

(1989), праф. (1991). Скончыў Маскоўскі ун-т (1959). 3 1959 выкладаў y Чымкенцкім (у 1965—66 заг. кафедры), Калужскім пед. ін-тах. 3 1989 y Віцебскім ун-це. Навук. працы па гісторыі рус. л-ры 19 ст., творчасці Л.Талстога, тэорыі л-ры, эстэтыцы. Аўтар кн. «Аўтарскі пачатак y эпічным творы» (1982), «Л.М.Талстой і руская літаратура» (2000), вучэбных дапаможнікаў для ВНУ «Тэорыя літаратуры і метадалогія аналізу мастацкага твора» (1993), «Руская літаратура ў кантэксце сусветнай» (1998, y сааўт.), «Навукова-метадычныя матэрыялы літаратуразнаўчага цыкла» (1999, ў сааўт.). Тв:. Проблема «авторского начала» в художественном творчестве Л.Н.Толстого / / Вопр. фнлософмк. 1984. №7; Рассказ — повесть — роман: дннамнка жанров в повествованме в художественной прозе Л.Н. Толстого / / Жанр н творческая мнднвмдуальность. Вологда.

1990; Луначарскнй чмтает Достоевского в Бахтнна: Опыт обьекгшіною аналнза / / Дналог. Карнавал. Хронотоп. 1999. № 3; Ф.М.Достоевскнй іі Л.Н.Толстой как мыслнтелв н художнвкм / / Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. 2000. № I. Л.В. Календа.

НЕСЦЯРФНКА Васіль Барысавіч (н.

2.12.1934, г.п. Красны Кут Луганскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне ядз. энергетыкі і радыяцыйнай бяспекі. Чл.-кар. Нац. АН (1972), д-р тэхн. н.

(1968), праф. (1969). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1978). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча імя Баўмана (1958). 3 1963 заг. лабараторыі Ін-та цепла- і масаабмену, y 1965—90 y Ін-це ядз. энергетыкі АН Беларусі (з 1965 нам. дырэктара, з 1977 дырэктар, з 1987 заг. лабараторыі), адначасова ў 1971—87 гал. канструктар перасовачных АЭС. 3 1990 дырэктар Ін-та радыяцыйнай бяспекі «Белрад». Навук. працы па вывучэнні цеплаабмену і газадынамікі ў ядз. рэактарах з дысацыіруючым цепланосьбітам, даследаванні новых хімічна рэагавальных цепланосьбітаў, вызначэнні тэхніка-эканам. характарыстык АЭС з рэактарамі на хуткіх нейтронах. Дзярж. прэмія Беларусі 1986.

імя С.М.Кірава, з 1971 — Вял. т-ра ў Маскве. У 1967—12 выкладчык Ленінградскай, з 1975 Маскоўскай (з 1981 праф.) кансерваторый. Валодае голасам, адметным сілай, глыбінёй і выразнасцю, багаццем фарбаў, драм. талентам. Яго выкананню ўласцівы глыбокі псіхалагізм, гармонія муз. і сйэн. вобразаў, шчырасць і натуральнасць. Сярод партый: Мефістофель («Фауст» ІІІ.Гуно), Райманд («Лючыя ды Ламермур» Г.Даніцэці), Філіп II («Дон Карлас» Дж.Вердзі), Дон Базіліо («Севільскі йырульнік» Дж.Расіні), Барыс Гадуноў і Варлаам, Дасіфей («Барыс Гадуноў», «Хаваншчына» М.Мусаргскага), Князь Ігар і Канчак («Князь Ігар» А.Барадзіна), Руслан, Сусанін («Руслан і Людміла», «Іван Сусанін» М.Глінкі), Грэмін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Млынар («Русалка» А.Даргамыжскага), Рыгор («Ціхі Дон» І.Дзяржынскага), Звамбай («Выкраданне месяца» А.Тактакішвілі), Кутузаў («Вайна і мір» С.Пракоф’ева). Першы выканаўца многіх песень Г.Свірыдава, сюіты на вершы Мікеланджэла і «4 вершаў капітана Лябядкіна» Дз.Шастаковіча. У рэпертуары таксама вак,-

Я.Несдярэнка

ў ролі К ан чака

Літ.: 1980.

Гyс е в

В.Б Несцярэнка.

А.Н.

Е.Нестеренко. М„ Л.А. Сівалобчык.

Я.Я.ІІесцярэнка.

НЕСЦЯР^ЎСКІ, Мікалай Лаўрэнцьевіч (н. 31.3.1931, в. Бацюты Падляскага ваяв., Польшча), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1969). 3 1963 працаваў на Івянецкай ф-цы маст. вырабаў, з 1966 y Бел. тэатр.-маст. ін-це, з 1969 на Мінскім маст. камбінаце. Працуе пераважна ў галіне маст. керамікі. Аўтар набору «Юбілейны» (1975), скульпт. кампазіцый «Спявачкі» (1978), «Лявоніха», «Поры года» (абедзве 1979), «Вясна» (1983), дэкар. пласты «Здароўе» (1978; y паліклініцы Hau. АН Беларусі), «3 народнага жьшця» (1981; y сталовай ВА «Інтэграл»), на станцыі метро «Плошча Якуба Коласа» (1984, y сааўт.), пласты і кафлі для інтэр’ера кафэ «Бульбяная» (1983), афармленне рэстарана аэрапорта «Мінск 2» (1990; усе ў Мінску), універмага «Мінск» y г. Валгаград, Расія (1985), бюстаў Ф.Скарыны (1985), К.Клліноўскага, А.Міцкевіча, А.Багдановіча (усе 1998), плакетак «Каралі Вялікага княства Літоўскага, Жамойцкага і іншых» (2000), жывапісных кампазіцый. НЕСЯЛ0ЎСКІ Казімір (1676— 1752), польскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Жыў y вёсках Варонча і Ясянцы на Навагрудчыне. Пасол на сейм Рэчы Паспалітай (1722). Маршалак навагрудскі (1733), камісар гродзенскі (1738). Прыхільнік палітыкі Пятра I, y 1737 наведаў Пецярбург. Пісаў і на лац. мове. Апублікаваў y Пінску кампілятыўныя зб-кі «ўсякай усячыны» — «Публічныя забаўкі» (1743) і «Хатнія забаўкі» (1752; Супрасль, 1783), y якія апрача сваіх барочных вершаў уключыў прамовы, пасланні, эпітафіі, легенды. А.В.Маньдзіс.

Te.. Фмзнко-техняческне основы првмененвя двссоцнвруюшвх газов как теплонбснтелей м рабочнх тел атомных алектростанцнй. Мн., 1971; Теплообмен в ядерных реакторах с двссоцнвруюшвм теплоносмтелем. Мн., 1980 (разам з Б.Я.Твяркоўкіным); Масштабы н последстввя катастрофы на Чернобыльской АЭС для Беларусн, Украмны в Росскн. Мн..

19%; Чернобыльская катастрофа: раднацнонная зашвта населенмя. Мн„ 1997.

НЕСЦЯРЙНКА Яўген Яўгенавіч (н.

8.1.1938, Масква), расійскі спявак (бас), педагог. Нар. арт. СССР (1976). Герой Сац. Працы (1988). Скончыў Інж.-буд. ін-т (1961), кансерваторыю (1965) y Ленінградзе. 3 1963 саліст ленінградскіх Малога т-ра оперы і балета, з 1967 — т-ра

сімф. творы І.С.Баха, Г.Ф.Гендэля, Дж. Вердзі, Ю.Шапорына і інш. Выступае і ў оперных спектаклях замежных т-раў. Аўтар кн. «Роздумы аб прафесіі» (1985). Прэміі Міжнар. конкурсаў вакалістаў (Сафія, 1967; Масква, 1970). Ленінская прэмія 1982.

М Несцярэўсхі Фрагмент дэкаратыўнай кампазіцыі «Поры года». 1979.

НЕСЯЛ0ЎСКІ Францішак Ксаверы (18.12.1771, г. Ляхавічы Брэсцкай вобл. — 15.9.1845), дзяржаўны і ваен. дзеяч ВКЛ. Сын Ю.Несялоўскага. Вучыўся ў Гал. школе ВКЛ y Вільні (1785—88). 3 1788 шэф 6-га рэгімента (палка) пяхоты войска ВКЛ. Удзельні-