1829. 1313 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Порт на беразе Індыйскага ак. пры ўпадзенні р. Суон (аванпорт — г. Фрымантл). Пачатковы пункт чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: цяжкае і трансп. машынабудаванне (судны, аўтазборка, пад’ёмна-трансп. абсталяванне), хім., тэкст., дрэваапр., харч. (асабліва мясная), папяровая. 2 ун-ты.
Амазонскай нізіны. Бываюць моцныя землетрасенні і вывяржэнні вулканаў. Змена халоднага Перуанскага (або Гумбальта) цячэння на цёплае Эль-Ніньё перыядычна (прыкладна раз y 7— 10 га-
ПЕРТУЗАРЫЯ (Pertusaria), род накіпных лішайнікаў сям. пертузарыевых. Каля 650 відаў. На Беларусі 12 відаў. Найб. вядомыя П.: гладзенькая (P.laevigata), горкая (P.amara), слаявінная (Р.Іеіоріаса), чырванеючая (P.coccodes), шарыканосная (P.globulifera). Трапляюцца ў лясах на дрэвах і валунах. Слаявіна ў выглядзе бугрыста-зярністай скарыначкі, белая ці шараватая, прымацаваная да субстрату гіфамі. Пладовыя целы (апа-
Пертузарыя шарыканосная. тэцыі) развіваюцца па аднаму або групамі. Сумкі з I—8 аднаклпачнымі. бясколернымі авальнымі спорамі. Фікабіёнт — плеўракокус. У.У.Галубкоў.
Герб і сцяг Перу
доў) выклікае значныя экалагічныя і эканам. катастрофы. Карысныя выкапні: нафта, руды цынку, свінцу, серабра, кадмію, ртуці, малібдэну, вісмуту, селеПЕРЎ (Реш), Р э с п у б л і к а П е р у ну, германію, жалеза і інш. На прыбя(RepOblica del Peni), дзяржава ў зах. час- рэжных астравах паклады гуана. Клімат тцы Паўд. Амерыкі. На Пн мяжуе з Эк- берагавых раўнін і зах. схілаў Андаў вадорам і Калумбіяй, на У — з Бразілі- трапічны, пустынны, амаль без ападкаў. яй, на ПдУ — з Балівіяй, на Пд — з Сярэднямесячныя т-ры 17—25 °С на Чылі. На 3 абмываецца Ціхім ак. Пл. Пн і 15—24 °С на Пд. Клімат горнай ч. 1284 тыс. км2. Нас. 27 млн. чал. (2000). краіны высакагорна-трапічны, больш Дзярж. мовы кечуа і іспанская. Сталі- вільготны на Пн (ападкаў да 1000 мм) і ца — г. Ліма. Краіна падзяляецца на 24 кантынентальны на Пд (ападкаў 700— дэпартаменты і правінцыю Кальяо. 800 мм за год). Сярэднія т-ры паветра ў Нац. свята — Дзень незалежнасці (28 міжгорных далінах y ліп. 5— 12 °С, y ліп.). студз. 9— 16 °С з рэзкімі сутачнымі ваДзяржаўны лад. П. — прэзідэнцкая ганнямі. У высакагор’і клімат больш харэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя лодны, на вяршынях (вышэй за 4—5 1993. Кіраўнік дзяржавы і галоўнака- тыс. м) — вечныя снягі. На ўсх. схілах мандуючы — прэзідэнт, які выбіраецца Андаў і ў нізінах клімат вільготны эквапрамым тайным гапасаваннем на ўсе- тарыяльны (ападкаў да 3000, мм за год). агульных выбарах на 5 гадоў. Заканад. Сярэднямесячныя т-ры 24—27 °С. ўлада напежыць аднапалатнаму парла- Большая ч. рэк належыць бас. Амазонкі менту — Кангрэсу Рэспублікі, які выбі- (Амазонка, Мараньён, Укаялі і інш.). У раецца паводле сістэмы прапарцыя- Ціхі ак. упадаюць кароткія малаводныя нальнага прадстаўніцтва тэрмінам на 5 рэкі. На ПдУ ч. высакагорнага воз. Тыгадоў. Выканаўчую ўладу ажыццяўля- тыкака. Расліннасць берагавых раўнін і юць прэзідэнт і ўрад на чале са стар- зах. схілаў Андаў пустынная і паўпусшынёй Савета міністраў. тынная (рэдкія хмызнякі і кактусы), на Прырода. Паводле рэльефу тэр. П. ўнутр. пласкагор’ях і плато — высакападзяляецца на 3 часткі (Коста, Сьера, горны трапічны стэп (халка) і паўпусСельва): пустынная паласа берагавых тыня (пуна). Усх. схілы Андаў і раўніны раўнін на 3 (шыр. да 180 k m ) ; y цэнтры на У укрыты вільготнымі вечназялёнымагутная сістэма Перуанскіх Андаў з мі лясамі з каштоўнымі пародамі дрэў участкамі плато і пласкагор’яў, з вяр- (каўчуканосы, хіннае дрэва, кока і шыняй Уаскаран (6768 м), патухлымі і інш.). Пад лесам і хмызнякамі 66% тэдзеючымі вулканамі; на ПнУ і У зах. ч. рыторыі. Жывёльны свет берагавых раў-
ПЕРУ___________________ 301 нін збеднены; на міжгорных плато — ламы (гуанака, вікунья), шмат птушак; на ўсх. раўнінах — малпы, ляніўцы, мурашкаеды, тапіры, пекары, пумы і ягуары, птушкі, паўзуны. Ціхі ак. каля берагоў П. вельмі багаты біял. рэсурсамі. У краіне 2 нац. паркі — Уаскаран (3,4 тыс. км2) і Ману (15,1 тыс. км2), уключаныя ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны, 16 рэзерватаў. Насельніцтва Каля 60% перуанцы, народ мяшанага іспана-індзейскага паходжання, складаюць большасць y прыбярэжных раёнах. У горных раёнах жывуць індзейцы (каля 35% нас.), на Пн і ў цэнтры — кечуа, на Пд каля воз. Тытыкака — аймара. Ёсць групы імігрантаў (японцы, кітайцы. іспанцы і інш.). У антрапалагічных адносінах мангалоідаў (індзейцы, асобныя групы перуанцаў і інш.) 45%, метысаў 37%, еўрапеоідаў 15%. Сярод вернікаў католікі (93%) і пратэстанты (5%). Натуральны прырост каля 2% за год. Сярэдняя шчыльн. 21 чал. на 1 km2, y арашальных раёнах на ўзбярэжжы і ў міжгорных далінах перавышае 100 чап. на 1 km2, y трапічных лясах памяншаецца да 1—^5 чал. на 1 к м . У горных раёнах жыве 52% нас., на ўзбярэжжы — 39%, на ўсх. раўнінах — 9%. У гарадах пражывае 71% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1999): Ліма (з прыгарадамі) — 6742,6, Арэкіпа — 981,3, Кальяо -— 648,2, Трухільё — 532, Чыклаё — 420, П’юра — 315. У сельскай і лясной гаспадарцы і рыбалоўстве занята 36% эканамічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці — 18%, y сферы паслуг — 46%. Гісторыя. Тэр. П. заселена індзейцамі каля 20 тыс. г. назад. У 5-м тыс. да н.э. на ўзбярэжжы П. з’явіліся ачагі земляробства, пачалося прыручэнне ламы. У 2-м тыс. да н.э. ў паўн. П ўзнікла першая вядомая мясц. цыві-
302
перу
л із а ц ы я — ч а в ін , я к а я д а с я гн у л а р о с к в іт у к а л я 900 да н .э . У 1-м т ы с . н .э . р а з в іты я к у л ь т у р ы с т в а р ы л і ін д з е й ц ы м а ч ы к а , т ы а ў а н а к а і ін ш . Д а 13— 15 ст. а д н о с іц ц а р о с к в іт д з я р ж а в ы Ч ы м у н а П н П . з ц э н т р а м y г. Ч а н -Ч а н . К а л я 1200 ін к і н а П д П . с т в а р ы л і д з я р ж а в у Таўантынсую. У м о м а н т с в а й го р о с к в іт у (16 с т .) я н а ў к л ю ч а л а разам з т э р . П . с у ч а с н ы я т э р . Э к в а д о р а , Б а л ів іі, А р г е н ц ін ы , Ч ы л і з н а с е л ь н іц т в а м ад 8 д а 15 м л н . ч а л . У 1532— 36 П . заваявалі іс п . к а н к іс т а д о р ы н а чале з Ф . Пісара. У час іс п . п а н а в а н н я т э р . П . ў в а х о д з іла ў скл а д в іц э -к а р а л е ў с т в а П . Н а й б . а н т ы іс п . п а ў с та н н е ін д з е й ц а ў на чале з Тупакам Амару а д б ы л о ся ў 1780— 81. У 1809 п ач а л ася вай на за н е з а л е ж н а сц ь П . 28.7.1821 а б в е ш ч а н а н еза л е ж н а с ц ь П ., y 1827 п р ы н я т а п е р ш а я к а н с т ы т у ц ы я , я ка я а б в я с ц іл а к р а ін у р э с п у б л ік а й . У в ы н ік у в а й н ы з Ч ы л і ў 1879— -84 П . с тр а ц іл а б а га т у ю салетрай пра в. Т а р а п а к а . З н я с іл е н а е в а й н о й П . т р а п іл а ў ф ін . з а п е ж н а с ц ь ад зам е ж н ы х д з я р ж а ў , н а й п е р ш ад З Ш А . С т а н о в іш ч а ў к р а ін е з н а ч н а п а го р ш ы л а с я ў час п р э з ід э н ц т в а А .Б .Л е г ія -і-С а л ь с е д а (1 9 1 9 — 3 0 ), я к і ўста л я в а ў св а ю д ы к т а т у р у . У 1924 В .Р .А я д э ла Т о р э заснаваў y в ы г н а н н і А м е р . н а р .-р э в . а л ь я н с ( А П Р А ) , н а базе я к о га ў з н ік п а п у л іс ц к і н а ц ы я н а л іс т . р у х — а п р ы з м , ш т о а д л ю с тр о ў в а ў ін т а р э с ы с я р э д н іх слаёў н а с е л ь н іц т в а . У вер. 1930 с т в о р а н а П е р у а н с к а я а п р ы с ц к а я п а р т ы я ( П А П ) , я ка я в ы с ту п а л а за н а ц ы я н а л із а ц ы ю б у й н о й п р а м -с ц і і р о ў н ы я п р а в ы для ў с іх гр а м а д з я н , y т л . д л я ін д з е й ц а ў . П а с л я T a r o , я к П А П стала н а ш л я х п а л іт . т э р о р у , я н а б ы л а за б а р о н е н а , але і ў п а д п о л л і захавала з н а ч н ы ў п л ы ў y грам адстве ў 1930— 4 0 -я г. У р а д Ф .Б е л а у н д э Т э р ы , я к і п р ы й ш о ў да ў л а д ы ў 1963, с п р а б а в а ў а ж ы ц ц я в іц ь д э м а к р . р э ф о р м ы , але в ы м у ш а н ы б ы ў к а п іт у л я в а ц ь пег рад з а м е ж н ы м і м а н а п о л ія м і і м я с ц . а л іга р х ія й . Г э т а в ы к л ік а л а п а т р ы я т . ў з д ы м y гр а м а д ств е , y т.л . ў а р м іі. У к а с тр . 1969 а р м ія с к ін у л а Б е л а ун д э Т э р ы , н о в ы р э в. ў р ад у з н а ч а л іў ге н . X . В е л а ска А л ьварад а. Б ь ш і н а ц ы я н а л із а в а н ы н е к а т . п р а д п р ы е м с т в ы , я к ія н а л е ж а л і м а н а п о л ія м З Ш А , п р ы н я т ы з а к о н п р а а гр а р н у ю р э ф о р м у. А л е н а с т у п н ы ў р ад ге н . Ф . М ара л еса Б ерм удэса (з 1975) зр аб іў ш э р а г у с т у п а к за м е ж н а м у і м я с ц . к а п іт а л у і п а ч а ў д э н а ц ы я н а л із а ц ы ю .
У 1979 ваенныя перадалі ўладу цывільным дзеячам. Пры прэзідэнце Белаундэ Тэры (1980—85) працягваўся адыход ад рэформ. На прэзідэнцкіх выбарах 1985 перамог кандыдат ПАП А. Гарсія Перэс, які намагаўся ажыцця-
Д а арг.
Перу.
Горад К уска.
віць праграму сац.-эканам. пераўтварэнняў, але не здолеў спыніць крызісныя з’явы — інфляцыю, беспрацоўе. Вял. праблемай стаў масавы тэрор левых экстрэмісцкіх арг-цый. У 1990 прэзідэнтам абраны незалежны кандыдат А.Фухіморы, зноў перавыбраны ў 1995 і, y парушэнне канстытуцыі, y маі 2000. Пры ім была ажыццёўлена праграма стабілізацыі эканомікі П., значна зменшана інфляцыя, дасягнуты вял. поспехі ў барацьбе з левым экстрэмізмам. У ліст. 2000 Фухіморы, з-за абвінавачванняў яго акружэння ў сувязях з наркамафіяй, быў вымушаны адмовіцца ад прэзідэнцкіх паўнамоцтваў. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў лют. 1997. Гаспадарка. П. — індустр.-агр. краіна. Уваходзіць y групу краін, якія развіваюцца. Сярэднеразвітая краіна Лацінскай Амерыкі. У 1990-я г. праводзіліся рэформы, y т.л. аграрныя, што садзейнічала павелічэнню замежных інвесты-
(тыс. т, 1997): серабра 2,1, свінцу 257, цынку 865, медзі 503, волава 28, малібдэну 5, вальфраму 1,4, вісмуту 0,7, жал. руды 5000, нафты 9500; золата здабыта 65 т. Для сельскай гаспадаркі распрацоўваюцца паклады гуана. Асн. галіны апрацоўчай прам-сці — харчасмакавая (цукр., мукамольная, рыбная, тытунёвая), тэкст., швейная, рыбаперапрацоўчая, металургічная, хім., цэментная, электратэхн., аўтазборачная, суднабудаўнічая. Гал. цэнтр машынабудавання і чорнай металургіі — Арэкіпа, каляровай металургіі — Іла і Ароя, нафтаперапрацоўкі — Талара. Каля пал. прадукцыі апрацоўчай прам-сці даюць Ліма, Арэкіпа і Трухільё. Рыбаперапрацоўчая галіна (штогадовы ўлоў 10— 11 млн. т, каля 90% анчоўсы) займае адно з першых месцаў y свеце па вытв-сці рыбнай мукі і рыбнага тлушчу (каля 130 заводаў, асн. цэнтр Чымботэ). Вытв-сць электраэнергіі 16,2 млрд. кВтгадз (1996), 81% даюць ГЭС. У лясах на У
цый і зніжэнню інфляцыі. У 1998 валавы ўнутр. прадукт (ВУП) склаў 111,8 млрд. дол., каля 4300 дол. на чалавека. 7% ВУП атрымліваюць y сельскай гаспадарцы, 37% — y прам-сці, 56% — y сферы паслуг. 3 галін п р а м ы с л о в a с ц і найб. развіта горназдабыўная (дае каля 45% кошту экспарту). Асн. раёны здабычы — цэнтр. і паўд.-зах. ч. Андаў, буйн. радовішчы каляровых металаў Сера-дэ-Паска і Ароя. Здабыча
нарыхтоўка каштоўнай драўніны і каўчуку. Развіты саматужныя промыслы і рамёствы (асабліва ў індзейцаў). У сельскай г а с п а д а р ц ы апрацоўваецца каля 4 млн. га тэр., y т.л. арашаецца 1,3 млн. га; пад пашай і лугамі каля 27 млн. га. Захоўваецца значная агр. перанаселенасць. Каля 60% аб’ёму с.-г. вытв-сці прыпадае на дробных і сярэдніх вытворцаў, каля 40% — на латыфундыі і буйныя агр. комплек-
Д а арт. П е р у . Н а ш т а с к а г о р 'і П е р у а н с к іх А н д а ў .
сы. Раслінаводства дае 70% валавой прадукцыі галіны. Гал. экспартныя культуры (тыс. т, 1997): кава — 103, цукр. трыснёг — 6099, бавоўна (пераважна доўгавалакністая) — 202, какава, чай. Важнейшыя харч. культуры (тыс. т): пшаніца — 121, кукуруза — 704, рыс — 1080, бульба — 1960, батат, маніёк, ячмень. Вырошчваюць арахіс і тытунь, развіты агародніцтва, бахчаводства, вінаградарства, садоўніцтва. П. — адзін з гал. незаконных вытворцаў какаіну. Жывёлагадоўля мяса-воўнавага кірунку, спецыялізуецца на развядзенні (млн. галоў, 1997): авечак — 13,1, буйн. par. жывёлы — 4,6, свіней — 2,5, коз — 21. Гадуюць таксама лам і альпак, коней, мулаў. Птушкагадоўля (у 1997 — 80,1 млн. курэй). Земляробства развіта на ўзбярэжжы і ў міжгорных далінах, жывёлагадоўля — y rapax і на ўчастках высакагорных плато. Транспарт аўтамаб. (60% перавозкі грузаў і 90% пасажыраў унутры краіны), чыг., марскі, унутр. водны. Даўж. аўтадарог 72,1 тыс. km, y т.л. з цвёрдым пакрыц-' дём 7,4 тыс. км; чыгунак 2 тыс. км, унутр. водных шляхоў (бас. Амазонкі і воз. Тытыкака) — 8,6 тыс. км; нафтаправодаў — 0,8 тыс. км. У краіне 500 тыс. легкавых і 275 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (1998). Асн. аўтамагістралі — Панамерыканская шаша на ўзбярэжжы ад граніцы з Эквадорам да граніцы з Чылі, Трансандыйская шаша Ліма — Пукальпа. Адзіная чыг. сетка адсутнічае. Знешнія сувязі пераважна марскім флотам. Гал. марскія парты: Кальяо, Чымботэ, Іла, Пайта, Мальенда; рачны порт Ікітас. Развіты авіяц. транспарт. У краіне 244 аэрапорты. У 1997 экспарт склаў 6,8 млрд. дол., імпарт — 10,3 млрд. дол. П. экспартуе медзь, цынк, рыбную муку і інш. рыбапрадукты, нафту і нафтапрадукты, свінец, каву, бавоўну, цукар; імпартуе машыны, трансп. сродкі, харч. прадукты, спажывецкія тавары, чыгун і сталь, хімікаты. Гал. гандл. партнёры: ЗША (20% экспарту, 31% імпарту), Вялікабрытанія, Японія, Кітай, Германія, Калумбія, Чылі, Венесуэла. Знешні доўг 25,7 млрд. дол. (1996). Краіна атрымлівае эканам. дапамогу ад развітых краін і міжнар. apr-цый. Дадатковая крыніца даходаў — міжнар. турызм (у 1998 прынёс 878 млн. дол., наведала 0,9 млн. замежных турыстаў). Грашовая адзінка — соль (новы соль з 1991). Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (125 тыс. чал.) і ваенізаваныя фарміраванні (78 тыс. чал.), y т.л. 77 тыс. y нац. паліцыі (1998). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС i BMC. У сухап. войсках 85 тыс. чал., больш за 400 танкаў, каля 300 бронетранспарцёраў і інш. У ВПС 15 тыс. чал., больш за 100 баявых самалётаў, 23 баявыя верталёты. У BMC 25 тыс. чал., y тл. 3 тыс. ў марской пяхоце, 8 падводных лодак, 10 баявых караблёў, y т.л. 2 крэйсеры, 4 фрэгаты; y
марской авіяцыі 7 баявых самалётаў i 13 перу 303 баявых верталётаў. Ахова здароўя. Медыцынская дапамоНаватарствам вызначаюцца паэзія га пераважна платная (установы сац. М.Адана, проза Э.Конграйнса Марціна, страхавання, прыватная ўрачэбная М .Варгаса Льёсы, для якіх характэрны практыка). Сярэдняя працягласць жыцсац. крытыцызм і псіхал. глыбіня. ця мужчын 68, жанчын 72 гады (1999). Архітэктура. 3 пач. н.э. на ўзбярэжжы Узровень нараджальнасці — 26 на 1 Ціхага акіяна складаліся культуры рантыс. чал. Смяротнасць — 5,7 на 1 тыс. некласавага грамадства (Наска, Мачычал. Натуральны прырост 2%. Забяспека, Чыму), з сярэдзіны 15 ст. — культучанасць бальнічнымі ложкамі — 1 на ра інкаў. 3 1530-х г. развівалася культу509 чал., урачамі — 1 на 1116 чал. Дзіра ісп. каланізатараў. Стараж. гарады П. цячая смяротнасць — 39 на 1 тыс. номелі прамавугольныя кварталы, вузкія ванароджаных (1999). вуліцы, крэпасці, некропалі, храмы, амДрук, радыё, тэлебачанне. У 1999 y П. фітэатры, «абсерваторыі», пахавальныя больш за 600 перыяд. выданняў. Найвежы, ступеньчатыя піраміды, штучныя буйнейшыя газеты: «El Peruano» («Пепячоры і інш. На ўзбярэжжы пераважаруанец», з 1825), «El Comercio» («Гандаль», з 1839), «Expreso» («Экспрэс», з лі пабудовы з сырцовай цэглы з рэльефным аздабленнем звонку і размалёў1961), «Ojo» («Оха», з 1968), «Repûblica» камі ўнутры, y rapax — з масіўных ка(«Рэспубліка», з 1982). Нац. інфарм. менных блокаў (Мачу-Пікчу, Саксаўагенцтва — Ахенсія дэ Натысіяс Андына (з 1981). Працуюць Дзярж. служба аман). Гарады 16 ст. з прамавугольнай радыёвяшчання і тэлебачання П. (з сеткай вуліц, дамы мелі дворыкі-патыо, 1974), урадавая служба «Радыё насьёналь дэль Перу» (з 1937). Дзейнічаюць 293 радыёстанцыі. Тэлебачанне з 1958. Трансліруюцца 6 каналаў (2 урадавыя, вядуць перадачы па пытаннях культуры і асветы). Літаратура. Развіваецца пераважна на ісп. мове, a таксама на мовах кечуа і аймара. Помнікі дакалан. перыяду — лірычныя песні, рэліг. гімны, міфалагічныя паданні, нар. драма «Апу-Альянтай» (на кечуа, апубл. 1853). Калан. перыяд (16 — пач. 19 ст.) адзначаны гіст. хронікамі Ф.Г. Помы дэ Аялы, Інка Гарсіласа дэ ла Вегі, геагр. і этнагр. апісаннямі. Пад уплывам ісп. л-ры, стыляў барока і класіцызму ствараліся рэліг,філас. лірыка Д. дэ Ахеды, асветніцкая і Д а арт. Перу. К р э п а с ц ь і с в я ц іл іш ч а М а ч у сатыр. паэзія і проза П. дэ Перальты Пікчу. Барнуэва, X. дэль Валье Каўедэса. Нац.-вызв. барацьба і атрыманне неза- касцёлы — цагляныя гатычныя склялежнасці (1821) спрыялі ўсталяванню ў пенні, саборы ў стылі позняй ісп. готыл-ры рамантызму: паэзія М. Мелыара, кі (Куска, Ліма). У 17— 18 ст. ў росквіК.А.Салаверы, паліт. проза Ф.Касаса це перуанскі варыянт барока — пабудоФлорэса, гіст. раманы Х.АЛавалье. На вы простыя ў плане, з развітым арх. дэмяжы 19—20 ст. вызначальнымі сталі корам (кляштар Сан-Франсіска ў Ліме). «Перуанскія паданні» Р. Пальмы (т. 1— На ўзбярэжжы (Ліма, Трухільё) будынкі 12, 1872— 1915), індыхенісцкі раман атынкоўвалі, пакрывалі разным арна«Птушкі без гнязда» К. Мата дэ Турнер ментам, страката расфарбоўвалі, y ін(1889), рэаліст. паэзія і публіцыстыка тэр’ерах і дварах аздаблялі кафляй. У М.Гансалеса Прады. У пач. 20 ст. моў- горных раёнах (Куска, Арэкіпа, Каханае і канцэптуальнае абнаўленне паэзіі марка) каменная архітэктура магутная, звязана з узнікненнем мадэрнісцкіх статычная, яе багаты разны дэкор спа(Х.С.Чакана), постмадэрнісцкіх (А.Валь- лучае матывы еўрап. мастацтва з выявадэламар), сімвалісцкіх (Х.М.Эгурэн), авангардысцкіх (Х.Пара дэль Рыега, А.Ідальга) плыней. Асобнае месца ў развіцці грамадскай і літ. думкі П. займае творчасць Х.К.Марыятэгі, паэта і празаіка С.Вальеха, стваральніка рамана пра індзейцаў-шахцёраў «Вальфрам» (1931). У 2-й пал. 20 ст. ўзмацнілася тэндэндыя да пераемнасці і абнаўлення ў эксперыментальнай (Х.Абрыль, ЭА.Вестфален) і грамадзянскай (А.Рамуальда, Х.Г.Росе) паэзіі. 3 сац.-крытычнымі раманамі выступілі пісьменнікі-індыхеністы С.Алегрыя, Х.М Аргедас, М.Скорса, крытычны пачатак пераважае ў прозе Д а арт. Перу. К л я ш т а р С а н - Ф р а н с іс к а ў Л іХ.Р.Рыбейра, паэзіі С.Саласара Бондзі. м е. С я р э д з ін а 17 ст.
304 ____________ ПЕРУАНСКАЕ мі на тэмы індзейскай міфалогіі («метыскі стыль»). У 19 ст. панавала перайманне франц. класійызму, з 1870-х г. — еўрап. неакласіцызму і эклектызму. У пач. 20 ст. спробай адраджэння нац. традыцый стаў неакалан. стыль з дэкорам y духу перуанскага барока (арх. Р.Маркіна, К.Саўт), y 1920-я г. — неаперуанскі стыль (арх. М.Пікерас Католі, Э.Арт-Тэрэ), якія спалучалі стараж. пластыку і лаканізм з функцыян. мэтазгоднасцю. 3 сярэдзіны 20 ст. ўзводзяць вышынныя адм. і дзелавыя будынкі, навуч. комплексы, мікрараёны ў сучасных стылях (арх. М.Б’янка, Э.Сеаане Рос і інш.), рэканструююцца старыя гарады. Захоўваецца і традыц. буд-ва з адобы, каменю, трыснягу і інш. Арх. помнікі 16— 18 ст. г. Куска, крэпасйь і свяцілішча інкаў Мачу-Пікчу ўкпючаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. У 1-м тыс. да н.э. развіваліся культуры на ўзбярэжжы Ціхага ак. (Паракас, Салінар і інш.) і ў горных раёнах. 3 пач. н.э. на ўзбярэжжы склаліся культуры раннякласавага грамадства (Наска, Мачыка, Чыму), якія з сярэдзіны 15 ст. змяніліся культурай інкаў. 3 12 ст. да н.э. вядома кераміка з манахромным, рэльефным або гравіраваным дэкорам, размалёўка фігурных ваз, шматколерная размалёўка з тонкім лінейным малюнкам, пасудзіны ў выглядзе жывёл або з партрэтнымі тварамі. Колерам, арнаментыкай вызначаліся ваўняныя і баваўняныя тканіны, дываны, плеценыя з пер’я; з золата і серабра выраблялі фігуркі, маскі, вазы, упрыгожанні. 3 16 ст. існавалі маст. школы, якія зазналі ўплыў стараж. мастацтва. Побач з перайманнем еўрап. маньерызму (скульпт. і жывапісец Б.Біты, канец 16 ст.) і барока (жывапісец А. дэ Медора, скульп. П. дэ Нагера, 1-я пал. 17 ст.) развіваўся самабытны «метыскі стыль» (школа Куску). У рэчышчы рэалізму працаваў скульптар-індзеец Х.Т. Туйру Тупак. У пач. 19 ст. развіваліся жывапісны партрэт (Х.Хіль дэ Кастра), бытавы жанр (ФЛаса), кастумбрызм (Панча Ф ’ера). У 20 ст. ў мастацтве П. пашырыліся тэмы нар. жыцця, адраджаліся нац. традыцыі (К.Блас, Х.Кадэсіда, Х.Сабагаль і інш.). Развіваліся кубізм, экспрэсіянізм, абстрактнае мастацтва. У манумент.-дэкар. жывапісе пераважала нац.-патрыят. тэматыка (Т.Нуньес Урэта). У нар. мастацтве спалучаюцца індзейскія і ісп. традыцыі. Вырабляюць плашчы «понча» з геам. узорам, пасудзіны «матэ» з гарбузоў з выпаленымі малюнкамі, драўляныя пасудзіны «кера» з яркай інкрустацыяй, кераміку і інш. Літ.. Г а в р н к о в Ю .П . П е р у : о т н н к о в д о н а ш я х д н е й . М ., 1977; Н с т о р н я П е р у с д р с в н е й ш н х в ре м е н д о к о н ц а X X в. М ., 2000; М а р н а т е г н Х .К . С е м ь о ч е р к о в н с т о л к о ваняя перуанской действнтельностн: П ер. с н с п . М ., 1963; П е р у : с о ц н а л .- э к о н . н п о л н т . развм тяе (1 9 6 8 — 1980). М . , 1982; М a м о н т о в С .П . Н с п а н о я з ы ч н а я л н т е р а т у р а с тр а н
Л а т я н с к о й А м е р я к н в X X в. М . , 1972; П о л е в о й В .М . М с к у с с т в о с т р а н Л а т н н с к о й А м е р н к н . М ., 1967; К у л ь т у р а П е р у . М . , 1975. І.І.Пірожнік (п р ы р о д а , н а с е л ь н іц т в а , га с п а д а р к а ), Н.Р.Кошалева ( п с т о р ы я ) , Р.Ч.Лянькевіч (у з б р о е н ы я с іл ы ), Г.М.Малей (д р у к , рад ы ё , т э л е б а ч а н н е ), І.Л.Лапін (л іт а р а т у р а ), Я.Ф.Шунейка (а р х іт э к т у р а , в ы я ў л е н ч ае і д э к а р а т ы ў н а -п р ы к л а д н о е м аста ц тв а).
ПЕРУАНСКАЕ ЦЯЧ^ННЕ, Гy м бальта ц я ч э н н е , халоднае паверхневае цячэнне ў Ціхім ак., галіна Заходніх Вятроў цячэння. Праходзіць з Пд па Пн паміж 45° і 4° паўд. ш., уздоўж зах. берагоў Перу і Чылі. Т-ра вады 15—20 °С, скорасць каля 0,9 км/гадз. У раёне 4° паўд. ш. адхіляецца ад берагоў на 3 і злучаецца з Паўднёвым Пасатным цячэннем. Некаторыя вучоныя вылучаюць прыбярэжнае і акіянскае П.ц., паміж якімі праходзіць Паўд. Перуана-Чылійскае супрацьцячэнне. П.ц. абумоўлівае адносна нізкія т-ры паветра і малую колькасць ападкаў на ўзбярэжжы. ПЕРУАНСКІ Ж0ЛАБ, А т а к а м ская ў п а д з і н а , глыбакаводны жолаб ва ўсх. частцы Ціхага ак. Выцягнуты ўздоўж мацерыковага схілу Паўд. Амерыкі на 1340 км. Сярэдняя шыр. 61 км. Глыб. да 6601 м. Паўд.-ўсх. частка П.Ж. каля берагоў пустыні Атакама, таму раней наз. Атакамскай упадзінай. ПЕРУАНЦЫ (саманазва п е р y a н a с), нацыя, асн. насельніцтва Перу. Агульная колькасць 10,4 млн. чал. (сярэдзіна 1990-х г.), з іх 10,2 млн. чал. y Перу. Жывуць таксама ў 3UIA. Іспаніі, Германіі і некат. краінах Лац. Амерыкі. Гавораць на іспанскай мове. Большасць вернікаў — католікі, частка гтрытрымліваецца традыц. вераванняў. ПЕРЎДЖА (Perugia), горад y Цэнтр. Італіі. Адм. ц. вобл. Умбрыя і прав. Перуджа. Засн. ў 5 ст. да н.э. этрускамі. Каля 170 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: харч. (вылучаецца вытв-сць шакаладу), тэкст. (карункі), гарбарна-абутковая, трыкат., швейная, металаапр., керамічная. Ун-т (з 13 ст.). Акадэмія выяўл. мастацтваў і музыкі. Нац. галерэя Умбрыі, маст. музеі. Арх. помнікі стараж.-рым. эпохі, a таксама 5—6, 13— 16 ст. ПЕРУДЖЫНА [Perugino; сапр. B a н y ч ы (Vannucci)] П’етра (каля 1448, Чыта-дэла-П’еве, Італія — люты—сак. 1523), італьянскі жывапісец эпохі Адраджэння; прадстаўнік умбрыйскай школы жьівапісу, Зазнаў уплывы П’ера дэла Франчэска, А.Верок’ё (з 1470 працаваў y яго майстэрні ў Фларэнцыі), нідэрл. мастакоў. Творчасці ўласцівы плаўнасць кампазіцыйных рытмаў, гарманічная ураўнаважанасць прасторавых пабудоў, лірызм пейзажных фонаў. Аўтар фрэсак «Св. Себасцьян з двума святымі» ў царкве Санта-Марыя ў Чэрквета (1478), «Перадача ключоў св. Пятру» ў Сіксцінскай капэле Ватыкана (1481—92), «Укрыжаванне» ў царкве Санта-Марьм Мадалена дэі Пацы ў Фларэнцыі (1496),
трыпціха «Укрыжаванне з прадстаячымі» (каля 1485), «Паліпціх Альбані» (1491), карцін «Апалон і Марсій» (каля 1495), «З’яўленне Мадонны св. Бернару» (капя 1490—94), тонда «Мадонна з анёламі і святымі», партрэтаў Франчэска дэле Аперэ (1494), дон Б’яджа Міланезі, дон Бальдасарэ ды Антоніо ды Анджэла, маладога чалавека (капя 1495— 1500) і інш. У майстэрні П. вучыўся Рафаэль. ПЁРУЦ (Perutz) Макс Фердынанд (н. 15.5.1914, Вена), англійскі біяхімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1954), Нац. АН ЗША (1970), Амер. акадэміі мастацтваў і навук і Аўстр. АН (1963). Скончыў Венскі ун-т (1936). У 1936 эмігрыраваў y Вялікабрытанію. Д-р філасофіі Кембрыджскага ун-та (1940). 3 1947 кіраўнік групы малекулярнай біялогіі, y 1962—79 заг. лабараторыі Кембрыджскага ун-та. Навук. працы па структуры бялкоў. Удасканаліў метад рэнтгенаструктурнага аналізу, расшыфраваў прасторавую будову малекулы гемаглабіну. Нобелеўская прэмія 1962 (разам з Дж.К.Кендрў). ПЕРЎЦЫ (Pemzzi) Бальдасарэ (хрышчаны 7.3.1481, г. Сіена, Італія —
Б .П е р у ц ы . В іл а Ф а р н е з ін а ў Р ы м е. 1509— 11.
6.1.1536), італьянскі архітэктар і жывапісец. Супрацоўнічаў з Д.Брамантэ і Рафаэлем. У творчасці спалучаў прынцыпы Высокага Адраджэння з раннеманьерыстычнымі тэндэнйыямі. Раннім пабудовам уласцівы лірычнасць і вытанчаная лёгкасць форм, больш познім — кантрасты нясучых і нясёных элементаў, напружана-дынамічная сувязь кампазіцыі з гар. асяроддзем. Сярод пабудоў: віла Фарнезіна (1509— 11) і Палацца Масіма але Калоне (1536) y Рыме, партал царквы Сан-Франчэска (1519) y Сіене, палац Фарнезе (1535) y Капрароле і інш. 3 1520 кіраваў буд-вам сабора св. Пятра ў Рыме. Аўтар манум. размалёвак, якія вызначаюцца тонкім дэкаратывізмам, часам ілюзіяністычнымі эфектамі: фрэскі ў царкве СантАнофрыо (каля 1503), на віле Фарнезіна (з 1511), y капэле Панцэці царквы Санта-Марыя дэла Пачэ (1516— 17) y Рыме, y царкве Фантэджуста (1528), на віле Белькара (1530) y Сіене і інш. Афармляў спектаклі і феерыі, паўплываў на развіццё перспектыўнай тэатр. дэкарацыі. ПЕРФАРАТАР (ад лай. perforo прасвідроўваю, праколваю), 1) прыстасаванне для прабівання (перфарацыі) адтулін y матэрыяле ў працэсе стварэння перфарацыйнай карты альбо перфарацыйнай стужкі і запісу лічбавай ці алфавітналічбавай інфармацыі. Выкарыстоўваецца ў сістэмах апрацоўкі інфармацыі, апаратуры перадачы ланых, тэхн. сродках сувязі. 2) Машына для прабівання адтулін, напр., y кінастужцы, дыяграмнай паперы. 3) Пнеўматычная ці эл. машына для свідравання шпураў; свідравальны малаток. П ЕРФАРАЦЫЙНАЯ KÀPTA, п е р ф a к a р т а, адзін з нбсьбітаў інфармацыі ў выглядзе карткі стандартных памераў з паперы, кардону, радзей з пластмасы, на якую інфармацыю наносяць пры дапамозе перфаратара. Адно з першых выкарыстанняў — Жакарда машына. П.к. выкарыстоўваліся ў табулятарах (1-я пал. 20 ст.) і ЭВМ (сярздзіна 20 ст.). Выкарыстоўваецца ў некаторых тыпах выліч. машын, станках з лікавым праграмным кіраваннем. ПЕРФАРАЦЬІЙНАЯ СТЎЖКА, п е р ф а с т у ж к а , адзін з носьбітаў інфармацыі ў выглядзе папяровай, цэлулоіднай або лаўсанавай стужкі, на якую інфармацыя наносіцца прабіўкай адтулін (перфарацый). П.с. выкарыстоўваліся для ўводу (вываду) інфармацыі ў тэлеграфных апаратах (1-я пал. 20 ст.) і ЭВМ (сярэдзіна 20 ст.). ПЕРФАРАЦЫЯ (ад лац. perforatio пранікненне, прасвідроўванне), 1) y б а т a н i u ы —1 скразныя адтуліны ў клетачных абалонках сасудаў і сітападобных трубак раслін (на бакавых і папярочных клетачных сценках). Праз П. па сасудах свабодна праходзяць пажыўныя растворы. Бывае простай (у многіх кветкавых раслін), эфедроіднай (у гне-
тавых), множнай (у папарацей). 2) У м е д ы ц ы н е — скразное парушэнне цэласнасці сценкі полага ці трубчастага органа (напр., сценкі страўніка на месйы язвы); стварэнне адтуліны ў тканцы або органе, часцей y косці, хірург. шляхам. ПЕРФЕКТ (ад лац. perfectus закончаны), складаная дзеяслоўная форма прошлага часу індаеўрапейскіх моў, існуе і цяпер y некат. слав. мовах. У стараж.-рус. мове ўтвараўся спалучэннем дапаможнага дзеяслова «быгн» ў формах цяперашняга часу з актыўным дзеепрыметнікам прошлага часу на «-л», які змяняўся па родах і ліках. Абазначаў дзеянне або стан, вынікі якога захоўваюіша ў момант гутаркі: «азь есмь прнше.ть — я прыйшоў» (і цяпер знаходжуся тут). У бел. мове з развіццём трывальных адрозненняў y дзеяслова П. выцесніў з ужытку аорыст і імперфект, увабраў y сябе іх значэнні і стаў асн. формай для выражэння ўсіх адценняў мінулага дзеяння. Паступова страціў дапаможны дзеяслоў, дзеепрыметнік на «-л» увайшоў y парадыгму дзеяслова, пачаў успрымайца як форма прошлага часу, суадносная з формамі цяперашняга і будучага часу: «пішу — буду пісаць — пісаў». Канцавое «-л» y формах мужч. роду адз. л. ў вымаўленні змянілася ца «ў»: «былт> — быў», «дать — даў». На пісьме гэта з’ява адлюстравалася толькі ў 19 С Т . А.І.Жураўскі. ПЕРФ0РМАНС, п е р ф о м а н с (ад англ. performanse выступленне, выкананне, прадстаўленне), форма сучаснага мастацтва, y аснове якога знаходзіцца дзеянне. У адрозненне ад хэпенінга будуецца па разлічанаму сцэнарыю, аўтарам і выканальнікам якога з’яўляецца сам мастак або група мастакоў. П. можа ажыццяўляцца як непасрэдна перад гледачом, так і ў выглядзе відэа- або кіназапісу. Узнік y авангардысцкіх кірунках 1960-х г. У 1970-я г. пашырыў межы выяўленчага мастацтва. Дазваляе мастакам вобразна рэагаваць на актуальныя сац. ці культ. праблемы, уключаць рэальную прастору ў працэс фарміравання вобразных задум, непасрэдна ўздзейнічаць на свядомасць і паводзіны гледача, часта як састаўны элемент акцыі. На Беларусі П. вядомы з 2-й пал. 1970-х г., сярод бел. перформераў найб. вядомыя АВараб’ёў, І.Кашкурэвіч, В.ПятЯ.Ф.ШунеЛка. роў, Л.Русава і інш. ПЕРФЎЗІЯ (ад лац. perfusio абліванне, уліванне), метад прапускання фізіял. раствораў, крыві, кровазаменных і інш. вадкасцей праз крьівяносныя сасуды органа, ч. цела або ўсяго арганізма. Адрозніваюць П. органаў, цалкам вынятых з арганізма, і П. органаў, якія знаходзяцца ў арганізме, але ізаляваны ад яго сасудзістага рэчышча. Пашырана ў эксперым. фізіялогіі, дазваляе захоўваць пэўны час жыццядзейнасць органаў. Выкарыстоўваюць пры трансппантацыі; пры аперацыях на сэрцы робяць П. ўсяго арганізма. П. наз. таксама крова-
ПЕРЦАВЫ
305
забеспячэнне органаў цела ў натуральных умовах (напр., П. нырак, галаўнога мозга і інш.). ПЕРХАВІЧЫ, вёска ў Палонкаўскім с/с Баранавіцкага р-на Брэсйкай вобл., каля р. Іса. Цэнтр калгаса. За 32 км на ПнЗ ад г. Баранавічы, 227 км ад Брэста, 15 км ад чыг. ст. Міцкавічы. 321 ж., Ill двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПЕРХАРОВІЧ Франц Іосіфавіч (28.5.1894, в. Заляддзе Докшыцкага р-на Віцебскай вобл. — 11.10.1961), Герой Сав. Саюза (1945), ген.-лейтэнант (1945). Вучыўся ў Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1932), скончыў курсы «Выстрал» (1941). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. 1918—20 войнаў. 3 1921
М .П е р у ц .
Ф .І.П е р х а р о в іч .
камандзір асобнай роты, нач. штаба стралк. палка, нач. аддзялення ў штабе ваен. акругі. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Варонежскім, 1-м Укр., 1-м і 3-м Бел. франтах: камандзір палка, дывізіі і корпуса, камандуючы арміяй. Удзельнік абароны Масквы, вызвалення Украіны, Польшчы, Вісла-Одэрскай і Берлінскай аперацый. Вызначыўся ў 1945 на чале арміі ў баях за вызваленне Варшавы. Да 1951 y Сав. Арміі. ПЕРХЛАРАТЫ, солі хпорнаіі кіслаты НС104. Крышт. рэчывы. Болышсць добра раствараецца ў вадзе. Пры t > 600 °С раскладаюцйа з вылучэннем кіслароду. Акісляльнікі. Атрымліваюць П. узаемадзеяннем НСЮ4 з аксідамі ці водарастваральнымі солямі металаў, электрахім. акісленнем водных раствораў хларатаў ці хларыдаў. У прамысл. маштабе вырабляюць П. амонію N H 4 C I O 4 , натрыю NaC104, калію КС104, літыю LiC104, дыгідрат П. магнію Mg(CI04)2-2H20. Выкарыстоўваюць y якасці высакаёмістых цвёрдых кіслароданосьбітаў y хім. крыніцах кіслароду, як кампаненты выбуховых рэчываў і піратэхн. саставаў. ПЕРХЛОРВІШЛАВАЯ СМАЛА, што полівінілхларыд хлараваны.
тое,
ПЁРЦАВЫ БЁРАГ, Малагета, участак узбярэжжа Атлантычнага ак. ў Афрыцы, y Ліберыі, паміж мысамі Мезурада і Пальмас. Нізінны, плоскі, ла-
306
ПЕРЦАВЫ
гуннага тыпу. Пераважаюць вільготныя экватарыяльныя лясы і мангравыя зараснікі. Назва ад гвінейскага перцу (малагеты), які вывозіўся адсюль y мінулым. ПЁРЦАВЫ ГРЫБ (Suillus piperatus), шапкавы базідыяльны грыб сям. балетавых. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі трапляецца з ліп. па вер. пераважна ў хвойных лясах.
італьянскі паліт. і дзярж. дзеяч, публіцыст. 3 1918 чл. Італьянскай сацыялістычнай партыі (ІСП). У 1927—35 зняволены, y 1935—43 сасланы за антыфаш. дзейнасць. У 1943 разам з П .Нэні і Дж.Сарагатам удзельнічаў y аднаўленні ІСП. У канцы 2-й сусв. вайны адзін з кіраўнікоў італьян. руху Супраціўлення. У 1945—46 і 1950—52 гал. рэдактар органа ІСП газ. «Avanti» («Наперад»), 3 1948 сенатар, y 1953—78 дэп. парламента, y 1968—73 прэзідэнт палаты дэпутатаў. У 1978—85 прэзідэнт Італіі. 3 1985 пажыццёвы сенатар.
магчыма, звязаныя з культам прамаціш абагульнена-выразныя скульпт. фігуркіі жывёл і іх гравіраваныя выявы на косціі і камені, просты геам. арнамент на посудзе і прыладах працы, пятрогліфыл Помнікі П.м. эпохі палеаліту вызнача-. юцца яркай, стыхійнай рэалістычнасцю перадачы знешняга выгляду, звычак| жывёл. У познім палеаліце зарадзілася архітэктура: паглыбленыя ў зямлю жыт-І лы, дамы на палях, культавыя комплексы з вял. камянёў (гл. Кромлех, Дальмен) і інш. У мастацтве мезаліту павялічваецца схематызм, пашыраюцца шматфі-
ПЕРШАБЫТНААБШЧЬІННЫ ЛАД, y марксісцкай тэорыі 1-я ў гісторыі фармацыя грамадска-эканамічная, якая ахоплівае перыяд ад з’яўлення першачалавека да ўзнікнення ўласнасці і класавага грамадства. Гл. Першабытнае грамадства. П с р ц а в ы гр ы б
П лад овае цела — ш а п к а н а н о ж ц ы . ІІ Іа п к а д ы я м етр а м 3 — 6 см , п у к а т а я , л іп к а я , ж о ў т а м а р к о ў н а -б у р а я . М я к а ц ь ш ч ы л ь н а я , б у р а ж о ў т а я , п е р ц а в а -го р к а я . П л а с ц ін к і п р ы р о с л ы я або з ы х о д н ы я , ж о ў т ы я а б о р ж а в а -б у р ы я з ш ы р о к ім і п о р а м і. Н о ж к а ц ы л ін д р ы ч н а я , капя а с н о в ы зв уж а н а я . С п о р ы в е р а ц ё н а п а д о б н ы я , ж о ў т а -б у р ы я . Н е я д о м ы .
ПЁРЦАЎ Уладзімір Мікалаевіч (27.7.1877, г. Курск, Расія — 3.6.1960), бел. гісторык і грамадскі дзеяч. Акад.
У.М.Перцаў.
Беларусі (1940), д-р гіст. н. (1935). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Маскоўскі ун-т (1903). У 1918 праф. Смаленскага ун-та, y 1918—21 Маскоўскага пед. ін-та. 3 1922 праф. і заг. кафедры сярэдніх вякоў, з 1953 усеаг. гісторыі ў БДУ. Адначасова ў 1943—59 акад.-сакратар Аддз. грамадскіх навук А Н Беларусі. Уваходзіў y склад дэлегацыі Беларусі на канферэнцыі AAH y Сан-Францыска ў 1945, дзе быў падпісаны статут А А Н . Аўтар прац па ўсеаг. гісторыі, гісторыі грамадскай думкі, гісторыі і гістарыяграфіі Беларусі. Адзін з аўтараў і рэдактараў «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1, 1954; 2-е выд., 1961). Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—60. АН
Тв.:
О ч е р к н н о в о й н с т о р н н ( X V I — X I X вв.). 1918 (разам з А .А .Я ф ім а в а й ); Г о ге н ц о л л е р н ы . М ., 1918; Э к о н о м н ч е с к о е р а з в н тн е А н г л в н в X I X в. М н ., 1924; О ч е р к м сторнм Г е р м а ш ш X V I I I в. М н . , 1959.
3
взід.
ПЕРЦІНІ (Perlini) Алесандра (Сандра; 25.9.1896, Стэла, Італія — 24.2.1990),
ПЕРШАБЬІТНАЕ ГРАМАДСТВА (а б ш ч ы н н а-р о д a в a е, р о д а в а е г р а м а д с т в а , гістарычная эпоха ад з’яўлення першых людзей да ўзнікнення дзяржавы. Характарызуецца калектыўнай працай і спажываннем. Пачало складвацца больш як 1,5 млн. г. назад. Развівалася разам са станаўленнем чалавека, удасканаленнем метадаў выкарыстання гатовых дароў прыроды, a потым і развіццём прадукцыйных сіл. Прайшло некалькі этапаў станаўлення і развіцця: першабытны чалавечы статак (праабшчына), ранняя родавая абшчына (каменны век), пазнародавая патрыярхальная абшчына (бронзавы век), распад родаплемяннога ладу і пераход да феадалізму (жалезны век). ПЕРШАБЬІТНАЕ МАСТАЦТВА, мастацтва эпохі першабытнага грамадства. Пачатковыя імпульсы выяўл. дзейнасці вядомы ў неандэртальцаў, фарміраванне П.м. адносіцца да позняга палеаліту і паяўлення сучаснага чалавека (40—30 тыс. г. назад). Найб. стараж. помнікі П.м. выяўлены ў Зах. Еўропе, пераважна на тэр. Францыі і Іспаніі (наскальныя размалёўкі ў пячоры Альтаміра і інш.), Афрыцы (наскальныя выявы на плато Тасілін-Аджэр), а таксама ў Італіі, Аўстрыі, Чэхіі, на Урале, Каўказе і інш. У абарыгенаў Аўстраліі, Акіяніі, эскімосаў Канады, некат. народаў Афрыкі, Паўд. Амерыкі і Паўн.-Усх. Сібіры П.м. захавалася да нашых часоў. Першапачаткова П.м. не было аформлена ў асобны від дзейнасці і было звязана з прац. працэсам, паляўнічай (пазней і аграрнай) магіяй, выяўляла асн. жыццёвыя інтарэсы і светаўяўленне першабытнага чалавека, адухоўленне сіл прыроды (гл. Анімізм), культ жывёл — прабацькоў роду (гл. Татэмізм) і інш. Сярод матываў П.м. пашыраны гравіраваныя, рэльефныя і жывапісныя выявы (гл. Наскальнае мастацтва) жывёл — аб’ектаў палявання, схематычныя фігуры чалавека, каменныя і касцяныя статуэткі жанчын з гіпертрафіраванымі формамі цела і схематызаванымі галовамі (т. зв. «палеалітычныя Венеры»,
Д а арт. Першабытнас мастацтва. П е р ш а б ы тн ы м а с та к . 3 мал. З .Б у р ы я п а .
гурныя кампазіцыі, выявы чалавека ў дзеянні (сцэны паляванняў, бітваў і інш.). Развіццё керамікі, ткацтва, металаапрацоўкі абумовіла пашырэнне і ўскладненне мастацтва арнаменту, спрыяла вылучэнню дэкар.-прыкладнога мастацтва ў самаст. від творчай дзейнасці. На мяжы бронзавага і жал. вякоў y сцяпных народаў Еўразіі пашырыўся «звярыны стшь». У перыяд разлажэння першабытнаабшчынных адносін пачалі ўзнікаць развітыя віды выяўл. і дэкар,прыкладнога мастацтва. На тэр. Беларусі знаходкі выяўл. П.м. вядомы з мезалітычнага часу (арнаментаваныя касцяныя наканечнікі, гравіраваныя выявы мужчын і звяроў). На неалітычных стаянках сустракаюцца арнаментаваныя касцяныя вырабы, упрыгожанні з косці, зубоў, бурштыну, дробныя пластычныя выявы людзей, жывёл і птушак з дрэва, рогу, косці. Арнамент на керамічным посудзе пераважна штампаваны і пракрэслены, складзены з ямак, наколаў, насечак, грабеньчатых адбіткаў, ліній. У канцы неаліту і ў бронзавым веку паявіліся сімвалічныя выявы нябесных свяціл, a таксама сімвалы плоднасці. Для ранніх этапаў бронзавага веку Беларусі характэрна суіснаванне маст. традыцый мясц. паляўнічых з абстрактным сты-
лем маст. творчасці земляробаў. V П.м. жал. веку на Беларусі развівалася дэкар.-прыкладное мастацтва. Буйныя скульптурныя формы, характэрныя для канца жал. веку, прадстаўлены каменнымі ідаламі. Адчуваліся ўплывы з Прычарнамор’я, Цэнтр. Еўропы і Прыбалтыйскага рэгіёна. Л і т Г іс т о р ы я б е л а р уска га м аста ц тв а. T . 1. М н „ 1987; М н р н м а н о в В .Б . П е р в о б ы т ное н т р а д н ц в о н н о е н с к у с с т в о . М ., 1973; М н ровая х у д о ж е с т в е н н а я к у л ь ту р а : Х р е с то м а т н я . [T .] 1. Х у д о ж е с т в е н н а я ку л ь ту р а п е р в о б ы т н о го о б іц е ств а . С П б ., 1994; С т о л я р А .Д . П р о н с х о ж д е н н е н з о б р а з н т е л ь н о го н с к у с с тв а . М -, 1985; Ф о р м о з о в А .А . П а м я тн м к м п е р в о б ы т н о го нскусства на те рр н то рн н С С С Р . 2 нзд. М „ 1980. С.У.Пешын, М.М.Чарняўскі.
ПЕРШАБЫТНЫ БЫК, т у р (Bos primigenius), вымерлая млекакормячая жывёла сям. пустарогіх атр. парнакапытных; продак еўрап. свойскай буйн. par. жывёлы. Быў пашыраны ў лесастэпах і стэпах Усх. паўшар’я ў 2-й пал. антрапагенавага перыяду. На Беларусі трапляўся да пач. 17 ст. ў Белавежскай пушчы, лясах Панямоння і Прыбужжа. Апошні тур (самка) y прыродных умовах забіты ў Польшчы ў 1627, на тэр. Зах. Сібіры дажыў да 18 ст. В ы ш . ў к а р к у д а 2 м , маса да 1,5 т . П а д о б н ы да с у ч а с н ы х с в о й с к іх б ы к о ў , за в ы к л ю чэн не м п е р а в а ж н а ч о р н а й а ф а р б о ў к і цела і белай пал асы ўзд о ў ж с п ін ы . У к а н ц ы а н т р а п агену П .б . р а с п а л іс я н а б у й н у ю і д р о б н у ю расы. Л іч ы ц ц а , ш т о б у й н а я застал ася ў д з ік ім
арганізмаў — пракарыёт. Сярод некат. плаваючых іх форм узніклі першыя сапраўдныя аднаклетачныя — эўкарыёты. У канцы пратэразою (у вендзе, каля 600 млн. г. назад) y адкладах адзначаны адбіткі мнагаклетачных арганізмаў, якія бачны простым вокам. Прадстаўнікі найб. стараж. жывёл — археацыяты — з’явіліся каля 570 млн. г. назад. У канцы кембрыйскага перыяду існавалі прадстаўнікі амаль усіх тыпаў жывёльнага свету, a расліны былі прадстаўлены шматлікімі вапняковымі водарасцямі. Далейшая эвалюцыя біясферы прывяла да сучаснага стану флоры і фауны. П.Ф.Каліноўскі.
ПЕРШАГА МАЯ. міжнароднае свята салідарнасці працоўных, дзень іх барацьбы за свае сац., эканам. і паліт. правы, за мір і сяброўства паміж народамі. Устаноўлена ў ліп. 1889 парыжскім кангрэсам Інтэрнацыянала 2-га ў памяць аб жорстка задушаных уладамі выступленнях ( 1—4.5.1886) рабочых г. Чыкага (ЗША), якія патрабавалі ўвядзення 8-гадзіннага рабочага дня. Упершыню адзначалася ў 1890 ў Германіі, Даніі, ЗША і інш. краінах. У Расіі ўпершыню адзначана ў 1891 (С.-Пецярбург), на Беларусі — y 1895 на тайным сходзе 40 рабочых Мінска. 3 пач. 20 ст. пад уплывам рэв. партый святкаванне П.м. палітызавалася і адзначалася ў форме забастовак, стачак, мітынгаў і дэманстрацый. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 адбылося першае ў гісторыі Расіі і Беларусі легальнае святкаванне Першамая. 3 1918 y Расіі, пазней y СССР і інш. сацыяліст. краінах П.м. адзначалася як дзярж. свята, закліканае ўслаўляць афіцыйна абвешчаную перамогу працоўных над капіталіст. эксплуататарамі. У некат. краінах СНД адзначаецца як выхадны дзень, пазбаўлены ідэалагічнага значэння (Свята працы, Свята вясны і працы і інш.). У Рэспубліцы Беларусь П.м. — дзярж. Свята працы. Літ:.
Першабытны бык. стане (б ы л а а б ’е кта м п а л я в а н н я ), a д р о б н а я п р ы р уч а н а ў Г р э ц ы і к а л я 4 т ы с . г. назад.
П.Ф.Каліноўскі.
ПЕРШАБЫТНЫЯ ЖЫВЁЛЫ I РАСЛІНЫ, першыя на Зямлі арганізмы, якія ў працэсе эвалюцыі біясферы далі пачатак усёй разнастайнасці раслінных і жывёльных форм жыцця. Узнікалі, развіваліся і знікалі на працягу многіх мільёнаў гадоў. Першыя сляды жывых істот выяўлены ў горных пародах, узрост якіх вызначаны ў 3,5 млрд. гадоў. Першыя формы жыцця ўзніклі, верагодна, y дакембрыйскіх морах (гл. Дакембрый) і падзяліліся на 2 асн. групы— расліны і жывёлы, якія за пэўны час прайшлі эвалюц. шлях ад аднаклетачных да шматклетачных арганізмаў. Першапачатковыя аднаклетачныя істоты адносіліся да групы найб. прымітыўных
П о ч е б y т Г .А . П е р в о м а й . Л ., 1961.
ПЕРШАД РУКАВАНЫЯ КНІГІ, с т а р а д р у к а в а н ы я к н і г і , умоўная назва кніг, выпушчаных y пэўнай краіне на працягу пэўнага перыяду пасля ўзнікнення кнігадрукавання. Найчасцей гэта кнігі, выдадзеныя ў першай друкарні краіны. У Еўропе з’явіліся ў 1440-я г., на Беларусі — y 1-й чвэрці 16 ст. Першыя кнігі, друкаваныя наборнымі літарамі ў перыяд ад 1440 да 1500 уключна, наз. інкунабуламі, a вьшанні 1-й пал. 16 ст. — палеатыпамі. Гл. таксама ў арт. Выдавецкая справа. ПЁРШАЕ АПАЛЧЙННЕ 1611, атрады рас. дваран, земскіх людзей і казакоў, створаныя для барацьбы з рэшткамі войск Ілжэдзмітрыя II і польска-літоўскімі інтэрвентамі, якія занялі Маскву ў час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18. Збор апалчэння ўзначаліў П.Ляпуноў. У сак. 1611 апалчэнды (20—30 тыс. чал.) падышлі да Масквы і аблажылі горад. Аднак польска-літ. гарнізон (6 тыс. чал., паводле інш. звестак
ПЕРШАЕ
307
да 10— 12 тыс.) вытрымаў 4-месячную аблогу. Пасля таго як П. Ляпуноў быў забіты, рэшткі створанага ім апалчэння ў жн. 1611 увайшлі ў 2-е апалчэнне К.Мініна і Дз.Пажарскага, якое ў 1612 вызваліла Маскву ад польска-літоўскіх інтэрвентаў. Л і т П л а т о н о в С .Ф . О ч е р к н п о н с т о р т с м у т ы в М о с к о в с к о м го с у д а р с тв е X V I — X V I I вв. М ., 1937; К о с т о м а р о в Н .М . П овесть об освобож деннн М о скв ы от поляк о в в 1612 г. н м збранме ц аря М н х а ш іа / / К о с т о м а р о в Н .І4 . З е м с к н е с о б о р ы . М . , 1995; Р а д з ч н с к н й Э .С . Л ж е д м н т р м й / / С о ч .: В 7 т. М „ 1999. Т . 5, ч. 2.
nÉPUIAE БАЛГАРСКАЕ ЦАРСТВА, раннефеадальная дзяржава на Балканскім п-ве ў 680— 1018. Сталіцы — гарады Пліска (да 893) і Прэслаў. Засн. ў 680 ханам цюркскіх протабалгараў Аспарухам на слав. землях Візантыі, якая ў 681 прызнала яго незалежнасць. Найб. магутнасці дасягнула пры цару Сімяоне [893—927], У 969 з яго вылучылася асобнае Зах.-Балг. царства з цэнтрам y сучаснай Македоніі. У 971 астатнюю тэр. П.Б.ц. з г. Прэслаў захапіла Візантыя, якая ў 1018 заваявала і Зах.-Балг. царства. Гл. таксама Балгарыя. nÉPUIAE CÉPBCKAE ПАЎСТАННЕ 1804— 13, нацыянальна-вызваленчае і антыфеад. паўстанне сербаў пад кіраўніцтвам Карагеоргія супраць тур. прыгнёту. У час паўстання фактычна адноўлена сербская нац. дзяржаўнасць. Задушана туркамі. Больш падрабязна гл. ў арт. Сербскія паўстанні пачатку 19 стагоддзя.
nÉPUIAE ТАВАРЬІСТВА БЕЛАРЎСКАЙ ДРАМЫ I КАМЁДЫІ. Існавала ў крас. 1917 — сярэдзіне 1920 y Мінску. Створана Ф .Ждановічам (арганізатар, кіраўнік, рэжысёр) пры ўдзеле І.Буйніцкага, У.Фальскага. Адкрылася 23.4.1917 спектаклямі «Паўлінка» Я.Купалы і «У зімовы вечар» паводле Э.Ажэшкі ў памяшканні Мінскага гар. т-ра. Потым працавала ў клубе «Беларуская хатка». У т-ва ўваходзілі ўдзельнікі драм. гурткоў, хор (кіраўнік У. Тэраўскі), танц. група (кіраўнік Ч.Родзевіч) і аркестр нар. інструментаў (кіраўнік Дз.Захар). Значнай падзеяй была першая пастаноўка т-вам п ’есы Я.Купалы «Раскіданае гняадо» (10.7.1917). Калектыў развіваўся на прафес. аснове і ў сваёй дзейнасці абапіраўся на нар. традыцыі Першай беларускай трупы Ігната Буйніцкага. Пасля спектакляў звычайна наладжваліся дэкламацыі, выконваліся нар. танцы і песні. Т-ва адыграла важную ролю ў культ. жыцці Беларусі, y станаўленні бел. прафес. тэатр. мастацтва. Трупа выязджала на гастролі ў розныя гарады Беларусі. Пры ўдзеле членаў т-ва створаны «Беларускі савецкі тэатр•> і Мінскае таварыства працаўнікоў мастацтва. У 1920 з адкрыццём y Мінску Бел. дзярж. т-ра (з 1944 Бел. т-ра імя Я.Купалы) значная частка калектыву ўвайшла ў яго трупу і
308
ПЕРШАІСНАЯ
т-ва спыніла сваю дзейнасць. У розны чае y трупу ўваходзілі: В.Адуцкевіч, Т.Бандарчык, Я.Беларус, В.Вашкевіч, У.Галубок, Г.Грыгоніс, Р.Жакоўскі, Ждановіч, В.Жылінскі, М.Зароская, А.Іваноў, А.Крыніца, М.Кудзелька (М.Чарот), Я.Лабаноўская, МЛабаноўскі, А.Ліпніцкая (Ліпнічанка), К.Міронава, М.Міцкевіч, П.Мядзёлка, Л.Навахацкая, П. і Я. Раткевіч (Раткевічанкі), Л.Ржэцкая, К.Саннікаў, Е.Станкевіч, С.Станюта, В.Тарасік, Ядвігін Ш. і інш. Сярод пастановак: «Паўлінка» Я.Купалы, «Антось Лата» Я.Коласа, «Пісаравы імяніны», «Апошняе спатканне», «Бязвінная кроў» Галубка, «Модны шляхцюк» К.Каганца, «Пінская шляхта» В.ДунінаМарцінкевіча, «Мікітаў лапаць» М.Чарота, «Сягонняшнія і даўнейшыя» К.Буйло, «У зімовы вечар», «Хам» Ажэшкі, «Пашыліся ў дурні» М.Крапіў-
м3, перспектыўныя 6,1 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 3 — 12,8 м, ускрышы (пяскі) 0,3—5,8 м. Гліны прыдатныя на выраб керамзітавага жвіру і фасадрых керамічных вырабаў. АП.Шчураў. п е р ш а м Ай с к а я ,
вёска ў Бярозаўскім р-не Брэсцкай вобл.; чыг. ст. Бяроза-Картузская на лініі Брэст— Баранавічы. Да 1964 наз. Блудзень. Цэнтр сельсавета. За 5 км на 3 ад г. Бяроза, 96 км ад Брэста. 1842 ж., 832 двары (2000). Бярозаўскі камбікормавы з-д, Бярозаагразабеспячэнне, хлебапякарня, база сельгасхіміі, 6-ы акаподак Жабінкаўскай дыстанцыі пуці, прыёмны пункт Жабінкаўскага цукр. з-да. Сярэдняя і муз. школ'ы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. п е р ш а м а й с к а я , вёска ў Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл. Да 1954
Аршсгы
Перныга т ав ар ы ства беларускай драм ы і ка м е д ы і. Мінск.
1917.
ніцкага, «Міхалка» Далецкіх, «Сватанне» А.Чэхава і інш. Літ:. Р а м а н о в і ч Я.С. Рэкі цякуць з ручаёў. Мн., 1969; А т р о ш ч а н к а А.Я. Фларыян Ждановіч. Мн., 1972; Н я ф ё д У.І. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982; Гісторыя беларускага тэатра. T. 1—2. Мн., 1983— У.І.Няфёд. 85.
ПЕРШАІСНАЯ ФЎНКЦЫЯ, функцыя, вытворная ад якой роўная зададзенай функцыі; гл. ў арт. Нявызначаны інтэграл. ПЕРШАМАЙСК, вёска ў Салігорскім р-не Мінскай вобл. Да 1964 наз. Жываглодавічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 37 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Салігорск, 150 км ад Мінска. 579 ж., 265 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — ветраны млын (2-я пал. 19 ст.). ПЕРШАМАЙСКАЕ РАД0ВІШЧА ГЛІН У Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Першамай. Пластавы паклад звязаны з алювіяльнымі адкладамі 2-й надпоймавай тэрасы р. Прыпяць. Гліны шчыльныя, тлустыя, пластычныя і высокапластычныя з рэдкімі зернямі жвіру і галькі. Разведаныя запасы 8,3 млн.
наз. Сабакінцы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 54 км на Пн ад г. Шчучын, 72 км ад Гродна, 39 км ад чыг. ст. Скрыбаўцы. 456 ж., 182 двары (2000). Дрэваапр. цэх. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Свята-Пакроўская царква, касцёл Узвышэння Крыжа. Брацкія магілы партызан і ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПЕРШАМАЙСКІ, рабочы пасёлак y Лідскім р-не Гродзенскай вобл.; на аўтадарозе Ліда—Іўе. За 8 км на У ад Ліды, 120 км ад Гродна. 1,4 тыс. ж. (2000). Працуюць торфабрыкетны з-д «Лідскі»; сярэдняя і муз. школы, яслі-сад, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. ПЕРШАПАКУТНІКІ ў хрысція н с т в е, рэальна існуючыя або міфічныя асобы, прылічаныя царквой да святых за пакуты і смерць, прынятыя за веру. Культ П. склаўся ў перыяд ганення хрысціян y Рым. імперыі. П. станавіліся першымі святымі ў хрысц. пантэоне. У шэрагу выпадкаў з імі звязаны рэліг. легенды і паданні (гл. таксама Святыя Беларусі).
ПЕРШАПАЧАТК0ВАЕ НАКАПЛЁННЕ КАПІТАЛУ, працэс ператварэння сродкаў вытв-сці і грашовых багаццяў y , капітал, a непасрэдных таваравытворцаў (пераважна сялян) — y наёмных і рабочых. Адбываўся ў Зах. Еўропе ў 15— 18 ст. Паняцце ўведзена А.Смітам, I распрацавана К.Марксам. ПЕРШАПАЧАТК0ВЫЯ КАНТ0НЫ, прынятая ў гістарычнай л-ры назва трох швейц. кантонаў — Швіца, Уры і Інтэрвальдэна, якія ў 1291 аб’ядналіся ў т.зв. «вечны саюз» для барацьбы з Габсбургамі. Кантоны абавязаліся аказваць адзін аднаму дапамогу супраць знешняга ворага, адмаўляліся прымаць на службовыя пасады немясц. асоб, дзеля разбору ўнутр. спрэчак увялі сістэму трацейскага суда. Саюз П.к. стаў пачаткам утварэння Швейц. канфедэрацыі. ПЕРІІІАПТУШКА, гл. Археашюрыкс. «ПЕРШАСАКАВІК0ЎЦЫ», «п е р ш a м a р т a ў ц ы», 1) члены «Народнай волі», арганізатары і ўдзельнікі забойства імператара Аляксандра П 13 (1 па старым стылі) сак. 1881. Непасрэдны забойца цара І .Я .Грынявіцкі смяротна паранены ў час замаху. Паводле суд. працэсу 7— 10.4.1881 A.1 Жалябаў, С.Л.Пяроўская, М.І.Кібальчыч, Ц.М.Міхайлаў, і М.І.Рысакоў павешаны, ГМ.Гельфман асуджана на вечную катаргу; інш. ўдзельнікі асуджаны на інш. працэсах «Нар. волі» 2) Члены тэрарыст. фракцыі «Нар. волі» (15 чал.), арганізатары прадухіленага паліцыяй замаху на імпера- I тара Аляксандра III 13 (1 па старым ] стылі) сак. 1887 («другія гтершасакавікоўцы»). Паводле суд. працэсу 27.4— 1.5.1887 П.І.Андрэюшкін, В.Дз. Генералаў, В.С.Асіпанаў, А.І.Ульянаў, П.Я.Шавыроў павешаны, астатнія прыгавораны да катаргі і ссылкі. ПЕРШАСНАБЯСКРЫЛЫЯ, група найб. прымітыўных (ніжэйшых) насякомых. Раней класіфікаваліся як падклас з 4 атрадамі. Паводле сучаснай класіфікацыі атр. бязвусікавых насякомых, двуххвостак і нагахвостак вылучаюць y асобны клас скрытасківічных насякомых (Insecta-Entognatha), a атр. шчацінахвостак адносяць да класа адкрытасківічных, або сапраўдных, насякомых (Insecta-Ectognatha) і вылучаюць y асобны раздзел — насякомыя-аптэрыготы, або П. (бяскрыльія насякомыя). С.Л.Максімава.
ПЕРШАСНАП0ЛАСЦЕВЫЯ ЧЙРВІ, нематгельмінты, нематэльм і н т ы (Nemathelminthes, або Aschelminthes), тып ніжэйшых чарвей (скаляцьш). 6 (7) кл.: валасні, гастратрыхі, калаўроткі, кінарынхі, круглыя чэрві, скрэбні і, магчыма, прыапуліды. Апісана больш за 20 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Свабоднажывучыя і паразіты (раслін, жывёл, чалавека). Свабоднажывучыя насяляюць моры, прэсныя вадаёмы, глебу. Узбуджальнікі нематодных хвароб раслін, нематадозаў. На Беларусі
адзначаюцца валасні, гастратрыхі, калаўроткі, круглыя чэрві. Даўж. ад 0,04 мм да 8 м. Цела цыліндрычнае, нячленістае, верацёна- або ніткападобнае, укрытае шчыльнай кутыкулай. Паміж скурнамускульным мяшком і кішэчнікам шырокая першасная поласць цвла (адсюль назва). Кішэчнік з 3 аддзелаў: пярэдняй, сярэдняй і задняй кішкі з анальнай адтулінай. Выдзяляльная сістэма — відазмененыя скурныя залозы або протанефрыдыі. Нерв. сістэма складаецца з каляглотачнага нерв. кальца і аднаго ці некалькіх падоўжаных нерв. ствалоў ці мазгавога нерв. вузла з адыходзячымі ад яго нервамі. Органы пачуццяў (вочкі, нюхальныя ямкі, органы дотыку) слабаразвітыя. Дыхальнай і крывяноснай сістэм няма. Большасць раздзельнаполыя, ёсць гермафрадыты.
А.М.Петрыкаў.
ПЕРШАСНАР0ТЫЯ (Protostomia), падраздзел двухбакова-сіметрычных беспазваночных жывёл, y якіх ротавая адтуліна ўтвараецца на месцы першаснага рота (бластапора) або яго пярэдняй часткі, анальная — на заднім канцы цела. Уключае імшанак, кольчатых чарвей, круглых чарвей, малюскаў, немертын, плечаногіх, плоскіх чарвей, фаранід, членістаногіх, аніхафор, калючагаловых.
Проціпастаўляюцца другаснаротым, y якіх ротавая адтуліна ўтвараецца незалежна ад першаснага рота. Шкілет вонкавы (кутыкула, хіцін ці ракавіна); пярэдняя і задняя кішкі развіваюцца праз прагінанне эктадэрмы; нерв. сістэма прадстаўлена нерв. ствалом і гангліямі (нерв. вузламі), выдзяляльная — нефрыдыямі. Драбленне яйца спіральнае (калі не зменена другасна). А.М.Петрыкаў.
ПЕРШАСНАТРАХЕЙНЫЯ (Protracheata), адзіны клас беспазваночных жывёл тыпу аніхафор. 2 сям., 70 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічнай і ўмеранай зонах Паўд. паўшар’я. Жывуць y вільготных мясцінах, y лясным подсціле. Начныя жывёлы. Даўж. да 15 см. Цела з 13—44 сегментаў, вусенепадобнае, укрыта мяккай хіцінавай кутыкулай. Па ўсёй даўж. цела кароткія ножкі. На галаве 3 пары прыдаткаў (1-я пара — доўгія вусікі). Органы дыхання — трахеі, вьшзялення — цэламадукты. Сэрца ў выглядзе трубкі з адтулінай, крывяносных сасудаў няма. Кормяцца насякомымі. Раздзельнаполыя. Пераважна жывародныя.
ПЕРШАСНАЯ АПРАЦ0ЎКА ВОЎНЫ, комплекс тэхнал. працэсаў па падрыхтоўцы воўны-сыравіны да далейшай перапрацоўкі. Адбываецца на спец. прадпрыемствах воўнаапрацоўчай прам-сці — фабрыках па П.а.в. (на Беларусі ў пас. Ільіч Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл ). Асн. этапы: сартаванне, трапанне, мыццё, высушванне. Пры сартаванні атрымліваюць аднародныя па тзхн. якасцях партыі воўны. Сартаваная воўна на трапальных агрэгатах разрыхляецца, пазбаўляецца мех. прымесей. Мыюць воўну ў мыйных агрэгатах цёплым (40—48°С) мыльна-содавым растворам, выдаляюць тлушчапот, мінер. прымесі, адціскаюць, разрыхляюць і высушваюць пры т-ры 50—60°С. Пры парушэннях рэжымаў П.а.в. ўзнікаюць заганы воўны: зніжэнне трываласці, пругкасці, эластычнасці, страта бляску. П.Ф.Драбышэўскі.
ПЁРШАСНАЯ АПРАЦбЎКА ЛЁНУ, пачатковая а п р а ц о ў к а лё-
н у, комплекс тэхнал. працэсаў па апрацоўцы льносаломы на валакно. У выніку атрымліваюць доўгае і кароткае валакно, кастрыцу і пакулле. Асн. этапы — рассціланне (ці вымочванне), размінанне, трапанне (гл. Ільноапрацоўка). Р а с с ц і л а н н е абмалочанай ці ачэсанай ільносаломы, сартаванай па даўж. сцябла, робяць на льнішчах ці лугах з невысокай густой травой. Найб. эфектыўна праводзіць y жн., пры цёплым (І8°С) і вільготным надвор’і з вял. росамі, на 3—^4 тыдні (пры больш познім рассціланні на 5—7). Ільносалома ператвараецца ў трасту ў выніку жыццядзейнасці мікраарганізмаў (аэробных і анаэробных), якія раскладаюць пекцінавыя рэчывы і разбураюць сувязі паміж асобнымі валокнамі, валакністымі пучкамі і інш. тканкамі сцябла. Вылежалая льносалома змяняе колер з жоўтага на шэры. Каб пазбегнуць псавання, лён пераварочваюць і адбіраюць пробы для кантролю за якасцю (пераляжалае валакно робіцца слабым, пухлявым, зніжаецца выхад). В ы м о ч в а н н е дае валакно лепшай якасці, яго праводзяць y прыродных вадаёмах ці спец. ёмістасцях на льнозаводах. Выкарыстоўваюць вымочванне адзінарнае (10— 12 дзён), камбінаванае (5—6 дзён, потым рассцілаюць) i падвойнае (2 вымочванні па 4—5 дзён з перапынкам на 2—3-дзённае прасушванне). Сушаць трасту на льнішчах y конусах ці ў спец. агрэгатах. Доўгае валакно аддзяляюць ад кастрыцы р а з м і н а н н е м (ламанне драўніны) і т р а п а н н е м (выдаленне з сырцу кастрыцы) на мяльна-трапальных агрэгатах (з адходаў на кудзелепрыгатавальных агрэгатах атрымліваюць кароткае валакно — кудзелю; гл. Ільноапрацоўчыя машыны). Валакно еартуюць і прасуюць. На прадпрыемствах ільняной прамысловасці доўгае валакно ідзе на выраб кашульна-блузачных, касцюмна-сукеначных, парцьерных, матрацных тканін, кароткае — брызентавых, тарных тканін, нятканых матэрыялаў, кручаных вырабаў. Кастрыцу (да 65% ад масы трасты) выкарыстоўваюць як паліва, сыравіну для вытв-сці кастрапліт, арбаліту, кармавых дабавак, цэлюлозы, паперы. Пакулле (кароткае, грубае валакно, непрьшатнае для пражы) атрымліваюць сепарацыяй кастрыцы; служыць буд. матэрыялам, сыравінай для вытв-сці кручаных вырабаў. У выніку П.ал. з трасты атрымліваюць 25% валакністай масы, з яе 25—35% доўгага і 60—70% кароткага валакна, каля 5% пакулля.
На Беларусі льнозаводы (Дрысенскі, Лёзненскі) працуюць з 1930; y 2000 дзейнічаюць 53 ільнозаводы, 82 тэхнал. лініі, пераважна на Пн і ПнУ, дзе больш сеюць лёну (гл. Ільнаводства). Аб’ём вытв-сці льновалакна на Беларусі — 30,4 тыс. т y год, сусв. аб’ём — 350 тыс. т (1998). Навук. даследаванні па П.а.л. вяліся ў БелНДІ лёну (1971 — 1994), з 1994 y БелНДІ Мін-ва сельскай гаспадаркі працуе лабараторыя механізацыі вырошчвання, уборкі і перапраП.М.Сяргееў. ЦОўкі лёну. ПЕРШАСНАЯ НЬІРКА, м е з а н е ф р a с, парны орган выдзялення ў пазваночных. Складаецца са шматлікіх канальцаў (адзін канец кожнага мае выраст — малыгігіева цельца, другім канцом каналец адкрываецца ў першаснанырачны або вольфаў канал). У кругларотых, рыб і земнаводных П.н. функцыянуе на працягу жыцця, y вышэйшых пазваночных — толькі на ран-
ПЕРШАСНЫЯ
309
ніх стадыях зародкавага развіцця, потым замяняецца метанефрасам (другаснай ныркай). Гл. таксама Выдзяляльная сістэма. ПЁРШАСНАЯ П0ЛАСЦБ ЦЁЛА, с х і з а ц э л ь , прастора паміж сценкай цела і кішэчнікам y некат. шматклетачных жывёл, y якой знаходзяцца ўнутр. органы. Паяўляецца ў першаснаполасцевых чарвей і характарызуецца адсутнасцю ўласнай клетачнай сценкі. У малюскаў прадстаўлена сістэмай лакун і сінусаў; y вышэйшых шматклетачных жывёл (кольчатыя чэрві, хордавыя) выцеснена другаснай поласцю цела, або цаломам. У членістаногіх яе рэшткі ў працэсе эмбрыянальнага развіцця аліваюцца з рэдукаваным цэломам і ўтвараюць т.зв. змешаную поласць цела, або міксацэль. У зародкаў жывёл на стадыі бластулы П.п.ц. наз. бластацэль. ІЙРШ АСНЫ ЎЛІК, першапачатковая рэгістрацыя фактаў, падзей, працэсаў, запаўненне фармуляраў назірання і інш. дакументаў y статыст., бухгалтарскім і аператыўным уліку. ПЁРШАСНЫЯ I ДРЎГАСНЫЯ ЙКАСЦІ, гнасеалагічныя паняцці для адрознення якасцей (уласцівасцей) рэчаў паводле прынцыпу аб’ектыўнасці. Распрацоўваліся ў філасофіі Дж. Лока і інш. прадстаўнікоў зах.-еўрап. навукі 17— 18 ст: Вытокі праблемы — y антычнай філасофіі. Дэмакрыт адрозніваў суб’ектыўныя веды «па меркаванні», якія звязаны з пачуццёвым успрыманнем, і веды «па ісціне» — аб’ектыўныя, якія грунтуюцца на мысленні. Пра якасці ў двух сэнсах разважаў Арыстоцель. Больш грунтоўнае ўяўленне аб першасных якасцях y працах Г.Галілея, Р.Дэкарта, Т.Гобса і Р.Бойля. Да першасных якасцей яны аднеслі механіка-геаметрычныя ўласцівасці цел. Лок ужо падзяліў усе якасці на першасныя і другасныя. Паводле яго, першасныя якасці прадметаў не залежаць ад суб’екта, гэта аб’ектыўныя якасці (працягласць, велічыня, фігура, становішча, колькасць і інш.). Другасныя якасці, наадварот, y многім залежаць ад суб’екта (колер, гук, пах, смак, цяпло, холад і інш.). Гэту праблему закраналі Дж.Берклі, Д.Юм, І.Кант і інш. філосафы. Берклі трактаваў яе ў суб’ектыўна-ідэалістычным кірунку; спрабаваў даказаць суб’ектыўнасць і другасных, і першасных якасцей. Юм і Кант таксама адкідалі аб’ектыўнасць першасных якасцей, бо не прызнавалі падабенства адчуванняў да ўласцівасцей знешніх аб’ектаў. Вытлумачаная ў суб’ектыўна-ідэалістычным духу гэта праблема стала перадумовай гнасеалогіі эмпірыякрытыцызму. 3 пункту гледжання дыялектыкі праблема П. і д.я. вырашальная, паколькі дыялектычны светапогляд зыходзіць з недапушчальнасці іх супрацьпастаўлення. I адны, і другія спасцігаюцца суб’ектам і
310
ПЕРШАСНЫЯ
з’яўляюцца суб’ектыўным аб’ектыўнай рэчаіснасці.
вобразам
Літ.: Б с р к л н Дж. Трн разговора между Гн.іасом л Фнлонусом: Пер. с англ. / / Соч. М., 1978; Л о к к Дж. Опыт о человеческом разуменнм: Пер. с англ. / / Соч. М., 1985. Т. 1; Н а р с к н й Н. Джон Локк н его теоретнческая снстема / / Локк Дж. Соч. М., 1985. T. 1. Т.ІАдула.
ПЁРШАСНЫЯ ПАЛАВЫЯ ПРЫКMÈTbl, гл. ў арт. Палавыя прыкметы. ПЕРШАЦВЁТ, п р ы м y л a (Primula), род кветкавых раслін сям. першакветных. Больш за 500 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 2 віды П.: веснавы, або баранчыкі, ці ключыкі (P.veris), і высокі (P.elatior), занесены ў Чырв. кнігу. Трапляюцца ў мяшаных лясах, на палянах, сухіх лугах, y далінах рэк. Інтрадукавана 5 відаў П.: Воранава (P.woronovii), вушкавы (P.auriculata), дробназубчасты (P.denticulata), звычайны (P.vulgaris), японскі (P.japonica). Шматгадовыя ранаквітучыя (адсюль назва) травяністыя карэнішчавыя расліны. Лісце суцэльнае, чаранковае ці сядзячае, y прыкаранёвай разетцы. Кветкі правільныя ў парасонавых, галоўчатых або кальчаковых суквеццях жоўтага, бэзавага, белага, ружовага, пурпуровага, фіялетавага колеру. Плод — каробачка. Маладое лісце спажываюць як салату, кветкі і лісце выкарыстоўваюць y лікёра-гарэлачнай вытв-сці. Харч., лек., дэкар., меданосныя расліны.
«ПЕРШАЦВЁТ», бел. літаратурна-мастацкі і інфармацыйна-публійыстычны часопіс для моладзі. Выходзіць з кастр. 1992 y Мінску на бел. мове штомесячна. Асвятляе літ. працэс на Беларусі; друкуе вершы і прозу маладых літаратараў, інтэрв’ю з прадстаўнікамі маладзёжных рухаў, артыкулы па мастацтве, філасофіі, экалогіі і інш. Mae рубрыкі: «Проза», «Паэзія», «Кунсткамера», «Школа перакладу», «Школа філасофіі», «Скрыжаванне», «Траянскі конь», «Ён і Яна», «Літаратурная вучоба» і інш.
ПЁРШАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ВЕЧАРЬІНКА ў В і л ь н і . Адбылася 12.2.1910 y клубе чыгучачнікаў. Арганізавана A.Бурбісам пры падтрымцы рэдакцыі газ. «Наша ніва». Мела значны грамадскі рэзананс, садзейнічала развіццю бел. прафес. і аматарскага тэатр. мастацтва. У П.б.в. ўдзельнічала каля 100 чал., прысутнічала каля 1000 гледачоў. У прафаме спектакль «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага (пастаноўка Бурбіса, сярод удзельнікаў Я.Арлоўскі, Ф.Мурашка, Ч.Родзевіч і інш.); харавыя творы «А хто там ідзе?» (муз. Л.Рагоўскага на словы Я.Купалы), «Чаму ж мне не пець» і інш. бел. нар. песні (дырыжор Рагоўскі); нар. танцы «Лявоніха», «Мяцеліца», «Юрка», «Верабей» (пад кіраўніцтвам І.Буйніцкага).
афармленні выкарыстоўваліся элементы бел. нар. выяўл. мастацтва, акцёры выступалі ў бел. нац. касцюмах. Сярод драм. выканаўцаў вызначаліся Буйніцкі (іграў характарна-драм. ролі), А.Бурбіс, Крапівіха (Цётка), А.Забель (З.Абрамовіч); сярод музыкантаў — Дз.Крывадубаў (Няленка) і І.Голер; сярод спевакоў — Я.Феакцістаў; сярод танцораў — Буйніцкі, яго дочкі Ванда і Алена, Ч., Л. і Я.Родзевічы. Муз. часткай кіраваў Л.Рагоўскі. Рэжысёрамі былі А.Аляксеенка, Бурбіс і інш. У рэпертуары: пастаноўкі «Модны шлякцюк» К.Каганца, «У зімовы вечар» і «Хам» паводле Э.Ажэшкі, «Сватанне» і «Мядзведзь» А.Чэхава,
Літ:. Н я ф ё д У.І. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982; Гісторыя беларускага тэатра. T. 1—2. Мн., 1983—85. А.В.Сабалеускі.
ПЁРШАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ТРЎПА ІГНАТА БУЙНІЦКАГА, прафесійны бел. тэатр y 1907— 13. Створана па ініцыятыве акцёра і тэатр. дзеяча I.Буйніцкага ў фальварку Палівачы Дзісенскага пав. Віленскай губ. (цяпер в. Палевачы Глыбоцкага р-на Війебскай вобл.). Узнікла на аснове бел. вечарынак, аматарскіх «сямейных» спектакляў і да 1910 мела аматарскі характар. Трупа праводзіла асв. работу, шмат зрабіла для развіцця самадз. творчасці і прапаганды бел. мастацтва, стварыла асновы кац. прафес. тэатра. Пад уплывам яе дзейнасці і традыцый y крас. 1917 узнікла Першае таварыства беларускай драмы і камедыі. Калектыў шмат гастраліраваў па Беларусі, y Вільні (1910), Пецярбургу (1911 і 1912), Варшаве (1913). У праграму паказаў спачатку ўваходзілі бел. нар. песні, танцы, дэкламацыя вершаў і апавяданняў на роднай мове, невял. п’есы. 3 1910 паказы складаліся з некалькіх самаст. частак: 1—2 п’ес, дэкламацый, спеваў і танцаў. Тэатр прытрымліваўся нар. традыцый, вылучаўся сінт. характарам сваёй творчасці і рэаліст. накіраванасцю. У нескладаным сцэнічным
Да арт. Першая беларускдя трупа Ігната Буйніцкага. Буйнішсі з дочкамі. 1911. «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага, «Міхалка» Далецкіх; вершы Я.Купалы, Я.Коласа, ЯДучыны, А.Паўловіча; песні «Чаму ж мне не пець», «Дуда-весялуха», «За гарамі, за лясамі» і інш.; танцы «Юрка», «Гняваш», «Верабей», «Лявоніха», «Мельнік», «Мяцеліца» і інш.
Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага ў час выступленПершацвет высокі.
ня на этнаграфічным вечары ў Пецярбургу. 1912.
Літ:. Н я ф ё д У. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982; Я г о ж. Ігаат Буйніцкі — бацька беларускага тэатра. Мн., 1991; Гісторыя беларускага тэатра. T. 1. Мн., 1983.
ПЕРШАЯ
бою часцей Чырв. Арміі і гэтай дывізіі ў в. Леніна адкрыты Музей савецка-польскай баявой садружнасці.
311
(Германія, Аўстра-Венгрыя, Турцыя, ПЁРШАЯ РЭСПЎБЛІКА ў Ф р а н Балгарыя) і Антантай (Расія, Францыя, ц ы і, першы гіст. перыяд рэсп. дзярж. Вялікабрытанія, Сербія, пазней Японія, ПЁРШАЯ ІМПЁРЫЯ, перыяд праўІталія, Румынія, ЗША і інш.). Усяго лення ў Францыі імператара Напалеона ладу ў Францыі ў 1792— 1804. Абвешчана Нац. Канвентам 22.9.1792 пасля ўдзельнічала 38 дзяржаў (разам з дамініI [1804— 14 і 20.3. — 22.6.1815]; адна з ёнамі і калоніямі) з насельніцтвам форм ваен. дыктатуры, якая змяніла звяржэння манархіі (10.8.1792) Французболыц за 1,5 млрд. чал. Выклікана абКонсульства. Пасля падзення П.і. ад- скай рэвалюцыяй 1789—99. Паводле спосабу кіравання падзяляецца на 3 вастрэннем супярэчнасцей сярод гал. ноўлена манархія Бурбонаў. асн. перыяды: праўленне Канвента капіталіст. краін за ўмадаванне свайго ПЁРШАЯ КАНФЕРЙНЦЫЯ КПЗБ (1792—95), праўленне Дырэкторыі панавання ў свеце, за перадзел ужо па( у с т а н о ў ч а я ) . Адбылася нелегаль- (1795— 1804), Консульства (1799— 1804). дзеленага свету і падпарадкаванне інш. на ў канцы кастр. 1923 y Вільні; пры- Фармальна спыніла існаванне 18.5.1804 народаў. Тая акалічнасць, што некат. сутнічала 9 дэлегатаў ад Беластоцкага, з абвяшчэннем 1-га консула (фактычкраіны (напр., Сербія, Чарнагорыя) вяБрэсцкага і Віленскага акр. к-таў Кам- нага дыктатара) Францыі Н.Банапарта лі нац.-вызв. барацьбу, не мяняе агульпартыі Польшчы (К.ПРП). Склікана ў імператарам Напалеонам I, што паклала нага імпердіял. характару вайны. адпаведнасці з рашэннямі II з’езда пачатак Першай імперыі. Гл. таксама Германія імкнулася дамагчыся панаКПРП пра неабходнасць стварэння Францыя (раздз. Гісторыя). вання ў Еўропе, разграміць свайго гал. «беларускай тэрытарыяльнай арганізаэканам. канкурэнта — Англію, пазбаСУСВЁТНАЯ ВАЙНА цыі». Паводле рашэнняў канферэнцыі ПЁРШАЯ віць яе калоній і ваенна-марскога фло1914— 18, вайна паміж дзвюма кааліцыКамуністычная партыя Заходняй Беларуту; разбіць Францыю, Бельгію, Галансі (КПЗБ) павінна была дзейнічаць на ямі дзяржаў: Цэнтральнымі дзяржавамі правах тэр.-аўтаномнай арг-цыі ў склаПЕРПІАЯ СУСВЕТНАЯ ВАЙНА1914-1918 гг. дзе адзінай КПРП y адпаведнасці з яе в в сд б ° іа~ | \ 7 Тj \ ЎпСала wуow>р-,» А°5;.°о Г ^тсш%іфСвеаборг праграмнымі ўстаноўкамі, разлічанымі ПЛАНЫ ВАЙНЫ °Берген Л кР 9 1 ш т а т 3 * — — тг-------на перамогу сацыяліст. рэвалюцыі і ^ейс/с/), 0° :ХРІІСЦШНІЯ стакіольм С.-ПЕЦЯРБУРГ , "йг' ^ '% ўстанаўленне рабоча-сял. ўрада, ліквідаР.э.вель о Чудава Скапа- Флоу я Норчэг\Інг .1 Пернаў °С тавангер цыю памешчыцкага землеўладання і пео Ноўгарад Крыстыянсан °{П ярну) „ Кромарці радачу зямлі сялянам без выкупу, за о Віндава °В а м °Пск^ Ба/іагое °Г ётэба р г права самавызначэння Беларусі, уз’ядо ' г~Рыга Абердзін Ц верс нанне яе з БССР. У склад абранага ЦК y Карлскруна 1£ ^ гн & g Р осайт -9JV чч Ліба&а Дзвінск КПЗБ увайшлі С.А.Дубовік (Балюк), :Вял. Л укі #4 , Мальмё \ P A С I Й С K A Я К А.Буксгорн (Юльскі), С.А.Мертэнс ■u г.К оўна 1Віцебск V’ Кёнігсб, *4 оЙі)Юкасл f V* . Вільня Cmoj енск0 (Скульскі), С.Т.Мілер (Шлёмка). У Кйь А n*aт''L3 ° л >{0ДНI ФРОН >Бел/ф а ст j у П г ° ^ H.-3Â Д бнцьіг, парт. арг-цыях на момант стварэння Г аМ бург УуЛ$ (Х ал) Т таІ ЧМІнск э Магілёў » с Ш т э ц ін 0 КПЗБ налічвалася 528 чал. У.Ф.Ладыеер. л Гродна р В /л ь ге л ь м с г а ф е н Тнчэс 77э р \ Бранско Позна»т% РМовеЦ Баранавічы оГомель ПЗноЗер / Бірм інгем о А м сш рдам /О ПЕРІІІАЯ КВАДРА, адна з фаз Месяца. ф Б р эст-Л ітр ўск ^БШУЦН К а р д ы ф ЛОНДАЙ ' ГААГА®| / р Е Чарнігаў М A Н К Я \? од3о Люблін ' A Сарны ) ОКанатоп П орт см ут ^ 3/4 сЖ 0 Лейпцы г 1 ПЁРПІАЯ МВДЫЦЬІНСКАЯ ДАПАМ0, °пГўД 3 ш 6 д н і °ф р о н т Плімйт . • ' 9.. ГА, комплекс тэрміновых, простых ме7уі\к Ж ы том ір °К іе ў Мабёж^ -цг' s ---рапрыемстваў для выратавання жыцця П алтавао 50 Ш ёр б у р о Мец чалавека'і папярэджання ўскладненняў (амянец- ! адольскі ' ■-v ..„ ПА*ЫЖ Х і л А .л У vJ T f о А - J VO т М П Е Р Ы оЯ пры няшчасных выпадках, траўмах ці ^ Брэст Арлеан Екацярынаслаў °" Э п ін а л ь Х : Ч ю нхеД ВЕНЛ® ° ----Р ° '<йБі/у йа йоц° сешш тт — Ч г-— о р н»а1 ў- ц ь ^ . г , раптоўных хваробах. "<ёў о Мікалаеў У.І.Няфёд.
Ажыццяўляецца на месцы здарэння самім пацярпелым (самадапамога) або інш. асобай, якая знаходзіцца побач (узаемадапамога). Ад своечасовай і якаснай П.м.д. часта залежыць ход хваробы, яе лячэнне, аднаўленне працаздольнасці. Агульныя меры П.м.д.: вынесці хворага з абставін, якія выклікалі няшчасны выпадак. перапыніць дзеянне шкоднага фактару; ліквідаваць цяжкі і небяспечны для хворага стан (напр., крывацёк); налажыць шыну, павязку, жгут; даставіць y бальніцу або выклікааь хуткую медыцынскую дапамогу.
ІЙРШАЯ П0ЛБСКАЯ ПЯХ0ТНАЯ ДЫВІЗІЯ ІМЙ Т.КАСЦІ0ШКІ, П е р ш ая В а р ш а ў с к а я п я х о т н а я дывізія імя Т.К a с ц ю ш к і. Сфарміравана па ініцыятыве Саюза польскіх патрыётаў y СССР y маі 1943 на тэр. Сав. Саюза (в. Сяльцы, каля г. Разань, Расія) і з яго дапамогай. Першы бой дывізія на чале з ген. З.Берлінгам правяла разам з сав. войскамі 12— 13.10.1943 каля в. Леніна Горацкага р-на Магілёўскай вобл. 3 сак. 1944 y складзе 1-й Польскай арміі, якая 21.7.1944 аб’яднана з Арміяй Людовай y Войска Польскае. Назву «Варшаўская» атрымала за ўдзел y вызваленні сталіцы Польшчы. У гонар першага сумеснага
____ Б е х ь ф Л 'т . Ю т '/ '^ ' / Ь ^ ;
B
Е
Н № 'Р
Ы
ЯС
Л
Чо.
а н і і ы я сР ш ф ор
о З а іро б
М
л,енЫ "Ч М арсёль^ ^\\ // ' Г
Більбао° V
Сат
^
МАДРЫД
Валенсія о
Г/
j
р'— —
М аон
І ' °По„ о — à ;s "’іанІЛ а’ ” ' ^0Фларэнцы^'СаРаева(±
Ліворна °
,
y
.^ Гібдаліар ОуТанжэр о
Б ізерта'
Алжыр0 К анстанцін
Ар°
©Фес I Марока. A (Фр) Кіль П лім ут
г4т\ v
*5» г W
V
КОт°Р* М <8,7-
Ы
і Н
u
, .............. ^ л
^
\$Н еапаль дур^р )Г S Таоанта° 1 с / ^
*?■/
•ч • (КАНСТАН даОПАЛЬ) • Солі С алЫ Н кі Ч ® „ Зангулдак Анкаоа
a% ;
КальярьЮ
I СПAH I Я о Малага
^
^ -^®сафія ГДФТЯ ЦЭТЬВД^.^і ЦОІШШЧдч.'* Л *
л
Сордэжія
Палерма Q '
Ф еадоая Севас$гбпаль
® ьтх ў р эа
^ ^ M ^ *P ^ ohSS
*
ІШ й-:г
°Адэса
Браш айоТаш іС
.
.. ОМесіна
Пірэй°
1Туніс г•>Чр.^1Мальта
У
р
\ I ^
, в. Сіцылія
ІЛ
P V■
(фр.)
' ^
Александі
(Іт.) і
я
èV" <
Ч Ь1 я оКонья
А н ті - а/іья
Ч‘Ч.
Ла-Валета^ ^
© ■ yS-КТрыпалі Галоўная ваенна-марская база Ваенна-марская база Крэпасць Зыходнае становішча войск для наступленн? ПЛАНЫ ГЕРМАНІІ Наступленне галоўнымі сіламі супраць Францыі і разгром яе за 6-8 тыдыяў (да заканчэння мабілізацыі рускай арміі) Абарона Усходняй Прусіі Пераразгортванне сіл.Наступленне супраць Расіі з мэтаю вываду яе з вайны Ураўноўванне сіл на Паўночным моры для генеральнай бітвы з англійскім флотам Дэманстратыўныя дзеянні на Балтыйскім моры
^
^л
. б А-% 'fi- АФІНЫ >■ Ізмір
езе
Аўстра -венгерскі план наступлення супраць Расіі і Сербіі Маштаб 1:2б 000 000
ТЕ Г I П Е
.
Б ейрут0 Дамаск с Хайфа о Іерусалім 0
^opm^Çaid ^КАІР А30°-
ПЛАНЫ ФРАНЦЫІ Наступленне ў Эльзас н Латарынгію Перавозка каланіяльных войск y Францыю ПЛАНЫ АНГЛІІ Дальняя блакада Германіі на Паўночным моры і генерапьная бітва з германскім флотам Перавозка экспедыцыйных войск y Францыю ПЛАНЫ РАСІІ Адначасовае наступленне супраць Аўстра-Венгрыі і Германіі (пасля завяршэння мабілізацыі) Абарона марскіх подступаў да сталіцы С.-Пецярбурга
руху, a калан. народы — ад нац,312 ________________ ПЕРШАЯ рэв. вызв. барацьбы. Рыхтуючыся да перадыю і захапіць іх калоніі; аслабіць Расію, забраць y яе Польшчу, Беларусь, Украіну, Прыбалтыку, замацавацца на Балканах і Б. Усходзе. Аўстра-Венгрыя хацела захапіць Сербію і Чарнагорыю, Турцыя — рас. Закаўказзе, Балгарыя — усх. ч. Сербіі. Англія імкнулася захаваць сваё калан. панаванне, для чаго намервалася разграміць Германію, захапіць яе калоніі і адваяваць арабскія тэрыторыі ў Турцыі. Францыя разлічвала вярнуйь сабе захопленыя Германіяй y 1871 правінцыі Эльзас і Латарынгію і завалодаць сумежным Саарскім вугальным басей-
Да арт. Псршая сусветная вайна. Бой вядуць амерьосанскія салдаты.
нам, абараніць свае калоніі (найперш Марока) ад дамаганняў Германіі. Расія імкнулася адлучыць ад Аўстра-Венгрыі Галійыю, завалодаць Канстанцінопалем (Стамбулам) і Чарнаморскімі пралівамі. Свае агрэсіўныя мэты мелі Японія, Італія і інш. Гал. імперыял. дзяржавы спадзяваліся таксама, што вайна дапаможа адцягнуць прац. масы метраполій ад
дзелу свету, Германія (гал. ініцыятар вайны) заключыла ў 1879 ваен. саюз з Аўстра-Венгрыяй, да якога ў 1882 далучылася Італія, і т.ч. быў створаны Траісты саюз. Гэтаму блоку супрацьстаяла Антанта, сфарміраваная ў 1907. Кіраўніцтва 2-га Інтэрнацыянала падтрымала свае ўрады і т.ч. адмовілася ад сваіх ранейшых антываен. рэзалюцый Штутгарцкага (1907) і Базельскага (1912) кангрэсаў аб інтэрнац. салідарнасці працоўных. Супраць імперыяліст. вайны выступілі рас. бальшавікі і шэраг левых груповак y інш. с.-д. партыях. Зачэпкай для вайны паслужыла забойства членамі сербскай падп. арг-цыі 28.6.1914 y Сараеве (тады ў Аўстра-Венгрыі) наследніка аўстр. трона эрц-герцага Франца Фердынанда (гл. Сараеўскае забойства). 28.7.1914 Аўстра-Венгрыя аб’явіла вайну Сербіі. Расія заявіла пра падтрымку Сербіі і пачала частковую, a 30 ліп. агульную мабілізацыю. 1.8.1914 Германія аб’явіла вайну Расіі, a 3 жн. — Францыі. Англія 4 жн. заявіла аб стане вайны з Германіяй. Вайну Германіі аб’явілі таксама англ. дамініёны (Аўстралія, Канада, Новая Зеландыя і Паўд.-Афрыканскі Саюз). 23 жн. супраць Германіі выступіла Японія. 29 кастр. на баку аўстра-герм. блока ў вайну ўступіла Турцыя. Напярэдадні вайны аўстра-герм. блок разгарнуў 193 дывізіі (3,5 млн. чал.), дзяржавы Антанты — 287 дывізій (6 млн. чал.). Германія сканцэнтравала на Зах. фронце 7 армій y складзе 96 дывізій. Ва Усх. Прусіі знаходзілася 8-я армія (14 дывізій), 2 дывізіі былі на Брэслаўскім (Вроцлаўскім) напрамку. Аўстра-Венгрыя разгарнула ў Галіцыі 4 арміі (45,5 дывізіі), супраць Сербіі — 2 арміі (14 дывізій). Турэцкія ўзбр. сілы (0,5 млн. чал) y складзе 14 карпусоў разгарнуліся ў 6 арміях: каля Стамбула, y Тур. Арменіі, Месапатаміі, Сірыі і Палесціне. Францыя сканцэнтравала на фронце 85 дывізій. Экспедыцыйная армія Англіі налічвала 5,5 дывізіі (87 тыс. чал.) і разгарнулася ў раёне Брусель—Льеж— Намюр. Узбр. сілы Расіі стварылі 2 фронты — ПаўночнаЗаходні фронт 1914— 15 (у пач. вайны 2
арміі, 381 тыс. чал.) на мяжы з Усх. Прусіяй і Паўд.-Зах. фронт (4 арміі, 697 тыс. чал.) на подступах да Галіцыі. Сербія выставіла 13 дывізій (247 тыс. чал.), Чарнагорыя — 6 дывізій (60 тыс. чал.). Герм. войскі пачалі наступленне на Зах.-еўрап. фронце 2.8.1914. Хутка яны прайшлі Бельгію і Люксембург, захапілі паўн. дэпартаменты Францыі і прасунуліся да Парыжа. 5— 12 вер. паміж Вердэнам і Парыжам разгарнулася вял. бітва на р. Марна з удзелам 6 англафранц. і 5 герм. армій (гл. Марнскія бітвы). У выніку ўпартага супраціўлення саюзнікаў немцы страцілі ініцыятыву, і ў ліст. знясіленыя бакі перайшлі да абароны, якая паклала пачатак пазіцый-
Да арт. Першая сусвстная вайна. Англійскі танк накіроўваецца да гсрманскіх пазіцый. 1916.
най вайне. Псюпеху англа-французаў y значнай меры паспрыяла наступленне рас. войск на Усх.-герм. фронце, што вымусіла немцаў ужо 26 жн. пачаць перавод ч. войск на У. Першы перыяд кампаніі 1914 на ўсх.еўрап. тэатры ваен. дзеянняў адзначаны 2 буйнымі наступленнямі: Усходне-
Да арт. Першая сусветная вайна. Сгіаленая беларуская вёска. Заходні Да арт. Першая еусвстная вайна Перавяэачны пункг y Мінску. фронт. 1915.
Прускай аперацыяй 1914 і Галіцыйскай бітвай 1914. У ходзе наступлення на Усх. Прусію 2 рас. арміі пасля першых поспехаў пацярпелі цяжкае паражэнне і адступілі. Важнае месца займалі баі на
Да арт. Псршая суеветная вайна Газавая атака на Заходнім фронце. 1915.
Да арт. Псршая сусвстная вайна. Расійская кулямётная ўстаноўка, прыстасаваная для стральбы па паветраных цэлях.
Паўд.-Зах. фронце. 18 жн. ў ходзе Галіцыйскай бітвы пачалося наступленне 8-й арміі ген. А.А.Брусілава. На працягу месяца рас. войскі разбілі аўстра-венграў, занялі Львоў, адкінуўшы праціўніка да Карпат, і блакіравалі крэпасць Перамышль (здалася 22.3.1915). Аднак саюзнікі прапанавалі Расіі наступаць
супраць Германіі. Рас. камандаванне перагрупавала гал. сілы з р. Сан на сярэднюю Віслу да Варшавы. У ходзе Варшаўска-Івсшгародскай аперацыі 1914 рас. войскі атрымалі перамогу. У Закаўказзі рас. армія адбіла наступленне туркаў на Ардахан і Сарыкамыш (гл. Сарыкамышская аперацьія 1914— 15) і перанесла ваен. дзеянні на тэр. праціўніка. На аўстра-сербскім фронце ў жн.—вер. 1914 сербы адкінулі ворага за межы краіны. Гал. вынікам барацьбы на моры было ўсталяванне Англіяй блакады герм. ўзбярэжжа, што адрэзала Германію ад яе калоній і паўплывала на ўвесь ход вайны. У цэлым кампанія 1914 завяршылася перамогай Антанты, планы герм. Ген. штаба на «маланкавую вайну» праваліліся. У кампанію 1915, не маючы сіл для наступальных аперацый на абодвух тэатрах ваен. дзеянняў, герм. камандаванне вырашыла засяродзіць гал. ўвагу на ўсх.-еўрап. тэатры, каб вывесці Расію з вайны. На зах.-еўрап. тэатры планавалася заняць абарону. У выніку масіраванага наступлення герм. і аўстра-венгерскія войскі y чэрв. 1915 захапілі б. ч. Польшчы, y т.л. 4 жн. — Варшаву; фронт наблізіўся да Беларусі. У жн. 1915 пачалося герм. наступленне ў напрамку Коўна— Вільня— Мінск. 9.9.1925 y стыку Паўночнага фронту 1915— 18 і Заходняга фронту 1915— 18 немцы здзейснілі Свянцянскі прарыў 1915, захапілі г. Вілейку. У вер. рас. войскі пакінулі Вільню, Гродна, Ліду, Брэст, Пінск і інш. гарады зах. Беларусі. Стаўка Вярх. Галоўнакамандавання была пераведзена з г. Баранавічы ў Магілёў. 19 вер. перадавыя ням. раз’езды перарэзалі чыгунку Мінск—Масква ў раёне Смалявіч. Вял. намаганнямі рас. войскам удалося ліквідаваць прарыў і адкінуць праціўніка ў раён азёр Свір і Нарач. У кастр. 1915 фронт стабілізаваўся па лініі Дзвінск— Паставы—Баранавічы— Пінск. Каля палавіны тэр. Беларусі апынулася пад ням. акупацыяй. На зах.-еўрап. тэатры англа-франц. войскі правялі шэраг абмежаваных аперацый на вузкіх участках фронту. 22.4.1915 y ходзе баёў каля г. Іпр (Бельгія) немцы ўпершыню ўжылі зброю масавага паражэння — газ хлор. У канцы
ПЕРШАЯ________________ 313 вер. 1915 франц.-англ. войскі правялі наступальную аперацыю ў Шампані. Аднак прарваць фронт ім не ўдалося. 23.5.1915 Італія выйшла з Траістага саюза і аб’явіла вайну Аўстра-Венгрыі (узнік новы італьян. фронт). У лют. 1915 англа-франц. войскі высадзілі дэсант на беразе праліва Дарданелы з мэтаю захопу Стамбула, але іх штурмы былі адбіты туркамі (у студз. 1916 дэсант эвакуіраваны). Паражэнне гэтага дэсанта і адыход рас. войск з Галідыі паўплывалі на рашэнне Балгарыі ўступіць 14.10.1915 y вайну на баку аўстрагерм.-тур. блоку. Гэта пагоршыла становішча сербскай арміі, якая пад ударамі Аўстра-Венгрыі і Балгарыі адступала да Адрыятыкі; яе рэшткі эвакуіраваны саюзнікамі на востраў Корфу. У выніку паражэння Сербіі ўсталяваліся бесперашкодныя зносіны паміж Германіяй і Турцыяй. На азіяцка-каўказскім тэатры ваен. дзеянняў рас. войскі паспяхова прасоўваліся ў напрамку воз. Ван і Алашкерт, баі вяліся на тэр. Ірана. Аднак туркі разграмілі англічан y Месапатаміі і акружылі іх корпус y Кут-эль-Амары, y Егіпце — падышлі да Суэцкага канала. На моры герм. падводны флот разгарнуў «бяалітасную вайну» супраць усіх караблёў, y т.л. і нейтральных краін (гл. Падводная вайна). За 1915 Германія і яе саюзнікі дасягнулі значных поспехаў на ўсх.-еўрап., балканскім і азіяцкім тэатрах, захапілі вял. тэрыторыі. Аднак на зах.-еўрап. тэатры Англія і Францыя паспяхова трымалі фронт. На 1916 краіны Антанты запланавалі правесці 2 скаардынаваныя аперацыі: 15 чэрв. на ўсх.-еўрап. і 2 ліп. на зах.-еўрап. тэатрах. У кампаніі 1916 на зах.-еўрап. тэатры вылучыліся 2 аперацыі — каля крэпасці Вердэн (гл. Вердэнская аперацыя 1916) і на р. Сома. 1 ліп. англа-франц. войскі пачалі наступленне на Соме, найб. моіхныя баі адбыліся восенню 1916. Тут англічане ўпершыню выкарысталі новую ваен. тэхніку — танкі. Немцы аслабілі, a потым і спынілі націск на Вердэн; y кастр.—снеж. фран-
Да арт. Першая сусветная вайна. Расійскія крэйсер і падводная лодка Да арт. Першая сусветная вайна. Братанне на руска-германскім фронна Балтыйскім моры. 1916. це. 1917.
П Е Р ІП А Я С У С В Е Т Н А Я ВА Й Н А 1 9 1 4 -1 9 1 8 гг. Найважнейшыя апе^ацыі 1-й сусветнай ванны (Î)
i------- 1 1 I I
Пагранічная бітваі 914 г. Усходне-Пруская 1914 г.
©
Марнская 1914 г. Варшаўска-Івангародская 1914 г. Галіцыйская бітва 1914г.
©
Сарыкамышская 1914-1915 г.
©
Дарданельская 1915 г.
©
Эрзурумская 1916 г.
©
Трапезундская 1916 г.
®
Аперацыя на Соме 1916 г.
® ©
Q4)
Ютландская бітва 1916 г. Вердэнская 1916 г. Прарыў аўстра-германскага фронту 1916 г. Бітва каля Камбрэ 1917г.
®
Ам’енская 1918 г.
Ф
(ЕЎРАПЕЙСКІЯ ТЭАТРЫ)
1.8.1914
Краіны Антанты і дзяржавы, якія далучыліся да іх Германія і яе саюзнікі ў 1915 г. Дзяржавы, якія трымаліся нейтралітэту Даты ўступлення ў вайну асобных дзяржаў
uti. 1.8.1914
Напрамкі галоўных удараў армій Германіі і яе саюзнікаў Напрамкі галоўных удараў армій Антанты Месцы і даты найважнейшых марскіх баёў
Асноўныя раёны падводнай вайны Заходнееўрапейскі фронт Межы прасоўвання нямецкіх войск y іх наступленні на Парыж y жніўні 1914 г. Лінія фронту ў 1915—1916 гг. Лінія фронту на час заключэння перамір’я 11 лістапада 1918 г. Італьянскі фронт Лінія фронтуўмаі 1915 г. Лінія фронту ў лісталадзе 1918 г. Усходні фронт М11
Мяжа прасоўвання рускіх войск y Усходняй Прусіі і Галіцыі ў жніўні-верасні 1914г.
--------- Лінія фронту на канец 1914 г. Лінія фронту на кастрычнік 1915 г. (пасля агульнага наступлення нямецка-аўстрыйскіх войск) Перакідка на рускі фронт нямецка-аўстрыйскіх войск, знятых з іншых франтоў Лінія фронту на кастрычнік 1917 г. Каўказскі фронт Стратэгічнае разгортванне рускіх і турэцкіх войск і напрамак іх дзеянняў ---------- Лінія фронту на красавік 1915 г. 1
1
Мяжа прасоўвання рускіх войск на снежань 1917 г. Балканскі фронт Лінія Сербскага фронту ў лістападзе 1915 г. Лінія Салонікскага фронту на канец 1916 г. Лінія Салонікскага фронту на 29 верасня 1918 г. Вялікая Кастрычніцкая сацыялістычная рэвалюцыя ў Расіі
X* t2 ' '
Заключэнне Брэсцкага міру 3.3.1918 A Даты капітуляцыі Германіі і яе сюзнікаў Граніцы дзяржаў на 1914 г.
М А Ш Т А Б 1 :1 8 ООО ООО
цузы выбілі іх з найб. важных пазіцый y раёне крэпасці. Бакі страцілі сотні тыс. чал., але лінія фронту на ўчастку 35 км прасунулася ўглыбіню толькі на 10 км. Каб аслабіць герм. атакі на Вердэн, рас. армія датэрмінова правяла y сак. Нарачанскую аперацыю 1916, якая скончылась безвынікова. Больш значны поспех мела Паўднёва-Заходняга фронту наступленне 1916 (пачалося 4.6.1916) пад камандаваннем ген. Брусілава. 8-я армія ўзяла Луцк, 9-я армія выйшла на лінію р. Стаход, a потым заняла Букавіну і ч. Усх. Галіцыі. 29.7.1916 войскі Зах. фронту правялі Баранавіцкую аперацыю 1916, але прарваць фронт не змаглі. У выніку «Брусілаўскага прарыву» праціўнік панёс страты да 1,5 млн. чал. і быў вымушаны спыніць сваё наступленне ў Італіі, Аўстра-Венгрыі быў нанесены Ta xi ўдар, пасля якога яна да канца вайны ўжо не здолела весці актыўныя баявыя дзеянні. Англа-франц. наступленне на Соме і рас. наступленне ў Галіцыі прадвырашылі пералом y 1-й сусв. вайне на карысць Антанты. Пад уражаннем гэтых перамог 27.8.1916 y вайну ўступіла Румынія, спадзеючыся адваяваць ў Аўстра-Венгрыі Трансільванію. Аднак рум. армія была хутка разбіта перакінутымі на дапамогу аўстрыйцам герм. войскамі; немцы занялі Бухарэст. Рас. войскі ўступілі ў Румынію. У канцы снеж. 1916 Рум. фронт стабілізаваўся. У 1916 y абмен на зброю для Расіі ў Францыю і на Балканы перакінуты Рус. экспедыцыйныя корпусы. На азіяцкакаўказскім тэатры ў 1916 рас. войскі ўзялі Эрзурум, Трапезунд, Эрзінджан; англічане ж тут дзейнічалі няўдала: акружаны ў 1915 корпус y Кут-эль-Амары 28.4 1916 капітуляваў. Восенню 1916 туркі трымалі супраць рускіх 27, a супраць англічан 18 дывізій. Летам 1916 адбылася Ютяандская бітва 1916 — адзіная буйная бітва на моры, y якой ням. караблі не здолелі перамагчы англ. флот і ліквідаваць марскую блакаду. У канцы 1916 — пач. 1917 стратэг. ініцыятыва ў цэлым перайшла да Антанты, аднак Расія была настолькі стомлена, што пэўныя прыдворныя колы пачалі шукаць сепаратнага міру з Германіяй. 6.4.1917 y вайну на баку Антанты ўступілі ЗША. Няўдалае крас. наступленне англа-франц. войск y раёне Араса, Сен-Кантэна і Рэймса (загінула больш за 200 тыс. чал.) выклікала хваляванні ў франц. арміі, y Рус. экспедыцыйным корпусе пачаўся рух за вяртанне на радзіму. На італьян. і азіяцкатур. тэатрах саюзнікі пераламілі ход вайны на сваю карысць. У Расіі ў выніку Лютаўскай рэвалюцыі 1917 самадзяржаўе было скінута і да ўлады прыйшоў Часовы ўрад, які ў пытаннях працягу вайны быў яшчэ ў большай залежнасці ад зах. саюзнікаў, чым царызм. Аднак шматлікія ахвяры і эканам. цяжкасці, выкліканыя вайной, рабілі яе ўсё больш непапулярнай y салдацкіх масах; на фронце адбывалася братанне рус. і герм. салдат; з’явіўся лозунг рас. баль-
шавікоў аб пераўтварэнні вайны імперыял. y грамадзянскую. 1.7.1917 пачалося няўдалае наступленне рас. войск Зах. фронту. У канцы жн. (пач. вер.) 1917 герм. войскі авалодалі Рыгай. Адразу пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 савецкі ўрад Расіі прыняў Дэкрэт аб міры, y якім прапанаваў усім ваюючым бакам пачаць перагаворы з мэтай заключэння справядлівага міру без анексій і кантрыбуцый. У сувязі з адмовай англафранц. блоку ад гэтых прапаноў сав. ўрад пачаў сепаратныя перагаворы з аўстра-герм. кааліцыяй і 4.12.1917 падпісаў з ёю Дагавор аб перамір’і на Заходнім фронце 1917. У лют. 1918 іх саюзнікі парушылі перамір’е, пачалі буйнамаштабнае наступленне на ўсіх франтах. Паколькі старая армія развальвалася, a часці Чырв. Арміі толькі ствараліся, праціўніку ўдалося захапіць вял. тэрыторыю па лініі Нарва—Растоў-на-Доне, y т.л. ў Беларусі па лініі Расоны—Полацк—Сянно—Орша—Магілёў— Жло-
ПЕРШАЯ
315
чай разбуральны характар. 3 74 млн. чал., мабілізаваных з 33 дзяржаў і 5 калоній, загінула і памерла ад ран каля 10 млн. чал., паранена больш за 20 млн. чал., каля 10 млн. чал. памерла ад эпідэмій і голаду. Вайна забрала вял. ахвяры і сярод мірнага насельніцтва: y выніку артабстрэлаў і паветраных бамбардзіровак гінулі жыхары гарадоў; тур. ўлады ўчынілі генацыд армян; падводныя лодкі тапілі пасажырскія судны. Вельмі цяжкім было становішча ў Беларусі. Зах. губерні, y т.л. бел., бьші аб’яўлены на ваен. становішчы, уводзіўся жорсткі ваен.-паліцэйскі рэжым. У бел. губернях y дзеючую армію было мабілізавана 50% мужчын. Астатняе працаздольнае насельніцтва прыцягвалася на абарончыя работы. У час баявых дзеянняў на Беларусі гінула мірнае насельніцтва, разбураліся гарады і вёскі, знішчаліся матэрыяльныя і духоўныя каштоўнасці. Адступленне рас. войск суправаджалася масамі бежанцаў. Колькасць прадпрыемстваў скарацілася на 65%, рзлькасць рабочых — больш, чым на '/з. Пасяўныя плошчы ў неакупіраваных паветах скараціліся ў 1914— 17 на 15,6%, пагалоўе жывёлы — на 11,4 (кароў на 33,9%). Пагоршылася матэрыяльнае становішча сял. мас. Адбываліся забастоўкі, салдацкія выступленні, найб. буйное — Гомельскага перасыльнага пункта паўстанне 1916. На акупіраванай тэр. зах. Беларусі герм. ўлады стварылі «Нямецкае ваеннае ўпраўленне Беласток— Гродна»; 1.2.1918 яно як састаўная ч. пад назвай «Літва—Поўдзень» уключана ў «Нямецкае ваен. ўпраўленне Літва». Акупанты праводзілі масавьм рэквізіцыі с.-г. прадукцыі, вывозілі сыравіну (асабліваму рабаванню падвергліся лясы Белавежскай пушчы) і прамысл. абсталяванне ў Германію. Такая палітыка выклікала супраціўленне Да арт. Першая сусветная вайна Паветраны насельніцтва, аж да нападаў сялян на бой паміж германскімі і англійсхімі самалёта- рэквізіцыйныя атрады. Пасля акупацыі ў 1918 усх. Беларусі ўзбр. барацьба намі. 1917. была арганізаваныя формы партызанскай вайны. бін—Навазыбкаў. Туркі ўварваліся ў За28.6.1919 краіны Антанты (без Расіі) каўказзе. падпісалі Версальскі мірны дагавор 1919 3.3.1918 быў падпісаны Брэсцкі мір з Германіяй, паводле якога Францыя 1918. 3 сак. па ліп. 1918 герм. камандавяртала Эльзас і Латарынгію, часова ванне правяло 4 наступальныя аперацыі акупіравала Саарскую вобл., усе герм. на зах.-еўрап. тэатры, выкарыстаўшы калоніі (у Афрыцы, Кітаі, а-вах Ціхага апошні шанц завяршыць вайну на сваю акіяна) пераходзілі да Англіі, Францыі, карысць, але беспаспяхова. 8— 13 жн. Японіі; абмяжоўваліся ўзбр. сілы і саюзнікі правялі Ам 'енскую аперацыю ўзбраенні Германіі, на яе ўскладвалася 1918 і нанеслі буйное паражэнне немкантрыбуцыя. У вер. 1919 — жн. 1920 цам. 26.9.1918 англа-франц. і амер. вой- быді падпісаны выпрацаваныя на Паскі перайшлі ў агульнае наступленне, рыжскай мірнай канферэнцыі 1919— 20 прарвалі герм. абарону і вымусілі пра- аналагічныя мірныя дагаворы паміж ціўніка пакінуць тэр. Францыі. У 1918 краінамі Антанты і інш. дзяржавамі вырашальныя перамогі былі атрыманы герм. блоку. Пасля распаду Аўстра-Венсаюзнікамі і на інш. тэатрах. 29 вер. ка- грыі на яе тэр. ўзніклі Аўстрьм, Венпітулявала Балгарыя, 30 кастр. — Тур- грыя, Чэхаславакія. Сербія аб’ядналася цыя, 3 ліст. — Аўстра-Венгрыя, 11 з Чарнагорыяй і паўд.-слав. правінцыяліст. — Германія. мі Аўстра-Венгрыі (Харватыя, Славенія, 1-я сусв. вайна цягнулася больш за 4 Далмацыя, Боснія і Герцагавіна) y Кагады (51 месяц і 2 тыдні) і мела надзвы- ралеўства сербаў, харватаў і славенцаў
316
ПЕРШАЯ
(з 1929 — Югаславія). Адрадзіла незалежнасць Польшча. За кошт б. АўстраВенгрыі павялічылі свае тэрыторыі Румынія і Італія. Арабскія ўладанні Турцыі ў асн. перайшлі да Англіі і Францыі, Ірак атрымаў фармальную незалежнасць. Т.ч. шэраг народаў Усх. Еўропы сталі незалежнымі ці ўз’ядналі свае тэрыторыі, але іншаземнае панаванне на пазаеўрап. абшарах y асн. захавалася. ЗША за ваен. пастаўкі атрымалі вял. прыбыткі, павысілі свой міжнар. статус і ўзмацнілі прэтэнзіі на сусв. панаванне. Версальскі дагавор не ліквідаваў, a ўзмацніў супярэчнасці паміж краінамі, не задаволенымі новым перадзелам свету і паслужыў падставай падрыхтоўкі да Другой сусветнай вайны 1939— 45. Літ:. Гісторыя Беларускай CCP. Т. 2. Мн„ 1972; Нарысы гісторыі Беларусі. 4.1. Мн., 1994; З а й о н ч к о в с к м й А.М. Мнровая война 1914— 1918 гг. T. 1—3. 3 нзд. М., 1938—39; В е р ж х о в с к н й Д.В., Л я х о в В.Ф. Первая мнровая война 1914— 1918 гг. М., 1964; Р о с т у н о в М.М. Руссквй фронт первой мнровой войны. М., 1976; П о р т у г а л ь с к н й Р.М., А л е к с е е в П.Д., P y н о в B.A. Первая мнровая в жнзнеопнеаннях русекнх военачальннков. М., 1994; T a к м a н Б. Первый блнцкрнг. Август 1914: Пер. с англ. М.; СПб., 1999; М е с с е н д ж е р Ч. Энцнклопедня войн XX в.: Мнровые конфлнкты с 1900 г. до нашнх дней: Пер. с англ. М., 2000; Б о л ь н ы х А. Морскне бнтвы Первой мнровой войны: Схватка гнгантов. М., 2000. П.А.Селіванаў.
ПЁРШАЯ УСЕБЕЛАРЎСКАЯ КАНФЕР&НЦЫЯ, П е р ш а я Усебеларуская палітычная канферэнцыя, Нацыянальнапалітычная нарада, сход прадстаўнікоў бел. арг-цый і парт'ый Зах. Беларусі, Германіі, Латвіі, Літвы, Польшчы і Чэхаславакіі. Адбылася 25— 28 (паводле інш. крыніц 26—29). 9.1921 y Празе. У яе рабоце ўдзельнічалі 37 чал. Беларускую партыю сацыялістаўрэвалюцыянераў прадстаўлялі С.Баран, К.Душэўскі (Дуж-Душэўскі), Л.Заяц, А.Карабач, В.Ластоўскі, Я.Мамонька, М.Шыла; Беларускую партыю сацыялістаў-федэралістаў — В.Захарка, К.Езавітаў, П.Крачэўскі, А.Цвікевіч; Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю — Б.Тарашкевіч. Канферэнцыя прыняла рэзалюцыю аб Слуцкім паўстанні 1920, y якой перасцерагала бел. народ ад непажаданага праліцця крыві. У рэзалюцыі аб дзейнасці Б.Савінкава адзначалася, што ён «Беларускім Нацыянальным Штандарам прыкрывае авантуры польскай і расійскай рэакцыі», «не мае ніякай сувязі з беларускімі палітычнымі і найыянальнымі арганізацыямі і з’яўляецца правакатарам беларускай дзяржаўнасці і ворагам беларускага народа». У рэзалюцыі аб дзейнасці С.Булак-Балаховіча сцвярджалася, што ён не мае ніякай падтрымкі з боку бел. нац. паліт. арг-цый і з’яўляецца «узурпатарам і авантурнікам». Асобная рэзалюцыя да-
тычылася Рыжскага мірнага дагавора 1921. У ёй канферэнцыя пацвярджала вернасць Трэцяіі Устаўнай грамаце Рады БНР. У рэзалюйыі аб дзярж. будаўніцтве Беларусі канферэнцыя абвяшчала, што Беларусь — край працоўнага сялянства, рабочых і працоўнай інтэлігенцыі, a таму павінна быць «дзяржавай працоўнага народа»; пацвярджаўся прынцып незалежнасці і непадзельнасці Беларусі. Канферэнйыя заявіла, што адзіным заканадаўчым органам Беларусі з’яўляецца Рада Беларускай Народнай Рэспублікі. Супярэчнасці ва ўрадзе БНР па пытанні аб стаўленні да БССР прывялі да правядзення Другой Усебеларускай канферэнцыі (Берлін, 1925). А.М.Сідарэвіч.
ПЁРШАЯ УСЕБЕЛАРЎСКАЯ КРАЯЗНАЎЧАЯ КАНФЕР^НЦЫЯ Адбылася 29.11.1924 y Мінску. Каля 40 дэлегатаў ад краязнаўчых і грамадскіх арг-цый. У дакладзе Цэнтр. бюро краязнаўства (ЦБК, дакладчык С.Скандракоў), выступленнях У.Пічэты, М.Мялешкі і інш. адзначаліся дасягненні мясц. краязнаўчых арг-цый, выяўленне аб’ектаў вывучэння, папулярызацыя вынікаў даследаванняў, y т.л. выданне зб. «Віцебшчына» (т. 1—2, 1925—28), стварэнне музея ў Оршы, вывучэнне курганоў на Мазыршчыне. Падкрэслівалася неабходнасць стварэння масавых краязнаўчых арг-цый, выдання інструктыўна-метадычнай л-ры і спец. часопіса. Канферэнцьм прыняла рэзалюцыі па арганізац. пытанні і па дакладах навук. устаноў, заклікала прызнаць краязнаўства дзярж. справай, вызначыла перспектывы і метады каардынацыі краязнаўчай работы ў БССР. На Усесаюзны краязнаўчы з’езд абраны Скандракоў, Пічэта, М.Каспяровіч, Ю.Бібіла, М.Каршукоў, Грыгор’еў, Б.Самцэвіч. АМ.Гесь.
ПЕРШАЯ УСТАЎНАЯ ГРАМАТА д а н а р о д а ў Б е л а р у с і , юрьшычны і паліт. акт, выдадзены Выканаўчым камітэтам Рады Усебеларускага з ’езда 21.2.1918 y Мінску. Імклівае наступленне ням. войск, якое пачалося 16.2.1918, прымусіла Аблвыкамзах i СНК Зах. вобласці і фронту ў ноч на 19.2.1918 эвакуіравацца з Мінска ў Смаленск. 3 падполля выйшаў Выканаўчы к-т Рады Усебел. з’езда, з турмы вызвалены дзеячы Цэнтр. бел. вайск. рады (ЦБВР). Выканком Рады Усебел. з’езда ў сваім загадзе № 1 ад 19 лют. абвясціў, што ён «узяў уладу ў свае рукі», a навядзенне парадку ў Мінску, дзе пачала актыўна дзейнічаць Польская вайсковая арг-цыя (ПАВ), усклаў на каменданта горада, аднаго з кіраўнікоў ЦБВР К.Езавітава. 21 лют. апублікавана П.У.г., y якой Выканком Рады Усебел. з’езда заклікаў народы Беларусі «ўзяць сваю долю ў свае ўласныя рукі». Выканаўчы к-т Рады Усебел. з’езда абвясціў сябе ўладай на Беларусі да склікання на дэмакр. пачатках Устаноўчага сходу. Быў створаны ўрад — Народны сакратарыят Беларусі, які 21 лют. пачаў выкананне сваіх абавязкаў. Хоць Нар. сакратарыят Беларусі
заявіў пра лаяльнае стаўленне да акупантаў (уступілі ў Мінск 21.2.1918), ням. ўлады не спяшаліся прызнаваць I яго. У літаратуры П.У.г. датуецца днём яе публікацыі, аднак, паводле ўспамінаў Я.Варонкі, яна прынята 20.2.1918. У Грамаце нічога не гаварылася аб прававым статусе Беларусі. Здзяйсненне права бел. народа на «поўнае самавызна- I чэнне», a нац. меншасцей на нац.-nep- | санальную аўтаномію, абвяшчалася 1 толькі як мэта. На заключэнне Брэсцка- 9 га міру 1918 паміж Германіяй і Расіяй Выканком Рады Усебел. з’езда адрэага- ] ваў 9.3.1918 Другой Устаўнай граматай да народаў Беларусі, y якой Беларусь I абвяшчалася Беларускай Народнай heпублікай. А.М.Сідаржч. 1 ПЁРШ Ы БЕЛАРЎСКІ КАМУНІСТЬІЧНЫ АТРАД, створаны ў снеж. * 1918 y Петрагрэдзе Бел. секцыяй РКП(б) з беларусаў бежанцаў, чырвона- 1 армейцаў і маракоў Балт. флоту. Налічваў каля 200 чал., y т.л. 90 камуністаў, I Камандзір атрада А.Я.Казадоеў, камісар Р.Р.Каўшыла. У студз. 1919 два ўзводы атрада на чале з Каўшылам паводле ] пастановы канферэнцыі Бел. секцыі РКП(б) і выкліку Часовага рабоча-сял. сав. ўрада Беларусі адпраўлены ў Мінск, дзе частка асабовага складу атрада накіравана на работу ў Мінскую надзвычайную камісію (ЧК), y парт. і сав. органы, астатнія пазней уліліся ў Чырв. Армію. В.У.Скалабан. 1 ПЁРШ Ы 3AKÔH т э р м а д ы н Ам ік і , закон захавання энергіі ў цеплавых працэсах; адзін з асн. законаў тэрмадынамікі. Паводле П.з.т. 0 = AU + A, дзе Q — колькасць цеплаты, падведзенай да сістэмы, AU — змена ўнутр. энергіі сістэмы, A — работа, якую выконвае сістэма супраць знешніх уздзеянняў. Сфармуляваны ÿ сярэдзіне 19 ст. на падставе даследаванняў Ю.РМаера, Цж.П.Джоўля і Г Гельмгольца. 3 П.з.т. вынікае, што тэрмадынамічная сістэма можа выконвадь работу толькі за кошт сваёй унутр. энергіі ці за кошт якой-н. інш. крыніцы энергіі (A = Q- AU). Таму П.з.т. часам фармулююць як немагчымасць існавання (стварэння) вечнага рухавіка 1-га роду, які мог бы выконваць работу без выкарыстання якіх-н. крыніц энергіі. П.з.т. сцвярджае, што U з’яўляецца функцыяй стану, a Q і A — функцыямі працэсу. Кожны стан тэрмадынамічнай сістэмы характарызуецца пэўным значэннем унутр. энергіі U, значэнні якой (у адрозненне ад значэнняў велічынь Q i А) не залежаць ад працэсаў, за кошт якіх сістэма пераходзіць з аднаго стану ў другі. Гэта дазваляе вызначыць ураўненне стану сістэмы і вядзе да залежнасці значэнняў цеплаёмістасці і выкананай работы ад характару працэсу. Гл. таксама Другі закон тэрмадынамікі, Энергіі захавання закон. Літ.: Г е л ь ф е р Я.М. Мстормя н методологня термодннамнкн н статнстнческой фнзнкн. 2 нзд. М., 1981. С. 131— 147. А.І.Болсун.
ПЁРШ Ы З’ЕЗД БЕЛАРЎСАЎ СВЕТУ Адбыўся 8— 10.7.1993 y Мінску. 996 дэлегатаў ад бел. арг-цый з Беларусі і бел. суполак з замежжа. Арганізаваны Згуртаваннем беларусаў свету (ЗБС) «Бацькаўшчына». Мэта: аб’яднанне беларусаў свету і арганізац. афармленне сусв. бел.
супольнасці як новай грамадскай структуры на карысць нац. адраджэння і будаўніцтва самастойнай бел. дзяржавы. З’езд прыняў дэкларацыю аб прынцыпах дзярж. будаўніцтва Беларусі, заяву па вайсковым пытанні, рэзалюцыю аб падтрымцы дзейнасці ЗБС «Бацькаўшчына», пастанову аб Радзе прадпрымальнікаў бел. дыяспары і інш. Далей з’езд працаваў як кангрэс ЗБС «Бацькаўшчына», на якім выбраны новы кіруючы орган — Вял. рада з прадстаўнікоў бел. арг-цый Беларусі і замежжа (97 чал.), a таксама прэзідэнт ЗБС (Р.Гарэцкі) і старшыня Рады (Г.Сурмач). У адпаведнасці з праграмай з’езда праведзены сустрэчы яго ўдзельнікаў з грамадскасцю Беларусі, Купалле на Стаўбцоўшчыне і ў в. Баркалабава (Быхаўскі р-н), Нарачанскі форум для дзяцей і моладзі, выстаўка твораў мастацтва з Беларусі і замежжа. Г.І.Сурмач.
Паштоўка, выпушчан^я з нагоды правядзення Першага з’езда беларусаў свету. 1993.
ü É P IIIb l З’ЕЗД ВАЕННЫХ I РАБ0ЧЫХ ДЭПУТАТАЎ АРМІЙ I ТЬІЛУ ЗАХ0ДНЯГА ФР0НТУ. Адбыўся 20— 30.4.1917 y Мінску, 850 дэлегатаў з раціаючым і 350 з дарадчым голасам ад вайск. часцей фронту і рабочых арг-цый Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай і Смаленскай губ. Парадак дня: вайна і мір; аб Часовым урадзе; аб ваен., рабочых і сял. арг-цыях, прававое становішча салдат і інш. З’езд прыняў рэзалюцыі за працяг вайны, падтрымку знешняй палітыкі Часовага ўрада. Зацвердзіў праект статута выбарных салдацкіх арг-цый, выбраў Франтавы камітэт Заходняга фронту 1917. Садзейнічаў арганізацыі салдацкіх мас, далучэнню іх да паліт. дзейнасці. ПЕРШЫ З’ЕЗД ДАСЛЁДЧЫКАЎ БЕЛАРЎСКАЙ АРХЕАЛ0ГН I АРХЕАГРАФІЕ Адбыўся 17— 18.1.1926 y Мін-
ску; каля 60 дэлегатаў і гасцей. Заслухана 12 дакладаў і паведамленняў; 4 з іх надрукаваны ў «Працах Першага з’езда...», змест астатніх прыведзены ў пратаколах з’езда. 3 дакладамі выступілі: А.МДяўданскі, Дз.ЕДаўгяла, М.В.Доўнар-Запольскі, М.В.Мялешка, А.А.Спіцын і інш. З’езд прыняў 6 рэзалюцый: «Аб Літоўскай метрыцы», «Аб беларускіх архіўных фондах за межамі БССР», «Аб археалагічных доследах», «Аб музейнай справе», «Аб Цэнтрархіве БССР і яго аддзелах», «Аб вяртанні бібліятэк». Канстатаваў нездавальняючы стан стараж. помнікаў Беларусі і вырашыў падрыхтаваць спец. законапраект аб помніках гісторыі і мастацтва. З’езд звярнуў увагу Інбелкульта на неабходнасць прасіць урад рэспублікі, каб вярнуць на Беларусь бібліятэкі Храптовіча і Полацкай уніяцкай семінарыі, вывезеныя ў Кіеў, б-ку М.Х.Каладзеева па беларусазнаўстве і гісторыі вайны 1812, якая знаходзілася ў Маскоўскім гіст. музеі.
ПЕРШЫ
317
дыктатура Цэнтральнага Камітэта ва ўсерасійскім маштабе і такая ж дыктатура на месцах абл. камітэтаў. Пры такой пастаноўцы Саветы з’яўляюцца органамі дзяржаўнай улады, выконваюць прадвызначэнні партыі, якія праводзяць y жыццё тактычную лінію партыі». У рэзалюцыі «Аб становішчы на месцах» выказвалася неабходнасць «рашучым чынам выкараняць усялякія недысцыплінаваныя паступкі ў радах партыі». Пры вырашэнні пытання пра бел. дзяржаўнасць з’езд выказаўся за абвяшчэнне былой Заходняй камуны «самастойнай Савецкай Рэспублікай Беларусі». На аснове прапаноў, распрацаваных Камісіяй (створана перад з’ездам), была прынята пастанова «Аб граніцах Беларусі». У ёй адзначалася, што асн. ядром Бел. Рэспублікі лічацца Мінская, Смаленская, Магілёўская, Віцебская і ГроЛіт:. Працы Першага зьезда даследчыкаў дзенская губ. з часткамі прылеглых да іх беларускае археалогіі і археаграфіі, 17— 18 этнічных мясцовасцей суседніх губерстудз. 1926 г. Мн., 1926; А л е к с е е в Л.В. няў, населеных пераважна беларусамі. У Археологня н краеведенне Беларусн XVI в. — адпаведнасці з гэтым з’езд вызначыў 30-е гг. XX в. Мн., 1996; Ш y м е й к о М.Ф. адм.-тэр. падзел рэспублікі на 7 раёСобрать рассеянное: О рестнтуцнн бел. архннаў — Мінскі, Смаленскі, Віцебскі, вов в прошлом н настояшем. Мн., 1997. Магілёўскі, Гомельскі, Гродзенскі, БаМ.Ф.Шумейка. ранавіцкі, якія падзяляліся на 54 падраПЁРШ Ы З’ЕЗД КП(б)Б [VI П а ў ёны. Былі накіраваны тэлеграмы на адночн.а-Заходняя абласная рас ЦК РКП(б) і СНК. РСФСР з проськ а н ф е р э н ц ы я РКП(б)]. Адбыўся бай зацвердзіць рашэнні з’езда. З’езд 30—31.12.1918 y Смаленску. Прысутні- прыняў «Палажэнне аб партыйных арчалі 175 дэлегатаў з рашаючым і 31 з ганізацыях», y якім давалася схема дарадчым голасам (паводле інш. звестак арг-цый: ЦК КП(б)Б, раіусомы (губпартадпаведна 162 і 25) ад 17 771 камуніста комы), падрайкомы (валасныя к-ты), парт. арг-цый Віцебскай, Магілёўскай, ячэйкі (валасныя і сельскія). Быў прыМінскай, Смаленскай губ., a таксама няты зварот «Да рабочых, батракоў, сябел. парт. арг-цый Віленскай і Чарні- лян і салдат Чырвонай Арміі Беларусгаўскай губ. Падрыхтоўка асн. дакумен- кай Сацыялістычнай Савецкай Рэспубтаў да канферэнцыі вялася ў ЦК лікі» з заклікамі змагацца за ўмайаванне РКП(б) і Нар. камісарыяце па справах сав. улады і перамогу рэвалюцыі ва ўсім нацыянальнасцей РСФСР пад кіраўніц- свеце. Выбраў ЦБ КП(б)Б y складзе 15 твам І.В.Сталіна. Актыўны ўдзел y гэтай чл.: І.Я.Алібегаў, А.А.Андрэеў, Жылунорабоце прымалі супрацоўнікі Беларуска- віч (Ц.Гартны), С.В.Іваноў, М.І.Калмага нацыянальнага камісаршта, Беларус- новіч, Кнорын (сакратар ЦБ), Лагун, кіх секцый РКП(б) З.Х.Жылуновіч Мяснікоў (старшыня), Р.П.Найдзёнкаў, (Ц.Гартны), І.ВЛагун, А.Р.Чарвякоў і Р.В.Пікель, Пярно, І.І.Рэйнгольд, У.С.Сеінш. Асноўнымі былі пытанні пра ства- лязнёў, В.З.Собалеў, В.І.Яркін. рэнне Камуніст. партыі (бальшавікоў) Л і т Пратакол 1-га з’езда Камуністычнай Беларусі (гл. Камуніспіычная партыя Бе- партыі (бапьшавікоў) Беларусі. Мн., 1934; ларусі), бел. дзяржаўнасці і вызначэнне Коммуннстнческая партня Белорусснн в редзярж. межаў. Парадак дня; бягучы мо- золюцнях н решеннях сьездов н пленумов 11—27. мант (А.Ф.Мяснікоў); даклады абл. к-та ЦК. T. 1. 1918— 1927. Мн„ 1983. С. В. Ф. Кушнер. партыі (В.Г.Кнорын); аб становішчы на месцах (Мяснікоў); з месцаў ад раёнаў; ПЕРШ Ы З’ЕЗД КПЗБ. Адбыўся 25.6— арганізай. пытанні (Я.Ф. Пярно); выба- 25.7.1928 y пас. Арэхаўск Аршанскага ры; бягучыя справы. Дэлегаты з’езда р-на. Прысутнічалі 31 дэлегат з рашаювыказаліся за неабходнасць стварэння чым і 21 з дарадчым голасам ад амаль 2 бел. сав. дзяржаўнасці. З ’езд прыняў рэ- тыс. членаў партыі Баранавіцкай, Белазалюцыю «Аб назве канферэнцыі»; кан- стоцкай, Брэсцкай, Віленскай, Гродзенферэнцыя абвясціла сябе «I з’ездам Ка- скай і Пінскай акр. арг-цый КПЗБ. Вымуністычнай партыі (балынавікоў) Бе- канком Камінтэрна на з’ездзе прадстаўларускай Рэспублікі» і накіравала ў ЦК ляў В.С.Міцкявічус-Капсукас, КПП — РКП(б) тэлеграму з просьбай зацвер- В.Кастшэва, А.Варскі, ЮДенскі, дзіць гэтае рашэнне. Адзначалася, што Э.Прухняк, КП(б)Б — В.Г.Клорын, партыя трымае курс «на рэвалюцыю еў- М.М.Галадзед, КСМЗБ — М.А.Давідорапейскую, сусветную». З’езд выказаўся віч. Прысутнічаў таксама прадстаўнік ад за канцэнтрацыю «ўсёй рэвалюцыйнай К.ПЗУ. Парадак дня: справаздачы ЦК партыйнай улады ў руках яе камітэтаў. КПП (Кастшэва); ЦК КПЗБ (С.Т.МіАд гэтага — бязмежная ўлада, поўная лер); ЦК КСМЗБ (Давідовіч); паліт. ci-
318
ПЕРШЫ
туацыя і задачы партыі [І.КЛагіновіч (П.Корчык)]; аб рабоце ў вёсцы, y прафсаюзах, сярод моладзі; арганізац. пытанні. З’езд прызнаў паліт. лінію ЦК КПЗБ, як і ЦК КПП, y асн. правільнай. Адначасова канстатаваў, што фактычная падтрымка ЦК КПП і ЦК КПЗБ ваен. перавароту Ю.Пілсудскага ў маі 1926 з’явілася гал. прычынай узнікнення фракцыйнай барацьбы ў кіраўніцтве партыі. Як дадатны момант падкрэслівалася, што ў справаздачны перыяд партыя зрабіла буйны крок на шлях бальшавізацыі, вырасла ідэйна, палітычна і арганізацыйна. У якасці тактычнай лініі КПЗБ упершыню прызнавалася неабходнасць узмацнення барацьбы ў абарону дэмакр. правоў і свабод, разгортвання масавага руху на аснове патрабаванняў дэмакр. характару. Перад партыяй была пастаўлена задйча заваяваць большасць пралетарыяту, асабліва ў буйных прамысл. цэнтрах, ствараць на ф-ках і з-дах ячэйкі КПЗБ, узмацніць барацьбу за 8-гадзінны рабочы дзень, павышэнне зарплаты і інш. У сял. пытанні з’езд указаў на неабходнасць спалучэння барацьбы прац. сялянства за зямлю без выкупу з неадкладнымі патрэбамі і клопатамі сялян. У пытанні нац.-вызв. руху адзначалася, што КПЗБ арганізуе барацьбу прац. мас пад лозунгам самавызначэння Зах. Беларусі аж да аддзялення ад Польшчы і ўз’яднання з БССР y аазінай сав. дзяржаве. З’езд выбраў ЦК КПЗБ: чл. А.А.Альшэўскі, М.А.Блінчыкаў, С.Я.Будзінскі, С.К.Гарбуз, Г.М.Дуа, А.У.Канчэўскі, Лагіновіч, Мілер, М.Л.Пераватоцкі, А.М.Розенштайн, А.С.Славінскі; канд. ў чл. Л.І.Родзевіч, М.М.Словік і інш. Літ.: Л a д ы с е в В.Ф. В борьбе за демократнческне права н свободы. Мн., 1988. У. Ф.Ладысеў.
ПЁРШ Ы З’ЕЗД РСДРП. Адбыўся нелегальна 1—3.3.1898 y Мінску, абвясціў заснаванне Рас. с.-д. партыі (РСДРП). На ім прысутнічала 9 дэлегатаў ад 6 мясц. с.-д. арг-цый: Пецярбургскага (С.І.Радчанка), Маскоўскага (А.А.Ванноўскі), Кіеўскага (П.Л.Тучапскі) і Екацярынаслаўскага (К.А.Петрусевіч) «Саюзаў барацьбы за вызваленне рабочага класа», два ад кіеўскай «Рабочай газеты» (БЛ.Эйдэльман і М.А.Вігдорчык), трое ад Бунда (А.І.Крэмер, А.Мутнік,
Ш.Кац). За 3 дні работы з’езда было праведзена 6 пасяджэнняў. ПратакОлы не вяліся, запісваліся толькі рэзалюцыі з’езда. Партыю вырашылі назваць Расійскай сацыял-дэмакратычнай партыяй. Пазней пры складанні Маніфеста ў назву было ўнесена слова «рабочая». Было вырашана, што вышэйшым органам партыі з’яўляецца з’езд, a выканаўчым — ЦК, які выбіраецца з’ездамі і падсправаздачны яму. У рэзалюцыі па нац. пытанні запісана, што партыя прызнае за кожнай нацыянальнасцю права на самавызначэнне, y т.л. і права на нац. аўтаномію с.-д. рухаў. З’езд алхіліў ідэю цэнтралізму ў кіраўніцтве партьмй. Выбраў ЦК з 3 чл. (Радчанка, Эйдэльман, Крэмер), прызнаў «Рабочую газету» афіц. органам партыі, прыняў рашэнне пра выданне Маніфеста партыі і даручыў яго рэдагаванне ЦК. Гэты дакумент быў напісаны П.Струвэ і надрукаваны ў падп. друкарні ў Бабруйску. Пазней Маніфест апублікаваны ў с.-д. газетах Берліна, Парыжа, Лондана, Жэневы. Адразу пасля з’езда «Саюзы барацьбы» і с.-д. групы пачалі пераўтварацца ў парт. к-ты. Аднак партьм як адзіная с.-д. арг-цыя яшчэ не была створана: не былі прыняты статут і праграма, 8 з 9 дэлегатаў пасля з’езда былі арыштаваны, друкарню і 3-і нумар «Рабочей газеты» захапіла паліцыя. На II з’ездзе РСДРП (1903) рас. сацыял-дэмакратыя раскалолася на бальшавікоў і меншавікоў. У Мінску ў доме, дзе адбыўся I з’езд РСДРП, створаны Доммузей з’езда РСДРП. Літ:. М a р к о в a Р.Н. Первый свезд РСДРП. М., 1965; К о р о л ь А.С. Соедмняясь в партню. Мн., 1988; С н м а н ю к о в С.М. Дом-музей I сьезда РСДРП. Мн., 1998. С. М. Сіманюкоў.
ПЕРШ Ы З’ЕЗД САВЕТАЎ СССР, з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў Рас. Сав. Федэратыўнай Сацыяліст. Рэспублікі (РСФСР), Укр. Сав. Сацыяліст. Рэспублікі (УССР), Бел. Сав. Сацыяліст. Рэспублікі (БССР) і Закаўказскай Сав. Федэратыўнай Сацыяліст. Рэспублікі (ЗСФСР), на якім абвешчана стварэнне Саюза Савецкіх Сацыяяістычных Рэспублік (СССР). Адбыўся 30.12.1922 y Маскве. Дэлегаты з’езда (2214 чал., y т.л. 1673 з рашаючым голасам, 541 з дарадчым) былі выбраны на з’ездах Саветаў y кожнай з 4 намінальна незалежных рэспублік: 1727 ад РСФСР (1217 з рашаю-
чым голасам), 364 ад УССР (354 з ра шаючым голасам), 91 ад ЗСФСР (73 з рашаючым голасам), 33 ад БССР (23 з рашаючым гояасам). 3 іх 94,1% былі ка муністамі, 0,2% (5 чал.) належалі да інш. партый, 5,7% былі беспартыйным Старшынёй з’езда абраны М.І.Калінін, ганаровым старшынёй — У.1.Леніг З’езд аднагалосна зацвердзіў Дэклара іхыю аб утварэнні СССР і Саюзны дага вор, падпісаны 4 рэспублікамі. Па пра панове М.В.Фрунзе абодва дакументы вырашана перадаць на дадатковы ра: гляд y ЦВК саюзных рэспублік з тым каб ЦВК СССР з улікам атрыманых водгукаў зацвердзіў іх і ўвёў y дзеянне Канчатковы тэкст Дэкларацыі і Са нага дагавора падлягаў зацвярджэнню на 2-м з’ездзе Саветаў СССР. З’езд выбраў ЦВК СССР y складзе 371 чл. і 138 кандыдатаў ад усіх рэспублік прапарцыянальна колькасці іх насельніцтва 3 некаторымі адступленнямі на карысць менш населеных рэспублік (БССР, маючы 1,2% ад насельніцтва СССР, атрымала ў складзе саюзнага ЦВК 1,9% месцаў). На 1-й сесіі ЦВК СССР (30.12.1922) выбраны Прэзідыум ЦВК з 19 членаў і 13 кандыдатаў. Былі абраны 4 старшыні ЦВК: М.І.Калінін ад РСФСР, Р.І.Пятроўскі ад УССР, Н.Яарыманау ад ЗСФСР, А.Р. Чарвякоў ад БССР. Е.Ф.Саўчук. ПЁРШ Ы ІНТЭРНАЦЫЯНАЛ, гл. Інтэрнацыянал 1-ы. ПЕРШ Ы МІЖНАР0ДНЫ КАНГР^С БЕЛАРУСІСТАЎ. Адбыўся 25—27.5.1991 y Мінску; удзельнічалі даследчыкі беларусістыкі (гл. Беларусазнаўства) больш чым з 10 краін свету. Падрыхтаваны на працягу года Арганізац. к-там пад кіраўніцтвам праф. A.Мальдзіса пры ўдзеле АН БССР, Мін-ва культуры БССР, Саюза пісьменнікаў Беларусі, Рэсп. асацыяцыі беларусістаў. Распачаў дзейнасць Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў (прыняты яе статут і выбраны кіруючыя органы). Навук. праца кангрэса праходзіла на пленарных і секцыйных пасяджэннях па кірунках; «Гісторыя і культура» (секцыя характарызавалася разнастайнай тэматыкай выступленняў), «Мовазнаўства» (шмат часу прысвечана пытанням рэфармавання сучаснай бел. мовы; усяго каля 30 выступленняў), «Л-ра, маст. пераклад і фальклор» (каля 20 паведамленняў пра найноўшыя здабыткі ў галіне перакладу і апрацоўкі літ. спадчыны). У заключны дзень працы адбыўся «круглы стол» (агульнаканірэсавая нарада) «Бел. дыяспара». Кр:. Беларусіка=А1ЬаайІіепіса. Кн. 1. Мн„ 1993. У.Я.Калаткоў.
Дом-музей Першага з’езла РСДРП.
ПЁРШ Ы ПАДЗЁЛ Р^Ч Ы ПАСПАЛІТАЙ. Ажыццёўлены Рас. імперыяй, Прусіяй і Аўстрыяй y 1772. Непасрэднай падставай падзелу паслужыла' дзейнасць Барскай канфедэрацыі, фактычнай — імкненне дзяржаў-суседзяў да пашырэння сваіх тэрыторый за кошт аслабленай унутр. сваркамі Рэчы Пас-
палітай. Праекты падзелу разглядаліся Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй з 1763; y 1772 яны прыйшлі да згоды. У дэкларацыі да польск. караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага і «рэспублікі» (Рэчы Паспалітай) рас. імператрыца Кацярына II паведаміла, што 3 дзяржавы заяўляюць «свае старажытныя правы і законныя прэтэнзіі на ўладанні рэспублікі, прычым кожная дзяржава гатова падтрымаць свае патрабаванні дакументамі і трывалымі довадамі». He чакаючы падпісання дакументаў пра падзел, 8.6.1772 Кацярына II загадала стварыць Пскоўскую губ. з Пскоўскай, Велікалуцкай, Дзвінскай, Полацкай правінцый (губернскі цэнтр г. Апочка) і Магілёўскую губ. з Магілёўскай, Аршанскай, Віцебскай (пазней y Пскоўскай губ.), Рагачоўскай правінцый (губернскі цэнтр г. Магілёў). 5.8.1772 y С.-Пецярбургу падпісана канвенцыя паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй пра частковы падзел Рэчы Паспалітай. Да Рас. імперыі адышло Інфлянцкае, б.ч. Полацкага (па правым беразе Дзвіны), амаль усё Віцебскае, Мсціслаўскае ваяв., усх. ч. Рэчыцкага пав. Мінскага ваяв. з гарадамі Полацк, Віцебск, Магілёў, Орша, Прапойск, Мсціслаў, Рагачоў, Гомель, Чачэрск і інш. Аўстрыя захапіла зах. ч. Украіны з Львовам і паўд. ч. Польшчы (ваяв. Рускае, ч. Белзскага, Кракаўскага, Сандамірскага, ускраіны Валынскага, Падольскага); Прусія заняла паўн.зах. ч. Польшчы [Вармія, ваяв. Паморскае (без Гданьска), Мальбаркскае, Хэлмскае (без Торуня), частку Інавроцлаўскага]. Войскі 3 дзяржаў акупіравапі далучаныя тэрыторыі. 29.9.1773 паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай падпісаны трактат «Пра аднаўленне міру паміж абедзвюма дзяржавамі і пра дапучэнне да Расіі некаторых ад Польшчы зямель». У «асобным акце», прынятым 26.3.1775, Расія гарантавала Рэчы Паспалітай захаванне кардынальных правоў (шляхецкіх вольнасцей). 11.4.1775 гэты акт і дагавор пра падзел атрымалі фармальную санкцыю сейма ў Варшаве. Л і т С о л о в ь е в С"М. Нсторня падення Польшн. М„ 1863; К о с т о м а р о в Н.М. Старый спор: Последнне годы Речн Посполнтой. М., 1994; А н і ш ч а н к а Я.К. Беларусь y часы Кацярыны II (1772— 1796 гг.). Мн., 1998. А.М.Філатава.
ПЁРШЫ ПАКАЗАЛЬНЫ ТЭАТР, Першы чырвонаармейскі п а к а з а л ь н ы т э а т р пры Палітаддзеле 16-й арміі Зах. фронту. Існаваў з восені 1919 да 1920 (аб’яднаны з Другім паказальным тэатрам і Трэцім паказальным тэатрам). Сфарміраваны ў Магілёве з прафес. акцёраў і ўдзельнікаў маст. самадзейнасці. Рэжысёры: Г.Бранікоўскі, М.Дняпроў, І.Яфімаў. Ставіліся п’есы, імправізацыі, мініяцюры, інсцэніроўкі рознай тэматыкі. Сярод пастановак: «Чырвоная праўда» А.Вермішава, «Легенда пра камунара» П.Казлова, «Да перамогі», «Генерал Барклаеў», «Пачуццё абавязку», «Так было» Бранікоўскага (апошні з Яфімавым), «Рэвалюцыйнае вяселле» С.Міка-
эліса, «Кароль Арлекін» Р.Латара, «Жаніцьба» М.Гогаля, «На бойкім месцы» А.Астроўскага, «Свеціць ды не грэе», «Жаніцьба Бялугіна» Астроўскага і М.Салаўёва, «Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна, «На дне» М.Горкага, «Карчмарка» К.Гальдоні, «Патоп» Ю.Бергера і інш. К.Б.Кузняцова. ПЕРШ Ы СТАТУТ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТ0ЎСКАГА, гл. Статут Вялікага княства Літоўскага 1529. ПЕРШ Ы СХОД БЕЛАРЎСАЎ БЛ13KA TA ЗАМЁЖЖА. Адбыўся 19—20.12.1992 y Мінску; прысутнічалі 240 дэлегатаў з рэгіёнаў былога СССР, Полынчы, a таксама ганаровыя госці — вядомьм дзеячы, прадстаўнікі дзярж. і грамадскіх арг-цый Беларусі. Арганізаваны згуртаваннем беларусаў свету «Бацькаўшчына». Удзельнікі сходу прынялі заяву і звароты да народаў Беларусі, да беларусаў свету, да парламентаў і ўрадаў на тэр. былога СССР, урада Беларусі. Прынята рашэнне аб правядзенні Першага з ’езда беларусаў свету. Літ:. K a н y с К. Мы не пасынкі твае, Беларусь! / / Бел. мінуўшчына. 1993. № 1.
Г.І.Сурмач. ПЕРШ Ы УСЕБЕЛАРЎСКІ З’ЕЗД САВЁТАЎ р а б о ч ы х , с а л д а ц к і х і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Адбыўся 2—3.2.1919 y Мінску. Скліканы Часовым рабоча-сялянскім савецкім урадам Беларусі. Прысутнічалі 230 дэлегатаў з рашаючым і 44 з дарадчым голасам: ад Гродзенскай (II дэлегатаў), Мінскай (121), Магілёўскай (10) губ., Вілейскага пав. Віленскай губ. (125), a таксама 7 дэлегатаў ад бежанцаў. Разгледжаны пытанні аб адносінах да сав. рэспублік, аб бягучым моманце, аб межах Сав. Беларусі, аб Канстытуцыі БССР, заслухана справаздача Часовага рэв. рабоча-сял. ўрада Беларусі, праведзены выбары ЦВК БССР. У рабоііе з’езда ўдзельнічаў старшыня BUBK Я.М.Свярдлоў, які абвясціў пастанову Прэзідыума ВЦВК «Аб прызнанні незалежнасці Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі». З’езд прыняў «Дэкларацыю аб устанаўленні федэратыўнай сувязі паміж БССР і РСФСР», вызначыў тэр. БССР y складзе Мінскай і Гродзенскай губ.; Віцебская, Магілёўская і Смаленская губ. адышлі да РСФСР. Адначасова было прызнана неабходным аб’яднаць БССР з Літ. ССР. З’езд прыняў 1-ю Канстытуцыю БССР (гл. Канстытуцыя Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь 1919), y адпаведнасці з якой найвыш. ўлада ў рэспубліцы належала з’езду Саветаў. У перыяд паміж з’ездамі ўладу ажыццяўляў Цэнтр. выканаўчы к-т (ЦВК), адказны перад Усебел. з’ездам Саветаў. З’езд зацвердзіў герб і флаг БССР. У склад абранага з’ездам ЦВК БССР увайшло 50 чал. (45 камуністаў, 2 бундаўцы, 2 члены Паалей-Цыёна i 1 меншавік). В.Г.Мазец.
ПЕРЫАРТЭРЫІТ
319
ПЕРШЫ УСЕБЕЛАРЎСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ З’ЕЗД. Адбыўся 7— 11.2.1926. 146 дэлегатаў ад Інбелкульта, Цэнтр. бюро краязнаўства (ЦБК), музеяў і 167 краязнаўчых арг-цый (5 тыс. чл.). Абмеркаваў паліт. даклад, інфармацыйны даклад пра дзейнасць Інбелкульта, справаздачу ЦБК, справаздачы з месцаў. Прыводзіліся звесткі пра гісторыка-археал. даследаванні, апрацоўку і выданне стараж. актаў, падрыхтоўку да выдання Літоўскай метрыкі, вывучэнне нар. побыту, этнаграфіі, метэаралаг. і феналагічных назіранняў, збіранне матэрыялаў для слоўніка жывой бел. мовы. Адзначаліся сувязі ЦБК з арг-цыямі Смаленшчыны, Расіі, Узбекістана, Грузіі, Азербайджана,' Вільні, Коўна, Рыгі, Лейпцыга і роля час. «Наш край» y наладжванні гэтых сувязей. На з’ездзе выступілі А.Смоліч, С.Некрашэвіч, М.Гарэцкі, І.Пятровіч, М.Доўнар-Запольскі, У.Ігнатоўскі, М.Мароз, М.Мялешка, Я.Дыла, Я.Ракаў, Д.Васілеўскі і інш. З’езд прыняў рэзалюцыі аб навук. дзейнасці, аб час. «Наш край», краязнаўчай працы ў галіне гісторыі і археалогіі, аб ахове помнікаў і інш. А.М.Гесь. ПЁРШЫНГА ЭКСПЕДЫЦЫЯ, узброеная інтэрвенцыя войск ЗША пад камандаваннем ген. Дж.Дж.Першынга ў Мексіцы ў 1916— 17. Выклікана імкненнем ЗША паралізаваць Мексіканскую рэвалюцыю 1910— 17 і абараніць інтарэсы амер. манаполій. У якасці падставы для інтэрвенцыі быў выкарыстаны напад мекс. атрада Ф.Вілы на амер. прыгранічны г. Калумбус. 3 вымушанай згоды прэзідэнта Мексікі В.Карансы ЗША увялі ў мекс. штат Чыўаўа армію Першынга (12 тыс. чал.). Амер. войскі прасунуліся ў глыб Мексікі, але сустрэлі там моцнае супраціўленне партызан Вільі і мекс. рэгулярных войск. Узбр. адпор інтэрвенцыі ў выніку патрыят. ўздыму мексіканцаў, антыамер. выступленні ў многіх лац.-амер. краінах, a такеама падрыхтоўка ЗША да ўступлення ў 1-ю сусв. вайну прымусілі ўрад ЗША ў студз.—пач. лют. 1917 вывесці свае войскі з Мексікі. В.А.Юшкевіч. ПЕРЫ (Peri) Якопа (20.8.1561, Рым — 12.8.1633), італьянскі кампазітар, спявак; адзін з заснавальнікаў жанру оперы. Прадстаўнік т.зв. фларэнційскай камераты (гуртка). Напісаў (з Я.Корсі) музыку першай оперы «Дафна» (на тэкст паэта А.Рынучыні; паст. 1597— 98; фрагменты музыкі П. не зберагліся), оперы «Эўрыдыка» (паст. 1600; выканаў y ёй партыю Арфея). Аўтар духоўнай музыкі, камерна-вак. твораў. ПЕРЫ... (ад грэч. peri навокал, побач, каля), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае: каля, навокал, напр., перыястыт, перыгей. ПЕРЫАРТЭРЫІТ ВУЗЕЛЬЧЫКАВЫ, х в а р о б а K y с м a ў л я-М a е р а, ін-
320
ПЕРЫБ/1ЕМА
фекцыйна-алергічнае захворванне злучальнай тканкі артэрый (пераважна дробных і сярэдніх). Адносіцца да рэўматычных хвароб, таксама да сістэмных васкулітаў (запаленне крывяносных сасудаў). Найчасцей пашкоджваюцца сасуды нырак, радзей — каранарньм артэрыі сэрца, брыжэйкі, печані, галаўнога мозга. Пры пашкоджанні злучальнай тканкі ў сценках артэрый могуць развіцца ачагі фібрыноіднага некрозу з эксудатыўным і прадукц. запаленнем (напр., прадукц. васкуліты). Адрозніваюць П.в. востры (інфаркты і кровазліцці ў органах) і хранічны (склератычныя змены з далейшай недастатковасцю органаў). У нырках развіваецца падвостры ці хранічны гламеруланефрыт — двухбаковае дыфузнае запаленне. М.К.Недзьведзь.
ПЕРЫБЛЁМА (ад грэч. periblêma покрыва, абалонка), слой ініцыяльных мерыстэматычных клетак конуса нарастання кораня, з якіх узнікаюць клеткі першаснай кары. У голанасенных з П. ўтвараецца пратадэрма. ПЕРЫГЁЙ (ад перы... + грэч. ge Зямля), бліжэйшы да цэнтра Зямлі пункт арбіты Месяца ці штучнага спадарожніка Зямлі; процілеглы апагею. Адлегласць ад П. да цэнтра Зямлі наз. перыгейнай адлегласцю. Адрэзак часу паміж двума праходжаннямі Месяца праз П. наз. анамалістычным месцам, які роўны 27,5546 сярэдніх сонечных сут.
ранікальныя, газаабмен і выпарэнне адбываюцца праз чачавічкі. У органах раслін звычайна ўтвараецца некалькі разоў. 3 цягам часу ванкавыя П. і тканкі, што знаходзяцца паміж імі, адміраюць і ўтвараюць корак. ПЕРЫЁСТ, тое, што надкосніца. п е р ы к Ам б і й
, тое, што перыцыкл.
ПЕРЫКАРДЬІТ (ад перы... + грэч. kardia сэрца), запаленне калясардэчнай сумкі. Прычыны ўзнікнення: рэўматызм, туберкулёз, мікробнае запаленне, траўмы і інш. Пры П. назіраецца павышаная эксудацыя (выпат)., што вядзе да сціскання сэрца, зніжэння яго функцый. Пры хуткім нарастанні эксудату сэрца можа спыніць сваю дзейнасць (патрабуецца пункцыя перыкарда). Прыкметы П.: боль y вобласці сэрца, сэрцабіцце, задышка, агульная слабасць і інш. Пры павольным нарастанні выпату ў перыкардзе праяўляюцца прыкметы сардэчнай недастатковасці — з’яўленне выпату ў жываце, печані. У патагенезе такога стану — дысталічны дысбаланс прытоку крыві да сэрца (перадсэрдзі, асабліва правае, сціскаюцца хутчэй, чым астатнія камеры сэрца). Лячэнне залежыць ад прычын узнікнення. У жывёл часцей бывае П. траўматычнага паходжання. І.М.Трышын. ПЕРЫКАРПІЙ, тое, што каляплоднік. ПЕРЫКЛ (Perikles; каля 490—429 да н.э.), старажытнагрэчаскі паліт. і дзярж. дзеяч, стратэг Афінаў y 444—31 і 429 да
н.э. Паходзіў са стараж. арыстакратычнага роду; атрвімаў добрую ааукацыю. Прыхільнік дэмакратыі, працягваў распачатую Эфіяльтам дэмакратызацыю дзярж. ладу Афінаў. Ініцыіраваў скасаванне маёмаснага цэнзу пры выбранні службовых асоб і ўвядзенне грашовай аплаты працы суддзяў. Пры ім вялося шырокае ваен., грамадскае і культавае буд-ва, y т.л. пабудаваны Афінскі Акропаль. Імкнуўся забяспечыць марскую магутнасць Афінаў, цэнтралізацыю Архе Афінскай, супрацьстаяў Пелапанеска-
Перыкл. Мармуровая копія з бронзавага бюста Крэсілая. 2-я пал. 5 ст. да н.э.
му саюзу. Паспрыяў паліт. і эканам. росквіту Афінаў, ператварэнню іх ў буйны культ. цэнтр стараж. свету. Літ:. К о р з y н М.С. Соцнально-полвтаческая борьба в Афмнах в 444—425 гг. до н.з. Мн., 1975; К р а в ч у к А . Перлкл Я Аспазмя: Нст.-худож. хронмка: Пер. с пол. М., 1991; Ф у к н д м д . Мсторня: Пер. с греч. М., 1993; П л y т a р х. Сравннтельные жнзнеопвсання. М.; Харьков, 1999. Я.У.Новікаў.
ПЕРЫЛА (Perilla), род кветкавых раслін сям. губакветных. 5 відаў. Пашыраны ў Паўд., Усх. і Паўд.-Усх. Азіі. Як
ПЕРЫГЁЛІЙ (ад перы... + грэч. helios Сонца), бліжэйшы да Сонца пункт арбіты нябеснага цела, якое рухаецца вакол яго па адным з канічных сячэнняў: эліпсе, парабале або гіпербале; процілеглы афелію. Адлегласць П. ад цэнтра Сонца наз. перыгелійнай адлегласцю. ПЕРЫДАТЬІТ (франц. péridotite ад péridot перьшот, алівін), магматычная поўнакрышталічная горная парода ультраасноўнага саставу. Складаецца з алівіну (70—30%) і піраксену (30—70%), радзей з рагавой падманкай ці слюдой. Mae ўкрапаннікі магнетыту, ільменіту, храміту, гранату і інш. У залежнасці ад мінер. складу вылучаюцца віды П.: гарцбургіт, верліт, лерцаліт, рогаваабманкавы П. Колер цёмна-зялёны, цёмна-шэры да чорнага. Пры выветрыванні пераўтвараецца ў серпенцініт. Трапляецца ў асацыяцыі з асноўнымі габравымі інтрузіямі. 3 габрава-перыдатытавымі фармацыямі звязаны радовішчы плаціны, нікелю, кобальту, хрому і інш. ПЕРЫДЫНЕІ, атрад прасцейшых, гл. Панцырныя жгуціканосцы. ПЕРЫД^РМА (ад перы... + дэрма), другасная покрыўная тканка сцёблаў і каранёў шматгадовых (радзей аднагадовых) раслін. Складаецца з корку (фелемы), феладэрмы (унутр. слоя П.) і фелагену (часам адсутнічае, напр., y відаў паслёну). Клеткі П. паветра- і воданеп-
Псрыла кустовая.
тэхн., алейная і дэкар. расліна культывуецца П. 'густовая (Р.frutescens); яе разнавіднасіь — П. кустовую нанкінскую — y Клтаі і Японіі вырошчваюць як алейную, эфіраалейную і салатную культуру, a ў Зах. і Усх. Еўропе, ЗША — як дэкаратыўную. П. кустовая — аднагадовая расліна са стрыжнёвым коранем, які паглыбляецца ў глебу да 1 м і болей. Прамастойнае, выш. да 1,5 м, сцябло галінастае, 4-граннае, густа апушанае. Лісце доўгачаранковае, шырокаяйцападобнае, пільчатазазубранае, апушанае, зялёнага або фіялетава-зялёнага Ko/içpy з-за антацыяну. Дробныя кветкі ў гронкападобных суквеццях, апушаныя. Плод — арэшак. Насенне мае 40—45% тэхн. алею, які пры высыханні ўтварае трывалую, бліскучую, антыкаразійную плёнку. Выкарыстоўваецца ў лакафарбавай, аўтамаб., судабуд. і алектратэхн. прам-сцях. Жмых ідзе на корм жывёле.
ПЕРЬІЛАВЫ АЛЁЙ, тлусты алей з насення аднагадовай расліны перыяы базілікавай. Атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі. Вадкасць ад светла-жоўтага да цёмнажоўтага колеру, шчыльн. 931 кг/м3 (15 °С), т-ра застывання каля -30 °С. Высыхальны алей. Выкарыстоўваюйь як сыравіну ў вытв-сці пакостаў, алкідных смол, алейных лакаў (заменнік ільнянога алею, высыхае хутчэй). ПЕРЫМЕТР (грэч. perimetron акружнасць ад perirnetreô вымяраю вакол), даўжыня замкнёнага контуру. Напр., П, многавугольніка — сума даўжынь усіх яго старон. ПЕРЫПАТЭТЫЧНАЯ Ш К0ЛА (ад грэч. peripatoi крытая галерэя — лекцыйная зала), л і к е й, філасофская школа Арыстоцеля. Была буйным цэнтрам ант. ведаў, спалучала функцыі акадэміі навук (даследаванні на падставе метаду Арыстоцеля ў розных галінах ведаў, каардынацыя даследчай дзейнасці). Адрозніваюйь некалькі перыядаў перыпатэтызму. 1-ы перыяд — 4—2 ст. да н.э. Лікей створаны ў 335 да н.э. ў Афінах Арыстоцелем, пасля яго школай кіраваў Тэафраст (паклаў пачатак батаніцы; на яго лекццях прысутнічала каля 2 тыс. слухачоў). У школе выкладалі Эўдэм Радоскі, Арыстаксен з Тарэнта і інш. Вучнямі былі Дурыс, Хамелеон з Гераклеі Пантыйскай, Праксіфан з Лесбаса. Калі школу ўзначальваў філосаф і прыродазнавец Стратон з Лампсака, характэрнай яе рысай стала схільнасць да заняткаў асобнымі навукамі (гісторыя, геаграфія, гісторыя л-ры і інш.). У 2-і перыяд (1 ст. да н.э.) вучоныя Андронік Радоскі, Ксенарх, Стасей з Неапаля былі пераважна выдаўцамі, рэдактарамі і каментатарамі арыстоцелеўскіх твораў. Падобная дзейнасць характэрна і для 3-га перыяду (1—2 ст. н.э.). Сярод вучоных таго часу Аляксандр з Эгі, Адраст, Гермін, Арыстокл з Месены, Аляксандр Афрадысійскі. Большасць з іх займалася гіст. біяграфіямі, літ.-знаўствам, папулярнай этыкай. 3 4 ст. ўласна перыпатэтычныя традыцыі знікаюць, творы Арыстоцеля пачалі каменціраваць неаплатонікі. В.І.Боўш.1 11. Зак. 103.
ПЕРЫ СК0П (ад грэч. periskopeo гляджу вакол), 1) аптычная прылада для назірання за мясцовасцю з укрыцішў, траншэй, рубак, браніраваных машын (танкаў), падводных лодак і інш. 3 дапамогай П. вымяраюць гарыз. і верт. вуглы на мясцовасці і вызначаюць адлегласць да аб’ектаў, за якімі назіраюць. 2) Фатаграфічны аб’ектыў, які складаецца з дзвюх выпукла-ўвагнутых лінзаў, сіметрычна размешчаных адносна плоскасці дыяфрагмы, пастаўленай паміж
ПЕРЫТАНІТ
321
фіз. і хім. ўласцівасці ежы. А н т ы п е р ы с т а л ь т ы к а — рух хвалі скарачэнняў y процілеглым напрамку (да ротавай адтуліны). Для тоўстага кішэчніка з’яўляецца фізіял. уласцівасцю (забяспечвае затрымку змесціва, паляпшэнне ўсмоктвання вады і электралітаў). Узнікае таксама з прычыны паталогіі (напр., спайкі) і пры рвоце. Перыстальтычныя рухі ўласцівы целу кольчатых чарвей. А. С.Меанцюк.
1
А л т ы ч н а я с х е м а перыскопа: 1 — а к н о ; 2 — п р ам ав у го л ь н ая п р ы зм а ; 3 і 5 — п р ы зм ы ; 4 — а б ’е к ты ў ; 6 — в із ір н ы я н іт к і (с к р ы ж а в а н н е ); 7 — акуляр.
імі. Выкарыстоўваюць y простых фотаапаратах. ПЕРЫСПЁРМ (ад перы... + сперма), назапашаная пажыўная тканка насення раслін, якая ўжываецца зародкам пры прарастанні. У адрозненне ад эндасперму развіваецца з нуцэлуса і мае клеткі з падвоеным (дыплоідным) наборам храмасом. Характэрны для шэрагу кветкавых раслін (напр., гваздзіковыя, лебядовыя, марэнавыя). Наяўнасць П., як і эндасперму, лічыцйа прымітыўнай адзнакай, бо зародак y большай ступені залежыць ад навакольных тканак. ПЁРЫСТА- КУЧАВЫЯ В0БЛАКІ [міжнар. назва Cirrocumulus (Сс)], грады або слаі тонкіх белых воблакаў y верхняй трапасферы. Складзеныя з вельмі дробных элементаў y выглядзе зерняў, камякоў або рабізны, суцэльных або адасобленых, часткова па краях валакністыя. Утвараюцца пераважна з ледзяных крышталёў. Узнікаюць y выніку канвекцыйных і хвалевых рухаў, a таксама ў сувязі з франтамі, асабліва халоднымі. Ападкаў не даюць. Гл. Воблакі, Воблачнасць. ПЕРЫСТАЛЬТЫКА (ад грэч. peristaltikos які ахоплівае, сціскае), скарачэнні сценак полых органаў (стрававода, страўніка, кішэчніка), якія хвалепадобна распаўсюджваюцца і ў норме садзейнічаюць перамяшчэнню змесціва да выхадной адтуліны. Перыстальтычныя рухі адбываюцца ў выніку каардынацыйнай дзейнасці падоўжнага і кальцавога слаёў мышцаў. У чалавека П. страўніка 2—3, дванаццаціперснай кішкі — 10— 12 хваляў за мінуту. Рэгулюецца вегетатыўнай нерв. сістэмай, ц.н.с. і гумаральнымі фактарамі. На П. ўплываюць
ПЁРЫСТА-СЛАІСТЫЯ В0БЛАКІ (міжнар. назва Cirrostratus (Cs)], бялявае паўпразрыстае покрыва, звычайна валакністае, y верхняй трапасферы. Утвараюцца з дробных ледзяных крышталёў, што звязана з узыходным рухам паветра. Характэрны для воблачных сістэм цёплых франтоў або франтоў аклюзіі, зрздку ўзнікаюць y выніку трансфармацыі інш. тыпаў воблакаў. Ападкаў не даюць. Часта вакол іх назіраецца гало. Гл. Воблакі, Воблачнасць. ПЕРЫСТАШЧбЛЕПНЫЯ, к р ы л a шчэлепныя (Pterobranchia), клас другаснаротых жывёл тыпу паўхордавых. 2 атр., 3 роды: атубарыі — Athubaria (пашыраны каля берагоў Японіі), рабдаплеўры — Rhabdopleura (ва ўсіх акіянах) і цэфаладыскусы — Cephalodiscus (y Антарктыцы), 22 віды. Трапляюцца на глыб. 100—650 м. Жывуць прымацаванымі да субстрату, утвараюць калоніі (акрамя атубарый). Цела даўж. да 1,4 см. Змяшчаецца ў доміку або трубцы, па паверхні якіх жывёлы могуць перамяшчацца. Расшыраны залозісты галаўны шчыток на пярэднім канцы цела (хабаток) служыць для поўзання і выдзяляе рэчыва для пабудовы доміка. На сярэднім аддзеле цела— каўнерыку 1—8 пар перыстых шчупальцаў, пакрытых раснічкамі, якія выконваюць функцыю дыхання (адсюль назва) і збірання кармавых часцінак. Рот на брушным баку цела. Кішэчнік петлепадобны. Кормяцца фіта- і зоапланктонам. Раздзельнаполыя, размнажэнне палавое і бясполае (пачкаванне), ёсць гермафрадыты. Лічынкі свабоднаплаваючыя і поўзаючыя. А.М.Петрыкаў.
ПЁРЫСТЫЯ В0БЛАКІ [міжнар . назва Cirrus(Ci)], тонкія валакністыя воблакі белага колеру з шаўкавістым бляскам, складзеныя з асобных перыстападобных элементаў, y верхняй трапасферы, зрэдку на вышыні трапапаўзы. Утвараюцца з буйных ледзяных крышталёў. Характэрны для пярэдняга краю воблачнай сістэмы цёплага фронту або фронту аклюзіі. Часта развіваюцца і ў антыцыкланальных умовах, зрэдку з’яўпяюцца часткамі або рэшткамі ледзяных вяршынь кучава-дажджавых воблакаў. Ападкі з П.в. амаль заўсёды выпараюцца на вял. вышынях, утвараюць толькі палосы падзення. Гл. Воблакі, Воблачнасць. ПЕРЫТАНІТ, запаленне брушыны. Узнікае пераважна як ускладненне запаленчага працэсу ў органах брушной поласці (апендыцыт, халецыстыт, прабад-
322 ____________ п е р ы т э ц ы й ная язва страўніка ці 12-перснай кішкі). Радзей сустракаецца як першаснае захворванне (пнеўмакокавы П. y дзяўчынак). Бывае інфекц. (выклікаецца кішэчнай палачкай, стрэптакокам, стафілакокам і інш.), асептычны (ад пападання ў брушную поласйь крыві, жоўці, мачы). Адрозніваюць П. востры і хранічны. Найб. характэрныя прыкметы вострага П.: боль y жываце, напружанне (потым расслабленне) мышцаў брушной сценкі, ірвота. Пры П. адбываецца цяжкая інтаксікацыя. Класіфікуецца паводле гадзінных фактараў: першыя 24 гадзіны, пасля 72 гадзін, тэрмінальная стадыя. У першыя гадзіны ўсмоктванне ў кроў рэзка нарастае, што мае ахоўны характар (асабліва, калі змесціва перытанеальнай поласці не таксічнае, яно нейтралізуецца ў крыві і П. працякае лёгка); калі таксічнае (напр., y абадочнай кішцы), арганізм хутка гіне. Улічваецца таксама пашыранасць працэсу: мясцовы, дыфузны, агульны (пры якім смяротнасць дасягае 60—80%). Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. І.М.Грышын. ПЕРЫ Т^ЦЫ Й (ад перы... + грэч. theke ёмішча, сумка), мікраскапічнае пладовае цела некат. грыбоў аскаміцэтаў (напр., пірэнамійэтаў). Форма звычайна грушападобная з вывадной адтулінай на верхавінцы, праз якую выкідваюцца аскаспоры. Утвараецца пераважна на міцэліі. ПЕРЫФЕРЬІЧНАЯ НЕРВ0ВАЯ СІСТ$МА, гл. ў арт. Вегетатыўная нервовая сістэма. ПЕРЫФЕРЫЯ (ад грэч. periphereia акружнасць), 1) ускраіна, аддаленая ад цэнтра мясцовасць, a таксама мясц. ўстановы ў адрозненне ад цэнтральных. 2) Аддаленая ад цэнтра частка чаго-н., напр., нервовая П. ПЕРЫФГТ0Н, гл. Абрастанні. ПЕРЫФРАЗ, п е р ы ф р a з a (ад грэч. periphrasis апісальны выраз, алегорыя), сэнсава-непадзельны выраз, утвораны ў маўленні як апісальная назва прадмета або дзеяння, што адначасова паказвае яго адметнасць. Структурна П. супадаюць са словазлучэннямі («бачыць вачыма памяці* — успамінаць) або сказамі [«Усюды мае сябры, камбайнер і сталь хто варыць...» (П.Броўка)]. Як вобразны сінонім слова П. і называе пэўную з’яву, і характарызуе яе («крылатая мудрасць народв» — фальклор). Бываюць вобразныя: метафарычныя («раніца жыцця» — маладосць), метанімічныя («зямля Купалы» — Беларусь) і лагічныя («прадзедаў зямля» — радзіма). Амаль y кожным П. ёсць невялічкая загадка. Раскрыць яе дапамагае семантычная арганізацыя самога П. і кантэкст. Пашыраны традыц. П. («пан сахі і касы», «другі хлеб»), некат. з іх патэнцыяльныя фразеалагізмы. Л і т М a л a ж a й Г.М. Сучасная беларуская мова: Перыфраза. Мн., 1980. Г.М.Малажай.
ПЕРЫЦЬІКЛ (ад перы... + цыкл), п е р ы к a м б і й, утваральная тканка з
жывых танкасценных клетак; вонкавая ч. праводных восевых органаў маладых раслін, іх каранёў і сцёблаў, якая знаходзіцца вакол цэнтральнага цшіндра. У П. закладваюцца бакавыя і прыдаткавыя карані, y сцёблах П. фарміруе мех. тканкі (сюіеранхіму). ПЕРЬЙКІ, п е р ы о й к і (грэч. perioikoi літар. сўседзі), непаўнапраўная частка насельніцтва ў стараж.-грэч. дзяржавах (Спарце, Аргасе, Элідзе, Фесаліі). Спартанскія П. — нашчадкі карэннага насельніцтва, якое падпарадкавалі дарыйцы і адцяснілі на ўскраіны Лаконіі. He мелі паліт. правоў, але ў адрозненне ад ілотаў былі асабіста свабоднымі. Жылі ў пасёлках з абмежаваным самакіраваннем, маглі мець невял. зямельныя ўчасткі, займаліся рамёствамі і гандлем, плацілі спартанцам даніну. У войску павінны былі служыць y цяжкаўзброенай пяхоце. ПЕРЬІЯД ГЕАЛАГІЧНЫ, гл. ў арт. Сістэма (перыяд) геалагічная. ПЕРЫЯД y м y з ы ц ы, найбольш простая кампазіцыйная форма, якая ўвасабляе завершаную ці адносна завершаную муз. думку; мае самаст. значэнне ці ўваходзіць y больш буйныя формы музычныя. Нарматыўным лічыцца П. з 2 падобных па структуры частак — сказаў, якія заканчваюцца рознымі кадэнцыямі: 1-ы сказ звычайна палавіннай, 2-і — поўнай (гл. Сказ y музыцы). Метрычная аснова П. — квадратнасць, заснаваная на аднолькавай колькасці тактаў (2, 4, 8, 16, 32) y кожным сказе. Іншыя тыпы П. абумоўлены жанрам, стылем музыкі, прынцыпамі будовы формы, пэўнай маст. мэтай (змяняюцца колькасць і памер сказаў, тыпы кадансавання, метрычная будова і інш.). П. вадомы з 16— 17 ст. y еўрап. прафес. музыцы. Вял. значэнне ў яго фарміраванні мелі нар. і быт. танц. і песенна-танц. жанры. Адсюль тэндэнцыя да квадратнасці — асновы танц. музыкі. Для працяжнай бел., рус. і ўкр. песні квадратнасць не характэрна. У прафес. творчасці П. звычайна ўваходзяць y больш буйныя формы. Як самаст. форма сустракаецца пераважна ў песні, y вакальнай ці інстр. мініяцюры. Л і т Гл. да арт. Форма музычная. Т.АЛубкова.
ПЕРЬІЯД ВАГАННЯЎ, найменшы прамежак часу, праз які вагальная сістэма вяртаецца да зыходнага стану. Велічыня, адваротная частаце ваганняў. Паняцце «П.в.» выкарыстоўваюць як для перыядычных працэсаў (напр., гарманічныя ваганні), так і для працэсаў, дзе перыядычнасць парушаецца (гл. Затуханне ваганняў). Адзінка П.в. y CI — секунда. ПЕРЬІЯД ПАЎРАСПАДУ, прамежак часу, за які колькасць радыеактыўных ядзер y сярэднім памяншаецца ў 2 разы; адна з асн. характарыстык радыеактыўных ізатопаў. Пры наяўнасці N0 радыеактыўных ядзер y момант часу t = 0 іх колькасць памяншаецца ў часе паводле закону N = N0e_'-\ дзе X — пастаянная распаду, х = 1Д — сярэдні час
жыцця радыеактыўных ядзер. П.п. (Т|/2) разлічваецца па формуле Т |/2 = хіп2 = = (1п2)/Х. Для розных радыеактыўных ядзер П.п. вагаецца ад доляў секунды (для малаўстойлівых ізатопаў менш за 1 мкс) да 109— 10'° гадоў (гл. Радыеактыўныя элементы). Вядомы радыенукліды з П.п. 1015— 1021 гадоў (напр., кадмій-113, волава-124, тэлур-130). ПЕРЫЯДАНТЫТ, п е р ы ц э м е н т ы т , запаленне тканак (перыядонту), што акружаюць корань зуба. Адрозніваюць востры, хранічны і хранічны ў стадыі абвастрэння. Паводле ступені пашыранасці паталаг. працэсу П. падзяляюць на ачаговы і дыфузны. Узнікае ад інфекцыі (напр., нявылечаны пульпіт), траўмы (напр., пералом зуба ад удару, раскусвання арэхаў), таксічнага ўздзеяння лек. сродкаў (напр., мыш’яковістай пасты). Прыкметы: ныючы боль, які ўзмацняецца пры націсканні на зуб, прыпухласць і пачырваненне дзясны вакол хворага зуба. Запаленчы працэс пашыраецца ад цеплавых працэдур. Лячэнне стаматалагічнае. ПЕРЫЯДЫЗАЦЫЯ г і с т о р ы і л і таратуры, падзел літаратурнага працэсу на асобныя этапы, перыяды адпаведна асаблівасцям развіцця л-ры, якасным зменам, якія адбываюцца ў яе маст. сістэме. Узаемазвязана з агульнай канцэпцыяй гісторыі л-ры, y многім вызначае яе знешнюю будову, служыць больш глыбокаму і аб’ектыўнаму раскрыццю працэсу развіцця нац. л-ры на працягу стагоддзяў. Як сац. з’ява і адна з найважн. галін духоўнай культуры л-ра развіваецца ў цеснай сувязі з гіст. жыццём народа. Яе асн. этапы вылучаюцца адпаведна буйным культ.-гіст. зпохам, што падзяляюцца на больш дробныя перыяды, якія ў розных народаў маюць розныя храналагічныя межы і сваю спецыфіку, абумоўленыя асаблівасцямі іх духоўнага быцця, літ. працэсу і інш. У прыватнасці, y гісторыі многіх еўрап. народаў не было антычнасці ў класічным паняцці гэтага слова, a іх л-ры зараджаліся ў эпоху сярэднявечча, якое ў розных краінах мела розную працягласць і нярэдка, але недакладна называецца стараж. эпохай (напр., Стараж. Русь). У 19—20 ст. y сувязі з больш дынамічным, самаст., менш непасрэдна залежным ад грамадз. гісторыі развіццём л-ры яе этапы вылучаюцца пераважна паводле ўласна літ. крытэрыяў, якасных змен y жанравай сістэме, y прынцыпах асэнсавання і адлюстравання чалавека і рэчаіснасці, маст.выяўл. прыёмах і сродках, паводле эвалюцыі літ. кірункаў, творчых метадаў і інш. Усякая П. даволі ўмоўная, бо не бывае раптоўных пераходаў ад адной літ. эпохі да другой, рэзкіх змен маст. сістэм. Літ. традыцыі папярэдніх эпох працягваюць уплываць на развіццё л-ры, захоўваючы пераемнасць літ. працэсу. Аднак без вырашэння праблемы П., без выяўлення асн. тэндэнцый і гіст. этапаў нельга пабудаваць канцэптуальную, навук. гісторыю л-ры.
Першыя спробы П. літ. працэсу на Беларусі належаць аўтарам першых комплексных даследаванняў па гісторыі ўласна бел. л-ры: Я.Карскаму, М.Багдановічу і М.Гарэцкаму, які ў сваёй «Гісторыі беларускае літаратуры» (1920, факс. выд. 1992) яе шматвяковы шлях падаў сістэматызавана, канцэптуальна,
y гіст. развіцці. Прапанаваная ім П. [падзел на 3 этапы: старая (11— 18 ст.), новая (19 ст.), найноўшая (з канца 19 ст.)] y сваёй аснове ўлічвае самыя важныя асаблівасці развіцця прыгожага пісьменства на бел. землях на працягу стагоддзяў і з пэўнымі ўдакладненнямі была прынята бел. літ.-знаўствам. У апошні час y сувязі з працай над новай шматтомнай гісторыяй бел. л-ры яе П. ўдакладнена: даўняя (11— 1-я пал. 18 ст.), новая (2-я пал. 18— 19 ст.) і найноўшая (20 ст.). У сваю чаргу кожны з 3 этапаў падзяляецца на асобныя перыяды. У прыватнасці, y гісторыі даўняга бел. пісьменства вылучаюцца 3 этапы: сярэднявечча (11— 15 ст.), Адраджэнне (16 ст.) і барока (канец 16 — 1-я пал. 18 ст.), што больш дакладна ўлічвае асаблівасці развіцця самой л-ры і дае магчымасць больш арганічна ўпісаць яе ў агульнаеўрап. кантэкст. Jim.: Гл. д а арт. Літаратуразнаўства, Літаратурны працэс. В.А.Чамярыцкі. п е р ы я д ы з Ац ы я г іс т а р ы ч н а я , форма колькаснага і якаснага абазначэння гіст. развіцця ў часе. Тыпалагічна адрозніваюць П.г. л і н е й н y ю, што прадугледжвае падзел гісторыі на раўназначныя па сваіх маштабах і глыбіні ступені, кожная наступная з якіх вырастае з папярэдняй, i i e р a р х і ч н y ю, што выражаецца ў супадпарадкаванні асобных з’яў і этапаў развіцця, якія з’яўляюцца ч. больш агульнага і складанага працэсу (напр., сярэднявечча, ранняе сярэднявечча). Самая стараж. П.г. ўзыходзіць да ўсх. і грэчаскай міфалогіі, якая разглядала гісторыю чалавецтва як паступовы пераход ад самага шчаслівага — «залатога» да самага заняпалага і адсталага — «жалезнага веку». Як альтэрнатыва ёй y Стараж. Грэцыі ўзнікла ўяўленне аб культ. прагрэсе чалавецтва і яго паступальным руху да нейкай ідэальнай мэты. Гэтай ідэяй была прасякнута іудзейска-хрысціянская канцэпцыя гісторыі. У эпоху Адраджэння (14— 16 ст.) еўрап. гуманісты зрабілі першую спробу ўсеагульнай перыядызацыі гісторыі. У 17 ст. канчаткова склалася класічная схема трохчасткавай еўрап. гісторыі: «Стараж. свет — Сярэднія вякі — Новы час», якая пазней y мадыфікаваным выглядзе пераўтворана ў «рабаўладанне—феадалізм—капіталізм» і была пашырана на гісторыю ўсяго чалавецтва. Паводле традыцыі, што склалася ў гіст. навуцы, развіццё нееўрап. свету таксама падзяляецца ў адпаведнасці з рамкамі еўрап. гісторыі. Разам з тым гісторыя нееўрап. свету не ўпісваецца нават y самую агульную трохчленную схему еўрап. гістарыяграфіі, паколькі дынаміка яго развіцця ў адрозненне ад лінейна-прагрэсіруючай еўрапейскай мела спіралепадобную цыклічнасць. У бел. гістарыяграфіі існуюць 2 асн. падыходы да П.г. нац. гісторыі: т.зв. д з я р ж а ў н і ц к і і ф а р м a ц ы й н ы. Першы з іх аформіўся ў 1-й чвэрці 20 ст. ў працах В.Ю.Ластоўскага і У.М.Ігнатоўскага, якія, грунту-
ючыся на дзярж. прыналежнасці, вылучалі ў яе гісторыі полацкі, літоўска-бел. (ВКЛ), польскі (у складзе Рэчы Паспалітай), рас. і сав. перыяды. У 1940—80-я г. ў бел. гістарыяграфіі панавала фармацыйная канцэпцыя П.г. Зараз y даследаваннях многіх бел. гісторыкаў незалежна ад іх паліт. арыентацыі назіраецца прысутнасць дзяржаўніцкага прынЦЫПу.
У.С.Кошалеў.
ПЕРЫЯДЫЧНАЯ СІСТбМА ЭЛЕМЁНТАЎ МЕНДЗЯЛЁЕВА, упарадкаванае мноства хім. элементаў, іх натуральная класіфікацыя, якая з’яўляецца таблічным выражэннем перыяд. закону Мендзялеева; фундамеЧтальная аснова агульнай і неарганічнай хіміі і навук. база яе выкладання. Прапанавана Дз.І.Мендзялеевым y 1869 y выглядзе табліцы, названай ім «Спроба сістэмы элементаў, заснаваная на іх атамнай ea se і хімічным падабенстве». Стварэнне табліцы паслужыла асновай для адкрыцця перыяд. закону. Пасля стварэння ядз. мадэлі атама і эксперым. доказу лікавай роўнасці парадкавага нумару элемента ў П.с.э.М. зараду ядра (Z) яго атама (1913, закон Мозлі) з’явілася сучасная фізічна абгрунтаваная фармулёўка перыяд. закону Мендзялеева: уласцівасці хім. элементаў, a таксама ўтвораных імі простых і складаных рэчываў знаходзяцца ў перыяд. залежнасці ад велічыні зараду ядзер іх атамаў. Тэарэт. аснова П.с.э.М. — квантавая мадэль атама — распрацавана ў пач. 1920-х г. Н.Борам. Паводле гэтай мадэлі ў адпаведнасці з павелічэннем Z адбываецца паслядоўнае запаўненне электронных абалонак атамаў (гл. Паўлі прынцып), прычым электронныя канфігурацыі знешніх абалонак перыядычна паўтараюцца. Прынцып перыяд. паўтаральнасці падобных электронных канфігурацый атамаў — гал. прычына фіз. прыроды перыядычнасці і аснова перыяд. сістэмы свабодных атамаў элементаў. Гал. сучасная праблема П.с.э.М. — нявызначанасць яе верхняй мяжы, з ростам Z устойлівасць атамных ядзер памяншаецца, устанавіць значэнне Z элемента, атамы якога будуць мець такі кароткі час жыцця, што распадуцца ў момант утварэння, пакуль немагчыма (гл. Радыеактыўнасць, Ядро атамнае). П .с .э .М . ў к л ю ч а е 109 хім . э л е м е н т а ў ; 89 з іх з н о й д з е н ы ў п р ы р о д зе , а с т а т н ія а т р ы м а н ы ш т у ч н а ў в ы н ік у ядзерных рэакцый. П а с л я ад к р ы ц ц я П .с .э .М . а п у б л ік а в а н а б о л ь ш за 500 р о зн ы х в а р ы я н т а ў я е в ід ар ы са ў ; н а й б . п а ш ы р а н ы паўдоўгі в а р ы я н т (гл. іл .). А с н . п р ы н-' ц ы п п аб у д о в ы П .с .э .М . з а к л ю ч а е ц ц а ў вы л у ч э н н і п е р ы я д а ў (г ар ы з. р а д ы ) і груп (вер т. с л у п к і). У П .с .э .М . 7 п е р ы я д а ў і 8 гр у п . П е р ы я д — р а д э д е м е н т а ў , я к і п а ч ы н а е ц ц а шчолачным метамш (а к р а м я 1-га п е р ы я д у ) і к а н ч а е ц ц а інертным газам. Д а к л а д н а г а в ы з н а ч э н н я груп ы н я м а ; ф а р м а л ь н а , п а ч ы н а ю ч ы з 3 -га п е р ы я д у , н у м а р гр у п ы ( N ) а д п а в я д а е м ак с. з н а ч э н н ю акіслення ступені эл е м е н т а ў , ш то ў в а х о д з я ц ь y груп у. К о ж н а я гр у п а п а д з я л я е ц ц а н а гал . (A ) і д а д а т к о в у ю (В ) п ад гр у п ы . У п ад гр у п ы ў в а х о д з я ц ь э л е м е н т ы з п а д о б н ы м і к а н ф іг у р а ц ы я м і з н е ш н іх э л е к т р о н н ы х а б а л о н а к а т а м а ў і хім . ў л а с ц ів а с ц я м і. У б о л ь ш а с ц і гр у п п э ў н а е п а д а б е н с т в а ў л а с ц ів а с ц е й э л е -
ПЕРЫЯДЫЧНАЯ
323
ментаў падгруп выяўляецца пераважна ў вышэйшых ступенях акіслення. Асобае становішча ў структуры П.с.э.М. займае VIII гр., y якой аб’яднаны інертныя газы (падгрупа VIIІА) і «трыяды» элементаў (падгрупа VIIIB): Fe—Co—Ni i Ru—Rli— Rd, Os—Ir— Pt (плацінавыя металы ). Падабенства ўласцівасцей паміж алементамі гэтых падгруп практычна не назіраецца. FI е р ш ы п е р ы я д П. с. э. М. ўключае 2 элементы — вадарод '\ гелій. Атам вадароду мае I электрон; y элучэннях можа мець ступень акіслення +1 (як шчолачныя метапы) ці -I (як галагены), таму сімвал Н размяшчаюць y падгруппе 1А ці ў VIІА або ў абедзвюх адначасова. Есцьварыянты табліцы, y якіх вадарод займае адну працяглую клетку над усімі (акрамя неону) элементамі 2- га перыяду. Д р у г і п е р ы я д (Li—Ne) уключае 8 элементаў. У ім назіраецца пераход ад тыповых металаў да тыповых неметалаў (кісларод і фтор з’яўляюцца найб. актыўнымі сярод неметалаў). У злучэннях дадатную ступень акіслення, роўную N, маюць толькі элементы I—IV груп, для астатніх элементаў перыяду яна вызначаецца паводле правіла 8 - N, што абумоўлена асаблівасцямі будовы знешніх электронных абалонак атамаў. Т р э ц і п е р ы я д (Na—Аг) уключае 8 элементаў. Усе элементы (акрамя Аг) праяўляюць ступень акіслення, роўную N. У гэтым перыядзе, як і ў 2-м, па меры павелічэння Z назіраецца паслабленне метал. і ўзмадненне неметалічнага характару элементаў. Элементы 1—3 перыядаў П.с.э.М. — элементы падгруп А. Паводле сучаснай тэрміналогіі элементы падгруп IA i ІІА наз. S-элементамі (сімвалы ў клетачках ружовага колеру), падгруп ІІІА— VIIIA — р-элементамі (сімвалы ў клетачках жоўтага колеру). Пры павелічэнні Z, што адпавядае руху зверху ўніз, y падгрупах IA і ІІА метал. актыўнасць элементаў нарастае, y ІІІА — VILA падірупах назіраецца пераход ад тыповых неметалаў (В—F) да алементаў з метал. ўласцівасцямі (ТІ—At), устойлівасць злучэнняў элементаў y вышэйшай ступені акіслення зніжаецца. Ч а ц в ё р т ы п е р ы я д (К— К г ) і п я т ы п е р ы я д (Rb—Хе) маюць па 18 элементаў. У іх пасля s-элементаў ідуць рады з 10 пераходных элемептаў, ai d-элементаў. якія ўваходзяць y падгрупы В (сімвалы ў клетачках блакітнага колеру). Для большасці d-алементаў вышэйшая ступень акіслення роўная N, a для Cu і Au нават вышэйшая за N (+2 і +3, адпаведна). Характар змянення ўласцівасцей элементаў 4-га і 5-га перыядаў пры павелічэнні Z аналагічны назіраемаму ў 3- м перыядзе, але больш складаны, што найперш абумоўлена наяўнасцю d-алементаў. Ш о с т ы п е р ы я д (Cs—Rn) уключае 32 элементы, с ё м ы п е р ы я д (Fr— M t) — 23, пакуль незавершаны. Гэтыя перыяды акрамя 10 d-элементаў уключаюць сем’і з 14 f-элементаў: лантаноіды ў 6-м і актыноіды ў 7-м перыядзе. Лантаноіды і актыноіды дадзены асобнымі радкамі ўнізе пад табліцай. d-алементы 7-га перыяду з ат. н. 104 і больш з’яўляюцца хім. аналагамі элементаў адпаведных груп 6-га перыяду. У падгрупах d-элементаў ІВ — VIIIB пры руху зверху ўніз метал. актыўнасць памяншаецца, устойлівасць злучэнняў элементаў y вышэйшай ступені акіслення павялічваецца.
П.с.э.М. належыць значная роля ў развіцці прыродазнаўства. Яна дазволіла прадказаць існаванне невядомых элементаў і іх уласцівасці, a таксама новыя ўласцівасці вядомых элементаў, служыць асновай для стварэння новых неарган. матэрыялаў. В.Ф.Цікавы.
ПЕРЫЯДЫЧНАЯ СІСТЭМА ХІМІЧНЫХ ЭЛЕМЕНТАЎ Дз.І.МЕНДЗЯЛЕЕВА -Û
СІ
ГРУПЫ Э Л Е М Е Н Т А Ў
-Û Q_ LU
ІІА
ІА
с
1 1
ІІІВ
IVB
VIB
VB
VIIB
MB
ІВ
MIA
IVA
VA
V IA
V IIA
V IIIA 2
н
He ГЕ ЛІЙ
П арадкавы нумар
ВАДАРОД 1 .0 0 7 9 4
4 .0 0 2 6
20
3
2
Li
Be
Л ІТЫ Й
БЕРЫЛІЙ
6 .9 4 1
9 .0 1 2 2
11
M g
НАТРЫ Й
М А Г Н ІЙ 2 4 .3 0 5
2 2 .9 8 9 8 20
БО Р
ВУГЛЯРО Д
АЗОТ
К ІС Л А Р О Д
Ф ТО Р
НЕО Н
1 2 .0 1 1
1 4 .0 0 7
1 5 .9 9 9 4
1 8 .9 9 8 4
2 0 .1 7 9 7
23
22
24
26
25
27
28
29
30
7N 15
16
F 17
Ne 18
Al
Si
P
S
Cl
Аг
А Л Ю М ІН ІЙ
К Р Э М Н ІЙ
ФОСФАР
СЕРА
ХЛОР
АРГО Н
2 6 .9 8 1 5 21
10
1 0 .8 1 1 14
о
9
с
31
3 0 .9 7 3 8
2 8 .0 8 6 33
32
3 2 .0 6 6 34
3 5 .4 5 2 35
3 9 .9 4 8 36
К
Са
Sc
Ті
V
Сг
Мп
Fe
Со
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Кг
К А Л ІЙ
КАЛЫ ДЫ Й
с кан ды й
ТЫТАН
ВАНАДЫ Й
Х РО М
М А Р ГА Н Е Ц
Ж АЛЕЗА
КОБАЛЬТ
Н ІКЕЛЬ
М Е Д ЗЬ
цынк
ГА Л ІЙ
ГЕ Р М А Н ІЙ
М Ы Ш 'Я К
СЕЛЕН
БРОМ
КРЫ ПТОН
4 0 .0 7 8
4 4 .9 5 6
4 7 .8 7
5 0 .9 4 2
5 1 .9 9 6
5 4 .9 3 8
5 5 ,8 4 5
5 8 .9 3 3
5 8 .6 9 3
6 3 .5 4 6
6 5 .3 9
6 9 .7 2 3
7 2 .6 1
7 4 .9 2 2
7 8 .9 6
7 9 .9 0 4
8 3 .8 0
38
39
40
41
43
42
44
45
46
Sr
Y
Zr
Nb
Мо
Тс
Ru
Rh
Pd
РУБІДЫ Й
СТРО НЦ Ы Й
ІТРЫЙ
Ц Ы Р К О Н ІЙ
Н ІО Б ІЙ
М А Л ІБ Д Э Н
ТЭХНЕЦЫ Й
РУТЭНІЙ
РО Д Ы Й
ПАЛАДЫ Й
8 5 .4 6 8
88 906
8 7 .6 2 56
Cs
Ва
La
Ц Э З ІЙ
БАРЫ Й
ЛАНТАН
1 3 2 .9 0 5 87
1 3 7 .3 2 7 88
Fr
Ra РАД Ы Й [2 2 6 ]
Hf
Ta ТАН ТАЛ
1 7 8 .4 9
Ас< ► [2 2 7 ]
104
9 5 .9 4 74
Г А Ф Н ІЙ
1 3 8 .9 0 6
А КТЫ Н ІЙ
9 2 .9 0 6 73
H
89
ФРАНЦЫ Й [2 2 3 ]
9 1 .2 2 4 72
57
76
W ВАЛЬФРАМ
1 8 0 .9 4 8 105
1 8 3 .8 4 106
1 0 1 .0 7
[9 8 ] 75
1 0 2 .9 0 5 77
Re
Os
ІГ
Р ЭН ІЙ
О С М ІЙ
ІРЫ ДЫ Й
8 6 .2 0 7
109
Rf
Db
Sg
ВЬ
Hs
Mt
Д У Б Н ІЙ
СІБО РГІЙ
БОРЫ Й
Х А С ІЙ
М А Й ТН Э Р Ы Й
[2 6 2 ]
[2 « Ч
[2 6 2 ]
[2 6 3 ]
Pt
Au ЗОЛАТА
Те
К А Д М ІЙ
ІН Д Ы Й
ВО ЛАВА
СУРМ А
ТЭЛУР
1 1 4 .8 2 81
[2 6 9 ]
[2 7 2 ]
1 1 8 .7 1 82
84
Хе КСЕНОН
ЁД 1 2 6 .9 0 4
1 2 7 .6 0
1 2 1 .7 6 83
54
1
1 3 1 .2 9 86
85
Tl
РЬ
Ві
Ро
At
Rn
РТУЦЬ
Т А Л ІЙ
СВІНЕЦ
В ІС М У Т
П А Л О Н ІЙ
АСТАТ
РАДОН
2 0 0 .5 9
2 0 4 .3 8 3
2 0 7 .2
2 0 8 .9 8 0
[2 0 9 ]
[2 1 0 ]
(Uun) (Uuu) (Uub)
[2 6 5 ]
[2 *5 ]
53
52
Sb
112
111
51
Sn
Hg
1 9 6 .9 6 7
50
In
80
П Л А Ц ІН А 1 9 5 .0 8
49
Cd 1 1 2 .4 1 1
1 0 7 .8 6 8 79
110
РЭЗЕРФОРДЫЙ
а 9 СЕРАБРО
1 0 6 .4 2 78
1 9 2 .2 2
1 9 0 .2 3 108
107
48
47
Rb 55
A
40.078
Адносная атам ная м аса
8
B
3 9 .0 9 8 3 37
5
КАЛЫДЫЙ
6
5
13
Na 19
4
Сімвал элемента
Са
Н азва элемента
12
3
7
V IIIB
[2 2 2 ] 11 8
114
116
(Uuq)
(Uuh)
(Uuo)
[2 8 7 ]
[2 8 9 ]
[2 9 3 ]
[2 8 3 ]
ЛАНТАНОІДЫ 59
58
60
63
62
64
66
65
67
69
68
70
71
Рг
Nd
Pm
Sm
Eu
Gd
ТЬ
Dy
Но
Тт
Yb
Lu
П РА ЗЕА Д Ы М
НЕАДЫ М
ПРАМ ЕТЫ Й
САМ АРЫ Й
Е ЎРО ПІЙ
Г А Д А Л ІН ІЙ
ТЭРБІЙ
Д Ы С П Р О З ІЙ
ГО Л Ь М ІЙ
ЭРБІЙ
ТУ ЛІЙ
ПЭРБІЙ
лю тэцы й
1 6 2 .5
1 6 4 .9 3
1 6 7 .2 6
1 6 8 .9 3 4
1 7 3 .0 4
1 7 4 .9 6 7
•C e ЦЭРЫ Й
61
1 4 0 .9 0 7
1 4 0 .1 1 5
1 4 4 .2 4
1 5 0 .3 6
1 4 4 .9 1 3
1 5 1 .9 6 5
1 5 8 .9 2 5
1 5 7 .2 5
Ег
АКТЫНОІДЫ 91
90
92
94
93
95
96
98
97
100
99
101
103
10 2
Th
Ра
U
Np
Pu
Am
Cm
Вк
Cf
Es
Fm
Md
No
Lr
ТО РЫ Й
ГІРАТАКТЫ НІЙ
У РАН
НЕП ТУНІЙ
П Л У Т О Н ІЙ
АМ ЕРЫ Ц Ы Й
КЮ Р Ы Й
БЕРКЛІЙ
К А Л ІФ О Р Н ІЙ
Э Й Н Ш Т Э Й Н ІЙ
Ф Е Р М ІЙ
^ Е Н Д З Я Л Е В ІЙ
Н А Б Е Л ІЙ
Л А Ў Р Э Н С ІЙ
2 3 2 .0 3 8
2 3 1 .0 3 5
2 3 8 .0 2 8
2 3 7 .0 4 8
2 4 4 .0 6 4
2 4 3 .0 6 1
2 4 7 .0 7
2 4 7 .0 7
2 5 1 .0 7 9
2 5 2 .0 8 3
2 5 7 .0 9 5
2 5 8 .0 9 9
2 5 9 .1
2 6 0 .1 0 5
ПЕРЫЯДЬІЧНАЯ ФЎНКЦЫЯ, функцыя, значэнні якой не змяняюцца, калі да значэнняў яе аргумента дадаць (ці адняць) некаторы лік х > 0, г.зн. fix ) = f i x + т) = f i x - т). Найменшы лік Т з усіх лікаў т наз. перыядам фукнцыі fix ). Напр. sin(x + 2it) = sinx, tg(x + к) = tgx (перыяды адпаведна 2ті і л)
ліягр. паказальнік «Летапіс перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца». Звесткі пра сучасныя сусв. перыяд. выданні змяшчаюць «Ulrich’s international periodical directory» («Міжнародны даведнік «Улрьпс» па перыёдыцы», з 1932), «World list of social science periodical» («Міжнародны паказальнік грамадска-палітычных перыядычных выданняў», ЮНЕСКА, з 1980) і інш. Гл. таксама ў арт. Выдавецкая справа. Л і т Перыядычны друк Беларусі. Мн., 1981; Пресса Республнкн Беларусь. Мн. 1998. С.В.Говін.
Да арт. Перыядычная функцыя: Т — перыяд функцыі. Для кожнай неперарыўнай П.ф. fix) * const выконваецца т = пТ, дзе п = ±1, ±2, ±3, ... . Графік П.ф. атрымліваецца паслядоўнымі зрушэннямі на велічыню T y дадатным (ці адмоўным) напрамку восі Ох часткі яе графіка, пабудаванай для адрэзка a £ х < a + Т. Сума, рознасць, здабытак і дзель П.ф. з аднолькавым перыядам ёсць таксама П.ф. з тым жа перыядам. Сума П.ф. з рознымі перыядамі будзе П.ф. толькі тады, калі гэтыя перыяды сувымерныя. П.ф. выкарыстоўваюцца ў фіз. і тэхн. навуках, напр., пры вывучэнні перыяд. (напр., вагальных) працэсаў. А.А.Гусак.
ПЕРЫЯДЬІЧНЫ ДРОБ, бясконцы дзесятковы дроб, y якім, пачынаючы з некаторага месца, перыядычна паўтараецца пэўная група лічбаў (перыяд). Перыяд запісваюць y дужках, напр., замест 5,6666... пішуць 5,(6) і чытаюць «5 цэлых і 6 y перыядзе». Дроб наз. чыстым, калі перыяд пачынаецца адразу пасля дзесятковай коскі, і змешаным, калі паміж коскай і перыядам ёсць інш. лічбы. Напр., 8,(3) — чысты Пд., a 2,3(41) — змешаны. Усякі П.д. — рацыянальны лік. Усякі рацыянальны лік пераўтвараецца y канечны дзесятковы дроб ці бясконцы П.д. Кожны П.д. можна пераўтварыць y звычайны дроб, дзе лічнік — рознасць паміж лікам, які стаіць паміж коскай і другім паўтарэннем перыяду, і лікам паміж коскай і перыядам; назоўнік мае лічбу 9 столькі разоў, колькі лічбаў y перыядзе, і справа ад яе дапісваецца столькі нулёў, колькі лічбаў стаіць паміж коскай і перыядам. Напр., 0,(45) = 45/99 = 5/11; 0,58(3) = (583 - 58)/900 = 525/900 = 7/12. А.А.Гусак.
ПЕРЫЯДЬІЧНЫ 3AKÔH МЕНДЗЯЛЁЕВА, гл. Першдычная сістэма элементаў Мендзялеева. ПЕРЫЯСТЬІТ (ад перы... + грэч. osteon косць), запаленне надкосніцы. Развіваецца ў касцях пры пранікненні запаленчага працэсу з прылеглых тканак (напр., пры траўме вял. галёначнай косці ў ніжняй трэці), y выніку запаленчага працэсу самой косці або касшвога канала. Бывае П. неспецыфічнага характару (напр., траўма, бактэрыяльнае заражэнне) і спецыфічнага (сіфіліс, туберкулёз). Суправаджаецца ўшчыльненнем, пачырваненнем скуры, прыпухласцю ў вобласці надкосніцы. Пасля інфекц. хвароб П. можа захопліваць фрагменты касцей (напр., гнойны П. верхняй сківіцы пры вострым карыесе зуба). Пры туберкулёзе П. з’яўляецца адной з прыкмет пачатку працэсу. Адслаенне надкосніцы і парушэнне яе цэласнасці часта сведчаць аб злаякасным працэсе ў косці. Лячэнне залежыць ад прычын узнікнення. На П. хварэюць таксама жывёлы. І.М.Грышын. ПЕРЙ (Perret) Агюст (12.2.1874, Брусель — 4.3.1954), французскі архітэктар.
ПЕРЫЯДЫЧНЫ ДРУК, друкаваныя выданні, якія выпускаюцца праз пэўныя прамежкі часу; адзін са сродкаў навукова-тэхнічнай масавай інфармацыі і прапаганды. Да іх адносяцца газеты, часопісы, альманахі, бюлетэні і перыяд. зборнікі, што распаўсюджваюць грамадска-паліт., сац.-эканам., культ.-асв. і навук.-тэхн. інфармацыю. Ім уласцівы рэгулярнасць выхаду (ад штодзённага да гадавога), пастаянная назва, нумарацыя (нумар выдання, выпуску і г.д.), аб’ём, як правіла, фармат, аднатыпнае афармленне. Падзяляюцца на агульнаграмадскія (змяшчаюць інфармайыю пра ўсе сферы жыцця) і вузкаспец. (навук., спарт., рэкламныя і інш.). У Рэспубліцы Беларусь зарэгістравана (на 1.1.2001) 1113 перыяд. вьшанняў, y т.л. 731 газета, 329 часопісаў, 48 бюлетэняў, 2 альмана- А.Перэ. Жылы дом на вул. Франкліна ў Пахі, 1 каталог. Выходзіць штогадовы біб- рыжы. 1903.
перэн
V
325
Ганаровы прэзідэнт Міжнар. саюза архітэктараў (з 1948). Вучыўся ў Школе прыгожых мастацтваў y Парыжы. 3 1928 выкладаў y спец. школе архітэктуры ў Парыжы (праф.). Адзін з першых пачаў будаваць цалкам жалезабетонныя дамы: жылы дом на вул. Франкліна (1903), т-р Елісейскіх палёў (1911— 13), царква Нотр-Дам y Ле-Рэнсі (1922— 23) — усе.ў Парыжы. Пры рэканструкцыі г. Гаўр (з 1947) выкарыстоўваў індустр. метады і стандартызацыю буд-ва. ПЕР&ЙРА (Pereira), горад на 3 Калумбіі, y даліне р. Каўка. Адм. ц. дэпартамента Рысаральда. Засн. ў 1836. Каля 500 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Гандл. цэнтр раёна вытв-сці кавы і жывёлагадоўлі. Прам-сць: харчасмакавая, тэкст., гарбарная. 2 ун-ты. ПЕРЭЛЬМАН Тэадор Львовіч (30.9.1933, Мінск — 12.10.1974), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1969), праф. (1970). Скончыў БДУ (1957). 3 1957 y Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі (з 1963 заг. лабараторыі), адначасова выкладаў y БДУ. Навук. працы па матэм. фізіцы, тэорыі цеплаправоднасці, цеплафізіцы, стат. фізіцы. Распрацаваў (разам з А.В.Лыкавым) тэарэт. асновы спалучаных задач цеплаабмену пры знешнім абцяканні цел і метады іх рашэння. Даследаваў асаблівасці працэсаў пераносу пры сублімацыі цвёрдых цел y вакуум. Тв.\ Тепло- н массообмен в процессах сублямацнн в вакууме. М., 1973 (разам з Дз.ПЛебедзевым); Днффузня в сложных молекулярных структурах. Мн., 1974 (разам з С.Г.Галакціёнавым, Р.В.Нікіфаровічам); Фнзнка бнологаческнх мембран. М., 1976 (у сааўт.). V/. M jl a ie ix .
ПЕРЭЛЬМАН Якаў Ісідаравіч (4.12.1882, г. Беласток Гродзенскай губ., цяпер Польшча — 16.3.1942), вучоны, папулярызатар навук. фіз.-матэм. ведаў, адзін з заснавальнікаў жанру навукова-займальнай л-ры. Скончыў Лясны ін-т y Пецярбургу (1909). У 1918—23 y Наркамаце асветы РСФСР, адначасова выкладаў y навуч. установах. 3 1924 займаўся выданнем навукова-папулярнай л-ры. У 1935 удзельнічаў y Міжнар. матэм. кангрэсе ў Бруселі. Аўтар больш за 100 кніг («Займальная фізіка», «Займальная алгебра», «Міжпланетныя падарожжы» і інш.), перакладзеных на 24 мовы і выдадзеных агульным тыражом болып за 13 млн. экз. Адзін з першых прапагандыстаў ідэй К.Э.Цыялкоўскага і тэхн. распрацовак С.П.Каралёва. Імем П. названы кратэр на адваротным баку Месяца. Літ:. М н ш к е в н ч Г.Я. Доктор заннмательных наук: Жнзнь н творчество Я.М.Перельмана. М., 1986. А.І.Болсун.
ПЕР&Н (Perrin) Жан Батыст (30.9.1870, г. Ліль, Францыя — 17.4.1942), французскі фізік і фізікахімік. Чл. Парыжскай АН (1923). Замежны ганаровы чл.
AH СССР (1929). Скончыў Вышэйшую нармальную школу ў Парыжы (1894), дзе і працаваў. 3 1898 y Парыжскім ун-це (з 1910 праф.). 3 1940 y ЗША. Навук. працы па атамнай і малекулярнай фізіцы, радыеактыўнасці, калоіднай хіміі і інш. Даказаў, што катодныя прамяні з’яўляюцца патокам адмоўна зараджаных часціц (1895). Эксперым. даследаванні броўнаўскага руху дазволілі П.
ЖБПерэн
А.Перэс Эсківель.
вызначыць Авагадра пастаянную, пацвердзілі тэорыю флуктуацый Эйнштэйна—Смалухоўскага і канчаткова даказалі рэальнае існаванне малекул. Адкрыў седыментацыйную раўнавагу. Устанавіў бімалекулярную структуру тонкіх плёнак. Удзельнік Нар. фронту Францыі. Нобелеўская прэмія 1926. Тв:. Рус. пер. — Броуновское двнженне я молекулы. СПб., 1911; Атомы. М., 1924. Jlim:. B a в я л о в С.М. Памятм Жана Перрена / / Прнрода. 1943. № 3 ; Л ь о ц ц в М. Нсторня фнзнкн: Пер. с ятал. М., 1970. С. 291.
ПЁРЭС ГАЛБД0С (Pérez Galdôs) Беніта (10.5.1843, г. Лас-Пальмас, Іспанія — 4.1.1920), іспанскі пісьменнік. Чл. Каралеўскай акадэ.міі (з 1897). Вучыўся ў Мадрыдскім ун-це. Аўтар 80 раманаў, 25 драм, шматлікіх апавяданняў. Вяршыня яго творчасці — эпапея «Нацыянальныя эпізоды» (т. 1— 46, 1873— 1912), y якой адлюстравана гісторыя Іспаніі ад Трафальгарскай бітвы (1805) да паражэння рэвалюцыі 1863—73. Аўтар цыкла «Сучасныя іспанскія раманы» (т. 1—25, 1881— 1915). Паклаў пачатак ісп. сац.-рэаліст. драмы («Электра», 1901; «Дзед», 1904). Яго творы адметныя дынамізмам і публіцыстычнай завостранасцю.
Тв:. Рус. пер. — Повеетн. М., 1958; Трафальгар. М., 1961; Двор Карла IV; Сарагоса. М., 1970; Мнлый Мансо. М., 1971; 19 марта н 2 мая; Байлен; Наполеон в Чамартнне. М., 1972; Херона; Каднс. М., 1973; Хуан Мартнн эль Эмпесянадо; Сраженне пря Арапнлях. М„ 1975.
ПЁРЭС ДЭ КУЭЛЬЯР (Pérez de Cuéllar) Хаўер (н. 19.1.1920, Ліма), перуанскі дыпламат. Скончыў ун-т Сан-Маркас (Ліма). 3 1940 на дыпламат. службе, з 1944 на розных пасадах y пасольствах Перу ў Францыі, Вялікабрытаніі, Балівіі і Бразіліі. У 1961—63 дырэктар юрыд. дэпартамента, y 1963—64 — дэпарта-
мента па паліт. і дыпламат. пытаннях мін-ва замежных спраў Перу. У 1964— 71 пасол Перу ў Швейцарыі і пасланнік y Аўстрыі, потым пасол y СССР і Польшчы. 3 1971 пастаянны прадстаўнік Перу пры ААН, з 1975 спец. прадстаўнік ген. сакратара ААН на Клпры. 3 1977 пасол Перу ў Венесуэле. 3 1978 пам. па спец. паліт. справах, з 1979 — нам. ген. сакратара ААН. У 1982—91 ген. сакратар Арганізацыі А б’яднаных Нацый. ПЁРЭС ЭСКІВЁЛЬ (Pérez Esquivel) Адольфа Марыя (н. 26.11.1931, БуэнасАйрэс), аргенцінскі скульптар, праваабаронец. Скончыў Нац. школу выяўл. мастацтваў y Буэнас-Айрэсе (1956), y 1956—71 выкладаў y ёй і ў Нац. ун-це г. Ла-Плата. Адзін са стваральнікаў (1971) праваабарончай хрысц. арг-цыі «Служба ў імя міру і справядлівасці ў Лац. Амерыцы», з 1974 яе ген. сакратар. Адзін з заснавальнікаў apr-цыі «Пастаянная асамблея ў абарону правоў чалавека». За праваабарончую дзейнасць праследаваўся ў час кіравання ў Аргенціне ваенных (1976—83), y 1977—78 зняволены. Са снеж. 1987 старшыня Міжнар. лігі барацьбы за правы і вызваленне народаў. Каардынатар Экуменічнага руху за правы чалавека. Для яго скульптурных твораў характэрна ўвасабленне матываў дакалумбавай Амерыкі. Нобелеўская прэмія міру 1980. IPÉCA (ад франц. pièce кавалак, частка), 1)у м у з ы ц ы — невялікі закончаны пераважна інстр. твор для сольнага, ансамблевага або аркестравага выканання. Вылучаецца разнастайнасцю зместу і формы. У муз. практыцы абазначае сінонім паняішя «твор» або прыналежнасць да сферы камернай музыкі, што выяўляе ўзаемасувязь паняцця «П.» з рознымі муз. жанрамі, прадстаўленымі самаст. творамі — мініяцюрамі. У бел. музыцы сярод. П.: прэлюдыі (М.Аладава, П.Падкавырава, Р.Суруса і інш.), імправізацыі (для віяланчэлі сола Г.Гарэлавай, імправізацыя і танец ддя скрыпкі з фп. Э.Тырманд), рапсодыі для 2 цымбалаў і нар. арк. Дз.Смольскага, фантазіі (на 2 бел. нар. песні для нар. аркестра Я.Глебава), экспромты, муз. моманты (для ансамбля скрыпачоў і фп. А.Мдывані), скерца (для цымбалаў з фп. І.Лучанка), вальсы, маршы і інш. Часам інстр. П. ўзнікаюць як сінтэз муз. жанраў з літаратурнымі (балада, незакончаная казка для скрыпкі з фп. А.Багатырова; казка, П. для фп. С.Картэса; эпіталама, канцэртная П. для ансамбля скрыпачоў і фп. К.Цесакова; навелета, П. для скрыпкі і фп. У.Солтана; паэма для фп. Ф.Пыталева), тэатр.-драматычнымі (2 драм. маналогі для габоя сола Смольскага, Маскі для скрыпкі з фп. Г.Вагнера), жывапіснымі (Акварэлі для віяланчэлі з фп. Цесакова, фрэскавыя ўзоры для цымбалаў сола Л.Шлег). Інстр. П. ўзнікаюйь таксама на аснове вак. жанраў (напр., раманс, калыханка для віяланчэлі з фп. Аладава; арыета для валторны з фп. Багатырова).
2 ) У л і т а р а т у р ы — усе творы драматычнага роду, сінонім паняцця драма. Тэрмін «П.», які напачатку абазначаў невял. муз. твор, y 19 ст. выкарыстоўваўся і ў дачыненні да лірычных вершаў. У 20 ст. П. сталі назьгааць дра-
мы; часта гэта слова замяняе іх жанравае абазначэнне аўтарам. Т.А.Шчэрба (музыка).
ПЕСАЧАНКА, рака ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл., правы прыток р. Дняпро. Даўж. 40 км. Пл. вадазбору каля 340 км2. Пачынаецца за 1,3 км на 3 ад в. Міхалёўка, працякае праз воз. Лутаўскае. Цячэ ў межах Прыдняпроўскай нізіны. Даліна невыразная на ўсім працягу, за выключэннем невял. ўчастка ў сярэднім цячэнні, дзе яна набывае рысы трапецападобнай. Рэчышча каналізаванае ад вытоку да воз. Лутаўскае, шыр. ў верхнім цячэнні 3—5 м, y ніжнім 10— 18 м. Рака выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэм. ПЕСАЧАНКА, рака ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Серакаратнянка (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 57 км2. Пачынаецца каля в. Калантаёва, вусце за 0,5 км на ПнУ ад в. Шылы. Цячэ ў межах Чашніцкай раўніны. Рэчышча ад вытоку на працягу 1,3 км каналізаванае. ПЕСІМІЗМ, гл. ў арт. Аптымізм і песімізм. ІЙ С ІМ УМ (ад лац. pessimum найгоршае) y ф і з і я л о г і і , прыгнечанне дзейнасці нерв. і мышачнай тканак. Выклікаецца празмернай частатой стымуляцый нерв. ствала, якая не можа быць узноўлена ў выглядзе біяпатэнцыялаў самога нерва і сінхронных скарачэнняў мышцы, што ён інервуе. Апісаны ў 1886 М.Я.Увядзенскім. Адпаведная П. частата трапляе на мышцу ў фазе яе абс. неўзбуджальнасці (рэфрактарнасці) і суправаджаецца аслабленнем скарачэння мышцы ў выніку трансфармацыі частаты раздражнення. Працэс мае абарачальны характар: зніжэнне інтэнсіўнасці раздражнення аднаўляе мышачнае скарачэнне. Пясчаная сумесь
С ц іс н у т а е п а в е тр а
326 __________________ ПЕРЭС
Схема пескадуўііага механізма пескалуўнай машыны: 1 — рэзервуар; 2 — механічны разрыхляльнік; 3 — выдзіманая адгуліна; 4 — апока; 5 — мадэль.
ПЕСКАВІК, горная парода, тое, што пясчанік. ПЕСКАД0РСКІЯ АСТРАВЫ, y Тайваньскім праліве, тэр. Кітая, гл. ў арт. Пэнхуледао. ПЕСКАДЎЎНАЯ МАШЫНА, машына, якая энергіяй сціснутага паветра падае фармовачную або стрыжнёвую сумесь y апоку ці стрыжнёвую скрыню. Выкарыстоўваецца ў ліцейнай вытворчасці для вырабу ліцейных форм і стрыжняў. На аснове П.м. створаны аўтам. фармовачныя лініі. Пры вырабе стрыжняў выкарыстоўваюіша пераважна пескастрэльныя машыны. ПЕСКАМЫЙКА, будаўнічая машына для вымывання з пяску гліны і інш. дамешкаў. Бываюць дражныя (рабочы орган — скрабалкі, замацаваныя на бясконцых ланцугах) і шнэкавыя (з адным або двума паралельнымі шнэкамі, якія перамяшчаюць да выгрузачнага акна пясок, што асеў з пульпы). Прадукцыйнасць да 20 м3 ачышчанага пяску за гадзіну. ПЕСКАРЫЙКА, a м a ц э т,.лічынка міногі. Жыве ў рэках, ручаях, пратоках пераважна ў грунце (адсюль назва).
Даўж. цела дасягае даўж. дарослых міног. Афарбоўка ад жоўта-белай да цёмна-шэрай. Рот y выглядзе трохвугольнай шчыліны. Вочы недаразвітыя. Плаўнікі няпарныя, развіты слаба. Корміцца дэтрытам, дробнымі беспазваночнымі. Ва ўзросце 3—5 гадоў ператвараецца ў дарослую міногу. Раней П. памылкова лічылі самаст. родам міног (Ammocoetes).
ПЕСКАСТРУМЕННАЯ АПРАЦ0ЎКА, апрацоўка паверхняў адлівак, метал. загатовак, дэталей і інш. вырабаў перад афарбоўкай, a таксама ачыстка фасадаў будынкаў, збудаванняў струменем сціснутага паветра з завіслымі ў ім часцінкамі пяску. Робіцца спец. пескаструменнымі апаратамі. У ліцейнай вытвсці заменена шротамётнай або шротаструменнай ачысткай. ПЕСКАСТР^ЛЬНАЯ МАШЬІНА, машына для падачы (выкідвання з вял. скорасцю, нібыта выстрэльвання) сціснутым паветрам стрыжнёвай сумесі ў стрыжнёвыя скрыні з гарыз. або верт. раздымам. Сумесь ушчыльняеіша пры ўдары струменя і тармажэнні часцінак сумесі аб сценкі скрыні. Ад пескадуўнай машыны адрозніваецца канструкйыяй выдзіманага механізма, які забяспечвае большую скорасць вьшзімання. Выкарыстоўваецца ў ліцейнай вытворчасці пераважна для вырабу ліцейных стрыжняў (часам і ліцейных форм). На аснове П.м. створаны аўтам. стрыжнёвыя лініі (даюць да 600 стрыжняў за гадзіну пры масе стрыжняў да 150 кг). ПЕСКАЎСКАЕ АГАЛЕННЕ РАЧНЫХ АДКЛАДАЎ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1997). За 250 м на
Пн ад в. Пескі Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл., на правым беразе р. Зальвянка. Ва ўступе поймы (выш. да 5 м) ускрываюцца рэчышчавыя, поймавыя і старычныя рачныя адклады (пяскі з праслоямі торфу), якія ўтварыліся ў галацэне 8—2,7 тыс. г. назад. У іх выяўлены рэшткі раслін і жывёл. Адно з найб. дэталёва даследаваных агаленняў адкладаў галацэну. ПЁСКАЎЦЫ, вёска ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 50 км на ПдЗ ад г. Ліда, 100 км ад Гродна, 20 км ад чыг. ст. Жалудок. 415 ж., 174 двары (2000). Пач. школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі стаянкі эпох неаліту, мезаліту і бронзавага веку. I1ÉCKI, вёска ў Хідрынскім с/с Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл., каля р. Мухавец, на аўтадарозе Мінск— Брэст. Цэнтр аграфірмы «Беларусь». За 8 км на 3 ад горада і чыг. ст. Кобрын, 37 км ад Брэста. 733 ж., 356 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-баптыстаў. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
nÉCKI, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Зальвянка, на скрыжаванні аўтадарог Масты—Зэльва і Ваўкавыск—ІІІчучын. Цэнтр сельсавета. За 14 км на ПдУ ад горада і 16 км ад чыг. ст. Масты, 74 км ад Гродна. 816 ж., 284 двары (2000). Рамонтны з-д, філіял Ваўкавыскага акц. т-ва «Беллакт», млын, лясніцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, філіял раённага камбіната быт. абI
Пясчаная сумесь
Схема пескасгрэльнага механізма пескастрэльнай машыны: 1 — вентыляцыйныя адгуліны; 2 — выдзіманая адгуліна; 3 — вентыляцыйная пліта; 4 — канічны насадак; 5 — рэзервуар.
песні
327
слугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: касцёл Maui Божай Ружанцовай (1918), Мікалаеўская царква (1870). Каля вёскі археал. комплекс (7 стаянак каменнага веку і 4 селішчы сярэдневякоўя), Пескаўскае агаленне рачных адкладаў. Вядомы з 17 ст. як уладанне Сапегаў. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. цэнтр воласці Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. У 1886 мястэчка, 1352 ж., 43 двары, школа, царква, касцёл, капліца, сінагога, 3 яўр. малітоўныя дамы, яўр. багадзельня, гарбарня, 5 вадзяных млыноў, заезны дом, 14 крам, 6 корчмаў, кірмаш. 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Ваўкавыскага пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Мастоўскага раёна. У 1962—65 y Ваўкавыскім р-не.
ПЁСНІ ПРА KAXÀHHE, пазаабрадавая песенная паэзія розных народаў, звязаная з інтымнымі перажываннямі лірычнага героя. Сярод інш. песенных жанраў і груп вылучаюцца глыбокім рэалізмам. Іх лірычныя героі — канкрэтныя асобы (хлопец і дзяўчына) і іх унутр. свет, часта споведзь лірычнага героя. Вобраз дзяўчыны надзелены асабліва прывабнымі рысамі — пяшчотай, шчырасцю, адданасцю, багаццем духоўнага свету, высакароднасцю, мудрасйю, працавітасцю. Вернасць y каханні і самаахвярнасць узняты на самую высокую ступень агульначалавечай маралі. У бел. песнях шырока паказаны бяспраўнае становішча сял. дзяўчыны ва ўмовах патрыярхальна-сямейнага ўкладу і феад.-прыгонніцкага ладу, залежнасць яе ад бацькоў. Гераіня нярэдка ўздымаецца над суровай рэчаіснасцю, бароніць сваю годнасць, права на свабоду выбару, сваіх пачуццяў, ідэалаў і поглядаў. У іх цэлы комплекс чалавечых узаемаадносін, y якім паядналіся розныя сямейна-бытавыя і грамадскія праблемы — звычаёва-прававыя, сац., маральныя, філас., этычныя, эстэтычныя і інш. Дамінуе нар. мараль, якая выхоўвае ў чалавеку ідэалы дабра, справядлівасці, вышыні духу. Праз многія песні праходзіць матыў горкай долі напачатку ў бацькоў, потым y сям’і мужа, што ўспрымаецца як доля самога народа, суровая і беспрасветная. Сац. становішча, якое вызначала адносіны паміж людзьмі, негатыўна адбівалася на шчырых памкненнях закаханых. Але якім цяжкім ні было б каханне, калі яно заснавана на шчырым і ўзаемным пачуцці, яно заўсёды прыносіць чалавеку вял. радасць і шчасце — асн. змест большасці такіх песень. Прывабнымі фарбамі ў іх намаляваны і вобраз хлопца. Яго заляцанні, жаданне пабачыцца з каханаю, звязаць з ёю свой лёс маляўніча ўвасоблены ў многіх песнях. Побач з каханнем крочыць здрада, якая ніколі не даруецца. У песнях асуджаецца рэўнасць як сляпое пачуццё, як трагедыя вызначаецца адзінота, спароджаная маральна-этычнымі нормамі. Рускія П.п.к.
328 __________________ п е с н ь падзяляюцца на частыя, дзе адносіны закаханых разгортваюцца на бытавым фоне, і працяжныя — элегічныя паводле тону, выказваюць сум, журбу, крыўду.
Публ:. Песні пра каханне. Мн., 1978; Пісні кохання. Кйів, 1986. Літ Г і л е в і ч Н.С. Наша родная песня. Мн., 1968; К о л п а к о в а Н.П. Восточнославянская лярмческая песня: (Сравннт. аналнз поэтнкм) / / Русскмй фольклор. М.; Л., 1968. Т. 11. І.К.Цішчанка.
«ПЕСНЬ НА БОЖЫ ЧАС», « П а ў с т а н ц к а я п е с н я » , бел. агітацыйны вершаваны твор перыяду паўстання 1863—64. Магчыма, напісаны Ф.Ражанскім. Надрукаваны лайінкай y падп. друкарні ў выглядзе лістоўкі; распаўсюджваўся таксама ў рукапісе. Задуманы як масавая песня, мае памету «На матыў: I шуміць, і гудзіць». Складаецца з 24 радкоў; y творы выкарыстоўваюцца традыц. для фалькл. песеннай паэтыкі воклічы і паўторы, y змесце прасочваецца ўплыў ідэй К.Каліноўскага. Насуперак пашыраным тады ў вызв. руху салідарысцкім тэндэнцыям «П.п.» заклікала да барацьбы не толькі з царызмам, але і з памешчыкамі. Твор прасякнуты гіст. аптымізмам, верай y бязмежныя сілы ўзбр. народа, y шчаслівы зыход паўстання. Публ.: У кн. — Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1971. Літ.: К і с я л ё ў Г. Стары сшытак / / Кісялёў Г. Героі і музы. Мн., 1982. Г.В.Кісялёў.
ПЁСНЯ, форма слоўна-муз. мастацтва; найб. пашыраны род вакальнай музыкі, які аб’ядноўвае паэт. і муз. тэкст y адзіны песенны вобраз. Адрозніваюць П. нар. (фальклорныя) і прафес., створаныя паэтамі і кампазітарамі; яны пастаянна ўзаемадзейнічаюць: элементы нар. П. кампазітары выкарыстоўваюць y сваёй творчасці, a найб. папулярныя прафес. П. фалькларызуюцца. П. розняцца таксама прызначэннем (камерныя, эстрадныя, масавыя), жанрамі (рэв., быт., гімнічныя, лірычныя), складам (аднагалосыя і шматгалосыя), формамі выканання (сольныя, ансамблевыя, харавыя; з суправаджэннем ці без яго), сферамі бытавання (для прафес. спевакоў і масавага выканання). У некат. краінах тэрмін «П.» выкарыстоўваюць і ў адносінах да раманса. Нар. П. ахоплівае некалькі вял. гіст. пластоў (гл. Народная музыка, Народная песня, Этнаграфія музычная). Прафес. П. зарадзілася з развіццём музыкі, пісьмовай паэзіі. Паэт. тэксты П. вылучаюцца, як правіла, яснай, выразнай кампазіцыяй, супадзеннем сінтаксічных і структурных асаблівасцей, роўнасцю метрарытмічнага развіцця. Мелодыя і тэкст y большасці выпадкаў падобныя па структуры, складаюцца з роўных пабудоў — строф або куплетаў (нярэдка з рэфрэнам-прыпевам). Узаемадзеянне слова і музыкі ў П. скіравана на выяўленне агульнага характару верша, чым тлумачыцца адрозненне песеннай мелодыкі ад рамансавай. Мелодыя П. выступае як выніковае, абагульненае выяўленне вобразнага зместу, настрою верша, не звязанае з выяўленнем асобных паэт. вобразаў, адценняў, дэ-
талей тэксту. У ант. мастацтве паэзія і музыка не падзяляліся. існавалі ў выглядзе адзінага сінкрэтычнага мастацтва паэтаў-лірыкаў. Цеснае ўзаемадзеянне іх характэрна і для творчасці трубадураў, трувераў, мінезінгераў і майстарзінгераў сярэднявечча. У эпоху Ars nova («новага мастацтва», 14 ст.) пашырыліся П. ў суправаджэнні аднаго ці некалькіх інструментаў. У 16 ст. ў Францыі тэрмін «П> пачалі выкарыетоўваць y адносінаУ да поліфанічных вакальных твораў. У П. ўсіх часоў апасродкавана адлюстроўваюцца гіст. падзеі краін, іх культура, нац. характар, асаблівасці светапогляду, імкненні, мары і надзеі народаў, што ўвасобілася ў розных формах быт. сольнай і ансамблевай П., гусіцкіх П., гімнах гугенотаў, пратэстанцкіх харалах. У гады франц. рэвалюцыі 18 ет. ўзніклі масавыя рэв. П. У 2-й пал. 18 ст. сфарміравалася камерная П.-раманс з суправаджэннем струннага клавішнага інструмента. У 19 ст. песенныя жанры падзяляліся на раманс і ўласна П„ дакладную мяжу паміж якімі не заўсёды магчыма вызначыць. П.-рамансы з перавагай песенных рыс фалькл. пачатку прадстаўлены ў творчасці рус. (А.Аляб’еў, АВарламаў, А.Гурылёў, М.Глінка) і зах.-еўрап. (І.Брамс, Ж.Бізэ, Ф.Шуберт і інш.) кампазітараў. У пач. 20 ст. вял. развіццё атрымала рабочая рэв. П., узоры якой знаходзяцца каля вытокаў масовай necui. У 1920—30-я г. назіраецца ўздым П. 3 1950—60-х г. y некат. краінах адраджаюцца традыцыі «шансанье» — спевакоў, якія самі ствараюць мелодыі, часта і словы сваіх П. Пашырылася аўтарская песня (Ж.Брасенс, Ш.Азнавур, Джо Дасэн y Францыі, Б.Акуджава, У.Высоцкі ў Расіі і інш.). Вял. развіцця дасягнула ў 1970—90-я г. эстрадная П. (гл. ў арт. Эстрадная музыка).
На Беларусі першымі носьбітамі песеннага прафесіяналізму былі вандроўныя акцёры — гусляры, лірнікі, скамарохі-музыкі, y т.л. гудочнікі, дудары, дудачнікі, бубністы, цымбалісты, смыкі. У 2-й пал. 16 ст. зарадзілася кантавая культура (гл. Кант). У 16— 18 ст. значная роля ў развіцці харавога жанру належала брацкім школам, прыгонным аркестрам і капэлам. Да 19 ст. адносіцца пачатак збірання, вывучэння і публікацыі бел. нар. П., першыя спробы яе кампазітарскай апрацоўкі і канцэртнай прапаганды. 3 пач. 20 ст. на фарміраванне муз. стылістыкі бел. прафес. П. ўплывалі традыцыі рус. кампазітараў, пераважапа рэв. і сац. тэматыка ў жанры харавой масавай П. (кампазітары ІЛюбан, Л.Маркевіч, А.Туранкоў, У.Тэраўскі, М.Чуркін, Я.Цікоцкі, В.Яфімаў і інш.). У 1940—50-я г. пашырыліся П. яркай ваен.-патрыят. накіраванасці, якія апявалі подзвіг народа ў гады Вял. Айч. вайны (М.Аладава, У.Алоўнікава, A. Багатырова, Р.Пукста, Н.Сакалоўскаra і інш.), развіваліся быт., гар. лірычныя П. (Ю.Семянякі і інш.). Песеннай творчасці 1960—90-х г. характэрна імкненне да нац. своеасаблівасці, ускладненне гарманічнага развіцця, наяўнасць метрычнай пераменнасці, абнаўленне інтанацыйнага строю, павелічэнне ролі рытмічнага пачатку, муз. паўтораў, секвенцый і інш. Найб. плённа працавалі і працуюць y жанры П. кампазітары У.Буднік, Я.Глебаў, А.Елісеенкаў, Э.Зарыцкі, Л.Захлеўны, В.Іваноў, І.Кузняцоў, ІЛучанок, У Мулявін, І.Палівода, B. Раінчык, Семяняка, Дз.Смольскі, Э.Ханок і інш. Папулярызацыі бел. П.
садзейнічае творчасць вак.-інстр. ансамбляў «Верасы», «Песняры», «Сябры» і інш., салістаў Беларускай філармоніі, радыё і тэлебачання, Дзярж. т-ра муз. камедыі, Нац. акад. т-ра оперы, самадзейныя калектывы і кампазітары. Л і т Анталогія беларускай савецкай песні. Мн., 1979; Д е д ю л я Т.Н. Белорусская советская песня. Мн., 1982. Э.А.Нікалаева.
«ПЁСНЯ БЕЛАРЎСКІХ ЖАЎНЕРАЎ 1794 Г0ДА». бел. ананімны вершаваны твор. Напісаны ў адукаваным асяроддзі шляхты з мэтай уздзейнічаць на сялянства. Стылізаваны пад нар. песню. Першы ў бел. л-ры непасрэдны заклік да нар. мас узяць y рукі зброю, далучыцца да нац.-вызв. паўстання 1794 на чале з Т.Касцюшкам. У «Песні...» выразныя водгукі польск. паўстанцкай паэзіі «касцюшкаўскіх марсельез» і патрыят. «Спеўкі кракаўскіх сялян» (1794). Паводле сваёй эстэт. сістэмы твор належыць да новай бел. л-ры. Л і т М а л ь д з і с А. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн„ 1980. А.В.Мальдзіс.
«ПЁСНЯ ПРА МАЙГ0 СІДА» («El cantar de Міо Cid»), помнік іспанскага гераічнага эпасу. Створаны каля 1140, дайшоў y адзіным няпоўным запісе 1307 (апубл. 1779). Гіст. аснову паэмы склалі падзеі Рэканкісты — барацьба іспанцаў з арабамі, якія захапілі Пірэнеі. Гал. герой — доблесны і мудры Сід (ад араб. сеід пан), гіст. прататыпам якога стаў кастыльскі военачальнік Радрыга Дыяс дэ Бівар, празваны Кампеадорам (воінам). У ідэалізаваным вобразе Сіда ўвасобіліся характэрныя рысы змагара за вызваленне радзімы ад маўраў, вернага каралю васала, абаронцы народа ад уціску феад. знаці. Дэмакратызм і народнасць «Песні...» выявіліся ў разнастайнасці яе тэматыкі (паліт., ваен., быт., сямейнай), адсутнасці гіпербалізацыі ў адлюстраванні людзей і падзей, выразнай і яркай мове, блізкай да народйай. Помнік значна паўплываў на далейшае развіццё ісп. л-ры. Вобраз Сіда знайшоў адлюстраванне ў творах П.Карнеля, М.Мачада-і-Руіса, навук. працах І.Гердэра. Публ:. Рус. пер. — Песнь о Роланде; Коронованне Людовнка; Нямская телега; Песнь о Снде; Романсеро. М., 1976. Літ:. С м н р н о в А.А. Нспанскяй геронческяй эпос / / Нсторня зарубежной лятературы. 3 нзд. М., 1978. Т.У.Кавалёва.
«ПЎСНЯ ПРА НІБЕЛЎНГАЎ» («Das Nibelungenlied»), помнік нямецкага гераічнага эпасу. Назва ад імя міфічнага народа, уладальнікаў і захавальнікаў незлічоных скарбаў. Запісаны каля 1200, упершыню апубл. І.Я.Бодмерам y 1757. Гіст. аснову твора склалі падзеі эпохі Вял. перасялення народаў — sa xon Еўропы гунамі пад кіраўніцтвам Атылы (5 ст. н.э.). 1-я ч. паэмы апавядае пра подзвігі і смерць каралевіча Зігфрыда, 2-я — пра помсту яго жонкі Крымхільды, y выніку чаго загінула ўсё бургундскае царства. У паэме асуджаюцца жорсткасць і вераломства феадалаў,
апяваюцца гераізм і высакароднасць Зігфрьша. Яе паэтыка, блізкая да фальклорнай, зазнала ўплыў феадальнарыцарскай культуры. Да сюжэта «П.п.Н.» звярталіся Ф.Фуке, Р.Іордан, Ф.Гебель, Р.Вагнер, Г.Ібсен і інш. Публ:. Рус. пер. — Песнь о Ннбелунгах. Л., 1972. Літ:. Х о й с л е р А. Германскнй геронческнй эпос н сказанме о Ннбелунгах. М., 1960; Ж я р м у н с к н й В.М. Немецкнй герояческмй эпос / / Мстормя зарубежной лнтературы. 3 нзл. М., 1978. Т.У.Кавалёва.
«ПЁСНЯ ПРА РАЛАНДА» («Chanson de Roland»), помнік французскага гераічнага эпасу. Дайшоў y некалькіх рэдакйыях, найб. ранняя і поўная — Оксфардская (каля 1065), упершыню надрук. ў Парыжы (1837). У аснове паэмы — рэальны гіст. факт разгрому баскамі ў Рансевальскай цясніне ў Пірэнеях ар’ергарда войск Карла Вялікага (778), які творча інтэрпрэтаваны фантазіяй спевакоў-сказіцеляў (жанглёраў) y велічную і трагічную карціну патрыят. подзвігу на славу «мілай Францыі». Эпічны вобраз Раланда, адважнага, мужнага, вернага воіна, які цаной свайго жыцця абараніў радзіму, караля, хрысц. веру ад маўраў-мусульман, проціпастаўлены ў паэме вобразу здрадніка Ганелона, што ўвасабляе свавольства. «П.п.Р.» вылучаецца шырынёй адлюстравання падзей, манументальнасцю вобразаў, напружаным драматызмам апавядання. Яе паэтыка блізкая да фальклорнай. Італьян. паэты Л.Пульчы, М.Баярда, Л.Арыёста ў сваіх тюрах перапрацоўвалі паданне пра Раланда ў духу гуманіст. ідэй Адраджэння.
падпарадкаванасць мелодыцы 1 паэт. сэнсу песеннага сказа, уменне перадаць фальклорныя песенныя інтанацыі сучаснымі сродкамі. У рэпертуары апрацоўкі бел. нар. песень («Ой, рана на Йвана»,. «Перапёлачка», «Касіў Ясь канюшыну», «Купалінка», «А ў полі вярба», «Рэчанька», «Хлопец пашаньку na xae», «Як я ехаў да яе», цыкл каляндарна-абрадавых), творы бел. кампазітараў («Спадчына», «Хатынь», «Алеся», «Вераніка», «Мой родны куг», «Жураўлі на Палессе ляцяць», паэма-легенда «Гусляр» І-Лучанка, «Ты мне вясною прыснілася», «Явар і каліна» Ю.Семянякі, «Александрына», «Завушніцы», «Балада пра чатырох заложнікаў», муз. паэма «Песня пра долю», цыкл песень на вершы Я.Купалы, песенныя праграмы з муз. Мулявіна «Праз усю вайну», «Ва ўвесь голас», «Вянок» паводле твораў М.Багдановіча, «Голас душы» на нар. тэксты і інш.). У розныя гады ў склад ансамбля ўваходзілі засл. арт. Беларусі Л.Барткевіч, В.Дайнэка, А.Дзямешка, А.Кашапараў, У.Місевіч, І.Пеня, Л .Тышко. У 1990-я г. склад П. цалкам абноўлены. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1976. 1-я прэмія міжнар. фестывалю песні «Залаты леў» y Лейпцыгу (1973), лаўрэат II фестывалю паліт. песні ў Хельсінкі (1978). Г.М.Загародні.
ПЕС0А (Pessoa) Фернанду Антоніу (13.6.1888, Лісабон — 30.11.1935), партугальскі паэт. Вучыўся ў Лісабонскім ун-це (1905—06), займаўся журналістыкай. У 1915 узначаліў групу паэтаў-мадэрністаў, што гуртаваліся вакол час. Публ:. Рус. пер. — Песнь о Роланде; Коро- «Orpheu» («Арфей»). Першыя вершы пінованне Людовмка; Ннмская телега; Песнь о саў на англ. мове (зб-кі «35 санетаў», Сяде; Романсеро. М-, 1976. 1918; «Англійскія вершы», ч. 1—3, Him.: С м н р н о в А.А. Французсклй герон- 1921). У зб-ках «Пасланне» (1933), ческнй эпос / / Нсторня зарубежной лнтера- «Вершы Алвару ды Кампуша» (апубл. туры. 3 язд. М., 1978; В о л к о в a З.Н. Эпос 1944), «Вершы Алберту Каэйру», «Оды Францян. М., 1984; М н х а й л о в А.Д. Рыкарду Рэйша» (абодва апубл. 1946) Французскяй геронческмй эпос: Вопр. поэтнвыявілася супярэчнасць паміж дробязкн н стшшстчкн. М., 1995. Т.У.Кавалёва. насцю чалавечага існавання і велічнас«ПЕСНЯРЫ», бел. вакальнаг-інструмен- цю бясконцага сусвету. Яго паэзія вызтальны ансамбль. Створаны ў 1969 пры начаецца дасканалым паэт. майстэрБел. філармоніі, з 1985 Дзярж. бел. эст- ствам, эдольнасцю перадаць найтанчэйрадны ансамбль «П.» Маст. кіраўнік шыя адценні думак і пачуццяў. На бел. У.Г.Мулявін. Ансамбль вылучаецца эк- мову асобныя яго вершы пераклаў спрэсіўнасцю выканання, каларытнас- Л.Баршчэўскі. цю гучання. Творчасці характэрны апоТв:. Рус. пер. — Ляряка. М., 1978. ра на нац. традыцыі, творчы пошук, Л. П. Баршчэўскі.
ПЕСТРАК
329
ПЕСТАЛ0ЦІ (Pestalozzi) Іаган Генрых (12.1.1746, г. Цюрых, Швейцарыя — 17.2.1827), швеййарскі педагог, адзін з заснавальнікаў дьідактыкі пач. навучання. Скончыў 2 курсы калегіума Каралінум. У 1774—80 узначальваў «Установу для бедных y Найхафе», y 1798—99 — прытулак для сірот y Станцы, y 1800— 04 — ін-ты ў Бургдорфе і ў 1805—25 y
І.Г.Песталоці.
П.С.Пестрак.
Івердоне. У сваім светапоглядзе спалучаў ідэі франц. асветнікаў, y асн. Ж.Ж.Русо, з тэорыямі ням. філосафаў Y.Лейбніца, І.Канта, І.Г.Фіхтэ і інш. Аўтар шматлікіх пед. і літ. твораў, y т.л. «Лінгард і Гертруда» (1781—87), «Як Гертруда вучыць сваіх дзяцей» (1801), «Пісьмо да сябра пра знаходжанне ў Станцы» (1799), трактата «Лебядзіная песня» (1826) і інш. Паводле П., выхаванне павінна быць прыродазгодным (улічваць прыроду дзіцяці і закладзеныя ў ім задаткі). Важнай задачай выхавання лічыў развіццё ў дзяцей высокіх маральных пачуццяў, фарміраванне маральнай свядомасці і перакананняў. Навучанне імкнуўся будаваць на псіхал. аснове (пачуццёвым пазнанні), выкладаў ідэю развіццёвага навучання (К.Дз.Ушынскі назваў яе «вялікім адкрыццём П.»). Сфармуляваў дыдактычныя прынцыпы паслядоўнасці ў навучанні, адстойваў прынцьт сістэматычнасці, вял. значэнне надаваў нагляднасці. Прыхільнік злучэння навучання і прац. актыўнасці. Яго ідэі паўплывалі на развіццё дыдактыкі і педагогікі. Тв.: Рус. пер. — Нзбр. пед. соч. T. 1—2. М„ 1981. Літ.: П н н к е в н ч А.П. Н.Г.Песталоццн. М., 1933; К л а р н н В.М. Теорня элементарного образовання / / Машстр. 1993. №2.-
Ансамбль «Песняры».
ПЕСТРАК Піліп Сямёнавіч (27.11.1903, в. Сакоўцы Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 22.8.1978), бел. пісьменнік. Засл. дз. культ. Беларусі (1968). Вучыўся ў Самарскім ун-це (1920—-21). 3 1921 y Зах. Беларусі. Удзельнік рэв. руху (з 1927 сакратар Косаўскага падп. райкома, чл. Слонімскага акругкома КПЗБ, y 1933—34 інструктар ЦК КПЗБ). Амаль 11 гадоў быў зняволены ў турмах. 3 1939 сакратар гаркома КП(б)Б y Гродне, з 1940 старшыня Беластоцкага аддзялення СП Беларусі. Працаваў на-
330
ПЕСТРЫКАЎ
чальнікам Упраўлення па справах мастацтва пры СНК БССР, y Ін-це мовы, л-ры і мастацтва АН БССР, літ. кансультантам СП БССР. Друкаваўся з 1926. Аўтар зб-каў вершаў «На варце» (1940), «За сваю Айчыну» (1946), «Падарожнае» (1962), паэмы «Слова пра Мінск» (1968), зб-каў апавяд. «Першыя ўсходы» (1951), «Неспадзяванак» (1957), «Лясная песня» (1958), «Сярод чаротаў» (1964), «Апавяданні» (1970). Гіст.-рэв. эпапея «Сустрэнемся на барыкадах» (1951—54) — летапіс жыцця і барацьбы нар. мас Зах. Беларусі за сац. і нац. вызваленне. У цэнтры ўвагі аўгара — рост рэв. свядомасці рабочых і сялян, дзейнасць камуністаў-падпольшчыкаў, змаганне паліт. вязняў y астрогах. У рамане «Серадзібор» (1961—63, Літ. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1964) на матэрыяле пасляваен. жыцця вёскі ўславіў стваральную працу народа. Раман «Лесавічанка» (не закончаны, часткова апубл. ў 1980) пра станаўленне новага жыцця ў Зах. Беларусі ў першыя гады пасля ўз’яднання. Аўтар літ.-крытычных і публіцыст. артыкулаў. На бел. мову пераклаў паасобныя творы А.Міцкевіча, Э.Ажэшкі, Ю.Славацкага, У.Бранеўскага, С.Дабравольскага, Е.Путраманта, А.Чэхава. І.Франко, Л.Украінкі, М.Рыльскага, П.Тычыны, У.Сасюры, Л.Первамайскага і інш. Тв '. 36. тв. T. 1—4. Мн., 1969—71; 36. тв. Т. 1—5. Мн., 1984—86. Літ:. Гісторыя беларускай савецкай літаратуры. Т. 2. Мн., 1966; Х р о м ч а н к а К.Р. Піліп Пестрак. Мн., 1960; Беларуская савецкая проза: Раман і аповесць. Мн., 1971; К а л е с н і к У. Лёсам пазнанае. Мн., 1982; B a т а ц ы Н.Б. Піліп Пестрак: Бібліягр. памятка. Мн., 1961. К.Р.Хромчанка.
ПЁСТРЫКАЎ Мікалай Мікалаевіч (1864, Мінск?—■?), бел. віяланчэліст, педагог, муз.-грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Маскоўскай кансерваторыі (з 1885). 3 1886 y Мінску, выступаў y канцэртах як саліст віяланчэліст і ансамбліст (у трыо з піяністкай А.Клімовіч і скрыпачом Я.Чыжэўскім; y квартэце са скрыпачамі Чыжэўскім і І.Ягудкіным, альтыстам Н.Рубінштэйнам). Ініцыятар стварэння і кіраўнік харавых калектываў Мінскага муз. т-ва (1896), Т-ва аматараў прыгожых мастацтваў (1898). 3 1907 выкладаў ігру на віяланчэлі ў Мінскім муз. вучылішчы Рубінштэйна. А.Л.Капілаў. ПЁСТУНІЦА, вёска ў Віцебскім р-не, на беразе аднайм. возера. Цэнтр Заронаўскага с/с і саўгаса. За 15 км на ПнЗ ад Віцебска. 379 ж., 165 двароў (2000). Дом культуры, б-ка, амбулаторьм, аддз. сувязі. ПЕСТЫЦЬІДЫ (ад лац. pestis зараза + caedere забіваць), хімічныя сродкі аховы раслін і жывёл ад шкоднікаў і непажаданых мікраарганізмаў. Больш за 80% П. выкарыстоўваецца ў сельскай гаспадарцы. Асн. групы П. для аховы с.-г. культур: інсектыцыды — хім. сродкі знішчэння шкодных насякомых, фунгіцы-
ды — сродкі барацьбы з грыбковымі захворваннямі, гербіцыды — сродкі барацьбы з пустазеллем, інсектарэпеленты — для адпужвання і інсектаатрактанты (напр., ферамоны) — для прываблівання насякомых, хемастэрылізатары — пазбаўляюць шкоднікаў здольнасці да размнажэння, заацыды — сродкі знішчэння шкодных грызуноў, птушак, рыб, a таксама рэгулятары росту раслін, дэфаліянты (выклікаюць ранняе ападанне лісця), дэсіканты (падсушваюць расліны на корані), антьшоты для раслін (надаюць устойлівасць да гербіцыдаў). Дзейная аснова П. — прыродныя або сінт. рэчывы. Звычайна для практычнага выкарыстання на іх аснове рыхтуюць парашкі, эмульсіі, растворы, гранулы, аэразольныя прэпараты. Вядома больш за 10 тыс. найменняў пестыцыдных прэпаратаў. Вытв-сць і выкарыстанне кожнага П. дапускаецца з дазволу дзярж. органаў, адначасова вызначаюцца правілы і тэрміны іх выкарыстання, лімітадапушчальныя нормы астачы П. y прадуктах харчавання і ГДК y паветры і вадзе. Літ:. М е л ь н н к о в Н.Н. Песшцнды: Хнмня, технологая н прнмененне. М., 1987. Я. Г. Міляшкевіч.
ПЁСЦЕЛЬ Павел Іванавіч (5.7.1793, Масква — 25.7.1826), дзекабрыст, палкоўнік (1821). Вучыўся ў Дрэздэне (1805—09), y Пажскім корпусе (1810— 11). 3 1811 прапаршчык лейб-гвардыі Літоўскага палка. Удзельнік вайны 1812 і замежных паходаў 1813— 14. У 1816 уступіў y «Саюз выратавання», y 1818 арганізаваў y Тульчыне ўправу «Саюз дабрабыту», y сак. 1821 стварыў і ўзначаліў Паўд. т-ва. 3 ліст. 1821 камандзір Вяцкага палка. Аўтар 2 рэдакцый паліт. праграм т-ва — «Рускай праўды». Прыхільнік устанаўлення y Рас. імперыі рэсп. ладу шляхам дзярж. перавароту, адмены прыгону і саслоўных прывілеяў, надзялення сялян зямлёй. Аддаваў вял. ўвагу нац. пытанню; беларусаў адносіў да «малых народаў», лічыў, што ўсе народы Расіі «павінны злітымі быць y адзін народ». У 1824—25 вёў перагаворы з прадстаўнікамі польскага Патрыятычнага т-ва аб сумеснай барацьбе. 13.12.1825 арыштаваны ў Тульчыне. Павешаны разам з 4 інш. дзекабрыстамі ў Петрапаўлаўскай крэпасці. Літ:. Л е 6 е д е в Н.М. Пестель — кдеолог н руководктель декабркстов. М., 1972; Г р ы ц к е в і ч А. Нацыянальнае пытанне ў праграме дзекабрыстаў / / 3 гісторыяй на «Вы». Мн., 1994. Вып. 2. В.В.Швед.
ПЁСЦІК, асноўная частка кветкі (жаночы орган), якая прымае ўдзел ва ўтварэнні плода. Mae завязь, слупок і рыльца. Фарміруецца адным або некалькімі пладалісцікамі. У кветцы бывае адзін (напр., вішня) ці некалькі (напр., півоня) простых песцікаў. Пасля апылення і апладнення ў семязавязі П. пераўтвараецца ў плод. ПЁСЦІС Вітольд Казіміравіч (н. 22.2.1949, в. Парэчча Гродзенскага р-на), бел. вучоны ў галіне сельскай гаспадаркі. Чл.-кар. Акад. агр. навук Беларусі (1999). Д-р с.-г. н., праф. (1998). Скончыў Гродзенскі с.-г. ін-т (1971). 3 1976
y Бел. НДІ жывёлагадоўлі, з 1982 y Гродзенскім с.-г. ін-це (з 1987 заг. кафедры, з 1991 прарэктар, з 1995 рэктар). Навук. працы па распрацоўцы рэцэптуры кармоў і кармавых дабавак для с.-г. жывёл, тэхналогіі вытв-сці комплексных кармавых дабавак, атрыманні мясц. натуральнай крыніцы бялковай, мінер. і вітаміннай сыравіны, павышэнні эфектыўнасці вытв-сці прадуктаў жывёлагадоўлі. Te:. Эффектнвность нспользовання новой кормовой добавкя в рацнонах свнней / / Ax
il. І.Песцель.
B К Песціс.
туальные проблемы ннтенсмвного развнтня жявотноводства. Горкя, 1996; Аммоннзярованный сапропель в рацнонах молодняка крупного рогатого скота / / Зоотехннческая наука Беларуся. Мн., 1996. Т. 32; Озерные сапропелн — в кормопромзводство / / Жмвотноводство Беларусн. 1998. №1.
ПЕСЬ, в і ц і л і г a (лац. vitiligo хвароба скуры, лішай), набытая хвароба скуры чалавека, якая выяўляецца дысхраміяй (дэпігментаваныя плямы розных памераў і формы). Узнікненню П. садзейнічаюць нервова-эндакрынныя парушэнні, хранічныя запаленчыя захворванні ўнутр. органаў, інтаксікацыя са зніжэннем забяспечанасці арганізма меддзю, цынкам і інш. Складае 3—4% ад усіх дэрмашозаў. Прыкметы: асобныя ці множныя плямы колеру алебастру або слановай косці, схільныя да павелічэння, пры пашыраных формах скура набывае снежна-белы колер, валасы на плямах абясколерваюцца. П. можа спалучацца са склерадэрміяй, колападобным аблысеннем і інш. Лячэнне комплекснае. М.З.Ягоўдзік. ПЁТА (ад грэч. peta пяць, лік разрадаў па 103 y кожным), дзесятковая прыстаўка для ўтварэння найменняў кратных адзінак, роўных 1015 зыходнай адзінкі. Пазначаецца П. Напр., 1 ПГц = 1015 Гц, 1 ПДж = 1015 Дж. П’ЕТА, П і е т а ( а д італьян. pietâ міласэрнасць, набожнасць), y выя ўленчым м а с т а ц т в е , адлюстраванне сцэны аплаквання Хрыста Марыяй. ПЕТАРДА (франц. pétard ад péter разрывацца з трэскам), зарад спрасаванага дымнага пораху, змешчаны ў металічную ці кардонную абалонку. Выкарыстоўваецца ў капсульных утулках для перадачы агню ад капсуля-запальніка парахавому зараду, што знаходзіцца ў ар-
тыл. гільзе, a таксама для стварэння гукавых эфектаў пры феерверках і інш. ПЁТАХ-ТЬІКВА, горад y Ізраілі, уваходзіць y агламерацыю г. Тэль-Авіў. Засн. ў 1878 як с.-г. паселішча. Каля 160 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Цэнтр с.-г. раёна (цытрусавыя). Прам-сць: маш.-буд., тэкст., харч. (перапрацоўка фруктаў, агародніны), металаапр., алмазагранільная, хімічная. Шпіталь «Бейлінсан» — адзін з буйнейшых y краіне. Мемар. цэнтр «Яд ла-банім», прысвечаны памяці ўсіх, хто загінуў пры абароне дзяржавы Ізраіль. ПЕТКАВІЧЫ, вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля аўтадарогі Мінск—Брэст. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 32 км на ПнУ ад г. Баранавічы, 230 км ад Брэста, 8 км ад чыг. ст. Хвоева. 508 ж., 200 двароў (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, адцз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПЁТКАЎ Дзімітр (н. 4.5.1919, г. Смолян, Балгарыя), балгарскі кампазітар. Нар. арт. Балгарыі (1974). Скончыў Дзярж. муз. акадэмію ў Сафіі (1952). У 1954—62 і 1975—78 дырэктар Сафійскай нар. оперы. Сярод твораў: опера «Званы, якія змоўклі» (1987), араторыя «Рожэн спускаецца з Радопаў» (1966), кантаты «Вераснёўская легенда» (1953), «Рэквіем матросу» (1967), «Святочная кантата» (1974), «Кантата аб Антаніванаўцах» (1978), сольныя і харавыя песні (каля 1000), дзіцячыя аперэты, музыка да спектакляў, кінафільмаў, радыёпастановак. Дзімітроўская прэмія 1969. I1ÈTKEP Барыс Якаўлевіч (28.10.1902— 31.1.1983), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1963). Вучыўся ў Харкаўскай драм. школе (1918— 19). Скончыў драм. студыю ў Маскве пры б. т-ры Корша (1922) Працаваў y розных трупах, з 1933 y МХАТ. Акцёр вострай і яркай
характарнасці, бліскуча валодаў мастацтвам эпізадычнай ролі: Плюшкін («Мёртвыя душы» паводле М.Гогаля) і інш. Сатыру спалучаў з мяккай камедыйнасцю, сумнай іроніяй. Побач з дакладным псіхал. малюнкам, вял. ўвагу звяртаў на знешнюю выразнасць: Адвакат («Ганна Карэніна» паводле Л.Талстога), Гросман («Плады асветы» Талстога), Брьшуазон («Вар’яцкі дзень, або Жаніцьба Фігаро» П.Бамаршэ), Доктар («Усё скончана» Э.Олбі) і інш. Здымаўся ў кіно. ПЕТЛЯК0Ў Уладзімір Міхайлавіч (27.6.1891, г.п. Самбек Навашахцінскага гарсавета Растоўскай вобл., Расія — 12.1.1942), расійскі авіяканструктар. Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча імя М.Баўмана (1922). 3 1921 y Цэнтр. аэрагідрадынамічным ін-це, з 1936 гал. канструктар на авіяцыйным з-дзе. Удзельнічаў y праектаванні самалётаў АНТ-2, АНТ-20 «Максім Горкі» (пад кіраўніцтвам А.М.Тупалева), кіраваў стварэннем бамбардзіроўшчыкаў ТБ-1 (АНТ-4), ТБ-3 (АНТ-6), ТБ-7 (Пе-8), Пе-2 і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941. Літ.\ Г a й Д Н Профнль крыла. М., 1981.
IIÉTPABI4 (Petrovici) Эміл (4.1.1899, Тавакул-Мік, Югаславія — 7.10.1968), румынскі мовазнавец. Акад. Акадэміі Румыніі (1948). Вучыўся ў Клужскім ун-це (з 1919) і ў Сарбоне. Праф. (1935) і рэктар (1946—51) Клужскага ун-та, прэзідэнт Клужскага філіяла (1948—56) і секцыі філал. навук Акадэміі Румыніі (з 1966). Працаваў y Сафійскім (1930— 31), Бухарэсцкім (1956—58) ун-тах, y Ін-це рус. мовы імя М.Горкага (1956— 57). Чл. Міжнар. к-та славістаў (з 1955), прэзідэнт Асацыяцыі славістаў Румыніі (1956). Гал. рэдактар час. «Cercetâri de lingvisticâ» («Лінгвістычныя даследаванні», 3 1956) i «Romanoslavica» (з 1958). Удзельнічаў y складанні «Румынскага лінгвістычнага атласа» (1929—39). Аўтар прац y галіне гісторыі рум. мовы і народа, лінгвістычнай геаграфіі, фанетыкі і фаналогіі, анамастыкі, славянарум. лінгвістычных адносін, рум. і слав. дыялекталогіі.
331
ПЕТРАГРАДСКАЯ А БА Р0Н А 1919 Адбывалася ў маі—ліст. 1919 y час грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі 1918—22. Сав. войскі 7-й і 15-й армій Зах. фронту (каманд. Дз.М.Надзёжны, потым УМ.Гіціс) пры падтрымцы Балт. флоту (А.П.Зеляной) задушылі антыбальшавіцкае паўстанне на фартах Красная Горка і Шэры Конь (чэрв. 1919), адбілі 2 наступленні (май—жн. і вер.—кастр.) арміі белай гвардыі ген. М.М.Юдзеніча, якая пры падтрымцы войск Эстоніі, Фінляндыі і брыт. флоту імкнулася авалодаць г. Петраград (асн. ўдар з тэр. Эстоніі) і ў кастр. выйшла на блізкія подступы да горада. Потым сав. войскі перайшлі ў контрнаступленне, да канца ліст. адкінулі войскі Юдзеніча ў Эстонію.
(ад грэч. petros камень + ...графія), навука аб горных пародах. У шырокім паняцці П. — тое, што петралогія, y вузкім — апісальная частка навукі пра горныя пароды (вывучэнне MiHep. і хім. саставу, структуры і тэкстуры). Займаецца пытаннямі класіфікацыі і наменклатуры горных парод па розных прыкметах. П Е Т Р А Г Р А Ф ІЯ
Як самастойная навука зарадзілася ў пач. 19 ст. (класіфікацыя горных парод франц. вучонага А.Браньяра, 1813) і інтэнсіўна раэвіваецца з сярэдзіны 19 ст. (даследаванні з дапамогай палярызацыйнага мікраскопа; англ. фізікі У.Нікаль і Г.К.Сорбі; 1849). 3 пашырэннем мікраскапічных даследаванняў з’явіліся класіфікацыі горных парод ням. геолагаў Ф.Цыркеля (1866) і К.Г.Розенбуша (1873), рас. петрографа Ф.ЮЛевінсона-Лесінга (1893). У 1-й пал. 20 ст. пачаты петрахім. і геахім. даследаванні (рас. вучоныя У.І.Вярнадскі, А.Я.Ферсман, А.М.Заварыцкі, амер. Ф.Кларк і інш.) У 1950—70-я г. створаны новы кірунак y П. — вучэнне аб магматычных і метамарфічных фармацыях (Ю.А.Кузняцоў і інш.). 3 даследаванняў амер. вучонага Р.Горансана (1937) пачаўся этап развіцця эксперыментальнай П. Тэхнічная П. даследуе састаў і ўласцівасці шлакаў, цэменту, керамікі, шкла, каменнага ліцця (рас. вучоны Дз.С.Бялянкін); П. буд. каменю :— якаеці буд. матэрыялаў. П. касм. аб’ектаў вывучае метэарыты, узоры парод з Месяца і г.д. І.В.Найдзянкоў.
П ’Ё Т Р А Д А K A P T Ô H A [Pietro da Cor tona; сапр. Б е р э ц і н i (Berrettini) П’етра; 1.11.1596, г. Картона, Італія — 16.5.1669], італьянскі жывапісец і архітэктар эпохі барока. Зазнаў уплывы Мікеланджэла, Рафаэля, Карэджа. Вучыўся ў Картоне (1609— 12) і Рыме (з 1612) y А.Камодзі. Працаваў пераважна ў Рыме, y 1637—47 y Фларэнцыі. У 1634— 38 узначальваў акадэмію св. Лукі ў Рыме. У жывапісе шырока выкарыстоўваў ілюзіянізм перспектыўных пабудоў, святлопаветраную насычанасць каларыТв:. Нзбранное. М., 1991; Костер в ночм: ту. Сярод твораў фрэскі на віле Арыгоні Стнхм м переводы. Ярославль, 1991; Назначь ў Фраскаці (цяпер Муці; каля 1616), y мне сввданье! М., 2000; Прнкосновенне ве- царкве Сан-Бібіяна (1624—26), Палацтра: Стмхн, пнсьма, переводы. М., 2000. А.В.Спрынчан. ца Матэі (да 1625), Палацца Барберыні (1636—39), Палацца Памфілі (1651— ПЕТРАГРАД, назва г. Санкт-Пецярбург 54, усе ў Рыме), y Палацца Піці ў Флаy 1914—24. рэнцыі (1637—47) і інш. Аўтар карцін
ПЕТРАВЫХ Марыя Сяргееўна (26.3.1908, пас. Норскі Пасад Яраслаўскай вобл., Расія — 1.6.1979), руская паэтэса, перакладчыца. Скончыла Маскоўскі ун-т (1930). Друкавалася з 1930. У паэт. зб-ках «Далёкае дрэва» (1968), «Рыса гарызонту» (апубл. 1986) і інш. лірыка кахання, тэмы творчасці, прыроды, смерці. Паэзіі П. уласцівы спавядальнасць, шчырасць пачуцця, прага высокага духоўнага ідэалу. 3 1935 выступала як перакладчык з арм., груз., літ., польск. і інш. моў.
Л. дэ Маралес. П’ета. 16 ст.
П’ЕТРА
332 __________ ПЕТРАДВАРЭЦ «Трыумф Бахуса» (1624), «Св. Бернард» (1626), «Мадонна і чацвёра святых» (1628), «Выкраданне сабінянак» (1629) і інш. Пабудовы вызначаюцца тэатралізаваным дынамізмам, майстэрскім выкарыстаннем эфектаў натуральнага асвятлення: цэрквы Санты-Лука э Марйіна (перабудова; 1635), Санта-Марьш ін Вія Лата (каля 1658), фасад царквы СантаМарыя дэла Пачэ (1656—57) і 5-гранная плошча перад ёй y Рыме і інш.
П’етра да Картона. Фрэска «Залаты век» y Палацца Піці ў Фларэнцыі. 1637—47. ПЕТРАДВАРФц, палацава-паркавы ансамбль 18— 19 ст. y г. Петрадварэц (да 1944 Пецяргоф) y Ленінградскай вобл. Пл. каля 1000 га. Ідэя кампазіцыі належала Пятру 1, які вырашыў стварыць летнюю рэзідэнцыю з палацам, паркам і фантанамі накшталт Версаля. Пры ім разбіты Верхні сад (пл. 15 га) з рэгуляр-
Петрадварэц. Вяліхі палац. 1714—25.
най сістэмай алей і 5 фантанамі, Ніжні парк (пл. 102,5 га), пабудаваны палацы Вялікі (1714—25, перабудаваны ў 1745— 55 арх. В.Растрэлі), Монплезір (1714— 25, арх. І.Браўнштэйн, Ж.БА.Леблон, М.Зямцоў і інш.), Марлі (1720—23), павільёны Эрмітаж (1721—24, абодва арх. Браўнштэйн; усе барока), створана буйнейшая ў свеце сістэма фантанаў і водных каскадаў, аздобленая скульптурай (першапачаткова свінцовай, пазней бронзавай; скульпт. І.Мартас, І.Пракоф’еў, Ж.Д.Рашэт, Ф.ІІІчадрын). 3 1770-х г. вакол ядра П. пачаў складвац-
ліч. тэхніка, мікракалькулятары), лесапільна-дрэваапр. камбінат, аўтарамонтны, радыёзавод; вытв-сць буд. матэрыялаў, лёгкая, харч., y т.л. рыбная прам-сць. Суднаверф. Камбінат «Карэльскія сувеніры». Карэльскі філіял Рас. АН. 2 ВНУ, y т.л. ун-т. Кансерваторыя. 4 тэатры. Музеі: краязн., выяўл. мастацтва. У наваколлі П. — запаведнік Ківач і першы рас. бальнеагразевы курорт Марцыяльныя Воды (цяпер музей-запаведнік).
ца комплекс пейзажных паркаў: Англійскі (1779—94, арх. Дж.Кварэнгі), Александрыя (1826—29, арх. А.Менелас), Аляксандраўскі (1830-я г.) і інш. з папацамі і павільёнамі ў стылях класіцызму і псеўдаготыкі. У Вял. Айч. вайну ансамбль моцна пашкоджаны, адноўлены (праект 1945, арх. А.Гесен, А.Оль і інш.). 3 1983 музей-запаведнік.
ПЕТРАКАВЁЦ Марк Іосіфавіч (н. 10.4.1937, г. Гомель), бел. вучоны ў галіне трыбалогіі. Д-р тэхн. н. (1993). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1959). 3 1963 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм Нац. АН Беларусі. Навук. працы па механіцы дыскрэтнага фрыкцыйнага кантакту і разліку высакахуткасных вузлоў трэння.
ПЕТРАЗАВ0ДСК, горад y Расіі, сталіца Рэспублікі Карэлія. Засн. ў 1703, 282,2 тыс, ж. (1996). Порт на Анежскім воз. Чыг. вузел. Аэрапорт. Прам-сць: машынабудаванне (папяровае і хім. абсталяванне, трактары для лясной прам-сці, дрэваапр. станкі, рыбалоўныя судны, вы-
T e Тренне н нзнос матерналов на основе полнмеров. М., 1976 (у сааўт.); Механнка днскретного фрнкцнонного контакта. Мн., 1990 (разам з А.І.Свірыдзенкам, С.А.Чыжыкам); Русско-белорусско-англнйскяй толковый словарь в областн трення, нзнашнвання н смазкн. Гомель, 1996 (разам з А.В.Халадзілавым, Т.П.Піліповіч).
Панарама рэгулярнага парку ў Петрадварцы.
ПЕТРАРКА
333
ся штаб узбр. паўстання. 3 1924 гіст.рэв. музей, з 1993 гіст.-культ. запаведнік «П.к. — Дзярж. музей гісторыі С.-Пецярбурга»
Петразаводск.
Пана-
рама горада.
ПЕТРАЛЁЙНЫ ЭФІР, сумесь лёгкіх насычаных аліфатычных вуглевадародаў (пераважна пентанаў і гексанаў ізабудовы). Бясколерная вадкасць, шчыльн. 650—695 к г/м \ выкіпае пры 30—80 °С. Атрымліваюць адгонам лёгкіх фракцый з бензінаў прамой перагонкі нафты ці з прадуктаў гідракрэкінгу. Выкарыстоўваюць пераважна як растваральнік смол, тлушчаў, эфірных алеяў. ПЕТРАЛбГІЯ (ад грэч. petros камень + ...логія), навука, якая вывучае горныя пароды, іх мінералагічны і хім. саставы, структуры і тэкстуры, умовы залягання, заканамернасці пашырэння, паходжання і пераўтварэння ў зямной кары і на паверхні. Займаецца таксама пытаннямі класіфікацыі і наменклатуры горных парод. Паводле тыпу парод адрозніваюць П магматычных, метамарфічных, асадкавых (літаяогія), метасаматычных горных парод, метэарытаў, тэхн. каменю. Паводле характару ўласцівасцей горных парод і метадаў іх вывучэння П. падзяляецца на петраграфію, петрахімію, петрафізіку, петратэктоніку і П. эксперыментапьную, тэхнічную, касмічную. Звязана з мінералогіяй, крышталяграфіяй, геахіміяй, тэктонікай і інш. Даследаванні праводзяцца крышталеаптычнымі і рэнтгенаскапічнымі метадамі, спектральным, рэнтгенаўскім мікрааналітычным, хім. і ізатопным аналізамі, фотаэлектроннай спектраскапіяй, фіз. і матэм. метадамі. Паводле петралагічных даных вывучаецца эвалюцыя зямной кары. устаноўлена неабарачальнасць магматычных працэсаў і іх зменлівасць y прасторы і часе. Вынікі даследаванняў выкарыстоўваюцца пры геал. карціраванні, пошуках карысных выкапняў і інш.
На Беларусі петралагічныя даследаванні вядуцца па вывучэнні горных парод y Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі, y арганізацыях ВА «Белгеалогія» (у т.л. ў Бел. геолагаразведачным НДІ), y Цэнтр. лабараторыі. Літ.\ Р у х м н Л.Б. Основы лятологнн. 3 нзд. Л„ 1961; Петрографня. Ч. I—3. М., 1976—86; М е й с о н Р Петрологня метаморфнческнх пород: Пер. с англ. М„ 1981; Пап AM. Крнсталлнческнй фундамент Белорусснн М„ 1977. І.В.Найдзянкоў.
ПЕТРАПАЎЛАЎСК, горад y Казахстане, цэнтр Паўн.-Казахстанскай вобл., на р. Ішым. Засн. ў 1752. 247 тыс. ж. (1991). Чыг. вузел. Аэрапорт. Машынабудаванне і металаапрацоўка (з-ды: маш.-буд., малалітражных рухавікоў, ізаляцыйных матэрыялаў і інш.), харч. і лёгкая прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў. ДРЭС. Пед. ін-т. Тэатр, філармонія. Краязн. музей. ПЕТРАПАЎЛАЎСКАЯ КР^ПАСЦЬ, крэпасць y С.-Пецярбургу на Заечым в-ве. Засн. 27.5.1703 (дата заснавання С.-Пецярбурга) як ваен. крэпасць, але ў 1-й чвэрці 18 ст. амаль страціла баявое значэнне. 3 часоў Пятра I памяшканні П.к. выкарыстоўваліся для зняволення дзярж. злачынцаў, для якіх пазней існавалі спец. пабудаваныя турмы ўнутры Аляксееўскага равеліна (1797— 1884) і Трубяцкога бастыёна (1872— 1917). Сярод вязняў крэпасці былі царэвіч Аляксей ПятровЫ, эканаміст і публіцыст І.Ц. Пасашкоў, ахвяры дварцовых пераваротаў 18 ст., А.М.Радзішчаў, Т.Касцюшка, дзекабрыеты, члены Патрыятычнага таварыства, петрашэўцы, народнікі, рэвалюцыянеры-марксісты, удзельнікі рэвалюцыі 1905—07. У час Кастр. рэвалюцыі 1917 y П.к. знаходзіў-
Арх. помнікі: вароты Пятроўскія (1717— 18, арх. Д.Трэзіні; драўляны рэльеф «Звяржэнне Сімона Волхва», скульпт. К.Оснер) і Неўскія (1784—87, арх. МІІьвоў, класіцызм), кронверк (1752; перабудаваны ў 1850, арх. П.Таманскі; з 1872 Артыл. гіст. музей). Унутры П.к. — Петрапаўлаўскі сабор (1712—33, арх. Трэзіні, барока, 3-нефавая базіліка са званіцай, завершанай залачоным шпілем; разны драўляны іканастас, 1722—27, паводле малюнка І.Заруднага, майстры Т.Іваноў і І.Цялега) з пахавальняй рас. імператараў; домік для боціка Пятра I — Ботны домік (1761— 62, арх. А.Віст; тэракотавая фігура «Навігацыя», 1891, скульпт. Д.Іенсен); комплекс манетнага двара (1798— 1806, прыпісваецца арх. A. Порта) і інш. Уключана ЮНЕСКА y спіс Суеветнай спадчыны. Літ.: Б а с т а р е в а Л.Н., С н д о р о в а B. Н. Петропавловская крепость: Путеводнтель. 7 нзд. Л., 1989; Ш е г о л е в П. Алексеевскнй равелнн: Кн. о паденнн н велнчнн человека. М., 1989.
ПЕТРАПАЎЛАЎСК-КАМЧАЦКІ, горад, цэнтр Камчацкай вобл. ў Расіі, на ўсх. беразе п-ва Камчатка. Засн. ў 1740; y 1822— 1924 наз. Петрапаўлаўскі порт. 204,8 тыс. ж. (1996). Порт y Авачынскай губе Ціхага ак. Аэрапорт. База рыбалавецкага флоту. Суднабуд. верф; суднарамонтны; суднарамонтна-мех. з-ды, ВА «Камчатрыбпрам», бляшаначная ф-ка і інш.; вытв-сйь буд. матэрыялаў. 3 ВНУ. Ін-т вулканалогіі Рас. АН. Драм. тэатр. Музей. ПЕГГРАРКА (Petrarca) Франчэска (20.7.1304, г. Арэца, Італія — 19.7.1374), італьянскі паэт, вучоны-гуманіст эпохі Адраджэння. Вучыўся ва ун-тах Манпелье (1316) і Балонні (1320—26). У 1326 прыняў духоўны сан. Падтрымаў паўстанне К. ды Рыенца. У 1353—61 сакратар пры міланскім правіцелі Вісконці, выконваў дыпламат. і паліт. даручэнні. Светапогляд П. супярэчлівы: спалучэнне ідэй гуманізму з элементамі феад.-царк. культуры. У філас. і палемічных трактатах на лац. мове «Пра па-
334 ________ПЕТРАТЭКТОНІКА гарду да свету» (1342—43), «Інвектывы супраць урачоў» (1352—53) адлюстраваў перажыты ім рэліг. крызіс, цікавасць да зямнога жыцця і светапогляду чалавека, абараняў паэзію ад нападак сярэдневяковых дыдактаў. Адзін з першых еўрап. гуманістаў ідэалізаваў ант. свет. Аўтар эпічнай паэмы «Афрыка» (1339—42, на лац. мове) пра заваяванне Карфагена Рымам, пастаральных эклог алегарычнага зместу «Буколікі» (1346—57). Вяршыня яго творчасці — зб. лірыкі «Канцаньерэ» («Кніга песень», 1327—74). У 317 санетах, 29 канцонах, 9 сексцінах, 7 баладах і 4 мадрыгалах, аб’яднаных y цыклы «На жыццё мадонны Лауры» і «На смерць мадонны Лауры», уславіў каханне, раскрыў унутр. свет чалавека, яго пачуцці і перажыванні. Лауры прысвяціў алегарычную паэму ў тэрцынах «Трыумфы» (пач. ў 1354), прасякнутую аскетычнымі матывамі. Аўтар аўтабіяграфіі «Лісты да нашчадкаў» (1374). Лірыка П. паўплывала на развіццё еўрап. паэзіі (т.зв. петраркізм). Разам з Дантэ і Дж Бакачыо лічыцца стваральнікам італьян. літ. мовы. На бел. мову яго паасобныя творы пераклалі Л.Баршчэўскі, Ю.Гаўрук, М.Дуброўскі. Тв:. Бел. пер. — Санеты. Мн., 1996; У кн.: Гаўрук Ю. Кветкі з чужых палёў. Мн., 1928; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1974; Сонеты. Мн., 1982; Эстетнческне фрагменты. М., 1982; Лнрнка. М., 1989; Афрнка: Поэма. М., 1992; Канцоньере. Моя тайна, шш Кннга бесед о презреннн к мнру. Кннга пнсем о делах повседневных. Старческне пнсьма. М., 1996; Сочнненяя фклософскне н полемнческне. М„ 1998. Л і т Х л о д о в с к н й Р.Н. Франческо Петрарка: Поэзяя гуманнзма. М., 1974; Франческо Петрарка; Бмблногр. указ. М., 1986.
ПЕТРАТЭКТ0НІКА, мікраструктурны (петраструктурны) аналіз горных парод; дысцыпліна на мяжы тэктонікі і петраграфіі, вывучае структуры дынамаметамарфізаваных парод (тэктанітаў), інтрузіўных масіваў і дэфармаваных асадкавых тоўшчаў. Распрацавана ням. вучоным Б. Зандэрам y 1930. У шліфах пад мікраскопам y вял. колькасці зерняў аднаго або некалькіх мінералаў вымяраюць арыенціроўку іх спайнасці, аптычныя восі або інш. крышталеграфічныя элементы. Вынікі аналізу наносяць на стэрэаграфічную сетку. Атрыманыя дыяграмы дазваляюць вызначаць характар тэктанічных рухаў, што абумовілі дэфармацыі і метамарфізм горных парод. ПЕТРАФІЗІКА, раздзел петралогіі, які вывучае сувязь фіз. уласцівасцей rap ti ых парод з іх саставам, структурай і гісторыяй фарміравання. ПЕТРАФІТЫ, тое, што літафіты. ПЕТРАХІМІЯ, раздзел петралогіі, які вывучае размеркаванне хім. элементаў y горных пародах і пародаўтваральных мінералах.
ПЕТРАЧК0ВА Валянціна Цімафееўна (н. 21.5.1939, г. Рудня Смаленскай вобл., Расія), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1984). Пасля сканчэння студыі Бел. т-ра імя Я.Коласа (1958) працуе ў гэтым т-ры. Выканаўца драм., камедыйных, восхрахарактарных роляў. Створаныя ёй вобразы адметныя яркім знешнім малюнкам, пластычнай выразнасцю і псіхал. дакладнасцю характарыстык. Сярод роляў: Еўга Бабук («Званы Віцебска» У.Караткевіча), Ганна («Вечар» А.Дударава), Марфа («Улада цемры» Л.Талстога), Цыепа («Вей, ветрык!» Я.Райніса), Смеральдзіна («Слуга двух гаспадароў» К.Гальдоні), Сойка («Доктар філасофіі» Б.Нушыча) і інш. Здымаецца ў кіно і на тэлебачанні.
вы канцэптуальнасць, сцэнічнасць, дынамізм, вострая інтрыга, публіцыстычная страснасць, дакладнасць моўнай характарыстыкі вобразаў. Аўтар п’ес «Мост упоперак ракі» (1986), «Дзівак чалавек» (1996), «Інтэлігент» (1999), «Прагноз на паслязаўтра»,' «Воля на крыжы», «Меч Рагвалода» (усе 2000), апавяданняў, нарысаў, фельетонаў, памфлетаў, сцэнарыяў маст. фільмаў «Уваскрэсная ноч» (1977), «Нас выбраў час» (з У.Халіпам, 5 серый, 1976—78), дакумент. фільмаў «Францыск, сын
Г.П.Маркіна.
ПЕТРАЧ^НКА Галіна Гаўрылаўна (20.1.1924, в. Бярозаўка Кармянскага р-на Гомельскай вобл. — 12.2.1993), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Канд. пед. н. (1954), праф. (1983). Скончыла Астраханскі (1945) і Ленінградскі (1948) пед. ін-ты. 3 1948 y Мін-ве асветы БССР. У 1953—93 y Бел. пед. ун-це (з 1966 заг. кафедры). Навук. працы па псіхолагапед. асновах дашкольнага выхавання і праблемах адукацыі дашкольнікаў. Тв:. Задачн н упражнення по дошкольной педагогаке. 2 нзд. М., 1970 (разам з Т.М.Курыленка); Развнтне детей 6—7 лет н подготовка нх к школе. 2 нзд. Мн., 1982; Педагогнческне снтуацян в дошкольной педагогнке. Мн., 1984; Aufgaben und Übungen zur Vorschulpâdagogik. 5 Aufl. Berlin, 1986 (раэам з Т.М.Курыленка); Снтуатнвные задачн в педагогаке. Мн„ 1990.
ПЕТРАШКЕВІЧ Алесь (Аляксандр Лявонавіч; н. 1.5.1930, в. Пярэвалачня Талачынскага р-на Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік, драматург. Канд. гіст. н. (1967). Засл. работнік культуры Беларусі (1975). Скончыў БДУ (1955). Працаваў y UK ЛКСМБ, ЦК КПБ. У 1967—75, 1979—91 адказны сакратар, нам. гал. рэдактара ў выд-ве «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя». У 1975—76 рэктар Мінскага ін-та культуры. У 1991—98 кіраўнік арганізац.-метадычнага цэнтра па выданні гіст.-дакумент. хронік «Памяць». Друкуецца з 1954. Першая камедыя — «Адкуль грэх?» (паст. Бел. т-рам імя Я.Купалы, 1969). Камедыі «Укралі кодэкс» (паст. Гомельскім абл. т-рам, 1976), «Злыдзень» (паст. 1973), «Ка-тастро-фа» («Куды ноч, туды сон», паст. 1987, абедзве Магілёўскім абл. т-рам драмы і камедыі), драмы «Трывога» (паст. Бел. т-рам імя Я.Коласа, 1974), «Соль» (паст. Дзярж. рус. драм. т-рам, 1981), «У спадчыну — жыццё» (паст. Бел. рэсп. т-рам юнага гледача, 1985), «Дагарэла свечачка...» (паст. 1997), гіст. п’есы «Напісанае застаецца» (паст. 1979, абедзве т-рам імя Я.Купалы), «Русь Кіеўская» (паст. Гомельскім абл. т-рам, 1983), «Прарок для Айчыны» (тэлеспектакль, 1995) і інш. адлюстроўваюць розныя перыяды з жыцця краіны, надзённыя маральныя праблемы. Значнае месца ў творчасці займае распрацоўка гіст. тэматыкі. П’есам ўласці-
Ф.Петрарка.
A Петрашкевіч
Скарынін» (1990), «Гетман найвышэйшы» (1992), радыёспектакляў «Злавеснае рэха» (1984), «Надзвычай цяжкая пасада» (1986), лібрэта оперы «Новая зямля» паводле аднайм. паэмы Я.Коласа (муз. Ю.Семянякі, паст. Дзярж. т-рам оперы і балета Беларусі, 1982) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Тв '. П’есы. Мн., 1976; Соль: П’есы. Мн., 1988; Воля на крыжы: Гіст. п’есы. Мн., 2000; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1986. Літ:. С а б а л е ў с к і А. Сучаснасць і гісторыя. Мн., 1985; С м о л ь с к і Р. Тэатр y прасторы часу. Мн., 1998; Б a р a в і к Р. Рэжысура Беларусі: праблемы канцэптуальнасці спектакляў. Мн., 2000. І.У.Саламевіч.
ПЕТРАШКЕВІЧ Альфонс Баляслававіч (1894, Віленшчына ? — 20.5.1918), бел. паэт, празаік. Пісаў на польск., бел. і рус. мовах. 3 1911 друкаваў (часта пад псеўд. Філафей Калінка) карэспандэнцыі, лірычныя і гумарыст. вершы ў газ. «Ha ma ніва», пасля вершы і апавяданні ў альманаху «Маладая Беларусь», час. «Лучынка», газ. «Беларус», «Вольная Беларусь», «Беларускі шлях». Распрацоўваў класічныя паэт. формы трыялета, раманса, элегіі («Трыялет», 1913). У вершах — вобраз роднага краю, роздум пра нядолю і бяспраўе бел. селяніна, асуджэнне сац. несправядлівасці. Тв.: У кн. — Анталогія беларускай паэзіі. Мн., 1961. T. 1; Беларуская дакастрычніцкая паэзія. Мн., 1967. Л і т Г a р э ц к i М. Гісторыя беларускае літаратуры. Мн., 1992; 3 a м о ц і н I. Творы. Мн., 1991. І.У.Саламевіч.
ПЕЛГРАШКЁВІЧ Ануфрый (1793, г. Шчучын Гродзенскай вобл. — 7.12.1863), польскі і бел. паэт. Скончыў пав. школу ў Шчучыне, Віленскі і Варшаўскі ун-ты. Канд. (1816), магістр (1821) філасоіфіі. У 1822—24 працаваў y архіве Радзівілаў y Вільні. Адзін з заснавальнікаў т-ва філаматаў, распрацаваў структуру арг-цыі «прамяністых». Сасланы ў Маскву (пра-
цаваў бібліятэкарам ва ун-це, 1825— 31), Табольск (1832—60). У 1860 вярнуўся ў Вільню. Пісаў па-польску. У час. «Tygodnik Wileriski» («Віленскі штотьшнёвік», 1817) змяшчаў сентыментальныя вершы і гіст. думы ў духу рамантызму («Вёска», «Беспадстаўная скарга», «Роздум ля развалін замка Гедзіміна» і інш.). Аўтар вершаванай фалькл.-этнагр. замалёўкі «Ідылія Купала», засн. на бел. нар. вераваннях і абрадах. Збіраў матэрыялы т-ва філаматаў (выдадзены як архіў філаматаў y 1913— 34 і ў 1973). Сябраваў з Я.Чачотам, падтрымліваў сувязі з А.Міцкевічам. У.І.Мархель.
ПЕЛГРАШ^ЎСКІ (Б y т a ш э в і ч-П е т р а ш э ў с к і ) Міхаіл Васілевіч (13.11.1821, С.-Пецярбург — 19.12.1866), дзеяч рас. рэв. руху. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1841). Служыў y Мін-ве замежных спраў. Яго паліт. і філас. погляды адлюстраваны ў «Кішэнным слоўніку замежных слоў, якія ўвайшлі ў склад рускай мовы» (вып. 1—2, 1845—46). У 1845—49 П. праводзіў y сябе сходы, т.зв. «пятніцы», рэв.-дэмакр. інтэлігенцыі (гл. Петрашэўцы). Прыхільнік утапічнага сацыялізму Ш Фур’е, адмены прыгоннага права, звяржэння самадзяржаўя і ўстанаўлення рэсп. ладу ў Расіі. У 1848 удзельнічаў y нарадах па стварэнні тайнага т-ва. У 1849 арыштаваны, прыгавораны да расстрэлу, замененага бестэрміновай катаргай, якую адбываў ва Усх. Сібіры. 3 1856 на пасяленні. Літ:. П р о к о ф ь е в В. Петрашевскнй. М., 1962; В о з н ы й А.Ф. Петрашевскяй н царская тайная полнцня. Кяев, 1985.
ПЕТРАШЙЎЦЫ, удзельнікі паліт. гуртка М.В.Петрашэўскага, які існаваў y Пецярбургу ў 1845—49. Мэта — барацьба супраць самадзяржаўя і прыгону. Сярод П. былі дваране і разначынцы; М.А.Спешнеў, Ф.М.Дастаеўскі, А.В.Ханыкаў, Дз.Дз.Ахшарумаў, М.А.Мамбелі, М.С.Кашкін і інш. Паліт. погляды П. неаднародныя, але большасць з іх ненавідзела царызм, схілялася да утапічнага сацыялізму, рыхтавалася да надыходу сял. рэвалюцыі. На сходах, т.зв. «пятніцах» Петрашэўскага, абмяркоўваліся пытанні вызвалення сялян з землёю без выкугту, замены самадзяржаўя дэмакр. рэспублікай, увядзення адкрытага суда і суда прысяжных, свабоды друку, рэв. прапаганды перадавых сац.-паліт. ідэй y шырокім асяроддзі. Многія П. стаялі на пазіцыях матэрыялізму, былі атэістамі, вялі барацьбу з афіц. ідэалогіяй. У апошні перыяд сваёй дзейнасці П. намагаліся стварыць тайнае т-ва са сваёй праграмай і тактыкай, адкрыць падп. друкарню. 5.5.1849 П. арыштаваны. Да следства прыцягнуты 123 чал., 21 чал. прыгавораны да расстрэлу. Пасля абраду падрыхтоўкі да пакарання смерцю 3.1.1850 была зачытана царская канфірмацыя, паводле якой расстрэл заменены ссылкай на катаржныя работы і ў арыштанцкія роты на розны тэрмін. У 1856 П. амнісціраваны і да пач. 1860-х г. усе (акрамя Петрашэўскага, які да
канца жыця заставаўся ў ссылцы) адноўлены ў грамадз. правах. Літ.: Л е й к н н а-С в н р с к a я В.Р. Петрашевцы. М., 1965; О р ж е х о в с к н й Н.В. Самодержавме нрогмв революцнонной Росснн (1826— 1880 гг.). М., 1982. К.Л.Патаенка.
«ПЕТР0БРАЗ» (Petrôbraz), дзяржаўная нафтагазавая і нафтахім. кампанія Бразіліі. Праводзіць геолага-разведачныя работы, здабычу, перапрацоўку і збыт нафты і газу ўнутры краіны, a таксама знешнегандлёвыя аперацыі з гэтымі таварамі. Засн. ў 1954. Mae 87 даччы'ных і асацыіраваных кампаній, 11 нафтаперапр. з-даў, сетку нафтаправодаў, нафтасховішчы і танкерны флот. Вядзе пошукі на нафту ў Лівіі, Конга, Індыі, Іране, Анголе і інш. Аб’ём продажу 14,8 млрд. дол. ЗША, чысты прыбытак 765 млн. дол., занята 67 тыс. чал. (канец 1980-х г.). П ЕТР0Н ІЙ , Гай Петроній A р б і т р (Gains Petronius Arbiter; ? — 66 н.э.), рымскі пісьменнік. Арыстакрат, «арбітр элегантнасці» пры двары імператара Нерона. Абвінавачаны ў змове, скончыў самагубствам. Верагодны аўтар рамана «Сатуры» («Сатырыкон»; мяркуюць, складаўся з 20 кніг), напісанага прозай з вершаванымі ўстаўкамі іранічна-сентэнцыйнага зместу. Захаваліся ўрыўкі, y якіх апісаны авантурныя і любоўныя гісторыі герояў з нізоў грамадства. Твору ўласцівы шырокі быт. фон, каларытныя замалёўкі нораваў эпохі Рым. імперыі. Аўтар выкарыстаў моўную характарыстыку для індывідуалізацыі персанажаў, стварыў узоры прастамоўя. Тв:. Рус. пер. — Сатярнкон / / Ахшіл Татяй. Лонг. Петроняй. Апулей. М., 1969; У кн.: Антнчный плутовской роман. Л., 1991. С.Дз. Малюковіч.
ПЕТРУК0Ў Міхалка (сапр. Л о т ы ш Міхаіл Пятровіч; 1880 ?, г.п. Івянец Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 1947), бел. пісьменнік. Ваяваў y 1-ю сусв. і грамадз. войны. Працаваў пісарам y Івянцы, Стоўбцах, Валожыне, рабочым y Ракаве, Радашковічах, настаўнічаў y ваколіцах Івянца. 3 1910 друкаваўся ў «Нашай ніве». Пісаў апавяданні, карэспандэнцыі, нататкі, y якіх адлюстроўваў жыццё местачкоўцаў, сялян, норавы мясц. улад. Часта звяртаўся да фальклору. Тв:. У кн. — Беларуская дакастрычніцкая проза. Мн., 1965. Літ:. К а х а н о ў с к і Г. Адчыніся, таямніца часу. Мн., 1984. С. 171— 173. Г.А.Каханоўскі.
ПЕТРУРГІЯ, тое, што каменнае ліццё. ПЕГРУСЁВІЧ Казімір Адамавіч (4.3.1872, б. фальварак Новіны каля в. Душава Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 11.8.1949), бел. грамадска-паліт. дзеяч, адвакат. Бацька K.К. Петрусевіча. Скончыў Кіеўскі ун-т (1895). 3 1896 пам. прысяжнага паверанага. У рэв. руху з 1894. Удзельнік Першага з ’езда РСДРП y Мінску (1898). Чл. Мінскай арг-цыі РСДРП, удзельнік рэв. падзей 1905—
ПЕТРУШЭЎСКАЯ
335
06. Неаднойчы быў арыштаваны, сасланы і зняволены (1897, 1898, 1905). Выступаў абаронцам на суд. працэсах. Абараняў Я.Коласа (1908) па справе яго ўдзелу ў нелегальным настаўніцкім з’ездзе, рэвалюцыянераў А.В. і В.1. БончАсмалоўскіх. У 1-ю сусв. вайну на Зах. фронце. 3 1918 нам. старшыні савета адвакатаў, старшыня к-та Чырв. Крыжа, акр. суда ў Мінску, з 1920 на адвакацкіх і суд. пасадах y Вільні, праф. Віленскага ун-та. Як юрыст выступаў супраць дыскрымінацыі нац. меншасцей Зах. Беларусі. У 1926 на працэсе 94-х абараняў удзельнікаў нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі, y 1928 на працэсе 56-і — дзеячаў Бел. сял.-работніцкай грамады, за што звольнены з ун-та, y 1934 — М.Танка, зняволенага за рэв. дзейнасць, y 1936 — групу абвінавачваных зах.-бел. яўрэяў і інш. 3 1945 y Польшчы: юрыд. саветнік y рэпарацыйных установах, судцзя Вярх. суда, чл. Гал. адвакацкага савета. Аўтар прац па цывільным праве. Літ:. М о ш н н с к н й Н.Н. На путях к I сьезду РСДРП. М., 1928; Polski slownik biograficzny. Wroclaw etc., 1980. T. 25/4. S. 696—699. У.М.Кісялёў.
ПЕТРУСЕВІЧ Казімір Казіміравіч (23.3.1906, Мінск — 26.3.1982), бел. і польскі вучоны-біёлаг, удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі. Акад. АН Польшчы (1952), д-р біял. н. (1937). Сын К.А.Петрусевіча. Скончыў Віленскі ун-т (1933), y якім працаваў асістэнтам (1928—37). Адзін з арганізатараў і сакратар студэнцкай арг-цыі «Фронт». У 1937 арыштаваны польскімі ўладамі і прыгавораны да 4 гадоў турэмнага зняволення. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР (вер. 1939) дырэктар сярэдняй школы ў Ганцавіцкім р-не Пінскай вол. У час акупацыі Беларусі ням.-фашыстамі за сувязь з партызанамі схоплены гітлераўцамі і прыгавораны да расстрэлу, аднак паранены цудам выратаваўся. 3 1942 y партыз. спецатрадзе НКДБ СССР «Сокалы». 3 1944 y Польшчы: нам. міністра харч. забеспячэння, марскога гандл. флоту, заг. аддзела навукі і ВНУ ЦК ПАРП. У 1949—69 праф. Варшаўскага ун-та, адначасова ў 1952—72 арганізатар і дырэктар Ін-та экалогіі АН Польшчы. Аўтар прац па экалогіі і папуляцыі. У.М.Кісялёў. ПЕТРУШ&ЎСКАЯ Людміла Сцяфанаўна (н. 26.5.1938, Масква), руская пісьменніца. Скончыла Маскоўскі ун-т (1961). Працавала ў друку, на радыё. У п’есах «Каханне» (паст. 1975), «Чынзана», «Дзень нараджэння Смірновай» (абедзве паст. 1979), «Кватэра Каламбіны» (паст. 1986), «Маскоўскі хор» (паст. 1988), аповесцях «Сваё кола» (1988), «Час ноч» (1992), «Маленькая Грозная» (1998), зб. апавяданняў «Бессмяротнае каханне» (1988) і інш. жыццё сучасніка, паказ штодзённасці як нязведанай сферы рэчаіснасці. Аўтар «Дзікіх жывёль-
336
ПЕТРУШЭЎСКІ
ных казак» (1993—94), кінасцэнарыяў і інш. Піша для дзяцей. Творчасць П. адметная жорсткасцю псіхал. аналізу, разнастайнасцю персанажаў і моўных стыляў. Тв.: Собр. соч. T. I—5. Харьков, 1996; Бал последнего человека: Повестн w рассказы. М., 1996; Настояшне сказкн. М., 1997; Дом девушек: Рассказы н повестн. М., 1998. ПЕТРУІІіФЎСКІ Аляксандр Васілевіч (9.10.1898, г. Лунінец Брэсцкай вобл. — 21.10.1976), Герой Сав. Саюза (1944),
невяковай Англіі, y прыватнасці крызіс англ. манара. Сад.-эканам. адносіны ў Англіі 14 ст. разглядаў як капіталістычныя, генезіс феадалізму паказваў як мірны эвалюц. працэс. Асн. працы: «Паўстанне Уота Тайлера» (ч. 1—2, 1897—1901), «Нарысы з гісторыі сярэдневяковага грамадства і дзяржавы» (1907), «Нарысы з гісторыі англійскай дзяржавы і грамадства ў сярэднія вякі» (1903). IІЕГРУШЭЎСКІ Фёдар Фаміч (24.3.1828, С.-Пецярбург — 17.2.1904), расійскі фізік, заснавальнік навук. школы фізікаў. Брат В Ф Петрушэўскага. Скончыў Пе-
А. В. Петрушэўскі Л.Л.Петрык. П.Ц.Петрыкаў.
ген.-палк. (1954). Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1928) і Генштаба (1938). У арміі з 1916, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1919—20. 3 1932 на выкладчыцкай рабоце, з 1938 нам. нач. штаба БВА. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Цэнтр., Бранскім, 1-м, 2-м і 3-м Укр. франтах: нач. штаба арміі, камандзір корпуса, камандуючы арміяй. Удзеяьнік Маскоўскай, Курскай бггваў, Варонежска-Касторненскай, Сеўска-Ардоўскай, Чарнігаўска-Прыпяцкай, Жытомірска-Бярдзічаўскай, Корсунь-Шаўчэнкаўскай, Уманскай, Дэбрэцэнскай, Будапешцхай, Балатонскай і Венскай аперацый. Стралк. корпус на чале з ген.-лейт. П. вызначыўся ў час прарыву абароны праціўніка на тэр. Румыніі. Да 1960 y Сав. Арміі. ПЕГРУІІібЎСКІ Васіль Фаміч (6.12.1829, С.-Пецярбург — 5.5.1891), расійскі вучоны, артылерыст і хімік. Ген.-лейт. (1881). Брат Ф.Ф.Петрушэўскага. Скончыў 1-ы кадэцкі корпус (1848) і Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1850). 3 1856 на выкладчыцкай і навук.-даследчай рабоце. 3 1871 нач. Пецярбургскага патроннага з-да. Удасканаліў сістэму наводкі артыл. гармат, вынайшаў дальнамер для берагавой артылерыі і інш. артыл. прылады. Наладзіў прамысл. вытв-сць нітрагліцэрыны як выбуховага рэчыва. Л і т Ав е р б у х АЯ. В.Ф. Петрушевскнй. М.; Л., 1963. ПЕТРУШЙЎСКІ Дзмітрый Майсеевіч (13.9.1863, с. Кобрынава Чаркаскай вобл., Украіна —12.12.1942), расійскі гісторык-медыявіст. Акад. AH СССР (1929, чл.-кар. 1924), засл. праф. (1925). Скончьіў Кіеўскі ун-т (1886). Праф. Варшаўскага (1897— 1906), Петраградскага (1914— 17), Маскоўскага (1906— 11 і 1917—42) ун-таў. Прадстаўнік сац,эканам. кірунку ў рас. медыявістыцы. Даследаваў гісторыю агр. адносін сярэд-
цярбургскі ун-т (1851) і з 1862 працаваў y ім (у 1865— 1901 заг. кафедры). Навук. працы па огггыцы і электрамагнетызме. Вынайшаў і сканструяваў шэраг аггтычных прылад, першы ў Расіі арганізаваў фіз. пракіыкум для студэнтаў, які ператварыўся ў навук. лабараторьоо. Першы старшыня Рас. фіз. т-ва (з 1872) і Фіз. аддзялення Рас. фіз.-хім. т-ва (1878— 1901). Адзін з гал. рэдактараў энцыкл. слоўніка Бракгаўза і Эфрона. Л іт Ч е н a к a л В.Л. Ф.Ф.Петрушевскнй н его работы по опгаке я цветоведенню // Успехн фнз. наук. 1948. Т. 36, вып. 2. ПЕТРЫК Ларыса Леанідаўна (н. 28.8.1949, г. Долінск Сахалінскай вобл., Расія), бел. спартсменка (гімнастыка спарт.). Засл. майстар спорту СССР (1968). Скончыла Цэнтр. ін-т фіз. культуры (1974, Масква), Маскоўскі дзярж. ун-т (1979). У 1963—69 інструктар Бел. рэсп. фіз.-спарт. т-ва «Дынама». Чэмпіёнка XIX Алімп. гульняў (1968, Мехіка) y камандным заліку і ў вольных практыкаваннях, бронз. прызёр y практыкаваннях на гімнастычным бервяне. Чэмпіёнка свету (1970, г. Любляна, Югаславія) y камандным заліку, бронз. прызёр y практыкаваннях на бервяне; сярэбраны прызёр (1966, г. Дортмунд, Германія) y камандным заліку і бронз. ў пракгыкаваннях на бервяне. Бронз. прызёр чэмпіянату Еўропы (1965, Сафія) y вольных практыкаваннях і на бервяне. Чэмпіёнка СССР (1964 — абсалютная; 1966 — y практыкаваннях на брусах). 3 1977 жыве ў Расіі (з 1992 на трэнерскай рабоце ў ЗША). ПЕТРЫКАЎ, горад, цэнтр Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл., прыстань на р. Прыпяць. За 190 км ад Гомеля, 13 км ад чыг. ст. Муляраўка на лініі Калінкавічы—Лунінец, аўтадарогамі злучаны з Мазыром, Калінкавічамі, Жыткавічамі. 11,6 тыс. ж. (2000). Паводле падання заснаваны ў 10 ст. яцвяж-
скім кн. Петрыкам. У пісьмовых крыніцах 15 ст. вядомы як мястэчка ў ВКЛ, з канца 15 ст. Ў Слуцкім княстве, з 1507 y Навагрудскім пав. Належала Алелькавічам, з 17 ст. Хадкевічам. У 15—16 ст. існавала крэпасць, якая разбурана ў час вайны Маск. дзяржавы з ВКЛ 1534— 37. У 1595—96 двойчы захоплены казацка-сялянскім атрадам С.Налівайкі. У час народнавызваленчай вайны беларускага і ўхраінскага народаў 1648—54 П. быў базай паўстанцаў, з якой адпраўлялі боепрыпасы ў суседнія бел. гарады. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 y 1655 тут стаяў гарнізон з навакольнай шляхты і мяшчан. У 1664 знаходзіўся ў руках казакоў пажоўніка Дацко Васілевіча. У 18 ст. ў П. былі развіты шавецкі ггромысел і выраб аўчын. 3 1793 y Рас. імлерыі, цэнтр воласці Мазырскага пав. У 1897 —5,5 тыс. ж., каля 400 двароў, прысгань, 2 пач. школы, бальніца, касцёл, 2 царквы. У 1924 y П. чарапічны і 8 гарбарных з-даў, 2 цагельні, 460 саматужнікаў, 3 17.7.1924 цэнтр раёна, з 3.7.1925 горад; працавала арцель па буд-ве баржаў. У 1939 — 5,8 тыс. ж., цагельны з-д, леспрамгас, рыбгас. 3 29.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, яхія загубілі тут 1,2 тыс. чал.; дзейнічала Петрыкаўскае патрыятычнае падполле, падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ. Вызвалены 29.6,1944 воінамі 61-й арміі 1-га Бел. фронту і маракамі Дняпроўскай ваеннай флатыліі ў ходзе Мінскай аперацыі 1944. У 1959 —7,2 тыс. ж., y 1970 — 8,5 тыс. жыхароў.
Петрыкаў Фрагмент забудовы вуліцы Гага-
рына.
Працуюць Петрыкаўскі суднабудаўніча-суднарамонтны завод, з-д керамзітавага гравію, акц. т-вы «Агратэхсервіс» і «Сельгасхімія», з-д сухога абястлушчанага малака, камбінаты буд. матэрыялаў і быт. абслугоўвання, лясгас і хлебазавод. 3 б-кі.'Брацкая магіла сав. воінаў, партызан і падпольшчыкаў. Помнікі: сав. воінам-вызваліцелям, В.І. Талашу, архітэктуры — Петрыкаўская Мікалаеўская царква, Петрыкаўская Пакроўская царква. ПЕТРЫКАЎ Пётр Ціханавіч (н. 12.7.1927, в. Мікалаеўка Добрушскага р-на Гомельскай вобл.), бел. гісторык. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1977). Д-р гіот. н. (1973), праф. (1978). Скончыў БДУ (1956). Удзельнік Вял. Айч. вайны. 3 1961 y Ін-це гісторыі АН БССР (з 1962 вучоны сакратар, з 1968 нам. дырэкгара, y 1975—88 дырэктар Ін-та гісторыі АН БССР, y 1984—90 заг. аддзела гісторыі навукі). 3 1991 дырэкгар музея Нац. АН Беларусі. У 1996—99 першы нам. гал. рэдактара выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя», з 1999 гал. навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі Нац. АН Беларусі. Асн. працы прысвечаны гісторыі нац.-дзярж. будаўнііггва ў БССР. Кіраў-
нік аўтарскага калектыву, рэдактар і адзін з аўтараў «Гісторыі Беларускай CCP» y 5 т. (т. 5, 1975), «Гісторыі рабочага класа БССР» (т. 1—4, 1984—87), «Нарысаў гісторыі навукі і культуры Беларусі, IX — пач. XX ст.» (1996). Тв.\ Советы депутатов трудяіцнхся БССР н нх роль в созданіш матеряально-техннческой базы коммуннзма (1959— 1965 гг.). Мн., 1972; Ревкомы Белорусснн. Мн., 1975; Забота Советской властн о здоровье трудяцціхся. Мн., 1976; Нацнональная Ахадемня наук Беларусн, 1929— 1999. Мн., 1998 (у сааўт.); Нзученве П.О.Горнным нсторші Советов / / Презвдент Академіш наук ахадемнк П.О.Горнн: Выступлення н ст. Мн., 2001.
ПЁТРЫКАЎСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў Вялікую Aйчынную в а й н у . Дзейнічала з крас. 1942 да студз. 1943 y г. Петрыкаў Гомельскай вобл. Падпольшчыкі (9 чал., кіраўнік Ф.В.Кляўцоў) прымалі па радыё і распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро, з восені 1942 для партыз. атрадаў «Балотнікава» і М.Ф.Бабкова здабывалі ням. пропускі, слісы жыхароў, прызначаных для вывазу ў Германію, звесткі пра фаш. гарнізон y Петрыкаве, ням. агентуру, падрыхтоўку карных аперацый. 29.1.1943 пасля падрыву будынка гсбітскамісар'ыята і знішчэння 12 рухавікоў для бронекатэраў, 3 аўтамашын, 2 зенітных гармат акупантаў падпольшчыкі з сем’ямі пайшлі ў партыз. атрад Бабкова. ПЕТРЫКАЎСКАЕ РАД0ВІШЧА КАЛІЙНЫХ С0ЛЕЙ У Гомельскай вобл., каля г. Петрыкаў. Адкрыта ў 1966. Паклады звязаны з верхнедэвонскай саляноснай тоўшчай, прымеркаваны да цэнтр. зоны Прыпяцкага прагіну. Калійныя солі залягаюць на глыб. 521 — 1440 м, магутнасць саляноснай тоўшчы
Петрыкаўская Мікаласўская царква
1600— 1900 м. Складзены з сільвініту, сільвін-карналітавых і карналітавых парод, якія ўтвараюць 11 калійных гарызонтаў, шматлікія праслоі і ўкрапанні ў каменнай солі. Плошча асноўнага (4) гарызонту болын за 500 км2, магутнасць 0,29—3,52 м, мае ў сярэднім 21% хлорыстага калію, 1,3% хлорыстага магнію, 0,5% нерастваральных рэшткаў. Разведаныя запасы 1,06 млрд. т, перспектыўныя 1,9 млрд. т. А.П.Шчураў. ІЙТРЫКАЎСКАЯ м ік а л Ае ў с к а я ЦАРКВА, помнік архітэктуры псеўдавізант. стылю ў г. Петрыкаў Гомельскай вобл. Пабудавана ў 2-й пал. 19 ст. з цэглы. Будынак мае крыжападобную кампазіцыю з 3-апсіднай алтарнай часткай. Сяродкрыжжа ўвянчана вял. светлавым барабанам з купалам. Пры ўваходзе размешчана 3-ярусная вежа-званіца з купалам, завершаным галоўкай. У дэкоры выкарыстаны закамары, паяскі, сухарыкі. Т.В.Габрусь. ПЁТРЫКАЎСКАЯ ПАКР0ЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства ў г. Петрыкаў Гомельскай вобл. Пабудавана ў канцы 17 — пач. 18 ст. ў в. Сотнічы. Першапачаткова — стараверская, з 1746 — уніяцкая, y 1836 перанесена ў Петрыкаў, перададзена праваслаўным. Тры квадратныя ў плане зрубы — бабінец, асн. аб’ём і алтарная частка — складзены з круглых бярвён з 6-граннымі «астаткамі». Знадворку сцены ашаляваны, аформлены пілястрамі і простьгмі карнізамі. Асн. аб’ём мае 3-ярусную кампазіцыю: 2 ніжнія ярусы чайверыковыя (з усечаным зверху шатром паміж імі), верхні — васьмярык на купальнай аснове і з купальным пакрыццём. Астатнія аб’ёмы трактаваны як невял. прыбудовы з 2- і 3-схільнымі даха-
ПЕТРЫКАЎСКІ___________ 337 мі. Над бабінйам невял. каркасная званіца з шатровым пакрыццём. Ю.А.ЯкшовЫ.
ПЕТРЫКАЎСКІ РАЁН. Размешчаны на 3 Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 1962). Пл. 2,8 тыс. км2. Нас. 43,1 тыс. чал. (2000), гарадскога 36,4%. Сярэдняя шчыльн. 15 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Петрыкаў. Уключае г.п. Капаткевічьі, 125 сельскіх населеных пунктаў, Капаткевіцкі пасялковы Савет, 16 сельсаветаў; Бабуніцкі, Галубіцкі, Грабаўскі, Камаровіцкі, Капцэвіцкі, Колкаўскі, Конкавіцкі, Лучыцкі, Ляскавіцкі, Муляраўскі, Мышанскі, Навасёлкаўскі, Петрыкаўскі, Пціцкі, Снядзінскі і Чалюшчавіцкі. Тэр. раёна ў межах Прыпяцкага Палесся, паверхня плоская, забалочаная, 95% яе на выш. 120— 140 м, найвыш. пункт 185 м (каля в. Чалюшчавічы). Уздоўж рэк пясчаныя дзюны і грады. Карысныя выкапні: калійная соль, нафта, буры вугаль, торф, пяскі, гліны і суглінкі Сярэдняя т-ра сіуда. -6 °С, ліп. 18,5 °С. Ападкаў 554 мм за год. Вегеіац. перыяд 198 суг. Найб. рэкі Прыпяць э прытокамі Пціч, Бобрык, Трэмля, Убарць. Воз. Дзікае. Меліярац. каналы: Міхедава-Грабаўскі, Лукіч, Курыціцкі, Галоўчыцкі. Пераважаюць глебы: дзярнова-падзолістыя забалочаныя (31,1%), тарфяна-балотныя (26,9%), поймавыя (алювіяльныя, 19,1%), дзярнова-падзолістыя (13,2%). Пад лесам 56,3% тэр. раёна, y т.л. штучныя хваёвыя насаджэнні (18%). Лясы пераважна хваёвыя, бярозавыя, чорнаапьховыя, дубовыя. Пад балотамі 4% тэрыторыі. На тэр. раёна ч. нац. парку Прыпяцкі; біял. заказнікі мясц. значэння: Камаровіцкі, Бобрыкаўскі, Возера Белеў; ахоўныя тарфянікі: Глухі Мох, Снапішча-1, Маркаў Мох, Ліпнікі (частка), Варанецкі Мох, Слабадское, Бажылаў Гул, Касішча, Тапіла. Помнікі прыроды: рэсп. значэння — геап. агаленне Дарашэвічы, мясц. зна-
Петрыкаўская Пакроўская царква.
ны ў г. Петрыкаў Гомельскай вобл. ў 1929 як суднабудаўнічая вытворчасць (верф). У Вял. Айч. вайну разбураны, y чэння — паркі: Дарашэвічы, І.Шклярэўскага, 1944 адноўлены. У 1947 рэканструяваны дубровы ў Капаткевіцкім, Петрыкаўскім, Каяк суднабудаўніча-суднарамонтныя майшэвіцкім лясніцтвах. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 89,6 тыс. стэрні. У 1968—74 рэканструяваны і га, з іх асушаных 45,2 тыс. га. На перайменаваны ў суднабудаўніча-судна1.1.2000 y раёне 10 калгасаў, 12 саўга- рамонтны з-д, які будаваў судны тэхн. саў, 9 фермерскіх гаспадарак. Сельская флоту (брандвахты, грэйферныя земгаспадарка спецыялізуецца на мяса-ма- снарады, плаўэлектрастанцыі, баржы і інш.) і праводзіў суднарамонт. На 1.1.2000 з-д рамантуе судны, вырабляе металапрадукцыю, аказвае паслугі насельніцтву і арг-цыям.
338
ПЕТРЫКАЎСКІ
Краснознаменный Северный флот. 3 мзд. М„ 1983.
ПЕТЎНІЯ (Petunia), род кветкавых раслін сям. паслёнавых. 15 (па інш. звестках да 40) відаў. Пашыраны пераважна ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы. На Беларусі ў культуры П. гібрыдная (P. х hybrida). Вядома некалькі садовых форм, y т.л. буйнакветкавая, шматкветкавая, махровая, махрыстая, нізкая.
ПЕТРЫНЕНКА Дзіяна Ігнацьеўна (н. 8.11.1930, с. Белавусаўка Драбаўскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна), украінская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Нар. арт. СССР (1975). Скончыла Кіеўскую кансерваторыю (1955). 3 1955 салістка капэлы «Думка», y 1962—87 — Кіеўскай філармоніі. 3 1961 выкладае ва Укр. акадэміі музыкі (з 1985 праф.). У рэпертуары творы ўкр. кампазітараў, укр. і рус. нар. песні, арыі з опер. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Р.Шаўчэнкі 1972.
лочнай жывёлагадоўлі і свінагадоўлі. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу, агародніну. Прадпрыемствы машынабуд. і металаапр. (Петрыкаўскі суднабудаўніча-суднарамонтны завод), буд. матэрыялаў (керамзіт, сценавыя блокі, цэгла, сталярныя вырабы і інш.), дрэваапр. (мэбля, сувеніры), камбікормавай, харч. (цэльнамалочныя прадукты, сухое і абястлушчанае малако, масла, казеін, кансервы), кааператыўнай (каўбасныя, хлебабулачныя, юндытарскія, макаронныя вырабы, кісель) прам-сці. Лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыг. Гомель—Брэст, аўтадарога Гомель—Кобрын. У раёне 23 сярэднія, 9 базавых, 9 пач., y т.л. школасапок, 4 муз., дзіцяча-юнацкая спарт. школы, Капаткевіцкая дапаможная школа для дзяцей з недахопамі разумовага і фіз. развіцця, Петрыкаўская школа-інтэрнат для дзяцей з цяжкімі парушэннямі мовы, СПТВ, 2 навучальнавытв. камбінаты, 2 цэнтры пазашкольнай працы, 2 дамы рамёстваў, клуб «Юны марак», 27 дашкольных устаноў, 50 клубаў, 49 б-к, 4 бальніцы, паліклініка, 8 амбулаторый, 37 фельч.-ак. пунктаў, Пціцкі дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтр. Музей В.І.Талаша ў в. Навасёлкі. Помнікі архітэктуры: Успенская царква (1642) y в. Кашэвічы, паркі (19 — пач. 20 ст.) y вёсках Брынёў, Дарашэвічы, Лучыцы, свіран (19 — пач. 20 ст.) y в. Людзвіноў. Мемарыяльны комплекс «Загінуўшым і жывым» (1975) y в. Навасёлкі ў гонар партызан і на ўшанаванне памяці 520 землякоў, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. Выдаецца газ. «Петрыкаўскія навіНЫ*.
Г.П.Вяракса, Р.Р.Паўлавец.
ПЕТРЫКАЎСКІ СУДНАБУДАЎНГЧАСУДНАРАМ0НТНЫ ЗАВ0Д Створа-
ПЕТСАМА-КІРКЕНЕСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя войск Карэльскага фронту (каманд. ген. арміі, з 26 кастр. Маршал Сав. Саюза К.А.Мерацкоў) і сіл Паўн. флоту (каманд. адм. А.Р.Галаўко) 7—29 кастр. ў Вял. Айч. вайну. Пасля разгрому войск праціўніка на Карэльскім перашыйку і ў Паўд. Карэліі, выхаду з вайны Фінляндыі стварыліся ўмовы для вызвалення Сав. Запаляр’я, якое абаранялі часці ням. 19-га горнастралк. корпуса 20-й горнай арміі (ген.-палк. Л.Рэндуліч). Сав. войскі перавышалі праціўніка па асабовым складзе ў 1,8, па артылерыі — 2,8, па танках — 2,5, па самалётах — y 6,3 раза. Гал. ўдар наносілі войскі 14-й агульнавайск. і 7-й паветр. армій; Паўн. флот выконваў задачы па высадцы марскіх дэсантаў y тыле праціўніка, парушэнні яго водных камунікацый і абароне сваіх водных шляхоў. Раніцай 7 кастр. пасля артыл. падрыхтоўкі войскі 14-й арміі прарвалі тактычную зону абароны праціўніка на фронце да 20 км і глыбінёю да 16 км. Паспяхова дзейнічалі маракі і марскія дэсанты (з 10 па 25 кастр. высадзілі 6 марскіх тактычных дэсантаў). Ужо 15 кастр. войскі фронту вызвалілі г. Петсама (Печанга), 25 — г. Кіркенес (Нарвегія) і да 27 завяршылі наступленне ў Запаляр’і. У выніку П,К.а. сав. войскі прасунуліся на глыбіню да 150 км. Праціўнік страціў каля 30 тыс. забітымі, 156 караблёў і суднаў, 125 самалётаў. За воінскую доблесць і гераізм 51 часці і злучэнню прысвоены ганаровыя найменні «Печангскіх» і «Кіркенескіх». Сярод удзельнікаў, што вызначыліся ў баях, былі беларусы і ўраджэнцы Беларусі, y т.л. нач. паходнага штаба каманд. Паўн. флотам М.Б Паўловіч. Літ.\ Р у м я н ц е в Н.М. Разгром врага в Заполярье (1941— 1944 гг.): Воен.-яст. очерк. М., 1963; К о з л о в Н.А., Ш л о м н н В.С.
Петунія гібрыдпая. Адна- i шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 90 см. Сцёблы прамастойныя або паўсцелістыя, густагалінастыя. Часта парасткі і лісце ўкрыты валаскамі. Кветкі адзіночныя, шырокалейкападобныя, белыя. ружовыя, ліловыя, чырв., фіялетавыя. Плод — каробачка. Дэкар. расліны.
ПЕТУХ0Ў Аляксандр Іванавіч (н. 23.5.1919, в. Чырвонае Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1965). Засл. эканаміст Беларусі (1979). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1946). У 1965—91 y Мін-ве харч. прам:сці, адначасова выкладаў y Бел. дзярж. эканам. ун-це. Навук. працы па праблемах ажыццяўлення эканам. рэформы, павышэння эфектыўнасці і рэнтабельнасці прадпрыемстваў харч. прам-сці. Te.: Опыт осуідествленяя хозяйственной реформы в пшцевой промышленностн БССР. Мн.. 1971; Фннансы пншевой промышленностм. 2 нзд. М., 1977; Эксперммент в пшцевой промышленноств: опыт, пробл. Мн., 1986.
ПЕТУХ0Ў Іван Антонавіч (н. 27.4.1917, в. Кісялёва Дарагабужскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1974), праф. (1976). Скончыў Смаленскі мед. ін-т (1940). У 1956—98 y Віцебскім мед. ін-це (у 1968—84 заг. кафедры). Навук. працы па захворванні шчытападобнай залозы, пасляаперацыйных ускладненнях, анкалогіі, рэаніматалогіі, анестэзіялогіі.
Тв: Пособне no онкологпн. Мн., 1977 (разам з Я.П.Дзямідчыкам); Послеоперацнонный пернтонмт. Мн., 1980.
ПЕТУХ0ЎКА, вёска ў Чавускім р-не Магілёўскай вобл., каля аўтадарогі Чавусы—Чэрыкаў. Цэнтр Прудкоўскага с/с і калгаса. За 12 км на ПдУ ад горада і 16 км ад чыг. ст. Чавусы, 53 км ад Магілёва. 302 ж., 108 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ПЕТУШК0ВА Яўгенія Васілеўна (н. 21.5.1934, с. Старая Барда Алтайскага краю, Расія), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1987), праф. (1989). Скончыла Маскоўскі ун-т (1957). 3 1962 y БДУ. 3 1994 y Акадэміі паслядыпломнай адукацыі. Навук. працы па тэорыі адлюстравання, філасофіі і метадалогіі навукі, філас. і культуралагічных аспектах адукацыі і выхавання. Тв:. Отраженне в жнвой првроде: Дмнамнка теоретвч. моделей. Мн., 1983; Научные революцнн в дннамнке культуры. Мн., 1987 (у сааўт.); Культура мнра как предмет воспнтаняя / / Прабл. выхавання. 1998. № 4.
ПЕТУШК0Ў Адам Захаравіч (22.4.1918, в. Фядотава Буда Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 24.7.1976), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Рагачоўскае пед. вучылішча, Пушкінскае танк. вучылішча (1942), Ваен. акадэмію бранятанк. і механіз. войск (1947). У Чырв. Арміі з- 1940. У Вял. Айч. вайну з 1943
«ПЕТУШ0К», «П е ў н і к», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умераны. Выконваецца некалькімі парамі, якія кружацца, узяўшыся за рукі. Зафіксаваны ў 19 ст. на Віцебшчыне. Сцэн. варыянт «П.» стварыў y 1930-я г. балетмайстар К.Алексютовіч. Падобны танец вядомы ў Латвіі. Л.К.Аіексютовіч. ПЕТЫНГ (англ. petting), дасягненне партнёрамі палавога задавальнення шляхам узаемных ласкаў, але без палавых зносін. Акрамя захавання нявіннасці, П. карыстаюцца, каб засцерагчыся ад цяжарнасці, з мэтай прафілактыкі венерычных захворванняў і інш. ПЕТЫНЕЦІ, П е т ы н е л i (Petinetti, Petinelli) Гаэтана, танцоўшчык, педагог і балетмайстар 2-й пал. 18 ст. Працаваў y Неапалі. У 1774—79 разам з братам Ладавіка П. ў прыдворным т-ры і тэатр. школе А.Тызенгаўза ў Гродне. Быў пастаноўшчыкам балетаў «Квартэт дудароў», «Другі балет пекараў», «Сялянскі балет» (у апошнім выступалі яго вучні). 3 1779 па запрашэнні К.С.Радзівіла працаваў танцорам і балетмайстрам Нясвіжскага т-ра (разам з А.Лойкам і Ф.Каселі ў 1784 удзельнічаў y падрыхтоўцы балетаў «Арфей y пекле» і, магчыма, «Пігмаліён»). Пакінуў Нясвіж y 1786. ПЕТЫПА Марыус Іванавіч (11.3.1818, г. Марсель, Францыя — 14.7.1910), рус-
АЗПегуіпкоу А.С.Петушкоў. М.І.Петыпа.
на 1-м Укр. фронце. Камандзір узвода танкаў-тральшчыкаў ст. лейтэнант П. вызначыўся 3 — 6.11.1943 пры вызваленні Кіева: забяспечыў праходы для танкаў y мінных палях, знішчыў артыл. батарэю, абоз, 4 аўтамашыны праціўніка. Да 1969 y Сав. Арміі. ПЕТУШК0Ў Аляксей Свірыдавіч (18.10.1913, г. Лісічанск Луганскай вобл., Украіна — 27.7.1991), Герой Сав. Саюза (1944). Беларус. Скончыў Сталінградскую ваен. авіяшколу (1936), Ваен. акадэмію Генштаба (1956). У Чырв. Арміі з 1933. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Нам. камандзіра авіяпалка далёкага дзеяння паапалк. П. да крас. 1944 зрабіў 250 баявых вылетаў на бамбардзіроўку варожых аб’ектаў y Варонежы, Курску, Арле, Харкаве, Кіеве, Мінску, Таліне, Нарве, Пскове, Оршы. Удзельнічаў y вызваленні Кёнігсберга, Бухарэста, Данцыга, Будапешта, Берліна. Да 1959 y Сав. Арміі, да 1977 на адм. рабоце.
кі артыст балета, балетмайстар, педагог. На сцэне з 1838. Сярод партый: Феб («Эсмеральда» Ц.Пуні), Конрад («Карсар» А.Адана) і інш. 3 1847 жыў y Расіі. У 1855—87 выкладаў y Пецярб. тэатр. вучылішчы. 3 1862 балетмайстар, y 1869— 1903 гал. балетмайстар Пецярб. балетнай трупы. Паставіў больш за 60 балетаў, y т.л. «Карсар» (1863) і «Жызэль» (1884) Адана, «Дон Кіхот» (1869) і «Баядэрка» (1877) Л.Мінкуса, «Наяда і рыбак» (1874) і «Канёк-Гарбунок» (1895) Пуні, «Лебядзінае возера» (1895) П.Чайкоўскага (з Л.івановым). Вяршыня творчасці П. — пастаноўка балетаў «Спячая прыгажуня» Чайкоўскага (1890) і «Раймонда» А.Глазунова (1898). Яго пастаноўкі вызначаліся майстэрствам кампазіцыі, зладжанасцю харэаграфічнага ансамбля, віртуознай распрацоўкай сольных партый. Стварыў сістэму балетнага акадэмізму, па-наватарску вырашыў праблему ўзаемадзеяння класічнага і характарнага танца, даў непераўзыдзеныя ўзоры абагульненай яго
ПЕТЭРСОН
339
вобразнасці. Многія балеты з харэаграфіяй П. пастаўлены ў Нац. акад. т-ры балета Рэспублікі Беларусь. Тв. Матерналы. Воспоммнання. Статьн. Л., 1971. Літ:. К р а с о в с к а я В. Руссквй балетный театр второй половнны XIX в. М.; Л., 1963. Т.М.Мушынекая.
ПЕТЫТ (ад франц. petit маленькі), дробны друкарскі шрыфт, кегль якога роўны 8 пунктам (каля 3 мм); тэкст, надрукаваны такім шрыфтам. ПЕТЫЦЫЯ (ад лац. petitio), калектыўнае пісьмовае прашэнне, накіраванае вышэйшым органам улады. ПЕТФн (Pétain) Анры Філіп (24.4.1856, Кашы-а-ла-Тур, Франйыя — 23.7.1951), французскі ваен. і дзярж. дзеяч. Маршал Францыі (1918). Скончыў ваен. вучылішча Сен-Сір (1878), служыў y арміі. У 1-ю сусв. вайну генерал, камандзір брыгады, корпуса, каманд. 2-й арміяй, якая ўдзельнічала ў Вердэнскай аперацыі 1916; з мая 1916 каманд. групай армій «Цэнтр», з мая 1917 галоўнакаманд. франй. арміяй. У 1920—31 нам. старшыні вышэйшага ваен. савета, адначасова (з 1922) ген. інспектар арміі. У 1925—26 кіраваў задушэннем нац.вызв. паўстання ў Марока. У 1934 ваен. міністр. 3 16.6.1940 прэм’ер-міністр Францыі. Падпісаў Камп'енскае перамір'е 1940 з Германіяй. 10.7.1940 атрымаў ад Нац. сходу ўсю паўнату ўлады, што азначала скасаванне Трэцяй рэспублікі. У ліп. 1940 — жн. 1944 кіраўнік дзяржавы (да крас. 1942 адначасова ўрада) прагерм. рэжыму «Вішы». У крас. 1945 арыштаваны, Вярх. судом Францыі прыгавораны за калабарацыянізм да смяротнага пакарання, якое было заменена пажыццёвым зняволеннем. ПЕТЭРС Георгій Барысавіч (27.7.1897, г. Масква — 18.5.1978), удзельнік баёў y Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-маёр (1943), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Маскоўскую ваенна-інж. школу (1924), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1929). У Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік вызвалення Беларусі ад герм. і польскіх інтэрвентаў y 1918—20. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., 3-м Бел. франтах. Стралк. дывізія на чале з ген.-маёрам П. вызначылася ў чэрв.—ліп. ў час Віцебска-Аршанскай аперацыі 1944 пры вызваленні г. Орша і фарсіраванні Нёмана, y крас. 1945 y час штурму крэпасці Пілаў (цяпер г. Балтыйск, Расія). Да 1959 y Сав. Арміі. ПЕТЭРС0Н Эльмарт Адэльбертавіч (Сяргей Аляксандравіч; н. 1.1.1935, с. Каяк Чулымскага р-на Новасібірскай вобл., Расія), бел. мастацтвазнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1974). Скончыў БДУ (1962). 3 1960 працаваў y Дзярж. маст. музеі Беларусі, з 1969 выкладае ў Бел. AM (з 1998 праф.). Даследуе праблемы сучаснага выяўл. мастац-
340
гтеўні
тва Беларусі. Аўтар раздзелаў y «Гісторыі беларускага мастацтва» (т. 4—6, 1990—94), творчага партрэта «В.К.Жолтак» (1987), зб. артыкулаў «Крытык — давераная асоба мастацтва» (2001). Тв:. Андрэй Бембель. Мн., 1980; С.М.Вакар. Мн., 1980; Леў Гумілеўскі. Мн., 1982; Портретная скульптура Советской Белоруссшг. Мн., 1982.
«ПЕЎНІ», бел. нар. гульня. Удзельнічаюйь 2 чал. Гульцы закладваюць рукі за спіну, падгінаюць адну нагу і, па камандзе, пачынаюць, скачучы на другой, штурхаць адзін аднаго грудзьмі ці плячом. Хто страціць раўнавагу — выбывае з гульні. У час спаборніцтва нельга пераскокваць з адной нагі на другую.
Я Р. Вількін.
ПЕЎНІК, г і д н у м выемчаты (Hydnurn repandum), шапкавы базідыяльны грыб сям. яжоўнікавых. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі трапляецца ў лясах з ліп. па верасень.
Маса ад 4 да 1500 г. Знешні выгляд, паводзіны, афарбоўка вельмі разнастайныя. Маюць спецыфічную будову галасавога апарату: ніжнія кольцы трахеі зрасліся і ўтварылі ніжнюю гартань; добра развіты 5—7 пар галасавых мышцаў, вонкавая і ўнутраная галасавыя перапонкі, што дае мігчымасць П.п. выдаваць больш разнастайныя гукі, чым y інш. птушак. Пры дапамозе песні П.п. забяспечваюць камунікатыўныя функцыі. Кожнаму віду характэрны свая песня або набор гукаў.
П’ЁХА Эдзіта Станіславаўна (н. 31.7.1937, г. Нуаэль-су-Лян, Францыя), расійская эстрадная спявачка. Нар. арт. СССР (1988). Скончыла пед. ліцэй y Гданьску (Полыпча), вучылася ў Ленінградскім ун-це. 3 1955 артыстка Ленканцэрта (з 1994 Пецярбург-канцэрт). Першая выканальніца шматлікіх песень В.Салаўёва-Сядога, А.Астроўскага, А Пятрова, А.Фельцмана і інш. У рэпертуары таксама франц. і польскія песні. Творчасць адметная лірычнасцю і высакароднасцю выканання. Знялася ў маст. фільмах: «Лёс рэзідэнта», «Непапраўны лгун», «Брыльянты для дыктатуры пралетарыяту». ПЕХЛЕВІ, дынастыя шахаў (шахіншахаў) Ірана ў 1925—79. Прадстаўнікі Рэза-шах Пехлеві і Мухамед Рэза Пехлеві. ПЕЦЕХІЯЛЬНАЯ ЛІХАМАНКА, к р ы ваплямістая х в а р о б а , неінфекцыйная хвароба коней, буйн. par. жывёлы, свіней, коз і маладых сабак. Узнікае як алергічная рэакцыя на бактэрыяльную інтаксікацыю ў жывёл. якія перахварэлі кантагіёзнай плеўрапнеўманіяй, фарынгітам, гаймарытам, мытам, мастытам і інш. Развіваецца паступова. Узнікаюць кропкавыя кровазліцці на слізістай абалонцы рота, похвы, носа і на скуры, якія ператвараюцца ў вял. кровападцёкі. Павялічваецца т-ра, зніжаецца апетыт. Пры цяжкім цячэнні хваробы разам з ацёкамі ўзнікаюць язвы і ачагі некрозу. Смяротнасць да 70%.
Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыяметрам 3— 12 см, пукатая або злёгку ўвагнутая, часта няправільнай формы, ад белага да вохрыста-жоўтага колеру. Гіменафор y выглядзе крохкіх шыпікаў. Ножка кароткая, суцэльная, часам уздутая каля асновы. Мякаць белая, шчыльная. Споры бясколерныя, яйцападобныя. Ядомы ў маладым узросце.
«ПЁЎНІК», бел. нар. танец, гл. «Петуш ок».
ПЁЎНІКАВЫ арт. Цэлозія.
ГРАБЕНЬЧЫК,
гл. ў
ПЁЎЧЫЯ ПТЎШКІ, п е ў ч ы я в е р а б ’ і н ы я (Oscines, або Passeres), падатрад птушак атр. вераб’інападобных. Прадстаўнікі сучасных відаў вядомы з ранняга алігацэну (каля 35 млн. г. назад). 33—56 сям. (2 вымерлыя), 761 — 1017 родаў, больш за 4200 відаў (каля палавіны ўсіх відаў птушак на Зямлі). Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды. Жывуць y разнастайных ландшафтах усіх кліматычных зон, большасць відаў — y тропіках. На Беларусі ўсе П.п. належаць да вераб’інападобных.
П Ё Ц Ё Ф І (Petofi) Шандар (1.1.1823, г. Кішкёрэш, Венгрыя — 31.7.1849), венгерскі паэт; прадстаўнік рэв. рамантызму. Быў статыстам y т-ры, салдатам, вандроўным акцёрам. Друкаваўся з 1842. Ў ранняй паэзіі (зб. «Вершы», 1844; паэма-казка «Віцязь Янаш», 1845), прасякнутай фалькл. матывамі, гал. тэмы — прыгажосць роднага краю, багаты духоўны свет людзей. Песімістычна-рамант. настроі ў лірычным цыкле «Хмары» (1845—46), драме «Тыгрыца і гіена» (1845), паэмах «Пішта Сілай», «Шалга», рамане «Катава вяроўка» (усе 1846). Пад уплывам паўстання 1846 y Галіцыі і рэв. падзей y Пешце 1848—49 яго паэзія набыла яскрава рэв.-дэмакр. характар (вершы «Mae песні», «Венгерац я...», «Нацыянальная песня», «На шыбеніцу каралёў!» і інш.). У вершах «Еўропа змоўкла», «Эрдэйская армія», «Мадзьяр пераможа» выказваў упэўненасць y перамозе рэв. ідэалаў. Паэма «Апостал» (1848, поўнасцю апубл. 1874) пра трагічны лёс рэвалюцыянера. На бел. мову яго вершы пераклалі А.Зарыцкі, Я.Семяжон, М.Хве-
даровіч, апавяданні М.Татур.
—
Г.Сапрыка,
Тв.\ Бел. пер. — Ліра і меч: Выбр. Мн., 1971; У кн.: Венгерскія апавяданні. Мн., 1957; У кн.: Семяжон Я. Сем цудаў свету: Выбр. пераклады паэзіі. Мн., 1977; У кн.: Зарыцкі А. У свет па песні: Выбр. пераклады паэзіі. Мн., 1978; Рус. пер. — Собр. соч. Т. I—3. Будапешт, 1973. Літ.: Петефн в мнровой культуре. М., 1975; П a р н о в Е.І4. Внтязь честв: Повесть о Шандоре Петефн. М., 1982; Н й е ш Д. Шандор Петефн: Пер. с венг. М., 1984. Л. П. Баршчэўскі.
Ш.Пецёфі.
У.Пеці.
ПЁЦІ (Petty) Уільям (26.5.1623, г. Ромсі, Вялікабрытанія — 16.12.1687), англійскі эканаміст, адзін з заснавальнікаў класічнай палітэканоміі. Атрымаў мед. адукацыю ва ун-тах Лейдэна, Парыжа, Оксфарда. Д-р фізікі (1649), праф. анатоміі і музыкі (1651). Ў творах «Трактат аб падатках і зборах» (1662), «Палітычная арыфметыка» (1676), «Некалькі слоў наконт грошай» (1682) і інш. даследаваў унутр. заканамернасці вытв-сці; лічыў крыніцай багацця сферу вытв-сці. Аўтар тэорыі прац. вартасці, на падставе якой аналізаваў праблему заработнай платы, прыбытку, зямельнай рэнты і інш. Лічыў капіталіст. лад натуральным і вечным. Навук. палажэнні яго вучэння атрымалі развіццё ў працах A.Сміта і Д.Рыкарда. Тв.: Рус. пер. — Экономмческме м статнстмческне работы. T. 1—2. М., 1940.
П ЕЦрЛЬД Цімафей Максімавіч (н. 25.10.1934, Мінск), бел. вучоны ў галіне буд. канструкцый. Д-р тэхн. н. (1986), праф. (1988). Засл. дз. нав. Беларусі (1992). Скончыў БПI (1958). 3 1972 y БПА (заг. кафедры). Навук. працы па стварэнні канструктыўных сістэм будынкаў і збудаванняў, рэканструкцыі і метадах узмацнення буд. канструкцый. Тв.\ Армоцементные конструкцнн. Мн., 1965 (у сааўт.); Руководство по проектнрованню, мзготовленню н прнмененню железобетонных центряфугнрованных конструкцнй кольцевого сечення. М., 1979 (у сааўт.); Расчет уснлення железобетонцых конструкцнй эксплуатнруемых стронтельных сооруженнй (разам з Дз.М.Лазоўскім) / / Бетон н железобетон. 1998. № 6.
ПЕЦЫЦАЛЬНЫЯ (Pezizales), парадак сумчатых грыбоў. Больш за 250 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных і трапічных паясах. На Беларусі каля 30 відаў. Найб. вядомыя роды: смаржок, страчок, шапачка, гельвела (лопаснік),
w пецыца, піранема. Сапратрофы. Растуць на глебе, ламаччы, драўніне ў лясах, на вогнішчах. Некат. паразітуюць на раслінах. Пладовыя целы (апатэцыі) утвараюцца на міцэліі сподка- або чашападобнай формы, дыяметрам да 10 см, афарбоўка — ад аранжава-чырв. да цёмна-карычневай. Сумкі цыліндрычныя, маюць пераважна па 8 аднаклетачных карычневых або пурпуровых аскаспор. У гіменіі заўсёды прысутнічаюць парафізы.
ПЕЦЮКЕВГЧ Мар’ян Язэпавіч (24.9.1904, в. Цяцеркі Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. — 13.9.1983), бел. этнограф. Скончьгў Віленскую бел. гімназію (1926), аддзяленне этнаграфіі і этналогіі Віленскага ун-та (1938). У Вільні ў 1929—34 быў фактычным рэдактарам час. «Шлях моладзі», з 1930 працаваў y б-цы Ін-та Усх. Еўропы і б-цы імя Урублеўскіх, y 1939—41 дырэктар Бел. музея. У 1949 рэпрэсіраваны. Пасля рэабілітацыі ў 1956—70 супрацоўнік Этнагр. музея ў Торуні (Польшча), дзе стварыў экспазіцыі матэрыяльнай культуры беларусаў. Даследаваў нар. культуру беларусаў, y т.л. бел. насельніцтва Беласточчыны. Аўтар прац «Мікола Нікіфароўскі — беларускі этнограф» (1935), «Беларуская мелаграфія» (1936), «Аб паходжанні назвы Беларусь, беларус» (1957), «Купалле — y мінулым усенароднае свята», «Аб паходжанні імён» (абедзве 1958), «Прозвішчы» (1959), «Старадаўнія велікодныя звычаі ў беларусаў» (1960), «Старадаўнія юр’еўскія звычаі ў беларусаў» (1961), «Пахавальныя звычаі» (1965), «Беларуская этнаграфія ў працах польскіх даследчыкаў» (1968), «Беларускае народнае мастацтва ў Быдгаскім ваяводстве» (1975), «Уклад Казіміра Машынскага ў даследаванне народнай культуры беларусаў» (1976) і інш. Тв:. У пошуках зачараваных скарбаў. Вільня, 1998. І.У.Саламевіч.
ПЕЦЮКЕВІЧ Уладзімір Генрыхавіч (н. 1.3.1943, в. Цяцеркі Браслаўскага р-на Віцебскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Бел. ін-т механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі (1969). 3 1969 працаваў y буд. арг-цыі ў Мінску, y 1988— 2000 y Бел. дзярж. музеі нар. архітэктуры і побыту. Друкуецца з 1975. Яго творы ўвайшлі ў калект. зб-кі «Лагодны промень раніцы» (1988) і «Браслаўшчына азёрная мая» (1998). Паэзія П. адметная лірычнасцю, патрыят. пафасам, паглыбленым роздумам над складанымі праблемамі сучаснасці і гісторыі роднай зямлі. На яго вершы напісана араторыя «Зорка Палын» (кампазітар Дз.Далгалёў), шматлікія песні (кампазітары М.Алешка, Далгалёў, Л.Захлеўны, М.Пецкжевіч, П.Яроменка і інш.). І.У.Саламевіч.
ПЕЦЯРБЎРГ, гл. Санкт- Пецярбург. ПЕЦЯРБЎРГСКА-ВАРШАЎСКАЯ ЧЫГЎНКА. Забудавана паводле царскага ўказа ад 15.2.1851 за кошт казны. Праектная працягласць 1280 км. Прахо1 дзіла праз Гатчыну, Лугу, Пскоў, Востраў, Дзвінск, Вільню, Гродна, Беласток.
Уводзілася ў эксплуатацыю ўчасткамі. На 1-м участку Пецярбург— Гатчына (45 км) адкрыты рух восенню 1853. У пастаянную эксплуатацыю ўведзена 15.12.1862. На тэр. Беларусі ўключала ўчастак Парэчча— Гродна—Ласосна (каля 30 км). Б.І.Жывіца. ПЕЦЯРБЎРГСКАЯ АКАДЭМІЯ МАСТАЦТВАЎ, А к а д э м і я мастацт в а ў y П е ц я р б у р г у , вышэйшая ўстанова ў галіне пластычных мастацтваў і архітэкгуры ў 1757— 1918. Засн. паводле праекта І.І.Шувалава (першы гал. дырэктар да 1763) як «Акадэмія трох найзнатнейшых мастацтваў» (жывапіс, дойлідства і скульптура). 3 1764 Імператарская AM. Была цэнтрам прафес. маст. адукацыі, навукова-творчым цэнтрам Расіі, рэгламентавала маст. жыццё. У сярэдзіне 19 ст. стала апорай кансерватызму, што абумовіла выхад з акадэміі шэрагу прагрэс. мастакоў (т. зв. бунт чатырнаццаці, гл. Пецярбургская арцель мастакоў, Перасоўнікі). У 1893 y П.А.м. праведзена рэформа, y склад яе прафесараў увайшлі буйнейшыя мастакі-рэалісты А.Куінджы, У.Макоўскі, І.Рэпін, І.Шышкін і інш. Прэзідэнты акадэміі: І.І.Бецкі (1764— 94), А.І.Мусін-Пушкін (1795—97), ГА.Шуазёль-Гуф’е (1797— 1800), А.С.Строганаў (1800— 11), А.Аленін (1817—43), МЛейхтэнбергскі (1843—52), вял. кн. Марыя Мікалаеўна (1852—76), вял. кн. Уладзімір Аляксандравіч (1876— 1909), вял. кн. Марыя Паўлаўна (1909— 17). Пасля скасавання заменена інш. навуч. ўстановамі. У розны час y акадэміі вучыліся бел. мастакі Л.Альпяровіч, І.Аскназій, С.Богуш-Сестранцэвіч, В.Ваньковіч, Г.Вейсенгоф, В.Волкаў, A. i I. Гараўскія, Т.Гарэцкі, Ф.Дмахоўскі, С.Заранка, А.Каменскі, К.Карсалін, Я.Кругер, К.Кукевіч, Я.Манюшка, Э.Паўловіч, Л.Пігулеўскі, Ю.Пэн, Б.Русецкі, Ф.Рушчыц, К.Стаброўскі, браты I., Я. i А. Хруцкія і інш. Членам Імператарскай AM быў І.Аляшкевіч. ПЕЦЯРБЎРГСКАЯ АРЦЕЛЬ МАСТАК0Ў, расійскае маст. аб’яднанне, якое існавала з 1863 да пач. 1870-х г. Засн. жывапісцамі — выпускнікамі Пецярбургскай AM, якія выйшлі з яе, адмовіўшыся пісаць конкурсную карціну на зададзеную акад. тэму (т.зв. бунт чатырнаццаці). П.а.м. садзейнічала адыходу ад кансерватызму акад. мастацтва, якое навязвала мастакам нормы класіцызму, стала пачаткам станаўлення прынцыпаў дэмакр. рэалізму, аллюстравання жыцця ва ўсіх яго праявах. У П.а.м., арганізаваную як быт. камуна, уваходзілі І.Крамской (кіраўнік), ФЖураўлёў, АКарзухін, К.Лемах, К.Макоўскі, А.Марозаў і інш. Акрамя ўласна творчай дзейнасці займаліся арганізацыяй выставак, прапагандай рус. мастацтва, выконвалі заказы на афармленчыя і інш. работы, выдавалі ілюстраваны каталог «Мастацкі аўтограф» (вып. 1—2, 1870—71). Пасля распаду арцелі шэраг яе членаў прымкнуў да перасоўнікаў.
ПЕЦЯРБУРГСКІ__________ 341 ПЕЦЯРБЎРГСКІ ГУРТ0К М0ЛАДЗІ П0ЛБСКА-ЛІТ0ЎСКА-БЕЛАРЎСКАЙ I МАЛАРЎСКАЙ (Kolo mlodziezy роіskiej), маладзёжная арг-цыя выхадцаў з Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны ў С.-Пецярбургу ў 1889—93. Аб’ядноўвала пераважна студэнтаў тэхнал. ін-та; усяго каля 25 чал., з якіх выбіраліся старшыня і касір. Старшынямі ў розны час былі К.Дабкевіч, І.Вілейшыс, М.Дамашэвіч, з крас. 1893 бел. паэт-дэмакрат К.Гурыновіч. У сваёй працы гурток эвалюцыяніраваў ад легальнай асветніцкай дзейнасці сярод рабочых да паліт. дзейнасці (прапаганда ў рабочых гуртках рэв. ідэй, кантакты з с.-д. арг-цыямі, спробы наладзіць сувязь з групай «Вызваленне працы», захады па набыцці рэв. л-ры і інш.). Спыніў існаванне пасля арышту, пачынаючы з чэрв. 1893, актыву. 3 чал. адміністрацыйна прыгавораны (без суда) да турэмнага зняволення; Гурыновіч y час папярэдняга зняволення цяжка захварэў і быў адпраўлены пад нагляд паліцыі ў фальварак бацькоў (Віленская губ.), дзе неўзабаве памёр. ПЕЦЯРБЎРГСКІ ДАГАВ0Р 1881, расійска-кітайскі дагавор аб зах. участку рас.-кіт. граніцы. Падпісаны 12 лют. ў Пецярбургу. Паводле П.д. да Рас. імперыі адыходзіла зах. ч. Ілійскага краю, акупіраванага рас. войскамі ў 1871, усх. ч. з г. Кульджа вярталася Кітаю, жыхары краю мелі права выбраць рас. або кіт. падданства з далейшым перасяленнем на кіт. або рас. тэрыторыю. Кітай абавязваўся выплаціць Расіі 9 млн. руб як кампенсацыю за ваен. выдаткі па акупацыі краю. Расія атрымала права адкрыць дадатковыя консульствы на тэр. Кітая, a рас. гандляры — права набываць y Кітаі нерухомасць. ПЕЦЯРБЎРГСКІ МІРНЫ ДАГАВ0Р 1762, мірны дагавор паміж Расіяй і Прусіяй (5.5.1762, С.-Пецярбург), які спыніў стан вайны паміж гэтымі дзяржавамі (гл. Сямігадовая вайна 1756— 63). Заключаны па ініцыятыве рас. імператара Пятра III. Расія вяртала Прусіі ўсе занятыя рас. войскамі прускія землі, абавязвалася спрыяць заключэнню міру паміж Прусіяй і Швецыяй. Незадаволенасць патрыятычна настроеных колаў рас. арміі і грамадства П.м.д. і саюзным трактатам з Прусіяй (19.6.1762) паспрыяла звяржэнню Пятра 111 (9.7.1762), аднак новая імператрыца Кацярына I I пакінула П.м.д. y сіле. ПЕЦЯРБЎРГСКІ «CAIÔ3 БАРАЦЬБЬІ ЗА ВЫЗВАЛЕННЕ РАБ0ЧАГА КЛАСА», нелегальная сацыял-дэмакратычная арг-цыя ў С.-Пецярбургу ў 1895— 96, зародак рэв. с.-д. рабочай партыі ў Расіі. Засн. У.І.Леніным y ліст. 1895, падрыхтоўчая работа вялася з 1893. Аб’яднаў усе марксісцкія рабочыя гурткі Пецярбурга. Цэнтралізаваная структура «Саюза»: кіруючы цэнтр (Ленін,
342
ПЕЦЯРБУРГСКІЯ
Л.Мартаў, А.А.Ванееў, Г.М.Кржыжаноўскі, В.В.Старкаў, П.К.Запарожац і інш.), 3 раённыя групы, рабочыя гурткі на прадпрыемствах — стала ўзорам для стварэння с.-д. арг-цый y інш. гарадах Расіі. У яго дзейнасці ўдзельнічалі беларусы — рабочыя сталічных прадпрыемстваў: І.А.Левашкевіч, В.А.Шчаглоў і інш. Адным з рабочых гурткоў кіраваў ураджэнец Беларусі П.М .Лепяшынскі. У газ. «Рабочее дело» № 1 (канфіскавана 21.12.1895 y час арышту Леніна і яго паплечнікаў) была інфармацыя аб рабочым руху ў Мінску. Па справе «Саюза» ў Мінску арыштаваны А.І.Паляк, Н.І.Занцэвіч і С.М.Гутман. 3 вясны 1896 шырока распаўсюджвалася нелегальная л-ра, выдадзеная «Саюзам», y т.л. на Беларусі, што спрыяла развіццю тут с.-д. руху. Літ:. В.Й.Леннн н «Союзы борьбы». М., 1978; Ф н л я к о в В.Г. Революцнонные связя рабочмх Ьелорусснм н Россмн в конце XIX — начале XX в. Мн^, 1987. У.Г.Філякоў.
ПЕЦЯРБЎРГСКІЯ КАНВЕНЦЫІ 1770—90-х гадоў, пагадненні паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй аб падзелах Рэчы Паспалітай (гл. Першы падзел Рэчы Паспалітай, Другі падзел Рэчы Паспапітай, Трэці падзел Рэчы Паспалітай). ПЕЦЯРБЎРГСКІЯ САІ03НЫЯ ДАГАВ 0РЫ 1 7 4 0, 1 7 4 3, 1 7 6 4 п a між Расіяй і П р у с і я й . 1) 27.12.1740 Расія і Прусія дамовіліся аб дружбе і ўзаемадапамозе ў выпадку нападу на іх трэцяй дзяржавы (але не тады, калі Расія ваявала з Турцыяй або Іранам, a Прусія — на 3 ад р. Везер y цэнтр. Германіі). Сакрэтнымі артыкуламі дзяржавы гарантавалі недатыкальнасць Курляндыі, абавязваліся не дапускаць умяшання трэціх краін y справы Рэчы Паспалітай, ахоўваць там правы праваслаўных і пратэстантаў. 2) 27.3.1743 Расія і Прусія ў асн. пацвердзілі ўмовы дагавора 1740, але гарантыі Прусіі не пашыраліся на землі Паўд.Усх. Фінляндыі, далучаныя да Расіі ў выніку вайны са Швецыяй (1741—43), a гарантыі Расіі — на Сілезію, захопленую Прусіяй y Аўстрыі. 3) 11.4.1764 Кацярына II пацвердзіла Пецярбургскі мірны дагавор 1762, але адмовілася ратыфікаваць саюзны трактат ад 19.6.1762. Расія і Прусія дамовіліся пра гарантыі адна адной еўрап. уладанняў і ваен. ўзаемадапамогу ў выпадку нападу на адну з краін.; 4 сакрэтныя i 1 сепаратны артыкулы выключалі ваен. дапамогу ў выпадку вайны Прусіі на 3 ад р. Везер, a Расіі — з Турцыяй, абвяшчалі абарону існуючых форм кіравання ў Швецыі, абавязвалі абодва бакі не дапускаць змен y канстытуцыі Рэчы Паспалітай і падтрымаць кандыдатуру Станіслава Аўгуста Панятоўскага на яе прастол. ПЕЧ (лац. Fornax), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка 3,9 візуальнай зорнай велічыні. 3 тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба.
ПЕЧ (Pécs), горад на ПдЗ Венгрыі. Адм. ц. медзьё Баранья. Узнік каля 2 тыс. г. назад. Каля 200 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Эканам. і культ. цэнтр. Прам-сць: маш.-буд., дрэваапр., хім., гарбарна-абутковая, шкляная, керамічная, харчасмакавая, y т.л. тытунёвая, піваварная, вытв-сць шампанскіх він. Цэнтр раёна здабычы кам. вугалю, уранавых руд. Ун-т (з 1367). Музеі. Раннехрысц. катакомбы (4 ст.). Арх. помнікі 11 і 16 ст. ПЕЧ (ПеЛ, Рес), горад y Югаславіі, на тэр. б. аўт. краю Косава ў Рэспубліцы Сербія. Каля 100 тыс. ж. (1995). Трансп. вузел. Прам-сць: харч., дрэваапр., керамічная. Рамёствы (дываны, ювелірныя вырабы). Арх. помнікі 13— 17 ст., y т.л. комплекс Патрыярхіі з цэрквамі Святых апосталаў, св. Дзмітрыя, Маці Божай Адзігітрыі з капліцай св. Міколы (усе 13 ст.). Горад значна пацярпеў ад ваен. дзеянняў y Косаве ў канцы 1990-х г. ПЕЧ y т э х н і ц ы, збудаванне (устаноўка, агрэгат, прылада), y якім y выніку гарэння паліва (часам інш. хім. рэакцый) або пераўтварэння эл. энергіі вылучаецца цяпло. Паводле крыніц цяпла адрозніваюць полымныя печы і электрычныя печы, a таксама П. са спец. відамі нагрэву: плазменна-дугавыя печы, электронна-прамянёвыя печы, аптычныя, y т.л. геліяпечы, і інш.; паводле галіны выкарыстання — прамысловыя і бытавыя. П р а м ы с л о в ы я Г1. прызначаны для: награвання матэрыялаў або вырабаў (награвальныя печы), надання матэрыялам новых мех. уласцівасцей (тэрмічныя печы), апрацоўкі мінер. сыравіны (абпальвальныя печы), пераводу матэрыялаў, што апрацоўваюцца, y вадкі стан (плавільныя печы, y т.л. ватэржакетныя печы), выплаўкі сталі і цвёрдых металаў (мартэнаўскія печы, двухваннавыя П.), расплаўлення чорных і каляровых металаў y ліцейнай вытв-сці (вагранкі, адбівальныя печы), раскладання і ўзгонкі матэрыялаў (коксавыя печы), сушкі матэрыялаў (сушыльныя печы), варкі шкла і інш. Паводле метадаў перасоўвання матэрыялаў, што апрацоўваюцца, канструкцыйных і інш. адзнак П. падзяляюцца на: вярчальныя печы, камерныя печы, канвеерныя печы; всікуумныя печы, высокачастотныя печы, дугавыя печы, індукцыйныя печы; вежавыя, карусельныя, каўпаковыя, кальцавыя, метадычныя, нізкатэмпературныя, прахадныя, працяжныя, тыгельныя, шахтавыя, штурхальныя, з шагаючым подам і інш. Б ы т a в ы я П. падзяляюцца на ацяпляльныя (гл. Печ, Пячное ацяпленне), хлебапякарныя, кандытарскія, вяндлярныя (гл. Вяндлярня, Вэнджанне) і інш. Набылі пашырэнне мікрахвалевыя печы.
Найб. старадаўнія — П.-каменка і «курная» П. (без коміна). «Белыя» П. (з комінам) рабілі з гліны ці цэглы, часам на драўлянай рубленай аснове з 3—5 вянкоў ці на штандарах. Спецыфіка побыту і матэрыяльнай культуры розных народаў садзейнічалі фарміраванню своеасаблівых тыпаў П. («руская», «галандская», «шведская» і інш.).
У нар. жыллі беларусаў П. адыгрывае вядучую ролю ў арганізацыі інтэр’ера хаты. Яна магла займаць V4 плошчы памяшкання. Да сярэдзіны 19 ст. пераважалі «курныя», з пач. 20 ст. — «белыя» П. 3 канца 19 ст. каля'П. ставілі грубку. П. і асобныя часткі (прыпечак, пячуркі, падпечча, комін і інш.) заўсёды былі актыўнымі элементамі сямейных свят і розных абрадаў. Сучасныя П. маюць меншыя памеры, робяцца з цэглы, часта абліцоўваюцца кафляй або пліткай дэкаратыўнай. Новыя сродкі ацяплення і гатавання ежы звузілі функцыянальнае прызначэнне П. ў сучасным побыце.
Печ з комінам. Л і т Беларускае народнае жыллё. Мн., 1973; Помнікі этнаграфіі. Мн., 1981. С.А. Сергачоў.
ПЕЧ НАГРАВАЛЬНАЯ, гл. Награвальная печ.
ПЕЧ х a т н я я, глінабітнае або мураванае збудаванне для ацяплення памяшкання, гатавання ежы, выпечкі хлеба; важны элемент абсталявання і арх. вырашэння інтэр’ера жылля.
ПЕЧАНЁГІ, б е ч а н е г і , саюз цюркамоўных плямён y паўн. Прычарнамор’і ў 8— 12 ёт. Напачатку качавалі на У ад Волгі, y канцы 8 ст. разбілі ў прычарнаморскіх стэпах венграў і занялі тэр. ад Волгі да вусця Дуная. Асн. іх занятак — качавая жывёлагадоўля. Падзяляліся на 8 плямён, агульнаплемяннога аб’яднання П. не існавала. Рабілі пастаянныя набегі на Русь і краіны Усх. і Паўд.-Усх. Еўропы. У 972 знішчылі дружыну князя Святаслава Ігаравіча, забілі яго самога. У 1036 разбіты войскам кн. Яраслава Мудрага. У канцы 11 ст. сур’ёзна пагражалі Візантыйскай імперыі. У 1091 разбіты аб’яднаным візантыйска-палавецкім войскам, пасля чаго іх тэр. занялі плямёны полаўцаў.
Вядома са старажытнасці. У Стараж. Рыме выкарыстоўвалі перасоўныя, звычайна метал., багата аздобленыя П. Ў сярэднявеччы пашыраны стацыянарныя П. купальнага тыпу, вылепленыя з 'гліны. У 13— 14 ст. з’явіліся П. з кафлі, напачатку прамавугольныя, пазней і круглыя. У 18 — пач. 20 ст. П. рабілі ў выглядзе мэблі, абеліскаў, калон, пірамід з актыўным выкарыстаннем арх. дэкору. Разнастайнасцю вылучаюцца П. ў нар. буд-ве.
ПЁЧАНЬ, буйная залоза ў чалавека, пазваночных і некаторых беспазваночных жывёл, якая ўдзельнічае ў працэсах стрававання, абмену рэчываў, кровазвароту, выконвае бар ’ерную функцыю. Забяспечвае пастаянства ўнутр. асяролдзя арганізма. У П. ажыццяўляецца сінтэз і расшчапленне бялкоў, ліпідаў, вугляво-
даў (рэгулюе ўзровень цукру ў крыві), вітамінаў (утварае і назапашвае вітамін А). Маса П. млекакормячых складае да 2—4% масы цела (адносная маса большая ў дробных жывёл з інтэнсіўным абменам рэчываў, y дзікіх і драпежнікаў). У чалавека маса П. каля 1,5 кг. П. большасці беспазваночных — вырасты пярэдняга аддзела сярэдняй кішкі або страўніка. У чалавека і пазваночных жывёл размешчана пераважна ў правай верхняй (пярэдняй) ч. брушной поласці, прылягае да дыяфрагмы, укрыта злучальна-тканкавай капсулай, якая ўрастае ў яе парэнхіму і падзяляе на некалькі долей (лопасцей). Строма П. ўтворана рэтыкулярнай тканкай, якая падзяляе асн. тканку на долькі (дыям. 0,5—2 мм, складаюцца з клетак аднаго тыпу — гепатацытаў, што сінтэзуюць жоўць). За 1 мін праз П. працякае 1,5 л крыві. У функцыі П. праяўляецца сутачны рытм, інтэнсіўнасць утварэння глікагену адрозніваецца раніцай і ўвечары. Здольная да рэгенерацыі (у пацукоў і сабак пры выдаленні да 70% масы органа аднаўляецца праз 14—60 дзён). Пра паталогію П. гл. Гепатыт інфекцыііны, Цыроз печані. А.С.Леанцюк.
Ленінградзе (1952). Творчасці ўласціва арган. спалучэнне скульптуры і архітэктуры. У 1956—59 стварыў (у сааўг.) шэраг помнікаў воінам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну; выканаў медальёны «Вызваленне Мінска», «Абаронцы Брэсцкай крэпасці», «Манумент героям Айчыннай вайны», абеліск з рэльефнымі выявамі воінаў y гонар вызвалення г. Жлобін ад ням.-фаш. захопнікаў; скульптурную групу «Марыя і Антаніна Лузгіны — обальскія камсамолкі-падпольшчыцы» (1964); фрыз і барэльеф «Партызаны» ў кінатэатры «Партызан» y Мінску (1967), рэльеф на помніку воінам і партызанам на воз. Нарач (1967—68), помнік сав. воінам і партызанам (1975, г.п. Астравец Гродзенскай вобл.), скульптурная група «Плыўцы» (1976) y пансіянаце на воз. Нарач. Аўтар партрэтаў архітэктараў М.Бакланава, С.Баткоўскага (абодва 1973) і інш.
ПІСЧКІН Ярамір Аляксандравіч (5.5.1926, С.-Пецярбург — 17.6.1976), бел. скульптар, архітэктар. Скончыў Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя І.Рэпіна ў
ПЕШАВАР, горад на Пн Пакістана, на р. Бара (прыток р. Кабул), каля Хайберскага перавалу. Адм. йэнтр Паўн,Зах. Пагранічнай правінцыі. Каля 1 млн. ж. (1999). Важны трансп. пункт на шашы, якая вядзе ў Афганістан. Чыг. станцыя, аэрапорт. Гандлёвы цэнтр с.-г. раёна. Тэкст., металаапр., харч. прам-сць. Рамёствы. 2 ун-ты. Музей. Культ. цэнтр пуштунаў (афганцаў). Засн. ў 1-м тыс. да н.э. пад назвай Пурушапура. 3 1 ст. н.э. сталіца Кушанскай дзяржовы. важны цэнтр будыйскай культуры. На мяжы 5—6 ст. зруйнаваны эфталітамі. Да 16 ст. не меў вял. значэння. Пры Вялікіх Маголах важны гандл. і стратэгічны пункт, атрымаў назву П. У 1738—47 пад уладай іран. шаха Надзір-шаха Афшара. У 1747— 1818 y складзе Дуранійскай дзяржавы. У 1818—23 сталіца Пешаварскага княства, пазней увайшоў y дзяржаву сікхаў. У 1849 захоплены брыт. войскамі, з 1901 адм. ц. Паўн.-Зах. Пагранічнай правінцыі Брыт. Індыі. Жыхары П. ўдзельнічалі ў антыбрыт. паўстаннях (самае буйное ў 1930). У 1947—55 і пасля 1970 П. — адм. ц. Паўн.-Зах. Пагранічнай правінцыі Пакістана.
Я.Печкш. Рэльеф на помніку воінам і партызанам на воз. Нарач. 1967—68.
343
Міхайлаўскага палаца ў Пецярбургу (каля 1800—07). Аўтар алегарычных і гіст. кампазіцый: «Пастрыжэнне Мечыслава 1», «Устанаўленне пагранічных слупоў Мечыславам I», «Баляслаў Крывавусты нападае на памораў», «Смерць Баляслава Крывавустага», «Арыстыд піша сам сабе загад на выгнанне», «Перамога Сабескага пад Венай», «Хрыстос перад Пілатам», «Называнне Кракава
Ф.І.Валадзько.
ПЁЧЫШЧЫ, вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., на р. Жардзянка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на ПдЗ ад г. Светлагорск, 122 км ад Гомеля, 6 км ад чыг. ст. Жэрдзь. 405 ж., 141 двор (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі магіла ахвяр фашызму.
Печань: 1 — правая доля; 2 — левая доля; 3 — жоўцевы пузыр.
ПЕШЧАНКА
ПЕШКА (Peszka) Юзаф (19.2.1767, г. Кракаў, Польшча — 4.9.183 І), польскі жывапісец; прадстаўнік класіцызму. Творчасць звязана з маст. жыццём Беларусі і Расіі. Вучыўся ў Д.Эстрэйхера ў Кракаве і з 1786 y Ф.Смуглевіча ў Варшаве. Магістр прыгожых мастацтваў (пасля 1810). У 1793— 1812 жыў y Гродне, Мінску, Вільні, Маскве, Пецярбургу; часта наведваў Магілёў, Віцебск, Нясвіж, г.п. Смілавічы Чэрвеньскага р-на і в. Дукора Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. 3 1812 y КракаВе, з 1815 праф. жывапісу і малюнка ў Школе прыгожых мастацтваў. Удзельнічаў y афармленні
Ю.Пешка.
А.С.Псшчанка
вольным горадам», «Напалеон на кані». Пісаў партрэты (А.Чартарыйскага, К.Сапегі, С.Солтана, І.Закрэўскага, сям’і Манюшкаў, аўтапартрэт), пейзажы, y т.л. серыі відаў Мінска, Віцебска, Магілёва, Нясвіжа, Навагрудка, Ліды і інш. Дакладнасць перадачы дэталяў адзення, арх. элементаў і інш. робіць творы П. каштоўнымі гіст. крыніцамі. Літ.: Ч а н т у р ы я Ю.У. Акваралі Іосіфа Пешкі / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1972. № 4; У с a в a Н. Беларускія вандроўкі Юзафа Пешкі / / Наша вера. 1999. № 1.
ПЁШКУР Іван Іванавіч (21.12.1921, в. Вострава Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 12.10.1980), бел. мастак тэатра, жывапісец. Скончыў Віцебскае маст. вучылішча (1939). У 1944—57, 1970—80 мастак Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, y 1957—70 y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача (з 1962 гал. мастак). Аформіў спектаклі «Чыо-Чыо-сан» Дж.Пучыні (1953), «Русалка» А.Даргамыжскага (1955) , «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага (1956) , «Папараць-кветка» (1957) і «Над хвалямі Серабранкі» (1961) І.Козела, «За лясамі дрымучымі» А.Вольскага і П.Макаля, «Не верце цішыні» І.Шамякіна (абодва 1958), «Дама-невідзімка» П.Кальдэрона (1964), «Чырвоная шапачка» Я.Шварца (1967), «Мядовы месяц» К.Губарэвіча (1970) і інш. Сярод жывапісных работ «Бярозы» (1960), «Крыжоўка» (1971), «Заслаўе», «Курган Славы» (абедзве 1972), «Рака Вяча» (1973), «Зімовыя далі» (1974) і інш. ПЕШЧАНКА Андрэй Сямёнавіч (н. 6.12.1921, г. Віцебск), Герой Сав. Саюза (1946): Скончыў Віцебскі аэраклуб (1941), Чарнігаўскую ваен. авіяшколу пілотаў (1942), Вышэйшыя афіцэрскія лётна-тактычныя курсы (1951). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з 1943 на 1-м і 2-м Укр. франтах. Удзельнік вызвалення Украіны, Польшчы, Румы-
344
пёльцыг
ніі, Венгрыі, Аўстрыі, Чэхаславакіі. Камандзір звяна штурмавога авіяпалка лейт. П. зрабіў 150 баявых вылетаў. Да 1962 y Сав. Арміі, да 1991 на гасп. рабоце. ПЁЛЬЦЫГ (Poelzig) Ганс (30.4.1869, Берлін — 14.6.1936), нямецкі архітэктар. Вучыўся ў Вышэйшай тэхн. школе ў Берліне (1888—93). Выкладаў y AM y г. Вроцлаў (Польшча; 1900— 16, з 1903 дырэктар), Вышэйшых тэхн. школах y Дрэздэне (1916—20) і Берліне (з 1924). Пачынаў як паслядоўнік П.Берэнса (адм. будынак y Вроцлаве, 1911). У 1910-я г. перайшоў да рамант., часам экспрэсіяністычнай трактоўкі канструкцый, свабодных аб’ёмна-прасторавых кампазіцый, нечаканых дэкар. вырашэнняў інтэр’ераў (напр., y выглядзе сталактытаў y Вял. т-ры, шматступеньчатай столі — y кінатэатры «Капітоль» y Берліне). У 1920-я г. звярнуўся да манументалізацыі форм (будынак кіраўніцтва фірмы «І.Г.Фарбеніндустры» ў Франкфурце-на-Майне). У 1932 стварыў праект Палаца Саветаў y Маскве (не ажыццёўлены). ПЁПЕЛЬМАН (Pôppelmann) Матэус Даніэль [3(?).5.1662, г. Герфард, Германія — 17.1.1736], нямецкі архітэктар, прадстаўнік позняга барока і ракако. 3 1686 працаваў y Дрэздэне: палацавы ансамбль Цвінгер (1711—22), y прадмесці горада стварыў «Вадзяны палац» y парку Пільніц (1720), перабудаваў паляўнічы замак Морыцбург (1722—30). Пасля смерці П. паводле яго праекта пабудаваны Гродзенскі Новы замак (1734—51).
Амерыканскія караблі пасля налёту японскай авіяцыі на Пёрл-Харбар. Снежань 1941.
без абвяшчэння вайны Японія пачала баявыя дзеянні на Ціхім акіяне (гл. Ціхаакіянскія кампаніі 1941— 45). Самалёты з 6 яп. авіяносцаў 2 эшалонамі з розных напрамкаў на працягу 2 гадз нанеслі шэраг паслядоўных удараў па амер. караблях, аэрадромах і берагавых батарэях. У выніку ЗША страцілі 15 буйных караблёў (у т.л. патоплена і пашкоджана 8 лінкораў), шмат малых суднаў, 272 самалёты, 3400 чал. забітымі і параненымі. Страты японцаў склалі 29 самалётаў, 5 падводных лодак і 60 чал. Аднак гал. мэта нечаканага нападу — паралізаваць амер. флот — не была дасягнута. 8.12.1941 ЗША і Вялікабрытанія аб’явілі вайну Японіі. 2-я сусв. вайна ахапіла акваторыю Ціхага акіяна. Літ:.
Что пронзошло в Пнрл-Харборе:
традыцый англ. рэаліст. т-ра, жанру масак, нац. паэзіі, англ. і шатл. нар. песні і танца, быт. інстр. музыкі. Сярод інш. твораў: «паўоперы» (драм. п’есы з муз. нумарамі) «Кароль Артур» (1691), «Каралева фей» (1692, паводле камедыі «Сон y летнюю ноч» У.Шэкспіра), «Бура» (паводле аднайм. трагікамедыі Шэкспіра), «Каралева індзейцаў» (абедзве 1695), адна- і шматгалосыя песні (каля 100), харавыя (у т.л. культавыя) і інстр. творы (струнныя фантазіі, трыосанаты, п’есы для клавесіна і аргана), музыка да тэатр. пастановак (каля 50). Л і т К о н е н В. Пёрселл н опера. М., 1978; У э с т р е п Дж. Г.Пёрселл: Пер. с англ. Л., 1980.
ПЁРСЕЛ (Purcell) Эдуард Мілс (30.8.1912, г. Тэйларвіл, ЗША — 7.3.1997), амерыканскі фізік. ЧЯі Hau. АН ЗША (1951), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1950). Скончыў Перд’ю ун-т (1933). У 1938—40 і з 1946 y Гарвардскім ун-це (з 1949 праф.). Навук. працы па атамнай, малекулярнай і ядз. фізіцы, біяфізіцы, астрафізіцы. Адкрыў ядзерны магнітны рэзананс (1946; незалежна ад Ф.Блоха). Прапанаваў тэорыю ядз. магн. рэлаксацыі (1948; разам з Н.Бломбергенам, Р.Паўндам). Выявіў выпрамяненне нейтральнага міжзоркавага вадароду на даўж. хвалі 21 см (1951). Нобелеўская прэмія 1952 (разам з Блохам). Тв.: Рус. пер. — Электрнчество н магнетнзм. 2 язд. М., 1975. М.М.Касцюковіч.
Д.Пёпельман Палацавы комплекс Цвінгер y Дрзздэне (Германія).
ПЁРЛ-ХАРБАР, П і р л - Х а р б а р (Pearl Harbor), галоўная ваенна-марская база (ВМБ) 3I1LA y бухце на паўд. беразе в-ва Ааху (Гавайскія астравы). У 1887 порт перададзены ЗІІІА уладаром Гаваяў; пасля анексіі Гаваяў ЗША y 1898 ператвораны ў ваен. базу. У час 2-й сусв. вайны 1939—45 на П.-Х. размяшчаліся гал. сілы Ціхаакіянскага флоту ЗША. Раптоўным нападам на ВМБ 7.12.1941
Док.: Пер. с англ. М., 1961; Б у н я ч М.Д. Второй Перл-Харбор; Л о р д У. День позора. СПб., 1999; М е д в е д ь А. Удар по Жемчужной гаванн / / Крылья Роднны. 1992. № 1.
ПЁРСЕЛ (Purcell) Генры (каля 1659, Лондан — 21.11.1695), англійскі кампазітар. Быў прыдворным музыкантам y Лондане. Аўтар першай нац. англ. оперы «Дыдона і Эней» (1689, паводле «Энеіды» Вергілія), y якой спалучэнне
ПЁРЫШКІН Рыгор Андрэевіч (6.2.1898, г. Новачаркаск, Расія — 30.10.1990), бел. вучоны ў галіне гідратэхн. будаўніцтва. Чл.-кар. АН Беларусі (1959), праф. (1954). Скончыў Данскі (у г. Новачаркаск) політэхн. ін-т (1922). 3 1922 займаўся праектаваннем і буд-вам гідратэхн. збудаванняў (Волга-Данскі канал, Цымлянскі гідравузел і інш.). У 1953—65 заг. кафедры гідратэхн. будаўніцтва Бел. політэхн. ін-та. Адначасова ў 1960—63 дырэктар Ін-та водных праблем АН Беларусі. Прайы па даследаванні збудаванняў гідравузлоў, па разліку і канструяванні буйных гідратэхн. збудаванняў.
Тв: Гнлротехнмческое стронтельство в БССР (разам з Ф.П.ВІнакуравым, С.П.Міхайлавым) / / Сб. науч. работ Нн-та стр-ва м архмтектуры АН БССР. Мн., 1958. Вып. 2; Опрслеленнс высоты прыжка воды в русле с переменным уклоном дна (разам з В.А.Хавічам) / / Докл. АН БССР. 1968. Т. 12, № 6.
ПЁТР, старажытнарускі архітэктар. Будаўнік Георгіеўскага сабора (пачаты ў 1119) Юр’ева манастырэ ў г. Ноўгарад. Яму прыпісваюцца таксама інш. саборы горада — Мікола-Дварышчанскі (закладзены ў 1113) і Раства Багародзіцы ў Антоніевым манастыры (закладзены ў 1117). ПЁТР I А л я к с е е в і ч (9.6.1672, Масква — 8.2.1725), расійскі цар з 1682, імператар з 1721. 3 дынастыі Раманавых. Сын цара Аляксея Міхайлавіча
Г.Пёрсел.
Э.Пёрсел.
ад шлюбу з Н.К.Нарышкінай, бацька царэвіча Аляксея Пятровіча і імператрыцы Лізаветы Пятроўны. Абвешчаны царом пасля смерці брата Фёдара Аляксеевіча (7.5.1682), але ў выніку інспірыраванага сваякамі першай жонкі Аляксея Міхайлавіча М.І.Міласлаўскай паўстання стральцоў (май 1682) разам з ім абвешчаны царом брат Іван (Іван V), a рэгенткай пры іх — старэйшая сястра царэўна Соф ’я Аляксееўна. Пасля няўдалай спробы Соф’і ўчыніць пераварот (1689) і смерці Івана V (1696) П. I стаў правіць аднаасобна. Вызначаўся розумам, энергіяй, жорсткасцю і дэспатызмам. У 1697—98 y складзе Вялікага пасольства быў y Рызе, Кснігсбергу, Лондане, Вене, Галандыі, вывучаў караблебудаўніцтва, артыл. справу і інш. Жорстка пакараў удзельнікаў стралецкага паўстання 1698, расфарміраваў стралецкія палкі. Абапіраючыся на прыхільнікаў новаўвядзенняў (А.Д.Меншыкаў, Б.П,Шарамецеў, Ф.М.Апраксін і інш.), вёў актыўную ўнутр. і знешнюю палітыку. Правёў сац.-эканам., паліт., ваен. рэформы ў інтарэсах дваран, купецтва, буржуазіі. У 1699 створана Бурмістарская палата — цэнтр. фін. ўстанова і адначасова выбарны орган самакіравання rap. насельніцтва; y 1708 краіна падзелена на губерні, y 1719 — на правінцыі; y 1711 ліквідавана Баярская дума, створаны правячы Сенат; y 1717—21 прыказы заменены калегіямі, y 1722 Табель аб рангах упарадкаваў праходжанне службы ў арміі і ўрадавым апараце; пачалося стварэнне пракуратуры; y 1721 Расія абвешчана імперыяй. Паводле закону
1722 імператар сам прызначаў сабе пераемніка. Узмацніўся прыгон, памесці з сялянамі абвешчаны спадчыннай уласнасцю (1714), уведзены падушны падашак (1724). П. I жорстка распраўляўся з удзельнікамі нар. паўстанняў (АСтраханскае паўстанне 1705—06, Булавінскае паўстанне 1707— 09 і інш.) і праціўнікамі рэформ з ліку знаці, y т.л. свайго chi na Аляксея за ўдзел y змове аддаў вярх. суду, які асудзіў царэвіча на смяротнае пакаранне. Пры П. I развіваліся прам-сць і гандаль. Пабудаваныя на казённыя грошы металургічныя, зброевыя, суконныя і інш. мануфактуры перадаваліся прамыслоўцам. У 1696 закладзены асновы рас. флоту, пазней створаны Балтыйскі ваен. флот. 3 1699 на аснове рэкруцкай сістэмы стваралася рэгуляр-
п ё т р ___________________ 345
дыцыйнымі сіламі змагаліся супраць франц. войск, што ў 1805 акупіравалі Далмацыю. У час першага сербскага паўстання 1804— 13 падтрымліваў сувязь з Карагеоргіем, імкнуўся аб’яднаць сілы чарнагорцаў і сербаў. ПЁТР II А л я к с е е в і ч (23.10.1715, С.-Пецярбург — 29.1.1730), расійскі імператар [1727—30]. 3 дынастыі Раманавых. Сын царэвіча Аляксея Пятровіча і прынцэсы Соф’і Шарлоты Бланкенбургскай, унук Пятра I. Пасля ўступлення на прастол (май 1727) афіц. абвешчаны паўналетнім, але рэальная ўлада знаходзілася ў руках \.]\,.Меншыкава, a пасля яго ссылкі (вер. 1727) — групоўкі d a pem маскоўскай знайі (князі Далгарукія, Гшіцыны і інш.), пад уплывам якой П. II абвясціў сябе праціўнікам пераўтварэнняў Пятра I. Ліквідаваліся створаныя Пятром I установы, імператарскі двор пераехаў y Маскву, дзе П. II памёр ад воспы. 3 яго смерцю спынілася дынастыя Раманавых па мужчынскай лініі. ПЁТР III Ф ё д а р а в і ч (сапр. K a р л Пётр Ул ь р ых Г а л ь ш т э й н Г а т о р п с к і ; 21.2.1728, г. Кіль, Германія — 18.7.1762), расійскі імператар [студз.—ліп. 1762], Першы прадстаўнік лініі ( 1762— Р.А.Пёрышкін. Расійскі імператар Пётр I. гальштэйн-гаторпскай 1917) дынастыі Раманавых. Сын гальштэйн-гаторпскага герцага Карла Фрыдная армія. Для падрыхтоўкі афіцэраў рыха і Ганны Пятроўны, дачкі Пятра 1. засн. спец. школы, y 1715 — Марская У 1742 рас. імператрыца Лізавета Пятакадэмія. Уведзены новы каляндар роўна абвясціла яго сваім наследнікам. (1700), засн. першая рас. газета «Ведо- Пасля ўступлення на прастол П. III, як мостн» (1702), уведзены грамадз. прыхільнік Прусіі, спыніў ваен. дзеянні шрыфт (1710), адкрыты арыфм. школы супраць яе ў Сямігадовай вайне 1756— для дзяцей дваран (1714), засн. Пецяр63, чым выклікаў незадаволенасць y бургская АН (1724). У час праўлення П. I патрыятычна настроеных колах грамадРасія заваявала выхад да Балт. мора, да- ства. Санкцыянаваў шэраг важных мелучыла зах. і паўд. ўзбярэжжы Каспій- рапрыемстваў. распрацаваных набліжаскага м. П. 1. узначальваў рас. войскі ў най да яго прыдворнай групоўкай Азоўскіх паходах 1695—96 і Пруцкім па- (А.І.Глебаў, М.І.Варанцоў, Дз.В.Волкаў ходзе 1711 супраць туркаў, y многіх біт- і інш.): Маніфест аб вольнасці дваранвах Паўночнай вайны 1700— 21 са шве- ства 1762, скасаванне Тайнай канцылядамі, y час якой быў на тэр. Беларусі ў рыі і інш. Падрыхтоўка да секулярызаПолацку, Гродне (1705), Оршы, Мінску цыі манастырскіх маёнткаў, большая (1706), каля в. Лясная на Магілёўшчыне верацярпімасць да прыхільнікаў расколу (1708). Ён удзельнічаў y найважнейшых і пратэстантаў, закрыццё хатніх цэркваў дыпламат. перагаворах, y падрыхтоўцы і інш. перамены выклікалі незадаволеНіштацкага мірнага дагавора 1721. насць правасл. духавенства. МалаадукаЛіт: П а в л е н к о Н.М. Петр Велнкнй. ваны, няздольны да кіравання, П. III М„ 1990; Т а р а с а ў К. Пятроўскія мясціны насаджаў y арміі прускія парадкі. Неза/ / ЛіМ. 1990. 14 верас.; М а с с н Р.К. Петр даволеная гэтым і антынац. знешняй Велнкнй: Пер. с англ. T. 1—3. Смоленск, 1996. палітыкай імператара гвардыя ўзвяла (9.7.1762) на прастол яго жонку КацярыПЁТР I ПЁТРАВІЧ НЁГАШ (1747, Нену II. П. III быў арыштаваны і неўзабагушы, Чарнагорыя — 18.10.1830), ула- ве забіты гвардз. афіцэрамі. Дварцовы дыка (свецкі і духоўны правіцель) Чар- пераварот спарадзіў y народзе неабгруннагорыі [1781— 1830). 3 дынастыі Нега- таваныя чуткі быццам П. III скінуты шаў. Вучыўся ў Расіі (1762—66). 3 1766 дваранамі за намер вызваліць сялян ад архімандрыт, з 1781 мітрапаліт. Кіраваў барацьбой чарнагорцаў супраць тур. па- прыгону (як «вызваліў» дваран). Пад навання, дамогся (1796) фактычнай не- імем П. III выступалі многія самазванцы, y т.л. Е.І .Пугачоў. залежнасці Чарнагорыі ад Турцыі. ВысПЁТР 3 ГАНЁНДЗА (П ё т р Г е з к a тупаў за ўмацаванне цэнтр. ўлады, выдаў збор законаў «Законнік» (1798). У з Г а н ё н д з а ; паміж 1525—30, мяст. знешняй палітьшы прытрымліваўся Гонёндз Падляскага ваяв., Польшча — прарас. арыентацыі. Узначальваў атрады 15.9.1573), ідэолаг левай, сялянска-плечарнагорцаў, якія сумесна з рас. экспе- бейскай плыні Рэфармацыі на Беларусі
346____________________
пётр
і ў Літве, антытрынітарый. Скончыў Ягелонскі ун-т y Кракаве (1551), удасканальваў веды ў Італіі, Швейцарыі. У 1554 праф. сафістыкі ў Падуанскім ун-це. Паслядоўнік рэліг.-філас. вучэння ісп. вучонага М.Сервета і сац.-паліт. ідэй мараўскіх антыбаптыстаў. Адмаўляў царк.-тэалагічную і філас. схаластычную традыцыі; выступаў супраць прыватнай уласнасці, сац. няроўнасці, войнаў, феад. права, свецкай улады, пакарання смерцю. Удзельнічаў y антытрынітарскіх сінодах, палемізаваў з С.Будным. Выдаў на лац. мове творы «Супраць боскасці Ісуса Хрыста» (1557), «Аб першахрысціянскай царкве» (1563?; не зберагліся), на польскай мове «Пра трох», «Пра сына Божага» і «Пра хрысціянскае хрышчэнне» (усе каля 1570). Яго паслядоўнікі Павел з Візны, Якуб з Калінаўкі, М.Чаховіц.
З.Герберштэйна, А.Гваньіні і асабліва з хронікі Бусава, аднак шмат і самастойных назіранняў.
Г.Каніскага, з 1781 y Шклоўскім т-ры С.Г.Зорыча, дзе навучаў прыгонных спевакоў.
ПЁТР ЯЎСЁЕВІЧ з Г а л ы н ц а , бел. іканапісец 17 ст. Прадстаўнік беларускай іканапіснай школы. Нарадзіўся ў в. Галынец Магілёўскага р-на. Аўтар абраза «Нараджэнне Маці Божай» (1649), які вызначаецца жанравай трактоўкай рэлігійна-кананічнага сюжэта.
ПЗС-МАТРЫЦА, святлоадчувальная інтэгральная схема, y аснову работы якой закладзены прынцып захоўвання лакалізаванага эл. зараду; цвердацельны аналаг перадавальных тэлевізійных трубак.
Літ.: П о д о к ш н н С.А. Реформадня н обшественная мысль Белорусснн м Лнтвы. Мн., 1970; П а д о к ш ы н С.А., С о к а л С.Ф. Палітычная і прававая думка Беларусі XVI—XVII стст. 2 выд. Мн., 2000. С.А.Падокшын.
ПЁТР 3 ДУСБУРГА (Petrus de Dusburg), храніст канца 13 — пач. 14 ст., святар Тэўтонскага ордэна. Паходзіў з ням. г. Дуйсбург або галандскага г. Дусбург. Падрабязнасці жыцця і дзейнасці не захаваліся. Магчыма, быў набліжаным да вял. магістра ордэна Вернера Пётр Яўсеевіч. Нараджэнне Маці Божай фон Орзельна, якому прысвяціў «Хро- 1649. ніку зямлі Прускай» на лац. мове. «Хроніка» ахоплівае падзеі ад заснаванПЁТРКАЎСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojeня ордэна ў Палесціне ў 1190 і да 1326, асаблівая ўвага аддадзена падзеям канца wôdztwo Piotrkowskie), былая адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. частцы Польшчы. 3 13 — пач. 14 ст., сучаснікам якіх быў 1999 y складзе Лодзінскага ваяводства. аўтар. Ёсць дапаўненні за 1326—30, аўтарам якіх, верагодна, быў таксама ПЁТРКАЎСКІ СТАТЎТ 1496, пастаноПётр. «Хроніка» змяшчае багаты і часта вы на карысць шляхты, прынятыя сейунікальны матэрыял пра войны ордэна мам Польшчы ў г. Пётркаў-Трыбуз зах.-балцкімі плямёнамі, Літвой, нальскі. Заканадаўча аформіў прымацаПольшчай, пра напады рыцараў на Га- ванне польскіх сялян да зямлі, пазбавіў родна і Новагародак («Крывіцкую зям- мяшчан права валодаць шляхецкай зямлю»), пра ваен. дзейнасць Давыда Гара- лёй (гэта значыць і магчымасці пераходзенскага. Te.: Рус. пер. — Хроннка землн Прусской. дзіць y шляхецтва), вызваліў шляхту ад пошлін на ўвоз замежных тавараў і выМ„ 1997. ваз с.-г. прадукцыі, даў ёй выключнае ПЁТР ПЕТРбЙ ДЭ ЭРЛЕЗЎНДА, права вытв-сці і продажу спіртных наП е р с а н П е р (лац. Petrus Petrejus, піткаў (т.зв. права прапінацыі). П.с. нашвед. Peer Persson; 1577, г. Упсала, нёс эканам. ўдар па польскіх гарадах. Швецыя — 1622), шведскі дыпламат і гісторык. 3 1595 на дзярж. службе. У ПЁТРКАЎ-ТРЫБУНАЛЬСКІ (Piotrkdw 1605— 11 тройчы наведваў Рас. дзяржа- Trybunalski), горад y цэнтр. частцы ву. У 1614 пачаў працу па гісторыі Расіі Польшчы, y Лодзінскім ваяводстве. Вяад стараж. часоў да 1612 (выд. ў 1615 y домы з 1217. Каля 100 тыс. ж. (2000). Стакгольме на швед. мове), пасля давёў Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: яе да 1617 (выд. ў 1620 y Лейпцыгу на шкляная (1-е месца ў краіне), маш.-буд. ням. мове). Значная ч. яго працы прыс- (горныя, шкларобчыя, дарожныя мавечана адносінам паміж Расіяй і ВКЛ y шыны), харч. (малочная, мукамольная, 16 — пач. 17 ст. Назву Белая Русь ён піваварная, па перапрацоўцы агароднівыводзіў ад адзення жыхароў: «Адна ны), дрэваапр., буд. матэрыялаў, швеймясціна ў гэтай краіне называецца Бе- ная, папяровая. Філіял Лодзінскага ун-та. ларуссю, таму што там мужчыны ўлетку Музеі. Арх. помнікі 14— 18 ст.: каралеўносяць на галовах белыя шапкі, a жан- скі замак (1511— 19), касцёлы, кляштачыны фарбуюць і падводзяць сабе твар ры, капліцы. бяліламі...». У яго працы шмат некры- ПЁТУХ Павел, бел. хормайстар 2-й пал. тычных запазычанняў з сачыненняў 18 ст. Працаваў y Магілёве ў епіскапа
Асн. элемент — паўправадніковая прылада з зарадавай сувяззю (ПЗС, адсюль назва). Калі матрыца з такіх прылад, размешчаных на 1 крышталі паўправадніка, знаходзіцца ў факальнай плоскасці аб’ектыва, то ў кожнай ячэйцы матрыцы збярэцца зарад, які адпавядае асветленасці ў дадзеным пункце, і відарыс будзе «запісаны» ў выглядзе такіх зарадавых пакетаў. У канцы кожнага радка размяшчаецца счытвальнае прыстасаванне і ўзмацняльнік. Калі падаваць на электроды ПЗС-м. тактавыя імпульсы, якія забяспечваюць перадачу зарадавых пакетаў выхадной прыладзе, з выхаднога ўзмацняльніка здымецца паслядоўнасць імпульсаў, адпаведных зыходнаму відарысу.
ПІ, л і к 7г, лік, роўны адносінам даўжыні акружнасці да яе дыяметра; бясконцы дзесятковы дроб, роўны 3,1415926...; адзін з трансцэндэнтных лікаў. Абазначэнне агульнапрынятае з 1736 пасля працы Л .Эйлера. Да ліку П. прыводзіць адшуканне лімітаў некат. арыфм. паслядоўнасцей і шэрагаў. Адна з формул вылічэння П. — формула раскладання функцыі arctg х y ступеневы шэраг. Набліжанае значэнне П. з дапамогай рацыянальных лікаў спрабавалі знайсці ў старажытнасці, напр. Архімед (3 ст. да н.э.) вызначыў, што 223/71 < к < 22/7. Значэнне п » 355/113 = = 3,1415929... вылічыў кіт. матэматык Цзу Чун-чжы (5 ст.); y Еўропе гэтае ж значэнне знойдзена ў 16 ст. Пры выкарыстанні ЭВМ разлічана больш за тысячу дзесятковых знакаў ліку П.
ПІВА, слабаалкагольны пеністы напітак з хмелевай гаркавасцю, які вырабляюць шляхам спіртавога браджэння піўнога сусла. Асн. сыравіна — ячменны піваварны солад (светлы, цёмны, карамельны, палены і інш.), хмель, вада, дрожджы. Для некат. гатункаў П. солад часткова замяняюць рысавай, кўкурузнай ці ячменнай мукой, цукрам. П. мае ў сабе 5—1% алкаголю, 0,3—0,4% вуглекіслаты, 4— 10% лёгказасваяльных вугляводаў, амінакіслоты, вітаміны, дубільныя і мінер. рэчывы і інш. Вызначаецца высокай каларыйнасцю (100 г — 1470— 1890 кДж). Асн. этапы піваварэння: прыгатаванне соладу, атрыманне піўнбга сусла, браджэнне і выспяванне сусла, фільтраванне і разліў П. Для атрымання соладу ячмень замочваюць і прарошчваюць, y зернях адбываюцца складаныя біяхім. працэсы, узмацняецца ферментатыўная актыўнасць, утвараюцца прадукты гідролізу бялкоў, крухмалу, назапашваюцда араматычныя і смакавыя рэчывы. Зялёны солад высушваюць (у залежнасці ад т-ры і працягласці сушкі атрымліваюць цёмны ці светлы солад) і адбіваюць расткі. Гатовы сухі солад мае салодкі смак і характэрны пах. Для атрымання экстракту (піўнога сусла) солад здрабняюць, заціраюць з вадой, фільтруюць, вараць з хмелем, асвятляюць, астуджваюць. Піўное сусла зброджваюць спец. расамі дражджэй y брадзільных чанах 7—8 дзён. Даброджванне (вытрымка) зялёнага піва адбываецца ў зачыненых чанах пад ціскам вуглякіслага
газу ў 0,5—0,7 атм, пры т-ры 0—2 °С 11— 100 дзён. Гатовае П. фільтруюць і разліваюць.
Светлае П. йырабляюць з светлага соладу, яно мае пэўныя хмелевыя гаркавасць і пах. Цёмнае П. гатуюць з цёмнага соладу, для яго характэрна сярэдняя хмелевая гаркавасць і соладавы смак. На Беларусі вырабляюць светлыя гатункі П. («Лёгкае», «Крыніца», «Люкс», «Лідскае», «Народнае», «Світанак» і інш.) і цёмныя («Леў», «Портэр», «Спалчына», «Старажытнае», «Траецкае», «Чорны прынц» і інш.) Гл. таксама Піваварная прамысловаець. H. М. Котава.
ПІВАВАРАЎ Зяма Раманавіч (Залман Рувімавіч; 5.6.1910, г. Касцюковічы Магілёўскай вобл. — 29.10.1937), бел. паэт. Скончыў Бел. вышэйшы пед. ін-т (1934). 3 1929 працаваў y Ленінградзе. 3 1934 y газ. «Чырвоная змена». У 1936 рэпрэсіраваны. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1958. Друкаваўся з 1925. Аўтар зб. вершаў «Лірыка двух нараджэнняў» (1934), y якім услаўленне працоўнага гераізму народа. Выступаў як тэатральны рэцэнзент. Перакладаў на бел. мову паасобньм творы А.Пушкіна, З.Аксельрода і інш. ПІВАВАРНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна харчовай прамысловасці па вырабе піва. На Беларусі старэйшыя прадпрыемствы П.п. — «Аліварыя» (былы з-д братоў Лекерт, 1864), піўзаводы ў Лідзе (1876), Мазыры (1885). 16 прадпрыемстваў П.п. (1999) уваходзяць y асацыяцыю «Белпіва». Выпускаецца каля 50 гатункаў піва. Найб. прадпрыемствы: акц. т-вы «Аліварьм», «Лідскі піваварны завод», акц. прадпрыемства «Крыніца». Працуюць піўзаводы ў Бабруйску, Брэсце, Віцебску, Гродне, Гомелі, Магілёве, Маладзечне, Навагрудку, Оршы, Полацку, Рагачове, Рэчыцы, Слуцку і інш., бел.-шведскае прадпрыемства па вытв-сці піва «Залаты егер» y Мазыры. На долю П.п. прыпадае 3% валавой прадукцыі харч. прам-сці, 4,8% прамысл.-вытв. сродкаў. Спажыванне
піва — 27 л на чалавека за год. Частка прадукцыі П.п. Беларусі экспартуецца ў Расію. Табліца Вытворчасць піва на Беларусі, тыс. дэкалітраў Вобласці Беларусі
Гады 1990
1995
1998
Брэсцкая Віцебская
2577 4183
1328 1627
Гомельская
2358
Гродзенская
5829 4215
1975 2409 4280
2679
4360
Магілёўская
5545
1055
2897
Мінская
2573
638
1532
Мінск
7907 32829
5496 15181
8585 26038
Усяго
Найб. развіта П.п. y Аўстрыі, Бельгіі, Вялікабрытаніі, Германіі, Даніі, Чэхіі, ЗША, Японіі і інш. Спажыванне піва на чалавека за год — y Чэхіі 90, y Вялікабрытаніі 103, y Германіі 140 літраў. П.І.Рогач.
п іг а л ь _________________ 347
п і в б н я (Paeonia), род кветкавых раслін сям. півоневых. Каля 40 відаў. Пашыраны ва ўмераньгх і горных абласцях Еўразіі, Пн Афрыкі і на 3 Паўн. Амерыкі. Трапляюцца ў светлых лясах, на субальпійскіх лугах, a таксама ў лесастэпах і стэпах. На Беларусі інтрадукаваны 3 травяністыя віды П.: адваротнаяйцападобная (P. obovata), адхіленая (Р. апошаіа), малочнакветкавая (P. lactiflora) — родапачынальніца мноства культурных сартоў, i 1 дрэвападобны — П. паўкустовая (P. sufTruticosa). Шматгадовыя (у культуры без перасадкі жывуць да 100 гадоў) травяністыя расліны, радзей кусты і паўкусты з бульба- або верацёнападобнымі каранямі. Лісце чаргаванае, двойчы-, тройчы- або шматрассечанае. Кветкі буйныя, адзіночныя, белыя, ружовыя, чырв., радзей жоўтыя, проетыя або махрыстыя. Плод — шматлістоўка. Лек., дэкар. расліны.
ПІВУН0ЎСКІ Ігнацій Іванавіч (н. 29.8.1930, г. Горкі Магілёўскай вобл.) бел. вучоны ў галіне механізацыі с.-г. вытв-сці. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1998). Скончыў БСГА (1953). 3 1961 y БелНДІ механізацыі сельскай гаспадаркі. Навук. працы па ўдасканальванні тэхнал. працэсаў нарыхтоўкі кармоў, прыстасаваннях для ўнясення хім. кансервантаў пры сіласаванні, распрацоўцы абсталявання для вытв-сці грануляванай і брыкетаванай травяной мукі і кармасумесей.
ГНВЕНЬ Надзея Віктараўна (н. 16.10.1941, г. Новасібірск, Расія), бел. вучоны ў галіне імуналогіі. Д-р мед. н. (1993). Скончыла Новасібірскі мед. ін-т (1965). 3 1981 y Ін-це біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі (з 1987 заг. лабараторыі), адначасова з 1998 y Міжнар. ун-це імя АДз.Сахарава. Навук. працы па Тв:. Досушнванне сена актмвным вентшшімунных механізмах рэгулявання арга- рованмем. Мн., 1979 (разам з В.В.Рамановічам); Совершенствованне коснлок-плюшнлок нізма, навук. асновах стварэння новых для скашнвання трав (разам з А.А.Шупіласродкаў імунахім. аналізу біярэгулята- вым) / / Техннка в сельском хозяйстве. 1999. раў, метадалогіі іх выкарыстання ў № . практычнай медыцыне. Дзярж. прэмія ПІГАЛЬ (Pigalle) Жан Батыст (26.1.1714, Беларусі 1988. Парыж — 21.8.1785), французскі Тв.: Спецнфяческне антлтела в методах ра- скульптар. Вучыўся (з 1722) y Р. Ле Ладномммунологаческого аналлза / / Мед. раднологая. 1986. № 12; Свободные легкне цегш нм- рэна і Ж.Б.Лемуана. Працаваў y стылі, пераходным ад ракако да класіцызму. У муноглобулннов: Пробл. клнннч. ннтерпретацня нх проявленяя в органнзме (разам з творчасці спалучаў грамадз. пафас з імІ.П.ВІгдаровіч, Ю.П.Рэзнікавым) / / Мммуноло- кненнем да вострай, часам натураліс1
шя. 1990. № 4.
Да арт. Піваварная прамысловасць. Вытворчыя ўчасткі Мінскага завода «Апварыя»; 1—цыліндра-канічных танкаў; 2 — варачны.
Войска Польскага, да 1959 на адказных пасадах y Сав. Арміі. ПІГМАЛІЁН, y старажытнагрэчаскай міфалогіі скульптар, цар в-ва Кіпр, які закахаўся ў выразаную ім са слановай косці статую дзяўчыны-прыгажуні Галатэі. У адказ на маленне П. багіня Афрадыта ажывіла статую. У пераносным сэнсе П. — чалавек, закаханы ў свой твор. Сюжэт «П. і Галатэя» неаднаразова выкарыстаны ў л-ры (Ж.Ж.Русо, Б.Шоу і інш.) і мастацтве (ф.Бушэ, Э.М.Фальканэ і інш.). ПІГМЕІ, група народаў y Цэнтр. Афрыйы. У Дэмакр. Рэсп. Конга (165 тыс. чал.), Руандзе (70 тыс. чал.), Бурундзі (55 тыс. чал.) і Угандзе іх наз. тва, y Габоне (15 тыс. чал.) і Рэсп. Конга (30 тыс. чал.) — бінга (бабінга), Камеруне (25 тыс. чал.) — бібая, гіелі; y Цэнтр,Афр. Рэсп. — 23 тыс. чал., Анголе — 5 тыс. чал. Агульная колькасць 390 тыс. чал. (сярэдзіна 1990-х г.). Маюць малы рост (мужчыны 142— 145 см), вузкія губы, вузкае і нізкае пераноссе. Гавораць на банту мовах. Прытрымліваюцца традыц. вераванняў.
Півоня: 1 — Амабіліс Супербісіма; 2 — Андрэ Лар’е; 3 — Мадам Рузвельт; 4 — Фестыва Максіма.
тычнай праўдзівасці. Аўтар статуй і скульпт. груп на міфалагічныя і алегарычныя тэмы «Меркурый завязвае сандалю» (1774), «Хлопчык з клеткай» (1749) і інш.; бюста калекйыянера Т.Э.Дэфрыша і яго слугі негра Поля (каля 1760), надмагілля маршала Марыца Саксонскага (1753—76), грабніцы графа д’Аркур y саборы Нотр-Дам y Парыжы (1771—76), статуі Вальтэра (1776) і інш. Сярод яго вучняў Ж.А.Гудон і Ф.1 .Шубін.
Ж.Б.Пігаль. Грабніца графа д’Аркур y саборы Нотр-Дам y Парыжы. 1771—76.
ПІГАРбВІЧ Афанасій, мастак 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. Працаваў y Магілёве. Пісаў абразы з выявамі евангелістаў, Маці Божай, афармляў інтэр’еры, размалёўваў печы і інш.
ПІГМЕНТ (ад лац. pigmentum фарба) y в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е , каляровы парашок, што ўваходзіць як састаўная частка ва ўсе віды фарбаў і вызначае іх колеравыя якасці. Бываюць П. арганічныя і неарганічныя, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на натуральныя (вохра, мел, сурык і інш.) і штучныя (сажа, ультрамарын, бялілы і інш.). Да П. адносяць таксама арган. лакі. Дамешкі да П. сувязнога рэчыва вызначаюць тэхн. якасці фарбаў (напр. Акварэль, Пастэль і інш.).
ПІГАР&ВІЧ Барыс Аляксеевіч (27.5.1898, пас. Ільіно Смаленскай вобл., Расія — 7.10.1961), генерал-палкоўнік (1945). Беларус. Скончыў Ваен. акадэмію Генштаба (1941). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік 1-й сусв., грамадз. 1918—20, сав.-фінл. 1939—40
войнаў. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Калінінскім, Карэльскім франтах: нач. штаба армій, франтоў, камандзір корпуса. Удзельнік баёў пад Смаленскам, Масквой, y Сав. Запаляр’і. Пасля вайны выкладчык Ваен. акадэміі Генштаба, y 1950— SI нам. нач. Генштаба
Пігмаліён і ГалатЭя. Скульптар Э.М.Фальканэ. 1763.
ПІГМЕНТНЫЯ KJIÉTKI, х р а м а т а ф о р ы, свабодныя і эпітэліяльныя клеткі нейраэктадэрмальнага паходжання, якія сінтэзуюць пігменты. Абумоўліваюць афарбоўку скурных покрываў, іх вытворных (валасоў, пер’я), унутр. высцілак цела і вока ў шэрагу груп беспазваночных, пазваночных жывёл і чалавека. Забяспечваюць ахоўную, агрэсіўную і шлюбную афарбоўку, прымаюць удзел y тэрмарэгуляцыі і ахове арганізма ад празмернага ультрафіялетавага выпрамянення. Функцыя П.к. знаходзіцца пад гарманальным, a ў рыб і нерв. кантролем, залежыць ад пары года, асвечанасці, эндагенных рытмаў і інш. Звычайна змена афарбоўкі з’яўляецца прыстасаваннем жывёлы да колеру навакольнага фону (асабліва ў насякомых, малюскаў, ракападобных і інш.). Парушэнні развіцця П.к. y зародка прыводзяць да радзімак (атыпічныя П.к.). У выніку злаякаснага перараджэння П.к. радзімак y чалавека развіваюцца гтігментныя пухліны — меланомы. А. С.Леапцюк.
ПІГМЁНТЫ ў б і я л о г і і, афарбаваныя злучэнні, якія ўваходзяць y склад тканак арганізмаў. Колер П. вызначаецца наяўнасіда ў іх малекуле храмафорных груп, якія выбіральна паглынаюць святло ў бачнай вобласці сонечнага спектра. Уваходзяць y склад цытахромаў, каталазы і інш. ферментаў, утвараюць комплексы з бялкамі, ліпідамі і ўключаюцца ў структуру мембран. Знаходзяцца пераважна ў спец. утварэннях (хларапластах, храмапластах і інш.), радзей y клетачным соку, y шэрагу жывёл існуюць пігментныя клеткі. Адыгрываюць важную ролю ў фотабіял. працэсах (у фотасінтэзе — хларафілы, караціноіды, фікабеліны, y зроку — радапсіны, y фотарэгуляторных працэсах раслін — фітахром), прымаюць удзел y дыханні (гемаглабіны, цытахромы, дыхальныя храмагены), ахоўваюць арганізм ад УФвыпрамянення (у раслін — караціноіды, флаваноіды, y жывёл — меланіны), вызначаюць афарбоўку жывёл і раслін. Выкарыстоўваюцца ў харч. і фармацэўтычнай прамысловасці. С.С.Ермакова. ПІГМЕНТЫ ў х і м і і, тонкадысперсныя афарбаваныя парашкі, нерастваральныя ў вадзе і плёнкаўтваральных рэчывах. Паводле паходжання П. падзяляюць на прыродныя і сінт., паводле складу — на мінер. (неарган.) і арган., паводле колеру — на ахраматычныя (белыя, шэрыя, чорныя) і храматычныя (інш. колераў), паводле прызначэння — на дэкар., ахоўныя, мэтавага прызначэння (сігнальныя, тэрмаіндыкатарныя, бактэрыцыдныя і інш.). П. н е а р г а н і ч н ы я — пераважна аксіды, сульфіды і солі пераходных металаў (жалеза, кобальту, хрому і інш.), парашкі каляровых металаў (алюмінію, медзі, цынку, нікелю) і сплаваў (бронзы, латуні), сажа. Прыродныя (напр., жалезны сурык, вохра, умбра) атрымліваюць з мінералаў, сінт. -— хім. асаджэннем з водных раствораў і суспензій (напр., кроны), награваннем (напр., аксід хрому Сг,0. — з хромпіку), рэакцыямі ў паравой
ці газавай фазе з наступнай кандэнсацыяй прадуктаў (напр., бялілы). П. а р г а н і ч н ы я — найб. пашыраны азапігменты (гл. АзафарбавальнікІ), азалакі (нерастваральныя солі азазлучэнняў), трыфенілметанавыя, поліцыклічныя (спец. формы кубавых фарбавальнікаў) і фталацыянінавыя П. (комплексныя злучэнні фталацыяніну). Выкарыстоўваюць для вырабу лакафарбавых матэрыялаў і паліграф. фарбаў, фарбавання неарган. буд. матэрыялаў, пластмас, хім. валокнаў, гумы, паперы, штучнай скуры і інш. Літ.: Е р м н л о в П.М., М н д е й к н н Е.А., Т о л м а ч е в MA. Пнгменты н пнгментнрованные лакокрасочные матерналы. Л., 1987. Я.Г.Міляшкевіч.
ШГУ (Pigou) Артур Сесіл (18.11.1877, г. Райд, Вялікабрытанія — 7.3.1959), англійскі эканаміст, прадстаўнік кембрыджскай школы паліт. эканоміі. Скончыў Кембрыджскі ун-т. У 1908—43 кіраваў y ім кафедрай. 3 1918 чл. валютнага Тс-та, y 1919 чл. каралеўскай камісіі па падаходных падатках, y 1924—25 чл. кабінета міністраў па пытаннях грашовага абарачэння. Даследаваў праблемы тарыфнай палітыкі, цыклічных ваганняў y прам-сці, занятасці, дзярж. фінансаў («Прамысловыя ваганні», 1929; «Даследаванне грамадскіх фінансаў», 3-е выд. 1947), распрацоўваў канцэпцыю «эканомікі дабрабыту». У кн. «Эканоміка дабрабыту» (1920) выклаў пачаткі тэорыі дзяржавы ўсеагульнага дабрабыту, адно з палажэнняў якой — неабходнасць умяшання дзяржавы ў эканам. жыццё.
ПІГУЛЕЎСКІ
Мікалай Мікалаевіч (15.10.1897, в. Вял. Падлессе Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 16.3.1967), бел. спявак (барытон), муз. дзеяч. Засл. дз. маст. Беларусі (1957). Скончыў БДУ (1925), Бел. муз. тэхнікум (1928), Бел. студыю оперы і балета (1933). У 1920— 24 артыст БДТ. У 1928—41 і 1944—48 саліст, y 1948—53 адказны рэдактар муз. вяшчання Бел. радыё. У 1933—35 і 1942—44 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Артыст лірыка-драм. плана, выконваў гал. партыі ў операх рус. і замежных класікаў: Анегін, Ялецкі («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Гразной («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Ігар («Князь Ігар» А.Барадзіна), Валянцін («Фауст» Ш.Гуно), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні) і інш. Удзельнік Беларускага вакальнага квартэта.
ПІГУЛЁЎСКІ
Уладзімір Васілевіч (10.3.1889, г. Гродна — 17.6.1958), бел. пісьменнік, перакладчык. Скончыў Мінскую гімназію (1907), Пецярбургскі ун-т (1912). 3 1922 выкладчык Дзвінскай, y 1924—25 дырэктар Люцынскай бел. гімназій (Латвія). У 1926—34 заг. Бел. аддзела пры Мін-ве асветы Латвіі, пасля займаўся журналістыкай. У 1940—41 інспектар Мін-ва асветы Латвіі. Пасля Вял. Айч. вайны на вьікладчыцкай рабоце ў Рызе. Друкаваўся з 1924. Аўтар п’ес «Хамуты», «Ў трамваі», «Вечар пад Каляды», «Гідра», вершаў, апавяданняў. Склаў чытанку для бел. школ y Латвіі «Наш край» (1928). На
ПІЕПАНЕФРЫТ__________ 349 лат. мову пераклаў камедыю Я.Купалы «Паўлінка» (паст. ў 1949 Латвійскім т-рам імя Я.Райніса). Апублікаваў y лат. друку шмат артыкулаў пра бел. л-ру і тэатр, творчасць Я.Купалы і Я.Коласа. На бел. мову перакладаў творы лат. і чэшскіх пісьменнікаў. У.М.Міхнюк. ПІДЖЫН (ад скажонага англ. business справа), лексічна і граматычна спрошчаная мова, што ўзнікае з неабходнасці зносін паміж 2 народамі, калі адсутнічае інш. агульны сродак моўнай камунікацыі. Тэрмін з’явіўся ў сярэдзіне 19 ст. для абазначэння гібрыднай мовы, што склалася і ўжывалася ў зносінах паміж кітайцамі і еўрапейцамі. П. узнікае ў выпадках, дзе назіраецца працяглае ўзаемадзеянне паміж прадстаўнікамі разнамоўных супольнасцей, і з’яўляецца адным з вынікаў моўных кантактаў. Выкарыстоўваецца ў сацыяльна абмежаваных сферах камунікацыі (гандаль, найманне рабочай сілы і інш.). Пашыраны пераважна ў Паўд.-Усх. Азіі, Акіяніі і Афрьшы. Мовы на аснове П., якія сталі роднымі для пэўнага калектыву іх носьбітаў, наз. к р э о л ь с к і м і . Л і т H o l m J. Pidgins and Creoles. Vol. 1—2. New Jork, 1988—89. А.Я.Міхневіч.
ПІДМАНТ (Piedmont), перадгорнае плато, якое прымыкае да ўсх. краю Апалачаў, y ЗША. Выш. ад 40—80 м на У, да 200—400 м на 3, шыр. ад 50 да 200 км. Складзена з крышт. і метамарфічных парод. Паверхня слабаўзгорыстая, на ГІдУ стромка абрываеіша да Прыатлантычнай нізіны. Астанцовыя ўзгоркі дасягаюць выш. 500—700 м. Pa id, якія перасякаюць усх. край П., утвараюць серыю стромаў і вадаспадаў. Месцамі захаваліся мяшаныя лясы. ПІД0ПЛІЧКА Апяксандр Паўлавіч (10.9.1907, с. Казацкае Звянігародскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна — 1980), бел. вучоны ў галіне батанікі і балотазнаўства. Д-р біял. н. (1963). Скончыў Кіеўскі ін-т прафес. адукацыі (1931). Ў 1945—78 y Ін-це торфу АН Беларусі (з 1947 заг. лабараторыі). Навук. працы па генезісе тарфяных і азёрных адкладаў. Тв.: Флора сфагновых (торфяных) мхов Белорусской ССР. Мн., 1948; Торфяные месторождення Белоруссмя: (Генезвс, стратнграфмя н районнрованне). Мн., 1961; Озерные отложенмя Белорусской ССР: (Генезнс, стратнграфмя м некоторые качественные особенностн). Мн., 1975.
ПІДУРУТАЛАГАЛА, самая высокая вяршыня на в-ве Шры-Ланка (Цэйлон). Выш. 2524 м, над прылеглымі пласкагор’ямі ўзвышаецца на 500—700 м. Складзена з гранітаў і гнейсаў. Mae купалападобную форму. На схілах — гушчары экватарыяльнага драбналесся, каля падножжа чайныя плантацыі. ПІЕЛАНЕФРЬІТ (ад грэч. pyelos лаханка + nephros нырка), інфекцыйна-запаленчае захворванне лаханкі і парэнхімы ныркі з пераважным пашкоджаннем яе
350
ПІЕТА
прамежкавай тканкі. Узбуджальнікі П. — стрэптакокі, стафілакокі, сінягнойная палачка і інш. Развіваецца як самаст. захворванне або на фоне хвароб мочапалавой сістэмы (напр., мочакамянёвая хвароба), як ускладненне пасля грыпу, запалення лёгкіх і інш. Бывае ў цяжарных жанчын. Адрозніваюць П. востры і хранічны. Прыкметы вострага: дрыжыкі, т-ра цела да 40 °С, моташнасць, ірвота, боль y паясніцы, мышцах, лейкацыты ў мачы. Пры хранічным П. — слабасць, хуткая стамляльнасць, ацёчнасць твару, расстройствы мочаспускання, y мачы лейкацыты і бактэрыі; бывае нырачная недастатковасць. Лячэнне тэрапеўт. і хірургічнае.
нага НДІ прафтэхадукацыі, y 1990— 92 — НДІ пед. адукацыі АПН СССР. 3 1992 y Бел. дзярж. пед. ун-це. Навук. працы па праблемах дзіцячых і маладзёжных грамадскіх арг-цый, выхавання і развіцця грамадскай актыўнасці моладзі, пед. адукацыі, навукова-прафес. падрыхтоўкі магістраў і аспірантаў і інш. Te:. Очеркн нсторнн пнонерской органнзацнн Белорусснн. Мн., 1975 (у сааўт.); Воспнтанне обшественно-полнтнческой актнвносш учаншхся средннх профтехучнлжц. М., 1987; Суіцность н спецнфлка студенческого самоупраалення. Мн., 1991; Педагогнка высшей школы. Мн., 2000.
ГІІЖМА (Tanacetum), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Больш за 50 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і.
ПІЁТА, гл. П ’ета. ПІЕТЫЗМ (ад лац. pietas набожнасць), містычная плынь, якая ставіла рэліг. пачуцці вышэй за рэліг. догматы; супрацьлеглая артадаксальнаму пратэстантызму. Узнік y канцы 17—18 ст. ў Германіі. Яго заснавальнік ням. тэолаг Ф.Шпенер абвяргаў царк. абраднасць, падкрэсліваў неабходнасць для вернікаў асабістага перажывання Бога, якое дазваляе зацвердзіць высокамаральныя прынцыпы жыцця і атрымаць «боскую ласку». Прыхільнікі П. абвяшчалі грахоўнымі тэатр, танцы, песні, забавы, насаджалі веру ў цуды, фанатызм, містыку, выступалі супраць навукі, розуму, прагрэсу, праследавалі вучоных і філосафаў. У 18 ст. іх ідэі былі выкарыстаны ў барацьбе супраць ідэй Асветніцтва. У шырокім сэнсе П. — рэліг.-містычны настрой, паводзіны. ПІЁН (Pion) Марыс (Маўрыцы; 11.9.1801, Парыж — 14.2.1869), польскі танцоўшчык, бапетмайстар, тэатр. дзеяч. Творчую дзейнасць пачаў y Парыжы. Працаваў y Польшчы і на Беларусі. У 1818— 25 першы танцоўшчык, y 1826—43 балетмайстар і дырэктар «Тэатра Нарадовага»; адначасова з 1832 кіраўнік балетнай школы ў Варшаве (у 1833—34 стажыраваўся ў Парыжскай оперы). У 1837 падрыхтаваў балетную трупу, y рабоце з якой карыстаўся навейшымі метадамі навучання. У большасці пастановак выконваў гал. партыі. У 1843 стварыў уласную балетную трупу, гастраліраваў з ёю ў розных гарадах, y т.л. ў Вільні, Магілёве, Мінску. Стваральнік і кіраўнік Віцебскага балета Піёна. Ставіў балеты на музыку кампазітараў Ю.Дамсе, К.Курпінскага, Ю.Эльснера. У 1852— 56 дырэктар т-ра ў Кіеве, з 1868 выкладчык балетнай школы ў Варшаве. ПІЁНАВА Рэўміра Сяргееўна (н. 25.3.1931, Мінск), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1985), праф. (1987). Акад. Бел. акадэміі адукацыі (з 1998). Скончыла БДУ (1954). 3 1954 на камсамольскай і парт. рабоце (сакратар ЦК ЛКСМБ, сакратар Ленінскага райкома КПБ Мінска). 3 1973 y Мінскім пед. ін-це замежных моў (заг. кафедры). 3 1979 дырэктар Бел. філіяла Усесаюз-
У Забайкаллі і Манголіі ўтвараюць піжмавыя стэпы. На Беларусі 1 дзікарослы від — П. звычайная, або дзікая рабінка (Т. vulgare), стараж. лек. расліна. Трап-
ляецца на палях, y хмызняках, каля дарог і жылля. Інтрадукавана П. паўночная (T. boreale). Шматгадовыя травяністыя карэнішчавыя расліны. Сцёблы прамастойныя або ўзыходныя. Лісце лерыстарассечанае ці чаргаванае з кропкавымі паглыбленнямі, апушанае. Кветкі жоўтыя, трубчастыя, y кошыках, сабраных y шчыткапааобныя суквецці, радзей адзіночныя. Плод — сямянка. Траву П. выкарыстоўваюць y харч. і лікёра-гарэлачнай прам-cui (заменнік карыцы, мускатнага арэху). Харч., лек., інсектыцьшныя расліны.
ПІЗА (Pisa), горад y Цэнтр. Італіі. на р. Арна, y вобл. Таскана. Адм. цэнтр прав, Піза. Каля 120 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Міжнар. аэрапорт. Злучаны суднаходным каналам з портам Ліворна. Прам-сць: маш.-буд., хім., фармацэўтычная, шкляная, керамічная, тэкст., гарбарна-абутковая. Ун-т (з 1343), y якім вучыўся Г.Галілей. Нац. музей Сан-Матэа. У старажытнасйі горад этрускаў, з 180 да н.э. рым. калонія. 3 4 ст. н.э. рэзідэнцыя епіскапа. У 9— 11 ст. буйны гандл. йэнтр. У пач. 11 ст. жыхары П. вялі паспяховую барацьбу з арабамі, авалодалі Корсікай і Сардзініяй, удзельнічалі ў І-м крыжовым паходзе (1096—99), атрымалі вял. прывілеі на Усходзе, мелі факторыі ў Сірыі, Палесціне і Канстанцінопалі. Паспяховы паход y 1113—14 супраць араб. панавання на Балеарскіх а-вах забяспечыў П. ўплыў y Зах. Міжземнамор’і. Канкурэнцыя Генуі і Венецыі, разгром генуэзцамі пізанскага флоту (1284) прывялі да заняпаду ў П. марскога гандлю, да страты Сардзініі. У сярэдзіне II ст. ў П. консульскае праўленне, y сярэдзіне 12 ст. камуна, y 14 ст. ўсталявана тыранія. У 1406 П. заваявана Фларэнцыяй. 3 1569 y складзе Вял. герцагства Тасканскага, разам з якім y 1861 увайшла ў аб’яднанае Італьян. каралеўства. Ад рым. часоў захаваліся рэшткі тэрмаў (2 ст. н.э.), амфітэатра, форума. Раманскія пабудовы ў П. паўплывалі на развіццё сярэдневяковага дойлідства Італіі. Яны адметныя багатай пластыкай фасаяаў, ажурнасцю арх. дэкору (шмат’ярусныя аркатуры), арыгінальнай колеравай кампазіцыяй (чаргаванне белага і чорнага мармуру); ансамбль саборнай плошчы («Плошчы цудаў») з саборам (1063— 1160, 5-нефавая базіліка, y інтэр’еры амбон работы Дж.Пізана); кампаніла, ці т. зв. «Падаючая вежа» (1174— 1372); баптыстэрый (пачаты ў 1153, скульпт. вонкавы дэкор і амбон — Н.ПІзана); крытыя могілкі Кампасанта (з 1278 арх. Дж. ды Сімоне). Сярод інш. помнікаў: касцёл Сан-Паала a Рыпа д’Арна (1148), Палацца дэі Кавальеры (перабудова,
1562), касцёл Сан-Стэфана дэі Кавальеры (1565—69, абодва арх. Дж. Вазары). Нац. музей Сан-Матэа (тасканскі жывапіс і скульптура 12— 15 ст.). Ансамбль саборнай плошчы ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Я. Ф. Шунейка (архітэктура).
ПІЗАНА (Pisano), мянушка шэрагу італьянскіх скульптараў і архітэктараў 13— 14 ст. Н і к а л о П. (каля 1220, Апулія, Італія — паміж 1278 і 1284), скульптар; адзін з заснавальнікаў Протарэнесансу. Зазнаў уплывы паўд.-італьян., тасканскай і стараж.-рым. скульптуры. Сцвярджаў пластыку як мастацтва, тэктанічна раўнапраўнае з архітэктурай. Творы вызначаюцца велічнасцю, пластычнай магутнасцю і адчувальнасцю скульпт. формы: кафедры баптыстэрыя ў Пізе (1260) і сабора ў Сіене (з
А Пізана. Мадонна з дзіцем. Статуя кампанілы фларэнційскага сабора. 1337—43.
Арнольфа ды Камбіо, Джавані П. і Лапа), рака св. Дамініка ў царкве Сан-Дамініка ў Балонні (1264—67, з Арнольфа ды Камбіо, Фра Гульельма і інш). Д ж а в а н і П. (каля 1245—50, г. Піза, Італія — пасля 1314), скульптар і архітэктар; прадстаўнік Протарэнесансу. Сын і вучань Нікало П. Зазнаў уплыў франц. готыкі. Творы адметныя эмац. напружанасцю, спалучэннем традьшый протарэнесансавай пластыкі з гатычнай ламанасцю контураў: 4 мармуровыя статуі мадонны (каля 1276, 1295, 1305— 06, 1312), статуя мадонны са слановай косці (1299), статуі на фасадзе сіенскага сабора (1284—99), кафедры ў йаркве Сант-Андрэа ў Пістоі (1301) і ў пізанскім саборы (1302— 10), фрагменты надмагілля Маргарыты Люксембургскай (1313) і інш. Арх. творчасць развівалася ў рэчышчы готыкі (ніжняя частка фаса-
Н.Пізана. Раство. Рэльеф кафедры баптыстэрыя ў Пізе. 1260.
да сіенскага сабора, 1284—99). А н дрэа П. [сапр. А н д р э а да П а н т э д э р а (Andrea da Pontedera); каля 1290, г. Пантэдэра, Італія — 1348— 491, скульптар і архітэктар. Творы вызначаюцца спалучэннем яснасці кампазіцыі з вытанчанасцю форм, лінеарнасцю і мяюсай плаўнасцю рытмаў (рэльефы паўд. дзвярэй фларэнційскага баптыстэрыя, 1330—36; рэльефы і статуі кампанілы фларэнційскага сабора 1337—43). У архітэктуры спалучаў познагатычныя і протарэнесансавыя тэндэнцыі (кіраваў буд-вам кампанілы фларэнційскага сабора 1337— 43, сабора ў Арвіета, 1347—48). Н і н a П. (каля 1315, г. Піза ?, Італія — 1368), скульптар, ювелір, архітэктар. Сын і вучань Андрэа П. Зазнаў уплыў франц. готыкі. Для пластычных твораў характэрны Sпадобны выгін фігур, ірацыянальнасць лінейных рытмаў. Аўтар скульптур «Мадонна» (1343—47), «Мадонна дэль Латэ», скульпт. групы на грабніцы дожа Марка Карнара ў царкве Санці-Джавані э Паала ў Венецыі, надмагілля Сальтарэлі ў царкве Санта-Катарына ў Пізе і інш. Пасля смерці бацькі працягваў буд-ва сабора ў Арвіета. ПІЗАНЁНІА [Pisanello; сапр. А н т о ні о ды Пуча ды Чэрэта (Antonio di Puccio di Cerreto); да 1395, r. Піза ?, Італія — паміж 1450—55], італьянскі жывапісец, рысавальшчык і медальер. Склаўся пад уплывам познагатычнага веронскага і ламбардскага жывапісу, зазнаў уплывы Стэфана да Вероны і Джэнтыле да Фабрыяна. Працаваў y рэчышчы інтэрнац. готыкі. Творы вызначаюцца вытанчанасцю манеры, дакладнай прапрацоўкай і пластычнай тонкасцю мадэліроўкі элементаў y спалучэнні з фантаст. трактоўкай сюжэтаў. Аўтар фрэсак y Палацы дожаў (паміж 1415—22, з Джэнтыле да Фабрыяна) y Венецыі, цэрквах Сан-Ферма («Дабравешчанне», 1426), Сант-Анастазія («Св. Георгій і прынцэса», паміж 1433—38) y Вероне, y палацы герцага Ганзага ў Мантуі (з 1447); карцін «Уяўленне св. Яўстафія» (1430-я г.), «Св. Іеранім» (пасля 1438), «Мадонна са св. Георгіем і Антоніем абатам» (1440-я г.) і інш. Майстар-партрэтыст: партрэты імператара Багеміі Сігізмунда (1432), візант.
Пізанела. Святы Іеранім. Пасля 1438.
імператара Іаана VIII Палеалога (1438), прынцэсы Джынеўры д’Эстэ (пасля 1438), Ліянела д’Эстэ (1441), медалі ў гонар Іаана VIII Палеалога (1438), кандацьера Нікало Пічыніна (каля 1443), Ліянела д’Эстэ (1444), Чэчыліі Ганзага (1447), караля Альфонса Арагонскага (1449) і інш. Адзін з найбуйнейшых еўрап. рысавальшчыкаў: кампазіцыйныя штудыі, натурныя эцюды (партрэты, ню, жывёлы, касцюмы), малюнкі (т. зв. «Альбом Валардзі»), Т.В.Пешына. ПІ-І-МАРГАЛЬ (Pi-y-Margall) Франсіска (29.4.1824, г. Барселона, Іспанія — 29.11.1901), іспанскі грамадска-паліт. дзеяч, гісторык, сацыяліст-утапіст. Юрыст. 3 1850-х г. удзельнік рэсп. руху, адзін з лідэраў леварэсп. Дэмакр. партыі, ісп. рэвалюцыі 1854—56. 3 1866 y эміграцыі ў Францыі. У час ісп. рэвалюцыі 1868—74 міністр унутр. спраў (з лют. 1873), прэзідэнт і прэм’ер-міністр (чэрв.—ліп. 1873) Ісп. рэспублікі. Яго ўрад прапанаваў праграму сац. рэформ y інтарэсах працоўных. Пасля аднаўлення манархіі (1874) ён неаднаразова быў выбраны дэпутатам картэсаў (парламента). У сваіх працах выступаў як прыхільнік дэмакр. рэвалюцыі з мэтай стварэння ўмоў для паступовай эмансіпацыі прайоўных (ліквідацыя наёмнай працы, перадача зямлі сялянам і інш.). Аўтар гіст. твораў «Гісторыя жывапісу Іспаніі» і «Эцюды пра сярэднія вякі» (абодва 1851, за апошні адлучаны ад царквы). ПІЙ II [Pius; свецкае П і к a л о м і н і (Piccolomini) Энеа Сільвіо; 18.10.1405, г. Піенца, Італія — 15.8.1464], папа рымскі з 1458. Гуманіст, гісторык, паэт, дыпламат. У 1442 сакратар герм. караля Фрыдрыха III, які назваў П. каралём паэтаў. У 1446 прыняў сан святара, быў епіскапам Трыеста (1447), Сіены (1450). 3 1456 кардынал. Змагаўся за ўзмацненне папскай улады, пашырыў тэр. Пап-
352
ПІЙ VII
скай вобласці. Заклікаў да крыжовага паходу супраць туркаў. Аўтар паэтычных твораў на лац. мове, навел y стылі Дж.Бакачыо, кніг пра гісторыю г. Базель, Базельскага сабора 1431—49, гісторыю Чэхіі, аўтабіягр. «Каментарыяў» (выд. 1525). ПІЙ VII [свецкае К ’ я р а м о н ц і (Chiaramonti) Грэгорыо Луіджы Барнаба; 14.8.1740, г. Чэзена, Італія — 20.8.1823], папа рымскі з 1800. 3 1796 епіскап Імалы, потым кардынал. Сцвярджаў, што дэмакр. прынцыпы не супярэчаць Евангеллю. У 1801 заключыў канкардат з напалеонаўскай Францыяй, y 1804 каранаваў Напалеона імператарскай каронай. 3-за супраціўлення некат. патрабаванням Напалеона, y т.л. падтрымаць кантынентальную блакаду, y 1809 арыштаваны, да 1814 y франц. палоне. Адноўлены Венскім кангрэсам 1814— 15 y правах свецкага гасудара Папскай вобл., П. VII ажыццяўляў палітыку асветнага абсалютызму; заключыў з шэрагам еўрап. краін канкардаты, выгадныя для каталіцкай царквы. У 1814 аднавіў ордэн езуітаў. ПІЙ IX (свецкае М а с т а і - Ф е р э ц і (Mastai-Ferretti) Джавані Марыя; 13.5.1792, г. Сенігалія, Італія — 7.2.1878], папа рымскі з 1846. У 1846—47 правёў ліберальныя рэформы ў Папскай вобл., абвясціў амністыю для больш чым 10 тыс. палітзняволеных. У пач. Рэвалюцыі 1848—49 сфарміраваў урад (сак. 1848) з удзелам памяркоўных лібералаў, згадзіўся на абвяшчэнне канстытуцыі, адпраўку войск на аўстра-італьянскую вайну 1848— 49. Але ў крас. 1848 асудзіў нац. вайну супраць Аўстрыі, заклікаў да інтэрвенцыі супраць аб’яўленай y Рыме рэспублікі, пакінуў Рым. Вярнуўся ў 1850 пасля падзення рэспублікі, праводзіў рэакй. палітыку. Аўтар «Сілабуса» (пералік грамадска-паліт. і рэліг. рухаў, якія падрываюць аўтарытэт папства). Пры ім скліканы ўсяленскі (I Ватыканскі) сабор (1869—70; гл. Ватыканскія саборы). Пасля ліквідацыі папскай улады над Рымам (1870) адмовіўся прызнаць аб’яднаную італьян. дзяржаву. Кананізаваны Іаанам Паўлам II (2000). ПІК (франц. ріс), спічастая горная вяршыня (звьгчайна пірамідальнай або ко-
нусападобнай формы; таксама найвыш. пункт горнага хрыбта, масіву або асобнай вяршыні незалежна ад формы вяршыні. ПІК (Ріеск) Вільгельм (3.1.1876, г. Губен, Германія — 7.9.1960), германскі паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1895 чл. С.-д. партыі Германіі (СДПГ). Адзін з заснавальнікаў «Спартака саюза» (1918) і Камуніст. партыі Германіі (КПГ; 1919), чл. ЦК КПГ. 3 1921 дэп. ландтага Прусіі, y 1928—33 дэп. рэйхстага, y 1930— 32 чл. прускага Дзярж. савета. Пасля прыходу да ўлады нацыстаў эмігрыраваў y Францыю (1933), потым y СССР, дзе з 1935 быў старшынёй КПГ y выгнанні. У 1928—43 чл. Выканкома Камуністычнага 'штэрнацыянала. У 2-ю сусв. вайну адзін з заснавальнікаў (1943) і кіраўнікоў антыфаш. Нацыянальнага камітэта «Свабодная Германія». У 1945 вярнуўся ў Германію (сав. акупац. зона). У 1946— 54 сустаршыня (разам з О.Гротэвалем) Сацыяліст. адзінай партыі Германіі (створана ў выніку аб’яднання ва Усх. Германіі КПГ і СДПГ). 3 11.10.1949 першы прэзідэнт Герм. Дэмакр. Рэспублікі. Te:. Рус. пер. — Нзбр статыі н речв. М., 1976.
ПІКА... (ад ісп. рісо малая велічыня), дзесятковая прыстаўка для ўтварэння найменняў дольных адзінак, роўных 10-'2 зыходнай адзінкі фіз. велічыні. Пазначаецца п. Напр., 1 пм = 10'12 м, 1 пФ = 10- '2 Ф. ПІКА (польск. pika ад франц. pique), д з і д a, колючая халодная зброя, якая з часоў старажытнасці была на ўзбраенні пяхоты і кавалерыі; разнавіднасць доў-
гага кап ’я. Складалася з трох- або чатырохграннага стальнога ляза (наканечніка) і дрэўка; даўж. 3,3 м (даўж. наканечніка 12 см) і маса 3—4 кг. У пяхоце выкарыстоўваліся да 2-й пал. 18 ст., y некат. кав. часцях большасці краін — да 1-й сусв. вайны, y шэрагу краін — да 1930-х г. У кавалерыі Чырв. Арміі П. была на ўзбраенні да 1931. ПІКАВАЯ ЭЛЕКТРАСТАНЦЫЯ, электрычная станцыя, усе агрэгаты якой або частка іх кароткі час працуюць толькі ў перыяд найб. (пікавай) нагрузкі ў энергасістэме. Пікавымі могуць служыць гідраэлектрычныя станцыі з вадасховішчамі, кандэнсацыйныя і газатурбінныя электрастанцыі, гідраакумулюючыя электрастанцыі і прыліўныя электрастанцыі. П.э. выраўноўваюць рэжым работы асн. электрастанцый, паляпшаюць энергазабеспячэнне спажыўцоў. ГЙКА-ДЭ-АНЁТА, найвышэйшая вяршыня Пірэнеяў, y Іспаніі, гл. Анета. ГЙКА Д&ІІА МІРАНДАЛА (Pico della Mirandola) Джавані (24.2.1463, Мірандала, каля г. Модэна, Італія — 17.11.1494), італьянскі мысліцель і вучоны эпохі Адраджэння, гуманіст. Вучыўся ва ун-тах Балонні, Ферары, Падуі, дзе заснаваў схаластычную традыцыю арыстоцелізму і авераізму, разам з тым успрыняў культуру філал. гуманізму. Вывучаў y арыгінале Стары запавет і Каран, цікавіўся кабалой і «натуральнай магіяй». У сваіх «900 тэзісах» (I486) імкнуўся да ўсеагульнага «прымірэння, філасофіі»; лічыў, што ўсе рэліг. і філас. школы — прыватныя праявы адзінай ісціны. Папская курыя асудзіла 13 яго тэзісаў і яго самога. Пазней жыў y Фларэнцыі, далучыўся да гуртка Л.Медычы і фларэнційскіх неаплатонікаў на чале з М.Фічына (платонаўская Акадэмія), напісаў трактаты «Гептаплус» (1490), «Пра сутнае і адзінае» (1496). У творы «Супраць прадказальнай астралогіі» (1495) адмаўляў астральны дэтэрмінізм на карысць свабоды чалавечай волі. Яго працы паўплывалі на будучую натурфіласофію. В.В.Краснова.
«ПІКАЛА-ТЭАТРА» (Piccolo teatro), італьянскі драм. тэатр; першы ў Італіі стацыянарны тэатр. Засн. ў 1947 y Мілане. Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Дж.Стрэлер. Дзейнасць вызначаецца праграмным дэмакратызмам y спалучэнні з псіхалагічнай вытанчанасцю, высокай рэжысёрскай і акдёрскай культурай, працягам сцэнічных традыцый Б.Брэхта. У рэпертуары п’есы М.Горкага, А.Чэхава, Брэхта, Мальера, У.Шэкспіра, К.Гальдоні, Л.Пірандэла, Э. Дэ Філіпа, П.Марыво. ПІКАЛІНЫ, м о н а м е т ы л п і р ы д з і н ы, арганічныя гетэрацыклічныя злучэнні; гамолагі пірыдзіну, CH3C5H4N. Вядомыя 2-метыл- (а-П.), 3-метыл(Р*П.) і 4-метылпірыдзін (у-П.).
Пік Кхумбутсе ў Гімалаях.
Да арт. Піка: 1 — еўралейская, каля 1700; 2 — шылападобная чатырохгранная, Швейцарыя або Германія, 15 ст.; 3 — абардажная, Іспанія, 19 ст.
Бясколерныя вадкасці, 128,8, 144 і 145,4 °С для a -, p-, у-П. адпаведна. Добра раствараюцца ў вадзе, этаноле, дыэтылавым эфіры. Хім. ўласцівасцямі падобныя да пірыдзіну. Пры
акісленні a-, р- і у-П. утвараюцца к-ты: пікалінавая, нікацінавая і ізанікацінавая адпаведна. У прам-сці П. вылучаюць з каменнаву-
5
3
СН,
, 2 1 N ^ гальнай смалы. Выкарыстоўваюць для атрымання лек. прэпаратаў (нікацінавай кіслаты, процітуберкулёзных сродкаў на аснове ізанікацінавай к-ты, напр., ізаніязіду, фтывазіду), пестыцыдаў, як растваральнікі, для дэнатуравання этанолу. Таксічныя: ГДК y паветры 5 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч.
ПІКАП (ад англ. pick up падымаць), грузапасажырскі легкавы аўтамабіль з кузавам. Кузаў устаноўлены на шасі стандартнага легкавога аўтамабіля і бывае адкрытым або закрытым, з адкідны-
1
»
11
Пікап ФІАТ-Фіярына-Панарама.
мі сядзеннямі і ўваходам ззаду. Грузападымальнасць да 0,5 т. ПІКАР (Piccard) Агюст (28.1.1884, г. Базель, Швейцарыя — 25.3.1962), швейцарскі фізік і канструктар. Скончыў Федэральную політэхн. школу ў Цюрыху, дзе і працаваў (з 1917 праф.). У 1922—39 і 1946—47 праф. Політэхн. ін-та ў Бруселі. На стратастаце ўласнай канструкцыі дасягнуў выш. 16 370 м (1932) з мэтай даследавання касм. прамянёў. Сканструяваў і выпрабаваў батыскаф (1948), апусціўся ў ім на глыб. 3160 м (1953). Тв:. Рус. пер. — На глубнну морей в батнскафе. Л., 1961. Літ.: Л я т н л ь П. де, Р в в у а р Ж. С небес в пучнны моря: Пер. с фр. Л., 1967.
ПІКАР (Picard) Жан (21.7.1620, г. ЛаФлеш, Францыя — 12 ліп., паводле інш. звестак 12.10.1682), французскі астраном. Чл. Парыжскай АН (1666). 3 1655 праф. Калеж дэ Франс. Упершыню выканаў дакладнае градуснае вымярэнне дугі мерыдыяна паміж Парыжам і Ам’енам метадам трыянгуляцыі, выкарыстаўшы вугламерныя прылады з падзорнымі трубамі (1669—70). Даныя П. аб памерах Зямлі выкарыстаў І.Ньютан для пацвярджэння закону сусветнага прыцягнення і ўдакладнення формы Зямлі. Разам з ДжД.Касіні даў першае дакладнае вызначэнне паралакса Сонца. Заснаваў вьшанне першага астр. штогодніка (1679). 12. Зак. 103.
ПІКАРДА (Picarda) Гай дэ (псеўд. П і хура Г.; Pichura Н.; н. 20.7.1931, Лондан), англа-французскі даследчык бел. культуры. Скончыў Оксфардскі ун-т (1955), ун-т y Сарбоне (1959). Вывучае творчасйь бел. кампазітараў М.Равенскага, М.Куліковіча (М.Шчаглова), жыццё і дзейнасць Ф.Скарыны, распрацоўвае гісторыю перакладаў Бібліі на бел. мову, праблематыку гісторыі ВКЛ. Займаецца пошукам стараж. бел. царк. спеваў і іх выданнем. У 1959 адшукаў y Кіеве Супрасльскі і Жыровіцкі ірмалоі — рукапісныя муз. зб-кі 16 ст. рэліг. зместу. Выдаў «Беларускі царкоўны спеўнік. Св. Літургія» (кн. 1—2, 1979— 91), «Беларускі духоўны спеўнік» (Вільня, Лондан, 1989), склаў даведнік пра Бел. б-ку імя Ф.Скарыны ў Лондане (1971), анталогію бел. шматгалосых песнапенняў «Залатая Беларусь» (1998). Чл. Міжнар. асацыяцыі беларусістаў (Мінск), кіруючай рады Бел. б-кі і музея імя Ф.Скарыны, Англа-бел. навук. т-ва (Лондан). Тв:. Бел. пер. — Старонкі гісторыі беларускай царкоўнай музыкі // БеларусіKa=Albanithenica. Мн., 1992. Кн. 2. Літ.: Беларускія рэлігійныя дзеячы XX ст.: Жыцйярысы, мартыралогія, успаміны. Мн.; Мюнхен, 1999. Л.У.Языковіч.
ПІКАРДЫЯ (Picardie), гістарычная вобласць на Пн Францыі, каля берагоў Ла-Манша. Уключае дэпартаменты Эна, Сома, Уаза. Пл. 19,6 тыс. км2. Нас. каля 2 млн. чал. (2000). Гал. горад — Ам ’ен. Рэльеф раўнінны. Клімат умераны (ападкаў 600—800 мм за год). Натуральная расліннасць — дубовыя і букавыя лясы. Прам-сць: маш.-буд. і металаапр., хім., гумавая, тэкст., харч., асабліва цукровая. Інтэнсіўная сельская гаспадарка. Асн. культуры — пшаніца і цукр. буракі. Агародніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу і авечак. Транспарт чыг. і аўтамабільны. У старажытнасці тэр. П. насялялі кельцкія плямёны. У сярэдзіне 1 ст. да н.э. заваявана рымлянамі, y 5 ст. н.э. — франкамі і ўвайшла ў склад франкскага каралеўства. У 9— 12 ст. распалася на некалькі графстваў, якія трапілі ў васальную залежнасць ад Фландрыі. У 12 ст. гарады П. (Нуаён, Сен-Каггтэн, Ам’ен, Бове, Абвіль і інш.) — буйныя цэнтры сукнаробства. У канцы 12 ст. П. ў складзе дамена франц. караля. Яе насельніцтва ўдзельнічала ў сял. паўстаннях «пастушкоў» (1251) і Жакерыі (1358). У Стогадовую вайну 1337—1453 моцна пацярпела ад нападаў англічан. 3 1435 y складзе Бургундскага герцагства. У 1477 Людовік XI зноў далучыў П. да каралеўскага дамена. 3 16 ст. правінцыя Францыі, y 16— 17 ст. арэна ваен. сутыкненняў паміж Францыяй і Іспаніяй (1557, 1595, 1636). Пасля падзелу тэр. Францыі на дэпартаменты (1790) прав. П. перастала існаваць.
ПІКАСО
школе прыгожых мастаіггваў y Барселоне (з 1895) y свайго бацькі Х.Руіса Бласка, акадэміі Сан-Фернанда ў Мадрыдзе (зіма 1897—98). 3 1904 жыў y Францыі, пераважна ў Парыжы. Раннія жывапісныя творы [т.зв. «блакітны» (1901—04) і «ружовы» (1905—06) перыяды; назвы ад тонаў, якія дамінавалі ў каларыстычнай гаме] прысвечаны тэме трагічнай адзіноты, абяздоленасці і ду-
хоўнага ўбоства ніжэйшых слаёў грамадства, рамант. жыццю вандроўных камедыянтаў: «Стары жабрак з хлогтчыкам», «Прасавальшчыца», «Бедная трапеза», «Дзяўчынка на шары», «Сям’я камедыянтаў з малпай» і інш. У той жа час працаваў пад уплывам П.Пюві да Шавана, набідаў («Арлекін абапёрся»), А.Тулуз-Латрэка, П.Гагена («Жыццё»), Э.Кар’ера («Маці і дзіця»), ісп. («Стары гітарыст») і грэч. («Вадапой») мастацтва. У 1906—07 пад уздзеяннем афр. пластыкі і П.Сезана імкнуўся да выяўлення значнасці твора праз спрашчэнне форм («Авіньёнскія дзяўчаты» і інш.), што абумовіла ўзнікненне ў яго творчасці кубізму: «Фабрыка ў Хорта дэ Эбра», «Партрэт Фернанда Аліўе» (абодва 1909), «Партрэт Амбруаза Валара» (1909— 10), «Партрэт Канвейлера» (1910), «Скрыпка і вінаград» (1912), «Гітара і скрыпка» (1913), «Партрэт дзяў-
ПГКАР^СКНЫ PAMÂH, гл. Шахрайскі раман. ПІКАС0, П і к a с a [Picasso; сапр. Р у і с - і - П і к а с а (Ruiz y Picasso)] Пабла (25.10.1881, г. Малага, Іспанія — 8.4.1973), французскі мастак іспанскага паходжання; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў авангардызму, заснавальнік (з Ж .Бракам) кубізму. Вучыўся ў
353
П.Пікасо. Скрыпка і вінаград. 1912.
354 ___________ ПІКЕЛЯВАННЕ чыны» (1914), «Тры музыканты» (1921), «Мандаліна і гітара» (1924) і інш. 3 1917 зноў вярнуўся і да фігуратыўнага жывапісу, y якім пераасэнсоўваў гіст. маст. стылі ў тагачаснай манеры: «Тры жанчыны каля крыніцы» (1921), «Дзве жанчыны на пляжы» (1922), «Флейта n a tta», «Партрэт Вольгі», «Жанчына ў белым» (усе 1923), «Поль y касцюме П’еро» (каля 1923) і інш. У 1925 — пач. 1930-х г. працаваў y рэчышчы сюррэалізму: карціны «Купальшчыца сядзіць», «Жанчына ў крэсле» (абедзве 1929), «Постаці на беразе мора» (1931), «Люстэрка» (1932), скульптура «Мужчына з букетам» (1934) і інш. У графіцы пераважалі ант. матывы (ілюстрацыі да «Лісістраты» Арыстафана, 1934; серыя гравюр «Мінатаўрамахія», 1935, і інш.). У творах 1937—45 выявіў варварства фаш. рэжыму, трагізм і безвыходнасць эпохі: «Герніка», «Жанчына плача» (абодва 1937), «Кот і птушка» (1939), «Нацюрморт з бычыным чэрапам» (1942), «Бойня» (1944—45) і інш. 3 канца 1940-х г. пераважна інтэрпрэціраваў y сучасным стылі карціны старых майстроў («Партрэт мастака. У наследаванне Эль Грэка», «Дзяўчаты на беразе Сены. Паводле Курбэ», абедзве 1950; «Алжырскія жанчыны. Паводле Дэлакруа», 1955; «Меніны. Паводле Веласкеса», 1957; «Сняданак на траве. Паводле Манэ», 1960, і інш.), ствараў творы антываен. тэматыкі (малюнак «Голуб міру», 1947; карціна «Разня ў Карэі», 1951; пано «Мір» і «Вайна», 1952, і інш.), працаваў y скулыпуры («Цяжарная жанчына», «Каза», абедзве 1950; «Малпа з малышом», 1952, і інш.), дэкар.-прыкладным мастацтве, графіцы. У 1970 адкрыты музей П. ў Барселоне, y 1985 — y Парыжы. Міжнар. прэмія Міру 1950, Міжнар. Ленінская прэмія 1962. Іл. гл. таксама да арт. Іспанія, Кубізм. Літ:. Г о л о м ш т о к Н.Н., С н н я в с к н й А.Д. Пнкассо. М., 1960; Графнка Пнкассо: [Альбом]. М., 1967; Д м н т р н е в а Н.А. Пнкассо. М., 1971; З у б о в а М.В. П.Пнкассо. Актеры н клоуны: [Альбом]. М., Т.В.Пешынс. 1976.
ПІКЕЛЯВАННЕ (ням. Pickeln ад галанд. pekelen гатаваць саляны раствор, саліць), апрацоўка шкуры або паўфабрыкату скуры — галля растворам (пікелем), які мае к-ту (звычайна серную) і кухонную соль. Робіцца ў спец. барабанах для кансервавання каштоўных футравых шкур, каб надаць ім мяккасць і пластычнасць, a таксама для падрыхтоўкі да дублення. niK ÈT (франц. piquet літар. калок, вяха), 1) адзін з элементаў вартавой аховы ў арміях шэрагу еўрап. краін, y т.л. ВКЛ, y 18— 19 ст. Прызначаўся ў складзе да ўзвода (пяхоты або кавалерыі) y мэтах прадухілення нечаканага нападу праціўніка на размяшчэнне войска, якое адпачывае. Высылаўся ў бок праціўніка на 2—4 км ад сваіх войск; меў паперадзе парных вартавых або аван-
nocm. У выпадку нападу праціўніка выконваў ролю бліжэйшай падтрымкі аванпоста. У рас. арміі ў канцы 19 ст. называліся вартавымі заставамі. 2) Прынятая ў СНД адзінка вымярэння даўжыні чыг. ліній, роўная 100 м. 3) Часам П. называюць дом лясной аховы, будку дарожнай службы і інш. 4) Група дэманстрантаў, забастоўшчыкаў і інш., якія стаяць каля ўрадавых устаноў, пасольстваў і інш. з напісанымі на плакатах паліт. ці эканам. лозунгамі і патрабаваннямі. IIIKÉT, пункт на мясцовасці, абазначаны драўляным або метал. калочкам, які служыць арыенцірам для ўстаноўкі рэйкі пры нівеліраванні і часовага замацавання трасы на мясцовасці. На эксплуатуемых лініях (напр., чыгунка) П. замацоўваюцца больш трывала.
ПІКНІК (англ. picnic), загарадная прагулка кампаніяй, звычайна з закускай на свежым паветры. ПІКН0М ЕТР (ад грэч. pyknos шчыльны + ... метр), прылада для вызначэння шчшьнасці рэчыва (часам т-ры) y газападобным, вадкім ці цвёрдым стане. Складаецца са шкляной пасудзіны (колба- або шарападобнай) з капілярнай трубкай, часам і з тэрмометрам. Прынцып дзеяння заснаваны на ўзважванні яго з даследаваным рэчывам, аб’ём якога вызначаецца па шкале або па метках.
ПІКІР0ЎКА (ад франц. piquet кол, калок), перасадка маладых агароднінных, пладовых, дэкаратыўных і некат. тэхн. раслін. Пікіруюць пераважна раннюю капусту, перац, памідоры. П. забяспечвае раўнамернае размеркаванне расады, павялічвае плошчу жыўлення раслін, эканоміць насенне, парніковую плошчу. У пладаводстве П. — адзін са шляхоў атрымання раслін з кампактнай разгалінаванай каранёвай сістэмай. Сеянцы вырошчваюць густым пасевам y скрынках або ў парніковым грунце, потым перасаджваюць з дапамогай калка (пікі) y торфаперагнойныя гаршчочкі. Пры П. карані ўкарочваюць, расліны паліваюць, трымаюць 2—3 сут пры аслабленым асвятленні і выеокай вільгаці.
ГПКМАН Ізраіль Цурыелевіч (20.2.1918, г. Мазыр Гомельскай вобл. — пасля 1990), бел. кінааператар і рэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1975). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1942). 3 1946 на кінастудыі «Беларусьфільм». Працаваў пераважна ў дакумент. кіно. Аператарскай манеры ўласцівы псіхалагізм y стварэнні партрэтных характарыстык, тонкае адчуванне светлавой гамы. Рэжысёрская творчасць адметная публіцыстычнасцю. Выступаў і як сцэнарыст. Сярод фільмаў: дакумент. «Штрыхі да партрэта» (1968, рэж. і аператар y сааўт.), «Пастух» (1969, сцэн. y сааўт.), «Мы — сіняблузнікі» (1970), «Пакуль не загрыміць гром» (1973), «Прытча пра кола і біясферу» (1974; Гран-пры Міжнар. кінафестывалю ў г. Варна, Балгарыя), «Чырвоны сшытак» (1980); маст. «Дзяўчынка шукае бацьку» (1959, аператар з А.Аўдзеевым). 3 1990 y ЗША. В.І.Смаль. ПІКНАБІЯСФЕРА (ад грэч. pyknos шчыльны + біясфера), гл. «Плеўка жыцця». ПІКНІДА (ад грэч. pyknos шчыльны), орган канідыяльнага споранашэння некат. аскаміцэтаў, іржаўных і недасканалых грыбоў, таксама лішайнікаў. Акруглай або грушападобнай формы з даволі тоўстымі парэнхіматычнымі сценкамі, унутр. поласць якіх выслана слоем канідыяносцаў. Сфарміраваныя канідыі выходзяць з адтуліны на верхавінцы П. ў выглядзе слізістага шнура.
Капілярны U-падобны ткн о м етр .
ПІКРЫНАВАЯ трынітрафенол.
КІСЛАТА,
тое,
што
ПІКСАНАЎ Мікалай Кір’якавіч (12.4.1878, г.п. Дзергачы Саратаўскай вобл., Расія — 10.2.1969), рускі літаратуразнавец. Чл.-кар. AH СССР (1931). Засл. дз. нав. Расіі (1957). Скончыў Юр’еўскі (г. Тарту, Эстонія) ун-т (1902). Праф. Саратаўскага (з 1917), Маскоўскага (з 1921), пазней Ленінградскага ун-таў. Асн. працы па гісторыі рус. л-ры, фальклоры, крыніцазнаўстве, тэксталогіі, метадалогіі літаратуразнаўства, драматургіі і т-ры, пра творчасць А.Грыбаедава, А.Пушкіна, І.Ганчарова, І.Тургенева, М.Горкага. У 1923 вылучыў y якасці асобнай дысцыпліны вывучэнне творчай гісторыі твораў л-ры («Творчая гісторыя «Гора ад розуму», 1928). Ініцыятар літ. краязнаўства (кн. «Абласныя культурныя гнёзды», 1928). Пад яго рэдакцыяй выйшлі многія выданні твораў рус. пісьменнікаў. Te:. Роман Гончарова «Обрыв» в свете соцнальной нстормн. Л., 1968. Літ:. Н.К.Пнксанов. М., 1968.
ПІКСЕЛ [ад англ. pic(ture) el(ement)], элементарны ўчастак (святлівы пункт) відарыса, атрыманы пры яго дыскрэтызацыі, напр., y перадавальных тэлевізіііных трубках, з мэтай далейшай перадачы ці апрацоўкі. Пры кадзіраванні П. ўлічваецца яго сярэдняя яркасць, для каляровых відарысаў дадаткова ўлічваюцца яркасці элементарных колераў,
I ] I 1 I і
|
атрыманых пры колерадзяленні Лічбавая апрацоўка відарысаў).
(гл.
ПІКТАГРАФІЧНАЕ П ІС ЬМ 0, п і к т а г р а ф і я (ад лац. pictus намаляваны + ...графія), найбольш старажытны тып пісьма з дапамогай малюнкаў. Малюнкі, або піктаграмы, прызначаныя лля перадачы інтэлектуальнага зместу, аднолькава разумеліся разнамоўнымі супольнасцямі, якія карысталіся агульнай ці блізкай сукупнасцю паняшяў. Адрозніваюць піктаграмы-сігналы (зразумелыя толькі ў пэўнай сітуацыі) і піктаграмы-знакі (нясуць сэнсавую інфар-
Да арт. Піктаграфічнае пісьмо. Піктаграфічны расказ эскімоса пра ўдалае паляванне.
мацыю самі па сабе). Істотная рыса П.п. — пэўная адвольнасць інтэрпрэтацыі, прачытання малюнкаў. П.п. было пашырана з часоў палеаліту сярод карэнных жыхароў Амерыкі, Трапічнай Афрыкі, Аўстраліі, Сібіры і інш. рэгіёнаў свету да 20 ст. 3 П.п. ўзнікла ідэаграфічнае пісьмо. У наш час прынцып піктаграфіі знаходзіць адлюстраванне ў дапаможных сродках камунікацыі (дарожныя знакі, сімвалічныя выявы відаў спорту, малюнкі ў коміксах, рэклама, татуіроўка і інш.). Літ:. Д н р м н г е р Д. Алфавнт: Пер. с англ. М., 1963; П а в л е н к о Н.А. Нсторня пнсьма. 2 нзд. Мн., 1987. А.Я.Міхневіч.
ПІКТЫ (лац. Picti), назва групы плямён, якія складалі стараж. насельніцтва Шатландыі. П. пастаянна рабілі набегі на рымскую Брытанію, y 360-я г. дайшлі да Лондана. У 6 ст. ірландскі місіянер Калумбан схіліў іх да хрысціянства. У сярэдзіне 9 ст. заваяваны скотамі і змяшаліся з імі. ГНКУЛЕЎ Анатоль Цімафеевіч (10.10.1931, ст. Глазуноўская Валгаградскай вобл., Расія — 27.8.1993), бел. вучоны ў галіне біяхіміі і радыебіялогіі. Д-р біял. н. (1971), праф. (1972). Засл. работнік нар. адукацыі Беларусі (1989). Скончыў Валгаградскі мед. ін-т (1955). 3 1961 y БДУ (з 1964 заг. кафедры). Навук. працы па біяхім. механізмах дзеяння іанізавальнай радыяйыі, камбінаваным уплыве фіз. і хім. фактараў на абмен рэчываў чалавека і жывёл, распрацоўцы лек. прэпаратаў з радыепратэктарным і антыаксідантным дзеяннем. Тв:. Роль надпочечнмков в бмохмммчсскнх сдвнгах прн действмн малых доз ноннзнруюшей раднацнн. Мн., 1969 (у сааўт.); Метаболвческне сдвмгн в мнтохондрмях облученного органнзма, связанные с цмклом трнкарбоновых кйслот. Мн., 1977 (разам з Л.С.Чаркасавай, М.Ю.Тайцам).
ПІКЎЛІК Міхаіл Міхайлавіч (н. 19.4.1948, г. Чэрвень Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне заалогіі і экалогіі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1994), д-р біял. н. (1993), праф. (1998). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1971). 3 1976 y ін-це заалогіі Hau. AH Беларусі (з 1985 нам. дырэктара, з 1995 дырэктар), адначасова з 1997 y Бел. пед. ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па герпеталогіі, ландшафтнай экалогіі жывёл, унутрывідавой
М.М.Пікулік.
В.С.Пікуль.
зменлівасці, біягеацэналогіі, праблемах аховы і рацыянальнага выкарыстання біял. разнастайнасці. Распрацаваў асн. палажэнні ландшафтнай герпеталогіі, абгрунтаваў новыя падыходы да комплекснага выкарыстання герпетафауны ў экалагічным маніторынгу. Правёў даследаванні па дынаміцы фауны і стане зоацэнозаў y прыродных і антрапагенных ландшафтах Беларусі, выяўленні ролі мазаічнасці ландшафтаў і рознатыповых экатонаў, наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС y фарміраванні біял. разнастайнасці дзікай фауны. Тв:. Земноводные Белорусснн. Мн., 1985; Пресмыкаюіцнеся Белорусснн. Мн., 1988 (разам з В.АБахаравым, С.У.Косавым); Совершенствованне прлншіпов н методов охраны м рацнонального нспользовання жквотаого мяра. Мн., 1990 (разам з Л.М.Сушчэнем); Жявогный мнр в зоне аваряя Чернобыльской АЭС. Мн., 1995 (у сааўт.); Атлас наземных пазваночных. Мн., 1996 (у сааўт.).
ПІКУЛЬ Валянцін Савіч (13.7.1928, С.-Пецярбург — 16.7.1990), рускі пісьменнік. Друкаваўся з 1950. Раманы «Акіянскі патруль» (1954), «Рэквіем каравану PQ — 17» (1978), «Барбароса» (апубл. 1991) пра 2-ю сусв. вайну. Гіст. раманы: «Баязет» (1961, пра падзеі рус.-тур. вайны 1877—78), «Слова і справа» (1974— 75), «Фаварыт» (т. 1—2, 1984); «Пяром і шпагай» (1972), «Бітва жалезных канцлераў» (1977, апошнія два з гісторыі рус. дыпламатыі). Падзеі рус.-яп. вайны Ў раманах «Багадце» (1977), «Тры ўзросты Акіні-сан» (1981), «Крэйсеры» (1985, Дзярж. прэмія Расіі 1988), «Катарга» (1987). Аўтар аповесці «Хлопчыкі з банцікамі» (1974), зб. гіст. мініяцюр «Са старой шкатулкі» (1976), кнігі роздумаў пра жыццё, гісторыю, армію «Жывая повязь часоў» (1987) і інш. Прозе П. ўласцівы зварот да малавядомых старонак гісторыі, панарамнасць, выкарьістанне фактычнага матэрыялу. На бел. мову яго гіст. мініяцю'-у «Бабруйскі «мяшок» пераклала І.Выпас. Тв:. Собр. соч. Т. 1—20. М., 1991—94.
п іл а
355
Літ:. П м к у л ь А.Н. Валентмн Пмкуль: Мз первых уст. М., 1995. А.В.Спрынчан.
ПІКУЛЬ Міхаіл Іванавіч (н. 5.7.1946, г. Жлобін Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізікі плазмы і тэхналогіі мікраэлектронікі. Канд. фіз.-матэм. н. (1976), праф. (1994). Скончыў Харкаўскі ун-т (1968). 3 1970 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, з 1995 y Мінскім ін-це кіравання (з 1997 прарэктар). Навук. працы па плазменнай тэхналогіі. Распрацаваў метады вызначэння параметраў плазмы металаў, тэхнал. працэсы вытв-сці вырабаў мікраэлектронікі з выкарыстаннем дасягненняў y галіне фізікі плазмы. Дзярж. прэміі Беларусі 1982, 1996. Te.: Плазменная металлнзацмя в вакууме. Мн., 1983 (у сааўт.); Технологня пронзводства ЭВМ. Мн., 1994 (разам з А.ПДастанкам, А.А.Хмылем); Конструмрованне н технологмя промзводства ЭВМ. Мн., 1996 (разам з І.М.Русаком, М.А.Цыральчуком).
ПІКФАРД (Pickford) Мэры [сапр. С м і т (Smith) Глэдзіс Мэры; 8.4.1893, г. Таронта, Канада — 29.5.1979], амерыканская кінаактрыса, прадзюсер. 3 1898 y т-ры, y 1909 дэбютавала ў кіно. Сусв. вядомасць атрымаў y яе выкананні вобраз маладой, сціплай, дабрадзейнай дзяўчыны-падлетка, амер. «папялушкі». Сярод фільмаў: «Нью-Йоркскі капялюшык» (1912), «Бедная маленькая багачка» (1916), «Маленькая прынцэса» (1917), «Паліяна» (1920), «Мая лепшая дзяўчынка» (1927), «Какетка» (1929, прэмія «Оскар») і інш. Арганізатар і ўладальніца многіх кінакампаній, y т.л. «Пікфард філм карпарэйшэн» (1916), «Юнайтэд артыстс» (1919, разам з Ч.Чапліным, Д.Грыфітам, Д.Фэрбенксам). Спец. прэмія «Оскар» 1975. Літ.-. У н т ф м л д А. Мэрн Пмкфорд: Пер. с англ. Смоленск, 1999.
ПІКША (Melanogrammus aeglefmus), рыба сям. трасковых. Адзіны від роду. Пашырана ў паўн. ч. Атлантычнага ак., найб. y Паўночным м. (каля в-ва Ісландыя), y паўн. ч. Баранцава м., на Ньюфаўндлендскай банцы. Жыве каля дна, трымаецца чародамі. Робіць кармавыя і нерастовыя міграцыі.
Пікша. Даўж. да 1 м (звычайна 50—75 см), маса да 19 кг. Корміцца бентасам, часам рыбай, ікрой селядцоў і мойвы. Ікра пелагічная. Маляўкі жывуць y тоўшчы вады, хаваюцца ад драпежнікаў пад купаламі медуз. Аб’ект промыслу.
ПІЛА, ручны або механізаваны (станочны) шматразцовы інструмент для распі-
356
ПІЛАД
лоўвання (рэзкі) драўніны, металу, каменю і інш. матэрыялаў. У дрэваапрацоўцы выкарыстоўваюць П.: ручныя (двухручныя) са свабодным палатном; лучковыя з нацягнутым палатном; нажоўкі, дыскавыя і ланнуговыя пілы\ станочныя паласавыя, стужачныя, дыскавыя, цыліндрычныя, сферычныя і інш., якія выкарыстоўваюцца ў лесапільных рамах, круглапільных станках, стужачнапільных станках і інш. дрэварэзальных станках. Для рэзання металу існуюць П.: д ы с к a в ы я, y т.л. П. трэння — для размякчэння матэрыялу трэннем дыскам без зубоў і абразіўныя — для рэзання вярчальным абразіўным дыскам (гл. Абразіўны інструмент)\ н а ж о в а ч н ы я і с т у ж а ч н ы я — для рэзання бясконцай гнуткай стальной стужкай з зубамі. У каменеапрацоўцы выкарыстоўваюць дыскавыя, канатныя і ланцуговыя П. (гл. Каменярэзныя машыны).
ПІЛАД, y старажытнаірэчаскай міфалогіі сын Строфія, цара Факіды (у Сярэдняй Грэцыі), y доме якога выхоўваўся выратаваны пасля забойства Агамемнана яго малалетні сын Арэст. У стараж. афінскіх трагедыях (Эўрыпіда і інш.) П. выступае як верны, самаахвярны сябар і спадарожнік Арэста ў яго шматлікіх прыгодах і выпрабаваннях. Імя П. ў спалучэнні з імем Арэста стала сімвалам вернага, адданага сяброўства. ПІЛАЛІСНІК (Lentinus), род шапкавых грыбоў сям. плеўротавых. 12 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 5 відаў П.: бакалападобны (L. cyathyformis), духмяны (L. suavissimus), лускаваты, або шпальны грыб (L. lepideus), складкаваты (L. fiilvidus), тыгровы (L. tigrinus). Трапляюцца з мая па вер. y лясах, на адмерлай (пні, ламачча) і апрацаванай (слупы, дошкі) драўніне. У краінах Паўд.-Усх. Азіі больш за 2 тыс. гадоў на драўніне лісцевых парод культывуюць ядомы грыб шыітаке (L. edodes). Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыяметрам 2— 15 см, сухая, пукатая, потым увагнутая або лейкападобная. пераважна светла-бурага колеру. Мякаць вельмі шчыльная, з узростам амаль дравяністая. Пласцінкі прырослыя або зыходныя. Ножка суцэльная, дравяністая. Споры цыліндрычныя, бясколерныя. Некат. віды ў маладым узросце ядомыя.
грудньгх дзяцей (часцей y першыя месяцы жыцця) y сувязі з функцыян. парушэннямі вегетатыўнай нерв. сістэмы. ПІЛАРАСТЭН03 (ад грэч. pyloros прываротнік + стэноз), звужэнне прываротніка страўніка. Бывае прыроджаны (заганы развіцця) і набыты (напр., y выніку рубцавання язвы). Лячэнне хірургічнае. ПІЛАС (Pylos), старажытнагрэчаскі горад y Месеніі на паўд.-зах. узбярэжжы Пелапанеса (цяпер гарадзішча на ўзгорку Ана-Энгліянас паблізу сучаснага г. Пілас). Першае паселішча на месцы П. ўзнікла на мяжы 3—2-га тыс. да н.э. У 16— 13 ст. да н.э. рэзідэнцыя мясц. ахейскіх правіцеляў, адным з якіх, паводле Гамера, быў легендарны Нестар. Каля 1200 да н.э. горад знішчаны пажарам. Раскопкамі акропаля ў 1939 і 1952 адкрыты рэшткі магутнага палацавага комплексу (пабудаваны ў 13 ст. да н.э.), які ўключаў парадныя, жылыя і гасп. памяшканні. Сцены некаторых былі ўпрыгожаны фрэскамі. Сярод шматлікіх знаходак (прылады працы, кераміка, упрыгожанні) асаблівае значэнне маюць гліняныя таблічкі (болей за 600) з лінейным пісьмом Б. Літ:. П о л я к о в а Г.Ф. Соцнально-полятнческая структура пнлосского обіцества (по данным лннейного пвсьма B). М., 1978; Бартонек А. Златообнльные Мнкены: Пер. с чеш. М., 1991. Я.У.Новікаў.
ПІЛАТАЖ (франц. pilotage), майстэрства кіравання самалётам (планёрам, інш. лятальным апаратам — ЛА) y га-
2
1
4
5
3
6
ПІЛАМАТЭРЫЙЛЫ, матэрыялы з драўніны, атрыманыя распілоўкай або фразераваннем бярвён уздоўж валокнаў; асн. прадукцыя лесапільнай вытворчасці. Адрозніваюць П. радыяльнай, тангенцыяльнай і змешанай распілоўкі. П. з абпілаванымі кантамі наз. абразнымі, з неабпілаванымі — неабразнымі, апрацаваныя пасля пілавання (для згладжвання паверхні або фасоннай прафілёўкі) — струганымі. Бываюць агульнага прызначэння, спецыяльныя, экспартныя. Асн. віды П.: брусы, дошкі, брускі, абапалы, шпалы. Гл. таксама Дрэваапрацоўчая прамысловасць.
ПІЛАРАМА, тое, што лесапільная рама. ПІЛАРАСПАЗМА (ад грэч. pylôros прываротнік + спазма), спазма мускулатуры прываротніка страўніка, y выніку якой адсутнічае ці затрымліваецца яго апаражненне. Назіраецца пераважна ў
рыз. і верт. плоскасцях з наданнем ям розных становішчаў. Адбываецца са зменай скорасці, вышыні, напрамку па лёту ЛА. Характарызуецца т.зв. фігурам П. Паводле складанасці выканання фігур П падзяляецца на просты (віраж, спіраль, слізганне, пікіраванне і інш.), складаны (баявы разварот, паўпераварот, бочка, Несцерава пя тля, штопар, пераварот на горцы і інш., таксама ўсе фігуры простага П„ калі яны вы конваюцца групай ЛА), вышэйшы (замару джаная кіроўная бочка, паўтарачная і шмат разовая бочка, паўтарачная пятля, верт. васг мёрка і інш., a таксама ўсе фігуры складанага П„ калі яны выконваюцца групай ЛА, і ўсе віды перавернутага палёту).
ПІЛАТ0ВІЧ Валерый Станіслававіч (н 15.4.1945, г. Чэрвень Мінскай вобл.) бел. вучоны ў галіне нефралогіі. Д-р мед. н. (1986), праф. (2000). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1969), з 1971 працаваў y ім. 3 1986 y Бел. НДІ кардыялогіі (з 1994 заг. лабараторыі). Навук. працы па лячэнні хворых з нырачнай недастатковасцю, дыялізе і трансплантацыі нырю, уралогіі. Тв.: Методы нсследованмй в нефрологнн н урологмн. Мн., 1992 (разам з А.С.Чыжам, У.Р.Колбам); Хроннческая почечная недостаточность: ннтеграйня н дмфференцнацня лечення. Мн., 1994 (разам з У.І.Саклаковым); Дмагностяка болезней почек н мочевых путей (разам з АС.Чыжам) / / Юшннческая даагностнка: Справ. пособне для семейного врача. Мн., 1999.
ПІЛАТ0ВІЧ Сганіслаў Ангонавіч (25.9.1922, в. Барок Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 15.6.1986), партыйны і дзярж. дзеяч БССР, дыпламат. Скончыў Бабруйскую фельчарскую школу (1940), Баранавіцкі настаўніцкі (1952) і Мінскі пед. (1956) ін-ты. У Вял. Айч. вайну з вер. 1942 партызан атрада «Полымя» ў Пухавіцкім р-не, y кастр. 1942 — ліп. 1944 сакратар Пухавіцкага, Чэрвеньскага падп. райкомаў, адначасова да ліст. 1943 сакратар Мінскага падп. міжрайкома ЛКСМБ. У 1944—53 сакратар Чэрвеньскага райкома, Мінскага, І-ы сакратар Баранавіцкага абкомаў ЛКСМБ. У 1953—62 1-ы сакратар Навагрудскага райкома, 2-і сакратар Гродзенскага абкома, заг. аодзела парт. органаў ЦК КПБ. 3 1962 1-ы сакратДр Віцебскага абкома КПБ. 3 1965 сакратар ЦК КПБ. У 1971—78 надзвычайны і паўнамоцны пасол СССР y ПНР. У маі 1978 — снеж. 1983 нам. старшыні CM БССР. Чл. ЦК КПБ y 1960—71, 1981 — 86, чл. Прэзідыума ЦК КПБ y 1965—66, чл. Бюро ЦК КПБ y 1966—71. Чл. UK КПСС y 1971—81. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1959—67, 1978—85, Вярх. Савета СССР y 1966—74. Трагічна загінуў. Я. С. Фалей.
10
11
12
Піламатэрыялы 1—3 — брусы (2-, 3- і 4-кантовыя); 4—6 — брускі (чыста абразны, з тупым і вострым абзолам); 7—9 — дошкі (чыста абразная, неабразная і аднабакова абразная); 10 — абапал дашчаны; 11— 12 — шпалы (неабразная і абразная).
ПІЛЁШЧЫНА, вёска ў Цемравіцкім с/с Чавускага р-на Магілёўскай вобл., на р. Бася. Цэнтр калгаса. За 22 км на Пн ад горада і 26 км ад чыг. ст. Чавусы, 39 км ад Магілёва. 165 ж., 56 двароў (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.
ПІЛІГРЫМ (італьян. pellegrino ад лац. peregrinus чужаземец), б а г а м о л ь н і к, вандроўны багамолец; тое, што паломнік (гл. Паломніцтва). ПІЛІПАЎ Іван (сапр. Н я л е п к a Язэп Піліпавіч; каля 1879, в, Касцянёўцы ці чыг. ст. Парэчча Гродзенскага р-на — пасля 1920), бел. пісьменнік, публіцыст. Працаваў тэлеграфістам на чыг. ст. Парэчча, з 1910 y Вільні. 3 1909 друкаваўся ў газ. «Наша ніва», пасля ў «Вольнай Беларусі», «Белорусском эхе», бел. календарах і інш. Вершы П. адметныя лірызмам, уменнем перадаць настрой, фарбы роднай прыроды. У апавяданнях «Голас з магілы» (1909), «Казкі і сны» (1914) смугак, туга, унутранае хваляванне. У публіцыст. артыкулах пісаў пра стан родных мясцін, ахопленых вайной. У нарысе «На парозе будучыні» (1915) думкі пра гіст. перспектыву развіцця Беларусі. Тв:. У кн. — Беларуская дакастрычніцкая проза. Мн., 1965; Беларуская дакастрычніцкая паэзія. Мн., 1967. Літ.\ Г a р э ц к i М. Гісторыя беларускае літаратуры. Мн., 1992; К а х а н о ў с к і Г.А. Адчыніся, таямніца часу. Мн., 1984. Г.А.Каханоўскі.
ПІЛІПАЎСКІЯ ПЁСНІ, песні зімовага цыкла каляндарна-абрадавай паэзіі. Выконвалі іх на вячорках, прадучы кудзелю ў піліпаўку (6-тьшнёвы пост перад калядамі). У іх пераважаюць сумныя матывы, y т.л. пра гаротнае жыццё замужняй жанчыны-сялянкі. Вылучаюцца 2 асн. тэмы П.п.: праца сялянкі ў доўгія зімовыя вечары (услаўляюцца ўмелыя працавітыя майстрыхі-рукадзельніцы, з’едліва высмейваюцца гультайкі і няўмекі), сямейныя ўзаемаадносіны (цяжкае, бяспраўнае становішча нявесткі ў сям’і мужа). Сярод П.п. трапляюцца таксама песні баладнага тыпу, жартоўныя, любоўная лірыка. Публ:. Зімовыя песні. Мн., 1975.
Л і т K a р с к н й Е.Ф. Белорусы. М., 1916. Т. 3, ч. 1.,С. 97—137. А.І.Гурскі. ПІЛІПЁНКА Міхаіл Карнеевіч (н. 3.9.1924, в. Дубраўка Хоцімскага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1943), ген.-лейтэнант (1984). Скончыў Куйбышаўскае ваен. вучылішча сувязі (1946), Ваен. акадэмію сувязі (1953) і акад. курсы пры ёй (1972). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўн.-Зах., Ленінградскім, Варонежскім, 1-м Укр. франтах. Сувязіст мал. сяржант П. вызначыўся 2 і 5.10.1943 y час пераправы цераз Дняпро на Пд ад Кіева: удзельнічаў y яго вызваленні. Да 1973 на камандных пасадах y Сав. Арміі, да 1991 на выкладчыцкай рабоце. Аўтар кн, «Сам-насам з вайною» (1999). Ганаровы грамадзянін г. Кіеў.
IUJIinÉHKA
Міхаіл Фёдаравіч (н. 19.5.1936, в, Нежыхаў Брагінскага р-на Гомельскай вобл.), бел. этнолаг. Чл.-кар. Hau. АН Беларусі (1994), д-р гіст. н. (1993), праф. (1995). Засл. дз. культ. Беларусі (1999). Скончыў БДУ (1961). Працаваў настаўнікам. 3 1967 y БДУ (з 1977 дацэнт). 3 1991 заг. аддзела этна-
графіі, з 1995 этналогіі, з 1994дырэктар Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Даследуе пытанні гісторыі бел. этналогіі і фалькларыстыкі, бел. этнагенезу, сямейнага побыту, вясельных звычаяў і абрадаў бел. сялянства, нар. рэлігійных вераванняў. Адзін з аўтараў кніг «Гістарычнае краязнаўства Беларусі» (1980), «Народная педагогіка беларусаў» (1996), «Беларусы» (1998), «Беларусь на мяжы тысячагоддзяў» (2000).
Тв.\ Этнографня Белоруссян. Мн., 1981; Вознякновенве Белорусснн: Новая концепцня. Мн., 1991. ПІЛІПЁНКА Сяргей Уладзіміравіч (22.7.1891, Кіеў — 11.7.1943), украінскі пісьменнік. Вучыўся ў Кіеўскім ун-це (з 1906), адкуль за антыўрадавую дзейнасць быў выключаны і высланы. Друкаваўся з 1917. Аўтар зб-каў баек «Байкаўніца» (1922), «Байкі» (1927), «Свінні на дубе» (1932), кніг апавяданняў і гумарэсак «Асколкі жыцця» (1925), «Кара» (1927), «Анекдоты старога рэдактара» (1933), аповесці «Востраў Драйкрайцэн» (1930), публіцыстычных і літ,знаўчых артыкулаў. Адзін з першых перакладчыкаў вершаў і баек Я.Купалы (з 1917), пераклаў таксама асобныя творы Ц.Гартнага, М.Чарота, З.Бядулі, К.Крапівы. Рэдактар альманаха «Нова Білорусь» (Харкаў, 1929). На бел. мову байку П. «Грамафон» пераклаў Э.Валасевіч. ВЛЧабаненка. П ІЛІП 0ВІЧ Уладзімір Антонавіч (н. 5.1.1931, в. Слабада Мазырскага р-на Гомельскай вобл.), бел. фізік. Акад. Нац. АН (1980; чл.-кар. 1977). Д-р фіз,матэм. н. (1972), праф. (1977). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў БДУ (1954). 3 1967 y Ін-це фізікі, з 1971 заг. Лабараторыі электронікі, з 1973 y Ін-це электронікі Нац. АН Беларусі (да 1998 дырэктар). Адначасова ў 1983—87 гал. вучоны сакратар Прэзідыума Нац. АН Беларусі. Навук. працы па даследаваннях цвердацельных аптычных квантавых генератараў, імпульсных мадулятараў дыхтоўнасці рэзанатараў, узаемадзеянні магутнага выпрамянення з кандэнсаванымі асяроддзямі. Прапанаваў метады вызначэння страт выпрамянення ў працэсе генерацыі, устанавіў сувязь параметраў вымушанага выпрамянення з уласцівасцямі малекул фотатропных асяроддзяў. Распрацаваў галаграфічнае запамінальнае прыстасаванне
п іл о н __________________ 357 і інш. Дзярж. прэмія СССР Дзярж. прэмія Беларусі 1996.
1985.
Te:. Оптнческме квантовые генераторы с просветляюшнмнся фмльтрамн. Мн., 1975 (разам з А.А.Кавалёвым); Фотоэлектрнческне преобразователн в снстемах оптнческой обработкн ннформацнн. Мн., 1990 (разам з A. К.Есманам, А.А.Візнерам); Многоэлементные фотопрнемннкн в преобразователях перемешеняй. Мн., 1991 (разам з А.К.Есманам, B. С.Паседзькам).
ПІЛІТЫ, y Вялікабрытаніі прадстаўнікі плыні, якая існавала ў партыі торы ў 1820— 40-я г. Назва ад імя лідэра Р.Піля (міністр унутр. спраў y 1822— 21 і 1828—30, прэм’ер-міністр y 1834—35 і 1841—46). Выступалі за эканам. ўступкі гандл.-прамысл. буржуазіі пры захаванні паліт. панавання буйных землеўладальнікаў і фінансістаў. У 1846, выконваючы праграму прыхільнікаў свабоды гацдлю (гл. Фрытрэдэрства), дамагаліся адмены «хлебных законаў», што прывяло да значнага зніжэння ўвазных пошлін на многія віды харчавання і сыравіны. Гэта выклікала незадавальненне торы-пратэкцыяністаў і прывяло да расколу партыі торы. П. далучыліся да вігаў (з сярэдзіны 19 ст. Ліберальная партыя Вялікабрытаніі). П ІЛ 0Н (грэч. pylon літар. брама, уваход), 1) масіўны слуп (слупы), які служыць апорай арак, мастоў, перакрыццяў будынкаў ці падземных збудаванняў. 2) Невысокія слупы, пастаўленыя па баках уезда ці ўвахода на тэр. сядзіб, палацаў, паркаў і інш. (найб. пашыраны ў архітэктуры класіцызму). 3) Вежападобнае збудаванне ў форме ўсечанай піраміды (у плане выцягнуты прамавугольнік) з трапецападобным фасадам. П. ставілі абапал вузкага ўвахода ў ста-
358 __________________ п іл о н раж.-егіпецкія храмы (каля 2050— 1700 Д а н .э .) .
С.А.Сергачоў.
П ІЛ 0Н (Pilon) Жэрмен (1536—37, Парыж — 3.2.1590), французскі скульптар і медальер; прадстаўнік Ддраджэння. Вучьгўся ў П.Бантана. Працаваў y Парыжы. 3 1572 гал. кантралёр Каралеўскага манетнага двара. У ранні перыяд зазнаў уплыў Ж.Гужона. Творы вызначаюцца грацыёзнасцю, тонкай рытмічнасцю, мяккасцю пластычнай формы (група «Тры грацыі» для урны з сэрцам Генрыха II, 1563, і інш.). 3 1570-х г. y творах узмацнілася эмац. драматычнасць і напружанасць вобразаў («Маці Божая Засмучаная», 1586, і інш.). Майстар-партрэтыст: скульптуры грабніцы Генрыха II і Кацярыны Медычы ў абацтве Сен-Дэні (1563—70), бюст Генрыха II (1570—75), надмагілле Валянціны Бальбіяні (1583), надмагільная статуя канцлера Рэнэ дэ Бірага (1583—85) і інш. У медалях віртуозную прапрацоўку дэталей спалучаў са строгай гармоніяй кампазіцыі (медалі з партрэтамі Генрыха III, Карла IX, Кацярыны Медьгчы і інш.1. ПІЛСЎДСКІ (Pilsudski) Юзаф Клемент (5.12.1867, маёнтак Зулова Свянцянскага пав. Віленскай губ., цяпер Залавас,
Ю.К.Пілсудскі.
Літва — 12.5.1935), польскі паліт., дзярж. і ваен. дзеяч; лідэр руху за аднаўленне польскай дзяржаўнасці ў пач. 20 ст. Маршал Польшчы (1920). Скончыў Віленскую гімназію (1885), вучыўся ў Харкаўскім ун-це. Зблізіўся з народнікамі, y 1887 арыштаваны ў Вільні і сасланы на 5 гадоў ва Усх. Сібір. У 1893 вярнуўся ў Вільню і далучыўся да Польскай сацыялістычнай партыі (ППС). Сродкамі барацьбы за вызваленне Польшчы лічыў масавы рабочы і нац. рух прыгнечаных народаў Рас. імперыі. Свае погляды прапагандаваў праз газ. «Robotnik» («Рабочы»), якую рэдагаваў да другога арышту (1900). Адзін з заснавальнікаў баявой арг-цыі ППС (1905). Пасля расколу партыі (1906) засяродзіўся на падрыхтоўцы кадраў будучай польск. арміі, наладзіў супрацоўніцтва з аўстр. генштабам (1909). Адыгрываў вядучую ролю ў стварэнні паўваен. польскіх арг-цый y Галіцыі. У пач. 1-й сусв. вайны па яго загадзе польскія стралкі спрабавалі ўзняць антырас. паўстанне ў Каралеўстве Польскім (жн. 1914). Кл-
мандаваў 1-й брыгадай легіёнаў польскіх 1989—91; Mysii, mowy i rozkazy. Warszawa, (да ліп. 1916). Стварыў сакрэтную 1989; Pyc. nep. — Война 1920 r. / / ТухачевПольскую арганізацьію вайсковую. Ува- скнй M. Поход за Внслу; Пнлсудскнй Ю. 1920 r. М., 1992. ходзіў y Часовую дзярж. раду ў Варшаве Война Літ.: М н х у т н н а Н.В. Майскнй пере(са студз. 1917), кіраваў яе вайск. камі- ворот 1926 г. в Польше / / Сов. славяноведесіяй. Зразумеўшы бесперспектыўнасць нне. 1989. № 6; Н а л е н ч Д., Н а л е н ч арыентацыі на Аўстра-Венгрыю і Гер- Т. Юзеф Пмлсудскнй: Легенды н факты: Пер. манію, летам 1917 заклікаў сваіх пры- с пол. М., 1990; К о ў к е л ь 1.1. «Беларускае хільнікаў y «Польскіх узбр. сілах» адмо- пытанне» ў палітыцы Польшчы (1918— 1920) віцца ад прысягі гэтым дзяржавам, за / / Гістарычная навука і гістарычная адукацыя Рэспублійы Беларусь: Новыя канцэпцыі і што 22.7.1917 зняволены ў Магдэбург- ўпадыходы. Мн., 1994. Ч. 1; А с т р о г а В., скай крэпасці. У ліст. 1918 вызвалены і С к а л а б а н В. Пілсудскі ў Менску: Хровярнуўся ў Варшаву. 11.11.1918 атрымаў ніка аднаго візіту / / Спадчына. 1998. № 4; ад рады вайск. ўладу, 14.11.1918 рада G a r 1 i c k i A. Jdzef Pitsudski, 1867— 1935. 2 Р.РЛазько. перадала яму поўную ўладу і самарас- wyd. Warszawa, 1989. пусцілася; П. стаў «начальнікам» (кіраў- ПІЛЫ -РЫ БЫ , п і л а р ы л а п а д о б ніком) дзяржавы (зацверджаны Устан ы я, п іл a р ыл ыя скaты ноўчым сеймам 20.2.1919). Сваёй гал. (Pristiformes), атрад храстковых рыб. 1 мэтай лічыў усталяванне бяспечнага сям., 7 відаў. Пашыраны ў трапічных і месца Польшчы ў Еўропе пасля 1-й сусв. вайны. Карыстаючыся аслаблен- субтрапічных водах усіх акіянаў. Жынем Расіі, імкнуўся адцясніць яе на У. вуць на мелкаводдзі, часам y рэках. Найб. вядомы піларыл звычайны, або Дзеля гэтага прапагандаваў ідэю федэратыўнага саюза з Польшчай дзяржаў, піла-рыба (Pristis pectinatus). што ўгвараліся на тэр. былой Рэчы Паспалітай. 22.4.1919 y Вільні ў звароце «Да жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага» заявіў аб супольнай працы з насельніцтвам краю. 18— 19.9.1919 быў y Мінску. У 1920 кіраваў польскімі войскамі пры абароне Варшавы (гл. Варшаўская аперацыя 1920). Знясіленне Да арт. Пілы-рыбы. Піларыл звычайны. Польшчы прымусіла П. адмовіцца ад федэратыўных планаў, але дамогся ўключэння ч. тэр. Беларусі і Украіны ў Даўж. да 6 м, маса да 2,4 т. Цела пляскатае, склад Польшчы ў выніку Рыжскага міржабравыя шчыліны на ніжнім баку. Рыла вельмі падоўжанае, сплошчанае, па абодвух нага дагавора 1921 (гл. Заходняя Белаяго баках зубападобныя нарасці (адсюль назрусь). У кастр. 1920 ініцыіраваў «бунт» ва). Кормяцца бентасам, часам рыбай. ЯйцаЛіт.-бел. дывізіі на чале з ген. Л.Жаліжывародныя; нараджаюць да 20 малявак. гоўскім, y выніку якога захоплена ВіМясцовы аб’ект промыслу. леншчына. Створаная тут Сярэдняя ЛітПІЛЬ, П іл (Peel) Роберт (5.2.1788, г. ва ў 1922 далучана да Польшчы. ПадБеры, Вялікабрытанія — 2.7.1850), брытрымліваў антысав. выступленне ген. танскі паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1809 дэп. С.Булак-Балаховіча на Палессі (ліст. палаты абшчын ад партыі торы. У 1920). П. не ўдзельнічаў y прэзідэнцкіх 1812— 18 міністр па справах Ірландыі. У выбарах 1922 і саступіў пасаду кіраўніка 1822—27 і 1828—30 міністр унутр. дзяржавы абранаму прэзідэнту Г.Наруспраў. Ініцыіраваў прыняцце брыт. партовічу, y 1923 адмовіўся ад інш. дзярж. ламентам актаў па змякчэнні крымін. пасад. 12.5.1926 эдзейсніў дзярж. пераправа (смяротнае пакаранне больш чым варот пад заклікам «санацыі» («аздараўза 100 відаў злачынстваў замянялася лення») дзяржавы. У выніку ім устаноўінш. пакараннем) і турэмнага рэжыму, лены аўтарытарны «санацыйны рэжым» заснаваў y Лондане рэгулярную паліз фіктыўнай уладай прэзідэнта, з абмецыю (1829; ад скарочанага яго імя пажаванымі паўнамоцтвамі сейма і факходзіць мянушка канстэбляў — Бобі). У тычна неабмежаванай уладай самога П. 1834—35 і 1841—46 прэм’ер-міністр Ён займаў пасады ген. інспектара арміі і Вялікабрытаніі. У 1846 ва ўмовах неўраваен. міністра, a ў кастр. 1927 — чэрв. джаю ў Англіі і Ірландыі дамогся пры1928 і ў жн.—снеж. 1930 — і кіраўніка няцця парламентам акта аб адмене ўрада. Жорстка душыў камуніст. рух, бел. «хлебных законаў», што прывяло да і ўкр. нац. рух. Пад яго кіраўніцтвам расколу партыі торы і адстаўкі П. закладвалася палітыка «раўнавагі» Польшчы паміж двума яе вял. суседамі: ПІЛЬКАМАЙО (Pilcomayo), рака ў Паўд. Амерыцы, на тэр. Балівіі, Арген25.7.1932 заключаны дагавор аб ненапаціны і Парагвая (служыць мяжой паміж дзе з СССР, 26.1.1934 — Дэкларацыя імі), правы прыток р. Парагвай (бас. р. аб непрымяненні сілы з Германіяй (гл. Парана). Даўж. 1200 км, пл. басейна каГермана-польскі пакт 1934 аб ненападзе). У Польшчы фарміраваўся культ П. ля 160 тыс. км2. Вытокі ў Цэнтр. Андах Балівіі, прарываецца праз Усх. Каряк стваральніка і абаронцы польскай дзяржавы. У канцы 1980 — пач. 1990-х дыльеру, цячэ па раўніне Гран-Чака. г. y Польшчы адбыўся рэнесанс культу Сярэдні расход вады пасля выхаду з гор каля 170 м3/с, мнагаводная ад студз. да П. У яго гонар названы вуліцы, плошчы, устаноўлены помнікі ў многіх га- красавіка. У верхнім цячэнні ГЭС, суднаходная ў нізоўях. У вусці сталіца Парадах краіны. Te.: Pisma zbiorowe. T. 1— 11. Warszawa, рагвая — г. Асунсьён.
п і л ь к б Яўген Канстанцінавіч (н. 8.3.1948, в. Рамейкі Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фармацэўтыкі. Д-р фармацэўтычных н. (1993), праф. (1994). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1970). 3 1978 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (заг. кафедры), з 1999 y Мінскім ін-це кіравання. Навук. працы па даследаванні стабільнасці лек. прэпаратаў і шляхах яе павелічэння. Тв.: Спектрально-оптяческяй метод определенмя прнмесей в препаратах тетрацвклнна (разам з А.С.Прышчэпавым) / / Журн. прнкладной спектроскопнн. 1999. Т. 66, № 5; Оптмчесюіе спектры водных растворов ассоцнатов глутамнн-трнптофана (з ім жа) / / Там жа. 2000. Т. 67; № 4.
ПІЛЬНЯК (сапр. В о г a ў) Барыс Андрэевіч (11.10.1894, г. Мажайск Маскоўскай вобл., Расія — 21.4.1938), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі камерцыйны ін-т (1920). Друкаваўся з 1915. У рамане «Голы год» (1921), аповесцях «Іван-ды-Мар’я» (1922), «Чырвонае дрэва» (апубл. за мяжой 1929, y Расіі 1989), зб. апавяданняў «Расплюханы час» (1927) і інш. паказ, часам натуралістычны, побыту рэв. эпохі. Алюзія на таемныя абставіны гібелі М.В.Фрунзе ў псіхал. «Аповесці непагашанай поўні» (апубл. за мяжой 1926, y Расіі 1987, экранізавана). Роздум пра лёс Расіі, яе гіст. шлях y «Аповесці пецярбургскай» (1922), аповесці «Маці-мачаха» («ТрэцЯя сталіца», 1923). Аўтар «вытворчага» рамана «Волга ўпадае ў Каспійскае мора» (1930), рамана «Саляны свіран» (нап. 1937, апубл. 1964), «Аповесці пра чорны хлеб» (1923), «Кітайскай аповесці» (1927), кніг нарысаў «Карані японскага сонца» (1927), «О’кэй» (1933) і інш. Проза П. адметная пошукамі новых форм: арнаментальны стыль, фрагментарна-мазаічная кампазіцыя, рытмічныя і сінтакс. паўторы і інш. У 1937 рэпрэсіраваны, расстраляны. Рэабілітаваны пасмяротна. На бел. мову яго апавяданне «Наследнікі» пераклаў Я.Скрыган. Тв.: Целая жнзнь: Мзбр. проза. Мн., 1988; Заштат: Нзбр. проза. Ннжнмй Новгород, 1991; Романы. М., 1990; Повестн н рассказы, 1915— 1929. М„ 1991. А.В.Спрынчан.
ПІЛЫПТЫН (П і л ь ш т ы н о в а, дзявочае Р у с е ц к а я ) Саламея Рэгіна Іаахімаўна (1718, Навагрудчына, Гродзенская вобл. — пасля 1760), бел. мемуарыстка, падарожніца, лекарка. У 14 гадоў разам з мужам трапіла з Беларусі ў г. Стамбул. У 1739 вярнулася на радзіму, вяла мед. практыку ў Нясвіжы. Ездзіла ў Пецярбург, Вену, двойчы ў Турцыю. У 1760 са Стамбула накіравалася паломніцай y Святую Зямлю. Далейшы лёс невядомы. У 1760 напісала на польск. мове мемуары «Рэха, на свет пададзенае, заняткаў падарожжа і жыцця майго авантураў...» (выд. 1957, Кракаў), якія нагадваюць прыгодніцкі раман. У іх каларытна паказаны побыт і розныя бакі жыцця Беларусі, Турцыі, пецярб. двара Ганны іванаўны. У мове шмат беларусізмаў, бел. прыказак і
прымавак. На бел. мову яе мемуары пераклаў М.Хаўстовіч.
ПІЛЮЗІНА
359
Te:. Бел. пер. — Авантуры майго жыцця: Раман. Мн., 1993. Літ.'. Г р ы ц к е в і ч В.П. Адысея наваградскай лекаркі: Саламея Русецкая. Мн., 1989. А.В.Мальдж.
тронікі і аўтаматыкі. Гал. канструкгар сістэм кіравання ракет-носьбітаў ІІІСЗ і інш. касм. апаратаў. Ленінская прэмія 1957. Дзярж. прэмія СССР 1967.
ПІЛЫІІЧЫКІ, шэраг сямействаў насякомых падатр. сядзячабрухіх атр. перапончатакрылых: П. сапраўдныя (Tenthredinidae), сцябловыя (Cephidae), П.-ткачы (Pamphiliidae) і інш. Больш за 6,7 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды. Жывуць пераважна ў лясах, a таксама на лугах, палях, y садах, трапляюцца ў стэпах і пустынях. Многія П. — шкоднікі лясных і с.-г. раслін, напр., П. вішнёвы слізісты (Саіігоа limacina), збожжавы звычайны (Cephus pygmaeus), рапсавы (Athalia rosae), хваёвы звычайны (Diprion pini), яблыневы пладовы (Hoplocampa testudinea) і інш. На Беларусі больш за 200 відаў.
ПІЛІ03ІНА Ніна Васілеўна (н. 25.8.1944, в. Васілева Глінкаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. мастак. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1968). Працуе ў дэкар.-прыкладным мастацтве (габелен, батык) і графіцы (акварэль). Творчасці ўласцівы абагульненая мадэліроўка форм, рытмічнасць кампазіцый, гарманічнасць колеравых спалучэнняў, зварот да бел. фальклорных і гіст. сюжэтаў. Сярод твораў: габелены «Апошні ліст» (1969), «Легенда пра возера Свіцязь» (1972), «Навука пра зоркі» (1975), «Перад зорнай дарогай» (1976), «Святочная ноч» (1977), «Летні дождж» (1981), «Беларусь» (з П.Бондарам), «Ой,
Пілыіпыкі: 1 — хваёвы звычайны; 2 — яблыневы пладовы; 3 — рапсавы; 4 — збожжавы звычайны. Даўж. 0,2—30 мм. Крылаў 2 пары, заднія меншыя. Ротавыя органы грызуча-ліжучыя. Яйцаклад пілападобны. Самкі адкладваюць яйцы ў надрэзы, «прапіленыя» яйцакладам (адсюль назва) y тканках ліста або інш. органах расліны. Вусенепадобныя лічынкі і дарослыя асобіны расліннаедныя, некат. дарослыя — драпежнікі. С.Л.Максімава.
п іл іб г ін Мікалай Аляксеевіч (18.5.1908, С.-Пецярбург — 2.8.1982), расійскі вучоны ў галіне аўтаматыкі і
тэлемеханікі. Акад. AH СССР (1966, чл.-кар. 1958). Герой Сац. Працы (1956, 1961). Скон4ыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча імя Баўмана (1935). У 1934—41 y Цэнтр. аэрагідрадынамічным ін-це і інш. спец. НДІ. 3 1969 y Маскоўскім ін-це радыётэхнікі, элек-
Н.Пілюзіна. Навука пра зоркі. 1975.
ляцелі гусі ды з-пад Белай Русі» (абодва 1982), «Несуцішны боль», «Легенды Мядзельшчыны» (трыпйіх; усе 1984), «Беларускае вяселле» (серыя, 1989), «Узвіжанскі спакус», «Абуджэнне», «Кліч зямлі» (усе 1992), «Няўмольны час» (1996); батыкі: трыпціх «Трыумф жыцця» (з Н.Бандарэнка), «Нечаканае ўсхваляванне» (усе 1990), «Летнія ліўні», «Зацішша», «За акном мае вішні» (усе 1994), «Купалле», «Рэха кахання» (серыя; усе 1995); акварэлі «Жамчужны бераг» (1971), «Хрызантэмы» (1975), «Дары сонца», «Сумны бэз» (абедзве 1997) і інш. Пра П. зняты фільм «Безыменная таямніца» (1998; рэж. Ю.Сцяпанаў). 1л. гл. таксама да арт. Габелен. Л. Ф. Салавей.
пілюк
менты для верт. члянення сцен. Часам канструктыўна ўмацоўвалі найб. напружаныя ўчасткі сцен (вуглы, прасценкі і ПІЛКЬк Мікалай Уладзіміравіч (н. інш.). Упершыню паявіліся ў ордэрнай 9.10.1953, в. Рухава Старадарожскага р-на архітэклуры Стараж. Грэцыі. У архітэкМінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне заа- туры барока і класіцызму былі важным тэхніі. Д-р с.-г. н. (1999). Скончыў Гро- сродкам узбагачэння арх. кампазіцыі, дзенскі с.-г. ін-т (1979). 3 1988 дырэктар стварэння выразнага рытму фасадаў і Жодзінскага дзяржплемпрадпрыемства, з надання ім манументальнасці. Выка1994 — доследнай плем. гаспадаркі «Бу- рыстоўваюцца ў сучасным буд-ве. С.А. Сергачоў. дагова» Смалявіцкага р-на. 3 1998 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (нам. дырэктара). ШМАНАЎ Сяргей Іванавіч (н. 7.5.1956, Навук. працы па фізіял. абгрунтаванні г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне ўнутрарацыянальнага выкарыстання, тэхнало- ных хвароб. Д-р мед. н. (1997). Сконгіі нарыхтоўкі і падрыхтоўкі кармоў, Mi- чыў Віцебскі мед. ін-т (1979), працуе ў Hep. жыўленні с.-г. жывёл. ім. Навук. працы па ультрагукавой дыТв:. Мннеральные нсточннкн Беларусн для ягностыцы, гастраэнтэралогіі. жнвотноводства. Жоднно; Мн., 1995 (разам з
360
І.К.Слесаравым); Основы Мн., 1997 (у сааўт.).
жывапісец. Акад. Пецярбургскай АМ (з 1904). Скончыў Кіеўскую рысавальную школу (1882; y 1884— 1900 выкладаў y ёй), Пецярбургскую AM (1884). Член Т-ва перасоўных маст. выставак (з 1899; з 1893 экспанент; гл. Перасоўнікі). У шматлікіх жанравых творах праз лірызм адлюстраваў побыт укр. народа: «Вяселле ў Кіеўскай губерні» (1891), «Сваты» (1892), «Варажба» (1893), «Кірмаш» (1898), «Ля ракі» (1905), «Уборка сена» (1907), «Саперніцы. Ля калодзежа» (1909). Аўтар карцін сац. зместу («Праводзіны рэкрутаў», 1893; «Ахвяра фанатызму», 1899), партрэтаў і інш.
жввотноводства.
ПІЛІ0ТАЎ Пётр Андрэевіч (23.12.1906, в. Лучын Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 24.3.1960), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў 1-ю Ваен. школу авіятэхнікаў (1932), Качынскую ваен. школу лётчыкаў (1935). У Чырв. Арміі з 1928. Удзельнік выратавання чэлюскінцаў y 1934, баёў каля воз. Хасан y 1938, сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Ленінградскім фронце. Нам. камандзіра знішчальнага авіяпалка капітан П. вызначыўся 17.12.1941 над Ладажскім воз. пад' Ленінградам, дзе ў паветр. баі з 6 варожымі знішчальнікамі збіў 2 з іх, на пашкоджаным самалёце адбіваў атакі; за час вайны збіў 17 варожых самалётаў. Да 1955 y Сав. Арміі. ПІЛЯР Раман Аляксандравіч (1894, Вільня, паводле інш. звестак Беластоцкае ваяв., Польшча — 2.9.1937), дзяржаўны дзеяч БССР. Камісар дзяржбяспекі 2-га рангу (1935). Вучыўся ў Петраградскім ун-це (1915— 17). У 1917— 19 старшыня ВРК Літвы, член Прэзідыума і сакратар ЦВК Літ.-Бел. ССР. 3 1920 y органах ВЧК і АДПУ РСФСР. У 1924 удзельнічаў y аперацыі «Сіндыкат-2» па захопе ў Мінску Б.В.Савінкава і разгроме яго падп. арг-цыі. У 1925—29 старшыня ДПУ БССР, адначасова паўнамоцны прадстаўнік АДПУ пры СНК СССР па Зах. краі. 3 1929 паўнамоцны прадстаўнік АДПУ і нач. УНКУС СССР па Паўн.-Каўказскім краі, Сярэдняй Азіі, Саратаўскай вобл. Чл. ЦК і Бюро ЦК КП(б)Б y 1925—29. Чл. ЦВК Літ.-Бел. CCP y 1919, ЦВК БССР y 1927—29, ЦВК СССР y 1929—37. Неабгрунтавана арыштаваны 15.5.1937 як удзельнік «Польскай арганізацыі вайсковай» і агент польск. разведорганаў. 2.9.1937 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1957.
М Піманенка Вяселле y Кіеўскай губерні. 1891. Т е Ультразвуковое мсследованне мочевого пузыря, мочеточннков я почек. Внтебск, 1998 (разам з С.В.Капусціным); Современные прннцнпы антнхелмкобактерной терапнн y больных язвенной болезнью н хроннческнм гастрятом / / Мед. новоста. 2000. № 3.
I1IMAHÈHKA Мікалай Карнілавіч (9.3.1862, Кіеў — 26.3.1912), украінскі
З’яўляюцца звязанымі станамі пар кварк— антыкварк, маюць нулявы спін і адмоўную ўнутраную цотнасць, утвараюць ізатапічны трыплет (праекцыі ізатапічнага спіна +1, -1, 0) з амаль строга выраджанымі па масе спакою членамі. Удзельнічаюць ва ўзаемадзеяннях — моцным, эл.-магн., слабым і гравітацыйным. Іх распады абумоўлены электраслабым ўзаемаазеяннем (час жыцця л+ і л' роўны прыкладна 2,6 І0"8 с, к° — 0,910'Г6 с; спосабы распаду вызначаюцца іх квантавымі лікамі), a нараджэнне — моцным узаемадзеяннем паміж нуклонамі пры іх сутыкненнях. Складаюць значную частку касм. выпрамянення ў атмасферы Зямлі, штучна інтэнсіўныя пучкі піонаў атрымліваюць ддя прыкладных мэт, напр., для прамянёвай тэрапіі злаякасных пухлін. Павольныя зараджаныя П.-м. выкарыстоўваюць для вывучэння структуры рэчыва. /. С. Сацункевіч.
І.А.Валахановіч.
ПІЛЙСТРА, п іл я ст р (італьян. pilastre ад лац. pila калона, слуп), плоскі верт. прамавугольны ў плане выступ на сцяне ці слупе, які паўтарае ўсе часткі і прапорцыі калоны арх. ордэра, але пазбаўлены патаўшчэння ў сярэдняй частцы ствала (энтазіса). П. выкарыстоўваліся ў ордэрнай сістэме як дэкар. эле-
П І-М Е30Н Ы , 7і-м е з о н ы, п і о н ы, група самых лёгкіх нестабільных псеўдаскалярных элементарных часціц з моцнымі ўзаемадзеяннямі — адронаў. Утвараюць трыплет, які складаецца з 2 зараджаных (я+ — часціца і к' — антычасціца) i 1 нейтральнай (л°) часціц з нулявым спінам і масамі, прамежкавымі паміж масамі пратона і элекгрона (масы л+ і к' роўныя прыкладна 139,6 МэВ, л° — 135 МэВ). Прадказаны Х.Юкавай (1935) для тлумачэння кароткадзейнага характару і вялікай велічыні ядз. сіл; эксперыментальна к+ знойдзены ў касм. прамянях С.Ф Паўэлам (1947), к' і л° атрыманы ў лабараторных умовах (1948 і 1950 адпаведна).
Пілястра.
ПІМЕНАЎ Васіль Васілевіч (н. 27.3.1954, г. Віцебск), Герой Сав. Саюза
ПАПілютаў.
В.В.Пімснаў.
(1984). Скончыў Разанскае вышэйшае паветр.-дэсантнае каманднае вучылішча (1975), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1987). 3 1971 y Сав. Арміі. Камандзір батальёна парашутна-дэсантнага палка маёр П. вызначыўся ў час вайны ў Афганістане 1979—89 y кастр. 1983 y разгроме буйной групоўкі душманаў. 3 1991 y штабе паветр.-дэсантных войск арміі Рас. Федэрацыі. ПІМЕНАЎ Сцяпан Сцяпанавіч (1784, С.-Пецярбург — 3.4.1883), рускі скульптар, прадстаўнік класіцызму. Скончыў Пецярбургскую AM (1803; пенсіянер y 1803—07), y 1809—30 выкладаў y ёй (з 1814 праф.). У 1809'—30 узначальваў скульпт. частку імператарскага фарфоравага з-да. Паводле яго мадэляў вырабляліся вазы, посуд, статуэткі. Аўтар
С.Піменаў Праект надмагілля М.Казлоўскаму. 1802.
манументальнасцю, дынамічнасцю кампазіцыі, аскетызмам каларыту («Даеш цяжкую індустрыю!», 1927, і інш.). 3 пач. 1930-х г. працаваў пераважна ў жанравым жывапісе. Творам уласціва паэтызацыя паўсядзённага жыцця, своеасаблівая манера пісьма дробнымі, паўпразрыстымі мазкамі, якія ствараюць эфект вібрыруючай жывапіснай паверхні: «Новая Масква» (1937), «Сляды шын» (1944), «Маруся, пара абедаць!» (1951—56), серыя «Новыя кварталы» (1962—67) і інш. Пісаў партрэты, нацюрморты (серыя «Рэчы кожнага дня», 1959, і інш.). Аформіў спектаклі «За тых, хто ў моры!» БЛаўранёва ў Малым т-ры (1946, Дзярж. прэмія СССР 1947), «Стэп шырокі» М.Віннікава ў Цэнтр. т-ры Сав. Арміі (1949, Дзярж. прэмія СССР 1950) і інш. Ленінская прэмія 1967. Тв '. Нскусство жнзнн шш нскусство «ннчего». 2 нзд. М., 1964; Необыкновенность обыкновенного. М., 1964; Таннственный мнр зреляш. М., 1974. Літ.: Л о г м н о в а Е. Ю.Пнменов. 2 нзд. М„ 1970; Б а р а б а н о в а Н. Ю.Пмменов: [Альбом]. Л., 1972; К н р в л л о в а Г.С. Ю.Пнменов. Л., 1980.
ПША, рака ў Іванаўскім і Пінскім р-нах Брэсцкай вобл., левы прыток р. Прыпяць. Даўж. 40 км. Пл. вадазбору 2460 км2. Пачынаецца каля в. Пераруб Іванаўскага р-на (паводле інш. звестак — каля в. Дубай Пінскага р-на з даўж. рэчышча 27 км), вусце ў межах г. Пінск. Цячэ па нізіне Прыпяцкае Палессе. Асн. прытокі: канавы Выценская, Таўкачыха, Кобельская, без назвы каля в. Хамічава (справа), рэкі Струга, Няслуха, Піліпаўка (злева). На тэр. вадазбору пад азёрамі 1% (найб. Пясчанае, Скорань, Завішчанскае), пад балотамі і забалочанымі землямі 31%, пад лесам 28%, разарана 25%. Даліна слабавыразная. Рэчышча слабазвілістае, шыр. 30—40 м. У выніку каналізацыі лукавіны выпрастаны, рэчышча паглыблена на перакатах. Берагі нізкія, стромкія, выш. 1— 1,5 м, складзеныя з пясчаных і тарфяністых грунтоў, месцамі насыпаныя. Жыўленне мяшанае: снегавое, дажджавое, грунтавое.
дэкар. скульптуры для Казанскага сабора (1804— 11), Горнага ін-та (1809), Гал. штаба (1827—29; з В.Дэмут-Маліноўскім), Александрынскага т-ра (1831 — 32), на Нарвенскіх трыумфальных варотах (1830—33; усе ў Пецярбургу), праекта надмагілля М.Казлоўскаму (1802). Дпя твораў характэрны яснасць кампазіцыі, часам рамант. патэтыка рьггмаў і жэстаў, арган. адзінства з архітэктурай. ПІМЕНАЎ Юрый (Георгій) Іванавіч (26.11.1903, Масква — 6.9.1977), расійскі жывапісец і графік. Нар. маст. СССР (1970). Правадз. чл. AM СССР (1962). Скончыў Вышэйшыя маст.-тэхн. майстэрні ў Маскве (1925). Выкладаў ва Усесаюзным дзярж. ін-це кінамастацтва ў Маскве (1945—72; з 1947 праф.). Чл.заснавальнік Т-ва мастакоў-станкавістаў (з 1925). Раннія творы вызначаюцца
Ю.Піменаў.
Масква. 1937.
Новая
ПІНАЕЎ_________________ 361 Сярэднегааавы расход вады ў вусці 8,6 м3/с. На перыяд веснавога разводдзя прыпадае каля 50% гадавога сцёку. Ледастаў з сярэдзіны снеж. да 2-й пал. сакавіка. Веснавы ледаход 4 сут. Сярэдняя вышыня найб. ўзроўню веснавога разводдзя над межанным 1,8 м, воднасць ракі падтрымліваецца перакідам часткі сцёку з р. Прыпяць праз сістэму Выжаўскага і Белаазерскага каналаў. ГІ. з’яўляецца ч. Дняпроўска-Бугскага канала. Суднаходная. У сутоках П. і Прыпяці г. Пінск (порт). А.А.Макарэвіч. ПІНАЕВА (дзявочае Х в е д а с ю к ) Людміла Іосіфаўна (н. 14.1.1936, г. Краснае Сяло Ленінградскай вобл., цяпер y межах г. С.-Пецярбург), расійская спартсменка і трэнер (веславанне на байдарках). Засл. майстар спорту СССР (1964). Скончыла школу трэнераў пры Дзярж. ін-це фіз. культуры (1963, С.-Пецярбург). Педагог-выхавацель. Чэмпіёнка XVIII i XIX Алімп. гульняў (1964, Токіо; 1968, Мехіка) па веславанні на байдарцы-адзіночцы (к -1) на дыстанцыі 500 м, XX Алімп. гульняў (1972, г. Мюнхен, Германія) — на байдарцыдвойцы (к-2) з К.Курышка; бронз. прызёр на к-2 (з А.Серадзінай). Чэмпіёнка свету 1966 на к-1 і на байдарцы-чацвёрцы (к-4); 1970 на к-1; 1971 на к-1 і к-4; 1973 на к-4. Чэмпіёнка Еўропы 1961 на к-2 (з Н.Грузінцавай); 1965 на к-1 і к-4; 1967 на к-1, к-2 (з Серадзінай) і к-4. 19-разовая чэмпіёнка СССР (1960—62, 1964—68, 1970—73) на к-1, к-2 і к-4. А.М.Петрыкаў.
ПІНАЕЎ Генадзь Фёдаравіч (н. 27.4.1937, г. Капейск Чэлябінскай вобл., Расія), бел. хімік-неарганік. Д-р хім. н. (1985), праф. (1987). Скончыў Уральскі політэхн. ін-т (1959). 3 1966 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па тзарэт. асновах хім. тэхналогіі, хіміі і тэрмадынаміцы хім. элементаў і солепадобных злучэнняў.
362
ПІНАКАТЭКА
Тв: Основы теорня хнммко-технологнческнх процессов. Мн., 1973 (разам з У.В.Пячкоўскім); Технологая калнйных удобреннй. 2 нзд. Мн., 1978 (у сааўт.); Новая снстема стандартных эксергмй хішнческнх элементов... / / Мнженерно-фнз. журн. 1998. Т. 71, вып. 6. Я. Г. Міляшкевіч.
ПІНАКАТФКА (грэч. pinakothëkë ад ріпах дошка, карціна + theke сховішча), сховішча жывапісу, карцінная галерэя. Тэрмін паходзіць ад назвы сховішча жывапісу на Акропалі ў Афінах (5 ст. да н.э.). У наш час П. называюць некат. зах.-еўрап. музеі (напр., Старая П. ў Мюнхене). ПІНАКЛЬ (франц. pinacle), дэкаратыўная вежачка, слупок на контрфорсе ці інш. частках будынкаў. Звычайна завяршаецца дэкар. востраканцовай пірамідкай (фіялам) і ўпрыгожваецца крабамі (дэталі ў выглядзе скульпт. стылізава-
клетачнай паверхняй вадкасці з растворанымі ў ёй рэчывамі. Адзін з асн. механізмаў пранікнення ў клетку высокамалекулярных злучэнняў (бялкоў, глікапратэідаў, ліпідаў). Пры П. на спецыялізаваных участках плазматычнай мембраны паяўляюцца кароткія тонкія вырасты, якія акружаюць кроплю вадкасці і перамяшчаюць яе ўнутр клеткі. Адбываецца П. y эпітэліяльных клетках кішэчніка, ныркавых канальцах; найб. характэрны для амёб. Часам тэрміны «П.» і «фагацытоз» аб’ядноўваюць агульным паняццем — эндацытоз. A С.Леанцюк.
ПІНАЧ&Т УГАРТЭ (Pinochet Ugarte) Аўгуста (н. 25.11.1915, г. Вальпараіса, Чылі), ваенны і дзярж. дзеяч Чылі. Скончыў Ваен. акадэмію Чылі (1936). Генерал. У 1956—58 ваен. аташэ пры пасольстве Чылі ў ЗША. У 1959—64 нам. нач. Ваен. акадэміі Чылі. 3 1968 нач. штаба, з 1969 камандзір дывізіі, з 1972 нач. штаба сухап. войск, са жн. 1973 каманд. сухап. войскамі Чылі. 11.9.1973 здзейсніў ваен. пераварот, y выніку якога скінуты ўрад «Народнага адзінства» і Загінуў прэзідэнт С.Альендэ Госенс. Узначаліў ваен. хунту (савет), y снеж. 1974 абвешчаны прэзідэнтам Чылі. Разам з жорсткімі паліт. рэпрэсіямі і масавымі грубымі парушэннямі правоў чалавека (у 1973—74 больш за 130 тыс. чал. арыштаваны, многія загінулі) праводзіў курс на эканам. рэформы, якія ператварылі эканоміку Чылі ў адну з найб. дынамічных y Лац. Амерыцы. У 1988 прайграў рэферэндум па працягванні сваіх прэзідэнцкіх паўнамоцтваў, y 1989 прэзідэнцкія выбары. У 1990 вымушаны перадаць уладу цывільнаму прэзідэнту, захаваўшы да 1998 пасаду галоўнакаманд. ўзбр. сіламі. 3 1998 пажыццёвы сенатар. ПІНГВІНАПАД0БНЫЯ, п і н г в і н ы (Sphenisciformes), атрад нелятаючых птушак. Вядомы з эацэну (каля 60 млн. г. назад). 1 сям., 21 род (6 сучасных), 44
віды (16 сучасных). Пашыраны ў Антарктьшы, на паўд. узбярэжжах Аўстраліі, Афрыкі і Паўд. Амерыкі, на Пн — да а-воў Галапагас. Гняздуюцца калоніямі (да 1 млн. асобін), некат. віды жывуць невял. групамі ці паасобна. 3 віды ў Чырв. кнізе МСАП. Даўж. да 120 см, маса да 45 кг. Апярэнне кароткае, шчыльнае, раўнамерна ўкрывае цела. Крылы ператвораны ў пакрытыя лускападобнымі пёрамі ласты, з дапамогай якіх П. плаваюць (са скорасцю да 40 км/гадз) і ныраюць (да глыб. 200 м). Кормяцца рыбай, малюскамі, ракападобнымі. Нясуць 1— 2 яйцы. Э.Р.Самусенка.
ПІНГ-ПОНГ, гл. Тэніс настольны. ПІНД (Pindos), горы на 3 Балканскага п-ва, y Грэцыі (паўн. перадгор’і ў Албаніі). Даўж. каля 200 км. Выш. да 2637 м (г. Змолікас). Складзены з вапнякоў, сланцаў, пясчанікаў; развіты карст. Утвараюць некалькі хрыбтоў, падзеленых глыбокімі рачнымі далінамі. Міжземнаморскія хмызнякі, мяшаныя і хваёвыя лясы. ПІНДАР (Pindaros; каля 518 да н.э., Кінаскефалы, каля г. Фівы, Грэцыя — каля 442 ці 438 да н.э.), старажытнагрэчаскі паэт; буйнейшы прадстаўнік харавой мелікі (лірыкі). Праславіўся эпінікіямі — гімнамі (па памерах — лірычныя паэмы) y гонар пераможцаў агульнаэлінскіх спарт. гульняў. 3 17 кніг яго твораў захаваліся 4, якія ўключаюць 45 эпінікіяў. У іх роздум пра магутнасць багоў, міфічных герояў, продкаў пераможцаў, заклік да ўсебаковага развіцця закладзеных y чалавеку магчымасцей. Эпінікіі П. адметныя надзвычай складанымі сінтаксісам, метафорыкай, непрадказальнай асацыятыўнасцю. Яго стыль паўплываў на фарміраванне т.зв. піндарычнай оды ў еўрап. л-ры, a таксама філас. і духоўнага гімна ў вольных рытмах. Тв: Рус. пер. — y кн.: Антячная лнряка. М., 1968; У кн.: Пнндар. Вакхнлвд: Оды. Фрагменты. М., 1980. Л і т Г р я й б а у м Н.С. Язык древнегре-
Пінакль.
ных лістоў і кветак). П. шырока вядомы ў еўрап. архітэктуры познараманскага і гатычнага стыляў, a таксама ў збудаваннях несапраўднай готыкі. С.А.Сергачоў. ПІНАНГ (Pinang), адна з назваў горада Джорджтаўн y Малайзіі. ПІНАР-ДЭЛЬ-РЫО (Pinar del Rio), горад на 3 Кубы. Адм. цэнтр аднайменнай правінцыі. Засн. ў 1571. Каля 130 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Гандл.фін. цэнтр с.-г. раёна. Іірам-сць: харчасмакавая, хім., буд. матэрьмлаў. Музей. IIÏHAC, адна з назваў в-ва Хувентуд y Карыбскім м. да 1978. ПІНАЦЫТ03 (ад грэч. pino п’ю + kytos ёмістасць, тут — клетка), захопліванне
4
5
Да арт. Пінгвінападобныя. Пінгвіны: 1 — гумбальтаў; 2 — каралеўскі; 3 — малы, 4 — імператарскі; 5 — субантарктычны, або пінгвін Папуа; 6 — акулярны.
ческой хоровой лмрмкн: (Пнндар). Кншмнев, 1973; С в н м л о Г.В. Гёльдерлнн й Пнндар / / Весн. БДУ. Сер. 4. 1990. № 1. Г.В.Сініла.
ПІН-ДЫЁД, паўправадніковы дыёд з />-/'-л-структурай. Адрозніваецш ад дыёдаў р-п-струкгуры наяўнасцю базавай вобласці з нізкай праводнасцю (/-вобласці) паміж р- і л-абласцямі з высокай праводнасцю ў крышталі паўправадніка. Такія дыёды маюць павышанае хуткадзеянне ў рэжыме пераключэння, высокае значэнне напружання прабою, малую паразітную ёмістасць. Выкарыстоўваюцца ў якасці высакавольтных магутных дыёдаў, пераключальных і абмежавальных ЗВЧ-дыёдаў, лавінна-пралётных дыёдаў, паўправадніковых дэтэктараў ядз. выпрамяненняў і інш.
IÏIHÉH (ад лац. pinus хвоя), біцыклічны тэрпен, С І0Н |6. Паводле размяшчэння падвойнай сувязі ў малекуле адрозніваюць 3 ізамеры: a -, р- і 5-П. Бясколерныя вадкасці з пахам хвоі. Доб-
II
ма «Капрызы Марыяны» А.Мюсэ (1997), «Хлусня на доўгіх нагах» Э. дэ Філіпа (2000) y т-ры імя Таўстаногава.
IHHKEPTÔH (Pinkerton) Роберт, англійскі падарожнік 1-й пал. 19 ст., агент брытанскага біблейскага т-ва. У 1816 і 1822 наведаў Беларусь, пабываў y Барысаве, Вільні, Віцебску, Копысі, Магілёве, Мінску, Оршы, Полацку, Шклове. У 1816 заснаваў y Віцебску Беларускае біблейскае т-ва. У 1833 y Лондане выдаў свае ўспаміны «Расія: або рознабаковыя назіранні аб мінулым і сучасным стане краіны і яе насельнікаў» (раздзелы 3—5 прысвечаны Беларусі). Вял. ўражанне зрабілі на яго Полацк, Віцебск і Магілёў.
ПІНКУС Саламон Шыманавіч (28.8.1908, г. Адэса, Украіна — 1.7.1971), бел. вучоны ў галіне ўнугранай медыцыны. Д-р мед. н. (1968), праф. (1969). Скончыў Адэскі мед. ін-т (1933). 3 1961 y Гродзенскім мед. ін-це (з 1963 заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях згусальнай і процізгусальнай сістэм крыві пры сардэчна-сасудзістых хваробах.
п ін ск
363
3 пач. 14 ст. П. y складзе ВКЛ, з 15 ст. ў Трокскім ваяв. 3 1-й пал. 16 ст. цэнтр Пінскага староства, з 1565—66 — Пінскага павета Берасцейскага ваяв. У 1581 П. атрымаў магдэбургскае права і герб — y чырв. полі залатыя лук са стралой і напятай цецівой. У 1596— 1795 існавала Пінска-Тураўская уніяцкая епархія. У час антыфеадамьнай вайны 1648— 51 y вер. 1648 паўстанцы П. разам з казацкім атрадам А.Нябабы аказалі супраціўленне войску вял. стражніка ВКЛ Р.Мірскага. У сярэдзіне 17 ст. ў П. каля 10 тыс. ж. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 y вер. 1655 П. заняты атрадам Ф.Ф.Валконскага, разрабаваны і спалены. У час Паўночнай вайны 1700—21 y маі 1706 войскі шведскага караля Карла XII захапілі і разрабавалі горад. У 1-й пал. 18 ст. ў П. працавала друкарня (належала
Тв.\ Тромботест прн гмпертоннческой болезнн м атеросклерозе / / Врачебное дело. 1967. № 3; Тромбоэластографяя в карднологзш. Мн., 1972.
ПІНСК, горад абл. падпарадкавання,
a Да арт.
б Пінен: a — a -пінен, б — р-пінен.
ра раствараюцца ў непалярных арган. растваральніках, не раствараюцца ў вадзе. Вельмі рэакцыйназдольныя, y паветры (асабліва на святле) лёгка акісляюцца, пры награванні ізамерызуюцца (напр., y прысутнасці дыаксіду тытану пры 150 °С y камфен). У прыродзе пашыраны a - і р-П., ці нопінен, якія маюць t . 156,2 °С і 164 °С, шчыльн. 858,2 кг/м 3 і 8($,4 кг/м 3 адпаведна. Уваходзяць y састаў шкіпінару, з якога П. вылучаюць рэктыфікацыяй, і эфірных алеяў. Выкарыстоўваюць як растваральнікі лакаў і фарбаў, сыравіну ў вытв-сці камфоры, тэрпінеолу, інсектыцыдаў, пахучых рэчываў і інш.
ПІНІГІН Мікалай Мікалаевіч (н. 6.9.1957, г. Ізюм Харкаўскай вобл., Украіна), бел. рэжысёр. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979). 3 1979 працаваў y Дзярж. рус. драм. т-ры, з 1984 рэжысёр Нац. акад. т-ра імя Я.Купалы.'З 1998 y С.-Пецярбургу рэжысёр Вял. акад. драм. т-ра імя Г.А.Таўстаногава. Прыхільнік дынамічнай, шматфарбнай рэжысуры, майстар яркага тэатр.-сінт. відовішча. Сярод пастановак на Беларусі: «Жанчына з мора» Г.ібсена (1984), «Гаральд і Мод» ІС.Хігінса і Ж.К.Кар’ера (1986), «Дракон» Я.Шварца і «Эмігранты» С.Мрожака (1989), «Тутэйшыя» Я.Купалы (1990, Дзярж. прэмія Беларусі 1993), «Дзіця з Віфлеема» (1992 y Т-рыстудыі кінаакцёра), оперы «Візіт дамы» С.Картэса (1995), «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (2001; абедзве y Нац. акад. т-ры оперы), «Art» Я.Рэза (1998, y Малым т-ры ў Мінску). Паставіў такса-
цэнтр Пінскага р-на Брэсцкай вобл., y сутоках р. Піна і Прыпяць. Чыг. ст. на лініі Брэст—Лунінец, вузел аўтадарог на Іванава, Івацэвічы, Лунінец, Столін. Рачны порт. За 180 км на У ад Брэста. 131 тыс. ж. (2000). П. (летапісны П п н е с к , П м н ь с к ) упершыню ўпамінаецца пад 1097. Назва ад р. Піна. Стараж. П. складаўся з дзядзінца, вакольнага горада (гл. Пінскія ўмацаванні) і гар. пасада. Пры археал. раскопках знойдзены сашнік, сярпы, косы, наканечнікі стрэл, шпоры, упрыгожанні, каляровыя керамічныя пліткі, каменны абразок з выявай Спаса Эмануіла (12 ст.), высокамастацкая касцяная капавушка, рэчы з надпісамі. Да сярэдзіны 12 ст. горад уваходзіў y Тураўскае княства, з 2-й пал. 12 ст. цэнтр удзельнага Пінскага княства. У 13 ст. ўтворана Пінская праваслаўная епархія.
Пінск. Тэатр «Казіно». Фота пач. 20 ст. езуітам). Пінская кангрэгацыя 1791 зрабіла спробу ўтварыць асобную арг-цыю правасл. царквы ў Рэчы Паспалітай. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) П. y Рас. імперыі, цэнтр павета Мінскай губ. У 1794 y горадзе 3716 ж., 548 дамоў. У сярэдзіне 19 ст. працавалі медзеапрацоўчы з-д, тытунёвая ф-ка, 2 гарбарні, піваварня, млыны і інш. У 1858 адкрыта гімназія (з 1872 Пінскае рэальнае вучшішча). У 1882 праз П. прайшла паўд. ветка Палескіх чыгунак. У канцы 19 ст. ў горадзе дзейнічала 27
364
п ін ск
прадпрыемстваў, найб. з іх — майстэрні Палескіх чыгунак, суднабудаўнічы з-д, ф-кі — шпілечна-фанерная, тытунёвая, запалкавая «Прагрэс-Вулкан», 3 лесапільні, маслабойня і інш. У 1897 y П. 28 368 ж. У час рэвалюцыі 1905—07 тут адбываліся забастоўкі рабочых, усеагульная стачка 1905 задушана карнай экспедыцыяй ген. Арлова. 3 15.9.1915 да 25.1.1919 горад акупіраваны герм. войскамі. У 1921—39 П. y складзе Польшчы, цэнтр павета Палескага ваяв., база Пінскай (Рачной) флатыліі ВМФ Польшчы. У 1925—39 існавала Пінская рымска-каталіцкая епархія. 3 ліст. 1939 П. y складзе БССР, база Дняпроўскай ваеннай флатыліі. 3 4.12.1939 цэнтр Пінскай вобласці, з 15.1.1940 — Пінскага раёна. У 1939 y П. 35,9 тыс. ж. У 1940 працавалі суднарамонтны і 2 фанерныя з-ды, запалкавая ф-ка «17 Верасня» і інш.; 19 школ, настаўніцкі ін-т, пед. вучылішча, муз. і фельчарская школы, абл. драм. тэатр, б-кі, 8 дзіцячых садоў, абл. і гар. бальніцы, паліклінікі, база Пінскай ваеннай флатшіі. 5.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі. У час Вял. Айч. вайны дзейнічала Пінскае патрыятычнае падполле. Ням.-фаш. захопнікі знішчылі ў П. 59 084 чал., з іх 20 тыс. ваеннапалонных. Вызвалены 14.7.1944 y ходзе Беларускай аперацыі 1944. У 1947—51 база Дняпроўскай
ваен. флатыліі апошняга фарміравання, y 1951—93 тут існаваў вучэбны цэнтр сав. (з канца 1991 рас.) ВМФ. 3 8.1.1954 П. — раённы цэнтр Брэсцкай вобл. У 1959 y П. 41,5 тыс. ж., y 1986 — 112,6 тыс. жыхароў. Працуюць (2000) прадпрыемствы маш.-буд. (Пінскі суднабудаўніча-суднарамонтны завод, Пінскі ліцейна-механічны завод, з-ды доследна-мех., сродкаў малой механізацыі і металаканструкцый і інш.), лёгкай (Пінскі завод штучных скур, Пінскі камбінат верхняга трыкатажу, Пінская фабрыка мастацкіх вырабаў «Крыніца Палесся», прамысл,гандл. трыкат. прадпрыемства «Дынама», ільнозавод і інш.), дрэваапр. (Пінская запалкавая фабрыка, Пінскі фанерны завод), буд. матэрыялаў, мікрабіял. (Пінскі завод кармавых вітамінаў), харч. (Пінскі кансервавы завод, масласырбаза, мясакамбінат, хлебазавод і інш.) прам-сці. Дзейнічаюць Пінскі гідрамеліярацыйны тэхнікум, Пінскі індустрыяльна-педагагічны каледж, Пінскі сельскагаспадарчы каледж, Пінскі тэхнікум мясной і малочнай прамысловасці, Пінскі банкаўскі каледж, Пінскае вучылішча мастацтваў, Музей Беларускага Палесся. Мемарыяльны комплекс вызваліцелям на брацкай магіле сав. воінаў, маракоў Дняпроўскай ваеннай флатыліі і партызан. Стэла на месцы знішчэння сав. грамадзян ням.-фаш. захопнікамі. Помнікі: Айч. вайны 1812, y гонар буд-ва шашы Пінск— Брэст, воінам-вызваліцеПінск: панарама горада (уверсе), жылыя дамы 19 — 1-й пал. 20 ст.
лям, маракам Дняпроўскай флатыші, В.З.Харужай, y гонар 40-годдзя вызвалення Пінска. Археал. помнік — гарадзішча старажытнага Пінска (археал. запаведнік). У 16 ст. на месцы стараж. дзядзінца размяшчаўся драўляны старосцінскі замак. На месцы б. вакольнага горада сфарміраваліся 2 паўкальцы: унутр. і вонкавае, абнесенае землянымі ўмацаваннямі. На Пн ад замка ва ўнутр. паўкальцы знаходзілася гандл. плошча (Стары рынак). Паводле інвентара 1660-х r„ y горадзе вылучаліся 2 раёны: асн. (паблізу замка) і па р. Ясельда, y паўн. частцы паселішча. Былі 2 масты — Троіцкі і Спаскі, 6 брам на асн. магістральных напрамках — Віленская, Берасцейская, Спаская, Парканавая, Гарадская, Уладычная. Найб. вуліца — Вял. Спаская, утварала гал. вось горада ўздоўж р. Піна. Тут знаходзіліся 143 пляцы мяшчанскіх сядзіб, францысканскі кляштар, карчма, гай, агароды. У сярэдзіне 17 ст. горад вырас, y выніку рэгулявання планіроўкі арх.-планіровачная структура яго была ўпарадкавана. Утварыліся 3 асн. магістральныя напрамкі: зах., усх. і паўночны. Мяркуюць, што ў гэты час склалася квартальная планіроўка. У сярэдзіне 16 ст. ў горадзе было 14 правасл. цэркваў (у замку знаходзіліся Дзмітраўская саборная і Афанасьеўская), Пінекі касцёл і кляштар францысканцаў, касцёл і кляштар дамініканцаў (засн. ў 1542), 2 правасл. манастыры (у горадзе і прадмесці Лешча— Пінскі Лешчапскі манастыр). У 2-й пал. 16 ст. пабудаваны правасл. Богаяўленскі манастыр. У 17— 18 ст. сфарміраваўся сучасны цэнтр горада. Паводле плана 1798 П. меў складаную планіроўку. Цэнтр. месца займаў замак з зсмляным валам, за ім знаходзілася плошча з крамамі і каморамі, спіхлерамі, важніцай, гандл. радамі. Сярод правасл. цэркваў y 16— 17 ст. былі простыя збудаванні (без вярхоў і купалоў), якія нагадвалі хаты або клеці (царква св. Духа, Манастырская царква на Полазаўшчыне і інш.), і складаныя па кампазіцыі шматкупальныя (напр., Дзмітраўская царква мела 4 прытворы, званіцу з 5 званамі). Сярод манум. мураваных і драўляных пабудоў Пінскі касцёл і калегіум езуітаў, кляштары францысканцаў, кармелітаў (1734), марыявітак (1746), Пінскі палац (канец 18 ст.). У канцы 16 ст. на У ад П. ўзнікла прадмесце Каралін, забудаванае паводле рэгулярнага гшана, узведзены Пінскі Каралінскі зсшак. У 18 ст. тут пабудаваны Пінскі касцёл і кляштар бернардзінцаў і Пінскі касцёл Карла Барамеуша з кляштарамі. Першы праектны план забудовы П. (1800) прадугледжваў ліквідацыю паўкальцавых магістралей, упарадкаванне вулічнай сеткі, узбуйненне гар. кварталаў і пракладку 2 новых радыяльных вуліц, каб злучыць цэнтр з дарогамі на Брэст і Нясвіж (ажыццёўлены ў агульных рысах). Да 1860-х г. y паўн. частцы
пабудавана некалькі кварталаў, царква на могілках (1823, цяпер па вул. Спакойнай), гімназія (1858). У канцы 19 — пач. 20 ст. ўзведзены грамадскія будынкі і жылыя дамы ў духу эклектыкі (т-р «Казіно»). Рост прам-сці з 1880-х г., пракпадка чыгункі паўплывалі на арх. аблічча горада. Пасля Вял. Айч. вайны П. забудоўваўся паводле генплана 1952 («Белдзяржпраект», арх. Я.Косціч, МАндросаў), які прадугледжваў упарадкаванне планіроўкі
ГПНСКАЕ ВУЧЫЛІШЧА МАСТАЦТВАЎ. Засн. ў 1990 y г. Пінск. Рыхтуе выкладчыкаў дзіцячых школ мастацтваў і спецыялістаў для ўстаноў клубнага Tu ny. Спецыяльнасці (2000/2001 навуч. г.): нар. творчасць (танец, інструментальная нар. музыка, рэжысура самадз. масавых абрадавых свят); інструмен-
Набярэжная ў горадзе Пінск. пры захаванні веернай сістэмЬі магістралей, якія сыходзіліся да цэнтральнай плошчы. Горад развіваўся ўздоўж Піны, структурна падзяляўся на паўн. (адмежаваны чыгункай), цэнтр., зах. і ўсх. планіровачныя раёны. У 1950-я г. горад пазбаўлены гал. дамінанты — разабраны езуіцкі касцёл, знесены гандл. рады, на месцы цэнтр. гіст. плошчы ўтворана пл. Леніна, забудаваная тыпавымі 4— 5-павярховымі дамамі. У 1950— 60-я г. пастаўлены жылыя і адм. будынкі, y дэкоры якіх выкарыстаны класічныя ордэрныя формы. У 1970— 80-я г. масавае жыллёвае буд-ва вялося ў паўн., усх. і зах. раёнах горада. Створаны зоны адпачынку — набярэжныя рэк Піна і Прыпяць, некалькі сквераў, дзіцячыя паркі. Запланавана стварэнне водна-зялёнага дыяметра ў межах П., прыгарадных зон адпачынку. У 1990 распранаваны праект дэталёвай планіроўкі цэнтр. раёна горада з прапановамі па рэгенерацыі гіст. ядра (арх. Л.Зайцава). Праект рэалізуецца з улікам захавання, рэстаўрацыі помнікаў і будынкаў гіст. забудовы. Літ.: Н е т ы л ь к н н А.Т. Пннск: Мст. очерк. Мн., 1961; Д у н е ц А.П., М м р о л ю б о в Б.В. Пннск; Нст.-экон. очерк. Мн., 1977; П я л е ц к н й Е.Н. Пкнск: Нст.-экон. очерк. Мн., 1988; Л ы с е н к о П.Ф. Древннй Пянск, XI— XIII вв. Мн., 1997; Памяць: Гіст.-дак. хроніка Пінска. Мн., 1998. Ю.А.Якімовіч, С. Ф. Самбук (архітэктура).
ПІНСКАЕ АДКРЬІТАЕ АКЦЫЯНЕРНАЕ ТАВАРЫСТВА «ГІДРАСЕЛЬMÀIII». Засн. ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1940 як міжраённыя майстэрні капітальнага рамонту. У Вял. Айч. вайну разбурана, адноўлена ў 1947. У 1958 ператворана ў аўтарамонтны з-д, y 1959 y экскаватарарамонтны; з 1995 арэнднае прадпрыемства «Гідрасельмаш», з 1999 — сучасная назва. Асн. прадукцыя (2000): с.-г. тэхніка (камбінаваныя глебаапр. агрэгаты, касілкі і інш.) і запасньм часткі да яе; кавальскія вентылятары, гідраўл. шасцяронныя помпы, тавары нар. ужытку (ледабуры, прыстасаванне для дэмантажу шын, бетонамяшалкі і інш.). Ажыццяўляе рамонт гідраўл. помпаў і размеркавальнікаў, павузлавы рамонт экскаватараў. А.В.Нікіфараў. В.А.Чакулаеў.
тальнае выканапьніцтва (баян, акардэон 1 фартэпіяна); харэаграфія (нар. танец). Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. ПІНСКАЕ ДЗЯРЖАЎНАЕ ПРАДПРЫÉMCTBA «ЗАВ0Д KAMEPTÔH». Створана ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1979. Уваходзіць y склад бел. навукова-вытв. аб’яднання «Інтэграл». Спецыялізуецца на вытв-сці крэмніевых пласцін — канстр. аснове для вырабу інтэфальных схем і мікрапрацэсарнай тэхнікі. Тэхналогія вытв-сці навукаёмістая. Сістэма якасці сертыфікавана ў адпаведнасці з міжнар. стандартамі. Асн. прадукцыя (2000): пласціны з монакрышт. крэмнію, лічбавыя вымяральнікі артэрыяльнага ціску, электронныя наручныя гадзіннікі, электронныя лічыльнікі крокаў (метраў); электронныя гадзіннікі-тэрмометры, электронныя гульні. 3 мэтай маркетынгу на ім арганізавана бел.-амерыканскае прадпрыемства. 3. М. Мандроўская, А. В. Нікіфараў.
ШНСКАЕ ДЗЯРЖАЎНАЕ ПРАДПРЫÈMCTBA «КАВЛІЦМАШ». Створана ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1985 на базе 2 пінскіх станкабудаўнічых з-даў: ліцейнага абсталявання (з 1974) і кавальскапрэсавых аўтаматычных ліній (з 1980). Асн. прадукдыя (2000): ліцейнае абсталяванне (аўтам. фармовачныя лініі, машыны фармовачныя, кокільныя, стрыжнёвыя, для зачысткі і абрубкі адлівак, для прыгатавання фармовачных сумесей); кавальска-прэсавае абсталяванне (прэсы лістазгінальныя, чаканачныя і для халоднага выціскання, лісташтамповачныя і абразныя, нажніцы для рэзкі ліставога і фасоннага пракату, трубазгінальнікі, комплексы папярочнаклінавай пракаткі, абсталяванне для вытв-сці стальных рыфлёных сетак); с.-г. тэхніка (плугі, культыватары, універсальныя агрэгаты і касілкі); тавары нар.
ПІНСКАЕ
365
спажывання (садова-агародны і спарт. інвентар, замочныя вырабы). А.В.Нікіфараў, В.А.Носаў.
ПІНСКАЕ КНЯСТВА, удзельнае княства ў вярхоўях р. Прыпяць і нізоўях яе прытокаў Ясельда, Піна, Стыр, Гарынь. Цэнтр — г. Пінск. Вылучылася з Тураўскага княства паміж 1167 і 1174. 1-ы пінскі князь — Яраслаў Ю р’евіч, сын тураўскага кн. Юрыя Яраславіча. У 12— 13 ст. знаходзілася пад уплывам Уладзіміра-Валынскага княства і Кіеўскага княства. У 13 ст. праз землі П.к. адбываліся напады літоўцаў на Валынь. Пасля ўтварэння ВКЛ Міндоўгам і яго забойства ў 1263 y Пінск уцёк яго сын Войшалк. У пач. 14 ст. П.к. ўвайшло ў ВКЛ. Паводле завяшчання вял. кн. Гедзіміна княства атрымаў яго сын Нарымонт. П.к. заставалася за яго нашчадкамі да 1-й пал. 15 ст. Пасля смерці кн. Юрыя Сямёнавіча з роду Нарымонтавічаў П.к. ўвайшло ў склад велікакняжацкіх уладанняў Жыгімонта Кейстутавіча. У 1471 П.к. аддадзена Марыі Гаштольд, удаве кіеўскага кн. Сямёна Алелькавіча, потым мужу яе дачкі кн. Ф.І.Яраславічу, які ў пач. 16 ст. завяшчаў П.к. вял. кн. BKJI Жыгімонту I Старому, той y 1519 перадаў яго сваёй жонцы Боне. Як дзярж. ўладанне П.к. пачало называцца Пінскім староствам, паводле адм.-тэр. рэформы 1565—66 увайшло ў склад Пінскага павета. Літ.: Д о в н а р - З а п о л ь с к я й М. Очерк мстормн Крнвнчской в Дреговнчской земель до конца XII столетня. Кнев, 1891; Грушевскнй А.С. Пмнское Полесье: Нст. очеркм. Ч. 1— 2. Кнев, 1901—03; Л ы с е н к о П.Ф. Древннй Пннск, XI—XIII вв. М н„ 1997. П.Ф.Лыеенка.
ГПНСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДП 0ЛЛЕ ў В я л і к у ю Айчынн у ю в а й н у . Дзейнічала з вер. 1941 да снеж. 1943 y Пінску пад кіраўніцтвам y розны час пінскіх падп. абкома, гаркома і райкома КП(б)Б. Складалася з 4 груп (больш за 50 чал.): на мармеладнай ф-цы (кіраўнік І.А.Галамазава), y прыгарадзе Казлякавічы (Я.А.Шаламіцкі, М.І.Чалей), фанерным з-дзе і запалкавай ф-цы (М.М.Калодзіч), на рачным флоце (М.І.Гарбачэўскі, Л.В.Прытулецкі). Падпольшчыкі прымалі па радыё і распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, лістоўкі, праводзілі агітац. работу ў фаш. фарміраваннях; з 1942 наладзілі сувязь з партызанамі, здабывалі для іх зброю, боепрыпасы, прадукты харчавання, адзенне, медыкаменты, разведданыя. Праводзілі дыверсіі, y т.л. вывелі са строю 12 і патапілі 11 рухавікоў рачных суднаў, падарвалі ням. магазін і шпіталь, вадакачку, рухавік на запалкавай ф-цы, падпалілі лесапільны з-д. У канцы 1943 з-за пагрозы арыштаў падпольшчыкі пайшлі ў брыгады Пінскага партыз. злучэння і да ўкр. партызан. ПІНСКАЕ ПЕДАГАГІЧНАЕ ВУЧЫЛІШЧА і м я А.С.П y ш к і н а. Засн. ў
366
ПІНСКАЕ
1940 y г. Пінск. Імя Пушкіна прысвоен,і ў 1949. Рыхтуе выхавальнікаў дашкольных устаноў, настаўнікаў пач. класаў агульнаадук. школ. Спецыяльнасйі (2000/2001 навуч. г.): педагогіка і псіхалогія дашкольная; педагогіка і методыка пач. навучання; музычнае выхаванне. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. ПІНСКАЕ РЭАЛЬНАЕ ВУЧЫЛІШЧА Засн. ў 1872 y г. Пінск на базе мужчынскай гімназіі; першае рэальнае вучылішча на Беларусі. Уваходзіла ў Віленскую наеучальную акругу. Мела 7 класаў. На чале з дырэктарам працавалі 16 выкладчыкаў, 3 законанастаўнікі, інспектар. Выкладаліся рус., польск., ням. і франц. мовы, геаграфія, хімія, гісторыя, матэматыка, законазнаўства, касмаграфія, маляванне, чарчэнне, пач. ваен. навука, музыка, рамёствы, гімнастыка і інш. Выпускнікі мелі перавагу пры паступленні ў вышэйшыя тэхн. і с.-г. навуч. ўстановы, на фіз.-матэм. ф-ты ун-таў. Сярод выкладчыкаў былі выхаванцы вучылішча, выпускнікі Мінскай духоўнай семінарыі, Віленскага настаўніцкага ін-та, ун-таў Масквы, Юр’ева, Кіева, Лейпцыгскай філал. семінарыі і інш. У 1785 вучылася 185 юнакоў, y 1911 — 368. У 1915 вучылішча пераведзена ў Мазыр. У 1918 скасавана.
Дружылавічы, 101 сяло; падзялялася на 7 войтаўстваў. Паводле адм.-тэр. рэформы 1565—66 П.с. ўключана ў Пінскі паeem, y якім займала каля 1/3 яго тэрыторыі. 3 таго часу звычайна знаходзілася ў закладзе ў буйных феадалаў ВКЛ, якія карысталіся тытулам старостаў. Пасля далучэння да Рас. імперыі (1793) б.ч. староства падаравана Кацярынай II кн. М.В.Рапніну, рэшта раздробнена на невял. прыватныя і дзярж. маёнткі. В.Л.Насевіч.
ПІНСКА-ЗАР^ЧНЫ IIABÉT, адм.-тэр. адзінка ў 1791—92 y Брэсцкім ваяводстве ВКЛ. Цэнтр — в. Плотніца. У 1792 перайменаваны ў Запінскі павет.
Літ:. Кратклй спнсок учрежденнй н учебных заведеннй Влленского учебного округа на 1917 г. Могнлев, 1917; Памятная кннжка Вяленского учебного округа на 1911/1912 учеб. г. Вшіьна, 1912; П а с т у х о в а З.А. Среднее образованме в дореволюцвонной Белорусснн. Мн., 1963. А.Ф.Самусік.
ПІНСКАЕ CTAPÔCTBA, П і н с к а я в о л a с ц ь, буйны дзярж. маёнтак y ВКЛ y пач. 16— 18 ст. Утворана на тэр. б. ПЫскага княства, якое кн. Ф.І.Яраславіч завяшчаў вял. кн. ВКЛ Жыгімонту 1 Старому, які ў 1519 падараваў яго сваёй жонцы Боне. У адносінах да староства ўжываліся назвы «княства», «староства», «павет», «дзяржава», «воласць». У 1552 y П.с. ўваходзілі г. Пінск, мяст. Нобель і Моталь, двары Сялец, Ставок,
вараючы малюнак палос ці клетак з буйным ранортам. Андарак кроіпі з 4 полак аднатоннай ці ў паскі баваўнянай тканіны чырв., фіялетава-сіняга колераў; спадніцу — з белага палатна, падол яе аздаблялі чырвонымі вузкімі паскамі натыкання. Кабат выраблялі з даматканага цёмна-карычневага (радзей сівога) прываленага суюіа; кроілі без рукавоў (накшталт гарсэта) і з рукавамі (накшталт курты). Галаўныя ўборы жанчын — намітка, аздобленая жывымі або штучнымі кветкамі, чагіец, ажурна выплецены з ільняных ці баваўняных белых нітак (завязваўся на саламяігую каробачку ці тканку), белая хустка з ішліхромнай вышыўкай на адным рагу.
Да арт. Пінска-Івацэвіцкі строй. Жанчыны ў традыцыйным адзенні з чапцамі. Вёска Аброва Івадэвіцкага раёна Брэсцкай вобл. 1930-я г.
ПШСКА-ІВАЦ^ВІЦКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення Зах. Палесся. Бытаваў y 19 — сярэдзіне 20 ст. ў Бярозаўскім, Ганцавіцкім, Драгічынскім, Івацэвіцкім, Пінскім р-нах Брэсцкай вобл. Яму ўласцівы серабрыста-белая каларыстычная гама, стрыманае аздабленне натыканнем, выпіыўкай і карункамі, якія падкрэслівалі чысціню тонкага накрутшаленага налатна. Жаночы летні гарнітур існаваў y 2 варыянгах: кашуля, спадніда-андарак, фартух, кабат (неабавязковая частка гарнітура), намітка; спадніца-палатнянік, кашуля (потым блуза), фартух, чапец з хусгкай. Кашулю кроілі з прамымі плечавымі ўстаўкамі, прышытымі па ўтку, з адкладным або стаячым каўняром. Дрнамент — гладкія пункцірныя ў выглядзе шахматнага поля вузкія пасачкі чырвонага, чьірвона-чорнага натыкаішя на рукавах, грудзях і плечавых устаўках. Фартух шылі з 1 полкі, кроснай па ўтку або з 3(4) полак, кроеных па аснове, аздаблялі паліхромнай расліннай арнаментыкай, карункамі. Гладкія пункцірныя лініі арнаменту размяшчаліся паралельна лініі нізу або краёў бакавіц, ут-
Мужчынскую кашулю кроілі з плечавымі ўстаўкамі, падгіяразвалі шырокім плеценым поясам-ручніком чырвонабурачковага колеру з мноствам дробных кутасікаў на канцах. Летам насілі саламяныя брылі, абвязаныя паверху ўзорыстай тасьмой, зімой — круглыя manKi з шэрага ці блакітнага сукна і з чорным аўчышшм аколышам. Дапаўнялася мужчынскае адзенне скурапою кайстрачкай-калітой (насілі на раменьчыку цераз плячо або падвешвалі да нояса), скураным чэхлікам для ножыка. Літ:. Р а м а іі ю к М.Ф. Беларускае народнае адзенне: [Альбом). Мн., 1981. V/ Ф.Раманюк.
ШНСКА-ІВАЦЙВІЦКІЯ РУЧНІКІ, тып бел. традыц. тканых ручнікоў, якія вырабляюць нар. майстры вёсак Бярозаўскага, Ганцавідкага, Драгічынскага, Іванаўскага, Івацэвіцкага, Пінскага р-наў Брэсцкай вобл. Вядомы з 19 ст. Даўж. 180—250, шыр. 23—30 см. Па колеравай гаме, стылістыцы арнаменту, якасці палатна блізкія да мотальскіх ручнікоў. Ткуць з ільпяных і баваўняных нітак, па краях аздабляюць шматколер-
ным йышытым гладдзю арнаментам (вьіявы букетаў, ваз, гірляндаў квстак і інш). Бываюць звычайныя і з прышытымі па канцах вузейшымі кавалкамі палатна. Звычайныя ткуць y 3 ніты арнамеіггам «у коскі», канцы аздабляюць мохрыкамі ці паскамі карункаў (плеценыя з нітак асновы або вязаныя э белых баваўняных). У арнамеіггыцы пашыраны палрскі: вузкія напярочныя, адзінкавыя ці згрунаваныя па некалькі (чырвоныя, чырвона-блакітныя, шэрабелыя), a таксама падоўжныя і папярочныя, якія ўтвараюць буйнарапортную клстку. Ручнікі з прышытымі канцамі ткуць y 2 ніты, асн. (шырэйшую) частку аздабляюць гладкімі ці ўзорыс-
Пшска-Івацэвідкія ручнікі. 1-я пал. 20 ст.
тымі налосамі геам. арнаменту, канцы — дробна-ажурнымі вузсльчыкавымі карункамі, плсцснымі з суканш нітак асіювы, вышытым крыжыкам арнаментам антрапаморфнага, зааморфнага, расліннага характару, выкананым чырвонымі і чорнымі ніткамі бавоўны-горынь. Шырока выкарыстоўваюцца ў афармленні інтэр’сраў хат, традыц. абрадах, служаць узорамі пры распрацоўцы сувенірных вырабаў. М.Ф.Раманюк. [ПНСКАЯ ВАЕННАЯ ФЛАТЬІЛІЯ, 1) фарміраванне НМФ Падьшчы на Прыгаці і яе іірытоках y 1919—39. Гал. база — г. Пінск. Створана ў крас.—маі 1919 y час сав.-нольскай вайны 1919—20. У павігацыю 1920 рухалася з баямі па ГІрыпяці і Дняпры да Кіева. 4.8.1920 y час наступлення Чырв. Арміі флатылія расфарміравана, судны знішчаны або затоплены. У 1921—22 адноўлена, папоўнсна новымі караблямі. Напярэдадні 2-й сусв. вайны налічвала 54 адзінкі (у т.л. 26 баявых: 6 манітораў, 3 кананеркі, 15 узбр. катэраў і інш.). У вер. 1939 y ходзе польскай кампаніі 1939 вяла проціпаветраную абарону Пінска і мастоў цераз Піну, Прыпяць, Ясельду. 17—21.9.1939 караблі флатыліі былі самазатоплены; да 12.11.1939 яны падняты сав. маракамі і пасля рамонту і пераўзбраення ўключаны ў склад Дняпроўскай ваеннай флатыліі. 2) Фарміраванне сав. ВМФ на Дняпры і яго прытоках (Прыпяці, Бярэзіне і інш.) y чэрв. 1940 — кастр. 1941. Гал. база — Пінск. Створана 17.6.1940 з час-
ткі сіл расфарміраванай Дняпроўскай ваен. флатыліі. Камандуючы контр-адмірал Дз.Дз.Рагачоў. Напярэдадні Вял. Айч. вайны складалася з 7 манітораў, 4 кананерскіх лодак, 15 бранякатэраў, авіяэскадрыллі і інш. (усяго 2300 чал.). Алератыўна падпарадкоўвалася камандуючаму войскамі Зах. асобай ваен. акругі (з 22.6.1941 Заходні фронт). 3 пач. вайны павялічана за кошт суднаў грамадз. рачнога флоту, a таксама ў ліп. 2 манітораў з Дунайскай ваен. флатыліі. Да канца чэрв. 1941 разам з часцямі 4-й арміі Зах. фронту абараняла Пінск, a да 9.7.1941 — Лунінец, Тураў. 11 ліп. падзелена на 3 атрады: Бярэзінскі (3 маніторы, 5 бранякатэраў), Прыпяцкі (манітор, 4 вартавыя караблі, 2 бранякатэры і інш.), Дняпроўскі (гал. сілы флатыліі, y т.л. 4 маніторы, 4 кананерскія лодкі). Бярэзінскі і Прыпяцкі атрады абстрэльвалі занятыя праціўніхам прырэчныя нас. пункты, абаранялі сав. і парушалі варожыя пераправы, цесна ўзаемадзейнічалі з сухапутнымі войскамі. У канцы жн. караблі абодвух атрадаў гірарваліся з баямі да Кіева (пры гэтым частка іх загінула) і разам з Дняпроўскім атрадам удзельнічалі ў абароне Кіеўскага ўмацаванага раёна. Большасць караблёў загінула ў баях, астатнія ўзарваны 18 вер. ў сувязі з адыходам сав. войск на У ад Дняпра. Атрад маракоў ваяваў на сушы да 20—28 вер. Флатылія расфарміравана 5.10.1941. Гл. таксама Марская авіяцыя, Марская артшерыя, Марская пяхота, Мінны загараджальнік. Літ:. П a ў л о в і ч Р.К. Пінская флатылія // Бел. мінуўшчына. 1995. № 3; Я г о ж. Плнскне моннторы / / Армня. 1998. № 3; Я г о ж. Да пытання аб стварэнні і дзейнасці Пінскай рачной ваеннай флатыліі / / Весці Нац. АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1999. № 1. Р.К.Паўловіч.
ПІНСКАЯ________________ 367 ШНСКАЯ ВбБЛАСЦЬ, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1939—54. Цэлтр — г. Пінск. Утворана 4.12.1939, уключала 5 паветаў: Драгічынскі, Косаўскі, Лунінецкі, Пінскі, Столінскі (часткова). 15.1.1940 паветы скасаваны, утвораны 11 раёнаў: Ганцавіцкі, Давыд-Гарадоцкі, Драгічынскі, Жабчыцкі, Іванаўскі, Лагішынскі, Ленінскі, Лунінецкі, ГІінскі, Столінскі, Целяханскі. У 1941 ші. вобласці 16,3 тыс. км2, нас. 533,6 тыс. чал., 4 гарады, 5 гар. пасёлкаў, 1 раб. пасёлак, 159 сельсаветаў. 8.1.1954 пасля скасавання тэр. вобласці ўключана ў Брэсцкую вобласць. ПІНСКАЯ ДРУКАРНЯ Існавала ў 1729 ?—46 ? y г. Пінск Брэсцкай вобл. Належала езуітам. Выпускала кнігі на лад. і польскай мовах (вядома 8 назваў, ёсць звесткі яшчэ пра 3): літургічныя выданні, панегірыкі, казанні, белетрыстычныя зб-кі «Усякай усячыны», складзеныя смаленскім кашталянам паэтам К.Несялоўскім. У зб-ках змешчаны вершы складальніка, дакумент. і эпісталярныя матэрыялы, легенды, апокрыфы, эпітафіі і інш. Літ:. М а л ь д з і с А.І. Кнігадрукаванне Беларусі ÿ XVIII ст. / / Кннга, бмблнотечное дело н бнбляографня в Белорусснм Мн., 1974.
ПІНСКАЯ
ДРЭВААПРАЦ0ЎЧА-ФАА б р ы к а Д зейнічала ў г. П інск Брэсцкай вобл. ў 1880— 1916. Вырабляла дошкі і фанеру. Мела лакамабіль, 2 паравыя рухавікі, паравы кацёл. У 1909 гірайдвала 620 чал. У 1900 выпушчана прадукцыі ка 350,1 тыс. руб. Закрыта ў сувязі з ням. акупацьмй. нёрная
ПІНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ
Ц энтр вобласці ©
ПІНСК
Ц энтры раёнаў Пінскай вобласці Гарады
М отал ь
Пасёлні гарадснога тыпу
П л о т н іц а
Населеныя пункты сельскага тыпу
М еж ы i___, і_ _ < саюзных рэспублік абласцей ________
раёнаў Пінскай вобласці
Меж ы дадзены на 20.09.1944г.
ф
368
ПІНСКАЯ
ГІШСКАЯ 3AIIÀJIКАВАЯ ФАБРЫКА Засн. ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1892 пад назвай «Прагрэс-Вулкан». У 1897 многія працэсы механізаваны; вьіпускала за сугкі 250 тыс. карабкоў запалак. У тым жа годзе ф-ка згарэла, пазней адноўлена. У 1902 працавала 674 чал. 3 1909 уваходзіла ў акц. т-ва запалкавых ф-к «Прагрэс-Вулкан». У 1915—18 ф-ка не працавала, абсталяванне часткова вывезена ў Германію. У 1918 ф-ка адлавіла выпуск запалак. У 1931 на ф-цы былі 183 машыны па выпуску запалак.У 1939 нацыяналізавана. У 1944 усё абсталяванне было вывсзсна ў Германію, a будынак спалены. 3 1944 П.з.ф. ў складзе Пінскага фанерна-запалкавага камбіната (былы фанерны з-д), a з 1947 аднавіла выпуск запалак, y 1948 набыла самастойнасць і наз. Пінская запалкавая фабрыка «17 Верасня». У 1950 рэканструявана. У 1959—70 y складзе Пінскага фанерна-запалкавага камбіната, з 1971 — Пінскага вытв. дрэваапр. аб’яднання «Пінскдрэў». У 1984—85 пераабсталявана, гіерайшла на выпуск запалак y кардонных карабках. 3 1992 з сучаснай назвай на правах філіяла ўваходзідь y «Пінскдрэў». Асн. прадукцыя (2001) — запалкі. М.А.Галавешкін. ПІНСКАЯ КАФЛЯ, архітэкгурна-дэкар. кераміка 16— 19 ст. з г. Пінск Брэсцкай вобл. Кафля 16 ст. гаршковая з квадратным вусцем, a таксама (з канца 16 ст.) каробчатая з вонкавай пласцінай, дэкарыраванай геам. малюнкам. Кафля 17— 18 ст. каробчатая гзымсавая, вуглавая дывановая), аздобленая расл. арнаментам, геральдычнымі выявамі, манаграмамі; выраблялі таксама каронкі. У 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. ў Пінску пашырылася паліхромная рэльефная кафля, y 18 ст. — размаляваная гладкая. 3 канца 17 ст. малюнак паступова спрашчаўся, з сярэдзіны 18 ст. выраблялі кафлю звычайна без дэкору. Пры абпальванні выкарыстоўвалі пераважна зялёную, a Taxcam паліхромную паліву. 3 2-й пал. 19 сг. была наладжана прамысл. вытв-сць кафлі з расл. дэкорам па замежных ўзорах. І.М. Чарняўскі.
ІІІНСКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ ЫІАРХІЯ, адм.-тэр. адзінка праваслаўнай царквы на Беларусі. 3 канца 10 — пач. 11 ст. тэр. елархіі ўваходзіда ў склад Тураўскай праваслаўнай епархіі ў падпарадкаванні Кіеўскай мітраполіі. У 1241 кафедра перанесена ў ГІінск, што лічыцца пачаткам дзейнасці П.п.е. У 14 ст. епархія тройчы знаходзілася ў юрысдыкдыі Галіцкай мітраполіі, пасля яе скасавання — зноў y Кіеўскай. У 1595—1795 пілскай кафедрай валодалі уніяты, аднак y 1620—32 П.п.е. адраджалася і існавала адначасова з уніяцкай. У 1795— 1839 уніяцкія прыходы епархіі аб’ядналіся з правасл. дарквой і іх тэр. была ўключана ў склад Мінскай праваслаўнай епархіі. У 1920 епархія адноўлена, y 1922—39 знаходзілася ў складзе Польскай аўтакефальнай правасл. царквы. У 1941 на пінскую кафедру быў прызначаны епіскап Маскоўскага патрыярхату, аднак з-за ваен. дзеянняў ён не змог кіраваць епархіяй. У 1942—44 епархія знаходзілася ў падпарадкаванні Украінскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы; y 1944 вернута ў юрысдыкдыю Маскоўскага патрыярхату. У 1839—40 і 1980—90 тытул «епіскап пінскі» насілі вікарыі Мінскай епархіі. У 1990 дзейнасць П.п.е. адноўлена ў складзе Беларускай праваслаўнай царквы, яе тэр. ахоплівае 8 адм. раёнаў Брэсцкай вобл.: Пінскі, Баранавіцкі, Ганцавіцкі, Іванаўскі, Івацэвіцкі, Лунінецкі, Ляхавіцкі, Столінскі. На канед 1999 y елархіі 147 прыходаў, 34 калліцы, 128 святароў, 5 дыякадаў, Пінскі Варварынскі манастыр (адноўледы з 1993). Літ.: Пінская епархія / / Беларускі праваслаўны каляндар, 2000. Мн., 1999.
В.К.Касцюк. ГПНСКАЯ ТЫТУНЁВАЯ ФАБРЫКА Дзейнічала ў г. Пінск Брэсцкай вобл. з 1882. Выпускала курыльны тытунь, махорку і папяросы, з 1895 таксама цыгары і цыгарэты, з 1908 толькі цыгары, з 1913 — курыльны тытунь. Мела ў розныя гады кодны рухавік, паравы рухавік. У 1903 працавала 180, y 1910 — 32 рабочыя. ПШСКАЯ ФАБРЫКА МАСТАЦКІХ ВЫРАБАЎ «КРЫНІЦА ПАЛЁССЯ» Створада ў 1960 на базе арцелі «8 Сака-
Да арт. Пінская фабрыка мастацкіх вырабаў «Крыніца Палесся». Вьшіываныя лано і размалёўка па дрэве.
віка» ў г. Підск Брэсцкай вобл. 3 2000 лаз. «Крыніца Палесся». Асн. прадукцыя: тканыя (ручдікі, абрусы, сурвэты, камплекты для кавы, кухні, шторы, пакрывалы) і строчана-вышытыя (камплекты пасцельлай і сталовай бялізны, абрусы, фіранкі, сурвэты) вырабы; размалёўкі па дрэве (наборы дошак для кухні, пано, хлебліцы, падносы, наборы для сылучых прадуктаў, яйкі-пісанкі); касцюмы і абутак для калектываў маст. самадзейнасці. С.А. Саляйчук.
Да арт. Пінская фабрыка мастацкіх вырабаў «Крыніца Палесся». Сталовыя камплехты.
ІПНСКАЯ ШПІЛЕЧНА-ФАНЁРНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1880— 1914 (?). У розны час выпускала фанеру, абутковыя гвазды, шавецкія шпількі, скрынкі. Мела 3 паравыя машыны. У 1913 працавалі 544 рабочыя. «ШНСКДРФЎ», закрытае акцыянернае т-ва ў г. Пінск Брэсцкай вобл. Створана ў 2000 на базе Пінскага вытв. дрэваапр. аб’яднаддя «Пінскдрэў» (з 1971), вытв-сці якога лабылі самастойяасць і разам з ідшымі дрэваапр. прадпрыемствамі ўвайшлі ў «П.» як філіялы. У «П.» уваходзяць гал. прадпрыемствы: Пінская запалкавая фабрыка, Пінскі фанерны завод, ф-кі — мяккай мэблі, экспаргнай мэблі, сталоў, крэслаў; з-ды — драўнінна-стружкавых пліт, стругалага шподу і мэблі, лесазавод, леспрамгас (усе ў Піяску), Гарадзішчалская ф-ка корпуснай мэблі, удітарнае даччылае прадпрыемства «Еўрамэбля» (г. Брэст), магазін «Мэбля» (Міяск) і інш. Асл. лрадукцыя (2001): мэбля, фанера, запалкі, струганы шпон, драўнілла-стружкавыя пліты, вырабы лар. спажываддя. МА.Галавешкін. ПІНСКІ АБЛАСНЫ ДРАМАТЬІЧНЫ ТЭАТР. Існаваў y 1939 — чэрв. 1941 і 1946—54 y г. Пінск Брэсцкай вобл. Створаны з пераведзенага ў Пінск Зас-
лаўскага калгасна-саўгаснага т-ра. Маст. кіраўнік П.А .Данілаў. У 1946 створаны нанава з пераведзенага ў Пінск Палескага абласнога драматычнага тэатра. Гал. рэжысёр В.В.Пацехін. Творчую назіцыю тэатра вызначаў асветнідкі, прапагандысцкі характар. У даваен. час y рэпертуар уваходзілі творы бел., рус., замежнай класічнай драматургіі: «Партызаны» і «Хто смяецца апошнім» К.Крапівьі, «Памылка» Я.Маўра, «Канец маскараду» У.Стэль-
ПІНСКІ БАНКАЎСКІ КАЛЁДЖ Засн. 30.10.1944 y г. Пінск Брэсцкай вобл. як улікова-крэдытны тэхнікум, з 2.9.1997 — банкаўскі каледж. Навучанне па спецыяльнасці банкаўская справа (2000/01 навуч. г.) вядзецца па 2 узроўнях. Першы дае сярэднюю спец. адукацыю па асн. адукац. праграме з прысваеннем кваліфікацыі «эканаміст»; другі — сярэднюю спец. адукацыю па нрафес. адукац. праіраме павышанага ўзроўню з прысваеннем кваліфікацыі «эканаміст»
маха і Ю.Рудзько, «Жыццё кліча» У.Біль-Белацаркоўскага, «Слава» В.Гусева, «Машачка» ААфінагенава, «Сын народа» Ю.Германа, «Гонар» Г.Мдьівані, «Без віны вінаватыя» і «На бойкім месцы» ААстроўскага, «Хітрыкі Скапэна» Мальера і інш. Спектаклі ставілі рэжысёры і акцёры тэатра або запрошаныя з інш. тэатраў. У 1946—54 тэатр звяртаўся да героіка-патрыятычнай тэматыкі («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона, «3 народам» К.Крапівы і інш.), тэмы стваралыіай працы («Пяюць жаваранкі» К.Крапівы, «Выбачайце, калі ласка!» А.Макаёнка, «Алазанская даліна» К.Губарэвіча і І.Дорскага і інш.). Алмстнае месца ў тэатры займалі лепшыя ўзоры бел. драматургіі, пастаўленыя як муз.-драм. прадстаўленні: «Паўлінка» Я.Купалы, «Пінская шляхта» ВДуніна-Марцінкевіча, «Несцерка» В.Водьскага. У спектаклях шырока выкарыстоўваліся нар. абрады, песні, танцы, акцёрамі створаны каларытныя нар. характары. Ставіліся таксама п’есы М.Горкага («Ягор Булычоў і іншыя», «Васа Жалязнова», «Апошнія»), Астроўскага («Свае людзі — паладзім», «Лес», «Беснасажніца»), М.Гогаля («Рэвізор»), У трупе нрацавалі нар. арт. Беларусі С.Бульчык, засл. артысты Беларусі Ю.Галыіерьша, Л.Гамуліпа, А.Дапіловіч, В.Окалаў, Л.Цімафеева, М.Цурбакоў, С.Яворскі, А.Яфрэменка, акцёры Ф.Бутвілоўскі, Т.Вольская, П.Гвоэдаеў, П.Дакуха, АДашкоўскі, В.Дземянкова, АКашьша, І.Кунцэвіч, У.Палцеўскі, А.Ротар, В.Сівідкі, мастак, засл. дз. маст. Чувашыі Б Архангельскі і ішн. Рэарганізаваны ў Магілёўскі абласны драматычны тэатр.
са снецыялізацыямі «міжнар. банкаўскія аперацыі» і «прававое рэгуляванне банкаўскай дзейнасці*. ГІрымае асоб з сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённас і завочнае.
К.Б.Кузняцова.
ПШСКІ БОГАЯЎЛЕНСКІ МАНАС'ГЫР, П і н с к і Богаяўленскі брацкі м а н а с т ы р , мужчынскі правасл. манастыр y г. Пінск Брэсцкай вобл. ў пач. 17 — пач. 20 ст. Узнік y ранні перыяд нраваслаўна-уніяцкай канфрантадыі. У жн. 1614 на сродкі Р.Гарабурдзінай і Пінскага правасл. брадтва пабудавада Богаяўленская царква, пры ёй аселі манахі з Пінскага Лешчанскага манастыра. Праз месяц царква разабрана уніятамі, скаргі праваслаўных да караля і ў сейм былі безвыніковымі. У 1633 кароль Уладзіслаў IV дазволіў брацтву пабудаваць на ўскраіне горада манастыр з вучылішчам, пач. школай і шліталем. У 1647 драўляны манастыр згарэў, y 1650 зноў адбудаваны. Быў цэнтрам лраваслаўя на Піншчыне. У 18 ст. цярпеў прьіцясненні з боку пінскага уніяцкага епіскапа і фанатычнай шляхты. Аднак y 1757 за манастыр заступаўся канцлер Ф.М.Чартарыйскі, a ў 1775 кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі вызваліў манастырскіх падданых ад усіх падаткаў. У 1799 драўляныя будынкі згарэлі, y 1800 манастыр размешчаны ў комгшексе б. Пінскага касцёла і калегіума езуітаў (тады ж сюды пераведзены манахі з Мінскага Петрапаўлаўскага манастыра, a ў 1848 —
п ін с к і
369
духоўнае вучылішча з Лядаў). Манастыр спыніў існаванне ў час 1-й сусв. вайны. А.А.Ярашэвіч.
ПІНСКІ ВАРВАРЫНСКІ МАНАСТЫР, жаночы манастыр y г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 16—19 ст. Вядомы паводле пісьмовых крыніц з 1520, калі кн. Фёдар Яраславіч з жонкай адпісалі яму вёскі Высокае, Гальцы, Дубай, Ласіцк, двор Піскалаўшчына ў в. Асобавічы. Аднак, верагодна, манастыр першапачаткова засн. ў Тураве ў часы ўдзельнага княства і бьгў пераведзены ў Пінск y 15— 16 ст. У 16—18 ст. ігуменні паходзілі з вядомых родаў — Валовічаў, Велятыцкіх, Войнаў, Ордаў, Пачапаўскіх, Сапегаў, Трызнаў, Шырмаў. Пры ігуменні Ефрасінні Трызне (канец 16 — пач. 17 ст.) манастыр стаў уніяцкім, ігумення набыла вёскі Завідчыцы і Жытнавічы; манастыру належалі 32 валокі зямлі і 732 душы, 23 пляцы ў Пінску і 2 y Слуцку. Пасля Полацкага царкоўнага сабора 1839 манастыр зноў стаў праваслаўны. У 1842 дзяржава пакінула яму 147 дзес. зямлі і 100 сялян, з казны была прызначана гадавая пенсія 1455 руб., графіня ГАрлова запісала манастыру 10 тыс. руб. серабром. У той час жыло 9—14 манашак, мелася вучылішча для дачок дваран і святароў (навучалі чьпанню, пісьму, рукадзеллю). Будынкі былі драўляныя. У 1858—75 манастыр размяшчаўся ў арх. комплексе б. Пінскага касцёла і кляштара бернардзінцаў , потым пераведзены ў Мінск. У 1993 дзейнасдь манастыра адноўлена ў Пінску. А.А.Ярашэвіч.
ПІНСКІ ГІДРАМЕЛІЯРАЦЬІЙНЫ ТФХНІКУМ і м я А Я . К л я ш ч о в а . Засн. ў 1946 y г. Пінск Брэсцкай вобл. Імя Кляшчова прысвоена ў 1970. Рьіхтуе тэхнікаў-механікаў, тэхнікаў-будаўнікоў, тэхнікаў па дарожным будаўніцтве, гідратэхнікаў. Спецыяльнасці (2000/01 навуч. г.): меліярацыя і водная гаспадарка; механізадыя меліярац. і водагасп. работ; буд-ва дарог і трансп. аб’ектаў. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адухацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ПІНСКІ ЗАВ0Д КАРМАВЫХ ВІТАМІНАЎ. Пабудаваны ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1960—63 як біяхімічны з-д. Выпускаў біяміцын кармавы. 3 1965 рэканструяваны. 3 1990 — сучасная назва. У 1994 перапрафіляваны на выпуск ферментных прэпаратаў. 3 2000 пачаліся рэканструкцыя і пераабсталяванне. Асн. прадукцыя (2001): ферментьі для спіртавой прам-сці — глюкавамарын і амілаглюкавамарын (заменнікі ссшаду). ПІНСКІ ЗАВ0Д ШТУЧНЫХ СКУР. Дзейнічае ў г. Пінск Брэсцкай вобл. з 1959. 3 1995 — адкрытае акц. т-ва з той жа назвай. Асн. прадукцыя (2001): ііпучныя мяккія скуры, дырата стало-
370
ПІНСКІ
вая, пераплётны і плёначны матэрыял, скургалантарэйныя і полівінілхларыдныя вырабы, тавары нар. спажывання. ПІНСКІ ІНДУСТРЫЯЛЬНА-ГІЕДАГАІІЧ Н Ы КАЛЁДЖ Засн. ў 1955 y г. Пінск Брэсцкай вобл. як тэхнікум, з 1.9.1996 — каледж. Рыхтуе тэхнікаў-механікаў, майстроў вытв. навучання, настаўнікаў тэхн. працы. Спецыяльнасці (2000/01 навуч. г.): механізацыя сельскай гаспадаркі; алектрыфікацыя і аўгаматызацыя сельскай гаспадаркі; механізацыя меліярац. і водагасп. работ; тэхн. эксплуатадыя і рамонт трансп. сродкаў; працоўнае навучанне. Прымае асоб на базе ПТВ і з сярэдняй адукацыяй, якія прайшлі навучанне ў навуч.-вытв. камбінатах па адпаведнай спецыялыіасці. Навучанне дзённае і завочнае. ІІІНСКІ КАМБІНАТ ВЁРХНЯІА ТРЫКАТАЖУ. Дзейнічае ў г. Пінск Брэсцкай вобл. Буд-ва пачата ў 1965. Здадзены ў эксплуатацыю: трыкат. вытв-сць (1968—69), часальна-прадзтьная вытв-сць (1970—71), ф-ка аб’ёмнай пражы (1972), ачышчальныя збудаванні (1970—72). У 1990 пераабсталявана швейная вытв-сць. 3 1995 адкрытае акц. т-ва «Пінскае прамыслова-гандлёвае аб’яднанне «Палессе». Асн. прадукдыя (2001: верхні трыкатаж для дарослых і дзяцей, шарсцяная і аб’ёмная пража. ПІНСКІ КАНСЁРВАВЫ ЗАВ0Д. Пабудаваны ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1946 як rap. харчкамбінат. У 1957 уведзены ў эксплуатацыю піўцэх, y 1960 — капссрвавы цэх, y 1962 — цэх безалкагольных напіткаў. У 1972— 1976 кансервавы камбінат. Уключаў Драгічынскі крухмала-сокавы, Парэцкі крухмальны, Гіагост-Загародскі кансервавы з-ды, якія выйшлі з саставу ў 1993—95. 3 1976 сучасная назва, з 1997 адкрытае акц. т-ва. 3 2000 вядзецца рэканструкцыя. Асн. прадукцыя (2001): пладоваагароднінныя кансервы (сокі, соусы,
павідла, салаты і інш.), кісялі, экстракты, безалкагольныя напіткі на натур. аснове, y тл . квасы. 1IIHCKI КАРАЛІНСКІ 3ÀMAK. Існаваў y 16— 18 ст. y в. Каралін (цяпер y межах г. Пінск Брэсцкай вобл.). Пабудаваны ў традыцыях новаітальян. фартыфікацыйнай сістэмы. У плане — падоўжаіш чатырохвушльнік (75 х 37 х 46 х75) з бастыёнамі на вуглах. Курціны і чатырохвугольныя з брустверамі бастыёны былі вымураваны з каменю (з боку поля бастыёны значна большыя). 3 ПдУ замак ахоўвалі стромкі бераг і воды р. Піна. Унутры валоў ішоў падземны скляпеністы праход вышынёй 2,1 м і шырынёй 90 см. У 2-й пал. 17 ст. замкам валодаў маршалак ВКЛ Ян Дольскі, потым — кн. Вішнявсцкія. У ліп. 1660 y час аблогі ГІ.К.з. разбураны рас. войскамі, y 1704 — войскамі шведскага караля Карла XII. У пач. 19 ст. яшчэ былі цэлыя 2 бастыёны і курціна. Ііазней замак знік пад rap. забудовай. Рэшткі П.К.з. адлюстраваны на
шчаны ў гіст. цэнтры горада. Калегіум разам з мураваным касцёлам св. Станіслава (пабудаваны ў 1636—46, y 1956 разбураны) уваходзіў y ансамбль кдяштара езуітаў. Узведзены ў 1651—1738 з цэглы. Яго трохпавярховы Г-падобны ў плане будынак паўд. фасадам арыентаваны да набярэжнай р. Піна. Тут размяшчаліся вучэбныя класы, трапезная, службовыя памяшканні. Фасады члянёны аконнымі праёмамі з ляпнымі абрамленнямі. Паўд.-зах. вугал фланкіруе 6-гранная вежа-контрфорс. Будынак завершаны 2-схільным дахам з заломам. Яго тарцы ўпрыгожаны складанымі франтонамі з дэкар. валютамі. 3 1638 y калегіуме знаходзілася філас.-тэалагічная школа; y 1645 адкрыта муз. бурса, y 1694 — аптэка; увесь час дзейнічаў т-р, y 1727—35 — друкарня, меліся б-ка, шпіталь для бедных. У 1773 калегіум закрыты. Касцёл y 1786 перададзены уніятам і стаў кафедральным саборам Пінска-Тураўскай уніяцкай епархіі, y 1800 належаў правасл. Пінскаму Богаяўленскаму манастыру. У 1848 сюды пера-
Руіны Пінскага Каралінскага замка 3 малюнка Н.Орды. 19 ст. планах Пінска канца 18 ст., на малюнках Н.Орды 19 ст. Літ.: Т к a ч о ÿ М.А Замкі і людзі. Мн., 1991. С. 159—160. М.А. Ткачоў. ПІНСКІ КАСЦЁЛ I КАЛЁГІУМ ЕЗУІТАЎ, помнік архітэктуры барока 17 ст. ў г. Пінск Брэсцкай вобл. Разме-
Пінскі касцёл і калсгіум езуітаў. Будынак былога калегіума. Здымак 2000.
ведзена з Лядаў духоўнае вучылішча. У 1919 касцёл вернуты езуітам, y 1923 аднавілася навуч. дзейнасць калегіума. 3 1925 пры калегіуме працавала духоўная семінарыя, з 1937 — навіцыят (установа для падрыхтоўкі новых членаў ордэна). У 1939 калегіум закрыты. У будынку размяшчаліся адм. ўстанова і карцін-
Пінекі касцёл і калегіум езуггаў. Фота пач. 20 сг.
ная галерэя, з 1995 пасля рэстаўрацыі — Музей Беларускага Палесся. Літ:. А д а м о в і ч С. Комплекс Пінскага езуіцкага кляштара / / Наша вера. 1999. № 3. Ю.А.Якімовіч, А.А.Ярашэвіч.
ІПНСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНЦАЎ, помнік архітэктуры 18— 19 ст. ў г. Пінск Брэсцкай вобл. Касцёл пабудаваны ў 1765—86 з дэглы ў стылі барока (з 1830-х г. В а р в а рынская ц а р к в а ) на месцы драўлянага касцёла пач. 18 ст. Прамавугольны ў плане аднанефавы храм з паўкруглай алтарнай апсідай. Гал. фасад аздоблены пілястрамі, карнізамі, нішамі 1 завершаны 3-лопасцевым франтонам. Перспектыву інгэр’ера замыкае размалёўка апсіды -ў тэхніцы грызайль. Захаваўся помнік іканапісу 16 ст. — абраз «Маці Божая Адзігітрыя Іерусалімская». У пач. 19 ст. побач узведзены мураваны 2-павярховы корпус кляштара (у 1832 скасаваны; y 1858—75 туг размяшчаўся правасл. Пінскі Варварынскі манастыр, y 1993 адноўлены). Драўляны касцёл Міхаіла Архангела пабудаваны ў 1712 y прадмесці Пінска Караліп па фундацыі М.Вшшявецкага і яго жонкі Кацярыны з До;іьскіх. Аднанефавы прамавугольны ў плане будынак быў накрыты 2-схільным дахам. Гал. фасад з трохвутолыіым франтонам і арачным парталам увахода фланкіравалі 2 трох'ярусныя вежы (2 ніжнія ярусы чацверьіковыя, верхні васьмерыковы, завершаны купалком). Побач сгаяу невял. 1-павярховы драўляны будьшак кляштара. Касцёл і кляштар адлюстраваны на карце бернардзінскіх кляштараў літ. правінцыі, выгравіраванай Г.Ляйбовічам y 1750—60-я г. Р.В.Баравы, Ю.А.Якімовіч, А.А.ЯрашэвЫ.
1IIHCK1
КАСЦЁЛ
I
паўцыркульнымі аконнымі гіраёмамі нефа і алтарнай апсіды — прамавугольнымі з лучковьімі завяршэннямі. У інтэр’еры пазалочаныя алтары 18 ст. У іх кампазіцыі шмат драўлянай скулыпуры і дэкар. арнаментальнай разьбы ў сгылі барока. У 1909 скляпенні і падпружныя аркі размаляваны арнаментальнымі матывамі (маст. С.Рудзінскі), прэсбітэрый аздоблены фрэскамі (маст. Б.Вішнеўскі). 4 узаемна перпендыкулярныя 2- і 3-павярховыя карпусы кляштара разам з касцёлам утвараюць некалькі дворыкаў. Тарцы кляштарных будынкаў завершаны барочнымі франтонамі складанага профілю. А.А.Ярашэвіч. ПІНСКІ КАСЦЁЛ КАРЛА БАРАМкЎША іюмнік архггэюуры барока 18 сг. ў г. Пінск Брэсцкай вобл. Пабудаваны ў 1770—82 з цэглы ў б. прадмесці Пінска Каралін на месцы драўлянага касцёла 1695. Асвячоны ў 1784. Адначасова з касцёлам існавалі драўляныя кляштарны корпус і гасп. пабудовы (не захаваліся). Будынак касцёла 1-нефавы,
п і н с к і __________________ 371 з невял. трансептам. Алтарная частка нс вылучана, сакрысціі размешчаны за гал. алтаром нефа. Да касцёла прылягае 2-ярусная званіца з шатровым дахам і купалам. Асаблівасць збудавання — моцныя канструкцыі сцен (таўшчыня больш за 2 м). Бакавыя сцены прарэзаны невял. арачнымі аконнымі праёмамі і расчлянёны лапаткамі. Нешматлікія элементы барочнай аздобы (пілястры, нішы, наяскі і інш.) выкарыстаны пераважна ў званіды. У 1992 касцёл прыстасаваны пад канцэртную залу арганнай музыкі. Ю.А.Якімовіч. ІІІНСКІ ЛЕШЧАНСКІ МАНАСТЫР Нараджэння Багародзіцы. Існаваў y 13 ст. — 1839 y прыгарадзе г. Пінск Лешча. Упершыню згадваецца ў летанісах y сувязі з уцёкамі сюды кн. Войшалка насля забойства яю бацькі Міндоўга. У 14 ст. ііінскі юі. Юрый Нарымунтавіч даў манастыру востраў па-
КЛЯШТАР
ФРАНЦЫСКАНЦАЎ, помнік архітэктуры 16— 18 ст. y г. Пінск Брэсцкай вобл. Размешчаны ў цэнтры горада наміж р. Піна і вул. Леніна. Драўляны кляштар і касцёл засн. ў 1396 кн. Жыгімонтам Кейстутавічам. У 17 ст. неаднаразова гарэў, адбудаваны з дрэва (каменнай была толькі сакрысція), значна пашкоджаны ў 1648. У 1712—30 пабудаваны мураваны касцёл Ушэсця Найсвяцейшай Дзевы Марыі, пазней — карпусы кляштара ў стылі барока. Афармленне фасада касцёла завершана ў 1766. У 1817 перад касцёлам пастаўлена 3-ярусная мураваная званіца (арх. К.Каменскі), 4-ы ярус якой дабудаваны ў пач. 20 ст. Кляштар перабудаваны ў 1920-я г. (арх. Г.Гай), касцёл y 1920— 40-я г. і з 1991 — кафедральны. Касцёл — 1-нефавы храм з прьібудаванымі да яго капліцамі. Неф і вузейшая за яго паўкруглая апсіда з прэсбітэрыем накрыгы стромкім чарапічным дахам, завершаным y месцы злучэння аб’ёмаў гранёнай вежачкай. Капліцы пад 1-схілыіымі чарапічнымі дахамі. Гал. фасад расчлянёны на 3 ярусы і завершаны складаным франтонам з 2 вежамі па баках, дэкарыраваны пілястрамі, раскрапаваны карнізамі, філянговымі нішамі і паяскамі. Бакавыя фасады раскрапаваны лапаткамі. Сцены капліц прарэзаны
П ін ск і к а с ц ё л і к л я ш т а р б ер н ар д зін ііаў
Варва-
рынская царква. Здымак 2000.
П ін ск і к а с ц ё л і к л я ш т а р ф р а н д ы с к а н ц аў .
П ін ск і к а с ц ё л К а р л а Б ар а м е ў ш а .
між рэкамі ІІіна, Струмень і Орліца. Манастыр быў рэліг. і кулы. цэнтрам Гіалесся, y ім жьші епіскапы Пінскай правааіаўнай епархіі, якія лічыліся архімандрытамі манастыра; тут, верашдна, вялося летапісаннс, перапісваліся кнігі. У манастыры знаходзіўся цудатворны абраз Успення Багародзіцы (верагодна, перанесены сюды ў 15 ст. з Турава). У 1580—84 замест царквы Нараджэння Багародзіцы пабудаваны новы драўляны храм Успення Багародзіды. У 1668 манастыр стаў уніяцкім. Новы драўляны крыжова-кунальны храм пабудаваны ў 1746 (у ім лічылася цудатворнай
ПІНСКІ
372
разьбямая фііура Ісуса Хрыста). У 1839 манастмр скасаваны, царква згарэла ў канды 19 ст. Л.Л.Ярашэвіч. ПІНСКІ ЛІЦЕЙНА-МЕХАНІЧНЫ ЗАВ0 Д. Засн. ÿ г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1956 на базе арцслі «Чырвоны металіст». У 1966—75 пабудаваны 2 слясарна-зборачныя цэхі, адм.-быт. корпус. 3 1995 — адкрытае акц. т-ва «Пінскі доследна-мсханічны завод». Асн. прадукцыя (2001): буд. металаканструкцыі, тэхнал. абсгалявашіе для з-даў жалезабстошіых вырабаў, нестандартнае абсталявашіе, водападагравалыіікі, чыіунпае ліццё, помпы, разьбанарэзныя станкі, гільяцінныя нажніцы, запорная арматура. ПІНСКІ МАНЕТНЫ СКАРБ. Знойдзены ў 1804 y г. Пінск Брэсцкай вобл. Уладальнік зямлі, на якой быў выяўлены скарб, шляхцід Рыдзеўскі падараваў імператару Аляксандру I 20 залатых манет, y т.л. 6 златнікаў Уладзіміра Святаславіча(980— 1015), візант. намісмы Васілія 11 (976— 1025) і Канстанціна VIII (1025—28), 4 або 5 намісмаў Рама-
на IV (1068—71), 2 намісмы Нікіфара Ватаніята (1078—81) і, верагодна, інш. імператараў. У Эрмітаж перададзена 12 манет — усе златнікі і 6 намісмаў. Лёс астатніх манет скарбу невядомы. Ухаваны ў 3-й чвэрці 11 ст. І.Н.Колабава.
л-ры, гісторыі, з 1944 завочнае і падрыхтоўчае, пазней і вячэрняе. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі знішчылі навуч. корпус, абсталяванне, б-ку. Аднавіў работу 1.10.1944. За 1944—54 падрыхтаваў больш за 1000 настаўнікаў.
ІІІНСКІ НАСТАЎНІЦКІ ІНСТЫТУТ Існаваў y 1940—54 y г. Пінск Брэсцкай вобл. Рыхтаваў настаўнікаў 5—7-га кл. агульнаадук. школы. Тэрмін навучання 2 гады. Меў аддзяленні фіз.-матэм., лрыродазнаўча-геагр., бел. і рус. мовы і
ПІНСКІ ПАВЁТ, адм.-тэр. адзінка ў 1565— 1793 y Брэсцкім ваяв. ВКЛ, з 1795 y Мінскім намссніцтве, з 1796 y Мінскай губ. Рас. імперыі, з 1921 y Палескім ваяв. Польшчы, з 1939 y БССР. Цэнтр — г. Пінск. У 16— 18 ст. на яго
26°
ПІНСКІ ПАВЕТ
^ \
✓ ’©
y к а н ц ы X V Ic T . .Бяроза/
Вяда
І МСКІ
\
^
\ Н 0
^
Спорава
о
,^4 < Ы ганТ
Аброеа!
B ЕТ
НАСЕЛЕНЫЯ ПУННТЫ 'оценЫы
ВАГА I
о |д
С К АІ//,Е
Ц м йльнае
О Ь нРагл^
Бе з д з е ^
Аўтар карты М.Ф.Спірыдонаў
О
Дзяржаўная ўласнасць
0
Цэнтры буйнейшых уладанняў (валасцей)
О
Шляхвцкая ўласнасць
О
Іншыя населеныя пункты
#
Уласнасць каталіцнай царнвы
паводле тыпу паселіш ча ПІНСК Гарады
'О
dll
О Дастоева V4 &%.Нрыўчычы
Хомск Мястэчкі
ПнюхІ Весні
МЕЖЫ __ _ _ Вялінага нняства Літоўскага ___ ______ в а я в о д с т в а ў ___________ паветаў Сучасная мяжа Рэспубліні Беларусь
I Аполле \ \ о. \J__-s==== : S \4 Пагост С Моталь А*?. Лагішындр^Ттошодь/ q Пнюх!% • ^ П а р ’эчча ° О . iiiununnu О
Цэнтр павета
Бобрын^
\ Н оланск ііораўскаел " Азарычы y B A Я В^Ч) Д)С Т ^ ^ а б а р а ў ц Ы \к ^ ^ ^
‘ Іманавічы "Друшылавічы
(Q)
Ц&Ляханы^ \
паводле пры належ насці
паводле адміністрацы йнага значэння
Р а з д з я л а в іч ы
Новы
Найважнейшыя дарогі
Сошнак
М АШ ТДБ 1:1400000 0
14
©
Уласнасць праваслаўнай царквы
Д
Замні ў населеных пуннтах
Лічбамі на карце пазначаны в ё с к і: I. М о л а д а в а ; 2 .М ерчы ц ы ; З .Р у д н а ; 4.В е ля сніца : 5.П оўнац Ічы ; б .В ы ж л а в н ы ; 7.П арш авічы ; 8.Н ал адзвв Ы ы : Э .Л яскавЫ ы ; Ю .Ры лавічы ; II. П а с я н Ы ы ;1 2 . А с н е ж ы ц ы ; 1 3 .Н а лавуравЫ ы ; Н .Ы ж а р а в Іч ы ; 15-Вары чавічы ; Іб.С т ы т ы ча ў; П .Л е м я ш эв Ы ы ; 18. В яляцічы
тэрыторыі размяшчаліся Пінскае староства і буйныя магнацкія вотчыны Астрожскіх, Гальшанскіх, Радзівілаў, Чартарыйскіх. У 1793 большая ч. павета адышла да Расіі. У 1795 павет утвораны паўторна: на Пн да яго далучана ч. Навагрудскага пав., усх. ч. вылучана ў Давыд-Гарадоцкі павет, паўн. ч. перададзена ў Ровенскі пав. 3 1796 y Мінскай губ. У 1797 гаі. павета каля 10 тыс. км2. Пасля 1861 уключаў 23 воласці: Дабраслаўская, Дубайская, Жабчыцкая, Кажан-Гарадоцкая, Кухацкавольская, Лагішынская, Лемяшэвіцкая, Лунінская, Любяшоўская, Марачнянская, ПагостЗагародская, Парэцкая, Пінкавідкая, Плотнідкая, Радчыцкая, Святавольская, Ставоцкая, Столінская, Угрыніцкая, Хатынідкая, Хойнаўская, Целяханская, Церабяжоўская. У 1897 y П.п. 201 тыс. чал., 11 мястэчак, 75 сёл, 292 вёскі, 191 фальварак. У 1920 Святавольская і Целяханская всш. перададзены ў Косаўскі пав., Дабраслаўская, Кажан-Гарадоцкая, Лунінская, Пагосцкая, Плотніцкая, Столінская, Хатыніпкая і Церабяжоўская вал. — y Лунінецкі пав. 3 18.3.1921 y складзе Палескага ваяв. Польшчы. У 1933 уключаў 13 гмін: Бродніцкая, Вітчаўская, Дабраслаўская, Жабчыцкая, Кухацкавольская, Лагішынская, Лемя-
маюць невял. жылыя памяшканні ўздоўж калідораў. Знадворны дэкор мас рысы ранняга класіцызму. Фасады аздоблепы плоскімі і руставанымі лапаткамі, сандрыкамі, фрыз антаблемента — трыгліфамі і метопамі. Эркер, выкружаныя вуглы і тарцы бакавых крылаў аздоблсны калонамі і паўкалонамі дарычнага ордэра. Ю.А.Якімовіч. РАЁН. Размешчаны на Пд Брэсцкай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 1962). Пл. 3,2 тыс. км . Нас. 61,3 тыс. чал. (2000), гарадскога 4,5%. Сярэдняя шчыльн. 19 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Пінск. Уключае г.п. Лагішын, 179 сельскіх нас. пунктаў, Лагішынскі пасялковы Савет, 24 сельсавсты: Аснежыцкі, Ахоўскі, Барычавіцкі, Бобрыкаўскі, Бярозавіцкі, Валішчанскі, Гарадзішчанскі, Дубайскі, Загародскі, Калавуравіцкі, Лапацінскі, Ласіцкі, Лсмяшэвіцкі. Лышчанскі, Малоткавіцкі, Мерчыцкі, Навадворскі, Парахонскі, Парэцкі, Ііінкавіцкі, Плешчыцкі, Сошненскі, Ставоцкі, Хойнаўскі. Паўднёвая ч. раёна пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Большая ч. тэрыторыі ў межах Прыпяцкага Палесся, зах. — узвышанай раўніны Загароддзе. Паверхня пераважна шіоская; забалочаная, 75% яе ніжэй за 150 м. Найвыш. пункт 174 м (за 2 км на Пд ад в. Мерчыцы). Карысныя выкапні: торф, гліны і суглінкі, пяскі, мел. Сярэдняя т-ра студэ. -5,2 °С, ліп. 18,6 °С. Агіадкаў 573 мм за год. Вегетац. перыяд 201 сут. Найб. р. Прыішць і яе гірытокі Піна, Ясельда з Мсрачанкай і Мышшу, Бобрьпс 1-ы з Вісліцай, Сіыр. Найб. азёры: Палескае возера (Гарадзішча), Пагосцкае возера, Кончыцкас, Семяховічы, Вылазскае; вадасх.: Пагост, Жыдча; каналы: ч. Дняпроўска-Бугскага, Агінскага, Ясельдаўскага, Дубаўскі. Пераважаюць глебы: тарфшіа-балотныя (38,2%), дзярновападэолістыя забалочаныя (18,3%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (18,2%), поймавыя (алювіяльныя) забалочаныя (13,4%), дзярнова-падэолістыя (11,7%). Пад лесам 32% тэр. раёна; псраважаюць хваёвыя, ёсць бяроза, дуб, чорная вольха, граб, асіна, ясень. Пад балотамі 43 520 га (13,6%). Ііайб. балоты: Хварашчанскае, Гарадзішчанскае, Дубнік, Жук, Дамашыцы, Пандялвева (ч. з іх уваходзіць y Пінскія балоты). На тэр. раёна заказнікі рэсп. значэння: ландшафтныя — Прастыр, Сярэдняя Прыпяць (часткова), біял. Тырвовічы\ мясц. значэння: біял. — Ступскае, ПІНСКІ
|Аўтар В.Л.Насевіч
шэвіцкая, Марачнянская, Пінкавіцкая, Пінская, Парэцкая, Пагост-Загародская, Хойнаўская. 3 4.12.1939 пераважная частка ў складзе Пінскай вобл. БССР. 15.1.1940 павет скасаваны, на яго тэр. ўтвораны раёны. В.Л.Насевіч. ПІНСКІ ПАЛАЦ, помнік архітэкггуры позняга барока ў г. Пінск Брэсцкай вобл. Пабудаваны ў 1784—90 (арх. К.Шыльдгаўз) для пінскага старосты М.Бутрымовіча на высокім левым беразе р. Піна, да якой павернуты дваровым фасадам. Мураваны П-падобны ў плане будынак з развітым цокальньім гіаверхам. 1-павярховую сярэднюю ч. будынка займаюць парадныя памяшканні з авальнай залай y цэнтры, якая ўтварае эркер з балконам на гал. фасадзе. Бакавыя крылы вырашаны ў 2 узроўнях і
Пінскі палац.
ПІНСКІ__________________ 373 мікразаказнікі біял. — Ізін, Кончыцы, Падмосце, Тур, Ермакі; ахоўныя тарфянікі: Булгары, Вуйвічы, Гарадзішчанскае, Дамашьшы, Ді'блік, Слялоўскае. Помнікі прыроды рэсн. значэння: парк y в. Парэчча, насаджэнне піхты белай y парку в. Дубай. Аіульная іш. с.-г. угоддзяў 130,1 тыс. га, з іх асушаных 81,7 тыс. га. На 1.1.2000 y раёнс 27 калгасаў, 3 саўгасы, 21 фермерская гасгіадарка, с.-г. калект. прадпрыемства «Ніва», гасп. прадпрыемства «Паўднёвае* на вытв-сці свініны, рыбгас «Палессе», зверагаспадарка Белкаапсаюза, с.-г. прадпрыемства «Беларускія журавіны», Пінскае дзярж. прадпрыемства на буд-ве і эксплуатацыі меліярац. і водагасгі. сістэм, адкрытыя акд. т-вы «Гіінскае аўтатранспартнае прадпрыемства», «Пінская сельгастэхніка», «Пінскі райаграпрамзап». Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, вытв-сці збожжа і цукр. буракоў, вырошчваюць кармавыя культуры, бульбу, лён, агародніну. Праднрыемствы харч. (лікёра-гарэлачныя вырабы, віны, вінныя і безалкагсшьныя напіткі, піва, кандьггарскія вырабы, кісель, крухмал), металаапр., кааператыўнай, швейнай тірам-сці; лясгас
374
п ін с к і
(піламатэрыялы, дзелавая драўнша), вытв.-гандл. прадпрыемства «Мсдтэхніка» (мед. абсталяванне). Па тэр. раёна праходзяць: чыг. Брэст—Лунінец, аўгадарогі Брэсг — Гомель, Брэсг— Мінск—Лунінец, Івацэвічы—Лагішын— Пінск—Столін, Ганцавічы— Пінск. У раёне 30 сярэдніх, 27 базавых, 6 пачатковых, 6 муз., 1 спарт. школы, спецшкала-інтэрнат, завочная школа, с.-г. тэхнікум, СПТВ, цэнтр пазашкольнай работы, дзіцячая турыстычная база, дзіцяча-юнацкі клуб фізічнай падрыхтоўкі, 36 дашкольных устаноў, y т.л. 2 садкішколы, 74 б-кі, 78 клубаў, 11 бальніц, 2 псіханеўралагічныя інтэрнаты, 4 амбулаторыі, 54 фельч.-ак. пункты, дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтр «Світанак», санаторый «Ясельда», турыстычны цэнтр «Палессе». Музеі: літаратурныя АБлока (в. Лапаціна), Я.Янішчыц (в. Парэчча), Я.Коласа (в. Пінкавічы); этнаграфіі (в. Жабчыцы), гіст.-краязнаўчы (г.п. Лагішын). Арх. помнікі: цэрквы — Раства Багародзіцы (1758) y в. Ахова, Ушэсця (канед 18 ст.) y в. Боркі, Пакроўская (1878) y в. Бярозавічы, Прачысценская (1720) y в. Востраў, Ільінская (1788) y в. Вуйвічы, Раства Багародзіцы (1787) y в. Вылазы, Раства Багародзіцы (1826) y в. Вяляцічы, Троіцкая (18 ст.) y в. Дабраслаўка, Раства Багародзіцы (1811) y в. Дубай, Параскевы Пятніды (1788) y в. Жабчкцы, Мікалаеўская (сярэдзіна 19 ст.) y в. Камень, царква (19 ст.) y в. Кашэвічы, Мікалаеўская (1892) y в. Купяцічы, Раства Багародзіцы (1885) y в. Лемяшэвічы, Троіцкая (1875) y в. Месткавічы, Параскевы Пятніцы (1794) y в. Мясяцічы, св. Кірылы і Мяфодзія (2-я пал. 19 ст.) y в. Пагост-Загародскі, Раства Багародзіцы (1888) y в. Парахонск, Раства Багародзіцы (1912) y в. Парэчча, Пакроўская (1830) y в. Пінкавічы, Ушэсця (1855) y в. Ставок, Пакроўская (1856) y в. Тырвовічы; манастырскі будынак (канец 18 ст.) y в. Гарадзішча, касцёл Узвіжання св. Крыжа (18 ст.) y в. Дубай, капліцы (19 ст.) y в. Болгары, Дубай, Каўбы, Ласіцк, Чухава; сядзіба (1920-я г.) y в. Заполле, даркі сярэдзіны 18 ст. ў в. Дубай, 1-й пал. 19 ст. ў в. Парэчча, 19 ст. ў в. Сташаны; сядзібныя дамы (канец 19 — пач. 20 ст.) y в. Заполле, Паўтаранавічы; сінагога і будынак Талмуду-Торы (пач. 20 ст.) y в. Пагост-Загародскі. Выдаецца газ. «Полесская правда». Літ:. Свод памятшпсов нсторнн н культуры Белорусснн: Брестская обл. М н., 1990. М.Л. Саўчанка, Г. С. Смалякоў.
ПІНСКІ СЕЛЬСКАГАСПАДДРЧЫ КАЛЁДЖ. Засн. ў 1947 y г. Пінск Брэсцкай вобл. як дзярж. 2-гадовая школа па ладрыхтоўцы кіруючых кадраў Мін-ва сельскай гаспадаркі Беларусі. 3 1956 наз. зоатэхн. тэхнікум, з 1960 — зоаветтахнікум, з 1964 — саўгас-тахнікум, з 1980 — с.-г. тэхнікум, з 1999 — с.-г. каледж.
Рыхтуе заатэхнікаў, ветфельчараў, землеўпарадчыкаў. Спецыяльнасці (2000/01 навуч. г.): заатэхнія, ветэрынарыя, землеўпарадкаванне. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. Ш НСКІ СУДНАБУДАЎШ ЧА-СУДНАЗ А В 0 Д . Пабудаваны ў г. Пінск Брэсцкай вобл. ў 1884 як суднабудаўнічы з-д. Выпускаў параходы маіутнасцю 240 к.с., карпусы для суднаў і землечарпалак, ларавыя катлы і машыны для суднаў, ажыццяўляў рамонт суднаў. 3 1919 працавалі толькі суднарамонтныя майстэрні. У 1939 на іх базе створаны суднарамонтны з-д. У Вял. Айч. вайну ч. абсталявання эвакуіравана. Аднавіў работу ў 1945, з 1961 сучасная назва. У 1963 пабудавады корпусназварачны цэх, y 1966 — дрэваапр., y 1967 рэканструяваны дызелерамонтны цэх. 3 1988 y складзе ВА «Белсуднабудрамонт». Будаваў буксірныя цеплаходы, цяпер (2001) вылускае вырабы гумаватэхн. і з лластмасы для нар. ўжытку, рамантуе самаходныя і несамаходныя рачныя судны, рухавікі, с.-г. тэхніку. Р А М 0Н Т Н Ы
ПІНСКІ ТЭХНІКУМ М ЯСН О Й I М АЛ 0Ч Н А Й П РА М Ы С Л 0ВА С Ц І Засн. ў
1945 y г. Пінск Брэсцкай вобл. Рыхтуе тэхнікаў-механікаў і тэхнікаў-тэхнолагаў для прадпрыемстваў мясной і малочнай прам-сці. Спецыяльнасці (2000/01 навуч. г.): тэхналогія захоўвання і лералрацоўкі жывёльнай сыравіны; машыны і апараты харч. вытв-сцей. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ПІНСКІ ФАНЕРНЫ ЗА В 0Д . Засн. ў г.
Пінск Брэсцкай вобл. ў 1880. У Вял. Айч. вайну разбураны. Адноўлены ў 1944 як фанерна-залалкавы камбінат. У гэтым жа годзе да яго далучана запалкавая ф-ка. У 1963 далучаны Гарадзішчанскі фанерны цэх, y 1964 пабудаваны новы будынак фанернага цэха, y 1965 уведзены ў дзеянне цэх драўнінна-стружкавых пліт. 3 1971 — галаўное лрадпрыемства Пінскага вьпв. дрэваапр. аб’яднання «Пінскдрэў». 3 1992 запалкавая вытв-сць набыла самастойнасць, стала наз. Пінская запалкавая фабрыка і ўвайшла ў «Пінскдрэў» як філіял. У 1998 вытв-сці галаўнога лрадпрыемства падзяліліся на самастойныя з-ды, фанерны завод стаў самастойным і пад сучаснай назвай увайшоў y «Пінскдрэў» як філіял. Асн. прадукцыя (2001): фанера клееная, гнутаклееныя дэталі для мэблі. М.А.Галавешкін.
ГІІНСК1 Ш К 0Л Б Н Ы ТЭАТР. Існаваў
y сярэдзіне 17 ст. — 1764 пры езуіцкім калегіуме ў г. Пінск Брэсцкай вобл. У рэпертуары пераважалі драмы на рэліг., міфалагічныя і гіст. сюжэты. Паказы адбываліся на лац. і польскай мовах, болыдасць з іх суправаджалася інтэрлюдыямі і інтэрмедыямі. Аўтарамі пастановак былі выкладчыкі калегіума. Сярод пастановак: «Уцёкі блаславёнага
Станіслава Косткі» (1662), «Уладзіслаў Ягайла, кароль польскі» (1663), «Чорны лебедзь, які спявае дахавальную песню» (1716), «Ласункі на стале літоўскага пераможца Аляксандра Вітаўта» (1717), «Яблыдька, прыемная з выгляду» (1721), «Парушальнік стройнасці хору», «Лёгкая дарога да вышэйшых ушанаванняў» (абедзве 1732), «Сон чалавечага жыцця», «Мудры ніжэй толькі за Бога» (абедзве 1733), «Нітка самай боскай Арыядны Марыі», «Кніга мудрасці» (абедзве 1734), «Сем стагоддзяў бесперапынных лерамог» (1741), «Тэадор» (1764; п’еса Я.Віхерта) і інш. Л і т Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983. T. 1. С. 135—142. П Ш СЮ Я Г1МНАЗІІ, сярэднія навуч. ўстановы, якія існавалі ў 1858— 1918 y г. Пінск Брэсцкай вобл. Падпарадкоўваліся Віленскай навучальнай акрузе. Мужчынская дзяржаўная г і м н a з і я засн. ў 1858 на базе мясц. 5-класнага дваранскага пав. вучылішча як класічная гімназія. У 1859—60 адкрыты 6-ы і 7-ы класы. Выкладаліся закон Божы, рус., франц., ням., польск. і лац. мовы, геаграфія, гісторыя, матэматыка, хімія, законазнаўства, чарчэнне, маляванне і інш. Пры гімназіі працавалі: ладрыхтоўчы клас, фіз. і лрыродазнаўчы кабінеты, хім. лабараторыя, царква, кнігарня. У кастр. 1861 адбыліся хвалявайні сярод вучняў старэйшых класаў, y выніку 6-ы і 7-ы класы былі часова закрыты, каля 60 юнакоў пакінулі гімназію. У лютым 1863 частка выкладчыкаў і вучняў далучылася да паўстанцаў; y 1864 заменены рускімі 6 выкладчыкаў-палякаў. У 1858 вучыліся 130, y 1863 — 300, y 1871 — 154 юнакі. Скарачэнне колькасці навучэнцаў звязана з пераўтварэннем y 1865 яе ў рэальную гімназію, выпускнікі якой не мелі права паступаць ва ун-ты. За гады дзейнасці гімназіі ў ёй вучыліся 2764 выхаванцы. У 1872 рэарганізавана ў Пінскае рэальнае вучшішча. Ж а н о ч а я эксперым ентaл ьн aя гімназія адкрыта ў 1860 пры мужчынскай гімназіі «ў выглядзе доследу» на правах прыватнай навуч. установы. Вучэбная праграма адпавядала 1—3 класам гімназіі. У 1860 было 39 вучаніц. У 1862 зачынена. Ж а н о ч а я д з я р ж а ў н а я гі мн а з і я засн. 26.8.1906. Мела падрыхтоўчае гадавое аддзяленне, 7 асн. класаў, 8-ы пед. курс і дадатковыя курсы па латыні і законах яўр. веры. Выкладаліся рус., франц. і ням. мовы, матэматыка, прыродазнаўства, гісторыя, геаграфія, графіка, педагогіка, музыка, рукадзелле, гігіена. У 1911 было 375 вучаніц. У 1915 гімназія эвакуіравана ў г. Ялец Арлоўскай губ. Скасавана ў 1917. Прыватная жаночая яўрэйская гімназія Л .Л .В ал е р арганізавана 8.6.1906 з прыватнага вучылішча. Дзейнічалі падрыхтоўчае аддзяленне і 7 асн. класаў. Выкладаліся рус., франц. і ням. мовы, матэматыка, гісторыя, геаграфія, законы яўр. веры, прыродазнаўства, музыка, рукадзелле. У
1911 былі 264 вучаніцы. Закрыта ў 1915. Прыватная жаночая яўрэйская гімназія Л. І Лабадкрыта ў зоўскай-Шапіра 1908 на базе пач. жаночага вучыдішча (засн. ў 1900). Дзейнічалі падрыхтоўчае адцзяленне і 7 асн. класаў. Выкладаліся рус., ням. і франц. мовы, законы яўр. веры, педагогіка, касмаграфія, фізіка, матэматыка, прыродазнаўства, гісторыя, геаграфія, музыка, рукадзелле і інш. У 1911 было 299 вучаніц. У 1915 эвакуіравана ў г. Елізаветград Херсонскай губ. Скасавана ў 1918. П р ы в а т н a я ж а н о ч а я н р а г і м н а з і я В.Е.С е м a во й утворана 10.12.1906 з 2-класнага жаночага вучылішча (дзейнічала з 1872). Мела 5 класаў. Выкладаліся рус., франц. і ням. мовы, матэматыка, прыродазнаўства, гісторыя, геаірафія, маляванне, чыстапісанне, рукадзелле. Штогод вучыліся 120—140 вучаніц. У 1915 эвакуіравана ў г. Гіераяслаўль Палтаўскай губ. Скасавана ў 1918. Літ:. Кратклй спнсок учрежденнй н учебных заведеннй Вшіенского учебного округа на 1917 г. Могнлев, 1917; Памятная кннжха Влленского учебного округа за 1911/1912 учебный год. Внльна, 1912. А.Ф.Самусік. ПІНСКІЯ К0РКАВЫЯ ФАБРЫКІ. Засн. ў канцы 19 ст. ў г. Пінск Брэсцкай вобл.: 1-я дзейнічала з 1893 (уладальнікі дваране), мела паравы рухавік і паравы кацёл, y 1901 працавала 200 рабочых; 2-я дзейнічала ў 1898—1905 (уладальнікі купцы), y 1902 працавала 50 чал. ПШСКІЯ ЎМАЦАВАННІ Існавалі ў 14— 18 ст. Складаліся з замка і гар. умацаванняў. 3 a м a к размяшчаўся на гарадзішчы, на левым беразе р. Піна. У вопісе горада за 1561—66 згадваецца «вежа Уладычная», якая стаяла асобна ў паўн. ч. замкавых умацаванняў. Акрамя брамы з пад’ёмным мостам перад ёю ў лініі абароны стаялі яшчэ не менш як 3 вежы, назвы якіх невядомы. Перыметр замкавых умацаванняў складаў 0,5 км. У мірны час y замку пастаянна размяшчаліся невял. гарнізоны салдат на чале з ротмістрамі. У час вайны дзейнічалі законы аб усеаг. абароне. Г а р а д с к і я ў м а ц а в а н н і складаліся з 2 ліній абароны. 1-я лінія ў выглядзе вала, паркана і рова ахоплівала сетку радыяльных вуліц, якія адыходзілі ад замка і дугой упіраліся ў высокі бераг Піны, і факіычна ўключалі тэр. горада 11—13 ст. Вал перарываўся 4 брамамі (Уладьмная, Меская, Траецкая і Спаская). Уздоўж берага ракі ішоў драўляны паркан, які спускаўся ў абарончы роў. Агульная даўжыня 1-й лініі абароны складала 1,4 км. 2-я лінія абароны, т.зв. «астрог», даўж. каля 2 км, таксама ўпіралася ў бераг Піны. Яна ўключала 4 брамы: Берасцейскую, Віленскую, Северскую і Лешчанскую. На 3 і ПнЗ перад валам ішоў штучны абарончы роў, які на ПнУ і У пераходзіў y прыродны з ручаём на дне, т.зв. Каралінскай канавай. 3 У горад прыкрываўся Пінскім Лешчанскім манастыром і комплексам умацаванняў
Пінскага Каралінскага замка. Перад кожнай брамай быў пад’ёмны мост, перакінуты цераз абарончы роў. Усе лініі абароны Пінска захоўваліся да канцд 18 ст. Апошні раз яны згадваюдда ў інвентары Пінскага староства за 1783. Пазней, на працягу 19 ст., гар. ўмацаванні пастулова знівеліраваны. М.А.Ткачоў. ГІ1НС0Н (Pinzdn), браты, ісп. мараплаўцы. В і с е н т э Я н ь е с (1460, Палас, Іспанія — каля 1524), y 1492—93 удзельніх 1-й экследыцыі Х.Калумба, камандаваў каравелай «Нінья». У 1500 на чале флатыліі з 4 судоў адкрыў Паўн.-Зах. ўзбярэжжа Паўд. Амерыкі з вусцямі рэк Амазонка і Арынока. У 1508—09 сумесна з Х.Сслісам даследаваў Усх. Бераг п-ва Юкатан. М а р ц і н А л о н с а (каля 1440, Палас, Ісланія — 1493), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў 1-й экследыцыі Калумба, камандаваў каравелай «Підта». ПІНТА (англ. pint), брытанская адзінка аб’ёму (умяшчальнасці). 1 вадкасная П. (ЗША) = 0,473176 л; 1 сухая П. (ЗША) = 0,550610 л; 1 П. (Вялікабрытанія) = 0,568261 л.
п ін ч у к
375
жанрах: «Партрэт хлопчыка» (1485), «Адысей і Пенелопа» (1509) і інш. Я.Ф.Шунейка. ПІНЦЫР0ЎКА (ад ням. pinzieren выдаляць кадед), п р ы ш ч ы л к а , выдаленне верхавінкі ларастка. У п л а д а в о д с т в е робяць y гадавальніках лры фарміравадні кроны ў раслін (абрыкос, груша, лерсік, яблыня) і ў садзе для рэгулявання росту парасткаў ці плодадашэння дрэў. Уручную або садовымі нажніцамі (сякатарам) выдаляюць верхавінку і лакідаюць ч. парастка з 7— 10 лістамі. За вегетац. лерыяд П. праводзяць да 3 разоў. У а г а р о д н і ц т в е П. робяць пры вырошчванні агуркоў (у цяпліцах), баклажанаў, брусельскай капусты, насенных раслін сталовага бурака і морквы (у адкрытым грунде); y д а л я в о д с т в е — дры доглядзе за насеннікамі цукр. буракоў (звычайда хім. сродкамі). В.І.Кіцікаў.
ІПНТАЛЬ Станіслаў Фрадцавіч (10.4.1894, г. Білгорай Люблінскага ваяв., Польшча — 10.12.1937), удзельнік ірамадз. вайны на Беларусі, дзярж. дзеяч БССР. Скончыў Ваенна-даветр. акадэмію імя Жукоўскага (1935). 3 1915 y арміі. Удзельнік Лют. і Кастр. рэвалюцый 1917 y Петраградзе. У 1918—20 y Чырв. Арміі, удзельнік баёў ла Зах. фронце, камісар ла лольскіх сдравах Зах. вобл. 3 1920 y оргадах дзярж. бяслекі: з 1921 нам. старшыні ЧК БССР, y 1923—24 старшыдя ДПУ БССР, потым y АДГІУ СССР. Канд. y чл. ЦБ КП(б)Б y 1923—24. Канд. y чл. ў 1922—24 і чл. ЦВК БССР y 1924. 19.7.1937 арыштаваны, 9.12.1937 неабгрунтавана прыгавораны да расстрэлу за дрыдалежнасць да т.зв. «Польскай арганізацыі вайсковай». Рэабілітаваны 7.3.1956. ПІНТУРЬІК’Ё [Pinturicchio; садр. Б е р н а р д з і д а ды Б е т а ды Б ’ я д ж a (Bernardino di Betto di Biagio); каля 1454, г. Перуджа (?), Італія — 11.12.1513], італьянскі жывадісец, драдстаўнік умбрыйскай школы жывапісу эдохі Ранняга Адраджэндя. Зазнаў уплыў ГІ.Перуджына, якому даламагаў пры стварэлні фрэсак Сіксцінскай капэлы ў Ватыкане (1481—82). У Творчасці спалучаў імкнедне да латурнай дэталёвасці з дэкаратыўдасцю і даэтызацыяй вобраза чалавека і навакольнага светў. Манум. размалёўкі вызначаюцца стракатым каларьггам і багаццем арнаментальных матываў: фрэскі ў капэле Буфаліні царквы Санта-Марыя ін Арачэлі (каля 1485) і царквы Санта-Марыя дэль ІІолала (1509) y Рыме, адартаментаў Борджа ў Ватыкане (1493—94), бібліятэкі Пікаломіні ў Сіенскім саборы (1503—08). У станковым жывапісе працаваў y партрэтлым і міфалагічным
Пінгурык’ё. Імператар Фрыдрых III вянчае лаўрамі паэта Энеа Сільвіо Пікаломіні. Фрэска ў бібліятэцы Пікаломіні ў Сіенскім саборы. 1503—08.
ПІНЧЎК Адам Гіятровіч (н. 11.7.1939, в. Асташкавічы Светлагорскага р-на Гомельскай вобл.), бел. геолаг. Канд. геолага-мідералагічных н. (1975), драф. (1994). Скончьіў Усесаюзны завочды долітэхн. ід-т (1970). 3 1977 y Гомельскім дзярж. ун-це (у 1979—87 і 1990—98 дэкан, y 1984—98 заг. кафедры). Навук. працы па ацэнцы ўплыву геал. будовы і гідрагёал. рэжыму Прыляцкага прагіну на структуру геатэрмічных палёў, ролі тэхнагелных лалёў y фарміраваіші геаэкалагічдых умоў тэр. Гомельскай агламерацыі. Удзельдічаў y геал. картагра-
376
п ін ч у к
фаванні тэр. Беларусі маглітла-тэлурычным метадам. Тв:. Фнзнка Землн. Гомель, 1994; Геофнзпческпе методы псследоваішй: Гвдрогеогсрмня. Гомель, 1994.
маў умацавання і разбурэння паверхневых слаёў металаў y працэсе трэння.
вайлу ла фролце з 1941. Загілуў пры выкалаллі баявога задалля.
Тв.: Кмпстнка унрочненяя поверхностного слоя металла прн треннн / / Тренпе н мзнос. 1989. Т. 10, № 3; Структурные особешюстн мнкронластаческой дсформацнн моверхностных слоев мсталла прн греннн на этапе пряработкм поверхностей / / Там жа. 1996. Т. 17, № 4.
ПІНЧЭРЫ (ад лям. Pinscher), група парод сабак. Паходзяць ад стараж. сабак Зах. Еўропы, сфарміравалы ў калцы 19 ст. Пашырапы ва ўсіх краілах свету. На Беларусі сабакаводы-аматары
ПІНЧЎК Лндрэй Міхайлавіч (27.7.1913, в. Рассвет Акцябрскага р-на Гомельскай вобл. — 24.12.1944), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў 2 курсы Ваен. акадэміі бранятанк. і механіз. войск (1944). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўд,Зах., Паўд., Варонежскім, 2-м Укр. франтах. Камандзір батальёна маёр П. вызначыўся ў 1944 y час прарыпу абароны праціўніка ў Паўд. Карпатах (Румынія) і на ПнУ ад Будапешта (Венгрыя). Загінуў y баі. ПІНЧУК Веньямін Барысавіч (30.11.1908, г. п. Валадарск-Валынскі Жытомірскай вобл., Украіна — 21.8.1987), расійскі скульптар. Нар. маст. СССР (1969). П равадз. чл. AM С С С Р (1970). Вучыўся ў маскоўскім Вышэйшым масг.-тэхн. ін-це (1928—30), Лелілградскай AM (1930—32). 3 1948 выкладаў y Ін-це жывапісу, скулытгуры і архігэктуры імя Рэліна ў Ленінградзе (з 1962 праф.). У творчасці звяртаўся да вобразаў сав. паліт. дзеячаў (У.ІЛеніна, М.І.Каліліла, І.В.Сталіна). Дзярж. прэмія СССР 1950.
А.М.Пінчук. М.Р.Пінчук. Р.С.Пінчук.
ПІНЧЎК Лсанід Сямёнавіч (н. 14.5Л938, г. Гомсль), бел. вучоны ў галіле матэрыялазнаўства. Д-р тэхн. н. (1983), праф. (1990). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1960). 3 1968 y Ін-де механікі металапалімерных сістэм Нац. АН Бсларусі (з 1984 заг. аддзела). Навук. працы ла тэорыі і метадах герметызалыі, тэорыі кампазіцыйлых матэрыялаў, стварэллі палімерлых матэрыялаў ловых класаў (процікаразійлых, маглітавадкіх, алтыфрыкцыйных для элдапратэзаў і ілш.). Выявіў ловы тып палімсрлых электрэтаў — металапалімерлыя.
лайб. гадуюць дабермал-П. як службовых, малога і карлікавага П. як дэкаратыўла-пакаёвых сабак. Выш. даберман-П. ў карку 60—72 см, канстытуцыя моцная, сухая; касцяк і мускулатура добра раэвітыя. Поўсць кароткая, прамая, бліскучая, чорная, карычневая або блакітная з іржава-чырвонымі падпалінамі. Хвост і вушы купіруюць. Характэрны алюр — галоп. Тьш паводзін рухомы з актыўнай абарончай рэакцыяй.
Тв : Матсрлаловедснне м конструкцнонные матермалы. Мл., 1989 (у сааўг.); Поллмерные IUICHIU1, содержашнс ммгмбмторы коррознн М., 1993 (раэам з А.С.Няверавьш); Герметазнруюіцне нолнмерныс матерналы. М., 1995 (з ім жа); Ekctrcts in engineering: Fundamentals and applications. Boston; London, 2000 (разам з У.М.Кестэльмапам, B A Гальладз).
В.Пінчук. У.Ленін y Разліве. 1935.
111НЧЎК Вячаслаў Рыгоравіч (н. 10.9.1936, в. Астрагляды Брагінскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізікі мсталаў. Д-р тэхн. н. (1995), праф. (1997). Скончыў Пермскі ун-т (1967), Харкаўскі фізіка-тэхн. ін-т (1972). 3 1972 y Гомельскім ун-це. Навук. праны па даследаванні дыслакацмйнай структуры металаў, якая ўзнікас ў выніку ішастычнай дэфармацыі пры нізкіх г-рах, па вывучэнні механіз-
ПІНЧЎК Мікалай Рыгоравіч (4.2.1921, в. Ізюмава Бабруйскага р-ла Магілёўскай вобл. — 12.1.1978), Герой Сав. Саюза (1945), Засл. лётчык-выпрабавальлік (1969). Сколчыў Бабруйскі аэраклуб (1940), Армавірскую ваел. авіяшколу (1942), Ваел.-паветр. акадэмію (1954). У Чырв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайпу з 1942 ла Зах. і 3-м Бел. фралтах. Удзельлік вызвалелля Смалелшчыны, Беларусі, баёў ва Усх. Прусіі. Камалдзір злішчальлай эскадрыллі маёр П. за час вайлы зрабіў 307 баявых вылетаў, збіў 22 самалёты ворага, адзін з іх тараліў y 1943 y раёле г. Ельпя (Расія), 2 — y групавых баях. Да 1975 y Сав. Арміі. Аўтар кл. «У паветры — Які» (1977).
Да арт Пінчэры. Даберман-пінчэр.
ПІНЧ-ЭФЕКТ (ад алгл. pinch звужэнле, сціскалле), звужвалпе эл. токавага калала ў сціскальлым праводлым асяроддзі пад уздзеяллем уласлага (створалага самім токам) магл. поля. Алісалы амер. вучолым У.Х.Белетам (1934) y дачылсллі да патокаў хуткіх зараджапых часціц y газаразрадлай плазме. Рэалізуецца ў моцлатокавых газавых разрадах ПІНЧЎК Рыгор Сяргеевіч (24.1.1912, (сіла току сотлі тысяч ампер і больш). г. п. Лоеў Гомельскай вобл. — 14.5.1944), Назіраецца таксама ў плазме цвёрдых Герой Сав. Саюза (1940). Сколчыў Вацел, лапр., y т.зв. моцна выраджалай рашылаўградскую ваел. авіяшколу пілоэлектронна-дзірачлай плазме паўпратаў (1936), Ваел.-марскую акадэмію вадлікоў. Выкарыстоўваюць y даследа(1942). У Чырв. Арміі з 1934. Камалдзір валлях уласцівасцей лосьбітаў току, масамалёта лейт. П. вызлачыўся ў сав.дэляваллі з’яў y газаразрадлай плазме і філл. вайлу 1939—40, калі ў час бамілш. бардзіроўкі свой ахоплелы полымем самалёт пасадзіў y тыле ворага і вывеў Ш 0НЫ , тое, што пі-мезоны. экіпаж за лілію фролту. У Вял. Айч.
ПІПЕРАЗІН, гексагідрапіраз і н, д ы э т ы л е н д ы а м і н , арганічнае гетэрацыклічнае злучэнне, C4H 10N 2. Бясколерныя крышталі, tn„ 112 °С, tKin 146 °С. Раствараецца ў вадзе, гліцэрыне, этаноле. Гіграскапічны; утварае гексагідрат з tnjI 44 °С; з паветра паглынае дыаксід вугляроду. Паводле хім. уласцівасцей — другасны аліфатычны амін. Выкарыстоўваюць як інгібітар карозіі, паскаральнік полімерызацыі хларапрэну, П. гексагідрат і адыпінат — y медыцыне як гіроцігліставы сродак. Таксічны: ГДК 5 мг/м3.
Аўтар кн. «Выбраныя артыкулы» (1977). Дзімітроўскія прэміі 1950, 1951, 1952. Літ.\ Х л е б а р о в болг. Софня, 1976.
М. Л.Пмпков: Пер. с
П ІПЫ (Ріріпае), падсямейства бясхвостых земнаводных падатр. без’языкіх. 1 род (Ріра), 6 відаў. ГІашыраны ў тропіках Паўд. Амсрыкі. Жывуць y прэсных вадаёмах і каля іх.
ПІПКАЎ Любамір (19.9.1904, г. Ловсч, Балгарыя — 9-5.1974), балгарскі кампазітар, хар. дырыжор, педагог. Нар. арт. Балгарыі (1952), Герой Сац. Працы (1967). Скончыў Дзярж. муз. акадэмію ў Сафіі па кл. фп. (1926). Вучыўся ў ГІарыжы ў П Дзюка, Н.Буланжэ (1926— 32). 3 1932 канцэртмайстар і хар. дьірыжор Сафійскай нар. оперы, y 1944—48 яе дырэктар. 3 1948 выкладчык Балгарскай канссрваторыі (з 1953 праф.). Творам уласціва спалучэнне элементаў балг. фальклору і сучасных сродкаў выразнасці. Аўтар опср «Дзсвяць братоў Яны» (1937), «Мамчыл» (1948), «Аіггыгона-43» (1963) і інш.; 4 сімфоній (1940—70), канцэртаў для інстр. з арк.; камерна-іпстр. ансамбляў, фп. п’ес, хораў; музыкі для дзяцей, да кінафільмаў.
377
Удзелыіік руху Сугіраціўлення. У пасляваен. час арганізоўваў дапамогу бежанцам і перамешчаным асобам праз стварэнне спец. лагераў, т.зв. «Еўрап. вёсак» і міжнар. гуманіт. арг-цый. Нобелеўская прэмія міру 1958. ПІРА... (ад грэч. руг агонь), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з агнём. ІІІРАВІНАГРАДНАЯ КІСЛАІА, a - к е т а п р а п і ё н а в а я к і с л а т а , найважнейшая з кетакіслот, СН3СОСООН. Ёсць y клетках усіх жывых арганізмаў, з’яўляецца найважнейшым прамежкавым прадуктам y абмене рэчываў (гл. Трыкарбонавых кіслот цыкл). У біяхім. л-ры П.к. наз. піруватам, а яе ссші — піруватамі.
Літ:. Б е й ш е к е е в Ж. Хнммя н првмененне ішперазмна. Фрунзе, 1982.
ПІПЕРЫДЗШ, гексагідрапірыдзі н, п е н т а м е т ы л е н і м і н , арганічнае гетэрацыклічнае злучэнне, С 5 Н )|N Бясколерная вадкасць з рэзкім пахам, 106,17 °С, шчьшьн. 860,6 кг/м3. Змешваецца з вадой, этанолам, дыэтылавым эфірам. Паводле хім. уласцівасцей — моцная аснова, лёгка ўтварае солі. Структурны фрагмент многіх алкалоідаў (напр., анабазіну, лабеліну, марфіну). Выкарыстоўваюць для сінтэзу лек. прэпаратаў (анальгетыкаў, анестэтыкаў і інш.), некаторыя вытворныя — як паскаральнікі вулканізацыі. ПІПІН KAPÔTKI (Pippinus Brevis; 714 ці 715 — 24.9.768), франкскі кароль [751—768], першы з дынастыі Каралінгаў. У 741—751 маярдом (правіцель) Франкскай дзяржавы. Скінуў апошняга караля з дынастыі Меравінгаў, атрымаўшы санкцыю рым. папы, дамогся выбрання на каралеўскі прастол. Услед за сваім бацькам Карлам Мартэлам, раздаваў бенефіцыі за ваен. службу. ІІадпарадкаваў Аквітанію, y находах супраць арабаў заваяваў Септыманію. У 754 і 756 здзейсніў паходы ў Італію, адабраную ў лангабардаў частку зямель нерадаў рым. папе, што стала пачаткам Папскай вобласці.
п ір а г о в ы
Даўж. да 20 см; самкі буйнейшыя за самцоў. Цела шырокае, пляскатае. Морда завостраная. Вочы без павскаў. Пярзднія ногі з 4 доўгімі пальцамі без плавальных перапонак, заднія даўжэйшыя, з 5 пальцамі, злучанымі пераіюнкай. Кормяцца дробвымі беспазваночнымі. Размнажчнне найб. вывучана y П. сурыламскай: яйны (да 114) з данамогай самца трапляюць y ячэйкі яйцаклада, які самка выварочвас сабс па спіну. Ячэйкі глыб. да 15 мм прыкрыты скурысгымі вс'ікамі, пад якімі ідзс развіішс ясц і фарміраванне алалонікаў, насля чаго з ячэск выходзяць сфарміраваныя жабяняты, a самка ліняе, мямяючы скуру.
ГПР (Pyrros; 319—273 да іг.э.), цар Эпіра (Паўп. Грэцыя) y 307—302 і 296— 273 да н.э., налкаводзец. Удзельнічаў y бітве дыядохаў каля г. Іпс (301 да н.э.) на баку Дэметрыя і Паліяркета. Пры дапамозе сгіп. цара Пталамея I замацаваў сваю ўладу над Эпірам (страдіў y 302 да н.э. ў выніку паўстанпя племя малосаў), далучыў да сваіх уладанняў а-вы Ксркіра, Лсўкада, вобл. Акарнанія, Амбракія і іііш. тэр. Грэцыі. У 287 да н.э. па працяіу 7 мес. валодаў Македоніяй. У час вайны Рьіма з г. Тарэігг ныступаў на баку апошняга, y бітве каля Гсраклеі ў 280 да н.э. яго наёмнае войска перамагло рымлян. У 279 да н.э. каля г. Аўскулум цаной вял. страт (адсюль назва «пірава перамога») зноў разбіў рымлян. У 278 да н.э. разам з сіракузянамі выступіў супраць саюзнікаў Рыма сідылійскіх карфагенян. У 275 да н.э. армія П. разбіта рымлянамі каля Беневента. П. уцёк y Тарэнт, потым y Эпір, дзе забіты македанянамі. Ш Р (Pire) Дамінік Жорж (10.2.1910, г. Дынан, Бельгія — 30.1.1969), бельгійскі каталіцкі святар (дамініканец). Д-р тэалогіі (1936). Скончыў Дамініканскі ун-т y Рыме (1936). 3 1937 выкладаў y дамініканскім калежы Ла Сарт (Бельгія), быў святаром, набыў вядомасць гуманітарнай дзейнасцю. Напярэдадні 2-й сусв. вайны стварыў y Бельгіі лагеры для дзяцей бедных бацькоў, дзе ў перыяд ням.-фаш. акупацыі краіны (1940—44) знайшлі прытулак тысячы дзяцей.
Бясколерная вадкасць з рэзкім пахам, t 13,6 °С, кіпіць з раскладаннем (tKl„ 165 °С), шчылыі. 1270 кг/м3. Адзін са спосабаў атрымання — перагонка віннай к-іы ў прысутнасці гідрасульфату калію. Выкарыстоўваюць y вытв-сці лек. прэпаратаў (напр., цынхафену, ці атафану, для лячэння падагры).
ІІІРАГАЛ0Л, 1,2,3-т р ы г і д р а к с і бензол, пі р а г а л о л а ва я кісл а т а, многаатамны фенол, Q H 3(OH)3. Бясколерныя крышталі, якія на святле шарэюць, І^, 133— 134 °С, вічыльн. 1453 кг/м3. Добра раствараюцца ў вадзе, этаноле, дыэтылавым эфіры. Лёгка акісляецца; шчолачныя растворы П. хутка і колькасна паглынаюць малекулярны кісларод. У прам-сці атрымліваюць піролізам (дэкарбаксіліраваннем) галавай кіслаты. Выкарыстоўваюць y вытв-сці фарбавальнікаў для футра і валасоў, y арган. сінтэзе (як аднаўляльнік), фатаграфіі (праяўляльнае рэчыва), газааналізатарах (паглынальнае рэчыва), y якасці прысадкі да змазачнага масла. Выклікае дэрматозы; ГДК y вадзе 0,1 мг/л.
ПІРАГІ, вёска ў Дубровенскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 7 км на П нЗ ад г. Дуброўна, 85 км ад Віцебска, 4 км ад чыг. ст. Хлкзс ціна. 157 ж., 68 двароў (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПІРАГОВА Ларыса Аляксандраўна (н. 16.11.1952, г. Харкаў, Украіна), бел. вучоны ў галіне медыцынскай рэабілітацыі. Д-р мед. н. (1997), праф. (1999). Скончьша Гродзенскі мсд. ін-т (1976). 3 1980 y Гродзенскім мед. ун-це (з 1997 заг. кафедры, з 1998 дэкан). Навук. працы па мед. рэабілітацыі хворых і іпвалідаў неўралагічнага профілю немедыкаментознымі метадамі, імунакарэкцыі і імунарэабілітацыі фіз. метадамі. Тв.\ КІнезотерапня в реабнлмтацнн больных рассеяшіым склерозом / / Здравоохрапснве. 1996. № 11; Нзменення, встрсчаюіцнеся на ЭКГ спортсменов. Тактака прн нх выявленмв (у сааўг.) / / Спорт. медацшіа. 1998. № 1.
ПІРАГ0ВЫ, расійскія спевакі (басы), браты. A л я к с а н д р С ц я п а н а в і ч (4.7.1899, г. Разань, Расія — 26.6.1964), адзін з найболыц вядомых
378 ________________ п ір а г о ў прадстаўнікоў сав. вакальнай школы. Hap. арт. СССР (1937). Вучыўся ў Муз.драм. вучылішчы Маскоўскага філарманічнага т-ва (1917—18). 3 1919 артыст Перасоўнага т-ра Рэвваенсавета Рэспублікі, з 1922 — «Вольнай опсры». У 1924—54 саліст Вял. т-ра ў Маскве. Выконваў драм., лірычныя і камічныя партыі. Гал. творчыя дасягненні звязаны з рус. класічнай операй: Барыс Гадуноў («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Іван Грозны («Пскавіцянка» М.РымскагаКорсакава), Рэне («Іаланта» П.Чайкоўскага) і інш. ГІершы выканаўца на сцэне Вял. т-ра партый: Сцяпан Разін («Сцяпан Разін» П.Трыёдзіна), Маг Чэлія («Каханне да трох апельсінаў» С.Пракоф’ева), Свенгалі («Трыльбі» А.Юрасаўскага), Песцель («Дзекабрысты» Ю.Шапорьіна) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1949. Р ы г о р С ц я г і а н а в і ч (24.1.1885, с. Навасёлкі Разанскай вобл. — 20.2.1931). Скончыў Муз.драм. вучылішча Маскоўскага філарманічнага т-ва (1908). Дэбютаваў y прыватнай антрэпрызе Шумскага ў Растовс-на-Доне. 3 1909 y Марыінскім т-ры (Пецярбург). У 1910—21 саліст Вял. т-ра. Валодаў голасам шырокага дыяпазону, роўным па гучанні ва ўсіх рэгістрах. Выканаўца рознабаковых партый ад нізкіх басавых да барытонавых. Асабліва вызначыўся ў рус. класічным рэпергуары і ў операх Р.Вагнера. Сярод партый: Барыс Гадуноў, Дадон («Залаты пеўнік» М.Рымскага-Корсакава) і інш. Вёў вял. канцэртную дзейнасць. Адзін з першых спевакоў, які гастраліраваў за мяжой (з 1923). Праф. спевакамі былі іх браты А л я к с е й Сцяпанавіч (па сцэне ІІірагоў-Окскі; 21.2.1895—?) і Мі х а і л С ц я п а н а в і ч (29.12.1887— 1933). Літ.: Л ь в о в М. Русскве певцы. М., 1965; 14 в a н о в А. Чудо на Оке. М., 1984.
ІІІРАГОЎ Мікалай Іванавіч (25.11.1810, Масква — 5.12.1881), расійскі хірург, анатам, педагог; заснавальніх ваенна-палявой хірургіі і хірург. анатоміі. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1847). Скончыў Маскоўскі ун-т (1828). 3 1836 праф. Дэрпцкага (Юр’еўскага) ун-та, y 1841—56 y Пецярбургскай медыка-хірург. акадэміі (заг. кафсдры і кіраўнік Ін-та практычнай анатоміі). Навук. працы па хірургіі, анатоміі артэрыялыіьіх ствалоў і фасцый. Упершыню ўжыў эфірны наркоз пры хірург. аперацыях (1847), увёў y практыку нерухомую гіпсавую павязку, распрацаваў асновы касцёва-пластычных апсрацый. Выдаў «Поўны курс нрыкладной анатоміі чалавечага цела» (1843—48), «Тапаграфічную анатомію...» (1851—54), «Асновы агульнай ваеннапалявой хірургіі» (ч. 1—2, 1865—66). Удзелыіічаў y Севастопальскай абароне 1854—55. Тв.: Собр. соч. Т. 1—8. М., 1957—62. Літ:. П о р у д о м л н с к н й В. Пмрогов. М., 1969; Г е с е л е в н ч AM. Летогшсь жмзіія Н.М.Пярогова (1810— 1881). М., 1976.
ШРАГ0Ў Міхаіл Міхеевіч (н. 25.1.1933, г. Арцёмаўск Краснаярскага краю, Расія), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Бсларусі (1991). Скончыў Новасібірскі інж.-буд. ін-т (1957). ГІрацаваў y Новасібірску. 3 1975 y «Белдзяржпраекце» (гал. архітэктар ін-та), з 1978 кіраўнік майстэрні, з 1988 гал. архітэкзар праектаў. Асн. работы: y Новасібірску — Ma ny.мснт Славы (1967), комплскс рачнога вакзала з гасцініцай (1973), адм. будынак (1980, усе ў сааўт.); на Беларусі: y Бабруйску — т-р драмы і камедыі імя Дуніна-Марцінкевіча (1979, інтэр’ер), y Мінску — станцыі метро «Акадэмія навук» і «Плошча Якуба Коласа» (1984, y сааўт.), Палац Рэспублікі (2000, кіраўнік аўтарскага калектыву); прафілакторый y Валожынскім р-не (1986, y сааўт.).
ГІІРАДАЎ Уладзімір Восіпавіч (14.2.1892, Варшава — 20.4.1954), дырыжор, педагог. Нар. арт. Казахстана (1943). Нар. арт. Украіны (1947). Скончыў Тбіліскае муз. вучылішча (1914). Працаваў y оперных т-рах Тбілісі, Баку, Ташкента, Масквы. 3 1949 праф. Беларускай, з 1950 Кіеўскай кансерваторый. У 1936—41 дырыжор, y 1950—54 гал. дырыжор Кіеўскага т-ра оперы і балета імя Шаўчэнкі. У 1948—50 гал. дырыжор і маст. кіраўнік Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, дзе пад яго кіраўніцтвам пастаўлены оперы «Князь Ігар» А.Барадзіна, «Прададзеная нявеста» Б.Сметаны, «Алека» С.Рахманінава (усе 1949), «Іван Сусанін» М.Глінкі, «Царская нявеста» (1950) і балет «Іспанскае капрычыо» (1949) на муз. М.РымскагаКорсакава. Творчасць П. як дырыжора вылучалася яркім тэмпераментам і высокай культурай. І.В.Глушакоў. ПІРА30Л, 1,2-д ы a з о л, гетэраараматычнае злучэнне, C3H4N 2. Бясколерныя крьшпвлі, tnjI 70 °С, Іюп 185— 187 °С. Раствараецца ў вадзе, этаноле, дыэтылавым эфіры. П. і яго вытворныя — прамежкавыя прадукгы ў сінтэзе лек. прэпаратаў (напр., анальгіну, амідапірыну) і пестыцыдаў. Выкарыстоўваюць вытворныя П. як фарбавальнікі для каляровай фатаграфіі, арган. люмінафоры. Іл. гл. да арт. Гетэрацыклічныя злучэнні. ПІРАКАТЭХІН, 1,2-д ы г і д р а к с і б е н з о л, двухатамны фенол, С6Н4(ОН)2. Бясколерныя крышталі, y паветры на свягле хутка цямнеюць 105 °С, 240 °С, шчыльн. 1371 кг/м’. Добра раствараецца ў
вадэе, ацэтоне, этаноле, дыэталавым эфіры. П. і некаторыя яго вытворныя знойдзены ў раслінах; могуць быць вылучаны, напр., з драўніны і прыродных смол. Выкарыстоўваюць y вытв-сці фарбавальніхаў (алізарыну і гістазарыну), пахучых рэчьшаў (напр., гваяколу), як зыходнае рэчыва для сінтэзу адрэналіну, кампанент фарбавальніка для футра, праявіцсль y фатаграфіі. Пыл і пара П. раздражняюць скуру і слізістыя абалонкі дыхалыіых шляхоў; ГДК y вадзе 0,1 мг/л. ПІРАКЛАСТЫЧНЫЯ ПАР0ДЫ, п і р а к л а с т ы (ад грэч. руг агонь + klaô ламлю, разбіваю), абломкавыя горныя пароды, якія ўтварыліся ў выніку намнажэння выкінутага з жарала або асаджанага з вогненных хмар і лавін абломкавага матэрыялу (вулканічныя брэкчыі, туфы і інш.) y час вывяржэння вулканаў. Да П.п. адносяцца таксама адклады, якія ўтвараюцца пры зацвярдзенні гразевых патокаў, што суправаджаюць вулканічныя вывяржэнпі. 11асля адкладання П.п. спякаюцца ці падвяргаюцца дыягенезу. На Беларусі П.п. ёсдь y складзе вендскай (ратайчыцкая світа, базальтавыя туфы і інш.) і верхнедэвонскай (шчалачна-трахітавыя і трахітабазальтавыя туфы і інш.) вулканічных фармацыях платформавага чахла. ПІРАКСЕНІТ, ультраасноўная інтрузіўная поўнакрышталічная горная парода, складзеная з піраксенаў (90— 100%), часам з нязначнымі дамсшкамі алівіну, плагіяклазу, магнетыту, тытанамагнстыту і інш. Адпаведна дамінуючаму піраксену вылучаюць разнавіднасці: вебстэрыты, гіперстэніты, бранзітыгы, дыяпсідыты і інш. Колер жаўтавата-буры, зялёны да чорнага. Выкарыстоўвасцца як буд. маіэрыял і сыравіна для вьггв-сці вогнетрывалых матэрыялаў, рудныя разнавіднасці — сыравіна на жалеза і тытан. ПІРАКСЁНЫ (ад піра... + грэч. xenos чужы), група пародаўтваральных міпералаў падкласа стужачньіх сілікатаў. Агульная формула R.2[Si20 6], дзе R — пераважна магній, жалеза, радый, кальцый, алюмшій, натрый, лігый і інш. Крышталізуюцца ў манакліннай (клілапіраксены) і рамбічнай (ортапіраксены) сінганіях. Адрозніваюць П. шчсшачназямельныя (дыяпсід-гедэнбергіт, аўгіт) і шчолачныя (эгірын, жадэіт, спадумен). Крышталі кароткапрызматычныя, таблітчастыя, зярністыя масы, украпанікі. Колер белы, шэры, жоўты, аліўкава-зялёны, бураваты да чорнага. Цв. 5—6. Шчыльн. 3,1—3,6 г/см3. Уваходзяць y састаў многіх магматычных і мстамарфічных горных парод, некат. пароды цалкам сюіадзеньі з П. (напр., піраксеніт). ПІРАКСІЛІН, гл. ў арт. Нітраты цэлюлозы. ПІРАКСІЛІНАВЫЯ 1IÔPAXI, група бяздымных порахаў, якія вырабляюць на аснове піраксіліну, пластыфікаванага лятучым растваральнікам (звычайна сумесь этанолу і дыэтылавага эфіру). У
. ;
вытв-сці П.п. выкарыстоўваюць гііраксіліны (нітраты цэлюлозы, што маюць больш за 12% азоту). Цеплата згарання каля 4000 кДж/кг. Вьікарыстоўваюць пераважна для стнольнай зброі. Гл. таксама ГІорах. ПІРАЛГГ (ад піра... + ірэч. lithos камснь), гіпатэтычнае рэчыва, з якога складаецца верхняя мантыя (гл. Мантыя Зямлі). Паводле хім. саставу адпавядае У4 базальту і 3/ 4 перыдатыту. Мяркуецца, што з П. ўтвараецца базальтавая магма і астаткавыя прадукты — дуніт і перыдатыт. ІНРАЛЮЗГГ (ад піра... + ірэч. lusis ачыстка), мінерал класа аксідаў, аксід марганцу M n02. Mae да 99% М п02. Крышталізуецца ў тэтраганальнай сінганіі. Крышталі стоўбчатьш, іголкавыя, зросткі радыялыіа-іірамяністыя і шаставатыя, масы зямлістыя і сажыстыя, ааліты, коркі і інш. Характэрны псеўдамарфозы (гл. Дэндрыт). Колер чорны, сталсва-шэры, бывае з сіняватай пабегласцю. Цв. 6—6,5 (поліяніт), 2—6
Піралюзіт.
(рыхлыя і шчыльн. агрэгаты). Шчыльнасць адпаведна да 5,2 г/см3 і 4,7—5 г/см3. Крохкі. Паходжанне асадкавае, гілергеннае, радзей нізкатэмпературнае гідратэрмальнае. Гал. мінерал марганцавых руд. Ныкарыстоўваецца ў сухіх гальванічных элементах, y шкляной, керамічнай, хім., мсд., лакафарбавай, скураной галінах прам-сці.
П іраміда:
усечаная.
a — адпольная; б — правільная; e —
ІІІРАМЕТАЛУРГІЯ (ад піра... + металургія), сукупнасць працэсаў атрымання і ачысткі металаў і сплаваў пры высокіх тэмгіературах. Асн. і найстарэйшая галіна металургіі. Метадамі ГІ. атрымліваюць амаль 100% чыіуну, сталі, свінцу, каля 95% мсдзі, больш за 60% дынку. Працэсы П. адбываюпца ў розных металург. печах і плавільных агрэгатах. Найб. пашыраныя мстады П. — плаўха за кошт цялла ад згарання паліва, напр. доменны працэс (гл. Доменная печ, Мартэнаўскі працэс), працэсы з выхарыстаннем цяпла ад згарання дамешкаў металаў (Бесемераўскі працэс, Тамасаўскі працэс). Гл. таксама Гідраметалургія, Электраметалургія. ПІРАМЁТРЫЯ (ад піра... + метрыя), сукупнасць аптычных (бескантактных) метадаў вымярэння тэмпературы. Метады П. заснаваны на законах цеплавога выпрамянення або законах тэрмічнай раўнавагі; яны не патрабуюць непасрэднага кантакту з даследуемым целам (дазваляе вымяраць т-ры адцаленых цел) і не маюць абмежавання вымярэння. Вымярэнне т-р па інтэнсіўнасці суцэльнага спектра выпрамянення праводзіцца на падставе Кірхгофа закону выпрамянення і Планка закону выпрамянення. У залежнасці ад спектральнага складу выпрамянення існуюць метады П.: радыяцыйныя або сумарнага выпрамянеішя, яркасныя і па спехтральным размеркаванні выпрамянення, y т.л. т.зв. клляровы метад. Гэтыя метады выкарыстоўваюць для вызначэння т-ры цвёрдых цел і вадкасцей. Метады П. газаў і плазмы заснаваны на вымярэнні інтэнсіўнасці спектральных ліній. Яны забяспечваюць макс. дакладнасць, калі вядомы абс. імавернасць адпаведнага энергет. пераходу і канцэнтрацыя атамаў. Калі канцэнтрацыя атамаў невядомая, выкарыстоўваюць метад адносных інтэнсіўнасцей, y якім т-ру вызначаюць па адііосінах ініэнсіўнасцей 2 спектральных ліній або па спектральным размеркаванні інтэнсіўнасцей шэрагу ліній. Т-ра плазмы вызначаецца па форме ці шырыні сгіектральных ліній, якія залежаць ад т-ры непасрэдна (Доплера эфект) або ўскосна IШтарка з ’ява). На Беларусі даследаванні ў галіне П. вядуцца з 1961 y Ін-це фізікі, Ін-це цепла- і масаабмену, Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі. Літ:. С в е т Д.Я. Оптнчесхве методы нзмерення нстннных температур. М., 1982; Г о р д о в А.Н., Жа г у л л о О.М., Н в a н о в a А.Г. Основы температурных нзмере-
П ір а м іл а Хеопса ў Гізе (Егіпет).
ПІРАМІДА
379
ннй. М., 1992; С н о п к о В.Н. Основы методов ішрометрнн по спектру теплового мзлученяя. Мн., 1999. В.М.Снапко. ПІРАМІДА[ад грэч. pyramis (pyramidos)], мнагаіраннік, аснова якога — многавугольнік, a бакавыя стораны — трохвугольнікі з агульнай вяршыняй. Па колькасці вуглоў асновы адрозніваюць П. трох-, чатырохвугольныя і г.д. Аб'ём П. V= у3- S • h, дзе S — плошча асновы, h — вышыня (перпендыкуляр, апушчаны з вяршыні на плоскасць асновы). П. наз. правільнай, калі ў аснове правільны многавугольніх, a выніыня праходаіць праз цэнтр асновы. Калі П. перарэзаць плоскаедо, паралелыіай аснове, агрымаюцца 2 часткі: П., падобнал на дадзецю, і ўсе>вная П, аб’ём якой V= 'A 'h(S[ + ÿSi ■S2 + S2), дзе S. i S2 — плошчы асноў. ПІРАМІДА, манументальнае збудаванне, якое мае геам. форму піраміды (часам ступеньчатую або вежападобную). У сваёй юіасічнай форме П. склаліся ў 3—2-м тыс. да н.э. ў Стараж. Егіпце як пахавальні фараонаў (грабніцы). 1х на-
П ір а м ід а
з храма № 1 y Тыкалі (Гватэмала).
380
ПІРАНДЭЛА
лічваецца каля 100 разнастайных па памерах і функцыях y рознай ступені захаванасці. Самыя вял. П. пабудаваны ў Гізе для фараонаў IV дынастыі: Хеопса (выш. 146,6 м), Хефрэна (выш. 143,5 м), Мікерына (выш. 66,5 м). Паводле Герадота, П. Хеопса будавалі 100 тыс. чал. на працягу 20 гадоў (з’яўляецца адным з 7 дзівосаў свету). Кожная П., акрамя наземнай ч. з калідорамі і рытуальнымі камерамі, мае падземную ч. з сістэмай лабірынтаў, шахтаў і інш. Функцыі П. канчаткова не высветлены. Яны выраслі з мегалітычнай традыцыі першабытнасці і ўключаюць y сябе сінтэз розных ідэйных, рытуальных, MeMap. мэт. Асн. буд. матэрыял — каменныя блокі, часам цэгла і разнастайнае запаўненне ўнутр. частак. У Шумерьі, Вавілоне і Асірыі ступеньчатыя збудаванні пірамідальнага тыпу — зікураты — выкарыстоўвалі ў якасці асновы для храма ці інш. месца пакланення багам (напр., Вавілонская вежа). У 1-м тыс. да н.э. ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы будавалі насыпныя храмы ў выглядзе ўсечаных П. (Тыкаль, Гватэмала; Чычэн-Іца, Мексіка). У стараж.-рым. і новаеўрап. мастацтве матыў П. часта выкарыстоўвалі ў збудаваннях мемар. тыпу. Іл. гл. таксама да арт. Егіпет Старажытны. Літ:. К н h к Х.А Как строялнсь егнпетсюте пнрамвды. М., 1967; М н х а л о в с к н й К. Пнраммды н мастабы. Варшава, 1973. Я.Ф.Шунейка.
ПІРАНД&ЛА (Pirandello) Луіджы (28.6.1867, г. Агрыджэнта, Італія — 10.12.1936), італьянскі пісьменнік, драматург. Вучыўся ў Рымскім і Бонскім (Германія) ун-тах. У 1898 праф. пед. каледжа ў Рыме. Дэбютаваў як паэт y 1889 (зб. «Радасны боль»). Раннія творы напісаны ў традыцыях верызму (зб-кі HaBen «Каханне без кахання», 1894; «Навелы на год», т. 1—5, 1901— 19). У раманах «Адвержаная» (1901), «Нябожчык Матыя ГІаскаль» (1904) і інш., філас,псіхал. трагікамедыях «Шэсць персанажаў y пошуках аўтара» (паст. 1921), «Генрых IV» (паст. 1922), «Кожны пасвойму» (паст. 1924), «Сёння мы імправізуем» (паст. 1930) і інш. вобразы «негераічных» герояў, ілюзорнасць чалавечых ідэалаў, адзінота, няўстойлівасць і недасканаласць грамадскіх адносін, гульня выпадку ў лёсах людзей. Адыграў значную ролю ў перабудове італьян. і еўрап. т-ра 20 ст. Нобелеўская прэмія 1934.
«архітэктурныя фантазіі», якія вызначаліся грандыёзнасдю прасторавых вырашэнняў, вострадрам. святлоценявымі кантрастамі (цыклы «Фантазіі на тэму турмаў», каля 1745—50, 1760—61) і відавыя гравюры, y якія прыўносіў элементы рамант. вымыслу, што надавалі арх. помнікам манументальнасць і жывапіснасць (цыклы «Віды Рыма», з 1748; «Рымскія старажытнасді», 1756). Гравюры П. паўплывалі на станаўленне стылю ампір. Працаваў таксама як архітэктар. Л і т Л a в р о в a О.Н. Нзбранные офорты Дж.Б.Пнрансзн. М., 1972.
На Беларусі спарадычна адзначаецца нуталіёз, тэйлерыёз y коней, сабак. ПІРАПЛАЗМІДЫ (Piroplasmida), атрад паразітычных прасцейшых кл. спаравікоў (ёсць інш. класіфікацыі). 3 сям.: бабезіідаў, або піраплазмідаў, тэйлерыідаў і дактыласамідаў. Каля 170 відаў. Паразітуюць y эршрацытах і клегках рэтыкула-эндатэліяльнай сістэмы млекакормячых (буйн. par. жывёлы, свіней, коней, коз, авечак, сабак, пацукоў і інш.), зрэдку чалавека. Узбуджальнікі піраплазмідозаў. Пераносчыкі — іксодавыя кляшчы. Беспігментныя, маларухомыя ўнутрыклетачныя паразіты грушападобнай, круглай ці авальнай формы. Адсутнічае палавы працэс. Размнажаюцца ў клетках пазваночных жывёл пачкаваннем ці простым дзяленнем на 2—4 часткі. Далейшае развіццё (шызаі анальнае дзяленне, ухараненне ў яйцаклеткі) адбываецца ў арганізме кляшча. Праз яйцы П. перадаюцца кляшчам наступнага пакалення і лакалізуюцца ў розных тканках, y т.л. ў сліннш залозах. Пры кровасмактанні заражаныя кляшчы перадаюдь П. пазваночным жывёлам.
ПІРАН0МЕТР (ад піра... + грэч. апо наверсе + метр), прылада для вымярэння сумарнай і рассеянай сонечнай радыяцыі. Пабудаваны на тэрмаэлектрычным прынцыпе. Прыёмнай паверхняй П. з ’яўляецца тэрмабатарэя. Рознасць тэмператур спаяў тэрмабатарэі, якая прыводзіць да ўзнікнення элекграрухаючай сілы, ствараецца розным па радыяцыйных уласцівасцях пакрыццём цотных і няцотных спаяў тэрмабатарэі. Сіла току, якая ў ёй узнікае, прапарцыянальная інтэнсіўнасці радыяцыі і вымяраецца гальванометрам. Тэрмабатарэя ахавана ад дзеяння даўгахвалевай радыяцыі, ветру і ападкаў шкляным каўпаком. Для вымярэння рассеянай радыяцыі выкарыстоўваецца экран, які зацяняе П. ад уздзеяння прамой радыяцыі.
ПІРАПЛАЗМ03Ы, інфекцыйныя (інвазійныя) хваробы буйн. par. жывёлы, коней, свіней, сабак і інш., што выклікаюцца паразітамі эрытрацытаў — піраплазмамі. Крыніца інфекцыі — кроў хворых і часткова перахварэлых жывёл. Пераносчыкі — іксодавыя кляшчы. Лрыкметы: павышэнне т-ры, анемія, крывавая мача (гемаглабінурыя), жаў^ тушнасць слізістых абалонак, кровазліцці ва ўнутр. органы, парушэнні сар-
ПІРАНЫ, п і р a н н i (Serrasalmus), род прэснаводных рыб сям. піраньевых атр. карпападобных. Разам з П. родаў Рузвельтыела і Пігацэнтрус складаюць падсям. драпежных П. (каля 25 відаў). Пашыраны ў бас. рэк Амазонка, Арынока і інш. y паўн.-ўсх. ч. Паўд. Амерыкі. Чародныя рыбы.
Te:. Рус. пер. -— Нзбр проза. T. 1—2 М., 1983; Пьесы. М., 1960; Новеллы. М., 1986. Літ.: М о л о д ц о в а М. Лунджн Пнранделло. Л., 1982.
Даўж. да 35, зрэдку да 60 см. Цела высокае, сціснутае з бакоў. Ёсць тлушчавы плаўнічок. Моцныя сківіцы, на верхняй да 66, на ніхсняй да 77 вострых клінападобных зубоў. Арыентуюцца пераважна пры дапамозе зроку і нюху. Зграя П. за некалькі хвілін здольна знішчыць жывёлу масай каля 50 кг. Аб’екты акварыумнага рыбаводства.
ПІРАНЕЗІ (Piranesi) Джавані Батыста (4.10.1720, г. Мальяна-Венета, Італія — 9.11.1778), італьянскі гравёр. Працаваў y Рыме, Венецыі і Неапалі. Зазнаў уплывы ант. дойлідсгва, венецыянскага барочнага тэатр.-дэкарацыйнага мастацтва. У творчай манеры спалучаў афорт з разцовай гравюрай. Ствараў
ПІРАПЛАЗМІД03Ы, група кровапаразітных хвароб млекакормячых жывёл, птушак, земнаводных, рыб, зрэдку чалавека, якія выклікаюцца піраплазмідамі. У ліку П. — бабезіёзы, нуталіёзы, niраплазмозы, тэйлерыёзы. Сезонныя хваробы, часцей рэгіструюцца ў вясновалетні перыяд. Смяротнасць 30—60%.
Піраплазміды ў эрытрацыгах.
дэчна-сасудзістай і стрававальнай сістэм. Лячэнне тэрапеўтычнае. Меры прафілактыкі: выпас на незаклешчаваных пашах, апрацоўка скур акарьіцыдамі і інш. ПІРАСМАНАШВІЛІ, П і р а с м а н і , Ніко (Міхалай Асланавіч; 1862?, с. Мірзаані, Грузія — 5.57.1918), грузінскі мастак-самавук, прадстаўнік інсітнага мастацтва. Працаваў y Тбілісі. Маляваў самаробнымі фарбамі на кляёнцы і блясе шыльды для сталовых-духанаў і забаўляльных устаноў і карціны на тэмы нар. жыцця, пейзажы, нацюрморты,
рабаў (кардонных і метал. гільзаў) піратэхн. саставам ажыццяўляюць пад ціскам на прэсах, часам шнэкаваннем ці заліўкай. Вытв. аперацыі ў П. пажара- і выбухованебяспечныя. Літ:. Ш н д л о в с к н й А.А Основы пнротехннкм. 4 нзд. М., 1973.
ПІРАГЭХНІЧНЫЯ САСТАВЫ, сумесі, гарэнне якіх адбываецца адначасова са светлавымі, гукавымі, дымавымі і рэактыўнымі піратэхн. эфектамі (гл. Піратэхніка). Пры гарэнні П.с. вылучаецца вял. колькасць цеплаты; т-ра гарэння ад 400 °С (дымавыя саставы) да 3000 °С (асвятляльныя саставы).
ПІРАЦІН
381
Аснова большасці П.с. — сумесі акісляльніку з гаручым. У якасці акісляльнікаў выкарыстоўваюць нітраты, хлараты шчолачных і шчолачна-зямельных металаў, аксіды некаторых металаў; y якасці гаручага — пераважна парашкі магнію, алюмінію і іх сплаваў, a таксама вуглевадародныя сумесі (газа, бензін, мазут), драўняны вугаль і інш. Выкарыстоўваюць y вытв-сці боепрыпасаў (гл. Запальныя саставы), для зваркі рэех, труб, эл. правадоў, пры даследаваннях верхніх слаёў атмасферы, кіназдымках, арганізацыі феерверкаў, y сельскай гаспадарцы (барацьба са шкоднікамі, рассейванне граду і інш ). В.І.Вараб’ёў.
ІІІРАФІЛІТ (ад піра... + ірэч. phyllon ліеі), мінерал падкласа слаістых сілікатаў, гідраксідалюмасілікат Al2[Si4O10](OH)2; прымесі магнію, жалеза і інш. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Утварае ліставатыя, лускаватыя, зярністыя і інш. агрэгаты. Колер бледна-зялёны, блакітны, жоўгы, буры. Цв. 1—2. Шчыльнасць 2,65—2,9 г/см3. Па пахожданні гідратэрмальны, метамарфічны. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці вогаетрывалых керамічных вырабаў, y гумавай, папяровай прам-сці і інш. П1РАФ0РНЫЯ РЙЧЫВЫ (ад піра... + + греч. phoros які нясе), рэчывы, здольныя загарацца без нагрэву пры кантакце 3 паветрам. Т-ра самаўзгарання (^) П.р. ніжэйшая за пакаёвыя т-ры. Да П.р. адносяцца тонкараздробненыя металы (жалвза, алюміній, магаій, юэбальт, нікеііь і інш.), гідрыды крэмнію (SiH4, tç -200 °С), бору і некаторых металаў, дыфасфін (Р2Н4), алюмінійарган. злучэнні (напр., трыэтылалюміній А1(С2Н5)з, tç -80 °С) і інш.
Н.Піраснанашвілі. Гулянка трох князёў
выявы жывёл. Творы вызначаюцца насычаным глыбокім каларытам, кантрастнымі спалучэннямі халодных сіне-чорных і цёгшых светлых колеравых плям, гаіастычнай завершанасцю форм, спалучэннем унутр. драматызму са знешнім спакоем персанажаў: «Дворнік» (1904) , «Мядзведзь y месячную ноч» (1905) , «Нацюрморт» (1910— 12), «Лань» (1916), «Прадавец дроў», «Гулянка трох князёў», «Кампанія Бего», «Рыбак сярод скал» і інш. На радзіме П. адкрыты яго Дом-музей.
ПІРАХЛ0Р (ад піра... + грэч. clilôros зялёны), мінерал падкласа складаных аксідаў групы ніабата-танталатаў, (Na, Са)2 (Nb, Ta, Ті)2 0 6(0, OH, F). Разнавіднасць, абагачаная танталам і уранам — гатчаталіг. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае крышталі, зерні. Колер чырвоны, жоўш, зялёны з бураватым адценнем. Цв. 4—5,5. Шчыльнасць 3,7— 5 г/см3. Трапляецца ў карбанатытах, шчолачных гранітоідах і палевашпатавых метасаматытах. Руда ніобію і танталу. Гл. таксама Ніобіевыя руды.
Літ:. З д а н е в н ч К.М. Ннко Пнросманашввлн. М., 1964; Ннко Пяросманашвнлм: [Альбом]. М., 1967; К у з н е ц о в Э. Пнросманн. Л., 1984. Я.Ф.Шунейка.
ПІРАЦШ (ад грэч. piirhotês вогненначырвоны колер), м а г н і т н ы к а л 4 a д a н, мінерал класа сульфідаў, суль-
ПІРАТ, гл. y арт. Пірацтва. ПІРАТ^ХНІКА (ад піра... + тэхніка), галіна тэхніхі па вытв-сці і выкарыстанні піратэхнічных саставаў, аснашчаных імі вырабаў і наладжванні феерверкаў. Вядома з глыбокай старажытнасці (напр., y Кітаі элементы П. выкарыстоўвалі за некалькі стагоддзяў да н.э.). Да 19 ст. П. ўключала выраб порахаў і выбуховых рэчываў. Вытв-сць піратэхн. вырабаў ухлючае здрабненне кампанентаў саставаў, іх сушку, прасейванне і змешванне ў спец. змяшальніхах з дыстанцыйным кіраваннем. Запаўненне вы-
Пірахлор.
П ір ац ін
382
ПІРАЦТВА
фід жалеза F e ^ S (л = 0,1—0,2). Хім. састаў пераменны. Жалеза можа замяшчацца на нікель, кобальт, марганед і медзь. Крышталізуецца ў гексаганальнай і манакліннай сінгаяіях. Утварае крышталі таблітчастыя, слупкаватыя, суцэльныя зярністыя масы, украпанікі. Котер бронзава-жоўш з бурай пабетасцю. Цв. 3,5—4,5. Шчыльн. 4,58—4,7 г/см3. Магнітны. Паходжанне эндагеннае полігенетычнае. Разнавіднасдь П. — траіліт — метэарытнага паходжаяяя. Руда на жалеза, нікель, кобальт, медзь; сыравіна для вытв-сці сернай кіслаты. ПІРАЦТВА (ад грэч. peiratës разбойнік, рабаўнік), затрыманне, рабаванне і інш. гвалтоўныя дзеянні, учыненыя ў адкрытым моры экідажам прыватлаўласяіцкага судна (піратамі), a таксама лятальнага апарата ў адносінах да інш. судна ці лятальнага апарата, супраць асоб і маёмасці, што знаходзіцца на іх борце. Як П. разглядаюцца дзеянні ваен. суднаў і дзярж. лятальных апаратаў, экіпаж якіх учыніў мяцеж. П. адносіцца да злачынстваў міжнар. характару і лытанні барацьбы з ім рэгулююцца Ніокскім пагадлеллем (1937), Калвелцыяй ААН аб адкрытым моры (1958), Калвелцыяй ААН да марскім праве (1982). П. ўзлікла ў алтычласці разам з мараходствам y прыбярэжных раёлах Паўд.Усх. Азіі. Развівалася ў вузлавых пунктах марскіх злосіл. У Еўропе вядома з часоў Стараж. Грэцыі, было пашырала ў Міжземлым м. (сярэдзіла 1-га тыс. да л.э. — 18 ст. л.э.; туг y старажытласці П. займаліся грэкі, філікійцы, егіпцяле, этрускі, карфагеяяяе, кілікійцы), Паўл. і Балт. морах (з пач. я.э., асабліва ў эпоху вікінгаў), Ла-Малшы. У эпоху Вялікіх геаграфічных адкрыццяў і калал. захопаў П. перамясцілася ў Карыбскае м., уздоўж узбярэжжа Паўл. Амерыкі, Афрыкі, Паўд.-Усх. Азіі, Іпдыйскі ак.; сярод лайб. вядомых піратаў 16 ст. Ф.Дрэйк. У 18— пач. 19 ст. П. лайб. пашырала ўздоўж Армузскага лраліва і Перс. заліва (арабы) і ў Кіт. моры (япояцы). П. ў асл. спылілася ў 2-й пал. 19 ст., але яго выладкі вядомы і ў 20 ст. (у т.л. y раёле «Бермудскага трохвугольніка»). На морах і акіянах побач з піратамі дзейлічалі карсары, каперы (гл. Каперства), флібусцьеры, букапьеры, рэйдэры. Нягледзячы ла матэрыяльяыя і чалавечыя страты, якія лрычыляла П., яло спрыяла развіццю мараллавалля. Літ.: Пнрагы н разбойннкн: Флнбусгьеры, корсары, каперы н буканьеры... Мн., 1997; Р о с с С. Пнраты: Пер. с англ. Мн., 1997. У.Я.Калаткоў, Г.А.Маспыка.
цыя). Даследавалася П.Кюры, Ф.Эпікусам.
Д .Брустэрам,
Пры награванні адзін край піраэлектрыка зараджаецца дадатна, пры ахаладжэнні -— адмоўна, другі — наадварот. Паяўленне эарадаў на паверхні піраэлектрыка звязана са зменай існуючай y ім палярызацыі пры змене т-ры крышталя, a таксама і пры дэфармаванні (піраэлектрыкі з’яўляюцца п'езаэлектрыкамі). Асобная група піраэлектрыкаў — сегнетаэлектрыкі, y якіх пры награванні да пэўнай т-ры спантанная палярызацыя знікае і крышталь пераходзіхд> y непіраэл. стал. Існуе эфект, адваротны піраэлектрычнаму. Калі крышталь змясціць y эл. поле, то яго палярызацыя эмяняецца, што суправаджаецца награваннем ці ахаладжэннем крышталя (электракаларычны эфект). Піраэлектрыкі выкарыстоўваюць y тэхніцы ў якасці індыкатараў і прыёмніхаў выпрамяленняў. Іх дэеянне заснавана на рэгістрацыі эл. сігналаў, што ўзнікаюць y піраэлекгрыках пры змене т-ры пад уплывам вылрамянення. Літ:. Л а й н с М . , Г л а с с A Сегнетоэлектрнкв м родственные нм матерналы: Пер. с англ. М., 1981; К р е м е н ч у г с к н й Л.С., Р о й ц м н а О.В. Пнроэлектрнческле прнемннкл лзлучення. Клев, 1979. П.А.Пупкевіч.
П ІРГЕЛІЁМ ЕТР (ад піра... + грэч. helios Солца + ...метр), прылада для вымярэяля іятэясіўпасці лрамой солечлай радыяцыі ў абсалютяых адзіяках. Прылцып дзеялня заславалы ла паглылаляі сояечяай радыяцыі і пераўтварэллі яе ў цеплавую энергію. Выкарыстоўваюць для праверкі актынометраў. ПІР0ГА (франц. pirogue ад ісп. piragua ад карыбскага piragva), лодка іядзейцаўкарыбаў. Драўлялы каркас П. абцягнуты карой дрэў ці скурамі. Назву «П.» еўрапейцы пералеслі ла ладоблыя лодкі іяш. лародаў. П ІР0Ж Н ІК Івал Іваяавіч (л. 2.1.1952, хутар Міжрэчча Клічаўскага р-ла Магілёўскай вобл.), бел. географ. Д-р геагр. л. (1996), праф. (1997). Сколчыў БДУ (1973), дзе і працуе з 1976 (з 1998 дэкан). Навук. працы па сацыяльяа-экалам. і палітыка-геагр. праблемах прыродакарысталля, тэр. аргалізацыі турыстычлай гаспадаркі, геаурбаяістыцы, тэматычным картаграфаваяяі. Д-р прыродазлаўчых лавук (Ягелопскі у-лт, Полыдча; 1993). T e Основы географлн турнзма н экскурсмонного обслужнвання. Мн., 1985; Spotecznogeograficzne tendencje rozwoju i przestrzennej organizacji zagospodarowania turystycznego. Sosnowiec, 1992; Международный турнзм в мнровом хозяйстве. Мн., 1996; Географнческне проблемы прнродопользовання в условмях антропогенной деятельносгн. Мн., 1996 (у І.М.Шаруха. сааўт.).
ГІІР0Л, гетэраараматычпае злучэпяе, C4H5N. Цыкл П. — структуряы фрагмент прыродлых пігмелтаў (яапр., гема, хларафілаў), вітаміяу В12, a таксама яекаторых святлоўстойлівых фталацыяліяавых фарбавальяікаў. П. ёсць y камеялавугальнай смале, y якой адкрыты ў 1834 лям. хімікам Ф.Руяге.
ПІРАЭЛЕКТРЬІЧНАСЦЬ (ад піра... + + электрычнасць), узяікяеяяе эл. зарадаў ла лаверхлі яекат. крышталёў (піраэлектрыкаў) пры іх лаграваяяі ці ахаладжэляі. Да ліраэлектрыкаў адносяць крышт. дыэлектрыкі, дгго лалярызуюцБясколерная вадкасць, пры стаянні на ца ў адсутяасці эл. поля і ілш. знешліх паветры цямнее (акісляецца), t„„130°C, шчыльн. уздзеядяяў (т. зв. спалталлая палярыза- 969,8 к г/м 3. Добра раствараецца ў этано-
ле, дыэтылавым эфіры, мала — y вадзе. Слабая к-та; угварае солі пры ўзаемадзеянні з натрыем ці каліем y інертаым растваральніху. Пад уздзеяннем мінер. кіслот лолімерызуецца (угвараецца т.зв. П.-чырвоны). У прам-сці атрымліваюць перагонкай амоніевай солі слізевай к-ты, каталітычным аманолізам фурану. Выкарыстоўваюць для сінтэзу піралідзіну і шэрагу лек. сродкаў. Таксічны: пара П. выклікае стойкае павышэнне т-ры цела. Іл. гл. да арт. Гетэрацыклічныя злучэнні.
ПІРОЛІЗ (ад піра... + лізіс), дэструктыўлыя ператварэляі аргал. злучэяляў лад уздзеяяяем высокай (лекалькі соцель градусаў) т-ры. Пры П. адпачасова з асл. рэакдыяй (расшчаплеяяем вуглярод-вугляродлых сувязей), што прыводзіць да ўтварэяля нрадуктаў яеласычалага характару з меяшай малекуляряай масай, адбываюцца рэакцыі ізамерызацыі, цыклізацыі, полімерызацыі ці полікаядэлсацыі зыходлых злучэляяў і прадуктаў іх ператварэляяў. У лрам-сці пайб. пашыраяы П. лафтавай сыравіяы, піроліз драўніны, a таксама вугалю (гл. Каксаванне). П. Н а ф т а в а й с ы р а в і н ы (пераважна газаў нафтаперапрацоўкі, бензінавых і газойлевых фракцый) — дэструктыўныя ператварэнні вуглевадародаў нафты пры т-рах 650—900 °С (гл. Крэкінг тэрмічны). Асн. прамысл. прадэс атрымання этылену, прапілену, a таксама бутэнаў, бутадыену, бензолу, талуолу і інш. манамераў і паўпрадухтаў для хім. прам-сці.
П ІР 0Л ІЗ ДРАЎНІНЫ, с у х а я п е раголка д р а ў л і л ы , тэрмічлае (пры лаграваяпі да 450 °С) раскладаяяе драўніны без доступу лаветра. Ася. прадукгы П.д. — драўнінная смала, воцатная кіслата, драўняны вугаль. Адзія з першых працэсаў хім. тэхлалогіі, вядомы з 12 ст. (смалакурэпяе, вуглевыпальваяне). У 19 ст. пачалося прамысл. выкарысталле П.д. пераважла для атрымалля воцатлай к-ты. Пры П.д. адбываецца тэрмадэструкцыя геміцэлюлоз (пры 200—260 °С), цалюлозы (240—350 °С), лігніну (250—400 °С). Выхад прадукгаў залежыць ад скорасці награвання і канчатковай т-ры працэсу, a таксама пароды і вільготнасці драўніны. 3 1 м3 драўніны атрымліваюць (у сярэднім) 140— 180 кг драўнянага вугалю, 280—400 кг вадкага дыстыляту, з якога вылучаюць драўнінную смалу і воцатную к-ту, і 80— 100 кг газападобных прадуктаў (нскандэнсавальных гаручых газаў; цеплата згарання 3— 15 МДж/м3). Асн. стадыі іэхнал. схемы П.д.: раздрабненне сыравіны на кавалкі, высушванне драўніны (да вільготнасці не вышэй за 15%), піроліз, ахаладжэнне вугалю і яго стабілізацыя, кандэнсаванне пары лятучых прадуктаў. Звычайна П.д." ажыццяўляюць y верт. апаратах (рэтортах) бесперапыннага дзеяння з унутр. цыркуляцыяй газаладобнага цепланосьбіта. Гл. таксама Лесахімічная прамысловасць. Я.Г.Міляшкевіч.
П ІР 0П (ад грэч. pyropos вогпеллы), мілерал Групы гранатаў, сілікат машію і алюмінію Mg3Al21SіО^] э. Крыдггалі густога чырв. колеру. Цв. 7—7,5. Шчыльл. 3,5—4 г/см3. Трапляецца ў кімберлітах, ультраасл. пародах. Спадарожяік алмазу. Празрыстыя крышталі — каштоўлыя камяяі, выкарыстоўваюцца ў ювеліряай слраве, y т.л. для імітацыі рубі-
ну; дробныя, непразрыстыя — y якасці абразіваў. ПІР-ПАНДЖАЛ, горны хрыбет y М. Гімалаях, y Індыі і Пакістане (зах. часгцы). Аддзелены ад Вял. Гімалаяў Кашмірскай далінай. Цягнецца з ПнЗ на ПдУ на 450 км, ад р. Кішанганга да р. Біяс. Выш. да 6028 м. Складзены з вапнякоў, андэзітаў, базальтаў. Схілы стромкія, расчлянёныя глыбокімі цяснінамі. Горныя азёры. Ледавікі. Густыя, пераважна хваёвыя лясы.
Піроп.
ПІРС (англ. piers, мн. лік ад pier слуп, прыстань, мол), двухбаковае прычальнае збудаванне, якое размешчана ўнутры акваторыі порта гіерпендыкулярна ці пад вуглом да берага. П. размяшчаюць звычайна групамі, каб павялічыць прычальную лінію, што важна пры абмежаванасці берагавой лініі порта. ПІРС (Peaise) Патрык Генры (10.11.1879, Дублін — 3.5.1916), ірландскі грамадскі дзеяч, паэг і асветнік. Адзін з кіраўнікоў Гэльскай лігі. Аўтар паэм і драматычных твораў на гэльскай (ірландскай) мове. Удзельнічаў y стварэнні Ірландскага над. ун-та. 3 ліст. 1913 чл. выканаўчага к-та ірландскіх валанцёраў, з ліп. 1914 — Вярх. к-та Ірландскага рэспубліканскага брацтва (ІРБ). Гіасля пач. 1-й сусв. вайны чл. крьша ІРБ, якое вьіступала супраць удзелу ірландцаў y
вайне на баку Вялікабрытаніі. У час Ір- п і р ы 383 ландскага паўстання 1916 прызначаны 24.4.1916 прэзідэнтам часовага ўрада Ірландскай Рэспублікі. Быў узяты ў палон чыўся ў юрыд. школе ў Таронта (1919) і Оксфардскім ун-це (1923, 1925). У брыт. войскамі і пакараны смерцю. 1928—48 на дыпламат. службе. 3 1948 чл. парламента. У 1948—57 міністр заПІРС (Pears) Пітэр (22.6.1910, г. Фармежных спраў. За ўдзел ва ўрэгуляванні нем, Вялікабрытанія — 1986), англ. спявак (лірыка-драм. тэнар). Скончыў ўзбр. канфлікту 1956 вакол нацыяналіКаралеўскі муз. каледж y Лондане зацыі Егіптам Суэцкага канала прысу(1934). Творчую дзейнасць пачаў y 1933 джана Нобелеўская прэмія міру 1957. У 1958 — 68 лідэр Ліберальнай партыі. У y Лондане. Саліст т-раў «Сэдлерс-Уэлс» 1963—68 прэм’ер-міністр. Заключыў (1943—46) і «Ковент-Гардэн» (1948). Сумесна з Э.В.Брытэнам заснаваў Англ. пагадненне з ЗША аб размяшчэнні на оперную трупу (1947). Першы выканаў- тэр. Канады амер. ядзернай зброі ца гал. партый y операх Брытэна, з якім (1963). гастраліраваў як камерны спявак: Пітэр Граймс (1945), Альберт Херынг (1945), Білі Бад (1951; усе аднайм. творы), a таксама твораў інш. сучасных англ. кампазітараў. Адзін з арганізатараў фестывалю сучаснай англ. музыкі ў Олдбара (з 1948). ПІРС (Peirce) Чарлз Сандэрс (10.9.1839, г. Кеймбрыдж, штат. Масачусетс, ЗША — Р.Э.Піры. 19.4.1914), амерыканскі філосаф, логік, матэматык і прыродазнавец, адзін з заснавальнікаў прагматызму і семіётыкі. Чл. Амер. AH і мастацгваў (1877), Нац. АНЗША (1879). Скончыў Гарвардскі ун-т (1859). ПІРУВАТДЭГІДРАГЕНАЗА, поліферПраф. Кембрьшжскага, Гарвардскага, Бал- ментны комплекс, што каталізуе акістыморскага, Бостанскага ун-таў. Рас- ляльнае дэкарбаксіліраванне піравіпрацаваў шэраг асноватворных ідэй награднай кіслаты з утварэннем ацэтылагульнай і матэм. логікі. Імкнуўся спа- КаА y тканках чалавека, жывёл, раслін, лучыць навук. даследаванні з рэліг. ве- a таксама ў аэробных мікраарганізмаў. рай. Гал. прынцып прагматызму выклаў 3 дапамогай гэтага працэсу вугляводы y працах «Як зрабіць нашы ідэі выраз- ўключаюцца ў трыкарбонавых кіслот нымі» (1876), «Замацаванне вераван- цыкл. Mae ў сабе 3 ферменты (піруватняў» (1877). Лічыў, што змест паняццяў дэкарбаксілаза, ліпаілтрансацэтылаза, поўнасцю вычэрпваецца ўяўленнем аб ліпаілдэгідрагеназа) і кафактары, што яго магчымых практычных выніках; ад- ўгвараюць комплекс з малекулярнай сюль вызначэнне ісціны як веры, якая масай 4,8— 10 млн. Прымае ўдзел y выклікае дзеянне, што вядзе да пастаў- найважн. працэсе забеспячэння клетак ленай мэты. Яго тэзіс «існаваць — зна- энергіяй, таму актыўнасць П. шырока чыць быць карысным» (т.зв. «прынцып рэгулюецца рознымі фактарамі. П.») стымуляваў распрацоўку ідэаліст. С.С.Ермакова. філасофіі прагматызму У. Джэмсам. ПІРУ&Т (ад франц. pirouette), y танцы ПІРСАН (Pearson) Карл (27.3.1857, поўны кругавы паварот (ці некалькі паЛондан — 17.4.1936), матэматык і біё- варотаў) танцоўшчыка на месцы на адлаг, філосаф-пазітывіст, адзін з засна- ной назе. Асобныя П. могуць аб’ядноўвальнікаў сучаснай статыстыкі. Вучыўся вацца паміж сабою танцавальнымі кроў Кембрыджы, Гайдэльбергу і Берліне. камі (па). 3 1884 праф. Лонданскага ун-та. Працы ў галіне матэм. тэорыі статыстыкі і яе ПІРЫ (Peary) Роберт Эдвш (6.5.1856, г. выкарыстання ў біялогіі (біяметрыя). Крэсан, штат. Пенсільванія, ЗША — Асн. філас. праца «Граматыка навукі» 20.2.1920), амерыканскі даследчык Ар(1892) прысвечана пытанням метадало- кгыкі. Адмірал (1911). У 1892 перасёк гіі навукі. Задача навукі, паводле П., не паўн. купал Грэнландыі з 3 на У на сатлумачыць, a класіфікаваць і апісваць нях з сабачымі запрэжкамі, y 1895 паўфаісгы. П. лічыў мтэрыяльныя рэчы тарыў гэты маршрут. У 1900 даследаваў паўн. бераг Грэнландыі, адкрыў мыс толькі групамі пачуццёвых успрыманняў, a законы прыроды, прастору і час — Морыс-Джэсеп. У 1909 дасягнуў Паўн. прадуктамі чалавечага розуму. Адхіляю- полюса. Яго імем названы паўвостраў чы хрысц. мараль як заснаваную на на Пн Грэнландыі (Піры Зямля) і прасляпых рэліг. пачуццях, П. меркаваў, ліў на ГІн Канадскага архіпелага. што маральныя паводзіны і набліжэнне да маральнага ідэалу магчымы толькі на ПІРЫ ЗЯМЛЯ (Peary Land), паўвосаснове навук. пазнання і інтэлектуаль- траў на крайняй Пн Грэнландыі, абмываецца Паўн. Ледавітым ак. Даўж. нага прагрэсу. болып за 300 км. Выш. да 1920 м. На ГНРСАН (Pearson) Лестэр Боўлс П.З. — мыс Морыс-Джэсеіі, самы (23.4.1897, г. Таронта, Канада — паўн. пункт Грэнландыі. Узбярэжжа 27.12.1972), дзярж. дзеяч Канады. Ву- расчлянёна фіёрдамі. Рельеф пераважна
384
піРЫДАКСін
горны. У зах. ч. вялікія ледавікі. Названы імем Р.Э.Піры. 11ІРЫДАКС1Н, віт a мін В 6, а д э р м і н С8Нп М0 3, група водарастваральных злучэнняў, вытворных 2-метылпірыдзіну. Вылучаны з паліраванага рысу ў 1932. У прыродзе пашыраны 3 яго формьі: П., пірыдаксаль, пірыдаксамін, якія лёгка пераўтвараюцца ў арганізме адна ў адну. Бясколернае крышт. рэчыва, добра раствараецца ў вадзе і спірце. Сінтэзуецца мікраарганізмамі, зялёнымі раслінамі, y жвачных жывёл і чалавека — кішэчнай мікрафлорай. Біял. функцыі П. ажыццяўляе ў форме 5-пірыдаксальфасфату, які выконвае ролю каферменту ў рэакцыях абмену амінакіслот (напр. пераамінаванне). Удзельнічае ў азоцістым, тлушчавым абмене, y сінтэзе сератаніну. Недахоп П. ў арганізме выклікае анемію, сутаргі, дэрматыт і інш. Сутачная патрэбнасць дарослага чалавека ў П. 1,5—2,8 мт, дзяцей — 0,5—2 мг. Найб. П. маюць рьісавае і пшанічнае вотруб’е, боб, дрожджы, печань млекакормячых. Выхарыстоўваюць y медыцьше.
тыл-пірымідзін-2,4-дыен), урацылу (пірымідзін-2,4-дыен) ёсць, y адносна невял. колькасці, т.зв. мінорныя П.а. (5-метылцытазін, 5-карбаксіметылурацын і інш.). Паслядоўнасць пурынавых і П.а. y полінуклеатыдным ланцугу вызначае генетычную інфармацыю ДНК і матрычных РНК. П.а — бясколерныя высакаплаўкія (tm>300oC) крышталі. Раствараюцца ў гарачай вадзе, нерастваральныя ў зганоле і дыэтылавым эфіры. Існуюць y таўтамерных формах. Біясінтэз П.а. y клетках адбываецца ў выніку ператварэнняў вытворных аротавай кіслаты. Атрымліваюць звычайна метадам кіслотнага гідролізу нуклеінавых кіслоі. Я.Г.Міляшкевіч.
ПІРЫТ, с е р н ы калчадан, жалезісты к а л ч а д а н , найболыд пашыраны мінерал класа сульфідаў, сульфід жалеза, FeS2. Mae жалеза 44,6%, серы 54,3%, дамешкі медзі, золата, нікелю, кобальту, селену, талію і інш. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Ўтварае крышталі кубічныя (радзей пентагондадэкаэдрычныя і актаэдрыч-
Ідзе сярдзіта, пагражае, Па даху гонтамі страляе. (Я.Колас «Новая зямля»)
Сустракаецца ў пачатку і ў сярэдзіне вершаванага радка (акрамя апошняй стапы), часцей y шматскладовых словах. А.А.Майсейчык.
ПІРЫШКА Фёдар Барысавіч (1.3.1898, г. Дубровіда Ровенскай вобл., Украіна — 1.12.1991), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. У 1-ю сусв. вайну ў арміі, вёў рэв. прапаганду сярод салдат. 3 1924 сакратар Дубровіцкага, з 1926 Баранавіцкага, Пінскага, Брэсцкага, Гродзенскага, Віленскага акр. к-таў КПЗБ. У 1928 арыштаваны і зняволены ў турму на 6 гадоў. 3 1934 y СССР, вучыўся ў аспірантуры Камуніст. ун-та нац. меншасцей Захаду імя Ю.Мархлеўскаіа. 3 1936 чл. ЦК Краявога сакратарыята ЦК КПЗБ. У 1938 арыштаваны і прыгавораны да 10 гадоў турэмнага зняволення. У Вял. Айч. вайну ў Чырв. Арміі. У 1944—56 на сав. і парт. рабоце. Аўтар успамінаў. вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і камунальнага сельскага унітарнага прадпрыемства. За 40 км на ПдУ ад г. Жлобін, 67 км ад Гомеля, 3 км ад чыг. ст. Салтанаўка. 1132 ж., 486 двароў (2000). Спіртзавод. Сярэдняя школа, школа-інтэрнат, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Усясвяцкая царква (1902). ІІІР Э В ІЧ Ы ,
ПІРЫДЗІН, гетэраараматычнае злучэнне, C5H5N. П. і яго вытворныя — аснова пашыраных y прыродзе пірыдзінавых алкалоідаў (напр., анабазіну, нікаціну) і многіх біялагічна важных злучэнняў (напр., пірыдаксіну). Бясколерная вадкасць з непрыемным пахам, tKinl 15,4 °С, шчыльн. 981,9 кг/м3. Змешваецца з вадой і большасцю арган. растваральнікаў. Слабая аснова. 3 неарг. к-тамі ўгварае ўстойлівыя солі, з галагенідамі металаў, аксідамі серы (S02, S03), бромам, вадой — коміілсксныя злучэнні. Атрымліваюць пераважна з каменнавугальнай смалы, y якой П. каля 0,08%. Выкарыстоўваюць y сінтэзе лек. сродкаў, фарбавальніхаў, інсектыцыдаў (гл. таксама Пікаліны), як растваральнік, y т.л. для многіх неарган солей. Таксічны; ГДК пары П. ў паветры - 5 мг/м3. 1л. гл. да арг. Гетэрацыклічныя злучэнні. Я. Г. Міляшкевіч.
І11РЫМІДЗІН 1 , 3 - д ы а з і н , арганічнае гетэрацыклічнае злучэнне, C4H4N2. Бясколерныя крышталі, 22,5 °С, 124 °С. Добра раствараецца y вадзе, этаноле, дыэгылавым эфіры. Слабая аснова. Інертны да электрафільных рэагейтаў (не ўстудае ў рэакцыі нітравання і сульфіравання); пратанаванне адбываедца пры ўзаемадзеянні з вельмі моднымі к-тамі з утварэннем солі па адным атаме азоту. Лёгка ўступае ў рэакцыі нуклеафільнага замяшчэння. П. і яго вытворныя ўваходзядь y састаў найвахш. біялалімераў — нуклеінавых кіслот (гл Пірымідзінавш асновы), a таксама шэрагу біялагічна актыўных рэчываў вітаміну В,, антыбіётыкаў аміцэтьшу і блеамідыну, барбітуратаў (гл. Барбітуравая кіслата), каэн31маЎ ■ інш Я.Г.Міляшкевіч.
ПІРЫМІДЗІНАВЫЯ АСН0ВЫ, пір ы м і д з і н ы, прыродныя вытворныя пірымідзіну. Уваходзяць y састаў нуклеінавых кіслот, нуклеатыдаў, каферментаў і інш. біялагічна актыўных злучэнняў. У малекулах нуклеінавых кіслот акрамя кананічных П.а. — цытазіну (4-аміна-2-пірымідон), тыміну (5-ме-
Пірыт. ныя) са дггрыхоўкай на гранях, зярністыя масы, прарастанні з марказітам і інш. Ксшер латунна-жоўты. Бляск металічны. Цв. 6—6,5. Шчыльн. 4,9—5,2 г/см3. Палігеннага паходжання. Гал. радовішчы гідратэрмальныя і метасаматычныя. Сыравіна для сернай кіслаты, руда кобальту, золата, медзі, селену і талію. ПІРЫТНАЯ ПЛАЎКА, перапрацоўка сумесі пірытных медных руд з кварцам і вапняком пры нязначным расходзе коксу (2—4%). Цеплата, неабходная для плаўлення, вьыучаецца пераважна ў выніку акіслення сульфіду жалеза. Ажыццяўляюць y шахтавых печах y моцна акісляльнай атмасферы. Прадукты П.п. — медны штэйн, сярністы газ і шлак. (грэч. pyrrhichios ад pyrrhiche ваяўнічы танец), 1) y антычным вершаскладанні стапа з двух кароткіх складоў (u й ), самастойна не ўжывалася. 2) У сілаба-танічным вершаскладанні — умоўная назва пропуску націску на рытмічна моцным складзе ў ямбе ці харэі: П І Р Ы Х ІЙ
1 вбсь надарыцца часамі Мароз над усімі маразамі
П І Р Й Й (Peiraieus), горад y Грэцыі, на паўн.-ўсх. беразе зал. Саранікос Эгейскага мора. Адм. ц. нома Пірэй; уваходзідь y склад Вял. Афін. Вядомы з глыбокай старажытнасці. 3 5 ст. да н. э. — гандл. і ваенная гавань, апорны пункт Афін Старажытных. Каля 220 тыс. ж. (2000). Гал. знешнегандл. порт краіны. Паромная сувязь з Латакіяй (Сірыя). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: металургічная, маш.-буд. (у тл . суднабудаванне і суднарамонт, аўтазборка), хім., цэм., тэкст., харчасмакавая. Рэшткі ант. збудаванняў. Марскі курорт. Турызм. Ваенна-марская база.
(Рігеппе) Анры (23.12.1862, г. Верв’е, Бельгія — 24.10.1935), белыійскі гісторык-медыявіст. Ч л . Белыійскай каралеўскай акадэміі навук, л-ры і прыгожых мастацтваў. У 1886— 1930 праф. Генцкага ун-та (у 1919—21 рэктар). Даследаваў сац.-эканам. гісторыю зах.еўрап. сярэднявечча, ўзнікненне і развіццё горада і яго інстытутаў; развіваў тэорыю паходжання горада з купецкіх паселішчаў (кн. «Гарады сярэднявечча», 1927). У асн. працы «Гісторыя Бсльгіі» (т. 1—7, 1900—32), зыходзячы з тэзіса пра адзінства сац.-эканам. развіцця асобных бельг. абласцей, даказваў гіст. адзінства бельг. нацыі і гіст. заканамернасць існавання бельг. дзяржавы. Стварыў канцэпцыю пераходу ад антычнасці да сяП ІР Й Н
рэдніх вякоў, y якой гал. ролю ў гіст. працэсе аддгваў знешняму гандлю. Паводле П. пераломны момант y сац. жьшці Зах. Еўропы звязаны з араб. заваяваннямі 7— 8 ст., якія паклалі канец міжземнаморскаму гандлю паміж еўрап. Захадам і Усходам; y выніку з 8 ст. асновай эканам. жыцця становіцца натуральная гаспадарка, гар. жыццё замірае. 3 выцясненнем арабаў з Міжземнамор’я ў 11 ст. аднаўляюцца гандаль і гарады. ПІРЭНАМІЦЙТЫ (Pyrenomycetiidae), група парадкаў грыбоў падкл. эўаскаміцэтаў. 5 парадкаў: гіпакрэальныя, дыяпартальныя, клавіцыпітальныя, мучністарасяныя грыбы, сферыяльныя. Каля 640 родаў, 6 тыс. (па інш. звестках да 10 тыс.) відаў. Пашыраны ўсюды. Пладовыя ' целы — перытэцыі, радзей — Утвараюцца на шчыльным спляценні міцэлію — стромах. Стромы цвёрдыя і мякхія, плоскія, круглыя, галінастыя. Сумхі 8-споравыя, звычайныя, булавападобныя, размешчаны пучкамі або слоем. Аскаспоры разнастайнай формы і афарбоўкі, y перьггэцыяльных форм іх вызваленне актыўнае, y клейстатэцыяльных — пасіўнае. У некат. перытэцыі маюць доўгія шыйкі, здольныя да фотатрапізму , што спрыяе выкідванню спор y болын асветленьш месцы. Сапратрофы, некат. — паразіты раслін. каейстатэцыі.
ПІРЭНЕІ (ісп. Pirineos, франц. Pyrenees), горная сістэма на ПдЗ Еўропы, y Іспаніі, Францыі і Андоры. Працягласць 450 км ад Біскайскага зал. да Міжземнага м. Найб. выш. да 3404 м (пік Анета). П. — альпійская складкаватая сістэма. Найб. бысокая восевая зона гор, складзеная крышт. парод. Характэрна чаргаванне высокіх платопадобных участкаў і скалістых вяршынь з рысамі плейстацэнавага зледзянення. Зах. П. — сярэдневышынныя горы, развіты вапнякі, карст; y цэнтры — пераважна крышт. пароды, альпійскія формы рэльефу, ледавікі (ші. каля 40 кмг); на У хрыбты зніжаюцца, чаргуюцца з міжгорнымі ўпадзінамі. 3 П. бяруць пачатак рэкі Гарона, Адур і левыя прытокі р.Эбра. Важны кліматападзел (на Пн ад П. тэр. з умераным кліматам, на Пд з субтрапічным). На вільготных зах. і паўн. схілах, дзе выпадае 1500 — 2000 мм ападкаў, пераважаюць букавыя і піхтавыя лясы, субальпійскія хмызнякі і лугі. На паўд. схілах, дзе колькасць ападкаў зніжаецца да 500—750 мм, лясы з вечназялёных дубоў і зараснікі міжземнаморскіх хмызнякоў (маквіс, гарыга, таміляры). Радовішчы баксітаў, жал. руд. У гарах жывёлагадоўля, y далінах вінаградарства і садоўніцгва. М.В.Лаўрыновіч.
ПІРЭНЁЙСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, І б е рыйскі п а ў в о с т р а ў , на ПдЗ Еўропы. Абмываецца Атлантычным ак. і яго Біскайскім зал., Гібралтарскім пралівам, Міжземным м. Пл. 582 тыс. км2. Берагавая лінія слаба парэзана, на ПнЗ развіты рыясавы тып берагоў. Пераважаюць пласкагор’і і горы. Палеазойскі масіў Месета з’яўляецца ядром паўвострава, які акаймаваны з Пн, У і 13. Зак. 103.
Пд Пірэнеямі, Кантабрыйскімі, Каталонскімі, Іберыйскімі, Андалускімі гарамі, Сьера-Марэнай, Цэнтр. Кардыльерай і інш. Найвышэйшы пункт г. Муласен y хр. Сьера-Невада (3478 м). Па ўскраінах паўвострава невял. нізіны — Паргугальская, Андалуская, Арагонская. Клімат субтрапічны міжземнаморскага тыпу, пераважна сухі ва ўнутр. ч. (сярэдняя колькасць ападкаў ва ўнутр. абласцях 300—500 мм), на 3 — акіянічны (1500—2000 мм ападкаў за год). Для паўн. ч. паўвострава харакгэрны пераходны клімат ад субтрапічнага да ўмеранага з вял. колькасцю ападкаў (1000—2000 мм). Асн. рэкі: Taxa (Тэжу), Гвадыяна, Дуэра (Дору), Гвадалквівір, Эбра. Прыродная расліннасць на большай ч. прадстаўлена вечназялёнымі паўхмызнякамі і драўняна-хмызняковымі зараснікамі тыпу маквіс, гарыга, таміляры, пальміто; y найб. сухіх раёнах расліннасць мае паўпустынны характар. У вільготнай горнай паўн. ч. пераважаюць лістападныя дубова-букавыя лясы, верасоўнікі, лугі. На зах. ускраіне вечназялёныя лясы з дубу (каменны, коркавы, партугальскі). Фауна міжземнаморскага тыпу. На ГІ.п. размешчаны Іспанія, Партугалія, Андора і Гібралтар.
385
п ір э т р ы н ы
П.: чырвоны, або каўказскі рамонак (P.coccineum) і дзявочы (P.parthenium). Шматгадовыя травяністыя расліны выш. 5— 150 см. Сцёблы апушаныя, прамыя і ўзыходныя. Лісце чаргаванае, перыстарассечанае, радзей суцэльнае. Кветкі дробныя, ў адзіночных à6o сабраных y агульнае шчыттсападобнае суквецце кошыках. Плод — сямянка. Некат. віды маюць пірэтрыны. Род П. часта аб’ядноўваюць з родам піжма і хрызантэма. Інсектыцыдныя, лек., харч., дэкар. расліны.
М.В.Лаўрыноеіч.
ПІРЭТР0ІДЫ , група сінт. інсектыцыдаў аналагаў пірэтрынаў паводле характару і механізму фціял. ўздзеяння. Хім. будовай некаторыя П. істотна адрозніваюцда ад прыродных. Найб. даследаваны эфіры хрызантэмавай к-ты (т.зв. П. першага пакалення), якія, як і пірэтрыны, лёгка акісляюцца на святле. П. новых пакаленняў маюць больш шырокі спектр дзеяння, эфектыўныя пры вельмі нязначных нормах расходу (напр., для найб. актыўнаш з сучасных інсектыцыдаў дэлыамеірыну — 5—20 г/га), устойлівыя да ўздзеяння святла. Іх выкарыстоўваюць для апрацоўкі пасеваў многіх с.-г. культур, садоў.
ПІРЭТРЫНЫ, прыродныя кантактныя ІІІРЭТРУМ, р а м о н а ч н і к (Pyrethrum), інсектыцыды, што знаходзяцца ў кветрод кветкавых раслін сям. складана- ках рамонкаў роду пірэтрум. Апгычна акгыумыя высокакіпячыя вадкаскветных. Каля 100 відаў. Пашыраны ў Раствараюцца ў большасці арган. растваЕўразіі і Паўн. Афрыцы. На Беларусі 1 ці. ральнікаў, не раствараюцца ў вадэе. Лёгка еўрасібірскі рэліктавы від П. шчытковы акісляюцца ў паветры, асабліва на святле. (P.corymbosum), занесены ў Чырв. кні- Паводле хім. прыроды П. — складаныя эфігу. Расде ў асветленых лісцевых лясах, ры (+)-т/ш«с-хрызантэмавай і (+)-транс-пісухадольных астэпаваных лугах. Трапля- рэтрынавай кіслот з цыклічнымі кетаспіртаецца здзічэлы П. вялікі, або бальзаміч- мі: пірэтралонам (назва эфіраў пірэтрын I i II ны кануфер (Р.majus), які культыву- адпаведна), цынералонам (цынерын I i II), жасмалонам (жасмалін I i II). Найб. моцнае юць як прыпраўную расліну, як ўздзеянне аказвае пірэтрын I; y прыроднай інсекгыцыдную — культывуюць П. цы- сумесі П. найб. колькасць (каля 70%) пірэтнерарыялісты, або далмацкі рамонак (Р. рыну I i II. Выкарыстоўваюць для барацьбы з cinerariifolium). Інтрадукаваны 2 віды насякомымі ў закрьпых памяшканнях y выг-
СН, нзС> с= сн- сн Агульная
формула пірэтрынаў (R i R — арганічныя радыхалы). Для пірэтрыну I і пірэтрыну II
|\
,сн— соо- сн с— I СНо -со Н3С сн.
ch2ch = chr
( '/
R — СН3 і СН3О С(0) адпаведна, R = CH — Œ ÿ для хгынерыну I R = R’ = СН3.
386
ПІСАЛА
лядзе пірэтруму — сухога парашку з кветак (мае 0,3 — 2,5% П.) ці нрэпаратаў на аснове вадкага экстракту (20—60% П.) з дабаўкамі антыаксідантаў і сінергістаў. ПІСАЛА, гл. ў арт. Стыло. ПІСАНІЦЫ, разнастайныя выявы, высечаныя на сценах пячор, скальных паверхнях ці асобных камянях. Сустракаюцца ва ўсіх краінах свету і адносяцца да розных эпох — ад палеаліту да сярэдневякоўя. Гл. таксама наскальнае мастацтва. ПІСАР, пасада (урад) y ВКЛ y 14—18 ст. П. в я л і к і — кіраўнік справаводства канцылярыі ВКЛ. Загадваў зборам дзярж. падаткаў, Метрыкай Вялікага княства Літоўскага, выконваў дыпламат. даручэнні. П. д э к р э т а в ы з17ст. загадваў дэкрэтавымі кнігамі Метрыкі, куды заносіліся рашэнні задворнага асэсарскага (каралеўскага) суда. П. д в а р о ў і в а л а с ц е й загадвалі ў 16 ст. зборам падаткаў з дзярж. уладанняў. П. п а л я в ы з 16 ст. праводзіў рэгістрацыю войска ВКЛ і загадваў выдачай жалавання. П. с к а р б о в ы я з 16 ст. вялі ўлік прыходаў і расходаў скарбу (падзяляліся на лрыходавых і расходавых). П. з е м с к і я з 14 ст. вялі справаводства земскіх судоў y паветах. Прызначаліся манархам з 4 кандыдатаў, абраньіх на павятовых сойміках. Захоўваў пячатку павета, якую прыкладаў да позваў. П. г р о д с к і я (замкавыя) з 16 ст. вялі справаводства гродскіх судоў, выконвалі натарыяльньм функцыі. П. м е с ц к і я загадвалі гар. канцылярыям і.
ПІСАРА (Pizarro) Франсіска (каля 1479, г. Трухільё, Іспанія — 26.6.1541), іспанскі канкістадор. Удзельнік экспедыцыі А. дэ Ахеды да берагоў Паўд. Амерыкі (1509) і заваявання тэр. Панамы (1510). У 1513 разам з В. Нуньесам дэ Бальбоа перасек Дар’енскі (цяпер Панамскі) перашыек і дасягнуў берагоў Ціхага акіяна. У 1532— 36, выкарыстаўшы міжусобную барадьбу сярод інкаў, заваяваў і знішчыў іх дзяржаву Таўантынсую. У 1535 заснаваў г. Ліма. Жорстка задушыў гіаўстанне ілдзейцаў (1535—37). Забіты прыхільнікамі Д .Алшагра. М.К.Багадзяж. ПІСАРАВА Людміла Іванаўна (н. 29.5.1939, г.п. Руба Віцебскага гарсавста), бел. акгрыса. Засл. арт. Беларусі (1976). Скончыла студыю пры Бел. т-ры імя Я.Коласа (1964), працуе ў гэтым т-ры. Характарная актрыса. Створаныя вобразы вызначаюцца псіхал. абгрунтаванасцю, выразным пластычным малюнкам, дакладнай моўнай характарыстыкай. У камед. ролях ужывае прыёмы гратэску, сатыр. завостранасць, буфанаду. Лепшыя ролі ў бел. і класічным рэпертуары: Казюра («Снежныя зімы» паводле І.Шамякіна), Ульяна («Трывога» А.Петрашкевіча), Маці («Парог» А.Ду-
дарава, «...Таму, што люблю...» А.Паповай паводле п ’есы «Дзень карабля»), Цвяткова («Апошняя інстанцыя» М.Матукоўскага), Матруна («Улада цемры» Л.Талсюга), Кісельнікава («Багда» А.Астроўскага), Далгова («Касатка» А.Талстога), Інеса («Каханне не жарты» П.Кальдэрона), пані Конці («Сола для гадзінніка з боем» О.Заградніка). Знялася ў кіна- і тэлефільмах «Нядзельная ноч», «Паводка», «Людзі на балоце», «Подых навальніцы». Т.Я.Гаробчанка.
Г .І.П іс а р а ў .
Д з .І.П іс а р а ў .
ПІСАРАЎ Георгій Іванавіч (23.3.1919, в. Ермалаеўка Убінскага р-на Новасібірскай вобл., Расія — 12.9.1981), Герой Сав. Саюза (1945), ген.-маёр (1965). Беларус. Скончыў Томскую саўпартшколу (1938), Іванаўскае ваен. вучылішча (1941), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1953). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Бранскім, Варонежскім, Сталінградскім, Данскім, 4-м Укр., 1-м і 2-м Прыбалт. франтах. Удзельнік Сталінградскай, Курскай бітваў, вызвалення Крыма, Малдовы, Прыбалтыкі. Камандзір мотастралк. батальёна маёр П. вызначыўся ў 1944 y баях на тэр. Літвы. Да 1976 y Сав. Арміі. ІІІСАРАЎ Дзмітрый Іванавіч (14.10.1840, с. Знаменскае Леў-Талстоўскага р-на Ліпецкай вобл., Расія — 16.7.1868), рускі публіцыст, літ. крытык. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1861). За публікацыю памфлета супраць самадзяржаўя і падтрымку А.Герцэна зняволены ў Петрапаўлаўскай крэпасці (1862—66). Асн. даследаванні, літ.-крытычныя, сацыялагічныя, гіст. і палемічныя артыкулы, нарысы і рэцэнзіі апублікаваў y час. «Русское слово», «Дело», «Отечественные запнскд» («Ідэалізм Платона», «Схаластыка XIX ст.», абодва 1861; «Базараў», «Бедная руская думка», абодва 1862; «Рэалісты», «Матывы рускай драмы», абодва 1864; «Пушкін і Бялінскі», «Разбурэнне эстэтыкі», «Мыслячы пралетарыят», усе 1865; «Барацьба за жыццё», ч. 1—2,1867—68; і інш ). У яркай і доціпнай ііубліцыстыцы праашлізаваў творчасць І.Тургенева, А.Ганчарова, АПісемскага, Г.Гейнэ, раннія творы Л.Талстога, ФДастаеўскага, вігаў літ. і паліг. кірунак М.Чарнышэўскаіа, М.Дабралюбава, інш. рэв. дэмакратаў. Адкрыта выступаў супраць самадзяржаўя, царскай бюракратыі, за інтэлектуальную і сац. свабоду, за гарантыю
правоў народа і кожнага чалавека. П. — радыкальны крытык схаластычнай навукі, філас. ідэалізму, бурж. лібералізму, містыкі, фарысейскай маралі. У эстэтыцы развіваў традыцыі рэв. дэмакратызму і крытычнага рэалізму, аналіз маст. творчасці супастаўляў з глыбокім даследаваннем сад. рэчаіснасці, класава-саслоўнай струкгуры грамадства. Высока цаніў прыродазнаўчыя і фізіка-матэм. веды, эвалюцыйную тэорыю развіцця грамадства, давукова-тэхн. прагрэс, сацыялогію А.Конта, сац.-паліт. тэорыю Ж.Ж. Русо. Дасціпна высмейваў арыстакратычнае эстэцтва, ізаляваную ад жыцця народа навуку і л-ру. Але ў лалемічных лераболыдаллях наўмысла дапускаў дігілістычдыя выпады супраць «чыстага мастацтва», класічнай л-ры, творчасці А.Пушкіна, лралаведаваў угылітарызм і «разбурэнне эстэтыкі». Літ.-крытычная і сац.-філас. сладчына П. стадоўча паўплывала да развіцдё бел. эстэтыкі, крытыкі і публіцыстыкі. Бацька паэта М.Багдановіча народнік А.Багдановіч усламідаў, як y Нясвіжскай дастаўніцкай семінарыі студэнты патаемна чыталі забароненыя для іх творы П. Газ. «Мддскнй лдсток» станоўча ацаніла леравыданні яго твораў, ставіла П. ў шэрагу выдатных і самаахвярлых пісьменнікаў. Газ. «Мднскдй курьер» крытыкавала яго антыэстэтызм, але высока ацаніла яго глыбокі адалітычны розум, лалемічды талент, ушаноўвала яго лоруч з ілш. «пакутнікамі слова». Спадчына П. лрапагандавалася ў бел. друку 1920—80-х г. Яго выбр. творы леракладзеныя на бел. мову. Te:. Соч. T.1—4. М., 1955—56; Нсторнческне эскмзы: Мзбр. ст. М., 1989; Лнтературнокрнтнческне статьм. Мн., 1976; Лнтературная крнтнка. T.1—3. Л., 1981; Бел. пер. — Выбр. творы. Мн., 1939. Літ:. Г о ш е в с к н й В.О. Проблема лвчностн в фялософском наследіш Д.М.Пнсарева. Л., 1987; Н с к р а Л.М. Д.Й.Пнсарев н его роль в нсторнн русской обіцественно-полнтаческой мыслн. Воронеж, 1988; K y з н е ц о в Ф.Ф. Круг Д.Й.Пнсарева. М., 1990; Мнр Пнсарева. М., 1995. У.М.Конан.
ГПСАРАЎ Мадэст Іванавіч (14.2.1844, г. Кашыра Маскоўскай вобл. — 13.10.1905), рускі акцёр, педагог, крытык. Муж П.А.Стрэпетавай. Скончыў Маскоўскі ун-т (1865). На сцэне з 1859, на прафесійнай — з 1867 y гарадах Расіі. 3 1872 y Маскве, y т.л. ў Т-ры Корша, з 1885 y Алексалдрынскім т-ры ў Пецярбургу. Выканаўца драм. роляў бытавога рэлертуару. Валодаў высокай тэатр. культурай, моцным тэмлераментам. Вял. ўплыў на яго творчасць зрабіў А.Астроўскі, найб. выздачыўся ў яго п’есах: Русакоў, Красноў, Недічасліўцаў, Любім Тарцоў, Бальшоў («Не ў свае сані не садзіся», «Грэх ды бяда на каго не жыве», «Лес», «Беднасць не загана», «Свае людзі — лаладзім»), Сярод ілш. роляў: Анаыій Якаўлеў («Горкі лёс» А.Пісемскага), Іван Грозны («Смерць Іаада Грознага» А.К.Талстога), Равякіл («Журба» І.Шлажынскага) і ідш. Вёў пед. работу, лісаў крьгг. артыкулы, y якіх ладтрымліваў Астроўскага. Пад-
рыхтаваў да выдання першы поўны збор твораў Астрс ўскага (т. 1—12,1904—09). ГПСАРЖЙЎСЮ Леў Уладзіміравіч (13.2.1874, Кішынёў — 23.3.1938), украінскі хімік. Акад. АН Украіны (1925), акад. AH СССР (1930, чл.-кар. 1928). Скончыў Новарасійскі ун-т y Адэсе (1896), дзе і працаваў. 3 1904 праф. Юр’еўскага (Тартускага) ун-та, з 1908 Кіеўскага політэхн. ін-та, y 1913—32 — Горнага і Хіміка-тэхнал. ін-таў y Екаця-
афорта і літаграфіі. Іл. гл. да арт. Імпрэсіянізм. Л і т Ю д е н м ч М.В. Пейзажн Пнссарро в Эрмнтаже. Л., 1963; Г е р м a н М. Пмссарро: [Альбом]. Л., 1973; Камнль Пнссарро: Пнсьма. Крнтнка. Воспомннання современннков: Пер. с фр. М., 1974. Я.Ф.Шунейка.
ГПСАРЫК Алесь (сапр. П i с a р ч ы к Аляксандр Уладзіміравіч; н. 9.4.1954, Мінск), бел. паэт. Вучыўся ў БДУ (1977—80). У 1976—85 працаваў на МТЗ. Друкуецца з 1973. Піша на бел. і рус. мовах. У паэт. зб-ках «Белы май» (1983), «Дажджы яравыя» (1990), «Пакуль гарыць мая зара» (1995), «Ноч дзявочай касы» (1996), «Журба вяргіні» (1997), «Пара медазбору» (1999) і інш. услаўленне прыгажосці роднай прыроды, кахання, асэнсаванне мінулага і сучаснага, тэмы афганскай вайны, чарнобыльскай трагедыі. Многія яго вершы пакладзены на музыку. Тв:. Ліставір / / Нашчадкі. Мн., 1979; Откровенне незабудкн. Мн., 1998; Глазамн любвя. Мн., 1998; На востраве чароўнай Амазонкі. Мн., 2000. Л.С.Савік.
Л.У. Пісаржэўскі.
АЯ.Пісарэнка.
рынаславе (Днепрапятроўску). 3 1927 дырэктар створанага па яго інідыятыве Укр. ін-та фіз. хіміі (цяпер Ін-т фіз. хіміі Нац. АН Украіны імя П.). Навук. працы па тэрмадынаміцы рэакцый y растворах, тэорыі раўнаважных электродных працэсаў. Распрацаваў асновы элеюроннай тэорыі гетэрагеннага каталізу. Прэмія імя У.І. Леніна 1930. Тв.\ Йэбр. тр. в областн каталнза. Кмев, 1955; Элекгрон в хнмнн: Нзбр. тр. Кпев, 1956. Л і т Л я л н к о в Ю.С. Человек, который «ввдел» электроны. Ктіш нев, 1978.
ПІСАР0 (Pissarro) Каміль Жакоб (10.7.1831, в-аў Сент-Томас, ЗША — 13.11.1903), французскі жывапісец, адзін з заснавальнікаў імпрэсіянізму. Вучыўся ў майстэрні АМельбі, Школе прыгожых мастацтваў і акадэміі Сюіса ў Парыжы (1855—61). Зазнаў уплывы Дж.Констэбла, К.Каро, Ж.Ф.Міле, y 2-й пал. 1880-х г. — неаімпрэсіянізму і пуантылізму. Майстар пейзажа, y якім праз сціплыя вясковьм ландшафты выяўляў паэзію і прыгажосць прыроды Францыі: «Дарога ў Раканкур», «Сена ў Марлі» (абодва 1871), «Уезд y вёску Вуазен» (1872), «Дарога з Жызора ў Пантуаз, снягі» (1873), «Узараная зямля», «Пейзаж y I Іантуазё» (абодва 1874) і інш. 3 1890-х г. звяртаўся і да адлюстравання жыцця гар. вуліц: «Вялікі мост, Руан», «Мост Буальдэ ў Руане, захад сонца» (абодва 1896), «Бульвар Манмартр y Парыжы» (1897), «Оперны праезд, эфект снегу», «Плошча Французскага тэатра, эфект дажджу» (абодва 1898), «Сад Цюільры, туман» (1900), «Царква Сен-Жак y Дзьепе» (1901) і інш. Творы вызначаюцца мяккасцю і багаццем колеравай гамы, тонкай перадачай святлаценю, эфектам празрыстасці і вільготнасці паветра. Працаваў таксама ў тэхніках акварэлі, малюнка,
п іс к у л ь к а
387
тар раманаў «Ускаламучанае мора» (1863), «У віры» (ч. 1—3, 1871), «Мяшчане» (1877), «Масоны» (ч. 1—5, 1880), камедый «Падзел» (1853, забаронена, паст. 1874), «Драпежнікі» («Падкопы», 1873, забаронена, паст. 1905), драмы «Горкі лёс» (1859, забаронена, паст. 1863), гіст. драмы «Паручнік Гладкоў» (1867, забаронена, паст. 1905), цыкла апавяд. «Рускія лгуны» (1865), апавяданняў з сялянскага жыцця, «Падарожных нарысаў» (1857), фельетонаў, літ.-крытычных артыкулаў і інш. Тв:. Собр. соч. Т. 1—5. М., 1982—84; Повесгь. Рассказы. М., 1988. Л і т П л е х а н о в С.Н. Пнсемскнй. М., 1987; М о г н л я н с к в й А П . Пнсемсклй: Жнзнь я тюрчество. Л., 1991.
ПІСІСТРАТ (Peisistratos; каля 600—527 да н.э.), афінскі тыран y 560— 527 да н.э. (з перапынкамі). Вызначыўся перамогамі ў 565 да н.э. ў вайне з Мегарай. Праводзіў палітыку ў інтарэсах сялян і ІІІСАРФНКА Андрэй Яфрэмавіч (3.6.1908, г. С.-Пецярбург — 24.2.1966), Герой гандл.-рамеснідкага насельніцтва; раздаваў сял. беднаце канфіскаваную ў эўСав. Саюза (1943). Беларус. Скончыў 2 патрыдаў зямлю, арганізаваў дзярж. курсы с.-г. ін-та (1973), курсы ўдаска- крэдыт на льготных умовах, увёў дзярж. налення каманднага саставу (1939). У дапамогу інвалідам вайны. Пры П. ўма1932—35 y органах НКУС БССР. цаваліся гандл. сувязі Афін з Фракіяй і Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939 — 40. У Прычарнамор’ем, агульнадзярж. знаВял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Бран- чэнне набылі культы Дэметры і Дыяніскім і Цэнтр. франтах. Камандзір сіралк. роты лейт. П. вызначыўся ў 1943 на са; y Афінах пабудаваны храмы Афіны Палады і Апалона Піфейскага на Ахротэр. Чарнобыльскага р-на Кіеўскай палі, новы рынак, водаправод, якім кавобл., дзе цяжка паранены працягваў рысталіся да 18 ст., працягвалася будаўбой, чым натхніў роту на адбіццё варо- ніцтва гавані Пірэй; былі запісаны і аджай атакі і прасоўванне наперад свайго рэдагаваны паэмы Гамера. 3 імем П. батальёна. звязана ўзнікненне першага ў Грэцыі П ІС А Р Ф н К А Мікалай Пятровіч (н. тэатра. 11.9.1926, с. Ніколіна-Балка ПятроўскаПІСКАР0ЎСКІЯ МОГІЛКІ ў С a н к Т га р-на Стаўрапольскага краю, Расія), мемарыяльныя бел. вучоны-эканамісг. Д-р эканам. н. (1977), П е ц я р б у р г у , праф. (1980). Скончыў Маскоўскі каап. могілкі; месца масавых пахаванняў ленінградцаў, што памерлі ў час ін-т (1956), дзе і працаваў (у 1966—73 і 1978—80 прарэктар). У 1973—78 y Ін-це блакады горада 1941—42 (каля 470 тыс. эканомікі AH СССР. 3 1980 y Гомельс- чал.), і ўдзельнікаў абароны горада ў кім каап. ін-це (рэктар, з 1996 заг. ка- Вял. Айч. вайну. Знаходзяцда ў паўн.федры). Навук. працы па праблемах ўсх. частцы горада (на Выбаргскім баэканомікі і планавання нарыхтовак с.-г. ку). У 1956—60 на могілках узведзены прадукцыі, вытв. адносін y сельскай арх.-скульпт. мемар. ансамбль (арх. АВасільеў, ЯДевінсон, скулыгг. В.Ісаегаспадарцы. Тв:. Экономлка, органнзацня м планнрова- ва, Р.Таўрыт, М.Вайнман, Б.Каплянскі, ішс заготоюк продуюдш сельского хозяйства. АМалахін, М.Харламава). Яго кампазіцыйны цэнтр — бронзавая скульптура, 2 язд. М., 1988. што сімвалізуе Радзіму-маці. На фрызах ПІСЕМСКІ Аляксей Феафілактавіч 1 цэнтр. стэле змешчаны вершы В.Бер(23.3.1821 с. Раменне Чухламскага р-на гольц і М.Дудзіна. Каля ўвахода на П.м. Кастрамской вобл., Расія — 2.2.1881), 2 павільёны з музейнай экспазіцыяй, рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі побач Вечны агонь. П.м. — месца ўраун-т (1844). Друкаваўся з 1848. Першы чыста-жалобных цырымоній. Уключараман — «Баяршчына» (1844—46, заба- ны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыронены, апубл. 1858) напісаны ў рэчы- ны. Літ:. П е т р о в Г.Ф. Пнскаревское кладшчы натуральнай школы. У рамане «Тысяча душ» (1858) — карціна жыцця пе- бшце. Л:, 1971. радрэформеннага часу. Аповесці «Цюфяк» (1850), «М-г Батманаў» (1852), «Ці ПІСКЎЛЬКА (Anser erythropus), вадавінаватая яна?» (1855) з жыцця дваран- плаўная птушка сям. качыных атр. гусеска-чыноўніцкай правінцыі. Асэнсаван- падобных. Пашырана ў Еўропе і Азіі. не духоўнага жыцця сучаснікаў y рама- Жыве ў хмызняковай тундры, па беране «Людзі саракавых гадоў» (1869). Аў- гах азёр, далінах рэк, на горных схілах.
388
п іс к у н
Гняздуе на зямлі. На Беларусі трапляецца на пралётах. Даўж. да 62 см, маса да 2,5 кт. Апярэнне буравата-шэрае, лоб, бруха і падхвосце белыя. Вакол вока жоўтае кольца. Пісхліва крычыць (адсюль назва). Корміцца травяністымі раслінамі, ягадамі. Нясе да 9 яец. Аб’ект промыслу.
і інш. Творам характэрны рамант. ўзнёсласць, вытанчаная прапрацоўка вобразаў, сюжэтная завершанасць. 1л. гл. да арт. Партрэт. ПІСКУН0Ў Міхаіл Усцінавіч (3.9.1914, г.п. Хатынец Арлоўскай вобл., Расія — 12.6.1991), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1976), праф. (1977). Скончыў Смаленскі пед. ін-т (1939), БПІ (1950), Мінскі пед. ін-т (1951). 3 1962 y БДУ (у 1974—89 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах выхавання, арг-цыі навуч. працэсу школьнікаў і студэнтаў. Тв.: Обученне н труд учашнхся. Мн., 1975; Актуальные проблемы вузовской н школьной педагогмкя. Мн., 1983 (у сааўт.) Н. У.Альшэўская.
Піскулька.
ПІСКУН Юрый Аляксандравіч (н. 27.8.1955, Мінск), бел. мастак, мастацтвазнавец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1980). У 1984—94 працаваў y Музеі стараж.-бел. культуры Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, з 2000 нам. дырэктара Над. маст. музея Беларусі. 3 1994 выкладае ў Бел. AM. Працуе ў жанрах паргрэта, пейзажа, тэматычнай карціны. Аўтар жывапісных твораў: «Час пералётных птушак», «Сланечнікі» (абодва 1983), «Вяселле ў Беражцах» (1985), «Зіма» (1986), «Святочная раніца» (1987), «Раю раіўся» (1994), «Госці», «Старасвецкая мелодыя» (абедзве 1996), «Трава і дрэвы» (1995), «ГІалескі каравай», «Сакалінае паляванне» (абедзве 1998); трыпціхаў «Яблычны спас» (1999), «Шляхамі Драздовіча» (2000); габеленаў «Полацкія званы» (1990), «Малітва» (1991, з ВДзёмкінай); сцэн. касцюмаў для бел. ансамбляў, y тл. «Харошкі», «Песняры»
ПІС-РЫВЕР (Peace River), рака ў Канадзе, левы прыток р. Няводьніцкая (у сіегэме р. Макензі). Даўж. ад вьггоку р. Фінлі 1923 км, пл. басейна 324,3 тыс. км2. Пачынаецца ў Скалістых гарах, перасякае плато Макензі. Сярэдні расход вады 1100 м2/с. Ледастаў ад кастр. да мая. Буйное вадасховішча для арашэння. Суднаходная на б. частцы цячэння. ПІСТАЛЁТ (франц. pistolet, ням. Pistole), індывідуальная етралк. зброя для паражэння цэляў на адлегласці да 70 м; некат. ўзоры П. (напр., 9-міліметровы П. І.Я.Сцечкіна) даюць магчымасць весці агонь кароткімі чэргамі на адлегласці да 200 м пры стральбе з прымкнугым кабурой-прыкладам. Акрамя баявых П. бываюць сігнальныя і спартыўныя; паводле канструкцыі падзяляюцш на неаўтаматычныя і аўтаматычныя Маса П. 0,7— 1 кг, калібр 5,35— 11,43 мм, ёмістасць магазіна 8— 12 і больш патронаў; існуюць таксама цывільныя П., якія маюць масу — 0,35—0,4 кг і калібр каля 6,5 мм. Кнотавыя П. з'явіліся ў Еўропе і Азіі ÿ 16 ст. У 17 ст. распаўсюдзіліся П. з крамянёвым замком, y 19 ст. — капсульным. Да сярэдзіны 19 ст. П. звычайна былі гладхаствольныя і зараджаліся з дульнай часпсі ствала. У 1850-х г. прыняты на ўзбраенне наразныя рэвальверы (з ’явіліся ў 16 ст.), з канца 19 ст. — самазарадныя аўтам. П. (гл. Аўтаматычная
зброя).
Пісталсты: 1 — з калясцовым замком (Еўропа, 17 ст.); 2 — сігнальны (Расія); 3 — кішэнны «Лама» (Іспанія); 4—5 — мадэрнізаваны М.Ф.Макарава ПММ і бясшумны ПБ (Расія).
У сучасных арміях краін СНД, y т.л. Беларусі, на ўзбраенні знаходзіцца П. канструкцыі М.Ф.Макарава (ПМ), Сцечкіна (АГІС); y інш. краінах распаўсюджаны амер. «Кольт», англ. «Браўнінг», герм. «Вальтэр» і інш. Літ:. Гл. пры арт. Зброя.
ПІСТАЛЁТ-КУЛЯМЁТ, індывідуальная аўтаматычная зброя высокай скарастрэльнасці, прызначаная для паражэння жывой сілы ў блізкім баі. Спалучае пархатыўнасць пісталета і бесперапыннасць кулямётнага агню. Калібр 7,62—11,43 мм. С ілкаванне ад магазінаў скрыначнага (25— 35 патронаў) або барабаннага (71 патрон) тыпу; тэмп стральбы 450— 1000 стрэлаў/мін. Створаны італьянцам А.Рэвелі (1915), у.Расіі — У.Р.Фёдаравым (1916), y СССР — Ф.В.Токаравым (1927). На ўзбраенні Чырв. Арміі П.-к. канструктараў В.А Дзегцярова (ПКД-40), Г.С.Шпагіна (ПКШ-41), А.І.Судаева (ПКС-43) і інш.; y герм. арміі — МР-38-40, амер. — M3, брыт, «Сгэн», фінл. «Суомі». Шырока выкарыстоўваліся ў 2-ю сусв. вайну; звычайна наз. аўтаматамі.
На ўзбраенні сучасных армій шэрагу краін амер. «Інірэм», італьян. «Берэта», аўстр. «Штэер», ізраільскі «Узі» і інш. У арміях краін СНД больш пашыраны аўтаматы сістэмы М.Ц .Калашнікава і інш., якія выкарыстоўваюцца замест П.-к. Літ.: Гл. пры арт. Зброя.
ПІСТАН [Piston; сапр. П і с т о н е (Pistone) Уолтэр Хеймар; 20.1.1894, г. Рокленд, штат Мэн, ЗША — 12.11.1976], амерыканскі кампазітар, педагог. Па паходжанні італьянец. Чл. Нац. ін-та (з 1938) і Нац. акадэміі мастацтваў і л-ры (з 1955), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (з 1940). Скончыў Гарвардскі ун-т (1924), з 1926 выкладаў y ім (з 1944 праф.). Вучань Н.Буланжэ. У аркестравых творах адчуваюцца ўплывы І.Стравінскага, франц. неакласідызму, Г.Фарэ і М.Равеля. Стыль яго муз. твораў вылучаўся поліфанічнай распрацаванасцю, рытмічнай вастрынёй (выкарыстоўваў элементы джазу). Сярод твораў: балет «Фантастычны флейтыст» (паст.1938); 8 сімфоній (1937—65), Святочная уверцюра для Лінкальн-цэнтра (1967), сімф. сюіты; 7 інстр. канцэртаў; камерна-
Пісталеты-кулямёты: 1 — ПКС (Расія); 2 — «Берэта» (Італія); 3 «Хеклер і Кох» (Германія).
інстр. ансамблі, п’есы. Сярод вучняў П.Бернстайн і інш. Аўтар кніг па гармоніі, подіфаніі, аркестроўцы. Пуліцэраўскія прэміі 1948, 1961. п і с т б л ь (франц. pistole, ісп. pistola), старадаўняя іспанская залатая манета. Чаканілася ў 16—18 ст., маса 6,20 г; з 1786—5,92 г. У 17 ст. назву «П». атрымалі практычна ўсе залатыя манеты, якія былі роўныя па масе ісп. П. Абарачаліся ў Францыі (гл. Луідор), Італіі, Германіі і інш. краінах. Выйшлі з абарачэння ў канцы 18 ст.
«ПІСЦОВАЯ КНІГА БЫЛОГА IIÏHСКАГА CTAPÔCTBA» («П н с ц о в а я кннга быв ше г о Пн н с к о г о старос т в а , с о с т а в л е н н а я по повеленню короля Снгнзмунда Ав г у с т а в 1 5 6 1 — 1566 гг. п н н скнм н кобрмнскнм с т а р о с т о ю Л а в р н н о м Во й н о ю» ) , інвентар Пінскага староства 1560-х г., вьшадзены ў 2 ч. Віленскай археаграфічнай камісіяй y 1874. Выданне зроблена паводле копіі 1622 з Віленскага цэнтр. архіва стараж. актаў на польск. мове з паралельным перакладам на рус. мову. У пачатку інвентара змешчаны лісты Жыгімонта II Аўгуста аб правядзенні новай валочнай памеры гэтага дзярж. ўладання. Правядзеннем памеры кіраваў гаспадарскі дваранін Л.Война (пазней пінскі староста). У інвентйры пералічаны зямельныя надзелы мяшчан Пінска і Нобеля, сялян Пінскай, Зарэчнай і Вядскай валасцей, землі гаспадарскіх фальваркаў. У канцы змешчана апісанне замены некат. зямель правасл. святароў і шляхты на гаспадарскія землі з мэтай ліквідаваць цераспалосіцу. Выданне забяспечана прадмовай С.В.Шаўковіча, дзе зроблены крынідазнаўчы аналіз інвентара, на яго падставе прыведзены звесткі пра Пінскае староства. В. С.Пазднякоў. «ПІСЦОВАЯ КНІГА ГР0ДЗЕНСКАЙ ЭКАН0МІІ» ( « П н с ц о в а я кннга Г р о д н е н с к о й э к о н о м н м с п р н б а в л е н н я м н » ) , комплекс гаспадарча-ўліковай і інш. дакументацыі Гродзенскай эканоміі сярэдзіны 16— сярэдзіны 18 ст., выдадзены ў 1881—82 Віленскай археаграфічнай камісіяй y 2 ч. Дакументы ўзяты з актавых кніг Віленскага цэнтр. архіва стараж. актаў, на польск. мове (1 дакумент на бел. мове). У ч. 1 змешчаны «Рэестр памеры валок, гарадоў і Гродзенскай валасці...» (1558), дзе зафіксавана рэвізія валочнай памеры ў эканоміі, праведзенай на падставе *Уставы на валокі» 1557. У ч. 2 змешчана інвентарнае апісанне гродзенскіх замкаў і велікакняжацкага двара Гарадніцы (сярэдзіна 17 ст.), «Рэестр валочнай памеры горада і мястэчак, воласці і ўсіх двароў, якія належаць да Гродзенскага замка» (1550—60-я г.), «Генеральная ўстава Гродзенскай эканоміі» (1680), «рэвізія» дакументаў г. Гродна, гар. пляцаў і прьібыткаў (16757), «рэвізія» лясніцтваў эканоміі (1764), вытрымкі з
«рэвізіі» эканоміі з пералікам каралеўскіх прывілеяў мястачкам 16—17 сг. і інш. Выданне забясгіечана прадмовай С.В.Шаўковіча, дзе апісаны гродзенскія замкі і сам горад, ахарактарызаваны катэгорыі насельніцтва эканоміі і іх павіннасці. В. С.Пазднякоў. «ПІСЦ0ВАЯ КНІГА ПІНСКАГА I КЛЕЦКАГА КНЯСТВАЎ» ( « П й с ц о вая кннга Пннского м Клецкого княжеств, сос т а в л е н н а я п н нскнм старостою Станнславом Хвал ьч е в с к н м в 1 5 5 2 — 1 5 5 5 г . »), дакументацыя валочнай памеры сярэдзіны 16 ст. ў Пінскім і Клецкім княствах каралевы польскай і вял. княгіні ВКЛ Боны, выдадзеная Віленскай археаграфічнай камісіяй y 1884. Арыгінальная назва кнігі, якая захоўвалася ў Віленскім цэнтр. архіве стараж. актаў — «Рэестр памеры зямель на валокі паветаў і таксама княстваў Пінскага, Клецкага...» (на псшьск. мове). Валочная памера праведзена па загадзе Боны старостам бел. уладанняў каралевы С.Хвальчэўскім і інш. ў Пінску, Моталі, Нобелі, Клецку, Сіняўцы, y велікакняжацкіх дварах і сёлах Пінскага і Клецкага княстваў (паветаў), Вядскай воласці. Пералічаны сял. гаспадаркі з пазначэннем прозвішчаў гаспадароў і памераў зямельных надзелаў. Асобна ў «Рэестры» вылучаны раздзелы з апісаннем замены некат. зямель правасл. і каталіцкіх святароў і шляхты на гаспадарскія землі, праведзенай для ліквідацыі цераспалосіцы. Выданне забяспечана прадмовай К.І.Сніткі, дзе дадзена характарыстыка помніка і валочнай памеры ў ВКЛ. В.С.Пазднякоў. ГІІСЦ0ВЫЯ КНІГІ, зводныя дакументы сістэматычных гасп. апісанняў y Расіі ў 15— 17 ст. Служылі падставай для падатковага зямельнага абкладання (сошнага пісьма). П.к. 1581—93 былі асн. дакументамі, што вызначалі прыналежнасць сялян пэўнаму феад. ўласніку. П.к. складалі спец. камісіі з пісцоў і пад’ячых, якіх урад дасылаў з Масквы на месцы. Іх складанне вялося па гарадах (умацаванні, цэрквы, крамы, двары, насёльніцтва і г.д.), паветах, станах, валасцях; асобна апісваліся кожнае сяло і вёска, ворная зямля, сенажаці, лясы. На Беларусі П.к. складаліся ў 1560— 70-я г. на тэр. Полацкага ваяв., занятага рас. войскамі ў час Лівонскай вайны 1558— 83. ПІСЬМЕННАСЦЬ, 1) сукупнасць пісьмовых помнікаў якога-небудзь народа ў пэўную гіст. эпоху. Адлюстроўвае сферы чалавечай дзейнасці, найважн. з якіх справаводства, культура, навука, ралігія. Класіфікуецца паводле сістэм пісьма, якімі карысталіся, напр., грэч., лац., стараслав., стараж.-рус. П. Mae вял. значэнне для вывучэння гісторыі, культуры, л-ры і мовы народаў. У залежнасці ад часу ўзнікнення падзяляецца на старую і маладую П.
пісьмо_____________ 389 Старабел. П., як старарус. і стараўкр., — непасрэднае прадаўжэнне стараж. -рускай. Выступала як самастойная сістэма з 14 ст. Літ.-пісьмовая старабел. мова выконвала ролю агульнадзярж. y ВКЛ. Паводле жанравастылявых разнавіднасцей падзяляецца на дзелавую, свецкую і рэлігійную. У помніках дзелавой П. шырэй, чым y інш. жанрах старабел. л-ры, адбілася жывая моўная стыхія свайго часу. Гэта шматлікія граматы і дагаворы, актавыя кнігі і дакументы rap. упраў, магістратаў, гродскіх, эемсхіх і інш. судоў, розныя інвентары, вопісы і рэвізіі, складзеныя на тэр. Беларусі. Асабліва вядомымі былі Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 (адзін з першых y Еўропе сістэматызаваных эводаў законаў па ўсіх галінах тагачаснага права), Статут Вяпікага княстеа Літоўскага 1566 і Статут Вялікага княства Літоўскага 1588, Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Свецкая П. ухлючала творы літ.-маст. характару; арыгіналыіыя сіпсы бел. легапісаў (Супрасльскі летапіс, Віленскі летапіс, Слуцкі летапіс, Румянцаўскі летапіс), хронікі і хранографы (Хроніка Быхаўца, Баркулабаўская хроніка, *Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», *Вялікая хроніка»), творы мемуарнага жанру («Дэённік» Ф.Еўлашоўскага, «Дыярыуш» Афанасія Філіповіча), перакладныя аловесці («Аповесць пра Баву», *Аповесць пра Трышчана», *Гісторыя пра Атылу», «Александрыя», *Троя»). Помнікі рэліг. П. — пераклады на бел. мову біблейскіх кніг, жыціі, і алокрыфы, царк. і манастырскія сТатуты,
тлумачальныя, прапаведніцкія і палемічныя творы (гл. Палемічная літаратура), творы гамілетычнай л-ры. Яны пашыраліся ў рукапіснай і друкаванай форме (чАповесць пра трох каралёў», *Жыціе Аляксея, чалаеека божага*, «Біблія» Ф Скарыны, «Катэхізіс» С.Буднага, «Евангелле» В.Цяпінскага, «Казанне святога Кірылы» С.Зізанія, «Алакрысіс» Хрыстафора Філалета, «Казанне двое...* Л.Карповіча, «Лсторыя пра Варлаама і Іасафа», палемічныя творы І.Падея і інш ). Найб. помнікаў старабел. П. (у рукапісах і ў друкаванай форме) прыпадае на 1 6 —пач. 17 ст. У мінулым на Беларусі, апрача старабел., бытавалі царк слав., польсхая, лац., араб., яўрэйская П. Пасля Брэсцхай уніі 1596 з прычыны інтэнсіўнага выцяснення бел. мовы са сферы грамадскага і культ. ўхсытку і забароны яе (паводле сейма 1697) y якасці дзярж. паменшала колькасць тюраў, напібаных кірыліцай. У канцы 17— 18 ст. створаны толькі паасобныя помнікі бел. П. традыц. тыпу.
Новая бел. П. пачала складвацца ў пач. 19 ст. на аснове пераважна лацінскага алфавіта, на змену якому прыйшоў рус. грамадзянскі шрыфт. У 19 ст. ў неспрыяльных культ.-гіст. умовах яна развівалася слаба, запаволена. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 культ.-грамадскія і стылістычныя функцыі бел. П. значна пашырыліся. У наш час найб. актыўнымі сферамі яе ўжытку з’яўляюцца маст., грамадска-публідыстычная і навук. л-ра. 2) Сукупнасць пісьмовых сродкаў зносін, якая ўключае графіку, алфавіт і арфаграфію пэўнай мовы або групы моў, аб’яднаных адной сістэмай пісьма, ці адным алфавітам. Літ.: Ш а к у н Л . М . Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. 2 выд. Мн., 1984.
А.М.Булыка. п і с ь м б , графічная фіксацыя мовы для зносін паміж людзьмі на адлегласці і замацавання ў часе. Выступае як пэў-
ПІСЬМОВАЯ
390 ны я
с іс т э м ы
г р а ф іч н ы х
абазначэнняў,
ш т о с к л а л іс я г і с т а р ы ч н а ў в ы н і к у к у л ь т . р а з в іц ц я
паасобны х
народаў.
П аводле
с э н с а в а га а б ’ё м у з н а к а ў п а д з я л я е ц ц а н а 4 т ы п ы : піктаграфічнае пісьмо, ідэаграфічнае пісьмо, складовае пісьмо, літарнагукавое пісьмо. Р а зв іц ц ё П . звязана з гр а м а д с к ім п р а г р э сам і іш л о ад в ы п а д к о в ы х а гу л ь н ы х п ав е д а м л е н н я ў да п е р а д а ч ы ўсё б о л ь ш д р о б н ы х э л е м е н та ў м о в в і. П е р ш ы я с п р о б ы п іс ь м о в а й ф ік с а ц ы і д у м а к п а я в іл іс я ў э п о х у п е р ш а б ы т н а а б ш ч ы н н а га л а д у ( к а н е ц к а м е н н а га в е к у ). А д н а к ул а сц іва е п л е м я н н ы м а б ш ч ы н а м п ік т а гр а ф іч н а е П . н е б ы л о ў п а р а д к а в а н а е , б о ў ім з д а л а м о га й м а л ю н к а ў с х е м а т ы ч н а п е р а д а в аўся т о л ь к і с э н с в ы к а э в а н н я ў , але н е а д л ю с т р о ў в а ў с я г у к а в ы б о к м о в ы , падзел яе н а с л о вы . П е р а х о д ад в в ш а д к о в ы х п ік т а г р а ф іч н ы х з а п іс а ў да ў п а р а д к а в а н а га ід э а гр а ф іч н а га П . абум оўлены ў гв а р э н н е м р а б а ў л а д а л ь н іц к іх д з я р ж а ў , к а л і з ’ я в іл а с я п а т р э б а р о з н а й п іс ь м о в а й д а к у м е н т а ц ы і. Д з я к у ю ч ы з д о л ь н а с ц і п іс ь м о в ы х з н а к а ў а б а з н а ч а ц ь п а а с о б н ы я с л о в ы і п е р а д а ва ц ь с к л а д а н ы я т э к с т ы , н о в ь і т ы п П . с т а ў а б с л у го ў в а ц ь усе с ф е р ы та га ч а с н а га эка н а м . і к у л ь т. ж ы ц ц я . Ід э а гр а ф іч н ы я с іс т э м ы , м ала зв я з а н ы я з ф а н е т ы к а й м о в ь і, б ы л і з р у ч н ы я д л я с та ра ж . д з я р ж а ў , н е а д н а р о д н ы х п а э т н іч н ы м складзе. С кл а д о ва е П . п а ч а л о ф а р м ір а в а ц ц а ў 2 - м т ы с . да н .э ., ім к а р ы с т а ю ц ц а н е к а т. н а р о д ы ў н а ш час. У п а р а ў н а н н і з ід э а гр а ф іч н ы м мае м е н е й з н а к а ў , б о р о з н ы х складоў y м овах м е н ш , чы м сло ў, д акладней а д л ю с тр о ў в а е ц ц а ф анет. і гр ам а т. с т р у к т у р а м о в ы , х о ц в за стал іс я ц я ж к а с ц і, з в я з а н ы я э гр у в а с т к а с ц ю і н е м а гч в ім а с ц ю п е р а д а ч ы с у м е ж н ы х і к а н ц а в ы х гу к а ў y с кл а д а х. Н а й б . з р уч на е П . л іт а р н а -гу к а в о е , y я к ім п р ы д а п а м озе з н а к а ў п е р а д а ец ц а гу к а в ы с к л а д м ов ы . Я г о п ер а в а га н а д ін ш . т л у м а ч ы ц ц а п р а с т а т о й , м ен ш а й к о л ь к а с ц ю знакаў і лёпсасцю перадач ы гр а м а ты ч н ы х ф орм слоў. Б о л ь ш а сц ь н а р од а ў с в е ту к а р ы с т а е ц ц а л іт а р н а -г у к а в ы м і с іс т э м а м і. В ы к а р ы с т а н н е П . п а ш ы р а л а с я з' п а в е л іч э н н е м к о л ь к а с ц і а д у к а в а н ы х л ю д э е й і ў д а с к а н а л е н н е м п іс ь м о в ы х п р ы л а д . В а ж н ы э та п y г іс т о р ы і П . — в ы н а х о д н іц т в а паперы і к н іг а д р у к а в а н н я , ш т о с т в а р ы л а п е р а д у м о в ы д л я м аса ва га п а ш в ір э н н я к у л ь т . д а с я г н е н н я ў с я р о д р о з н ы х сл а ё ў гр ам а д с тва . В ы в у ч э н н е м П . з а й м а е ц ц а гр а м а т а л о гія , a т а к с а м а эпіграфіка і палеаграфія. П р а б ел. с іс г э м у П . гл . ў арт. Беларускі алфавіт, Графіка. Л іт Н с і р н н В .А . В о з н н к н о в е н н е н р а з в н т а е п н с ь м а . М . , 1965; Г е л ь б Н .Е . О н ы т н з у ч е н м я п н с ь м а : ( О с н о в ы гр а м м а т о л о п ш ) : П е р . с а н гл . М . , 1982; Д н р н н г е р Д. А л ф а в н т: П е р . с а н гл . М . , 1963. А.М.Булыка. П ІС Ь М 0 В А Я м овую
M Ô BA,
пісьменнасць
створана
трады цы ю .
аж ы ццяўляю цца
і
П ры
м ова,
на
якой
якая
м ае
п іс ь -
дапам озе
П .м .
з н о с ін ы
п а м іж
лю дзь-
м і, ф ік с у е ц ц а і п е р а д а е ц ц а ін ф а р м а ц ы я . Д л я п е р а д а ч ы П . м . с т в а р а ю ц ц а с іс т э м ы г р а ф іч н ы х
знакаў
л іч б а ў і ін ш . , г л .
( л іт а р ,
Пісьмо),
іе р о г л іф а ў ,
п р а в іл ( а р ф а -
г р а ф іі, п у н к г у а ц ы і і і н ш . ) , a т а к с а м а н е абходны
м атэры ял
(п а п е р а , с к у р а , т к а -
н ін а і ін ш . ) . П .м . а д р о з н ів а е ц ц а ад вуснай мовы т ы м , іігго разл іча н а н а эрохавае ў с п р ы м а н н е , б о л ьш п о э н я я п а часе ў з н ік н е н н я . Я н а х а р а к т а р ы з у ецца с тр о й н а с ц ю і пасл яд о ўна сц ю вы клад анн я д у м к і, у ж ы в а н н е м с к л а д а н ы х і ў с к л а д н е н ы х с ін т а к с . к а н с т р у к ц ы й , а б с т р а х т н а й , с п ец . і т э р м ін а л а г іч н а й л е к с ік і; а д с у т н а с ц ю д а п а м о г і з б о к у ж э с т а ў , м ім ік і, г у к а в о й ін т а н а ц ы і.
П.м. неабходная для многіх стыляу мовы. напр., навук., афіц.-дзелавога. Калі П.м. губляе сувязь з жывым маўленнем, то становіцца мёртвай мовай. Існуюць пісьмовыя штучныя мовы.
Пісьмовая беларуская мова пачала фарміравацца ў 13 ст. Зараз яна рэалізуецца ў разнавіднасцях: уніфікаваная, літ. П.м. — агульнапрынятая, без парушэнняў норм сучаснай бел. літаратурнай мовы; неліт. П.м. — з вял. парушэннем агульнапрынятых літ. норм, напр., фанет. транскрыпцыя дыялектнай мовы (гл. Дыялект), сац. жаргонаў і інш.; стылізаваная П.м. — матываваная літ.-гутарковая, літ.-прастамоўная, літ.-дыялектная П.м., якая часта сустракаецца ў мове маст. твораў і служыць для стварэння адпаведнага каларыту. Літ.: Б у л ы к а А.М. Развідцё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы. Мн., 1970; Ш а к у н Л.М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. 2 ввд. Мн., 1984. М.ВАбабурка.
ПІСЬМЯНКбЎ Алесь (Аляксандр Уладзіміравіч; н. 25.2.1957, в. Бялынкавічы Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1980). У 1974—75 працаваў y касцюковіцкай раённай газеце, y 1980—82 y штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва», з 1999 яго гал. рэдактар, y 1982—99 y час. «Полымя». Друкуецца з 1974. Аўтар паэт. зб-каў «Белы камень» (1983), «Чытаю зоры» (1998, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі), «Планіда» (1994), «Вершы» (1997, Літ. прэмія імя А.Куляшова 1998), «Журавель над студняй» (1998), «Я не памру, пакуль люблю» (2000), y якіх асэнсаванне гіст. мінулага народа, паэтызацыя роднай зям лі, філас. заглыбленасць, тэма кахання. Піша нарысы, эсэ, вершы, казкі для дзяцей (кн. «Заўзятары», .1993; «Ласуны-веселуны», 1997). Л.В.Календа. ПІТ (Pitt) Уільям Мaл од ш ы (28.5.1759, Хейс, цяпер y межах Лондана — 23.1.1806), англійскі дзярж. дзеяч. Сын У.Піта Старэйшага. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1776). 3 1781 чл. парламента, лідэр «новых торы», звязаных з фін. буржуазіяй і калан. дзялкамі. У 1782—83 міністр фінансаў, y 17§3— 1801 і 1804—06 прэм’ер-міністр. У 1784 правёў закбн, які абмежаваў правы ОстІндскай кампаніі і паставіў пад дзярж. кантроль кіраванне Індыяй. Каб паслабідь міжнар. пазіцыі Расіі, спрыяў раэвязванню рас.-тур. вайны 1787—91 і рас.-швед. вайны 1788—90, аказваў дыпламат. падтрымку Турцыі і Швецыі. 3 пачаткам французскай рэвалюцыі 1789—99 П. — адзін з гал. арганізатараў дыпламат. ізаляцыі Францыі і ваен.-паліт. каалідый супраць яе. Садзейнічаў задушэнню дэмакр. руху ўнутры краіны і нац.-вызв. руху ў Ірландыі, правядзенню «Акіа аб уніі» (1801), які скасаваў аўт. ірл. парламент. ПІТ (Pitt) Уільям С т а р э й ш ы (15.11.1708, Лондан — 11.5.1778), дзяржаўны дзеяч Вялікабрытаніі, іраф Чэтам. Адзін з лідэраў групоўкі «патрыё-
таў» (прыхільнікаў акгыўнай калан. экспансіі) y партыі вігаў. 3 1735 чл. парламента. 3 1746 чл. урадаў Вялікабрытаніі. 3 1756 лідэр вігаў y паладе абшчын, y 1757—61 фактычны кіраўнік урада. Адыграў значную ролю ў развязванні Сямігадовай вайны 1756— 63, y выніку якой Вялікабрытанія захапіла амаль усе ўладанні Францыі ў Індыі і Паўн. Амерыцы. 3-за канфлікту з каралём пайшоў y адстаўку. У 1766—68 прэм’ер-міністр кааліцыйнага ўрада. Чл. палаты лордаў 3 1766 (пасля атрымання графскага тытула). ПІТКЭРН (Pitcairn), уладанне Вялікабрытаніі ў паўд.-ўсх. часгцы Ціхага ак., y Палінезіі. Пл. 46,5 км2. Складаецца з 4 астравоў, y т.л. в-аў Піткэрн (пл. 4,5 км2, адзіны населены). Нас. каля 50 чал. (2000), анпіа-палінезійскія метысы. Адзіны нас. пункт, адм. ц. — паселішча Адамстаўн. Афіц. мова — англійская. В-аў Піткэрн вулканічнага паходжання, выш. да 335 м, астатнія астравы каралавыя. Клімат і расліннасць субтрапічныя. Асн. занятак насельніцтва — земляробства. Вырошчваюць батат, язчс, тара, маніёк, хлебнае дрэва, дыні, гарбузы, бананы, цукр. трыснёг, бабовыя, кукурузу, цытрусавыя, ананасы і інш. Гадуюць коз і курэй. Рыбалоўства. Саматужная вытв-сць сувеніраў. Гал. крыніца даходаў — продаж мясц. паштовых марак, якія карыстаюцца вял. попытам y філатэлістаў. Марскія сувязі пераважна з Новай Зелапдыяй. Грашовая адзінка — дсшар Піткэрна. У с т а р а ж ь ггн а с ц і П н ав е д в ал і п а л ін е з ій ц ы . А д к р ы т ы ў 1767 б р ы т. к а п іт а н а м Ф .К а р т э р э там . У 1790 н а П . з н а й ш л і п р ы т у л а к 9 м ар а к о ў з м я ц е ж н а га б р ьгг. в аен. ка р а б л я «Б аўн ц і» Я н ы п р ы в е з л і з с а б о й н е к а л ь к і п а л ін е з ій с к іх ж а н ч ы н ; іх н а ш ч а д к і с к л а д а ю ц ь с у ч а с на е н а с е л ь н іц т в а П . У 1839 а б ве ш ч а н ы б р ы т . к а л о н ія й , д а я к о й y 1902 да л уч а н а н е к а л в к і с у с е д н іх астравоў.
ПІТНАя С0ДА, гл. ў арт. Coda.
ПІТОЕВЫ, П і т a е ф (Pitoëff), французскія акцёры, тэатр. дзеячы. Нарадзіліся ў Тбілісі. Ж о р ж П. (4.9.1884 — 17.9.1939), рэжысёр і акцёр; адзін з найбуйнейшьіх дзеячаў франц. тэатра 1920—30-х г, 3 1905 вучыўся на юрыд. ф-це ў Парыжы; выступаў як акцёр y Рус. драм. гуртку. Пазней працаваў y Пецярбургу ў т-ры В.Камісаржэўскай, Першым перасоўным драм. т-ры П.Гайдабурава і Н.Скарскай; y 1912 заснаваў уласны «Наш тэатр». 3 1915 y Швейцарыі, з 1922 y Марыжы, дзе ўзначальваў тэатр. трупы. Адзін з заснавальнікаў тэатр. саюза «Картэль» (1926), які імкнуўся да творчага і арганізацыйнага абнаўлення тэатра. Выступаў за стварэнне т-ра, прасякнутага паэзіяй і гуманізмам, блізкага народу, прапагандаваў драматургію А.Чэхава. Разам з тым зазнаў уплывы містыкі, сюррэалізму, фрэйдысцкіх канцэпцый. Паставіў спектаклі: «Гамлет» У.Шэкспіра (1920), «Святая Іаана» Б.Шоу (1925), «Тры сястры» Чэхава (1929) і інш. Сярод роляў: Гамлет
(аднайм. п’еса Шэкспіра), Тузенбах, Трэплеў, Астраў («Тры сяртры», «Чайка», «Дзядзька Ваня» Чэхава), Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога) і інш. Л ю д м і л а П. (25.12Л895 — 15.9.1951), актрыса, жонка Жоржа П. 3 1916 выступала ў трупах мужа. Сярод рсшяў: Афелія («Гамлет» Шэкрпіра), Медэя (аднайм. п’еса Сенекі), Іаанна («Святая Іаанна» Шоу), Маргарыта Гацье («Дама з камеліямі» А. Дзюма-сына), Соня, Ніна Зарэчная, Ірына («Дзядзька Ваня», «Чайка», «Тры сястры» Чэхава), Маша («Жывы труп» Талстога) і інш. 3 1939 працавала ў Швейцарыі, ЗША, Канадзе, з 1945 — y Парыжы. ПІТ0НЫ (Pythoninae), падсямейства паўзуноў атр. лускаватых. 6 родаў, 27 відаў. Пашыраны ў тропіхах і субтропіках Усх. паўшар’я. Жывуць пераважна ў лясах, зарасніках каля вады, сярод камянёў, запаўзаюць на дрэвы. Добра плаваюць і ныраюць. Актыўныя пераважна ўначы. 1 падвід П. тыгравага (Python molurus) занесены ў Чырв. кнігу МСАП.
Чарлтан, Вялікабрытанія — 28.7.1942), англійскі археолаг, егіптолаг, заенавальнік навук. метаду археал. раскопак y Егіпце. У 1892—1933 праф. Лонданскага ун-та. У 1885—86 адкрыў і даследаваў Наўкратыс і Дафну; y 1888—90 выявіў шмат помнікаў y Фаюмскім аазісе. У 1891—92 вёў раскопкі ў Тэль-эльАмарне. У 1899— 1901 даследаваў грабніцы стараж. фараонаў y Абідасе, y 1904—05 — энеалітычныя комплексы ў Негадзе. Вёў раскопкі ў раёне г. Мемфіс, каля Гераклеопаля, на Пд Палесціны. Выпрацаваў сістэму адноснага датавання дадынастычнай керамікі Стараж. Егіпта. Сярод яго прац асаблівае значэнне мае атлас стараж. прылад працы ўсіх часоў і народаў.
ШТСБУРГ (Pittsburgh), горад на ПнУ ЗША, y штаце Пенсільванія. Засн. ў 1758. 340,5 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 2,2 млн. ж. (2000). Порт на р. Агайо, вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны гандд.-фін. цэнтр 3LELA, адзін з важнейшых цэнтраў цяжкай прам-сці — чорнай і каляровай ме-
ПІТЭКАНТРАП
391
ПІТУІТРЫН, водны экстракт задняй долі гіпофіза забойнай жывёлы; лекавы сродак з групы гарманальных прэпаратаў. Утрымлівае гармоны аксітацын і вазапрэсін. Выкарыстоўваюць y акушэрскай практыцы, пры нецукровым дыябеце, начным нетрыманні мачы. ПІТЫЙ (Pythium), род ааміцэтавых грыбоў сям. пітыевых. Каля 140 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі найб. вядомы П.Дэбарыяна (P. debaryanum). Развіваецца на ўсходах цукр. буракоў, агуркоў, капусты, радысу, сеянцах елкі і хвоі. Узбуджальнік караняеду буракоў і чорнай ножкі. М іц э л ій а д н а к л е т а ч н ы , р а з га л ін а в а н ы , т о н к і, п а в у ц ін іс т ы .Зааспоры п р ы п р а р а с т а н н і ў гв а р а ю ц ь п а р а с та к . Аагоніі ш а р а п а д о б н ы я , антэ-
рыдыі
б у л а в а п а д о б н ы я . Ааспоры а д з ін о ч н ы я , п р а з р ы с т ы я або к а р ы ч н я в а т ы я . П а р а з іт у ю ц ь н а в о д н ы х і н а з е м н ы х р а с л ін а х , ш к о д н ік і с .-г. культур.
ПІТЫЎЗСКІЯ АСТРАВЬІ, П і т ы y с к і я а с т р а в ы (Islas Pitiusas), група астравоў y паўд.-зах. ч. Міжземнага м., y складзе Балеарскіх а-воў; тэр. Іспаніі. Пл. 760 км2. Асн. в-аў Івіса (выш. да 475 м). Рэльеф узгорысты. Складзены пераважна з вапнякоў і мергеляў. Карст. Міжземнаморскія хмызнякі. Сады, вінаграднікі. Рыбалоўства. Здабыча кухоннай солі. Марскія курорты. Порт — г. Івіса.
ПІТЙАС (Pytheas), П і ф е й (4 ст. да н.э.), старажьпнагрэчаскі мараплавец, астраном, матэматык і географ. Нарадзіўся ў грэч. калоніі Масалія (цяпер г. Марсель, Франдыя). Паміж 350 і 320 да н.э. праплыў з Масаліі праз Гібралтарскі праліў уздоўж. зах. і паўн. берагоў Еўропы. Адкрыў а-вы Зеландыя, Вялікабрытанія і Ірландыя, п-вы Брэтань і Скавдынаўскі, моры Паўн. і Ірландскае, праліў Катэгат і Біскайскі заліў, апісаў прыроду і насельніцтва в-ва Вялікабрытанія, які назваў Брытаніяй. Вызначыў сувязь паміж рухам Месяца і прыліўна-адліўнымі з’явамі акіяна, вылічыў нахіл плоскасці экліптыкі да плоскасці нябеснага экватара. Літ.. А в а д я е в а Е . Н . , З д а н о в н ч Л .Н . 100 в е л н к м х м ор е п л а в ате л е й . М . , 1999; В е р н Ж . П р о к л я т о е з о л о то .: П е р . с фр. Г р о д н о , 1994. М.К.Багадзяж. П іт о н ы : I — караткахвосты, або стракаты; новагвінейскі; 6 — аметыставы.
2
— індыйскі;
Д а ўж . д а 10 м , м аса да 100 к г . А ф а р б о ў к а ад а д н а х о л е р н а й (б у р ы х а д ц е н н я ў ) да с т р а к а т а й , ш ія м іс т а й . Д р а п е ж н ік і; м ал а д ы я к о р м я ц ца п е р а в а ж н а н а с я к о м ы м і. З д а б ы ч у ў т р ы м л ів а ю ц ь зуб а м і і а д на ч а со ва с ц іс к а ю ц ь яе к о л ь ц а м і цела. А д к л а д в а ю ц ь да 107 я е ц (д а ў ж . да 9 с м ). С а м к а «наседж вае», ін к у б ір у е іх (т -р а яе ц ел а п р ы г э т ы м н а 12— 15 ° С в ы ш э й за і- р у н ав акол ьнага асяроддая). А б ’е к гы п р о м ь ю Э.Р.Самусенка. л у (с к у р а , м я с а , т л у ш ч ).
ПІТРЫ, П і т р ы
Ф л і н д э р с (Petrie Flinders) Уільям Мэцью (3.6.1853, г.
3
— сеткавы;
4
— каралеўскі;
5 —
талургіі, цяжкага машынабудавання і металаапрацоўкі. Вытв-сць абсталявання для металургічнай прам-сці і чыг. транспарту, ' маставых канструкцый, труб і інш. Развіты таксама эл.-тэхн., радыёэлектронная,. станкаінструментальная, аўтамаб., шкляная, цэм., хім., паліграф., харч. прам-сць. Вытв-сць мед. інструментаў і абсталявання. Цэнтр здабычы каменнага вугалю. Першая ў ЗША АЭС. 5 ун-таў, Тэхналагічны ін-т Кдрнегі. Карцінная галерэя.
п іт э к Ан т р а п ( ад грэч. pithëkos малna+anthrôpos чалавек), старажытны чалавек, які жыў каля 1 млн. г. назад. Рэшткі П. (чарапная накрыўка, сцегнавая косць, фрагмент ніжняй сківіцы і 5 зубоў) знойдзены ў 1891—93 галандскім урачом Э.Дзюбуа на в-ве Ява. П. меў пакаты лоб, нізкае скляпенне чэрапа (ёмістасць чэрапа 900 см3.), на лобнай косці выступаў надвочны валік. П. разам с сінантрапам, гейдэльбергскім чапавекам, атлантрапам належыць да найстараж. людзей — архантрапаў, якія
392 _______ПІТЭРМАРЫЦБУРГ з'яўляюцца адной са стадый y філагенетычным развідці чалавека (гл. таксама Антрапагенез). Л.І.Цягака.
Пітэкантрап
ШТЭРМАРЫЦБУРГ (Pietermaritzburg), горад на У Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі. Засн. ў 1838. Каля 150 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць аўтамашын, пад’ёмных кранаў і інш.), хім., харчовая. Ун-т. Бат. сад. Нац. музей. ПІТФШТЫ (Piteçti), горад на Пд Румыніі, на р. Арджэш. Адм. ц. жудзеца Арджэш. Вядомы з 1388. Каля 190 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр нафтапрамысл. р-на. Прам-сць: нафтаперапр. і нафтахім., маш.-буд. (аўтамаб. і электраматорны з-ды), харч. (мясная, малочная, вінна-шрэлачная), гарбарна-абутковая, тэкст., швейная, гумавая, дрэваапрацоўчая, буд. матэрыялаў. Музеі. ПІЎНАЯ ВЫВАРКА, адход піваварнай вытворчасці, нерастваральны ў вадзе асадак соладу (піўная гушча). Змяшчае часцінкі ядзер і абалонкі зерня. У свежым і сушаным выглядзе, часцей y сумесі з інш. кармамі, выкарыстоўваецца для скормлівання с.-г. жывёлам. Хутка псуецца. У 100 кг свежай П.в. змяшчаецца 4,2 кг засваяльнага пратэіну, y 100 кг сушаных — 16,9. ПІЎШ ЧЫ, пасада (урад) y ВКЛ. Загадваў велікакняжацкімі піўнідамі, сачыў за якасцю і пастаўкамі піва да стала вял. князя ВКЛ. Першы вядомы П. — Мікіта Мікалаевіч (1546). У.М. Вяроўкін-Шэмота.
«ПІЎНЫ ПУТЧ» 1923, М ю н х е н с к і путч, Г і т л е р а ў с к і путч,спроба захопу ўлады ў Баварыі нацыстамі і праварадыкаламі пад кіраўніцгвам КЛтлера і Э.Людэндорфа (далучыўся па просьбе Гітлера) 8—9 ліст. Адбыўся ва ўмовах рэв. крызісу 1923 y Германіі і пад уплывам паспяховага паходу на Рым 1922 італьян. фашыстаў. Быў накіраваны супраць Веймарскай рэспублікі. Увечары 8 ліст. 600 узбр. нацысцкіх штурмавікоў (гл. СА) на чале з Гітлерам уварваліся ў мюнхенскую піўную залу «Бюргербройкелер» (адсюль назва путчу), дзе праходзіў афід. мітынг з удзелам кіраўнікоў Баварыі Г. фон Кара (в.а. прэм’ер-міністра), ген. О. фон Лосава (каманд. ўзбр. сіламі) і палк. Г. фон Зайсера (нач. паліцыі); Гітлер абвясціў пачатак «над. рэвалюцыі» і стварэнне новага ўрада. Змушаныя на словах далучыцца да «рэвалюцыянераў» і іх урада, Кар, Лосаў і Зайсер пазней здолелі ўцячы і па загадзе з Берліна мабілізавалі сілы для ліквідацыі путчу. Удзень 9 ліст. 3-тысячную калону ўзбр. путчыстаў на чале з Гітлерам, Людорфам, Г.Герынгам і інш. сустрэлі ў цэнтры Мюнхена каля 100 узбр. паліцэйскіх. Пасля кароткай перастрэлкі, y ходзе якой загінулі 16 нацыстаў і 3 палідэйскія, путчысты разбегліся. Правал путчу стаў падставай для забароны Нацыянал-сацыялісцкай партыі (да 1925), арышту і зняволення за дзярж. здраду яго лідэраў. Але асвятленне гэтай падзеі ў друку прынесла Гітлеру і яго лартыі агульнагерм. вядомасць. Няўдалая спроба путчу навяла Гітлера на думку, што ў далейшым нацысцкай партыі трэба дамагацца ўлады законнымі, парламенцкімі, a не гвалтоўнымі сродкамі. Літ. : М a з е р В. Адольф Гнтлер: Пер. с нем. Мн., 2000; Тоталшарнзм в Европе XX в.: Нз мсторнм вдеологай, двмженнй, режнмов н т гіреодолення. М., 1996. Н.Г.Клюева. ПІЎЧАНКА Пётр Рыгоравіч (н. 2.1.1947 г.п. Хоцімск, Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне анатоміі Д-р мед. н. (1993), праф. (1994). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1974), працуе ў ім (з 1979 дэкан, y 1979—84 прарэктар). Навук. працы па струкгурна-функцыян. арганізацыі шэрага рэчыва спіннога мозга, уплыве рэнтгенаўскага выпрамянення на перыферычную нерв. сістэму, рэгенерацыі нерв. ствалоў, аднаўленні інервацыі ўнутр. органаў, эмбрыянальным развіцці і будове храмафіннай тканкі (парагангліяў), інфарм. аналізе. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Te:. Структура серого вешества спмнного мозга человека м экспернменталыіых жнвотнш // Здравоохраненне Беларусн. 1993. №10; Закономерноста регенерацнм подчревного нерва собакн прм его транспланташш в стенку толстой кншкн / / Морфологая: архнв анатомнл, гнстологан н эмбрнологіта. 1997. Т. 111, №1. ПІФАГАРЭІЗМ, філасофская плынь y ант. філасофіі 6—4 ст. да н.э., якая прызнавала лік як формаўтваральны прынцып усяго існага. Паўплывала на погляды Платона і неаплатанізм. Умоў-
на вылучаюць ранні П. (апошняя трэць 6— 1-я пал. 5 ст. да н.э.), сярэдні П. (сярэдзіна — 2-я пал. 5 ст. да н.э.) і позні П. (1-я пал. 4 ст. да н.э.). Ранні П. звязваюць з арганізаваным Піфагорам y г. Кратоне піфагарэйскім «агульным таварыствам» (саюзам — навук,філас. згуртаваннем аднадумцаў (Парменікс, Перкопс, Алкмеон, Гіпас і інш.). Ранні П. зрабіў значны ўклад y распрацоўку прыродазнаўчанавуковых, матэматычных ведаў і пераадоленне міфалагічных поглядаў на Сусвет. У філас. плане ён зыходзіў з уяўлення аб ліку як «самым мудрым» і пануючым над усімі рэчамі. Быў выпрацаваны цэласны комплекс маральных норм, прынцыпаў узаемаадносін людзей y суполках. Піфагарэйцы распрацоўвалі тэорыю музыкі, праблемы матэматыкі і астраноміі, выводзілі сістэму ведаў пра свет як сукупнасць разгорнутых лікавых вызначэнняў (1 — абсалютнае, 2 — яго неаформленае, патэнцыяльнае раздзяленне, 3 — абстрактная і 4 — канкрэтная аформленасць абсалютнага і г.д.). У іерархіі каштоўнасцей на 1-е месца пастаўлена прыгожае і добрапрыстойнае; потым ішло выгаднае і карыснае, прыемнае. На рубяжы 6—5 ст. да н.э. адбыліся антыпіфагарэйскія паўстанні, a ў сярэдзіне 5 ст. да н.э. Італійскі цэнтр П. разгромлены, яго прыхільнікі перасяліліся ў Тарэнт, Фівы, Фліунт і інш. Сярэдні П. звязаны з імёнамі Філалая (ведаў геаметрыю, астраномію, музыку, пакінуў шмат вынаходстваў), Эўрыта, батаніка Менестара, матэматыка Феадора, касмолагаў Экфанта і Гікета, скульптараў Паліклета і Гіпадама з Мілета У познім П. навук. веды канчаткова аддзяляліся ад філасофіі. Найб. вядомы яго прадстаўнік Архіт Тарэнцкі, матэматык і механік. У 4 ст. да н.э. П. як самастойная філас. плынь перастаў існаваць, але яго ідэі працягвалі ўплываць на грамадскую думку і светапогляд многіх мысліцеляў. У 1—3 ст. н.э. ідэі П. адрадзіліся ў выглядзе неапіфагарэізму. Літ:. Л о с е в АФ. Нсторня антнчной эстетакн (ранняя класснка). М., 1963; Фрагменты ранннх греческнх фнлософов. Ч. 1. М., 1989; Ч a н ы ш е в АН. Курс*лекцнй по древней н средневековой фнлософнн. М., 1991. Т.І.Адула. ПІФАГ0Р (Pythagoras) С a м a с к і (каля 580, в-аў Самас, Грэцыя — 500 да н.э.), старажытна-грэчаскі матэматык і філосаф-ідэаліст, заснавальнік піфагарэізму. У галіне матэматыкі яму прыпісваюць увядзенне доказу ў геаметрыю, пабудову планіметрыі прамалінейных фігур, стварэнне вучэння пра падобнасць, доказ ГПфагора тэарэмы, адкрыццё ірадыянальных лікаў, лабудову некат. правільных многавугольнікаў і мнагаграннікаў і інш. Ёсць звесткі лра П. як астранома. Ён лічыў Зямлю шарам, які знаходзіцца ў цэдтры Сусвету; ведаў лра ўласны рух Сонца, Месяца і планет. Заснаваў y г. Кратоне (Паўд. Італія) ліфагарэйскі саюз, які быў адначасова філас. шксшай, паліт. лартыяй і
рэліг. брацтвам. Лічыў, што лік ёсць сутнасць усіх рэчаў, a Сусвет з’яўляецца гарманічнай сістэмай лікаў і іх адносін. Адстойваў уяўленне аб бессмяротнасці душ і іх перасяленні. Быў ідэолагам рабаўладальніцкай арыстакратыі. Літ.: Б о л г а р с к н й Б . В. Очеркн по нсторлн математакн. Мн., 1974.
ПІФАС (грэч. pithos), вялікая гліняная пасудзіна, пашыраная ў крыта-мікенскую і антычную эпохі для захоўвання збожжа і інш. гасп. прыпасаў. П. мелі яйцападобную форму і ў вышыню дасягалі 1,5—2 м. Эгейскія П. ўпрыгожвалі рельефным фрызападобным арнаментам. Звычайна П. укопвалі ў глебу і зверху клалі на яго каменную ці гліняную накрыўку.
ПІЦЕМСКІ________________
393
смалу. Ігліца шматгадовая, плоская, ліяейная, мякхая, з 2 белаватымі палоскамі вусцейкаў на ніжнім баку. Жаночыя шышкі (зялёныя або чырванаватыя) і мужчынскія каласкі раэмешчаны на канцы леташніх парас-
ПІФЕЙ, старажытнагрэчаскі мараплавец, астраном, матэматык і географ 4 ст. да н.э.; гл. Пітэас.
ПІФАГ0РА ТЭАРЭМА, тэарэма элементарнай геаметрыі, што вызначае сувязь паміж даўжынямі старон прамавугольнага трохвугольніка: квадрат гіпатэнузы роўны суме квадратаў катэтаў. Правільная і тэарэма, адваротнай П.т.: калі квадрат стараны трохвугольніка роўны суме квадратаў дзвюх інш. яго старон, тады гэты трохвугольнік прамавугольны. Мяркуюць, што П.т. была вядома да Піфагора, але яму прыпісваюць доказ гэтай тэарэмы ў агульным выглядзе. У першапачатковай форме вызначала суадносіны паміж адпавсднымі плошчамі: квадрат, пабудаваны на гіпатэнузе, роўнавялікі суме квадратаў пабудаваных на катэтах. У матэм. запісе: с - а 2+в .
ПІФШСКІЯ ГУЛЬНІ, агульнагрэчаскія святы і спаборніцтвы пры храме Апалона Піфійскага ў Дэльфах (Стараж. Грэцыя); другія па значэнні пасля Алімпійскіх гульняў. Паводле падання, засн. Апалонам пасля перамогі над змеем Піфонам. Першапачатквва адбываліся 1 раз y 8 гадоў і складаліся з муз. спаборніцтваў. Каля 582 да н.э. ў П.г. былі ўключаны спаборніцтвы атлетаў і спаборніцтвы на каляснідах; прамежак паміж гульнямі скарочаны да 4 гадоў. Пераможцаў узнагароджвалі лаўровым вянком. П.г. спыніліся, верагодна, y канцы 4 ст. н.э. ІІІФІЯ, старажытнагрэчаская жрыцапрадказальніца ў храме Апалона ў Дэльфах, які таксама наз. Дэльфійскім або Піфійскім аракўлам (лац. oraculum, грэч. manteion прароцтва бажаства і месца, дзе яно даецца). П. сядзела на трыножніху і ў стане экстазу адказвала на пытанні, з якімі да яе звярталіся прадстаўніхі дзяржаў і грамадзяне. Адказы П. (часта цьмяныя і двухсэнсоўныя), перакладзеныя жрацамі ў вершаванай форме, лічыліся прадказаннямі (аракуламі) самога Апалона. П ІФ 0Н , y старажытнагрэчаскай міфалогіі народжаны багіняй падземнага царства І'еяй пачварны дракон, які ахоўваў кАля г. Дэльфы аракул Геі. Апалон забіў П. стралой (адсюль Апалон Піфійскі) і заснаваў на тым месцы свой аракул (Піфійскі, або Дэльфійскі аракул), дзе ад яго імя прадказвала Піфія. 3 нагоды перамогі над П. Апалон, паводле міфа, заснаваў Піфійскія гульні. Ад імя П. паходзіць другая назва г. Дэльфы — Піфо.
ПІФАГ0РАВЫ ЛІКІ, тройкі такіх натуральных лікаў, што трохвугольнік, даўжыні старон якога прапарцыянальныя (ці роўныя) гэтым лікам, з’яўляецда прамавугольным. Па тэарэме, адваротнай Піфагора тэарэме, для гэтага дастаткова, каб яны задавальнялі дыяфантава ўраўненне x2+y2=z2; напр., лікі х=3, у=4, z=5 i х=5, у=12, z=13.
ШХТА (Abies), род голанасенных раслін сям. хваёвых. Каля 40 відаў. Пашыраны ў гарах, радзей на раўнінах Паўн. паўшар’я, некат. віды — y трапічным поясе (горы Мексікі і Гватэмалы). Расце разам з елкай і інш. дрэвамі ці ўтварае чыстьм дрэвастоі (піхтарнікі), адна з асн. парод цемнахвойнай тайгі. На Беларусі 1 цэнтр.-еўрапейскі рэлікіавы від — П. белая або еўрапейская (A.alba), занесены ў Чырв. кнігу. Ізалявана трапляецца ў Белавежскай пушчы. Аднадомныя вечназялёныя дрэвы выш. 50— 100 м, дыяметр ствала да 2 м з густой конусападобнай кронай. Жывуць да 200, некат. да 500—700 гадоў. Кара ўсіх відаў мае
Піхта сібірская: 1 — агульны выгляд; 2 — галінка з жаночай шышкай; 3 — галінка з мужчынскімі каласкамі;4 — спелая шышха.
ткаў y верхняй ч. кроны Спелыя шышкі цыліндрычныя, прамастойныя, фіялетавыя або карычневыя. Выспяваюць y 1-ы год і рассыпаюцца. Семя з крыльцам. Драўніна выкарыстоўваецца ў буд-ве, вытв-сці цэлюлозы і дробных вырабаў. 3 кары паўночнаамерыканскай П. бальзамічнай (A balsamea) атрымліваюць канадскі бальзам, з найб. пашыранай П. сібірскай (A sibirica) — піхтаеы бальзам, э ігліцы і маладых галінак — піхтавы алей. Лек., тэхн., дэкар. расліны. А.Дз.Антанюк.
ПІХТАВЫ БАЛЬЗАМ, прадукт перапрацоўкі жывіцы піхты сібірскай ці каўказскай. Атрымліваюць адгонкай шкіпінару з ачышчанай і абязводжанай жывіцы. Празрыстая светла-жоўтага колеру вязкая вадкасць ці цвёрдае рэчыва (т-ра размякчэння 65—75 °С). Раствараецца ў дыэтылавым эфіры, этанале, араматычных вуглевадародах, рыцыне. Выкарыстоўваюць для склейвання аптычнага шкла і вырабу мікрапрэпаратаў, лячэбны П.б. (раствор П.б. ў рыцыне) як лек. сродак з танізавальнымі і біягеннастымулюючымі ўласцівасцямі. ПІЦЕМСКІ ВЯЛІКІ КАМЕНЬ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1997). За 2,5 км на ПдЗ ад в. Багуслаўка Маларыцкага р-на Брэсцкай вобл., каля б. хутара Підемскі. Валун парфірападобнага граніту з крышталямі
394
п іц і
палявога шпату і біятыту. Даўж. 2,3 м, шыр. 1,3 м, выш. 1,4 м, y абводзе 5,8 м, аб’ём 2,2 м3, маса каля 5,9 т. Прынесены ледавіком каля 320—250 тыс. г. назад з Фікляндыі. Доўгая вось валуна арыентавана з Пн на Пд, што адпавядае напрамку руху ледавіка. В.Ф.Вінакураў. Ш Ц І (Pitti), П а л а ц ц а Піці, помнік архітэктуры Ранняга Адраджэння ў г. Фларэнцыя (Італія). Праект палаца заказаны Лукой Піді ў 1450 арх.
таменты, музеі сярэбраных вырабаў, карэт, сучаснага мастацтва, галерэя касцюма, скарбніцы Медычы і епіскапаў Зальцбургскіх. На тэр. саду Баболі ў Кавалерскім доміку Музей фарфору. Літ. : Галерея Пнттн. Флоренцня: [Альбом]. М., 1971. Я.Ф.Шунейка. ГІІЦЎНДА, мыс на Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа, каля вусця р. Бзыб, y Абхазіі. Складзены з пясчанагалечнікавых адкладаў р. Бзыб. На П. гай рэліктавай піцундскай хвоі (уваходзідь y Піцунда-Мюсерскі запаведнік). Прыморскі кліматычны курорт Піцунда. п і ц у н д а , прыморскі кліматычны курорт y Абхазіі, пас. гар. тыпу на мысе Піцунда Чарнаморскага ўзбярэжжа Каўказа, за 90 км на ПнЗ ад г.Сухумі. Засн. ў 1960. Клімат субтрапічны, вільготны. Лечаць захворванні органаў дыхання, сардэчна-сасудзістай і нерв. сістэм; аэрагелія і таласатэрапія. Пансіянаты з лячэннем, санаторый, гасцініца, курортная паліклініка, лячэбны пляж.
Палац Піці.
Ф.Брунелескі (буд-вам кіравалі інш. архітэкгары). Пазней y 16 ст. палац перайшоў да Казіма Медычы, пры якім быў закончаны фасад і пабудаваны двор (1538—70, арх. БАманаці), разбіты сад (т.зв. сад Баболі; з 1550, арх. Б.Буанталенці і інш.). Пазней П. быў звязаны калідорам з Палацца Век’ё (арх. Дж.Вазары). У інтэр’еры барочныя плафоны П’етра да Картоны (1640—47). Палац пашыраны ў 17—18 ст. (з 1737 належаў Латарынгскаму дому). У 1993 рэстаўрыраваны. Будынак вызначаецца аскетычнай прастатой і суровай веліччу форм. Інтэр’еры аформлены пераважна ў стылі ампір. У ім размешчаны шэраг музеяў: Палаціна галерэя, Каралеўскія апар-
ПІЦЎНДА-МЮСЕРСКІ ЗАПАВВДНІК. У Абхазіі, на Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа. Засн. ў 1966 на базе ГІіцундскага (з 1926) і Мюсерскага (1964) участкаў з мэтай захавання рэлікгавых гаёў, дуброў, водна-балотных комплексаў. Пл. 3761 га. Рэльеф слабахвалісты раўнінны, горны, расчлянёны далінамі рэк. Гай рэліктавай эндэмічнай хвоі піцундскай (адзіны ў свеце) і самшыту. Дубровы. Шыракалістыя лясы з граба каўказскага, бука ўсходняга, каштана звычайнага (ядомага), лапіны, вольхі, сунічнага дрэва. У паддеску папуб, мушмула, барбарыс, кізіл, рададэндран пантыйскі, гоіюшчы і інш. У фауне звычайныя казуля, дзік, барсук, куніца, вавёрка, фазан і інш. ПІЦЭНЫ, п і ц э н т ы (лац. рісепі), старажытнае італійскае племя, якое па мове адносілася да оска-умбраў. Жылі ва ўсх. частцы Італіі (вобл. Піцэн). Лічаць, што П. перасяліліся ў Італію ў пач. жал. веку. Змяшаўшыся са стараж. насельніцтвам Піцэна, стварылі своеасаблівую культуру Навілара (9—7 сгг. да н.э.).
У 269—268 да н.э. заваяваны рымлянамі; нязначную частку П., якія жылі на Пд Кампаніі, рымляне адцяснілі ў Луканію да Пестума. Г11ЦЙЦІ (Pizzetti) Ільдэбранда (20.9.1880, г. Парма, Італія — 13.2.1968), італьянскі кампазітар, музыказнавец, педагог. Чл. Італьян. акадэміі (з 1939). Скончыў Пармскую кансерваторыю (1901), з 1907 яе праф. 3 1908 праф. фларэнційскага муз. ін-та, з 1917 яго дырэкгар. 3 1924 дырэктар Міланскай кансерваторыі, y 1936—58 праф. Нац. акадэміі «Санта-Чэчылія» ў Рыме, y 1948—51 яе прэзідэнт. Імкнуўся адрадзідь нац. асновы італьян. музыкі, выкарыстоўваў традыцыі нар. песні, грыгарыянскага харала, музыкі італьян. Адраджэння і барока. Сярод твораў: больш за 10 опер, ут.л. «Федра» (паст. 1915), «Чужаземец» (паст. 1930), «Каліёстра» (паст. 1953), «Забойства ў саборы» (паст. 1958), «Клітэмнестра» (паст. 1965); балетаў; 2 сімфоній (1914, 1940); канцэртаў для інстр. з арк.; камерна-інстр. ансамбляў; хораў; музыкі для пастановак п’ес Г. Д’Анунцыо, Эсхіла, Сафокла, У.Шэкепіра, К.Гальдоні і інш. Аўтар кн. «Грэчаская музыка», «Сучасная музыка» (абедзве 1914), «Паганіні» (1940) і інш. Літ.: Б о г о я в л е н с к н й С. Нтальянская музыка 1-й половнны XX в.: Очеркн. Л., 1986. ПІЧ (Ріс) Ёзаф (19.1.1847 — 19.12.1911), чэшскі археолаг, этнограф, гісторык. 3 1893 кіраваў археал. аддзелам Нар. музея ў Празе, праводзіў раскопкі y Сярэдняй Чэхіі. Шэраг прац прысвяціў гісторыі славян y т.л. гісторыі Расіі. Прапагандаваў ідэі адзінства слав. народаў. Гал. праца П. «Старажытнасці Чэхіі» (ч. 1—3, 1899—1909) — агляд археал. матэрыялаў Чэхіі ад часоў палеаліту да 13 ст.; лічыў, што славяне засялілі Чэхію ў бронзавым веку. ШЧЭТА Уладзімір Іванавіч (21.10.1878, г. Палтава, Украіна —23.6.1947), бел. гісторык-славіст. Акад. АН БССР (1928), AH СССР (1946, чл.-кар. 1939). Д-р н. (1918), засл. праф. Бел. рэспублікі (1926), засл. дз. нав. Узб. ССР (1943). Скончыў Маскоўскі ун-т (1901). У 1910— 11 прыват-дацэнт, y 1918—22 праф. Маскоўскага ун-та. Адзін са стваральнікаў і старшыня праўлення Бел. навук.-культ. т-ва ў Маскве (1918— 19), чытаў курс лекцый «Гісторыя беларускага народа» ў Бел. нар. ун-це ў Маскве. Па прапанове ўрада БССР узначаліў Маск. камісію па арганізацыі БДУ, з ліп. 1921 першы рэктар БДУ. Адзін з арганізатараў Інбелкульта (аўтар яго статута) і АН БССР, архіўнай справы ў БССР. Чл. ЦВК БССР y 1921—30. 13.9.1930 П. арыштаваны па т.зв. «акадэмічнай справе». У жн. 1931 сасланы на 5 гадоў y г. Вятка, y чэрв. 1934 месца ссылкі заменена на г. Варонеж, дзе ён працаваў прафесарам y пед. ін-це. У 1935 справа П. перагледжана, ён пераехаў y Маскву, выкладаў y ВНУ. 3 1937 працаваў y Ін-це гісторыі AH СССР,
дзе з 1939 узначальваў сектар славяназнаўства, адначасова быў заг. кафедры зах. і паўд. славян Маскоўскага ун-та. У 1941 разам з ін-там эвакуіраваны ў Ташкент. У 1946 разам з акад. Б.Дз.Грэкавым заснаваў і стаў дырэктарам Ін-та славяназнаўства AH СССР. Даследаваў праблемы гісторыі Беларусі, ВКЛ і Расіі 16—20 ст., Украіны, Літвы, Польшчы, Чэхіі, Сербіі, Балгарыі. Апублікаваў каля 150 прац гіа гісторыі, гістарыяграфіі, археалогіі, архівазнаўстве, краязнаўстве, гісторыі права Беларусі. Вял. значэнне надаваў прапагандзе і папулярызацыі бел. мовы і л-ры.
М.І.Алісаў y 1870. Падзяляюцца на канцылярскія (стандартныя), спецыяльныя (для друкавання нот, рэльефных знакаў азбухі Брайля для сляпых, стэнаграфічныя і т ш ). Бываюць з ручным і эл. прыводам. Друхаванне пратодзіцца пры дапамозе клавіятуры з 42—46 клавішаў, якія маюць 2 друкарскія знакі (вялікая і малая латары) на кожным рычагу. Эл. П.м. выкарыстоўваюцца таксама для ўводу і вываду алфавігна-лічбавай інфармацыі ў ЭВМ (гл. Друкавальная прылада).
Ш Ш Ч Іван Уладзіміравіч (н. 21.10.1933, в. Пугачы Мядзельскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі сілікатаў. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1996). Скончыў БПІ (1957). 3 1965 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па тэарэт. асновах сінтэзу і вытв-сці керамічных пігментаў і фарбаў для дэкарыравання вырабаў з фарфору і шкла. Прапанаваў новыя кампазіцыі керамічных пігментаў на аснове недэфіцытных прыродных сілікатаў. Тв.\ Керамнческне ішгменты. Мн., 1987 (разам з Г.М.Масленікавай). Я.Г.Міляшкевіч.
У.І.Пічэта.
Тв.. Нсторня крестьянскмх волненнй в Росснн. Мн., 1923; Гісторыя Беларусі. Ч. 1. М.; Л., 1924; Основные моменты нстормческого развнтмя Западной Укранны н Западной Белорусснм. М., 1940; Аграрная реформа Слгазмунда-Августа в Лнтовско-Русском государстве. 2 нзд. М., 1958; Белоруссмя м Лнтва, XV—'XVI вв. М„ 1961; Пытанне аб вышэйшай школе на Беларусі ў мінулым. Мн., 1991. Л і т Славяне в эпоху феодалнзма: 100-летню В.Н.Пнчеты. М., 1978; Академмк В.Н.Пнчета: Страннцы жмзнн. Мн., 1981; В.Н.Пнчета: Бмоблблмогр. указ. Мн., 1978; Б р а ч е в В.С. «Дело нсторнков» 1929—31. СПб., 1997; Н о ф ф е Э.Г. Академші В.Я.Пнчета (1878— 1947) / / Новая н новейшая нсторня. 1996. №5. В.І.Вернігораў.
ПІШУЧАЯ МАШЫНКА, д р y к a вальная м а ш ы н к а , прылада для друкавання тэкставых, таблічных і лічбавых матэрыялаў паслядоўнЬім нанясеннем на паперу адбіткаў яітар, лічбаў і інш. знакаў. Сканструявана К.Шолсам (ЗША) y 1867. У Расіі арыгінальную мадэль П.м. праланаваў
Пішучая машынка. Схема рычажнага друкавальнага механізма: 1— клавішны рычаг; 2— рычажная перадача; 3— літарны рычаг; 4— папераапорны валіх; 5— папера; 6— фарбавальная стужка.
ПІШЧАЛАВА, вёска ў Аршанскім р-не Відебскай вобл., на р. Пачаліца. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на Пн ад горада і 4 км ад чыг. ст. Орша, 80 км ад Віцебска. 341 ж., 112 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік на месцы, дзе 14.7.1941 быў дадзены першы залп рэактыўных мінамётаў «Кацюша». ПІШЧАЛЬ, старажытнаруская назва ружжа і артыл. гарматы канца 14—17 ст.
Пішчалі: 1 — аблогавая на дэкаратыўным лафеце (16 ст.); 2 — «завесная» (насілі за плячом на рэмені) з кнотавым замком (канец 16 ст.).
Да арт. Піпічухавыя Пішчухі: 1 — велікавухая; 2 — алтайская; 3 — паўночная; 4 — стэпавая, або малая.
п іш ч у х а в ы я ___________ 395 Знаходзілася на ўзбраенні армій, апалчэнцаў, казакоў і інш. y Расіі, ВКЛ. Выкарыстоўвалася для абароны крэпасцей, пазней y палявым баі. Ручныя П. (ручніцы) былі аднаствольныя і мнагастволышя (насілі за плячом на рамяні). П.-гарматы падзяляліся на крапасныя, аблогавыя (сценабітныя), палкавыя, палявыя; вырабляліся з жалеза, медзі (бронзы) і чыгуну. Снарады — каменная карцеч, кавалкі жалеза, ядры (маса да 30 кг). Калібр П. — 30—250 мм. Кнотавыя і крамянёвыя П. выкарыстоўваліся да 18 ст. ПІШЧУХАВЫЯ, п і ш ч у х і , с е н а с т a ў к i (Ochotonidae, або Lagomyidae), сямейства млекакормячых атр. зайцападобных. 1 род (Ochotona), 20 відаў. Пашыраны ў Паўд.-Усх. Еўропе, Азіі, на ПдЗ Паўн. Амерыкі. Жывуць пераважна калоніямі ў норах на адкрытых мясцінах раўнін і высакагор’я. На Беларусі жылі ў познім антрапагене. Знаходкі вядомы з перыгляцыяльных адкладаў каля вёсак Койтава Віцебскага і Пашына Аршанскага р-наў і каля г. Гродна. Некат. віды — носьбітьі ўзбуджальніка чумы. Даўж. да 28 см, маса да 240 г. Вушы круглыя, кароткія. Вібрысы доўгія. Хвост вельмі кароткі. Афарбоўка бура-карычневых адценняў. Моцна свішчуць і пішчаць (адсюль назва). Расліннаедныя. На зіму назапашваюць сухую траву (адсюль другая назва). Нараджаюць да 7 дзіцянят 2—3 разы за год. Э.Р. Самусенка.
ІПШЧУХАВЫЯ, п і ш ч у х і (Certhiidae), сямейства птушак атр. вераб’інападобных. 2 (4) роды, 17 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыкі. Жывуць пераважна ў хваёвых і мяшаных лясах, гняздуюцца ў дуплах, трэшчынах сгвалоў, пад карой. На Беларусі 2 віды роду Пііпчуха (Certhia): звычайная (С. familiaris) — і’няздуецца на ўсёй тэр., і караткапальцая (С. brachydactyla) — залётны від. Даўж. да 17 см, маса да 30 г. Дзюба даўж. да 1,5 см, тонкая, загнутая ўніз. Хвост цвёр-
396
ПІШЧЫКЕВІЧ
ды, ногі дужыя, учэпістыя, з эагнутымі кіпцюрамі. Кормяцца насякомымі, павухамі, насеннем. Нясуць да 9 яец двойчы за год. Э.Р.Самусенка.
Да арт.
П іш ч у х а в ы я .
Пішчуха звычайная.
ГПШЧЫКЁВІЧ Барыс Тарасавіч (5.8.1899, в. Сасноўка Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 15.1.1974), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Ін-т чырв. прафесуры (1936), курсы палітработнікаў пры Ваен.-паліт. акадэміі (1941). Удзельнік грамадз. вайны 1918—20. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Цэнтр. фронце. Удзельнік вызвалення Беларусі, баёў y Германіі. Агітатар палітаддзела дывізіі маёр П. вызначыўся ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл. Пасля вайны да 1957 на прафс. рабоце. ПІШЧЫМЎКА Пётр Сямёнавіч (4.2.1879, г. Лубны Палтаўскай вобл. Украіна — 2.5.1965), вучоны ў галіне арган. хіміі. Чл.-кар. АН Беларусі (1940), д-р хім. н. (1939), праф. (1917). Скончыў Новаалександрыйскі с.-г. ін-т (1904), Брэслаўскі ун-т (1914, Германія). 3 1904 y Новаалександрыйскім, з 1916 y Харкаўскім с.-г. ін-тах, y 1928— 33 заг. аддзела Ін-та лясной гаспадаркі ў г. Харкаў, y 1943—50 і 1957—63 заг. кафедры Харкаўскага с.-г. ін-та. Устанавіў, што пры зброджванні амінакіслот дражджавымі і плесневымі грыбкамі атрымліваюцца спірты і складаныя эфіры (як прамежкавыя прадукты). Распрацаваў сінтэз алкалоіду гардэніну.
мікраарганізмаў (стафілакокаў, сгрэітгакокаў, зрэдку вульгарнага пратэю, кішачнай і сінягнойнай палачкі і інш.). Бывае першаснай і другаснай (як ускладненне інш. захворванняў скуры). Развіццю П. спрыяюць прафес. і быт. забруджанні скуры, мікратраўмы, пераграванне або пераахаладжэнне, парушэнне функцый унутр. органаў, ц.н.с., абмену рэчываў. Некат. формы часцей назіраюдца ў дзяцей (псеўдафурункулёз), інш. ў дарослых (сікоз). Адрозніваюць стафіла-, стрэпта- і стафіластрэптапіядэрміі. Пры стафілапіядэрміі найчасцей пашкоджваю цца валасяныя фалікулы і потавыя залозы (гідрадэніт, карбункул, фурункул і інш.). Стрэітгакокапіядэрміі (заеда, імпеціга, хранічная параніхія і інш.) выклікаюць паверхневае або глыбокае запаленне скуры. Да стрэптастафілакокавых адносяць хранічную глыбокую язвавую і язвава-вегетуючую Г1. Лячэнне: тэрапеўтычнае. На П. хварэюць таксама жывёлы. М.З.Ягоўдзік. П ІЯ Ж £ (Piaget) Жан (9.8.1896, г. Неўшатэль, Швейцарыя — 16.9.1980), швейцарскі псіхолаг. Вучыўся ва ун-тах Неўшатэля, Цюрыха, Парыжа. У 1926— 54 праф. ун-таў Неўшатэля, Жэневы, Лазаны. 3 1929 дырэкгар ін-та Ж.Ж.Русо ў Жэневе. Заснавальнік Міжнар. цэнтра генетычнай эпістэмалогіі ў Парыжы (1955). Навук. працы ў галіне агульнай псіхалогіі, псіхалогіі мыслення і дзідячай псіхалогіі. Стваральнік канцэпцыі інтэлекту і генетычнай эпістэмалогіі. Распрацоўваў праблемы узаемаадносін псіхалогіі і логікі, вывучаў пераўтварэнне ўнутр. структуры разумовай дзейнасці y ходзе антагенезу. Лічыў, што функдыянаванне і развідцё псіхікі адбываецца пры адаптацыі індывіда да асяроддзя (асіміляцыі), a таксама прыстасавання да канкрэтных сітуацый (акамадацыі). Аўтар прац «Псіхалоіія інтэлекгу» (1946), «Уводзіны ў генетычную эпістэмалогію» (т. 1—3, 1949—50) і інш. Тв:. Рус. пер. — Речь н мышленне ребенка. М., 1994; Мзбр. пснхологнческпе труды: Пснхологая лнтеллекга. Генезнс чмсла y ребенка. Логюса я пспхолошя. М., 1994; Сужденне н рассужденне ребенка, СПб., 1997.
ПІЯЙ (Ріаі), мыс на Пд паўвострава Малака, y Малайзіі, паўд. край мацерыковай Азіі (1°1(> паўн. ш. і 103°30 усх. д.).
Тв:. Матерналы по вопросу об аналнэе жнвнцы (разам з Л.І.Каркузакі) / / Лесохнм. промышленность. 1934. №8 (20).
ПІЯЛА (перс.), пасудзіна для піцця ў выглядэе невял. расшыранага ўверх кубка паўсферычнай ці ўсечана-канічнай формы на нізкім паддоне, без ручак. Пашырана ў Сярэдняй Азіі і на сумежных тэрыторыях. Вядома з 2-й пал. 1-га тыс. да н.э. Раннія П. вырабляліся з гліны. Сучасныя П. вырабляюць пераважна фабрьнным спосабам з фаянсу ці фарфору.
ПІЯДЭРМІЯ (ад грэч. pion гной + topMa), г н а й н і ч к о в ы я х в а р о б ы с к y р ы , агульная назва пашкоджанняў скуры, выкліканых уздзеяннем гнаяродных
«ГПЯНЁР», «П a я н і р » (англ. Pioneer), серыя амер. аўтаматычных міжпланетных станцый для даследавання Месяца, планет і касм. прасторы; праграмы іх
распрацоўкі і запускаў. Макс. маса каля 260 кг. У 1958—78 запушчаны 14 станцый. «П.-5» (1960) — ішучны спадарожнік Сонца. «П.-10» (1972) упершыню здзейсніў пралёт пояса астэроідаў, наблізіўся да Юпітэра ( 1973; праведаена даследаванне планегы), дасяіпуў 3-й касм. скорасці і выйшаў за межы Сонечнай сістэмы (1983). «П.-1'l» (1973): даследаванне з пралётнай траекторыі Юпітэра, Сатурна і яго спадарожніка Тытана (1979); атрыманы фотаздымкі планет і некаторых іх спадарожнікаў; выйшаў за межы Сонечнай сістэмы ў 1993. «П.-Be neра-1,-2* (1978) выханалі даследаванне Венеры, y т.л. яе атмасферы. У.С.Ларыёнаў.
Б.Т Пішчыксвіч
П.С ІІІШ'іычука
«ПІЯНЁР БЕЛАРЎСІ», назва газ. *Раніца» ў 1929—93. ПІЯНЕРНЫЯ АРГАНІЗМЫ, віды жывёл і раслін, якія першымі пасяляюцца ў месцах, пазбаўленых глебавага покрыва пад уплывам дзеяння прыродных фактараў (пажарышчы, апоўзні, землі са змытай глебай і інш.) або дзейнасці чалавека (прамысл. пусткі, горныя адвалы, кар’еры і інш.). Вылучаюцца высокай экалагічнай пластычнасцю, непатрабавальнасцю да глебавых умоў. На Беларусі да П.а. адносяцца многія віды імхоў, водарасцей, лішайнікаў, пустазелля (сітнякі, ваўчкі, некат. злакі, верас звычайны, падбел і інш.), насякомых, павукоў. Выкарыстоўваюцца ў біял. рэкулыпывацыі зямель. ПІЯНЁРСКІЯ АРГАНІЗХЦЫІ, грамадскія арг-цыі дзяцей і дарослых, члены якіх называюць сябе піянерамі (франц. pionnier даследчык). Існуюць y Расіі, Украіне, Беларусі, Казахстане, Кітаі, Францыі, Партугаліі, Фінляндыі і інш. краінах, аарозніваюцца струюурай, мэтамі і формамі дзейнасці. Упершыню ўзніклі ў Расіі ў маі 1922 як дзідячыя камуніст. арг-цыі, якія ў кастр. 1922 аб’яднаны ва ўсерас. дзіцячую камуніст. арг-цыю «Юныя піянеры імя Спартака» (з 1926 Усесаюзная П.а. імя У.І.Леніна). П.а. СССР (у 1988 больш за 20 млн. 10— 15-гадовых піянераў-школьнікаў) дзейнічала пад кіраўніцтвам камсамола як яго рэзерв і памочнік, мела сетку пазашкольных устаноў — палацы і дамы піянераў і школьнікаў, піянерскія лагеры і інш., выдавала (1988) 34 газеты і 53 часопісы. У яе ўваходзіла Бел. П.а. імя У.І.Леніна (стюрана ў 1922, каля 900 тыс. чл. y 1977). 3 1920-х г. П.а. існавалі пры камуніст. і
левых сацыяліст. і рабочых партыях многіх краін (у т.л. ў Зах. Беларусі). Распад сусв. сацыяліст. сістэмы i СССР выклікаў крызіс піянерскага руху. Усесаюзная П.а. імя У.І.Леніна 1.10.1990 пераўтворана ў Саюз П.а. — Федэрацыю дзіцячых арг-цый, якая ў 2001 аб’ядноўвала на ўмовах свабоднай асацыяцыі 65 піянерскіх і інш. дзіцячых арг-цый y большасці б. рэспублік СССР. Яе членам з’яўляецца ірамадскае аб’яднанне Бел. рэсп. піянерская арг-цыя (БРПА, утворана 13.9.1990) — добраахвсггная непаліт. грамадская арг-цыя дзяцей (ад 7 гадоў) і дарослых (узрост неабмежаваны) са свабодным членствам, правапераемніда Бел. П.а. імя У.І.Леніна. Налічвае (2001) 280 тыс. членаў. Гал. мэта — дапамагчы падлеткам y іх грамадз. станаўленні, арыентаваць іх на актыўную стваральную дзейнасць, накіраваную на пазнанне свету і паляпшэнне навакольнага жыцця. Кіруючыя органы — Цэнтр. савет (Мінск), абласныя, гар. і раённыя саветьі піянераў. Вышэйшы орган — рэсп. злёт, які раз y 3 гады выбірае старшыню Цэнтр. савета. Асн. праца БРПА вядзецца ў школах, дзе ствараюцца піянерскія дружыны (5 і больш піянераў), якія могуць аб’ядноўвацда ў атрады. Членства ў арг-цыі падзяляецца на 4 ступені: «наследнікі» (папярэдняя ступень, шкальнікі 7— 10 гадоў), «даследчыкі» (уласна піянеры, дзеці з 10 гадоў), «выпрабавальнікі» (старэйшыя піянеры), «лідэры» (кіраўнікі аб’яднанняў). «Даследчыкі», «выпрабавальнікі» і «лідэры» носяць чырв. гальштукі з адпаведнай колькасцю каляровых стужак-нашывак. БРПА працуе па 5 асн. праграмах: «Сем Я» — самапазнанне і развідцё асобы; «Наследнікі» — праца з малодшымі школьнікамі; «Спадчына» — засваенне сац.-культ. традыцый, фарміраванне экалагічнага мысяення, «Гульня — снрава сур’ёзная» — выкарыстанне патэнцыялу гульні ў гуманізацыі адносін паміж падлеткамі; «Дзіцячы ордэн міласэрнасці». Вынікі выканання праграм падводзяцца ў штогадовых летніх палатачных лагерах.
чынальнікі чаго-н.; першаадкрывальнікі ў навуцы, тэхніцы, мастацтве. 2) Сучасная назва асабовага складу інж. часцей франц., герм., брыт., амер. і некат. інш. армій. У рас. арміі ў 2-й пал. 18—1-й пал. 19 ст. піянеры роты і конна-піянерныя эскадроны разам з падраздзяленнямі мінёраў і сапёраў уваходзілі ў склад піянерных батальёнаў, палкоў і брыгад інжынерных войск, y т.л. тых, што дыслацыраваліся на тэр. ВКЛ. Напр., падраздзяленне Літоўскага асобнага корпуса Літоўскі піянерны батальён, якое размяшчалася каля мяст. Бранск Беластоцкай вобл. (цяпер тэр. Польшчы), налічвала больш за 1 тыс. асабовага складу (гл. таксама Літоўскага піянернага батальёна выступленне 1825). П. прызначаліся для дарожных, маставых і палявых фартыфікацыйных работ. У Расіі ў 1829— 44 піянерныя падраздзяленні і часці перайменаваны ў сапёрныя. 3) Члены піянерскіх арганізацый.
ПІЯНІНА (італьян. pianino), гл. ў арг. Фартэпіяна. П ІЯ Р С К ІЯ ш кблы , навучальныя ўстановы ордэна піяраў — пачатковыя вучылішчы і калегіумы.
АЛ.Кабіцкі.
Першыя П.ш. заснаваны ў Рыме ў 1597, пазней створаны ў Іспаніі, Францыі, Германіі, Польшчы і інш. Асн. іх задача — выхаванне дзяцей роэных саслоўяў y духу рэлігійнасці і адданасці каталіцызму. Піярскі калегіум узначальвалі рэктар (займаўся адм. справамі) і прэфект (загадваў навуч. часткай). Навуч. курс падзяляўся на 7 хласаў праформа (вучылі пісаць, чытаць і асновам арыфметыкі), інфіма (тыя ж прадметы і хатэхізіс), граматыка (латынь і пераклады з яе, матэматка), сінтахсіс (латынь, пераклады з яе і напісанне на ёй лістоў), паэзія (пераклады з латыні, красамоўства, рыторыка, латынь, гісторыя) і філасофія (логіка, метафізіка, этыка, геаметрыя). Выкладчыкі 1—5-га класаў мелі званне магістраў, a 6—7-га — прафесараў. Навучанне бясплатнае (плата толькі за інтэрнат). Найб. збаднелыя вучні ўгрымліваліся за кошт ордэна, але выконвалі шэраг прац па школьнай гаспадарцы. Падабенства навуч. праграмы П.ш. на езуіцкую і менш строгая дысцыпліна рабілі іх навуч. ўстановы папулярнымі ў Рэчы Паспалітай.
ПІЯНЕРЫ ( ад франц. pionnier першапраходзец, пачынальнік) (ваен.), 1) па-
На Беларусі ў 18 ст. П.ш. меліся ў Шчучыне, Воранаве, Зэльве, Расонах, Відебску, Лідзе, Паставах, Драгічыне,
Расійскія піянеры: 1, 2 — афіцэр і радавы літоўскага піянернага батальёна (пач. 19 ст.); 3 — радавы коннапіянернага батальёна (1820-я г.); 4 — радавы конна-піянернага батальёна (1840-я г.).
п ія т р о ў с к і
397
Дуброўне і інш. У 1822—31 працавала Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча. У 1740—50-я г. па ініцыятыве польскага асветніка і педагога С.Канарскага праведзена рэформа П.ш. (скарочаны курс тэалогіі, уведзены польская мова, грамадскія і прыродазнаўча-матэм. навукі). Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі і стварэння Віленскай навучальнай акругі становішча П.ш. змянілася. У 1804 піярскія навуч. ўстановы ўключаны ў гэту акругу і атрымалі статус павятовых вучылішчаў. У 1831—34 П.ш. пераўтвораны ў 5-класныя свецкія павятовыя вучылішчы ці зачынены. А. Ф. Самусік.
ПІЯРЫ (лац. paters scholarum piarum айцы набожньіх школ), каталіцкі манаскі ордэн. Засн. ў 1597 ісп. святаром Іосіфам (Хасэ) Каласанцам, y 1621 зацвержаны рымскім папам Грыгорыем XV. На чале ордэна стаялі — генерал, 4 асістэнты і 4 кансультанты. Мэтай П. было выхаванне і навучанне юнаіггва праз стварэнне шырокай сеткі школ і калегіумаў, a не паліт. ці місіянерская дзейнасдь. У Польшчы П. з ’явіліся ў 1642 і ў хуткім часе пашырылі сваю дзейнасць на тэр. ВКЛ. На Беларусі калегіумы П. існавалі ў Драгічыне, Лідзе, існавалі і піярскія школы. Пасля ўключэння Беларусі ў склад Рас. імперыі (канец 18 ст.) П. паступова спынілі сваю дзейнасць. П ІЯ Р ^ Я
А ЛЬВЕАЛЯРНАЯ,
тое, што
парадантоз. П І Я Т Р 0 Ў С К І Віктар Іосіфавіч (1855 — пасля 1917), бел архітэктар. Скончыў Пецярбургскае буд. вучылішча (1879). 3 1879 працаваў y Наўгародскай губ., y 1881—87 Віцебскі гар. архітэктар. Паводле праекта П. і пад яго кіраўніцтвам пабудаваны з-д y г. Чашнікі, рэканструяваны Віцебскі гар. т-р (1882) і Віцебскі Варварынскі касцёл (1885).
Раймонд Генрыхавіч (н. 17.8.1922, ст. Рубежная Луганскай вобл., Украіна), бел. і рас. мовазнавец. Д-р філал. н. (1964), праф. (1964). Скончыў Ленінградскі ун-т (1944), з 1944 працаваў y ім. 3 1956 y Малдаўскай АН, з 1958 y Ленінградскім аддзяленні Ін-та мовазнаўства Рас. АН, з 1964 y Мінскім пед. ін-це замежных моў, з 1966 y Рас. пед. ун-це імя А.І.Герцэна. Даследуе праблемы тэарэт. лінгвістыкі, штучнага інтэлекту, інж. лінгвістыкі, лінгвадыдактыкі. Аўтар кн. «Мадэліраванне фаналагічных сістэм і метады іх параўнання» (1966), «Інжынерная лінгвістыка і тэорыя мовы» (1979), «Тэкст — камп'ютэр — чалавек» (1984) і інш. П ІЯ Т Р 0 Ў С К 1
Te:. Введенне в математаческую лннгвнстшсу. Мн., 1982 (разам з М.М.Лясохіным, К.Ф.Лух’яненкавым); Методы автоматаческого аналнза н сннтеза гекста. Мн., 1985 (у
398
п ія т у х о в іч
сааўт. ); Люігвнстнческмй автомат м его речемыслмтельное обоснованне. Мн., 1999. А.В.Зубаў.
Міхаіл Мікалаевіч (23.2.1891, в. Алексінічы Сенненскага р-на Віцсбскай вобл. — 20.12.1937), бел. крытык і літ.-знавец. Правадз. чл. Інбелкульта (1925), праф. (1926). Скончыў Нежынскі гісторыка-філал. ін-т П ІЯТУ Х0ВІЧ
рыж — 11.10.1963], французская эстрадная спявачка-шансанье. 3 1930 выступала ў кабарэ і эстрадных т-рах, з 1956 y т-ры «Алімпія» ў Парыжы. Валодала багатым адценнямі голасам. Яе выканальніцкую манеру вылучалі экспрэсія ў спалучэнні з прастатой. Стварыла лірычную песню-споведзь, прадягвала традыцыю стылю «песнь франц. вуліцы», y які прыўнесла трагічныя матывы, была аўтарам многіх з іх. Знялася ў фільмах «Безыменная зорка», «Парыж працягвае спяваць», «Фрэнчканкан» і інш. Аўтар мемуараў. Тв.\ Рус. пер. — На балу удачл. М., 1965; Кннга о себе / / Театр. 1965. № 1—5. Лйтп Б е р т о С. Эднт Пнаф: Пер. с фр. М., 1991; Д ю к л о П., М а р т е н Ж. Эдаг Пнаф: Пер. с фр. Смоленск, 1997.
ММ.Піятуховіч
Э.Піяф.
(1917). 3 1921 y Мінску. Чл. навук.-тэрміналагічнай камісіі, выкладчык і сакратар Белпедтэхнікума. 3 1922 выкладчык зах.-еўрап. і бел. л-р y БДУ. Працаваў і ў Інбелкульце, АН БССР (кафедра гісторыі бел. л-ры, Ін-т л-ры і мастацтва). У сувязі з абвінавачаннямі ў нацдэмакратызме ў 1934 (паводле інш. звестак, y 1936) пакінуў Беларусь. Выкладаў y пед. ін-тах Паўн. Каўказа. У 1937 рэпрэсіраваны. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. Універсітэцкі курс П. лёг y аснову яго «Нарысаў гісторыі беларускае літаратуры. Ч. 1 (Агляд літаратурна-ідэалагічных плыняў XIX і пачатку XX в.» (1928), якія мелі станоўчае значэнне ў тагачасных метадалаг. пошуках, хоць ён і не пазбег сацыялаг. схематызму. Аўтар артыкулаў пра фальклор, Ф.Скарыну, Ф.Багушэвіча, Я.Купалу, Я.Коласа, М.Багдановіча, Ц.Гартнага, Ядвігіна ІІГ., М.Чарата, К.Чорнага і інш. Рэдактар-укладальнік гісторыка-літ. хрэстаматыі «Выпісы з беларускае літаратуры: Новы і найноўшы кругабегі» (1923). Рэдактар, аўгар уступнага артыкула да твораў П.Труса (1934, 1935). Праца- П. «Рукапісы А.Рыпінскага» апубл. ў 1990 В.Скалабанам. Тв.\ Францішак Скарына і яго літаратурная дзейнасць. Мн., 1926; Ля вытокаў лірыкі Янкі Купалы. Мн., 1927; Паэтычнае светаадчуванне ў творчасці Якуба Коласа. Мн., 1927; Звычаі і песні беларускага селяніна y іх гаспадарчай аснове. Мн., 1928; У кн.: Матэрыялы да гісторыі беларускай літаратуры. T. 1. Мн., 1936. Літ.: М y ш ы н с к i М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 20—30-я гг. Мн., 1975. С. 90— 101; К н с е л е в Г. Разыскнвается классмх... Мн., 1989. С356—376; Возврашенные нмена: Сотрудннкм АН Беларусм, мострадавшнс в перяод сталнн. репресснй. Мн., 1992. С. 86—87. Г.В.Кісялёў. ІІІЯФ (Piaf) Эдзіт [сапр. Г а с ь ё н (Gassion) Эдзіт Джавана; 19.12.1915, Па-
ПЛАВАЛЬНЫ ПУЗЬІР (лац. vesica natatoria), няпарны або парны орган рыб. Развіваецца як выраст пярэдняй ч. кішэчніка. Выконвае гідрастатычную, y некат. рыб — дыхальную (дваякадыхальныя, касцявыя ганоіды, мнагапёры), гукавыдаючую і гукаўспрымальную функцыі, a таксама ролю рэзанатара і пераўтваральніка гукавых хваль. У адных рыб П.п. звязаны з кішэчнікам (т.зв. адкрытапузырныя), y другіх поўнасцю ізаляваны (закрытапузырныя), і рэгуляванне ўтрымлівання газаў y ім ажыццяўляедца пры дапамозе т.зв. чырв. цела, або авала (густое спляценне крывяносных капіляраў на ўнутр. сценцы); рэгуляцыя ажыццяўляецца рэфлекторна. Аб’ём П.п. і суадносіны газаў y ім адрозніваюцца ад саставу атм. паветра і могуць мяняцца. У некат. рыб П.п. адсутнічае (напр., акулы, месяцрыба і рыбы, якія вядуць прыдонны спосаб жыцдя: камбалы і інш.). IIJIÂBAHHE с п а р т ы ў н а е , від воднага спорту. Аб’ядноўвае П. на спарт. дыстанцыі, падводнае (гл. Падводны cnopm), сінхроннае (гл. Плаванне сінхроннае), гульнявае, прыкладное. Састаўная ч. пяцібор’я сучаснага і інш. мнагабор’яў. П. на спарт. дыстанцыі ўключае спаборніцтвы на дыстанцыі ад 50 да 1500 м спосабамі кроль, кроль на спіне, брас, батэрфляй (дэльфін). Гульнявае П. — розныя рухомыя гульні (воднае пола і інш ). Прыкладное П. — ныранне ў даўжыню і на глыбіню, ратаванне тапельца, пераадоленне водных перашкод. Вядома са стараж. часоў як практычнае і ваенна-пракгычнае умельства. Як від спорту ўзнікла на мяжы 15— 16 ст., сфарміравалася да канца 19 ст. 1-ы чэмпіянат Еўропы адбыўся ў 189р. 3 1896 y праграме Алімп. гульняў. Міжнар. аматарская федэрацыя П. арганізавана ў 1908, Еўрап. ліга П. — y 1924. 1-ы чэмпіянат свету праведзены ў 1973 (Бялград).
На Беларусі афіц. спаборнідтвы па П. праводзяцца з 1924. У 1936 y Мінску пабудаваны першы плавальны басейн. 1-ы чэмпіянат Беларусі адбыўся ў 1927 (г. Гомель). У рэспубліцы працуюць каля 70 крытых плавальных басейнаў, y тл. воднаспартыўны камбінат. Сярод бел. спартсменаў найб. поспехаў дасягнулі А . Гукаў, С.Каплякоў, A Рудкоўская,
Э.Васількова — сярэбраны і бронз. прызёр XXII Алімп. гульняў (1980), Н.Бараноўская — бронз. прызёр чэмгііянату Еўропы (1999), І.Ларычава — чэмпіёнка СССР (1981) і інш. А.М.Петрыкаў.
IIJIÂBAHHE CIHXPÔHHAE, п л а ванне мастацкае, плаванн е ф і г у р н а е , практыкаванні (комплексы рухаў) y вадзе (часткова на сушы) з элементамі харэаграфіі, акрабатыкі і гімнастычных камбінацый; від воднага спорту. Выконваецца сола, дуэтамі або групай. У спаборніцтвы ўключаюцца тэхн. і адвольная (пры муз. суправаджэнні) праграмы. Выкананне фігур на вадзе ўзнікла ў 1920— 30-я r. ў Еўропе, ЗША, Канадзе і інш. У 1952 створаны К-т сінхроннага плавання пры Міжнар. федэрацыі плавання. Міжнар. спаборніцгвы праводзяцца з 1958. Першы чэмпіянат свету праведзеньі ў 1973 (Бялград), Еўропы — y 1977 (г. Несшэ, Швецыя), y праграме Алімп. гульняў з 1984 (г. Лос-Анджэлес, ЗІПА). Найб. развіта ў Padi, Японіі, Канадзе, Францыі, ЗІПА і інш.
На Беларусі спарт. школа па П.с. створана ў 1982, Федэрацыя сінхроннага плавання — y 1992. Нац. каманда вьіступае ў міжнар. спаборнідтвах з 1992, сярэбраньі прызёр Кубка Еўропы «В» (1994, Полыпча), бронз. прызёр (1999, Нідэрланды). Сярод бел. спартсменак найб. вызначыліся Т.Мяшкова — сярэбраны прызёр Кубка Еўропы (1994), Н.Сахарук, К.Надзеждзіна. IIJIÂBAHHE Ў ЛАСТАХ, від падводнага плавання з аквалангам, плаванне ў ластах, ныранне ў ластах y даўжыню; від падводнага спорту. Спаборнідтвы па плаванні з аквалангам праводзяцца на дыстанцыях 100, 400 і 800 м; па плаванні ў ластах — на 100, 200, 400, 800 і 1500 м і на марафонскія дыстанцыі 8000 м для мужчын і 6000 м для жанчын; па ныранні ў ластах — на 50 м, эстафеты 4 х 100 і 4 х 200 м. Сярод бел. спартсменаў найболып значных вынікаў дасягалі I.Бурая, Я.Говарава, Т.Назарава, В.Зборшчык — чэмпіёнка СССР (1976, 1977), ААляшкевіч — сярэбраны прызёр чэмпіянату Еўропы (1997) , бронз. прызёр чэмпіянату свету (1998) , А.Ашэйчык і С.Карунец — абс. чэмпіёны Беларусі (2000). С.А.Патрыкееў. IIJIABAHHE ЦЕЛ, стан раўнавагі цвёрдага цела, апушчанага часткова ці поўнасцю ў вадкасць (газ), a таксама рух гэтага цела па паверхні або ўнутры вадкасці (газу). На апушчанае ў вадкасць цела дзейнічае сіла цяжару, прыкладзеная да цэнтра цяжару цела, і выштурхная (пад’ёмная) сіла (гл. Архімеда закон), прыкладзсная да цэнтра цяжару выштурхнугага аб’ёму вадкасці — цэнтра ціску. Для раўнавагі плаваючага цела (судна) неабходна, каб сіла цяжару і выштурхная сіла былі роўныя па модулі і каб цэнтр цяжару цела і цэнтр ціску знаходзіліся на адной вертыхалі (вось плавання). Крытэрысм устойлівай раўнавагі судна з'яўляецца становішча метацэнтра — пункта перасячэння лініі дзеяння выштурхной сілы з плоскасцю сіметрыі цела. Становішча метацэнтра мяняецца пры
змене вугла нахілу плаваючага цела. Раўнавага судна будзе ўстойлівая, калі яго цэнтр цяжару ляжыць ніжэй за метацэнтр, таму што пара сіл, утвораная сілай цяжару і выштурхной сілай, будзе паварочваць нахіленае судна ў адваротным напрамку. Калі метацэнзр размешчаны ніжэй за цэнтр цяжару, то раўнавага будзе няўстойлівая і судна можа перакуліцца. Тэарэт. пытанні раўнавагі плаваючых цел вывучаюцца ў караблебудаўніцгве. А.ІБолсун.
Да арт. Плаванне цел: a — устойлівая раўнавага; 6 — няўстойлівая раўнавага; Ц 1 — цэнтр цяжару; Ц2 — цэнтр ціску; М — метацэнтр; сіла.
— сіла цяжару;
— выштурхная
П л Ав і КАВАЯ КІСЛАТА, тое, фторыставадародная кіслата.
што
ПЛАВІКАВЫ ШПАТ, другая назва мінералу флюарыт. ПЛАВІЛЬНАЯ ІІЕЧ, прамысловая печ для плаўкі. У ГІ.п. матэрыялы награваюць да т-ры, якая перавышае т-ру плаўлення (у адрозненне ад награвальнай печы). Працуюць на цвёрдым, вадкім, газападобным паліве. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сці чыгуну (гл. Доменная печ, Вагранка), сталі, каляровых металаў і сплаваў (гл. Бесемераўскі працэс, Мартэнаўскі працэс, Тамасаўскі працэс), варкі шкла, пераплаўкі базальту і інш. ПЛАШЛЫІІЧЫКАЎ Пётр Аляксеевіч (4.4.1760, Масква — 30.10.1812), рускі акцёр і драматург. Скончыў Маскоўскі ун-т (1779). У 1779—93 акцёр Пецярбургскага т-ра (у 1787—93 інспектар трупы), пртым на маскоўскай сцэне. Выступаў y трагедыях, бытавых камедыях і мяшчанскай драме: Ярб («Дыдона» Я.Княжніна), Эдып («Эдып y Афінах» У.Озерава), Праўдзін і Скацінін («Недаростак» Дз.Фанвізіна) і інш. Заклікаў да паказу ў мастацтве «трэцяга саслоўя» — мяшчанства, купецтва (праграмныя артыкулы ў час. «Зрнтель», 1792, разам з І.Крыловым). Аўтар камедый з сялянскага і купецкага побыту «Бабыль» (паст. 1790), «Сядзелец» (паст. 1803), трагедый «Рурык» (пад назвай «Усяслаў», паст. 1791), «Ярмак, пакарыцель Сібіры» (1803) і інш. ПЛАГІЯКЛАЗЫ (ад грэч. plagios косы + klasis расшчапленне), пародаўгвараль-
ныя мінердлы падкласа каркасных сіліПЛАДАЖЭРКІ___________ 399 катаў. Безупынны ізаморфны рад Na—Са алюмасілікатаў: натрыевы — альбіт, якія рана пладаносяць (на 2—3-і год), выкакальцыевы — анартыт. П. ў залсжнасці ад колькасці анартыту наз.: алігаклаз рыстанне плосхіх форм кроны дрэў, інтэграваных метадаў барацьбы з хваробамі і шкод(10—30%), андэзін (30—50%), лабрадор нікамі і інш. Асн. пастаўшчыкі садавіны і (50—70%), бітаўніт (70—90%). Паводле ягад — гаспадаркі, дзе П. развіваецца паводколькасці' крэменязёму вылучаюць кісле закончанага цыкла (ад вырошчвання да пастаўкі прадукцыі пакупнікам): «Рассвет*, лыя П. (альбіт, алігаклаз), сярэднія (ан«Беражное* (Брэсцкая вобл.), «Прагрэс* дэзін) і асноўныя (лабрадор, бітаўніт). (ГродзеПская вобл ), «Зубхі», «Клецкі* (МінКрышталізуюцца ў трыкліннай сінганіі. ская вобл.) і інш. Утвараюць таблітчаста-прызмадычныя і Літ:. Плодоводстю. М., 1979; Плоды н таблітчастыя крышталі з характэрным овошн в пнтаннм человека. Мн., 1983. двайнікаваннем. Колер белы, шараватаМ.Р.Мялік. белы, з зялёным, сінім, чырвоным адПЛАДАВ0ДСТВА БЕЛАРЎСКІ НАВУценнямі. Цв. 6—6,5. Шчыльн. 2,6— 2,8 г/см3. Утвараецца пры крьшггалізацыі кбВА-ДАСЛБДЧЫ ШСГЫТУТ (БелВДІП) магмы. Гал. пародаўтваральныя мінераМ і н і с т э р с т в а с е л ьс к а й гаслы магматычных, метамарфічных і п а д а р к і і х а р ч а в а н н я і А к а асадкавых шрных парод. Выкарыстоў- д э м і і а г р а р н ы х н а в у к Р э с ваецца як буд. і вырабны камень. Гл. п у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1990 y таксама Палявыя шпаты. пас. Самахвалавічы Мінскага р-на на баэе галіновых аддэелаў і лабараторый БелНДІ ПЛАГІЯТ (ад лац. plagio выкрадаю), бульбаводства і плодаагародніцтва. наўмыснае прысваенне аўтарства на чуБелНДІП правапераемнік Бел. аддзяленжы твор літаратуры, навукі, мастацтва, ня Усесаюзнага ін-та прыкладной батанікі і на вынаходства або рацыяналізатарскую новых культур (створана 10.10.1925 на баэе саўгаса «Лошыца 1-я» Мінскага р-на пад кіпрапанову. Паводле заканадаўства Рэсраўніцтвам М.І Вавілава). У 1931 на базе Бел. публікі Беларусь П. разглядаецца як ісаддзялення ў в. Лошыца 1-я засн. Бел. затотнае парушэнне канстытуцыйных нальная плодаагароднінная доследная станправоў і свабод чалавека і грамадзяніна цыя, рэарганізаваная ў 1956 разам з Русінаі цягне адказнасць y крымінальным або віцкай агароднінабульбаводчай селекцыйнай цывільна-прававым парадку. П. прыстанцыяй y БелНДІ пладаводства, агародніцзнаецца выпуск y свет чужога твора без тва і бульбаводства (э 1964 y пас. Самахвалавічы; y 1972—90 БелНДІ бульбаводства і плоспасылкі на аўтара, апублікаванне стводаагародніцгва). ранага сумесна з сааўтарамі твора тольАсн. кірункі навук. дзейнасці: селеккі пад сваім імем, a таксама незаконны цыя і інтрадукцыя пладовых, ягадных, перадрук ці распаўсюджванне чужога малапашыраных культур, вінаграду і іх твора, прымус да сааўтарства або незапрышчэпаў; збор і захаванне генет. рэконнае выкарыстанне інш. аб’ектаў аўсурсаў пладовых і ягадных культур; растарскага npaea і сумежных правоў. працоўка і ўдасканаленне тэхналогій Крымін. адказнасць за ГІ. прадугледжавытв-сці, захоўвання і перапрацоўкі на арт. 201 КК. Аўтар і яго праваперапладоў і ягад, тэхналогій вытв-сці пасаемнікі маюць права ў цывільна-правадачнага матэрыялу на аздароўленай асвым парадку патрабаваць унясення аднове; селекцыйнае паляпшэнне плем. і паведных паправак, публікацыі ў друку прадукц. якасцей пчол, удасканаленне або інш. спосабам апавяшчэння пра дапушчаныя парушэнні, патрабаваць за- тэхналогій іх утрымання і выкарыстанбароны выпуску твора ў свет ці спыніць ня; распрацоўка навук. і эканам. прагнозаў і комплексных праграм развіцця яго распаўсюджванне і пакрыцдя панесеных y выніку П. страт. Т.А.Маслыка. садоўнідтва і пчалярства на Беларусі; праектаванне і закладка шматгадовых ПЛАДАВ0ДСТВА, галіна раслінаводпасадак і інш. У вйніку селекцыі ін-там ства, якая вывучае будову, заканамервыведзена болыл за 150 сартоў пладонасці росгу і развідця пладовых кулыпур, вых і ягадных культур (44 з іх раянавазаймаецца іх вырошчваннем. Кірункі на на Беларусі), распрацаваны новыя П.: гадавальнікаводства (вырошчванне тэхналогіі і методыкі размнажэння, выпасадачнага матэрыялу пладовых кульрошчвання і агратэхнікі; створаны нотур; гл. Лладовы гадавальнік), уласна П. выя віды кансерваў з лячэбна-прафі(вырошчванне семечкавых, костачкалакг. ўласцівасцямі. Аспірантура і савет вых і арэхаплодных культур), ягадаводпа абароне канд. дысертацый з 1991. ства (вырошчванне ягадных культур). Вьшзе навук. эб. «ГРтадаводсгва». У ін-це праСубтрапічнае П., вінаградарства і цышвалі і працуюць: ГA .Баўтута, А Р.Ватрусаводсгва звычайна разілядаюцца як са- лузнёў, РЛДзевятаў, д-ры с.-г. н. Р.Э Лоймаст. галіны. У сусв. сартымент увахо- ка i В.А.Мацвееў, Э.П.Сюбарава, А.Я.С/оА.М.Крыварот. дзяць больш за 100 відаў і дзесяткі ты- бараў. сяч сартоў пладойлх культур, найб. пашыраныя яблыня, масліна, груша, ІІЛАДАЖЙРКІ (Laspeyresiini), трыба сліва. Агульная пл. каля 20 млн. га. (шэраг родаў) матылёў сям. ліставёртак. На Беларусі (1998) агульная плошча пладоКаля 700 відаў. Пашыраны ўсюды, аква-ягадных насаджэнняў усіх узростаў — рамя Антарктыды, асабліва шматлікія ў 100,3 тыс. га, валавы збор пладоў і ягад — лясах Еўразіі. Многія віды — шкоднікі. 350 тыс. т. Сучасны кірунак развіцця — інНа Беларусі каля 30 відаў; найб. шкодтэнсіўнае П., прадуглсджвае выкарыстанне нЬхарослых насаджэнняў (выш. 1,5—3 м), ныя слівавая пладажэрка, яблыневая
400 ___________ ПЛАДАЛІСЦІК пладажэрка, П. арэхавыя (Laspeyresia ашріапа, L. splendana), гарохавая (L. nigricana), гарошкавая (Grapholitha dorsana). Размах крылаў да 25 мм; пярэднія цёмныя са стракагы.ч малюнхам, заднія больш светлыя, аднатонныя. Вусені ад чырванавата-ружовага да светлага колеру, з цёмнай галавой; развіваюцца ў пладах (адсюль назва), насенні, хары, парастках і каранях раслін. Часам да П. адносяць матылёў трыбы кахіліны, асобныя віды агнёвак і некат. інш. матылёў.
С.Л.Максімава. ІІЛАДАЛІСЦІК, рэпрадуктыўная частка кветкі пакрытанасенных, што ўзнаўляе семязавяэі (семязародкі). Адзін або некалькі П. складаюць жаночую ч. кветкі — гінецэй. Лічыцца, што П. ліставога паходжання, але гамалагічны не вегетатыўнаму, a відазмененаму лісту, які нясе мегаспарангіі з мегаспорамі (мегаспарафілу). Замкнёны П. або некалькі зрослых паміж сабой П. наз. песцікам. ПЛАД0ВАЕ ЦЕЛА, ёмішча спараносных органаў большасці сумчатых і базідыяльных грыбоў. Утворана спляценнем міцэліяльных гіфаў; звычайна складае бачную ч. грыба. Служыць для аховы і распаўсюджвання спор. У аскамідэтаў П.ц. — апатэцыі, клейстатэцыі і перытэцыі. У базідыяльных грыбоў П.ц. плевачныя, распасцёртыя па субстраце, кагіыта- (губы), булава-, карала- (рагацікі), парасонападобныя ў выглядзе uianKi на ножцы (шапкавыя), шара- або грушападобныя (порхаўкі). У інш. грыбоў адрозніваюць П.ц. з адкрытым гіменіем, паўзакрытым і поўнасцю закрытым. Споры развіваюцца на паверхні П.ц. (напр., на пласцінках — y сыраежак, y трубачках — y баравікоў). Ніжэйшыя грыбы, некат. сумчатыя (напр., дрожджы), некат. базідыяльныя (галаўнёвыя, іржаўныя) і ўсе недасканалыя грыбы П.ц. не маюць. Форма, памеры, кансістэнцыя і афарбоўка П.ц. ў ірыбоў з’яўляюцца сістэм. адзнакамі. ПЛАД0ВАЯ ГНІЛЬ, м а н і л ё з, хвароба пладовых дрэў, якая выклікаецца недасканалымі грыбамі з роду манілія. Найб. пашырана на вішні, чарэшні, сліве, грушы і яблыні. Пашкоджвае плады, кветкі, лісце, парасткі і інш. Пашырана ўсюды, моцна праяўляецца ў вільготныя і цёплыя гады. Інфекцыя разносікца ветрам, дажджом, насякомымі (пладажэрка, казарка), пранікае ў органы раслін праз мех. пашходжанні. На пладах паяўляюцца невял. бурыя плямы, якія хугка разрастаюцца, тканкі плода размякчаюцца. На паверхні заражаных пладоў угвараюцца белавата-шэрыя, жаўтаватыя канцэнтрычныя падушачкі. Некат. пашкоджаныя плады не ападаюць, муміфікуюцца, робяцца чорнымі, зімуюць, праз іх адбываецца першаснае заражэнне дрэў наступным летам. Стратьі ўраджаю пладоў ад П.г. дасягаюць 50—70%. Меры барацьбы: знішчэнне ападу, перакопванпе глебы вакол ствалоў, апырскванне бардоскай вадкасцю.
ПЛАД0ВЫ ГАДАВАЛЬНІК, участак зямлі ці гаспадарка, дзе вырошчваюць пасадачны матэрыял раянаваных і перспектыўных сартоў пладовых культур. Мае аддзяленні: размнажэння з участкамі пасяўным (школа сеянцаў), чаранковым, атожылкавым; фарміравання (школа саджанцаў); матачных насаджэнняў; дэкаратыўных і лясных парод. На Беларусі П.г. ў БелНДІ пладаводства, Гродзенскім занальны м с.-г. ін-це, Лужаснянскім с.-г. тэхнікуме (Віцебскі р-н), Жыліцкім саўгасе-тэхнікуме (Кіраўскі р-н Магілёўскай вобл.), Брэсцкай абл. доследнай стандыі, эксперым. базах «Русінавічы» (пас. Самахвалавічы, Мінскі р-н), «Ругкевічы» (Шчучынскі р-н Гродзенскай вобл.), саўгасе «Зубкі» (Клецкі р-н Мінскай вобл.) і інш. М.Р.Мялік, З.А.Казлоўская. ПЛАД0ВЫЯ КУЛЬТЎРЫ, расліны, якія вырошчваюць для атрымання ядомых пладоў; аб’ект пладаводства. Вядома больш за 200 відаў з 26 сямействаў. Пераважна дрэвы і кусты, таксама травяністыя расліны і ліяны. Падзяляюцца на семечкавыя (яблыня, груша, рабіна, глог, ірга, айва, мушмула), костачкавыя (вішня, чарэшня, сліва, алыча, абрыкос, персік), ягадныя (суніды, маліны, парэчкі, агрэст), арэхаплодныя (ляшчына, грэцкі арэх, міндаль, фіс-
ташка), субтрапічныя пладовыя (лімон, мандарын, грэйпфрут, апельсін, інжыр, іранат, хурма, масліна), трапічныя пладовыя (банан, манга, ананас, папайя). На Беларусі асн. П.к. — яблыня, сліва, груша, алыча, вішня, маліны і інш. Плады П.к. (садавіну) выкарыстоўваюць y харч., фармакалагічнай і парфумернай прам-сці. Селекцыйпая работа ла інтэнсіфікацыі пладаводства вядзецца ў БелНДІ пладаводства з 1925; выведэена больш за 150 сартоў, раянаваных на Беларусі і ў інш. краінах. М.Р.Мялік. іі л а д Ь в ы я МЎШКІ (Drosophilidae), сямейства круглашыўных караткавусых насякомых атр. двухкрылых. Каля 2 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Могуць пераносіць узбуджальнікаў захворванняў раслін. Некат. мініруюць лісце (утвараюць унутры ліста хады і поласці).
Даўж. да 4 мм. Афарбоўка пераважна жоўтая. Лічынкі жьтуць y гніючых грыбах, садавіне, гародніне і інш. Гл. таксама Дразафілы.
ПЛАЁШЦІ (Ploieçü), горад на Пд Румыніі, на р. Прахава. Адм. ц. жудзеца Прахава. Засн. ў 1596. Каля 300 тыс. ж. (2000). Важны трансп. вузел (7 чыгунак, аўтадарогі, нафта- і газаправоды). Цэнтр асн. нафтаздабыўнога раёна краіны. У наваколлі П. здабыча нафты, прыроднага газу, бурага вугалю, каменнай солі. Прам-сць: нафтаперапр., маш.-буд. (нафтавае і хім. абсталяванне, падшыпнікі, трансп. сродкі), харч. (мясная, малочная, мукамольная, вінна-гарэлачная, хлебапякарная), хім., тэкст., шкляная, фаянсавая, гарбарная, буд. матэрыялаў, паліграфічная. Буйная ЦЭС. ІІЛАЗМА (ад грэч. plasma літар. вылепленае, аформленае) y ф і з і ц ы, іанізаваны газ, y якім шчыльнасці дадатных і адмоўных зарадаў прыкладна аднолькавыя. Mae шэраг асаблівасцей, якія дазваляюць лічыць яе асобным (нараўне з цвёрдым, вадкім і газападобным) агрэгатным станам рэчыва. У стане П. знаходзяцца Сонца, гарачыя зоркі, міжзорнае асяроддзе, зоркавыя атмасферы, галакгычныя туманнасці і іпш. Уласцівасці П. вывучае фізіка плазмы.
Пладажэрка гарохавая: 1 — імага; 2 — вусень; 3 — пашкоджаная расліна.
У залежнасці ад ступені іанізацыі (адносін канцэнтрацыі эараджаных часціц да поўнай іх канцэнтрацыі) адрозніваюць слаба, сярэдне і поўнасцю іанізаваную П. 3-за наяўнасці паміж зараджанымі часцідамі далёкадзейных (кулонаўскіх) сіл нават разрэджаная плазма з’яўляецца складана арганіэаваным асяроддзем з мпоствам элементарных і калект. працэсаў y ім. Штучна П. атрымліваюць з дапамогай эл. поля ў газавых разрадах, нагрэву
газу, уздзеяння іанізавальных вьтрамяненняў, ударных хваль і інш. Уласцівасці П. ў знешніх палях апісваюцца кінетычным ураўненнем Больцмана (гл. Кінетычная тэорыя газаў) і сістэмай Максвела ўраўненняў, y якія ўваходзяць самаўзгодненыя (пэўным спосабам усярэдненыя) эл. і магн. палі. Калі ўласна плазменныя эфекты неістотлыя, карыстаюцца больш грубымі набліжэннямі магнітнай гідрадынамікі. Многія ўласцівасці, характэрныя для П., маюць таксама сукупнасці носьбітаў зараду ў лаўлравадніках і металах; іх асаблівасць — магчымасць існавання пры нізкіх (для газавай П.) т-рах — пакаёвай і ніжэй Выкарыстанне высокатэмпературнай П. (т-ра да 10s К) звязана з праблемай ажыццяўлення кіравальных тэрмаядзерных рэакцьій. Найб. пашырана выкарыстанне ў тэхніцы нізкатэмпературнай (халоднай) П. (т-ра прыкладна ад 103 да 105 K) y газаразрадных прыладах, газавых лазерах, магнітагідрадынамічных і тэрмаэмісійных генератарах, плазматронах, плазменных паскаральніхах і інш. (гл. Плазменная тэхналогія, Плазмахімія).
На Беларусі даследаванні па фізіцы і тэхніцы П. вядуцца ў Фіз.-тэхн. ін-це з канца 1940-х г. (вывучэнне працэсаў, што працякаюць y вобласці кантакту электраразраднай П. з металамі), Ін-це фізікі з 1955 (П. эл. дугавых і іскравых разрадаў як крыніцы святла, a з 1960 — сістэматычныя даследаванні нізкатэмпературнай П.), Ін-це цепла- і масаабмену, Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Фіз.-тэхн. ін-це Нац. АН, БДУ.
плазменных патокаў і ўдарных хваль метадамі П. вызначаюцца ціск, т-ра і інш. параметры плазмы ў вобласді яе распаўсюджвання, y т.л. ў вобласці узаемадзеяння плазмы з цвёрдьм делам ці інш. плазменнымі асяроддзямі. Гл. таксама Радыяцыйная плазмадынаміка.
ПЛАЗМ ЕННАЯ
401
Л і т М н н ь к о Л.Я. Полученне н нсследованне дмпульсных ллазмеддых лотоков. Мд., 1970. Л.Я.Мінько, Г.С.Раманаў.
арган. і арган. плёнкі), скарачае колькасць тэхнал. стадый, пашырае сыравінную баэу і змяншае шкодныя выкіды ў навакольнае асяроддзе, спрашчае кіраванне працэсамі і інш. Метадамі П. можна атрымліваць вокіслы азоту з паветра, ацэтылен з вуглевадародаў, сінтээ-газ для вытв-сці вінілхларьіду, каталіэатары для азотнай і нафталерапрацоўчай лрам-сці, ферытавыя ларашкі, вокіслы тытану і цырконію , фосфарныя злучэдді, a таксама лаляпшаць і змяняць паверхневыя ўласцівасці матэрыялаў і інш.
ПЛАЗМАТРОН [ад гтазма + (.элек)трон\, плазменны г е н е р а т а р , газаразрадная прылада для атрымання патокаў нізкатэмпературнай плазмы.
На Беларусі тэарэт. і эксперым. даследаванні ў галіне П. вядуцца з 1967 y Ін-тах цепла- і масаабмену, фізікі Нац. АН, БДУ. Гл. таксама Плазменная тэхналогія, Фізіка плазмы.
На Беларусі даследаванні па пытаннях П. вядуцца з пачатку 1960-х г. y Ін-це фізікі, Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Ін-це цегша- і масаабмену Нац. АН, БДУ.
Пашыраны дугавыя (магутдасць да 10 МВт) і высокачастотныя (да 1 МВт) П. У д у г а в ы м П. рабочы газ (налр., вадарод, аргон, азот) ператвараецца ў ллазму лры праходжанні праз сціснугую эл. дугу з высокай канцэнтрацыяй энергіі. У в ы с о к а ч а с т о т н ы х П. газ награваецца за кошт віхравых высокачастотных (ці ЗВЧ) токаў. Стабілізацыя разраду ў П. ажыццяўляецца магн. полем, газавым віхрам, які абдзімае дугу, і інш. Выкарыстоўваецца ў плазменнай металургіі, для плазменнай алрацоўкі матэрыялаў, y плазмахім. тэхналогіі.
Літ:. Ннзкотемпературная плазма. Т. 3. Хдмдя плазмы. Новоснбнрск, 1991; Ннзкотемпературная плазма. Т. 4. Плазмохнмдческая технологая. Новоснбдрск, 1991. А.ФБубліеўскі.
ПЛАЗМАЦЫТ0МА, тое, што міэломная хвароба. ПЛАЗМЕННАЯ ЗВАРКА з в a р к a с ц і с н у т а й д у г о й , зварка металаў з дапамогай нізкатэмпературнай (~ 104К)
Літ:. А р ц й м о в н ч Л.А Элементарная фвзнка плазмы. 3 нзд. М., 1969; T р y б н н к о в Б.А. Введенне в теордю плазмы. Ч. 1— 3. М., 1969—78; Основы фнзнкм плазмы. T. 1—2. М., 1983—84; Ч е н Ф.Ф. Введенде в фвзлку плазмы: Пер. с англ. М., 1987. Л.Я.Мінько, Г.С.Раманаў.
IIЛA3 MA КРЫВІ, вадкая частка крыві, якая застаецца пасля выдалення форменных элементаў. Mae ў сабе 90—93% вады і 7— 10% сухога рэчыва. У П.к. ёсць бялкі (каля 200 відаў), тлушчы, вугляводы, мінер. солі, ферменты, вітаміны, гармоны і інш. Асн. функдыі П.к.: трафічная, рэгулятарная, ахоўная, гамеастатычная, ферментатыўная. Абумоўлівае згусальнасць крыві, удзельнічае ў газаабмене. Найб. значныя бялкі П.к. — сыьбуміны, глабуліны, фібрынаген (пры гемакаагуляцыі ператвараецца ў фібрын). П.к. без фібрыну наз. сывараткай. Змены ў саставе П.к. маюць дыягнастычнае значэнне для вызнааэння захворвання (рэўматызм, цукровы дыябет). 3 П.к. гатуюць лек. прэпараты (напр., альбумін, фібрынаген, гама-глабулін). Гл. таксама Кровазаменныя вадкасці. А. С.Леанцюк. п л а з м а д ы н Ам ік а ,
раздзел фізікі плазмы, які вывучае рух плазмы і яе ўзаемадзеянне з рэчывам, Ураўненні П. вынікаюць з дастасаванняў ўраўненняў магнітнай гідрадынамікі да рухомых аб’ёмаў вьтрамяняльных сціскальных суцэльных асяроддзяў (напр., газу, плазмы). Харакгэрная асаблівасць руху такіх асяроддзяў — маічымасць узнікнення і раслаўсюджвання ў іх ударных хваль. Задачы П. рашаюцца разлікова-тэарзг. і эксперым. метадамі. Эксперыменты праводзяцца ў звыш- і гіпергукавых аэрадынамічных трубах, балістычных устаноўхах, ударных і імпульсных электраразрадных зрубах і інш. Пры даследаваннях
П л а з м а тр о н ы : a — дутавы; б — індукцыйны; 1 — крыніца сілкавання; 2 — разрад; 3 — плазменны струмень; 4 — электроды; 5 — разрадная камера.
ПЛАЗМАТЫЧНАЯ МЕМБРАНА, п л а з м а л е м а , тое, што клетачная мембрана. ІІЛАЗМАХІМІЯ, раздзел фізічнай хіміі, які вывучае хім. рэакцыі ў эл. разрадах і нізкатэмпературнай плазме. З’яўляедца навук. асновай плазмахім. тэхналогіі, апаратурную базу якой ствараюць плазматрон, камера змешвання рэагентаў, рэакцыйны аб’ём (часта сумешчаныя), сістэма выдзялення мэтавага прадукту і інііі. Асн. асаблівасць плазмахім. лрацэсаў — магчымасць хім. рэакдый, якія не адбываюцца ў звычайных умовах. Гэта тлумачыцца тым, што ў плазме ўтвараецда значна большая колькасць рэакцыйназдольных часціц (узбуджаных малекул, атамных і малекулярных іонаў, свабодных радыхалаў), чым пры звычайных умовах правядзення хім. рэакцый, прычым утварэнне некаторых з Тх магчыма толькі ў ллазме. Істотную ролю адыгрываюць свабодньы электроны, рэакцыі з удзелам якіх y большасці выпадкаў з ’яўляюцца вызначальнымі. Плазмахім. тэхналогія дае магчымасць сінтэзаваць прадукты з асаблівымі ўласцівасцямі (напр., ультрадысдерсныя ларашкі, не-
плазмы ў асяроддзі ахоўных газаў; від дугавой зваркі. Выконваюць пры дапамозе плазматрона. Існуюць 2 спосабы П.з.: плазменнай дугой, што ўзнікае паміж электродам плазматрона і металам, які зварваюць, і плазменным струменем, што ўзнікае паміж электродам і саплом плазматрона. Для ўтварэння плазмы выкарыстоўваюць інертныя газы (пры зварцы каляровых металаў) ці вуглякіслы газ (пры зварцы сталі). ПЛАЗМЕННАЯ МЕТАЛЎРГІЯ, галіна металургіі, y якой для атрымання і апрацоўкі металаў і сплаваў выкарыстоўваюць нізкатэмпературную (~104К) плазму. Пачала развівацца ў 1950-я г. ў СССР, Японіі, ЗША і інш. краінах. Уключае здабыванне з руды металаў, іх плаўку, плазменна-дугавы пераплаў, плазменна-дугавое рафінаванне, атрыманне метал. парашкоў і гранул, плазменна-дугавое награванне металаў, вырошчванне метал. монакрышталёў. Каб здабыць з руды метал, яе падвяргаюць тэрмічнай дысацыяцыі ў плазме. Плаўху сталей і гарачатрывалых сшіаваў на нікелевай аснове, хімічна актыўных металаў
402
ПЛАЗМ ЕННАЯ
(тытану, цырконію і інш.) вядуць y плазмен-
ных печах.
ІІЛАЗМЕННАЯ ТЭХНАЛ0ГІЯ, сукупнасць метадаў апрацоўкі сыравіны, матэрыялаў і вырабаў патокамі плазмы. Працэсы II т. грунтуюцца на фіз., хім. і змешаным механізмах уздзеяння кампанентаў плазмы на апрацаваны матэрыял; выконваюцца пры нармальным (атмасферным) ці павышаным ціску, a таксама ў вакууме. Дазваляе змяняць форму, памеры, струхтуру апрацаванага вырабу, стан яго паверхні. Уключае шазменнае нанясенне на паверхню цвёрдых цел тонкіх ллёнак металаў, паўііраваднікоў, дыэлектрыкаў і інш. матэрыялаў, змены фіз. або хім. уласцівасцей, a таксама выдаленне (траўленне) плёнак і прыпаверхневых слаёў. У тэхналогіі электроннага машынабудавання найб. пашыраны плазменныя працэсы, якія ажыццяўляюцца ў вакууме, што забяспечвае найменшыя забруджванні матэрыялаў і вырабаў, добрую ўзнаўляльнасць вынікаў і інш.
-(+) + (-)
б Схема плазменняй зваркі дугой: a — прамога дзеяння; б — ускоснага дзеяння; 1 — струмень плазмы; 2 — дуга; 3 — сапло; 4 — струмень газу; 5 — няплаўкі элекхрод.
ПЛАЗМЕННАЯ ПЕЧ, від электрычнай печы, y якой y якасці крыніцы цяпла выкарыстоўваецца нізкатэмпературная (104К) плазма, Што атрымліваецца з дапамогай плазматрона. У П.п. выплаўляюць сталь. пераплаўляюць каляровыя і інш. металы, сплавы, вырошчваюць MeTan. монакрышталі, перапрацоўваюць чыстыя рэчывы.
На Беларусі даследаванні па праблемах П.т. распачаты ў 1950-я г. ў БДУ і Фіз.-тэхн. ін-це Нац. АН; вядуцца ў Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН, Бел. ун-це інфарматыкі і рацыёалеюронікі, БПА і інш. Расгірацаваны метады і створана апаратура для электрадугавога сінтэзу і перапрацоўкі розных матэрыялаў, y т.л. для угылізацыі ядахімікатаў, плазменныя прылады для атрымання ахоўных і дэкар. слаёў на паверхні буд. матэрыялаў, плазменнага нанясення на вырабы алмазападобных пакрыццяў і інш. Л і т Плазменная металлнзацня в вакууме. Мн., 1983. У.Д.і Шымановіч ПЛАЗМЕННЫЯ ПАСКАРАЛЬНІКІ, устаноўкі для атрымання патокаў плазмы са скарасцямі руху ад 10 да 1000 км/с. У адрозненне ад паскаральнікаў зараджаных часціц y канале П.п. адначасова знаходзяцца часціды розных знакаў і адсутнічаюць абмежаванні інтэнсіўнасці патокаў, абумоўленыя прасторавым зарадам. Паскарэнне іонаў адбываецца за кошт падведзенай энергіі і самаўзгодненага эл. паля, якое існуе ў аб’ёме плазмы. П.п. падзяляюцца на імпульсныя (адначасова паскараецца фіксаваная маса рабочага рэчыва) і квазістацыянарныя (працэс паскарэння ажыццяўляецца неперарыўна); паводле механізмаў паскарэння адрозніваюць цеплавыя (гшазма паскараецца за кошт цеплавой энергіі — за кошт перападу поўнага газакінетычнага ціску) і эл.-магн. (найб. пашыраныя; плазма паскараецца за кошт сілы Ампера). Паводле спосабу падвядзення энергіі бываюць радыяцыйныя, індукцыйньія і электродныя. П.п. з'явіліся ў сярэдзіне 1950-х г. як электрарэактыўныя плазменныя рухавікі і як інструмент для зандзіравання атмасферы. У 1980-я г. атрымалі развіццё двухсгупеньчатыя квазістацыянарныя П.п. з магн. экраніроўкай алектродаў паскаральнага канала, якія працуюць y рэжыме іоннага токапераносу. П.п. выкарыстоўваюцца ў розных галінах навукі і тэхнікі (гл. Плазменная тэхналогія).
На Беларусі П.п. даследуюцца ў Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це.інфарматыкі і радыёэлектронікі і інш. Літ:. Плазменные ускорнтелн м нонные Плазменная печ э керамічным тыглем для плаўкі металу.
мнжекторы. М., 1984.
В.М.Асташынскі, Л.Я.Мінько.
ІІЛАЗМЕННЫЯ IIATÔK1, накіравана рухомая плазма; таксама раздзел фізікі плазмы, які вывучае пытанні, звязаныя з атрыманнем, даследаваннямі і вьікарыстаннем рухомай плазмы. У залежнасці ад крыніп плазмы адрозніваюць П.п. стацыянарныя (неперарыўньш) і імпульсныя. Для азрымання стацыянарных П.п. выкарыстоўваюць y асн. плазматроны, імпульсных — плазменныя паскаральнікі рознш тыпаў і выбуховыя генератары. Для магутнатокавых плазменных паскаральнікаў характэрна сцісканне (кампрэсія) плазмы — утварэнне кампрэсійных П.п. Найб. буйнамаштабньія кампрэсійныя П.п. атрымліваюць двухстуленнымі плазменнымі паскаральнікамі. Для атрымання П.п. з высокімі скарасцямі выкарыстоўваецца лазернае выпрамяненне пры яго ўздзеянні на цвёрдыя целы і газы.
На Беларусі сістэматычныя даследаванні пачаліся з 1960-х г. пад кіраўніцтвам акад. М.А.Ельяшэвіча і вядуцца ў Ін-це фізікі, Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН, БДУ. Вынікі даследаванняў выкарыстоўваюцца ў ракетнай і касм. тэхніцы, лазернай фізіцы, цештафізіцы, эксперым. аэрагазадынаміцы, плазменнай тэхналогіі. Літ:. М в н ь к о Л.Я. Полученне н нсследованнс нмпульсных плазменных потоков. Мн., 1970; Фнзмка н прнмсмемне плазменных ускорнтелей. Мн., 1974. Л.Я.Мінько.
1ІЛАЗМ0ДЫ1 (Plasmodium), род аднаклетачных паразітычных арганізмаў падатр. гемаспарыдый кл. спаравікоў. Каля 60 відаў. Пашыраны пераважна ў рэгіёнах з цёплым кліматам. Узбуджальнікі малярыі пазваночных жывёл і чалавека. Пераносчыкі П. — насякомыя, часцей малярыйныя камары. У эрытрацытах, эпітэліяльных клетках і клетках рэтыкула-эндатэліяльнай сістэмы пазваночных жывёл (прамежкавыя гаспадары) П. праходзяць стадыі бясполага развіцця. 3 крывёю трапляюць y арганізм насякомагакрывасмока (дэфінітыўны гаспадар) і ў яго кішэчніху праходзяць палаюе развіццё. Са слінаю насякомага П. зноў трапляюць y кроў жывёлы ці чалавека.
ПЛАЗМ0ДЫЙ (ад плазма + грэч. eidos форма, выгляд), вегетатыўнае цела слізевікоў, якое мае шмат’ядзерную, пазбаўленую абалонкі пратаплазму, звычайна сеткаватай структуры. Памеры ад некалькіх мм2 да 1,5 м1. Здольны да амёбападобнага перамяшчэння з дапамогай псеўдаподый. У фазе росту валодае адмоўным фотатаксісам і станоўчым гідратаксісам (запаўзае ў цёмныя і вільготныя месцы — пад кару, мох і інш.). Спелы П. ператвараецца ў орган споранашэння — эталій. ПЛАЗМ0ЛІЗ (ад плазма + ліэіс), аддзяленне прысценачнага слоя цытаплазмы ад цвёрдай абалонкі расліннай клеткі. Адбываецца ў жывых клетках па прычыне сціскання пратапласта пад уздзеяннем плазмалітыку — раствору, гіпертанічнага да клетачнага соку. Пры запаволеным П. клеткі здольныя даволі доўга заставацца жывымі і пры перанясенні ў звычайную ваду хутка аднаўляюць стан тургару. Здольнасць да П. выкарыстоўваюць y эксперым. цыталогіі і фізіялогіі
раслін для вызначэння асматычнага патэнцыялу, вязкасці цытаплазмы, вывучэння клетачнай пранікальнасці і інш. ПЛАЗМОН, адна з квазічасціц, якая апісвае ваганні элекгронаў адносна цяжкіх іонаў y шіазме, y т.л. носьбітаў зараду ў цвёрдых целах. Флуктуацыі шчыльнасці эл. зараду ствараюць эл. поле, якое імкнецца аднавіць электранейтральнасць; з-за інерцыі носьбіты зараду «праскокваюць» становішча раўнавагі, y выніку чаго ўзнікаюць ваганні, узгодненыя з калектыўным рухам часцід. У сістэмах свабодных электронаў y металах і ў валентнай зоне паўправаднікоў энергія кванта плазменных ваганняў каля 15—20 эВ; спектр ваганняў залежыць ад зоннай структурьі цвёрдага цела, наяўнасці межаў, магн. поля і інш.
назад). Вялі прыдонны спосаб жыцця. На Беларусі рэшткі П. выяўлены ў адкладах сярэдняга дэвону Аршанскай упадзіны, Бел. антэюіізы, Жлобінскай седлавіны, Прыпяцкага прагіну. Выкарыстоўваюцца пры вызначэнні ўзросту геал. адкладаў. Даўж. марскіх відаў да 12 м (дыніхтыс, дунклеастэус), прэснаводныя значна драбнейшыя (напр., батрыялепіс каля 45 см, птэрыхтыёдэс каля 17 см). Мелі храстковы шкілет, парныя плаўнікі, укрытыя каспёва-скурнымі пласцінкамі. Галава і пярэдняя ч. тулава ўкрыты панцырам, y большасці відаў злучаны рухома. Сківіцы ў выглядзе завостраных касцявых пласцін. Карміліся беспазваночнымі, некат. (лераважна марскія) рыбамі. Гл. тахсама Астракадэрмы. П. Ф.Каліноўскі. ПЛАк Ат ( ням. Plakat ад франц. placard аб’ява, афіша), выява на буйным арку-
Плакадэрмы: 1 — дыніхтыс; 2 — птэрыхтыёдэс; 3 — батрыялепіс.
ПЛАКАДЙРМЫ, панцырныя рыбы, п л а с ц ін а с к у р ы я (Hacodermi), выкапнёвыя сківічныя рыбы, блізкія да акулавых. 2 падкл.: антыархі і артрадыры. Жылі ў палеазоі (дэвон, каля 400 млн. г.
шы паперы інфармацыйнага, рэкламнага ці прапагандысцкага зместу; від гра'фікі, графічнага дызайна. Спецыфіка маст. мовы П. — падкрэсленая кідкасць, абагульненасць форм, лаканізм,
Да арт. Плакат. С. В о й ч а н к а , У. Ц э с л е р , A Ша л ют а . Ац міжнароднага года міру — да міру без юйнаў і зброі. 1986.
П ЛАКАТ
403
кампазіцыйны сінтэз шрыфту і выявы, выяўл. метафары, эфектныя сутастаўленні вобразаў, маштабаў, ступеней умоўнасці, якія ўспрымаюцда на вял. адлегласці. Mae 3 асн. жанры: відовішчны (тэатр., цыркавы, кінаплакат і інш., гл. таксама Афіша), рэкламны, сац. (паліт., прапагандысцкі і інш.). Арыгінал П. можа быць маляваны, выкананы ў тэхніцы гравюры (часцей літаграфіі), серыірафіі, з дапамогай калажа, фатаграфіі, камп’ютэрнай тэхнікі. Размнажаюць паліграф. спосабам. Як маст. э’ява П. пашырыўся ў 1880-я г. Пластычная мова ў вял. ступені фарміравалася пад уплывам панегірычных гравюр, гравюр-тэзісаў (вял. гравюра з тэкстамі, якія інфармавалі пра навук. дыспуты), a таксама жывапісу класіцызму. П. стваралі Э.Манэ, Гранвіль, Г.Клімт і інш. З’яўленне ў Зах. Еўропе каляровай літаграфіі ў 2-й пал. 19 ст. дазволіла ствараць кідкія шмаггыражныя рэкламныя П. выяўленчага характару (Ж.Шэрэ, Т.Сгэйнлен). Мастацхае афармленне П. дасягнула росквіту ў творчасці АТулуз-Латрэка. На мяжы 19—20 ст. набылі папулярнасць арнаментальна-дэкар. П. ў духу стылю мадэрн (АМуха ў Чэхіі і Францыі, О.Бёрдслі ў Лнгліі). Новы стыль П. з выразным лаканізмам і лапідарнай сімволікай стварылі Л.Бернхард y Германіі, М.Касандр y Францыі, А.Бенуа ў Расіі. У 1930-я г. ў асобныя кірункі вылучыліся кінаплакат і паліт. П. Сярод буйнейшых мастакоў-плакатыстаў К.Кольвіц, Дж.Гартфілд (Германія), Л.Мендэс (Мексіка), АДайнека, Л.Лісіцкі, Дз.Маор, Кукрыніксы (Расія), І.Таідзе (Грузія). Своеасаблівай агітацыйна-паліт. хроніхай былі *Окна РОСТА» (У.Маякоўскі, М.Чарамных). Вобразнай выразнасцю вылучаюцца П. АРодчанкі, В. і Г. Сгэнбергаў, Я.Цвіха (Расія). На плакатнае мастацтва моцна паўплывалі экспрэсіянізм, кубізм, канструкгьшізм і «Баўгауз», што праявілася ў імкненні да лаканізму пластычнай мовы праз памяншэнне колькасці графічных элементаў. У 2-й пал. 20 ст. набылі вядомасць школы П. Польшчы (Г.Тамашэўскі, СЭйдрыгявічус, В.Свежы, М.Васілеўскі), Японіі (К.Нагаі, С.Фукуда, І.Танака, М.Тода), Чэхіі (К.Мішак, В.Растока). На Беларусі на развіццё П. паўплывалі панегірычныя гравюры. У 19 ст. з’явіліся першыя друкаваныя тэатр. афішы. Аўтарам першага П. на бел. мове з’яў-
Да арт. Плакат. Г. М a ц y р. Францыск Скарына. 1989.
404
ПЛАКЕТКА
ляецца Ф.Рушчыц («Першая краёвая выстаўка хатняга вырабу і народнага штукарства ў Вільні», 1913). У пач. 20 ст. да П. звярталіся Я.Драздовіч, А Быхоўскі, Г.Змудзінскі, П.Гуткоўскі і інш.
Да арт. Плакат. Л. Лісіцкі. Клінам чырвоным бі белых. 1920.
Уклад y развіццё мастацтва П. зрабіла аб’яднанне «Сцвярджальнікі новага мастацтва» (УНОВНС; Лісіцкі, М.Суэцін і інш.). П. друкаваліся ў Гомелі, Віцебску, Магілёве, Мінску і інш. гарадах. Традыцыі «Вокнаў РОСТА» прадоўжылі ў Вял. Айч. вайну плакат-газеты «Раздавім фашысцкую гадзіну» і «Партызанская дубінка». Выяўл. мова П. 1940—70-х г. адлюстроўвала агульныя тэндэнцыі развіцця тагачаснага выяўл. мастацтва. У галіне П. працавалі А.Волкаў, М.Гуціеў, Л.Замах, Т.Ігнаценка, Л.Кроль, Я.Тарас і інш. У 1966—90 вьіходзілі перыяд. выданні «Агітплаката». На 2-ю пал. 1980—90-х г. прыпадае высокі ўздым плакатнага мастацтва Беларусі. Сярод мастакоў гэтага перыяду М.Анемпадзістаў, У.Васюк, С.Войчанка, С.Яўлампіеў, У.Жук, Л.Кальмаева, АКітаева, У.Крукоўскі, Г.Мацур, А.Наважылаў, В.Смаляк, Дз.Сурскі, К.Хацяноўскі, У.Цэслер і інш. Jiim.\ Г а н ч а р о ў М.І. Беларускі палітычны плакат. Мн., 1989; H e n a t s c h М. Die Entstehung des Plakates. Hildesheim; Zürich; New York, 1994. М.Р.Баразна.
Да арт. Плакетка. A Зіменка. Зубр. 1982.
Да арт. Плакат. A К і т a е в a. Казімір Малевіч. 1989.
Да арт. Плакат. У. Цэ с л е р , С. Войчанка. Афган. 1989.
ПЛАКЕТКА (франц. plaquette памяншальнае ад plaque пласцінка, дошчачка), 1) твор медальернага мастацтва, які адрозніваецца ад звычайнага медаля прамавугольнай або блізкай да яе формай. Паводле зместу шырэйшая за медаль, можа мець разгорнуты сюжэт, іяго набліжае яе да скулытгуры. Бываюць керамічныя, метал., фарфоравыя, шкляныя і інш. Паводле правіл Міжнар. федэрацыі медальераў не павінны быць даўжэй за 180 мм па большаму боку. Пашырыліся ў 19—20 ст. На Беларусі П. рабілі і робяць Г.Асташонак, Э.Астаф’еў, Л.Багданаў, В.Буціна, С.Гарбунова, А.Дзятлава, У.Жохаў, А.Зіменка, С.Ларчанка, В.Леантовіч, Ю.Любімаў, У.Мелехаў, У.Мурахвер, В.Прыешкін, Л.Талбузін, В.Янушкевіч і інш. 2) Пласцінка (метал., керамічная і інш.) з рэльефнай выявай, прызначаная для ўпрыгожання мэблі, хатняга начыння і інш. А.Я.Белы. ПЛАК0РНАЯ РАСЛІННАСЦЬ, прыродная занальная расліннасць плоскіх дрэнажаваных водападзельных раўнін. Развіваецца на сугліністых глебах і пры
глыбокім заляганні ірунтавых вод. Для тайгі, напр., П.р. з’яўляюцца хвойныя лясы з елкі і лістоўніды. ПЛАКЎН-TPABÂ, г л . ў арт. Чальчак. ІІЛАН (ад лац. planum плоскасць), 1) чарцёж, які паказвае ва ўмоўных знаках на плоскасці частку зямной паверхні (гл. План мясцовасці). 2) Гарызантальны разрэз або від зверху якога-н. збудавання або прадмета (гл. План y архітэктуры). 3) Папярэдне намечаны парадак ажыцйяўлення якой-н. праграмы, выканання прады, правядзення мерапрьіемстваў (гл. Лланаванне). 4) Задума,.праект, асн. рысы якой-н. прады, пераказу (напр., П. даклада, п’есы). 5) Спосаб разгляду, пабудовы, падыходу да чаго-н. (напр., y тэарэт. П.). 6) Размяшчэнне аб’ектаў на выяве — першы, сярэдні, задні П. і іх памеры — буйны, дробны (напр., П. кінематаграфічны). ПЛАН м я с ц о в а с ц і , адлюстраванне мясцовасці на падеры, звычайна ў маштабе ад 1 ; 500 да 1 : 10 000, без уліку крывізны зямной лаверхні. Mae шмат аіульнага з буйнамаштабнай тапаграфічнай картай (гл. Тапаграфія). Ствараецца з дапамогай геадэзічных пршад і інструментаў, нярэдка выкарыстоўваецца аэрафотаздымка. Прыблізны П. робіцца на аснове вокамернай здымкі. ПЛАН y а р х і т э к т у р ы, 1) выкананае ў вызначаным маштабе графічнае адлюстраванне гарыз. праекцыі будынка (або аддаго з яго паверхаў ці ламяшканняў), арх. кансгрукцьій, дэталей, комшіексу будынкаў, населенага пункла ці асобных яго частак. Падзяляюцца на натурныя (зробленыя на аснове арх. абмераў) і праектныя (створаныя ў драцэсе праектавання арх. збудаванняў). На П. могуць быць паказаны азеляненне тэрьггорыі, схема трансд. сеткі ў шрадзе і інж. камунікацый y ім і ішд. З ’яўляецца важнай характарыстыкай формы, памераў і канфігурацыі збудавання. П. выкарыстоўваліся з даўніх часоў (Стараж. Грэцыя, Рым). На Беларусі схематычныя П.-абрысы пачалі выкарьістоўваць з 17 ст. 2) Характарыстыка размяшчэння асобных ч. будынка або ансамбля на ўзроўні зямлі (у шматпавярховых будынках і ў комдлексах, размешчаных на складаным рэльефе — на розных узроўнях). С.А. Сергачоў. ПЛАНАВАННЕ ў э к а н о м і ц ы , працэс распрацоўкі планаў развіцця эканам. аб’ектаў. У шырокім сэнсе ўключае таксама працэсы арганізацыі ажыццяўлення планаў, іх карэкціроўкі і кантролю за выкананнем. У дырэктыўнай форме П. ўласціва цэнтралізаванай кіроўнай эканоміцы, дзе вядучую ролю адыгрываюдь дзярж. планы. У эканоміцы рыначнага тыду болыд пашырана П. ў форме бізнес-планаў на ўзроўні кампаній, фірм. У некат. краінах з рыначнай эканомікай выкарыстоўваюцца метады індыкатыўнага П. (лраграмавання) эканомікі. Адрозніваюць: і м п е р а т ы ў н ы п л а н , які цэнтралізава-
на вызначае дакладныя заданні ўсім вытв. ячэйкам; нарматыўны п л a н, пры якім цэнтралізавана вызначаюцца абязлічаныя нарматывы (напр., аптымальныя ацэнкі, цэны); з м е ш a н ы п л a н, які злучае элементы імператыўнага плана (у адносінах да найб. буйных рашэнняў, прапорцый тэмпаў) з элементамі нарматыўнага плана, што дае пэўную свабоду дзеянняў y рыначных умовах. ПЛАНАв Ан НЕ САЦЫЯЛЬНАЕ, навукова абгрунтаванае вызначэнне мэт, паказчыкаў, заданняў (тэрмінаў, тэмпаў, прапорцый) развіцця сац. працэсаў і асн. сродкаў іх ажыццяўлення. Аб’екты П.с.: ірамадства ў цэлым; кожная са сфер ірамадскага жыцця; сац. працэсы, якія адбываюцда ў.грамадстве. Асн. мэта — дасягненне сац. справядлівасці, сац. роўнасці і сац. абароненасці людзей. Наяўнасць агульных для ўсяго грамадства мэт не выключае спецыфічных мэт, паколькі грамадства складаецца з мноства падсістэм, канкрэтных аб’ектаў, кожны з якіх займае асобнае месца і вырашае свае задачы. Гл. таксама Планаванне ў эканоміды. riJIAHABÂHHE СЯМ’І, добраахвотнае рэгуляванне дзетараджэння ў сям’і. Дапамагае вызначыць колькасць дзяцей ў сям’і, нарадзіць жаданых дзяцей y найб. спрыяльных умовах, выбраць час дзетараджэння з улікам узросту бацькоў і сац.-эканам. умоў, рэгуляваць інтэрвалы паміж цяжарнасцямі, пазбегнуць непажаданай цяжарнасці. П.с. — важны фактар захавання здароўя маці і дзіцяці, зніжэння мацярынскай і ранняй дзідячай смяротнасці, частаты абортаў. Уключае таксама дзейнасць арг-цый, якія ствараюць умовы для дасягнення сям’ёй пажаданай колькасці дзяцей шляхам розных адм., сац., эканам. і прапагандысцкіх сродкаў. Напр., y Еўропе найб. шырока праграму П.с. з 1, 2, 3 дзецьмі праводзіць Францыя. У Азіі, Афрыцы, Лац. Амерыцы праірамы П.с. накіраваны на зніжэнне нараджальнасці (Індыя, Кітай і інш.). На Беларусі існуе сістэма матэрыяльнай дапамогі па падтрымцы сям’і: выплачваюцца розныя віды дапамогі, y залежнасці ад колькасці і ўзросту дзяцей сем’ям дадзены розныя падатковыя льготы. Дз.М.Кудэелка. «ПЛАНАР», дзяржаўны навук.-вытв. канцэрн дакладнага машынабудавання. Засн. ў 1992 над базе КБ дакладнага электроннага машынабудавання (існуе ў Мінску з 1962). Уключае комгшекс устаноў і прадпрыемстваў, якія распрацоўваюць і забяспечваюць вытв-сць спец. тэхнал. абсталявання для мікраэлектронікі і мехатронных сістэм. Асн. прадукцыя (2001): оптыка-мех. абсталяванне для вырабу і кантрсшю фоташаблонаў, якія выкарыстоўваюцца ў вытв-сці інтэгральных мікрасхем і паўправадніковых прыбораў, шматслойных пячатных плат, a таксама для фарміравання і пераносу відарысаў y фоталітаграфіі, лазернай тэх-
налогіі раздзялення матэрыялаў; аўтаматы і паўправадніковыя аўтаматы дыскавай рэзкі, зондавага кантролю і мантажу крышталёў; лінейныя шагавыя рухавікі; высокараздзяляльныя аб’ктывы і аптычныя сістэмы; медтэхніка і тавары нар. спажывання. «П.» з’яўляецца лідэрам y распрацоўцы сістэм тэхн. зроку, унікальнай апаратуры для вымярэнняў, даследаванняў і выпрабаванняў з элементамі штучнага інтэлекгу. Удзельнічае ў выкананні дзярж. праграм «Лазеры», «Белэлектроніка>, «Прылады і сродкі вымярэнняў і тэхнічная дыягностыка», a таксама бел.-рас. праграм. М. С.Калядка, А.В.Нікіфараў.
П ЛА Н ЕТА
405
На Беларусі распрацоўкамі ў галіне П.т. і выкарыстаннем яе ў вьггв-сці займаюцца ў НВА «Інтэграл». Літ.: Технологмя СБНС: Пер. с англ. Кн. 1—2. М, 1986; Су ган о T., Мком a Т., Т а к э н с н Ё. Введенне в мнкроэлектроннку: Пер. с яп. М., 1988; T a u r У. The incredible shrinking transistor / / IEEE Spectrum. 1999. July. В.У.Баранаў.
ПЛАНАРНАЯ ТЭХНАЛбГІЯ, сукупнасць метадаў вырабу паўправадніковых прылад і інтэгральных схем шляхам фарміравання іх струкгур з аднаго боку монакрышт. паўправадніковай падложкі. Грунтуецца на стварэнні ў прыпаверхневым слоі падложкі абласцей з розным тыпам праводнасці або з рознай канцэнтрацыяй дамешкаў, якія ў сукупнасці ўтвараюць струкгуру паўпра-
ПЛАНЕЛЬЁС Хуан Хуанавіч (8.4.1900, г. Херас, Іспанія — 25.8.1972), іспанскі і рас. мікрабіёлаг і фармаколаг. Акад. АМН СССР (1969), чл.-кар. Акадэміі медыцыны Іспаніі. Скончыў Мадрыдскі ун-т (1921). 3 1930 дырэктар Ін-та клінічных даследаванняў y Мадрыдзе, з 1936 нач. сан.-мед. службы Рэсп. арміі, потым статс-сакратар аховы здароўя Іспанскай рэспублікі. 3 1939 y СССР. 3 1943 y Ін-це эпідэміялогіі і мікрабіялогіі АМН СССР. Навук. працы па біял. стандартызацыі фармацэўтычных і біяпрэпаратаў, сульфаніламідах, пьітаннях лек. устойлівасці мікробаў.
вадніковай прылады ці інтэгральнай схемы. Забяспечвае выраб y адзіным тэхнал. працэсе вял. колькасці ідэнтычных прылад з высокай узнаўляльнасцю параметраў, высокую прадукцыйнасць і інш.; займае вядучае месца ў тэхналогіі вырабаў мікраэлектронікі. Асн. алерацыі: нанясенне тонкай дыэлектрычнай плёнкі (звычайна аксіду крэмнію SiOj) на гіаверхню крышт. паўправадніка (крэмнію, германію, арсеніду галію); выдаленне пры дапамозе фоталітаграфіі ці электроналітаграфіі гіэўных абласцей гэтай плёнкі (стварэнне тэхнал. маскі); лакальнае ўвядзенне ў крышгаль праз атрыманую маску донарных ці акцэптарных дамешкаў (легіраванне). Усе вобласці выходзяць на адзін (рабочы) бок падложкі, што дае магчымасць праз вокны ў Si02 рабіць іх камутацыю ў адпаведнасш з зададзенай схемай пры дапамозе плёначных метал. праваднікоў. Адрозніваюць п л а н а р н a - э п і т а к с і я л ь н yю т э х н а л о г і ю (уключае аперацыю эпітаксіяльнага арыентаванага нарошчвання на паверхню монакрышт. падложкі тонкага слоя крэмнію) і яе ўдасканаленую разнавіднасць —- і з а п л а н а р ную т э х н а л о г і ю (з павялічанай якасцю ізаляцыі абласцей).
«IIJIAHÉTA», гасцініца ў Мінску. Пабудавана ў 1980 на праспекце Машэрава (арх. Г.Бенядзіктаў, У.Начараў, Т.Раманоўская). Дынамічная асіметрычная аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя складаецца з 12-павярховага жылога корпуса на 601 месца і 2-павярховага аб’ёму рэстарана. Архітэктура жылога корпуса заснавана на рытме гарыз. міжпаверхавых керамзітабетонных панэлей і верт. навясных рэбраў. Сцены звонку аздоблены верт. цягамі з алюмінію. У афармленні інтэр’ераў выкарыстаны ракушачны туф, чорны лабрадарыт, шэры мармур, шпон, ціснёная скура. Прамавугольны ў плане аб’ём рэстарана выступае перад гал. фасадам гасцініцы і скампанаваны вакол унутр. двара. На гал. фасадзе асіметрычна размешчана дэкар. пано. Кесонная столь абедзеннай залы аздоблена сюжэтнай арнаментальнай фрэскавай размалёўкай, сцены аформлены серыяй дэкар. керамічных пано (маст. М.Байрачны, С.Каткова, В.Прыешкін і інш ). Дэкар. акцэнт ін-
406
П ЛА Н ЕТА ЛО ГІЯ
тэр’ера — люстра з нёманскага шкла. Пры ўваходзе ў рэстаран керамічнае пано «Садоўніца» (маст. Я.Кузняцоў). А.М.Кулагін. ПЛАНЕТАЛ0ГІЯ (ад планеты + ... логія), комплекс навук, якія вывучаюць паверхневую і ўнутр. будову, фіз. стан і хім. састаў рэчыва планет Сонечнай сістэмы і іх снадарожнікаў, распрацоўвае гіпотэзы і тэорыі іх утварэння і эвалюцыі. Даследаванні вядуцца апаратурай з касм. караблёў, аптычнымі назіраннямі з Зямлі і непасрэдна геал. метадамі на ўзорах парод з Месяца і метэарытах. Гл. таксама Касмагенныя мінералы, Касмагонія, Касмалогія, Касмахімія, Касмічнае землязнаўства. Г.І.Каратаеў.
На Беларусі П. дзейнічаюць y Мінску ў парку імя Горкага (для ўсеагульнага карыстання) і пед. ун-це імя М.Танка (для навуч. мэт). А.А.Шымбалёў. ПЛАНЁТЫ (ад грэч. planëtës блукаючы), вялікія нябесныя целы, якія абарачаюцца вакол Сонца (ці інш. зоркі), свецяцца іх адбітым святлом і маюць масы недастаткова вял. для таго, каб стаць зоркай. Паміж П. і Сонцам існуе ўзаемнае прыцягненне ( т . Сусветнага прыцягнення закон); рух П. ваксш Сонца прыблізна апісваецца Кеплера законамі. Паводле сучасных даных y Сонечнай сістэме 9 вял. П. Паводле фіз. харакгарыстык адрозніваюць П. зямной групы (Меркурый, Венера, Зяшя, Марс), П.-гігашы (Юпітэр, Сатурн, Уран, Нептун) і Плутон, які з 1999 лічыцда вял. П. і астэроідам адкачасова. П. зямной групы маюць адносна невял. памеры, значную сярэднюю шчыльнасць, цвёрдыя па-
ІІЛАН ЕТАРНАЯ ПЕРАДАЧА, зубчастарычажная перадача, што мае колы з рухомымі геам. восямі (сатэліты), якія абкочваюцца вакол цэнтр. кола. Рухомае звяно, на якім умацаваны восі сатэлітаў, наз. вадзілам. Выкарыстоўваюць для перадачы вярчэння паміж 2 паралельнымі восямі ці тымі, што перасякаюцца, a таксама пры ўзнаўленні складанага плоскапаралельнага руху рабочага органа, які аб’ядноўваецца з сатэлітам. Выкарыстоўваюць y рэдуктарах трансп. машын, прыводах станкоў, каробках перадач, рэверсіўных механізмах і інш. ПЛАНЕТАРНАЯ ТУМАННАСЦЬ, абалонка з разрэджанага іанізаванага газу, якая акружае гарачы белы карлік і расшыраецца. Па знешнім выглядзе падобная на дыск ііланеты (адсюль назва). Пры сцісканні ядра зоркі, якім заканчваецца стадыя чырвонага гіганта, яе вонкавыя слаі скідваюцца з вял. скорасцю і адцзяляюцца ад ядра. Паводле сучасных тэорый зорка з вугляродным ядром і масай 0,6—4 сонечныя масы ўтварае П.т. і пераўтвараецца ў белы карлік. Абалонка расшыраецца са скарасцямі да некалькіх тысяч метраў за секунду, паглынае ультрафіялетавае выпрамяненне цэнтр. зоркі і перавыпрамяняе яго ў бачнай частцы спектра праз флуарэсцэнцыю. Стадыя П.т. доўжыцца да 50 тыс. гадоў. Гл. таксама Туманнасці галакшычныя. А.А.Шымбалёў. ІІЛАНЕТАРЫЙ (ад новалац. planetarium), апарат для мадэліравання і дэманстрацыі выгляду зорнага неба, узаемнага размяшчэння планет і руху іх вакея Сонца, руху штучных нябесных цел, паказу розных астр. з’яў. Першы мех. П. пабудаваны ў 1712 y Англіі, з 1920-х г. пашыраны аптычныя П. Аснова П. — праекцыйны апарат. П. устанаўліваюць y цэнтры круглага памяшкання з паўсферычным купалам-экранам (дыяметр самых вял. купалаў 25 м і болей). Відарысы зорак праецыруюцца 2 праектарамі ў выглядзе шароў (адзін для праецыравання Паўн. паўшар’я неба, другі — Паўднёвага). Відарысы інш. нябесных цел, асн. лініі нябеснай сферы, назвы ствараюцца дапаможнымі праектарамі і спец. прыладамі, размешчаньімі паміж шарамі. Найб. сучасныя П. вырабляюцца ў Германіі, Японіі, ЗША. П. таксама наз. культ.-асв. ўстанова, дзе чьггаюцца лекцыі па астраноміі з адпаведнымі дэманстрацыямі.
Да арт. Планстарная перадача. Схема пяцізвённага планетарнага механізма: 1 — рухомвія зубчастыя колы; 2 — сатэліт; 3 — нерухомае зубчастае кола; 4 — вадзіла.
Схема планетарыя: 1 — паўночны і паўднёвы шары з праектарамі зорнага неба; 2 -— паўночны і паўднёвы шары з праектарамі назваў сузор’яў; 3 — праектары Млечнага Шляху; 4 — праекцыйныя механізмы Сонца, Месяца і планет; 5 — праектар зоркі Сірыус; 6 — прылада для дэманстравання сонечных і месяцавых задьменняў; 7 — праектар нябеснага мерыдыяма; 8 — праектары нябеснага экватара і эклілтыкі.
верхні, больш ці менш разрэджаныя атмасферы (акрамя Венеры); вярчэнне вакол восі павольнае; знаходзяцца на адносна невял. адлегласцях ад Сонца, таму атрымліваюць ад яго значную колькасць цеплаты. П.-гіганты характарыэуюцда значна большымі масамі і памерамі, малой сярэдняй шчыльнасцю (газападобныя, з невял. цвёрдым ядром), хуткім вярчэннем вакол восі, значнай колькасцю спадарожнікаў. У межах Сонечнай сістэмы знаходзіцца вял. колькасць малых планет, in астэроідаў (асн. частка ў поясе астэроідаў паміж арбітамі Марса і Юпітэра, другая — за арбітай Нептуна, y поясе Койпера). Непасрэдна не вьіяўленві П., якія б абарачаліся вакол інш. зорак (акрамя Сонца), але атрыманы даныя, якія ўскосна сведчаць пра наяўнасць П. y больш чым 20 зорак. Гл. таксама Касмагонія. Літ:. У в п л Ф.Л. Семья Солнца: Пер. с англ. М., 1984; М a р о в М.Я. Планеты Солнечной слстемы. 2 нзд. М., 1986; Ха б б a р д У.Б. Внутреннее строенне планет: Пер. с англ. М., 1987. А.А.ЦІымбалёў. ПЛАНЁР (франц. planeur ад planer лятаць), безматорны кіравальны лятальны етарат, цяжэйшы за наветра. Здольны шіаніраваці! y паветры, ляцець гарызантальна, лунаць і набіраць вышыню. Можа пераадольваць адлегласці больш за 1000 км, дасягаць вышыні 14 км; скорасць палёту — да 250 км/гадз. П. падымаюць y паветра самалётам ці пускаюць яго са схілу гары і ён набывае скорасдь для стварэння падымальнай сілы крыла. Працягласць палёту ў спакойным паветрьі залежыць ад вышыні, на якую падняты П. Вырабляюць з лёгкіх сплаваў металаў і пластмас масай да 500 кг. Выкарыстоўваюцца пераважна ў спорце і навуч. пракгьіцы пілатавання. ПЛАНЁРНЫ СПОРТ, палёты і спаборніггтвы на планёрах', від. авіяц. спорту, адзін з тэхнічных відаў спорту. У праграмы спаборніцтваў уваходзяць палёты: скарасньш па трохвугольных маршрутах на адлегласць 100, 200, 300 і 500 км; на далёкасць да намеЧанага пункта з вяртаннем на старт; на далёкасць з пасадкай y канечным пункце; на т.зв. адкрытую далёкасць па прамой і на далёкасць з праходам 1 îrj 2 паваротных пункгаў; дасягненне абс. вышыні палёту. Спаборніптвы праводзяцца на планёрах стандартнага (крыло даўж. да 15 м) і адкрьпага (больш за 15 м) класаў. П.с. узнік y канцы 19 — пач. 20 ст. Заснавальнік О.Ліліенталь. У Расіі першыя гурткі планерыстаў узніклі ў 1900-х г. Чэмпіянаты свету праводзяцца з 1948, раз y 2 гады. Планёрная камісія створана пры Міжнар. авіяц. федэрадыі ў 1950. Найб. развіты П.с. y Вялікабрьгганіі, Германіі, ЗША, Полыдчы, Расіі, Францыі. На Беларусі II.с. развіваецца з канца 1930-х г. Сярод бел. спартсменаў А.Белякоў, чэмпіён СССР і 6-й Спартакіяды народаў СССР (1975); І.Баркоўская, чэмпіёнка СССР (1978); А.Дзятлаў, чэмпіён свету (1994); А.Каўшырка, рэкардсмен свету i СССР гіа скорасці палёту для 2-месных планёраў (1963). ПЛАНЁРСКАЕ, К а к т э б е л ь (да 1944 і з 1993), прыморскі кліматычны курорт y Крыме (Украіна). Размешчаны каля ўсх. падножжа горнага масіву Карадаг, на беразе Кактэбельскай бухты Чорнага
мора, на ПдЗ ад г. Феадосія. Асн. прыродны лек. фактар — сухі клімат субтропікаў. Пансіянат, турбаза, Дом творчасці, дом-музей М.А.Вапошына (жыў y П. y 1917—32). ПЛАНІГРАФІЯ (лац. planum паверхня + ...графія) y а р х е а л о г і і , апісанне паверхні зямельнага ўчастка археал. помніка. Праводзіцца з мэтай вызначэння адначасова існаваўшых западзін, штучных насыпаў, рэшткаў пабудоў, месцаў рознага функцыян. прызначэння (жытлаў, майстэрняў, магіл, культавых месцаў, ям для адходаў і інш.) і збору матэрыялу па аб’ектах. Вывучаецца і складаецца асобна на кожным гарызонде або пласце помніка. У.Ф.Ісаенка.
ПЛАНІМЁТР (ад лац. planum гаюскасць + метр), механічная прылада для вымярэння плошчы плоскіх фігур адвольнай формы. Адрозніваюць П. палярныя (найб. пашыраны; прапанаваны ням. вучоным Я.Амслерам y 1854), лінейныя і радыяльныя. Прынцып дзеяння палярнага П. заснаваны на аднакрат-
шыню прыведзена ў «Асновах» Эўкліда (гл. Эўклідава геаметрыя). ПЛАНІНЫ (ад балг., сербахарвацкага, славенскага планіна — гара, горны ланцуг, горная паша), тое, што Паланіны. ПЛАНІРОВАЧНЫЯ РАБОТЫ, від земляных работ па выраўноўванні мезарэльефу (паверхняў з ваганнем адносных вышынь да 5 м пры дзесятках метраў працягласці) і мікрарэльефу (форм вышынёй да 1 м і дыяметрам да 30 м), па наданні паверхні зямлі патрэбнага нахілу. Уключаюць паверхневую планіроўку с.-г. зямель, планіроўку адхонаў гідратэхн. збудаванняў (ГТЗ) і горнапланіровачныя работы.
П л а н і р о ў к а п а в е р х н і меліяраваных зямель скіравана на ўтварэнне выраўнаваных па рэльефе і аднародных па ўрадлівасці палёў. Уключае зараўноўванне траншэй, вадацёкаў, выемак, зрэзку бугроў, раздзелку пласта, планіроўху мікрарэльефу, пазней ліквідацыю прасадак, ям і інш. Работы выконваюць экскаватарамі, бульдозерамі, скрэперамі, хмызнякова-балотнымі плугамі,
Палярны планіметр 1 — адліковы барабан, 2 — абвадны штыфт. Планіроўшчыкі: a
ным абходзе абвадным штыфтам уздоўж контура фігуры. Плошча фігуры роўная рознасці паказанняў лічыльніка да і пасля завяршэння поўнага абходу. Дакладнасць вымярэння залежыць ад дакладнасці выканання вымяральных аперацый (ад 5 да 10%). ПЛАНІМЕТРЫЯ (ад лац. planum плоскасць + ...метрыя), раздзел геаметрыі, які вывучае ўласцівасці фігур, размешчаных y адной плоскасці. Поўнае і сістэматызаванае выкладанне П. ўпер-
—
многаадвальны (1 — коланыя цялежкі, 2 — гідрацыліндрьі кіравання, 3 — адвалы); б — каўшовы (1 — колавыя цялежкі, 2 — планіравальныя элементы, 3 — гідрацыліцдры кіравання, 4 — адвал); e — кароткабазавы канструкцыі БелНДІМІЛ (1 — рама навясная, 2 — апора, 3 — коўш, 4 — ксоіавая цялежка).
планк
407
даўгабазавымі прычапнымі планіроўшчыкамі. П л а н і р о ў к а а д х о н а ў ГТЗ — адпа з асн. аперацый пры буд-ве каналаў, плацін і дамбаў. Робіцца адхонапланіроўшчыкамі, экскаватарамі з каўшом-планіроўшчыкам, грэйдэрамі і бульдозерамі. Г о р н а - п л а н і р о в а ч н ы я р а б о т ы ахсыццяўляюцца пры аднаўленні парушаных зямель, разраўноўванні адвалаў і выемак (перамяшчэнні парод да дасягнення патрэбнага нахілу). Уваходзяць y пачатковы цыкл работ па рэкультыеацыі зямель.
В.М.Кандрацьеў.
ПЛАНІР0ЎШЧЫК, машына для планіроўкі (выраўноўвання) с.-г. зямель і адхонаў меліярац. каналаў. Бываюць прычапныя, паўпрычапныя і навясныя, доўга- і кароткабазавыя. П.-выраўноўвальшчыкі прызначаны для паслойнай планіроўкі зямель пры буд-ве меліярац. сістэм, культуртэхнічных работах і інш. П. каўшовыя —- для планіроўкі паверхні меліяраваных зямель зразаннем грунту на ўзвышэннях і перамяшчэннем яго ў паніжэнні; бываюць з мех., гіцраўл. і электрагідраўл. прыводам, з капірнай і бескапірнай сістэмамі аўтаматыкі, рабочы орган — бяздонны коўш. П. адхонаў — навясныя рабочыя органы да трактароў. П.-рыхліцелі актыўнага дзеяння робяць планіроўку, рыхленне і прыкочванне паверхняў адхонаў перад гідрасяўбой траў, навешваюцда на каналаачышчальнік; П. пасіўнага дзеяння выпускаюцца як зменныя рабочыя органы да бульдозераў. На Беларусі выкарыстоўваюцца П.-рыхліцелі акгыўнага дзеяння і паўпрычапныя каўшовьш П. канструкцыі Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства (умяшчальнасць каўша 3,5 М'"). В.М.Кандрацьеў. ІІЛАНК (Planck) Макс Карл Эрнст Людвіг (23.4.1858, г. Кіль, Германія — 4.10.1947), нямецкі фізік-тэарэтык, адзін з заснавальнікаў квантавай тэорыі. Чл. Берлінскай АН (1894), Лонданскага каралеўскага т-ва (1926). Замежны ганаровы чл. AH СССР (1926). Вучыўся ў Мюнхенскім (1874—77) і Берлінскім (1877—78) ун-тах. 3 1880 y Мюнхенскім ун-це, праф. ун-таў y Кілі (з 1885)
408
ПЛАНКА
і Берліне (з 1889), адначасова сакратар Берлінскай АН (1912—43). Навук. прады па тэрмадынаміцы, тэорыі цеплавога выпрамянення, тэорыі адноснасці, алектрамагнетызме, оптыцы, акустыцы, кінетычнай тэорыі газаў, гісторыі і метадалогіі фізікі. Выказаў меркаванне аб
дыскрэтным характары энергетычных прадэсаў y атамных асцылятарах, увёў падяцце квант энергіі і фундаментальную фіз. канстанту h (гл. Планка пастаянная). Устанавіў закон размеркавання энергіі ў слектры абс. чорнага цела (гл. Планка закон выпрамянення). Увёў паняцце «тэорыя адноснасці», вывеў рэлятывісцкае ўраўденне дынамікі, атрымаў формулы для энергіі і імпульсу элеюрона. Нобелеўская прэмія 1918. Тв:. Рус. пер. — Едннство фшнческой картаны мнра. М., 1966; Нзбр. труды. М., 1975. Літ.: Макс Планк, 1858— 1958. М., 1958; К л я у с Е.М., Ф р а н к ф у р т У.М. Макс Планк, 1858— 1947. М., 1980. А.І.Болсун.
ПЛАНКА 3AKÔH ВЫІІРАМЯНЕННЯ, ф о р м у л а П л а д к а , закон размеркавання энергіі ў спекгры раўнаважнага выпрамянення лры пэўнай т-ры; адзін з асн. законаў цепмвога вьтрамянення. Тэарэтычна вьіведзены М .Планкам (1900) на аснове гіпотэзы квантавання энергіі выпрамянення. Паводле П.з.в. выпрамяняльная здольнасць іц, т абсалютна чорнага цела ў залежнасці ад частаты 9 і абс. т-ры Т вызначаецца формулай йу Т = 2 h\?/ê ■ \/(ÿn/kT — 1), дзе h — Планка пастаянная, k — Больцмана пастаянная, с — скорасць святла ў вакууме. Пры выоокіх частсоах (Av » k l) з П З.В. вынікае Віна эакона выпрамянення, пры нізкіх частотах (Av « kT) — Рзлея—Джынса закон выпрамянення, пасля інтэгравання па частотах ад 0 да » атрымліваецца Стэфана— Больцмана закон еыпрамянення. На аснове П.э.в. вызначаны фіз. пастаянныя h i к, распрацаваны метады вызначэння т-ры нагрэтых цел (напр., паверхняў Сонца і зорак), ім карыстаюцца пры разліках энергет. характарыстык крыніц свягла. П.з.в. — асобны выпадак Бозе— Эйнштэйна размеркавання часціц з нулявой масай спакою (фатонаў), ён стаў адаой з перадумоў стварэння квантавай механікі. Гл. таксама Кірхгофа закон выпрамянення.
ІІЛАНКА ПАСТАЯННАЯ, к в a н т д з е я н н я, адна з фундаментальных фізічных пастаянных, якая ўваходзіць y законы квантавай фізікі. Уведзена М Планкам (1900) пры выяўленні квантаванасці эдергіі вылрамянення і ўстанаўленні
■
закону размеркавання энергіі ў спектры выпрамянення абс. чорнага цела (гл. Планка закон выпрамянення). Найб. дакладнае зівчэнне П.п. атрымана на асдове Джтефсана эфекту. h = 6,626176(36) 10' 34 Дж с. У тэарэт. разліках найчасцей выкарыстоўваецца прыведзеная П.п. Ті = h/2n = = 1,0545887(57) ■10' 37 Джс. ПЛАНКТ0Н (ад ірэч. planktos блукаючы), сукупнасць дробных і мікраскапічных арганізмаў, якія насяляюць тоўшчу вады і пасіўна пераносяцца цячэннем. Вьдзяляюць з о а л л а н к т о н (жывёльныя арганізмы), ф і т а п л а н к т о н (водарасці) і б а к т э р ы я п л а н к т о н , або с а п р а п л а н к т о н (бактэрыі, водныя грыбы, дрожджы). Прэснаводны П. (да глыб. 70 м) складаецца з зялёных, сіне-зялёных і дыятомавых водарасцей, сапрафітных бактэрый, ніжэйшых грыбоў, інфузорый, калаўротак, ніжэйшых ракаладобных. Марскі П. (пераважна да глыб. 700 м) — аднаклетачныя водарасці, бактэрыі, драсцейшыя, кішачнаполасцевыя, малюскі, ракападобныя, абалоннікі, лічынкі донных беспазваночных, ікра і маляўкі рыб. П. — асн. прадуцэнт аргал. рэчыва ў вадаёмах (фітапланкгон), мінералізуе адмерлыя рэшткі (сапрапланктон), ажыццяўляе біял. самаачышчэнне забруджаных вод, з’яўляецца кормам для беслазваночных, рыб, бяззубых кітоў і інш. Ракаладобных марскога П. перапрацоўваюць y харч. і кармавыя прадукты, некат. віды П. культывуюць на корм рыбам і свойскай жывёле. Празмернае развіццё П. — т.зв. «цвіценне вады». Вывучае П. гідрабіялогія. ПЛАНКТ0ННЫЯ В0ДАРАСЦІ, тое, што фітапланктон. ПЛАНТАГЕНЕТЫ (Plantagenels), А н ж у й с к а я д ы н а с т ы я , каралеўская дынастыя ў Англіі ў 1154—1399. Заснавальнік — Генрых II, граф Анжуйскі. Назву дынасгыя атрымала ад звычкі бацькі Генрыха II — Жафруа Прыгожага аздабляць свой шлем галінкай жаўтазелю (лац. planta genista). Пад уладай Генрыха II і яго пераемнікаў акрамя Англіі знаходзіліся шматлікія ўладанні ў Францыі, б.ч. якіх П. страцілі ў лач. 13 ст. Пры П. y Англіі адбывалася дзярж. цэнтралізацыя, утварылася саслоўная манархія з саслоўным прадстаўніцтвам-парламентам (упершыню скліканы ў 1265). П. вялі войны: y 2-й пал. 12 ст. пачалося заваявалне Ірландыі, y 1280-я г. заваяваны Уэльс, y 1296— 1314 няўдала спрабавалі заваяваць Шатландыю. Пры П. Англія ўступіла ў Стогадовую вайну 1337—1453. У час праўлення Рычарда II б.ч. дзяржавы была ахоплена Уота Тайлера паўстаннем 1381. Прадстаўнікі дынастыі: Генрых II (1154—89), Рычард I Львінае Сэрца, Іаан Беззямельны, Генрых III (1216—72), Эдуард I (1272— 1307), Эдуард II (1307—27), Эдуард III (1327—77), Рычард II (1377—99). Пасля'звяржэння Рычарда II улада перайшла да бакавых адгаішаванняў П. — Ланкастэраў(1399— 1461) і Йоркаў (1461—85).
ІІЛАНТАЖ (франц. plantage ад лац. plantare высаджваць), глыбокая алрацоўка глебы сдец. плугамі, на глыб. 50—70 (да 100) см пад гадавальнікі, вінаграднікі, сады, лесапасадкі. Паляпшае якасць глебы, спрыяе развіццю каранёў. Каб пазбегнуць вынасу на паверхню малаўрадлівага ніжняга пласта глебы, на плантажныя плугі ставяць дадатковыя рабочыя органы — перадплужнікі, выразныя адвалы, глебапаглыбнікі і інш.; аддачасова ўносяць аргад. і мінер. ўгнаенні, вапну ці гіпс. Л.В.Круглоў. 1
ІІЛАНТАЦЫЯ (ад лац. plantatio дасадка расліл), 1) вялікі ўчастак зямлі, заняты пад с.-г. культуру, якая мае прамысл. ці гандл. значэнне, напр., чайная П. 2) Буйная земляробчая гасдадарка, якая спецыялізуецца на вырошчванні якой-н. культуры. ШІАНТЭН (Plantin, Plantijn) Крыстаф (каля 1514, Сент-Авертэн, каля г. Тур, Францыя — 1.7.1589), нідэрландскі выдавец-друкар. Вывучаў пераплётлую i друкарскую справу ў Францыі. У 1549 y Антверпене (Бельгія) адкрыў пераллётную майстэрню, y 1555 — друкарню (існавала да 1865, з 1877 музей) і філіялы друкарні ў Парыжы і Лейдэне. За 34 гады выдавецкай дзейнасці фірма Плантэнаў «Афіцына Пладтыніяна» выдала ла высокім даліграф. і маст. узроўні больш за 1600 лазваў кніг на розных мовах з гравюрамі на медзі — лавук. працы па анатоміі, батадіцы, геаграфіі і гісторыі, творы ант. аўтараў з каментарыямі вучоных, літургічную і тэалагічдую л-ру, y т.л. «Каралеўскую Біблію — Біблію даліглота» (т. 1—8, 1569—73) на 4 мовах, кішэнныя выданні, каталогі сваіх кніг.
I ] I | 1 '
I I ] :
I
! 1
1 I |
ПЛАНУЛА (новалац. planula ад лац. planus плоскі), адна з лічынкавых стадый развіцця кішачнаполасцевых. Развіваецца з яйца. Плавае ў тоўшчы вады, потым прымацоўваецца да субстрату (дно і інш.) і лераходзіць y ластупную стадыю развіцця — паліп. Цела авальнае, падоўжанае або чэрвепадобнае; складаецца з 2 слаёў. Вонкавы (эпітэліяльны) слой — эктадэрма — мае жгуцікавыя клеткі, сярод якіх размешчаны эпітэліяльна-мускульныя, нерв. і жыіучыя клепсі. Унутр. слой — энтадэрма — утварае замкнутую поласць кішкі.
ПЛАНШОН (Plancton) Ражэ (н. 12.9.1931, г. Сен-Шамон, Францыя), французкі рэжысёр, акцёр, драматург. Творчую дзейнасць пачаў y засн. ім y Ліёне «Тэатр дэ ла камеды» (1952). У 1957 стварыў і ўзначальвае «Тэатр дэ ла сітэ» ў Віёрбане (з 1973 Нац. нар. т-р). Зазнаў уплыў Б.Брэхта. Паставіў спектаклі «Генрых IV» У.Шэксдіра (1957), «Жорж Дандэн» (1958) і «Тарцюф» (1962, 1973) Мальера, «Тры мушкецёры» паводле А.Дзюма (1958), «Мёртвыя душы» (1959) паводле М.Гогаля, «Нейтральная даласа» Х.Пінтэра (1979), «Аталі» Ж.Расіна (1980), якім уласціва сучасная ін-
]
тэрпрэтацыя літ. матэрыялу. Сярод інш. пастановак: «Добрьі чалавек з Сезуана» (1958) і «Швейк y другой сусветнай вайне» (1961) Брэхта, a таксама ўласныя драм. творы, y якіх звяртаецца да актуальных праблем сучаснасці: «Карэтны хлеў» («Даўжнікі», 1962), «Белая лапа» (1964), «Сінія, белыя, чырвоныя» (1966), «Знявага» (1968), «Здаюся!» (1972) і інш. ГІЛАНШ^Т (франц. planchette літар. дошчачка), 1) гаюская драўляная дошка квадратнай формы з прыстасаваннем ддя замацавання яе на трынозе. Уваходзідь y камплект інструментаў для палявых тапагр. здымкаў. 2) Спец. ўстройства на камандных пунктах ППА, ВПС, ВМФ і інш., для адлюстравання паветр. (марскога) становішча; можа быць механізаваны або аўтаматызаваны. 3) Дошка (драўляная або метал.), на якой замацавана геагр. карта (ліст паперы для чарчэння) з сеткай ізаліній (сеткай каардынат Гаўса) для графічных пабудоў і вылічэнняў. ÏIJIACKATÔP’E, вялікі ўчастак горнага рэльефу выш. да 1000 м і больш з плоскімі або хвалістымі водападзельнымі паверхнямі. У межах П. трапляюцца значныя ўпадзіны і ўзвышшы. Ускраінныя і прыдалінныя іх участкі часта глыбока парэзаны цяснінамі і ярамі і маюць выгляд моцна эрадзіраваных гор. П. могуць фарміравацца ў выніку найноўшых тэктанічных рухаў паверхняў, якія былі выраўнаваны папярэдняй дэнудацыяй і залягалі на дыслацыраваных горных пародах рознага складу і ўзросту. У шэрагу выпадкаў П. ўтвараюцца на гарызантальна залягаючых пародах аднаго тыпу і ўзросту, стойкіх да размыву. Могуць фарміравацца і пры магутных вывяржэннях лавы, якая перакрывае няроўнасці стараж. рэльефу. Некаторыя П. ўтвараюць ўнутр. часткі нагор’яў. У склад П. часта ўключаюць высока размешчаныя плато. ПЛАСКАРЙЗ-ГЛЫБОКАРЫХЛІЦЕЛЬ, прылада для глыбокага рыхлення глебы без яе перамешвання і пашкоджвання
ржышча. Выкарыстоўваецца для апрацоўкі глебы, схільнай да ветравой эрозіі. П.-г. падразае карані пустаэелля на глыбіні 12—30 cm , a ржышча, што застаецца на паверхні поля, затрымлівае снег, засцерагае глебу, ад выдзімання і змыву, садзейнічае назапашванню вілыаці. Пашыраны навясны на трактар культыватар -П.-г. з адным або некалькімі рабочымі органамі і прычапны культтлватар — пласкарэз-угнойвальнік для раўнамернага ўнясення ў глебу грануляваных MiHep. угнаенняў. В.М.Кандрацьеў. ПЛАСКАЦЁЛКІ (Cucujidae), сямейства раэнаедных жукоў. Больш за 1100 відаў. Пашыраны ўсюды, найб. шматлікія і разнастайныя ў тропіках. Жывуць пад карой дрэў, на складах харч. прадукгаў. Некат. пашкоджваюць збожжа, муку, крупы, сухую садавіну і інш.; некат. 'знішчаюць караедаў і інш. шкоднікаў. На Беларусі 20 відаў. Найб. трапляюцца мукаеды рыжы (Laemophloeus fenugmeus) і сурынамскі (Oryzaephilus surinamensis), пласкадел чырвоны (Cucujus haematodes, або C. cinnaberinus). Даўж. да 30 мм (на Беларусі да 6 мм). Цела пляскатае, афарбоўка чорная, бурая, чырв. або жоўтая. Вусіхі 11-членікавыя, нітка- або булавападобныя. Ногі ўкарочаныя, пераважна 5-членікавыя. Надкрылы з кропкавымі баразёнкамі або падоўжнымі кілямі. Лічынкі плоскія, прадаўгаватыя, з 2 загнутымі адросткамі на канцы цела. Пераважна драпежнікі, некат. ўсёедныя. С.Л.Максімава. ПЛАСКАДÈJIKl (Tenuipalpidae), сямейства расліннаедных членістаногіх атр. акарыформных кляшчоў кл. павукападобных. Блізкія да павуцінных кляшчоў. Жывуць пераважна на дрэвах, некат. на алакавых раслінах. Даўж. да 1 мм. Цела ўкрыта кутыкулай. Афарбоўка жоўгая, зялёная, чырвоная розных адценняў. Ротавыя органы колюча-сысучага тьшу.
ПЛАСТАЎ
Пласкацелкі: 1 — мукаед сурынамскі, 2 — пласкацел чырвоны. (1947). Вучыўся ў Строганаўскім цэнтр. мастацка-прамысл. вучылішчы (1912— 14), Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулыггуры і архітэктуры (1914— 17). Жыў на радзіме. У 1920 — пач. 1930-х г. працаваў пераважна ў галіне плаката і кніжнай графікі. 3 1935 пісаў партрэты і жанравыя карціны, прасякнутыя паэт. успрыняццем рус. прыроды, жыцця вёскі, апяваннем працы і духоўнай прыгажосці сваіх землякоў. У сваёй творчасці П. прадаўжаў і развіваў тра-
ПЛАСКІНЬ, вёска ў Бобрыкаўскім с/с Пінскага р-на Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Лагішын—Ганцавічы. Цэнтр калгаса. За 56 км на ПнУ ад г. Пінск, 225 км ад Брэста, 28 км ад чыг. ст. Парахонск. 607 ж., 290 двароў (2000). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-багггыстаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПЛАСК0Ў Рыгор Давыдавіч (20.12.1898, Мінск — 2.11.1972), генерал-лейтэнант артылерыі (1945). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1932). У Чырв. гвардыі з 1917, потым y Чырв. Арміі. Удзельнік грамадз. вайны 1918—20, баёў на Паўд., Паўд.-Зах. і Зах. франтах, сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Калінінскім, 2-м Укр., 1-м Бел. франтах: камандуючы артылерыі дывізіі, корпуса, арміі. Да 1956 y Сав. Арміі. Аўтар кн. «Пад грукат кананады» (1969).
Навясны пласкарэз-глыбокарыхліцель: 1— навясное прыстасаванне; 2— апорнае кола з механізмам рэгуліроўкі глыбіні апрацоўкі глебы; 3— рабочы орган.
ПЛАСІАЎ Аркадзь Аляксандравіч (31.1.1893, с. Прысланіха Ульянаўскай вобл., Расія — 12.5.1972), расійскі мастак. Нар. маст. СССР (1962). Правадз. чл. AM СССР
409
АПластаў. Вясна. 1954.
410
ПЛАСТМАСАВЫХ
дыцыі рус. пленэрна-жанравага жывапісу канца 19 — пач. 20 ст. Творам уласцівы разнявояеная прастата кампазідыі з размяшчэннем буйных дакладна перададзеных фігур на першым плане, стрыманая мажорнасць цёплых фарбаў: «Калгасны статак» (1937), «Фашыст праляцеў» (1942), «Сенакос», «Жатва» (абодва 1945), цыкл «Людзі калгаснай вёскі» (1951—-65; y тл. «Віця-падпасаіс», 1951; «Вясна», 1954; «Дзяўчына з веласіпедам», 1956; «Мама», 1964, і інш.), «Вогнішча ў полі» (1968—69), «3 мінулага» (1969). Сярод графічных работ іл. да апавяданняў "А.Чэхава (1920—27), аповесці Л.Талстога «Халстамер» (1952—54), да паэмы М.Някрасава «Мароз, Чырвоны нос» (1949). Дзярж. прэмія СССР 1946. Ленінская прэмія 1966. Дзярж. прэмія Расіі імя І.Я.Рэпіна 1972. Літ.: П л а с т о в Н.А., С ы с о е в В.П. ААПластов: |Альбом|. Л., 1979. I ІЛАСІ'МАСАВЫХ ВЫРАБАЎ, ШКЛОВАЛАКНІСТЫХ МАТЭРЫЯЛАЎ, ШКІІОПЛАСТЫКАЎ 1 ВЫРАБАЎ 3 IX ПРАМЫСЛОВАСЦЬ, адна з галін хім. прамысловасці. На Беларусі ўюпочае падгаліны: вытв-сць вырабаў з пластмас (63,4% y 1999); плёнак, труб і лістоў з палімерных матэрыялаў (17,9%); неперарыўнага шкловалакна і вырабаў з яго (8,7%); шклопластыкаў і вырабаў з іх (6,3%); палімернай тары (3,7%). Выпускае больш за 1000 найменняў прадукцыі: поліэтылен, поліэтыленавую плёнку, шкловалакно, пластмасавую тару, разнастайныя вырабы з пластмасы, поліэтыленавыя трубы, тару і інш. Развіццё галіны пачалося пераважна ў 1950-я г. У 1957 першую прадукцыю даў Полацкі завод шюювалакна, y 1968 — Полацкі хім. камбінат (зараз ВА «Палімір»). У 1999 удзельная вага галіны ў агульным аб’ёме хім. прам-сці складала 12,2%, прамыслова-вытв. персаналу — 12, 1%, сродкаў вытв-сці — 9,2%. На 1.1.2000 на Беларусі дзейнічалі 52 прадпрыемствы і вытв-сці галіны. Найб. сярод іх, акрамя названых, — мінскі завод «Тэрмапласт» (вырабы з пластмасы для аўтамабільнай, трактарнай і электратэхн.
прам-сці, тавары быт. прызначэння на аснове пластмас), Барысаўскі завод пластмасавых вырабаў (трубы з поліэтылену для водазабеспячэння і каналізацыі), Барысаўскі з-д «Паліміз» (палімерная тара), Магілёўскі з-д палімерных труб, з-д ішастмасавых тарных і ўпаковачных вырабаў y в. Сінкевічы Лунінецкага р-на, Гродзенскае вытворчае аб’яднанне «Хімвалакно» (пластмасы цеплаправодныя і цяжкагаручыя), акц. т-ва «Лідбудпласт» і інш. Прадпрыемствы галіны дзейнічаюць таксама ў Брэсце, Жлобіне, Рагачове, Ганцавічах, Віцебску, Баранавічах, Бабруйску, Іўі, Жодзіне, Ашмянах і інш. Створана некалькі сумесных прадпрыемстваў з замежнымі фірмамі — бел.-ізраільскае «Леор-пластык» y Навагрудку (пластмасавыя слоікі, посуд, поліэтыленавыя накрыўкі); бел.-венгерскае «Новіпласт» y Наваполацку (вырабы з пластмасы); бел.-германскае «Векег—System— Belarus» (аконныя блокі з пластмас). Амаль шостая ч. прадукцыі галіны экспартуецца за мяжу. 3 інш. краін найб. развіта галіна ў ЗША, Японіі, Вяліхабрьітаніі, Германіі, Францыі, Італіі, Кітаі, Расіі. П.І.Рогач. ПЛАСТ0М (ад грэч. plastos вылеплены), сукупнасць генаў, што размешчаны ў кальцавых малекулах ДНК пластыд. У кааперацыі з генамі ядра П. забяспечвае ўласнае ўзнаўленне і рэалізацыю генет. інфармацыі ў пластыдах. Характарызуецца множнасцю копій ДНК на клетку і пластыду. Вывучэнне П. дазваляе мэтанакіравана праводзіць селекдыю высокаўраджайных саргоў культ. раслін, якія маюць высокую актыўнасць фотасінтэзу. ПЛАСТЬІДЫ (ад грэч. plastides якія ўтвараюць ад plastos вылеплены), цытаплазматычныя структуры (арганоіды) расліннай клеткі. Кожная пластыда абмежавана дзвюма мембранамі. Разнастайныя па форме, памерах, будове, функцыі. Па афарбоўды адрозніваюць П. зялёныя — хларапласты, жоўтааранжавыя і чырв. храмапласты і бясколерныя — лейкагыасты. Магчымы ўзаемныя пераўтварэнні. Звязаны паміж сабой адзіным паходжаннем. Звьічайна ў клетцы знаходзідца адзін з вызначаТa бл і ц a
Матэрыялы і вырабы з сінгэтычных смол і пластычных мас y Рэспубліцы Беларусь Прадукцыя
1990
1995
1998
Трубы і дэталі трубаправодаў з тэрмапластаў, тыс. т
6,2
1,4
1,7
тыс. км
18,2
1,9
2,7
Лісты з тэрмапластаў, тыс. т
13,8
10,5
11,0
Шклопластыкі і вырабы з іх, тыс. т
1,0
0,6
1,9
Шкловалакно неперарыўнае і вырабы з яго, тыс. т
20,6
11,3
13,7
ных трох тыпаў. Сукупнасць усіх П. клеткі наз. пластыдома. ПЛАСТЫКА (ад грэч. plastikë скульптура), 1) y в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е тое, што скульптура. У вузкім сэнсе — тэхніка скулыпуры з мяккіх матэрыялаў; тое, што лепка. 2) Эмацыянальная выразнасць маст. формы, гармонія, зграбнасць. 3) У т a н ц ы плаўнасць, зграбнасць рухаў, гарманічная ўзгодненасць поз. ПЛАСТЫКАТ, эластычная пластмаса на аснове пластыфікаванага полівінілхларыду. Выпускаецца ў выглядзе гранул, плёнак, лістоў. Выкарыстоўваюць для ізаляцыі правадоў і кабеляў, y вытв-сці шлангаў, цыраты, цацак. ПЛАСТЫКІ, тое, што пластычныя масы. ІІЛАСТЫЛІН (італьян. plastilina ад грэч. plastos вьілеплены), матэрыял для лепкі. Вырабляецца з ачышчанага і раздробненага парашку гліньі з дамешкам воску, тлушчу і інш. рэчываў, якія не дапускаюць высыхання. Афарбоўваецца ў розныя колеры. .Выкарыстоўваецца для лепкі эскізаў, невялікіх мадэляў, скульптуры малых форм. ПЛАСТЫФІКАТАРЫ (ад грэч. plastos вылеплены + лац. facere рабідь), 1) рэчывы, што павышаюць пластычнасць і (ці) эластычнасць палімераў і матэрыялаў на іх аснове пры перапрацоўцы і эксплуатацыі. Аблягчаюць размеркаванне сыпучых інгрэдыентаў y палімернай матрыцы, зніжаюць т-ру перапрацоўкі палімерных матэрыялаў, некаторыя надаюць ім негаручасць, тэрма-, мароза-, святлоўстойлівасць і інш. спец. ўласцівасці. П., якія аблягчаюць перапрацоўку (зніжаюць т-ру цякучасці гумавых сумесей), але не паляпшаюць марозаўстойлівасць вулканйату, наз. з м я к ч а л ь н і к а м і . Працэс увядзення П. y палімер наз. п л а с т ы ф і к а ц ы я й . Найб. шырока П. выкарыстоўваюць пры перапрацоўцы пластмас (каля 70% ад агульнага аб’ёму пры перапрацоўцы полівінілхларыду) і эластамераў, вырабе лакафарбавых матэрыялаў. Асн. агульныя патрабаванні да П. — сумяшчальнасць з палімерам пры ўвядэенні значнай (да 50% па масе) колькасці П., нізкая лятучасць, адсутнасць паху і колеру, хім. інертнасць, устойлівасць да вымываііня ў вадкім асяроддзі. Найб. пашыраныя П. — складаныя эфіры араматычных і аліфатычных кіслот (напр., дыбутшфталат), фосфарнай к-ты, нізкамалекулярныя поліэфіры, эпаксідаваныя алеі\ змякчальнікі — нафтавае масла, парафіны, каніфоль, прадукты ўзаемадзеяння алеяў з серай (факсіты), нафгавыя бітумы (рубраксы), кумарона-індэнавыя смолы. 2) Паверхнева-актыўныя рэчывы, што дадаюць y буд. растворы і бетонныя сумесі (0,15—0,3% ад масы вяжучага матэрыялу) для надання ім пластычнасці (аблягчэння ўкладкі ў форму) і зніжэння юдазмяшчэння. Найб. шырока выкарыстоўваецца сульфітна-спіртавая брага (таварная форма лігнасульфанатаў — солей лігнасульфонавых кіслот), якая
паскарае працэс цвярдзення і павышае трываласць бетону. М.Р.Пракатук. ПЛАСТЫЧНАСЦІ ТЭОРЫЯ, раздзел механікі, які вывучае пластычнае дэфармаванне (пластычнасць) цел. Займаецца пабудовай матэм. мадэляў пластычных цел, метадамі вызначэння напружанняў механічных і дэфармацый y пластычна дэфармаваных целах пад уздзеяннем нагрузак, т-р і інш. Выкарыстоўваецца пры разліку канструкдый, збудаванняў, машын, тэхнал. працэсаў апрацоўкі металаў ціскам (коўкі, штампоўкі і інш.), шэрагу прыродных працэсаў (напр., гораўтварэння, дрэйфу кантынентаў). П.т. разглядае целы, яхія не падпарадкоўваюцца законам пругкасці (гл. Пругкасці тэорыя) з пачатку прыкладання знешніх уздзеянняў (пластычнае цела) або з некаторай стадыі нагружэння (пругка-пластычнае цела). Зыходныя даныя атрымліваюць эксперыментальна пры выпрабаваннях узораў на-расцяжэнне-сцісканне. Найб. развітыя тэорыі: пластычнага цячэння (устанаўлівае сувязь паміж тэнзарам напружанняў і тэнзарам прырашчэнняў пластычнай дэфармацыі), ідэальнай пластычнасці, пругкапластычных працэсаў, дэфармацыйныя тэорыі пластьічнасці. Літ:. С о к о л о в с к н й В.В. Теорня пластнчностн. 3 нзд. М., 1969; й в л е в Д.Д., Б ы к о в ц е в Г.Н, Теорня угірочняюіцегося пластаческого тела. М., 1971; Н л ь ю ш м н А.А Пластачность: Основы обіцей мат. теорчн. М., 1963; .М a л н н н н Н.Н. Прлкладная теорня пластачностм н ползучестн. 2 нзд. М., 1975. І.І.Леановіч. ПЛАСТЫЧНАСЦЬ (ад грэч., plastikos прыдатны для лепкі, падатлівы) м a т э р ы я л а ў , уласцівасць цвёрдых цел (матэрыялаў) пад уздзеяннем мех. нагрузак зменьваць без разбурэння сваю форму і захоўваць частку атрыманай дэфармацыі пасля спынення ўздзеяння. Залежыць ад струкгуры цела і ўмоў яго дэфармавання (скорасці наіружэння, т-ры, ціску і інш.). Малое значэнне або адсутнасць П. азначае процілеглую ўласцівасць — крохкасць матэрыялаў. Улік П. дазваляе вызначаць запасы трываласці, дэфармавальнасці і ўстойлівасці канструкцый, магчымасці апрацоўкі матэрыялаў ціскам (валачэння, коўкі, пракаткі, штампоўкі). Вывучаюць П. пластычнасці тэорыя, супраціўленне матэрыялаў і інш. Пластычная дэфармацыя звязана з разрывам некат. міжатамных сувяэей і ўтварэннем новых. П. аморфных цел вызначаецца імавернасцю рэлаксацыйных перагруповак атамаў і малекул (гл. Рзпаксацыя), a цел з крышт. будовай — угварэннем, перамяшчэннем і ўзаемадзеяннем дэфектаў y крышталях. У залежнасці ад колькаіці атамаў, што ўдэельнічаюць y элементарным акце пластычнай дэфармацьіі, адрозніваюць П.: самадыфузійную і дыфузійную (перамяшчэнне атамных слаёў крышталя, на яхія ўздзейнічаюць знешнія сілы, на ўчасткі, дзе дзейнічаюць расцягвальныя сілы), краўдыённую (спараджэнне і перамяшчэнне краўдыёнаў — згушчэнняў атамаў уздоўж шчыльна ўпакаваных шэрагаў атамаў), дыслакацыйную (слізганне па крышталеграфічных плоскасцях, гл. Дыслакацыі ў крышталях), звязаную з дэфармацыяй элементарнай ячэйкі хрышталя (гл. Двайнікаванне), з працяканнем фазавага пераўтварэння (гл. Фазавыя пераходы).
Л і т Х о н н к о м б Р. Пластачесхая деформацня металлов: Пер. с англ. М., 1972; П о л у х в н П.Н., Г о р е л н х С.С., В о р о н ц о в В.К. Фнзнчесхне основы пластнческой деформацнн. М. 1982; К а й б ы ш е в О.А Сверхпластнчносгь промышленных сплавов. М., 1984; Р а б о т н о в Ю.Н. Механнка деформнруемого твердого тела. 2 нзд. М., 1988.
ПЛАСТЫЧНАСЦЬ Г0РНЫ Х ПАРОД, уласцівасць пароды неабарачальна дэфармавацца без мікраскапічных парушэнняў суцэльнасці пад уздзеяннем мех. нагрузкі; яна павялічваецца з ростам т-ры і ціску. Найб. пластычныя горныя пароды — гліны, графіт, каменная соль і інш. Пад ціскам 0,98— 1,96 МПа граніт і дыябаз робяцца пластычнымі. Пластычнасць гліністііх парод залежыць ад вільготнасді пароды, дысперснасці, мінер. саставу і інш., характарызуецца межамі пластычнасці (верхняй — мяжа цякучасці і ніжняй — мяжа раскочвання) і лікам пластычнасці (рознасць вільготнасці верхняй і ніжняй мяжы). У інж.-геал. практыцы грунты паводле ліку пластычнасці падзяляюць на групы: гліны (>17), суглінкі (17— 7), супескі (7— 0), пяскі (0). ПЛАСТЬІЧНАЯ ДЭФАРМАЦЫЯ, астаткавая дэфармацыя, утвораная ад уздзеяння сілавых факгараў, пры якой не адбываюцца макраскапічныя парушэнні суцэльнасці матэрыялу. У той ці інш. ступені пластычныя ўласцівасці маюць усе рэальныя целы (гл. Пластычнасць). Здольнасць канстр. матэрыялаў да П.д. — адна з найважн. уласцівасцей, што забяспечвае магчымасць атрымання з іх розных вырабаў шляхам апрацоўкі ціскам (коўка, пракат). ПЛАСТЫЧНАЯ ХІРУРГІЯ, а д н а ў л е н ч а я х і р у р г і я , раздзел хірургіі, які распрацоўвае метады аднаўлення формы і функцыі тканак і органаў чалавека. Выкарыстоўваюць пры прыроджанай паталогіі, цяжкіх траўмах. Пашырана на вонкавых скурных покрывах дела (гл. Касметыка), y сківічна-тварнай хірургіі (гл. Дынапластыка), страўдікавым тракце, y лракгалогіі, уралогіі. П.х. вядома са стараж. часоў (асабліва схурная пластыка). Напр., y Індыі ажыццяўлялі пластыку носа ласкугом, выкраеным са скуры ілба або шчакі. У Расіі яе асновы залажылі У.П.Філатаў (скурная пласгыка) і М.І.Я/рагоў (касцявая пластыка). На Беларусі значны ўклад y П.х. зрабілі АСАрцюшкевіч, Ц.Е.Гкіларыбаў, Я.Б.Ншэ, Г.У.Кручынскі, У.М.Падгайсю, АП.Чуг^ікоў Меіады П.х. раснрацоўваюцца ў Бсл. мед. акадэміі пасладыпломнай адукацыі. Напр. укараненне міхрахірургіі сасудзістых анастамозаў дазюліла перамяшчаць фрагменты скурных акраўхаў разам з падскурнай клятчаткай і мышцамі, каб фарміраваць цэлыя органы; трансплантацыя органаў і тканак. І.М.Грышын.
ПЛАСТЫЧНЫЯ ЗМАЗКІ, к а н с і с тэнтдыя з м а з к і , высакавязкія мазі, якія атрымліваюцца ўвядзеднем y вадкія нафтавыя ці сінт. маслы цвёрдага загушчальдіка (мцла, ларафіну, сілікагелю, сажы і інш.). Выздачаюцца высокай т-рай кроллеладзення, добрым
ПЛАСТЫЧНЫЯ__________ 411 лрыліпаннем да лаверхдяў трэдня, стабільдасцю ўласцівасцей. Найб. лашыраны: графітная і чыгулачдая П.з., кансталін, літол, салідсш і інш. Выкарыстоўваюць для змазвалдя вузлоў механізмаў (калі падача вадкай змазкі немагчыма), для кансервацыі розных дэталей і механізмаў лры іх працяглым захоўвадні і транслартаванні. ПЛАСІЬІЧНЫЯ МАСГАЦТВЫ, п р ас т о равыя мастацтвы, лрыгож ы я м а с т а ц т в ы , ладяцце, што аб’ядноўвае віды мастацтва, творы якіх ісдуюць y лрасторы, де змяняюцца і не развіваюцца ў часе і ўслрымаюцца зрокам. Умоўна ладзяляюцца да выяўленчыя мастацтвы і невыяўл. (тэктанічныя), дзе зрокава-лрасторавыя формы де маюць, як лравіла, адалогій y рэчаіснасці (архітэктура, дэкаратыўна-прыюшдное мастацтва, дызайн, мастацкае канструяванне). Асобды род ГІ.м. — каліграфія. П.м. часта ўваходзяць y склад сілт. відаў мастацтва (тэатральна-дэкарацыйнае мастацтва, кінамастацтва, тэлевізійнае мастацтва, медыямастацтва і інш.). ПЛАСТЫЧНЫЯ МАСЫ, п л а с т м а с ы , л л а с т ы к і , матэрыялы на асдове палімераў, якія лры фармаванні іх y вырабы знаходзяцца ў вязкацякучым ці высокаэластычным стане, a лры эксплуатацыі — y шклоладобдым або аморфна-крышталічдым. У састаў П.м. акрамя палімераў уваходзяць налаўдяльнікі: цвёрдыя (лаводле іх лрыроды адрозніваюць аргадалласты, азбапластыкі, боралластыкі, вугляродапласты, графітапласты, металапалімеры, шклопластыкі) ці газаладобдыя (гл. Газанапоўненыя пластыкі), стабілізатары (антыаксіданты, антыпірэны і інш.), пластыфікатары, фарбавальнікі і лігменты. Паводле фіз. і хім. лератварэнняў, што адбываюцца з лалімерам пры фармавадді вырабаў ладзяляюць на тэрмапласты (дайважн. на аснове лоліэтылену, лолівіділхларыду, полістыролу) і рэактапласты (дайб. лашырады від — федалласты). Перапрацоўка рэактапластаў y вырабы адбываецца адначасова з ацяярдзеннем палімераў, пры гэтым пластык страчвае здольнасць пераходзіць y вяэкацякучы стан. Пры фармаванні вырабаў з тэрмапластаў матэрыял цвярдзее пры ахаладжэнні расплаву без хім. сшывання макрамалекул і захоўвае эдольнасць да шматразовых пераходаў y вязкацякучы сіан. П.м. бываюць аднафазнымі (гамагеннымі) і мнагафазнымі (гетэрагеннымі кампазіцыйнымі) матэрыяламі; y гамагенных палімер з’яўляецца асн. кампанентам, які вызначае ўласцівасці матэрыялу, y кампазіцыйных выконвае функдыю дысперсійнага асяродцзя (сувязнага) y адносінах да інш. кампанентаў. Найважн. добрыя якасці П.м.: малая шчыльнасць, нізкі каэф. трэння і малы знос пры эксплуатацыі, высокая хім. ўсгойлівасць, выдатныя дыэлектрычныя і аптычныя ўласцівасці, шырокі спектр дэфармацыйна-трываласных уласцівасцей, прывабны знешні выгляд вырабаў. Асн. прамысл. метады перапрацоўкі тэрмапластаў — ліццё пад ціскам, экструзія, вакуум-фармаванне, пнеўмафарма-
412 ______ ПЛАСЦІНАСКУРЫЯ
рыхгоўваюць корм для лічынак, закопваючы яго ў эемляных норах. А.М.Петрыкаў.
ванне; рэактапластаў — прасаванне і ліццё пад діскам.
ПЛАСЦІНІСТАДЗІ0БЫЯ, атрад вадаплаўных птушак, гл. Гусепадобныя.
Выкарыстоўваюць ва ўсіх галінах прам-сці і сельскай гаспадаркі ў якасці матэрыялаў рознага прызначэння (канстр., ахоўнага, электратэхн., дэкаратыўнага, фрыкцыйнага і інш.). На Беларусі пластмасавыя вырабы выпускае Барысаўскі завод пластмасавых вырабаў, мінскі завод •Тэрмапласт». Гл. таксама Высокамалекулярныя злучэнні. Л і т К а ц н е л ь с о н М.Ю., Б а л а е в Г.А Полммерные магерналы: Свойства н прнмененне: Справ. Л., 1982. М.Р.Пракапчук.
ПЛАСЦІНАСКУРЫЯ, панцырныя рыбы, гл. Плакадэрмы. ПЛАСЦІНІСТАВУСЫЯ ЖУЫ (Scarabaeidae), сямейства насякомых атр. цвердакрылых. 2 экалагічныя групы: шаевікі і хрушчы. Каля 20 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, найб. разнастайныя ў тропіках. Да П. належаць бронзаўкі, гнаевікі, майскія хрушчы, хрушчы, хрушчыкі, васковікі, гнаевічкі, каранягрызы, шаўкоўкі і інш. Сярод П. шмат шкоднікаў сельскай і лясной гаспадаркі. Многія віды — апыляльнікі раслін, прыродныя санітары. На Беларусі каля 40 відаў. Даўж. 0,2— 15,5 см, на Беларусі — да 4,1 см. Цела шырокае, выпуклае. Вусіхі 3—7-членікавыя, з пласціністай (адсюль назва), зрэдку конусападобнай булавой. Пярэднія ногі рыючыя, лапхі 5-членікавыя. У самцоў галава і пярэдняспінка часта з рагамі і бутаркамі. Канец брушка пераважна не пакрыты надхрыламі. Лічынхі мясістыя, белыя, С-падобна выгнугыя, з добра развітымі нагамі і вял. галавой; жывуць y глебе, гнілой драўніне, раслінных рэштках, мурашніках, норах грызуноў і інш.; кормяцца каранямі, рэшткамі раслін, гноем. Жукі кормяцца надземнымі ч., сокам, рэштхамі раслін, гноем, зрэдку трупамі, грыбамі, некат. не кормяцца. Многія вады на-
ПЛАСЦІНІСТАШЧ^ЛЕПНЫЯ МАЛІ0СКІ, гл. Двухстворкавыя малюскі. ПЛАСЦІНІСТЫЯ, парадак базідыяльных грыбоў, тое, цгго агарыкальныя. ПЛАТАН (Platanus), род кветкавых раслін сям. платанавых. 7— 10 відаў. Пашыраны ў Амерыцы (ад Мексікі да Канады) і ў Еўразіі (ад Балканскага п-ва і Усх. Міжземнамор’я да Індакітая). 3 ант. часу культывуюць П. усходні, або чынару (Р. orientalis). Лістападныя дрэвы выш. да 50 м, дыяметр ствала да 5 м. Жывуць больш за 2 тыс. гадоў. Крона густая, шырокая, ствол прамы, калоналадобны. Кара зеленавата-шэрая. Лісце буйное, доўгачаранховае, пальчаталопасцевае. Аднаполыя хветкі дробныя, y звіслых галоўчатых сухвеццях. Плод — арэшак. Драўніна прыгожая, лёгкая, моцная, выкарыстоўваедца як дэкар. мэблевы матэрыял. І.М.Гарановіч
ПЛАТАНІЗМ, y вузкім сэнсе — кірунак стараж.-грэч. філасофіі 1 сг. да н.э. — пач. 3 ст. н.э.; y шырокім сэнсе — усякі філас. кірунак, які абапіраецца на вучэнне Платона. У антычнасці П. быў прадстаўлены філосафамі Акадэміі платонаўскай (Спеўсіп, Ксенакрат, Аркесілай, Карнеад і інш.). У духу стаіцызму трактаваў вучэнне Платона Пасідоній; створаны ім стаічны П. знайшоў апору ў багаслоўі Філона Аіександрыйскага, y гнастыцызме, y — герметызме і ва ўсёй данікейскай патрыстьіцы, a ў 2—3 ст. н.э. ў Нуменія, настаўніка Плаціна і Арыгена, які выступаў за сінтэзаванне П. і арыстоцелізму. Гэта садзейнічала пераадоленню элементаў натуралізму, характэрнага для эпохі элінізму, і складванню ў 3 ст. н.э. асноў неаплатанізму. Інтарэс да П. адрадзіўся пасля аднаўлення ў
Пласцініставусыя жукі: 1 — васковік паласаты; 2 — жук-насарог; 3 — калаед-карова; 4 — каранягрыз Камарова; 5 — алёнка; 6 — гнаевічок-
капач.
Платан усходні.
Фларэнцыі філосафам М. Фічына платонаўскай Акадэміі (1459), адкуль ён праэ кембрыджскую школу распаўсюдзіўся ў Англіі. Пад угілывам англ. філасофіі і дзякуючы ням. ідэалізму П. і неаллатанізм адрадзіліся ў Германіі, аднак толькі з Г.Лейбніца пачалося гіст. разуменне першапачатковага П.
Неабходны элемент П. — проціпастаўленне пачуццёвага свету свету ідэй. Паводле гэтай канцэпцыі, не ідэя ўтварае сабой адлюстраванне матэрыі, a матэрыя ёсць адлюстраванне і выцяканне ідэі. Платонаўскую ідэю ў П. разглядаюць як родавае, гранічна абагульненае і жыццёва важнае лагічнае паняцце, якое змяшчае ў сабе прынцып канструявання сутнасці рэчы і, значыць, самой рэчы, утварае субстанцыянальную рэчаіснасць і яе мэту. Дамінуючую ролю ў гісторыі П. адыгрывала разуменне дыялектыкі як метаду, заснаванага на ўстанаўленні адзінства процілегласцей. Пры дапамозе такога разумення былі распрацаваны 3 асн. іпастасі (Адзінага, Розуму і Сусв. душы), выяўленне якіх заўсёды складала асн. змест П. (разам з вытлумачэннем матэрыяльнага космасу). Адной з асн. канцэпцый П. з’яўляецца вучэнне аб бессмяротнасці душы і цела, або аб кругавароце душ, г. зн. аб іх пераўвасабленні і перасяленні (сам Платон лічыў, што пасля смерці цела душа пераходзіць y другое цела або функцыянуе ў космасе). Л і т Б о г о м о л о в А.С. Антнчная фялософня. М., 1985; Л о с е в А.Ф. Словарь антнчной фнлософнн: Нэбр. ст. М., 1995. С. Ф.Дубянецкі.
ПЛАТАЎ Мацвей Іванавіч (17.8.1751, станіца Старачаркаская Аксайскага р-на Растоўскай вобл., Расія — 15.1.1818), расійскі ваен. дзеяч. Вайсковы атаман Данскога казацкага войска (з 1801), ген. ад кавалерыі (1809), граф (1812). Ганаровы д-р права Оксфардскага ун-та (1814). На ваен. службе з 1764. Удзель-
нік рус.-тур. войнаў 1768—74, 1787—91 і 1806— 12, рус.-пруска-франц. вайны 1806—07. У пач. вайны 1812 камандзір «лятучага» корпуса 1-й арміі (у Гродне); адрэзаны ад яе франц. войскамі, далучыўся да 2-й арміі; прыкрываў яе адыход, атрымаў перамогі над напалеонаўскай кавалерыяй y Мірскім баі 1812 і каля в. Раманава (цяпер Леніна Слуцкага р-на). Пасля Смаленскай бітвы ўзначаліў ар’ергард аб’яднанай арміі. У час Барадзінскай бітвы 1812 зрабіў рэйд y тыл праціўніка. Восенню 1812 удзельнічаў y праследаванні адступаючай франц. арміі, y вызваленні Оршы, Талачына, Барысава і інш. Удзельнік замежных паходаў рускай арміі 1813— 14. Літ.: А с т а п е н к о М.П., Л е в ч е н к о В.Г. Атаман Платов: Жнзнеопнсанпе. М., 1988; К о р о л ь ч е н к о А.Ф. Атаман Платов: Нст. повествованне. Ростов н/Д, 1990. А.М.Лукашэвіч. ПЛАт НЕР Ісак (Айзік Хаімавіч; 17.11.1895, г. Саколаў-Падляскі, Польшча — 26.7.1961), яўрэйскі пісьменнік. 3 1918 y ЗША. Скончыў^яўр. настаўніцкую семінарыю ў Нью-Йорку (1927). 3 1932 y СССР. 3 1933 y Мінску, працаваў y Бел. радыёкамітэце, y 1937—41 — y газ. «Октобэр» («Кастрычнік»). У 1949 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны ў 1956. Друкаваўся з 1918. Пісаў на яўр. і бел. мовах. Першая кн. «Пра што расказвае дзень» (1930, Нью-Йорк). Аўтар зб-каў вершаў «3 Амерыкі» (1934), «Сонца на парозе» (1940), кнігі апавяд. «Самае дарагое» (1948), паэм і інш. Яго творам уласціва гуманіст. накіраванасць, імкненне перадаць унутр. свет чалавека. Пісаў для дзяцей, перакладаў з англ. і ням. моў. На бел. мову яго асобныя вершы пераклалі МАўрамчык, А.Вольскі. Тя.\ Бел. пер. — Сваёй краіне: Вершы. Мн., 1947; Соль жыцця. Мн., 1957; Палаючае сэрца: Апавяданні. Мн., 1960; Вясёлая іголка. Мн., 1961; Дар сэрца: Вершы. Мн., 1962; Магазін цацак: Вершы. Мн., 1963; Хто што робіць. Мн., 1970; Мой агарод. Мн., 1984; Песні пра хлеб: Вершы, паэма. Мн., 1986. І.Э.Багдановіч. Ш1АТ0 (франц. plateau ад plat плоскі), узвышаная раўніна з роўнай або хвалістай, слаба парэзанай паверхняй, аддзеленая выразнымі ўступамі ад суседняй раўніннай прасторы. Вылучаюць П. с т р у к т у р н ы я (горныя пароды залягаюць гарызантальна, напр., Усцюрт), в у л к а н і ч н ы я (залітыя лавай няроўнасці паверхні, напр., П. Армянскага нагор’я), д э н у д а ц ы й н ы я (пенеплен і абразійныя раўніны, напр., пустыня Бетпак-Дала), н а г о р н ы я (міжгорныя ўпадзіны з прадуктамі выветрывання горных хрыбтоў, напр., асобныя ўчасткі Усх. Паміра). Высока размешчаныя П. часта ўваходзяць y склад пласкагор’я ў і нагор’яў, П. са стромкімі, часам прыступкавымі, схіламі могуць утвараць сталовыя краіны. ПЛАТ0Н (Platon) А ф і н с к і (май 428, Афіны — 347 да н.э.), старажытнагрэчаскі філосаф, заснавальнік пла-
танізму. Належаў да афінскай арыстакратыі: бацька Арыстон паходзіў з роду афінскага цара Кодра, маці Перыктыёна — з роду заканадаўца Салона, аднаго з «сямі мудрацоў». Каля 408 да н.э. стаў вучнем і паслядоўнікам Сакрата. Пасля яго смерці выехаў y Мегары. Каля 387 заснаваў y Афінах уласную філас. школу — Акадэмію платонаўскую. Аўтар 34 філас. дыялогаў (болыпасць з іх — гутаркі Сакрата з вучнямі), прамовы «Апалогія» (абарона Сакрата), 13 лістоў, a таксама «Вызначэнняў», якія ў
антычнасці прыпісваліся Спеўсіпу. Найб. вядомыя творы П.: «Крытон» (аб павазе да законаў), «Лахет» (аб мужнасці), «Эўтыфрон» (аб набожнасці), «Гіпій меншы» (аб хлусні і несправядлівасці), «Краціл» (аб мове), «Федон» (аб справядлівасці), «Тээтэт» (аб ведах), «Гымей» (касмалогія) і інш. У філас. сістэме П. вылучаны ўсе асн. састаўныя ч. ведаў: анталогія, касмалогія, гнасеалогія, этыка, эстэтыка. Першасным ён называў свет вечных, нязменных, самастойна існуючых сутнасцей — ідэй. Другаснай, вытворнай ад іх, лічыў усю разнастайнасць пачуццёва ўспрымальнага свету; кожная рэч — вынік спалучэння ідэі (узору) з бясформеннай матэрыяй; пачуццёвы свет як нараджэнне ідэй і матэрыі займае сярэдзіннае становішча паміж імі. На яго думку, упарадкаванасць быцця па-свойму выражае Космас, y якім на кожным кроку сустракаецца боскі розум (дэміург). 3 сумесі ідэй і матэрыі дэміург стварае сусв. душу, якая распаўсюджана па ўсёй прасторы. Успаміны бессмяротнай душы аб ідэях, якія яна сузірала да смерці, складаюць сутнасць працэсу пазнання, a яго найб. правільным метадам мыслення з’яўляецца дыялектыка. У аснове працэсу пазнання ляжыць любоў да ідэі — узыходжанне ад любові да асобных рэчаў і цел да любові ў сферы душ, a ад іх — y сферы чыстых ідэй («Фсдр», «Парменід», «Сафіст»). Паводле П., душа складаецца з 3 частак: вышэйшай — розум; сярэдняй — воля і высакародныя ўчынкі; ніжэйшай — захапленні і пачуццёвасць. У этыцы гэтаму адпавядаюць 3 асн. дабрачыннасці — мудрасць, мужнасць, разважнасць і пакорлівасць; іх носьбітамі з’яўляюцца адпаведна 3 саслоўі грамадства: філосафы і правіделі, воіны і чыноўнікі, земляробы і рамеснікі. Лагічнае спалучэнне і раўнавага 3 дабрачыннасцей дае пачатак 4-й, агульнадзярж. дабрачын-
ПЛАТОН________________ 413 насці — справядлівасці («Горгій», «Палітыка»). П. вылучаў 3 асн. формы праўлення: манархію, арыстакратыю і дэмакратыю. На яго думку, манархія (уладаранне аднаго) бывае законная (цар) або насільная (тыран); арыстакратыя (уладаранне нямногіх) — панаванне лепшьіх або алігархія (панаванне горшых); дэмакратыя (уладаранне ўсіх) — арганізаваная паводле законаў або беззаконная (насільная). Выступаў супраць паліт. дактрыны, якая абапіраецца на «права мацнейшага» і лічыць перамогу над сваімі праціўнікамі адзіным крытэрыем легітымнасці і адзінай крыніцай шчасця. На яго думку, умацаванню ідэальнай дзяржавы павінна служыць строгая сістэма адукацыі і выхавання грамадзян, якія не стануць злоўжываць паліт. дзейнасцю на ўласную карысць, будуць кіравацца ідэямі і вызнаваць сапраўднае дабро («Палітыка», «Дзяржава», «Законы»). Лічыў, што сапраўднай крыніцай жыцця для ўсяго жывога павінна стаць вечная прыгажосць, якая ўяўляе сабой зліццё ідэі і матэрыі, або разумнасці і задавальнення. Пры гэтым прыгажосць жыцця і прыгажосць рэальнага быцця вышэй за прыгажосць мастадтва, таму uno быдцё і жыццё ёсць перайманне вечных ідэй, a мастацтва ёсць перайманне быцця і жыцця, г. зн. перайманне пераймання («Іон», «Геній Болыды» і інш.). На Беларусі з вучэннем П. знаёміліся па шматлікіх перакладных зборніках выслоўяў ант. філосафаў, пісьменнікаў, айцоў царквы («Пчала», «Ізмарагд» і інш.). Паводле сведчанняў сучаснікаў, Клімент Смаляціч напісаў некалькі твораў «ад Аміра і ад Арыстоцеля і ад Платона», якія да нас не дайшлі. У эпоху Адраджэння і Асветнііггва бел. мысліцелі звярталіся да ідэй П. і неаплатанізму ў пошуках пазітыўнай праграмы абнаўлення дзярж.-лрававых ін-таў, маральнага ўдасканалення грамадства (Ф.Скарына, М.Сматрыцкі, АВолан, Б.Дабшэвіч, К.Лышчынскі, К.Нарбут і інш.). Напр., С.Будны ў духу сац.-паліт. і этычных поглядаў П. (дыялогі «Дзяржава», «Законы»), крытыкаваў тыранію, развіваў ідэі аб дыялектыды закону і беззаконня, палітыкі і маралі. Ф.Карпінскі ў «Гутарках Платона» расдрацаваў маральна-гуманіст. канцэлцыю, асновай якой з’яўляецца сардэчдасць, лраяўленне чалавечай любові і чалавечага шчасця. Сімяон Полацкі сдасылаўся да платонаўскі твор «Тээтэт» y сваіх разважаннях аб ролі пазнання і ведаў, маральных каштоўнасцей асобы. І.Кадіевіч, А.Скарульскі на аснове філас.-ідэаліст. канцэпцый П. вялі далеміку з атамістычдым вучэннем Дэмакрыта, Леўкіда, Элікура. Эстэт. вучэнне П. паўплывала да логляды асветнікаў Беларусі і Літвы (Ф.Галянскі, Л.Бароўскі, Е.Славацкі, А.Фіялкоўскі). Яго творы ўключаліся ў школьныя праграмы, вывучаліся ў брацкіх, кальвінісцкіх, ары-
414
ПЛАТОНАЎ
янскіх школах, езуіцкіх калегіумах і акадэміях Беларусі. Тв.: Рус. пер. — Соч. Т. 1—3. М., 1968—72; Собр. соч. T. 1—4. М., 1990—94; Дналогн. М„ 1998; Законы. М., 1999. Літ:. А с м у с В.Ф. Платон. 2 нзд. М., 1975; Н е р с е с я н ц В.С. Платон. М., 1984; П а н ч е н к о Д.В. Платон н Атлантада. Л., 1990; Л о с е в А.Ф. Словарь антнчной фнлософнн: Мзбр. ст. М., 1995; Э р ш Ж. Філасофскае здумленне: Гісторыя заходняе філасофіі: Пер. з фр. Мн., 1996. С.ФДубянецкі.
АП.Платонаў
Літ:. В а с н л ь е в В.В. Андрей Платонов: Очерк жнзнн в творчества. 2 мзд. М., 1990; Куэьменко О.А Андрей Платонов: прнзванве м судьба: Очерк творчества. Квев, 1991; «Страна фшюсофов» Андрея Платонова: Пробл. творчества. М., 1994.
ПЛАТ0НАЎ Барыс Віктаравіч (6.8.1903, Мінск — 15.2.1967), бел. акцёр, педагог. Нар. арт. Беларусі (1946). Нар. арт. СССР (1948). 3 1920 працаваў y тэатр. калектыве пры «Беларускай хатцы», y Т-ры рэв. сатыры ў Мінску. 3 1922 y Бел. т-ры імя Я.Купалы (у 1961—63 яго маст. кіраўнік). 3 1965 заг. кафедры ў Бел. тэатр.-маст. ін-це. Акцёр шырокага творчага дыяпазону, вял. сцэнічнага абаяння, выдатны майстар пераўвасаблення. Спалучаў тонкі псіхал. малюнак ролі з вонкавай тэатр. яркасцю. Сярод лепшых драм. роляў: Заслонаў («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона, Дзярж. прэмія СССР 1948), Туміловіч («Пяюць жаваранкі» К.Крапівы, Дзярж. прэмія СССР 1952), Трыгорын («Чайка» А.Чэхава). Стварыў гранічна завостраныя
Б В.Платонаў.
ПЛАТ0НАЎ (сапр. К л і м е н т а ў ) Андрэй Платонавіч (1.9.1899, г. Варонеж, Расія — 5.1.1951), рускі пісьменнік. Скончыў Варонежскі чыг. палітэхнікум (1924). У 1923—26 працаваў губернскім меліяратарам, кіраваў будаўніцтвам варонежскай электрастанцыі. Першая публіцыст. кн. «Электрыфікацыя» (1921). Першы зб. прозы — «Епіфанскія шлюзы» (1927). У раманах «Чавянгур» (апубл. 1972), «Шчаслівая Масква» (не завершаны, апубл. 1991), аповесцях «Джан» (апубл. 1964), «Катлаван» (апубл. 1969), «Ювенільнае мора» (апубл. 1979) непрыманне навязваемых форм сац. перабудовы жыцця. Аўтар зб. вершаў «Блакітная глыбіня» (1922), кн. аповесцей і апавяд. «Рака Патудань» (1937), аповесцей «Горад Градаў», «Запаветны чалавек» (абедзве 1928), п’ес «Высокае напружанне» (пач. 1930-х г., апубл. 1984), «Вучань ліцэя» (1950, апубл. 1974), кніг ваен. карэспандэнцый «Алавяданні пра Радзіму» (1943), «Салдацкае сэрца» (1946), літ.-крытычных артыкулаў «Роздумы чытача» (1939, апубл. 1970), кінасцэнарыяў, твораў для дзяцей і інш. Творчасці П. ўласціва сістэма філас. метафар, спецыфічная лексіка і стылістыка. Бел. матывамі прасякнуты апавяданні «Сёмы чалавек», «Сяржант Шадрын (Гісторыя рускага маладога чалавека нашага часу)», нарысы «Прарыў на Захад», «Дарога на Магілёў», «У Магілёве», «Падзенне немцаў», «На магілах рускіх салдат», «Роздумы афіцэра». На бел. мову асобныя апавяданні П. пераклалі А.Марціновіч, М.Навіцкі, А.Шарахоўская. Тв.: Собр. соч. Т. 1—3. М., 1984—85; Нзбранное. М., 1983; Мзбранное. Мн., 1989; Государствешіый жнгель: Проза. Раннне соч. Пнсьма. Мн., 1990; Антнсексус. М., 1991; Сокровенный человек: Повеста, рассказы. Мн., 1993; Чевенгур; Котлован. Мн., 1999.
Б.Платонаў y ролі Лявона.
Б.Платонаў y ролі Эзопа.
камед. вобразы ў нац. рэпертуары: Быкоўскі («Паўлінка» Я.Купалы), Зёлкін, Жлукта («Хто смяецца апошнім», «Мілы чалавек» К.Крапівы), Лявон («Лявоніха на арбіце» АМакаёнка). Высокім трагедыйным гучаннем вызначаліся ролі: Рамэо («Рамэо і Джульета» У.Шэкспіра), Эзоп («Ліса і вінаград» Г.Фігейрэду), Жадаў («Даходнае месца» Астроўскага), Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), Пётр («Апошнія» М.Горкага). Выступаў на Бел. радыё з чытаннем твораў прозы і паэзіі («Курган» Я.Купалы і інш.). Зняўся ў фільмах «Кастусь Каліноўскі», «Песня вясны», «Паўлінка», «Пяюць жаваранкі», «Хто смяецца апошнім» і інш. Пра П. зняты дакумент. фільм «Думкі і вобразы» (1965). Л і т С а б а л е ў с к і А. Барыс Платонаў: Жыццё і творчасць вялікага бел. аріыста. 2 выд. Мн., 1989. А.В.Сабалеўскі.
ПЛАТ0НАЎ Расціслаў Пятровіч (н. 15.4.1930, г. Слуцк Мінскай вобл.), бел. гісторык, нубліцыст. Д-р гіст. н. (1982), праф. (1984). Скончыў БДУ (1955). Працаваў y друку, камсам. і парт. органах, мінскіх ВНУ. У 1973—80 сакратар Мінскага абкома КПБ, y 1980—91 дырэкгар Ін-та гісторыі партыі пры ЦК КПБ. 3 1992 y Бел. НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы, з 1999 нам. дырэктара ін-та, старшыня Археагр. камісіі Дзяржкамархіва Рэспублікі Беларусь, 3 2000 гал. рэдактар «Беларускага археаграфічнага ютогодніка». Даследуе праблемы дзярж. будаўніцгва, паліт. гісторыі Беларусі, КПБ, барацьбы бел. народа супраць ням.-фаш. захопнікаў y Вял. Айч. вайну. Працуе ў галіне крыніцазнаўства і практычнай археаграфіі. Адзін з аўтараў калекгыўных прац: «Усенародная барацьба ў Беларусі супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў y гады Вялікай Айчыннай вайны» (т. 1—3, 1983—85), «Старонкі гісторыі Кампартыі Беларусі: меркаванні, аргументы, факты» (1990), «Нямецка-фашысцкі генацыд на Белдрусі (1941—1944)» (1995), «Дзяржаўнасць Беларусі: Праблемы фарміравання ў праграмах палітычных партый» (1999), «Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і цэнтральнага кіравання БССР (1965— 1991гг.)» (ч. 1—3, 2000), «Беларусь на мяжы тысячагоддзяў» (2000) і інш. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1980—89.
Te:. Пропаганда научного атензма: Мст.соцнол. нсслед. на матермалах Компартан Белорусснм. Мн., 1982; Авангардная снла советского обшества. Мн., 1986; На крутом переломе: Очерк основных налравленнй деятельностн Компартнн Белорусснн по осуіцествленню ііерестройкм. Мн., 1989 (разам з Ю.П.Смірновым); Палітыхі. Ідэі. Лёсы: Грамадзян. пазіцыі ва ўмовах нарастання ідэолага-паліт. дыктату ў Беларусі 20—30-х гг. Мн., 1996; Лёсы: Гіст.-дак. нарысы аб людзях і малавядомых падзеях духоўнага жыцця ў Беларусі 20—30-х гг. Мн., 1998; На кругым павароце: Ідэолага-паліт. барацьба на Беларусі ў 1929— 1931 гг. Мн., 1999; Белоруссмя, 1941-й: нзвестное н нензвестное. Мн., 2000. Літ.: Р.П.Платонаў: (Да 70-годдзя з дня нараджэння); Бібліягр. паказ. Мн., 2000; М і х а л ь ч а н к а A і і н ш. Вучоны, грамэдскі дзеяч, журналіст / / Бел. гіст. часоп. 2000. № 2.
ПЛАТ0НАЎ Сяргей Фёдаравіч (28.6.1860, г. Чарнігаў, Украіна — 10.1.1933), расійскі гісторык. Акад. AH СССР y 1920—31. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1882), з 1899 праф. гэтага ун-та. Старшыня Археагр. камісіі (1918—29), камісіі па выданні твораў А.С.Пушкіна, дырэктар Пушкінскага дома Ін-та рус. л-ры AH СССР (1925—29) і Б-кі АН СССР (1925—28). Даследаваў падзеі 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. ў Расіі, эпоху Пятра 1, каланізацыю рас. Поўначы і інш. У іал. працы «Нарысы па гісгорыі смуты ў Маскоўскай дзяржаве, XVI—XVII стст.: Спроба вывучэння грамадскага ладу і саслоўных адносін y Смутны час» (1899, перавыд. 1995) разглядаў спробы дасягнуць раўнапраўнай уніі Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай, ход вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609—18. У 1930 арыштаваны, абвінавачаны ў антысав. дзейнасці і сасланы (1931) на 5 гадоў y Самару, дзе і памёр. Тв:. Учебннк русской ясторнн. М., 1992; Русская нсторня. М., 1995; Полный курс лекцнй по русской нсторнл. СПб., 1998. Літ.: Очеркн нсторнн нсторнческой наукм в СССР. Т. 3. М., 1963; Р а х м а т у л л н н М.А Дело по обвмненню академнка С.Ф.Платонава / / Отечественная нстормя. 1994. № 6. У.І.Вернігораў.
ШІАТ0НАЎ Уладзімір Пятровіч (н. 1.12.1939, в. Стайкі Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. матэматык. Акад. Нац. АН Беларусі (1972, чл.-кар. 1969). Акад. Рас. АН (1987). Замежны чл. Індыйскай АН (1993). Д-р фіз.-матэм. н. (1967), праф. (1968). Засл. дз. нав. Беларусі (1982). Скончыў БДУ (1961), дзе і працаваў. У 1971—92 y Ін-це матэматыкі АН Беларусі (з 1977 дырэкгар). Адначасова ў 1987—92 прэзідэнт АН Беларусі, y 1988—91 старшыня Камітэта па Дзярж. прэміях Беларусі, y 1987—92 гал. рэдакгар часопіса «Даклады АН БССР». 3 1991 y Ін-це перспекгыўных даследаванняў (Прынстан, ЗША). 3 1992 y ЗША, Канадэе. Навук. працы па алгебры, алг. геаметрыі, лінейных групах, тапалагічнай алгебры. Распрацаваў агульны метад даследавання лінейных груп, прыведзеную К-тэорыю. Вырашыў праблемы Кнезера—Тытса, Танака—Арціна, праблему рацыянальнасці для групавых алг. мнагастайнасцей над лакальнымі і глабальнымі палямі. Ленінская прэмія 1978. Прэмія Ленінскага камсамола 1968. T e Проблема снльной аппрохсммацмн н гапотеза Кнеэера—Тнтса для алгебранческнх гругаі / / йзв. AH СССР. Сер. мат. 1969. Т. 33, № 6; Проблсма Таннака—Артана н прнведенная К-теорня / / Там жа. 1976. Т. 40, № 2; Алгебраяческне группы й теорня чмсел. М., 1991 (разам з АС.Рапінчуком). H im .: В.П.Платонов / / Успехн мат. маук. 1990. Т. 45, вып. 3.
ПЛАТЎН Антон Мартынавіч (13.11.1896, в. Амлынцы Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 1938), дзяржаўны і парт. дзеяч БССР. Акадэмік АН БССР (1931). Вучыўся ў Нясвіжскім гар. вучылішчы. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. У 1920—27 на парт. і сав. рабоце ў Мазыры, Барысаве, Слуцку. 3 1927 старшыня
Цэнтр. праўлення прафсаюза працаўнікоў асветы БССР і рэдакгар час. «Прафесіўны рух Беларусі». У 1929—33 нарком асветы БССР, 7.3.1933 зняты з пасады. 3 1933 на парт. рабоце ў Зах. Сібіры. Чл. ЦК КГІ(б)Б y 1927—33. Чл. ЦВК БССР y 1927— 33, Прэзідыума ЦВК y 1931—33. Неабгрунтавана асуджаны ў 1937. Рэабілітаваны ў 1957. Te:. Нацыянальна-культурнае будаўнідтва ў БССР. Мн., 1930; За культурную рэвалюцыю. Мн., 1931; йтогн культурного стронтельства в БССР за 10 лет. М.; Л.; 1931. А.М.Гесь.
У.П.Платонаў.
ПЛАТФ0РМА (франц. plate-forme ад plat плоскі + forme форма), 1) узвышаная пляцоўка, памост. 2) Грузавы вагон адкрытага тыпу з невял. бартамі. Выкарыстоўваюць для перавозкі велікагрузных кантэйнераў, двух’ярусныя П. — для перавозкі легкавых аўтамабіляў. 3) Невялікая чыгуначная станцыя, паўстанак. 4) Прыстасаванне для скідвання з ваенна-трансп. самалётаў баявой тэхнікі, грузаў. 5) Праграма, патрабаванні якойн. паліт. ці грамадскай арг-цыі. ПЛАГФ0РМА ў геалогіі,апназгал.ты бінных сгрукіур зямной кары, якая харакгарызуецца адносна малой інтэнсіўнасцю тэктанічных рухаў, магматызму і плоскім рэльефам. Проціпастаўляецца высокарухомым паясам — геасінкліналям, арагенным эпіплатформавым, сярэдзінна-акіянічным хрыбтам. П. звычайна ізаметрычныя, вуглаватыя, мяжуюць са складкавымі і горнымі абласцямі па вял. разломах (краявых швах) ці па краявых прагінах, месшмі з акіянічнымі абласцямі. Плошча ад соцень да некальюх шсяч квацрагных кіламеграў. Mae 2-ярусную будову: складкавы крышг. фундамент (гл. Фундамент платформавы крышталічны) і слабапарушаны пштформавы чахол. Паводле ўзросту фундамента П. падзяляюцца на стараж. (кратоны, з дакембрыйскім фундаментам) і маладыя з палеазойскім і раннемезазойскім фундаментам). Большасць вял. стараж. П. (Ўсх.-Еўрапейская, Афрыканская, Аўстралійская, Антарктычная, Паўн.-Амерыканская, Бразільская) утвараюць ядры мацерыкоў (акрамя Азіі, y складзе якой вядомы 4 П.). Маладыя П. (Цэнтральна-Еўраазіяцкая, Зах.-Еўрапейская, Іберыйская і інш.) адрозніваюцца ад стараж. адносна болыпай рухомасцю, струхтурным планам, тыпам струхтур і інш. У структуры П. вылучаюць пліты, шчыты, сінеклізы, антэклізы, прагіны, масівы, скляпенні, валы і інш. На дне акіянаў вылучаны П. акіянічныя, адпа-
ПЛАТЭІ_________________ 415 ведныя глыбокім катлавінам з пакатахвалістым дном, малой маіутнасцю зямной кары (5—7 км) і адсутнасцю ў фундаменце «гранітнага слоя». Тэр. Беларусі размешчана ў зах. ч. Усх.-Еўрапейскай П. Р.Г.Гарэцкі. ПЛАТФ0РМАВЫ ЧАХ0Л, а с а д к а в ы ч a х о л, верхні структурны ярус платформ, складзены з асадкавых неметамарфізаваных горных парод. Залягае на фундаменце платформавым крышталічным з рээкай рэгіянальнай структурнай і стратыграфічнай нязгоднасцю. Пласты парод П.ч. залягаюць гарызантальна або паката, паступова мяняюць па плошчы магутнасць (ад адзінак і дзесяткаў метраў на шчытах да тысяч метраў на плітах). Струкгуры пакатыя (платформавага тыпу) без значных тэктанічных дэфармацый. У складзе П.ч. могуць сустракацца магматычныя ўтварэнні, пераважна вулканічныя пароды трапавай фармацыі. Часам паміж чахлом і фундаментам знаходзяцца адклады прамежкавага паверха, якія звычайна характэрны для маладых платформ. А.М.Каўхута. ПЛАТФ0РМІНГ, каталітычны рыформінг на плацінавых каталізатарах. ПЛАТЫЦФРЫУМ, а л е н е в ы р о г (Platycerium), род папарацей сям. мнаганожкавых. 17 відаў. Пашыраны ў трапічных лясах. На Беларусі ў аранжарэях і пакоях культывуюць П. двойчывілаваты, або аленярогі (P.bifurcatum). Шматгадовыя буйныя эпіфітныя расліны. Замацоўваюцца на вял. галінах, часцей на кары ствалоў буйных вечназялёных і лістападных дрэў, што стаяць паасобку. У папярочніку дасягаюць 1,8 м, пад іх цяжарам дрэвы часам выварочваюцца з каранямі. Маюць стэрылвнае і спараноснае лісце. 3 даламогай стэрыльнага лісця П. ўкараняюцца на дрэвах (ніжняя і бакавыя ч. ліста шчыльна прыціскаюдца да ствала ці галіны, a верхняя адыходзіць ад апоры так, што ўтвараевда ніша, y якой з цягам часу эбіраецца перагной (масай да 100 кг) пранізаны каранямі эпіфіту. Спараноснае (і асімілюючае) лісце глыбока рассечана і нагадвае рогі аленя (адсюль назва). У сталых папарацей ніжняя паверхня разгалінаваных канцоў ліста пакрываецца цагельначырв. налётам шматлікіх спарангіяў. Дэкар. расліны. ПЛАТФі, П л a т э я (Plataiai, Plataia), старажытнаірэчаскі горад y Паўд. Беотыі на мяжы з Атыкай. Каля П. ў час грэка-персідскіх войнаў 26.9.479 да н.э. адбылася бітва паміж войскамі 24 грэч. гарадоў-дзяржаў на чале з Афінамі і Спартай пад камандаваннем спартанскага палкаводца Паўсанія і перс. арміяй пад камандаваннем Мардонія. Персы пацярпелі паражэнне і адышлі з Грэцыі да Гелеспонта. У 431 да н.э. фіванцы, саюзныя спартанцам, раптоўным нападам на П. пачалі Пелапанескую вайну 431— 404 да н.э., y 427 да н.э. пасля працяглай аблогі яны разбурылі горад.
416
ПЛАЎ
ПЛАЎ, П л a н, рака на Украіне і ў Лельчыцкім р-не (ніжняе цячэнне) Гомельскай вобл., правы прыток р. Сцвіга (бас. р. Прыпяць). Даўж. 45 k m , y тл. на Беларусі 14 км. Пл. вадазбору 326 k m 2, y т.л. на Беларусі 68 км2. Пачынаецца за 4 км на ПнЗ ад в. Юрове Алеўскага р-на Жытомірскай вобл., цячэ па Жытомірскім Палессі, на Беларусі па нізіне Прыпяцкае Палессе. Вусце за 5 км на ПнЗ ад в. Дзяржынск. Рэчышча ў верхнім цячэнні слабазвілістае, на астатнім працягу каналізаванае. ПЛАЎ, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Лужасянка, за 26 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 1,12 км2, даўж. 2,7 км, найб. шыр. 680 м, найб. глыб. 8,8 м, даўж. берагавой лініі больш за 7 км. Пл. вадазбору 10,2 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы вышынёй 5—7 м (на 3 і У месцамі да 10 м), y ніжняй ч. стромкія, пад хмьізняком, вышэй разараныя, на невял. участку на 3 парослыя лесам. Берагі пераважна зліваюцда са схіламі, на ПнУ і ПнЗ нізкія, пясчаныя, пад хмызняком. Дно да глыб. 2,5 м пясчанае, да 4,5—5 м выслана апясчаненымі адкладамі, ніжэй — ілам. Мінералізацыя вады 135— 160 мг/л, празрыстасць 1,9 м. Эўтрофнае. Зарастае да глыб. 2,2 м. Слабапраточнае: уііадаюць 4 ручаі, выцякае ручай y воз. Арлейка. ПЛАЎКА, 1) перапрацоўка матэрыялаў (руд, металаў і інш.) y плавільных печах з атрыманнем канчатковага прадукту ў вадкім стане. Выкарыстоўваюць для атрымання металаў з руд, выплаўлення
зліткаў і фасоннага ліцця. 2) Асобны аднаразовы цыкл металургічнага лрацэсу, a таксама прадукг такога цыкла. ПЛАЎЛЁННЕ, пераход рэчыва з цвёрдага агрэгатнага стану ў вадкі (гл. Агрэгатныя станы рэчыва); адзін з фазавыу пераходаў 1-га роду. Працэс П. адыгрывае важную ролю ў прыродзе (напр., П. лёду і снегу на паверхні Зямлі, мінералаў y яе нетрах) і ў тэхніцы (гл. Плаўка). П. крышталічных цел адбываецца пры нязменнай т-ры (гл. Тэмпература плаўлення) незалежна ад колькасці падведэенай цеплаты і характарызуецца цеплатой плаўлення. Залежнасць т-ры П. ад знешняга ціску выражаецца Клапейрона—Клаўзіуса ўраўненнем. Пры П. ўдзельны аб'ём цела звычайна павялічваецца і т-ра П. расце з ростам ціску (за выключэннсм, наіір., лёду, вісмуту, галію, шчыльнасць якіх пры П. памяншаецца). Аморфныя целы не маюць пэўнай т-ры П. і пераходзяць y вадкі стан паступова ў некат. дыяпазоне т-р. ПЛАЎНА, возера ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сергуч (цячэ праз возера), за 42 км на У ад г. Докшыцы. У межах Бярэзінскага біясфернага запаведніка. Пл. 4 км2, даўж. 3,45 км, найб. шыр. 1,75 км, найб. глыб. 2 м, даўж. берагавой лініі больш за 9 км. Пл. вадазбору 186 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы невыразныя, забалочаныя, пад лесам. Берагі нізкія, забалочаныя, на 3 сплавінныя. Дно плоскае сапрапелістае. Востраў пл. 0,07 км2, ёсць сплавінныя астравы. Мінералізацыя вады каля 120 мг/л, празрыстасць да дна. Дыстрофнае. Поўнасцю зарастае падводнай расліннасцю. Рака Сергуч злучае П. з азёрамі Манец і Всшьшыца. ПЛАЎНІ, участкі забалочаных поймаў y ніжнім цячэнні і дэльтах рэк, якія пра-
цяглы час заліваюцца паводкавымі водамі. Укрыты цяжкапраходнымі зараснікамі трыснягу, рагозу, асок, лазняку і інш. Выкарыстоўваюцца пераважна як сенажаці, пры асушэнні — пад пасевы рысу і інш. с.-г. культур. З ’яўляюцца асноўным месцапражываннем вадаішаўных птушак. Пашыраны ў дэльтах рэк Дунай, Днестр, Дняпро, Дон, Кубань, Всшга і інш. ПЛАЎТ Ціт Макцый (Titus Maecius Plautus; каля 255 да н. э., г. Сарсіна, Італія — каля 184 да н.э.), рымскі камедыёграф. Прадстаўнік «паліяты» — рым. камедыі, створанай на ўзор ірэч. быт. камедыі шляхам запазычання і апрацоўкі яе сюжэтаў і вобразаў, але ўзбагачанай рэаліямі рым. жыцця, новымі драматург. прыёмамі. П. прыпісвалася каля 130 камедый; захавалася 21. Найб. вядомыя: «Амфітрыён», «Аслы», «Скарб», «Палонныя», «Менехмы», «Выхвальны воін», «Прывід», «Тры манеты», «Грубіян» і інш., y якіх дэейнічаюць дасдіпныя і хітрьія рабы, сквапныя ліхвяры, двудушныя зводнікі, строгія бадькі і легкадумныя дзеці. Камедыі вылучаюцца займальнасцю сюжэта, дынамізмам дзеяння, муз. дартыямі (кантыкамі), што нагадвае сучасны вадэвіль, жыццярадаснасцю, алтымізмам, яскравай, вобразнай, сакавітай мовай, майстэрскім выкарыстаннем метрычдых форм. Яны паўплывалі на развіццё еўрал. камедыі (У.Шэкспір, Мальер). Тв:. Рус. пер. — Комедші. T. 1—3. М., 1997. Л і т С а в е л ь е в а Л.Н. Прнемы комнзма y Плавта. Казань, 1963; Я р х о В.Н. У нстоков европейской комедан. М., 1979. С.Дз.Малюковіч. ПЛАФ0Н (ад франц. plafond столь) y м а с т а ц т в е , столь, удрыгожаная жывапісам ці лепкай; твор манум.-дэкар. масггацгва, які аздабляе деракрыцце (плоскае, скляпеністае ці купальнае) гіамяшкання. Выконваецца недасрэдна да танку (фрэска або размалёўка алейнымі, клеявымі і інш. фарбамі), на прымацаваным да стблі палатне, мазаікай і інш. спосабамі. Вядомы ў Стараж. Егідце, ант. свеце. На Беларусі сюжэтныя і арнаментальныя П. дашыраны ў 17 — дач. 19 ст. y дэкар. аздабленні культа"вых і дарадных палацавых памяшканняў (Нясвіжскі касцёл езуітаў). Для тагачасных плафонных кампазіцый характэрна выкарыстанне эфекту ілюзорнага драрыву ў адкрыгую ці прадоўжапую далей арх. прастору, выявы фігур і арх. дэталей y моцных ракурсах. У 1950-я г. выкарыстоўваліся ў манум. грамадскіх збудавандях (П. ў фае т-ра юнага гледача ў Мінску, маст. ТАхрэмчык, І.Давідовіч). Т.В.Габрусь. ПЛАФ0Н y т э х н і ц ы , асвятляльная арматура эл. свяцільні, устаноўленай на столі ці на сцяне. Гл. таксама Асвятляльныя прылады. ПЛАХТА, 1) старадаўняе ўкраінскае жаночае даясное адзенне. Адзявалася паверх болыд доўтай кашулі ў выглядзе
ПЛАЦЕЖ НЫ
417
ПЛАЦЕЖАЗДбЛЬНАСЦЬ, магчымасць фіз. або юрыд. асобы сваоечасова выконваць свае фін. абавязацельствы па меры іх надыходу. Абумоўліваецца наяўнасцю ўласных або пазыковых сродкаў, дастатковых для выплаты даўгоў, аплаты паступіўшай або набытай прадукцыі, аказаных паслуг, выкананых работ. Адлюстроўвае фін. стан суб’екта гаспадарання, яго пакупныя здольнасці і залежыць ад поспеху і стабільнасці яго гасп. дзейнасці. .
Плафон цэнтральнага нефа ў Нясвіжскім касцёле езуітаў.
тэр. Саудаўскай Аравіі была П. пры вызваленні Кувейта ў ходзе аперацыі «Бура ў пустыні», гл. Кувейцкі крызіс 1990—91). 2) Участак тэр., якім авалодалі наступаючыя войскі пры фарсіраванні воднай перашкоды або процілеглага берага, што ўтрымліваецца адступаючымі войскамі пры адыходзе [напр., y Вял. Айч. вайну ў вер. 1943 сав. войскі пасля фарсіравання р. Дняпро на фронце 750 км ад Лоева (Беларусь) да Запарожжа (Украіна) занялі на правым беразе ракі больш за 20 П., з якіх потым працягвалі наступленне на 3.]. 3) УчасПЛАДДАРМ (ад франц. place d’armes так мясцовасці на марскім узбярэжжы, гаюшча для збору войск), 1) тэрыторыя захоплены пры правядзенні марской сваёй або інш. краіны, якая выкарыс- дэсантнай аперацыі з мэтай забеспятоўваецда для падрыхтоўкі ўварвання чэння высадкі і разгортвання гал. сіл на тэр. інш. дзяржавы ў якасці базы для (напр., Нармандская дэсантная аперазгрупавання і разгортвання войск (напр.,41 цыя 1944). спадніцы. Складалася з 2 сшытых па даўжыні да палавіны полак. П. перагіналася і насілася так, каб сшытая ч. ляжала ззаду, a нясшытая свабодна звісала па абодвух баках (або падгортвалася). Шылі з рознакаляровай, пераважна ваўнянай, тканіны. Спераду П. закрьівалася фартухом. 2) У зах. абласдях Украіны — верхняя адзежына з палатна. 3) У зах. і ўсх. славян — кавалак тканіны, прасцірадла. 4) У палякаў, лужычан, славакаў — плашчападобная адзежына.
ПЛАЦЕЖАЗДбЛЬНЫ П 0П Ы Т, попьгг на тавары і паслугі, забяспечаны грашовымі сродкамі пакупнікоў. Сувязное звяно паміж вытв-сцю і спажываннем, што вызначае важнасць яю вывучэння і прагназавання ў маркетынгавай стратэгіі фірмы (прадпрыемства). ПЛАЦЕЖНЫ КРЭДЬІТ, крэдыт на аплату разліковых дакументаў пры наяўнасці ў плацельшчыкаў (пакупнікоў) часовых фін. цяжкасцей, што ўзнікаюць y сувязі з несупадзеннем тэрмінаў паступлення сродкаў і плацяжоў або па інш. прычынах. Выдаецца з пазыковых рахункаў, на якіх банк улічвае прадастаўленне і вяртанне крэдьггу на аплату прадукцыі, аказанне паслуг і выкананне работ, на пагашэнне дэбетавага салвда па заліку ўзаемных патрабаванняў (яно ўзнікае, калі сума плацяжоў большая за суму паступленняў сродкаў, і паказваецца ў актыве бухгалтарскага балансу), дакументаў па пераразмеркаванні абаротных і інш. сродкаў, на выплату заработнай платы. Разліковымі дакументамі з’яўляюцца аформленыя ў пісьмовым выглядзе запатрабаванні або даручэнні прадпрыемстваў, аб’яднанняў, арг-цый і ўстаноў на пералічэнне грашовых сродкаў y безнаяўным парадку за адпушчаныя (адгружаныя) таварна-матэрыяльныя каштоўнасці, выкананыя работы і паслугі. Асн. з іх: плацежныя запатрабаванні, плацежныя даручэнні і разліковыя чэкі (гл. Плацежны сродак). У.Р.Залатагораў.
ПЛАЦЁЖНЫ CAJÔ3 СНД, добраахвотнае аб’яднанне суб’ектаў СНД з мэтай забеспячэння бесперабойнасці разлікаў y рэжыме выкарыстання ўзаемнага канверсавання нац. валют і фарміравання плацежнай сістэмы. Створаны на аснове міждзярж. пагаднення, падпісанага 21.10.1994 кіраўнікамі дзяржаў. Пагадненнем устаноўлена мультывалютная плацежная сістэма, якая прадугледжвае выкарыстанне ў разліках рас. і нац. валют інш. дзяржаў-удзельнікаў.
Плафон «Геба і Арфей» y Кітайскім палацы ў 14. Зак. 103.
г. Ламаносаў Ленінградскай вобл.
ПЛАЦЕЖНЫ СР0ДАК, плацежныя дакументы (гшацежныя даручэнні, плацежныя эапатрабаванні, разліковыя чэкі і інш.), акрэдытывы, грошы, каштоўныя паперы, пры дапамозе якіх ажыццяўляюцца плацяжы. П л а ц е ж н а е
418
п л а ц ін
д а р у ч э н н е — разліковы дакумент, які змяшчае даручэнне плацельшчыка банку аб пералічэнні (пераводзе) сродкаў з яго рахунку на рахунак атрымальніка. Пры дапамозе даручэнняў ажыццяўляюцца разлікі за атрыманыя тавары і аказаныя паслугі (выкананыя работы), разлікі па нетаварных аперацыях і інш. Плацежнае запатрабаванн е — разліковы дакумент, які выкарыстоўваецца таксама пры безнаяўных ралліках, калі атрымальнік сродкаў прадстаўляе ў банк патрабаванне да плацельшчыка аб уплаце пэўнай сумы праз банк за таварна-матэрыяльныя каштоўнасці (работы, паслугі). Да запатрабавання можа дадавацца рахунак-фактура для расшыфроўкі характару патрабавання і сумы плацяжу. Р а з л і к о в ы ч э к — пісьмовае распараджэнне ўладальніка разліковага або бягучага рахунку (чэкадаўца) банку аб уплаце ў парадку безнаяўнага разліку пэўнай сумы грошай чэкатрымальніку. Бываюць неакцэптаваныя банкам і акцэптаваныя (сума чэка спісваецца банкам з рахунка чэкадаўца і дэпаніруецца на асобым рахунку для забеспячэння аплаты чэка), лімітаваныя (з указаннем пэўнай сумы сродкаў) і нелімітаваныя (без ліміту сродкаў). У.Р.Залатагораў. ПЛАЦІН (Plôtinos каля 205, Лікопаль, Егіггет — 270), старажытнагрэчаскі філосаф, паслядоўнік філас. ідэй Платона і заснавальнік неаплатанізму. Вучыўся ў Амонія Сака ў Александрыі. 3 244- y Рыме, выкладаў філасофію. На падставе выбраных платонаўскіх тэкстаў распрацаваў уласную сістэму філас. поглядаў, y цэнтры якой паняцце аб неспасціжным і невыразным боскім першаадзіным пачатку ўсяго існага; яго ён называў дабром і параўноўваў з сонцам. Прынцыпу дабра супрацытастаўляў прынцып зла, што ўвасабляецца ў цёмнай і пазбаўленай выгляду матэрыі, якая служыць ніжэйшай мяжой усёй структуры быцця. Структуру быцця падзяляў паводле крытэрыяў «там» і «тут». У такой форме супрацьпастаўляюцца сапраўды існае, розум y якасці адзінага самаст. стваральніка «першавобразаў», з аднаго боку, і «тутэйшы свет», дзе выступаюць толькі падабенствы, — з другога. Адначасова сцвярджаў, што толькі пачуццёвы космас знаходзіцца ў пэўным месцы, a свет, які спасцігаецца розумам, — усюды. У зямной частцы універсума пастаянна адбываецца ўзніхненне і знікненне; вечны харакгар маюць усе праявы зла (узаемазнішчэнне жывёл і людзей, войны, алачынствы і г.д.). Але ў аснове зямнога свету ляжыць разумны план, які ідзе ад бога, a чалавечая душа заўсёды захоўвае магчымасць адысці ад усяго «тутэйшага» і вярнуцца да свайго сапраўднага прызначэння, якое П. бачыў y развіцці духоўных сіл і ўзыходжанні да першаадзінага, г.зн. да бога. У поглядах П. ёсць элементы містычнай дыялекты-
кі. Яго філас. вучэнне — пачатак апошняга этапа ў працэсе развідця ант. філасофіі. Фрагментарныя запісы П. пасмяротна выдадзены яго вучнем Парфірыем, які падзяліў іх на 6 аддзелаў, a кожны аддзел — на 9 частак (адсюль назва ўсіх 54 трактатаў П. — «Энеады», г.зн. «Дзевяткі»). Літ.. Л о с е в А.Ф. Мсторля анткчной эсгетніоі: Позднлй элллллзм. М., 2000; Я г о ж. словарь антачной фллософлл: Йзбр. ст. М., 1995. В.І.Боўш.
Плацін.
ПЛАЦІНА (лац. Platinum), Pt, хімічны элемент VIII групы псрыяд. сісгэмы, ат. н. 78, ат. м. 195, 08, адносіцца да плацінавых металаў. Прыродная П. складаецца з 4 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 194— 196, 198, найб. пашыраны 195Pt (33,8%) i 194Pt (32,9%) і 2 слаба радыеактыўных — 19t)Pt i 192Pt з перыядамі паўраспаду 6,9 ■ 1011 i 1015 гадоў адпаведна. У зямной кары 5 1 0 '7% па масе. Трапляецца ў самародным выглядзе і ў выглядзе сплаваў і злучэнняў (гл. Плацінавыя руды). Даследаванні П. пачаліся ў сярэдзіне 18 ст., калі ісп. матэматык А. дэ Ульёа прывёз y Еўропу ўзоры металу з залатых радовішчаў Паўд. Амерыкі; назва ад ісп. platina, паменшанае ад piata — серабро. Серабрыста-белы бліскучы пластычны метал, tra 1769 °С, каля 3800 °С, шчыльн. 21450 кг/м Mae высолую электраправоднасць. Хімічна інертны; раствараецца ў царскай гарэлцы, павольна — y гарачай сернай кісладе і вадкім броме. Пры награванні ў паветры акісляецца, пры 400—500 °С узаемадзейнічае з галагенамі, халькагенамі, фосфарам, вугляродам, крэмніем. Утварае шматлікія комплексныя злучэнні. Выкарыстоўваюць пераважна ў аўтамабілебудаванні (сплаў П. з паладыем — каталізатар далальвання выхлашшх газаў), электратэхніцы і электроніцы (матэрыял эл. кантактаў), як каталізатар y арган. сінтэзе і каталітычным сінтэзе азотнай і сернай кіслот, a таксама для вырабу хім. апаратуры, лабараторнага посуду, ювелірных вырабаў і інш. Літ:. Платана, ее сплавы н композмцлонные матерлалы. М., 1980. ПЛАЦІНА, гідратэхнічнае збудаванне, якое перагароджвае раку ці іншы вадацёк для пад’ёму ўзроўню вады, сканцэнтравання напору ў месцы размяшчэння збудавання і стварэння вадасховішча; асн. частка гідравузла. У залежнасці ад напору (рознасці ўзроўняў вады ў верхнім і ніжнім б ’ефах) П. падзяляюцца на нізканапорныя (да 10 м), сярэдненапорныя (10— 50 м) і высоканапорныя (больш за 50 м). Будуюцца для энеріет. мэт (гідраэлектрычных станцый), паляпшэння суднаходства,
водазабеспячэння, меліярацыі, рыбнай гаспадаркі і інш. Бываюць глухія (юдазатрымныя, якія не маюць адтуліл для пропуску вады і не прыстасаваны для пераліву вады праз грэбень), тодаскідныя (прапускаюць залішнюю ваду праз грэбель, a крыгі лёду, наносы і інш. — праз водазліўныя адгуліны) і камбінавалыя. Паводле калструкцыі падзяляюцца на арачныя (пад ціскам вады працуюць як скляпенне, перадаючы нагрузкі на скальныя берагі), гравітацыйныя (масіўныя бетонныя або каменныя П., устойлівасць якіх забяспечваевда ўласлай масай — сіламі трэння па аснове), контрфорсныя (маюць рэбры-алоры — конгрфорсы, прамежкі паміж якімі псракрываюцца плоскімі плітамі ці аркамі) і кансольныя (устойлівасць забяспечваецца кансольным замацаванлем іх y грунце з дапамогай авкераў ці паляў). Воданепранікальнасць П. забяспечваецца звычайна экранам, дыяфрагмай ці ядром. Самью даўлія П. — земляныя (насыпныя і намыўныя), узніхлі з развіццём гідратэхнікі ў Стараж. Егіпце, Індыі, Кітаі і ілш. У Кіеўскай Русі П. будаваліся для тыноў вадзяных. Найб. пашыраныя сучасныя П. — грунтавыя (напр., 305-метровая Нурэкскай ГЭС y Таджыкістане), бетонныя і жалезабеюнньш (арачная Інгурскай ГЭС y Грузіі, выш. 271,5 м), каменныя, якія робяцца накідкай каменняў ці каменнай муроўкай. На Беларусі ў малой гідраэнергетыцы, меліярацыі, водазабеспячэнні пашыраны нізка- і сярэдненапорныя грунтавыя і бетонныя П. (больш за 900 П. для стварэння вадасховішчаў і сажалак комплекснага выкарыстання). П.К. Чэрнік.
Будова плаціны: 1 — напорная грань; 2 — грэбень; 3 — нізавая грань; 4 — падэшва; 5 — зуб (выступ); 6 — панур; ВБ, НБ — верхні і ніжні б’ефы; Н — напор. ПЛАЦІНА САМАР0ДНАЯ, мінерал класа самародных элементаў. У крышталёвай струклуры П.с. плаціна з ’яўляецца металам-растваральнікам. Мінералы П.с.: цвёрдыя растворы жалеза ў плаціне — уласна П.с. (Pt больш за 80%), жалезістая плаціна (Fe 20—50%), ізафераплаціна (Pt3Fe), тэтрафераплаціна (PtFe); ірыдыстая плаціна (10,4— 37,5% Іг), паладыстая плаціна (14—40% Pd), паладыстая станаплаціна (16—23% Sn і 17,2—20,9% Pd) і інш. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Украпанікі, y россыпах — зерні. Колер сталёва-шэры, сярэбрана-белы. Цв. 3,5—5,5. Шчыльн. 13,1—21,5 г/см3. Коўкі. Найб. самародкі знойдзены на Урале ў дунітах (маса 427,5 г) і алювіяльных россыпах (9635 г) Мінералы ГІ.с. канцэнтруюцца ў радовішчах плацінавых руд. Сыравіна на плацінавыя металы.
Асноўныя тыпы шіацін: п — грунт івая з ядром (1 — аді ародны грунт, 2 — ядро з малапранікальнага грунту ці іншага матэрыялу); 6 — каменнагрунтавая (I — воданепранікальная частка з малапранікапьнага грунту, 2 — прызма каменнага накіду); e — арачная ( 1 — вадаспуск, 2 — проціфільтрацыйная заслона, П — план); г — контрфорсная масіўная (I — бетонныя напорныя перакрьшці, 2 — контрфорсы)
ПЛАЦІНАВАННЕ, 1) нанясенне тонкага слоя плаціны (таўшчынёй 1—5 мкм) на паверхню метал. вырабаў электралітычным спосабам. Павышае каразійную і зносаўстойлівасць, адбівальную здольнасць вырабаў, забяспечвае кантактную электраправоднасць. 2) Прамочванне гранул гліназёму плацінахлорысгавадароднай к-той з наступным аднаўленнем плаціны; плацінавы гліназём выкарыстоўваецца як каталізатар, напр., пры перапрацоўцы нафтанрадуктаў. ШІАЦІНАВЫЯ МЕТАЛЫ, сям’я з 6 хім. элементаў VIII групы перыяд. сістэмы: рутэній (Ru), родый (Rh), паладый (Pd), осмій (Os), ірыдый (Іг), гыаціна (Pt). Адносяцца да рэдкіх элементаў. Разам з золатам і серабром складаюць групу высакародных металаў. Серабрыста-белыя металы з рознымі адценнямі. Маюць блізкія фіз. і хім. ўласцівасці; найб. падобныя ўласцівасцямі пары элементаў: Ru — Os; Rh — Ir, Pd — Pt. Tyгаплаўкія: мінім. t|M 1554 °С y Pd, макс.— 3027 °С y Os. Паводле шчыльнасці падзяляюць на лёгкія (Ru — Pd) і цяжкія (Os — Pt). Добра паддаюцца мех. апрацоўцы Pt, a таксама Pd i Rh; Ru, Os i Ir болыц цвёрдыя і крохкія. Вызначаюцца хім. інертнасцю і выключна высокай каталітычнай акгыўнасцю (найб. пашыраныя каталізатары — Pt i Pd). Выкарыстоўваюць П.м. і іх сплавы паміж сабой, a таксама з інш. металамі як каталізатары гідрыравання, дэгідрыравання, акіслення, дапальвання выхлапных газаў аўтамабіляў, y паліўных элементах, як матэрыялы для высокатэмпературных тэрмалар, тэрмометраў супраціўлення, эл. кантактаў, хімічна ўстойлівага посуду, мед. інструментаў і інш. Л і т Л н в н н г с т о н С. Хнмня рутенмя, родая, палладня, осмня, нрвдня, плашны: Пер. с англ. М., 1978; Металлургяя благородных металлов. 2 нзд. М., 1987. А.П.Чарнякова.
ІІЛАЦІНАВЫЯ РУДЫ, прыродныя мінеральныя ўтварэнні, якія змяшчаюць плацінавыя металы ў прамысл. канцэнтрацыях. Гал. мінералы: плаціна самародная, паліксен, фераплаціна, плаціністы ірыдый, неўянскіт, сысерцкіт і інш. Карэнныя радовішчы пераважна магматычнага паходжання, маюць канцэнтрацыі плаціны ад доляў грама да некалькіх кілаграм на тону. Гал. здабыўныя крашы: Паўд. Афрыканская Рэспубліка, ЗША, Зімбабве, Канада, Калумбія.
ПЛАШКА
419
л і н П., ці семяноід — месца закладкі і прымацавання семязавязі. А.С.Леанцюк. ПЛАЦЭНТАРНЫЯ, п а с л е д а в ы я , вышэйшыя з в я р ы (Placentalia, або Eutheria), інфраклас жывародных млекакормячых падкл. сапраўдных звяроў. Вядомы з ранняга мелу (каля 190 млн. г. назад). 14 вымерлых і 17— 18 сучасных атрадаў. На Беларусі да П. належаць усе млекакормячыя.
ПЛАЦІНАТР0Н [ад грэч. platynd раблю шырэй, пашыраю + (элек)трон], электравакуумная прылада магнетроннага тыпу (прылада адваротнай хвалі) для шырокапалоснага ўзмацнення і генерыравання электрамагнітных хваль звышвысокай частаты. Выкарыстоўваецца ў перадавальных прыстасаваннях радыёлакацыйных станцый, сістэм сувязі, навігацыі, тэлеметрыі і інш. ПЛАЦІЧНАЕ BÔ3EPA. У Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свольна, за 24 км на ІІнЗ ад г.п. Расоны. Пл. 0,23 км2, даўж. 630 м, найб. шыр. 550 м, даўж. берагавой лініі 2,1 км. Пл. вадазбору 2,7 км2. Схілы катлавіны невыразныя, нізкія, пад забалочаным лесам. Берагі нізкія, часткова забалочаныя. Уздоўж зах. берага цягнецца озавая града выш. 10—15 м. Выцякае р. Нячэрская, злучае яго з воз. Тутча. ПЛАЦІШНА, возера ў Бешанковіцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 20 км на ПнЗ ад г.п. Бешанковічьі. Пл. 0,23 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 260 м, найб. глыб. 17,9 м, даўж. берагавой лініі 3,2 км. Пл. вадазбору 1,45 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 3—5 м (на 3 і ПнУ да 8 м, стромкія), параслі лесам, на 3 часткова разараныя. Берагі зліваюцца са схіламі. Зона мелкаводдзя вузкая. Дно да глыб. 5—7 м пясчанае, ніжэй сапрапелістае. Зарастае. Выцякае ручай y воз. Лешна. ПЛАЦФНТА (лац. p l a c e n t a ад грэч. аладка), 1 ) д з і ц я ч а е M e орган сувязі зародка з целам маці ў перыяд унутрычэраўнага развіцця. Ёсць y чалавека, плацэнтарных млекакормячых жывёл, y некат. хордавых і беспазваночных. Выконвае трафічную, дыхальную, выдзяляльную, бар’ерную, эндакрынную, імунапратэкгыўную функцыі. П. млекакормячых утворана вырастамі вонкавай абалонкі зародка (харыёнам) і слізістай сценкі маткі. У даношанага плода чалавека П. мае форму плоскага дыска дыяметрам 17—20 см, таўшчынёй 2—4 см, масай 500—600 г. Парушэнні функдыі П. выкліхаюць невыношванне цяжарнасці, таксікозы цяжарнасці. 2) У к в е т к а в ы х р а с p la c u s e t ! а,
У П. зародак развіваецца ў матцы , з арганізмам маці звязаны праз плацэнту (адсюль назва). Выключэнне складаюць аднапраходныя і сумчатыя. Маткі ў самак П. розныя: ад двайной да адзіночнай, простай. Характэрныя рысы П.. пастаянная т-ра цела, развітыя паўшар’і галаўнога мозга, аб’яднаныя мазолістым целам , наяўнасць другаснага мазгавога купала — неапаліума, эмена зубоў. Дэіцяняты нараджаюцца адносна развітыя, здольныя смактаць малако. Дзякуючы высокай морфафізіял. apr-цыі П. здольныя да складаных праяўленняў вышэйшай нерв. дзейнасці і існавання ў разнастайных умовах асяроддзя.
ПЛАЦЯЖЫ, раздіковыя аперацыі па аплаце грашовых сум, іх унясенні, a таксама сумы, якія павінны быць выплачаны. Бываюць П. н a я ў н ы я, калі прызнаюцца выкананымі пры паступленні (атрыманні) наяўных ірошай, і б е з н а я ў н ы я , што ажыццяўляюцца без удзелу наяўных грошай, праз пералічэнне пэўных сум з рахункаў плацелыпчыка ў банку на рахунак атрымальніка або праз залік узаемных патрабаванняў. Усе безнаяўныя П. ажыццяўляюцца праз крэдытныя ўстановы або пад іх кантролем. Такія П. ажыццяўляюцца і ўнутры краіны і ў сферы міжнар. эканам. адносін. Асн. віды разліковых дакументаў: плацежныя запатрабаванні і даручэнні, чэкі (гл. Плацежны сродак), акрэдытывы. Адрозніваюць: П. ў б ю д ж э т — узносьі і адлічэнні фіз. і юрыд. асоб, якія складаюць даходы дзярж. бюджэту; П. а в а н с а в ы я — y аплату паслуг, сродкаў або матэрыялаў для іх атрымання або выкарыстання;П. д з я р ж а ў н ы я т р а н с ф е р т н ы я — выплаты па сац. страхаванні, дапамозе па беспрацоўі, пенсіі і інш. (гэтыя выплаты і іх атрымальнікі не ўносяць якога-н. укладу ў вытворчасць); П. н а к л а д н ы я — спосаб разлікаў пры адпраўцы тавараў невялікімі партыямі на нязначныя сумьі (прадугледжвае адрасную выдачу грузу пры ўмове аплаты вызначанай грузаадпраўшчыкам сумы безнаяўным або наяўным разлікам; П. н а с е л ь н і ц т в а , якія ажыццяўляюцца наяўным і безнаяўным шляхам (П. за камунальныя паслугі, узносы за тавары, купленыя ў крэдыт, і інш). У.Р.Залатагораў. ПЛАШКА, металарэзны інструмент, якім наразаюць ці накатваюць вонкавую разьбу на балтах, шрубах або інш. дэталях машын. Да найб. пашыраных наразных П. адносяцца разразныя (круг-
420
ПЛАШЧАНОСНАЯ
псеўданімам Язэп Менскі і інш. пісаў пра У.Жылку, Я.Купалу, Я.Лёсіка і інш. С.Б. Сачанка.
лыя, квадратныя, шасцігранныя), суцэльныя круглыя (леркі) і трубчастыя. Накатныя П. складаюцца з дзвюх прамавугольных прызмаў (ці двух ролікаў), профіль рабочай часткі якіх процілеглы профілю разьбы.
плашка.
ПЛАШЧАН0СНАЯ ЯШЧАРКА (СЫаmidosaurus kingi), паўзун сям. агам; адзіны від аднайменнага роду. Пашырана на Пн і ПнЗ Аўстраліі і в-ве Новая Гвінея. Жыве пераважна на дрэвах, па зямлі можа бегаць на задніх нагах. Даўж. да 80 cm . Mae шырокую лускаватую складку скуры ў выглядзе каўняра—«плашча* (адсюль назва) шыр. да 15 см. У самцоў на каўняры каляровыя плямы; грудзі і горла чорныя. Раскрывае «плашч» пры абароне, небяспецы, уэбуджэнні, y час гону. Корміцца пераважна насякомымі, a таксама інш. беспазваночнымі, дробнымі паўзунамі і млекакормячымі.
ІІЛАШЧЬІНСКІ Ізідар Паўлавіч (1908, в. Каралішчавічы Мінскага р-на — 25.2.1986), бел. літ.-знавец, крытык, мемуарыст. Брат Я.Пушчы. У 1920-я г. скончыў БДУ. Настаўнічаў y Мінску, працаваў y БелТА. У гады Вял. Айч. вайны быў акцёрам т-ра. 3 1940-х г. за мяжою. Жыў y Германіі, ЗША (пад прозвішчам Язэп Гуткоўскі). Быў сябрам Бел. ін-та навукі і мастацтва. Друкаваўся з 1927. З’яўляўся чл. літ. аб’яднання «Узвышша». Даследаваў творы С.Баранавых, П.Броўкі, П.Галавача, П.Глебкі, Т.Кляшторнага, М.Лужаніна, П.Панчанкі, Ю.Таўбіна, У.Хадыкі і інш. У 1930-я г. падвяргаўся нападкам вульгарных сацыёлагаў. У эміграцыі пад
ПЛЕАНАЗМ (ад грэч. pleonasmos лішак), спалучэнне тоесных або блізкіх паводле значэння слоў, з якіх адно ці некалькі лагічна лішнія. Напр., «свая аўгабіяграфія» (паняцце «свая» ўваходзіць y слова «аўтабіяграфія»), «свабодная вакансія» (слова «вакансія» абазначае «незамешчаная пасада, свабоднае месца ў штаце якой-н. установы»). Такія словазлучэнні не адпавядаюць літ. норме бел. мовы. Выкарыстанне П. апраўдана, калі спалучэнне аднолькавых ці блізкіх па сэнсе слоў служыць стылістычным сродкам і надае мове большую выразнасць ці пераканаўчасць («бачыць на свае ўласныя вочы»), a таксама калі ён выступае як стылістычная фігура, што надае мове маст. вобразнасць («Паляці, мая мысль, лёгкім сокалам і прагледзь гэты свет кругом-вокалам». Я.Купала). У фразеалагічных словазлучэннях П. не лічыцца стылістычнай памылкай. Падобны П. — частая з’ява ў нар. паэт. творчасці («ні po ny, ні племені»). Да П. адносяцца і эпітэты, што не пашыраюдь уяўлення пра пэўную з’яву, прадмет («чорная сажа»). Словазлучэнні, y якіх азначэнне ўдакладняе паняцце, не лічацца інфарматыўна лішнімі і не супярэчаць нормам сучаснага словаўжывання («практычны вопыт», «рэальная рэчаіснасць»). Крайнім выражэннем П. з’яўляецца таўталогія. Т.П.Бандарэнка. ПЛЕАХРАІЗМ (ад грэч. ріебп больш шматлікі + chroma колер), уласцівасць аптычна анізатропных цел (напр., крышталёў) мець розную афарбоўку ў белым палярызаваным святле ў розных напрамках. Звязаны з паглынаннем (абсорбцыяй) прамянёў спектра рознай даўжыні хвалі. Алтычна аднавосевыя крышталі характарызуюцца 2 колерамі (дыхраізм), двухвосевыя — 3 колерамі (трыхраізм). Моцны П. мае аднавосевы крышталь турмаліну. Анізатрапіяй паглынання валодаюць і асобныя малекулы; іх пераважная арыентацыя выклікае П. рэчыва, якое змяшчае іх (напр., фарбавальнікі). З’ява П. выкарыстоўваецца ў паляроідах. У мінералогіі ідэнтыфікуюць мінералы па колерных табліцах за кошт асаблівасцей крышталёў плеахраіраваць y палярызаваным святле. Гл. таксама Анізатрапія, Крышталяоптыка, Палярызацыя святла. ГІЛЕБЕІ (лац. plebejus ад plebs просты народ), адно з саслоўяў свабоднага насельніцгва Стараж. Рыма. Да 3 ст. да н.э., як прышлае і падпарадкаванае насельніцтва, стаялі па-за абшчынай, не маглі карыстацца. абшчыннай зямлёй (ager publicus), a валодалі ёю на правах прыватнай уласнасці. Беззямельныя П. займаліся рамесніцтвам і гандлем. У выніку працяглай барацьбы з патрыцыямі дамагліся некат. правоў: запісаны Законы 12 табліц (451—449 да н.э.),
якія абаранялі П. ад беззаконня патрыцыяў; уведзены пасады нар. трыбунаў (449 да н.э.), прыняты закон пра дазвш шлюбаў паміж патрыцыямі і П. (445 да н.э.), аднаго консула ўводзілі з П. (367 да н.э.), рашэнні П. па трыбах атрымлівалі сілу закона і П. ўключаліся ў склад рым. народа (287 да н.э.). Тэрмін «П » з 3—2 ст. да н.э. стаў азначаць паўнапраўных грамадзян нязнатнага паходжання. Л і т Н е ч a й Ф.М. Образованне Рнмского государства. Мн., 1972.
ПЛЕБЁЙСТВА, прынятая ў гістарычнай л-ры назва бяднейшай ч. насельніцтва сярэдневяковых гарадоў Зах. Еўропы. У П. ўваходзілі збяднелыя цэхавыя рамеснікі, чорнарабочыя і падзёншчыкі, якія не ўваходзілі ў цэхавую арг-цыю, часткова чаляднікі, бадзягі, жабракі. 3-за неаднароднасці сац. складу паліт. лінія П. была няўстойлівай. Найчасцей далучалася да сял. выступленняў (напр., сялянска-плебейскі кірунак Рэфармацыі ў Германіі і інш.). Актыўна ўдзельнічала ў ранніх бурж. рэвалюцыях. ПЛЕБІСЦЫТ (ад лац. plebiscitum рашэнне народа), апытанне народа, звычайна з мэтай вызначэння лёсу адпаведнай тэрьпорыі. У некаторых краінах (напр., y Францыі) лічыцца сінонімам рэферэндуму. 3 фармальна-юрыд. пункту гледжання працэдура правядзення П. нічым не адрозніваецца ад працэдуры рэферэндуму. ПЛЁВЕ Вячаслаў Канстанцінавіч (1846 — 28.7.1904), расійскі дзярж. дзеяч. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1867). Служыў y судовым ведамстве. 3 1881 дырэктар дэпартамента паліцыі, y 1884—94 сенатар і таварыш міністра ўнутр. спраў, з 1894 дзярж. сакратар і гал. кіраўнік кадыфікацыйнай часткі пры Дзярж. савеце. 3 1899 міністр, статс-сакратар па справах Фінляндыі. 3 1902 мінісгр унугр. спраў і шэф жандараў. Праводзіў палітыку разлажэння рэв. руху знутры, задушэння рабочых і сял. выступленняў. Актыўны прыхільнік рус.-яп. вайны 1904—05. Забіты эсэрам Я.С.Сазонавым. Л і т Памягн В.К.Плеве: Краткнй бногр. очерк. СПб., 1904; М н х а й л о в с х н й Н.К. Воспомннаіжя В.ІСПлеве. Берлян, 1906; Государственные деятелн Россмн XIX — начала XX в.: Бногр. справ. М., 1995.
ПЛЁВЕН, П л е ў н а, горад на Пн Балгарыі. Каля 400 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Трансп. вузел. Цэнтр с.-г. раёна Дунайскай раўніны. Прам-сць: харчовая і харчасмакавая (мяса-малочная, плодакансервавая, вінаробчая, тытунёвая), маш.-буд. (кавальска-прэсавае і энергет. абсталяванне, прыладабудаванне), нафтаперапр., гумавая, цэм., тэкст., шкляная. НДІ вінаградарства і вінаробства, кармавых культур. Маўзалей рус. і рум. воінаў, якія загінулі ў рус.-тур. вайне 1877—78; парк-музей рас. генерала М.Дз.Скобелева. Гіст. музей. Маст.
комплекс — панарама эпапея 1877». Турызм.
«Плевенская
На тэр. сучаснага П. першае паселішча ўзнікла ў 4—3 ст. да н.э. У 1—2 ст. н.э. рым. крэпасць пад наз. Сгаргозія. 3 3 ст. горад. У 11— 12 ст. балг. гандлёвы цэнтр. Як П. упершыню згадваецца ў 1266. У 14 ст. пасля saxo ny туркамі заняпаў. У час рус.-тур. вайны 1806— 12 рас. войскі ў 1810 раэбурылі гар. крапасныя ўмацаванні. У 1877 y П. і вакол яго туркі стварылі буйны ўмацаваны лагер. У час рус.-тур. вайны 1877—78 каля П. адбываліся працяглыя і ўпаргыя баі саюзных (рус. і рум.) армій і балг. нар. алалчэння супраць групоўкі тур. войск, яхая была вымушана K a raтуляваць У 1919—21 і 1922—23 П. — камуна. У 2-ю сусв. вайну вызвалены Сав. Арміяй y 1944.
цельныя прылады памяці. Існуюць П., якія маюць выхад для падключэння да камп’ютэра. А.П. Ткачэнка. ПЛЕЗІЯЗАЎРЫ (Plesiosauria), падатрад вымерлых марскіх паўзуноў атр. заўраптэрыгій падкл. сінаптазаўраў. Вядомы з сярэдняга трыясу да позняга мелу (каля 220—70 млн. г. назад). Вялі спосаб жыцдя, падобны да сучасных ластаногіх. 3
ПЛЕЙСТОН
421
дзейнічаюць y гіпацэнтры, ад геал. будовы мясцовасці і інш. ПЛЕЙСГАЦЙНАВЫ АДДЗЁЛ (ЭП0ХА), плейстацэн (ад грэч. pleistos найбольшы + kainos новы), ніжні аддзел антрапагенавай сістэмы (перыя-
IUIEBÈH (Pleven) Рэнэ Жан (15.4.1901, г. Рэн, Францыя — 13.1.1993), французскі паліг. і дзярж. дзеяч. Юрыст. Скончыў Парыжскі ун-т. У 2-ю сусв. вайну з 1940 чл. руху «Свабодная Францыя». У 1941—44 камісар фінансаў, калоній, замежных спраў Франц. нац. к-та і Франц. к-та нац. вызвалення. У 1944—46 міністр калоній, фінансаў, нац. эканомікі Часовага ўрада. У 1946—69 дэп. Нац. сходу. У 1946—53 старшыня партыі Дэмакр. і сацыяліст. саюза Супраціўлення. Міністр нац. абароны (1949—50, 1952—54), прэм’ер-міністр (ліп. 1950 — лют. 1951 і жн. 1951 — студз. 1952) Францыі. Выступаў за стварэнне і ўмацаванне зах. саюза і НАТО. У 1950 прапанаваў праект стварэння ваен. блока зах.-еўрап. дзяржаў (Плевена план). Садзейнічаў уцягванню Францыі ў калан. вайну ў Індакітаі. Міністр замежных спраў (1958), юстыцыі (1969—73). У 1974—76 старшыня Брэтонскага рэгіянальнага савета. ПЛЕВЁНА ПЛАН, праект арганізацыі ваен. блока зах.-еўрап. дзяржаў, пакладзены ў аснову Парыжскага дагавора 1952, які прадугледжваў стварэнне «Еўрапейскага абарончага таварыства». Прапанаваны ў кастр. 1950 прэм’ер-міністрам Францыі Р. Іілевенам (адсюль назва). ПЛЕД (ад англ. plaid), 1) клятчастая тоўстая шарсцяная шаль з махрамі — прыналежнасць шатландскага нац. касцюма. 2) Прамавугольны кавалак грубай шарсцяной або паўшарсцяной тканіны, якая выкарыстоўваецца ў якасці пакрывала. ПЛЕЕР (ад англ. player), малагабарытны магнітафон (ці магнітола), прызначаны толькі для узнаўлення фанаграм, звычайна праз навушнікі. Адрозніваецца адсутнасцю ўзмацняльніха запісу, гучнагаварыцеляў і інш. Існуюць таксама пішучыя П. В і д э а п л е е р прызначаны ддя ўзнаўлення відэафільмаў праз тэлевізар ці на малагабарытным вадкакрышталічным экране. Ад відэамагнітафона адрозніваецца адсутнасцю радыёканала для запісу тэлевіз. праграм. Носьбітамі інфармацыі для П. з ’яўляюцда аўдыё- і відэакасеты з магн. стужкай, кампакт-дыскі (у т.л. лазерныя і магнітааптычныя), a таксама цвёрда-
1
3
Плезіязаўры: 1 — эласмазаўры; 2 — натазаўр; 3 — пеланеўстас. надсям.: пістазаўрыды (Pistosauroidea), плезіязаўрыды (Plesiosauroidea), пліязаўрыды (Pliosauroidea). Жылі пераважна ў прыбярэжнай зоне. Характэрныя прадстаўнікі — эласмазаўр (Elasmosaurus), натазаўр (Nothosaurus) і інш. Рэшткі знойдзены на ўсіх мацерыках, па іх вызначаюць узрост геал. адкладаў. Даўж. ад 1,5 да 16 м. Плезіязаўрыды мелі доўгуіо шыю, невял. галаву; пліязаўрыды — каропсую шыю, вял. галаву. Канечнасці адносна кароткія, ластападобныя. Пазванкоў да 150, з пляскатымі сучляноўнымі паверхнямі. Зубы канічныя, аднародныя або дыферэнцыраваныя на іклы і больш дробныя зубы. Дралежнікі. П.Ф.Каліноўскі.
ду), апош ні адрэзак ледавіковай гісторыі Зямлі, які адпавядае найб. працяглай эпосе антрапагенавага (чацвярцічнаш) перыяду. Паюдле розных ацэнак П.а.(э.) доўжыўся 0,7— 3,5 млн. г. і завяршыўся 0,1 млн. г. назад. Ён падзелены на ніжні (ранні), сярэдні і верхні (позні) гоіейстацэн або эа-, меза- і неаплейстацэн. Характарызуецца глабальным пахаладаннем клімату Зямлі і чаргаваннем y сярэдніх шыротах халодных (ледавіковых) і адносна цёплых (міжледавіковых) інтэрвалаў. Тэр. Беларусі належыць да рэгіёнаў класічнага развіцця ледавіковых з ’яў і падзей y плейстацэне. А.Ф.Санько.
ПЛЕЙСТАСЕЙСТАВАЯ В0БЛАСЦБ (ад грэч. pleistos найбольшы + seistos страсянуты), вобласць зямной паверхні, y межах якой пры землетрасеннях бываюць макс. разбурэнні. Найчасцей размешчана ў эпіцэнтры ці непадалёку ад яго (напр., гоіошча П.в. ташкенцкага землетрасення ў 1966 роўна 20 км2). ГІлошча і форма П.в. залежаць ад інтэнсіўнасці землетрасення, глыбіні гіпацэнтра, характару і кірунку сіл, якія
ПЛЕЙСТ0Н (ад грэч. plein плысці на судне), сукупнасць водных арганізмаў, якія трымаюцца на паверхні вады або паўпаглыбленыя ў яе. Прадстаўнікі марскога П. найб. разнастайныя. Для многіх арганізмаў з П. характэрна ўтварэнне газавых камер (напр., сіфанафора фізалія) або выдзяленне пеністых паплаўкоў (актынія мініяс, малюск янціна і інш.); інш. выкарыстоўваюць паверхне-
422
ПЛЕКСІГЛАС
вую плеўку вады як апору (напр., малюск глаўкус). 3 раслін да П. адносяцца, напр., саргасавыя водарасці, раска. ПЛЕКСІГЛАС (ням. Plexiglas ад лац. plexus пераплецены + ням. Glas шкло), тэхнічная назва аптычна празрыстых пластычных мас на аснове псшіметылметакрылату. Гл. Шкло арганічнае. ПЛЕКСІТ, пашкоджанне нервовага спляцення, утворанага пярэднімі галінамі спіннамазгавых нерваў. Адрозніваюць П. шыйны, гаіечавы і паяснічна-крыжавы. Прычыны ўзнікнення: траўмы (у тл . родавая), пухліны, запаленчыя працэсы пазваночніка, суставаў і інш. Зрэдку бывае пры інфекц. хваробах (напр., ангіне, грыпе). Характарызуецца адчувальнымі, рухальнымі і трафічнымі расстройствамі. Лячэнне комплекснае, пры неабходнасці хірургічнае. ПЛЕКТААСКАЛЬНЫЯ, парадак сумчатых грыбоў, тое, што эўрацыяльныя. ( Plectomycetiidae), група найб. недасканалых грыбоў падкласа эўаскаміцэтаў. 3 парадкі: эўрацыяльныя, анігенавыя, мікрааскавыя. Каля 140 родаў, 250 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 10 родаў, 50 відаў. Большасць сапратрофы, жывуць y глебе і на розных сабстратах расл. паходжання, выклікаюць цвіль на харч. прадуктах, пашкоджваюць прамысл. вырабы і матэрыялы, некат. — паразіты вышэйшых раслін, жывёл і чалавека. ПЛЕКТАМІЦбтЫ
Пладовыя целы — клейстатэцыі, радзей перытэцыі. Сумхі хаатычна размешчаныя, шарападобныя з 2—8 спорамі. Вызваленне аскаспор заўсёды пасіўнае. П. выкарыстоўваюцца для атрымання антыбіётыкаў і ферментаў.
ПЛЕКТР (ад грэч. plëktron), м е д ы я т a р, прыстасаванне для гуказдабывання на некат. струнных шчыпковых муз. інструментах (цытры, мандаліне, домры і інш.). Звычайна касцяная, пластмасавая або метал. пласцінка, гусінае пяро ці кальцо з «кіпцюром», якое надзяваюць на палец.
ных родаў, звязаных агульнасцю этнана аснове якіх і праводзіцца адбор. Асн. спосаб развядзення — чыстапароднае, генетычнага паходжання, асн. элеменгал. задача якога развядзенне па лініях і таў гаспадаркі, звычаяў і абрадаў, міфаматачных сямействах (гл. Селекцыя). У логіі і культаў, адзінствам дыялеюу і кожнай пародзе для яе ўдасканалення племянной саманазвы, якія грунтаваліпавінна быць не менш як 10— 15 ліній. ся на агульнай самасвядомасці. У археа3 мэтай атрымання нашчадкаў з высологіі П. і яго тэрыторыя вызначаюцца какарыснай спадчыннасцю і спалучэнна падставе пашырэння агульных эленем каштоўных якасцей зыходных паментаў матэрыяльнай і духоўнай кульрод (высокая прадукцыйнасць, канстытуры, якія характарызуюць асаблівасці туцыйная моцнасць, прыстасаванасць племяннога рассялення, гасп. дзейнасці, звычаяў і абрадаў. На позніх этапах да мясц. умоў) праводзідца скрыжаванне. Планамернай П.ж. папярэднічаў лрацяглы развіцця дакласавага ірамадства і пераперыяд адбору жывёлы і паступовага назаходу да класавага грамадства П. аб’ядпашвання ў іх карысных гасп. якасцей. Яшчэ ноўваліся ў вял. сац.-паліт. супсшьнасці — да н.э. атрыманы пароды свойскай жывёлы саюзы плямён. У грамадскіх навуках, л-ры (авечак, коней і інш.). Сусв. пашырэнне аті публіцыстыцы тэрмін «П» доўгі час рымалі пароды с.-г. жывёлы, выведзеныя ў ужываўся ў сэнсе народ, этнас. 13— 18 ст. y краінах Еўропы (Нідэрланды, Вялікабрытанія, Швейцарыя, Францыя); паз3 часоў мезаліту на тэр. Беларусі жыней — y Расіі, ЗІПА, Канадэе, Аўстраліі, Нолі П. грэнскай культуры, нёманскай мевай Зеландыі, Аргенціне і інш. Першыя дакузалітычнай культуры, сожскай культуматэрыялы аб П.ж. зафіксаваны ў ры; y неаліце — верхнедняпроўскай куль- мент. плем. кнізе Вяліхабрьгганіі ў 1793, y Padi — туры, дзяснінскай культуры, днепра-да- y 1834. нецкай культуры, лейкападобных кубкаў На Беларусі П.ж. пачала развівацца ў культуры, нёманскай культуры, нарвен- асн. y 20 ст. Паглыбленую работу па скай культуры, тыповай грабеньчата- паляпшэнні пароднага складу на Беямкавай керамікі культуры, шарападоб- ларусі ажыццяўляюць спец. племянных амфар культуры\ y бронзавым веку — ныя гаспадаркі, плем. саўгасы, дзярж. лужыцкай культуры, паўночнабеларускай станцыі, плем. фермы калгасаў і саўкультуры, прыбалтыйскай культуры, сос- . гасаў. Плем. саўгасы і фермы правоніцкай культуры, сярэднедняпроўскай куль- дзяць работу па паляпшэнні мясц. туры, тшцінецкай культуры, шнуравой плем. жывёлы (вырошчваюць племянкерамікі Палесся культурьг, y жал. веку — ны маладняк для забеспячэння ім гасбанцараўскай культуры, днепра-дзвінскай падарак і станцый па плем. рабоце) і культуры, зарубінецкай культуры, кало- штучным асемяненні. На племзаводах чынскай культуры, кіеўскай культуры, займаюцца ўдасканаленнем існуючых і мілаградскай культуры, паморскай куль- стварэннем новых парод. Разам з плем. туры, штрыхаванай керамікі культуры. саўгасамі і фермамі гаіемзаводы — цэнІ.У. Чаквін. тры П.ж. Арганізац. і метадычнымі цэнтрамі плем. справы з’яўляюцца ПЛЕМЯННАЯ ЖЫВЁЛАГАД0ЎЛЯ, развядзенне на племя чыстапародных і дзяржплемаб’яднанні і племпрадпрыемвысокакроўных жывёл з мэтай удаска- ствы. Аб’ём П.ж., яе ўдзельная вага ў жывёлагадоўлі вызначаюцца патрэбамі налення наяўных і стварэння новых пакарыстальнай (таварнай) жывёлагадоўлі род жывёл, павышэння плем. якасцей і ў плем. жывёле, пераважна ў вытворпрадукцыйнасці с.-г. жывёл. Да мера- цах. На Беларусі П.ж. вядуць больш за прыемстваў П.ж. адносіцца: творчы ад100 спецыялізаваных племзаводаў, саўбор, захаванне і макс. выкарыстанне гасаў, дзярж. плем. прадпрыемстваў, a найб. каштоўнай жывёлы, выбракоўка таксама раённыя іілемстанцыі, навук. горшай, непрыдатнай для плем. выка- ін-ты і лабараторыі пры ВНУ, y т.л. 6 рыстання, падбор метадаў і тэхнікі раз- дзярж. прадпрыемстваў, 6 племсаўгасаў, вядзення, стварэнне для жывёлы най18 племзаводаў, 5 ішемптушкарэпралепшых умоў кармлення і ўтрымання дуктараў, племгас, прадпрыемства ва ўсе перыяды яе жыцця з мэтай выяўплем. справы, занальна-доследная станлення і развіцця каштоўных якасцей, цыя, племстанцыя, селекцыйна-шіем.
ПЛЕКТЭНХІМА (ад грэч. plectos сплецены + enchyma што напаўняе, • тут: тканка) несапраўдная тканка грыбоў, угвораная спляценнем гіфаў. Гіфы складаюцца з клетак, якія дзеляцца толькі папярочнымі перагародкамі (у сапраўднай тканцы клеткі дзеляцца ва ўсіх напрамках). 3 П. фарміруюцца пладовыя целы і некат. вегетатыўныя ўтварэнні грыбоў (напр., склероцыі) для выжывання ў неспрыяльных умовах. У выглядзе П. таксама можа быць грыбная састаўная лішайнікаў — мікабіёнт. ІІЛЕМЯ, тып этнічнай і сацыяльнай арганізацыі людзей дакласавага грамадства. Племянныя супольнасці ўзніклі ў эпоху развітога родавага грамадства ў выніку аб’яднання некалькіх экзагам-
Да арт. Племянная жывёлагадоўля. Статак кароў чорна-пярэстай пароды на пашы.
ўчастак. Найб. колькасць такіх прадпрыемстваў y Брэсцкай і Гродзенскай абл. Разводзяць пароды жывёл, найб. прыстасаваныя да мясд. умоў: 8 парод буйн. par. жывёлы малочнай (чорна-пярэстая, швіцкая, кастрамская, чырвоная беларуская, бурая латвійская, сіментальская, джэрсейская, галштына-фрызская) і 4 пароды мясной (герэфордская, шарале, лімузінская, мен-анжу); 5 парод свіней (буйная белая, бел. чорнарабая, эстонская беконная, ландрас, гемпшырская) і некалькі спецыялізаваных ліній; 3 пароды авечак (прэкас, латвійская цёмнагаловая, раманаўская); некалькі парод коней (бел. запражная пародная група, руская цяжкавоэная, руская рысістая, тарыйская і інш.). Кіруюць П.ж. рэсп. і абл. аб’яднанні па плем. рабоце, раённыя племстанцыі. Навук.-метадычнае кіраўніцтва ажыццяўляе селекцыйны цэнтр Бел. НДІ жывёлагадоўлі. П.ж. добра развіта ў ЗША, Расіі, Вялікабрьпаніі, Францыі, Германіі, Нідэрландах, Аўстраліі, Новай Зеландыі, Швейцарыі. Г.С.Смалякоў. ПЛЕМЯННАЯ КНІГА, д з я р ж а ў ная кніга п л е м я н н ы х жыв ё л, кніга для рэгістрацыі племянных с.-г. жывёл, якія адпавядаюць стандартам пароды; адно з мерапрыемстваў племянной работы. Вядзенне П.к. дазваляе вывучыць эвалюцыю парод, садзейнічае рацыянальнаму выкарыстанню плем. рэсурсаў, аб’ядноўвае дзеянні селекцыянераў. Выдаецца дзярж. органамі ці т-вамі жывёлаводаў. У закрытыя П.к. заносяць чыстапародных жывёл, продкі якіх былі запісаны ў П.к. У адкрытыя П.к. запісваюць чыстапародных і ўсіх жывёл, якія адпавядаюць стандартам пароды. П.к. змяшчае: рэестр жывёл, звесткі аб іх сярэдняй прадукцыйнасці, апісанне лепшых жывёл пароды, характарыстыку асн. заводскіх ліній і інш. Першая П.к. з’явілася ў Вялікабрытаніі (1793) па чыстакроўнай верхавой пародзе коней. У 19 ст. П.к. заведаены для большасці еўрап. парод с.-г. жьшёл. У Расіі першая П.х. выдадаена ў 1834. У СССР, y т.л. і Беларусі, П.к. сістэмагычна выдаваліся па асн. пародах. На Беларусі з 1990 выпуск П.к. прыпынены. П.П.Ракецкі. ПЛЕМЯННЬІЯ ГАСПЛДДРКІ, п л е м г а с ы, жывёлагадоўчыя гаспадаркі, што маюць высокапрадукц. статак жывёл пэўнай пароды, прыплод ад якога гадуюць на племя. Уключаюць племянныя заводы, саўгасы і фермы, кантрольнавыпрабавальныя станцыі і плем. рэпрадуктары. П л е'м я н н ы я з а в о д ы займаюцца ўдасканаленнем існуючых і вывядзеннем новых парод, забяспечваюць прадпрыемствы каштоўнымі чыстакроўнымі жывёламі. П л е м я н н ы я с а ў г а с ы і ф е р м ы разводзяць чыстапародных жывёл для ўласнага статка. На к а н т р о л ь н а - в ы п р а б а в а л ь н ы х с т а н ц ы я х ацэньваюць быкоў малочных парод, бараноў, свінаматак па якасці патомства, быкоў мясных парод па ўласнай прадукцыйнасці, праводзяць выпрабаванні парод і ліній свіней на спалучальнасць. П л е м я н н ы я р э п р а д у к т а р ы
прызначаны для вырошчвання двухпародных свінаматак. На Беларусі больш за 20 плем. заводаў: па развядзенні чорна-пярэстай малочнай пароды і мясной пароды шарале буйн. par. жывёлы («Чырвоная зорка» Клецкага, «Карэлічы» Карэлідкага, «Рсх;ь» Ваўкавыскага, «Ведрыч» Рэчыцкага, «Прамень» Бярозаўскага і «Дружба» Кобрынскага р-наў); па бел. тыпу буйной белай і чорна-рабой пародах свіней («Нача» Ляхавідкага, «Рэканструктар» Талачынскага, «Порплішча» Докшыцкага, «Ціманава» Клімавіцкага, «Леніна» Горацкага, імя Дзяржынскага Капыльскага р-наў); конныя заводы («Зарэчча» Смалявіцкага, эксперым. база «Ніва» Лідскага р-наў, Гомельскі, Мсціслаўскі) і інш. Каля 70 плем. саўгасаў і ферм. П.П.Ракецкі.
ПЛЕСКАЧЭЎСКІ
423
найб. шыр. 250 м, даўж, берагавой лініі 4,5 км. Старычнае. Берагі высокія, пясчаныя, участкамі пад хмызняком. Праз возера цячэ ручай Малы Свінавод, злучае з воз. Шчодрае. ПЛЕСІ, вёска ў Зах. Бенгаліі (Індыя), каля якой 23.7.1757 атрад англічан і сіпаяў (3 тыс. чал.) на чале з Р.Клайвам перамог армію наваба (правіделя) Бенгаліі. У выніку бітвы брыт. Ост-Індская кампанія ўсталявала кантроль над Бенгаліяй, іігго стала пачаткам брыт. заваявання Індыі.
ГІЛЕНУМ (лац. plenum поўнае), сход y поўным складзе членаў выбарчага кіруючага органа якой-н. арг-цыі (дзярж., партыйнай, грамадскай). П. суда — пасяджэнне членаў вышэйшага суд. органа ў некаторых краінах СНД (у Рэспубліцы Беларусь — П. Вярх. Суда), які разглядае ў парадку нагляду пратэсты па прыгаворы, рашэнні і вызначэнні вышэйшых суд. інстанцый краіны. ПЛЕН ^Р (ад франц. plein air вольнае паветра), 1) жывапіс на адкрытым паветры, звязаны з непасрэдным вывучэннем натуры з мэтай найб. поўнага ўзнаўлення яе аблічча. Дазваляе перадаць y карціне багацце і разнастайнасць ірадацый колеру, каляровых ценяў, нюансаў, абумоўленых уздзеяннем сонечнага святла і станам атмасферы. Рысы пленэрнага жывапісу вядомы з эпохі Адраджэння. Як замаст. творчы метад П. склаўся ў 19 ст. ў творчасці Дж. Констэбла (Вялікабрытанія), К.Каро (Францыя), A.Іванава (Расія), мастакоў Барбізонскай школы. Найб. паслядоўна і сістэматычна праблемы пленэрнага жывапісу бьші распрацаваны майстрамі імпрэсіянізму, y творах якіх святло і паветра набылі самаст. значнасць. На Беларусі творы ў П. стварылі І.Ахрэмчык, А.Бархаткоў, В.Бялыніцкі-Біруля, С.Жукоўскі, Я.Зайцаў, У.Кудрэвіч, П.Масленікаў, В.Цвірка і інш. У наш час П. — адзін з асн. элементаў маст. навучання. 2) Маст. акцыя, якая аб’ядноўвае шэраг мастакоў для сумеснай працы. П. звычайна прысвечаны памяці славутых мастакоў з мэтай ушанавання іх творчасці, прапаганды мастацгва, стварэння маст. калекцый (творы, як правіла, застаюцца ў месцы правядзення П.). Вылучаюць таксама П. скульптуры, дзіцячай творчасці і інш. На Беларусі пашырыліся ў 1990-я г. (П., y т.л. міжнар., памяці Бялынідкага-Бірулі, Я.Драздовіча, К.Малевіча, Масленікава, М.Неўрава, Ф.Рушчыца, М.Шагала і інш.). Я.Ф.Шунейка. ПЛЕСА, Г1 л ё с а, возера ў Жьіткавіцкім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Прыпяць, за 26 км на ПдУ ад г. Жыткавічы. Пл. 0,22 км2, даўж. 2,1 км,
ПЛЕСКАЦФвіЧ Мікалай Міронавіч (н. 11.3.1941, в. Мінічы Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Канд. пед. н. (1989), праф. (1996). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1991). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1963). 3 1965 y Бел. пед. ун-це (з 1985 заг. кафедры, з 1993 прарэктар). 3 1999 узначальвае Рэсп. дзярж. інспекцыю сістэмы адукацыі Беларусі. Навук. працы па праблемах аптымізацыі вучэбна-выхаваўчага працэсу, арг-цыі н.-д. работы ў ВНУ, сучасных методыках выкладання. ПЛЕСКАЧФЎСКІ Юрый Міхайлавіч (н. 22.10.1943, с. Садовае Атбасарскага р-на Акмолінскай вобл., Казахстан), бел. вучоны ў галіне механікі металапалімерных сістэм. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1991), д-р тэхн. н. (1984), праф. (1997). Скончыў Кіеўскі псяітэхн. ін-т (1965). 3 1966 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм імя У.А.Белага Нац. АН Беларусі (з 1991 дырэктар). Навук. працы па механіцы і тэхналогіі металапалімерных сістэм, тэорыі трываласці гетэрафазных матэрыялаў, інжынерыі паверхняў і дэталяў машын. Эксперыментальна выявіў і абгрунтаваў асн. заканамернасці ўзаемадзеяння металаў з расплавамі палімераў, фіксацыі напружанняў y малекулярных ланцугах міжмалекулярным сшываннем. Развіў прынцыпы фарміравання адаптыўных матэрыялаў, стварыў навук. асновы радыяцыйна-тэрмічнай апрацоўкі металапалімерных сістэм. Прэмія Ленінскага камсамола 1973. Тв.: Введенне в раднацлонное матерналоведенне полммерных компознтов. Мн., 1991 (разам з В.В.Смірновым, У.М.Макаранкам); Трнбологня: Нсслед. я прмложеняя: Опьгг США н стран СНГ. М., 1993 (у сааўт.); Трн-
424
ПЛЕСНЕВЫЯ
ботехннческне нокрытая на основе порошковых меднографнтовых снстем. Гомель, 1998 (разам з У.АКаўгуном); Электрофнзнческая актмвацня по.шмерных матерналов. Гомель, 1999 (разам з У.С.Міронавым).
ПЛЕСНЕВЫЯ ГРЫБЬІ, мікраскапічныя грыбы, што ўтвараюць характэрныя налёты (плесені) на паверхні арган. субстратаў (харч. прадукгы, папера, скура, тэкстыль і інш.). Належаць да розных сістэм. груп: ааміцэты, зігаміцэты, недасканалыя грыбы, сумчатыя грыбы і інш. Каля 250 відаў. Пашыраны ў глебе, раскладаюць арган. рэшткі і прымаюць удзел y іх мінералізацыі. Выклікаюць хваробы раслін, псаванне прадукгаў, разбурэнне прамысл. вырабаў і матэрыялаў.
кага, і прысценны, або парыетальны, які высцілае знутры сценкі грудной поласці. У млекакормячых плеўральная (грудная) поласдь поўнасцю адмежавана ад брушной дыяфрагмай і запоўнена серознай вадкасцю, якая ламяншае трэнне лёгкіх лры дыханні. Запаленне П. выклікае пяеўрыт. А.С.Леанцюк. ПЛЕЎР03ІЙ (Pleurozium), род брыевых імхоў сям. энтадонтавых. 1 від — П.Шрэбера (P. schreberi). Пашыраны ва ўмераных і цёплых абласдях, радзей y rapax Паўд. Амерыкі. У хвойных лясах часта ўтварае амаль суцэльнае покрыва. _На Беларусі трапляецца ў хмызняках, "на сухіх лясных глебах, лугах, мохавых балотах.
ІІЛЕТАБІЯСФЕРА (ад грэч. plethora напаўненне + біясфера), гл. «Плеўка жыцця». ПЛЕГАР0ЎСКАЯ КАРДОННАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў в. Плетарова Дзісенскага пав. (цяпер y Браслаўскім р-не Відебскай вобл.) y 1889—1914. Выпускала кардон (белы і жоўты). У 1902 былі 3, y 1913 — 2 паравыя катлы, працавала 170 рабочых, выраблена прадухцыі на 80 тыс. руб.
ПЛЕЎРА (ад грэч. pleura рабро, бок, сценка), серозная абалонка, што пакрывае лёгкія і сце'нкі грудной поласці наземных пазваночных і чалавека. Адрозніваюць унутраны, ці вісцэральны лісток П., які зрастаецца з тканкай лёг-
ПЛЁЦІ ў р a с л і н, травяністыя парасткі, што сцелюцца па зямлі, часам укараняюцца (напр., y агурка, гарбуза, кавуна). Адрозніваюцца ад сталонаў болыд кароткімі міжвузеллямі.
Te.: Геометрнзованная 811(3)-калнбровочная теорня в решеточном пространстве (разам з В.І.Стражавым) / / Теорет. н мат. фнзнка. 1991. Т. 87, № 2; К опнсанмю днраковскмх частнц посредством тензорных полей / / Докл. АН Беларусн. 1993. Т. 37, № 5. М.П.Савік.
ІІЛЕТАРОЎСКАЯ ФАБРЫКА ЗАПАЛКАВАЙ CAJIÔMKI Дзейнічала ў в. Плетарова Дзісенскага пав. (цяпер y Браслаўскім р-не Відебскай вобл.) y 1908—10. Мела паравую машыну. У 1910 працавала 100 рабочых, выраблена 11 тыс. скрынак саломкі на 60 тыс. руб.
«ПЛЕЎКА ЖЫЦЦЯ», а б а л о н к а біягеацэнатычная, біякліма, б і я фі л ь м, п і к н а б і я с ф е р а , плет а б і я с ф е р а , слой жывога рэчыва; сукупнасць наземных і паверхнева-водных біяцэнозаў, y якіх сканцэнтравана амаль уся маса жывога рэчыва біясферы. Найб. актыўны гарызонт біясферы, дзе адбываецца найб. цеснае ўзаемадзеянне паміж усімі экалагічнымі кампанентамі. Тэрмін прапанаваны У.І.Вярнадскім.
І.М.Грышын.
ПЛЕЦЮХ0Ў Уладзімір Анесціевіч (н. 17.12.1944, с. Ендавішча Сямілуцкага р-на Варонежскай вобл., Расія), бел. фізік і дзярж. дзеяч. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), лраф. (1994). Скончыў БДУ (1966). 3 1970 y Брэсцкім пед. ін-це (з 1985 заг. кафедры, з 1991 прарэктар). У 1996—99 старшыня ластаяннай камісіі па адукацыі, культуры, навуцы Вярх. Савета (з 1996 Палаты прадстаўнікоў Нац. сходу Рэспублікі Беларусь). 3 1999 рэктар Брэсцкага ун-та. Навук. лрацы па класічнай і квантавай тэорыі лоля, тэорыі рэлятывісцкіх хвалевых ураўненняў. Аўтар навуч. дапаможнікаў па фізіцы.
Для П.г. характэрны паветраны міцэлій, які добра раэвіваецца на паверхні і ўнутры субстрату. Споры ўгвараюцца на гіфах. Выхарыстоўваюць П.г. для атрымання ферментаў, арган. к-т, антыбіётыкаў, вітамінаў
ПЛЕГАР0ЎСЮ ЛЕСАІТІЛЬНА-ІОНТАВЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y в. Плетарова Дзісенскага пав. (цяпер ў Браслаўскім р-не Відебскай вобл.) y 1898— 1910. Выпускаў гонту, клёпкі, дошкі, шпалы. Меў паравую машыну, паравы рухавік. У 1900 працавала 60 чал.
ходная форма да гнойнага) y плеўральнай поласці назапашваецца запаленчая вадкасць, y хворых павышаецца т-ра цела да 40 °С, задышка, боль y баку, кашаль. Г н о й н ы П. (плеўральная вадкасць уяўляе сабой гнойнае змесціва) y вострай форме працякае з высокай т-рай, агульнай інтаксікацыяй. Асн. метады дыягностыкі — рэнтген, камп’ютэрная тамаграфія, пункцыя поласцей. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. На П. хварэюць таксама жывёлы.
Лістасцябловая двухдомная расліна. Дзярнінкі рыхлыя, зялёныя або жоўга-зялёныя. Сцябло даўж. 5— 15 см, узыходнае, карычнева-чырв., аблісцелае. Лісце чарапічнае, увагнутае. Каробачка на чырв. ножцы, схіленая, падоўжаная. Каўпачок клабукападобны.
ПЛЕЎРЫТ, залаленне плеўры. Бывае першасны і другасны, серозна-фібрынозны і гнойны з лераходнымі формамі. Да п е р ш а с н а г а адносяць запаленчыя працэсы ў плеўры ў выніку сэпсісу, міграцыі мікробнай флоры ў лімфатычныя залозы, калі ўгвараюцца гнойныя ачагі. Д р у г а с н ы я П. — вынік мігрыравання асн. лрацэсу ў выглядзе абсцэсу ў лёгкіх, пярэдняй сценцы грудной клеткі, таксама раневыя П. Першасныя і другасныя П. бываюць неспецыфічныя (узбуджальнікі стафілакок, стрэптакок) і спецыфічныя (туберкулёзная палачка); паводле клінічнага цячэння — вострыя і хранічныя. Пры адсутнасці інтэнсіўнага лячэння востры П. пераходзіць y хранічны. П. адрозніваюць таксама па ступені лашыранасці — лакалізаваныя і дыфузныя (ла ўсёй лоласці грудной клеткі). Пры эксудатыўным П. (пера-
ПЛЕЧАНОГІЯ, б р а х і я п о д ы (Вгаchiopoda), клас (тып) беспазваночных жывёл. Вядомы з кембрыю (каля 560 млн. г. назад). 2 кл., 11— 12 атр. (5 сучасных), каля 10 тыс. відаў (каля 300 сучасных). Марскія адзіночныя, пераважна прымацаваныя формы. Да субстрату прымацоўваюцца пры даламозе сцяблінкі або ракавінай. Выкапнёвыя рэшткі выкарыстоўваюцца ддя вызначэння ўзросту геал. адкладаў. Даўж. двухстворкавай вапняковай ракавіны (у сучасных П.) да 10 см. Цела знаходзіцца ў зацняй ч. ракавіны; пярэдняя яе ч., высланая мантыяй, занята марай доўгіх нарасцяў цела — «рухамі», на якіх размешчаны шчупальцы з раснічкамі. Другасная поласць цела вялікая, ёсць сэрца і крывяносныя сасуды, каляглотачнае нерв. кольца і нервы. Большасць раздзельнаполыя, развідцё з метамарфозам; лічынкі свабоднаплаваючыя. А.М.Петрыкаў.
Да арт. Плечаногія. Тэрабратуліна.
ПЛЕЧНІК (Plecnik) Іожэ (23.1.1872, Любляна — 6.1.1957), славенскі архітэктар; заснавальнік славенскай арх. шксшы 20 ст. Вучыўся ў Вене ў AM і ў майстэрні О Вагнера. 3 1911 выкладаў y маст.-прамысл. шксше, AM y Празе, з 1920 ва ун-це ў Любляне. Эвалюцыяніраваў ад стылю мадэрн да нац. рамантызму і функцыяналізму. Асн. работы: «Захерлаў дом» (1903—05) і царква св. Духа (1911) y Вене, універсітэцкая б-ка ў Любляне (1936—40); рэканструкцыя раёна Градчаны ў Празе (1920—39), гоі. Рэвалюцыі, набярэжных рэк Градашчыца і Любляніца (з 1920) y Любляне.
І.Плечнік. «Захерлаў дом» y Любляне. 1903—05. ПЛЕШЧАНІЦКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА, Войкаўскае вадасховішча. У Лагойскім р-не Мінскай вобл., каля зах. ускраіны г.п. Плешчаніцы. Створана на р. Дзвінаса ў 1958. Пл. 2 км2, даўж. 2,9 км, найб. шыр. 900 м, найб. глыб. 6,3 м, аб’ём вады 5,1 млн. м3, даўж. берагавой лініі 7,3 км. Катлавіна выцягнута з ПдУ на ПнЗ. Берагі пад лесам, правы забалочаны, левы высокі (ад 1,5 да 3 м). Дно выслана ілам, на мелкаводдзі — пяском. Замярзае ў пач. снеж., лёд (таўшчыня 40—50 см) трымаецца да 2-й пал. сакавіка. Сярэднега-
Плешчаніцкас валасховішча
давая амплітуда вагання ўзроўню 50 см. Зарастае каля 40% плошчы. Выкарыстоўваецца для рэгулявання рачного сцёку, адпачынку і спарт. мерапрыемстваў. ПЛЕШЧАНІЦКАЕ МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з 18.8.1941 да 25.11.1942 y г.п. Плешчаніды Лагойскага р-на Мінскай вобл. Складалася з груп (23 чал., кіраўнік П.ІАдамовіч). Са жн. 1942 дзейнічала пад кіраўніцтвам Барысаўскага падп. міжрайкома ЛКСМБ. Падполынчыкі па радыё прымалі і распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, здабывалі і перадавалі партызанам зброю, боепрыпасы, медыкаменты, дакументы, звесткі пра карныя экспедыцыі акупантаў. У 1942 арганізавалі ўцёкі зняволеных з канцлагера, замініравалі будынак жандармерыі, падпалілі ўправу, падарвалі лесапільню. Пасля дыверсій большасць членаў арг-цыі пайшла ў партызаны, 6 падпольшчыкаў фашысты загубілі. ПЛЕШЧАНІЦКАЕ ЎЗВЫШША На Пн Мінскай і Пд Віцебскай абласцей, y складзе Мінскага ўзвышша. Абмежавана Нарачана- Вілейскай і Верхнебярэзінскай нізінамі на 3 і У, скразнымі далінамі рэк Вілія—Поня на Пн і Ілія— Гайна на Пд Найб. выш. 296 м (у паўд. ч.). Частка водападзелу паміж рэкамі Балтыйскага і Чорнага мораў. У тэктанічных адносінах прымеркавана да Вілейскага пахаванага выступу Беларускай антэклізы. На фундаменце залягаюць адклады сярэдняга дэвону, перакрытыя антрапагенавай тоўшчай. Сярэдняя магутнасць антрапагенавых адкладаў 110—120 м. Прадстаўлены лелавіковымі, водналедавіковымі і міжледавіковымі (алювіяльнымі, азёрнымі, балотнымі, схілавымі) угварэннямі. Карысныя выкапні: легкаплаўхія гліны, пясчана-жвіровы матэрыял, торф. Сучасны градава-ўзгорысты і ўзгорыста-ўвалісты рэльеф узвышша сфарміраваўся ў выніку ледавіковай акумуляцыі ў час сожскага зледзянення і пазнейшай эразійна-дэнудацыйнай перапрацоўхі ў познім атрапагене і галацэне. Вылучаюцца 3 паласы град. Знешнія грады насыпныя, спадзістыя; унутраныя і цэнтр. з лускавата-насоўнымі і складкавымі гляцыядыслакацыямі. Трапляюцца озы і камы. На Пд, на прыўзнятых участках, рэльеф буйнаўзгорысты. Узвышша праразаюць стараж. лагчыны сцёку, якія часткова наследаваны сучаснымі рэкамі. На зах. схіле — рэкі Дзвінаса, Ілія (прытокі Віліі), на ўсх. — Гайна і Цна (бас. Бярэзіны). Даліны рэк неглыбокія, слабатэрасаваныя, месцамі забалочаныя. На р. Дзвінаса Плешчаніцкае вадасх. Пераважаюць глебы дзярнова-гіадзолістыя, тарфяна-балотныя і поймавыя. Пад лесам 50% тэрыторыі, на Пн вял. хваёвыя і ялова-хваёвыя масівы, цэнтр. ч. пад яловымі зеленамошна-кіслічнымі лясамі з дамешкам шыракалістых парод, паўд.ч. — з участкамі ялова-хваёвых бруснічна-мохавых і чарнічных лясоў. У поймах рэк трапляюцда чорнаальховыя лясы. М.А.Вальчык.
ПЛЕШЧАНІЦЫ
425
ІІЛЁШЧАНІЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, баі партыз. брыгад «Народныя мсціўцы» і «Дзядзькі Колі» па разгроме ням,фаш. гарнізона ў г.п. Плешчаніцы Лагойскага р-на Мінскай вобл. ў сак.— жн. 1943 y Вял. Айч. вайну. Паводле звестак партыз. разведкі ням. гарнізон вясной 1943 пачаў работы для свайго ўзмацнення. Партызаны брыгады «Народныя мсціўцы» неаднаразова спрабавалі перашкодзіць гэтаму: наносілі ўдары па аванпастах, спынялі спробы дэблакіраваць гарнізон звонку, знішчылі мотамеханіз. патруль, нанеслі вял. страты асобаму батальёну СС Дырлевангера, які спрабаваў прарвацца на дапамогу гарнізону. 17 жн. партызаны перакрылі ўсе шляхі да Плешчаніц і ўварваліся ў пасёлак. Адначасова брыгада «Дзядзькі Колі» завязала баі з гарнізонамі на Зембінскім напрамку. У выніку аперацыі гарнізон быў поўнасцю разгромлены, яго дзейнасць спьінена больш як на паўгода. Страты партызан — 48 забітымі і параненымі. У.С.Пасэ. ПЛЁШЧАНІЦКАЯ ГЕАФІЗІЧНАЯ АЬСЕРВАТОРЫЯ І н с т ы т у т а геалагічных навук Нацыян а л ь н а й А Н Б е л а р у с і . Засн. ў 1960 y г.п. Плешчаніцы Лагойскага р-на Мінскай юбл. Уключана ў Адзіную сетку сейсмічных назіранняў і сетку геамагнітных абсерваторый СНД. Вядзе назіранні эл.-магн. поля і сейсмічнасці Зямлі. Даследуе эл.-магн. працэсы ў калязямной прасторы, глыбінную будову зямной кары і верхняй мантыі. З’яўляецца базай для выканання міжнар. геафіз. праграм, мае геамагнітную абсерваторыю, станцыі зямных токаў і сейсмічную. 3 яе дзейнасцю звязана развіццё новага для Беларусі навук. кірунку — фізікі Зямлі. Ж.П.Хацько. ПЛЕШЧАНІЦКАЯ ФАБРЫКА ДРАЎЛЯНЫХ ШАВЕЦЫХ КАПЫЛОЎ I НІПІЛЕК. Дзейнічала ў мяст. Плешчаніцы Барысаўскага пав. (цяпер гар. пасёлак y Лагойскім р-не Мінскай вобл.) з 1882. У 1910 наз. «Германа-амерыканская фабрыка драўляных шавецкіх гваздоў і шпілек». Мела 2 паравыя машыны, паравы кацёл. У 1895 працавала 106 чал. У 1900 выпушчана 10 тыс. пудоў драўляных гваздоў. ШІЕШЧАНІЦКІ РАЁН, адм.-тар. адзінка на Беларусі ў 1924—62. Утвораны 17.7.1924 y Барысаўскай акр., з 9.6.1927 да 26.7.1930 y Мінскай акр., з 20.2.1938 y Мінскай вобл. Цэнтр — мяст. Іілешчаніцы. 20.8.1924 падзелены на 11 сельсаветаў, на 1.1.1941 меў 13 сельсаветаў. 25.12.1962 раён скасаваны, яго тэрыторыя далучана да Лагойскага р-на. ГІЛЁШЧАНІЦЫ, гарадскі пасёлак y Лагойскім р-не Мінскай вобл., на беразе Плешчаніцкага вадасховішча, на пера-
426
ПЛЕШЧЫЦЫ
сячэнні аўтамагістралей Барысаў—Вілейка і Мінск—Віцебск. За 27 км ад Лагойска, 67 км ад Мінска, 8,1 тыс. ж. ( 2000 ).
Вядомы з 16 ст. як вёска ÿ Мінскім пав. ВКЛ. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка, 50 двароў, цэнтр воласці ў Барысаўскім пав. Мінскай губ. У Айч. вайну 1812 рус. атрад ген. Я.І.Чапліца разбіў туг авангард 9-га франц. корпуса маршала К.Віктора. У 1817 іх уладальнікі Тышкевічы пабудавалі царкву, y 1825—35 працаваў прыгонны тэатр. У 19 ст. ў П. школа, царква, сінагога, бровар, 5 крам, 2 карчмы, 2 разы на год кірмашы. У 1897 — 1086 ж., нар. вучылішча, паштова-тэлегр. аддзяленне. 3 17.7.1924 да 25.12.1962 цэнтр Плешчаніцкага раёна, потым y Лагойскім р-не Мінскай вобл. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням. фашыстамі, якія разбурылі пасёлак, y П. і раёне загубілі 2063 чал.; дзейнічала Плешчаніцкае маладзёжнае падполле, партызаны правялі Плешчаніцкую аперацыю 1943. У 1977 6,9 тыс. жыхароў.
Працуюць хлебазавод, птушкафабрыка, гандлёвае і швейнае прадпрыемствы; Плешчаніцкая геафізічная абсерваторыя. 2 сярэднія, муз., дзіцяча-юнацкая спарт. шкалы, ПТВ, 3 дашкольныя ўстановы, Дом дзідячай творчасці, 2 б-кі, бальніца, камбінат бьгг. паслуг, Дом культуры, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму, брацкая магіла сав. воінаў і партызан, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПЛЁШЧЫЦЫ, вёска ў Пінскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Пінск— Столін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 9 км на ПдУ ад горада і 13 км ад чыг. ст. Пінск, 184 км ад Брэста, 939 ж., 299 двароў (2000). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. ПЛЕЙДЫ, y старажытнагрэчаскай міфалогіі 7 сясцёр, дачок Атланта і акіяніды Плеёны (дачкі Акіяна): Алкіёна, Меропа, Келена, Электра, Стэропа, Тайгета, Мая. Усе былі ў шлюбе з багамі, акрамя Меропы — жонкі Сізіфа. Паводле пашыранага міфа, П., каб выратавацца ад праследаванняў закаханага ў іх паляўнічага Арыёна, папрасілі дапамогі ў багоў. Багі ператварылі П. і Арыёна ў аднайм. сузор’і. Пераноснае значэнне слова «гілеяда» — група выдатных людзей. ПЛЕЯДЫ (грэч. Pleiades), С т a ж a р ы, рассеянае зорнае скопішча ў сузор’і Цяльца. Каля 300—500 зорак блакітнага колеру знаходзяцца ўнутры сферы дыяметрам каля 30 св. гадоў; простым вокам відаць 6 зорак, самая яркая — Альцыёна. Зоркі знаходзяцца ў блакітнаватай газава-пылавой адбівальнай туманнасці, y якой яны ўтварыліся (узрост П. каля 50 млн. гадоў). На небе П. маюць вуглавы памер каля 1,8°. Сярэдняя адлегласць ад Сонца 407 св. гадоў. А.А.Шымбалёў.
ПЛЁНАЧНАЯ ТЭХНАЛОГІЯ, 1) т a н каплёначная тэхналогія— сукупнасць спосабаў атрымання тонкіх
плёнак металаў, дыэлеюрыкаў і паўправаднікоў пры вырабе элементаў інтэгральных схем, паўправадніковых прылад і інш. Тонкія плёнкі атрымліваюць фіз. (напр., выпарэннем y вакууме), хім. (эл.-хім. асаджэнне, тэрмічнае вьірошчванне, анадзіраванне) і камбінаванымі (тэрмаіоннае і плазмахім. асаджэнне, газавае анадзіраванне) метадамі. Канфігурацыя элементаў мікрасхем ствараецца асаджэннем праз маскі, фоталітаграфіяй, электроналітаграфіяй і інш. спосабамі.
2) Т а ў с т а п л ё н а ч н а я тэхн a л о г і я — сукупнасць метадаў стварэння праводных, рэзістыўных, дыэл. і ізаляцыйных слаёў (тоўстых плёнак) пры вырабе інтэгральных схем, мантажных плат, токаправодных плёнак на керамічных карпусах інтэгральных схем і інш. Найб. пашыраны трафарэтны спосаб, пры якім плёначныя элементы ствараюцца нанясеннем праз трафарэт слоя спец. пасты з наступнай яе тэрмічнай апрацоўкай. ПЛЁНКАк і н а - і ф а т а г р а ф і ч н а я , святлоадчувальны матэрыял, які мае празрыстую гнуткую падложку (аснову) з нанесенай на яе фатаграфічнай эмульсіяй. Найб. пашыраны падложкі з негаручых трыацэтату цэлюлозы і поліэтылентэрэфталату. Бьшае агульнага і спец. прызначэння; негатыўная (гл. Негатыў), пазітыўная (для атрымання фатагр. відарыса з негатыва) і абарачальная (для атрымання фатагр. відарыса спец. апрацоўкай таго ж матэрыялу). Да П. агульнага прызначэння адносяць чорна-белыя і каляровыя для маст. і дакумент. фатаграфіі, якія адчувальныя да ўсіх бачных прамянёў і адрозніваюцца па святлоадчувальнасці (ад 22 да 350 адзінак ДАСТ); да спец. П. — П. для кінематаграфіі, тэхн. фатаграфіі, рэнтгенаўскія, спекгральныя і інш.
ПЛЁНКАЎТВАРАЛЬНЫЯ р э ч ы в ы , п л ё н к а ў т в а р а л ь н і к і , рэчывы (звычайна алігамеры ці палімеры), здольныя ўтвараць шчыльныя, трывалыя гшёнкі пры нанясенні іх на цвёрдую паверхню; асн. кампаненты лакафарбавых матэрыялаў. Паводле паходжання адрозніваюць прыродныя (напр., высыхальныя алеі, смолы прыродныя) і сінтэтычныя. Найб. пашыраны сінт. П.р., на аснове якіх атрымліваюць лакафарбавыя пакрыцці з больш стабільнымі і разнастайнымі характарыстыкамі, чым на аснове прыродных. Большасць П.в. — рэакцыйназдольныя алігамеры разгалінаванай ці лінейнай будовы (алкідныя, фенола-фармальдэгідныя, меламіна-фармальдэгідныя, поліэфірныя і эпаксідныя смолы, некаторыя супалімеры акрылатаў). У якасді П.р. выкарыстоўваюць таксама параўнальна нізкамалекулярныя (напр., поліакрылаты, хлорзмяшчальныя палімеры) і высокамалекулярныя палімеры (гл. Парашковыя фарбы). Паводле рэакцыйнай здольнасці падзяляюць на П.р. н е п е р а т в а р а л ь ' . н ы я , ці а б а р а ч а л ь н ы я (тэрмапластычныя), якія ўтвараюць плёнку ў выніку выпарэння растваральніку, і п е р а т в а р а л ь н ы я , ці н е а б а р а ч а л ь н ы я (тэрмарэактыўныя), якія лры фарміраванні пакрыцця ператвараюцца ў сеткавыя палімеры ў выніку рэакцый поліхандэнсацыі ці полімерызацыі па функц. групах (гл. Ацвярдзенне палімераў). Выкарыстоўваюць пераважна ў выглядэе расгвораў y
лятучых арган. растваральніках, водных раствораў і дысперсій. Літ:. С о р о к н н М.Ф., К о ч н о в a З.А., Ш о д э Л.Г. Хямяя н технологня пленкообразуюіднх вешеств. 2 нзд. М., 1989. М.Р.Пракапчук.
ПЛЁНКІ ПАЛІМЁРНЫЯ, суцэльныя слаі палімераў таўшчынёй 0,2—0,3 мм; празрыстыя эластычныя матэрыялы. Вырабляюць пераважна з сінт. палімераў (напр., полятылену, полівінілхларыду, поліамідаў), a таксама прыродных (напр., гідратцэлюлозныя плёнкі, найб. вядомы з іх цэлафан) і штучных палімераў, т.зв. эфірацэлюлозныя плёнкі, напр. ацэтатныя. Першыя прамысл. плёнкі выраблены ў 1899 y Вялікабрьітаніі з нітратаў цэлюлозы, пазней з цэлафану. У прам-сці П.п. атрымліваюць экструзіяй расплаваў, з раствораў палімераў: паліваннем на паліраваную паверхню (бясконцая метал. стужка або барабан) з наступным награваннем для выдалення растваральніку (сухое фармавашіе) ці пры дамапозе спецсаставаў y асаджальнай ванне (мокрае фармаванне), каландраваннем нластыфікаваных палімераў (гл. Каландр), прасаваннем. Выкарыстоўваюць як упаковачныя і злектраізаляцыйныя матэрыялы, аснову кіна- і фотаплёнак, магн. стужак, пакрыццё для цяпліц і парнікоў, для вырабу мембран (гл. Мембранныя метады раздзялення), святлофільтраў, ламінавання паліграфічнай прадукцыі і інш. М.Р.Пракапчук.
ПЛЁС, больш глыбокі ўчастак рэчышча ракі, размешчаны паміж перакатамі. Звычайна ўтвараецца ў месцах павелічэння скорасці цячэння вады і інтэнсіўнага размывання дна (напр., y выгінах рэк, y звужаных рачных далінах). П. называюць таксама ч. азёр ці вадасховішчаў, адасобленыя астравамі, паўастравамі, косамі. «ПЛЁТАЧКА», бел. нар. гульня. Гульцы (ад 6 і болей) выбіраюць «першага» і «расплятальніка». «Расплятальнік» адьіходзіць убок і адварочваецца. Гульцы становяцца ў кола тварам да цэнтра, пачынаючы з «першага», па чарзе заплятаюцца (пераступаюць праз рукі, пераносяць іх над галавой і інш.), не расчапляючы рук, y адзін клубок, пасля завуць «расплятальніка», які павінен іх расплесці. Я.Р.Вількін. ПЛІЕЎ Грыс (Рыгор Дзамбалатавіч; 15.10.1913, с. Рук, Паўднёвая Асеція — 17.11.1999), асецінскі паэт, драматург, перакладчык. Нар. паэт Паўн. Асеціі (1973). Скончыў Маск. тэатр. ін-т (1935), вучыўся на Вышэйшых літ. курсах пры Літ. ін-це імя М.Горкага (1955— 57). 3 1935 акцёр Паўн.-Асецінскага драм. т-ра, y 1946—48 яго дырэктар. Друкаваўся з 1930. Аўтар зб-каў вершаў «У крылатыя гады» (1933), «Салдат» (1948), «Жыццё і смерцы» (1963), «Сем чэркесак» (1967) і інш., драм. твораў y вершах (трагедыя «Чэрмен», 1949). Паэзія П. адметная музыкальнасцю, кампазіцыйнай стройнасцю, дакладнай апрацоўкай формы. Пераклаў на асецінскую мову асобныя вершы Я.Купалы, М.Багдановіча, не-
кат. творы У.Шэкспіра, М.Лермантава.
А.Пушкіна,
Тв:. Рус. пер. — Стахн. М., 1959; Пятый кннжал: Стнхм. Баллады. Поэмы. Орджонм кадзе, 1972. А.С.Пухаеў.
ПЛІЕЎ Іса Аляксандравіч (25.11.1903, с. Стары Батакаюрт Правабярэжнага р-на Паўн. Асеціі, Расія — 6.2.1979), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, двойчы Герой Сав. Саюза (1944, 1945), ген. арміі (1962), Герой МНР (1971). Скончыў ваен. акадэміі
І.А П л іе ў .
імя Фрунзе (1933) і Генштаба (1941). У Чырв. Арміі з 1922. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўд., Паўд.-Зах., Сцяпным, 3-м Укр., 2-м Бел., 2-м Укр. і Забайкальскім франтах. Пад яго камандаваннем конна-механіз. група ў час Бел. аперацыі 1944 удзельнічала ў вызваленні Глуска, Слуцка, Міра, Стоўбцаў, Нясвіжа, Баранавіч, Слоніма, Брэста; вызначылася пры знішчэнні паўд.-бугскай групоўкі праціўніка на Украіне і ў Маньчжурскай аперацыі. Пасля вайны на адказных пасадах y Сав. Арміі. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1941—70. ІІЛІМУТ (Plymouth), горад на ПдЗ Вяліхабрытаніі, на п-ве Корнуал. Засн. ў 12 ст. Каля 300 тыс. ж. )(2000). Порт каля ўпадзення р. Плім y прал. Ла-Манш. Цэнтр суднабудавання і суднарамонту. Рыбалавецкі цэнтр. Марская біял. лабараторыя і акварыум. Ваенна-марская база. Музей і маст. галерэя. Цэрквы 15 і 17 ст., цытадэль 17 ст. ПЛІМУТР0К (ад англ. Plymouth Rock), мяса-яечная парода курэй, выведзеная ў ЗША y 19 ст. Паводле колеру апярэння вылучаюць 8 іх разнавіднасцей, найб. пашыраны белыя і паласатыя. Па-
Плімутрок: 1 — паласаты; 2 — белы.
ласатыя выведзены скрыжаваннем чорных іспанскіх курэй, белых кахінхінаў, паласатых дамініканскіх і інш. парод; белыя ўзніхлі як мутацыя ад паласатых ці ў выніку скрыжавання П. з белымі легорнамі. Белы П. — мацярынская форма ў скрыжаваннях для вытв-сці мясных куранят — бройлераў.
п л ін ф а
427
Тв.: Рус. пер. — Пнсьма Плнння Младшего. 2 нзд. М., 1984. Літ:. С о к о л о в В.С. Плннмй Младшмй. М., 1956.
ПЛІНІЙ С т а р э й ш ы , Гай Пліній Секунд (Gaius Plinius Secundus; 23 ці 24, г. Кома, Італія — 24.8.79), старажытнарымскі пісьменнік, вучоны і дзярж. дзеяч. Дзядзька і прыёмны бацька Плінія Малодшага. Карыстаўся падгрымкай рым. імператараў Веспасіяна і ПЛІНА, возера ва Ушадкім р-не Віцеб- Ціта, быў імператарскім пракуратарам скай вобл., y бас. р. Ушача, за 5 км на y Нарбонскай Галіі і Іспаніі. Загінуў y У ад г.п. Ушачы. Пл. 0,87 км2, даўж. час вывяржэння Везувія, калі каманда2,56 км, найб. шыр. 510 м, найб. глыб. ваў флотам y Мізене. П. — аўтар «На18,2 м, даўж. берагавой лініі 6,6 км. Пл. туральнай гісторыі» ў 37 кн., якая напівадазбору 14,6 км2. Катлавіна лагчын- сана на аснове вывучэння 327 грэч. і 146 рым. аўгараў. Гэта своеасаблівая нага тыпу. Схілы выш. да 17 м, стромкія (на Пд і Пн 5—8 м), на 3 разара- энцыклапедыя прыродазнаўчых ведаў ныя. Берагі нізкія, на ПнЗ сплавінныя. антычнасці па астраноміі, фіз. геаграЛожа ўскладнена ўітадзінамі і мелямі. фіі, матэаралогіі, этнаграфіі, антрапало2 астравы агульнай пл. 6 га. Дно ў пры- гіі, заалогіі, батаніцы, сельскай і лясной бярэжнай ч. пясчанае, ніжэй ілістае. гаспадарцы, медыцыне, мінералогіі, меЗарастае. Упадаюць 7 ручаёў і канаў, талургіі і інш. Да канца 17 ст. выкарыстоўвалася як крыніца ведаў пра прыровыцякае ручай y воз. Утвіна. ду. Гіст. творы П. («Германскія войны» ПЛШ ІЙ М a л о д ш ы, Гай Пліній Цэ- ў 20 кн., «ГІрацяг гісторыі Аўфідыя Ba цылій Секунд (Gaius Plinius Caecilius ca» ў 31 кн. і інш.) не захаваліся, яны Secundus; 61 ці 62, г. Кома, Італія — былі выкарыстаны Тацытам y якасці каля 114), старажытнарымскі пісьмен- крыніц для «Аналаў» і «Германіі». Тв.\ Рус. пер. — Естествознанне. Об нснік і дзярж. дзеяч. Пляменнік і прыёмны сын Плінія Старэйшага. Консул кусстве. М., 1994. Корпус масіўны, галава невял. з прамастойным лістападобным грэбенем. Сярэдняя маса курэй 2,5—3, пеўняў 3,6—4 кг. Куры пачынаюць несціся ў 6—7 месяцаў. Яйцаноскасць 160— 180 яек за год; маса аднаго — да 60 г, шкарлупіна светла-карычневая.
П л ін ф а 12 ст. са знакамі (злева) і клеймамі.
(100), імператарскі легат y прав. Віфінія і Понт (111— 113). 3 твораў П. захаваліся 10 кн. пісьмаў і пахвальная прамова ў гонар Траяна («Панегірык»). У лістах П. вял. гіст. матэрыял, які характарызуе эканам. і паліт. жыццё ў Рым. імперыі 1—2 ст., яе культуру і побыт.
ПЛІНФА (ад грэч. plinthos цагліна), шырокая і плоская абпаленая цэгла. Вядомая ў Стараж. Рыме. Выкарыстоўвалася ў манум. буд-ве Візантыі, адкуль y 11 ст. трапіла на Беларусь. Найб. характэрна для пабудоў 11— 12 ст. Полацкай школы дойлідства і Гродзенскай школы дойлідства. Аздаблялася рэльефнымі знакамі (трызубец, выява асобных літар, пяціканцовая зорка і інш.). Полацкая і віцебская П. мелі клеймы. Рады П. змацоўвалі цамянкай. Была пашырана муроўка «са схаваным радам», y якой чаргаваліся заглыбленыя і высунутыя наперад рады П. Такая муроўка наз. «паласатай», паверхня сцяны мела дэкар. выгляд y выніку чаргавання чырвоных палос П. і бледна-ружовых цамянкі. Часам y муроўцы чаргаваліся рады П. і каменю-вапняку. Для арх. дэталей (пілястраў, лапатак і інш.) выкарыстоўвалі фігурную ці лякальную (трапецападобную, паўкруглую і інш.) П. Выраблялі П. ў спец. формах з драўляным
428
п л іс а
дном. Каб пазначыць сваю прадукцыю, цагельнікі пакідалі на П. знакі, клеймы або меткі; часам трапляюцца малюнкі ці надпісы. Абпальвалі П. ў спец. печах з цэглы. У 2-й пал. 13 ст. замест П. ў бел. дойлідстве выкарыстоўвалі буйнапамерную брусковую цэглу. А.А.Трусаў. ПЛІСА, рака ў Смалявіцкім і Барысаўскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 64 км. Пл. вадазбору 625 км2. Пачынаецца на ўсх. схілах Мінскага ўзвышша за 1,5 км на ПдУ ад в. Слабада Смалявіцкага р-на, вусце на паўд. ускраіне в. Юшкевічы Барысаўскага р-на. Даліна ў ніжнім цячэнні звілістая, на астатнім працягу прамая, трапецападобная, шыр. 0,8—2 км. Пойма ад в. Трубянок Смалявіцкага р-на да вусця двухбаковая, шыр. 0,2—0,4 км. Рэчышча ад вытоку да в. Яловіца Смалявіцкага р-на каналізаванае, на астатнім працягу звілістае, свабодна меандруе. Прымае сцёк з шэрагу меліярацыйных каналаў. На рацэ Смалявідкае і Жодзінскае вадасховішчы. ПЛІСА, рака ў Наваірудскім р-не Гродзенскай вобл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 25 км. Вадазбор y межах Навагрудскага ўзв., пл. 121 км2. Пачынаецца за 1 км на ПнЗ ад в. Вялікія Карнышы, цячэ сярод лясных масіваў па Навагрудскім узвышшы, упадае ў р. Нёман за 0,6 км на 3 ад в. Мікалаева Іўеўскага р-на. Асн. прытокі — Ляхаўка і Лешчанка. Рэчышча ад вытоку на працягу 2,9 км каналізаванае. ПЛІСА, Я б л ы н ь к а , рака ў Талачынскім р-не Віцебскай вобл. і Крупскім р-не Мінскай вобл., левы прыток р. Бобр (бас. р. Дняпро). Даўж. 24 км. Вадазбор дробнаўзгорысты, пл. 179 км2. Пачынаецца на паўн. ускраіне в. Раманаўка Талачынскага р-на, вусце ў межах в. Пліса Крупскага р-на. У верхнім цячэнні ад вытоку на працягу- 6—7 km y малаводныя гады перасыхае. ПЛІСА, возера ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мнюта (выцякае з возера), за 17 км на ПнУ ад г. Глыбокае. Пл. 4,24 км2, даўж. 6,2 км, найб. шыр. 1,43 км, найб. глыб. 15 м, даўж. берагавой лініі 18,2 км. Пл. вадазбору 54,2 км2. Катлавіна складанага тыпу. Схілы выш. да 10 м, на Пд і ПдЗ абрывістыя, пад лесам. На Пн тэраса выш. 1,2—1,5 м. На Пд пойма шыр. 5— 15 м. Берагі нізкія, пясчаныя, забалочаныя. Вялікія залівы. 7 астравоў агульнай плошчай 2,5 га. Дно да глыб. 6—7 м пясчанае, ніжэй сапрапелістае. Мінералізацыя вады 220—230 мг/л, празрыстасць 2,5 м. Мезатрофнае. Уздоўж берагоў вузкая перарывістая паласа надводнай расліннасці. Упадаюць рэкі Шоша, Свіліца, 4 ручаі.
ПЛІСА, возера на мяжы Глыбоцкага і Пастаўскага р-наў Віцебскай вобл., y бас. р. Галбіца, за 18 км на ПнЗ ад г. Глыбокае. Пл. 1,1 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. каля 1,2 км, найб. глыб. 34 м, даўж. берагавой лініі 4,2 км. Пл. вадазбору 8,04 км2. Катлавіна эварзійнага Tu ny. Схілы выш. 1—5 м (на ПдЗ 12— 13 м), завалуненыя, пад хмызняком. Берагі выш. да 0,5 м, пясчана і пясчана-жвіровыя, месцамі завалуненыя, пад хмьізняком, на ПнЗ абразійныя. На Пн, У і ПдЗ участкамі пойма шыр. да 15 м. Мелкаводдзе пясчана-жвіровае, глыбей дно пясчанае (да 7 м) і ілістае. Мінералізацыя вады каля 210 мг/л, празрыстасць 2,8 м. Мезатрофнае. Зарастае. Выцякае р. Плісаўка.
падпольшчыкаў. Помнік архітэктуры — царква Раства Багародзіцы (1904). ПЛІСЁЦКАЯ Мая Міхайлаўна (н. 20.11.1925, Масква), расійская артыстка балета, балетмайстар. Жонка Р.ІНчадрына. Нар. арт. СССР (1959). Герой Сац. Працы (1985). Скончыла Маск. харэаграфічнае вуч. (1943). У 1943—90 — салістка Вял. т-ра ў Маскве. У 1983—84 маст. кіраўнік балетнай трупы Рым. опернага т-ра, y 1988—90 — «Тэатра лірыка насіяналь* (Мадрыд). Творчасці П. уласціва спалучэнне традыцый рус. харэаграфічнай школы з наватарствам сучаснага балета. Яе выканальніцтва выз-
ПЛІСА, вёска ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., на беразе воз. Пліса, каля вытоку р. Мнюта, на аўтадарозе Глыбокае—Полацк. Цэнтр сельсавета. За 21 км на ПнУ ад г. Глыбокае, 166 км ад Віцебска, 10 км ад чыг. сг. Падсвілле. 672 ж., 297 двароў (2000). 3 пісьмовых крыніп вядома з пач. 16 ст. Пазначана на карце Полацкага ваяв. (1579) С.Пахалавіцкага. У розны час маёнтак П. належаў К.Астрожскаму, М.Пётуху, Р.І.Падбіпенту, В.П Корсаку, Дэшпатам-Зяновічам. 3 1793 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Дзісенскага пав. Мінскай, з 1842 Віленскай губ. У канцы 18— 19 ст. ў мястэчку і фальварку П. існавалі школа, уніяцкая царква, капліца, сінагога, бровар, вадзяны млын, 6 крам, 2 корчмы. У 1897 y П. 899 ж. 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр воласці Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, y 1940—50 цэнтр Пліскага раёна. У ліп. 1941— ліп. 1944 акупіравана ням. фашыстамі, якія спалілі ў П. 197 двароў, загубілі ў П. і раёне 1676 чал. 3 1962 y Глыбоцкім р-не.
Працуюць ПМК-33, сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Параскеўская царква (1887). Каля вёскі паселішча эпохі неаліту, бронз. і ранняга жал. вякоў, re ar. помнік прыроды Пліскія тры вялікія камяні. ПЛІСА, вёска ў Смалявідкім р-не Мінскай вобл.; чыг. ст. Чырвоны Сцяг на лініі Мінск—Барысаў. Цэнтр сельсавета. За 7 км на У ад г. Смалявічы, 45 км ад Мінска. 356 ж., 150 двароў (2000). Брацкія магілы сав. воінаў, партызан і
Возера
П л іс а
ў Глыбоцкім раёне.
М .П л іс е ц к ы
ў ролі Кармэн.
начасіша шырокай палітрай харэаграфічных фарбаў ад лірызму да бурных парываў, стыхійнай непасрэднасці. Стварыла шырокія па дыяпазоне тэхнічна дасканалыя вобразы, якія вызначаюцца гераічнай пйтэтыкай, драм. экспрэсіяй, псіхал. глыбінёй. Сярод лепшых творчых дасягненняў: «Паміраючьі лебедзь* ^К. Сен-Санса), «Кармэп-сюіта» (Дж Бізэ — Шчадрына), «Пагібель ружы» (Г.Малера), «Балеро» (М. Равеля). Выканала партыі: Кітры («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Адэта — Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Жар-Птушка («ЖарПтушка» І.Стравінскага), Мехменэ Бану («Легенда пра каханне» А.Мелікава), Лаўрэнсія («Лаўрэнсія» А.Крэйна), Гаспадыня Меднай гары («Каменная кветка» С.Пракоф’ева) і інш. Паставіла балеты: на сцэне Вял. т-ра — «Ганна Карэніна» (1972; сумеснэ з Н. Рыжэнка і В.Смірновым-Галаванавым), «Чайка» (па матывах аднайм. п’есы АЧэхава, 1980), «Дама з сабачкам» (1985; усе Шчадрына), y якіх выканала гал. партыі; y Оперным т-ры ў Тэрмах Каракалы ў Рыме — «Раймонда» (1984) і інш. Здымалася на тэлебачанні і ў кіно («Вайна і мір», 1966). Аўтар кн. «Я, Мая Плісецкая...» (1994). Яе творчасці пры-
свечаны дакумент. фільмы «Мая Плісецкая» (1964, 1973, 1974), «Балерына» (1969), «Мая Плісецкая. Знаёмая і незнаёмая» (1987). У 1994 прайшоў першы міжнар. балетны конкурс «Мая» (С.Пецярбург). Прэмія Г.Паўлавай 1962 (Парыж). Ленінская прэмія 1964. Літ.: Р о с л а в л е в а Н.П. М.Плнсецкая. М., 1968; Л ь в о в - А н о х н н Б. Мастера Большого балета. М., 1976; М. Плясецкая: [Фогоальбом]. М., 1980; Ф н р е р A «Талант — еданственная новость...» / / Муз. жязнь. 1994. № 1; Майя Плнсецкая. Мн., 1998. ПЛІСКА, птушка, гл. Сітаўка. ПЛІСКА, старажытны горад, першая балгарская сталіда (7 — канец 9 ст.). Руіны знаходзяцца за 25 км на ПнУ ад сучаснага г. Шумен y Балгарыі. Агульная плошча П. каля 23 км , y цэнтры знаходзілася цытадэль з магутнымі абарончымі сценамі, Вялікім і Малым палацамі, якія былі складзены з вял. каменных блокаў. Горад абкружалі земляны вал і роў. Археал. даследаванні П. вядуцца з канца 19 ст. Знойдзены рэшткі зброі, гірылады працы, упрыгожанні, кераміка, арх. дэталі. Для культуры больш характэрны слав. рысы, сустракаюцца і элементы, характэрныя для культуры цюркаў-пратабаігар, якія прыйшлі на тэр. Балгарыі з Прыазоўя. У'893 сталіда з П. перанегена ў Прэслаў; з 17 сг. — руіны. ПЛІСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940—62. Утвораны 15.1.1940 y складзе Вілейскай вобл. Ц энтр — в. Пліса, з 1950 — в. Падсвілле. Пл. раёна 1 тыс. км2 (1941). 12.10.1940 падзелены на 18 сельсаветаў. 3 20.9.1944 П.р. y Псшацкай, з 8.1.1954 y Маладзечанскай, з 20.1.1960 y Віцебскай абл. 25.12.1962 раён скасаваны, тэрыторыя перададзена ў Глыбоцкі і Міёрскі р-ны.
Характарызуецца глыбокім заляганнем крышт. фундамента, перакрытага магутнай тоўшчай (да 12— 15 км) платформавага чахла. Межы П. часта праводзяцца па мяжы пашырэння асадкавага чахла, па буйных разломах і флексурах. П. ўскладнены больш дробнымі дадатнымі (антэклізы, скляпенні, выступы, антыкліналі, падняцці, купалы і інш.) і адмоўнымі (сінеклізы, упадзіны, прагіны, сінкліналі і інш.) структурамі. П. бываюць устойлівыя і рухомыя. Устойлівыя П. менш дэфармаваныя. Рухомыя П. — найб. тэктанічна актыўныя ч. платформ, якія хутка прагіналіся і назапашвалі магутны асадкавы чахол. Некат. даследчыкі называюць П. маладыя эпігерцынскія платформы ў адрозненне ад стараж. дакембрыйскіх платформ. Паводле новай глабальнай тэктонікі (гл. Тэктанічныя гіпотэзы) вылучаюць літасферньм П. — вялізныя цвёрдыя блокі літасферы, якія пастаянна рухаюцца са скорасцю 1—12 см/год па вязкім слоі астэнасферы ад зон расцяжэння (сярэдзінна-акіянічныя хрыбты) да зон сціскання. Беларусь размешчана на 3 Рускай пліты Усх.-Еўрапейскай платформы. А.М.Каўхута. ПЛІТКА КЕРАМГЧНАЯ, адзін з відаў штучных абліцовачных матэрыялаў, які выкарыстоўваюць для ўнутр. і вонкавых аблідовачных работ. Прасуюць з напаўсухіх парашкападобных керамічных мас з наступным абпальваннем да спякання. Вызначаецца высокай трываласцю, зноса-, вода- і хім. устойлівасцю. Паверхня П.к. можа быць гладкая, рэльефная, пакрытая белай ці каляровай палівай, форма — квадратная, прамавугольная, 6- і 8-гранная. Гл. таксама Керамічная прамысловасць.
ПЛІСКІЯ ТРЫ ВЯЛІКІЯ КАМЯНІ, геалаіічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1997), каля в. Пліса Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл. Першы валун (на ПнУ ад вёскі) шэрага гнейсу даўж. 3,8 м, шыр. 1,7 м, выш. 1,3 м, y абводзе 8,9 м, аб’ём 8,4 м3, маса каля 23 т. Другі валун (на ПдЗ) шаравата-ружовага іраніту рапаківі даўж. 3,4 м, шыр. 2,2 м, выш. 2 м, y абводзе 8,8 м, аб’ём 13,6 м3, маса каля 35 т. Трэці валун (на 3) рудавата-шэрага іраніту даўж. 3 м, шыр. 2,5 м, выш. 1,9 м, y абводзе 8,5 м, аб’ём 14,3 м3, Ma ca каля 35 т. На яго паверхні растуць імхі і лішайнікі 9 відаў, з іх 7 рэдкія. Валуны прынесены ледавіком каля 20— 15 тыс. г. назад з ПдУ Фінляндыі. В.Ф.Вінакураў. ПЛІСЫ, вёска ў Бешанковіцкім р-не Відебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 43 км на У ад г.п. Бешанковічы, 40 км ад Віцебска. 189 ж., 75 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ПЛІТА ў г е а л о г і і , буйная адмоўная тэкганічная структура платформ.
Узоры пліткі керамічнай акцыянернага таварыства «Керамін».
ПЛОДААГАРОДНІННАЯ
429
ПЛІШЧА, ручай y Мастоўскім і Ваўкавыскім р-нах Гродзенскай вобл., правы прыток р. Рось (бас. р. Нёман). Даўж. 22 км. Вадазбор нізінны, пл. 62 км2. Пачынаецца на Пд ад в. Калядзічы Ваўкавыскага р-на, y нізоўі цячэ па лясістай мясцовасці, праз воз. Немнішча, упадае ў р. Рось за 1,9 км на ПдУ ад в. Дубна Мастоўскага р-на. Пойма ў вярхоўі забалочаная. Рэчышча часткова каналізаванае. ПЛІЯЦЛНАВЫ АДДЗЁЛ (ЭП0ХА) (ад грэч. ріеіоп бсшьшы + kainos новы), п л і я ц э н, верхні аддзел неагенавай сістэмы (перыяду), заключная эпоха неагенавага перыяду геал. гісторыі Зямлі. Вылучаны англ. геолагам Ч. Лаелем y 1833. Доўжыўся ад 5,3 да 1,77 млн. г. назад. Паводде міжнар. стратыграфічнай шкалы падзяляецца на 3 ярусы: занклій, п’ячэнца і гелазій. На Беларусі вылучаюць адклады ніжняга і верхняга пададдзелаў. Паводле новых даных адклады пліяцэну вылучаны ў калочынскі надгарызонт, які падзяляецца на холмецкі (адпавядае ніжняму і ніжняй ч. верхняга пліяцэну) і дварэцкі (верхняя ч. верхняга пліяцэну) гарызонты. Адклады П.а. (э.) магугнасцю да 25 м трапляюцца на невялікіх участках, пераважна на Пд ад лініі Смаргонь—Лагойск—Рэчыца. Прадстаўлены рачнымі і азёрнымі пяскамі, алеўрытамі, глінамі. Гліны прыдатныя для керамічнай вьггворчасці. Т.В.Якубоўская. ПЛОД y р a с л і н, орган размнажэння кветкавых (пакрытанасенных) раслін, што развіваецца з кветкі і мае насенне. Функцыя П. — фарміраванне, ахова і распаўсюджванне насення. Марфал. аснова П. — завязь (завязі), але часта ва ўгварэнні П. прымаюць удзел і інш. ч. кветкі: калякветнік, кветаложа (суніцы), кветкавыя лускавінкі (злакі) і інш. Струхтурныя адзнакі П. звязаны пераважна са спосабам рассейвання насення. Адрозніваюдь П. сухія і сакавітыя, шматнасенныя і аднанасенныя. Сухія шматнасенныя, што раскрываюцца — каробачка, лістоўка, стручок, боб; што распадаюцца — віслаплоднік, двухкрылатка, членісты стручок; сухія аднанасенныя — жолуд, зярняўка, сямянка, арэх. Сакавітыя шматнасенныя — яблык, ягада, аднанасенныя — касцянка. Эканам. значэнне П. вельмі вял.: з іх атрымліваюць алей, крухмал, сыравіну для тэкст. прам-сці, гатуюць лек. прэпараты і інш. ПЛОДААГАР0ДНІННАЯ І1РАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна харчовай прамысловасці, якая перапрацоўвае агародніну, садавіну, ягады. Вырабляе шіодаагароднінныя кансервы (у тл . для дзіцячага і дыетычнага харчавання), сушаную гародніну і садавіну, замарожаныя прадукты, сокі, пладова-ягадныя экстракты, мочаную і засоленую гародніну, пла-
430
ПЛОДААГ АРОДНІННАЯ
дова-ягаднае віно; перапрацоўвае дзікарослую сыравіну (чарніцы, журавіны, грыбы). На Беларусі П.п. сфарміравала-
ся ў сав. час. У 1940 дзейнічалі асобныя цэхі, выраблена 3 млн. ўмоўных слоікаў плодаагароднінных кансерваў і 700 т сушанай гародніны і бульбы. У 2000 працуюць 262 прадпрыемствы і вытворчасці, болыпасць з якіх аб’ядноўваюцца ў
канцэрны «Белгасхарчпрам» і «Белкаапсаюз». Найб. з прадпрыемстваў: Быхаўскі кансервава-агароднінасушыльны завод, Клецкі кансервавы завод, Кобрынскі кансервавы завод, Мінскі харчовы камбінат, Пінскі кансер'вавы завод, Слуцкі кан-
Плод. 1—3. Сямянка (1 — сланечніку; 2 — ваўчкоў; 3 — дзьмухаўца). 4. Віслаплоднік баршчэўніку. 5—7. Зярняўка (5 — пшаніцы; 6 — кукурузы; 7 — кавылю). 8. Арэх ляшчыны. 9. Арэшак ліпы. 10. Шматарэшак чысцяку. 11. Жолуд дубу. 12. Сгрук гароху. 13. Стручок капусты. 14. Крылатка ясеню. 15. Двухкрылатка клёну. 16. Лістоўха рагулек. 17. Трохлістоўка аканіту. 18. Шматлістоўка пярэсны. 19. Стручочак торбачніку. 20—23. Каробачка (20 — маку; 21 — бавоўніху; 22 — блёкату; 23 — дурнап’яну).
8 Плод. 1—3. Ягада (1 — агрэсту; 2 — памідора; 3 — вінаграду). 4—6. Яблык (4 — яблыні; 5 — рабіны; 6 — грушы). 7—8. Касцянка (7 — вішні; 8 — слівы). 9— 11. Памяранец (9 — лімона; 10 — мандарына; 11 — апельсіна). 12— 13. Шматарэшак y мясістым кветаложы (12 — шыпшыны; 13 — суніц).
Плод. 1—3. Гарбузіна (1 — кавуна; 2 — агурка; 3 — гарбуза). 4—5. Шмапсасцянка (4 — маліны; 5 — ажыны). 6—8. Суплоддзе (6 — інжыру; 7 — шаўкоўніцы', 8 — ананаса).
2 Да арт. Плодаагароднінная прамысловасць. Харчовы камбінат Белкаапсаюза: 1 — цэх канцэнтраваных сокаў; 2 — лрадукцыя камбіната.
Taбліцa
ПЛОСКАЕ
431
Вытворчасііь плодаагародніннай прадукцыі на Бсларусі
Віды прадукцыі
1985
1990
1995
1999
I. Кансервы плодаагароднінныя, млн. умоўных слоікаў, з іх
432,6
482,5
163,0
272,7
1. Агароднінныя
164,8
143,9
67,6
86,1
2. Памідорныя
36,6
37,4
23,0
36,5
3. Пладовыя, y т.л.
231,2
301,2
72,4
101,9
а. Павідла, варэнне, джэмы
34,7
44,4
7,4
22,2
б. Сокі
98,7
180,2
43,0
63,5
II. Сушаная садавіна, т
117
7
19
112
III. Пладова-ягаднае віло, млн. дэкалітраў
9,9
0,1
5,1
22,2
сервавы завод, a таксама кансервавыя з-ды ў Глыбокім, Хойніках, Ляхавічах, Гродне, Гарыні (Столінскі р-н), Красным (Маладзечанскі р-н), гароднінасушыльны з-д y Солах (Смаргонскі р-н) і інш., вырабляюць прадукдыю больш за 300 найменняў. У многіх саўгасах і калгасах прануюць з-ды ці цэхі (бсльш за 40) невял. магутнасці. Выкарыстоўваецца сыравіна мясц. і прывазная (гіамідоры, вострыя прыправы), вытворчасць мае сезонны характар. На далю П.п. прыпадае 3,8% агульнай прадукцыі харч. прам-сці, ч. прадукцыі экспартуецца (асабліва з дзікарослай сыравіны). Перспектыўная для Беларусі галіна, але развіта недастаткова з-за нізкай тэхн. аснашчанасці прадлрыемсгваў, адсутнасці сфарміраваных сыравінных зон, недахопу сховішчаў (страты сыравіны дасягаюць 30—40%). Найб. развіта П.п. y ЗША, Канадзе, краінах Зах. і Цэнтр. Еўропы (асабліва ў Італіі), сярод краін Усх. Еўроды — y Польшчы (буйнейніы ў свеце пастаўшчык канцэнтраванага яблычнага соку, замарожанай клубніцы). Т.Л.Казакова. ПЛбдНАСЦЬ, эвалюцыйна сфарміраваная здольнасць жывёл прыносіць уласцівы кожнаму віду прыплод, які ў нармальных умовах кампенсуе натуральную смяротнасць. Залежыць ад спосабу размнажэння. ЖывёльКз большай працягласцю жыцця і высокай ступенню клопату аб патомстве выводзяць 1—2 дзіцяняці (часта не кожны год); недаўгавечныя жывёлы (напр., дробныя грызуны) здольныя размнажацца некалькі разоў за год і прьвюсіць y іірыгоюдзе 10—15 дзідянят. Некат. насякомыя (напр., тэрміты) адкладваюць да мільёна яец, месяц-рыба — да 300 млн. ікрынак і не клапоцяцца аб патомстве. П. мяняецца з узростам, вагаедца па сезонах (у відаў з паўторным размнажэннем) і ў розныя гады ў залежнасці ад забяспечанасці жывёл кормам, кліматычных умоў, шчыльнасці папуляцыі і інш. Павышэнне П. (велічыні прыплоду) с.-г. жывёл — адна з асн. праблем жывёлагадоўлі. Павышаная П. перадаецца патомству і замацоўваецца шляхам адбору і падбору як важная пародная адзнака’ Пры прадяглым блізкароднасным раз-
вядзенні П. зніжаецца (часам да лоўнай бясплоднасці). Частковая ці поўная страта П. ў патомстве часта бывае пры аддаленай гібрыдызацыі. ПЛ0ІДНАСЦБ (ад грэч. ploos кратды + + eidos выгляд), колькасць набораў храмасом, якія знаходзяцца ў клетцы або ва ўсіх клетках шматклетачдага арганізма. Характэрная для ўсіх асобін лэўдага віду. Арганізмы або клеткі, што маюць 1 лоўны набор храмасом (мінім. ўзровень П.), наз. галлоіднымі (п=1). Звьічайда галлоідныя палавыя клеткі, гаметафіты імхоў, паларацей і інш. Для большасці эўкарыёт дармальны ўзровень П. саматычных (не лалавых) клетак роўны 2 (дыплоіднасць), Для нёкат. відаў характэрны болыд высокі ўзровень П. (поліплаідыя). Змена П. ўласдіва ўсім відам з лалавым лрацэсам: зліццё гамет аднолькавай П. дае зіготу, П. якой y 2 разы вышэйшая; пры ўтварэнні гамет пасля меёзу П. зніжаецца ў 2 разы. Павелічэнне ўзроўню П. ў норме часта бывае ў клетках декат. органаў чалавека (налр., y печані) і жывёл. Р.Г.Заяц. ПЛОМБА (ням. Plombe ад лац. plumbum свілец), кавалачак свінцу з адбіткамі пячаткі, якім алламбоўваецца
пэўны прадмет. Стараж. П. адрозніваюцца ад віслых пячатак (гл. Була) невял. памерамі (1— 1,5 см) і прызяачэннем. На Русі П. «даўгародскага тылу» служылі малымі лячаткамі ласадлікаў (калец 11-—13 ст.). Найб. пашыраны П. «драгічынскага тыпу», якіх y ДрагічынеНадбужскім (Польшча) выяўлена некалькі тысяч. Шырока бытуе меркаванне, што П. лрывешвалі да цюкоў з таварамі, якія вывозілі да знешні рынак, што гарантавала іх захаванасць. У Зах. Еўропе двухсастаўныя гандл. П. вядомы ў 15— 17 ст. У 19—20 ст. выкарыстоўваюцца П. лад пламбір (прыстасаванне ў выглядзе клешчаў) на дошце, чыгунцы, y бадках і інці. устадовах. 3 2-й лал. 20 ст. ў шырокім ужытку П. з пластмасы з адтулідамі для прасоўвадня кантрольнага дроту або шдура; маюць выявы дзярж. герба, даты, умоўныя літары і лічбы. На тэр. Беларусі ў час археал. раскопак П. выяўлены ў Віцебску, Тураве, Брэсце, Полацку і інш. ПЛОМБА ЗУБНА я , штучны пламбіравальны матэрыял, якім залаўдяюць каранёвы канал зуба. Прадухіляе прагрэсіраванде карыесу зубоў, аддаўляе іх фудкцыі і формы. Адрозніваюць П.з. часовыя і пастаяндыя. Часовая служыць для ізалявандя лек. рэчыва ў карыёзнай поласці ці ў пульларнай камеры ад поласці рота. Для пастаяннай П.з. выкарыстоўваюцца цэменты (цынк-фасфат, сіліцын), пластмасы, амальгамы, камлазідыйдыя матэрыялы і ідш. А. С.Арцюшкевіч. ІІЛОСКАЕ, вёска ў Талачынскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 13 км ла ПнЗ ад горада і 16 км ад чыг. ст. Талачын, 125 км ад Віцебска, 246 ж., 104 двары (2000). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік Я.Коласу. ІІЛ0СКАЕ BÔ3EPA. У Міёрскім р-де Віцебскай вобл., y бас. р. Бярэжа, за 16 км
Пломбы 16—18 ст. з Дзісны і Друі (правы і адваротны бакі).
432
ПЛОСКАПАРАЛЕЛЬНЫ
на ПдУ ад г. Міёры. У межах гідралагічнага заказніка Ельня. Пл. 0,62 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 250 м, даўж. берагаюй лініі 3,1 км. Пл. вадазбору 3 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Берагі нізкія, забалочаныя. Злучана канавай з воз. Доўгае.
ПЛОСКАЯ КРЫВАЯ, крывая лінія, усе пункты якой ляжаць y адной плоскасці. У дэкартавых каардынатах аналітычна задаеццд ўраўненнем: F(x, у) = 0 (няяўны від), y = f(x) (яўны) ЦІ X = ф (t), y = 'V (t) (параметрычны від) або ў палярных каардынатах r = f(tp). Кручэнне (другая крывізна) П.к. роўная нулю.
ПЛОСКАЯ СІСТЙМА ў б у д а ў н і ч а й м е х а н і ц ы , сістэма, y якой НЛОСКАІІАРАЛЕЛЬНЫ РУХ ц в ё р восі сіметрыі ўсіх элементаў і лініі дзед а г а ц е л а , механічнырух, пры якім яння знешніх сіл ляжаць y адной плосусе пункты цела перамяшчаюцца пара- касці. У буд. практыцы П.с. (канструклельна некат. нерухомай плоскасці. Вы- цыі) не сустракаюцца ў асобным выглявучэнне П.р. зводзіцца да разгляду руху дзе, яны прасторава звязаны паміж санязменнай плоскай фігуры ў яе плос- бой. Карыстаюцца для спрашчэння інж. касці, што адпавядае паступальнаму ру- разлікаў многіх збудаванняў, якія разху фігуры разам з выбраным полюсам і гладаюць як сукупнасць асобных П.с. яе вярчальнаму руху вакол гэтага полюса. ШІ0СКАЯ ХВАЛЯ, хваля, напрамак ШІОСКАСТУПНЁВАСЦЬ, дэфармацыя распаўсюджвання якой аднолькавы ва ступні з устойлівым памяншэннем вы- ўсіх пунктах прасторы. Фазавыя павершыні яе зводаў амаль да іх поўнага знік- хні П.х. — плоскасці. Рэальньм хвалі нення. Бывае падоўжаная і папярочная можна набліжана лічыць П.х. ў абмежа(магчыма спалучэнне абедзвюх форм). ванай вобласці прасторы, напр., на дасПрыроджаная П. назіраецца вельмі рэд- таткова вял. адлегласці ад кропкавай ка, набытую П. падзяляюць на статыч- крыніцы хваль. Хвалі, засяроджаныя ў ную (ад перагрузкі, асабліва ў час росту якой-н. вобласці, напр., y хваляводзе, арганізма), рахітычную (пры рахіде), таксама могуць набліжана супадаць з траўмзтычную (пасля пералому лады- «участкам» П.х. жак або касцей ступні), паралітычную (пасля поліяміэліту). Прыкметы П.: ГІЛ0СКІ ДРУК, від друку, пры якім хуткая стамляльнасць ног, ныючы боль друкавальныя і прабельныя элементы y ступнях, бывае ацёк ступні. Лячэнне друкарскай формы знаходзяцца ў адной плоскасці. Заснаваны на выбіральным артапедычнае. змочванні друкавальных элементаў ПЛ0СКАСЦБ, найпрасцейшая паверх- тлустай фарбай, a прабельных — водня', адно з асноўных геам. паняццяў. У ным растворам (дасягаецца хім. апрагеаметрыі бярэцца як зыходнае і не цоўкай формы). Выкарыстоўваецца для друкавання газет, ілюстраваных часопівызначаецца. Уласцівасці П. апісваюцца аксіёмамі, напр.: саў і кніг, геагр. карт, рэпрадукцыі карП. — паверхня, якая змяшчае кожную пра- цін, упаковачнай прадукцыі і інш. мую, што злучае 2 яе пункты; П. — геам. месца пунктаў, роўнаадлеглых ад двух дадзеных (паводле М.І.Лабачэўскага). Сгановішча П. ў прасторы вызначаецца 3 пунктамі, якія не належаць адной прамой. П., суадносіны паміж пунктамі і прамымі якой задавальняюць сістэму аксіём эўклідавай геаметрыі, наз. эўклідавай. Уласцівасці фігур на эўклідавай П. вьшучае планіметрыя.
Паколькі тлушч і вада не змешваюцца, панярэдне ўвільготненыя прабелвныя ўчасткі формы не ўспрымаюць фарбу і яна кладзецца толькі на друкавальныя элементы; пры ўвільгатненні формы вада не змочвае слой фарбы, але ўспрымаецца прабельнымі ўчасткамі. Прві друкаванні форму папераменна змочваюцв вадой і закатваюць фарбай, якая з формы перадаецца затым на паперу ці інш. матэ-
Плоскі друк: a — прынцыповая схема друкавання (1 — друкарская форма, 2 — магэрыял, 3 — друкавальны дыліндр, 4 — фарба); б — друкарская форма плоскага афсетнага друку (1 — друкавальныя элементы, 2 — прагальныя элементы, 3 — фарба, 4 — водны раствор); в — плоскадрукавальная машына (1 — транспарцёр, 2 — саманаклад, 3 — друкавальны цыліндр, 4 — талер, 5 — фарбавальны апарат; 6 — прыёмны сгол).
рыял. Першы спосаб П.д. — літаграфія (вынайдзена ў 1798), якая з сярэдзіны 20 ст. страціла сваё значэнне з пашырэннем плоскага афсетнага друку (вынайдзены ў 20 ст.). Плоскадрукавальная друкарская машына створана ням. вынаходнікам Ф.Кёнігам y 1811. Да спосабаў П.д. адносіша таксама фотатыпія (вынайдзена ў 1855). Плоскадрукавальныя машыны літаграфскага і фотатылнага друху маюць плоскую форманясучую паверхню (талер) і цыліндрычную мрыціскальную (друкавальны цыліндр). Гл. таксама Кнігадрукаванне. Л і т П о л я н с х н й Н.Н. Основы полнграфнческого пронзводства. 2 нзд. М., 1991; Технологня печатных процессов. М., 1989; Ч е х м а н Я.Н., С е н к у с ь В.Т., Б н р б р а е р Е.Г. Печатные машнны. М., 1987. У.М. Сацута.
ІІЛОСКІЯ Ч^РВІ, п л я с к а т ы я чэ р в і (Plathelminthes), тып беспазваночных жывёл. 4(9) кл., найб. шматлікія з іх раснічныя чэрві, стужачныя чэрві, трэматоды, больш за 12,5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Раснічныя чэрві жывуць y марскіх і прэсных водах, на сушы, астатнія — вонкавыя ці ўнугр. паразіты жывёл і чалавека. Сярод іх бычьшы і свіны цэпні, смактун пячоначны, эхінакок і інш. ўзбуджальнікі гельмінтозаў. Даўж. ад 0,1 мм да 30 м. Цела двухбаковасіметрычнае, плоскае. Маюць суцальны або з асобньіх членікаў скурна-мышачны мяшок з эпітэлію і шматслойнай мускулатуры, запоўнены парэнхімай, y якой размешчаны ўнутр. органы. Нерв. сістэма ў выглядзе парных гангліяў і падоўжных нерв. ствалоў; выдзяляльная — накшталт канала. Крывяноснай і дыхальнай сістэм няма. Пераважна гермафрадыты, развіццё прамое або з ператварэннем y свабодна жывучых, складанае з чаргаваннем пакаленняў і зменай гаспадароў y наразітаў (апрача монагенетычных смактуноў). А.М.Петрыкаў.
ПЛ0ТКІ (Rutilus), род рыб сям. карпавых. Каля 10 відаў, шмат падвідаў. Пашыраньі ў прэсных і саланаватых водах Еўропы, Азіі і Паўн. Амерыкі. Чародныя жылыя, паўпрахадныя і прахадныя формы, y т.л. вобла, таран. На Беларусі 1 від — П. звычайная (R. rutilus). Жыве ў азёрах, рэках, вадасховішчах. Даўж. да 72 см, маса да 8 кг (у П. звычайнай да 32 см і 800 г). Луска буйная. Вочы жаўтавата-аранжавыя, з чырв. плямкай y верхняй частцы. Кормяцда планктонам, бентасам. Аб'екты промыслу.
ПЛ0ТНІКАЎ Браніслаў Аляксандравіч (н. 15.12.1940, г. Быхаў Магілёўскай вобл ), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1981), праф. (1982). Скончыў БДУ (1969). 3 1971 y БДУ (у 1992—93 заг. кафедры, y 1996 дэкан філал. ф-та), з 1998 y Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Асн. працы па агульным, слав. і бел. мовазнаўстве. Аўтар кніг: «Дыстрыбутыўнастатыстычны аналіз лексічных значэнняў» (1979), «Асновы семасіялогіі» (1984), «Аб форме і змесце ў мове» (1989), «Семіётыка тэксту» (1992), «Беларуская мова ў сістэме славянскіх моў* (1999), «Фанетыка і марфалогія беларускай мовы» (2000), сааўтар прац «Чэшская мова» (з Н.В.Івашынай), «Руска-чэшскі і чэшска-рускі слоўнік агульнагеаграфічных тэрмінаў» (абедзве 1985), «Дыхатаміч-
П ЛО Ш Ч А
433
Порт на р. Вісла. Канцавы пункт адгалінавання нафтаправода з Расіі. Прамсць: хім. (нафтаперапр. і хім. камбінат), маш.-буд. (вытв-сць збожжавых камбайнаў, рачных суднаў), харч., дрэваапр., тэкстыльная. Арх. помнікі 11—19 ст., y т.л. сабор (12 ст.). ПЛ0ЦКАЕ ВАЯВ0ДСГВА (Wojewôdztwo Plockie), былая адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. частцы Польшчы. 3 1999 y складзе Мазавецкага ваяводства.
Плоскія яэрві: 1, 2 —
поліхладзіда; 3 — біпаліум; 4 — эўполія. ная лексікалогія» (1989, з В.П.Трайкоўскай) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Тв.: Обшее языкознанне: Суіцность н нсторня языка. 2 нзд. Мн., 1993 (разам з Н.Б.Мячкоўскай, А.Я.Супруном); Агульнае мовазнаўства. Мн., 1994; Обіцее языкознанне: Сгруктура языка. Тгаюлогая языка н лянпшстака уішверсалмй. 2 нзд. Мн., 1995 (у сааўт.).
1262 ж., 530 двароў (2000). 3-д ліцейнага абсталявання. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, швейнае атэлье, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Свята-Пакроўская царква (1875).
ПЛ0ТНІЦА, адна з назваў р. Свідовец.
П Л0ТЭР (англ. plotter), тое, што графапабудавальнік.
ПЛОТНІЦА, вёска ў Столінскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 26 км на ПнЗ ад г. Сголін, 220 км ад Брэста, 13 км ад чыг. ст. Відзібор.
Плоткі: 1 — звычайная; 2 — вобла астраханская; 3 — таран.
ПЛ0ЎДЗІЎ, горад на Пд Балгарыі, на р. Марыца. Адм. ц. Плоўдзіўскай вобл. Каля 450 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўгадарог. Аэрапорт. Другі пасля Сафіі прамысл. і культ. цэнтр краіны. Гандл.прамысл. цэнтр с.-г. раёна Верхнефракійскай нізіны. Прам-сць: харчасмакавая (кансервавая, цукр., тытупёвая і інш.), каляровая металургія, маш.-буд. (вытв-сць станкоў, мотакараў, эл. і электроннай прадукцыі), тэкст., швейная, гарбарна-абутковая, фугравая, хім., шкляная. 5 ВНУ, y тл . ун-т. Муэеі (маст., археал., этнагр.), оперны тэатр. Арх. помнікі эпох тур. панавання (15— 16 ст.) і Балгарскага адраджэння (1-я пал. 19 ст.). Помнік воінам Сав. Арміі «Алёша» (1955—57). Штогадовыя міжнар. кірмашы (з 1933, арх. ансамбль, 1948—49). Першае паселішча на тэр. П. ўзнікла пры фракійцах. Да 4 ст. да н.э. наз. Эўмалпіяды, пасля захопу Фракіі Філіпам II Македонскім перайменаваны (4 ст. да н.э.) y Філіпопаль. 3 9 ст. ў складзе Першага Балгарскага царства. У 1360 захоплены туркамі. Сучасная назва з 17 ст., калі горад стаў адным з гал. балг. культ. і эканам. цэнтраў. 3 канца 18 ст. буйны горад Паўд. Балгарыі. Пасля Берлінскага кангрэса 1878 адм. ц. Усх. Румеліі. 18.9.1885 уз'яднаны з Балгарыяй. ПЛОЦК (Plock), горад y цэнтр. частцы Польшчы, y Маэавецкім ваяводстве. Вядомы з 10 ст. Каля 140 тыс. ж. (2000).
ПЛ0Ш ЧА ў г е а м е т р ь і і , адйа з асн. колькасных характарыстык геаметрычных фігур. У найпрасцейшьіх выпадках вымяраецца колькасцю адзінкавых квадратаў (квадратаў са стараной, роўнай адзінцы даўжыні), якія запаўняюць плоскую фігуру. П. п р а м а в у г о л ь н і к а роўная здабытку даўжынь дзвюх сумежных старон, П. т р о х в у г о л ь н і к а — палове здабытку асновы на вышыню. П. м н о г а в у г о л ь н і к a вымяраюць шляхам дзялення яго на прамавугольныя фігуры. П. п л о с к а й к р ы в а л і н е й н а й фі г у р ы, абмежаванай простым контурам (контур, які не перасякае сябе), наз. агульны ліміт П. многавугольнікаў, да якога імкнухша плошчы ўмежаванага і акрэсленага многавугольнікаў пры неабмежаваным змяншэнні даўжынь іх старон. Аналітычна П. такой фігуры вылічваецца пры дапамозе вызначанага інтэграла. Каб вызначыць П. фігуры на крывой паверхні, яе раэбіваюць на частхі, праектуюць іх на датычную плоскасць і вылічваюць суму П. праекцый. Ліміт гэтай сумы пры неабмежаваным дзяленні фігуры роўны П. фігуры. Аналігычна П. такой фігуры можна вылічыць лры даА.А.Гусак. памозе паверхневага інтэграла. ПЛ0ШЧА, архітэісгурна арганізаваная прастора, уключаная ў вулічную сетку населенага пункга і абмежаваная будынкамі, скверамі, паркамі або натуральным рэльефам (бераг paid, яр, гара). Бываюць П. адм.-грамадскія, тэапр., прываюальныя, мемарыяльныя (ствараюцца ў гонар вял. гіет. падзей, дзярж. дзеячаў, вучоных, майстроў мастацтва), П. гандл., трансп. і інш. Гал. П. або сістэма П. уваходзяць y склад ядра цэнтра горада, звычайна маюць вял. памеры, значныя прылеглыя пабудовы (адм.-грамадскія будынкі); служаць месцам масавых мерапрыемстваў. П., y кампазіцыю якіх уключаюцца тюры архітэктуры, манум. скульптуры і жывапіеу, часам утвараюць асн. арх. ансамблі, якія і вызначаюць аблічча населеных месцаў. П. рознага прызначэння могуць мець азеляненне па перыметры, y цэнтр. ч. (партэр) або мяшанае. Партэрная частка П. бывае звычайна ў выглядзе газона ці спалучаецца з дрэва-кустовымі насаджэннямі, кронам якіх надаюць геам. форму, або з курцінамі зялёных масіваў, што абрамляюць П. Правобразам rap. П. былі парадныя прамавугольныя ў плане двары палацавых і храмавых комплексаў Крыта, Егіпга, Вавілоніі, Асірыі. У Сгараж. Грэцыі прамавугольныя ў плане П. — агоры, Рыме — форумы. У ся-
434
плуг
рэдневяковых гарадах П. мела нерэгулярны іілан, y перыяд барока і класіцызму — чатырохвугольныя, круглыя, складаных абрысаў, шматвугольныя і інш. формы, часта сіметрычныя (П. св. Пятра ў Рыме, Трафальгарская ў Лондаііе, дэ Голя ў Парыжы). У рас. гарадах ствараліся крамлёўскія, rap., саборныя, гандлёвыя плошчы. Вьшатпыя ўзоры П. y Расіі створаны архітэктарамі класіцызму 18— 19 ст. (Тэатралыіая ў Маскве, Дварцовая плошча ў С.-Пецярбургу і інш ). На Беларусі П. вядомы са старажытнасці. 3 развіццём гар. паселішчаў як цэнтраў рамяства і гандлю, гал. ролю ў структуры гарадоў адыгрывалі гандл. П., вядомы яны і ў мястэчках. У 18 ст. ў гарадах на гал. П. узводзілі адм., гандл. і культавыя будынкі, стваралася ансамблевая забудова (Варнянскі архі-
тэктурны ансамбль, Гарадніца, Пастаўскі архітэктурны ансамбль, Полацкая Парадная плошча). У канцы 18 — пач. 19 ст. многія гарады (Барысаў, Бабруйск, Віцебск, Мінск і інш.) былі распланаваны паводде рэгулярнай схемы, кампазіцыйныя восі іх складалі гал. вуліды, на перасячэнні якіх ствараліся цэнтр. П. 3 2-й пал. 20 ст. П. выконваюць ролю грамадскіх цэнтраў, маюць значныя памеры, вылучаюцца ансамблевасцю забудовы (Перамогі плошча, Якуба Коласа, Кастрычніцкая, Прывакзальная ў Мінску, Перамогі плошча ў Віцебску, пл. Цырыманіялаў y Брэсцкай крэпасці-героі, Тэатральная ў Магілёве, Будаўнікоў y Наваполацку). Літ:. З а с л а в с к н й Е.Л. Проблема формнровання архптектурных ансамблей главных городскнх плошадей // Стр-то н архптектура Белорусснп. 1981. №4; Обіцественные центры городскнх населенных мест БССР. Мн„ 1991. ПЛУГ, прылада для асноўнай апрацоўкі глебы — ворыва. Бываюць: агульнага прызначэння — для ўзворвання глебы на глыб. 20—35 см з абаротам пласта (адвальныя П.) і без абароту (безадваль-
ныя); спецыяльныя — для спец. апрацоўкі глебы ці звычайнай y асаблівых умовах (плантажныя, балотныя, балотна-хмызняковыя, ярусныя, садовыя, вінаградныя, лясныя, П. для пескавання тарфянікаў і інш.). Паводле віду цягі П. падзяляюцца на трактарныя (навясныя, паўнавясныя, прычапныя), канатныя (выкарыстоўваюцца ў цяпліцах, на горных схілах) і конныя; паводле T u n y рабочых органаў — на лямешныя (з суцэльнаадвальпымі, пласцінісгымі і выразнымі карпусамі) і дыскавыя. Асн. вузлы найб. пашыраных лямешных трахтарных П. — рабочыя органы (карпусы, перадплужнікі, глебапаглйбляльнікі, дыскавыя і тронкавыя нажы), механізмы рэгулявання глыбіні ўзворвання, навясное, аўтасчэпнае або прычэпнае прыстасаванні. Карпусы маюць рабочую паверхню культурнага, паўвінтавога ці вінтавога тыпу; складаюцца з лемяша, адвала, палявой дошкі, стойкі. Перад кожным корпусам ставіца перадплужнік, перад заднім — дыскавы
нож. Перадплужнік зразае верхні слой глебавага пласта і скідвае яго на дно баразны; нож падразае бок пласта перад корпусам; глебапаглыбляльнік разрыхляе падворыўны слой (ніжэй лемяша) без вынасу яго на паверхню;
лямеш падразае глебавы пласт, a адвал крышыць яго і пераварочвае ў суседнюю баразну; дыскавы нож каля задняга корпуса адразае пласт, пакідаючы неабрушаную сценку і чыстую баразну. Для апрацоўкі глебы на глыб. да 18 см выкармстоўваюць П.-лушчыльнікі (гл. Лушчыльнік), на глыб. 40—80 см (плантаж глебы пад садовыя і лясныя насаджэнні, вінаграднікі) — плантажныя (звычайна аднакорпусныя). Для звальна-развальнага ворыва выкарыстоўваюць П. з праваабарачальнымі карпусамі, для гладкага ворыва (без грабянёў і бароэнаў) — абаротныя (маюць права- і леваабарачальныя карпусы на агульнай раме), клавішныя (абсталявапы сеюхыямі права- і леваабарачальных карпусоў, якія працуюць папераменна) і чаўночныя (секцыі права- і леваабарачальных карпусоў навешваюцца спераду і ззаду трактара; агрэгат працуе ўпоперак схілу чаўночным спосабам, сскцыі ўключаюцца паперамснна). Лямешныя П. агульнага прызначэння выпускаюцца з 1—9 карпусамі для агрэгатавання з колавымі і гусенічнымі трактарамі. Ярусныя П. маюць 3 ці
4 секцыі карпусоў y верхнім і ніжнім ярусе (або ў 3 ярусах); прызначаны для паслойнага ворыва глебы на глыб. да 45 см з перамяшчэннем глебавых слаёў (для харэннага паляпшэння падзолістых і саланцовых глеб; гл.
&т\ Плугі — тыпы карпусоў; a — скарасны (1 — лямеш, 2 — адвал); б — паўвінтавы (1 — пягка, 2 — палявая дошка, 3 — пяро); e — безадвальны (1 — палявая дошка, 2 — пашыральнік); г — выразны (1—2 — ніжні і верхні лемяшы); д — ратацыйны (1 — ратацыйны рыхліцель, 2 — корпус, 3 — пад’ёмныя лапаткі); е — культурны (1 — глебапаглыбляльнік, 2 — стойка).
Глебапаглыбленне). Дыскавыя П. замест карпусоў з лемяшамі маюць пастаўленыя пад вуглом сферычныя дыскі, выкарыстоўваюцца пераважна для першаснай апрацоўкі глебы э драўніннымі рэшткамі, пераўвільготненых цяжкіх камяністых глеб (гл. Дыскаванне). Для паляпшэння якасці апрацоўкі глебы выпускаюцца П. з ротарнымі адваламі (добра пераварочваюць і рыхляць пласт на павышаных скарасцях) і ратацыйныя. П. — найб. стараж. глебаапрацоўчая прылада, вадома з 2-га тыс. да н.э. (Вавілонія, Стараж. Егіпет і інш). Вырабляўся з дрэва, меў дышаль для запрагання жывёл. Рабочы орган — лямеш, замацоўваўся нахілена (саха) ці гарызантальна (уласна П.). У 1-м тыс. да н.э. з’явіліся П. з жалезным лемяшом; y Стараж Рыме вынайдзены перадок на колах, які дазваляў рэгуляваць глыбіню торыва; выкарыстаны нож, размешчаны перад лемяшом для разразання глебы, і дошкі-адвалы. 3 17 ст. пачалося развіццё сучаснага тыпу П. Першыя метал. конныя П. з'явіліся ў канцы 18 ст. Заводская вытв-сць y Расіі пачалася ў 1802, П.
з мех. цягай — пасля 1917, серыйных трактарных y СССР — y 1925 (y Адэсе). На тэр. Беларусі для ворыва з часоў жал. веку выкарыстоўвалася драўлянае рала (з 8—9 ст. мела метал. наральнікі), з 10—11 ст. драўляная саха з метал. сашнікамі, з канца 19 ст. — метал. П. Сучасныя 2- і 3-карпусныя трактарныя, a таксама конныя П. выпускае з-д «Лідсельмаш». В.М.Кандрацьеў. ПЛУГ Адам (сапр. П я т к е в і ч Антоні Антонавіч; 23.10.1823, в. Замосце Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 2.11.1903), польскі і бел. пісьменнік, публіцыст. Скончыў Слуцкую гімназію (1842), вучыўся ў Кіеўскім ун-це (1845—46). 3 1831 жыў y в. Жукаў-Барок на Стаўбцоўшчыне, дзе пасябраваў з У.Сыракомлем. Працаваў настаўнікам на>Украіне. У 1856 y Мінску сустракаўся з
п л у ж н ік а ў
435
В.Дуніным-Марцінкевічам, С.Манюшкам. За ўдзел y антыўрадавых маніфестацыях зняволены (1864—66, Кіеў). 3 1874 y Варшаве. Адзін з арганізатараў бел. літ.-асв. гуртка. У 1879—90 рэдактар час. «Klosy» («Каласы») і аўтар шматлікіх матэрыялаў пра Беларусь y ім. У 1891— 1903 гал. рэдактар «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапе-
А.Плуг.
дыі», адначасова лгг. кіраўнік час. «Wçdrowiec» («Вандроўнік», 1894—99), уваходзіў y склад рэдакцыі газ. «Kurjer Waiszawski» («Варшаўскі веснік», 1899— 1903). Дэбютаваў y 1847. У 1849 напісаў на бел. мове 4 апавяданні і адну легенду (захавалася апавяд. «Кручаная баба», апубл. ў 1918). Першы паэт. зб. «Родны загон» (1854) заснаваны на рэаліях бел. жыцця. У зб. «Каласы з роднай нівы» (1856) фалькл. і хрысц. матывы. Рэаліст. паказ жыцця шляхты ў цэнтры сац. раманаў «Дух і кроў» (1859), «Афіцыяліст» (1866—67) і інш. Аўтар артыкулаў і нарысаў пра культ. жыццё Беларусі («Некалькі ўражанняў з падарожжа на Літву», 1858; «Уладэіслаў Сыракомля», 1862; «Манюшка ў Мінску», 1896, і інш.), вершаваных прысвячэнняў Дуніну-Марцінкевічу і Сыракомлю. Адзін з першых пераклаў на польскую мову творы Дуніна-Марцінкевіча, Г.Гейнэ, В.Гюго, А.Пушкіна, У.Шэкспіра. Творы П. друкаваліся ў Мінску (у зб. «Голас з Літвы», 1859). Сумесна з В.Каратынскім падрыхтаваў выданне «Выбранай паэзіі» Сыракомлі (т. 1—5, 1890). На бел. мову асобныя яго творы пераклалі П.Бітэль, У.Мархель, К.Цвірка. Te.: Zupeiny /Ыог pism. Ser. 1—2. T. 1—6. Z y t o m jc r / ; Wilno, 1862—63; Бел. пер. -— Kpyчаная баба / / Спадчына. 1992. № 4; Да Сганіслава Манюшкі. Жукаў Барок / / Полымя. 1999. №7. Літ.: М а л ь д з і с А. Адам Плуг / / Мальдзіс АІ. Падарожжа ÿ XIX ст. Мн., 1969. М.М.Хмяльніцкі. ПЛЎЖНІКАЎ Вікгар Мікалаевіч (18.7.1931, г. Стаўрапаль, Расія — 1.1.1998), бел. вучоны ў галіне воднай гаспадаркі. Плугі: a — конны 19 ст. (1 — рэгулятар глыбіні ворыва, 2 — нож, 3 — лямеш, 4 — адвал); Д-р тэхн. н. (1992). Скончыў Маскоўскі 6 — трактарны прычапны ( 1 — вінтавы механізм палявога кола, 2 — перадплужнпс, 3 — кор- ін-т інжынераў воднай гаспадаркі (1953). У пус); e — навясны (1 — аўтасчэпка, 2 — перадплужніх, 3 — корпус); г — дыскавы (1 — 1961—97 y Цэнр. НДІ комплекснага чысцік, 2 — дыск, 3 — перадплужнік); д — навясны абаротны (1, 2— права- і леваабарачальныя карпусы, 3 — леваабарачальны перадплужнік, 4 —навеска); е — трох'ярусны (1—3 — задні, выкарыстання водных рэсурсаў (Мінск, сярэдні і пярэдні карпусы, 4 — чаранковы нож); ж — лясны завода «Лідсельмаш» (1 — корпус, з 1966 заг. лабараторыі). Навук. працы 2 — шчокі для падвескі, 3 — дыск); з — для пескавання тарфянікаў канструкцыі БелНДІМіЛ па метадалогіі складання водагасп. балансаў і гідралагічных разлікаў y роз(1 — перадплужніх, 2 — корпус).
436
ПЛ УТАКРАТЫЯ
ных прыродных і гасп. умовах, аптымізацыі рэжымаў і параметраў водагасп. сістэм, прагназіраванні ў галіне выкарыстання і аховы вод. Тв:. Внлейско-Мннская водная снстема. Мн., 1987 (у сааўг); Нспольэованне н охрана малых рек. Мн., 1989 (у сааўг.). В.С.Усенка. ПЛУТАКРАТЫЯ (ад грэч. plutos багацце + kratos улада, моц), 1) улада багатых. 2) Паліт. лад, пры якім прадстаўнікі найб. багатых слаёў карыстаюцца ўсёй паўнатой дзярж. улады.
Плутарх.
ПЛУТАНІЗМ (ад грэч. Pluton Плутон, бог падземнага царства), геалагічная канцэпцыя канца 18 — пач. 19 ст. пра вядучую ролю ўнутраных сіл y геал. гісторыі Зямлі. Надаваў гал. значэнне дзеянню эндагенных працэсаў (асабліва глыбіннаму магматызму і вулканізму) y фарміраванні і пераўтварэнні парод зямной кары. Канцэпцыя распрацавана шатл. геолагам Дж. Гетанам («Тэорыя Зямлі», 1795). Развіццё П. адбывалася ў супрацьпастаўленні нептунізму. Уяўленне пра ўтварэнне асадкавых горных парод было памылковым. ПЛУТАРХ (Plutarchos) з X e р a н e і (каля 45 — каля 127 н.э.), старажытнагрэчаскі гісторык, філосаф і пісьменнік. Вучыўся ў Афінах, жыў пераважна ў Беотыі. Быў архантам, вярх. жрацом Апалона Піфійскага ў Дэльфах. Як філосаф быў прыхільнікам вучэння Платона. Зведаў значны ўплыў піфагарэізму (вучэння аб манадзе, ліку і інш.) і акадэмічнага скептыцызму. Аднак не падзяляў матэрыяліст. і пантэістычных ідэй («Платонаўскія пытанні», «Аб псіхалогіі ў «Тымеі»); не прытрымліваўся адзінай, выразнай філас. лініі, схіляўся да пазідый эклектыкі і дуалізму. Прызнаваў як нешта вечнае бясформенную, бяз’якасную матэрыю і божага Дэміурга, які ўпарадкоўвае «няўладжанасць» космасу, y выніку чаго матэрыя набывае гармонію і прыгажосць. Больш вядомы як гісторык. У гал. сваім творы «Параўнальныя жыццеалісанні» змясціў 50 біяграфій выдатных дзеячаў Стараж. Грэцыі і Рыма. Развіваў вучэнне аб нагляднасці, спецыфічнасці эстэт. сферы свядомасці і інш.; раскрыў сутнасць і ролю паэзіі і музыкі ў фарміраванні асобы («Аб тым як падабае юнаку чытаць паэтычныя творы», «Аб музыцы»), Разглядаў паэзію як сродак падрыхтоўкі да засва-
ення філасофіі, музыку лічыў найважнейшым інструментам выхавання. У яго тэарэт. разважаннях філасофія, прыгажосць і мараль арганічна звязаны. Работы П. прасякнуты ідэямі гуманізму і чалавекалюбства. T e Рус. пер. — Сравннтельные жнзнеопнсання. T. 1—2. 2 нэд. М., 1994; Соч. М., 1983; Застольные беседы. Л., 1990; Мэбр. жнзнеоітсанвя. Мн., 1998. Him.: А в е р в н ц е в С.С. Плутарх в антачная бнографня. М., 1973; Л о с е в АФ. Эллнннстнчесюі-рнмская эстететака 1—II вв. н.э. М., 1979. А.І.Адула. ПЛУТАС, y старажытнагрэчаскай міфалогіі бог багацдя. Лічыўся сынам багіні Дэметры і крыцкага бога зеюіяробства Іасіёна. Яго ўяўлялі або сляпым старым, які надзяляе людзей багаццем незалежна ад іх маральных якасцей, або малым хлопчыкам з рогам багацця, якога трымае на руках багіня міру Эйрэна. У глыбокай старажытнасці П. часам атаясамлівалі з богам падземнага царства Плутонам (Аідам), бо той лічыўся ўладальнікам незлічоных багаццяў. ПЛУТ0Н, y старажытнагрэчаскай міфалогіі адно з імён бога падземнага царства Aida (Гадэса). Пад гэтым імем яго шанавалі ў Стараж. Рыме. ПЛУТ0Н, дзевятая па адлегласці ад Сонца і апошняя з вядомых планет Сонечнай сістэмы. Астр. знак R. Адкрыты К.Томба (1930, ЗША). Існаванне П. тэарэтычна памылкова прадказаў амер. астраном ПЛовел (1915) з аналізу ўзбурэнняў, якія П. быццам аказвае на рух планеты Негггун. Вывучэнне арбіты П. паказала, што Ловел памыліўся ў разліках і адкрыдцё П. было выдадковым. Блясх П. 14,7 візуальнай зорнай велічыні (простым вокам не назіраецца). Абарачаецца вакол Сонца па вельмі выцягнутай арбіце з перыядам 247,7 зямнога года і сярэдняй скорасцю 4,7 км/с; перасякае арбіту планеты Непгун. Сярэдняя адлеіласць ад Сонца 39,4 а.а. Mae вял. спадарожнік Харон, параўнальны па памерах з П., таму сістэму П. — Харон наз. падвойнай планетай. Яны знаходзядца блізка адзін ад аднаго і першапачаткова пры назіранні зліваліся ÿ адно цела (памеры П. былі завышаныя). Пры дапамозе касм. тэлескопа імя Э.Хабла (1995, НАСА) атрыманы відарьісы П. і Харона; вызначаны дыяметры П. — 2320 км і Харона — 1270 км, радыус арбіты Харона 19 130 км; перыяд абарачэння спадарожніка роўны перыяду вярчэння самога П. — 6,387 зямных сутах (сінхронная арбіта). Сярэдняя шчьшьнасць П. 2,06 • 103кг/м3, Харона 2,18 • 103кг/м3. Абодва целы складаюцца ў ас-
Планета Плутон і яе спадарожнік Харон (касмічны тэлескоп імя Э . Хабла, 1995, НАСА).
ноўным з лёду; спекграскалічнымі метадамі на паверхні П. выяўлены замёрзлы метан; т-ра паверхні каля -228 °С Маса П. каля 1,79 ■Ю22кг. У 1999 Міжнар. астр. саюз перавёў П. y разрад планет-астэроідаў з прысваеннем парадкавага нумара астэроіда і з захаваннем статуса планеты Сонечнай сістэмы. I Літ:. Ун п л Ф.Л. Семья Солнца: Пер. с англ. М., 1984; Г р е б е н м к о в Е.А, Р я - , б о в Ю.А Понскн н открытая планет. 2 нзд. М., 1984; М а р о в М.Я. Планеты Солнечной свстемы. 2 нэд. М., 1986. А.А.Шымбалёў.
ПЛУТ0Н y г е а л о г і і , самастойны вялікі інтрузіўны масіў магматычных ларод y верхніх слаях зямной кары. Утвараецца пры застыванні магмы, якая пра- | нікае з ніжніх частак зямной кары або з мантыі. Паводле дамераў, формы і за- ; лягання ў зямной кары адрозніваюць баталіты, лакаліты, дайкі, ладаліты, пластавыя жылы і інш. Гл. таксама Інтрузія. ПЛУТ0НІЙ (лац. Plutonium), Pu, штучны радыеактыўны хім. элемент 111 гру- 1 пы дерыяд. сістэмы, ат. н. 94, адносіц- ( ца да актыноідаў. Вядома 15 ізатодаў з масавымі лікамі 232—246; найб. устойлівы 244 Pu (перыяд даўраспаду Ті/2 7,5 • 107 гадоў). У прыродзе трапляецца ў мізэрнай колькасці ва уранавых рудах 239Pu (Tjy2 2,41 ■ 104 гадоў, a - вылраменьвальнік). Адкрыты ў 1940 І .Т. Сібаргам з супрацоўнікамі; назва ад дланеты Плугон. Крохкі серабрыста-белы метал, t 640 °С, tKin 3352 °С. Існуе ў 6 крышт. мадыфікацыях; ніжэй за 112 °С стабільная манаклінная а-фаза, шчылш 19860 кгДг. Хімічна найб. актыўны з актыноідаў. Кампактны П. y павётры павольна акісляецца. Узаемадзейнічае з вадой, раствараецца ў салянай, артафосфарнай і хлорнай к-тах. Узаемадзейнічае пры награванні з галагенамі, вадародам, азотам, серай і інш. неметаламі; з многімі металамі ўтварае інтэрметаліды. Вьпсарыстоўваюць 239Pu як паліва ў ядз. энергетыцы, пры вырабе ядз. зброі (крытычная маса метал. П. 5,6 кг), як сыравіну для вытв-сці трапсплутоніевых элементаў; й *Рй — для вырабу малагабарытных ядз. крынід эл. току з працяглым тэрмінам службы. Высокатаксічны, ГДК y паветры рабочых памяшканняў для 234Pu 3,3 ■ 10‘5 Бк/л. Г1ЛУЦІН0К, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 5 км на Пн ад г. Браслаў, ламіж азёрамі Струста, Войса і Балойса. У межах нац. парку Браслаўскія азёры. Пл. 0,23 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 360 м, найб. глыб. 3,5 м, даўж. берагавой лініі 2,56 км. Пл. вадазбору 0,7 км2. Катлавіна тэрмакарставага тылу. Схілы слабавыражаныя, часткова разарадыя. Пойма шыр. 10—300 м. Берагі нізкія, дясчаныя, затарфаваныя, пад хмызняком, на Пн і ПнУ сдлавілныя. Дно плоскае, да глыбіні 1 м пясчанае, ніжэй сапрапелістае. Зарастае. ПЛУЧАК Валянцін Мікалаевіч (н. 4.9.1909, Масква), расійскі рэжысёр. Нар. арт. СССР (1974). Скончыў акцёрскі (1929) і рэжысёрскі (1932) факультэты Дзярж. тэатр. эксперым. майстэрні пад кіраўніцтвам У.Меерхолвда. 3 1929 акцёр y Т-ры імя Меерхольда. Адзін з засдавальнікаў Дзярж. тэатр. маскоўскай студыі (1940; з 1941 франтавы т-р).
3 1942 узначальваў Т-р Паўн. флоту, з 1945 Маскоўскі гастрольны т-р. 3 1950 рэжысёр, y 1957—2000 гал. рэжысёр Маскоўскага т-ра Сатыры. Пастаноўкам характэрны публіцыстычная вастрыня, дынамічныя мажорныя вырашэнні, схільнасць да гіпербалы, сатыры і гратэску: «А ці быў Іван Іванавіч?» Назыма Хікмета, «Містэрыя-Буф» У.Маякоўскага (абедзве 1957), «Цёркін на тым свеце» А.Твардоўскага (1966), «Вар’яцкі дзень, або Жаніцьба Фігаро» П.Бамаршэ (1969), «Рэвізор» М.Гогаля (1972), «Таблетку пад язык» А.Макаёнка (1973), «Самазабойца» М.Эрдмана (1981), «Вішнёвы сад» А.Чэхава (1983) і інш. Аўтар кн. «На сцэне — Маякоўскі» (1962). ПЛЫВЎН, насычаныя вадой рыхлыя асадкавыя горньш пароды, якія пры ўскрыцці праяўляюць вял. рухомасць (плывучасць). Адрозніваюць П. сапраўдныя (пяскі, супескі, суглінкі і інш., якія змяшчаюць гідрафільныя калоіды) і несапраўдныя (пераважна пяскі без калоідных часцінак). С а п р а ў д н ы я П. набываюць плывучасць пры вельмі малых напорных градыентах і маюць устойлівыя плывучыя ўласцівасці. Н е сапраўдныя П. пераходзяць y плывучы стан пры значных напорных градыентах, лёгка аддаюць ваду, пасля чаго трацяць плывучасць. На Беларусі П. часта трапляюцца на Палессі сярод алювіяльных, азёрных і водналедавіковых надмарэнных адкладаў. 3 П. змагаюцца шляхам іх асушэння. ІІЛЫВЎН, возера ў Бабруйскім р-не Магілёўскай вобл., y бас. р. Bip (цячэ праз возера), за 10 км на ПдУ ад г. Бабруйск. Пл. 0,39 км2, даўж. 4,7 км, найб. шыр. 130 м, даўж. берагавой лініі 10,2 км. Катлавіна — азёрападобнае расшырэнне рэчышча р. Bip. Берагі высокія, на Пн пад лесам і хмызняком. Злучана ракой з воз. Вяхава. ІІЛЫВУНЁЦ (Utricularia), род кветкавых насякомаедных раслін сям. плывунцовых. Каля 250 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных, субтрапічных і ўмераных паясах. На Беларусі 4 віды П.:
Плывунец звьпайны.
звычайны (U. vulgaris), малы (U. minor), паўднёвы (U. australis), прамежкавы (U. intermedia). Трапляюцца ў старыцах, азёрах, забалочаных лясах, канавах, на балотах. Шматгадовыя, травяністыя, наземныя, водныя, некат. эпіфітныя, бескаранёвыя расліны. На лісці размешчаны нразрыстыя лоўчыя пухіркі — мяшочкападобныя ўздуцці з хлапанамі, якія лёгка адкрываюцда толькі ўнутр (дробныя беспазваночныя, напр., дафніі, трапляюць разам з вадой і не могуць выйсці назад). Ферменты, што выдзяляюць сценкі пухірак, ператраўліваюць здабычу. Расліны расіуць на бедных азоцістымі злучэннямі субстратах, таму іх недахоп папаўняецца за кошт жывёльнай ежы. Кветкі няправільныя, y рыхлай гронцы на верхавінцы кветаноса над вадой. Плод — каробачка.
ПЛЫ ВУЧЫ
437
крапінкавы (Coelambus impessopunctatus), паласкун баразнаваты (Acilius sulcatus), П. аблямаваны (Dytiscus maiginalis), ціннікі аблямаваны (llybius firliginosus) i чорны (I. ater) i інш. У Чырв. кнЬе Беларусі 2 віды: П. найшырэйшы (D. latissimus) і глейнік невядомы (Rhantus incognitus). Даўж. да 5 см. Цела авальнае, чорнае, інш. раз з жоўтымі плямамі або палосамі, верх крапінкавы або шчыгрынаваны. Галава шыр., вусіхі 11-членіхавыя, ніткападобныя. Брушка з 14 сегментаў. Заднія ногі доўгія, плавальныя, пярэднія кароткія, хапальныя. Дыхаюць паветрам, якое ўтрымліваюць пад надкрыла-
Плывунцы: 1 — плывунец аблямаваны; 2 — паласкун баразнаваты; 3 — цінніх чорны; 4 — глейнік невядомы; 5 — плывунец найшырэйшы (а — самец, 6 — самка). ПЛЫВУНЦЫ (Dytiscidae), сямейства водных насякомьіх атр. цвердакрылых. Каля 2500 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды. Некат. віды знішчаюць лічынак камароў-крывасмокаў, інш. — малявак рыб. На Беларусі каля 100 відаў. Найб. трапляюцца балацянік буры (Colymbetes fuscus), падводнік выразна-
мі. Драпежніхі. Развіццё з поўным ператва рэннем. Акукліваюцца ў глебе пабліэу вады. С.Л.Максімаві
ПЛЫВЎЧЫ КРАН, прамысловы груза падымальны кран для работ на плаву Устанаўліваецца на самаходным ці бук сірным пантоне. Для перагрузачных ра бот выкарыстоўваюць паваротныя П.к
438
плынь
грузападымальнасцю да 25 т з вылетам стралы да 35 м; для перагрузкі суднаў (цяжкавагавікоў), выканання буд.-мантажных, суднабуд. і аварыйна-выратавальных работ — паваротныя краны грузападымальнасцю да 350 т (звычайна самаходныя) з вылетам стралы да 60 м. Непаваротныя П.к. маюць грузападымальнасць да 2,5 тыс. т, вылет стралы да 25 м; іх выкарыстоўваюць для падымання асабліва цяжкіх грузаў і правядзення спец. работ. ПЛЫНЬ I КІРЎНАК y л і т а р а т у р ы і м а с т а ц т в е , эстэтычныя гісторыка-маст. катэгорыі, якія абазначаюць светапогляднае або творчае адэінства літ.-маст. з’яў, характэрных для асобных творцаў ці літ.-маст. аб’яднанняў. Суадносяцца з паняццямі метаду мастацкага і стыяю, на практыцы нярэдка атаясамліваюцца з імі, што вядзе да метадалагічнай невыразнасці. П л ы н ь узнікае і развіваецца звычайна ўнуры складаных маст.-творчых з’яў (стыль, кірунак), дзе існуюць розныя магчымасці вырашэння агульных задач (напр., плыні «рубенсістаў» і «пусэністаў» y мастацгве франд. класіцызму канца 17 ст.: неакласічная і неарус. ў рус. архітэктуры мадэрна 1910-х г.; рэліг.-маралістычная і грамадз. плыні ў л-ры еўрап. рамантызму канца 18 — 1-й трэці 19 ст.; «сумарокаўская» і «ламаносаўская» плыні ў л-ры рус. класіцызму 18 ст. і інш.). Плынь існуе адносна непрацяглы час, часта перарастае ў больш сістэматызаваную і складаную форму — кірунак. К і р y н a к абазначае прынцыповую агульнасць літ.-маст. з’яў на працягу значнага адрэзка часу. У адрозненне ад стылю, які бярэ за аснову класіфікацыі агульнасць вобразнай сістэмы і сродкаў маст. выразнасці, крытэрыі кірунку маюць духоўны, сацыяльны характар, адносяцца да свету ідэй, эсгэт. поглядаў і прынцыповых адносін мастацтва да рэчаіснасці. Разыходжанні паміж стылем і кірункам вызначыліся з 2-й пал. 18 ст. (кірункі сентыменталізму і перадрамантызму ў межах стылю класіцызму і інш.). Пачынальнікамі новых плыней і кірункаў з’яўляюцца, як правіла, арыгінальныя творцы, вакол якіх ствараюцца аб’яднанні на аснове дэкларацый, статутаў, маст. школ, літ. выданняў (напр., кірункі сімвалізму, імажынізму, футурызму ў л-ры і мастацтве мадэрнізму, супрэматызму ў абстрактным мастацтве пач. 20 ст., гшыні этнаграфізму, міфалагізму, рэтраспектывізму, неасімвалізму ў бел. выяўл. мастацтве 2-й пал. 20 ст. і інш.). Сучасная маст. культура характарызуецца разнастайнасцю П. і К. — ад традыц. да мадэрнісцкіх і постмадэрнісцкіх. Літ:. Л я в о н а в а Е.А. Плыні і постаці: 3 гісторыі сусвет. літ. другой паловы XIX— XX сгсг. Мн., 1998. У.М.Конан, Я.Ф.Шунейка.
«ПЛЫНЬ СВЯДОМАСЦІ* , лігараіура 20 сг. пераважна мадэрнісцкага кірунку, якая
непасрэдна ўзнаўляе душэўнае жыццё, перажыванні, асацыядыі. Тэрмін належыць амер. філосафу У.Джэмсу, які лічыў, што свядомасць — гэта плынь, рака, y якой думкі, адчуванні, раптоўныя асацыяцыі пастаянна перабіваюць адно аднаго і мудрагеліста, «нелагічна» пераплятаюцца (кн. «Навуковыя асновы псіхалогіі», 1890). Меркаванні Джэмса пра «плынь думкі», «плынь суб’ектыўнага жыцця», «плынь свядомасці» былі ўспрыняты пісьменнікамі Дж. Джойсам, В.Вулф (Англія), У.Фолкнерам, Г.Стайн, (ЗША), М.Прустам (Францыя) і інш. Адрозніваюць *П с.» як асобны маст. прыём y шэрагу інш. прыёмаў і як жанравую форму (напр., раман «П.с.»). У адрозненне ад унутр. маналога, з якім часта атаясамліваецца «П.с.* як маст. прыём, алошняя адметная абрывістасцю думак, часавымі напластаваннямі, непаслядоўнасцю, тэндэнцыяй да алагічнасці, суб’еісгыўнасцю, адсутнасцю, прычынна-выніковых сувязей, свядомай ненакіраванасшо аповеду. Думхі, уражанні, асацыяцыі, успаміны нібы перабіваюць адно аднаго, злучаюцца паводле прынцыпу вьтадковасці і ненаўмыснасці. Да «П.с.* блізкія прыёмы «ўнутранага аналізу», «сенсорнага ўражання» (лрадугледжвае абрывістасць нават асобных слоў), дысанансу і інш. У выпадку выкарыстання «П.с.» як універсальнага сродку адлюстравання рэчаіснасці гавораць пра жанравую форму — раман «П.с.», які ў адрозненне ад традыцыйнага рамана будуецца як бесперапынная пльгаь свядомасці і падсвядомасці. Вял. ўплыў на аўіараў, што працавалі ў рэчышчы «П.с.», зрабілі тэорыя і метад лсіхааналізу З.Фрэйда.
шкляная, гарбарная. Маст. галерэя. Музеі і тэатры. Арх. помнікі 14— 18 ст.: касцёл св. Барталамея (14— 15), будынкі ў стылях позняга рэнесансу і барока, ратуша ў стылі рэнесансу, касцёл св. Ганны ў стылі барока. Гарадзішча на месцы сучаснага П. існавала яшчэ ў 10 ст. У 12 ст. існавалі аднайм. мястэчха і крэпасць, паблізу яхіх каля 1292 кароль Вацлаў II засн. новы П. У час гусіцкіх войнаў адзін з асн. цэнтраў гусітаў. У 1420 гусіты пакінулі горад. Пазней П. 4 разы адбіваў напады гусіцкіх атрадаў і не прызнаў іх караля I. Подзебрада. Пасля 1420 апора каталіцызму. У 1547 П. падтрымаў Габсбургаў, стаў 2-м пасля Прагі каралеўскім горадам. Моцна пацярпеў y час 30-гадовай вайны 1618—48. 3 канца 17 ст. адзін з цэнтраў чэш. нац. культуры (у 1648 тут засн. друкарня). У 19 ст. важны прамысл. цэнтр (у 1842 пабудаваны сусветна вядомы піваварны з-д). У 1920—30-я г. адзін з цэнтраў рабочага руху. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ням.-фаш. войскамі (1939—45). У маі 1945 вызвалены амер. войскамі.
ПЛЮВІЁГРАФ (ад лац. pluvia дождж + +...граф), прылада для вымярэння колькасці, працягласці і інтэнсіўнасці вадкіх ападкаў. Уключае прыёмнік ападкаў пл. 500 см2 і злучаную з ім цыліндрычную пасудзіну з паплаўком, на якім ёсць стрэлка з пяром. Ападкі, пгго трапляюць y пасудзіну, падымаюць паплавок і адначасова пяро самапісца вычэрчвае крывую (верт. лінія на ёй адпавядае колькасці ападкаў, гарыз. — часу іх выпадзення).
Класічныя раманы «П.с.» — «Уліс» (1922), «Памінкі па Фінегану» (1939) Джойса, «Шум і лютасць» Фолкнера (1929). Значнае месца займае «П.с.» ў цыкле раманаў Пруста «У пошуках згубленага часу». У 2-й пал. 20 ст. маст. прыём «П.с.» выкарыстоўваецца Г.Грынам, Г.Грасам, А.Андэршам і інш., a таксама прадстаўнікамі «новага рамана* і тэатра абсурду. У бел. л-ры элементы «П.с.» сустракаюцца ў ранніх раманах К.Чорнага. Л і т М о т ы л е в а Т.Л. Зарубежный роман сегодня. М., 1966; Ж л у к т е н к о Н.Ю. Англяйскнй пснхологаческмй роман XX в. Кнев, 1988; Л я в о н а в а Е А Плыні і постаці: 3 гісторыі сусвет. літ. другой паловы XIX—XX стст. Мн., 1998. Е.А.Лявонава.
ПЛЫТ, 1) транспаргная адзінка пры сплаве лесу. Складаецца з пучкоў бярвён. Аб’ём рачньіх і азёрных П. (звьі'вйначатырохвугаішшх) болыіш за 25 тыс. м3, марскіх (цыгарападобных) — каля 1,5 тыс. м3. 2) Прымітыўнае судна са звязаных бярвён. Звычайна мае насціл з дошак. Выкарыстоўваюць для суднарамонтных работ, наплаўных мастоў, прычалаў, паромаў і інш., a таксама плавання па рэках і ў моры. ПЛЬЗЕНЬ (Plzen), горад на 3 Чэхіі, на р. Бераўнка. Адм. ц. Зах.-Чэшскай вобл. Каля 200 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Важны эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: цяжкае машынабудаванне, вытв-сць абсталявання для АЭС, эл.-тэхн., лакаматываі вагонабудаванне, харчасмакавая (у асн. піваварная), паішровая, керамічная,
ПЛЮРАЛІЗМ (ад лац. pluralis множны), 1) філасофскае вучэнне, паводле якога існуе некалькі (мноства) незалежных пачаткаў быцця або асноў ведаў. Процілеглае манізму. Тэрмін «П.» увёў y філасофію К.Вольф. У залежнасці ад вырашэння асноўнага пытання філасофіі П. можа быць матэрыялістычны (Эмпедокл y анталогіі, Спіноза ў гнасеалогіі) і ідэалістычны (ГЛейбніц). Асобная форма філас. П. — дуолізм, які адстойвае незалежнае існаванне матэрыяльнага і ідэальнага (Р.Дэкарт, картэзіянцы). Філас. сістэмы мінулага, якія імкнуліся выявіць унутр. ўзаемасувязь з’яў, звесці іх разнастайнасць да адзінай асновы, мелі маністычную накіраванасць. 3 канца 19 ст. назіраецца ўзмацненне тэндэн-
цый да плюралістычнай. трактоўкі бьшця і паэнання. 2) Харакгарыстыка дэмакр. паліт. сістэмы грамадства, пры якой сцвярджаецца неабходнасць разнастайнасці суб’ектаў эканам., паліт. і культ. жыцця; арганізацыя ўлады, якая абапіраецца на ўзаемадэеянне асн. партый, паліт. рухаў і прадухіляе манапалізацыю ўлады ў адных руках. Паліт. П. мае на мэце паслядоўнае правядзенне прынцыпу раздзялення ўлады (заканадаўчай, выканаўчай, судовай) і ажыццяўляецца ў форме прававой дзяржавы. 3) Разнастайнасць чаго-н., напр., форм уласнасці, думак, поглядаў, партый. ПЛЮРАЛЬНЫ В0ТУМ y к а н с т ы туцыйным п р а в е , наданне аднаму выбаршчыку права галасаваць некалькі разоў. Быў пашыраны ў 19 ст. У краінах Зах. Еўропы, Вялікабрытаніі, Германіі і інш. існаваў парадак, калі побач з уключэннем y выбарчы спіс па месцы жыхарства грамадзянін уключаўся ў спіс той акругі, дзе знаходзілася яго нерухомая маёмасць або універсітэт, дзе ён атрымаў вышэйшую адукацыю. Захаваўся ў Новай Зеландыі, некат. штатах Аўстраліі, дзе ўладальнікі буйной уласнасці на выбарах органаў мясц. самакіравання валодаюць некалькімі галасамі. Г1ЛІ0СЕНСКАЯ KAHÂBA, другая назва Слаўкавіцка-Ямінскага канала. IIJ11ÔCKAE BÔ3EPA, другая назва возера Плюсы. ПЛ10СКАЕ ПЕРАМІР’Е 1583, адзін з дагавораў паміж Расіяй і Швецыяй, якімі закончылася Лівонская вайна 1558— 83. Заключаны на р. Плюса тэрмінам на 3 гады (потым прадоўжаньі да 1590). Паводле П.п. пад уладай Швецыі заставаліся рус. землі, якія яна захапіла ў час вайны: гарады ІваНгорад, Ям, Капор’е і Карэла з іх паветамі. У выніку рус,шведскай вайны 1590—93 паводле Цяўзінскага мірнага дагавора 1595 усе гэтыя тэрыторыі вернуты Расіі. Гл. таксама Ям-Запольскі мірны дагавор 1582. ПЛЮСКАЎКА, назва р. Вішня ў верхнім цячэнні. ШІЮСКВАМІІЕРФЕКТ (ад лад. plus quamperfectum), д а ў н о мінулы ч a с, складаная дзеяслоўная форма прошлага часу старажытных славянскіх моў. У стараж.-рус. мове ўжываўся пераважна для абазначэння даўно мінулага дзеяння, якое адбылося раней за якое-н. інш. дзеянне. Утвараўся шляхам спалучэння дапаможнага дзеяслова «бытн» ў форме імперфекта і аорыста адпаведнай асобы з дзеепрыметнікам на «-л», які змяняўся па родах і ліках. Са знікненнем y жывой мове аорыста і імперфекта дапаможны дзеяслоў y складзе П. ўжываўся ў форме перфекта «есмь быль прмшель». Паступова была страчана звязка ў складзе перфекга і ў
дзеепрыметніках мужч. роду адз. л., канцавое «л» змянілася ў «ў»: «есмь быль прмшелт> — я быў прыйшоў». П. зрэдку выкарыстоўваецца ў сучаснай бел. мове для абазначэння мінулага дзеяння, якое толькі пачыналася, але было перапынена якім-н. іншым: «Дзве хурманкі прыехалі былі на вяселле, дык і тыя сёння рана паехалі дадому» (К.Крапіва). У літ. творах зрэдку пад уплывам рус. мовы трапляюцца формы П., дзе пры дзеепрыметніку на «-л» ужываецца нязменная часціда «было»: «Следам за ім памкнуліся было злазідь і сувязныя, але Злобіч стрымаў іх» (М.Ткачоў). Аднак такое ўжыванне — парушэнне літ. нормы. Літ:. Б y л ы к a AM., Ж y р a ў с кі AI., K р a м к о I I. Гістарычная марфалогія беларускай мовы. Мн., 1979. А.І.Жураўскі. ІІЛІ0СЫ , П л ю с к а е возера. У Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 20 км на Пн ад г. Браслаў. У межах ахоўнай зоны нац. парку Браслаўскія азёры. Пл. 1,54 км2, даўж. больш за 2 км, найб. шыр. 1,6 км, найб. глыб. 5,8 м., даўж. берагавой лініі 8,6 км. Пл. вадазбору 6,56 км2. Катлавіна падпруднага тыпу. Схілы на 3 і Пн выш. 4—5 м, разараныя, на Пд 8— 10 м, пад хмызняком. Пойма шыр. 10—80 м, на ПдУ да 300 м. Берагі нізкія, пясчаныя. 9 астравоў агульнай ііл. 10 га, з якіх Вялікі і Малы вызначаюцца эначнымі памерамі. Некалькі заліваў. Дно да глыб. 1,5 м пясчанае, глыбей пераважна сапрапелістае і ілістае. Мінералізацыя вады 195—210 мг/л, празрыстасць 1,6 м. Эўтрофнае. Зараслі ўсх. і паўн. залівы, участкі паміж астравамі, шматлікія мелі. Упадаюць некалькі каналізаваных ручаёў, выцякае ручай y воз. Прысвяты.
439
плю ш чай
Плюшч эвычайны.
ПЛІ0СЫ, вёска ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., на паўд.-зах. беразе воз. Плюсы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на Пн ад г. Браслаў, 247 км ад Відебска, 48 км ад чыг. ст. Друя. 266 ж., 109 двароў (2000). Піларама, млын. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — касцёл св. Тройцы (пач. 20 ст.). ПЛЮШЧ (Hedera), род кветкавых раслін сям. араліевых. 15 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. Растуць y лясах, на камяністых месцах, падымаюцца на значную вышыню па дрэвах, якія з гэтай прычыны часта гінуць. На Беларусі 1 атлантычна-міжземнаморска-еўрап. рэліктавы від — П. звычайны (Н. helix), занесены ў Чырв. кнігу (цвіценне ў вер.-—кастр., плоданашэння не назіраецца, размнажэнне вегетатыўнае). Вечназялёныя драўнінныя ліяны э паветранымі каранямі-прысоскамі на сцёблах. Лісце суцэльнае ці 3—5-логіасцевае. Кветкі дробныя, y шарападобных парасоніках ці сабраныя ў мяцёлкі. Плод — ягада. Выкарыстоўваюцца для прысценнага азелянення як хатнія і аранжарэйныя расліны. Меданосныя, дэкар. расліны. І.М.Гарановіч.
Плюшчай
незаўважаны.
ПЛЮШЧАЙ (Sparganium), род кветкавых раслін сям. рагозавых. Каля 20 відаў. Пашыраны ў халодным, умераным і субтрапічным паясах Паўн. паўшар’я, a таксама ў Аўстраліі і Новай Зеландыі. На Беларусі 7 відаў. Найб. гашыраны П.: малы (S. minimum), прамы (S. erectum), усплылы, або просты (S. emersum). Трапляюцца па берагах рэк, азёр, вадасховішчаў. Шматгадовыя водныя ці балотныя карэнішчавыя расліны. Сцябло прамасгойнае або плаваючае. Лісце вузкалінейнае, y відаў, пгго растуць y глыбокай вадэе, — стужкападобнае.
ПЛЯБАН
440
Квсгкі дробныя, аднаполыя, y шчыльных галоўхах. Плод — касцянка. Корм андатры, нутрыі і вадаплаўных птушак. Некат. віды П. маюць пяргу. ПЛЯБАН, гл. ў арт. Пробашч. ПЛЯБАн і Я (сярэднелац. plebania ад лац. plebs народ), 1) двор святара каталіцкай, рэфарматарскай ці уніяцкай царквы ў Польшчы і на Беларусі. Вядомы з 16 ст. На Беларусі аснову двара, які звычайна размяшчаўся каля храма, складалі жылы дом і гасп. пабудовы (свіран, хлявы, стайня і інш.). Забудова часцей была драўляная (хата 3-камерная) і вырашалася ў традыцыях нар. дойлідства.
п’ютэрныя класы, канцылярыі і інш. (П. ў Смаргоні, 2000, арх. АБазевіч). 2) У рым.-каталіцкай царкве — адна з назваў царк. прыхода. С.А. Сергачоў. ПЛЯВАКА Фёдар Нічыпаравіч (25.4.1842, г. Троіцк Арэнбургскай вобл., Расія — 5.1.1909), рускі юрыст, адвакат. Скончыў юрыд. ф-т Маскоўскага ун-та (1870). Удзельнік буйных паліт. і крымін. працэсаў: справы лютарыцкіх (1880), сеўскіх (1905) сялян, аб стачцы рабочых ф-кі Т-ва С.Марозава (1886), рабочых ф-кі Коншынскай мануфактуры (1897) і інш. Дэпутат 3-й Дзярж. думы ад партыі акдябрыстаў. Тв:. Речн. Т. 1—2. М., 1909—10. Л і т К о н н АФ. Собр. соч. Т. 5. М., 1968; С м о л я р ч у к В.Н. Адвокат Федор Плевако. Челябннск, 1989.
счаныя, ракушачныя, каралавыя і інш. Для рэкрэацыйных мэт выкарыстоўваюцца пясчаныя П. (напр., Рыжскае ўзмор’е) і галечныя (напр., Паўд. бераг Крыма). ПЛЯСЁЦК, касмадром y Архангельскай вобд. Рас. Федэрацыі. Засн. ў 1957. Гал. аб’екты: стартавыя комплексы, тэхн. пазіцыі, вымяральныя пункты, г. Мірны. Першы старт ракеты-носьбіта з ШСЗ «Космас— 112» здэейснены 17.3.1966. 3 П. адбылося больш за 1500 запускаў ракет-носьбітаў; на каляземныя арбіты выведзена каля 2000 ШСЗ навук., нар,гасп., ваен. і інш. прыэначэння (1.1.2001). Выпрабавана 10 ракетна-касм. комшіексаў, 11 ракет-носьбітаў, y т.л. « Саюз» і «Саюз-2», «Маланка», «Цыклон», «Космас» і інш., пры дапамозе якіх на каляземныя арбіты выводзіліся ШСЗ «Маланка», *Метэор», «Акіян», *Фатон», *Інтэркосмао і інш. Ракеты-носьбіты выкарыстоўваюцца таксама для вываду на арбіты апаратуры і ШСЗ інш. краін. У. СЛарыёнаў. П Л Я С Е Ц К А Е B Ô 3 E P A У Петрыкаўскім р-не, на мяжы з Калінкавіцкім р-нам Гомельскай вобл., y бас. р. Прыпяць, за 34 км на ПнУ ад г. Петрыкаў. Пл. 0,22 км2, даўж. 610 м, найб. шыр. 500 м, даўж. берагавой лініі 1,67 км. Схілы катлавіны выш. да 2 м, параслі хмызняком. Берагі забалочаныя. Дно сапрапелістае. ПЛЯСКАТЫ Я ч б Р В І,
Будынак былой плябаніі ў в. Ішкалдзь Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобл. 19 ст. Некат. дамы мелі ганкі, галерэі, падчэні на гал. фасадзе (вёскі Ішкалдзь Баранавіцкага, Касцяневічы Вілейскага р-наў, 19 ст.). 3 канца 19 ст. будавалі П. бсшьш складанай планіровачнай струкгуры: 2-павярховыя, мураваныя (гарады Мядзел, Глыбокае, Мінск і інш.). Выкарыстоўваліся П. і як своеасаблівыя грамадскія цэшры (друкарня ў нясвіжскай П., 18 сг.). Сучасныя П. маюць шматфункдыян. залы для сходаў, б-кі, вучэбныя і кам-
Н і
ЧГУ
ПЛЯЖ (ад франц. plage пакаты марскі бераг), паласа наносаў на ўзбярэжжы вадаёма або вадацёку ў зоне дзейнасці прыбойнага патоку. Фарміруецца ў выніку намнажэння прадуктаў разбурэння берагоў і прыбярэжных водмелей пры актыўным хваляванні і ўздоўж берагавых цячэнняў. Можа ўключаць берагавыя валы, косы і інш. акумуляцыйныя формы прыбярэжнай зоны. Вылучаюць П. валунныя, галечныя, жвіровыя, пя-
У 'i
' y л| »
П Л Я С Н А , Г р а з ь , Г н о й н і ц а , рака ў Чавускім р-не Магілёўскай вобл., левы прыток р. Раста (бас. р. Дняпро). Даўж. 24 км. Вадазбор y межах Аршанска-Магілёўскай раўніны, пл. 64 км2. Пачынаецца за 1,4 км на ПнУ ад в. Халмы, вусце за 1 км на 3 ад в. Вайнілы. Рэчышча на працягу 9,6 км (ад в. Благавічы да вусця) каналізаванае.
«ПЛЯСУХА», бел. нар. сольны танец імправізацыйнага харакгару. Наз. таксама «Плясавая», «П.-рассядуха». Муз. памер 2/4. Тэмп ад павольнага да вельмі хуткага. Пабудаваны на разнастайных прысядачных рухах (таму наз. і «П.-рас-
\{КІ
. А¥Л т» |
Плябанія (справа) y г. Смаргонь Гродаенскай вобл. 2000. Арх. A Базевіч.
гл. Плоскія чэрві.
сядуха») і дробатах з суправаджэннем пляскання ў далоні. Танец часам суправаджаецца кароткімі, часцей чатырохрадковымі прыпеўкамі. Сустракаюцца варыянты «П.», якія выконваюцца пад «Барыню». Мяркуюць, што танец запазычаны ў пач. 20 ст. ў перасяленцаў з Расіі. Зафіксаваны ў Гомельскай вобл. ПЛЯТ Расціслаў Янавіч (13.12.1908, г. Растоў-на-Доне, Расія — 30.6.1989), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1961). Герой Сац. Працы (1989). Вучыўся на драм. курсах пад кіраўніцтвам Ю.Завадскага. 3 1927 акцёр Тэатра-студыі пад кіраўшцтвам Завадскага, з 1938 — Т-ра імя Ленінскага камсамола, з 1941 — Маскоўскага т-ра драмы, з 1943 — Т-ра імя Массавета. Яго творчасць вылучалася шырокім артыстычным дыяпазонам,
мы. Аўтар муз. твораў розных жанраў. «Гран пры» конкурсу муз. моладзі (Парыж, 1974), 1-я прэмія V Усесаюзнага конкурсу піяністаў (Ленінград, 1977), 1-я прэмія Міжнар. конкурсу піяністаў імя Чайкоўскага (Масква, 1978). Дзярж. прэміі Расіі 1982, 1995. ПЛЯТНЁЎ Пёгр Аляксандравіч (21.8.1792, г. Цвер, Расія — 10.1.1866), рускі паэт, крытык. Акад. Пецярбургскай АН (1841). Скончыў Гал. пед. ін-т y Пецярбургу. У 1832—49 праф. рус. славеснасці, y 1840—61 рэктар Пецярбургскага ун-та. У 1838—46 выдавец і рэдактар час. «Современнйк». Паэзія П. развівалася пераважна ў рэчышчы элегічнага кірунку, y традыцыях В.Жукоўскага, К.Бацюшкава. Аўтар літ.-крытычных артыкулаў «Нататка пра творы Жукоўскага і Бацюшкава» (1822), «Шэкспір» (1837), «Чычыкаў, або Мёртвыя душы Гогаля» (1842) і інш. Адзін з першых y Расіі звярнуўся да жанру біягр. нарыса: «А.С.ГІушкін» (1838), «Я.А.Баратынскі» (1844), «Жыццё і творы І.А. Крылова» (1847), «Пра жыццё і творы В.А.Жукоўскага» (1852). Сябраваў з Жукоўскім, М.Гогалем, А.Пушкіным, які прысвяціў яму раман «Яўген Анегін». Тв.\ Сгатьн. Спххотворення. Пнсьма. М., 1988.
Р.Я.Плят.
Г.В.Пляханаў.
майстэрствам унутранага і знешняга пераўвасаблення, інтэлектуальнасцю, іранічнасцю. Сярод рсшяў: Крогстад («Нора» Г.Ібсена, 1939, 1959), Бурмін («Хлопец з нашага горада» К.Сіманава, 1941), Нінкавіч («Пані міністэрша» Б.Нушыча, 1946), Бернард Шоу («Мілы лгун» Дж.Кілці, 1963), Цэзар («Цэзар і Клеапатра» Б.Шоу, 1964), Барлей Купер («Далей — цішыня» В.Дэльмар, 1969), Фёдар Карамазаў («Браты Карамазавы» паводле ФДастаеўскага, 1980) і інш. 3 1938 здымаўся ў кіно: «Падкідыш» (1940), «Мара» (1943), «Вясна» (1947), «Масква—Генуя» (1964), «Іду на навальніцу» (1966), «Пасляслоўе» (1984), y тэлефільмах «Уся каралеўская раць» (1971), «Семнаццаць імгненняў вясны» (1973) і інш. Аўтар кн. «Без эпілога» (1991). Дзярж. прэмія СССР 1982. Літ:. Р.Я.Пляп: Воспомянаххня друзей н коллег. М., 1994. Л.В.Календа.
ПЛЯТНЁЎ Міхаіл Васілевіч (н. 14.4.1957, г. Архангельск, Расія), расійскі піяніст, дырыжор. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1979), з 1981 y ёй выкладае. Вучань Я Фліера, Л.Уласенкі і інш. 3 1978 саліст Маскоўскай філармоніі. 3 1990 заснавальнік, маст. кіраўнік і гал. дырыжор Рас. нац. сімф. аркестра. У рэпертуары творы кампазітараў розных эпох і стыляў, асабліва вылучаюцца інтэрпрэтацыі П.Чайкоўскага. Яго выканальніцтва адметнае бліскучай віртуознасцю, багаццем тэмбравай палітры, арганізаваным і адначасова гнуткім рытмам, яснасцю выканальніцкай заду-
ПЛЯТЭР ( Б р о э л ь - П л я т э р ) Адам Антоні Ануфры (15.6.1790, г. Краслава, Латвія — 13.1.1862), краязнавец, археолаг, калекцыянер. 3 роду Плятэраў. Скончыў Віленскі ун-т (1817). Куратар школ Дынабургскага пав. Віцебскай іуб., з 1836 маршалак Дынабургскага пав. Чл. Віленскай археалагічнай камісіі (1856). У выніку падарожжаў па Зах. Дзвіне апісаў помнікі архітэкгуры, археалогіі, гіст. мясціны, Барысавы камяні. Вывучаў пахаванні на балцка-славянскім сумежжы. Друкаваўся ў час. «Атэнэум», *Рубон», «Przyjaciel ludu» («Сябар народу») і інш. Пісаў пра самабытнасць краю, мясц. абрады, вераванні. Дікавіўся бел. фальклорам.У сваім доме ў Краславе стварыў музей, б-ку, архіў. Сабраў шмат матэрыялаў з Падзвіння, частку якіх перадаў y Віленскі музей старажытнасцей. Рукапісы П. захоўваюцца ў б-цы Вільнюскага ун-та. Літ.: К а х а н о ў с к і Г.А. Археалогія і гістарычнае краяэнаўстаа Беларусі ў XVI— XIX стст. Мн., 1984. ГА.Каханоўскі.
ПЛЯТЭР (Б р о э л ь-П л я т э р) Эмілія Францаўна (13.11.1806, г. Вільня — 23.12.1831), бел. фалькларыстка, удзельніца паўстання 1830—31. 3 9 гадоў жыла ў маёнтку Ліксна Віцебскай губ. Збірала і апрацоўвала бел. нар. песні, пісала вершы, стылізаваныя пад нар. плачыгалашэнні. 29.3.1831 узначаліла паўстанне ў мяст. Дусяты (Дусетас, Літва), арганізавала партыз. атрад, які ў чэрв. пасля шматлікіх баёў уліўся ў рэгулярнае польск. войска; П. уключана ў яго іхггаб, прызначана ганаровым камандзірам роты і атрымала званне капітана. У кастр. 1831 захварэла і памерла. Вобраз П. паслужыў асновай для напісання вершаў паэ-
ПЛЯХАНАЎ_______________ 441 тамі розных краін Еўропы. Імя П. насіў асобны жаночы батальён 1-й пях. дывізіі імя Т.Касцюшкі Войска Польскага, сфарміраванай y 1943 y СССР. Літ:. К і с я л ё ў Г.В. Падаорная труба Эміліі Плятэр // Юсялёў Г.В. Радаводнае дрэва. Мн., 1994; Z a k r z e w s k i В. Emilia Plater // Zyciorysy historyczne, literackie i legendarne. Warszawa, 1980. B.B.UIeed. ПЛЙТЭРЫ ( Б р о э л ь-П л я т э p ы), шляхецкі род уласнага герба ў Рэчы Паспалітай. Паходзяць з Вестфаліі, адкуль y 15 ст. перасяліліся ў Інфлянты, дзе валодалі замкам Броэль. У 1829 род П. y Рас. імперыі прызнаны ў графскай годнасці. Найб. вядомыя: Г е н р ы к, y 1599 атрымаў ад Жыгімонта III Вазы маёнткі Асон і Плясон (Плясына, Існаўды) y Інфлянтах. Меў сыноў Готарда Яна (пачынальнік літ. лініі роду), Андрэя і Вільгельма (пачынальнік жамойцкай лініі). Г о т a р д Я н (?— 1664), маёр, вызначыўся ў бітвах за Смаленск y 1633 y час вайны Pa d i з Рэччу Паспалітай 1632— 34 і ў 1654 y час вайны Padi з Рэччу Паспалітай 1654—67. Ф е р д ы н а н д Ф а б і я н В і л ь г е л ь м (каля 1678—22.7.1739), лоўчы ВКЛ y 1735— 39, маршалак дворны ВКЛ y 1739. К а н с т а н ц і н Л ю д в і к (1722—31.3.1778), вял. пісар ВКЛ y 1746— 54, кашталян полацкі ў 1754—58, ваявода мсціслаўскі ў 1758— 70, кашталян трокекі з 1770. Ю з a ф Вінцэнт (11.7.1745, г. Краслава, Латвія — паміж 1 і 6.1.1806), ген.-лейтэнант, пісар польны ВКЛ y 1771—83, кашталян трокскі з 1793; староста брэсцкі ў 1770—71, чл. Пастаяннай Радьі ў 1793—94. К а з і м і р К а н с т а н ц і н (1749—4.8.1807), абозны ВКЛ y 1787, кашталян трокскі ў 1790—93, падканцлер ВКЛ з 1793; чл. Пастаяннай Рады ў 1776—88 і 1793—94. А д а м А н т о н i A н y ф р ы (1790— 1862), краязнавец, археолаг, калекцыянер, гл. Плятэр А.А.А. Э м і л і я (1806— 31), гл. П л я Т Эр Э .Ф . У.М.Вяроўкін-Шэлюта. ІІЛЯХЛНАУ Георгій Валянцінавіч (112.1856, с. Гудалаўка, цяпер Краснінскі р-н Ліпецкай вобл., Расія — 30.5.1918), расійскі паліт. дзеяч, тэарэтык сацыялізму, заснавальнік рас. сацыял-дэмакратыі. Вучыўся ў Горным ін-це (С.-Пецярбург, 1874—76). У 1876 чл. народніцкага гуртка «бунтароў» (паслядоўнікаў М.А.Бакуніна). 3 ліп. 1877 чл. юраўніцтва «Зямлі і волі». вёў працу сярод рабочых. Пасля расколу «Зямлі і волі» (1879) лідэр *Чорнага перадэелу». У 1879 наведаў Мінск, дзе выдаваліся падп. чорнаперадзельскія газеты «Черный передел», «Зерно» і пракламацыі. 3 1880 y эміграцыі; y сваіх ідэйных пошуках паступова схіляўся да марксізму. У 1883 засн. групу «Вызваленне працы», якая набыла ў Жэневе друкарню А.Трусава, прапагандавала марксізм на тэр. Рас. імперыі, y т.л. на Беларусі. У працах «Сацыялізм і палітычная ба-
пляхоЎКА
Літ:. Т ю т ю к н н С.В. Г.В. Плеханов: Судьба рус. маркснста. М., 1997. А.М.Сідарэвіч.
рацьба» (1883) і «Нашы рознагалоссі» (1885) П. з марксісцкіх пазіцый крытыкаваў тэорыю і практыку народніцтва. Тэарэт. распрацоўкі П. высока цаніў Ф.Энгельс. Працы «Анархізм і сацыялізм» (1894), «Да пытання аб развіцці маністычнага погляду на гісторыю» (1895) і «Да пытання аб ролі асобы ў гісторыі» (1898) былі ўкладам y тэорыю гістарычнага матэрыялізму. П. — удзельнік устаноўчага кангрэсу Інтэрнацыянала 2-га (1889, Парыж), чл. Міжнароднага сацыялістычнага бюро (з 1900). У палеміцы з Э.Бернштэйнам адстойваў неабхсднасць сацыялісг. рэвалюцыі і маічымасць навук. сацыяліэму, але пагаджаўся з ім y тым, uno «на блізкае ажыццяўленне сацыялістычнага ідэалу... нельга разлічваць» 3 1900 адзін з арганізатараў і чл. рэдакцыі газ. «Мскра», актыўны ўдзельнік распрацоўкі праграмы Расійскаіі сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП), змагаўся супраць «жанамізму». На 2-м з’ездзе РСДРП (1903) абраны чл. рэдакцыі газ. «Нскра» (Цэнтр. органа партыі) і старшынёй Савета партыі. Пасля з ’езду адзін з лідэраў меншавікоў. У час рэвалюцыі 1905—4)7 палемізаваў з бальшавікамі, якія лічылі буржуазію і лібералаў рэакцыйнай сілай, крытыкаваў іх за Снежаньскае ўзбр. паўстанне 1905, якое лічыў непадрыхтаваным, за байкот выбараў y 1-ю Дзярж. думу, адстойваў праграму муніцыпалізацыі зямлі. У час існавання трэццячэрвеньскага палітычнага рэжыму прадказваў паўтарэнне рэвалюцыі ў недалёкім будучым, крытыкаваў «ліквідатараў» (прыхільніхаў ператварэння РСДРГІ ў легальную рэфармісцкую партыю). У працах «Асноўныя пьпанні марксізму» і «Ваяўнічы мэтэрыялом» (1908) дапоўніў тэорыю гіст. матэрыялізму палажэннем аб сац.-псіхал. кампаненце грамадскай свядомасці як звяне паміж сац.-паліт. ладам і ідэалаг. надбудовай, адстойваў філас. матэрыялізм, крытыкаваў прыхільнікаў эмпірыякрытыцызму ў кіраўніцгве РСДРП. У 1-ю сусв. вайну стаяў на пазіцыях абаронніцгва і сац.-патрыятызму. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 вярнуўся ў Расію. Выступіў супраць абвешчанага У.І.Леніным y крас. 1917 курсу на сацыяліст. рэвалюцыю. Зыходзячы з марксісцкай тэорыі эканам. эвалюцыі, П. лічыў, што «сацыялістычны лад мае на ўвазе па меншай меры дзве перадумовы: 1) высокую ступень развідця прадукцыйных сіл...; 2) вельмі высокі ўзровень свядомасці ў працоўным насельніцтве краіны» і таму называў ленінскія планы сацыяліст. пераўладкавання тагачаснай Расіі «несумненнай і вельмі шкоднай утопіяй». Прыхільнік захавання тэр. цэласнасці Расіі і вядзення вайны да пераможнага канца. Цяжка хворы П. узначальваў с.-д. арг-цыю «Адзінства», выстутаў як публіцыст y яе газ. «Едннство». Кастр. рэвалюцыю 1917 успрыняў адмоўна.
ПЛЯХОЎКА, Г л я х о ў к а , рака ў Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Іса (бас. р. Нёман). Даўж. 20 км. ГІл. вадазбору 110 км2. Пачынаеццз на ПдУ каля в. Дукрава, цячэ на гнўд.-зах. ускраіне Навагрудскага ўзв., упадае ў Ісу на ПдУ ад в. Дзераўная. Рэчышча каналізаванае. Прымае сцёк з меліярац. каналаў.
442
Тв:. Соч. Т. 1—24. М.; Л., 1923—27; Фнлософско-лмтературное наследае Г.В. Плеханова. Т. 1—3. М„ 1973—74.
ПЛЯЦЁННЕ МАСТАЦКАЕ, выраб рэчаў утылітарнага і дэкар. характару злучэннем палос эластычнага матэрыялу пад прамым ці косым вуглом; від народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва і народных мастацкіх промыслаў. Адрозніваюць П. ручное і машыннае. Матэрыялы для П. — лаза, салома, чарот, карані дрэў, лыка, мачала, бяроста, лучына, стружкі, дубцы арэшніку, ядлоўцу, рабіны, скура, ніткі і інш. У 1970— 80-я г. шырока ўжываюцца і сінтэт. ма-
Да арт. Пляценне мастацкае. Саламяны посуд. 1-я пал. 20 ст. Цэнтральная Беларусь.
Да арт. Пляценне мастацкае Т. А г а ф о н е н к а. Маска «Казёл». 1978.
тэрыялы. Пашырана ў многіх народаў, папярэднічала ткацтву. Шырока вядома маст. пляценне народаў Усходу, a таксама пляценне карункаў y Расіі. На Беларусі вядома з неаліту (выяўлены рэшткі сплеценых з лыка сетак, адбіткі плеценых вырабаў на гліне). Найб. захаваліся вырабы 19—1-й пал. 20 ст. Пашырана было пляценне з лазы. На Палессі з яе плялі агароджы (пляцень), сцсны гасп. пабудоў. Простай, спіральнай, крыжовай, раброва-крыжовай тэхнікамі П. выраблялі лазовыя палукашкі для вазоў і саней, рыбалоўныя снасці (каробкі, бучьі, вендеры), посуд на збожжа, агародніну (кашы, кашолкі, сявенькі, карзіны), мэблю (крэслы, калыскі, падстаўкі пад вазоны, карабы на бялізну) і інш. Разнастайным камбінаваннем тэхнік П. вызначаецца мэбля, кузавы выязных вазкоў. Каркас вязалі з тоўстых прутоў, якія скрыжоўваліся пад розным вуглом і ўтваралі розныя геам. фігуры, потым яго перапляталі тонкімі дубцамі, нярэдка чаргуючы белыя, ачышчаныя ад кары, з неакоранымі, таніравалі лазу ў больш цёмны колер, абпальвалі на агні, аздаблялі выпаленымі ўзорамі. Вырабамі мэблі з лазы славіліся майстры Магілёва, Гомеля, Суража (Вшебскі р-н), кузаваў — Давыд-Гарадка (Столінскі р-н), Лахвы (Лунінецкі р-н). 3 саламяных жгутоў, пераплеценых лазой, выраблялі шыяны, карабы, сявенькі, кублы, гарцы; з саломы тілялі шкатулкі, цацкі, сумкі, капелюшы (гл. Саломка мастацкая). 3 сасновай лучыны (дранкі) выраблялі посуд на садавіну і гародніну, карабы для перанбскі сена (Паазер’е), з бяросты — зашіечныя кашалі для збору грыбоў, сумкі, вярэнькі (Палессе), ёю ж апляталі ганчарны посуд для малака і малочных прадухтаў (берасцянкі). 3 рагозу (пераважна на Палессі) выраблялі лёгкія, эластычныя сумкі і кашолкі. Дробныя вырабы: каробачкі для рукадзелля, карзінкі, сумачкі, фрухтоўніды — плялі з карэньчыкаў хваёвых дрэў, арэшніку. 3 лыка, вяровак плялі лапці, са скуры дэталі конскай вунражы, бізуны. Уэоры П. вызначаюцца прыгожым шахматным, спіральным, дыяганальным малюнкам. Вял. пашырэнне мела П. з тэкстыльных матэрыялаў: нітак, шнуроў, вяровак і інш. Найб. простым нрыёмам з’яўляецца віццё (суканне) — злучэнне дзвюх ці болей пасмаў y шнур. Суканыя шнуры і вяровачкі выкарыстоўваліся як дэкар. элементы на адзенні (разнастайныя нашыўкі), абрусах, ручніках (для кутасоў, махроў). 3 каляровых нітак вілі шнуркі для завязак на адзенні і паяскоў. Плоскія пляцёнкі з трох (у выглядзе касы) і больш нітак выкарыстоўвалі для вырабу паясоў, завязак, шнуркоў, нашывак на адзенне. Больш складаны від пляцення засн. на выгінанні суцэльных нітак y петлі, якія пераплятаюцца паміж сабой удоўж і ўпоперак (вязаннё). Разнастайныя рэчы утылітарнага і маст. характару вырабляліся ў тэхніцы вузельчыкавага П. — завязвання вузлоў рознай канфігурацыі. 3 дапамогай чаўнака (ігліды) і дошчачкі
вязалі рыбацкія сеткі (Паазер’е). Такім чынам сплеценыя сеткі, нацягнутыя на раму, прызначаныя для абрусаў, сурвэтаў, пакрывалаў, аздаблялі вышыўкай насцілам ці крыжыкам з каляровых шарсцяных нітак. 3 развідцём прамысловасці П. захоўваецца як від дэкар.прыкладнога мастацтва і займае значнае месца ў маст. прамысловасці рэспублікі. Сурвэткі, абрусы, лазовыя кошыкі на садавіну і гародніну, цукерачніцы, хлебніды, саламяныя капелюшы, шкатулкі і інш. плеценыя вырабы выпускаюць ф-кі маст. вырабаў. Некат. вытв. аб’яднанні вырабляюць мэблю з лазы. Шырокую папулярнасць набыло вузельчыкавае П. — макрамэ. Найб. вядомыя бел. майстры П.: Т.Агафоненка, КАрцёменка, А.Белановіч, С.Галанчанка, В.Гаўрылюк, Л.Главацкая, М.Кулак, Н.Ліцюк, Л.Лось, У.Лук’янец, Г.Сапун, Л.Скрыпнічэнка, В.Сташкевіч, Т.Федаркова і інш.
(пад назвай Векса-Пляшчэеўская). Замярзае ў ліст., крыгалом y красавіку. Ваганні ўзроўню вады 1,3 м. Рыбалоўства. На паўд.-ўсх. беразе — г. Пераслаўль-Залескі.
ПНЕЎМ АКАНІЁЗ
ПЛЯШЧЙЕЎ Аляксей Мікалаевіч (4.12.1825, г. Кастрама, Расія — 8.10.1893), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це (1843—45). У 1849 за ўдзел y гуртку М. В.Петрашэўскага прыгавораны да пакарання смердю, замененага ссылкай радавым y Арэнбургскія лінейныя войскі. У 1859 вярнуўся ў Маскву. Друкаваўся з 1844. У ранняй лірыцы (зб. «Вершы», 1846) ідэі сацыяліст. утапізму. Вершы «Уперад! Без страху і сумнення», «Па пачуццях браты мы з табою» сталі рэв. песнямі. ГІроза («Аповесці і апавяданні», ч. 1—2, 1860, і інш.) блізкая да натуральнай школы. Аўтар зб. «Новыя вершы» (1863), п’ес, блізкіх да вадэвілю, крытычных артыкулаў, фельетонаў, вершаў для дзяцей і інш. Перакладаў славянскую, ням., франц., англ., венг., італьян. паэзію. Многія вершы П. пакладзены на музыку М.Рымскім-Корсакавым, П.Чайкоўскім і інш.
П ). Тут пабудаваны rap. ўмацаванні, каралеўскі палац і будыйскія храмы. П. не страдіў эканам. значэння і пасля пераносу сталіцы ў гарады Лавек (1528) і Удонг (1623). У 1866 П. зноў стаў сталіцай. Тут былі размешчаны цэнтр. ўстановы франц. адміністрацыі пратэктарата Камбоджы. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны яп. войскамі. У 1945 П. занялі франц. войскі на чале з ген. Ф.М.Леклеркам. 3 1953 П. — сталіца незалежнай Камбоджы. Радыяльная структура цэнтра (склалася ў 2-й пал. 19 ст.) спалучаецца з прамавугольнай сеткай прылеглых раёнаў. Цэнтр горада забудаваны віламі, 2—4-павярховымі дамамі еўрап. тыпу з крамамі і канторамі, ускраіны — лёгкімі драўлянымі жылымі дамамі. Самае стараж. збудаванне П. — ват (манастыр) Пном са ступай 15 ст. Сярод пабудоў 19—20 ст.: комплекс Каралеўскага палаца (2-я пал. 19 — пач. 20 ст., цяпер музей), «Сярэбраная пагада», Нац. музей (1917—20), крьгга рынак (1936), бальніца (1956—60, рас. арх. Н.Якабсон і інш ), помнік Незалежнасці (1960), зала канферэнцый Чадамук (1961), Нац. спарт. комплекс (усе арх. Ванмаліван), Вышэйшы тэхнал. ін-т (рас. арх. С.Міхайлаў, АМачалаў, В.Навумаў; абодва 1962—64).
Тв:. Мзбранное: Стахотворенмя. Проза. М., 1960; Полн. собр. стнхотворенлй. М.; Л., 1964; Жлтейскне сцены. М., 1986; Стнхотворення; Проза. М., 1991. Літ:. К у з н н Н.Г. Плешеев. М., 1988; П у с т н л ь н в к Л.С. Жлзнь н творчество АН.Плешсева. 2 нэд. М., 1988.
ПЛЯШЫВАСЦЬ, тое, што аблысенне.
Да арт. Пляценне мастацкае. Посуд з сасновай лучыны. Вёска Шахноўшчьша Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобл. 1982.
Літ:. Беларусы. T. 1. Прамысловыя і рамесныя заняпсі. Мн., 1995; С а х у т а Я. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997. Я.М.Сахута.
ПЛЯШЧАНКА Сяргей Іванавіч (н. 20.10.1924, с. Шыраева Калачаеўскага р-на Варонежскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р вет. н., праф. (1972). Засл. дз. нав. Беларусі (1979). Скончыў Ленінградскі вет. ін-т (1951). 3 1960 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (заг. аддзела), з 1992 y Бел. агр.-тэхн. ун-це. Навук. працы па гігіене с.-г. жывёл на фермах і прамысл. комплексах, спосабах умацавання прыродных ахоўных сіл арганізма і прафілактьіцы стрэсаў y с.-г. жывёл. Гв.: Стрессы y сельскохозяйственных жмвотных. М., 1987 (разам з В.Ц.Сідаравым); Энергоресурсосбереженне в жмвотноводстве. Барановнчн, 1998 (у сааўг.).
ПЛЯШЧ^ЕВА BÔ3EPA, П e р a с л а ў с к а е в о з е р а , на ПдЗ Яраслаўскай вобл. Расіі. Пл. 50,8 км2, глыб. да 25 м. Упадае р. Трубеж, выцякае р. Нерль
ПНАМПЕНЬ, горад, сталіца Камбоджы, на р. Меконг, каля ўпадзення ў яе прытока Танлесап. 984 тыс. ж. (1994). Рачны порт, даступны для марскіх суднаў. Вузел аўтадарог. Чыгункай злучаны з портам Кампонгсаам і Бангкокам (Тайланд). Міжнар. аэрапорт. Гал. паліт., эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: дрэваапр., тэкст., харч. (рысаачыстка, вытв-сць пальмавага алею, цукру і інш.), харчасмакавая, мылаварная, тытунёвая. Прадпрыемствы па суднарамонце, аўтазборцы. ЦЭС. 3 ун-ты. Вышэйшая тэхн. школа. Школа выяўл. мастацтваў і музыкі. Музеі: археалогіі і гісторыі, ІСаралеўскі палац «Сярэбраная пагада» і інш.
443
Засн. каля 1372 пад наз. Чадамук. У 1434 кхмёрскі кароль Понья Ят перанёс сталіду з г. Ангкор y Чадамук (пазней стаў называцца
ПНЕУМААЎТАМАТЫКА (грэч. pneuma павеў, паветра, дыханне + аўтаматыка), комплекс тэхн. сродкаў, y якіх інфармацыя выяўляецца і перадаецца ў выглядзе пнеўмасігналаў (перападаў ціску ці расходу газу, паветра); тэхн. дысцыпліна, якая вывучае гэты від тэхн. сродкаў аўтаматызацыі. У пач. 1960-х г. y СССР распрацавана універсальная сістэма элементаў прамысл. П. (набор уніфіхаваных пнеўматычных прыстасаванняў — узмацняльнікаў, паўтаральнікаў, рэле, выключальнікаў і інш.) для пабудовы аўтам. рэгулятараў, прыстасаванняў кіравання, блакіроўкі, аховы і інш. Прыстасаванні П. надзейныя, пажарабяспечныя, маюць простую канструкцыю. Іх выкарыстоўваюць y сістэмах аўгам. кіравання тэхнал. працэсамі ў хім., газавай і нафтаперапрацоўчай прам-сці, машьшабудаванні, медыцыне і інш.
ПНЕЎМАДР0СЕЛБ, тое, што пнеўмасупраціўленне. ПНЕЎМАКАНІЁЗ (ад грэч. pneumon лёгкія + konia пыл), прафесійная хваро-
444
ПНЕЎМ АКОК
ба лёгкіх чалавека, абумоўленая ўздзеяннем прамысл. пылу. Пры П. развіваюцца склератычныя змены лёгачнай тканкі, y ёй разрастаецца злучальная тканка (гл. Пнеўмасклероз). Найб. небяспечны пыл з часцінкамі, меншымі за 5 мкм, які пры ўдыху пранікае ў глыбокія аддзелы лёгачнай тканкі. Выклікае П. расл. пыл (напр., мука, тытунь), жывёльны (футравы, валасяны), мінер. (азбеставы), метал. (алюмініевы, жалезны). Працяглае ўдыханне арган. пылу выклікае хранічны насмарк, ларынгіт, трахеіт, бранхіт, пнеўманію. Растварэнне часцінак пылу ў лёгачнай тканцы прыводзіць да ўтварэння таксічных хім. злучэнняў. Асабліва небяспечна ўдыханне пылу, які мае ў сабе свабодны двухвокіс крэмнію (гл. Сілікоз). Найб. частае ўскладненне П. — хранічная лёгачна-сардэчная недастатковасць. Лячэнне комплекснае. М.К.Недзьведзь. ІІНЕУМАК0К (Streptococcus pneumoniae), бактэрыя роду стрэптакокаў. Узбуджальнік крупознай пнеўманіі і інш. эапаленчых захворванняў органаў дыхання. Клеткі дыям. 0,5—1,25 мкм, часта парныя, сферычныя ці авальныя, нерухомыя, грамстаноўчыя, аэробы, гетэратрофы. Мала ўстойлівыя да ўздзеянняў навакольнага асяроддзя. Маюць фактары патагеннасці (капсула і інш ). Пры парушэпні нармальных ахоўных механізмаў (напр., пры віруснай інфекцыі дыхальных шляхоў) бакгэрыі з зева пранікаюць y лёгкія. А.І.Ерашоў. ПНЕЎМАНІЯ, тое, што запаленне лёгкіх. ПНЕЎМАПРЫВ0Д, п н е ў м а т ы ч н ы в ы к а н а ў ч ы м е х а н і з м , сілавое прыстасаванне ддя дыстанцыйнага ўздзеяння (напр., клапанам, засоўкай, кранам) y сістэмах кіравання; выкарыстоўваецца і для прыводу рабочых машын. ГІаводле характару ўздзеяння адрозніваюць П. з паступальным і вярчальным рухам. Найб. пашыраны П. з паступальным рухам, y якіх перапад ціску павегра пераўтвараецца ў рух (перамяшчэнне поршня ці мембраны). ГІНЕЎМАРУХАВІК, другасньі рухавік, які нераўтварае энергію сціснугага паветра ў мех. работу. Ціск сціснутага наветра — ад 0,3 да 0,6 МПа. Адрозніваюць аб’ёмныя (поршневыя, вінтавыя) і турбінныя П. Магутнасць П. звычайна не перавы-
шае 2,5 кВт. Выкарысіоўваюць y прам-сці для прыводу ручных машын (напр., дрылёў, гайкавёртаў, адбойных малаткоў), y выбуханебяспечных і вільготных месцах. ПНЕУМАРЭЛЕ (ад грэч. pneuma павеў, паветра, дыханне + рэле), рэлейнае прыстасаванне, y якога адчувальным элементам з’яўляецца мембрана, сільфон, a пераўтваральнікам мех. перамяшчэння і змены ціску паветра — сапло-засланка. ГІНЕЎМАСКЛЕР03 (ад грэч. pneumon лёгкія + склероз), разрастанне злучальнай тканкі лёгкіх з памяншэннем аб’ёму і парушэннем іх функцыі. Адрозніваюць П. ачаговы і дыфузны (перываскулярны і перыбранхіяльны). А ч а г о в ы П. развіваецца ў ачагах спадзення лёгачнай тканкі, узнікае пры хранічным венозным застоі крыві (напр., парокі сэрца) і з’яўляецца вынікам хранічнай гілаксіі. Д ы ф у з н ы П. — пры хранічных бранхітах, бранхіяльнай астме. Прыкметы ачаговага — кашаль з макротай, дыфузнага — тыя ж, задышка, цыяноз. П. — адна з важнейшых марфал. прыкмет хранічных абструкцыйных захворванняў лёгкіх, пнеўмаканіёзаў, венознай гіперэміі ў лёгачнай тканцы. Лячэнне комплекснае. М.К.Недзызедзь. ПНЕЎМАСУПРАЦІЎЛЕННЕ, п н е ў м а д р о с е л ь , элемент пнеўмааўтаматыкі, які перашкаджае свабоднай плыні паветра, ці інш. газу, y выніку чаго на ім ствараецца перапад ціску. Выконваецца ў выглядзе завужанага канала пастаяннага сячэння або пары «нерухомае сядло — рухомая дэталь» (напр., конус—конус, сапло—засланка). Аналаг рэзістара ў эл. ланцугу. ПНЕУМАТАФ0РЫ, надземныя дыхальныя карані раслін, якія растуць уверх (аэратрапізм і адмоўны геатрапізм). Забяспечваюць кіслародам падземныя органы раслін, што растуць на забалочаных глебах і марскіх узбярэжжах (у прыліўнай паласе). Напр., вярба ломкая, uno трапляецца на балотах, утварае П. ў выглядзе шчоткі чырванаватых каранёў, якія тарчаць уверх. Таксама П. наз. буйныя паветраносныя поласці некні. плаваючых водарасцей (напр., фукуса). ПНЕЎМАТ0ЛІЗ (ад грэч. pneuma павеў, паветра, дыханне + лізіс), утварэнне мінералаў за кошт вылучаных з маг-
Да арт. Пнеўмарухавік; a — пнеўмацыліндр двухбаковага дзеяння; б — шыберны (лопасцевы); 1 — поршань; 2 — цыліндр; 3 — шток; 4 — шыбер (лопасць); 5 — выхадны вал; 6 — корпус.
мы пры яе раскрышталізацыі лятучых кампанентаў (пара- і газападобных) ці ад уздзеяння іх на горныя пароды. Пры ўздзеянні машатычных эманацый, складзеных пераважна са злучэнняў бору, фтору, хлору, фосфару і шчолачных металаў, на ўмяшчальныя пароды адбываецца пнеўматалітавы метасаматоз (гл. Метасаматызм), адкладваюцца злучэнні металаў і металоідаў (мінералы: касітэрыт, вальфраміт, шэеліт, берыл, тапаз і інш.). Звычайна П. суправаджаецца гідратэрмальнымі працэсамі. ПНЕЎМАТ0РАКС (ад грэч. pneuma павеў, паветра, дыханне + thorax грудная клетка), запаўненне паветрам плеўральнай поласці. Узнікае пры раненнях грудной клеткі і лёгкага (траўматычны), y выніку паталаг. працэсаў y лёгкіх (напр., абсцэс, туберкулёз) — спантанны П., пры ўскрыцці плеўральнай поласці ў час хірург. аперацый (хірургічны П ). Калі адтуліна ў вісцэральнай плеўры пры ўдыху адкрываецца, a пры выдыху закрываецца, фарміруецца клапанны П. ПНЕЎМАТЬІЧНАЯ ЗБР0Я , від стралковай зброі, y якой куля з канала ствала выштурхоўваецца-сілай ціску сціснутага паветра ці інш. газу (найчасцей вуглякіслага). Паводле спосабаў стварэння павышанага ціску П.з. падзяляецца на: спружынна-поршневую з аднаразовым, шматразовым і папярэднім напампоўваннем і пнеўмабалонную. Кулі чашападобныя (свінцовыя) і круглыя (свінцовы шрот і метал. шарыкі), калібр 4,5, 5,0, 5,6 і 6,0 мм; далёкасць палёту хулі да 400 м, пач. скорасць -300 м/с. У Еўропе вядомая з 1430. Сучасную П.з. звычайна вырабляюць y выглядэе дакладных копій пашыраных баявых вінтовак, пісталетаў, рэвальвераў і нават пісталетаў-кулямётаў. Выкарыстоўваюць для навучання стральбе, палявання на дробную дзічыну (эфеюыўная далёкасць стральбы каля 40 м), падводнага палявання. Гл. таксама Паляўнічая зброя. В.І.Вараб’ёў. ПНЕЎМАТЫЧНЫ КАНАЛ, ізаляваны пераход паміж прыстасаваннямі пнеўмааўтаматыкі, які мае адзін уваход і адзін выхад і забяспечвае перадачу пнеўмасігналаў на адлегласць. Ў якасці П.к. выкарыстоўваюць гумавыя, пластмасавыя або метал. трубаправоды, што злучаюць паміж сабой пнеўматычныя прыстасаванні і прылады. Пры канструяванні прыстасаванняў з асобных пнеўмаэлементаў П.к. робяць таксама ў пласцінах (пячатных платах), на якіх замацоўваюцца пнеўмаэлементы. Такі мантаж надае прыстасаванням кампактнасць, памяншае працягласць каналаў і павышае іх надзейнасць. ПНЕЎМАТЫЧНЫ ПЕРАЎТВАРАЛЬНІК, п н е ў м а т ы ч н ы ўзмацн я л ь н і к , прыстасаванне теўмааўтаматыкі, прызначанае для пераўтварэння перападаў ціску паветра або іншых газаў y пэўную фіз. велічыню (напр., y напружанне электрычнае ці сілу току). Выкарыстоўваецца і для пераўтварэння формы пнеўмасігналаў (напр., з аналагавай y лічбавую). Кан-
ПНЕЎСКІ
445
ПНЕЎМАТЫЧНЫЯ КАНСТРЎКЦЫІ б у д а ў н і ч ы я , мяккія абалонкі з тэхн. тканін ці арміраваных плёнак, нясучая здольнасць якіх забяспечваецца ўнутр. ціскам паветра. Адрозніваюць П.к. паветраапорныя (сціснутае паветра падаецца непасрэдна пад абалонку збудавання) і паветранясёныя (моцна сціснутае паветра напаўняе толькі нясучыя элементы). Выкарыстоўваюцца ў якасці памяшканняў для складоў, гаражоў, рамонтных майстэрняў, укрыцця аб’ектаў, якія будуюцца.
Да арт. Пнеўматычная зброя: a — сістэмы пнеўматычнай эброі (1 — спружынна-поршневая з бакавым рычагом узводу; 2 — спружынна-поршневая з падствольным рычагом узводу; 3 — адна- і шматразовага напампоўвання; 4 — папярэдняга напампоўвання са зменнымі паветранымі балонамі); б — пнеўматыхі-імітатары баявой зброі (1 — пнеўмабалонны пісталет, ЗША; 2 — шасцізарадная пнеўмабалонная вінтоўка, Расія).
струкцыя П.п. абумоўліваецца яго функцыян. прызначэннем. ПНЕЎМАТЬІЧНЫ ТРАНСПАРТ, сукупнасць установак і сістэм для перамяшчэння касыпных грузаў, кантэйнераў (патронаў) y струмені паветра ці інш. газу пад уэдзеяннем перападу ціску. Устаноўкі звычайна складаюцда з загрузачнага прыстасавання, трансп. трубаправода (аэражолаба), пераключальнікаў патоку, аддзяляльнікаў матэрыялу, пылаўлоўніка, кампрэсарнай устаноўкі ці вакуум-помпы. Прьшцып дзеяння П.т. залежыдь ад прынятай сістэмы ўгварэння павегр. патоку. Выраб сістэмы абумоўлены відам матэрыялу, што транспартуецца, яго вільготнасцю, неабходнай прадукцыйнасцю і ўмовамі функцыянавання. Адрозніваюць усмоктвальныя (ціск да 0,05 МПа), нагнятальныя (0,6 МПа) і камбінаваныя сістэмы. В а ў с м о к т в а л ь н а й сістэме вакуум-помпа стварае разрэджанне і пан уздзеяннем атм. ціску паветра разам з матэрыялам усмоктваецца ў трубанравод і паступае ў пункт прызначэішя (асаджвальнік), дэе скорасць паветр. патоку рззка памяншаецца і матэрыял асаджваецца. Дыяметр трансп. трубаправода ў такіх сістэмах ад 50 да 200 мм. У н а г н я т а л ь н а й сістэме кампрэсар нагнятае сціснутае паветра ў трубаправод, куды адначасова спец. сілкавальнік прымусова падае матэрыял. Паветраны паток уцягвае матэрыял і транспартуе яго ў аддзяляльнік, з якога паветра праз фільтр выкідваецца ў атмасферу. Дыяметр трансп. трубаправода 50— 100 мм. У к а м б і н а в а н ы х сістэмах (вакуумна-нагнятальных) падача матэрыялу ў трўбаправод і асаджвальнік ажыццяўляецца ўсмоктваннем, a да месца прызначэння — нагнятаннем. Дыяметр трансп. трубаправода дасягае 250 мм. Выкарыстоўваюць y прам-сці (напр., на металург. э-дах для сувязі плавільных аддзяленняў з экспрэс-лабараторыямі), сельскай гаспадаркі (напр., для разгрузісі-пагрузкі эерня), буд-ве, сферы абслугоўвання, як від сувязі (пнеўмапошта) y друкарнях, б-ках, на складах. Літ.\ Х р у с т а л е в Б . М . , К я с л о в Н.В. Пневматнческмй транспорт. Мн., 1998. І.ІЛеановіч.
ПНЕЎМ0НІКА, струменная пнеўмааўтаматыка, галіна пнеўмааўтаматыкі, звязаная з вывучэннем, распрацоўкай і выкарысганнем пнеўматычных прыстасаванняў. У іх перадача, пераўтварэнне і выяўленне інфармацыі заснавана на ўзаемадзеянні паветр. струмянёў, змене скорасці паветр. плыней і інш. аэрадынамічных эфектах. На прынцыпах П. створаны пераўтваральнікі т-ры, скорасці, паскарэння, вымяральнікі лінейных памераў дУгалей і вырабаў і інш. Выкарыстоўваецца для аўтам. кіравання станкамі, аўтам. лініямі, паравымі катламі, турбінамі, выбуха- і пажаранебяспечнай вытв-сцю, y выліч. і мед. тэхніды (апараты штучнага кровазвароту і дыхання) і інш.
Пнеўматычны транспарт. Прындыповая схема ўстаноўкі нагнягальнага тыпу: 1 — паветрадуўная машына; 2 — сілкавальніх; 3 — змяшальнік; 4 — перахлючальнік; 5 — аддзяляльнік; 6 — бункер.
ПНЁЎСКІ (Pniewski) Богдан (26.7.1897, Варшава — 5.9.1965), псшьскі архітэкгар, адзін са стваральнікаў псшьскай арх. шкалы 20 ст. Ганаровы чл. франц. Акадэміі архітэкгуры (з 1952). Скончыў політэхн. ін-т y Варшаве (1923). 3 1932 праф. Акадэміі выяўл. мастацтваў, з 1945 — політэхн. ін-та. Для творчасці П. характэрна спалучэнне рыс неакласіцызму і функцыяналізму. Яго пабудовы адметныя рацыянальнай прастатой форм, манументальнасцю аб’ёмаў, фактурнай выразнасцю: жьшыя дамы на вул. Мадалінскага (1925—26), віла на вул. Клёнавай (1935— 37), будынкі Польскага радыё (1939), Мін-ва шляхоў
Да арг. Пнеўматычныя канструкцыі: a — паветраапорная; б — паветранясёная; 1 — паветраны шлюз; 2 — абалонка; 3 — паветрадуўка; 4 — пнеўматычны каркас (трубчастая арка).
Б.Пнсўскі. Віла «Патрыя» ў г. Крыніца. 1934.
446
р — n-П Е Р А Х О Д
зносін (1946—47), Дом селяніна (1957—61, з М.Гандзялевіч), перабудова комплексу будынкаў Сейма (1948— 51), Вял. т-ра (1954—65, y сааўт.; усе ў Варшаве); віла «Патрыя» ў г. Крыніда (1934). Дзярж. прэмія Польшчы 1952. р — П-ПЕРАХ0Д, тое, што электроннадзірачны пераход. ПО (Ро), самая вялікая рака Італіі. Даўж. 652 км, пл. басейна каля 75 тыс. км2. Вытокі ў Коцкіх Альпах, цячэ пераважна па Паданскай раўніне з 3 на У, упадае ў Адрыятычнае м., утварае забалочаную дэльту (пл. каля 1,5 тыс. км2). Гал. прытокі: Дора-Рыпарыя, Дора-Бальгэа, Агонья, Тычына, Дда, Ольё, Мінча,
Мары Ражэ», «Украдзенае пісьмо», «Залаты жук»), навукова-фантаст. («Рукапіс, знойдзены ў бутэльцы», «Незвычайныя прыгоды нейкага Ганса Пфааля», «Гісторыя з паветраным шарам») навелы. Аўтар «Аповесці аб прыгодах Артура Гордана Піма» (1838), зб-каў прозы «Гратэскі і арабескі» (т. 1— 2, 1840), «Апавяданні» (1845), філас. паэмы ў прозе «Эўрыка» (1848), гумарыстычных і сатыр. апавяданняў і інш. Распрацаваў эстэт. праграму паэзіі («Філасофія творчасці», 1846; «Паэтычны прынцып», 1850), y якой падкрэсліваў значэнне эмацыянальна-псіхал. ўздзеяння твораў («татальны эфект»). Да творчасці П. звярталіся кампазітары КДэбюсі, М.Равель, С.Рахманінаў, С.Пракоф’еў. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі Ю.Бушлякоў, С.Шупа, У.Шчасны (проза), А.Мінкін, В.Савіч, А.Хадановіч (лірыка).
Белоруссмн: (сюд археологнческнх памятннков раннего этапа зарубннецкой кулыуры — с серсдмны III в. до н.э. по начало II в. н.э.). Мн., 1974; Древностн Белорусснн в музеях Польшн. Мн., 1979; Археологнческне памятннкн Белорусснн. Железный век. Мн., 1983; Новые данные о древнсм Менесхе (Мннске) // Древноста славян п Русн. М., 1988; Нндоевропсйскнс черты в древностях археологнческнх культур железного века Белорусснн: (К проблеме этногенеза славян) / / VI Междунар. конгр. славянской археологнн. М., 1990. Т.М.Каробушкіна.
Тв.: Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—4. М., 1993; Нэбранное: Сгнхотворення. Проза. Эссе. М., 1984; Рассказы. Мн., 1997; Лмрнка. Мн., 1999. Літ:. К о в а л е в Ю.В. Эдгар Аллан По: Новеллнст н поэт. Л., 1984; А л л е н Г. Эдгар По: Пер. с англ. 2 юд. М., 1987. С.Дз. Малюковіч.
Тартара (злева); правыя прытокі бсшьш кароткія і менш мнагаводныя. Частыя паводкі. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні каля г. Ферара 1460 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. У бас. П. шмат ГЭС. Суднаходная на 540 км ад вусця. Суднаходнымі прытокамі і каналамі злучана з азёрамі Лага-Маджорэ, Кома, Гарда. На П. гарады Турын, П’ячэнца, Крэмона. ПО (Pau), горад на ПдЗ Францыі. Адм. ц. дэпартамента Ніжнія Пірэнеі і гіст. вобл. Беарн. Засн. ў 12 ст. Каля 100 тыс. ж. (2000). Вузел аўтадарог, чыг. вузел (лінія ў Іспанію праз перавал Сампорт). Прам-сць; маш.-буд., харч., тэкст., абутковая. Ун-т. Цэнтр турызму. Горнакліматычны курорт. ПО (Рое) Эдгар Алан (19.1.1809, г. Бостан, штат Масачусетс, ЗША — 7.10.1949), амерыканскі нісьменнік, крытык. Вучыўся ў Англіі (1815—20), Віргінскім ун-це (1826), ваен. акадэміі Уэст-Пойнт (1830—31). У 1835—46 рэдактар часопісаў і газет. У творчасці пераважаюць матывы прыгажосці, кахання, смерці, хуткаплыннасці ўсяго існага. Паэт. зб-кам «Тамерлан і іншыя вершы» (1827, выд. ананімна), «Аль-Аарааф, Тамерлан і малыя вершы» (1829), «Вершы» (1831), «Крумкач і іншыя вершы» (1845) уласцівы сімволіка, сугестыўнасць, музыкальнасць, спалучэнне рамант. зместу і лагічнай формы. Стваральнік псіхалагічнай, ці «жахлівай» («Падзеннс дома Ашэраў», «Чорны кот», «Вільям Вільсан»), дэтэктыўнай, ці «лагічнай» («Забойства на вуліцы Морг», «Таямніца
П0БАЛАВА, вёска ў Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Дабасна, каля аўтадарогі Бабруйск—Жлобін. Цэнтр сельсавета. За 24 км на ПдЗ ад г. Рагачоў, 145 км ад Гомеля, 7 км ад чыг. ст. Чырвоны Бераг. 705 ж., 263 двары (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, агггэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква Пятра і Паўла (1990). Брацкая магіла чырвонаармейцаў, якія загінулі ў 1918. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан. Вядома з 16 ст. як вёска Рэчыцкага пав. ВКЛ. 3 1595 мястэчка, мела каралеўскі npuвілей на гандаль і кірмашы, пацверджаны ў 1788. Належала Зяньковічам, Варанецкім, Жукоўскім, Маліноўскім. 3 1793 y Рас. імперыі, з 1795 y Бабруйскім пав. Мінскай губ., з 1865 належала Кутаеву. У 1880-я г. каля 300 ж., 50 двароў, царква, млын, 4 крамы. 3 1924 цэнтр сельсавета Рагачоўскага раёна. У Вял. Айч. вайну акупіравана ням. фашыстамі, разбурана. Адноўлена пасля вайны.
ГІ0БАЛБ Леанід Давыдавіч (н. 28.5.1924, в. Мікалаева Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. археолаг. Д-р гіст. н. (1978), праф. (1990). Скончыў ін-т фізічнай культуры (1950), БДУ (1951). У 1950—55 працаваў ва ўстановах нар. асветы. 3 1958 супрацоўнік Ін-та гісторыі АН Беларусі; з 1970 заг. сектара, з 1980 заг. аддзела археалогіі, y 1986—91 — археалогіі першабытнага грамадства. 3 1991 вядучы навук. супрацоўнік, з 1997 гал. хавальнік фондаў Музея гісторыі Нац. АН Беларусі. Чл. Міжнар. уніі слав. археалогіі, Польскага археал. т-ва. Асн. кірунак навук. дзейнасці — вывучэнне гісторыі стараж. славян ў Еўропе, y т.л. на Беларусі. Т в Славянскне древностн Белорусснн: (ранннй этап зарубннецкой культуры). Мн., 1971; Славянскяс древноста Белоруссмм: (моінльннкн раннего этапа зарубннецкой культуры). Мн., 1973; Славянскне древностн
Герб «Побуг».
«П0БУГ», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся бсшьш за 160 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y тл. Грабоўскія, Доўнар-Запольскія, Каняцпольскія. Mae ў блакітным полі выяву сярэбранай падковы з пастаўленым на ёй залатым кавалерскім іфыжом. Клейнод — над прылбідай з каронай палова сярэбранага харта. У першапачатковым варыянце герб меў чырв. поле. Вядомы з канца 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413. П 0БЫ Т, гл. Быт. «П0ВЕСТБ ВРЕМЕННЫХ ЛЕТ» , гл. «Аповесць мінулых гадоў». П0ГЕНДОРФ (Poggendorfl) Іаган Крысціян (29.12.1796, г. Гамбург, Германія — 24.1.1877), нямецкі фізік і выдавец. Чл. Берлінскай АН (1839). Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1869). Вучыўся ў Берлінскім ун-де (1820—24), з 1834 праф. гэтага ун-та. Навук. працы па алектрамагнетызме і гісторыі фізікі. Вынайшаў і ўдасканаліў шэраг электравымяральных прылад. Заснавальнік і рэдактар бібліягр. даведніка прыродазнаўчых і матэм. навук (1863), які носіць яго імя і выдаецца цяпер. П0ДКІНА Марыяна Барысаўна (н. 10.2.1931, г. Краснадар, Расія), расій-
ская і бел. артыстка балета, педагог. Нар. арт. Расіі (1967). Скончыла Пермскае харэагр. вуч. (1950), y 1951—89 выкладала ў ім (з перапынкамі). У 1950—91 працавала ў рас. і замежных т-рах. 3 1994 на Беларусі: рэпетытар-педагог y Дзярж. т-ры муз. камедыі, з 1998 y Нац. акад. т-ры балета Беларусі. Да 1974 выступала на сцэне. Яе выканальніцкай манеры ўласцівы яркі, вобразны стыль танца, які вызначаўся віртуознай тэхнікай, тэмпераментам. Першая выканаўца партый: Грушанька («Грушанька» Б.Машкова), Ma ui («Бераг надзеі» А.Пятрова), Марутка («Выбух» М.Крукава і Г.Церпілоўскага). Сярод інш. партый: Кітры («Дон Кіхсгг» Л.Мінкуса), Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Гаспадыня Меднай гары («Каменная кветка» С.Пракоф’ева) і інш.
«П0ДЛЫЯ ЛКЬДЗІ», тэрмін, што ўжываўся ў некаторых заканад. актах Расіі 18 ст. ў адносінах да ніжэйшых пластоў гар. насельніцтва. Рэгламент Гал. магістрата (1721) называў «Пл.» асоб, якія знаходзіліся «ў наймах і чорных работах», г. зн. «нерэгулярных» (немаёмасных) гараджан, што не ўваходзілі ў склад мяшчан. П0ДСЦІЛБНАЯ ПАВЁРХНЯ ў г е а г р a ф і і, паверхня Зямлі (расліннасць, глеба, грунт, вада, снег і інш.), якая ўзаемадзейнічае з атмасферай y працэсе цепла- і вільгацеабмену. З’яўляецца таксама крыніцай пылу і ядраў кандэнсацыі для атмасферы. Уплывае на фіз. стан атмасферы, y т. л. на надвор’е і клімат, вызначае мясц. асаблівасці атм. цыркуляцыі. П.п. ў г e a л о г i і фіксуе мяжу сутыкнення больш маладых адкладаў горных парод з больш стараж.; крыццё ніжняга і падэшва верхняга слоя. У межах тэктанічных структурных комплексаў П.п. з’яўляецца перадперарыўнай, таксама паверхняй размыву, дэнудацыі. І.В.Клімовіч.
(1968), акад. AH СССР (1984). Герой Сац. Працы (1985). Скончыў Маскоўскі ун-т (1951). У 1956—67 y Ін-це фізікі і матэматыкі (у 1963—67 дырэктар), з 1967 дырэктар Ін-та фізікі паўправаднікоў, y 1984—92 прэзідэнт АН Літвы. Навук. працы па фізіцы паўправаднікоў і паўправадніковай электроніцы (гарачыя электроны, звышхуткадзейныя цвердацельныя электронныя прылады). Ленінская прэмія 1978, Дзярж. прэмія СССР 1988. Te:. Фнзяка быстродействуюшнх транзпсторов. Вюіьнюс, 1989.
культ. цэнтр краіны. Прам-сць: машынабудаванне (у тл. трансп., с.-г., дакладнае, эл.-тэхн., прылада- і дызелебудаванне, вытв-сць падшыпнікаў), харч., гумавая, парфумерная, швейная, шкляная, паліграфічная. Штогадовыя міжнар. і нац. кірмашы. Ун-т, мед. акадэмія. Тэатры, y тл . оперны. Музеі: нац., археал., муз. інструментаў і інш. Цэнтр турызму.
У 8—9 ст. П. — гарадзішча, вакол якога склаўся горад. У 10 ст. адна з гал. рэзідэнцый польскіх князёў. 3 968 сядзіба першага польП 03Е Р Н Барыс Паўлавіч (19.7.1882, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 25.2.1939), са- скага біскупства. У 1005 тут падпісаны мірны паміж каралём Баляславам I Храбрым вецкі дзярж. і паліт. дзеяч, удзельнік ба- дагавор і архібісі^упам магдэбургскім Тагіно. У 1253 рацьбы за сав. ўладу на Беларусі. Вучыў- П. атрымала магдэбургскае права. 3 сярэся ў Маск. ун-це. 3 1903 на падп. ра- дзіны 13 ст. адм.-паліт. цэнтр Велікаполыйчы. боце ў Ніжнім Ноўгарадзе, Самары, Ка- У 15— 16 ст. адзін з буйных гандл. і культ. зані, Волагдзе, Маскве, Мінску. Пасля цэнтраў краіны (у 16 ст. каля 20 тыс. жыхаЛют. рэвалюцыі 1917 першы старшыня роў). 3 сярэдзіны 17 ст. занепадала ў выніку Мінскага Савета рабочых і саддацкіх войнаў (Паўночная еаіша 1655— 60, Паўночная дэпутатаў (да ліп. 1917). Удзельнік вайна 1700—21) і эпідэмій (у пач. 18 ст. — 12 Кастр. рэвалюцыі 1917 на Пскоўшчыне, тыс. жыхароў). У 1793 ацышла да Прусіі. 3 1807 y складзе Варшаўскага герцагства, з 1815 — чл. Пскоўскага ВРК, камісар Паўн. Пазнанскага вялікага княства. Туг адбылося фронту. У 1918 камісар Петраградскай антыпрус. Пазнанскае паўстанне 1848. Пасля ваен. акругі, адначасова член Рэўваен1-й сусв. вайны і Пазнанскага паўстання савета Балт. флоту. Удзельнік грамадз. 1918— 19 y складзе адноўленай Польскай дзяржавы. У 2-ю сусв. вайну захоплена ням.-фаш. вайны, чл. РВС 5-й і 7-й армій, Зах. і войскамі (1939). У 1945 вызвалена Сав. АрУсх. франтоў. 3 1922 сакратар Паўн.міяй. У 1956 y П. адбыўся першы ў ПНР маЗах. бюро ЦК РКП(б), з 1926 рэктар савы рабочы пратэст. Ленінградскага камуніст. ун-та, з 1930 Гіст. ядро П. — т. зв. Тумскі востраў на сакратар Ленінградскага абкома ВКП(б), правым беразе Варты. Тут знаходзяцца раз 1937 пракурор Ленінградскай вобл. манскі касцёл св. Яна (каля 1200 — 1512), Чл. ВЦВК і ЦВК СССР. Рэпрэсіраваны гатычны сабор (сярэдзіна 12 — пач. 16 ст., на ў 1937, рэабілітаваны пасмяротна. месцы касцёлаў 10 і 11 ст., y інтэр’еры грабніцы і надмагіллі, y т.л. 10 ст.), касцёл Дзевы П03НАНБ (Poznan), горад на 3 ПольМарыі (15 ст.). На левым беразе — Стары гошчы, на р. Варта. Адм. ц. Велікапольрад (развіваўся з 13 ст.) з рэгулярнай скага ваяводства. 660 тыс. ж. (1999). Ву- планіроўкай. На цэнтр. плошчы Рынак — разел чыгунак і аўтадарог, рачны порт. туша (13— 14 ст., перабудавана ў 1550—60 y Міжнар. аэрапорт. Важны эканам. і стьші рэнесансу; жылыя дамы 16— 19 ст., часта з галерэямі). Захавалася шмат кляштараў і касцёлаў y стылі барока. У 19 — пач. 20 ст. на 3 ад Старога горада сфарміраваўся цэнтр П. з палацамі і грамадскімі будынкамі ў стылях класіцызму, эклектыкі і сучаснай архітэктуры. У пасляваен. гады адноўлены пашкоджаныя арх. помнікі, узведзены комплекс міжнар. кірмашу, гасцініца «Меркурый*, ансамбль новага цэнтра, новыя жылыя раёны абапал р. Варта.
п б з н я к Вячаслаў Аляксандравіч (н. 30.4.1940, Мінск), бел. мастак манум,дэкар. мастацтва. Скончыў Бел. тэатр маст. ін-т (1967), выкладаў y ім y 1968— 69. Сярод твораў вітражы: «Музы» для Дзярж. рус. драм. т-ра Беларусі (1976), «Помнікі старажытнага беларускага дойлідства» для Галоўпаштамта (1980), y вестыбюлі корпуса Мінскага лінгвістычнага ун-та (1982), чыг. вакзала (1983), вітраж з размалёўкай Дамавой царквы (1987, усе ў Мінску), «Нарачанскія матывы» для гасцініцы «Нарач» (1983), для Палаца піянераў y Брэсце (1990— 91), санаторыя «Радон» Гродзенскай вобл. (1993—94). Выканаў Вянок Славы і дэкар. афармленне столі ў Зале цырыманіялаў плошчы Перамогі ў Мінску (1985). Творы П. вылучаюцца кампазіцыйнай завершанасцю, гарманічнасцю колеравых і пластычных суадносін.
П0ДЫУМ, п о д ы й (лац. pcxiium), 1) высокая, звычайна прамавугольная платформа з лесвіцай з аднаго боку і стромкімі іншымі бакамі. На П. ўзводзіліся ант. (пераважна рым. і этрускія) храмы. 2) Узвышэнне ў старажытнарым. цыркў з крэсламі для імператара, сенатараў і інш. высокапастаўленых асоб. 3) Узвышэнне для натуры ў скульптараў, мастакоў. П0ЖЭЛА (Pozela) Юрас (н. 5.12.1925, Масква), літоўскі фізік. Акад. АН Літвы
позняк____________ 447
Познань. Стары горад.
Л. Ф. Салавей.
448
позняк
П03НЯК (Pozniak) Тэлесфар (н. 28.11.1932, в. Трапалава Вілейскага р-на Мінскай вобл.), польскі літаратуразнавец, крытык. Д-р філал. н. (1969). Скончыў Вроцлаўскі ун-т (1955), з 1983 яго праф., заг. аддзела рус. і інш. слав. л-р Ін-та слав. філалогіі. Даследуе ўсх.-слав. л-ры. Аўтар манаграфій «Дастаеўскі ў коле рускіх сімвалістаў» (1969), «Дастаеўскі і Усход» (1992), артыкулаў пра М.Гогаля, А.Астроўскага, А.Чэхава, М.Шолахава, Л.Лявонава і інш. Вывучае творчасць К.Чорнага, бел. сав. паэзію ваен. часу, польск. матывы ў творчасці Я.Купалы, польска-бел. літ. сувязі, рэцэнзуе працы бел. літ.-знаўцаў. Аўтар «Анталогіі беларускай літаратуры XIX — пачатку XX ст.» (1993), «Анталогіі беларускай паэзіі XX ст> (1997), гіст. нарыса «Беларуская літаратура» ў кн. «Гісторыя еўрапейскіх літаратур» (т. 3, ч. 1, 1989). В.П.Рагойша. П0ЙМА, п о п л a ў, частка дна рачной даліны, якая заліваецца вадой y разводдзе або ў час паводкі. Фарміруецца ў выніку адкладання наносаў пры бакавых зрухах рэчышча. У аснове П. залягае рэчышчавы алювій або карэнныя пароды, перакрытыя поймавым наілкам, які штогод намнажаецца ў разводдзе. Выш. П. над рэчышчам y межань — ад некалькіх дзесяткаў сантыметраў да некалькіх метраў, шырыня на вял. раўнінных рэках ад некалькіх да дзесяткаў кіламетраў. У далінах горных рэк П. трапляюцца толькі на асобных участках. П. падзяляюцца на п р ы р э ч ы ш ч а в ы я — найб. высокія, складзеныя з буйназярністага пяску; ц э н т р а л ь н ы я — складзеныя з больш дробнага матэрыялу; п р ы т э р а с н ы я — паніжаныя, забалочаныя, высланыя ілістым матэрыялам. Адрозніваюць П. д в у х б а к о в ы я i a д н a B a ie о в ы я. Паверхня П. часта падзелена невысокім уступам на н і з к y ю, якая заліваецца
В.Позняк. Вітраж y будынку Галоўпаштамта ў Мінску. 1980.
вадой штогод, і в ы с о к y ю, якая затапляецца 1 раз y некалькі гадоў (у час высокіх паводак). Рэльеф П. ўскладняецца прырэчышчавымі валамі, поймавымі грывамі, старыцамі, старычнымі азёрамі, дзюнамі, астанцамі першай надпоймавай тэрасы. На П. фарміруюцца ўрадлівыя поймавыя глебы. Расліннасць пераважна лугавая, цэнтр. і прытэрасная П. звычайна ўкрыты хмызнякамі або поймавымі лясамі. Жывёльны свет П. багаты вадаплаўнымі і балотнымі птушкамі. Вясной на П. нерастуе рыба. Скарыстоўваюцца пад сенажаць і пашу, асушаныя ўчасткі — зрэдку пад ворыва.
На тэр. Беларусі, y вобласці распаўсюджвання ледавіковых адкладаў апошняга зледзянення (Бел. Паазер’е), дзе рачныя даліны вызначаюцца адноснай маладосцю, П. не распрацаваныя, вузкія (шыр. да 300—500 м, месцамі 2,5— 3 км) або адсутнічаюць. У больш стараж. распрацаваных далінах (цэнтр. і паўд. раёны) шыр. П. ад 2—8 да 15 км, месцамі 20—30 км (р. Прыпяць пры ўпадзенні Піны і Ясельды). Выш. П. над межанным узроўнем y рачных далінах Палесся 0,5—3 м, y цэнтр. і паўн. ч. — ад 1,5—4 да 6 м. У разводдзе П. затапляецца на глыб. 0,3—0,8 м, найб. 1,5—2 м. Перыяд затаплення на сярэдніх і вял. рэках 1—3 месяцы, на малых — ад некалькіх сутак да месяца. П0ЙМАВЫЯ ГЛЁБЫ, а л ю в і я л ь н ы я г л е б ы, тыпы глеб, якія ўтвараюцца ў поймах на рачных адкладах ва ўмовах перыяд. затаплення. Вызначаюцца высокай біягеннасцю (населенасцю жывымі істотамі), інтэнсіўнымі глебаўтваральнымі працэсамі, слаістым марфал. профілем. Паводле воднага і цеплавога рэжымаў, мех. складу, ступені агляення, колькасці гумусу П.г. падзяляюцца на поймавыя дзярновыя, поймавыя дзярновыя забалочаныя і поймавыя тарфяна-балотныя глебы. Найб. пашыраны на Палессі. Большасць П.г. вызначаецца высокай урадлівасцю, але патрабуе рэгулявання воднага рэжыму (арашэнне, асушэнне). Выкарыстоўваюць пад сенажаці і пашы, радзей пад вырошчванне агародніны. П0ЙМАВЫЯ ЛЯСЬІ, лясы ў поіімах рэк, якія перыядычна затапляюцца ў час веснавога разводдзя і пры разлівах ад дажджоў y летне-асенні перыяд. Склад і структура П.л. вызначаюйца геамарфал. і экалагічнымі ўмовамі розных ч. рачной поймы: працягласцю і вышынёй затаплення, амплітудай вагання і ступенню праточнасці грунтавых вод, саставам алювіяльных адкладаў. У П.л. пашыраны ўстойлівыя да затаплення віды раслін: дуб звычайны, вольха чорная, ясень звычайны, радзей бярозы павіслая і пушыстая, асіна, вяз гладкі, бераст, некат. віды вербаў, свідзіна крывава-чырвоная, брызгліна еўрапейская, крушына ломкая, парэчкі чорныя, ажыны. На павышаных участках з непрацяглым затапленнем растуць ляшчына і снітка. У далінах старых пойм, дзе адсутнічае затапленне, трапляюцца пазапоймавыя расліны: граб, клён, ліпа, рабіна, маліны, чарніцы, кісліца, арляк. Масівы П.л. пашыраны ў поймах рэк
Дняпро, Нёман, Бярэзіна, Пціч, Сож, найлепш захаваліся ў пойме р. Прыпяць і ў нізоўях яе прытокаў. П.л. маюць важнае вода- і глебаахоўнае значэнВ.С.Гельтман не. П0ЙНТЫ НГ (Poynting) Джон Генры (9.9.1852, Монтан, Вялікабрытанія — 30.3.1914), англійскі фізік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва. Скончыў Лонданскі (1872) і Кембрыджскі (1876) ун-ты. 3 1876 y М анчэстэрскім ун-це, з 1878 y Кавендышскай лабараторыі, з 1880 y Бірмінгемскім ун-це (з 1890 праф.). Навук. працы па даследаванні эл. з’яў, пераносу энергіі, тэорыі выпрамянення. Увёў паняцце пра шчыльнасць патоку эл.-магн. энергіі (гл. Пойнтынга вектар), вызначыў шчыльнасць Зямпі (1891) і гравітацыйную пастаянную (1893). У 1903 выказаў ідэю аб тармажэнні сонечным святлом геліяйэнтрычнага руху касм. цел (гл. Пойнтынга— Робертсана з ’ява). Л іт С п а с с к і і й Б.М. Рісторня фмзнкм. Ч. 2. 2 нзл. М„ 1977. П0ЙНТЫНГА BÉKTAP, вектар шчыльнасці патоку эл.-магн. энергіі; асобны выпадак Умава вектара. Выражаецца формулай 7? = х t лзе ~Й — напружанасці эл. і магн. палёў y электрамагнітнай хвалі адпаведна. Паняцце ўведзена Дж.Г. Пойнтынгам. Модуль П.в. роўны энергіі, якая пераносіцца за адзінку часу праз адзінку плошчы паверхні, перпендыкулярнай да напрамку распаўсюджвання эл.-магн. хвалі (напрамку П.в.). Паток П.в. праз замкнутую паверхню, яКая абмяжоўвае сістэму зараджаных часціц, дае энергію, якую страчвае гэтая сістэма за адзінку часу ў выніку выпрамянення эл.магн. хваль (гл. Максвемі ўраўненні). П0ЙНТЫНГА—Р0БЕРТСАНА З’ЯВА, паступовае памяншэнне моманту імпульсу часйіцы пры яе руху ў полі прыцягнення зоркі з прычыны тармажэння, выкліканага паглынаннем і перавыпрамяненнем целам фатонаў поля выпрамянення зоркі. Названы па імю Дж.Г.Пойнтынга і амер. фізіка Г.Робертсана, які даследаваў гэтую з'яву ў 1937. П.— Р.з. ўлічваецца ў тэорыі эвалюцыі метэорнага рэчыва Сонечнай сістэмы і касмалогіі планетарных сістэм. П0КАРНІ, П о к a р н ы (Pokomÿ) Карал (18.1.1891, Паўліцы, каля г. Знойма, Чэхія — 14.2.1962), чэшскі скульптар. Нар. мастак Чэхаславакіі (1956). Ганаровы чл. AM СССР (1958). Вучыўся ў Маст.-прамысл. школе (1911— 14), AM (1914— 17) y І.Мысльбека ў Празе. Аўтар рэалістычна абагульненых па формах твораў: помнікі загінуўшым шахцёрам y Лазах (1925), y Осеку (1936—38), А.Ірасеку (1952), Б.Немцавай (1954) y Празе, рэльефы для Нац. помніка ў Празе (1936—38), манумент «Братанне» ў г. Чэска-Тршэбава (1947—50). Дзярж. прэміі Чэхаславакіі 1949, 1952, 1955. Літ:. К о л п н н с к я й Ю.Д. Карел Покорны. М., 1961. П0КАЦБ, рака ў Краснапольскім р-не Магілёўскай вобл., Чачэрскім і Вет-
каўскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 76 км. Пл. вадазбору 504 км2. Пачынаецца за 500 м на 3 ад пас. Няўмесны Краснапольскага р-на, вусце за 1 км на ПнЗ ад в. Петраполле Веткаўскага р-на. Цячэ па Чачорскай раўніне. Даліна на вял. працягу добра распрацаваная, трапецападобная, шыр. 0,5— 1,5 k m , y верхнім цячэнні невыразная, y ніжнім зліваецца з поймай р. Сож. Рэчышча каналізаванае ў Чачэрскім р-не на працягу 3,3 км, на астатнім гірацягу моцназвілістае, меандруе. Прымае сцёк з меліярац. каналаў. nÔKEJIbCA З’ЙВА, змена паказчыка пераламлення святла ў крышталях, змешчаных y эл. поле, прапарцыянальная напружанасці прыкладзенага поля. Вядзе да ўзнікнення падвойнага праменепераламлення і яго змены. Выкарыстоўваецца ў сістэмах кіравання светлавымі патокамі з дапамогай эл. палёў (напр., мадуляцыя свяш а). Выяўлена ням. фізікам Ф.Покельсам (1894). П0КРАЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства каля в. Покры Брэсцкага р-на. Пабудавана ў 1739, часткова перабудавана ў 19 ст. Узор драўлянай пабудовы цэнтрычнай кампазіцыі, y архітэктуры якой адзначаюцца рысы стылю барока. Крыжападобны ў плане будынак з 5-граннай апсідай накрыты 2-схільным дахам. Сяродкрыжжа завершана фігурнай вежачкай. Да апсіды прылягаюць 2 маленькія рызніцы. 3 захаду да царквы прыбудавана 2-ярусная званіца (васьмярык на чацверыку), накрытая 8-гранным шатровым дахам. Сцены будынка вертыкальна ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі. Вуглы апрацаваны разьбянымі накладкамі. С. Ф. Самбук.
П0КРЫВА ТЭКТАНІЧНАЕ, ш a р я ж, пакаты насоў мас горных парод y выніку тэктанічных рухаў на іншыя (часцей больш маладыя пароды) па субгарыз. або пакатахвалістай паверхні на вял. плошчы з перамяшчэннем y дзесяткі — некалькі соцень кіламетраў. Перамешчаныя масы наз. а л а х т о н . а пароды, што залягаюць y аснове покрыва, — а ў т а х т о н . Выступы аўтахтона сярод алахтона наз. т э к т а н і ч н ы я в о к н ы , a астанцы алахтона сярод аўтахтона — к л і п ы. Характэрны для горных збудаванняў Альпаў, Скалістых гор, Карпат, Каўказа 1 інш. П 0КРЫ ЎН Ы ЛВДАВІК, м а ц е р ы к о в ы л ё д, наземны ледавік y выглядзе суцэльнага ледзянога шчыта (купала). Дасягае магутнасці некалькіх кіламетраў (больш за 4 k m y Антарктыдзе) і плошчай y мільёны квадратных кіламетраў. Утвараецца там, дзе снегавая лінія апускаецца да ўзроўню нізін. Напрамак руху і шчытападобная пукагая форма П.л. не залежайь ад характару рэльефу дна. Вобласць жыўлення размешчана ў цэнтр., найб. узвышанай частцы, адкуль лёд расцякаецца да краёў. Расход лёду ажыццяўляецца пераважна за кошт яго сцёку ў шэльфавыя ледавікі і адколвання айсбергаў. П.л. займаюць пл. 14,4. млн. км2, з іх 85,3% прыпадае на Антарктыду, 12,1% на Грэнландыю, 2,6% на ледавікі Канадскага Арктычнага архіпелага, Іславдыі, Шпіцбергена і інш. астравоў Арктычнага басейна. П 0КРЫ ЎНЫ Я КУЛЬТЎРЫ, с.-г. культуры, пад якія падсяваюць насенне інш. раслін (падсяўных культур). Сумеснае іх вырошчванне дазваляе атрымаць 2 ураджаі кармавых раслін за год, рацыянальна выкарыстоўваць сонечную энергію, вільгаць, пажыўныя рэчывы глебы. П.к. павінны мець кароткі вегетац. перыяд, рана вызваляць пашу, не зацяняць падсяўную культуру. Як П.к. выкарыстоўваюць азімыя (жыта, пшаніца) і яравыя (ячмень, пшаніца, авёс) збожжавыя, лён і інш. Усходы падсяўных культур павінны добра пераносіць зацяненне, запаволена расці ў першую палову вегетац. перыяду, не пагаршаць умовы росту П.к. Часцей гэта травы — шматгадовыя (канюшына, цімафееўка, люцэрна, эспарцэт) або аднагадовыя (сырадэля, лубін, баркун, морква, турнэпс).
Покраўская царква
П0КРАШАВА, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл., на аўтодарозе Мінск— Слуцк. Цэнтр сельсавета. За 18 км на Пн ад горада і 20 км ад чыг. ст. Слуцк, 85 км ад Мінска. 519 ж., 221 двор (2000). Слуцкі воцатны з-д. Клуб, б-ка. Брацкія магілы сав. воінаў. 15. Зак. 103.
П0КРЫ ЎНЫ Я TKÂHKI, вонкавыя ўтварэнні арганізма на мяжы са знешнім асяроддзем. Асн. фуншыі П.т. — ахова, абмен рэчываў (у т.л. газаабмен, транспірацыя), тэрмарэгуляцыя, дотык, выдаленне, часам жыўленне (напр., y стужачных чарвей, скрэбняў, паганафор). У р a с л і н адрозніваюць П.т. першасныя і другасныя. Першасныя (эпідэрміс, або эпідэрма, і эпіблема) вылучаюцца з пратадэрмы. Эпідэрма развіваецца на парастках, лісці, ч. кветак, пладах, насенні; сценкі яе клетак укрыты кутыкулай. Эпіблема ўтвараецца на канцы кораня, выконвае функцыі двухбаковапранікальнай мембраны. Пасля яе адміран-
п о л а ___________________ 449 ня
абарончую
функцыю
выконвае
экзадэрма, якая адасабляецца з вонка-
вых слаёў клетак першаснай кары. У голанасенных і двухдомных раслін на сцёблах і каранях першасныя П.т. замяняюцца на другасныя — корак (вытворнае фелагену), непранікальны для газападобных і вадкіх рэчываў. Ён уваходзіць y склад перыдэрмы, газаабмен y якой адбываецца праз рьгхлыя ўчасткі — чачавічкі. У ж ы в ё л П.т. складаюцца з покрыўнага (скурнага) эпітэлію (эпідэрмісу). У некат. з іх (немертыны, галаваногія малюскі, пазваночныя) y састаў П.т. уваходзіць мезадэрмальны злучальнатканкавы слой, або дэрма. Для П.т. жывёл характэрны вытворныя: валасы, хіцін панцыра членістаногіх, кутыкула, ракавіны малюскаў, луска, пер’е, кіпцюры, пазногці, скурныя залозы і інш. 3 П.т. звязаны пігментныя клеткі.
A. М. Петрыкаў.
ПОЛ, сукупнасць марфалагічных, фізіялагічных, біяхімічных і інш. адзнак арганізма, якія абумоўліваюць узнаўленне падобнага да сябе. Уласцівы ўсім жывым арганізмам. Асобіны з процілеглымі адзнакамі здольны злівацца адна з адной (некат. аднаклетачныя водарасці) або прадуцыраваць гаметы розных тыпаў, якія пры зліцці ўтвараюць зіготу (большасць раслін і жывёл). 3 зіготы развіваецца новы арганізм; ён мае 2 адзінарныя (матчын і бацькаў) наборы храмасом гамет, што забяспечвае прайэс генет. рэкамбінацыі і спрыяе натураііьнаму адбору больш прыстасаваных форм. Гэта з’яўляецца асн. перавагай палавога размнажэння перад бясполым размнажэннем.
Р.Г.Заяц.
П0ЛА Вера Мікалаеўна (7.2.1901, Мінск — 15.10.1989), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1953). Прафес. падрыхтоўку атрымала ў Е.А.Міровіча. У 1922—IJ y Бел. т-ры імя Я.Купдлы. Адначасова выступала на эстрадзе як выканаўца бел. нар. песень. Актрыса яркага камед. таленту. Яе мастацтву былі ўласцівы гранічная тыповасць створаных вобразаў, псіхал. дакладнасць, шматграннасць характараў. Найб. значныя ролі: Агата («Паўлінка» Я.Купалы), Малання («Кар’ера таварыша Брызгаліна» Міровіча), Кацярына, Ганна Паўлаўна, Насця, Паўліна Бохан («Партызаны», «Хто смяецца апошнім», «Канец дружбы», «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы; за апошнюю ролю Дзярж. прэмія СССР 1952), Марыля («Бацькаўшчына» К.Чорнага), Карміцелька («Рамэо і Джульета» У.Шэкспіра), Дуэння («Дзень цудоўных падманаў» Р.Шэрыдана), Жыўка Попавіч («Пані міністэрша» Б.Нушыча), Прастакова («Недаростак» Дз.Фанвізіна), Лябёдкіна, Манефа, Белацелава, Карміна («Позняе каханне», «На ўсякага мудраца хапае прастаты», «Жаніііьба Бальзамінава», «Жаніцьба Бялугіна» А.Астроўскага, апошняя з М.Салаўёвым), графіня Чар-
ПОЛА
Літ: X a р т Г. Венецнанец Марко Поло: Пер. с англ. М., 1999.
ская («Уваскрэсенне» паводле Л.Тапстога), Аркадзіна («Чайка» А.Чэхава). Знялася ў фільмах «Хвоі гамоняць», «Паўлінка», «Пяюць жаваранкі», «Несцерка».
П0ЛАВА, вёска ў Белькаўскім с/с Пастаўскага р-на Віцебскай вобл., на р. Дзісна. Цэнтр калгаса. За 37 км на ПнУ ад г. Паставы, 250 км ад Віцебска, 3 км ад чыг. ст. Полава. 210 ж., 82 двары (2000). Пач. школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі.
Літ: Гісторыя беларускага тэатра. Т. 2. Мн„ 1985. Г.Г.Коваль.
В.М.Пол».
М.Пола.
П0ЛА (Polo) Марка (каля 1254, г. Венецыя, Італія — 8.1.1324), італьянскі падарожнік. У 1271 разам з бацькам і дзядзькам (венецыянскія гандляры) адправіўся ў Кітай праз М.Азію, Іранскае нагор’е, Памір, пустыні Такла-Макан і Гобі. У Кітаі пражыў каля 17 гадоў, быў на службе ў манг. хана Хубілая. Па яго даручэннях пабываў амаль ва ўсіх абласіхях краіны. У 1292 пакінуў Кітай морам цераз Малаку, Яву, Суматру, Цэйлон, Персію і вярнуўся ў Венецыю ў 1295. Прымаў удзел y вайне Венецыі з Генуяй. Каля 1297 трапіў y палон да генуэзцаў. Яго расказы аб падарожжах запісаны пізанцам Рустычана і змешчаны ў «Кнізе» Марка Пола (1298) — адной з першых еўрап. крыніц па геаграфіі, этнаграфіі, гісторыі краін Усходу. Тв: Рус. пер. — «Кннга» Марко Поло. М., 1956.
В.Пола ў ролі Агаты.
знізу светлае. Кормяцца мышападобнымі грызунамі, яшчаркамі, птушанятамі, насякомымі. Ахвяру душаць: абвіваюць кольцамі цела або прыціскаюць да зямлі. Адкладваюць да 40 яец. Да П. сапраўдных блізкія роды П. лазячых (Elaphe, каля 50 відаў, даўж. да 2 м), велікавокіх (Ptyas, каля 10 відаў, даўж. да 3,5 м) і інш. Э.Р.Самусенка.
П0ЛАК (Pollock) Джэксан (28.1.1912, г. Коды, штат Ваёмінг, ЗША — 11.8.1956),
П0ЛАЗАЎ Канстанцін Мікалаевіч (22.6.1914, г. Віцебск — 10.9.1977), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы мал. лейтэнантаў (1939). У Чырв. Арміі з 1936. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Цэнтр., Сцяпным і 1-м Укр. франтах. Удзельнік Львоўска-Сандамірскай, Пражскай і Берлінскай аперацый. Камандзір роты аўтаматчыкаў ст. лейтэнант П. вызначыўся ў жн. 1944 y баях за г. Самбар (Украіна), дзе рота на чале з ім уварвалася ў горад і вяла бой з ворагам да падыходу асн. сіл брыгады. Да 1969 працаваў y калгасе. П0ЛАЗНА, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл. У бас. р. Ушача, за 21 км на ПдЗ ад г.п. Ушачы. Пл. 0,15 км2, даўж. 490 м, найб. шырыня 430 м, найб. глыб. 32,5 м, даўж. берагавой лініі 1,55 км. Пл. вадазбору 0,5 км2. Катлавіна эварзійнага тыпу. Схілы выш. 10— 15 м (на ПнЗ — 5 м), спадзістыя, пад лесам. Берагі абрывістыя, пясчаныя. Дно да глыб. 7—9 м пясчанае, ніжэй сапрапелістае. Празрыстасць 4,2 м. Выцякае ручай y воз. Царкавішча. П0ЛАЗЫ с а п р а ў д н ы я (Coluber), род неядавітых змей сям. вужовых атр. паўзуноў. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, ва ўмераным і трапічным паясах Азіі, y Паўн. і Усх. Афрьшы, Паўн. і Цэнтр. Амерыцы. Жывуць y розных ландшафтах. Вельмі рухавыя, добра лазяць па дрэвах і скалах. Даўж. да 2,4 м. Цела зверху аднаколернае, часам яркае з цёмнымі палосамі і плямамі,
Полазы: 1 — жаўтабрухі; 2 — рознакаляровы; 3 — папярочнапаласаты; 4 — аліўкавы.
Дж.Полак Капрыз мора. 1947.
амерыканскі жывапісец, адзін з гал. прадстаўнікоў амер. абстрактнага экспрэсіянізму. Вучыўся ў Вышэйшай школе прыкладнога масдацтва ў ЛосАнджэлесе (1925—29) і ў Маст. студэнцкай лізе ў Нью-Йорку ў Т.Х.Бентана (1930—31). Пасля 1935 зазнаў уплыў
П.Пікасо і сюррэалізму («Ваўчыха», «Захавальнігі сакрэту», абедзве 1943, і інш.). У 1940-я г. звярнуўся да абстрактнага мастацтва. Працаваў y рэчышчы т. зв. жывапісу дзеяння, калі фарбы наносяцца непасрэдна з цюбікаў без дапамогі пэндзля (тэхніка «дрыпінг») па разасланым на падлозе палатне, што дазваляе спалучаць аўтарскую задуму з выпадковымі каляровымі і лінейнымі эфектамі. Сярод твораў: «Капрыз мора» (1947), «Арабескі № 13» (1948), «За межамі палатна № 7» (1949), «Lavender Mist № 1», «Восеньскі рытм № 30» (абодва 1950) і інш. 3 1951 працаваў y чорна-белым фігуратыўным жывапісе. ПбЛАК (Pollack) Міхай (1773, Вена — 5.1.1855), венгерскі архітэктар, прадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў Венскай AM. 3 1799 працаваў y Пешце. Пабудовы П. ў значнай ступені ствараюць класіцыстычнае аблічча левабярэжнай ч. Будапешта 18 — 1-й пал. 19 ст. Ім уласцівы манументальнасйь і прастата форм, стрыманая пластыка фасадаў, выразнасць архітэктанічнага дэкору: y Будапешце — лютэранская царква (1799), уласны дом (1822), будынкі Ваен. акадэміі (б. ліцэй Людовіка; 1829—35), Нац. музея (1837—47); Дом абл. савета ў Секешфехервары (1807— 12, з Я.Тэглем), замак y Алчуце (1819— 27, не захаваўся), дом камітацкай управы ў Сексардзе (1827—53). і.Л.Чэбан. П0ЛАНІ (Роіапуі) Джон Чарлз (н. 23.1.1929, Берлін), канадскі фізікахімік. Чл. Канадскага каралеўскага т-ва (1966), Лонданскага каралеўскага т-ва (1971). Скончыў Манчэстэрскі ун-т (1949, д-р філасофіі 1952). 3 1956 ва ун-це Таронта (з 1962 праф.). Навук. працы па хім. кінетыцы. Развіў новы кірунак y галіне дынамікі элементарных хім. працэсаў (1960—70-я г.). Распрацаваў метад вызначэння энергет. стану прадуктаў рэакцыі па ч вельмі слабым інфрачырвоным выпрамяненні асобных малекул. Нобелеўская прэмія 1986 (разам Лі Янам і Ц.Р.Хершбахам). П0ЛАСЦБ ЦЁЛА ж ы в ё л і ч а л а в е к а, прастора, якая абмежавана ўнутр. паверхняй сценкі цела, і дзе знаходзяцца ўнутр. органы. Адрозніваюць першасную поласць цела (не мае ўласнай сценкі) і другасную, або цэлом (мае ўласную сценку ў выглядзе перытанеальнага эпітэлію). У пазваночных жывёл другасная П.ц. падзяляецца на калясардэчную, ці перыкардыяльную, і брушную поласці. У наземных пазваночных і чалавека дыяфрагма, аддзяляе ўласна брушную поласць, дзе знаходзяцца стрававальныя, выдзяляльныя, палавыя органы, ад грудной, якая выслана плеўрай і мае лёгкія. А.С.Леанцюк. П0ЛАЎЦЫ, руская назва зах. адгалінавання сярэдневяковага цюркамоўнага народа, вядомага ў Азіі як кіпчакі (кыпчакі), y Еўропе — як куманы (каманы). У 11 ст. прыйшлі з тэр. Паўн.-Зах. Казахстана ў стэпы Паўн. Прычарнамор’я
і Каўказа. Падзяляліся на плем. саюзы на чале з ханамі. Займаліся качавой жывёлагадоўляй, жылі ў юртах. 3 1055 рабілі спусташальныя набегі на Русь, Венгрыю, Візантыю. У 1223 пераможаны мангола-татарамі. Пры нашэсці Батыя (1237—43) адышлі ў Венгрыю, потым часткова ў Балгарыю. Апошнія групы П. канчаткова асіміляваны венграмі ў канцы 19 ст. Літ.: П л е т н е в а 1990.
С.А. Половцы. М.,
«П0ЛАЦАК», беларуска-амерыканскі культурна-асветны цэнтр y ЗША. Размешчаны ў ваколіцы Стронгсвіл каля г. Кліўленд (штат Агайо). Засн. ў 1968 па ініцьмтыве і пры падтрымцы бел. грамадскіх дзеячаў y эміграцыі С.Карніловіча і К.Калошы. З’яўляедца месцам сходаў і вечарын грамадскасці, сустрэч беларусаў Паўн. Амерыкі, сямейных святкаванняў, маст. выставак, спарт. спаборніцтваў. Збірае і адпраўляе ў Беларусь гуманіт. дапамогу (у т.л. лекі) пацярпелым ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), прымае на лячэнне і аздараўленне бел. дзяцей з забруджанай зоны. На тэр. цэнтра дзейнічае правасл. царква Жыровіцкай Божай Маці, будуецца новая царква. На ахвяраваныя цэнтрам сродкі набыта выдавецкае абсталяванне і ў 1991—97 выдаваўся час. «Полацак». Кіруючы орган' — управа. А. СЛяднёва. «П0ЛАЦАК», беларускамоўны грамадскі, гісторыка-культуралагічны і літ. ілюстраваны часопіс, які вьшаваўся ў 1991—97. y г. Кліўленд (ЗША) бел.амерыканскім культ.-асв. цэнтрам «Попацак». Гал. мэта вьшання часопіса — спрыянне паяднанню беларусаў замежжа і Бацькаўшчыны. Раздзелы і рубрыкі: «Наша гісторыя», «Роднае слова», «Чарнобыльскі шлях», «Вобразы Бацькаўшчыны», «3 жыцьця эміграцыі», «3 эмігранцкіх выданьняў» і інш. Апублікаваў дакументы 19-й і 20-й сустрэч беларусаў Паўн. Амерыкі, I з’езда беларусаў свету, сустрэчы кіраўнікоў бел. суполак y замежжы, артыкулы па гісторыі і сучасным стане бел. эміграцыі, матэрыялы пра бел. асветнікаў і інш. Выйшла больш за 40 нумароў. А.С.Ляднёва, А.Я.Белы.
П0ЛАЦК, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Полацкага р-на Віцебскай вобл., на р. Зах. Дзвіна пры ўпадзенні ў яе р. Палата. За 100 км ад Віцебска, вузел чыг. ліній на Маладзечна, Віцебск, Невель (Расія), Даўгаўпілс (Латвія) і аўтадарог на Віцебск, Невель, Верхнядзвінск, Глыбокае, Лепель. Аэрапорт. 82,7 тыс. ж. (2000). П. (летапісны П о л о т е с к , П о л о т ь с к , П о л т е с к ; паводле скандынаўскіх car Pallteskiuborg, Palteskia) — самы стараж. горад Беларусі і адзін з найстаражытнейшых гарадоў усх. славян. Упершыню згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» (Лаўрэнцьеўскі і Іпацьеўскі спісы) пад 862. Засн. крывічамі на месцы паселішча балтаў 1-й пал. 1-га
полацк
451
тыс. (днепра-дзвінская культура). У 9 ст. размешчаны на беразе р. Палаты на гарадзішчы пл. 0,5 га і селішчы пл. 6 га. Згадваўся ў летапісах y 865 (y час вайны з кіеўскімі князямі Аскольдам і Дзірам) і ў 907 (у дагаворы кн. Апега з Візантыяй). У 980 (паводле інш. звестак y 970 ці 975) y час паходу на П. наўгародскага кн. Уладзіміра Святаславіча быў забіты першы гістарычна вядомы полацкі кн. Рагвалод, які «прыйшоў з-за мора». Яго дачка Рагнеда Рагвалодаўна стала жонкай вял. кіеўскага кн. Уладзіміра. Пэўны час П. быў y складзе Кіеўскай Русі. У 10— 13 ст. цэнтр буйнога Полацкага княства. Зручнае геагр. становішча на гандл. шляхах (зах,дзвінскае адгалінаванне шляху «з варагаў y грэкі») садзейнічала яго хугкаму эканам., паліт. і культ. развіццю. У 1105 (магчыма, з 992) y П. існавала епіскапская кафедра (гл. Полацкая праваслаўная епархія). 3 988 полацкім князем быў сын Рагнеды Ізяслаў Уладзіміравіч (памёр y 1001), з 1003 — Брачыслаў Ізяславіч, які здзейсніў y 1021 паход на Ноўгарад. Пры Усяславе Брачыславічу [1044— 1101] Полацкае княства дасягнула найб. росквіту. У 11— 12 ст. горад займаў пл. каля 80 га, меў каля 8 тыс. жыхароў. Нават пасля падзелу ў 1101 княства паміж сынамі Усяслава П. заставаўся буйным паліт. цэнтрам і гал. канкурэнтам Кіева. У 1127 кіеўскі кн. Мсціслаў Уладзіміравіч арганізаваў паход паўд. рус. князёў супраць полацкіх князёў, захапіў іх і ў 1129 выслаў y Візантыю. Але пасля вяртання іх дзяцей на радзіму барацьба працягвалася. У 1-й чвэрці 12 ст. актывізавалася гар. веча — сход палачан для вырашэння грамадскіх спраў, пытанняў вайны і міру, гандлю, судовых спрэчак. Ад імя веча («мужоў палачан») падпісваліся дагаворы з Рыгай і ганзейскімі купцамі. У 1132 веча абрала князем Васільку Святаславіча. У 1151 і 1158 за княжацкі трон y П. змагаліся друцкі кн. Рагвалод Барысавіч і мінскі кн. Расціслаў Глебавіч. У 1161 полацкім князем стаў Усяслаў Васількавіч. У 1262—63 y П. княжыў Таўцівіл. У 13 ст. полацкія дружыны разам з лівамі, латгаламі і эстамі змагаліся супраць ням. крыжакоў. 3 канца 13 — пач. 14 ст. П. y складзе Вялікага княства Літоўскага з правамі поўнай аўтаноміі. У 14 ст. вядомы полацкія князі Воін, Глеб, Андрэй Альгердавіч. 3 1392 П. кіравалі намеснікі вял. князя ВКЛ. У 1410 полацкія харугвы ўдзельнічалі ў разгроме Тэўтонскага ордэна пад Грунвальдам. Каля 1490 y П. нарадзіўся бел. першадрукар, асветнік і дзеяч культуры эпохі Адраджэння Ф .Скарына. У 1498 горад атрымаў магдэбургскае права. У 14— 16 ст. П. — самы вял. горад y ВКЛ, меў асобыя прывілеі (гл. Полацкае права, Палацкія прывілеі). 3 1504 цэнтр Полацкага ваяводства. 3 16 ст. горад меў герб: y блакітным полі трохмачтавы карабель з разгорнутымі ветразямі, вада сярэбра-
452
ная. У Лівонскую вайну 1558— 83 П. y 1563 заняты маск. зойскамі Івана IV (гл. Потцка абарона 1563). У 1579 адваяваны войскамі Стафана Баторыя. У 1580 y горад запрошаны прадстаўнікі ордэна езуітаў. 3 прыняішем Брэсцкай уніі 1596 Сафійскі сабор y П. стаў кафедральным уніяцкім саборам. У 1601 узніклі рамесніцкія цэхі кавалёў, кацельшчыкаў, слесараў, мечнікаў, залатых спраў майстроў і інш. У сярэдзіне 17 ст. ў П. каля 20 тыс. ж., пераважна рамеснікі. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1632— 34 y горадзе адбылося Полацкае паўстанне 1633. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 П. заняты рус. войскамі, паводле Андросаўскага перамір 'я 1667 вернуты Рэчы Паспалітай. У Паўночную вайну 1700—21 каля П. стаялі рус. войскі. У чэрв. 1705 іх наведаў цар Пётр 1. У выніку 1-га і 2-га падзелаў Рэчы Паспалітай y 1772 да Расіі адышла правабярэжная, y 1793 — левабярэжная ч. горада. У 1772—76 цэнтр Полацкай правінцыі, з 1776 —
Полацкага раёна, y 1924—30 і 1935—38 — Полацкай акругі. 3 1938 y Віцебскай вобл., горад абл. падпарадкавання. У пач. Вял. Айч. вайны часці Чырв. Арміі і гарнізон Полацкага ўмацаванага раёна больш як 3 тыдні стрымлівалі праціўніка на подступах да горада (гл. Лолацка абарона 1941). 16.7.1941 П. акупіраваны ням.-фашыстамі, якія знішчылі тут каля 150 тыс. жыхароў і ваеннапалонных, усе прамысл. прадпрыемствы, культ.-асв. ўстановы, 96% жыллёвага фонду. Дзейнічала Полацкае патрыятычнае падполле. Вызвалены 4.7.1944 войскамі 1-га Прыбалт. фронту і партызанамі ў ходзе Полацкай аперацыі 1944. У 1944—54 цэнтр Полацкай вобласці, з 1954 раённы цэнтр Віцебскай вобл. У 1970 y П. 64,2 тыс. жыхароў. У 9 ст. П. размяшчаўся на берагах р. Палата (адсюль назва горада) на ўмацаваным гарадзішчы. У 11 ст. дзядзінец перанесены на ўзгорак пры ўпадзенні Палаты ў Зах. Дзвіну. У 12— 13 ст. горад меў развітую планіровачную структуру; складаўся з пасялення на беразе Палаты (пачатковае гарадзішча і паселішча), Полацкага Верхняга замка,
Полацкай губерні, y 1778—96 — Полацкага намесніцтва. 3 1796 цэнтр павета Беларускай, з 1802 — Віцебскай губ. У 1781 зацверджаны новы герб горада — «Пагоня» (на сярэбраным полі выява конніка са шчытом і ўзнятым мячом). У вайну 1812 пасля захопу 26 ліп. франц. войскамі П. адбыліся Клясціцкія баі 1812, потым Полацкія бітвы 1812. У 19 ст. ў горадзе пераважала рамесная вытворчасць. У 1817 — 3340 ж.' Полацкі царкоўны сабор 1839 прыняў пастанову аб далучэнні уніяцкай царквы да праваслаўнай. У 1840—50-я г. было 6—9 гарбарняў (па 3—6 рабочых y кожнай), 3— 5 цагельняў, 2—3 піваварні, 8— 10 ганчарняў (2—4 рабочыя ў кожнай). У 1860-я г. працавалі тытунёвая ф-ка, гарэлачны з-д (каля 20 рабочых). Значнае месца ў развіцці горада займаў гандаль, пашырэнню якога спрыяла адкрыццё ў 1866 руху на ўчастку Дынабург—П. Рыга-Арлоўскай чыгункі. У 1860 працавалі 122 крамы, y 1865 — 456. У 1897 y П. 20 294 ж. У 1904 узнікла Полацкая арг-цыя РСДРП. У ліст. 1917 тут адбыўся Другі з’езд салдат 3-й арміі Заходняга фронту, y снежні — Трэці з’езд салдат 3-й арміі Заходняга фронту. 3 1919 y РСФСР, з 1924 y БССР — цэнтр
Вял. пасада (на правым беразе Зах. Дзвіны) і Запалоцця (за р. Палата). На тэр. Верхняга замка ў 11 ст. пабудаваны Полацкі Сафійскі сабор. У 12 ст. сфарміравалася самабытная Полацкая школа дойлідства; узведзены Полацкі княжацкі храм, княжацкія палаты, Прадцечанская царква (на в-ве Зах. Дзвіны, не захавалася), y прадмесці Бельчыцы — Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр; засн. Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр і пабудаваны яго саборны храм — Спаса-Праабражэнская царква і храм-пахавальня. У 14 ст. заселены левы бераг Зах. Дзвіны. У 1-й пал. 16 ст. пабудаваны драўляны кальвінскі збор (згарэў y 1660). У 1580 закладзены драўляныя касцёл і калегіум езуітаў, y 1-й пал. 17 ст. ўзведзены мураваныя будынкі Полацкага езуіцкага калегіума. У канцы 16 ст. планіровачная структура горада складалася з Верхняга і Ніжняга замкаў і 6 пасадаў: Вялікага, Запалоцкага, Востраўскага, Якіманскага, Крыўцова (за Зах. Дзвіной), Слабадскога (уздоўж р. Бельчыца); было каля 80 вуліц і завулкаў. П. з’яўляўся важным стратэг. пунктам і меў развітую сістэму абарончых умацаванняў. Верхні і Ніжні замкі былі абнесены драўлянымі сце-
полацк
намі з вежамі і злучаліся паміж сабой пад’ёмным мостам, перакінутым цераз роў. Абарончыя ўмацаванні неаднаразова гарэлі і зноў аднаўляліся. Перад будынкам езуіцкага калегіума пачала фарміравацца Полацкая Парадная плошча. У 17— 18 ст. існавала вял. колькасць мураваных манастыроў, цэркваў, касцёлаў, y т.л. Полацкі Богаяўленскі манастыр, Полацкі кляштар бернардзінцаў, Полацкі кляштар францысканцаў, Полацкі кляштар дамініканцаў, манастыр базыльян. У 2-й пал. 17 — 1-й пал. 18 ст. ў сувязі з войнамі горад заняпаў. Да сярэдзіны 18 ст. склалася прамавугольная сістэма планіроўкі цэнтр. ч. П. У 1778 для правабярэжнай ч. горада распрацаваны рэгулярны праектны план. Уздоўж Зах. Дзвіны па гал. вуліцы (сучасны праспект К.Маркса) запраектаваны 3 плошчы: гал., гар. магістрата і гандл. Галоўная (Парадная, потым Корпусная) плошча ў канцы 18 — пач. 19 ст. забудавана адм. будынкамі ў стылі класіцызму (захавалася часткова). Прамавугольную сістэму планіроўкі атрымала Запалоцце (таксама з 3 плошчамі). У 1838 распрацаваны праект плана для ўсяго горада, паводле якога рэгулярная сістэма планіроўкі развівалася і ў Задзвінскай ч., дзе ў цэнтры была запраектавана прамавугольная плошча. У паўн.-ўсх. ч. горада засн. новыя жылыя кварталы. Паводле генплана П. 1937— 39 (ін-т «Белдзяржпраект», арх. І.Рапапорт) пабудаваны прамысл. прадпрыемствы, шматпавярховыя жылыя дамы, адм. і грамадскія будынкі. У пасляваен. гады П. развіваўся паводле генплана 1948 («Беддзяржпраект», арх. Г.Заборскі, Л.Мацкевіч, А.Хегай; карэкціроўка 1964, Віцебскі аблпраект, арх. В.Данілаў, А.Данілава, Л.Яніна, З.Даўгяла). Агульнагар. цэнтр размяшчаецца на гал. rap. магістралі — праспекце К.Маркса з сістэмай плошчаў, падпарадкоўваецца гал. кампазіцыйнай восі — Зах. Дзвіне. У 1950—60-я г. рэканструявана цэнтр. ч. горада — пл. Леніна (б. Корпусная, цяпер Свабоды), праспект К.Маркса, вуліцы Гогаля і інш. Сучасны горад забудоўваецца паводле генплана 1972 (Мінскі філіял ЦНДІПгорадабудаўніцтва, арх. В.Чарнышоў, Г.Булдаў, М.Трагубовіч; карэкціроўка 1977). Уключае правабярэжжа, якое чыгункамі і р. Палата падзяляецца на планіровачныя раёны (Цэнтральны, Грамы І-я і Грамы 2-я, Паўночны, Запалоцце), і левабярэжжа — раён Задзвінне. Арх.-планіровачная структура Цэнтр. раёна — прамавугольная сетка вуліц з дробнымі кварталамі, забудаванымі 2—5-павярховымі дамамі. Адм.-грамацскі цэнтр фарміруецца на пл. Свабоды. На скрыжаванні праспекта К.Маркса з вул. Гогаля ўтворана пл. Ф.Скарыны (у 1974 тут устаноўлены помнік Скарыне). У інш. планіровачных раёнах правабярэжжа пераважае 1-павярховая забудова сядзібнага тыпу. Левабярэжжа складаецца з жылой зоны і паўд. прамысл. раёна. Створаны мікрараён Марыненка з 5— 9-павярховай забудовай, гандл. цэн-
трам. Зоны адпачынку — поймы Зах. Дзвіны і Палаты. Захаваліся фрагменты забудовы 17— 19 ст. па вул. Леніна, Полацкі жылы дом (Дом Пятра I), Полацкая кірха, дамы па вул. Скарыны, б. дом губернатара (у 2000 рэстаўрыраваны). Каля Сафійскага сабора знаходзіцца Барысаў камень (гл. Барысавы камяні) — помнік эпіграфікі 12 ст. Распрацаваны праект рэгенерацыі гіст. забудовы горада 1985 (БелНДІПгорадабудаўніцгва, арх. В.Токарава, І.Шамецька). У 2000 y П. пабудаваны мост цераз Зах. Дзвіну, пастаўлены помнік Ефрасінні Полацкай (скульпт. І.Голубеў). 3 10 ст. ў П. развіты кавальскае, ювелірнае, касцярэзнае, гарбарнае, шавецкае і інш. рамёствы. 12 ст. — росквіт пісьменства і адукацыі. Пры манастырах перапісваліся кнігі, вяліся летапісныя запісы, праводзілася навучанне падлеткаў. Дзейнасць Ефрасінні Полацкай апісана ў «Жыціі Ефрасінні Полацкай» — помніку бел. агіяграфічнай л-ры 12— 13 ст. 3 сярэдзіны 12 ст. тут працавалі дойлід Іаан і майстар-ювелір Лазар Богша. У 1161 Богша зрабіў Крыж Ефрасінні Полацкай. 3 11
Полацк Фрагмент лраспекта К.Маркса.
ст. вядомы помнікі эпіграфікі — надпісы, зробленыя ў П. ці выхадцамі з Полаччыны (на сценах Спаса-Праабражэнскай царквы Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра, на касцях, амфарах, плінфе і інш., Барысавых камянях і Рагвалодавым камені, a таксама надпіс палачаніна Жураговіца на сцяне Сафійскага сабора ў Кіеве). Захаваліся 3 рукапісныя помнікі 12— 14 ст. — Полацкія евангеллі. Матэрыяльная культура П. ўключала элементы горадабуд. структуры, асаблівасці фартыфікацыі, побыту, развітое рамяствб. У 2-й пал. 13— 14 ст. культура П. перажывала некат. заняпад. У 15 ст. тут назіраўся ўздым культ. жыцця. Ад гэтага часу і да 17 ст. ў горадзе існавала 12 манастыроў і каля 18 храмаў. У 1581 засн. Полацкі езуіцкі калегіум, які ў 1812 пераўтвораны ў Полацкую езуіцкую акадэмію. Першым рэктарам калегіума быў царк. і паліт. дзеяч, пісьменнік П .Скарга. Тут выкладалі
граматыку, рыторыку, паэтыку, лац. і стараж.-грэч. мовы, філасофію, фізіку, астраномію і інш. У 1618—21 і 1626— 27 чытаў лекцыі паэт-гуманіст М.К.Сарбеўскі. 3 калегіума выйшлі мастак В.Ваньковіч, скульптар і гравёр Ф.Талcmoù, драматург і гісторык Н Мусніцкі, пісьменнік Я.Баршчэўскі і інш. Пры калегіуме працаваў Полацкі школыіы тэатр\ створана Полацкай езуіцкай акадэміі бібліятэка. У 17 ст. пры Богаяўленскім манастыры дзейнічалі брацтвы і школа, y якой y 1656 выкладаў педагог, пісьменнік і публіцыст Сімяон Полацкі. У П. складзены зб. бел. музыкі 16— 17 ст. «Полацкі сшытак». У 1835 на базе езуіцкай акадэміі і піярскага вучылішча адкрыты Полацкі кадэцкі корпус. 3 1872 працавала Полацкая настаўніцкая семінарыя (у 1902 яе скончыў бел. паэт Я.Журба). У пач. 20 ст. працавалі жаночая дзярж. гімназія (гл. Полацкія гімназіі), 6 вучылішчаў рознага профілю, 5 царк.-прыходскіх школ, яўр. рэліг. школа. У 1925—28 дзейнічаў філіял літ. аб’яднання «Маладняк». У 1926 адкрыты Полацкі краязнаўчы музей. У 1936 на базе мясц. т-ра рабочай мо-
п о л а ц к ________________ 453 культуры, y т.л. Ф.Скарыны, майстрачаканшчыка па серабры I.Андрэева, рус. і бел. ўсходазнаўца К.Касовіча, этнографа і фалькларыста С.П .Сахарава, бел. кінарэжысёра Ю.В. Тарыча. Паводле меркаванняў некат. даследчыкаў, з Полаччыны паходзіць адзін з аўтараў і герояў «Слова пра паход Ігаравы» — Баян. Брацкія магілы сав. воінаў. Помнікі: Ефрасінні Полацкай, Ф.Скарыне, У.М.Азіну, ахвярам фашызму, сав. ваеннапалонным і ахвярам фаш. тэрсру, сав. воінам, воінам-гвардзейцам, камсамольцам Полаччыны, Вызвалення; Курган Бессмяротнасці. Помнікі археалогіі — гарадзішча і селішча (9— 10 ст.), вал Івана IV Грознага (16 ст.) і інш. Дзейнічаюць прадпрыемствы металаапр. (Полацкі завод сельгасабсталявання, Полацкі завод «Праммашрамонт»), хім. (Полацкі завод шкловалакна, італа-бел. прадпрыемства «Аджы Вуполста»), будматэрыялаў (Полацкі камбінат будматэрыялаў, з-д жалезабетонных вырабаў),
Плошча Ф Сісарыны ў Полацку. Фота 1998.
ладзі створаны калгасна-саўгасны т-р. У 1940—41 працавалі 16 агульнаадук. школ, буд. і лясны тэхнікумы, школьнае і дашкольнае педвучылішчы, 11 клубаў, кінатэатр, 9 б-к. У Вял. Айч. вайну знішчаны ўсе культ.-асв. ўстановы П. У пасляваен. час адноўлены ці адкрыты новыя. Сучасны П. — значны культ. цэнтр Віцебскай вобл. і Беларусі. Тут дзейнічаюць (2000) Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік (уключае больш за 7 пастаянна дзеючых музеяў: Полацкі музей беларускага кнігадрукавання, музей-бібліятэку Сімяона Полацкага, музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора, Полацкі музей баявой славы і інш., таксама ахоўную зону стараж. цэнтра горада), пед. каледж, мед. вучылішча, нац. гімназія, 15 сярэдніх, муз. і 2 спарт. школы, Дом дзіцячай творчасці, Цэнтр нац. культуры, 2 нар. т-ры, 3 палацы культуры, 21 б-ка. П. — радзіма многіх дзеячаў
дрэваапр. (акц. т-ва «Палатэск»), лёгкай (Полацкая фабрыка мастацкіх вырабаў «Сафія», ільнозавод, акц. т-ва «Мона»), харч. (камбінат хлебапрадуктаў, мясакамбінат, кансервавы з-д, малочны камбінат, хлебазавод, піўзавод, вінзавод) прам-сці; паліграфпрадпрыемства «Спадчына Ф.Скарыны», ЦЭЦ, раённае аб’яднанне Дзяржкамсельгастэхнікі, гідраметэастанцыя, лясгас, рыбгас «Полацкі». У П. знаходзяцца: Полацкі філіял Бел. камерцыйнага ун-та кіравання, Полацкі гандлёва-тэхналагічны каледж, Полацкі лясны тэхнікум, Полацкі сельскагаспадарчы тэхнікум, Полацкі педагагічны каледж, 3 ПТВ, мед. вучылішча, Hau. гімназія, Дом дзіцячай творчасці, Цэнтр нац. культур і рамёстваў, 2 нар. тэатры, 3 палацы культуры. П. — цэнтр Полацкай епархіі праваслаўнай царквы. Літ:. А л е к с е е в Л.В. Полоцкая земля в IX—XIII вв.: (Очеркм нсторнн Северной Белорусснн). М., 1966; Ш т ы х о в Г.В. Древ-
454
ПОЛАЦКА
ннй Полоцк IX—XIII вв. Мн., 1975; Я г о ж. Города Полоцкой землн (IX—XIII вв ). Мн., 1978; Полоцкне грамоты XIII — начала XVI вв. М., 1977—85; Полоцк: Нст. очерк. 2 нзд. Мн., 1987; Р а п п о п о р т П.А. Полоцкое зодчество XII в. / / Сов. архесотошя. 1980. № 3; С е л н ц к н й А.А. Жнвопнсь Полоцкой землм XI—XII вв. Мн„ 1992; A р л о ў У.А. Таямніцы полацкай гісторыі. Мн., 1994; Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны: Гісторыя Крыжа святой Еўфрасінні Полацкай. Мн., 1998; Т а р а с а ў С.В. Полацк IX—XVII стст.: Гісторыя і тапаграфія. Мн., 1998.
Г.В.Штыхаў, Т.А.Джумантаева, Л.А.Сяргеенка (гісторыя), Г.В.Штыхаў, Т.І.Чарняўская, С.Ф.Самбук (архітэктура), С.В.Тарасаў (культура).
П0ЛАЦКА АБАР0НА 1563 Адбьшася ў час Лівонскай вайны 1558— 83 супраць рас. войска. 31.1.1563 Полацк быў абложаны больш як 60-тысячнай арміяй цара Івана IV Грознага. Горад абараняў гарнізон (у т.л. некалькі польскіх і нанятых ням. рот), полацкая шляхта, гараджане на чале з ваяводам С.Давойнам. 5 лют. Іван IV зрабіў спробу захапіць умацаваны Вял. пасад, але быў выбіты з яго. 8 лют. ўмацаванні пасада былі разбураны артабстрэлам. Давойна адвёў свае сілы ў Верхні замак, a Вял. пасад загадаў падпаліць. 9 лют. рас. войскі захапілі пасад і пачалі артабстрэл замка з усіх бакоў. Абложаньм рабілі вылазкі, але яны не прынеслі рашучага поспеху. 15 лют. Давойна згадзіўся здаць замак і прыбыў y стаўку цара. Але і пасля гэтага некат. абаронцы працягвалі супраціўленне, ім было дазволена з маёмасцю і зброяй без перашкод пакінуць Полацк. Горад быў разрабаваны, шмат гараджан і шляхты выведзена ў палон. Захоп Полацка — буйнейшая перамога Маскоўскай дзяржавы ў вайне, якая значна пагаршала паліт. становішча ВКЛ, выклікала шырокі міжнар. рэзананс і прыспешыла заключэнне Люблінскай уніі 1569 паміж ВКЛ і Полыпчай. В.С.Пазднякоў. П0ЛАЦКА АБАР0НА 1941, абарончыя баі сав. войск супраць ням.-фаш. захопнікаў 27 чэрв. — 15 ліп. ў Вял. Айч. вайну. Вялася 6 дывізіямі 22-й арміі (ген.-лейт. Ф.А.Ершакоў) Зах. фронту. Лінія абароны праходзіла на рубяжы Дзісна—Ула з уключэннем дотаў Полацкага ўмацаванага раёна, які абараняла 174-я стралк. дывізія (камбрыг А.І.Зыгін, з 29 чэрв. нач. Полацкага баявога ўчастка). У паласе 260 км гітлераўцы сканцэнтравалі 16 дывізій. Насельніцтвам Полацка былі падрыхтаваны траншэі і абарончьм ўмацаванні, створаны ахоўны батальён, пярэдні край абароны быў умацаваны процітанк. збудаваннямі. 3 29 чэрв. пачаліся масіраваныя атакі на горад, з 3 ліп. — бамбардзіроўкі. 3 боку Даўгаўпілса і Маладзечна былі затрыманы гал. калоны ворага, 6 ліп. адкінуты на паўд. бераг Зах. Дзвіны з вял. стратамі тэхнікі часці 3-й танк. групы Гота. 7—9 ліп. ў абыход умацаванага раёна абарона месцамі была прарвана, стварылася пагроза
акружэння полацкага гарнізона. У ноч на 16 ліп. Зыгін пачаў выводзіць дывізію з акружэння і 20 ліп. прарваў яго, збярогшы людзей і тэхніку. П.а. затрымала прасоўванне захопнікаў на У больш як на 2 тыдні, што паспрыяла зрыву гітлераўскага плана «маланкавай вайны». Літ.'. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн., 1990. С. 500.
«ПбЛАЦКА-ВІЦЕБСКАЯ ДАЎНІНА» («Полоцко - В н т е б с к а я стар н н а »), выданне Віцебскай вучонай архіўнай камісіі. Выйшла 3 т. (т. 1, 1911; т. 2, 1912; т. 3, 1916; усе ў Віцебску). Асн. тэматыка — гісторыя Полацка-Віцебскага краю 9— 19 ст. і дакументы аб вайне 1812. Надрукаваны артыкулы А.П.Сапунова «Гістарычны нарыс Відебскай Беларусі» (т. 1), «Сказанні ісландскіх ці скандынаўскіх car аб Полацку, князях полацкіх і р. Заходняй Дзвіне» (т. 3), Дз.СЛеанардава «Полацкі князь Усяслаў і яго час» (т. 2, 3), П.М.Красавіцкага «Помнікі царкоўнай даўніны Полацка-Віцебскага краю і іх захаванне» (т. 1), І.Я.Мітрошанкі «Езуіты ва ўсходняй частцы Беларусі з 1579 да 1772 года» (т. 2) і інш. Пра падзеі вайны 1812 на Віцебшчыне змяшчаліся матэрыялы, якія захоўваліся ў Віцебскім губ. архіве, асабістых архівах нашчадкаў удзельнікаў тых падзей і з інш. крыніц. У выданні асвятляліся падзеі навук., культ. і грамадскага жыцця Віцебшчыны. Рэгулярна змяшчаліся справаздачы пра дзейнасць мясц. архіўнай камісіі. М.Ф.Шумеііка.
П о л а ц к а га е л а р х ія л ь н а г а ж а н о ч а г а ву ч ы л іш ч а буды нак.
П0ЛАЦКАГА ЕПАРХІЯЛЬНАГA ЖАHÔ4ATA ВУЧЬІЛІШЧА БУДЬІНАК, помнік архітэктуры неакласіцызму ў г. Віцебск. Пабудаваны ў 1902 (арх. А.Паўлоўскі, П.Вінаградаў). Мураваны 3-павярховы Е-падобны ў плане будынак. Гал. фасад вылучаны цэнтр. рызалітам з бапконам. Сцены аздоблены рустам, ліштвамі і завершаны прафіляваным карнізам. Планіроўка галерэйная. Цяпер y будынку размешчаны Віцебскі аблвыканком. Л і т Я к і м о в і ч Ю.А. Помнікі мураванага грамадзянскага дойлідства Віцебска XIX — пачатку XX ст. Мн., 1990. В.М.Чарнатаў.
П0ЛАЦКАГА САФІЙСКАГА САБ0РА БІБЛІЯтеКА, самая стараж. б-ка Беларусі. Існавала з сярэдзіны 11 ст. да
1579. У 12 ст. папаўненню яе фондаў садзейнічала асветніца Ефрасіння Полацкая. У б-цы зберагаліся рукапісныя кнігі пераважна рэліг. зместу, арыгінальныя помнікі стараж.-рус. л-ры, y т.л. творы мясц. паходжання (летапісы, «Жыціе Ефрасінні Полацкай» і інш.). У час Лівонскай вайны (1558—83) разрабавана. 10 рукапісаў на слав. мове з б-кі зберагаюцца ў Нац. б-цы ў Варшаве, y т.л. «Зборнік» 1500—01, спіс Пскоўскага 1-га летапісу 1548, «Евангелле вучыцельнае» сярэдзіны 16 ст. і інш.; адзін — y б-йы Львоўскага ун-та. Літ:. С л у х о в с к н й М.Й. Бнблнотечное дело в Россня до XV] 11 в. М., 1968; Ш а п о в Я.Н. О судьбе бвблнотекя Полоцкого Софнйского собора / / Вопр. нсторнн. 1974. № 6. В.А.Цыбуля.
П0ЛАЦКАЕ ВАЯВ0ДСТВА, адм.-тэр адзінка ў ВКЛ y 16— 18 ст. Ахоплівала тэр. ранейшай Полацкай зямлі, намеснікі якой з пач. 16 ст. называліся ваяводамі. Цэнтр — г. Полацк. Мела харугву ружовага (паводле інш. звестак — белага) колеру з выявай герба «Пагоня». Карысталася абласньші прывілеямі, якія ўстанаўлівалі полацкае права', ваявода мог прызначацца толькі са згоды мясц. шляхты. У выніку вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1534—37 ад П.в. да Расіі адышлі воласці Завалочча і Себеж. У час Інфлянцкай вайны 1558—82 y 1563 амаль усё П.в. было занята рас. войскамі; y 1564 большая частка тэр. П.в. на Пд ад Зах. Дзвіны адваявана ВКЛ. 3 2-й пал. 16 ст. структура кіравання ў ваяводстве прыведзена ў адпаведнасць з адм. рэформай 1565—66 і Статутам ВКЛ 1566. П.в. не падзялялася на паветы. Буйнейшымі паселішчамі былі Асвея, Бешанковічы, Глыбокае, Дзісна, Друя, Лепель, Ула, Ушачы і інш. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 y 1654—55 рас. армія цалкам заняла П.в.; большасць яго тэрыторыі вернута ў ВКЛ y 1658—60. У выніку 1-га падзелу Рэчы Паспалітай 1772 паўн. частка П.в. (да р. Зах. Дзвіна, з г. Полацк) адышла да Расіі і ўвайшла ў склад Пскоўскай губерні. Астатняя частка П.в. існавала да 2-га падзелу Рэчы Паспалітай 1793; павятовыя сеймікі ў гэты час збіраліся ва Ушачах. ВЛ.Насевіч. П0ЛАЦКАЕ КНЯСТВА, адно з самых старажытных дзярж. утварэнняў усх. славян з цэнтрам y г. Полацк. Размяшчалася ў бас. Зах. Дзвіны, Бярэзіны, часткова Нёмана (тэр. сучаснай Віцебскай, паўн. часткі Мінскай і Магілёўскай абл.). Найб. стараж. гарады — Мінск (Менск), Віцебск, Друцк, Усвяты, Лукомль, Лагойск (Лагожск), Заслаўе (Ізяслаўль). Ядром П.к. было племянное княжанне крывічоў (палачан). У летапісах княства называлася таксама воласцю (862), вобласцю, Полацкай зямлёй. У апавяданні пра паход кн. Алега на Канстанцінопаль y 907 летапісец залічыў Полацк да гарадоў, дзе «седяху велнцнн князм, под Олгом сувде». У выніку перамогі Полацк атрымліваў даніну ад грэкаў. Каля 980 y Полацку сядзеў кн. Рагвалод. Прад-
стаўнікамі полацкага княжацкага роду былі Рагнеда Рагвалодаўна, Ізяслаў Уладзіміравіч, Брачыслаў Ізяславіч, які ў 1021 пасля паходу на Ноўгарад атрымаў г. Усвяты і Віцебск. Пры яго сыне Усяславе Брачыславічу [1044— 1101] П.к. дасягнула найб. росквіту. У Полацкай зямлі, магчыма, яшчэ пры жыцці Усяслава ўтварылася Мінскае княства, a пасля яго смерці — іншыя ўдзелы (Ізяслаўскае княства, Віцебскае княства, Лагожскае княстеа, Друцкае княства). У 1127 кіеўскі кн. Мсціслаў Уладзіміравіч арганізаваў вял. паход y П.к., y 1129 захапіў полацкіх князёў з сем’ямі ў палон і саслаў y Візантыю. Каля 1139 яны вярнуліся і занялі свае ўдзелы. 3 канца 1120-х r. y Полацку пабольшала роля веча. Паліт. жыццё Полацка 2-й пал. 12 ст. характарызавалася выступленнямі гараджан, зменай князёў. У канцы 12 ст. полацкімі князямі становяцца віцеб-
скія Васількавічы. У гэты час асобныя часткі П.к. адышлі да Смаленска (Копысь, Орша). У 12 ст. ў нізоўях Зах. Дзвіны на месцы больш ранніх паселішчаў узніклі залежныя ад Полацка гарады Герцыке і Кукенойс, якія ў пач. 13 ст., нягледзячы на супрацьдзеянне Полацка, былі захоплены ням. рыцарамі. У канцы 1250 — пач. 1260-х г. y Полацку княжыў Таўцівіл, пляменнік вял. князя ВКЛ Міндоўга. Некалькі гадоў y Полацку правіў Гердзень, пасля князі мяняліся часта. У канцы 13 ст. адзін з іх (імя невядома) спрыяў уключэнню Полацка ў сферу дзеянняў Рыжскага арцыбіскупства. У 1307 палачане з дапамогай літ. князя Віценя прагналі чужынцаў. 3 таго часу П.к. ўвайшло ў склад BKJ1, верагодна, на аснове пагаднення (рады) літ. князёў і полацкага баярства. П.к. карысталася аўтаноміяй паводле асобнага прывілея (гл. Полацкія
ПОЛАЦКАЕ______________ 455 прывілеі). Полацкімі князямі звычайна былі родзічы вял. князя ВКЛ. У 1370— 80-я г. (з перапынкамі) полацкім князем быў Андрэй Альгердавіч, які пасля прыняцця вял. князем ВКЛ Ягайлам польскай кароны і каталіцтва прыняў тытул вял. князя полацкага, што падкрэслівала незалежнасць ад ВКЛ. У Грунвстьдскай бітве 1410 прынялі ўдзел харугвы з Полацкай зямлі. У час феад. вайны 1432—36 вял. князь ВКЛ Свідрыгайла ўцёк y Полацк, дзе яго падтрымапі мясц. баяры і гараджане. Адбыўся раскол дзяржавы на 2 дзярж. ўтварэнні — ВКЛ са сталіцай y Вільні і Вял. княства Рускае са сталіцай y Полацку, якое праіснавала 4 гады. Адасобленасць П.к. ў складзе ВКЛ неаднаразова пацвярджалася прывілеямі. На тэр. П.к. дзейнічала полацкае права, пры якім найб. важныя пытанні жыцця горада і княства вырашаліся на вечы. 3 сярэдзіны 15 ст. ў Полацк прызначаліся намеснікі вял. князя ВКЛ, a ў 1504 створана Полацкае ваяводства. Літ:. Гл. пры арт. Полацк.
Г.В.Штыхаў.
П0ЛАЦКАЕ НАМЕСНІЦТВА, афіцыйная назва Полацкай губерні з 12.5.1778 да 12.12.1796. Створана паводле ўказа ад 10.1.1778, разам з Магілёўскім намесніцтвам кіравалася адным царскім намеснікам — ген.-губернатарам. Падзялялася на Веліжскі, Віцебскі, Гарадоцкі, Дрысенскі, Дынабургскі, Люцынскі, Невельскі, Полацкі, Рэжыцкі, Себежскі і Суражскі паветы. На час утварэння ў П.н. было 11 гарадоў, 9 мястэчак, 3446 сёл, 8732 вёскі, пражывала 585,2 тыс. чал. У 1796 П.н. скасавана, яго тэр. ўвайшла ў склад Беларускай губерні. Я. К.Анішчанка.
Аўтар карты М.Ф.Спірыдонаў
Маштаб 1:1 400 000 0
14
П0ЛАЦКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДП 0ЛЛЕ ў В я л і к у ю Айчынн у ю в а й н у . Дзейнічала са жн. 1941 да кастр. 1942 y г. Полацк і Полацкім р-не пад кіраўніцтвам падп. Віцебскага абкома КП(б)Б і Полацкага райкома КП(б)Б. Аб’ядноўвала II груп (каля 160 чал.): 3 групы ў Полацку (кіраўнікі С.Я.Арцем’еў, П.Ф.Самародкаў, Я.Х.Сгашкевіч, С.В.Сухавей), y вёсках Домнікі (А.М.Філіпаў), Дрэтунь (М.Д.Свірыдзенка), Залессе (К.М.Макараў), Казімірова (ФДз.Максімаў), Палата (П.Ф.Сгашкевіч), Пруды (А.Я.Марчанка), Узніцы (П.Я.Кірыленка), Юравічы (Дз.А.Зублеў). Падпольшчыкі распаўсюджвалі лістоўкі, здабывалі зброю і боепрыпасы, разведданыя, ратавалі сав. ваеннапалонных, перапраўлялі людзей y партызаны, праводзілі дыверсіі, y т.л. падарвалі нафтабазу і паравознае дэпо, знішчылі 2 паравозы і 4 вагоны. Група «Бясстрашныя» выратавала ад холаду і голаду дзяцей дзіцячага дома, пераправіла іх y Бельчыцы, потым y партыз. зону. Падпольшчыкі ў маі 1942 удзельнічалі ў стварэнні партыз. атрада, які ў чэрв. разгарнуўся ў 3-ю Бел. партыз. брыгаду. За час дзеяння загінулі 24 падпольшчыкі. В.А.Касцюкова.
456 ______________ ПОЛАЦКАЕ П0ЛАЦКАЕ ПАЎСТАННЕ 1633, выступленне полацкіх гараджан супраць падваяводы Яна Лісоўскага і гар. рады ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—34. 11.6.1633 на пасяджэнні магістрата Лісоўскі патрабаваў, каб гараджане тэрмінова адрамантавалі вежу Ніжняга замка або далі дрэва на яе рамонт, каб усе жыхары Запалоцця перасяліліся ў Верхні замак, a таксама намерыўся ўвесці войскі ў замак. Гараджане адмовіліся выконваць патрабаванні, перашкаджалі падваяводу і магістрату ўмацоўваць Ніжні замак. У ноч на 13.6.1633 рас. войскі авалодалі Запалоццем і Ніжнім замкам, але Верхняга замка не здолелі ўзяць. Пасля падыходу войск Рэчы Паспалітай разам з рас. войскам горад пакінула шмат жыхароў. П0ЛАЦКАЕ ПРАВА, сістэма норм звычаёвага і пісанага феад. права, якая дзейнічала на тэр. Пошцкага княства, a пазней Полацкага ваяводства. Аб выключным становішчы Полацкай зямлі ў ВКЛ сведчаць палажэнні дагавора 1388 паміж ВКЛ і Лівонскім ордэнам і дага-
гандлёвых пошлін на тэр. ўсёй дзяржавы і ад некаторых падаткаў, ім гарантавалася права вольнага распараджэння маёнткамі. Рашэнні і прыгаворы, вынесеныя ў Полацкай зямлі, не пераглядаліся ў вышэйшых судах дзяржавы. Нормы П.п. былі выкарыстаны пры падрыхтоўцы Статутаў ВКЛ 1529, 1566 і 1588.
вора Полацка і Рыгі 1478 аб дружбе і гандлі. Права палачан прымаць паслоў з Ноўгарада, Пскова, Лук і «Немец» і вырашаць на месцы ўсе спрэчныя пытанні было замацавана ў спец. грамаце, выдадзенай вял. кн. Аляксандрам y 1499. Важнейшымі крыніцамі П.п. да прыняцця Статута BKJ1 1529 былі прывілей Полацку 1498 на магдэбургскае права, грамата 1499 аб намесніцкім і войтаўскім судзе, пацвярджальная грамата 1502 аб царкоўным судзе полацкага архіепіскапа і «Прывілей баярам, мяшчанам і ўсёй зямлі Полацкай на правы і вольнасці іх...» (гл. таксама Полацкія прывілеі). Найважнейшым элементам дзярж.-прававога жыцця палачан y канцы 15 — 1-й пал. 16 ст. было права вырашаць важнейшыя пытанні гар. жыцця на сходзе-сойме. Аўтаномнасць Полацкай зямлі была і ў тым, што полацкі ваявода прызначаўся толькі са згоды палачан. Паводле П.п. нават вял. князь не меў права судзіць палачан па-за межамі Полацкай зямлі, a таксама перадаваць яе ў чыё-небудзь уладанне. Абмежаванымі былі правы цэнтр. ўрада ў царк. і маёмасных справах палачан і паўнамоцтвы полацкага ваяводы. Палачанам гарантаваліся і асобныя прывілеі: яны вызваляліся ад
Я.А.Юхо.
П0ЛАЦКАЙ ЕЗУІЦКАЙ АКАДбміІ БІБЛІЯТФКА. Існавала з канца 16 ст. да 1820. Засн. пры Полацкім езуіцкім калегіуме. Складалася з гал., навук. і польск. б-к. У 19 ст. найбагацейшы кнігазбор Беларусі (у 1811 — каля 40 тыс. тамоў). Захоўвала каралеўскія граматы (прывілеі), стараж. рукапісы і інш. дакументы, каля 90 біблій 16— 17 ст. Аснову кніжнага фонду складалі выданні 16— 18 ст. на польск., лац., франц., ням. мовах, y т.л. працы Арыстоцеля (Гайдэльберг, 1562), Эразма Ратэрдамскага (Амстэрдам, 1682); л-ра, выдадзеная на Беларусі, y т.л. лекцыі Ф.Пракаповіча (Магілёў, 1786), выданні Полацкай езуіцкай акадэміі па маст. рыторыцы (1788, 1816), яе «Miesiçcznik Polocki» («Полацкі месячнік»), дысертацыя філосафа A.Доўгірда, дапаможнікі па прыродазнаўстве. Пасля закрыцця акадэміі кнігазбор перададзены мана-
^ С а м у хІн а
П О Л А Ц К А Е Н А М Е С Н ІЦ Т В А
[
паводле адміністрацы йнага значэння
•Сайдыу
/' Марь(е"нгаўзенс f
оБелае
@
Цэнтр намесніцтва
О
Цэнтры паветаў
О
Іншыя населеныя пункты
^
З а й ц а ва О Р днгучы
О Ц іл т а
М алнеш В а р н л ян ы О
_________
губерняў
тііНШіШІШІІІіШіШ
Сучасная граніца Рэспубліні Беларусь
Гарадоі
Паставы
Мястэчні
Лосвіда
Вёсні
М А Ш Т А Б 1 :1 7 0 0 0 0 0
° П іл ц а н ы ' Я р ц а ва Блейдань
Ц існ ады ° С т й б у л іш н і
.
о/Рейнаны \ і
/ 0#a/7jW /
Ч арня цова
пао°пАп0ль,
\
J ,-А
Л іцвін ава
«оўнат ы у
/СЦЯКІ
Райпол ь
(
, Н нязева
) / д з е д з ін а /H p y rm e q P
* Аэен£&\ ' -QHin,
i ^ЦапытаваО
М а кс ю ц ін а
П осінь '
О П уш а 0 — Ч ~ 2, 0 А н д р ур е н і
р?ы
Д а л ° у Г
J /9 юўнш'
А ,„. 0 Л гЙ < % < ^
>
_J .-А
П л ансіна
Нарат ы ш ы
ПаграЫта НЕВЕЛЬ Р О
.г к
Сапронсй
О Ч а р а п іт а , ^ а х а н а в іч ы
П ухнова 'Ц арн авіш ча ^
IЗ а в я р Ь ш ж а
*&зежшаШраЯш ІІС анал/ш ча
р С п іц ы н а
Б а р а д зін а
Т L
aüÀ
ОУжваз
О Кунья
ну
‘і ОГультЬі
тва0
)Л інсін а f l Іуд зе л ы
ТАРОПЕЦ.
!л а с н о в а
ІЫ\ . __ В я р б з
і'т а л я р о ў іу ч ы н а }
О Р ы б е н іш н і /
Іл у к с т э О
ПОЛАЦК
РЭЖЫЦА
С т ы рляны
Р ‘Л ів е н г о ф ^
дзяржаў
Б ы н а в а ‘\ ') Іа г у н ы I ’ы н а ва
^
рг
—
паводле тыпу паселіш ча
О П аноны
р \^
МЕЖ Ы
НАСЕЛЕНЫ Я ПУННТЫ ВОСТРАЎ
( 1 7 7 7 —1 7 9 5 г г .)
Усм ы нь
1
О В е лІш чы *
Дзёрна^уіг-^^ ОМ ёры
/О П ры сг
f r p — - < * '\ С я с т р ы ц ы О Б о р н т іч ы О 'О
/ v
О Б елае
В ір а ў л /
О O nca 'Н а з ь я н ы
ІРасалай Г ерм анав іч ы
Вет рына''
iС осн іца
Бор
Болецн\
° W
Ст ар.Сяло^ ьенькава
'
т~у-^6аль
О /гн а л /н а
З айм рв а:
t Л о с в ід а 1
Д з я м ід а ў
Іарнаўш чы на Л явонава П ан ізо ў е ) Р М ш н а в іч ы \
Свянцяны
Гяы бокае
Т ул ава ВІЦЕБСК
Паставы Ь Л ы нт упы
Аўтар нарты Я.КАнішчанна
'Дунілавічы
Іольцы Весніцн О
Камвньо
Сялю т ы
>_
о
скаму ордэну піяраў. У 1830, калі піяры былі пераведзены з Полацка ў Вільню, кнігазборы часткамі перададзены б-цы Полацкага кадэцкага корпуса (2080 кніг па дакладных навуках; y 1915 вывезены ў Сімбірск). ГІублічнай б-ды ў Пецярбургу перададзена 389 старадрукаў, б-кам бел. гімназій — 10 тыс. тамоў. Значную частку фондаў атрымала б-ка Віцебскай духоўнай семінарыі, якая ў 1900 перадала яе б-цы Кіеўскай духоўнай акадэміі (у камісію для перадачы ўваходзілі М.Я.Нікіфароўскі, Дз.ІДаўгяла). В.А.Цыбуля.
П0ЛАЦКА-ЛЁПЕЛЬСКАЯ БГГВА 1944,
баі 16 партызанскіх брыгад Полацка-Лепельскай партызанскай зоны супраць ням.-фаш. захопнікаў y Вял. Айч. вайну. 3 канца снеж. 1943, калі фронт наблізіўся да паўн. граніцы зоны, немцы імкнуліся адцясніць партызан ад дарогі Віцебск—Лепель—Параф’янава, якая звязвала 3-ю ням. танк, армію з тылам. He дасягнуўшы поспеху да лютага 1944, захопнікі арганізавалі карныя аперацыі «Веснавое свята» і «Лівень» для правядзення якіх сабралі 12 палкоў СС і паліцыі, 5 пяхотных, часці авіяпалявой, ахоўнай і запасной дывізій, асобны батальён Дырлевангера, танк. полк, брыгаду Камінскага (каля 60 тыс. чал.), 137 танкаў, 235 гармат, 2 бронепаязды, каля 70 самалётаў. 11 крас. карнікі пачалі наступленне. Але партызаны ўтрым-
лівалі пазіцыі, авіяцьм 1-га Прыбалт. фронту бамбіла скопішчы ням. войск, пераправіла партызанам больш за 250 т грузаў, вывезла каля 1500 параненых і хворых; вайск. часці фронту баямі мясц. значэння адцягвалі ўвагу карнікаў. Калі гітлераўцы ўсё ж звузілі кола акружэння, партызаны 5 мая пайшлі на прарыў, y выніку якога з блакады было выведзена каля 15 тыс. мясц. жыхароў. За 25 дзён баёў партызаны моцна знясілілі варожую групоўку, прычынілі ёй вял. страты (забіта 8,3 тыс. салдат і афіцэраў). У баях супраць карнікаў загінулі камбрыгі У.У.Гіль-Радзіёнаў, А.Ф.Данукалаў, П.М.Раманаў, Дз.Ц.Караленка. У гонар подзвігу партызан паблізу г.п. Ушачы створаны мемар. комплекс «Прарыў». ГібЛАЦКА-ЛЕПЕЛЬСКАЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ 3ÔHA ў В я л і к у ю А й ч ы н -
н у ю в а й н у , тэрыторыя Ушацкага, ч. Ветрынскага, Лепельскага р-наў Віцебскай і ч. Пліскага р-на Вілейскай абл., якую кантралявалі партызаны; найбольшая вызваленая ад ням.-фаш. захопнікаў тэр. Беларусі. Створана ўвосень 1942 y выніку баявых дзеянняў партызан. Да канца 1943 займала 3,2 тыс. км2 (каля 1220 нас. пунктаў, больш за 73,5 тыс. чал. насельніцтва). Абаранялі зону 16 партыз. брыгад (17,5 тыс. чал.), былі створаны абарончыя рубяжы з сістэмай акопаў, дзотаў, мінных па-
ПОЛАЦКАЯ
лёў, на падыходах пашкоджаны і замініраваны аб’езды і дарогі, знішчаны масты, пастаўлены надаўбні. 3 снеж. 1943 дзеянні партызан каардынавала аператыўная група ЦК КП(б)Б і БШПР, нггабам якой кіраваў У.ЕДабанок. Група мела сувязь з 1-м Прыбалт. фронтам і партыз. злучэннямі інш. зон. На тэр. зоны была адноўлена сав. ўлада, базіраваліся раённыя падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ. Выдаваліся 6 раённых і 2 шматтыражныя газеты, працавалі 22 з-ды, 183 прамысл. прадпрыемствы, 3 электрастанцыі, дзейнічалі 2 партыз. аэрадромы. Гітлераўцы не аднойчы рабілі напады на зону, але беспаспяхова, правялі 5 карных аперацый, y выніку апошніх адбылася ПолацкаЛепельская бітва 1944. Зона заставалася пад кантролем партызан амаль да вызвалення Чырв. Арміяй. П0ЛАЦКАЯ АКРЎГА, 1) адм.-тэр. адзін-
ка ў БССР y ліп. 1924—ліп. 1930. Цэнтр — г. Полацк. Пл. 9366 км2, пасля ўзбуйнення ў 1927 — 10 807 км2, нас. 374,2 тыс. чал. (1926). У 1924—21 уключала Асвейскі, Валынецкі (з сак. 1929 Боркавіцкі), Ветрынскі, Дрэтунскі (пазней Краснапольскі, скасаваны ў 1927), Дрысенскі, Полацкі, Расонскі, Ульскі, Ушацкі р-ны. У 1927 са скасаванай Барысаўскай
АБАРОНА ПОЛАЦКА-ЛЕПЕЛЬСКАЙ ПАРТЫЗАНСКАЙ ЗОНЫ I ПРАРЫЎ БЛАКАДЫ (11 к р а с а в ік а -5 мая 1944 г.)
Аўтары карты:У.Е. Лабанон, А.Л. Манаеннаў
457
ПОЛАЦКАЯ
458
скай аперацыі 1944 y Вял. Айч. вайну. Удзельнічалі 4-я ўдарная, 6-я гв., 43-я, 3-я паветр. арміі, 1-ы танк. корпус. Ім процістаялі злучэнні 16-й арміі групы армій «Поўнач» і частка сіл 3-й танк. арміі групы армій «Цэнтр», што ператварылі Полацк y магутны вузел абароны. Мэта аперацыі — разгром полацкай групоўкі праціўніка, вызваленне Полацка. У ходзе аперацыі групоўка ворага была ліквідавана, вызвалены 29 чэрв. г.п. УшачЫ і в. Ветрына, 1 ліп. г.п. Шаркаўшчына, 2 ліп. г. Докшыцы і в. Пліса, 3 ліп. г. Глыбокае, 4 ліп. Полацк і г. Дзісна; y вызваленні Глыбокага і Докшыц удзельнічалі партызаны. У выніку аперацыі войскі фронту ізаля-
акругі ў П.а. ўвайшоў Лепельскі р-н. Акр. газ. «Полоцкяй пахарь», з 1926 «Чырвоная Полаччына». 2) Адм.-тэр. адзінка (пагранічная) y БССР y чэрв. 1935 — лют. 1938. Уключала Асвейскі, Ветрынскі, Дрысенскі, Полацкі, Расонскі р-ны. Акр. газ. «Бальшавік Полаччыны». Скасавана ў сувязі з увядзеннем y БССР абл. падзелу. Усе раёны перададзены ў Віцебскую вобласць. П0ЛАЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, насту-
пальная аперацыя войск 1-га Прыбалт. фронту (ген. арміі І.Х.Баграмян) 29 чэрв. — 4 ліп.; састаўная частка Белару-
ПОЛАЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 29 ч э р в е н я - 4 л іп ен я 1944 г. Лінія фронту да зыходу 28 чэрвеня Напрамні ўдараў злучэнняў савецкіх войск: ^
агульнавайсновых
||1 ^
агульнавайсковых і тан навых пры сумесных д зе яннях
1
Абарончыя рубяжы н ямецна-фашысцніх войсн Вузел абароны нямецка-
6 гв.А
“3 Г л ы 6 о т е \у ,^
НІІ“Ы
\
I ТК
Даты вызвалення н а с е леных пуннтаў
ЬЗ
% р У ш а іы
- фашысцкіх войск
о —
3 ПА
Лінія фронту да зыходу 4 ліпеня
ГРУПА АРМІЙ .МЭНТР
Æ лэ3,"° 1 _ _ _ _ ___ _
6
Цокшыцы
, . Беразшо
' \
Г
Цэнтры раёнаў Полацнай вобласці
ПОЛАЦК
Гарады
Д зісн а Голубічы
Пасёлні гарадснога тыпу
jj i
с \
ОЯнаўнй
С
'
•у У с я н Ь Х
Слабодна л32д31
cr
>t '
Дч
g у'віДзы ■>> Ё- 3....L Аршвеша- * * /
}
Моленія
ОЕды
О ° ( “ь""Ч^іЦаркаўШчына^Пужяі "paw*
4\Н ура по лл .
БелькІ'І I Навадруцн Ji
м °
^
^
ІумілінгГ-
сТына'
° / \
/П л іс а ) ^ -4 )' / ГЛЫБПКАеХ ^
7V
u ; О о^памаі
Л о да с
!
ІУ
55s---е,_^_г^Вярэнькі ,М ядзел
\
Блізніі
£ іусы
П0ЛАЦКАЯ В0БЛАСЦБ, адм.-тэр. адзінка ў БССР з 20.9.1944 да 8.1.1954. Цэнтр — г. Полацк. Пл. 17,8 тыс. км2, нас. 394,6 чал. (на 1.1.1947), 6 гарадоў (Браслаў, Глыбокае, Дзісна, Докшыцы, Дрыса, Полацк), 6 гар. пасёлкаў (Асвея, Відзы, Друя, Дунілавічы, Ушачы, Шаркаўшчына), 217 сельсаветаў, 15 раёнаў: Асвейскі, Ветрынскі, Дрысенскі, Полацкі, Расонскі, Ушацкі (перададзены з Віцебскай вобл.), Браслаўскі, Відзскі, Глыбоцкі, Дзісенскі, Докшыцкі, Дунілавіцкі, Міёрскі, Пліскі, Шаркаўшчынскі (перададзены з б. Вілейскай вобл.). Выдавалася абл. газ. «Балынавіцкі шлях» (з 1952 «Сцяг камунізма») і 15 раённых газет. Пасля скасавання П.в. Браслаў- ] скі, Відзскі, Глыбоцкі, Дзісенскі, Докшыцкі, Дунілавіцкі, Міёрскі, Пліскі, Шаркаўшчынскі р-ны перададзены ў Маладзечанскую вобласць; Асвейскі, Ветрынскі, Дрысенскі, Полацкі, Расонскі, Ушацкі — y Віцебскую вобласць. ПОЛАЦКАЯ ГУБЕРНЯ, адм.-тэр. адзінка ў Рас. імперыі ў 1776—96. Утворана паводле ўказа Кацярыны II ад 4.9.1776 і ўказа Сената ад 2.4.1777 на землях ВКЛ, далучаных да Рас. імперыі ў выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772). Цэнтр — г. Полацк,. Уключала 11 паветаў, вылучаных з Пскоўскай губерні: Веліжскі, Віцебскі, Гарадоцкі, Дрысенскі, Дынабургскі, Люцынскі, Невельскі, Полацкі, Рэжыцкі, Себежскі, Суражскі. 3 1778 да 1796 складала асобнае Полацкае намесніцтва. У 1784 y П.г. было 15 мястэчак, 144 сялы, 1125 сяльцоў, 61 пагост, 21 слабада, 14042 вёскі, y 78 070 дварах пражывала 620 266 чал. падатковага насельніцтва. У 1777 мелася 22 правасл., 153 уніяцкія, 44 каталіцкія прыходы. У 1793 y губерні ўтвораны Лепельскі павет, y 1795 да яе далучана частка тэр. Мінскай губ. Паводле ўказа ад 23.12.1796 П.г. аб’яднана з Магілёўскай губерняй y Беларускую губерню. Я.К.Анішчанка. П0ЛАЦКАЯ ДРУКАРНЯ Дзейнічала ў
БРАСЛАЎу
^Оп/а
^
л і к йк
Населеныя пункты сельскага тыпу
f-
„
в
Д /С
ОБелыя
Цэнтр вобласці
О
Лічбай 1 пазначана Літоўсная С С Р
3 . БЕЯ.ФР.. I ПА
V
П ОЛАЦ КА Я ВО БЛАСЦЬ 0
Скарачэнне: 2 - і ПФ— 2 - і Прыбалтыйсні фронт
/I Ь Лепель / z ___
1 t
Становішча савецкіх войск да зыходу 1ліпеня
валі адну ад адной групы армій «Поўнач» і «Цэнтр», забяспечылі наступленне з Пн гал. стратэг. групоўкі сав. войск на тэр. Беларусі. 31 злучэнню і часці нададзены ганаровыя найменні «Полацкіх».
JlinC K Q I
П узы ры ^^у^друШ
I
V
H С К/ A Я , ) Бягомль-г1----- У - - \ Бярозні ро. 1 J О J
м
Межы 11— i саюзных рэспублік ----- --------- абласцей __ раёнаў Полацкай вобласці — — — _________ _
Чыгункі Аўтамабільныя дарогі
Межы дадзены на 20.09.1944г.
1787— 1820 y г. Полацк Війебскай вобл. Створана пры Полацкім езуіцкім калегіуме (з 1812 Полацкая езуіцкая акадэмія). Кіраўнікі: Б.Шыркевіч, АЛянкевіч, Я.Заранек і інш. Шрыфгы атрымлівала з Пецярбурга і Варшавы. Выпусціла больш за 500 выданняў пераважна на польск. і лац., часткова на рус., італьян., ням., франц. мовах. Пры друкарні была словалітня. Сярод кніг: падручнікі для вучняў па ўсеагульнай геаграфіі і гісторыі Рыма (1788), па граматыцы лац. мовы (1790, 1794), рыторыцы (1790, 1799), слоўнікі і інш., творы пісьменнікаў І.Беніслаўскага, М.Карыцкага, Я.Каханоўскага, І.Красіцкага, Н.Мусніцкага, А.Нарушэвіча, філосафа В.Бучынскага і інш., пісьменнікаў-палемістаў 16— 17 ст. П.Скар-
ri, І.В.Руцкага, рым. пісьменнікаў Вергілія, Гарацыя, Плінія і інш., літургічная л-ра. 3 канца 18 ст. выдавала «Каляндар полацкі», дзе змяшчаліся краязнаўчыя матэрыялы (у т.л. пра Полацк), звесткі па гуманітарных і фіз.-матэм. навуках, крытыка-бібліягр. агляды, пераклады, апісанні падарожжаў y Сібір і на К.аўказ; з 1818 да лют. 1820 (з перапынкам y 1819) — час. «Miesiçcznik Potocki» («Полацкі месячнік»), Маст. афармленне выданняў сціплае, гравюр мала, для аздаблення выкарыстоўваўся наборны арнамент, ксілаграфічныя застаўкі. Літ:. М а л ь д з і с А. Кнігадрукаванне Беларусі ў XVIII ст. / / Кннга, бябляотечное дело н бнблмографня в Белоруссня. Мн., 1974; У м е ц к a я Е.С. «Месенчннк Полоцкнй» — первый журнал дореволюцнонной Белорусснн / / Нз ясторнн кннга, бнблмотечного дела н бнблмографнн в Белоруссмн. Мн., 1972. Вып. 2. Г.Я.Галенчанка.
П0ЛАЦКАЯ ЕЗУІЦКАЯ АКАД^МІЯ Існавала ў 1812—20. Засн. 10.6.1812 y Полацку на базе Полацкага езуіцкага калегіума. У сувязі з вайной 1812 заняткі пачаліся 8.1.1813. Акадэміі былі дадзены правы ун-та. Выпускнікі атрымлівалі чын 14-га класа і маглі паступаць на дзярж. службу. Мела права надаваць вучоныя ступені магістраў вольных навук і філасофіі, д-роў тэалогіі, цывільнага і кананічнага права. Падпарадкоўвалася Мін-ву асветы (навуч. працэс), па інш. пытаннях — генералу ордэна езуітаў Т.Бжазоўскаму. На чале стаялі рэктар і 4 дарадцы, ф-тамі кіравалі дэканы. Рэктарамі былі: АЛюстыг (з 1812), А.Ляндэс (з 1814), Р.Бжазоўскі (з 1817). Мела 3 ф-ты: тэалагічны, філал. і вольных навук, або філасофскі. Выкладаліся: лац., грэч., рус., франц., ням., італьян., польск., сірыйская, стараж.-яўр. мовы і л-ра на гэтых мовах, логіка, метафізіка, этыка, паліт. эканомія, геаметрыя, фізіка, хімія, матэматыка, астраномія, архітэктура, батаніка, заалогія і інш. Навучанне вялося па падручніках еўрап. ун-таў і ўласных, якія выдаваліся ў Полацкай друкарні. Колькасць студэнтаў дасягала 700 чал. Сярод выкладчыкаў былі вучоныя з Італіі, Францыі, Германіі, Аўстрыі, Швейцарыі, Польшчы, a таксама ўраджэнцы Беларусі, y іх ліку праф. В.Бучынскі, І.Цытовіч, П.Гаўрыловіч, І.Залескі і інш. Акадэмія мела: 2 б-кі — адна з кнігамі на польскай мове, 2-я (больш за 40 тыс. тамоў) на рус. і інш. мовах; хім., фіз., заал., мінералагічны і натуральнай гісторыі кабінеты; карцінную галерэю і інш. Выдавала літ навук. час. «Miesiçcznik Potocki» («Полацкі месячнік»). Нягледзячы на шырокую вучэбную праграму, акадэмія не поўнасцю адпавядала тагачаснаму навук. ўзроўню з-за моцнага клерыкальнага ўплыву. Вучоныя Віленскага універсітэта крытыкавалі яе як «гняздо абскурантызму». Сярод выпускнікоў акадэміі Я.Баршчэўскі, Я.Ваньковіч і інш. выдатныя дзеячы навукі і культуры. Закрыта 13.3.1820 y сувязі са скасаваннем ордэна езуітаў y Рас. імперыі. Частка студэнтаў пераведзена ў Пецяр-
бургскі ун-т. Б-ка, друкарня і інш. маёмасць перададзены навуч. установам Полацка, Віцебска, Пецярбурга. У будынках акадэміі размясцілася Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча. Літ:. Ш а л ь к е в і ч В.Ф. 3 гісторыі філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі ў першай трэці XIX ст. / / Весн. БДУ. Сер. 3. 1992. № 2; G і t y с k i J. Notatka o Akademii i szkolach jezuitow w Potocku. Poznan, 1899. В.ФШалькевіч.
П0ЛАЦКАЯ ЗЯМЛЙ. гістарычная вобласць y бас. Зах. Дзвіны, Бярэзіны, Віліі. Назва «П.з.» выкарыстана ў Лаўрэнцьеўскім летапісе пад 1128 пры апісанні падзей 980 як сінонім Полацкага княства. Гэта тэрыторыя ў Іпацьеўскім летапісе пад 862 названа воласцю Полацка, a ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 1092 — яго вобласцю. У Лаўрэнцьеўскім летапісе П.з. названа «отчнной» Рагнеды, яе сына Ізяслава і іх нашчадкаў (у сэнсе бацькаўшчына, зямля продкаў). Тут склалася Полацкае княства-дзяржава з дынастыяй Ізяславічаў (Рагвалодавічаў). 3 1392 вярх. правіцелем П.з. стаў вял. князь ВКЛ. У 14— 15 ст. захоўвалася ўнугр. аўтаномія П.з. як асобнай адм. адзінкі ВКЛ. Паводле прывілеяў, што вызначалі прававы стан П.з., вярх. ўлада гарантавала непадзельнасць яе тэрыторыі, абавязвалася прызначаць y горад велікакняжацкіх намеснікаў толькі са згоды мясц. баяр і мяшчан. У грамадска-паліт. жыцці П.з. вял. ролю адыгрывала веча. На аснове П.з. ў 1504 утворана Полацкае ваяводства. Г.В.Штыхаў. ПОЛАЦКАЯ КАРЦШНАЯ ГАЛЕРЭЯ. Адкрыта ў 1981 ў г. Полацк Віцебскай вобл. як філіял Нац. Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка. Размяшчалася ў Богаяўленскім саборы Полацкага Богаяўленскага манастыра. У фондах галерэі налічвалася каля 2 тыс. твораў жывапісу, скульптуры, графікі, дэкар.-прыкладнога мастацтва; калекцыі абразоў 1-й пал. 18 — пач. 20 ст., творы бел. мастакоў І.Басава, Г.Буралкіна, В.Бялынійкага-Бірулі, Л. i В. Варэцы, Г.Гаравой, В.Грамыкі, Я.Зайцава, С.Катковай, А.Кашкурэвіча, А.Кузняцова, ЗЛітвінавай, А.Малішэўскага, А.Марачкіна, Г.Паплаўскага, Л.Рана, М.Савіцкага, У.Стальмашонка, В.Цвіркі, А.Шатэрніка, Г.Шутава, Н.Шчаснай і інш., мастакоў Полаччыны. У 1991 дзейнасць П.к.г. прыпынена. П0ЛАЦКАЯ КІРХА, лютэранская царква; помнік архітэктуры неаготыкі ў г. Полацк Віцебскай вобл. Закладзена ў 1775 (верагодна, драўляная, няскончана). На мяжы 19—20 ст. (з 1901 існаваў прыход) узведзена мураваная кірха. Да асн. прамавугольнага ў плане аб’ёму з боку гал. фасада далучаецца 2-ярусная чацверыковая вежа, завершаная высокім 4-схільным дахам (першапачаткова высокі шатровы) з пінаклямі па вуглах, з процілеглага боку — 4-гранная апсіда з рызніцай. Гал. ўваход y 1-м ярусе вежы вылучаны стральчатым парталам, над якім — круглы аконны
ПОЛАЦКАЯ
459
праём. Другі ярус мае 2 злучаныя стральчатыя аконньм праёмы. Абодва ярусы вежы завершаны ляпнымі накладнымі карнізамі з ажурным арнаментальным поясам, вуглы дэкарыраваны лапаткамі. Вуглы асн. аб’ёму на гал. фасадзе і каля апсіды завершаны пінаклямі. Бакавыя фасады напачатку мелі стральчатьм аконныя праёмы, цяпер іх форма часткова зменена. У 1926 П.к. прыстасавана пад краязнаўчы музей (зроблена прыбудова да бакавога фасада, зменена ўнутр. планіроўка). Цяпер y будынку размешчаны Полацкі краязнаўчы музей. ТЛ. Чарняўская.
Полацкая кірха.
П0ЛАЦКАЯ НАСТАЎНІЦКАЯ СЕМІНАРЫЯ і м я Я . П . К у л ь н е в а , сярэдняя спец. навуч. ўстанова ў Полацку ў 1872— 1918. Рыхтавала настаўнікаў пераважна для Віленскай навучальнай акругі. Мела 3 асн. класы (з 1907 — 4) і гадавое падрыхтоўчае аддзяленне. Прымаліся асобы ўсіх саслоўяў з 16-гадовага ўзросту, якія скончылі пач. нар. вучылішча. У 1912 семінарыі прысвоена імя Я.П.Кульнева. Выкладаліся: Закон Божы, педагогіка, рус. і царк.-слав. мовы, арыфметыка, асновы геаметрыі, каморніцтва, гісторыя, геаграфія, спевы, рамяство і інш. Пры семінарыі дзейнічалі: узорнае пач. вучылішча (50—70 вучняў штогод), дзе семінарысты праходзілі пед. практыку; курсы для настаўнікаў пач. нар. вучылішчаў; б-ка (8 тыс. тамоў); метэаралагічная станцыя (з 1900); музей наглядных дапаможнікаў (з 1910). У 1907 часова зачынена. У 1-ю сусв. вайну знаходзілася ў эвакуацыі ў г. Вязнікі Уладзімірскай губ. За 1872— 1900 П.н.с. скончылі 521, y 1911 — 142 выхаванцы. На базе семінарыі створаны пед. тэхнікум (гл. Полацкі педагагічны каледж). У П.н.с. выкладалі Ю.Ф.Крач-
460
ПОЛАЦКАЯ
коўскі, гісторык Я.Смірноў, протаіерэй М.Дуброўскі (даследчык жыцця Ефрасінні Полацкай), вучыўся бел. паэт Я.Журба. Л і т С м н р н о в Е.Л. Полоцкая учнтельская семянаряя за 30 лет ее сушествованмя. Внтебск, 1902; А р л о ў У.А. Таямніцы полацкай гісторыі. Мн., 1994. А.Ф.Самусік.
П0ЛАЦКАЯ НІЗІНА На Пн Беларусі, займае значную частку Віцебскай вобл. Фізіка-геагр. раён Беларуска-Валдайскай правінцыі (акруга Бел. Паазер’я); паўд.зах. ч. П.н. ўздоўж р. Дзісна вядома як — Дзісенская нізіна. Мяжуе з Браслаўскай градой на 3, Латгальскім узв. на ПнЗ, Нешчардаўскім, Гарадоцкім і Віцебскім узвышшамі на ПнУ і У, Чашніцкай раўнінай і Свянцянскімі градамі на Пд, Ушацка-Лепельскім узв. на Пд і ПдЗ, заходзіць на тэр. Літвы і Латвіі. Выш. 130— 140 м, ў краявых частках да 160 м. Пл. каля 8,5 тыс. км2, працягласць з ПдЗ на ПнУ да 200 км, з Пн на Пд 40—80 км. Прымеркавана да тэктанічных структур: Вілейскага пахаванага выступу, Прыаршанскай монакліналі, Латвійскай седлавіны. Платформавы чахол складзены з пратэразойскіх і палеазойскіх комплексаў парод. Дэвонскія адклады ўсюды падсцілаюць антрапагенавую тоўшчу, a ў даліне р. Сар’янка выходзяць на паверхню. Антрапагенавая тоўшча (40— 100 м) складзена з адкладаў дняпроўскага, сожскага і паазерскага зледзяненняў. У эпоху паазерскага зледзянення ўтварылася вял. прыледавіковае Полацкае возера, дзе намнажаліся гліны і алеўрыт, 'тонка- і дробназярністыя пяскі, жвірова-галечны матэрыял. Развіццё рачной сеткі прывяло да спуску вадаёма і ўтварэння на яго месцы ўвагнутай азёрна-ледавіковай нізіны. Карысныя выкапні: гліны легкаплаўкія, буд. пясок, даламіт, торф, мінер. воды.
Рэльеф сучаснай нізіны пласкахвалісты і спадзістахвалісты, ускладнены астанцамі марэннай раўніны, камавымі і марэннымі ўзгоркамі, озамі, дзюнамі. Паверхня слабапарэзана рачнымі дапінамі, лагчынамі сцёку талых ледавіковых вод. Найб. рэкі: Зах. Дзвіна з прытокамі Ужыца, Росіца, Свольна, Дрыса, Палата, Обаль, Дзісна. Найб. азёры: Лісна, Ельня, Чарвятка, Ілава, Мёрскае. Сярэдняя т-ра студз. -7,2 °С; ліп. 17,7
°С. Ападкаў 601 мм за год. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя забалочаныя, глеістыя, тарфяна-балотныя і поймавыя (алювіяльныя). Пад лесам 34% тэрыторыі. Пераважаюць хваёвыя і ялова-хваёвыя лясы, участкамі захаваліся дубровы (на правым беразе Дзісны, y вярхоўях Паловіцы, Бярозаўкі), y катлавінах чорнаальховыя, на ўзлесках і курцінах сярод палёў шэраальховыя. Б.ч. карэнных хваёвых і яловых лясоў змянілася бародаўчатабярозавымі і асінавымі лясамі. Балоты нізінныя і верхавыя; найб. Ельня, Обаль-2, Стрэчна, Дабееўскі Мох. Пашыраны лугі. Пад ворывам 35% тэрыторыі. На П.н. заказнікі рэсп. значэння: гідралагічны Ельня, ландшафтны Казьянскі (да 1999 біялагічны). Н.К.Кліцунова.
____IL
П I----------------------------------------------- 1 Г
Полацкая Парадная плошча. План.
П0ЛАЦКАЯ ПАРАДНАЯ ПЛ0ШЧА, горадабудаўнічы ансамбль 17— 18 ст. y г. Полацк Віцебскай вобл. Размяшчаецца ў зах. ч. горада. 3 1830 вядома як Корпусная пл., з 1992 пл. Свабоды. Сфарміравалася ў 17 ст. перад Полацкім езуіцкім калегіумам. У 1776—84 забудавана жылымі і адм. будынкамі ў стылі класіцызму паводле праекта арх. І.Зігфрьшана. Плошча ў плане мела форму, блізкую да квадрата. На зах. яе баку знаходзіліся касцёл і калегіум езуітаў, на ўсх. — будынкі грамадз. і крымін. палат і намесніцкага праўлення, на паўд. — дамы ген.-губернатара, магістрата і верхняй і ніжняй упраў, на паўн. — дамы каменданта і віцэ-губернатара, земскіх судоў і комплекс Полацкага кляштара дамініканцаў. Захаваліся
будынкі калегіума, магістрата, дамоў ген.-губернатара, верхняй і ніжняй упраў, каменданта і віцэ-губернатара. Будынкі 2-павярховыя (акрамя магістрата), мураваныя, прамавугольныя ў плане, падобныя па планіроўцы, аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі і дэкоры. Будынак магістрата 1-павярховы, асіметрычнай кампазіцыі з мансардай. Яго тарцовы фасад завершаны трохвугольным шчытом. Будынкі злучаліся мураванымі агароджамі і ўтваралі нібыта адзіны фасад забудовы. Т.І.Чарняўская.
П0ЛАЦКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ ЕПАРХІЯ, найстарэйшая хрысціянская епархія на Беларусі. Засн. як адм.-тэр. адзінка Кіеўскай мітраполіі (традыц. дата заснавання 992). Кафедральным храмам стаў Полацкі Сафійскі сабор. У 1511 епархія атрымала статус архіепіскапіі, што сведчыла пра яе высокі духоўны аўтарытэт. У выніку Брэсцкай уніі 1596 стала уніяцкай. У 17 ст. двойчы рабіліся спробы прызначыць на полацкую кафедру правасл. епіскапа. У 1833 епархія адноўлена, y 1839 архірэйскі дом пераведзены ў Віцебск. У 1920-я г. ў сувязі з антырэліг. палітыкай улад царк. жыццё заняпала, y канцы 1930-х г. дзеючых храмаў не было. У 1942 абвешчана аднаўленне епархіі ў складзе Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, аднак y ваен. умовах гэты акт меў фармальны характар. Пасля вайны епіскапы не прызначаліся. У 1989 П.п.е. адноўлена як епархія Беларускай праваслаўнай царквы Маскоўскага патрыярхата, ахоплівала тэр. Віцебскай вобл. У 1992 пасля стварэння Віцебскай епархіі межы П.п.е. звузіліся і ахопліваюць цяпер тэр. Полацкага, Браслаўскага, Верхнядзвінскага, Глыбоцкага, Докшыцкага, Лепельскага, Міёрскага, Пастаўскага, Расонскага, Ушацкага і Іііаркаўшчынскага р-наў Віцебскай вобл. На канец 2000 y епархіі было 86 прыходаў, 56 святароў, 5 дыяканаў, Полацкі СпасаЕфрасіннеўскі манастыр (адноўлены ў 1990). 3 1995 адноўлена выданне «Полоцкйх епархйальных ведомостей». Літ.: Ш с й к н н Г.Н. Полоцкая епархня. Мн., 1997. Г.М.Шэйкін.
П0ЛАЦКАЯ ПРАВІНЦЫЯ, адм,-тэр. адзінка Пскоўскай губерні ў 1772—76. Цэнтр — г. Полацк. Паводле ўказа ад 29.12.1773 падзялялася на Невельскі, Полацкі і Себежскі пав. Плошча — 1 067 422 дзесяціны. У 6 парафіях (Бешанковіцкай, Дзісенскай, Друйскай, Невельскай, Полацкай, Себежскай) было 421 сяло, 4699 вёсак і 5 мястэчак, y якіх пражывала 224 459 душ абодвух полаў падатковага насельніцтва. На тэр. правінцыі было 16 старостваў з 33 487 сялянамі абодвух полаў, Полацкая эканомія (1471 дым, 17 567 сялян, 102 405 дзес. зямлі). Я.К.Анішчанка. П0ЛАЦКАЯ РЭВІЗІЯ 1552, апісанне Полаччыны, зробленае рэвізорамі маршалкам гаспадарскім Я.Кмітам і канюшым трокскім М.Падцандкоўскім. Было важным сац.-эканам. мерапрыемствам, ажыццёўленым вярх. уладай з мэтаю дакладнага ўліку эканам. стану зямель y Полацкім ваяв., замкаў, гара-
доў, y т.л. Полацка, ваен. рэсурсаў і патрэб, павелічэння дзярж. даходаў і інш. Уключала падрабязнае апісанне абарончых збудаванняў Полацка (вежы, сцены, брамы, масты), гармат, павіннасцей асн. груп насельніцтва, зямельных уладанняў шляхты (з пазначэннем колькасці дымоў y сёлах, узбр. коннікаў, вылучаных y войска), духавенства, мяшчан. Рэвізія дае магчымасць меркаваць пра колькасць і размяшчэнне rap. насельніцтва, тапаграфію Полацка, заняткі, eau. дыферэнцыяцыю гараджан і інш. Дакументы П.р. вьшадзены ў 1880 Ю.ІІІуйскім паводле дэфектнага спіса сярэдзіны 18 ст., што належаў б-цы графаў Браніцкіх (у серыі: Крыніцы па гісторыі Польшчы. Кракаў, т. 5) і ў 1905 І.І.Лапам паводле спіса канца 16 або 1-й пал. 17 ст. Ваенна-вучонага архіва Гал. штаба (Чытанні ў Т-ве гісторыі і старажытнасцей расійскіх. Кн. 2). Апошняе выданне зроблена на больш высокім навук. узроўні, мае імянны, геагр. і прадметны паказальнікі. Г.Я.Галетанка.
мяшчэнне падкупальнага квадрата не над усх., a над зах. парамі слупоў, што надавала кампазіцыі будынкаў цэнтрычнасць. Гэтаму спрыяла і канструкцыйна-дэкар. сістэма перакрыцця падкупальнага квадрата ступеньчатымі аркамі і ўтварэнне кубічнага пастамента барабана гал. купала, аадобленага звонку 3-лопасцевымі аркамі. Прадстаўнік П.шд. дойлід Іаан — аўтар Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полайку. Мяркуюйь, што полацкія дойліды ўдзельнічалі ў буд-ве Навагрудскай Барысаглебскай царквы, будавалі ў Ноўгарадзе (царква на Сінічай гары) і Смаленску. П.ш.д. зрабіла вял. ўплыў на далейшае развіццё архітэктуры Беларусі, на Смаленскую школу дойпідства, a таксама Маскоўскую школу дойлідства і Пскоўскую школу дойлідства. Ю.А.Якімовіч, Г.А.Лаўрэцкі.
П0ЛАЦКАЯ ФАБРЫКА МАСТАЦКІХ ВЫРАБАЎ «САФІЯ» Створана ў 1960 y г. Полацк Віцебскай вобл. на базе арцелі «Чырвоная вышывальшчыца». 3 2000 наз. «Сафія». Асн. прадукцыя: строчана-вышытыя жаночыя сукенкі, сталовая і пасцельная бялізна; вырабы маст. апрацоўкі дрэва (кантэйнеры для хлеба, салянкі, пано, куфэркі), лозапляцення (дэкар. блюды, сухарніцы, фруктоўніцы і інш.), ручнога і машыннага маст. вязання. П0ЛАЦКАЯ Ш К0ЛА Д0ЙЛІДСТВА, самабытная арх. школа, якая склалася ў 11 ст. ў Полацкім княстве ў час яго эканам. і паліт. ўздыму. Сфарміравалася ў культавым буд-ве на аснове пераасэнсавання традыцый візант. архітэктурь; пад уплывам першага манум. збудавання на тэр. Беларусі — Полацкага Сафійскага сабора. Найб. росквіту дасягнула ў 12 ст. Для П.ш.д. характэрна муроўка з плінфы «са схаваным радам», якая ўтварала двухколерную гаму паверхні сцяны, радзей — з чаргаваннем слаёў плінфы і вапняку (Віцебск). Школа творча развіла адзін з кірункаў візант. царк.-буд. традыцыі: план выцягнуты па падоўжнай восі, бакавыя нефы больш вузкія, дамінуе сярэдняя апсіда (бакавыя знадворку не выяўлены і часцей схаваны ў тоўшчы алтарных сцен). Асн. тып культавых збудаванняў: 1-нефавыя бесслуповыя з адной апсідай і бабінцам (Пятніцкая царква Бельчыцкага Барьісаглебскага манастыра); 3-нефавыя 6-слуповыя з 3 апсідамі, выяўленымі знадворку (сабор Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра); трохнефавыя 4- або 6-слуповыя са схаванымі бакавымі апсідамі (храм-пахавальня Полацкага Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра, Віцебская Благавешчанская царква, Барысаглебская царква Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра). У шэрагу храмаў меліся абходныя галерэі. Для некат. помнікаў П.ш.д. характэрна раз-
Да арт. Поладкая школа дойлідства. Благавешчанская царква ÿ Віцебску. Здымак насля рэсіаўрацыі.
ПбЛАЦКІ, рабочы пасёлак, y 1959—63 назва горада Наваполацк. П0ЛАЦКІ БОГАЯЎЛЁНСКІ МАНАСТЫР, помнік архітэктуры барока з
!
п о л а ц к і _________________
461
элементамі класіцызму ў цэнтры г. Полацк Віцебскай вобл., на правым беразе Зах. Дзвіны. Існаваў y 1582— 1918 як правасл. мужчынскі манастыр; гал. цэнтр праваслаўя ў Полацку. У 16— 17 ст. пастаўлены драўляныя будынкі манастыра і брацкай школы (у 1656—59 y ёй выкладаў Сімяон Полацкі), не раз гарэлі і аднаўляліся. У 1761—79 пабудаваны мураваны Богаяўленскі сабор (неаднаразова быў перабудаваны). Сабор уяўляе сабой 1-апсідны крыжова-купальны храм з 2-вежавым гал. фасадам і высокім светлавым барабанам са сферычным купалам, завершаным ліхтаром; ліхтары завяршаюць таксама 1-ярусныя вежы. У паўн. вежы змаходзілася званіца (з 7 званамі), да яе вялі ўсходы з паўд. вежы. Сцены, вежы, барабан купала прарэзаны высокімі паўцыркульнымі аконнымі праёмамі і расчлянёны пілястрамі. У 1836 сцены і ўнутр. паверхня купала былі размаляваны; захаваліся рэшткі насценнага фрэскавага жывапісу (у прасценках бараба'на фігуры 3 свяціцеляў). Пасля рэстаўрацыі ў 1981 тут размяшчалася карцінная галерэя. У 1991 сабор перададзены вернікам. Уваходзіць y Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік.
Пасля наведвання ў 1780 Полацка Кацярынай II было выдзелена 35 221 руб. на ўпарадкаванне манастыра. У 1782 арх. Дж. Кварэнгі распрацаваў праект яго расшырэння: прадугледжваў развіццё кампазіцыі ансамбля будынкаў уздоўж вул. Ніжнепакроўскай (цяпер Леніна) — царкву фланкіравалі два 2-павярховыя будынкі. У 1782—85 з 3 ад царквы на месцы драўлянага будынка брацкай школы быў узведзены мураваны Г-падобны ў плане корпус: y ім знаходзіліся келлі манахаў, пакоі ігумена і цёплая царква (Кацярынінская). 3 У ад царквы ў пач. 19 ст. пабудаваны «эканамічны дом» (не захаваўся). У кампазіцыі гал. фасадаў будынкаў выкарыстаны характэрны для класіцызму прынцып ордэра, але без яго верт. частак. 1-ы паверх трактаваўся як своеасаблівы п’едэстал пад больш парадным 2-м паверхам, быў дэкарыраваны рустам і расчлянёны невял. лучковымі перамычкамі. Аконныя праёмы 2-га паверха больш выцягнутыя, з простымі ліштвамі. Будынкі завершаны развітым прафіляваным карнізам. Вуглавая частка (тут знаходзіліся келлі) вылучана 4 дарычнымі паўкалонамі, завершана франтонам і невял. вежай (у 1830-я г. пабудаваны купал на цыліндрычным барабане, не захаваўся). У 1784—91 і 1812— 19 y корпусе размяшчалася нар. вучылішча, y 1792— 1812 — багадзельня. У 1970-я г. будынак рэстаўрыраваны, выкарыстоўваўся як жылы дом. 3 1990 прыстасаваны пад Музей-бібліятэку Сімяона Полацкага, Полацкі музей беларускага кнігадрукавання. T. I. Чарняўская, В. Ф. Марозаў.
Полацкі Богаяўленскі манастыр.
П0ЛАЦКІ BÉPXHI 3ÂMAK На правым беразе р. Зах. Дзвіна пры ўпадзенні ў яе р. Палата. Умацаваны цэнтр Полацка 11— 17 ст. Займаў узвышша пл. 9,44 га. Быў абкружаны валам з У, па краі
ПОЛАЦКІ
462
пляцоўкі стаялі драўляныя сцены — гародні з вежамі. Схілы пляцоўкі неаднаразова ўмацоўваліся — «тамаваліся» (паводле археал. звестак, упершыню каля 1363). Паводле «Полацкай рэвізіі 1552 г.», на замку было 9 вежаў, y сярэдзіне 17 ст. — 10. Першае паселішча на тэр. замка ўзнікла ў канцы 9 — пач. 10 ст. У сярэдзіне 11 ст. з мыса на левым беразе Палаты сюды перанесены ўмацаваны дзядзінец горада, пабудаваны Полацкі Сафійскі сабор. У 12 ст. каля Сафійскага сабора збудаваны храм Архангела Міхаіла, y паўн. частцы замка — княжацкія палаты. Замак як адм. цэнтр горада існаваў да 17 ст. У сувязі з развіццём ваен. справы ён страціў фартыфікацыйныя, a потым і паліт. функцыі. Археал. даследаванні П.В.з. праводзіпі АМЛяўданскі (1928), М.К.Каргер (1957), А.Ф.Мітрафанаў (1959—60),
П0ЛАЦКІ ГІСТбРЫКА-КУЛЬТЎРНЫ МУЗЁЙ-ЗАПАВЁДНІК. Засн. ў 1967 як гісторыка-археал. запаведнік ў г. Полацк Віцебскай вобл., які ўключаў тэр. Полацкага Ніжняга замка, Полацкага Верхняга замка, Полацкі Сафійскі сабор. У 1985 да запаведніка далучаны ўсе помнікі археалогіі, гісторыі і культуры, Полацкі краязнаўчы музей. У 1990 атрымаў статус рэспубліканскага, з 1997 сучасная назва, з ліп. 2000 Нацыянальны. Пл. каля 1,8 км2, каля 75 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). У складзе запаведніка Запалоцце (паселішча 1-га тыс. да н.э.), селішча і гарадзішча 6—8 ст., Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр, падмуркі храма-пахавальні 12 ст. і комплексу Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра, Ніжні і Верхні замкі, дом Пятра I, Полацкі Богаяўленскі манастыр, Брацкая школа (18 ст.), Ефрасіннеўская царква (19 ст.), Крыжаўзвіжанская царква (19—20 ст.), рэшткі Полацкага езуіцкага калегіума\ працу-
/г л -
t uTU!n
J u p « r u j\
B. Р.Тарасенка (1961—62), Г.В.Штыхаў (1967, 1980), В.А.Булкін (1975—79), C. В.Тарасаў (1989). Даследавана каля 2 тыс. м2 плошчы. Л і т Ш т ы х о в Г.В. Древнмй Полоцк IX—XIII вв. Мн., 1975; T a р a с a ў С.В. Полацк IX—XVII стст.: Гісторыя і тапаграфія. Мн., 1998. С. В. Тарасаў.
П0ЛАЦКІ ГАНДЛЁВА-ТЭХНАЛАГІЧНЫ КАЛЕДЖ Б е л к а а п с а ю з а . Засн. ў 2000 y г. Полацк Віцебскай вобл. на базе навуч.-вытворчага комплексу «ПТВ-тэхнікум» (існаваў y 1991—2000; створаны аб’яднаннем Полацкага політэхн. тэхнікума (з 1959) і кааператыўнага прафес.-тэхн. вучылішча (з 1966). Рыхтуе спецыялістаў з сярэдняй спец. адукацыяй. Спецыяльнасці (2000/01 навуч. г.): машыны і апараты харчовых вытв-сцей; бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль; камерцыйная дзейнасць. Каледж рыхтуе таксама кваліфікаваных рабочых з прафес.-тэхн. адукацыяй (прадаўцоў прадуктовых і непрадуктовых тавараў, кухараў, кандытараў, афіцыянтаў, буфетчыкаў, нарыхтоўшчыкаў прадуктаў і сыравіны). Прымае асоб з сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
Да арт. Полацкі Верхні замак. Полацкія замкі. Фрагмент малюнка С. Пахалавіцкага «Аблога Полацка 29.8.1579».
юць Полацкі музей беларускага кнігадрукавання, музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора (з 1987), музейбібліятэка Сімяона Полацкага (з 1994), Полацкі краязн. музей, Полацкі музей баявой славы, музей-кватэра Героя Сав. Саюза З.М. Тусналобавай-Марчанкі (з 1987), стацыянарная выстаўка «Прагулка па Ніжне-Пакроўскай» (з 1998), музей традыц. ручнога ткацтва Паазер’я (з 1998). Т.А.Джумантаева. П0ЛАЦКІ ЕЗУІЦКІ КАЛЕГІУМ, помнік архітэктуры, горадабудаўнічы ансамбль 18— 19 ст. y г. Полацк Віцебскай вобл. Засн. ў 1580 П.Скаргам як сярэдняя навуч. ўстанова ордэна езуітаў. На в-ве Зах. Дзвіны былі пастаўлены драўляныя будынкі калегіума. Пасля пажару ў 1-й пал. 17 ст. на новым месцы паміж Верхнім замкам і горадам пабудаваны драўляныя касцёл св. Стафана, будынкі келляў і вучылішча. Пасля пажару ў 1738 на месцы драўлянага ўзведзены мураваны касцёл Звеставання Прасвятой Дзевы Марыі ў стылі барока. 3-нефавая крыжова-купальная базіліка з 2-вежавым (выш. да 60 м) фасадам. Афармленне інтэр’ера завершана ў 1765 (алтар, маст.
С.Чаховіч; арганы, майстар Д.А.Каспарыні; карціны італьян. мастака Разаці, пасля 1800). Агульны выгляд касцёла адлюстраваны на малюнку Н.Орды 19 ст.
У 1830 касцёл перададзены праваслаўным, перабудаваны і перайменаваны ў Мікалаеўскі сабор. Перад касцёлам сфарміравалася гал. плошча горада — Полацкая Парадная плошча. У 1749 побач з касцёлам узведзены мураваны 3-павярховы гал. будынак калегіума, які злучыўся з ім. Е-падобны ў плане будынак гал. падоўжным фасадам быў арыентаваны на Пд, на Зах. Дзвіну. У ім размяшчаліся 105 вучэбных памяшканняў, трапезная, б-ка, музей. Будынак абаграваўся «цёплай» (з хадамі для цяпла) падлогай. У сценах меліся вентыляцыйныя хады, y падвалах — развітая сістэма падземных вадасцёкаў. Захавалася паўд. ч. корпуса і зах. крыло.
У 1778 паралельна будынку касцёла ўзведзены 3-павярховы корпус, y якім размясціліся кнігарня, вучылішча, потым Полацкая друкарня, Полацкі школьны тэатр. 3 паўн. боку ад касцёла прыбудаваны 2-павярховы Г-падобны ў плане флігель для ксяндзоў, які аб’яднаў касцёл з гал. корпусам. У 1780 пабудаваны 1- і 2-павярховыя карпусы гасп. прызначэння (бровар, медаварня, піваварня, пякарня, кузня, майстэрні і інш.; не захаваліся); яны абмяжоўвалі тэр. калегіума з Пн і 3 і замыкаліся 2-павярховым будынкам з брамай. Побач размяшчалася аптэка з лабараторьюй і сушыльняй для траў. У 1785 пасля прыезду ў Полацк y якасці генерала ордэна арх. Г.Грубера пабудаваны корпус, які злучыў 3-павярховы і гал. карпусы. У новым корпусе размяшчаліся карцінная галерэя, музей, абсерваторыя, хім. лабараторыя, вучэбныя кабінеты (не захаваліся). На Пд ад аптэкі пабудаваны 2 флігелі — памяшканні для семінарыстаў і багадзельні. Паўд. схіл узгорка, на якім стаяў гал. корпус калегіума, быў умацаваны падпорнай сцяной (захавалася), на створанай тэрасе разбіты пладовы сад. У 1812 калегіум пераўтвораны ў Полацкую езуіцкую акадэмію. 3 1822 калегіум займалі манахі ордэна піяраў. 3 1835 y будынках калегіума размяшчаўся Полацкі кадэцкі корпус. У 1830—35 рэканструяваны старыя і пабудаваны новыя карпусы: кадэцкі (прыбудаваны да зах. крыла гал. корпуса б. калегіума), дом дырэктара і 5 будынкаў службовага
Г ‘ » H . iL К
№
jjW Î 4b f
Ь
'
І‘
V
Полацкі сзуіцкі калегіуч Агульны выгляд касдёла. 3 малюнка Н.Орды 19 ст.
прызначэння (арх. А.Порта, захаваліся часткова). У 1964 сабор разбураны, на яго месцы ўзведзены жылы дом. Рэшткі калегіума ўваходзяць y Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік. Т.І. Чарняўская.
П0ЛАЦКІ ЖЫЛЫ ДОМ, д о м П я т р a I, помнік архітэктуры з элементамі стылю барока ў г. Полацк Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1692 y цэнтры горада як жылы (на мяжы 18— 19 ст. перабудаваны). Мураваны 1-павярховы (з паўпадвальным паверхам) будынак мае ў плане форму няправільнага прамавугольніка. Плоскасці сцен прарэзаны высокімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі з ліштвамі і фігурнымі сандрыкамі, цэнтр. ч. гал. фасада — 2 прафіляванымі філёнгамі. Тарцовы фасад завершаны фігурным атыкам з ляпнымі разеткамі (перароблены ў 19 ст.). Парадныя ўваходныя дзверы дэкарыраваны расл. арнаментам і маскаронамі
ГІолацкі
ж млм
дом
(разьба па дрэве). У доме ў 1705 жыў Пётр I. Перад будынкам пастаўлены помнік Л.Талстому. П.ж.д. уваходзіць y Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік. Т.І. Чарняўская. П 0ЛА Ц КІ ЗАВ0Д «ПРАММАШPAMÔHT», адкрытае акцыянернае таварыства. Створана ў г. Полацк Відебскай вобл. ў 1997 на базе аўтарамонтнага з-да (1959), якому папярэднічаў рамонтны з-д (1947). Асн. прадукцыя (2000): запасныя ч. для аўтамаб. рухавікоў, глушыцелі легкавых і грузавых аўтамабіляў, глебаапрацоўчыя агрэгаты (акучнікі-культыватары, раскідвальнікі ўгнаенняў, зернесушылкі і інш.), блочныя газавыя і вадкапаліўныя гарэлкі для вадзяных і паравых катлоў, хлебапякарных печаў, вентылятары, цеплагенератары, электракаларыферы, тавары нар. спажывання (цяпліцы, парнікі, здрабняльнікі кармоў і інш.), рамонт аўтамаб. рухавікоў, топак зернесушылак. А.В.Нікіфараў, У.І.Сямёнаў. П0ЛАЦКІ ЗАВ0Д СЕЛЬГАСАБСТАЛЯВАННЯ. Засн. ў г. Полацк Віцебскай вобл. ў 1927 як майстэрні. 3 1930 с.-г. майстэрні. У Вял. Айч. вайну разбураны. У 1945 адноўлены як слясарнамех. з-д. 3 1947 ліцейна-мех. з-д. У 1953
здадзены ў эксплуатацыю цэх па вытв-сці чыгуннага ліцця. Пасля рэканструкцыі ў 1959—64 з-д сан.-тэхн. вырабаў і с.-г. інвентару. 3 1967 ліцейна-мех. з-д. У 1975—90 галаўное прадпрыемства Полацкага ліцейна-мех. вытв. аб’яднання. 3 1990 — сучасная назва. Асн. прадукцыя (2000): аўтапаілкі для буйн. par. жывёлы і свіней, помпы для даільных установак, запчасткі да трактарных плугоў, чыгунныя фасонна-каналізацыйныя часткі, лкжі для камунікацыйных калодзежаў, запорная арматура, сякеры, чыгуннае ліццё для печаў і інш. П0ЛАЦКІ ЗАВ0Д ШКЛОВАЛАКНА Будаўніцтва пачата ў 1956 y г. Полацк Віцебскай вобл. 1-я чарга здадзена ў эксплуатацыю ў 1957, 2-я ў 1961—63. У 1983 на новай пляцоўцы здадзена ў эксплуатацыю вытворчасць па вырабе шкловалакна аднастадыйным спосабам. 3 1983 — Полацкае вытв. аб’яднанне «Шкловалакно». У 2000 запушчана новая шклоплавільная печ. Асн. прадукцыя (2000): шкловалакно, шкланітка, шклотканіна, шкласетка з алюмаборасілікатнага і крэменязёмнага шкла, шклапластыкавыя лыжньм палкі, тэлескапічныя вудзільны і тэхн. пластык. П0ЛАЦКІ КАДЭЦКІ К0РПУС, сярэдняя ваенна-навуч. ўстанова закрытага тыпу ў г. Полацк y 1835— 1918. Засн. для падрыхтоўкі да вайск. службы дваранскіх дзяцей з Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай, Віленскай, Гродзенскай і Смаленскай губ. Размяшчаўся ў будынку, дзе раней знаходзіліся Полацкая езуіцкая акадэмія і Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча. Быў разлічаны на 400 навучэнцаў, прымаліся хлопчыкі ва ўзросце 9— 11 гадоў. Складаўся з 4 рот (грэнадзёрская, неранжырная, 2 мушкецёрскія), якія ўтваралі батальён. Меў 2 падрыхтоўчыя і 4 агульньм класы, y 1857 уведзены 5-ы агульнаадук. клас і 2-гадовыя спец. класы, пасля заканчэння якіх кадэты атрымлівалі чын афіцэра. Выкладаліся: рус., франц. і ням. мовы, арыфметыка, алгебра, геаграфія, гісторыя, чыстапісанне, маляванне, чарчэнне, закон Божы; y спец. класах дадаткова — тактыка, артылерыя, ваен. гісторыя і фартыфікацыя. У 1859—63 спец. класы падрыхтавалі 172 афіцэры. У 1865 корпус рэарганізаваны ў ваен. гімназію, якая ў 1882 зноў пераўтворана ў кадэцкі корпус з 7-гадовым курсам навучання. У пач. 1-й сусв. вайны эвакуіраваны. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 рэарганізаваны ў гімназію ваен. ведамства. У 1919—20 на базе П.к.к. і інш. эвакуіраваных кадэцкіх карпусоў былі створаны Крымскі (у Арэандзе) і Феадасійскі кадэцкія карпусы. За час існавання П.к.к. падрыхтаваў больш за 3 тыс. афіцэраў. Сярод іх ДД.Бохан, браты Кірпічовы і Манцэвічы, Р.І.Кандраценка, Н.Н. i М.Н. Кайгародавы і інш. Літ:. Д о л г о в М.Н. Полоцкнй кадетскнй корпус. Внтебск, 1899: В н к е н т ь е в В.П. Полоцкмй кадетскнй корпус: Нст. очерк. Полоцк, 1910; Д ь я к о в В.А. Деятелн русского
ПОЛАЦКІ
463
н польского освободнтельного двнження в царской армвн 1856— 1865 гг.: (Бвобвблногр. словарь). М., 1965; Л у к а ш э в і ч А.М. Арганізацыя вучэбнага працэсу ў кадэцкіх карпусах на тэрыторыі Беларусі ў 30-х — пачатку 50-х гг. XIX ст. / / Весн. БДУ. Сер. 4. 1998. № 3. А.МЛукашэвЫ.
П0ЛАЦКІ КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНЦАУ. Існаваў y 1498— 1832 y г. Полацк Віцебскай вобл. Адзін з першых 4 кляштараў ордэна бернардзінцаў y ВКЛ. Засн. вял. кн. ВКЛ Аляксандрам на Запалоцці пры ўпадзенні р. Палата ў Зах. Дзвіну з мэтай схілення праваслаўных y каталіцтва. Верагодна, y гэтым кляштары атрымаў пач. адукацыю Ф.Скарына. Драўляны касцёл кляштара пабудаваны ў 1502. У час Лівонскай вайны 1558— 83 ён спалены ў 1563. У 1696 ваявода Д.Слушка зноў запрасіў бернардзінцаў y Полацк і размясціў іх y слабадзе Кабак. Пасля пажару 1758 пабудаваны мураваны касцёл Maui Божай Марыі Нябеснай (асвячоны ў 1769) і жылы корпус. Касцёл быў аднанефавы, з трансептам і 2-вежавым фасадам, памерамі 42 х 25 локцяў. У 1772 было 10 манахаў, школа філасофіі. У 1832 кляштар скасаваны, касцёл ператвораны ў правасл. царкву (значна пашкоджаны ў 1930-я г.). Жьшы корпус захаваўся. А.А.Ярашэвіч.
Ь л а ц к і к л я ш т а р д а м і н і к Ан ЦАЎ. Існаваў y 1672— 1864 y г. Полацк Віцебскай вобл. Засн. віленскім канонікам Т.Гірскім. Першапачаткова касцёл і жылы корпус былі драўляныя і, як заўважыў дамініканскі гісторык Р.Шымак (1755), «увесь вельмі прыгожы». У 1774 закладзены мураваны касцёл Maui Божай, аднак асн. буд-ва вялося ў 1801—04, таму познабарочная 3-нефавая базіліка з паўцыркульнай апсідай атрымала класіцыстычны фасад. У 1781— 1804 пабудаваны мураваны жылы корпус. Пасля скасавання кляштара касцёл дзейнічаў як парафіяльны, разбураны ў час Вял. Айч. вайны. п
А.А.Ярашэвіч.
П0ЛАЦКІ КЛЯШТАР ФРАНЦЫСКАНЦАЎ. Існаваў y 17 ст. — 1832 y г. Полацк Віцебскай вобл. Засн. полацкім войскім К.Храпавіцкім з жонкай Тэафіляй з Сакалінскіх паміж 1628 і 1648 (найб. верагодная дата — 1640). Першыя 2 касцёлы былі драўляныя. Мураваны касцёл св. Антонія пабудаваны ў 1763—75. Уяўляў сабой 3-нефавы храм памерам 14,5 х 9,5 сажняў з 2-вежавым фасадам, y інтэр’еры было 7 алтароў. У 1832 кляштар скасаваны, касцёл ператвораны ў царкву, пасля 1917 разбураны. Захаваўся 2-павярховы жылы корпус пач. 18 ст., помнік архітэктуры барока. А.А.Ярашэвіч. П0ЛАЦКІ КНЯЖАЦКІ ХРАМ Існаваў y 12— 16 ст. ў г. Полацк Віцебскай вобл. на тэр. Верхняга замка. Рэшткі выяўлены М.Каргерам y час археал. раскопак 1966—67. Храм мураваны, 3-не-
ПОЛАЦКІ
464
фавы, 6-стаўповы, крыжова-купальны (24 х 16 м), 3-апсідны (бакавыя апсіды размяшчаліся ў тоўшчы сцяны). Цэнтр. неф з У завяршаўся паўкруглай апсідай, больш вузкія бакавыя нефы — паўкруглымі нішамі ў тоўшчы сцяны. У цэнтры ўзвышаўся купал на круглым светлавым барабане. Да бакавых нефаў былі прыбудаваны прытворы з самаст. апсідамі. Багатую пластыку фасадам надавалі пілястры складанага профілю, аркатурныя паясы, дэкар. арачкі над аконнымі і дзвярнымі праёмамі, закамары. Інтэр’ер быў аздоблены фрэскамі, падлога выкладзена з паліваных А.А. Труеаў. керамічных плітак.
Полацкі княжацкі П.А.Рапапорта.
П0ЛАЦКІ
храм.
Рэканструкцыя
КРАЯЗНАЎЧЫ
МУЗЕЙ
Засн. і адкрыты ў 1926 y г. Полацк y будынку Полацкага Сафійскага сабора, з 1937 y памяшканні б. лютэранскай кірхі 19 ст. Музей зберагаў стараж. рукапісы, калекцыю зброі, выданні 16— 18 ст., слуцкія паясы і інш. У Вял. Айч. вайну калекцыя разрабавана. У 1948 музей аднавіў работу як абл. краязнаўчы, з 1954 раённы, з 1985 філіял Полацкага гісторыка-кулыпурнага музея-запаведніка. Пл. экспазіцыі каля 550 м2, 869 экспанатаў асн. фонду (2000). У экспазіцыі знаходкі з археал. помнікаў Полаччыны (крамянёвыя і каменныя прылады працы, керамічны посуд, шыйная грыўні, жаночыя ўпрыгожанні, манеты ВКЛ і Рэчы Паспалітай, бурштынавыя вырабы з Прыбалтыкі, візантыйскія рэчы са смальты і інш.), зброя і адзенне часоў вайны 1812, матэрыялы пра падзеі часоў грамадз. вайны. Этнагр. матэрыялы прадстаўлены экспазіцыяй «Куток бел. хаты канца 19 — пач. 20 ст.», нар. вырабамі ткацтва, ганчарства, пляцення і дрэваапрацоўкі. 3 1997 пра-
цуе стацыянарная выстаўка, прысвечаная гораду-пабраціму Фрыдрыхсгафену (Германія). Самастойны раздзел экспазіцыі — Полацкі музей баявой славы. В.Д.Краско.
П0ЛАЦКІ ЛЁТАПІС, адзін з першых гісторыка-літаратурных твораў, напісаных на бел. землях. He збярогся, таму час узнікнення, аўтар, змест і характар дакладна не высветлены. Вядомы паводле нешматлікіх прамых і ўскосных звестак y розных пісьмовых крынійах. На думку С.М.Салаўёва, У.Ц.Пашуты, Л.В.Аляксеева і інш. вучоных, асобныя ўрыўкі П.л. ёсць y Кіеўскім летапісе, які збярогся ў складзе Іпацьеўскага летапісу (звесткі пра полацкія падзеі 2-й пал. 12 ст.). Найб. значны і цікавы з іх — апавяданне, датаванае 1159 (фактычна 1158), пра вяртанне ў Полацк выгнанага палачанамі кн. Рагвалода Барысавіча, напісанае рукой відавочцы падзей жыва, з яркімі дэталямі, з выкарыстаннем простай мовы. Як сведчыць рас. гісторык В.М.Тацішчаў, y П.л., адным са спісаў якога ён карыстаўся пры напісанні «Гісторыі Расійскай», расказвалася пра полацкіх, віцебскіх, мінскіх і інш. зах.-рус. князёў. Відаць, летапіс быў прысвечаны гісторыі Полацкай зямлі 10— 13 ст. Паводле меркаванняў некат. гісгорыкаў (АП.Сапуноў, М.М.Ціхаміраў), сапраўдным урыўкам з П.л. з’яўляецца і т.зв. аповесць пра Святохну, змешчаная пад 1216 y «Гісторыі Расійскай» Тацішчава (т. 3), хаця большасць даследчыкаў прызнае яе літаратурным творам 17— 18 ст. В.А.Чамярыцкі. П0ЛАЦКІ ЛЯСНЬІ Т^ХНГКУМ Засн. ў 1921 y г. Полацк Віцебскай вобл. Рыхтуе спецыялістаў для лясной гаспадаркі, заказнікаў, запаведнікаў, лесаўпарадкавальных- экспедыцый. Спецыяльнасць (2000/01 навуч. г.): лясная гаспадарка. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. П0ЛАЦКІ МАНЕТНЫ ДВОР, часовы манетны двор няпоўнага тэхналагічнага цыкла для «перепечатання» рас. медных 5 капеек з 16-рублёвай манетнай стапы (колькасць грашовых адзінак, выбітых з адзінкі масы металу) y 10 капеек 32-рублёвай манетнай стапы (падваенне наміналаў). Запланаваны ўказам царскага ўрада Рас. імперыі ад 8.5.1796 y Полацку для перабіцця 1 млн. руб. старымі манетамі. Паводле маніфеста ад 20.1.1797 вярталася 16-рублёвая стапа, выпуск 5 капеек спыняўся. П.м.д. дзейнічаць не пачаў. Перавезенае для яго з С.-Пецярбурга абсталяванне падлягала продажу ў 1811.
рух (схема дыслакацыі партызанаў, макет партыз. кузні і збраёўні, схема блакады фаш. захопнікамі Полацка-Лепельскай партызанскай зоны, дыярама «Падрыў нафтабазы», матэрыялы пра выратаванне партызанамі выхаванцаў дзіцячага дома і інш ), дыярама фрагмента лагера смерці ў в. Баравуха 1-я, матэрыялы пра кіраўнікоў і ўдзельнікаў падполля і партыз. руху, y т.л. Герояў Сав. Саюза У.Е .Лабанка, Т.С. Марыненка, ЬЛ.С.Пруднікма, ЗМ.Тусналобаву-Марчанка, воінаўвызваліцеляў, палачан, што вызначыліся ў Вял. Айч. вайну. В.Д.Краско.
П0ЛАЦКІ МУЗЁЙ БЕЛАРЎСКАГА КНІГАДРУКАВАННЯ. Адкрыты 7.9.1990 y г. Полацк Віцебскай вобл.; філіял Нац. Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка. Размешчаны ў будынку б. жылога корпуса Богаяўленскага манастыра. Пл. экспазіцыі 670 м2, больш за 1,2 тыс. экспанатаў асн. фонду (2000). Тэматычныя раздзелы: развіццё пісьменства, форм і матэрыялаў кнігі; рукапісная кніга на Беларусі; жыццё і дзейнасць Ф. Скарыны, Скарыніяна; кнігадрукаванне 2-й пал. 16— 18 ст. і 19— пач. 20 ст.; гісторыя кніжнай ілюстрацыі; развіццё паліграфіі. Сярод экспанатаў помнікі слав. пісьменнасці 11— 13 ст., y т.л. прасліцы, фрагменты керамікі, плінфы, тынкоўкі з надпісамі, кірылічныя і лац.-польск. выданні 16— пач. 20 ст. («Евангелле вучыцельнае», 1595; «Катэхізіс» Л.Зізанія, 1788; «Кніга аб веры», 1785 і інш.); выданні зах.-еўрап. друкарняў 16— 19 ст. («12 прамоў» І.Фалецкага, 1558; «Фландрыя ў ілюстрацыях» А.Сандэра, 1644 і інш.); фрагмент Торы (канец 18 ст.), маст. творы, навук. працы, падручнікі, слоўнікі, часопісы, газеты, календары, альбомы, буклеты, паштоўкі і інш. выданні 2-й пал. 19— 1-й пал. 20 ст.; выданні прыватных Кухты М. друкарні, Знамяроўскага У. выдавецтва, Клецкіна Б.А. выдавецтва, друкарань І.Мятлы і І.Дварчаніна, выдавецтва В.Ластоўскага, суполкі «Загляне сонца і ў наша аконца», т-ва «Адраджэнне» і інш.; працы і даследаванні пра жыццё і творчую спадчыну Скарыны, матэрыялы Скарынаўскіх чытанняў і міжнар. канферэнцый;
П0ЛАЦКІ МУЗЕЙ БАЯВ0Й СЛАВЫ Засн. і адкрыты ў 1971 y г. Полацк як самастойная экспазіцьм Полацкага краязнаўчага музея. Пл. 304 м2, 377 экспанатаў асн. фонду, 4 залы (2000). Экспазіцыя прысвечана падзеям на Полаччыне ў часы Вял. Айч. вайны. Сярод экспанатаў схема Полацкага ўмацаванага раёна, матэрыялы пра абарончыя баі 1941, дзейнасць падполля і партыз.
У адной з залаў Полацкаі a музея беларускага кнігадрукааання
арыгінальныя ўзоры кніжнай графікі 2-й пал. 20 ст., y т.л. ілюстрацыі У. і М.Басалыгаў, А.Зайцава, А.Кашкурэвіча, А.Лось, Г.Паплаўскага і інш. мастакоў; прадукцыя бел. вьш-ваў. У экспазіцыі таксама інструменты і прылады працы мастакоў-графікаў, друкарскае і паліграф. абсталяванне; прадметы нумізматыкі, слайды, відэафільмы, звязаныя з працэсам кнігадрукавання; інтэр’еры майстэрань перапісчыка 16 ст. і друкарні канца 17 ст. Г.П.Ладзісава. П0ЛАЦКІ НІЖНІ 3ÂMAK, С т р а л е ц к і з а м а к . Пабудаваны паводле загаду цара Івана IV Грознага пасля ўзяцця Полацка рус. войскамі ў 1563, прымыкаў да Полацкага Верхняга замка.
(1986, 1989, 1990). У 1984 на тэр. замка знойдзены скарб стараж. залатых рэчаў (гл. Полацкія скарбы).
полацкі
Літ:. Д э й н і с І.П. Ніжні замак y Полацку / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1983. №2; гл. таксама пры арт. Полацкі Верхні замак. С.В. Тарасаў.
У 1873 y П.п. каля 90 тыс. ж., y т.л. каля 17 тыс. y Полацку, 1,7 тыс. дваран, 53,6 тыс. сялян. Паводле перапісу 1897 каля 142 тыс. ж. У 1923 пасля ўзбуйнення валасцей y П.п. іх стала 13: Бухарынская, Валадарская, Воркавіцкая, Дрысенская, Калінінская, Кастрычніцкая, Ленінская, Першамайская, Пралетарская, Працоўная, Сялянская, Сямёнаўская, Чырвонаармейская. 3 3.3.1924 y БССР. 20.6.1924 далучаны Лепельская, Ушацкая, Хоцінская воласці Бачэйкаўскага пав. 17.7.1924 павет скасаваны, большасць яго тэрыторыі ўвайшла ў Полацкую акругу. В.Л.НасевЫ.
ПОЛАЦКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка ў 1777— 1924 y складзе Полацкай, Беларускай, Віцебскай губ., потым y БССР. Цэнтр — г. Полацк. Утвораны 22.3.1777 y складзе Полацкай губерні. 3 12.12.1796 y Беларускай губ., з 27.2.1802 y Віцебскай губ. Пасля 1861 y П.п. 16 валасцей: Аляксандраўская, Андрэеўская, Арцейкаўская, Банонская, Вазнясенская, Гомельская, Ефрасіннеўская, Зам-
465
П0ЛАЦКІ ПЕДАГАПЧНЫ ІНСГЫТУГ Існаваў y 1953—59 y г. Полацк Віцебскай вобл. Засн. на базе пед. вучылішча. Рыхгаваў настаўнікаў 8— 10-х класаў агульнаадук. школы. Тэрмін навучання 4 гады. Меў ф-ты рус. і бел. мовы і л-ры, фізіка-матэматычны. Аб’яднаны з Віцебскім пед. ін-там. П0ЛАЦКІ ПЕДАГАГІЧНЫ КАЛЁДЖ і м я Ф . С к a р ы н ы. Засн. ў 1872 y г. Полацк Віцебскай губ. як Полацкая настаўніцкая семінарыя. У 1918 на базе семінарыі адкрыты пед. курсы, a ў 1924 створаны пед. тэхнікум. 3 1936 пед. вучылішча (з 1964 імя Ф.Скарыны). 3 1994 пед. каледж. Рыхтуе настаўнікаў пач. класаў, выхавальнікаў дзіцячых дашкольных устаноў, выкладчыкаў замежнай мовы базавай школы, выкладчыкаў музыкі. Спецыяльнасць (2000/01 навуч. г.): педагогіка і методыка пач. навучання; педагогіка і псіхалогія дашкольная; замежная мова; выкладанне музыкі і музычнае выхаванне. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае.
Да арт. Полацкі Ніжні замак Полацкія замкі. 3 гравюры 16 ст.
Пл. 6 га. 3 У і ПдЗ быў абгароджаны валам (вал Івана IV Грознага) даўж. каля 600 м, выш. да 10 м, шыр. y аснове да 30 м. Першыя звесткі пра замак і вал сустракаюцца ў пісьмовых крыніцах 2-й пал. 16 ст., калі пад кіраўніцтвам баярына П.І.Шуйскага ваяводы П.Зайцаў і Б.Шчокін значна ўмацавапі Полацк. У гэты час і насыпаны вал. Пры яго буд-ве быў выкарыстаны грунт аб’ёмам каля 230 тыс. м3. Частка грунту была ўзята з месца, дзе капалася новае рэчышча р. Палата (паміж стараж. полацкімі гарадзішчам і селішчам). Паводле плана 1579 С.Пахалавіцкага, на вале было 8 вежаў. У цэнтры замка стаяла вежа-данжон. У сярэдзіне — 2-й пал. 17 ст. вежы і сцены замка заменены «тынам стаячым». 3 K a m a 16 ст. замак перастаў адыгрываць фартыфікацыйную ролю, y 1579 войскі С.Баторыя штурмавалі полацкія ўмацаванні з боку Верхняга замка. У пач. 17 ст. тэр. Ніжняга замка ўключана ў Полацкі Вялікі пасад. Археал. даследаванні П.Н.з. праводзілі Л.Д.Побаль (1959), Г.В.Штыхаў (1962, 1964), С.В.Тарасаў
шанская, Лаўжанская, Мікалаеўская, Міхайлаўшчынская, Петрапаўлаўская, Струнская, Тураўлянская, Уладзімірская, Юравіцкая. Пл. каля 4,2 тыс. км2.
П0ЛАЦКІ РАЁН. Размешчаны ў цэнтры Віцебскай вобл. Утвораны 17.4.1924 (у сучасных межах з I960). Пл. 3,2 тыс. км2. Нас. 33,8 тыс. чал. (2000), гарадскога 8,6%. Сярэдняя шчыльн. 11 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Полацк. Уключае
466
ПОЛАЦКІ
дзечна, Віцебск— Полацк—Даўгаўпілс; аўтадарогі Віцебск— Рыга, з Полацка на Віцебск, Лепель, Глыбокае, Міёры, Верхнядзвінск, Асвею, Апочку (Расія), Расоны; нафтаправоды Сургут— Полацк, «Дружба», прадуктаправод Полацк—Вентспілс (Латвія), адгалінаванне ад газаправода Таржок (Расія) — Івацэвічы. У раёне 17 сярэдніх, 10 базавых, 7 пачатковых школ, школа-інтэрнат, 2 муз., 3 школы мастацтваў, СПТВ, Дом дзіцячай творчасці, аздараўленчы лагер «Чайка», 27 дашкольных устаноў, 45 б-к, 25 дамоў культуры, 12 клубаў, 6 бальніц, паліклініка, 6 амбулаторый, 23 фельч.-ак. пункты. Помнікі архітэктуры: сядзіба і царква (пач. 20 ст.) y в. Бяздзедавічы, парк (2-я пал. 19 ст.) y в. Рудня. Гіст. помнікі: рэшткі земляных умацаванняў (17 ст.) каля в. Кушлікі, замчышча Сітна (1563— 1579) каля в. Малое Сітна, замчышча Туроўля (1563— 1579) каля в. Туроўля. Выдаецца газ. «Полацкі веснік».
г. Наваполацк, г.п. Ветрына, 407 сельскіх населеных пунктаў, Ветрынскі пасялковы Савет, 19 сельсаветаў: Адамоўскі, Азінскі, Астроўшчынскі, Бабыніцкі, Баравухскі, Вароніцкі, Гаранскі, Гомельскі, Заазерскі, Зялёнкаўскі, Маласітнянскі, Нацкі, Палатоўскі, Салоніцкі, Трудаўскі, Фарынаўскі, Шпакоўшчынскі, Экіманскі, Юравіцкі. Тэр. раёна ў межах Полацкай нізіны. Паверхня пераважна плоская, ускладнена марэннымі ўзгоркамі, рачнымі далінамі, камамі, азёрнымі катлавінамі, радзей озамі; 65% яе на вышыні 125— 150 м, 28% — 150— 170 м. Найвыш. пункт 180 м (за 2 км на Пд ад г.п. Ветрына). Глыб. расчлянення рэльефу на ўзгорыста-азёрных участках да 20 м/км". Клрысныя выкапні: торф, гліны і суглінкі, пясчанажвіровы матэрыял, буд. пясок, мінер. воды. Сярэдняя т-ра студз. — 7,2 °С, ліп. 17,7 °С. Ападкаў 601 мм за год. Вегетац. перыяд 184 сут. Найб. рака Зах. Дзвіна з прытокамі Сосніца, Палата, Тураўлянка, Ушача з Нежлеўкай, Нача. На ўліку 191 возера з пл. больш за 5 га (61 мае рыбапрамысл. значэнне), найб. Янова, Вядзета, Чарвятка, Наўліцкае, Гомель, Болныра, Усомля. Пераважаюць глебы: дзярнова-падзолістыя (43,4 %), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (32,8 %), тарфяна-балотныя (13,2 %). Пад лесам [61% тэр. раёна, пераважаюць хваёвыя, бярозавыя, яловыя, чорнаальховыя, ёсць асінавыя і шэраальховыя лясы. Штучныя насаджэнні (пераважна хваёвыя) — 7,1 %. Пад балотамі 5 % тэрыторыі, найб. балоты Сосніца — Дражбітка, Судзіна, Замошша, Ізмацкае, Чарвятка. На тэр. раёна заказнікі рэсп. значэння: ландшафтны Казьянскі (да 1999 біял.), біял. Лонна, гідралагічныя Вялікае Acmpaeima і Глыбокае-Чарбамысла. Помнікі прыроды рэсп. значэння: валун каля в. Свяціца, скопішча валуноў «Янава» (в, Бікульнічы), пагорак камавы «Валатоўка». Ахоўныя тарфянікі: Нядружынскае і Кляшторна. Зоны адпачынку «Азёрная» і «Туроўля».
Полацкі Сафійскі сабор. Выгляд з боку апсіды.
Г.А. Сакалова, Г. С. Смалякоў.
Пплацкі Сафіііскі сабор. Галоўны фасад.
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 77,7 тыс. га, з іх асушаных 14,4 тыс. га. На 1.1.2000 y раёне 9 калгасаў, 13 саўгасаў, калектыўнае с.-г. прадпрыемства, 50 фермерскіх і 33 падсобныя гаспадаркі, птушкафабрыка. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мапочна-мясной жывёлагааоўлі, вырошчванні збожжавых, бульбы, лёну, агародніны. Прадпрыемствы дрэваапр., першаснай апрацоўкі лёну (ільновалакно), буд. матэрыялаў; каап. прам-сці; лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі Невель— Полацк—Мала-
П0ЛАЦКІ САФІЙСКІ САБ0Р, помнік архітэктуры 11— 18 ст. y г. Полацк Віцебскай вобл. Пабудаваны ў сярэдзіне 11 ст. пры кн. Усяславе Брачыславічу як правасл. храм. Будынак 5-нефавы крыжова-купальны (7 купалоў, паводле інш. звестак 5) з 3 гранёнымі апсідамі. На кожным фасадзе (акрамя ўсходняга) было 6 прамавугольных плоскіх лапатак, якія адпавядалі ўнутр. падзелу памяшкання 16 слупамі на нефы, 3 сярэднія нефы заканчваліся апсідамі. Над сяродкрыжжам сабора быў цэнтр. купал на барабане. Сцены складзены з прыроднага каменю і плінфы ў тэхніцы паласатай муроўкі (муроўка са «схаваным радам», што стварала 2-колерную гаму паверхні), характэрнай для Полацкай
Полацкі Сафійскі сабор. Канцэртная зала з арганам.
школы дойлідства. У канцы 15—пач. 16 ст. перабудаваны ў 5-вежавы храм абарончага тыпу. Неаднаразова быў разбураны (у 1607 і 1643 спалены, y 1710 пашкоджаны выбухам). Паміж 1738—50 перабудаваны (арх. І.К.Глаўбіц, каменшчык Б.Касінскі) y стылі позняга барока. Храм арыентаваны з Пд на Пн. У 18 ст. сабор — 3-нефавая мураваная базіліка з 2 шмат’яруснымі вежамі на гал. фасадзе. 3 усх. боку ў кампазіцыю сабора ўключаны рэшткі сцен і гранёныя апсіды храма сярэдзіны 11 ст. (даўжыня старой пабудовы вызначыла шырыню новай). Стараж. апсіды і сіметрычная прыбудова да зах. фасада ўтвараюць своеасаблівы трансепт, гранёныя крылы якога завершаны ў цэнтры купалам з ліхтарыкамі. Цэнтр. неф на гал. фасадзе і з боку алтарнай апсіды завершаны фігурнымі атыкавымі франтонамі. Гал. фасад дэкарыраваны ляпнымі гірляндамі на пілястрах, авальнымі нішамі на гранёных крылах, пінаклямі на вуглах ярусаў вежаў і франтонаў. Бакавыя фасады аздоблены спаранымі пілястрамі і ляпнымі гірляндамі. У інтэр’еры 3-ярусная каменная алтарная перагародка, на якой захаваліся маляўнічыя кампазіцыі 18— 19 ст., y т.л. «Тайная вячэра», «Спас нерукатворны» і скульпт. кампазіцыя «Тройца новазапаветная». У стараж. частцы храма (усх. апсіда) захаваліся рэшткі фрэсак 11 ст. У будынку сабора пасля рэстаўрацыі (1985, арх. В.Слюнчанка) размешчана канцэртная зала з арганам і Музей гісторыі і архітэктуры Сафійскага сабора. П.С.с. уваходзіць y Полацкі гісторыка-кулыпурны музей-запаведнік. Л і т Т к а ч о ў М . А . Новае пра Сафійскі сабор//Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1972. №2; T р y с о в О.А. Археологмческое нзученне Полоцкой Софнн//Древносш Белорусснн н Лмтвы. Мн., 1982; Ц е р а ш ч а т a в a В.В. Старажытнабеларускі манументальны жывапіс XI—XVIII стст. Мн., 1986; С л ю н ч е н к о В.Г. Полоцкмй Софнйскнй собор; Мст.-архнт. очерк. Мн., 1987. У.А. Чантурыя, Т.І. Чарняўская, В.В.Церашчатава.
Баторый заняў Полацк і заснаваў y манастыры сваю рэзідэнцыю, потым перадаў яе езуітам. У 1656 паводле загаду рас. цара Аляксея Міхайлавіча манастыр пераасвячоны і вернуты праваслаўным. 3 1667 зноў належаў езуітам, пасля 1820 перайшоў да піяраў. 3 1832 вернуты праваслаўным, з 1841 жаночы манастыр. У 1844 пры манастыры адкрыта 3-класнае жан. вучылішча, сіроцкі прытулак, багадзельня. Найб. росквіту манастыр дасягнуў y канцы 19 ст. пры ігуменні Яўгенні (Гаваровіч). У 1910 сюды з Кіева перавезены мошчы св. Ефрасінні Полацкай. У пач. 20 ст. ў манастыры былі мураваныя храмы, якія ўтваралі невял. плошчу пры ўваходзе, a таксама каля 20 драўляных і мураваных жылых і гасп. пабудоў, сад, агарод. У 1928 манастыр закрыты. У Вял. Айч. вайну на тэр. манастырскага комплексу быў лагер сав. ваеннапалонных, многія пабудовы разбураны. 3 1943 манастыр пачаў дзейнічаць. У 1960 зноў закрыты (насельніцы пераведзены ў Жыровіцкі Успенскі манастыр). 3 1989 манастыр аднавіў сваю дзейнасць. У ансамбль уваходзяць: цэрквы Спаса-Праабражэнская і Свята-Ефрасіннеўская трапезная (цёплая), Крыжаўзвіжанскі сабор, жылы дом, брама-званіца з жылым манастырскім корпусам, падмуркі храмапахавальні. У 1998—2000 узведзены манастырскі жылы корпус, гасп. пабудовы, майстэрні. С п а с а - П р а а б р а ж э н ская ц а р к в а — помнік архітэктуры Полацкай школы дойлідства. Размешчана ў цэнтры манастырскага комплексу. Пабудавана паміж 1152—61 дойлідам Іаанам на заказ Ефрасінні Полацкай як саборны храм. 3 пераходам манастыра да езуітаў царква была ператворана ў касцёл. У 1833 часткова перабудавана (арх. А.Порта). Мураваны 3-нефавы 6-стаўповы крыжова-купальны храм (8 х 12). Цэнтр. неф з У завершаны паўкруглай масіўнай апсідай, больш вузкія бакавыя нефы — паўкруглымі нішамі ў тоўшчы сцяны. Паўд. і паўн. фасады расчлянёны пілястрамі з паўка-
П0ЛАЦКІ СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫ ТЭХНІКУМ Засн. ў 1956 на базе Полацкай сярэдняй с.-г. школы па падрыхтоўцы старшынь калгасаў. Рыхтуё бухгалтараў і юрыстаў. Спсцыяльнасці (2000/01 навуч. г.): бухгалтарскі ўлік, аналіз і кантроль; правазнаўства. Mae б-ку, камп’ютэрныя класы. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. П0ЛАЦКІ СІМ Я0Н, гл. Сімяон Полацкі. П0ЛАЦКІ СПАСА-ЕФРАСЛННЕЎСКІ МАНАСТЫР, П о л а ц к і С п а с к і м a н a с т ы р, помнік архітэктуры 12— пач. 20 ст. ў г. Полацк Віцебскай вобл. Знаходзіцца на ўскраіне горада, на правым беразе р. Палата. Засн. ў пач. 12 ст. князёўнай Ефрасінняй Полацкай як абарончы фарпост Полацка (з Пн), за 2 км ад горада, y в. Сяльцо, на месцы, дзе знаходзілася драўляная царква Спаса. У 1579 кароль Рэчы Паспалітай Стафан
Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастмр. Спаса-Праабражэнская царква.
ПОЛАЦКІ
467
лонамі, якія рытмічна падзяляюць паверхню на 3 вузкія і 2 шырокія прасценкі (чаргуюцца), прарэзаны паўцыркульнымі аконнымі праёмамі на 2 узроўнях (ніжнія ў 1,5 раза большыя за верхнія, з т.зв. броўкамі з 4 радоў плінфы). Напачатку царква мела пазакамарнае пакрыццё асн. аб’ёму і больш нізкага нартэкса. Барабан купала ўзвышаўся над скляпеннямі асн. аб’ёму і апіраўся на квадратны ў плане пастамент, на гранях якога былі какошнікі. Закамары і какошнікі мелі кілепадобнае завяршэнне, што стварала ярусную кампазіцыю верху. У 19 ст. пазакамарнае пакрыццё заменена 3-схільным дахам. Уваход на хоры — y паўн. частцы зах. сцяны. Па баках хораў 2 маленькія келлі, адна з іх, паводле падання, прызначалася для Ефрасінні Полацкай. Інтэр’ер аздоблены фрэскамі 12 ст. — унікальнымі творамі стараж.-рус. манум. мастацтва. Даследаванні паверхні сцен, скляпенняў і слупоў даюць падставу меркаваць, што ўвесь храм багата ўпрыгожаны фрэскамі, якія закрыты напластаваннямі тынку і алейнай размалёўкай 4832—35 і 1840. Расчыстка сценапісу праводзілася ў 1937, 1938, 1940, 1950, 1972. Адкрыта 8 фрагментаў фрэсак 12 ст. Тры з іх знаходзяцца ў алтарнай частцы: на лапатках паўд. і паўн. сцен выявы невядомых святых ва ўвесь рост з кнігамі ў руках, на паўд. сцяне побач з бакавым праёмам выява святога, што моліцца на фоне высокай вежы. 5 фрагментаў y цэнтр. частцы: на паўд. сцяне 2 з выявамі святых манашак; на паўн.-ўсх. і паўд.-ўсх. слупах франтальныя выявы святых ва ўвесь рост са скруткамі ў руках; на паўн.-зах. слупе, які падтрымлівае хоры, выява невядомай маладой святой. У апошнія гады пазнейшыя алейныя размалёўкі пачалі ападаць. Адкрылася шмат новых фрагментаў і сюжэтных кампазіцый y цэнтр. (10 выяў) і бакавых апсідах, цэнтр. частцы, y келлі Ефрасінні Полацкай. Фрэскі вылучаюцца выразнасцю індывід. характарыстык, натхнёнасцю, эмацыянальнасцю, суровай экспрэсіяй. Выявы святых пададзены ў класічных прапорцыях: з прадаўгаватымі тварамі, вял. міндалепадобнымі вачыма, цёмнымі вачніцамі, сціснутымі, але прыгожымі і жывымі вуснамі. Стараж. фрэскамі таксама была размалявана вонкавая паўд. сцяна (не захавалася). У 1161 Лазар Богша для царквы зрабіў Крыж Ефрасінні Полацкай. К р ы ж а ў з в і ж а н с к і с а б о р размешчаны з левага (паўн.) боку ад Спаса-Праабражэнскай царквы. Узведзены ў 1893—97 з цэглы (паводле праекта У.Ф.Коршыкава) y руска-візант. стылі. 3 пач. 1990-х г. вядзецца расчыстка і кансервацыя размалёвак (мастак-рэстаўратар І.В.Ракіцкі). Уяўляе сабой крыжова-купальны 3-нефавы храм, 4-слуповы, 5-купальны, з 3 прытворамі і паўцыркульнай апсідай. Цэнтр. шлемападобны купал на вы-
468 ________________ПОЛАЦКІ сокім светлавым 12-гранным барабане. Па вуглах ад яго 8-гранныя вежы, завершаныя шлемападобнымі купаламі. У дэкар. аздабленні фасадаў выкарыстаны закамары, арачныя ўваходныя парталы, паўкалонкі, круглыя медальёны. У 1990 праведзена рэстаўрацыя сабора. Св я т а - Е ф р а с і н н е ў с к а я трап е з н а я ( ц ё п л а я ) царква размешчана з правага (паўд.) боку ад СпасаПраабражэнскай царквы. У 1847 1-павярховы жылы дом быў прыстасаваны
ходзіў y ансамбль манастыра. Быў пабудаваны ў традыцыях Полацкай школы дойлідства. Паводле археал. даследаванняў 1947, 1961—62, 1964, 1976 храм быў 3-нефавы, 4-стаўповы, крыжова-купальны (шыр. 14,85 м, даўж. без апсіды 17,2 м), 3-апсідны (бакавыя апсіды размешчаны ў тоўшчы ўсх. сцяны). 3 паўд., зах. і паўн. бакоў абнесены галерэяй (шыр. 4,1 м), якая пераходзіла ў невял. капліцы з самаст. апсідамі. Сцены складзены з плінфы ў тэхніцы муроўкі са «схаваным радам». Фасады аформлены лапаткамі ступеньчатага профілю. Унутры храм быў багата аздо-
Полацкі Сласа-Ефрасіннеўскі манастыр Храмы (злева направа): Крыжаўзвіжанскі сабор, Спаса-Праабражэнская, Свята-Ефрасіннеўская трапезная (цёплая) цэрквы.
пад царкву, y 1849 перабудаваны. Уяўляе сабой прамавугольны ў плане аб’ём з 5-граннай апсідай (з У), 4-гранным прыдзелам (з Пд) і прытворам (з 3). Накрыта 2-схільным дахам, y цэнтры якога невял. купал з галоўкай на драўляным 8-гранным барабане. Уваход y выглядзе арачнага партала з шырокай лесвіцай, сцены дэкарыраваны рустам, аконныя праёмы паўцыркульныя з ліштвамі. У 1989 царква адрэстаўрыравана. Ж ы л ы к о р п у с размешчаны на ПдУ ад Спаса-Праабражэнскай царквы (каля храма-пахавальні). Пабудаваны ў пач 18 ст. з цэглы як жылы, пазней — летняя рэзідэнцыя генерала езуіцкага ордэна. 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак з уваходам з усх. боку. Сцены прарэзаны невял. аконнымі праёмамі з ліштвамі, вуглы дэкарыраваны руставанымі лапаткамі і ўмацаваны (з боку яра) 2 масіўнымі контрфорсамі. Б р а м а - з в а н і ц а і манастырскі к о р п у с размешчаны пры ўваходзе на тэр. манастыра з боку вул. Фрунзе. Брама-званіца, узведэеная ў 1882 з цэглы, уяўляла сабой 1-арачны пралёт, перакрыты цыліндрычным скляпеннем і завершаны вежай-званіцай (не захавалася; y 1992 адноўлена). Да яго з 2 бакоў далучаліся 1-павярховыя флігелі. Да левага флігеля ў 1902 прыбудаваны 3-павярховы (1-ы паверх цокальны) мураваны жылы манастырскі корпус. Фундаменты х р а м а - п а х а в a л ь н і размешчаны за 100 м на ПнУ ад Спаса-Ефрасіннеўскай царквы. Існаваў y 1-й пал. 12 — 1-й пал. 17 ст. Ува-
блены. Знойдзена шмат кавалкаў тынкоўкі з фрэскавай размалёўкай: з арнаментам, выявамі святых і анёлаў. Узорыстая мазаічная падлога была выкладзена з керамічных паліваных плітак рознай формы; малюнкі выкладаліся са смальты ў форме квадратаў, трохвугольнікаў і палосак. Выяўлены таксама рэшткі мужчынскіх пахаванняў ў цагляных камерах. Храм быў пахавальняй полацкіх епіскапаў. Захаваліся падмуркі і часткова ніжнія ч. сцен. Комплекс манастыра ўваходзіць y Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік. 3 1997 y манастыры знаходзіцца адноўлены Крыж Ефрасінні Полацкай (маст. М.Кузьміч). У 2000 y гонар 2000-годдзя Раства Хрыстова і 100-годдзя смерці ігуменні Яўгенні (Гаваровіч) y саборы ўстаноўлена памятная дошка (аўтары: А.Інькова, ГДаўрэцкі, А.Царык).
зборнік польскі даследчык Е.Голас. «П.с> уключае больш за 60 вак. і інстр. муз. твораў з выразнымі стылявымі рысамі барока. Сярод іх шматгалосыя канты і псальмы, фрагменты царк. музыкі з лічбаваным басам (для выканання на аргане). Мясцовыя напаўфалькл. традыцыі спалучаюцца ў музыцы з італьян. і франй. ўплывамі. Інтанацыйны строй мелодый грунтуецца на слав. нар.-песенным меласе і тыповых кантавых, часам стэрэатыпізаваных, папеўках і кадэнцыйных зваротах. Сустракаюцца формульныя напевы, якія выконваліся на розныя паэт. тэксты. Стылістыка песенных і танц. твораў блізкая да стылістыкі кантаў і псальмоў. Тэксты рукапісу напісаны на лац., стараслав., старабел. мовах. Для запісу музыкі выкарыстаны 2 натацыі — круглая заходнееўрап. (т.зв. італьянская) для літургічных твораў, круглая італьян. і квадратная «кіеўская» для свецкіх. На аснове зборніка ў Польшчы выдадзена грампласцінка «Песні, танцы і паваны», на супервокладцы якой падкрэслена бел. паходжанне муз. твораў. Некат. творы «П.с.» ўключыў y свой рэпертуар ансамбль старадаўняй музыкі Бел. дзярж. філармоніі «Кантабіле» (які і даў зборніку назву), некалькі кантаў з рэстаўрыраваным бел. тэкстам выконвае маск. камерны хор «Віват». Музыка «П.с.» неаднаразова выконвалася па Бел. тэлебачанні і радыё. Літ:. Г е р а с н м о в а - П е р с я д с к а я Н.А. Партесный концерт в нсторнн музыкальной культуры. М„ 1983. С.35; G о 1 о s J. / / Nowe spojrzenie lia rçkopis 10002 BJ. / / Muzyka. 1973. № 3; Касьцкжавец Л. «Полацкі сшытак» / / Полацак. 1991. № 8. Л.П.Касцюкавец, А.І.Мальдзіс.
П0ЛАЦКІ УНІВЕРСІТ^Т Засн. ў 1993 y г. Наваполацк Віцебскай вобл. на базе політэхн. ін-та (з 1974). У 2000/01 навуч. г. 6,5 тыс. студэнтаў; ф-ты: геадэзічны, інж.-буд., машынабуд., радыётэхн., тэхнал., гісторыка-філал., фін.эканам., юрьш.; 3 ф-ты павышэння кваліфікайыі работнікаў прам-сці ў галіне эканомікі, нафтагазавай прам-сці,
Літ:. Монастрь y церквн Спаса: Полоцкнй Спасо-Ефросннневскнй монастырь с древностн до найшх дней: Фотоальбом. Мн., 2000. Г.А.Лаўрэцкі, Т.І.Чарняўская, B. В. Церашчатава.
«П0ЛАЦКІ СШЫТАК», рукапісны зборнік старадаўняй бел. музыкі 16— 17 ст.; яркі ўзор бел. свецкай кантавай культуры. Выклеены з вокладкі уніяцкага служэбніка, набытага ў 1956 б-кай Ягелонскага ун-та ў Кракаве (Польшча). Папера зборніка выраблена паміж 1633—50 (паводле вадзяных знакаў), пераплецены служэбнік да 1680. Напачатку кніга належала уніяцкай царкве ў Заняткі ў хімічнай лабараторыі Полацкага в. Астрамечава (Брэсцкі р-н). Апісаў універсітэта.
інфарм. тэхналогій. Аспірантура з 1989. Магістратура з 1997. Пры ун-це працуе ліцэй. Mae вылічальны цэнтр, б-ку. З’яўляецца галаўной н.-д. арг-цыяй Віцебскага рэгіёна ў галіне хім. тэхналогіі, машынабудавання, буд-ва, жыллёва-камунальнай гаспадаркі; вядзе даследаванні ў галіне эканомікі, экалогіі, педагогікі, права. 3 1995 выдае «Весці ПДУ». П0ЛАЦКІ ЦАРК0ЎНЫ САБ0Р 1839, сход іерархаў уніяцкай царквы на Беларусі і Украіне (у межах Расійскай імперыі), які прыняў рашэнне аб яе далучэнні да Рускай праваслаўнай царквы. Адбыўся 24.2.1839 y Полацку. Пачынаючы з дзейнасці мітрапаліта Іраклія Лісоўскага (1806—09), y кіраўніцтве уніяцкай царквы (гл. Беларуская грэка-каталіцкая царква) выявіліся тэндэнцыі да збліжэння з праваслаўем (напачатку ў форме вяртання ад лац. да ўсх. абраднасці). Палітыка царскіх улад да уніяцкай царквы пры Кацярыне II, Паўле I, Аляксандру I была непаслядоўнай: ад масавага пераводу ў праваслаўе пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай да падтрымкі уніяцкага духавенства, каб мець y ім сац. апору. У 1820-я г. пры Мікалаю 1 праводзілася палітыка ўзмацнення «рускага элемента» ў зах. губернях; беларусы і ўкраінцы былі абвешчаны неадрыўнай часткай рус. народа, што выклікала пытанне аб іх рэліг. уніфікацыі. Гэта супадала з жаданнем шэрагу уніяцкіх іерархаў, якія хацелі далучыцца да праваслаўя — пануючага веравызнання як па ідэалаг. меркаваннях, так і для паляпшэння свайго сац. статуса. Ініцыятарам далучэння стаў y 1827 асэсар 2-га (уніяцкага) дэпартамента Рымска-каталіцкай калегіі Іосіф Сямашка (з 1829 епіскап). У канцы 1820-х—30-я г. з дапамогай дзярж. улад быў ажыццёўлены шэраг мер па збліжэнні грэка-каталіцкай царквы з праваслаўем: уніятам забаронена пераходзіць y лац. абрад; замест 4 уніяцкіх епархій пакінуты 2 — Полацкая (Беларуская) і Віленская (Літоўская); прымаліся захады па павышэнні адукац. ўзроўню белага духавенства, найб. схільнага да праваслаўя; закрываліся манастыры і школы базыльян\ пашыраліся служэбнікі маскоўскага друку; ва уніяцкіх храмах інтэр’еры мяняліся паводле правасл. узораў; y епіскапы былі пасвячоны паплечнікі Сямашкі — Васіль Лужынскі і Антоній Зубко. Ідэя пераходу ў праваслаўе ахоплівала ўсё больш прадстаўнікоў духавенства; святароў, якія адмаўляліся даць распіску аб згодзе з праваслаўем, каралі пераводам y горшыя прыходы, паніжэннем y пасадзе, аж да зняволення ў манастырах. Смерць y 1838 апошняга праціўніка аб’яднання з праваслаўем мітрапаліта Ігнація Іасафата Булгака зняла апошнія перашкоды для скасавання Брэсцкай уніі 1596. Скліканы 24.2.1839 y Полацку сабор з 3 епіскапаў (Сямашка, Зубко, Лужынскі) і 21 інш. высокай духоўнай асобы, прыняў Акт з 2 пунктаў: y 1-м абвяшчалася адзінства з правасл.
царквой, y 2-м змяшчалася просьба да Мікалая I садзейнічаць хутчэйшаму далучэнню уніятаў да праваслаўя. Да саборнага АІсга прыкладаліся абавязацельствы 1305 святароў і манахаў, пасля прыняцця Акта іх колькасць павялічылася да 1607. Паводле распараджэння Мікалая I 6.4.1839 прынята пастанова Св.Сінода аб далучэнні уніятаў да праваслаўя. Напачатку ў храмах дазвалялася захоўваць уніяцкія абрады, аднак пры замене уніяцкіх царк. атрыбутаў праваслаўнымі быў нанесены значны культурны ўрон (страчаны многія старыя кнігі, абразы, посуд і інш.). Паво-
п о л а ц к ія ______________ 469 П0ЛАЦКІ ШПАЛАПРАПГГНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў на чыг. ст. Полацк Мікалаеўскай чыгункі ў 1908— 1910. У 1910 была паравая машына, працавала 85 рабочых, выпушчана 450 тыс. шпал. П0ЛАЦКІЯ БІТВЫ 1812 Баі за Полацк паміж рас. 1-м пях. корпусам ген. П.Х. Вітгенштэйна і франц. корпусам маршала Ш. Удзіно 17— 18 жн. і 18— 19 кастр. 1812. Пасля Клясціцкіх баёў 1812 на падыходах да Полацка 16 жн. рас.
Да арт. Полацкія бітвы 1812. Бітва каля Полацка 18.8.1812. 3 гравюры Д.Ругендаса. 1810-я г.
дле Акта П.ц.с. да правасл. царквы далучана каля 1,5 млн. чал. Найб. цяжка скасоўвалася уніяцтва ў паўн. Беларусі, дзе лацінізацыя грэка-каталіцкай царквы была найб. глыбокая, частка уніятаў там перайшла ў рыма-католікі. Уніяцкая царква ў Царстве Польскім (у Люблінскай, Сувалкаўскай і Сядлецкай губ.) далучана да праваслаўя ў 1875. Літ М a р т о с А. Беларусь в нсторнческой государственной н церковной жязнн. Мн., 1990 [рэпр. выд.: Буэнос-Айрес, 1966]; Уння в документах. Мн., 1997. С. 415—490; Ш е й к н н Г . Н . Полоцкая епархвя. Мн., 1997. С. 32—48. В.Р.Кірэеў.
П0ЛАЦКІ Ш К0ЛБН Ы ТЭАТР. Існаваў y 1585— 1819 y г. Полацк Віцебскай вобл. пры езуіцкім калегіуме. У рэпертуары пераважалі драмы на рэліг., міфалагічныя і гіст. сюжэты, міраклі. Паказы адбываліся пераважна на лац., зрэдку на польскай, часам на бел. (1603) мовах, звычайна яны суправаджаліся інтэрлюдыямі і інтэрмедыямі. Паказы былі прымеркаваны да масленіцы, некат. свят, перад летнімі канікуламі і пасля завяршэння навуч. года. Аўтарамі пастановак былі выкладчыкі калегіума. Звесткі пра рэпертуар y канцы 16 ст. амаль не захаваліся. Сярод пастановак: «Аталія» (1593), «Вясёлае пасля хмар сонца» (1669), «Духоўнае прычасце святых Барыса і Глеба» (1693), «Крушэнне карабля на сушы», «Вянок з каштоўных камянёў, што ператварыліся ў лаўры» (абедзве 1723), «Вогненнае жала і вобраз вагнядышнага льва» (1724), «Язон па-за Калхідай» (1728), «Зрэнка Польшчы» (1730), «Пасол з сэрца Сарматыі» (1731), «Вянок з імён і вучоных галоў» (1737), «Час абеду, які працягваўся дзвесце гадоў» (1740) і інш. Літ.: Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983. Т.1. С. 131— 133.
войскі занялі в. Гамзелева. 17 жн. Вітгенштэйн атакаваў франц. пазіцыі, пад прыкрыццём авангардаў ген.-маёра Б.Б.Гельфрэйха (4 пях. батальёны, 4 кав. эскадроны і 300 казакоў з 12 гарматамі) і палк. Я.І. Уластава (1 егерскі полк і 2 грэнадзёрскія батальёны). Рас. войскі (каля 20 тыс. чал. і 99 гармат) размясціліся паўкругам. насупраць горада паміж р. Палата і Дзвіна. Баварскі корпус ген. Л.Гув’ена Сен-Сіра размясйіўся на левым беразе р. Палата за Спаскім манастыром, корпус Удзіно— паміж р.Палата і Дзвіна і меў выхад на дарогу Себеж— Невель. Агульная колькасць франц. войска дасягала 45 тыс. Бой цягнуўся каля 14 гадзін з пераменным поспехам. Абодва бакі панеслі вял. страты. Цяжка паранены Удзіно перадаў камандаванне Сен-Сіру, які перагрупаваў войскі і ў 5 гадзін раніцы пачаў наступленне супрайь левага фланга рас. войск. Ген.-маёр А.Ю.Гамен, які ўзначальваў цэнтр рас. войска, з 2 палкамі і 3 батальёнамі атакаваў і адкінуў непрыяцеля. Франц. кавалерыя, якая спрабавала прарваць цэнтр, была разбіта і адкінута да Полацка. Рас. войскі ўтрымалі асн. пазіцыі, але з-за перавагі сіл праціўніка вымушаны былі адысці да р. Дрыса. За 2 дні баёў яны страцілі каля 5,5 тыс. забітымі і параненымі; французы і баварцы — 8 тыс. У выніку 1-й Полацкай бітвы французы адмовіліся ад наступлення на НаўгародскаПецярбургскім напрамку і не змаглі падтрымаць корпус, які асаджаў Рыгу. 2-я Полацкая бітва мела за мэту акружыць і знішчыць франц. войскі. 17 кастр. армія Вітгенштэйна (каля 55 тыс. чал., 122 гарматы) сканцэнтравалася каля Полацка. Франц. маршал Сен-Сір меў y Полацку 30—32 тыс. чал. Бой па-
470 ______________ п о л а ц к ія чаўся раніцай 18 кастр. кавалерыйскімі сутычкамі, y выніку якіх франц. кавалерыя страціла больш за палову свайго складу і амаль усіх штаб-афіцэраў. Сабраўшы большую частку свайго корпуса, Сен-Сір пачаў атаку супраць усіх 3 калон рас. войск. Абодва бакі мелі вял. страты, бой скончыўся безвынікова. Рас. войскі занялі пазіцыі насупраць Полацка перад гар. валамі і на левым беразе Дзвіны. 19 кастр. Вітгенштэйн атакаваў горад з фронту і моцным артыл. агнём прымусіў праціўніка пакінуць умацаваны лагер і адысці ў Полацк. У 2 гадзіны ночы рас. авангарды ген.-маёра А.Б.Фока і палк. Турчанінава ўварваліся ў горад; пачалі вулічньм баі. Сен-Сір быў вымушаны вывесці войскі з Полацка і разбурыў масты цераз Дзвіну. Спробы французаў адбіць горад 20 кастр. былі безвыніковымі. За 2 дні баёў рас. войскі страцілі 8 тыс. чал., французы — каля 4 тыс. чал. забітымі і параненымі і больш за 2 тыс. палоннымі. Пасля вызвалення Полацка франц. войска вымушана было адступіць па спустошанай раней дарозе. Літ:. Ж н л н н П.А. Отечественная война 1812 г. 3 взд. М., 1988; К о р н е й ч в к Е . Белорусскнй народ в Отечественной войне 1812 г. Мн., 1962; Т р о н ц к н й Н.А. 1812. Велнкнй год Росснн. М., 1988. Ш.І.Бекцінееў.
П0ЛАЦКІЯ ГАРАДСКІЯ ЎМАЦАВАННІ. Існавалі ў 11— 17 ст. Абарончыя збудаванні мелі ўсе асн. раёны стараж. Полацка: Полацкі Верхні замак, Полацкі Ніжні замак, Вял. і Запалоцкі пасады. Паводле летапісных звестак, яны былі зроблены з дрэва. «Сага аб Цідрыку Бернскім» (запіс адносіцца да 13 ст.) паведамляе пра наяўнасць y Полацку мураваных умацаванняў. Больш падрабязныя звесткі ёсць y дакументах 15— 17 ст. 'Паводле іх, y 1552 на Верхнім замку былі драўляныя сцены-гародні. Уздоўж сцен па перыметры замка стаялі вежы: Вусцейская, Асвейская, Міхайлаўская, Багародзіцкая, Сафейская і 4 безыменныя. У 17 ст., пасля ўмацавання замка, вежы перабудаваны, некат. пастаўлены ў інш. месцах. Паводле дакумента 1654, было 10 вежаў: Чырвоная (раней Каралеўская), Праезная, Гуська, Раждзественская (новая), Бык (раней Вежа-фортка), Новая (Усць-Палаты), Бык (раней Ваяводзіцкая), Машна (новая), Бык (раней Брусяная), Баярская (старая) і 2 брамы — праезная і фортка. Магчыма, што вежа Чырвоная была мураваная. Умацаванні Вял. пасада вядомы з 11 ст. У 16— 17 ст. яны былі аналагічныя фартыфікацыі Верхняга замка. Абарончая сцяна пачыналася ад Варварынскай вадзяной вежы Верхняга замка, якая стаяла на беразе Зах. Дзвіны, цягнулася ўздоўж правага берага прыблізна на 1,5 км уверх па цячэнні ракі да крайняй Міронаўскай вежы, тут паварочвала на Пн, ўздоўж глыбокага рова да р. Палата. Былі вежы: Ложная (праезная), Ільінская,
Скарбная, Невельская і Навугольная (вуглавая паўн.-ўсх.). Ад апошняй сцяна ішла па левым беразе р.Палата на 3 да Кабыльчынай вежы (побач з сучасным Чырвоным мостам). Далей стаяла вежа-фортка, a за ёй, уздоўж левага берага Палаты да Верхняга замка, — сцяна без вежаў. На Ніжнім замку ў 17 ст. вежы і сцены заменены «тынам стаячым». Абарончыя збудаванні Запалоцця вядомы з 12 ст. У 16 ст. яны былі аналагічныя ўмацаванням Верхняга замка і Вял. пасада. Аднак тут адсутнічалі валы, a замест зрубаў-гародняў быў падвойны «стаячы тын». Археал. даследаванні П.г.у. праводзілі В.А.Булкін (1979), С.В.Тарасаў (1986—89). Матэрыялы раскопак захоўваюцца ў Полацкім гісторыка-культурным музеі-запаведніку.
рыі. Надрукавана 325 дакументаў (з іх 110 упершыню) 1263— 1513 з архіваў Рыгі, Гётынгена, Гданьска, Варшавы, Масквы, y т.л. з Метрыкі ВКЛ. Большасць дакументаў асвятляе адносіны Полацка з Лівоніяй, Маскоўскай дзяржавай, ВКЛ, меншая частка — унутраную гісторыю Полацка. Дакументы надрукаваны на старабел., нямецкай (22), лацінскай (7), польскай (4) мовах; іншамоўныя тэксты пададзены з паралельным перакладам на рус. мову. Паказальнікі да зборніка выдадзены асобна ў 1989. Зборнік мае вял. значэнне для вывучэння эканам. і сац. становішча сялян, мяшчан, інш. слаёў Полацкай зямлі, развійця ўнутр. і знешняга гандлю, знешнепаліт. зносін Полацка. М.Ф.Шумейка.
Літ.: Гл. пры арт. Полацкі Верхні замак, Полацкі Ніжні замак. С.В.Тарасаў.
П0ЛАЦКІЯ ГІМНАзіІ. Існавалі ў Полацку ў 1788— 1918. Праваслаўная духоўная г і м н a з і я засн. ў 1788 пры пач. партыкулярнай школе ў Богаяўленскім манастыры (пераведзена сюды духоўная 2-класная гімназія з Невеля). Вучэбны курс быў пашыраны і тэрмін навучання павялічаны да 3 гадоў. Выкладаліся: рус., лац. і польск. мовы, арыфметыка, чыстапісанне, катэхізіс, нотныя спевы. Гімназія была філіялам Магілёўскай правасл. семінарыі (падрыхтоўчым аддзяленнем). Выкладчыкамі былі яе выхаванцы. Вучыліся дзеці мясц. святароў ва ўзросце 6—8 гадоў. 3-за невял. колькасці выхаванцаў (штогод 20—30 юнакоў) y 1792 кіраўніцтва Гіскоўскай епархіі вярнула яе ў Невель. В а е н н а я г і м н а з і я ўтворана ў 1865 на базе Полацкага кадэцкага корпуса ў выніку рэарганізацыі сістэмы ваен. асветы ў Рас. імперыі. Тэрмін навучання 6, з 1873 — 7 гадоў. Мела агульнаадук. праграму, але захавала традыцыйны для кадэцкага корпуса паўвайсковы ўклад і вайск. форму. Выкладаліся: Закон Божы, рус., ням. і франц. мовы, матэматыка, геаметрыя, чарчэнне, фізіка, гісторыя, геаграфія, касмаграфія, ваенная падрыхгоўка, чыстапісанне і маляванне. У 1865 былі 333 выхаванцы. У 1872—74 існаваў праект адкрыць на базе гімназіі ун-т, a гімназію перавесці ў Вільню або Юр’еў. У 1882 рэарганізавана ў кадэцкі корпус. У гімназіі вучыўся генерал Р.1. Кандраценка. Жаночая дзяржаўная гімназія засн. 1.1.1903. Мела 2-класнае падрыхтоўчае аддзяленне, 7 асн. класаў і 8-ы педагагічны. У 1911 y штаце былі кіраўнік, 8 наглядчыц, 5 законанастаўнікаў, 15 выкладчыкаў. Займалася 360 вучаніц. Выкладаліся: рус., ням. і франц. мовы, педагогіка, матэматыка, геаграфія, фізіка, методыка выкладання, маляванне, чыстапісанне, рукадзелле, спевы. Скасавана ў 1918. Л і т В н к е н ь т е в В.П.Полоцквй кадетскнй корпус: Нст. очерк. Полоцк, 1910; З н а м е н с к н й П.В. Духовные школы в Росснн до реформы 1808 г. Казань, 1881; Памятная кннжка Вшіенского учебного округа на 1911/1912 учеб. г. Вшіьна, 1912. А. Ф. Самусік.
«П0ЛАЦКІЯ ГРАМАТЫ» ( « П о л о ц к не г р а м о т ы XI I I — н а ч а л а XVI в в . » ), зборнік дакументаў па гісторыі Полацкай зямлі, падрыхтаваны ГЛ.Харашкевіч і выдадзены Ін-там гісторыі СССР AH СССР y Маскве (вып. 1—5, 1977—85). Уласна дакументы складаюць вып. 1-ы, 2-і і палову 3-га, y астатніх выпусках змешчаны камента-
AH/AAl'mtMtï^TA CBOKVOllOBftUUb
^ЛЧ'і№«ТВ0рПН(ІІ) ДТ, ПрнaOnSMHCl HA ЛШФІШН'ЗАІГЛІПІ Н ( f H M O iv i i m i r l iA - l i T H -
Н0/ндт.тышнні)н-
ТТ«ТІЦ.(»у»ІІТІН«яй
вЧдаікгДАі^тншд (ABtHAMAlKKOif
ін^і*орттміт'гчлп|Д нірн-ih f н внціі|«мпт*
HIHICAWBbpjOUlAfA
гтінлгоіг|ітхіі!іо»х
н т ік н ііА ід д 'іс т і птмнінгчш ізрд
Зімтінннтапіція-
ІГОЯЛМДІМГОАІСПНЙ
(Jir-H -jîf .Y T H m l K tn g S^ A
■n
BH IBJKHH ;
4П№аагіііілП|ЧП^.:.
ныіглдіггінш ЕТіі ГЛА'Т'іІК 1нс н Ч МвНВ’КЦЛММСНІІК-
от'Ехлгмлн/г’ь'.' (IbXnoHfAMtflOBj (ÎKA’fc'fIfd-WJIOlf-'.' евгвтч і'-А -вдо у р — )7,окоь'1-іГгідіга“ DІШ1І(10ЛТГ«
тв ір гввл й т чНН!Г7.-0Ь7І!ШН
А -Л НДГННДІД
тіпіпннмг
j ютідліовро Да арт. Полацкія евангсллі Старонка Евангелля са Свята-Троіцкага манастыра.
П0ЛАЦКІЯ ЕВАн ГЕЛЛІ, тры рукапісныя помнікі 12— 14 ст. з г. Полацк Віцебскай вобл. Напісаны на пергаміне царк.-слав. мовай. П е р ш a е належала Свята-Троіцкаму манастыру. Напісана ўставам, двума почыркамі ў 2 слупкі на 172 лістах. Аздоблена загалоўкамі, рознакаляровымі застаўкамі і кінаварнымі ініцыяламі. На палях укладныя запісы 14— 17 ст., адзін з іх зроблены кн. Андрэем Полацкім (14 ст.). Д р у г о е П.е. належала манастыру Іаана Прадцечы. Напісана паўуставам y адзін слупок на 196 лістах. Аздоблена кінаварнымі ініцыяламі. На палях укладныя запісы, сярод якіх зробленыя кн. Ульянай (жонкай Альгерда), полацкім кн. Іванам Юр’евічам. Т р э ц я е належала таксама манастыру Іаана Прадцечы. Напісана ўставам y 2 слупкі на 144 лістах. Аздоблена застаўкай-пляцёнкай, ініцыяламі ў візант. і тэраталагічным
стылях. Mae шмат датаваных прыпісак (1507—22), якія з’яўляюцца дадатковай крыніцай вывучэння тапанімікі і анамастыкі Полацкай зямлі 12— 17 ст. Некат. даследчыкі да П.е. адносяць рукапіс 12 ст. з Рас. дзярж. б-кі ў Маскве, дзе захаваліся каляровыя мініяцюры. Л і т Г р а н с т р е м Е.Э. Опнсанне русскнх н славянскнх пергаментных рукоішсей. Л., 1953; Н і к а л а е ў М . Палата кнігапісная. Мн., 1993. М.В.Нікалаеў.
П0ЛАЦКІЯ МАНАСТЫРЫ, праваслаўныя манастыры ў Полацку ў 16 ст. Вядомы з дакументаў і асабліва з рэестра 1583 Скуміна царкоўных сёл, перададзеных Стафанам Баторыем Полацкаму езуіцкаму калегіуму. У іх ліку названы: Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр; Багародзіцкі мужчынскі, засн. ў 12 ст. Ефрасінняй Полацкай; Полацкі Богаяўленскі манастыр; Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр; Сафійскі мужчынскі; Гарадзецкі св. Міхаіла, якому ў 1583 належалі 10 вёсак (64 дымы) і 20 дымоў y горадзе; Лучанскі св. Мікалая, меў 6 вёсак (40 дымоў); Козьма-Дзям’янаўскі мужчынскі, знаходзіўся за р. Палата, спыніў існаванне ў час Лівонскай вайны 1558—83; Пятроўскі мужчынскі, знаходзіўся y замку, разбураны пры ўзяцці Полацка Стафанам Баторыем; Іаана Прадцечы, на в-ве Экіманскі на р.Зах Дзвіна, вядомы з 12 ст., адсюль паходзяць 2 Полацкія евангеллі, y 1583 манастыру належала 8 вёсак, 120 дымоў y Полацку, разбураны ў час Лівонскай вайны; Троіцкі мужчынскі за р. Палата, вядомы з 12 ст., адсюль паходзіць адно з Полацкіх евангелляў, спыніў існаванне ў Лівонскую вайну; Праабражэнскі Запалоцкі; св. Юрыя, y полі за горадам; Машонацкі Уваскрэсенскі, знаходзіўся ў Ніжнім Замку, яму належалі 3 вёскі і 5 дворышчаў y Пінску. А.А.Ярашэвіч. П0ЛАЦКІЯ ПРЫВІЛЁІ, граматы, якія вызначалі дзярж.-прававое становішча Полацкай зямлі ў складзе ВКЛ. Рэгулявалі ўнутранае жыццё, гарантавалі правы і прывілеі полацкага баярства, духавенства і мяшчан (гл. Полацкае права). Прывілей, выдадкны ў 1-й пал. 14 ст., не збярогся і адноўлены паводле пацвярджальнага прывілея 1511. Ен змяшчаў пагадненне полацкіх феадалаў і мяшчан са сваім удзельным князем. У 1399 Вітаўт выдаў прывілей, паводле якога абмежаванні ўлады ўдзельнага князя пераносіліся fia велікакняжацкую ўладу. Прывілей Жыгімонта Кейстутавіча, выдадзены паміж 1436—40, пацвердзіў ранейшыя П.п. Прывілей 1451, выдадзены Казімірам IV Ягелончыкам, дадаткова гарантаваў юрыд. і маёмасныя правы палачан. Пры вял. кн. Аляксандру П.п. пацверджаны і дапоўнены новымі артыкуламі, што было звязана з наданнем Полацку 7.10.1498 прывілея на магдэбургскае права. Канчаткова становішча Полацкай зямлі ў складзе ВКЛ аформлена пацвярджальным прывілеем Жыгімонта I ад 23.7.1511. Наступныя пацвярджальныя прывілеі выдаваліся ў 1547, 1580, 1593, 1634.
П0ЛАЦКІЯ СКАРБЫ, 1) манетна-рэчавы скарб, знойдзены ў 1910 y Полацку на тэр. Верхняга замка. Ухаваны паміж 1060 і 1070. Рэчавая частка складалася з сярэбраных 4 цэлых і 39 абрубкаў палачкападобных зліткаў, 3 фрагментаў буйных аладкападобных зліткаў, некалькіх загатовак з волава. Манетная частка складалася з некалькіх фрагментаў куфіцкіх дырхемаў Арабскага халіфата, 128 цэлых і 13 фрагментаў дэнарыяў дзяржаў Зах. Еўропы, 7 перайманняў і манетападобных пласцінак. 2) Скарб з 6 залатых рэчаў знойдзены ў 1984 на тэр. Ніжняга замка. Ухаваны ў 2-й пал. 10 ст. Складаўся з фрагмента грыўні і бранзалетаў. П0ЛБА, група тэтраплоідных відаў пшаніцы з ломкім коласам і плевачным зернем. Пры выспяванні колас распадаецца на каласкі з членікамі каласавога стрыжня. Зерне пры малацьбе не вымалочваецца з плевак. Дзікарослая П. пашырана ў Еўразіі, Афрыцы; культурную П. (эмер) вырошчваюць на невял. плошчах y Закаўказзі і Пярэдняй Азіі. Адрозніваецца непатрабавальнасцю, скараспеласцю, устойлівасцю да грыбковых хвароб. 3 зерня атрымліваюць крупы і муку. П. — каштоўны зыходны матэрыял для селекцыі. П 0Л Е ў м a т э м a т ы ц ы, мноства, якое мае 2 і больш элементаў з зададзенымі бінарнымі алг. аперацыямі складання і множання; асобны падклас кольцаў. Задавальняе пэўныя ўмовы (аксіёмы П.). Аксіёмы П.: складанне і множанне камутатыўныя і асацыятыўныя, множанне дыстрыбутыўнае адносна складання; y П. існуюць нулявы і адзінкавы элементы, a таксама для кожнага алемента a існуе процілеглы элемент -a і для ненулявога элемента a — адваротны элемент / а. Адсюль вынікае, што ў П. выконваюцца аперацыі адымання і дзялення (на ненулявы элемент). Напр., мноства рацыянальных лікаў, мноства сапраўдных лікаў.
П 0Л Е ЗР0К У а п т ы ч н а й сіст э м ы, частка прасторы (ці плоскасці), відарыс якой дае аптычная сістэма. Вызначаецца контурамі элементаў сістэмы, якія абмяжоўваюць светлавыя пучкі, напр., аправамі лінзаў і прызмаў, дыяфрагмамі. Значэнне П.з. вымяраецца найменшым вуглом, пад якім такія контуры бачныя з цэнтра зыходнага пучка (вуглавое П.з.). Вугал П.з. ў прасторы прадметаў адваротна прапарцыянальны павелічэнню аптычнаму сістэмы; напр., y самых вялікіх тэлескопаў не перавышае некалькіх вуглавых мінут, y бінокляў ён складае 5— 10°, y шырокавугольных фатагр. аб’ектываў дасягае 120— 140° і больш.
П 0Л Е ФІЗІЧНАЕ, адзін з двух (нараўне з рэчывам) відаў матэрыі. Паводле прынцыпу блізкадзеяння з дапамогай П.ф. (як сілавога поля) ажыццяўляецца ўздзеянне (на адлегласці) аднаго цела на другое, што апісваецца ў межах поля тэорыі. Прыклады П.ф.: эл.-магн. і гравітацыйнае ў класічнай фізіцы, квантава-рэлятывісцкія палі ў фізіцы элементарных часціц і іх узаемадзеяннях.
ПОЛЕССКАЯ
471
Паняцце сілавога поля (эл. і магн.) y 1830-я г. ўведзена М.Фарадэем. Дж.К.Максвел y 1860-я г. развіў далей ідэі аб эл.-магн. полі і сфармуляваў яго законы (гл. Максвела ўраўненні), прадказаў электрамагнітныя хвалі. Пасля адкрыцця Дж.Дж. Томсанам электрона (1897) электрычна зараджаныя элементарныя часціцы сталі разглядацца як першасныя крыніцы эл.-магн. поля і эл.-магн. узаемадзеянняў. У 1900 М.Планк прадказаў, што энергія эл.-магн. поля выпрамяняецца і паглынаецца дыскрэтнымі порцыямі (квантамі). У канцы 1920-х г. паказана, што квантуецца і само эл.-магн. поле. Кванты гэтага поля — фатоны з’яўляюцца элементарнымі часціцамі і пераносчыкамі эл.-магн. узаемадзеянняў. У 1928 П.А.М.Дзірак увёў квантава-рэлятывісцкае (хвалевае) поле і для адзінак будовы рэчыва, квантамі якога з’яўляюцца элементарныя часціцы — электрон і пазітрон. У межах квантава-рэлятывісцкай тэорыі ў адпаведнасці з карпускулярна-хвалевым дуалізмам знікаюць бар’еры паміж рэчывамі і сілавымі палямі як рознымі відамі матэрыі. У абодвух выпадках апісанне П.ф. ажыццяўляецца з дапамогай агульнага матэм. апарата і выкарыстоўваюцца аднолькавыя фіз. характарыстыкі П.ф. і квантаў гэтых палёў (элементарных чаеціц): маса, энергія, імпульс, момант імпульсу, спін, зарад і інш. Пры ўзаемадзеяннях кванты П.ф. аднаго тыпу могуць пераўтварацца ў кванты П.ф. другога тыпу, напр., электроны і пазітроны ў фатоны і наадварот — фатоны ў электронпазітронныя пары; кваркі і антыкваркі ў глюоны, a глюоны ў кварк-антыкваркавыя пары. Элементарныя часціцы розных тыпаў (сілавога поля і рэчыва), калі яны маюць адпаведныя сілавыя зарады, могуць быць пераносчыкамі і крыніцамі ўзаемадзеянняў. А.А.Богуш.
«ПОЛЁССКАЯ Ж Ю НЬ», грамадскапаліт. і літ. газета ліберальнага памяркоўна-апазіц. кірунку. Вьшавалася з 17(30).10. 1909 да 27.12.1911 (9.1.1912) [з 11 (24). 1 да 27.6(10.7).1910 не выходзіла] y Гомелі на рус. мове 3 разы на тыдзень. Прадаўжала праграму газ. «Полесская мысль». Змяшчала інфармацыю пра дзейнасць урада і Дзярж. думы, асвятляла побыт гар. «дна», надзвычайныя падзеі ў краі. Публікавала артыкулы пра жыццё і творчасць М.Чарнышэўскага, М.Скабічэўскага, П.Якубовіча, мастака А.Куінджы, знаёміла з творамі Л.Андрэева, Шолам-Алейхема, прапагандавала этычную філасофію Л.Талстога. Друкавала нарысы сакратара рэдакцыі М.Л.Бахціна (псеўд. Міхаіл Хмуры), вершы і апавяданні-замалёўкі мясц. аўтараў, асвятляла тэатр. і муз. жыццё горада, дзейнасць Гомельскага музычна-драматычнага таварыства. У.М.Конан. «ПОЛЕССКАЯ МЫСЛЬ», грамадскапаліт. і літ. газета радыкальна-ліберальнага кірунку. Вьшавалася з 16 (29).3 да 22.9(5.10).1909 y Гомелі на рус. мове спачатку штодзень, з крас. 3 разы на тыдзень. Друкавала артыкулы на грамадска-паліт., эканам. і літ. тэмы, мела рубрыкі «Тэатр, музыка і мастацтва», «Мясцовая хроніка». У цыкле «Культурныя нарысы» пісала пра дзярж. статус бел. мовы ў ВКЛ, ролю БСГ, «Нашай долі» і «Нашай нівы», творчасці Ф.Багу-
472
ПОЛЕССКНЙ
шэвіча, ЯЛучыны, Я.Купалы ў нац. руху, адзначала перспектыўнасць бел. нац. ідэі; y «Эканамічных нататках» крытыкавала ўрад. Прапагандавала творчасць Л.Талстога, А.Чэхава, неадназначна ацэньвала мадэрнісцкія плыні ў рус. і зах.-еўрап. л-ры, крытыкавала арыентацыю на безыдэйнасць тэатра і кінематографа. У.М.Конан. «ПОЛЁССКНЙ JIHCTÔK», нелегальная бальшавіцкая газета. Выдавалася з вер. 1904 да сак. 1905 Палескім к-там РСДРП на рус. мове. Першы нумар выйшаў пад назвай «Лнсток Полесского коммтета». Асвятляла рэв. падзеі ў Расіі і Беларусі. Надрукавала паведамленне аб стварэнні Палескага к-та РСДРП, справаздачу аб распаўсюджванні ў 1904 парт. л-ры, матэрыялы, прысвечаныя рэв. руху сялян. «ПОЛЁСЬЕ», грамадска-паліт. і літ. ra sera радыкальна-ліберальнага кірунку. Выдавалася з 24.9(7.10). 1909 да 7(20).10.1912 y Гомелі на рус. мове 3 разы на тыдзень. Друкавала інфармацыю пра дзейнасць Дзярж. думы, урада і мясц. улад, аб новай хвалі дэмакр. і рэв. руху ў 1912, арыентавала грамадскую думку на дэмакратыю еўрап. ўзору. Выступала супраць ідэі вял. Расіі П.Струвэ, салідарызавалася з канцэпцыяй М.Горкага пра свабоднае развіццё ўсіх народаў. Прыхільна ставілася да культ.-нац. самавызначэння беларусаў, крытыкавала антыкаталіцкую і антыбел. прапаганду аюхябрыстаў і «Саюза рускага народа» (арт. Р.Зялёнага «Пра беларускае пытанне»), Шмат увагі аддавала прапагандзе рус. і зах.-еўрап. л-ры, тэатра, інш. відаў мастацтва. Друкавала творы Л.Талстога, артыкулы пра творчасць А.Пушкіна, Ф.Дастаеўскага, А.Чэхава, Л.Андрэева, С.Надсана, У.Меерхольда і інш. Асвятляла тэатр. жыццё ў С.-Г7ецярбургу, Маскве і Гомелі. За крытыку палітыкі ўрада яе тыражЫ неаднаразова канфіскоўвапіся. У.М.Конан. ПОЛІ... (ад грэч. poly многа, многае), тое, што палі... ПОЛІАКРЫЛАНГГРЫЛ, сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі акрыланітрылу. Агульная ф-ла [—СНг— —CH(CN)—)„. мал. м. (30— 100) 103. Цвёрдае рэчыва белага колеру, шчыльн. 1140— 1170 кг/м3, т-ра шклавання 85— 90 °С. Раствараецца ў палярных растваральніках (напр., дыметылфармамідзе, дыметылсульфаксідзе) і к-тах. У прам-сці вырабляюць y асн. мадыфікаваны П. — двайныя ці трайныя супалімеры, што маюць больш як 85% (па масе) акрыланітрылу (супалімерызацыя дазваляе павысіць растваральнасць і знізіць вязкасць раствораў П.). Выкарыстоўваюць пераважна ў вытв-сці валокнаў (гл. Поліакршанітршьнш валокны).
ПОЛІАКРЫЛАНГГРЬІЛЬНЫЯ ВАЛ0КНЫ, а к р ы л а в ы я валокны, сінтэтычныя валокны, што фармуюць з раствораў поліакршанітрылу. Прамысл. вытв-сць пачата ў ЗША y 1946. Вядома каля 250 гандл. марак П.в., асн. з іх: нітрон, акрылан, арлон, дралон, куртэль, кашмілон. Паводле мех. уласцівасцей падобныя да шэрсці. Вызначаюдца атмасфера- і святлоўстойлівасцю, устойлівыя да ўздзеяння мікраарганізмаў, a таксама раствораў кіслот і шчолачаў сярэдніх канцэнтрацый, арган. растваральнікаў, y т.л. тых, што выкарыстоўваюць y хім. чыстцы (бензін, ацэтон, трыхлорэтылен і інш.). Вырабляюць пераважна штапельныя (рэзаныя) П.в. ці жгут. Выкарыстоўваюць y вытв-сці трыкатажу, дываноў, штучнага футра, адзежных, абівачных і фільтравальных тканін, для перапрацоўкі ў вугляроднае валакно; y сумесі з бавоўнай і віскознымі валокнамі — для вырабу гардзін, брызенту. М.І.Лракапчук. п о л і а к р ы л Ат ы , сінтэтычныя палімеры, прадукты полімерызацыі складаных эфіраў акрылавай к-ты (акршатаў). Агульная ф-ла [—СШ—CH(COOR)—]п.
Найважн. П. — поліалкілакрылаты, y якіх R — алкільны радыкал нармальнай будовы (СН3, С2Н5 і інш.). Бясколерныя каўчукападобныя ці цвёрдыя рэчывы. Расгвараюцца ва ўласных манамерах, араматычных вуглевадародах, ніжэйшыя гамолагі (R — алкіл з I—6 атамамі вугляроду) — y ацэтоне. Хімічна ўстойлівыя, устойлівыя да ўздзеяння святла і кіслароду. Выкарыстоўваюць y вытв-сці ліставых і плёначных матэрыялаў, лакаў (гл. Акрылавыя лакі), кляёў (гл. Акршавыя клеі), y стаматалогіі (для вырабу пратэзаў зубоў).
ПОЛІАКСІМЕТЫЛЁН, тое, што поліфармальдэгід. ПОЛІАЛЕФІНЫ, сінтэтычныя палімеры, прадукты полімерызацыі ці суполімерызацыі алефінаў (гл. Ненасычаныя злучэнні). Вядомыя тэрмапласты і эластамеры. Паводле маштабаў вытв-сці і галін выкарыстання займаюць 1-е месца сярод сінт. палімераў. Найб. пашыраны — поліэтылен і поліпрапілен. Тэрмапластычныя матэрыялы, для якіх характэрны высокія мех. эластычнасць і дыэлектрычныя ўласцівасці, устойлівасць да ўздзеяння агрэсіўных асяроддзяў, нізкая вільгаце- і газапранікальнасць. У прам-сці выкарыстоўваюць таксама поліізабутылен — прадукт полімерызацыі ізабутылену (гл. Каўчукі сінтэтычныя) і этылен-прапіленавыя каўчукі. ПОЛІАМІДНЫЯ ВАЛ0КНЫ, сінтэтычньм валокны, атрыманыя фармаваннем з расплаваў ці раствораў поліамідаў. Каля 98% ад агульнай вытв-сці П.в. складаюць валокны з аліфатычных поліамідаў, пераважна полікапрааміду (гандл. назвы капрон, найлан-6, перлон, дэдэрон, амілан, рэлон і інш.) і полігексаметыленадыпінаміду (анід, найлан-6,6, глацэм і інш.). Характарызуюцца высокімі трываласцю, эластычнасцю, устойлівасцю да сцірання, шматразовага выгінання і многіх хім. рэагентаў. Маюць нізкую гіграскапічнасць (прычына павышанай электрызавальнасці), святло- і тэ^маўстойлівасць (макс. рабочая т-ра 80— 150 С). П.в. з араматычных поліамідаў
(напр., полі-л-феніленізафталаміду) тэрмаўстойлівыя: прыдатныя для эксплуатацыі пры 250—500 °С. Выкарыстоўваюць для вытв-сці трыкатажу, тканін, дываноў, шыннага корду, гумава-тэхн. вырабаў. рыбалоўнай сеткі, канатаў. вяровак. фільтравальных матэрыялаў для харч. прам-сці і інш. М.Р.Пракапчук.
ПОЛІАМІДЫ, палімеры, якія маюць y асн. ланцугу макрамалекулы амідныя групы —С(О)—NH—. Паводле хім. будовы П. з’яўляюцца бялкі і пептыды, але структурай і ўласцівасцямі яны істотна адрозніваюцца ад сінт. П., таму вылучаны ў асобныя класы злучэнняў. Найб. пашыраны аліфатычныя П. з агульнай ф-лай [—HNRNHOCRCO—]„ і [— HNRCO —]„. дзе R.R' — алкіл (напр., полікапраамід, полігексаметыленааыпінамід), мал.м. (I—3)104. Тэрмапластычкыя палімеры. Бясколерныя крышт. або шклопадобныя рэчывы, 180— 300 °С (макрамалекулы ў П. злучаны паміж сабой вадародньімі сувязямі). Раствараюцца ў моцнапалярных растваральніках (напр., канцэнтраванай сернай кіслаце). Характарызуюцца высокай зноса- і цеплаўстойлівасцю, нізкім каэф. трэння, добрымі алектраізаляцыйнымі і трываласнымі ўласцівасцямі. Атрымліваюць полікандэнсацыяй дыкарбонавых кіслот (ці іх эфіраў) з дыамінамі, полімерызацыяй лактамаў. Выкарыстоўваюць y вытв-сці валокнаў (гл. Поліамідныя валокны), плёнак, канстр., быт. і інш. вырабаў, як аснову кляёў.
ПОЛІАРГАНАСІЛАКСАНЫ, гл. ў арт Крэмнійарганічныя палімеры. ПОЛІАРТРЫТ (ад палі...+артрыт), a р трыт множны, артрыт рэўм a т о і д н ы, адначасовае або паслядоўнае запаленне шматлікіх суставаў. Прычыны: інфекцыя (стафілакок, стрэптакок, вірусы і інш.), хранічныя танзіліт і халецыстыт, рэўматызм, парушэнні абмену рэчываў і функцый залоз унутр. сакрэцыі. Прыкметы і лячэнне П. гл. ў арт. Артрыт. ПОЛІВІНІЛАВЫ СПІРТ, сінтэтьпіны палімер, праоукг уааемадзеяння паіівінілаіртату з меганолам, 1—СНг—СН(ОН)—]п, мал. м. (5—200)-103. Тэрмапласт. Цвёрдае рэчыва белага колеру, Шчыльн. 1270— 1300 кг/м3. Пры 225—230 °С раскладаецца. Раствараецца ў вадзе. Устойлівы ў большасці арган. растваральнікаў і нафтапрадуктаў, разбаўленых к-тах і шчолачах, да ўздзеяння святла і мікраарганізмаў. Выкарыстоўваюць для вытв-сці валокнаў (гл. Полівінілспіртавыя валокны), плёнак і полівінілацэталей, апрэтавання тканін, як эмульгатар, загушчальнік водных раствораў пры вырабе кляёў, нізкамалекулярны П.с. ачышчаны ад прымесей — для вырабу лек. прэпарату «ёдынолу», як заменнік плазмы крыві. ПОЛІВІНІЛАЦЭТАЛІ, сінтэтычныя палімеры, прадукты ўзаемадзеяння полівінілавага спірту з альдэгідамі. Цвёрдыя аморфныя бясколерныя рэчывы. Паводле прыроды арган. радыкала R (вадарод, алкіл, фурфурыл і інш.) тэрмапласты ці тэрмарэаюапласты, мал. м. (15—200)-10 . Раствараюцца ў многіх арган. растваральніках. Раскладаюцца пры t > 150 °С і апрацоўцы мінер. к-тамі. Атрымліваюць звычайна гідролізам полівінілацэтату з наступным далучэннем альдэгіду да полівінілавага спірту,
лівіншшэталей: R —
- с н - с н . - с н - с н , - 11 2 1 2
11 X U1 CN X U 1
Агульная формула по-
-
—с н , —с н —
2
вадарод (полівінілO - C H R -O он ососн3 фармаль) ці арганічны X У радыкал, напр., С3Н7 (полівінілбутыраль); х, y, Z — колькасць адпаведна ацэтальных, вінілспіртавых і вінілацэтатных звёнаў y макрамалекуле. што ўтварыўся пры гідролізе, таму макрамалекулы П. акрамя асн. ацэтальных звёнаў (гл. Ацэт&іі) маюць вінілспіртавыя і вінілацэтатныя звёны. Найважн. П. — п о л і в і н і л ф a р м a л ь (П. на аснове фармальдэгіду) і п о л і в і н і л б у т ы р а л ь (на аснове масленага альдэгіду). Тэрмапласты. Вызначаюцца высокай адгезіяй да металаў, шкла і інш. матэрыялаў. Выкарыстоўваюць полівінілфармаль пераважна для вырабу электраізаляцыйных лакаў, полівінілбутыраль — для вырабу сінт. кляёў (тыпу БФ), лакаў, грунтовак, эмаляў, атрымання антыкаразійных і дэкар. пакрыццяў на металах, y вытв-сці безасколачнага шкла трыплекс. М.Р.Пракапчук. П О Л ІВ ІН ІЛ А Ц Э Т А Т , сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі вінілацэтату, [—СН2—СН(ОСОСНз)—]п, мал. м. (5— 16)105. Цвёрдае аморфнае бяскслернае рэчыва, шчыльн. 1190 кг/м3. Тэрмапласг. Святлоўстойлівы. Харакгэрна халоднацякучасць, добрая адгезія да паперы, скуры, драўніны, тканін. Пры 180 °С раскладаецца. Лёгка гідралізуецца растворамі шчолачаў ці кіслот з утварэннем полівінілавага спірту. Выкарыстоўваюць як плёнкаўтваральнае рэчыва ў вытв-сці эмульсійных фарбаў, кляёў і лакаў, сыравіну для атрымання полівінілавага спірту, як сувязнае ў палімербетоне.
Літ:. Р о з е н б е р г М .Э. Полнмеры на основе внннлацетата. Л., 1983. П О Л ІВ ІН ІЛ С П ІР Т А В Ы Я
ВА Л 0К Н Ы ,
сінтэтычныя валокны, якія атрымліваюць фармаваннем з водных раствораў полівінілавага спірту. Асн. гандл. назвы: вінол, віналон, вінілон, куралон, м’юлон. Моцныя, зноса- і атмасфераўстойлівыя, гіграскапічныя, мала электрызуюцца, хімічна етойкія, добра афарбоўваюцца, маюць добрую адгезію да пластыкаў і гумы. Для надання водаўстойлівасці П.в. ацэталіруюць (гл. Ацэталі) пераважна фармальдэгідам ці бензальдэгідам. Выкарыстоўваюць для вырабу розных тканін (адзежных, бялізнавых, кашульных) і трыкатажу, канатаў, рыбалоўных сетак, арміравання пластыкаў, водарастваральныя (не ацэталіраваныя) — як сувязнае ў вытв-сці паперы, кардону, нятканых матэрыялаў, дапаможны (растваральны) кампанент пры вырабе гіпюру і інш. ажурных тканін. П О Л ІВ Ш ІЛ Х Л А Р Ь ІД (ПВХ), сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі вінілхларыду, [—СН2—CHC1—]„, мал. м. (1— 15)-10“*. Тэрмапласт. Бясколернае цвёрдае рэчыва. Вызначаецца добрымі мех. і электраізаляцыйнымі ўласцівасцямі, невысокімі тэрма- і святлоўстойлівасцю; пры t > 120 °С раскладаецца з вылучэннем хлорыстага вадароду. Перапрацоўваюць y цвёрдыя (вініпласт) і мяккія, ці пластыфікаваныя (пластыкат), матэрыялы, выкарыстоўваюць y вытв-сці полівінілхларыдных валокнаў.
В і н і п л а с т — прадукт перапрацоўкі П. з дабаўкамі тэрма- і святлостабілізатараў,
антыаксідантаў, мінер. напаўняльнікаў і інш. Выкарыстоўваюць як канстр. каразійнаўстойлівы матэрыял для вырабу хім. апаратуры і труб, ёмістасцей і бутэлек y харч. прам-сці, y буд-ве для пакрыцця падлогі, абліцоўкі сцен, цепла- і гукаізаляцыі (пенаполівінілхларыд). П л а с т ы к а т — тэрмапластычны марозаўстойлівы матэрыял. Акрамя кампанентаў, што дадаюць да П. пры атрыманні вініпласту, мае n/шстыфікатар (напр., дыбутылфталат, дыактыладыпінат). Выкарыстоўваюць для ізаляцыі правадоў і кабеляў, вырабу эластычных стужак, шлангаў, трубак, мембран і інш. У прам-сці пашыраны п о л і в і н і л х л а р ы д н ы я п л а с т ы з о л і — дысперсіі парашкападобнага (эмульсійнага) П. ў тых жа пластыфікатарах, што выкарыстоўваюць і для атрымання пластыкату. Выкарыстоўваюць ПВХ-пластызолі ў вытв-сці штучнай скуры, мыйных шпалер, пальчатак, абутку, дзіцячых цацак і інш. М.Р.Пракатук. П О Л ІВ ІН ІЛ Х Л А Р Ь ІД
ХЛА РА ВА Н Ы ,
перхлорвінілавая смала, тэрмапластычны прадукт хларавання полівінілхларыду. Хлараванне паляпшае растваральнасць і павышае цеплаўстойлівасць зыходнага полівінілхларыду (ПВХ). Адрозніваюць П.х. растваральны (атрымліваюць хлараваннем ГТВХ y растворы, мае 62—64% хлору і добра раствараецца ў ацэтоне, хлараформе, ксілоле і інш.) і П.х. цеплаўстойлівы (атрымліваюць хлараваннем воднай суспензіі ПВХ, мае 64—70% хлору; нерастваральны). Выкарыстоўваюць П.х. растваральны як плёнкаўтваральнае рэчыва ў вытв-сці перхлорвінілавых лакаў і эмалей, абутковага клею, для вырабу валокнаў (гл. Полівінілхларыдныя ваяокны); П.х. цеплаўстойлівы для вытв-сці труб (для гарачай вады) і машынабуд. дэталяў. П О Л ІВ ІН ІЛ Х Л А Р Ь ІД Н Ы Я В А Л 0 К Н Ы ,
ПОЛІКАПРААМІД
473
васць) П. даказана падабенствам рас сучаснага чалавецгва па комплексе важнейшых адзнак (будова рукі, ступні, галаўнога мозга, біяхім. паказчыкі і інш.) і неабмежаванымі магчымасцямі змешвання рас паміж сабой. ПОЛІГІНІЯ (ад полі... + грэч. gynê жанчына, жонка), 1) y з a a л о г i і форма палавых зносін, пры якой за 1 сезон размнажэння самец спароўваецца з некалькімі самкамі. Пры т э р ы т а р ы я л ь н а й П. індывід. ўчасткі некалькіх самак размешчаны ў межах тэрыторыі, якую ахоўвае самец. Вядома ў прыдонных рыб, каланіяльных птушанятных відаў птушак, некат. млекакормячых (рукакрылыя, грызуны, ніжэйшьм прыматы). Пры г а р э м н а й П. самец збірае каля сябе групу самак (гарэм), якая распадаецца адразу пасля іх апладнення (напр., y птушак — курыныя, y млекакормячых — капытныя, ластаногія і інш.). А б л і г а т н а я П. мае месца ў млекакормячых, якія пастаянна жывуць групоўкамі з некалькіх самак i 1 самца (зебры, кашалоты, некат. мартышкі і інш.). У грамадскіх насякомых пад П. разумеюць наяўнасць y сям’і некалькіх самак, якія даюць патомства. 2) У ц ы т а г е н е т ы ц ы П. — з’яднанне аднаго мужчынскага і двух ці больш жан. прануклеусаў y яйдаклетцы. 3) Тое, што мнагажонства (гл. таксама Палігамія). ПОЛІІЗАПРбН, гл. ў арт. Ізапрэнавыя каўчукі. ПОЛІКАНДЭНСАЦЫЯ (ад полі... + кандэнсацыя), метад сінтэзу палімераў, заснаваны на рэакцыі паміж сабой біабо поліфункцыян. манамераў і (ці) алігамераў, якая звычайна суправаджаецца вылучэннем нізкамалекулярнага прадукту (вады, аміяку, спірту і інш.); адзін з асн. спосабаў атрымання высокамалекулярных злучэнняў.
сінтэтычньм валокны, якія атрымліваюць фармаваннем з раствораў полівінілхларыду, полівінілхларыду хлараванага ці супалімераў, y якіх не менш за 85% вінілхларыду. Асн. гандл. назвы валокнаў з полівінілхларыду — равіль, тэвірон, фібравіль, тэрмавіль, з перхлорвінілавай смалы — хларын, павіяцьш, з супалімераў — віньён, тэрмален. Вызначаюцца вельмі нізкай цепла- і электраправоднасцю. He гараць, хімічна- і атмасфераўстойлівыя, устойлівыя да мікраарганізмаў. Выкарыстоўваюць для вырабу фільтраваных і негаручых драпіровачных тканін, нятканых матэрыялаў, спецадзення, цепла- і гукаізаляцыйных лямцаў, лячэбнай бялізны.
П. біфункцыян. манамераў наз. лінейнай, П. з удзелам манамераў, y якіх больш за 2 функцыян. групы, — трохвымернай; y выніку ўтвараюцца, адпаведна, лінейныя і сеткавыя палімеры. Разнавіднасць П. — п о л і ц ы к л а к а н д э н с а ц ы я , пры якой адначасова з П. адбываецца ўнутрымалекулярная цыклізацыя лінейнага прадукту. П. ляжыць y аснове біясінтэзу бялкоў, нуклеінавых кіслот, цэлкшозы, крухмалу і інш. У прам-сці выкарыстоўваюць для атрымання поліэфіраў (напр., паліэтылентэрэфталату), сінт. смол (напр., фенола-фармальдэгідных смол), поліамідаў, полікарбанатаў, поліўрэтанаў і інш. Л і т С о к о л о в Л.Б. Основы сянтеза полнмеров методом полнконденсацнн. М., 1979. Я.Г.Міляшкевіч.
П О Л І Г Е Н І З М (ад полі... + грэч. genos род, паходжанне), антрапалагічная тэорыя, паводле якой розжца паміж расамі чалавека настолькі вялікая, што яны з’яўляюцца рознымі біял. відамі, якія ўзніклі незалежна адзін ад аднаго ў розных частках зямнога шара ад розных форм гамінідаў, процілегласць монагеніэму. Негрунтоўнасць (памылко-
ПОЛІКАПРААМІД, п о л і - е - к а п раамід, полікапралактам, аліфатычны поліамід, прадукт полімерызацыі капралактаму, [—NH(CH2)sCO— мал. м. (10—35)-103. Цвёрдае бясколернае рогападобнае рэчыва, шчыльн. 1130— 1150 кг/м3, t ші 225 °С (вышэй за 210 °С размякчаецца). Вызначаецца высокай зносаўстойлівасцю, мех. трываласцю.
474
ПОЛІКАРБАНАТЫ
Хімічна стойкі, масла- і бензаўстойлівы. Выкарыстоўваюць пераважна для вытв-сці валокнаў (гл. Поліамідныя валокны), a таксама дэталяў машын, плёнак, як ізаляцыйны матэрыял y электра- і радыётэхніцы.
ПОЛІМАРФІЗМ (ад полі... + морфа) y б і я л о г i і, наяўнасць y межах аднаго віду раслін або жывёл двух (дымарфізм) ці больш вельмі непадобных груп асобін. Уключае адрозненні ў знешнім выглядзе асобін з адной ці розных пагтуляцый. Характэрны для многіх відаў флоры і фауны, y т.л. на Беларусі.
аб’яднаны кавалентнымі сувязямі ў прасторавы каркас, графіт, карбін. П. малекулярных крышталёў праяўляецца ў рознай упакоўцы малекул з аднолькавымі структурнымі ф-ламі. Паліморфныя мадыфікацыі звычайна з’яўляюцца тэрмадынамічнымі фазамі. Узаемныя ператварэнні паліморфных мадыфікацый наз. п а л і м о р ф н ы м і п е р а х о д а м і . Паліморфныя пераходы падзяляюцца на пераходы
ПОЛІКАРБАНАТЫ, сінтэтычньм палімеры, складаныя паліэфіры вугальнай к-ты і дыгідроксізлучэнняў. Маюць агульную ф-лу [—0 R 0 —С (0)—]„, дзе R — араматычны ці аліфатычны радыкал. Найб. пашыраны араматычныя П. на аснове дыфенілатрапану (бісфенолу А), найважн. з іх П., які атрымліваюць полікандэнсацыяй бісфеналу A з фасгенам [—ОС6Н4С(СН3)2С6Н4ОС(0)—]„. Цвёрдае аморфнае бясколернае рэчыва, мал. м. (2— 12)-10 , шчыльн. 1200 кг/м \ ^ 220—230 °С, раскладаецца пры t > 320 °С. Тэрмапласт. Раствараецца ў метьшенхларыдзе, хлараформе і інш. арган. растваральніках. Характарызуецца высокімі трываласцю і цвёрдасцо, добрымі элеісіраізаляцыйнымі ўласцівасцямі. Аптычна празрысты, атмасфера- і марозаўстойлівы (т-ра эксплуатацыі ад -100 да 135 °С), цяжкагаручы матэрыял. Выкарыстоўваюць П. як канстр. матэрыялы ў аўтамабілебудаванні, электроннай і электратэхн. прам-сці, як высокачастотныя дыэлектрыкі ў радыёэлектроніцы, y вытв-сці фільтраў для крыві, касцявых пратэзаў, абалонак для лек. сродкаў пралангаванага дзеяння, вочных лінзаў, лінзаў для оптыкі, асвятляльнай арматуры і інш. М.Р.Пракапчук.
ПОЛІКАРПІЧНЫЯ РАСЛІНЫ, расліны, якія шматразова цвітуць і пладаносяць на працягу жыцця. Да П.р. належаць усе голанасенныя і большасць пакрытанасенных раслін. У флоры Беларусі П.р. — усе дрэвы і кусты, a таксама большасць травяністых шматгадовых раслін. Гл. таксама Монакарпічныя расліны. ПОЛІКРЫШТАЛЬ, агрэгат дробных монакрышталёў рознай арыентацыі (крышт. зярнят). Да П. адносіцца большасць цвёрдых цел (мінералы, металы, сплавы, кераміка і інш.). Утвараюцца пры крышталізацыі, паліморфных пераўтварэннях, спяканні крышт. парашкоў і інш. Уласцівасці П. задежаць ад сярэдняга памеру зярнят (ад 10"6м да некалькіх міліметраў), іх крышталеграфічнай арыентацыі, будовы міжзярнятных межаў. Пры хаатычнай арыентацыі і малых памерах зярнят (у параўнанні з памерам П.) y П. адсутнічае анізатрапія фіз. уласцівасцей, характэрная для монакрышталёў. Пры наяўнасці пераважнай крышталеграфічнай арыентацыі зярнят П. з’яўляецца тэкстураваным (гл. Тэкстура) і ў гэтым выпадку мае месца анізатрапія яго ўласцівасцей. На фіз. ўласцівасці П. істотна ўплываюць міжзярнятныя межы (на іх адбываецца рассеянне электронаў праводнасці і фатонаў, тармажэнне дыслакацый, зараджэнне расколін і інш.). П. менш стабільныя, чым монакрышталі, пры іх працяглым адпале адбываецца пераважны рост асобных зярнят (рэкрышталізацыя), што вядзе да ўтварэння буйназярністых П. або монакрышталёў. Літ:. Гл. да арт. Крышталі, Крышталяграфія. Л.М.Шахлевіч.
ПОЛІЛІНГВІЗМ (ад полі... + лац. lingua мова), тое, што шматмоўе.
Полімарфізм y біялогіі: 1 — y розных папуляцыях хвой (хвоі, якія раслі ў розных умовах: л — y лесе, б — на адкрытым месцы, в — на балоце); y межах адной папуляцыі: 2 — генетычны (спадчынныя формы мухі дразафілы: a — самец, б — самка, в, г, д, е — розныя формы патомства); 3 — палавы (мурашка рыжая лясная: о — самка, б — самец, в — рабочая асобіна). Унугры папуляцый адрозніваюць некалькі тыпаў П . У з р о с і а в ы П. звязаны з чаргаваннем пакаленняў (напр., y ржаўных грыбоў, прахадных рыб, насякомых, якія развіваюцца з метамарфозам). П a л a в ы П. звязаны з неаднолькавай марфалогіяй і экалогіяй асобін рознага полу (у насякомых, птушак, млекакормячых). Функцыянальны П. адлюстроўвае ўзроставыя палавыя адрозненні і найб. выразны ў жывёл, якія развіваюцца з метамарфозам (напр., маляўкі рыб, лічынкі земнаводных і насякомых, функцыянальна нераўнацэнныя дарослым). Ф a з a в ы П. абумоўлены шчыльнасцю папуляцый, якая выклікае т.зв. фазавую зменлівасць (напр., y асобін адзіночнай і статкавай фаз y саранчовых). Г е н е т ы ч н ы П. звязаны з вар’іраваным уздзеяннем натуральнага адбору ў розных умовах, і з павышанай адноснай жыццяздольнасцю геннай структуры арганізма. Розныя тыпы ўнутрыпапуляцыйнага П. могуць быць узаемазвязаныя і сумяшчальныя ў часе. П. ускладняе і робіць больш разнастайнымі сувязі арганізма з асяроддзем, стварае аснову для відаўтварэння шляхам дывергенцыі ў працэсе эвалюцыі.
ПОЛІМАРФІЗМ y х і м і і, здольнасць цвёрдых рэчываў і вадкіх крышталёў існаваць y некалькіх формах з рознай крышт. структурай. П. простых рэчываў прынята наз. алатропіяй; паняцце П. не адносіцца да некрышт. алатропных форм (напр., газападобных кіслароду і азону). Розныя крышт. структурныя формы рэчыва наз. п а л і м о р ф н ы м і мадыф ікaц ыямі (звычайна абазначаюцца грэч. літарамі, напр., y волаве). П. пашыраны сярод рэчываў разнастайных класаў (простых, неарган. і арган.), напр., мадыфікацыі вугляроду, якія істотна адрозніваюцца паводле ўласцівасцей: алмаз і лансдэйліт, y якіх атамы
I і 11 роду (гл. Фазавыя пераходы). Змяненне крышт. структуры пры пераходах II роду нязначнае. Асобны выпадак П. — п о л і т ы п і з м, які назіраецца ў некаторых крышталях са слаістай структурай (сульфіды цынку ZnS і малібдэну MoS2, гліністыя мінералы і інш.)- Палітыпы (палггыпныя мадыфікацыі) пабудаваны з аднолькавых слаёў ці слаістых «пакетаў» атамаў і адрозніваюцца спосабам і перыядычнасцю іх накладання (напр., для карбіду крэмнію вядома больш за 40 палітыпаў). Л і т Ве рм a A. Р., К р н ш н а П. Псшнморфнзм н полнтнпнзм в крмсталлах: Пер. с англ. М., 1969. А.П.Чарнякова.
ПОЛІМЕРАЗЫ, ферменты, якія каталізуюць утварэнне макрамалекул з нізкамалекулярных рэчываў. Найважн. з П. — нуклеатыдылтрансферазы, што каталізуюць сінтэз нуклеінавых кіслот з нуклеазідтрыфасфатаў (у якасці матрыцы выкарыстоўваецца ДНК або РНК). Пад уэдзеяннем П. нуклеазідтрыфасфаты пераносяцца ў каней ланцуга, які сінтэзуецца, і адбываецца падаўжэнне ланцуга на адну нуклеатыдную адзінку. Сінтэз ДНК праходзіць адначасова на двух ланцугах папярэдне раскручанай (дэспіралізаванай) ДНКматрыцы. ПОЛІМЕРЫЗАЦЫЯ, метад сінтэзу палімераў, пры якім макрамалекула ўтвараецца шляхам паслядоўнага далучэння малекул аднаго ці некалькіх манамераў да актыўнага цэнтра, што знаходзіцца ў канцы растучага ланцуга; адзін з асн. спосабаў атрымання высокамалекулярных злучэнняў. У П. ўступаюць нізкамалекулярныя рэчывы, мале-
кулы якіх маюць кратныя сувязі (алефіны, дыенавыя і ацэтыленавыя вуглевадароды, альдэгіды, нітрыты і інш.) або цыклічныя групоўкі, здольньм раскрывацца (аксіды алефінаў, цыклічныя эфіры, лактоны, лактамы і інш.). Паводле колькасці манамераў, што ўдзельнічаюць y П , адрозніваюць гамаполімерызацыю (адзін манамер) і суполімерызацыю (2 і больш), паводле прыроды актыўнага цэнтра — р а д ы к а л ь н у ю П., калі актыўны цэнтр — свабодны радыкал (гл. Ланцуговыя хімічныя рэакцыі), i і о h н y ю П., актыўныя цэнтры — іоны (аніённая ці катыённая П.) або палярызаваныя малекулы (каардынацыйна-іонная П.). Пры П. развіццё кінетычнага ланцуга (працэс П. ўключае некалькі асн. стадый, т.зв. элементарных актаў — ініцыіраванне, рост ланцуга, яго абрыў і перадача) адбываецца адначасова з ростам матэрыяльнага ланцуга макрамалекулы. Найб. пашыраныя спосабы ажыццяўлення П : П . ў м a с е, ці блочная (П. вадкага манамера ў адсутнасці растваральніку), П. ў р а с т в о р ы (полімерызуецца раствораны манамер), эмульс і й н а я П. і с у с п е н з і й н а я П. (П. манамера, дыспергаванага ў вадзе), г а з а ф a з н a я (П. газападобнага манамера пад уздзеяннем іанізавальнага выпрамянення ці на паверхні каталізатара), a таксама ц в е р д а ф а з н а я П . (П. манамераў y крышт. або шклопадобным стане). Метадам П. атрымліваюць каля 75% агульнага аб’ёму сінт. палімераў, што вырабляюць y свеце, (у тл. найб. буйнатанажныя поліалефіны, полістырол, полівінілхларыд), a таксама асн. масу каўчукоў сінтэтычных. Л і т О у д н а н Дж. Основы хнммн полнмеров: Пер. с англ. М., 1974; Н в а н ч е в С.С. Раднкальная полнмермзацня. Л., 1985; Б р y к М.А., П a в л о в С.А. Полнмернзацня на поверхностн твердых тел. М., 1990. М.Р.Пракапчук.
ПОЛІМЕРЬІЯ (ад грэч. polymereia шматскладовасць, наяўнасць многіх частак), адзін з тыпаў узаемадзеяння генаў, пры якім ступень развіцця адной і той жа прыкметы абумоўлена ўплывам шэрагу т.зв. палімерных генаў (праяўляюцца падобным чынам). П. пашырана ў прыродзе. Паводле тыпу П. наследуюцца важныя гаспадарча карысныя прыкметы: вышыня раслін, колькасць бялку ў зерні, вітамінаў y пладах, хуткасць росту, маса жывёл і інш. ПОЛІМСТАКРЫЛАТЫ. сінтэтычныя палімеры, прадукты полімерызацыі складаных эфіраў метакрылавай к-ты (метакрылатаў). Агульная ф-ла [—СНг——С(СНз)(СО(Ж)—]п; найважн. поліалкілметакрылаты, y якіх R — алкільны радыкал нармальнай будовы (СНз, С2Н5 і інш.). Аморфныя шклопадобныя (R — алкіл з 1—3 атамамі вугляроду), эластычныя (2— 14 атамамі) ці воскападобныя крышт. рэчывы. Маюць больш высокія т-ры шклавання і цвёрдасць, чым поліакрылаты з тым ж R (напр., т-ра шклавання поліметылакрылату 8 °С, поліметылметакрылату 105— 110 dC). Раствараюцца ў складаных эфірах, y т.л. ва ўласных манамерах, хлараваных і араматычных вуглевадародах. Устойлівыя да ўздзеяння вады, разбаўленых раствораў кіслот і шчолачаў, святла і кіслароду. Выкарыстоўваюць П., a таксама супалімеры метакрылатаў з метакрылавай к-той для вытв-сці безасколачнага шкла (гл. Шкло арганічнае), вырабу пратэзаў
(хірургія, стаматалогія), як аснову лакаў і кляёў (гл. Акрылавыя клеі).
п о л ін г _________________ 475
ПОЛІМЕТАЛІЧНЫЯ РЎДЫ, с в і н цова-цынкавыя р у д ы , комплексныя руды, кампаненты якіх — свінец (Pb) і цынк (Zn), спадарожныя — медзь, золата, серабро, кадмій, радзей вісмут, волава, індый і галій. У некат. П.р. прамысл. каштоўнасць ма'эчь барыт, флюарыт i сера. Гал. рудныя мінералы П.р. — галеніт, сфалерыт, таксама прысутнічаюць пірыт, халькапірыт, радзей арсенапірыт, касітэрыт і бляклыя руды. Колькасць асн. кампанентаў y прамысл. радовішчах П.р. змяняецца ад некалькіх працэнтаў да 10% і болыл. Колькасныя суадносіны свінцу і нынку ў рудах радовішчаў розных тыпаў вагаюцца ў шырокіх межах, да ўтварэння ўласна цынкавых, радзей свінйовых руд. Звычайная колькасць свінцу ў рудах 1—2%, цынку — 2—4%. Паводле сумарнай колькасці свінцу і цынку П.р. падзяляюцца на багатыя (больш за 7%), радавыя (4—1%) і бедныя (2—4%). Радовішчы П.р. падзяляюцца на дробныя (з запасамі менш за 0,5 млн. т сумы металаў), сярэднія (0,5—2 млн. т), буйныя (2— 10 млн.т) і унікальныя (больш за 10 млн. т). Першасныя П.р. фарміраваліся ў розныя геал. эпохі (ад дакембрыю да кайназою) шляхам крышталізацыі з гідратэрмальных раствораў. Паводле ўмоў утварэння падзяляюцца на экзагенна-эндагенныя (часцей пластавыя, сярод асадкава-вулканагенных і тэрыгенна-флішоідных адкладаў) і эндагенныя (жылы, ўкрапанікі ў карбанатных пародах). Другасныя (акісленыя) П.р. ўтвараюцца y выніку выветрывання паверхневых ч. рудных цел (да глыб. 100—200 м). Найб. радовішчы ў Канадзе (ПайнПойнт), ЗША, Аўстраліі і інш.
«Песні для аркестра» А.Мдывані, y многіх творах І.Стравінскага, М.Рымскага-Корсакава, Глебава, Дз.Смольскага і інш). Т.А.Дубкова (музыка).
ПОЛІМЕТРЫЯ (ад полі... + ... метрыя), 1) y п а э т ы ц ы — ужыванне ў адным творы некалькіх памераў вершаваных, што робіць верш рытмічна больш разнастайным. Вядома з ант. часоў, y новы час часта ўжывалася ў паэзіі барока, рамантызму і 20 ст. Гл. таксама Лагаэд. 2) У м y з ы ц ы — адначасовае спалучэнне ў розных галасах ці групах галасоў муз. твора двух ці некалькіх тактавых памераў з перыяд. несупадзеннем гал. метрычных акцэнтаў; адна з пашыраных форм арганізацыі полірытміі. Сустракаецца спалучэнне розных метраў на працягу ўсяго твора або значнай часткі, паміж дзвюма і больш тэмамі (напр., адначасовае гучанне трох танцаў —3/4, 2/4, 3/8 — y сцэне балю оперы В.А.Моцарта «Дон Жуан», фіналу 4-й сімфоніі — 8/ 8, 7/8 — Я.Глебава), a таксама несупадзенне метра ў мелодыі і яе суправаджэнні (Вальс ор. 42 Ф.Шапэна, кульмінацыя 4-й ч. 1- й сюіты з балета «Выбранніца» Глебава). Больш пашыраны кароткія поліметрычныя эпізоды, часам не пазначаныя адпаведнымі знакамі, на аснове матыўнай П., або геміёлы — 2-дольных матываў y 3-дольных тактах (2-я ч. 2- га квартэта А.Барадзіна, 2-я сімфонія
Л .П о л ін г.
ПОЛІМЕТЫЛЕНАКСІД, тое, што поліфармальдэгід. ПОЛІМЕТЫНАВЫЯ ФАРБАВАЛЬНІКІ, м е т ы н а в ы я фарбавальн і к і, арганічныя злучэнні, малекулы якіх маюць метынавыя групы —СН=, што ўтвараюць ланцуг спалучаных падвойных сувязей з няцотным лікам атамаў вугляроду паміж электронадонарнай і электронаакцэптарнай групамі па канцах. Колькасць метынавых груп y адкрытым ланцугу малекулы фарбавальніка можа быць і невялікай 1, 2, 3 і г.д., адпаведна адрозніваюць мона-, ды-, тры- і інш. метынавыя фарбавальнікі. П.ф. маюць колеры ад жоўтых да зялёных, дпя іх характэрна высокая інтэнсіўнасць і святлоўстойлівасць афарбоўкі. Выкарыстоўваюць для афарбоўкі поліакрыланітрыльных і ацэтатных валокнаў, пластмас, фарбавання натуральнай скуры, вырабу чарніла, штэмпельных фарбаў і капіравальнай паперы, як аптычныя сенсібілізатары ў фатаграфіі. Я. Г. Міляшкевіч.
П0ЛІНА Наталля Іванаўна (н. 1.9.1951, Мінск), бел. вучоны ў галіне антрапалогіі. Канд. мед. н. (1989). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1975). 3 1978 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Навук. працы па морфафункцыян. асаблівасцях арганізма дзяцей і падлеткаў, асн. тэндэнцыях y фіз. развіцці падрастаючага пакалення ў сувязі з сучаснай экалагічнай сітуацыяй. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Тв:. Детскяй органнзм н среда: Формнрованне фнз. тнпа в разных геохмм. регаонах БССР. Мн., 1989 (разам з І.І.Салівон, В.У.Марфінай); Экологнческне нзменення м бнокультурная адаптайвя человека. Мн., 1996 (у сааўт.).
П 0ЛІНГ, П a ў л і н г (Pauling) Лайнус Карл (н. 28.2.1901, г. Портленд, штат Арэгон, ЗША — 19.8.1994), амерыканскі фізік і хімік, грамадскі дзеяч. Чл. Нац. АН ЗША (1933), Амер. АН мастацтваў і навук (1944). Замежны чл. АН СССР (1958). Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т y Пасадэне (1925; д-р філасофіі), дзе і працаваў ў 1927—64 (з 1931 праф.). У 1969—74 y Станфардскім ун-це. 3 1975 y Ін-це навукі і медыцыны. Навук. працы па тэорыі хім. сувязей, да-
476
ПОЛІНЕЎРЫТ
пры вывучэнні будовы і біял. актыўнасці бялкоў. Гл. таксама Пептыдьі. С.С.Ермакова.
следаванні структуры малекул, біяхіміі, імунахіміі, малекулярнай генетыцы. Распрацаваў квантава-механічны метад разліку структуры малекул — метад валентных сувязей (1931, адначасова з амер. фізікахімікам Дж.К.Слейтэрам), на аснове якога стварыў новую тэорыю будовы хім. злучэнняў — тэорыю рэзанансу (1931—33). Увёў паняцце электраадмоўнасці, прапанаваў спосаб яе колькаснага вызначэння (1932) і шкалу адносных лікавых значэнняў электраадмоўнасцей хім. элементаў. Заклаў асновы структурнага аналізу бялкоў (1946— 50, разам з ДжД.Берн&іам, УЛ.Брэгам), выказаў думку пра спіральную будову поліпептыднага ланцуга ў бялках. Адзін з ініцыятараў Пагуашскага руху. Нобелеўская прэмія 1954, Нобелеўская прэмія міру 1962, Міжнар. Ленінская прэмія 1970. Тв:. Рус. пер. — Прврода хнмнческой связн. М., Л., 1947; Обшая хвмня. М., 1974; Хммня. М., 1978 (разам з П.Полінгам). Л і т Бнографнн велнкнх хнмвков: Пер. с нем. М., 1981. С. 315.
ПОЛІНЕЎРЫТ (ад полі... + грэч. neuron жыла, нерв), множнае запаленне перыферычных нерваў. Узнікае ад інфекцый, асабліва вірусных, інтаксікацый (алкаголь, ртуць, свінец), парушэння абмену рэчываў (напр., пры дыябеце цукровым) і інш. П. з пашкоджаннем нерв. карэньчыкаў наз. п о л і р а д ы к у л а н е ў р ы т а м . Прыкметы; адчуванне поўзання мурашак па скуры, аняменне дыстальных аддзелаў рук і ног, боль, ацёк, схудненне, парэзы і паралічы; мышцы канечнасцей памяншаюцца ў памерах (атрафіруюцца), няўстойлівая паходка, цяжка ўтрымліваць рэчы ў руках. Лячэнне: ліквідацыя асн. прычыны хваробы, тэрапія, масаж, фізія- і курортатэрапія. ПОЛІНУКЛЕАТЬІДЫ, тое, клеінавыя кіслоты.
што ну-
ПОЛІПЕПТЬІДЫ, арганічныя злучэнні, якія маюць астаткі амінакіслот (ад 6— 10 да некалькіх дзесяткаў). Умоўная мяжа паміж П. і бялкамі знаходзіцца ў вобласці малекулярнай масы 6000 (ніжэй за яе — П., вышэй — бялкі). Бялкі сінтэзуюцца на рыбасомах y выглядзе поліпептыдных ланцугоў і маюць адзін або некалькі такіх ланцугоў, кожны з якіх сінтэзуецца асобна, a потым злучаюцца паміж сабой (напр., гемаглабін). У арганізме П. ўтвараюцца пры ферментатыўным расшчапленні бялкоў (аўтоліз тканак, страваванне і інш.) і пры біясінтэзе з амінакіслот. Простыя П. — крышталічныя рэчывы, добра раствараюцца ў вадзе, па фіз. і хім. уласцівасцях блізкія да амінакіслот. Складаныя П. — аморфныя, з вадой утвараюць калоідныя растворы. Многія прыродныя П. маюць біял. актыўнасць гармонаў, антыбіётыкаў і таксінаў. Сінт. П. выкарыстоўваюць y якасці мадэлей
ПОЛІПЛАІДЫЯ (ад грэч. polyploos шматразовы + eidos від), э ў п л a і д ы я, спадчынная змена, звязаная з кратным павелічэннем колькасці храмасом y клетках арганізма. Найб. часта бывае ў раслін і прасцейшых, са шматклетачных жывёл — y дажджавых чарвей. Узнікае ў выніку парушэння разыходжання храмасом y мітозе ці меёзе пад уздзеяннем высокай або нізкай т-ры, іанізавальнага выпрамянення, хім. рэчываў (у прыродзе і ў эксперыменце). Пры П. бываюць адхіленні ад дыплоіднай колькасці храмасом y саматычных клетках і ад гаплоіднай — y палавых; могуць таксама ўзнікаць клеткі, y якіх кожная храмасома прадстаўлена тройчы (Зп — трыплоіды), 4 разы (4п — тэтраплоіды), 5 разоў (5п — пентаплоіды) і інш. Адрозніваюць а ў т а п о л і п л а і д ы ю (кратнае павелічэнне колькасці набораў храмасом аднаго віду), характэрную пераважна для відаў з вегетатыўным спосабам размнажэння (аўтапаліплоіды стэрыльныя з-за парушэння кан’югацыі гамалагічных храмасом y працэсе меёзу) і алаполіплаідыю (змена колькасці набораў храмасом на аснове міжвідавой гібрыдызацыі, пры якой звычайна адбываецца падваенне колькасці храмасом y бясплоднага дыплоіднага гібрыда і ён становіцца пладавітым). П. мае важнае значэнне ў эвалюцыі культурных і дзікарослых раслін, a таксама некат. груп жывёл (пераважна партэнагенет.). Паліплоіды часта характарызуюцца буйнымі памерамі, павышанай колькасцю шэрагу рэчываў, устойлівасцю да неспрыяльных фактараў навакольнага асяроддзя і інш. гасп. карыснымі адзнакамі. Яны з’яўляюцца важнай крыніцай зменлівасці і выкарыстоўваюцца як зыходны матэрыял для селекцыі (на аснове П. створаны высокаўраджайныя сарты с.-г. раслін, устойлівыя да хвароб). У шырокім сэнсе тэрмін «П> азначае кратную (эўплаідыя) і някратную (анеўплаідш) змены колькасці храмасом y клетках арганізма. Р.Г.Заяц. ПОЛІПРАПІЛЁН, сінтэтычны тэрмапластычны палімер, прадукт полімерызацыі прапілену, адзін з найб. пашыраных поліалефінаў, (—СН(СНз)—СНг—]„. Высокамалекулярны крышт. П. упершыню атрыманы Дж. Ната ў 1954. У прам-сці вырабляюць пераважна ізатактычны П., мал. м. (75—300) І03. Цвёрдае рэчыва белага колеру, шчыльн. 900—920 кг/м \ t пл 160— 176 °С. He раствараецца ў арган. растваральніках (пры t > 80 °С набракае ў іх). Вызначаецца высокай устойлівасцю да шматразовых выгінанняў і да сцірання. Характэрныя невысокія тэрма- і святлоўстойлівасць; макс. т-ра эксплуатацыі вырабаў з П. 120— 140 °С. Выкарыстоўваюць для вырабу валокнаў (каля 40% П.), плёнак, труб, дэталяў машын, бытавых вырабаў і інш.
ПОЛІРЫТМІЯ (ад полі... + рытм), адначасовае спалучэнне ў розных галасах ці групах галасоў муз. твора двух ці некалькіх рытмічных малюнкаў з не-
аднародным драбленнем пэўных метрычных адзінак (напр., y адным голасе дуёлі, y другім — трыёлі); y шырокім сэнсе — спалучэнне ў шматгалоссі розных рытмічных малюнкаў. Адна з пашыраных форм арганізацыі П. — поліметрыя. П. — неабходная ўмова поліфаніі, a таксама нарматыўная якасць класічнай і сучаснай музыкі. Уласціва музыцы розных нац. культур, y т.л. бел., заснаванай на сінтэзе класічных і народна-песенных тыпаў метрарытмічнай арганізацыі музыкі. У бел. музыцы найб. складаныя тыпы П. ёсць y некат. творах М. Аладава, Я.Глебава, У.Дарохіна, УДамарацкага, А.Мдывані, Ф.Пыталева, Дз.Смольскага, Л.Шлег і інш. ТА.Дубкова.
П 0ЛІС (грэч. polis, лац. civitas), гораддзяржава; асаблівы тып ант. горада, грамадства і дзяржавы, 'які склаўся ў Грэцыі ў сярэдзіне 1-га тыс. да н.э. З’яўляўся асн. структураўтваральным звяном ант. грамадства на розных этапах яго развіцця: напачатку ў форме незалежнага горада-дзяржавы, потым як член міжполісных саюзаў, y эліністычнарым. час састаўная ч. дзяржаў y выглядзе rap. аўтаномнай адзінкі. П. складаўся з гар. паселішча і с.-г. тэрыторыі (хоры). Уласнікамі зямлі маглі быць толькі паўнапраўныя члены П. Непаўнапраўныя (метэкі, перыэкі, вольнаадпушчанікі) займаліся пераважна рамяством і гандлем. Своеасаблівасцю поліснай абшчыны была высокая ўдзельная вага сярэдніх праслоек насельніцтва, адсутнасць маёмаснага расслаення, значная колькасць рабоў, таму ў гіст. л-ры грамадства П. вызначаецца як рабаўладальніцкае. Полісная дзяржава мела рэсп. лад з выбарчай сістэмай органаў улады і нар. сходам як формай прамога самакіравання народа. Дзярж. апарат кіравання складаўся з савета (кансультатыўныя і распарадчыя функцыі) і магістратаў (грамадз., ваен. і рэліг. ўлада). Розныя пласты грамадзян П. (землеўладальнікі, сяляне, рамеснікі, гандляры, парабкі) былі аб’яднаны агульнай назвай дэмас, якому супрацьстаялі перасяленцы з інш. П. (у Афінах — метэкі) і рабы. Дэмас праз галасаванне ў нар. сходзе зацвярджаў законы, выбіраў магістратаў, выконваў функцыі вышэйшай суд. інстанцыі, так узнікла паняцце «дэмакратыя», літаральна «ўлада дэмасу». Невял. колькасць насельніцтва П. (некалькі тыс. чал.) дазвалялі рэалізаваць прынцып прамога народапраўства., г. зн. што кіраванне ажыццяўлялася ўсёй абшчынай без якой-н. прадстаўнічай сістэмы. Як замкнутая сац. адзінка П. імкнуўся не толькі да поўнай паліт. незалежнасці (аўтаномія), але і да гасп. самастойнасці (аўтаркія). Рэгіянальная гасп. спецыялізацыя, забяспечанасць Эгейскага рэгіёна марскімі камунікацыямі звязала некалькі соцень грэч. П. y адзінае цэлае. Існавалі мірныя формы кантактаў паміж П. (гандл., дыпламат. і культ.) і ваен. (сімахіі — аб’яднанне армій і флатылій для сумесных ваен. дзеянняў). Самымі
вядомымі ў гісторыі Грэцыі былі Афінскі марскі саюз і Пелапанескі саюз. У залежнасці ад паліт. ладу стараж. грэч. П. былі дэмакратычныя (Афіны) або алігархічныя (Спарта), аграрна-рамесніцкія (Афіны) ці гандл.-рамеснійкія (Карынф). Літ.: Ф р о л о в Э.Д. Рожденне греческого полнса. Л., 1988; С т р о г е ц к н й В.М. Полмс я ммперня в класснческой Грецнн. Н. Новгород, 1991; Антмчная демократня в свндетельствах современннков. М., 1996. В.І.Ханкевіч.
дным летам). Інфекцыя перадаецца з насеннем, праз глебу, разносіцца ветрам, вадой, насякомымі-шкоднікамі (напр., ільнянымі блошкамі). На раслінах утвараюцца бурыя плямы, сцёблы робяцца кволымі, крохкімі, лёгка ламаюцца. Хворыя пасевы палягаюць, зніжаецца ўраджайнасць, пагаршаецца якасць валакна — яно траціць трываласць, дрэнна адстае ад кастрыцы.
ПОЛІСЕМІЯ (ад полі... + грэч. sema знак), м н а г а з н а ч н а с ц ь , наяўнасйь y моўнай адзінкі (слова, фразеалагізма і інш.) некалькіх звязаных паміж сабой значэнняў. Адрозніваюць першасныя (асн., гал., прамыя) і другасныя (вытворныя, пераносныя) значэнні, што ўзнікаюць і развіваюцца на аснове першасных. Канкрэтнае значэнне мнагазначнага слова вынікае з яго семантычных сувязей з інш. словамі ў межах словазлучэння, сказа ці больш шырокага моўнага кантэксту («лясная дарога — жыццёвая дарога*, «несці рэчы — несці страты»). Многія словы маюць да 10 і больш значэнняў (напр., значэнні слоў «зямля», «хлеб», «жыццё», «добры», «ведаць» і інш.). Нягледзячы на сэнсавыя адметнасці ва ўжыванні такіх слоў, паміж іх значэннямі існуе пэўная семантычная сувязь, што аб’ядноўвае і дазваляе лічыць іх значэннямі аднаго і таго ж слова ў адрозненне ад аналагічных па форме слоў-амонімаў. П. можа ўзнікаць на сэнсавых сувязях адпаведных слоў («сцяна будынка — сцяна лесу») і на асацыятыўных уяўленнях пра пэўныя прадметы, з’явы рэчаіснасці («цень дрэва — цень смутку»); на аснове падабенства прадметаў па форме, колеры, функцыі, размяшчэнні ў прасторы («ножка стала», «залатая восень»), пераносу адзнак, уласцівых чалавеку ці інш. істотам, на прадметы нежывой прыроды («лагодны вецер», «спіц^рака»), назваў матэрыяльных з’яў на сац., маральныя («грамадская думка», «моцная дружба*) і інш. (гл. Метафара)\ на аснове сумежнасці прадметаў ці з’яў рэчаіснасці («уважлівая аўдыторыя», «чытаць Купалу»; гл. Метанімія)', y выніку суаднесенасці назваў цэлага прадмета з яго ч.: «У сям’і пяць ратоў* (К.Чорны) і інш. (гл. Сінекдаха). У працэсе гіст. ўжывання некат. слоў другасныя значэнні, што ўзніклі і развіваліся на базе першасных, пачынаюць выступаць y ролі асноўных (параўн., напр , семантычнае выкарыстанне слоў «багатыр», «будзень* і інш. y сучаснай бел. мове). Літ.: К р a с н е й В.П. Лексіка і фразеалогія беларускай мовы. Мн., 1982; А б а б y р к a М.В. Беларускае слова і яго вывучэнне. Мн., 1986; С т а р ы ч о н а к В.Дз. Полісемія ў беларускай мове (на матэрыяле субстантываў). М., 1997. АЛ.Наркевіч.
ПОЛІСІНДЭТАН, (грэч. polysyndeton шматзлучнікавасць), тое, што шматзлучнікавасць. ПОЛІСІНТЭТЬІЧНЫЯ М 0ВЫ, гл. ў арт. Інкарпараваныя мовы. ПОЛІСПАР03 ЛЁНУ, б у р а я п л я містасць сцёблаў, ломкасць с ц ё б л a ў , хвароба лёну, якая выклікаецца недасканалым грыбам з роду аўрэабазідый. Пашкоджвае сцёблы, лісце, насенныя каробачкі, насенне. Пашыраны на Беларусі ў раёнах ільнасеяння (найб. y гады з вільготным хало-
ПОЛІСПЕРМІЯ (ад полі... + сперма), y р a с л і н — апладненне яйцаклеткі і другаснага ядра зародкавага мяшка некалькімі (звычайна двума) сперміямі; y ж ы в ё л — пранікненне ў яйцо пры апладненні да некалькіх дзесяткаў сперматазоідаў. Пры ф і з і я л а г і ч н а й П. (вядома ў членістаногіх — насякомыя, павукападобныя, і хордавых — акулавыя рыбы, хвастатыя земнаводныя, паўзуны, птушкі) y цытаплазме яйца галоўкі сперматазоідаў ператвараюцца ў мужчынскія прануклеусы. Адзін з іх злучаецца з жаночым прануклеусам і ўтварае ядро з і г о т ы, a астатнія дэгенерыруюць. Пры п а т а л а г і ч н а й П. (у фізіялагічна манаспермных жывёл, y т.л. млекакормячых) механізмы, што абараняюць яйцо ад пранікнення звышколькасных сперматазоідаў, аказваюцца недастаткова эфектыўнымі. У выніку парушэнняў апладнення зародак звычайна гіне. ПОЛІСГРАФІЧНАСЦЬ (ад полі... + страфа), паслядоўнае або адвольнае чаргаванне ў вершаваным творы розных строф, графічна аддзеленых адна ад адной. Да полістрафічных адносяцца разнастрофныя вершы, a таксама раўнастрофныя з
п о л і с т ы р о л ___________ 477 сіметрычным чаргаваннем двух ці больш відаў строф. Полістрафічнымі звычайна бываюць буйныя вершаваныя творы, кожная ч. якіх пішацца сваёй страфой. Напр., y 10 раадзелах паэмы Я.Купалы «Безназоўнае» ўжываюцца чатырохрадкоўі 8 разнавіднасцей і шасцірадкоўі 2 разнавіднасцей. У паэме М.Танка «Нарач» сустракаюцца і чатырохрадкоўі самых розных мадыфікацый, і пяцірадкоўе, і астрафічны верш. П. надае вершаванаму твору разнастайнасць формы, памагае лепш выявіць змены лірычнага перажывання паэта і ЯГО герояў. В.П.Рагойша. ПОЛІСТЫЛІСТЫКА (ад полі... + стшь), y м y з ы ц ы, наўмыснае спалучэнне ў адным творы несумяшчальных (рознасных) стылістычных элементаў. Асн. формы П.: цытата (тэмы з твораў П.Чайкоўскага, В.Беліні ў «Ганне Карэнінай» Р.Шчадрына), псеўдацытата (ілюзія «Марша энтузіястаў» І.Дунаеўскага ў 1-й сімф. А.Шнітке), алюзія (намёк; інтанацыі М.Глінкі ў фінале сімф. №15 Дз.Шастаковіча), тэхніка адаптацыі («Пульчынела» на тэмы Дж.Б.Пергалезі І.Стравінскага, «Куранты» паводле ананімнага сшытка 18 ст. В.Капыцько). Характэрнай з’явай П з’яўляецца калаж (Скерца з сімф. для 8 галасоў з арк. Л.Берыо, 9-я сімф. Дз.Смольскага). Да П. не адносяцца: чужая тэма ў варыяцыях (напр., Варыяцыі А.Лядава на тэму М.Глінкі), выкарыстанне нар. мелодыі (тэма «У полі бярозка стаяла» ў фінале 4-й сімф. П.Чайкоўскага), ці імітацыя яе стылю (хор пасялян з оперы «Князь Ігар» А.Барадзіна), інструментоўка твораў інш. кампазітараў, некат. віды цытат (мелодыя А.Грэтры ў оперы «Пікавая дама» Чайкоўскага), нявытрыманасць стылю. Літ:. Л о б а н о в а М.Н. Музыкальный стнль н жанр: Мсторня н современность. М., 1990. В.С.Клакоцкая.
ПОЛІСТЫР0Л, сінтэтычны тэрмапластычны палімер, прадукт полімерызацыі стыралу, [— СН2С(С5Н5)Н—]., мал. м. (25—35) 10 . Цвёрдае шклопадобнае рэчыва, шчыльн. 1050 кг/м3, т-ра шклавання 93 °С. Раствараецца ва ўласным манамеры, араматычных вуглевадародах, ацэтоне. Устойлівы да ўздзеяння шчолачаў і кіслот (акрамя канцэнтраванай азотнай і ледзяной воцагнай), радыеахтыўных выпрамяненняў. Лёгка перапрацоўваецца, добра афарбоўваецца ў масе, выдатны дыэлектрык, крохкі, мае ніжую цегааўстойлівасць. Больш цеплаўстойлівыя і менш хрохкія супалімеры стыролу; y прам-сці найб. пашыраны П. у д а р а т р ы в а л ы — тэрмапласгычны матэрыял з 2-фазнай струкгурай (бесперапынная фаза — П., дыскрэтная фаза — каўчух) і АБС-пластык. Выкарыстоўваюць y выгв-сці пенапластаў, карпусоў радыё- і тэлеапаратуры, дэталей для аўгамабіляў, для вырабу тавараў шырокага ўжытку (цацкі, посуд разавага выкарыстання і інш.). М.Р.Пракапчук.
478
п о л іс у л ь ф ід н ы я
ПОЛІСУЛЬФІДНЫЯ КАЎЧУКІ, т ы я к о л ы, сінтэтымныя палімеры, прадукты полікандэнсацыі аліфатычных дыгалагенвьггворных з пслісульфідамі шчолачных металаў. Аіульная ф-ла HS|—R—S,H—l,SH, дзе R — алкіл, m * 2 ці 4. Існуюць П.к. вадкія і цвёрдыя. Вадкія П.к., ці полісульфідныя алігамеры (т-ра застывання ад -32 да -10 °С), маюць мал. м. 500— 7500, раствараюцца ў бензоле, талуоле, цыклагексане, дыаксане, хлараформе. Цвёрдыя П.к. з мал. м. (2 —5) 10 нерастваральныя. Найб. пашыраныя вадкія П.к. (каля 90% ад агульнага аб’ёму выпуску) атрымліваюць расшчапленнем П.к. высокай малекулярнай масы. Гума з П.к. масла-, бенза-, атмасфера-, радыяцыйна- і азонаўстойлівая, газа- і воданепранікальная, устойлівая ў разбаўленых к-тах і растворах шчолачаў. Т-ра эксплуатацыі ад -55 да 170 °С. Вадкія П.к. выкарыстоўваюць як аснову герметыкаў і сінт. кляёў, цвёрдыя для гуміравання бетонных паліўных рэзервуараў, y вытв-сці маслабензаўстойлівых гумаватэхн. вырабаў. Гл. таксама Вадкія каўчукі.
ПОЛІТАНАЛЬНАСЦЬ (ад полі... + танальнасць), адначасовае выкладанне розных гукавышынных пластоў, кожны з якіх належыць да розных канкрэтных танальнасцей (або арыентуецца на розныя танальнасці) адзінай танальнагарманічнай сістэмы. П, — складаны сінтэз некалькіх танальнасцей, спец. драматургічны эфект y сістэме выразных сродкаў музыкі 20 ст. Гіст. перадумовы і аснова для ўзнікнення П. — храматызаваная ладатанальная структура з шматгучнай дысананснай акорды кай, якая пры ўспры няцці падзяляецца на бсетьш простыя акорды (субакорды) часта тэрцавай будовы, Існуюць П. акордавыя (аб’яднанне рознатанальных акордаў), меладычная (аб’яднанне рознатанальных меладычных ліній), мяшаная (рознатанальнае аб’яднанне акордаў і меладычных ліній). Мяркуюць, што ўпершыню П. выкарыстаў амер. кампазітар Ч.Айвз y сімф. мініяцюры «Пытанне, якое засталося без адказу*. Пазней П. выкарыстоўвалі Б.Бартак (п’еса для фп. «Стаката» з цыкла «Мікракосмас»), І.Стравшскі (тэма Пятрушкі з аднайм. балета), С.Пракоф’еў (у цыкле для фп. «Мімалётнасці»), Р ы с ы П. сустракаюцда ў м у з ы ц ы B. АМоцарга («Музычны жарт»), М.Мусаргскага («Два яўрэі» з «Карцінак з выстаўкі»), y нар. музыцы (літоўскі сутарцінес).
Літ:. П a н с о в Ю.М. Полнтональность в творчестве советскнх н зарубежных компознторов XX в. М., 1977; К о г о у т е к Ц. Техндка компознішн в музыке XX в.: Пер. с чеш. М., 1976. Т.Г.Мдывані.
ПОЛІТЭІЗМ (ад полі... + грэч. theos бог), мнагабожжа, вера ў некалькіх або многіх багоў. Узнік y перыяд разлажэння першабытнай абшчыны на аснове адухаўлення і персаніфікацыі стыхійных сіл і розных з’яў прыроды (гл. Анімізм, Татэмізм, Фетышызм), шанавання разрозненых духаў родаплемянных рэлігій (гл. Дэманалогія). Веру ў мноства раўнапраўных фетышаў і духаў змяніла вера ў багоў, якія атрымалі канкрэтнае аблічча, імя, культ. У рытуалах П. гал. ролю адыгрывалі жрацы, якія групаваліся вакол храмаў ці свяцілішчаў, валодалі багаццем і мелі вял. ўладу. Такімі былі рэлігіі стараж. егіпцян, грэкаў, рымлян і інш. народаў, a таксама некат. народаў Афрыкі, Паўд. Амерыкі, Акіяніі. ГІалітэістычнымі рэлігіямі з’яўляюцца індуізм, будызм. Элементы П. захаваліся ў монатэістычных рэлігіях — іудаізме, хрысціянстве, ісламе і інш. (гл. Монатэізм). Напр., y хрысціянстве адначасова з гал. Богам захавалася вера ў Святую Тройцу (Бога-Айца, Бога-Сына і Бога—Святога Духа), ушанаванне анёлаў, прарокаў, святых і інш. Пераходнай формай монатэізму да П. з’яўляецца генатэізм, які прызнае існаванне многіх багоў на чале з адным вярх. богам. Ва ўласна бел. пантэоне дахрысц. часоў найб. шанаваліся Пярун, Жыжаль, Вялес, Ярша, Зюзя, Цёця, Лада, Ляля і ІН Ш . В.В.Краснова. ПОЛІТЭМАТЫЗМ (ад полі... + тэма), прынцып пабудовы муз. твора на дзвюх ці бсшьш муз. тэмах, якія могуць проціпастаўляцца або супастаўляцца ў працэсе муз. развіцця. Выкарыстоўваецца ў санатнай і інш. формах. ПОЛІТЭТРАФТОРЭТЫЛЕН, сінтэтыч-
ны палімер, прадукд полімерызацыі тэтрафторэтылену, [—CF2—CF2—]„, мал. м. 5-104— 107. Асн. гандл. назвы; фтарапласт-4, фтарлон-4, тэфлон. Цвёрдае крышт. рэчыва белага колеру, шчыльн. 2150—2240 кг/м3, L 270—327 *С, пры t > 415°С раскладаецда. Тэрмапласт. He раствараецца ў вадзе і арган. растваральніках. Устойлівы да ўэдзеяння кіслот, раствораў шчолачаў, моцных акісляльнікаў і інш. хім. У бел. музыцы П. шырока прадстаўрэагентаў; атмасфера-, каразійна- і радыялена ў выглядзе цэласньгх ладавых фарцыйнаўстойлівы. He гарыць. Выдатны дымацый і прыёмаў ва ўсіх разнавіднасэлектрык. Выкарыстоўваюць для вырабу плёцях: П. акордавая — y музыцы А.Мдынак, валокнаў, радыё- і электратэхн. дэталей, вані («Ванька-ўстанька»), В.Помазава ізаляцыі для правадоў і кабеляў, хім. рэактараў і лабараторнага посуду, пратэзаў розных («Батлейка»), меладычная — y творорганаў чалавека, труб, шлангаў, мембран і часці Я.Глебава (1-я сюіта з балета інш., нізкамалекулярны П. (мал. м. 20—30 тыс.) — «Выбранніца»), мяшаная — y В.Войяк сухую змазку, кампанент антыфрыкцыйціха (канцэрт для цымбалаў), Н.Усцінаных матэрыялаў, напаўняльнік для пластмас і вай (канцэрты для скрыпкі з арк.), каўчукоў, суспензіі — для нанясення ахоўC. Картэса (канцэрт для фп. «Капры- ных пакрыццяў на металы, прамочвання час»), Маст. функцыі П. разнастайныя. тканін, прызначаных для працы ў агрэсіўным асяроддзі. М.Р.Пракапчук. Так, y «Капрычас» Картэса — дынамічны фактар, y араторыі «ВанькаІІОЛГУРЭТАНАВЫЯ ВАЛ0КНЫ, с п а н ўстанька» — сродак стварэння вобразд э к с, сінтэтьмныя валокны, што атрымнай 2-планавасці, y канцэрце для скрыпкі з арк. Г.Гарэлавай — сродак ліваюць фармаваннем з раствораў ці расплаваў некаторых поліурэтанаў (певытанчанай экспрэсіі і інш.
раважна поліурэтанмачавін). Гандл. наз_вы: лайкра, вайрын, эластан, эспа, неалан, дарластан, варын і інш. Устойлівыя да ўздзеяння масел, хлорзмяшчальных арган. растваральнікаў, разбаўленых раствораў шчолачаў і кіслаг. П.в. са стабілізаваных палімераў святло- і атмасфераўстойлівыя. ГІаводле эластычнасці падобныя на гумавыя ніткі, але больш моцныя і зносаўстойлівыя, лепш афарбоўваюцца. Выкарыстоўваюць для вырабу спарт. адзення, гарсэтных вырабаў, эластычнага бінту, лячэбнага трыкатажу.
ПОЛІУРЭТАНАВЫЯ ЭЛАСТАМЕРЫ, тое, што урэтанавыя эластамеры.
П ОЛГУРЭТАНЫ , сінтэтычныя палімеры, якія маюць y асн. ланцугу макрамалекулы урэтанавыя групы —NH—С (0 )0 —. Звычайна маюць і інш. функцыян. групы, якія разам з урэтанавай групай вызначаюць уласцівасці палімераў (напр., поліэфірурэтаны маюць простыя эфірныя і складанаэфірныя групы, поліурэтанмачавіны — мачавінныя, поліамідаурэтаны — амідныя). Вядомы лінейныя і сеткавыя П., a таксама урэтанфункдыян. алігамеры. Лінейныя П. — цвёрдыя аморфныя ці крышт. рэчывы, мал. м. (1—5)104. Раствараюцца ў дыметылфармамідзе, дыметылсульфаксідзе, фенолах. Сеткавыя П. — мяккія высокаэластычныя ці двёрдыя рэчывы, нерастваральныя ў вадзе і арган. растваральніках. Урэтанфункцыян. алігамеры — вязкія вадкасді, мал. м. (1—5)-10. Раствараюцца ў многіх арган. растваральніках. Для П. характэрны высокія трываласць, зноса-, масла-, бенза-, кіслота- і атмасфераўстойлівасць, невысокая ўсгойлівасць пры павышаных т-рах і да ўздзеяння шчолачаў. У прам-сці атрымліваюць узаемадзеяннем ды- ці поліізацыянатаў (гл. Ізацыянаты) з двух- ці трохатамнымі спіртамі. Выкарыстоўваюць для атрымання пенапластаў, кляёў, плёнак, лакаў, валокнаў (гл. Поліурэтанавыя валокны), каўчукоў (гл. Урэтанавыя зластамеры). М.Р.Пракапчук.
П0ЛІЎКА, y беларусаў даўняя страва. Спачатку варылі мяса з прыправамі, y посныя дні — грыбы, рыбу. Потым невял. колькасць мукі разводзілі вадой і залівалі ў гаршчок (часам закалочвалі сухую муку), потым далівалі хлебны квас або сыроватку, бурачны расол. У некат. раёнах дадавалі хлебную рошчыну, гатавалі і са свіной крыві. На Магілёўшчыне, y Зах. і Цэнтр. Палессі П. — старая назва заціркі, калатушы.
П0ЛІЎКА (Polivka) Іржы (6.3.1858, г. Энс, Аўстрыя — 21.3.1933), чэшскі фалькларыст, лінгвіст, гісторык л-ры. Праф. Карлава ун-та ў Празе (1895). Чл. Чэшскай АН (1908), чл.-кар. Пецярбургскай АН (1901). Вучыўся ў Пражскім і Заірабскім ун-тах. Асн. працы прысвечаны параўнальнаму вывучэнню казак слав. народаў. Належаў да пазітывісцкай шксшы параўнальнагіст. вывучэння фальклору і л-ры. Гал. фактарам развіцця міжнац. сувязей лічыў культ.-геагр. ўмовы. Кніга П.
«Славянскія казкі» (ч. 1, 1932) пра гісторыю вывучэння і аналіз стыліст. асаблівасцей бел., рус. і ўкр. казак. Рэцэнзаваў зборнікі бел. казак Е.Раманава, М.Федароўскага, А.Сержпутоўскага, У.Дабравольскага. У 5-томным каментарыі да казак бр. Грым (з І.Бсшьтэ, 1913—32) напісаў раздзелы пра казкі славян, выкарыстаў усе бел. зборнікі казак да 1932. Літ.: Sbomik praei vënovanÿch prof. dr. J.Pdivkovi: K sedesatym narotaiinam. Usporadal Dr. J.Horak. Praha, 1918 (ca спісам прац П. 1879— 1918); H o i a k J. Jiri Polivka: Vspomlnka jubilejni / / Nàrodopisnÿ véstnik ceskoslovenskÿ. 1928. № 1 (ca спісам прац П. 1918— 1928); Ceskoslovenské ргасе о jazyce dëjinach a kulture slovanskÿch nârodu od r. 1760: Biograficko-bibliogrâficky slovnik. Praha, 1972. C. 389—392. І.У. Саламевіч.
ПОЛІФАШЯ (ад полі... + грэч. phônë гук), 1) від шматгалосся, заснаваны на сумесным гучанні кантрастных меладычна развітых галасоў. У шырокім сэнсе супадае з паняццем кантрапункта. У залежнасці ад мелодыка-інтанацыйных суадносін галасоў падзяляецца на 3 віды. Сутнасць і м і т а ц ы й н а й П. (гл. Імітацыя) y паслядоўным выкладанні адной і той жа мелодыі рознымі галасамі. Была пашырана ў еўрап. прафес. музыды, спарадзіла шэраг поліфанічных форм, найвыш. з якіх — фуга. П а д г а л о с а ч н а я П., y аснове якой ляжыць адначасовае спалучэнне варыянтаў адной і той жа мелодыі, уласціва нар.-песеннай культуры ўсх.-слав. народаў. На Беларусі мае спецыфічную форму спеваў з падводкай. Т р э ц і в і д П. заснаваны на сумесным гучанні розных мелодый. Вядомы з сярэдніх вякоў (напр., y франд. матэце 12—14 ст. ў адным голасе гучаў царк. напеў, y той жа час y інш. — нар. песні). У музыцы і9—20 ст. сустракаецца элізадычна пры сюжэтна ці сэдсава абумоўленым сумяшчэнні мелодый, якія радей выконваліся лаасобку (лейтматываў y олеры, асд. тэм y кодзе сімф. твора і інш.). Побач з цалкам поліфанічнымі творамі (фуга, канон, інвенцыя, пасакалля, некат. нар. песні і інш.) ёсць і такія, дзе П. ўласціва асобнай частцы (надр., фінал 4-й сімфоніі І.Брамса і давольдая ч. 8-й сімфоніі Дз.Шастаковіча з’яўляюцца пасакаллямі, 2-я ч. кантаты А.Багатырова «50 гадоў» — фугай) ці эдізоду (фугата ў распрацоўках многіх сімфоній і інш.). Поліфанічнымі дрыёмамі (імітацыйнымі, падгалосачлымі) шырока карыстаюцца і ў творах, дзе пераважае гамафолны дрыдцыл (гл. Гамафонія). 2) Навука; адзін з гал. раздзелаў тэорыі музыкі. Як навук. дысцыпліна ўваходзіць y сістэму муз. адукацыі. Літ.: С к р е б к о в С.С. Учебннк полнфоннн. 3 пзд. М., 1965; Д м н т р н е в АН. Полнфоння как факгор формообразовання. Л., 1962; П р о т о п о п о в В.В. Мсторля полнфонлн в ее важнейшнх явленнях. [T. 1—2], М., 1962—65. А.А.Саламаха.
ПОЛІФАРМАЛЬДЭПД, п о л і м е т ы ленаксід, поліаксіметылен,
сінтэтычны далімер, драдукт полімерызацыі фармальдэгіду, [—СН20 —]п. Ступень долімерызацыі п > 1000, нізкамалекулярны П. — парафармальдэгід. У прам-сці пад аіульнай назвай «П * выпускаюць гомапалімер СН3СОО[—СН20 —] СОСН3 і супалімер фармальдэгіду з 2—3% (na Ma ce) этыленаксіду, 1,3-дыаксалану ці інш. суманамерамі. Тэрмапласт. Мал. м. (3—7)104, шчыльн. 1410— 1430 кг/м 3, 1га 175— 180 °С (гомапалімер) і 164— 166 °С (супалімеры). He раствараецца ў вадзе і большасці арган. растваральнікаў. Разбураедда пад уздэеяннем моцных кіслот; супалімеры ўстойлівыя ў растворах шчолачаў. Для П. характэрны высокая стомленасная трываласць і зносаўстойлівасць, стабільнасць памераў вырабаў і нізкая паўзучасць. П. лёпса афарбоўваецца, зварваецца, механічна апрацоўваецца. Выкарыстоўваюць пераважна як канстр. матэрыял, які замяняе каляровыя металы і сплавы, y машына-, аўтамабіле- і прыборабудаванні, a таксама для вырабу тэхн. валакна і плёнкі.
ПОЛІФІЛІЯ (ад полі... + ...фыія), лаходжанне лэўнай групы арганізмаў ад некалькіх дродкавых груд, не звязаных блізкай роднасцю. Ажыццяўляецца шляхам канвергенцыі і дроціпастаўляецца монафіліі, як эвалюц. прынцыпу, заснаванаму на дывергенцыі. Згодна з сучаснай эвалюц., філагенет. сістэматыкай, арганізмы класіфікуюцца ў адпаведдасці з інфарм. зместам іх генет. драграмы. Таксоны эвалюц. сістэматыкі бываюць толькі молафілетычнымі. Надр., даказана П. зайцападобных і грызуноў, якіх раней аб’ядноўвалі ў адзін атр., a цялер іх адасабляюць y 2 самастойныя атрады. Часам тэрмінам «П> абазначаюць перасячэнне таксадамічнай мяжы даміж дродкавай і даччыной групамі арганізмаў некалькімі роднаснымі філетычнымі лініямі, яй я эвалюцыяніравалі паралельна (гл. Паралелізм). Літ.: Ш м а л ь г а у э е н Н.Н. Проблемы дарвтшзма. 2 нзд. Л., 1969; М а й р Э. Прннцнпы зоологнческой снстематакн: Пер. с англ. М., 1971.
ПОЛІЦУКРЫДЫ, г л і к a н ы, высокамалекулярныя вугляводы, малекулы якіх пабудавады з астаткаў монацукрыдаў, якія звязаны гліказіднымі сувязямі і ўтвараюць лінейныя ці разгалінаваныя ладцугі. Да П. адносяцца гепарын, глікаген, дэкстрыны, крухмал, хіцін і інш. ПОЛІЦЭНТРЬІЗМ (ад полі... + цэнтр), антралалагічная канцэлцыя аб паходжанні чалавека сучаснага віду (неаанmpana) y некалькіх абласцях зямлога шара. Адзін з заснавальлікаў кандэпдыі — амер. антралолаг Ф.Вайдэнрайх; П. даследаваў Т.Ф.Дэбец. Паводле лрыхільнікаў П., y кожнай вобласці сучаслы чалавек узнікаў y выглядзе канкрэтнай вял. расы ў выліку самаст. эвалюцыі архантрапаў, дгго жылі тут, a потым палеаантрапаў. Супраць П. сведчыць адсутнасць марфал. адпаведнасці лдміж выкапнёвымі формамі людзей і сучаснымі расамі, што жывуць на гэтай тэр., і вял. дадабенства рас сучаснага чалавека паміж сабой па многіх не злу-
ПОЛІЭТЫЛЕН___________ 479 чаных адна з адной адзнак. процістаіць монацэнтрызму.
П.
ПОЛІЭЛЕКТРАЛПЫ, палімеры, макрамалекулы якіх маюць іанагенныя грулы. Адроздіваюць лолікіслоты, поліасновы і доліамфаліты (маюць кіслсггныя і асноўныя груды адначасова). Псшіамфалітамі з’яўляюцца бялкі і нуклеінавыя кіслоты. Бываюць лінейныя і драсторава сшытыя (гл. Іонаабменныя смолы). У р а с т в о р ы м а к р а м а л е к у л а П . — п о л ііо н , а к р у ж а н ы э к в ів а л е н т н а й х о л ь к а с ц ю п р о ц ііо н а ў , л а м е р ы я к іх з н а ч н а (н а н е к а л ь к і п а р а д к а ў ) м е н ш ы я з а п а м е р ы п о л ііо н а . М о ц н ы я П . (н а п р ., п о л ів ін іл с у л ь ф а к іс л а т а ) y в о д н ы х р а с т в о р а х ц а л к а м іа н із а в а н ы я , з а р а д с л а б ы х П . (н а п р ., п о л іа к р ы л а в а й к - т ы ) з а л е ж ы ц ь ад p H р аств о р у . С у м а р н ы з а р а д п о л іа м ф а л іт а ў п р ы з м я н е н н і p H р а ст в о р у м о ж а м я н я д ь з н а к ( з н а ч э н н е p H , п р ы я к ім з а р а д р о ў н ы н у л ю , н а з . із а э л е к т р ы ч н ы м п у н к т а м ). Н а я ў н а с ц ю э л е к т р а с т а т ы ч н ы х у з а е м а д з е я н н я ў ( а д іш у р х о ў в а н н я а д н а й м е н н а за р а д ж а н ы х гр у п y м а к р а м а л е к у л е і п р ы ц я ж э н н я н із к а м а л е к у л я р н ы х п р о ц ііо н а ў д а п о л ііо н а ) а б у м о ў л е н а а д р о з н е н н е ў л а с ц ів а с ц е й р а с т в о р а ў П . ад у л а с ц ів а с ц е й р а с т в о р а ў н е іа н а г е н н ы х п а л ім е р а ў і н із к а м а л е к у л я р н ы х э л ек гр а л іта ў . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь П . ў я х а с ц і іа н іта ў , я к ф л а к у лянты пры а б а г а ч э н н і м ін е р . с ы р а в ін ы , с т а б іл із а та р ы х а л о ід н ы х с іс т э м y х ар ч. і п а р ф у м е р н а й п р а м -с ц і, д а б а ў к і д а п а в е р х н е в а а к т ы ў н ы х р э ч ы в а ў і ін ш .
ПОЛІЭМБРЫЯНІЯ (ад полі... + эмбрыён), y р a с л і н — утварэнне некалькіх зародкаў y адным семені; y ж ы в ё л — развіццё некалькіх зародкаў (блізнят) з адной зіготы. Аднаяйцавыя блізняты заўсёды аднаго дсшу. Адрозніваюць П. сдецыфічную (уласцівую пэўнаму віду) і спарадычную (выпадковую). С п е ц ы ф і ч н а я П. ўласціва некат. імшанкам, даразітычным лерапончатакрылым насякомым, з млекакормячых — браняносцам. Напр., y некат. наездікаў з адной зіготы ўтвараецца да 3 тыс. лічынак; y браняносца з адной яйцаклеткі развіваецца да 9 зародкаў, кожны ў асобным амніёне, якія размешчаны ў агульным харыёне. Сларадычная П. тралляецца ва ўсіх жывёл, асабліва ў гідроідных лалідаў, дажджавых чарвей. У эксперыменце П. атрымана ў многіх відаў жывёл. У ч а л а в е к а ў выніку сларадычнай П. нараджаецца некалькі генетычна аднародных блізнят аднаш долу. ПОЛІЭТЫЛЕН, сінтэтычны тэрмапластычны лалімер, прадукг долімерызацыі этылену.; адзін з найб. дашыраных поліалефінаў, [—СН2—СН2—]п. Займае 1-е месца ў сусв. вытв-сці палімераў, што атрымліваюць метадам полімерызацыі. Ц в ё р д а е р э ч ы в а б е л аг а к о л ер у . П а в о д л е с п о с а б у а т р ы м а н н я а д р о зн ів а ю ц ь П . в ы с о кага ц і с к у , ц і н із к а й ш ч ы л ь н а с ц і (9 1 3 — 9 3 0 к г / м 3) , 110 ° С , І П . ш чы льнасці 1 0 0 )-104,
з м а л . м . ( 3 — 4 0 )-104, 103— н із к а г а ц і с к у , ц і вы сокай (9 1 0 — 968 к г / м 3), з м а л . м . (5 — 124— 137 °С . П р ы п а к а ё в а й т - р ы
480
ПОЛІЭТЫЛЕН
не раствараецца ў арган. расгваральніках (абмежавана набракае). Тэрмадэструкцыя ў паветры пачынаецца пры 180 °С. Спалучае высокую трываласць пры расцягванні э эластычнасцю, добры дыэлекгрык. Устойлівы да ўздзеяння хім. рэагентаў і радыеахтыўных выпрамяненняў. Выкарыстоўваюць для вытв-сці плёнак тэхн. і быт. прызначэння (гл. Плёнкі палімерныя), вырабу ёмістасцей, канстр. дэталей, арматуры, гальванічных ваннаў, высокатрывалых валокнаў, пратэзаў унутр. органаў, цепла- і элекграізаляцыі, прадметаў хатняга ўжьггку і інш. Літ.: Полнэтнлен ннзкого давлення: Науч.-техннч. основы пром. сннтеза. Л., 1980; Полнэтален высокого давлення: Науч.техннч. основы пром. сннтеза. Л., 1988. М.Р.Пракатук.
ПОЛІЭТЫЛЕНТЭРЭФТАЛАТ, сінгэтычны палімер, складаны паліэфір тэрэфталевай (л-бензоддыкарбонавай) к-ты і згыленглікшю [—0 (0 )С0 Д Д 0 )0 СН2СН2—]ю мал. м. (2—5)-104. Цвёрдае бясколернае рэчыва, шчыльн. 1380—1400 кг/м3, t,bl 255—265 °С. Тэрмапласт. He раствараецца ў вадзе, пры награванні да 40—150 °С раствараецца ў фенолах і іх алкіл- ці хлорвытворных. Характарызуецца высокай тэрмаўстойлівасцю расплаву (каля 290 °С), ніэкай гіграскапічнасцю. Трывалы, зносаўстойлівы, добры дыэлектрык. Выкарыстоўваюць пераважна для вытв-сці валокнаў і нітак (гл. Поліэфірныя валокны), бутэлек для безалкагсшьных напіткаў і алею, a таксама плёнак, радыёдэталей, хім. абсталявання і інш. ІІОЛІЭФІРНЫЯ ВАЛ0КНЫ, сінтэтычныя валокны, якія фармуюць са складаных псшіэфіраў, y асн. з расплаву поліэтшентэрэфталату. Гандл. назвы: лаўсан, дакрон, тэрылен, тэтэрон, тэргаль, элан і інш. Атрышііваюць таксама П.в. на аснове хімічна мадыфікаванага поліэтылентэрэфталату (т.зв. суполіэфірныя валокны) і ў значна меншай ксшькасці — з полікарбанатаў, поліэтыленоксібензаату, полібутылентэрэфталату, вадкакрыііп. поліэфіраў і інш. Для П.в характэрны высокія трываласць, тэрма-, свягло-, атмасфера- і зносаўстойлівасць. Устойлівыя да ўздзеяння кіслот (акрамя канцэнтраваных азотнай і сернай) і раствораў шчолачаў, многіх арган. растваральніхаў, y т.л. тых, што выкарыстоўваюць пры хім. чыстцы. Інтэрвал рабочых т-р ад -60 да 170 °С. Суполіэфірныя валокны пазбаўлены асн. недахопаў П.в. (цяжхасць фарбавання, гідрафобнасць, моцная назлектрыэаванасць і калянасць вырабаў). Выкарыстоўваюць y вытв-сці разнастайных тканін, трыкатажу, дываноў, штучнага футра, шыннага корду, тканін для гумава-тэхн. вырабаў, электра- і фільтравальных матэрыялаў і інш.
На Беларусі П.в. выпускае Магілёўскае вытворчае аб’яднанне *Хімвалакно». М.Р.Пракапчук.
ПОЛІЭФІРНЫЯ ЛАКІ. лакафарбавыя матэрыялы на аснове ненасычаных поліэфірных смол; растворы поліэфірных смол y рэакцыйназдольным арган. растваральніку (пераважна стыроле). Маюць рэчывы, што ініцыіруюць і паска-
раюць ацвярдзенне, дабаўкі, якія прадухіляюць інгібіраванне гэтага працэсу (напр., парафін) і інш. Наносяць пнеўматычным распыленнем ці пры дапамозе спец. лаканаліўной машыны. Пакрыцці на аснове П_л. (плёнкі таўшчынёй 10—300 мкм) вода- і цеплаўстойлівыя (т-ра эксплуатацыі ад -40 да 60 °С), добра паліруювда. Выкарыстоўваюць ГІ л., a таксама шпаклёўкі і эмалі на іх аснове для атрымання ахоўна-дэкаратыўных пакрыццяў на вырабах з дрэва і драўняных матэрыялаў (напр., мэблі). ПОЛІЭФІРНЫЯ с м б л ы , складаныя поліэфіры, здольныя ў выніку ацвярдзення ператварацца ў нерастваральныя і няплаўкія палімеры. Найб. пашыраны ненасычаныя П.о. — растворы (50— 70%-ныя) складаных эфіраў — прадуктаў полікандэнсацыі малеінавай ці фумаравай кіслот з гліколямі, y ненасычаных манамерах (напр., стырол, метылмегакрылат, віншталуол) — расгваральніках поліэфіраў. Ацвярдзенне П.с. адбываецца ў вьшіку суполімерызацыі поліэфіру і растваральніку (гл. Ацвярдзенне палімераў, Ацвярджальнікі), прыводзіць да ўгварэння трывалых, вода-, кіслота-, масла-, бензінаўстойлівых матэрыялаў з добрай адгезіяй да розных паверхняў і выдагнымі дыэлекзрычнымі ўласцівасцямі. Выкарыстоўваюць y вытв-сці шклапластыкаў, лахафарбавых матэрыялаў (гл: Полізфірныя лакі), кляёў, замазак і інш.
ПОЛІЭФІРЫ, сінтэтычныя палімеры, якія ў асн. ланцугу макрамалекулы маюць простуто эфірную С—О—С (простыя П.) ці складанаэфірную — С (0 )0 — групу (складаныя П.). Паводле прыроды вуглевадароднага фрагмента асн. ланцуга падзяляюць на аліфатычныя і араматычныя. Простыя П. атрымліваюць катыённай полімерызацыяй цыклічных аксідаў ці полікандэнсацыяй, складаныя — поліэтэрыфікацыяй (полікандэнсацыя, якая прыводзіць да ўтварэння ў макрамалекуле складанаэфірных сувязей) дыкарбонавых кіслот ці іх вьггворных (дыэфіраў, дыхлорангідрыдаў) з гліколямі або паліоламі. П р о с т ы я П. — цвёрдыя крышт. ці шклопадобныя рэчывы, Аліфатычньш маюць нізкія т-ры плаўлення (ад 40 да 180 °С), найб. тэрмаўстойлівыя поліэтылен- і поліпрапіленаксіды раскладаюцца пры t > 300 °С. Раствараюцца ў вадзе (акрамя поліфармальдэгіду; за выключэннем поліэтыленаксіду растваральнасць П. памяншаецца з павелічэннем іх малекулярнай масы), хлараваных і араматычных вуглевадародах, эфірах, кетонах; гідралізуюцца к-тамі. Арамагычныя не раствараюцца ў вадзе, устойлівыя ў растюрах шчолачаў і кіслот; тэрмаўстойлівыя (раскладаюцца пры т-ры 350—400 °С). Найб. шырока выкарыстоўваюць поліфармальдэгід, поліэтылені поліпрапіленаксіды, пентапласт, полівінілацэталі. С к л а д а н ы я П. — высокавязкія вадкасці ці цвёрдыя аморфныя або крышт. рэчывы, шчыльн. 900— 1500 кг/м3, мал. м. (0,5 —500) 103 (для аліфатычных меншая за 50 тыс.). Звычайна не раствараюцца ў вадзе, раствараюцца ў арган растваральніках. Найб. тэрмаўстойлівыя — поліарылаты (складаныя П. двухатамных фенолаў і дыкарбонавых кіслот) расклаааюхд» пры т-ры вышэй за 300 °С. Уступаюць y рэакцыі, характэрныя для складаных эфіраў Найб. пашыраны алкідныя смолы, поліэтшентэрэфталат, поліарылаты
(у т.л. полікарбанаты), П. малеінавай і фумаравай кіслот (гл. Поліэфірныя смолы) і поліэфірурэтаны (гл. Поліурэтаны). М.Р.Пракатук.
ПОЛІЯМІЭЛГГ (ад грэч. polios шэры + myelos спінны мозг), х в a р о б a Гейнэ-Медзіна, эпідэмічны дзіцячы п а р а л і ч , вострая інфекдыйная хвароба, якая пашкоджвае нерв. сістэму, пераважна шэрае рэчыва спіннога мозга. Бывае ад лёгкіх форм (катаральныя з’явы) да цяжкіх паралічаў. Пашыраны сярод дзяцей. Узбуджальнік — паліявірус (3 незалежных тыпаў). Крыніда інфекцыі — хворы на П. або вірусаносьбіт. Заражзнне адбываецца праз стрававальна-кішачны тракт і паветрана-кропельным шляхам. Вірус размнажаецца ў лімфатычным глотачным кольцы, рэгіянарных лімфатычных вузлах, пранікае ў кроў. Адрозніваюць н е п а р а л і т ы ч н ы я формы П., падобныя да менінгіту або да вострага кішачнага расстройства, і п ар а л і т ы ч н ы я (спінальная, бульбарная, панцінная), калі развіваюцца вялыя парэзы і паралічы мышцаў, назіраюцца асіметрычныя паралічы ног, рук, плечавога пояса; аднаўленчы перыяд 2 гады, аднак y 50% хворых на П. развіваецца пажыццёвая інваліднасць (укарачаюцца канечнасці, адбываецца атрафія мышцаў). Для папярэджання П. праводзіцца вакцынацыя дзяцей. Лячэнне сімптаматычнае. На Беларусі значны ўклад y ліквідаванне П. зрабілі Э.Ф. Фельдман, І.І.Лротас. У канцы 1990 — пач. 2000-х г. П. ліквідуецца як інфекц. хвароба, што выклікаецца «дзікім» (завозным) штамам. Л і т Полноммелнт. Начало конца. Женева, 1998. А.А.Астапау.
ПОЛК, воінская часць; арганізацыйна самасгойная баявая і адм.-шсп. адзінка ва узбр. сілах шэрагу дзяржаў. Прьпначаны дая выканання баявых задач y складзе злучэнняў і самастойна; y залежнасці ад прыналежнасці да роду войск (сіл), спец. войск можа весці агульнавайск., паветр., марскі, проціпаветр. бой або забяспечваць баявыя дзеянні (напр., П. інж. войск, войск сувязі і інш.). У склад П. ўваходзяць органы кіравання (пггаб і інш.), некалькі батальёнаў (дывізіёнаў, эскадрылляў), падраздзяленні баявога, матэрыяльнага і тэхн. забеспячэння. 3 10 ст. ў Кіеўскай Русі, пазней y інш. княствах усх. славян П. — асобны атрад, прыведзены князем на поле бою. У 13— 14 ст. — баявыя парадкі дзеючай арміі падзяляліся на некалькі П. (напр., перадавы, вялікі, правай рукі, левай рукі, вартавы, засадлы, разведвальны). У 14— 15 ст. вял. князі ВКЛ стваралі П. для абароны наўд. рубяжоў ад качэўнікаў. У Зах. Еўропе П. існавалі з 16 ст. У 16—18 ст. на Украіне П. наз. ваен. адзінкі і тэр.-адм. акругі (ваен. фарміраванні мелі назву гарадоў і мястэчак па месцы стварэння). У канцы 18— 19 ст. шэраг П. рас арміі мелі бел. найменні. Ва Узбр. Сілах СССР П. быў асн. тактычнай адзінкай і, за выключэннем асобных, уваходзіў y склад злучэння. У Вял. Айч. вайну дзейнічалі партыз. П. (гл. Партызанскі полк).
У сучасных арміях некат. краін СНД, y тл. Беларусі на базе значнай ч. П.
створаны батальёны, якія ўваходзяць y склад брыгад; y інш. дзяржавах, напр. ЗША, Вялікабрытаніі, Германіі, — баявыя групы і інш. П0ЛКСКІ ПРАЛІЎ (англ. Palk Strait), праліў паміж п-вам Індастан і паўн. краем в-ва Шры-Ланка. Злучае Бенгальскі і Манарскі зал. Індыйскага ак. Даўж. 150 км, найменшая шыр. каля 55 км, глыб. 2—9 м. Названы імем брыт. дзярж. дзеяча Р.Полка. «П0ЛОЦКНЕ ЕПАРХНАЛЬНЫЕ BÉДОМОСТЙ», выданне, орган Полацкай правасл. духоўнай кансісторыі. Выдаваліся штотыднёва ў 1874— 1917 y Віцебску на рус. мове. Прызначаліся для Полацкай праваслаўнай епархіі, якая тады тэрытарыяльна адпавядала Віцебскай губ. Мелі афід. і неафід. аддзелы. У афіц. аддэеле друкаваліся пастановы і распараджэнні ўрада і мясц. улад па царк. справах, рашэнні і справаздачы Сінода, аб’явы і распараджэнні кансісторыі; y неафіц. — матэрыялы, прысвечаныя гісторыі і традыцыям правасл. царквы на Віцебшчыне, гісторыі асобных храмаў і манастыроў, біягр. нарысы і ўспаміны пра царк. дзеячаў, рэцэнзіі на асобныя працы і агляды друку па пытаннях царк. гісторыі і жыцця, агляды і рэкламы царк. і свецкай л-ры. Шмат увагі аддавалася паказу дзейнасці правасл. царк. брацтваў, што аднавіліся на Відебшчыне ў 1860-я г., Віцебскага к-та правасл. місіянерскага т-ва, ролі правасл. царквы ў развідці адукацыі на Віцебшчыне. У 1995 выданне адноўлена. В.В.Грыгор’ева.
П0ЛТАРАЎШЧЫНСКІ ВЯЛІКІ КА МЕНЬ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1995). Размешчаны за 500 м на 3 ад в. Полтараўшчына Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. Валун сярэднезярністага гнейсу з крышталямі кварцу і палявога шпату. Даўж. бачнай часткі 4,8 м, шыр. 2,3 м, выш. 1,8 м, y абводзе 10,7 м, аб’ём 20 м3, маса каля 53 т. Прынесены ледавіком каля 150— 130 тыс. гадоў назад з тэр. ФенасканД Ы І. В.Ф.Вінакураў. П0ЛУКС, р Б л і з н я т, зорка 1-й зорнай велічыні, адна з дзвюх яркіх зорак y сузор’і Блізняты. ПОЛЫМНАЯ ПЕЧ, прамысловая печ, y якой цегшата атрымліваецца ад непасрэднага згарання паліва, перадаецда вырабам (матэрыялам) выпрамяненнем і канвекдыяй ад газападобных прадуктаў гарэння, a таксама выпрамяненнем ад распаленай муроўкі. Да П.п. адносяцца некаторыя награвальныя печы (напр., вярчальная печ, камерная печ), плавільныя печы і тэрмічныя печы. Цвёрдае, вадкае ці газападобнае паліва згарае ў топцы печы або ў яе рабочай прафоры.
«П0ЛЫМЯ», аб’яднанне бел. пісьменнікаў. Існавала ў Мінску са снеж. 1927 да 27.5.1932. Ініцыятары стварэння і члены: Я.Купала, Я.Колас, Ц.Гартны, М.Грамыка, А.Гурло, У.Галубок, Я.Нёманскі, М.Піятуховіч, А.Сянкевіч, a тДксама нядаўнія чл. «Маладняка» М.Чарот, М.Зарэцкі, А.Вольны, А.Дудар, ААлександровіч, В.Сташэўскі. Чл. праўлення: Я.Колас, Ц.Гартны, М.Чарот; кандыдаты:, М.Зарэцкі, Я.Нёманскі, Сташэўскі. Асн. задачы: развіцПОЛ ПОТ (сапр. С а л о т Ca p ; 19.5.1928, прав. Кампонгцям, Камбоджа — цё бел. маст. л-ры праз узмацненне 9.6.1996), палітычны і дзяржаўны дзеяч творчай працы сваіх членаў, афармлен'Камбоджы. У 1949—52 вучыўся ў Сар- не і замацаванне ў бел. л-ры пралет. боне (Францыя). 3 1940-х г. удзельнік ідэалогіі з удасканаленнем нац. формы. антыяп., потым — антыфранц. руху. Значная ўвага аддавалася развідцю Чл. Камуніст. партыі Індакітая, з 1951 — крытыкі, павышэнню прафес. ўзроўню і Нар.-рэв. партыі Камбоджы (з 1963 — агульнаадук. ведаў чл. аб’яднання, беКампучыйская камуніст. партыя), яе ражліваму стаўленню да культ. спадген. сакратар y 1963—89 . 3 1967 узнача- чыны. Наладжвала літ. вечары, суліў узбр. барацьбу камуністаў («чырво- стрэчы з рабочымі, арганізоўвала папісьменнідкіх дэлегацый y ных кхмераў») супраць рэжымаў Нара- ездкі дома Сіянука, з 1970 — Лон Нола, якая Ленінград, Харкаў, Кіеў і інш. Выстускончылася захопам «чырвонымі кхме- пала за памяркоўныя адносіны і творрамі» ў крас. 1975 улады ў краіне. У чае супрацоўніцтва з інш. літ. аб’яднан1976—79 прэм’ер-міністр Дэмакр. Рэс- нямі рэспублікі, імкнулася ўраўнаважпублікі Каушучыі. Пад яго кіраўніцтвам ваць крайнія тэндэнцыі ў літ. руху канбыла зроблена спроба хуткай пабудовы ца 1920 — пач. 1930-х г. Аднак ў Камбоджы камуніст. грамадства; дамагчыся гэтага не заўсёды ўдавалася факгычна быў усталяваны жорсткі та- з-за неаднароднасці складу аб’яднання, розных поглядаў і густаў яго членаў. талітарны рэжым, y выніку голаду і рэНярэдка палымянская крытыка была прэсій загінула ад 2 да 3 млн. чал. непаслядоўнай, неаб’ектыўнай y ацэнСправакаваў узбр. канфлікг з В’етнаках літ. з’яў. мам. Пасля ўзяцця 7.1.1979 в’етн. войЛіт. П ш ы р к о ў Ю.С. Беларуская савецскамі сталіцы Камбоджы Пнампеня ўцёк y Тайланд, дзе ўзначаліў партыз. кая проза (20-я — пачатак 30-х гг.). Мн , барацьбу супраць рэжыму Хенга Сам- 1960; П е р к і н Н.С. Шляхі развіцця беласавецкай літаратуры 20—30 іт. Мн., рына і в’етн. войск. У 1985 падаў y ад- рускай 1960; К о н а н У.М. Развіццё эстэтычнай стаўку з усіх пасад, застаючьіся фактьі- думкі ў Беларусі (1917—1934 іт.). Мн., 1968. чным кіраўніком «чырвоных кхмераў». С. 142—153; М у ш ы н с к і М.І. Беларуская У ліст. 1991 вярнуўся ў Камбоджу, дзе крытыка і літаратуразнаўства, 20—30-я гг. Мн., 1975. К.Р.Хромчанка. хаваўся ад новых улад y горных раёнах. 16. Зак. 103.
полымя____________481 «П0ЛЫМЯ», дзяржаўнае кніжнае выдавецтва ў Мінску. Засн. ў студз. 1950 y выніку эліцця выд-ваў ЦК ЛКСМБ і газ. «Савецкі селянін» як Газетна-часопіснае выд-ва Мін-ва культуры БССР. У яго склад уваходзіла каля 20 газет і часопісаў [«Сталннская молодежь» (цяпер «Знамя юностл»), «Чырвоная змена», «Зорька», «Піянер Беларусі» (цяпер «Раніда»), «Бярозка», «Работніца і сялянка» (цяпер «Алеся»), «Полымя», «Беларусь» і інш.]. У кастр. 1963 аб’яднана з выд-вам газ. «Мінская праўда» і рэдакцыяй вытв. л-ры Дзярж. выд-ва БССР і атрымала назву «Полымя». Пачало выпускаць прамысл. каталогі, інфарм. і рэкламныя выданні, нарматыўныя дакументы, даведнікі, памяткі і метад. рэкамендацыі па медыцыне і інш. 3 вер. 1976 кніжна-часопіснае выд-ва. Стала выдаваць л-ру па культуры быту і адпачынку, краязнаўстве, фізкультуры і спорце, дамаводстве і інш. У складзе выд-ва існавала некалькі рэсп. газет («Літаратура і мастацтва», «Настаўніцкая газета», «Іолас Радзімы» і інш.), каля 20 час. і бюлетэняў («Беларусь», «Полымя», «Нёман», «Родная прырода», «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі» і інш.). 3 ліп. 1996 кніжнае выд-ва. Выпускае краязнаўчую, навук.-папулярную, спарг., па пытаннях аховы здароўя, вольнага часу, інфармацыйна-рэкламную л-ру, даведнікі, календары, падручнікі і кнігі серыі «Школьная б-ка», для інвалідаў па зроку і інш. Mae серыі «Гарады Беларусі», «Горад і наваколле», «Горад-пабрацім», «Нашы славутыя землякі», «Помнікі беларускага дойлідства». Выдае творы сучасных бел. аўтараў, перавыдае творы бел. краязнаўцаў і этнографаў 19 ст. С.І.Міхайлава. «П0ЛЫМЯ», літаратурна-мастацкі і грамадска-паліт. часопіс. Выдаецца са снежня 1922 y Мінску на бел. мове штомесячна. У 1922—24 [да № 3(11)) выданне Бел. каап.-выдавецкага т-ва «Савецкая Беларусь», y 1924 [з № 4(12)] — 31 — Дзярж. выд-ва Беларусі; y 1932— 34 (да № 5) орган Apr. к-та Саюза сав. пісьменнікаў БССР, з 1934 (з № 6—7) — праўлення Саюза сав. пісьменнікаў БССР, з 1945 — Саюза сав. пісьменнікаў Беларусі (з № 2, 1957 — Саюза пісьменніхаў Беларусі), з 1993 (№ 5) заснавальнікамі з’яўляюцца Саюз бел. пісьменнікаў і калекгыў рэдакцыі. У 1932—41 (да № 3) выходзіў пад назваю «Полымя рэвалюцыі». У Вял. Айч. вайну не выдаваўся. У першы склад рэдкалегіі ўваходзілі З.Жьшуновіч (Ц.Гартны), М.Кудзелька (М.Чарот), З.Бядуля, У.Ігнатоўскі і В.Нодэль. У 1920 — пач. 1930-х г. y рэдагаванні час. ўдзельнічаіі А.Сянкевіч, Ц.Гартны, М.Зарэцкі, Я.Купала і інш. Рэдактары П.Галавач (1932—33), МЛынькоў (1933— 41), П.Броўка (1945—48), М.Танк (1948— 67), П.Кавалёў (1967—72), К.Кірэенка
482 _____________ п о л ь д э р ы (1972—86), С.Законнікаў (з 1986). Друкуе творы бел. пісьменнікаў, пераклады твораў класікаў сусв. л-ры і сучасных пісьменнікаў замежных краін, артыкулы па пытаннях бел. л-ры і мастацтва, гісторыі, краязнаўства, эканомікі, культуры, грамадска-паліт. і сац. жыцця Беларусі, рэцэнзіі. Адыгрывае вял. ролю ў развіцці бел. л-ры. У «П.» ўпершыню апубл. многія творы Я.Купалы, Я.Коласа (у т.л. раздзелы паэмы «На шляхах волі», паэма «Рыбакова хата*, аповесці «Дрыгва». «На ростанях»), В.Адамчыка, Л.Арабей, У.Арлова, М.Арочкі, ААсіпенкі, ЗАстапенкі, ААстрэйкі, М.Аўрамчыка, Р.Баравіковай, Р.Барадуліна, С.Баранавых, АБачылы, Д.Бічаль-Загнетавай, Т.Бондар, П.Броўкі. Я.Брыля (у т.л. раман «Птушкі і гнёзды», аповесць «Ніжнія Байдуны»), Г.Бураўкіна, В.Быхава (у т.л. аловесці «Здрада», «Круглянскі мост», «Сотніхаў», «Знак бяды», «У тумане», «Аблава», «Сцюжа», «Ваўчьшая яма»), З.Бядулі, А.Васілевіч, В.Віткі, АВялюгіна, АВярцінскага, Галавача, Ц.Гартнага, М.Гарэцкага (у т.л. раман-хроніка «Віленскія камунары»), С.Гаўрусёва, Н.Гілевіча, М.Гіля, П.Глебкі, Ю.Голуба, С.Грахоўскага, АГрачанікава, К.Губарэвіча, АГурло, Л.Дайнекі, Г.Далідовіча, У.Дамашэвіча, С.Дзяргая, У.Дубоўкі, І.Дуброўскага, АДудара, АДударава, АЖуха, Я.Журбы, Законнікава, М.Зарэцкага (у т.л. раманы «Сцежкі-дарожкі», «Вязьмо»), АЗвонака, В.Зуёнка, В.Іпатавай, Кавалёва, В.Каваля, В.Казько, Л.Калюгі, В.Карамазава, У.Караткевіча, АКарпюка, К.Кірэенкі, В.Коўтун, К.Крапівы (у т.л. п’есы «Партызаны», «Хто смяецца апошнім», «Мілы чалавек», «Брама неўміручасці»), АКудраўца, АКулакоўскага, АКуляшова (у т.л. паэмы «У зялёнай дуброве», «Прыгоды цымбал», «Новае рэчышча», «Грозная пушча», «Далёка да акіяна», «Хамуціус»), М.Лобана, А.Лойкі, Е.Лось, Лынькова, А.Макаёнка, П.Макаля, М.Матукоўскага, Н.Мацяш, І.Мележа (у т.л. раманы «Мінскі напрамак,», «Людзі на балоце», «Подых навальніцы», «Завеі, снежань»), Б.Міхуліча, П.Місько, АМрыя, Р.Мурашкі, ММягліцкага, І.Навумаш, Я.Нёманскага, І.Новікава, У.Няхляева, В.Палтаран, АПальчэўскага, С.Панізніха, П.Панчанкі, У.Паўлава, Г.Пашкова, П.Пестрака (у т.л. раман «Сустрэнемся на барыкадах»), АПетрашкевіча, П.Пруднікава, І.Пташніхава, Я.Пушчы, АПысіна, А.Русецкага, Р.Сабаленкі, Э.Самуйлёнха, Б.Сачанкі, Ю.Свіркі, Р.Семашкевіча, А.Сербантовіча, Я Сіпакова, Я.Скрыгана, М.Стральцова, М.Танка, В.Таўлая, П.Труса, Н.Тулупавай, АФедарэнкі, У.Хадыкі, М.Хведаровіча, В.Хомчанкі, АЧарнышэвіча, М.Чарота, К.Чорнага (у т.л. аповесці «Вясна», «Люба Лук’янская», раманы «Трэцяе пакаленне», «Пошукі будучыні», «Млечны шлях»), І.Чыгрынава, І.Шамяхіна (у т.л. раманы «Глыбокая плынь», «Крыніцы», «Сэрца на далоні», «Снежныя зімы», «Атланты і карыятьшы», «Вазьму твой боль»), С.Шушкевіча, АЯкімовіча, Я.Янішчыц, Ф.Янкоўскага і інш.; літ.-крытычныя і літ.-знаўчыя артыкулы ААдамовіча, С.Александровіча, С.Андраюка, В.Бечыка, Дз.Бугаёва, Р.Бярозкіна, У.Гніламёдава, І.Замоціна, В.Каваленкі, У.Калесніка, Г.Кісялёва, АКлышкі, Лойкі, A. Мальдзіса, М.Мушынскага, Ю.Пшыркова, B. Рагойшы, Я.Саламевіча, АСямёнавай, М.Тычыны, Р.Шкрабы, У.Юрэвіча і інш. Літ:. Л ы н ь к о ў М. Шляхам жыцця / / Полымя. 1972. № 11; Т а н к М. Летапіс вяліхіх здзяйсненняў // Там жа. 1982. № 11; Саламеві ч Я. Праз гады / / Там жа. 1992. № 11—12; К о н о н В. На рубежах
утверждення / / Неман. 1982. № 12; Ф е f la p s н к a A «Палымю» — 70 // Роднае слова. 1992. № 12; Д a л і д о в і ч Г. Флагман // Маладосць. 1997. № 12. С.І.Законнікаў. пбЛ ЬД Э РЫ (галанд. polder), асушаныя і апрацаваныя ўчасткі маршаў, ахаваныя дамбамі ад затаплення марскімі водамі. Узровень грунтавых вод y П. рэгулюецца дрэнажнымі сістэмамі, пераважна з машынным адпампоўваннем вады. Пашыраны ў Нідэрландах (каля 40% тэрыторыі), Германіі, Даніі, ЗША і інш. П. ствараюцца таксама на поймах рэк, якія працяглы час заліваюцца вадой (напр., каля рэк Прыпяць, Зах. Буг, Дняпро). ПбЛЬКА (чэш. polka ад pulka палавіна), бел. нар. танец чэш. паходжання. Муз. памер 2/4. Выконваецца па крузе ў парах. Асноўны рух — паўкрокі з паваротам, якія ўпрыгожваюцца разнастайнымі дробнымі па (падскокамі, прысядкай, прытупамі, выстаўленнем нагі на пятку і інш.). У 1840-я г. быў пашыраны ў Еўропе як бальны танец. У розных рэгіёнах узнікалі лакальныя варыянты П., якія асіміляваліся з мясц. харэагр. фальклорам і станавіліся народнымі. Лёгкасць пранікнення П. ў бел. харэаграфію абумоўлена пэўнай блізкасцю яе да нац. танц. традыцый (2-дольнасць метра, хуткі тэмп, прастата рухаў і кампазіцыйнай будовы, жыццярадасны настрой). Бытуе ў мностве муз., харэагр. і тэкставых (у выглядзе прыпевак) разнавіднасцей. У назвах бел. П. адлюстраваны тэрьггорыя пашырэння («Барысаўская», «Смаргонская», «Віцябчанка»), асаблівасці харэагр. будовы («Рассыпуха», «Вязанка»), харакгар лексікі і выканання («Трасуха», «Крутуха», «Ківуха», «3 прысюдамі», «Драбней маку», «Паважна», «Какетка»), эмац. (гумарыстычны) настрой («Шэльма», «Расцяпа», «Іопсясюся», «Злодзей»), звычкі і рухі жывёл і з’явы прыроды («Зайчык», «Чыжык», «Дожджык»), імёны дзейных асоб («Альбіна», «Янка»), назвы старадаўніх танцаў, з якімі злілася П. («Трасуха», «Мазур-полька») і інш. Ю.М.Чурко. ІЮ ІЬКАВІЦКАЯ МЕХАНІЧНАЯ ДРЭВААПРАЦ0ЎЧАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1905 y в. Полькавічы Бабруйскага пав. (цяпер y Кіраўскім р-не Магілёўскай вобл.). Працавала 50 рабочых. П0ЛБКАВІЧЫ, вёска ў Каўлякоўскім с/с Шумілінскага р-на Віцебскай вобл., на правым беразе р. Зах. Дзвіна. Цэнтр калгаса. За 37 км на Пд ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шуміліна, 57 км ад Віцебска. 190 ж., 70 двароў (2000). Пач. школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П0ЛЬСКАГА КАРАЛЕЎСТВА КАНСТЫТЎЦЫЯ 1815, канстытуцыя, якая юрыдычна замацавала ўключэнне б.ч. Польшчы ў склад Рас. імперыі. Паводле
яе рас. імператар з ’яўляўся таксама каралём польскім, быў галавой выканаўчай улады, меў права ўносіць змены ў канстытуцыю, зацвярджаць або адхіляць законы. Ствараўся сейм, які складаўся з Сената і Пасольскай Ізбы. Члены Сената прызначаліся каралём, Пасольскай Ізбы — выбіраліся выбаршчыкамі, якіх з-за высокага маёмаснага і адукац. цэнзаў было не болын за 100 тыс. (з 3,3 млн. насельніцтва). Афідыйнай мовай была абвешчана польская. Існавала польскае войска (каля 30 тыс. чал.). ГІасля задушэння паўстання 1830— 31 заменена Арганічным статутам Каралеўства ГІольскага 1832. Р.Р.Лазысо. ПбЛЬСКА-ГЕРМАНСКІ ПАКТ АБ НЕНАПЛДЗЕ 1934, гл. Германа-польскі пакт 1934 аб ненападзе. НОЛЬСКАЕ АГЁНЦТВА ДРЎКУ (ПАП; Polska Agencja Prasowa), інфармацыйнае агенцтва Полынчы. Створана ў 1944 як Польскае агенцтва друку Польпрэс, з 1945 — сучасная назва. Знаходзідца ў Варшаве. Збірае і распаўсюджвае айч. і замежную інфармацыю для газет, радыё, тэлебачання, дзярж. арг-цый і ўстаноў, замежных прадстаўніцтваў, выдае бюлетэні і даведнікі (на польскай і англ. мовах). Mae 24 айч. інфарм. бюро, 36 айч. і 18 замежных пастаянных аддзяленняў, y т.л. на Беларусі. Атрымлівае інфарм. і публіцыстычныя матэрыялы ад 44 агенцтваў. ПбЛЬСКАЕ ДЭМАКРАТЬІЧНАЕ ТАВАРЫСГВА, дэмакратычная арг-цыя польскай эміграцыі, сгюраная ў 1832 y Парыжы. Кіруючы орган — Цэнтралізацыя. Мэта т-ва — увядзенне замест старога парадку новага ладу для паляпшэння дабрабыту ўсяго грамадства і лёсу нар. мас. Для дасягнення гэтай мэты ідэолагі партыі бачылі 2 шляхі: паступовыя змены і звяржэнне ўрада. 3 1840 П.д.т. праз эмісараў рыхтавала паўстанне на тэр. былой Рэчы Паспаліхай. У 1845 эмісары т-ва дзейнічалі на Гродзеншчыне (Я.Рэр), Брэстчыне (АХафмаер), Віленшчыне (А.Рэніер). Пасля 1848 Цэнтралізацьм перамясцілася ў Лондан. У 1862 П.д.т. далучылася да Варшаўскага цэнтр. нац. к-та. М.А. Сакалова. П0ЛЬСКАЕ К0ЛА (Kolo Polskie, y сэнсе «польскае асяроддзе, гурт»), назва польскіх парламенцкіх фракцый y аўстр. рэйхсраце (1867—1918), герм. рэйхстагу (1871—1918) і рас. Дзярж. думе (1906—17). У П.к. Германіі і Расіі хал. ролю адыгрывалі нац.-дэмакраты (эндэкі), якія абапіраліся на сярэднія пласты грамадства, y Аўстрыі да выбараў 1907 — шляхецкія кансерватары, з 1907 — кансерватары і эндэкі. Члены П.к. стаялі на нац.-рэфармісцкіх пазідыях. У Аўстрыі і Германіі яны выступалі супраць германізацыі польскіх зямель, y Расіі — супраць русіфікацыі і
за аўтаномію Каралеўсгва Польскага (у Аўстрыі з 1867 існавала аўтаномія польскіх зямель). Р.Р.Лазько. П6ЛЬСКА-ЛІТ6ЎСК1 ДАГАВ0Р 1920, падпісаны 7 кастр. ў Сувалках (Польшча). Прадугледжваў частковае перамір’е паміж Польшчай і Літвой. Вызначыў дэмаркацыйную лінію паміж польскімі і літ. войскамі, зшдна з якой Віленскі край заставаўся пад кантролем Літвы. Сарваны польскім бокам пасля таго, як войскі псшьскага ген. Л.Жалігоўскага ўзнялі «бунт» і захапілі 9.10.1920 Вільню, дзе быў створаны ўрад Сярэдняй Літвы. У выніку ўзнік Віленскі канфлікт 1920—39. Літ:. К о ў к е л ь I. Польска-літоўскі канфлікт і роля ў ім беларускіх палітычных партый і арганіэацый (1920—1923 гг.) // Бе.iapyciica=Albaruthenica. Мн., 1994. Кн. 3; Lossowski P. Konflikt polsko-litewski, 1918— 1920. Warszawa, 1996. Р.Р.Лазько. ІЮЛЬСКА-ТУРЭЦКІЯ вбЙНЫ 17 ст., войны паміж Рэччу Паспалітай і Асманскай імперыяй (у саюзе з Крымскім ханствам) гал. чынам за валоданне ўкр. землямі (Валынню і Падсшіяй). Пачатак в a й н е 1620—21 паклала знішчэнне туркамі каля г. Цэцора атрада гетмана С.Жалкеўскага, які ўварваўся ў Малдаўскае княства. 30-тысячнае войска Рэчы Паспалітай на чале з К .Хадкевічам і 40 тыс. укр. казакоў на чале з гетманам П.К.Сагайдачным y гал. бітве паблізу Хаціна (1621) адбілі атакі тур.-тат. войск. Паводле Польска-турэцкага міру 1623 граніца паміж гэтымі дзяржавамі прайшла па р. Днестр. B a й н y 1672— 76 пачала Асманская імперыя. Тур.-тат. войскі захапілі Камянец-Падольскі, працягвалі наступленне на Львоў і Бучач, што прымусіла Рэч Паспалітую да заключэння Бучацкага мірнага дагавора 1672, які не прызнаў польскі сейм. У 1673 тур. войска зноў было разбіта каля Хаціна. У 1676 польскае войска паспяхова вяло баі каля Жураўна. Аднак Рэч Паспадітая мусіла падпісаць Журавінскі мірны дагавор 1676, паводде якога Падолія адышла да Асманскай імперыі, a значная ч. Правабярэжнай Украіны — пад уладу гетмана ХІД.Дарашэнкі. Польскі сейм зноў адмовіўся зацвердзіць гэты дагавор. B a й н y 1683—99 пачала Рэч Паспалітая, якая прыйшла на дапамогу Аўстрыі (гл. Аўстра-турэцкія войны 16— 18 cm.) y крытычны момант, калі тур. войскі ўзялі ў аблогу Вену. У 1683 подьскае войска сумесна з аўстр. арміяй і войскам герм. князёў пад кіраўніцтвам караля Польшчы і вял. кн. ВКЛ Яна III Сабескага, пры ўдзеле атрадаў укр. казакоў разграміла тур. войскі пад Венай. У ходзе вайны ў 1684 была створана антьпур. кааліцыя «Свяшчэнная Ліга» (Рэч Паспалітая, Аўстрыя, Брандэнбург, Венецыя, a з 1686 і Расія). Паводле заключнага на Карлавіцкім кангрэсе 1698— 99 мірнага дагавора Падолія і ч. Правабярэжнай Украіны адышлі да Полыпчы, панізоўе Дняпра і г. Керч за-
сталіся (да 1774) y Турцыі, Азоў замацаваны за Расіяй.
ПОЛЬСКАЯ______________ 483
пбЛБСКА-ФРАНЦУЗСКІ САЮЗ 1921, заключаны ў Парыжы 19 люі. Фіксаваўся ў адкрытым паліт. дагаворы і ў сакрэтнай вайсковай канвенцыі. Лрадугледжваў узгадненне палітыкі дзвюх дзяржаў і ўзаемную дапамогу ў выніку несправакаванага нападу, y першую чаріу з боку Германіі. У выпадку нападу СССР на Польшчу альбо яго пагрозьі Францыя абавязвалася стрымліваць Германію. Пасля нападу 1.9.1939 Германіі на Полыпчу Францыя, выконваючы саюзніцкія абавязацельствы, абвясціла 3.9.1939 вайну Германіі. Р.Р.Лазько.
ў руках Пілсудскага. Паводле некат. звестак, y ПАВ існавала тайная «група белага арла», якая вызначала ўнутр. і знешнюю палітыку Полыпчы. У кіраўніцтва ПАВ уваходзілі А.Коц, М.Касцялкоўскі, Б.Мядзінскі, А.Прыстар, Э.Рыдз-Сміглы і інш., якія адначасова з’яўляліся членамі масонскай Вял. нац. ложы Псшьшчы. У 1930-я — пач. 1940-х г. y СССР органы АДПУ— НКУС фабрыкавалі групавыя справы ПАВ, па якіх былі арыштаваны і засуджаны ў асн. беларусы і палякі. Першая ў БССР справа ПАВ прыдумана ДПУ y 1933. Па ёй y лют. 1934 асуджана 55 чал. на 3— 10 гадоў папраўча-працоўных лагераў. У жн. 1937 y краіне пачалася шырокамаштабная аперацыя «па ліквідацыі польскай агентуры». Да вер. 1938 органамі НКУС арыштавана 21 407 «удзельнікаў ПАВ і паўстанцкіх арг-цый, польскіх шпіёнаў і дыверсантаў», з іх 10120 беларусаў і 9196 палякаў. У 1937—39 па справах ПАВ прайшла болыыасць кіраўнікоў Кампартыі Польшчы і КПЗБ, выкліканых y СССР, і былых палітвязняў Полыпчы, якія па абмене пераехалі ў Сав. Саюз, a таксама дзярж. дзеячаў, парт., сав., камсам. і прафс. работнікаў псшьскага паходжання. Фабрыкацыя спраў ПАВ была выкарыстана НКУС і для рэпрэсій палітычных y Зах. Беларусі пасля ўз’яднання яе з БССР y вер. 1939. Сярод арыштаваных і асуджаных па справах ПАВ была частка польскіх шпіёнаў, дыверсантаў і членаў падп. узбр. фарміраванняў, якія вялі антыдзярж. работу супраць сав. ладу. У 1950—90-я г. ўсе беспадстаўна рэпрэсіраваныя па справах ПАВ рэабілітаваны. У.М.Міхнюк.
ІІОЛЬСКАЯ АБ’ЯДНАНАЯ РАБ0ЧАЯ ПАРТЫЯ (ПАРП; Polska Zjednoczona Partia Robotnicza), створана 15.12.1948 y выніку аб’яднання Польскай рабочай партыі і Польскай сацыялістычнай партыі. 1-ы з’езд ПАРП (снеж. 1948) ухваліў курс на паскораную пабудову ў Псшыіічы сацыялізму, хуткае развіццё цяжкай прам-сці, каапераванне сялянскіх гаспадарак. У выніку гэтага ў краіне быў усталяваны рэжым на ўзор тагачаснай сав. мадэлі на чале з 1-м сакратаром ЦК ПАРП Б .Берутам. Пасля выстушіення рабочых y Познані (чэрв. 1956) пленум ЦК ПАРП y кастр. 1956 абраў кіраўніком ПАРП У.Гамулку. Была скарэкціравана эканам. лінія (адмова ад прымусовага кааперавання), прыняты меры па дэмакратызацыі паліт. і грамадскага жыцця, што спрыяла стабілізацыі эканомікі і грамадства. Пагаршэнне эканам. становішча ў канцы 1960-х г., забастоўкі на Балт. узбярэжжы ў снеж. 1970 прывялі да адстаўкі Гамулкі і прызначэння ген. сакратаром ЦК ПАРП З.Герака. Новае кіраўніцтва ПАРП праводзіла палітыку пашырэння знешнеэканам. сувязей Псшьшчы, што спрыяла эканам. ўздыму краіны ў 1970-я г. Але з пачаткам y 1980 эканам. заняпаду ў грамадстве павялічылася незадаволенасць уладай ПАРП, што выявілася ў масавых забастоўках y жн. 1980 і адхіленні Герака ад пасады. Эканам. крызіс і супрацьстаянне з прафс. аб’яднаннем « Салідарнасць» прымусілі кіраўніцгва ПАРП на чале з В Ярузельскім увесці ў Полыпчы ў снеж. 1981 ваен. становішча. У студз. 1989 y выніку перагавораў з апазіцыяй лідэры ПАРП згадзіліся на правядзенне свабодных выбараў, якія адбыліся ў ліп. 1989. На іх ПАРП страціла большасць y сейме Польшчы. У студз. 1990 11-ы з’езд ПАРП прыняў рашэнне аб самароспуску і стварэнні партыі Сацыял-дэмакратыя Рэспублікі Подыпча. ІЮЛЬСКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ВАЙСК0ВАЯ (ПАВ), тайная вайсковая арганізацыя. Створана ў кастр. 1914 y Варшаве. Дзейнічала пад кіраўніцтвам Ю.Пілсудскага ў Каралеўстве Польскім, Галідыі, на Украіне, Беларусі і ў Расіі. Адной з мэт ПАВ было захаванне ўлады
П0ЛБСКАЯ I ШВЕДСКАЯ ІНТЭРВЕНЦЫЯ ПАЧАТКУ 17 ст. ў P a с і і, пашыраная ў сав. гістарыяграфіі назва ваен. і паліт. дзеянняў Рэчы Паспалітай і Швецыі ў час «Смуты» і грамадз. вайны ў Расіі ў пач.17 ст. П0ЛБСКАЯ КАМПАНІЯ 1939, г е р м а н а - п о л ь с к а я в а й н а 1 9 3 9, В е р а с н ё ў с к а я к а м п а н і я 193 9, баявыя дзеянні ўзбр. сіл фаш. Германіі па акупацыі Полыпчы 1 вер. — 5/6 кастр., з якіх пачалася другая сусветная вайна 1939— 45. План нападу на Польшчу «Вайс» («Белы»), распрацаваны герм. вярх. камандаваннем y крас. 1939, зыходзіў са стратэгіі *маланкавай вайны і меў на мэце раітгоўным уварваннем сарваць мабілізацыю і сканцэнтраванне польскай арміі, канцэнтрычнымі ўдарамі з Сілезіі (8-я, 10-я і 14-я ням. арміі), Памераніі і Усх. Прусіі (3-я і 4-я ням. арміі) разбіць яе гал. сілы, што знаходзіліся на 3 ад рэк Вісла і Нараў. Зачэпкай да вайны паслужыла правакацыя 31.8.1939 y прыгранічным ням. г. Гляйвіц (цяпер Глівіцы, Польшча), калі група службоўцаў СС інсцэніравала на-
484
польская
пад польскіх вайскоўцаў на мясц. радыёстанцыю (аперацыя «Гімлер»). У той жа дзень y Польшчы пачата поўная мабілізацьм, y тл . ў Зах. Беларусі (тут мабілізавана каля 100 тыс. беларусаў). Ням. сілы ўварвання пад агульным камандаваннем ген. В. фон Браўхіча налічвалі 54 (з рэзервамі 62) дывізіі, з іх 6 танкавых і 4 матарызаваныя (усяго 1,6 млн. чал.), кагш 10 тыс. артыл. гармат і мінамётаў, 2,5—2,8 тыс. танкаў, каля 1,3 тыс. самалётаў, 18 баявых караблёў. Польшча мела каля 30 пях. дывізій, 16 брыгад (з іх 11 кав. і 2 бронематарызаваныя; разам 1 млн. чал.), 4,3 тыс. гармат і мінамётаў, 870 танкаў і танкетак, каля 400 баяздольных самалётаў, 16 баявых караблёў. Польскае камандаванне на чале з маршалам Э.Рыдз-Сміглым планавапа весці абарончыя баі на 3 ад Віслы з разлікам на хуткую дапамогу зах. саюзнікаў — Вялікабрытаніі і Францыі (3 вер. гэтыя краіны абвясцілі вайну Германіі, але акгыўных ваен. дзеянняў супраць яе не разгарнулі). У час баявых дзеянняў 1—8 вер., якія пачаліся з абстрэлу п-ва Вестэрплятэ (яго гарнізон на чале з маёрам Г.Сухарскім
шавы, 29 вер. — крэпасці Модлін, 2 кастр. — п-ва Гэль, 6 кастр. пасля апошніх абарончых баёў 2—5 кастр. пад г. Коцк — самаст. аператыўная група «Палессе» на чале з ген. Ф.Юіеебергам, y склад якой уваходзілі маракі польскай Пінскай флатыліі). У ходзе П.к. Германія страціла каля 45 тыс. чал. забітымі і параненымі, каля 1 тыс. танкаў і бронемашын, 700 самалётаў і інш. тэхніку, Польшча — каля 200 тыс. забітымі і параненымі, 700 тыс. чал. палоннымі (сярод іх было 70 тыс. беларусаў) і інш. Акупацыя Полыпчы нямецкімі войскамі не спыніла волю палякаў да супраціўлення (гл. Вызваленчая вайна польскага народа 1939— 45). Літ:. J u r g a T. Obrona Polski, 1939. Warszawa, 1990; O d z i e m k o w s k i J. Kampania wrzesniowa 1939 r. / / Wojsko Polskie w II wojnie swiatowej. Warszawa, 1994; Radziecka agresja 17 wrzesnia 1939 r. i jej skutki dla mieszkaricriw ziem pbtnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej: Studia i materiaiy. Biaiystok, 2000; Б р ы л ь Я. Многолетнее: По блокнотным наброскам: Пер. с бел. / / Неман. 2000. № 1 ; В а б і ш ч э в і ч А. Уз’яднанне / / Полымя. 2000. № 9; М а к а р э в і ч В.С. Беларусы ў польскай арміі напярэдадні і ў час нямецкай агрэсіі / / Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: Гісторыя і сучаснасць: Матэрыялы Міжнар. навук.-тэарэт. канф. В.А.Астрога, У.В.Грыбоўскі. Мн., 2000.
арт. Польская кампанія 1939. Гер-
Да
манскі лінейны карабель «Шлезвіг-Гольштэйн» абстрэльвае паўвостраў Вестэрплятэ. 1.9.1939.
супраціўляўся да 7 вер.), ням. войскі прарвалі польскую абарону на рубяжах уэдоўж мяжы і хутка наблізіліся да Варшавы. 7 вер. Рыдз-Сміглы са штабам эвакуіраваўся ў крэпасць Брэст. 9— 16 вер. герм. злучэнні акружылі польскія часці на У ад Варшавы, ліквідавалі наступствы польскага контрудару паміж рэкамі Вісла і Бзура, 14 вер. захапілі акружаную імі ваен.-марскую базу Гдыня (яе паўн. ўчастак Аксыўе капітуляваў 18 вер.), 15 вер. наблізіліся да Брэста (да 30% вайскоўцаў IX польскага корпуса на Брэстчыне складалі беларусы). У гэтых умовах 17 вер. пачаўся паход сав. войскаў y Зах. Беларусь і Зах. Украіну (гл. Пакт Рыбентропа—Молатава 1939, Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР, Беларускі фронт 1939, Дняпроўская ваенная флатылія). Польскі ўрад пакінуў краіну (у ноч на 18 вер.), ням. войскі завяршылі заваяванне Полыпчы (28 вер. капітулявалі абаронцы Вар-
П0ЛБСКАЯ MÔBA, адна з заходнеславянскай групы славянскіх моў, мова палякаў, дзярж. мова Польшчы. Mae 5 дыялектаў: велікапольскі, малапольскі, мазавецкі, шлёнскі, або сілезскі, кашубскі. У фанетыцы: захаванне насавых [о], [э]; адсутнасць рэдукцыі галосных; чаргаванні ’е—’о, ’е—’а, ç—ц, ’ег—’аг і інш.; палаталізаваныя зычныя р ', Ь’, т ’, f , V ’ . палатальныя п’, Г, j’, с’, dz’, s’, z’, к’, g’, ch’, якім (апрача j) адпавядаюць цвёрдыя; замена t’, d’, r’ на с’, dz’ rz’; наяўнасць альвеалярнага 1 (перад а, о, е, u і зычнымі) побач з цвёрдымі 1 ([1] або [tj]) і мяккім Г (у спалучэнні 1і); 8 шыпячых зычных; сталы націск на перадапошнім складзе. У марфалогіі: ужыванне асабовых паказчыкаў y 1-й і 2-й асобах адз. л. прошлага часу ў дзеясловах тіаіеш — «я меў», miales — «ты меў», mial — «ён меў»; наяўнасць энклітьпс і праклітык; ужыванне дзеяслоўнай звязкі Ьус («быць») y цяперашнім часе. П.м. флектыўная, мае 7 склонаў (з клічным), 2 лікі, 3 роды (у мн. л. — 2 з-за катэгорыі адушаўлёнасцінеадушаўлёнасці мужчынскай асобы); 3 скланенні з 5 маюць мяккую і цвёрдую разнаві-
днасці; дзеясловам уласцівы катэгорыі трывання, часу, стану, ладу, асобы, ліку, дзеяслоўным формам і дзеепрыметнікам на 1 — катэгорыі роду і асобы-неасобы. У сінтаксісе — асаблівы парадак слоў; група дзейніка стаіць перад групай выказніка, дапасаванае азначэнне ва ўстойлівых зваротах знаходзіцца пасля азначаемага слова і інш. Узбагачэнне лексікі адбывалася за кошт запазычанняў з лац., ням., італьян., франц., рус. (асабліва пасля 2-й сусв. вайны), a таксама бел. моў (duha — «дуга», bocwina — «бацвінне*, borowik — «баравік» і інш.). У бсл. лексіку трапіла шмат запазычаннях з П.м. (гл. Паланізм).
Літ. мова склалася на аснове велікапольскіх, малапольскіх і, пазней, мазавецкіх гаворак. Найб. прынятая перыядызацьія літ. мовы: старапольскі (сярэдзіна 12 — пач. 16 ст.), сярэдняпольскі (пач. 16 — сярэдзіна 18 ст.), навапольскі (з сярэдзіны 18 ст. — 1945), сучасны псшьскі перыяды. Пісьменства з 13 ст.: рэліг. песня «Багародзіда», Свентакшыскія казанні, Фларыянскі псалтыр (14 ст.) на аснове лацінскага алфавіта. Літ:. Т н х о м н р о в а Т.С. Курс польского языка. М., 1988; К і к л е в і ч А.К., К о ж ы н а в а А.А., K y р ’ я н І.У. Польская мова. Мн., 2000. 1.1.Лучыц-Федарэц.
ПбЛЬСКАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІЯТЙКА (Biblioteka Narodowa) y B a р ш a в е, адна з буйнейшых бібліятэк Польшчы; навук. цэнтр па гісторыі кнігі і б-к, кнігазнаўстве. Засн. 24.2.1928. Стварэнне б-кі пачалося ў 1919. Асновай фоцдаў сталі б-кі, вернутыя з Сав. Расіі пасля падпісання Рыжскага дагавора 1921 (б-ка Залускіх, інш. варшаўскія б-кі), кнігазборы, створаныя палякамі ў эміграцыі (Францыя, Швейцарыя). 3 1927 б-ка атрымлівае абавязковы экзэмпляр. 3 1954 мае статус НДІ. У 2-ю сусв. вайну каля 300 тыс. адзінак захавання знішчана. Асн. фонд 7 млн. экз. (2001), сярод якіх рукапісы (23 тыс.), старадрукі (153,6 тыс.), іканаграфія (370,7 тыс.), вьшанні 19—20 ст., карты, ноты, графічныя лісты, гуказапісы і інш. Mae вял. калекцыю бел. рукапісаў і выданняў. У складзе б-кі: Бібліягр. ін-т (з 1928), які вядзе статыстыку друку, дзярж. бібліягр. бягучую і рэтраспектыўную рэгістрацыю друк. вш анняў, y тл. штотыднёвік «Pszewodnik bibliograficzny» («Даведнік бібліяграфічны»), штомесячнік «ВіЫіоgrafia zawartosci czasopism» («Бібліяірафія зместу часопісаў»); Ін-т кнігі і чытання (з 1955; праводзіць даследаванні ў галіне бібліятэказнаўства, сацыялогіі кнігі і чытання). Выдае часопісы, зб-кі навук. прац, манаграфіі, бібліягр. паказальнікі, каталогі выставак і інш. Т.І.Рошчына.
«П0ЛБСКАЯ ПРАЎДА», К н iгa Эльблонгская, умоўная назва зборніка польскага права, складзенага на тэр. Тэўтонскага ордэна ў канцы 13 — пач. 14 ст. на ням. мове. Рукапіс «П.п.», выяўлены ў 1868 y г. Эльбланг (Псшьшча), уюпочае запісы звычаяў і суд. рашэнняў (усяго 29 арт.). Некат. звычаі на момант складання зборніка выйшлі з ужытку. У «П.п.» адлюстра-
ваны агр. адносіны, адрозненні ў прававым становішчы розных пластоў грамадства, дадзены тлумачэнні па пытаннях абавязацельнага, сямейнага, спадчыннага права і працэсу. Арыгінал рукапісу загінуў y 2-ю сусв. вайну. ПОЛЬСКАЯ РАБОЧАЯ ПАРТЫЯ (ППР; Polska Partia Robotnicza), створана 5.1.1942 на падподьным сходзе членамі б. Камуністычнай партыі Пальшчы. Кіраўнікі ППР — М.Навотка (1942), П.Фіндэр (1942—43). У.Гамулка (з 1943). Актыўна ўдзельнічала ва ўзбр. барацьбе супраць герм. акупацыі Польшчы, вясной 1942 стварыла ўзбр. арг-цыю — Гвардыю Людову (з 1.1.1944 — Армія Людова). Сумесна з інш. левымі партыямі стварыла Краёву Раду Нарадову, як орган улады ў Польшчы, які не падпарадкоўваўся Польскаму ўраду ў эміграцыі. Прадстаўнікі ППР займалі ключавыя пасапы ў Польскім камітэце нацшнальнага вызвалення (1944), часовым урадзе Польскай Рэспублікі (1945) і Урадзе нац. адзінства (1945—47). У снеж. 1945 адбыўся 1-ы з’езд ППР, на якім была ўхвалена праграма, якая прадугледжвала радыкальную аграрную рэформу, нацьмналізацыю асн. сродкаў вытворчасці, транспарту і банкаў. Пасля перамогі на выбарах y сейм y снеж. 1947 узяла курс на поўнае падпарадкаванне сабе інш. левых партый і прымусовую ліквідацыю апазіцыі. У снеж. 1948 y вьшіку аб’яднання ППР з Польскай сацыялістычнай партыяй створана Польская аб'яднаная рабочая партыя. ПбЛБСКАЯ САЦЫЯЛІСГЬІЧНАЯ ПАРТЫЯ (ППС; Polska Partia Socjalistyczna), левая палітычная партыя ў Польшчы. Засн. ў 1893 на падставе праграмных установак Парыжскага з’еэда польскіх сацыялістаў (ліст. 1892), які абвясціў лозунг стварэння незалежнай Польскай дэмакр. рэспублікі і барацьбы за дэмакр. правы нар. мас. Да 1918 дзейнічала гал. чынам y Каралеўстве Польскім. Вышэйшы орган — з’езд, паміж з’ездамі — Цэнтр. рабочы к-т. Кіраўнікі ППС (Ю.Лілсудскі, С.Вайцяхоўскі і інш.) планавалі аднавіць Польскую дзяржаву шляхам нац.-вызв. паўстання. У 1900—04 y Г1ПС узмацніўся левы кірунак (М.Бялецкі, Ф.Кон і інш.), да якога ў чэрв. 1905 перайшло кіраўніцгва партыяй, што актыўна ўдзельнічала ў рэвалюцыі 1905—07. 9-ы з’езд ППС (ліст. 1906, Вена) выключыў Пілсудскага і яго прыхільнікаў з партыі. У 1918 ППС, вядомая як ППС-лявіца, аб’ядналася з Сацыял-дмакратыяй Каралеўства Польскага і Літвы ў Камуніст. рабочую партыю Польшчы (з 1925 Камуністьічная партьія Пальшчы). Прыхільнікі Пілсудскага стварьші ППС — «рэв. фракцыю», якая ў 1909 прыняла назву ППС. У час 1-й сусв. вайны 1914— 18 ПГТС Пілсудскага ўдзельнічала ў яго ваен.-паліт. кампаніі на баку Германіі і Аўстра-Венгрыі (стварэнне легіёнаў польскіх), y 1918 — y стварэнні незалежнай Польскай дзяржавы. У ліп.
1920 увайшла ў каалідыйны ўрад В.Вітаса, y 1926 падтрымала дзярж. пераварот Пілсудскага, але з ліст. 1926 адмовілася ад супрацоўніцтва з «санацыйным рэжымам» і перайшла ў апазідыю. Пасля захопу Полыіічы гітлераўскай Германіяй (вер.—кастр. 1939), кіраўніцтва партыі абвясціла пра роспуск ППС. Пасля вызвалення краіны (1944—45) створана адноўленая ГІПС (кіраўнік Э.Асубка-Мараўскі), якая ў снеж. 1948 утварыла разам з Польскай рабочай партыяй Польскую аб’яднаную рабочую партыю. Дзейнасць ППС y Польшчы аднавілася ў 1987. У 1993—94 y складзе Саюза лявіды дэмакратычнай. У 1995 з ППС злучыліся інш. невял. сацыяліст. партыі. П0ЛБСКАЯ САЦЫЯЛІСТЬІЧНАЯ ПАРТЫЯ Ў JIITBÉ, П П С н а Л і т в е (Polska partia socjalistyczna na Litwie, PPS na Litwie), сацыялістычная партыя ў Літве і Зах. Беларусі рэв.-народніцкай арыентацыі ў 1902—06. Узніхла ў вер. 1902 з мясц. груп Польасай сацыялістычнай партыі (ППС). Адзін з яе стваральнікаў і кіраўнікоў П.І.Шумаў. Кіруючы орган — Літ. рабочы к-т (знаходзіўся ў Гродне). У пач. 1906 мела apr-цыі ў Вільні, Беластоку, Гродне, Брэсце, Коўне, Панявежы, Сувалхах і Бельску. Друкаваны орган — газ. «Walka» («Барацьба»), Ставіла за мэту аб’яднаць мясц. рэв. групы ў краёвую дэцэнтралізаваную партыю. Патрабавала самастойнасці Літвы — Беларусі з устаноўчым сходам y Вільні, агульным для ўсіх народаў краю. Заклікала да звяржэння царызму, заваявання рэв. шляхам рэсп.-дэмакр. ладу, устанаўлення федэратыўных адносін Літвы—Беларусі з інш. часткамі Расіі. У чэрв. 1906 парвала арганізац. сувязь з ПГІС, перайменавалася ў С.-д. партыю Літвы (СДПЛ) і ў кастр. 1906 аб’ядналася з Літ. с.-д. партыяй. М.В.Біч. П0ЛБСКАЯ СПАДЧЫНА, вайна за польскую спадчыну (1733—35) паміж Расіяй, Аўстрыяй і Саксоніяй з аднаго боку і Францыяй — з другога. Падстава — выбары караля Рэчы Паспалітай пасля смерці Аўгуста I I (1733). Францыя падтрымлівала кандыдатуру Станіслава Ляшчынскага, зацвярджэнне якой вяло да стварэння антырас. блоку дзяржаў на чале з Францыяй. Расія і Аўсгрыя падтрымлівалі сына Аўгуста II саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста II. Паводле просьбы групы магнатаў, Расія ў вер. 1733 увяла ў Рэч Паспалітую свае войскі. 12.9.1733 на сейме ў Варшаве каралём быў выбраны Ляшчынскі, але частка шляхты на занятай рас. войскамі тэр. ўзвяла на прастол Фрыдрыха Аўгуста II (гл. Аўгуст III). Рас. войскі ў студз. 1734 захапілі г. Торунь, y ліп. — Гданьск (Данцыг), адкуль Ляшчынскі ўцёк y Прусію. У 1734—35 Францыя з пераменным поспехам вяла ваен. дзеянні супрадь Аўстрыі на р. Рэйн і ў Італіі. У кастр. 1735 заключаны папярэдні, a ў ліст. 1738 y Вене — канча-
польскі____________ 485 тковы мір паміж Аўстрыяй і Францыяй, да якога ў 1739 далучыліся Расія, Рэч Паспалітая і Саксонія. Францыя прызнала каралём Рэчы Паспалітай Аўгуста III.
nÔJIbCKI Спаріак Аляксанаравіч (21.6.1930, г. Новасібірск, Расія — 9.9.1994), бел. географ. Д-р геагр. н. (1980), праф. (1983). Скончыў БДУ (1954). 3 1973 y Мінскім дзярж. пед. ун-це. Навук. працы па праблемах сац.-эканам. і дэмаграфічнага развіцця гарадоў Беларусі. Узначальваў рэдкалегію і аўтарскі калектыў атласа «Беларусы: этнагеаграфія, дэмаграфія, дыяспара, канфесіі» (1996). Тв.\ Нарысы геаграфіі гарадоў Беларускай ССР (1917— 1941 гг ). Мн., 1973; Демоірафнческне проблемы развнтня Мннска. Мн., 1976; Геоірафня населення развнтых капнталнстнческнх н развнваюшнхся стран (с основамн демографнн). Мн., 1987. М.С.Вайтовіч.
П0ЛБСКІ ГРЫБ, п a д г р ы б (Хегоcomus badius), шапкавы базідыяльны грыб сям. балетавых. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Аўстраліі. На Беларусі трапляецца з ліп. па вер. y хвойных, радзей y лісцевых, лясах.
Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка падушкападобна-пукатая, дыям. 4— 12 см, гладкая, сухая, y вільготнае надвор’е клейкая, бліскучая, бурая або шакаладна-карычневая. Пласцінкі слаба прырослыя. Ножка звужаная або расшыраная каля асновы. шчыльная, выш. 6— 10 см. Мякаць жаўтаватая або белаватая, мяккая, тоўстая, на зломе сінее. Споры гладкія, жоўта-бурыя, верацёнападобныя. Ядомы.
П0ЛБСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ВАНДР0ЎНЫ ТЭАТР БССР. Існаваў y 1929—35 з асн. базай y Мінску. Створаны з удзельнікаў тэатр. гуртка польскай моладзі пры клубе імя РЛюксембург. 3 11.7.1932 называўся Дзярж. польскі тэатр БССР імя 11 ліпеня; меў стацыянарную базу ў будынку Чырвонага касцёла. Маст. кіраўнік Э.Багінскі, з 1933 Я.Танальскі. У першыя гады пры т-ры працавалі кароткатэрміновыя драм. кур-
486
польскі
сы. Напачатку ў рэпертуары пераважалі аднаактовыя п’есы, скетчы, канцэртныя праграмы. Сярод пастановак: «Недаростак» Дз.Фанвізіна (1931), «Армія міру» Ю.Нікуліна (1932), «Мараль пані Дульскай» Г.Запольскай (1933), «Узнятая цаліна» паводле М.Шолахава, «Гібель эскадры» А.Карнейчука (абедзве 1934) , «Карчмарка» К.Гальдоні, «Сям’я Варанцоў» В.Кавальскага (абедзве 1935) . Сярод акцёраў І.Багінская, Ю.Галавач, В.Окалаў, А.Ротар, З.Стома, К.Стэцкі, К.Мацкевіч, В.Татаржыцкая, В.Тышкевіч, І.Худніцкі. М.А.Каладзінскі. «П0ЛБСКІ КАЛІД0Р», частка тэр. Памор ’я , якая была ўключана ў склад Польшчы паводле Версальскага мірнага дагавора 1919. Вузкая (ад 30 да 200 км) паласа зямлі давала Полыігчы выхад да Балт. мора, дзе ў сярэдзіне 1920-х г. быў пабудаваны порт Гдыня. Аддзяляў Усх. Прусію ад асн. тэр. Германіі, што было адной з прычын напружанасці ў германа-польскіх адносінах. У самой Полыіічы да вызначэння «П.к.» ставіліся адмоўна. У сак. 1939 рэйхсканцлер Германіі К.Гітлер запатрабаваў ад польскага ўрада права будаўніцтва праз «П.к.» экстэрытарыяльных аўтастрад; адмова апошняга стала адной з зачэпак для германскай агрэсіі супраць Польшчы ў вер. 1939. Р.РЛазько. ПОЛЬСКІ КАМІТЭТ н а ц ы я н Ал ь НАГА ВЫЗВАЛЕННЯ (ПКНВ), часовы орган улады на тэр. Полыпчы, якая была занята сав. войскамі ў 1944. Створаны 21.7.1944 пасля перагавораў y Маскве прадстаўнікоў Краёвай Рады Hapadoeaù (КРН) з сав. урадам. Старшыня ПКНВ — Э.Асубка-Мараўскі, намеснікі — В.Л Васілеўская і А.Вітас. Уключаў членаў Польскай рабочай партыі, Польскай сацыяііістычнай партыі і інш. левых партый. 22.7.1944 y г. Хэлм быў выдадзены маніфест ПКНВ, які абвясціў Польскі ўрад y эміграцыі самачынным, a адзінай легальнай крыніцай улады ў Полыпчы — КРН, якая дзейнічала на аснове канстытуцыі 1921. У далейшым знаходзіўся ў г. Люблін. 26.7.1944 падпісаў з сав. урадам пагадненне аб прызнанні сав.-польскай мяжы ггаводле «Керзана лініі». 1.8.1944 сав. ўрад прызнаў ПКНВ як адзіны афіц. ўрад Польшчы. У вер. 1944 ПКНВ абвясціў аб правядзенні аграрнай рэформы і нацыяналізацыю буйной прам-сці. 31.12.1944 ператвораны ў часовы ўрад Польскай Рэспублікі. П0ЛБСКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ КАМІГ&Г (ПНК), польскі ўрад y эміграцыі ў час 1-й сусв. вайны. Створаны 15.8.1917 y г. Лазана (Швейцарыя) групай польскіх эмігрантаў. Складаўся пераважна з чл. Нац.-дэмакр. партыі і некат. інш. партый. Старшыня — Р.С.Дмоўскі. Імкнуўся стварыць з дапамогай дзяржаў Антанты незалежную польскую дзяржаву. У вер.—ліст. 1917
прызнаны Францыяй, Вялікабрытаніяй, Італіяй і ЗША. Пачаў стварэнне польскага войска ў Зах. Еўропе. У пач. 1919 дамовіўся з прыхільнікамі Ю.К Пілсудскага пра стварэнне кааліцыйнага ўрада Польшчы на чале з чл. ПНК І.Падарэўскім. Распушчаны ў жн. 1919. П0ЛБСКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ РАЁН У БССР, аўтаномная адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1932—37. Створаны 15.3.1932 на базе Койданаўскага раёна як К о й данаўскі нацыянальны польскі р а ё н , з 29.6.1932 — Д з я р жынскі нацыянальны польскі р a ё н. Арг-цыя раёна была практычнай спробай стварыць форму нац. аўтаноміі для палякаў y БССР y ходзе агульнасаюзнай кампаніі нац.дзярж. будаўніцтва нац. меншасцей. 3 1926 y БССР пачалі стварацца польскія нацыянальныя сельсаветы, y 1931 4 такія сельсаветы створаны ў Койданаўскім р-не, y 1932 з 17 яго сельсаветаў было 10 польскіх i 1 яўр.-польскі. У 1932—33 раёну выдадзена 1,5 млн. рублёў (удвая больш, чым звычайным раёнам). Актыўна вялося нац.-культ. будаўніцтва: дзейнічала 135 польскіх школ (усяго ў БССР на 1935), працавалі Дзяржынскі польскі агранамічны тэхнікум, польскі навук. кабінет (пед. вучылішча) y в. Станькава, польскі калгасна-саўгасны тэатр y Дзяржынску, выдавалася газ. «Szturmowiec Dzierzynszczyzny» («Ударнік Дзяржыншчьшы»), У 1935 пагаршэнне сав.-польскіх адносін адбілася і на стаўленні да польск. насельніцтва ў СССР. 31.7.1937 нац. раён скасаваны. Па справе аб скасаванні раёна рэпрэсіям палітычным падверглася каля 250 чал. Шмат жыхароў было дэпартавана (гл. Дэпартацьія). А.І.Валахановіч. П0ЛБСКІ РЭВАЛЮЦЫЙНЫ КАМІТ&Т (ПРК), Ч а с о в ы польскі р э в а л юц ы й н ы камі тэт, Польр э ў к о м, часовы ўрад для Польшчы, які быў створаны 30.7.1920 польскімі камуністамі ў Беластоку, на падкантрольнай Чырв. Арміі тэрыторыі. Старшыня П РК — Ю.Б.Мархлеўскі, члены — Ф.Э.Дзяржынскі, Ф .Я.Кон і інш. Абвясціў радыкальную эканам. праграму, якая прадугледжвала канфіскацыю буйных землеўладанняў і нацыяналізайыю прам-сці, пачаў стварэнне польскай Чырв. Арміі. Пасля правалу Варшаўскай аперацыі 1920 і адступлення Чырв. Арміі распушчаны. П0ЛБСКІ САЮЗ УСКРАІН (напачатку Саюз былых абаронцаў у с х о д н і х у с к р а і н ) , арганізацыя польскіх ваен. і цывільных асаднікаў y 1920-я г. ва ўсх. ваяводствах Полынчы. Створаны як апора акупац. рэжыму, a таксама для барацьбы супраць рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі і Зах. Украіне. п б л ь с ю ЎРАД У ЭМІГРАЦЫІ, сгвораны 1.10.1939 y Францыі прэзідэнтам Полылчы ў эміграцыі У.Рачкевічам па-
сля інтэрніравання ў Румыніі польскага ўрада, які пакінуў Польшчу ў выніку разгрому і акупацыі краіны Германіяй y вер. 1939. Знаходзіўся спачатку ў Францыі, з чэрв. 1940 — y Лондане. Прэм’ер-міністрам урада 30.9.1939 прызначаны ген. У.Сікорскі. Уключаў як дзеячаў даваеннага польскага рэжыму, так і прадстаўнікоў б. апазіцыі. 9.12.1939 пры ўрадзе створаны Нац. савет (парламент y выгнанні) на чале з I .Падарэўскім. У дэкларацыі 18.12.1939 сваёй гал. мэтай ставіў вызваленне ўсіх даваенных польскіх зямель, y т.л. Зах. Беларусі і Зах. Украіны, таму лічыў сябе ў стане вайны не толькі з Германіяй, але і з СССР. Стварыў Подьскія ўзбр. сілы на 3, якія ваявалі супраць Германіі на Зах. фронце, a на акупіраванай тэр. Польшчы шэраг узбр. фарміраванняў, якія з 1942 аб’ядналіся ў Армію Краёву. У лют. 1940 створана падпольная Дэлегатура (старшыня К.Ратайскі) для ажыццяўлення палітыкі ўрада непасрэдна ў Польшчы. Пасля нападзення Германіі на СССР y чэрв. 1941 Сікорскі падпісаў y Маскве Савецка-польскае пагадненне 1941, паводле якога былі ўсталяваны дыпламат. адносіны паміж урадам СССР, a на тэр. СССР створана Андэрса армія. Пасля выяўлення немцамі вясной 1943 y Катыні месца катавання польскіх афіцэраў СССР разарваў дыпламат. адносіны з эмігранцкім урадам. Пасля гібелі Сікорскага ў ліп. 1943 урад узначаліў С.Мікалайчык. У ліп.—жн. 1944 паводле плана «Бура» ўрад арганізаваў шэраг паўстанняў y гарадах з мэтай усталявання сваёй улады да прыходу сав. войскаў (гл. Варшаўскае паўстанне 1944). Пасля безвыніковых перагавораў y Маскве з прадстаўнікамі Польскага камітэта нацыянальнага вызвалення, які адмовіўся прызнаваць уладу эмігранцкага ўрада ў Польшчы, яго кіраўніком y канцы 1944 стаў ТАрцішэўскі. Пасля стварэння ў чэрв. 1945 y Польшчы ўрада нац. адзінства вядучыя зах. краіны перасталі прызнаваць урад як прадстаўніка Польшчы, але апошні намінальна працягваў існаваць y Лондане да свайго афіц. роспуску ў снеж. 1990. п б л ь с к іх Галіна Аляксандраўна (н. 27.11.1939, Масква), расійская кінаактрыса. Нар. арт. Расіі (1979). Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1964) . 3 1964 y Т-ры-студыі кінаакцёра. У кіно з 1962 («Дзікі сабака Дзінга»). Творчая манера П. адметная псіхал. глыбінёй, шчырасцю, лірызмам, эмацыянальнасцю. Знялася ў фільмах: «Я крочу па Маскве» (1964), «Вернасць» (1965) , «Журналіст» (1967), «Аўтамабіль, скрыпка і сабака Клякса» (1975), «Фронт без флангаў» (1975) і «Фронт за лініяй фронту» (1978; за абодва Дзярж. прэмія Расіі 1978), «Партрэт з дажджоій» (1978), «Коней на пераправе не мяняюць» (1981), «Белыя росы» (1983), «Мордачка» (1990), «Амерыканскі дзядуля» (1993), «Любіць па-руску» (1995), «Любіць па-руску 2» (1996), «Любіць
па-руску 3» (1999), «Афінскія вечары», «Жанчын крыўдзіць не рэкамендуецца» (абодва 2000), тэлесерыялах «Пецярбургскія тайны» (1994—95), «Развязка пецярбургскіх тайнаў» (1997), «Прыпынак па патрабаванні» (2000) і інш. П 0 Л Б С К ІЯ
Л Е Г ІЁ Н Ы ,
гл.
0
Легіёны
польскія. П б Л Ь С К І Я ЯКАБІНЦЫ, група прыхільнікаў радыкальных грамадска-паліт. рэформ, якія дзейнічалі напярэдадні і ў час паўстання 1794, a таксама ў першыя гады пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795). Уваходзілі прадстаўнікі шляхты, інтэлігенцыі і незаможнага мяшчанства. Назву «П.я.» атрымалі ад паліт. праціўнікаў з-за пэўнага падабенства іх поглядаў з поглядамі франц. якабінцаў. Гал. дзеячы — К.Канопка, Ю.Меер, Я.Ясінскі і інш. — былі паслядоўнікамі Гуга Калантая (адсюль іх другая назва — «гуганісты»). П.я. патрабавалі раўнапраўя мяшчан, скасавання паншчыны і сял. прыгону, устанаўлення рэспублікі; заклікалі да барацьбы з тьіраніяй, абвяцгчалі братэрства народаў. У крас. 1794 заснавалі ў Варшаве Якабінскі клуб, y маі і чэрвені кіравалі выступленнямі варшавян (у тл. самасудамі) і дамагаліся пакарання караля і прыхільнікаў Таргавіцкай канфедэрацыі. Пасля задушэння паўстання ў 1797 засн. Т-ва польскіх рэспубліканцаў.
Літ:. L e s n o d o r s k i B. PoJscy ja k o b in i: K a rta z d z ie jd w in s u re k c ji 1 79 4 ro k u . W a rs z a w a , 1960.
П0ЛЫІІЧА (Polska), Р э с п у б л і к а П о л ь ш ч a (Rzeczpospolita Polska), дзяржава ў Цэнтр. Еўропе, y басейне рэк Вісла і Одра. Мяжуе на 3 з Германіяй, на Пд з Чэхіяй і Славакіяй, на У з Літвой, Беларуссю і Украінай; на Пн абмываецца Балтыйскім м. і мяжуе з Калінінградскай вобл. Расіі. Пл. 312,7 тыс. к \г. Нас. 38,7 млн. чал. (1999). Дзярж. мова — польская. Сталіца — г. Варшава. Падзяляецца на 16 ваяводстваў. Нац. святы — Дзень Канстытуцыі 1791 (3 мая), Дзень незалежнасці (11 ліст.). Дзяржаўны лад. П. — парламенцкапрэзідэнцкая рэспубліка. Дзейнічае канстытуйыя 1997. Выканаўчую ўладў ажыцііяўляюць прэзідэнт, які з’яўляецца кіраўніком дзяржавы (выбіраецца на 5 гадоў праз усеагульныя выбары), і Савет Міністраў. Заканадаўчы орган — парламент, які складаецца з 2 палат: сейма і сената. Дэпутаты сейма (460 чал.) і сенатары (100 чал.) выбіраюцца на ўсеагульных выбарах на 4 гады. Судовая ўлада аддзелена ад заканад. і выканаўчай улад. Вышэйшая суд. інстанцыя П. — Вярхоўны суд. Прырода. П. пераважна раўнінная краіна, нізіны і раўніны займаюць каля 75% плошчы. На Пн паласа ўзгорыстамарэннага рэльефу з вял. колькасцю азёр (Паморскае і Мазурскае Паазер’і). У цэнтр. раёнах з 3 на У працягваюцца нізіны (Велікапольская, Шлёнская, Ма-
Герб і сцяг По.іыіічы.
завецка-Падляская), на Пд ад іх — Малапольскае і Люблінскае ўзвышшы. На Пд горы: Карпаты з масівам Татры (г. Рысы, 2499 м), на ПдЗ Судэты (г. Сне-
487
ПО ЛЬШ Ч А
жка, 1602 м). П. багатая каменным (геал. запасы 130 млрд. т да глыб. 1200 м) і бурым (геал. запасы 40 млрд. т) вугалем, серай, меднай і свінцова-цынкавымі рудамі, каменнай соллю. Ёсць барыт, жал. руда, фасфарыты, невял. запасы нафты і прыроднага газу. Клімат умераны, пераходны ад марскога да кантынентальнага. Сярэдняя т-ра студз. на ўзбярэжжы і 3 каля -1 °С, y цэнтр. раёнах і на У -3 °С, ў гарах каля -6 °С. Сярэдняя т-ра ліп. 17— 19 °С; y rapax халадней. Ападкаў за год на раўнінах і нізінах 450—600 мм, y rapax 1200— 1500 мм. Найб. рэкі Вісла з Наравам, Одра з Вартай. 3 азёр найб. Снярдвы (113,8 км2) і Мамры (104,4 km2) y Мазурскім Паазер’і. Лясы і хмызнякі займаюць 29% тэр. У лясах пераважае хвоя, y Судэтах — елка, y Карпатах — хвоя, елка, бук. Асн. масівы лясоў на Пн, 3, y ra pax. Жывёльны свет: зубр, сарна, буры мядзведзь, рачны бабёр (усе ахоўваюцца), высакародны алень, дзік, лось, барсук, воўк, рысь, зайцы; з птушак фазан (ахоўваецца), глушэц, цецярук, курапатка, вадаплаўныя. У краіне 22 нац. паркі (буйнейшыя з іх Татранскі, Бяшчадскі, Карканешскі, Белавежскі), 106 ландшафтных паркаў, якія займаюць 9,3% пл. краіны. Белавежскі нац. парк ПОЛЬШЧА Маштаб: 1 6 500 000 Лінбамі 1-6 пазначаны гарады: 1. Глівіцы, 2. Забжэ, З.Бытам, 4.Хожаў. 5. Сасновец, 6. Дамброва-Гурніча. Лічбамі 7-10 пазначаны нацыянальныя паркі: 7 .Белавежскі, '. Бяшчадскі, g. Татранскі./fl. Карканешскі
488
польш ча
уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Насельніцтва. Каля 97% складаюць палякі, 0,5% — украінцы (ПдУ), 0,4% — беларусы (пераважна Падляскае ваяводства, цэнтр — г. Беласток). Жывуць таксама немцы, славакі, рускія, літоўцы, чэхі і інш. Вернікі ў асн. католікі (больш за 95%). Сярэдняя шчыльн. 123,8 чал. на 1 к м . найб. ў горна-прамысл. раёне на Пд — да 300—400 чал. на 1 км2, найменшая на ПнУ і Пн — каля 50 чал. на 1 км . Натуральны прырост блізкі да нулявога. У гарадах жыве каля 62% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1999): Варшава — 1800, Лодзь — 1000, Кракаў — 850, Вроцлаў — 730, Познань — 660, Гданьск — 550, Шчэцін — 500. У прам-сці і буд-ве занята 30% эканамічна актыўнага насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — 26%, y абслуговых галінах — 44%.
Д а а р т. П о л ы в ч а
п аў д ., а б о М ал о й П о л ь ш ч ы (гл. Малапольу зн ік л а к н я с т в а з ц э н т р а м y К р ак ав е. В іс л ін с к і к н я з ь п а д п а р а д к а в а ў ч. Г ал іц ы і і С іл езіі. А ле ў 2 -й п ал . 9 ст. М ал а я П . т р а п іл а п ад уладу Вялікамараўскай дзяржавы. 3 М ар а віі ў П . п р ы й ш п о і х р ы с ц ія н с т в а , y К р ак ав е ўтвары лася е п іс к а п с т в а п ав о д л е в ізан т. аб р ад у . Э т н іч н а б л із к ія с т а р а ж .- п о л ь с к ія п л я м ё н ы ў д а л о ся а б ’я д н а ц ь y д з я р ж а в у п л е м я палян, я к о е ж ы л о ў ц э н т р ы Вялікаіі Полыйчы. А д іх п ах о д зіц ь н а з в а к р а ін ы і н а ц ы і (П о л ь с к а , п а л я ц ы ). У к а н ц ы 9 с т . ў п а л я н н а ч а л е ў л а д ы з а ц в е р д з іл а с я д ы н а с т ы я Пястаў, п е р -
шча),
ш ы м і п р ад с т а ў н ік а м і я к о й б ы л і к н я з і З е м а в іт , Л е ш а к , З е м а м ы с л . П іс ь м о в а я гіс т о р ы я П . п а ч а л а с я з 4 -г а к н я з я з д ы н а с т ы і П я с т а ў — Мешкі 1. Ё н за с н а в а ў п е р ш у ю с т а л іц у П . — г. Г н е з н а , гер б П я с т а ў (б ел ы а р о л ) ст аў д з я р ж . гер б а м к р а ін ы . У 9 6 0 -я г. М е ш к а а б ’я д н а ў б .ч . т э р . с у ч а с н а й П ., y т .л . ў с а ю зе з Ч э х ія й і з д а п а м о г а й я е в о й с к а п а д п а р а д к а в а ў Ш ч э ц ін і ін ш . гар ад ы Зах . П а м о р ’я. А ж а н іў ш ы с я з ч э ш . к н я з ё ў н а й , М е ш к а I y 966 п р ы н я ў х р ы с ц ія н с т в а п ав о д л е л а ц . аб р а д у ад герм . е п іс к а п а ў , і з г э т а га ч а с у ГІ. с т а л а к а т а л іц к а й к р а іп ай . А б ’я д н а н н е п о л ь с к . з я м е л ь за в я р ш ы ў с т а р э й ш ы с ы н М еш к і — Баляслаў / Х р а б р ы , я к і ў 999 п а д п а р а д к а в а ў М ал у ю П . з К р а к а -
В ул іц а М а р ш а л к о ў с к а я ў В ар ш ав е.
Гісторыя. Т э р . П . з а с е л е н а ч а л а в е к а м з э п о х і п ал е а л іту (р э ш т к і н а й б . с тар аж . п а с ел іш ч а ў y паўд. р а ён а х к р а ін ы ). У 4 — 3 -м т ы с . д а н .э. ту т хсылі ф ін а -у г р ы , аб ч ы м с в е д ч а ц ь і н ек а т . т а п о н ім ы , н а п р ., н а з в а р. Н араў. У 3 -м т ы с . д а н .э . сю д ы з П р ы ч а р н а м о р ’я п р ы й ш л і п л я м ё н ы к ул ьтуры с т у ж а ч н а й к е р а м ік і, y п ач . 2 -г а т ы с . д а н .э . з ’я в іл іс я п л я м ё н ы шнуравой керамікі культуры. 3 1-га ты с. д а н .э . н ай б . в я д о м ая лужыцкая культура (вуч о н ы я р э к а н с т р у я в а л і іх ст ар а ж . п а с е л іш ч а н а Б іск у п ін с к ім в о з.). Л у ж ы ц к ія п л я м ё н ы га н д л я в а л і с а ст ар а ж . р ы м л я н а м і (п е р а в а ж н а б у р ш т ы н а м ), п р а ш т о с в е д ч ы ц ь і к а р т а с т араж . Е ў р о п ы , с к л а д зе н а я К Пталамеем, д зе п а з н а ч а н ы r. C alissia (ц я п е р г. К ал іш ). У к а н ц ы 2 ст. д а н .э . с к л ад в а л ас я пшэворская культура, н о сь б іт ы я к о й — а с н о в а ф а р м ір а в а н н я зах. с л а в я н . У п ач . н .э . з е м л я м і П . н а м аг ал іс я а в а л о д а ц ь с т а р а ж .-ге р м . п л я м ё н ы , ал е п р о д к і с л а в я н ад с таял і т э р . п ам іж р э к а м і В ісла і Л а б а (Э л ь б а ). Р о з н ы я ч. П . н а с я л я л і п а м о р ы (гл. Памаране), ругі, мазуры, к у я в ы (гл. Куявія), в іс л я к і, а п а л я н е , с л я н з а к і, п а л я к і (п а л я ц ы ), с м а л я н е , я к ія к а н т а к т а в а л і з э т н іч н а б л ізк ім і палабскімі^ славянамі, п р о д к а м і ч э х а ў і с л ав ак аў . Н а й б . р а зв іты м і б ы л і п а м а р а н е і п аў д . п л я м ё н ы . У Памор’і ў зн ік л і п е р ш ы я п о л ь с к . г а р а д ы ( Б я л о г р а д , С л а ў н а , Гданьск, Шчэцін, В о л ін ). У
Г Іэў н ы я ю р ы д . н о р м ы іс н а в а л і і н а в ё с ц ы , y т .л . м я с ц . с а м а к ір а в а н н с і суд. С я л . с е м ’і вал о дал і н адзел ам і п ам ер ам ад 15 д а 50 га. 3 к а н ц а 13 ст. ў П . р а зга р н у л а с я б а р а ц ь б а за а б ’ядн а н н е гіо л ь ск. з я м е л ь , я к у ю ін іц ы ір а в а л і к н я з і М а л о й П . і г. К р а к а ў (с т а л іц а к р а ін ы ў 1 1— 16 с т .). З н а ч н ы х п о с п е х а ў y гэ т ы м д а с я г н у ў Уладзіслаў I Л а к е т а к , я к і ў 1320 к а р а н а в а н ы п о л ь с к . к а р а л ё м . С п р а в у ка н с а л ід а ц ы і п о льск іх зя м е л ь п р ац ягваў я го с ы н Казімір III. П р ы ім П . з н а х о д з іл а с я ў д ы н а с т ы ч н а й у н іі з В ен гр ы я й (1 3 7 0 — 82). У 14 ст. ў ск л ад П . не ў вах о дзіл і С іл ез ія і П а м о р ’е, д а 1526 с ам аст. к н я с т в а м за с т а в а л а с я Мазовія. П а гр о за з б о к у Т э ў т о н с к а г а о р д э н а аб у м о в іл а за к л ю ч э н н е з В Ю І Крэўскаі) уніі 1385. У саю зе з ВКЛ П . ў в ы н ік у Групвальдскаы бітвы 1410 п а с п я х о ва с п ы н іл а к р ы ж а ц к у ю э к с п а н с ію . У н ія п аступова в ы к л ік а л а ў н у тр . супярэчн асц і (к а н ф л ік т п ам іж Ягайлам і Вітаўтам, н ап р у ж а н а с ц ь п а м іж п р а в а с л а ў н ы м і і к а т о л ік а м і з - з а п р ы в іл ея в ан ага с тан о в іш ч а а п о ш н іх ). У нія с ад зе й н іч а л а і л ік в ід а ц ы і с п а д ч ы н н а й м а н ар х іі. П а са д а к а р а л я стал а в ы б а р н а й , a в ы ш э й ш а я ў л ад а ў к р а ін е п е р а й ш л а д а ш л я х ец к аг а с е й м а (с а с л о ў н а я м а н ар х ія ). Гарадзельская унія 1413 з а м а ц а в а л а паліт. с а ю з П . з В К Л . 3 ч асо ў п ад п іс а н н я к ар ал ём
Д а ар т. П о л ь ш ч а. Ц э н т р а л ь н а я ч а с т к а г. К а т а в іц ы .
в а м , a я ш ч э р а н е й а д а б р аў y ч э х а ў С іл е з ію ; y 1000 Б а л я с л а ў з а с н а в а ў y Г н е з н е п е р ш у ю к а с ц е л ь н у ю м іт р а п о л ію н а п о л ь с к іх зе м л я х . П р ы П ястах п ач ал о ся ф а р м ір а в а н н е п о льск . н ар о д н асц і (з а ц в е р д зіл а с я я е а г у л ь н а я с а м а н а з в а — п а л я к і) і я е н а ц . с а м а с в я д о м а с ц і , а д з і н а й п ольскай мовы . У 11— 13 ст. д ы н а с т ы я П я с т а ў п а д з я л іл а с я н а к л а н ы і с т р а ц іл а к а н т р о л ь н ад ц э н т р . у л а д а й y к р а ін е , п а с л я с м е р ц і Баляслава ПІ К р ы в а в у с т а га (1 1 3 8 ) д з я р ж а в а р а с п а л а с я н а ш э р а г у д зе л ь н ы х к н я с т в а ў . С іл е з ія т р а п іл а п ад у ладу Ч э х іі, a Зах . П а м о р ’е — ге р м . к н я зёў. М іж у со б іц ы с п у с т а ш а л і к р а ін у . У 1180 в я л . к н . К а з ім ір 11 с к л ік а ў y г. Л я н ч ы ц а ў с я п о л ь с к і з ’езд к н я зё ў , з н а т н ы х ш л я х ц іц а ў (р ы ц ар а ў ) і е п іс к а п а ў . З ’е з д з а м а ц а в а ў п р ы в іл е і і ім у н іт э ты м а г н а т а ў і ш л я х т ы , іх п р а в а с п а д ч ы н н а в а л о д а ц ь к н я с т в а м і, в а л а с ц я м і, м а ё н т к а м і. У д зел ам вял . к н я з я п р ы з н а в а л іс я К р а к а ў і ч. М а л о й П . З н е ш н е п а л іт . с т а н о в іш ч а п о л ь с к іх зя м е л ь п а г о р ш ы л а с я ў с у в я з і з э к с п а н с ія й к р ы ж а ц к а г а Тэўтонскага ордэна (п а с л я 1226) і н аб е га ў м ан гала-татар аў (1241, 1259, 1287). Н ягл ед зячы н а з н е ш н ю ю п а г р о з у і ў н утр. м іж у с о б іц ы , y 13 ст. б о л ь ш а с ц ь п о л ь с к . гар ад о ў а т р ы м а л а магдэбургскае права. А ле гар . с а м а к ір а в а н н е ў П . ў с к л а д н я л а с я п р а б л е м а й н я м . м іг р а ц ы і (б .ч . г а н д л я р о ў і р а м е с н ік а ў б ы л а п е р а с я л е н ц а м і з Г е р м а н іі).
Казімірам IV Няшаўскіх статутаў 1454 y д з я р ж а в е ў з м а ц н іл а с я р о л я ш л я х ты . У 15— 16 ст. к а р а л я м і П . в ы б ір а л іс я п р ад с т а ў н ік і д ы н а с т ы і Ягелонаў. У в ы н ік у Трынаццацігадовай ваііны 1454—66 з О р д э н а м П . в я р н у л а саб е У сх. П а м о р ’е з га р а д а м і Г д а н ь с к , Т о р у н ь , Э л ь б л а н г , п а з н е й (1 5 2 6 ) м ір н ы м ш л я х а м д а л у ч а н а М а з о в ія з В ар ш ав ай (п а с л я 1596 гэты г о р а д ст аў с т а л іц а й П .) . У п ач . 16 ст. за п р ы г о н е н ы п сш ь ск ія с я л я н е . 3 2 -й п а л . 16 ст. зн е ш н я я п а л іт ы к а П . б ы л а с к ір а в а н а п ер а в а ж н а н а У. В ял. с п у с т а ш э н н і н а н е с л а к р а ін е Паўночная вайна 1655— 60. П а с л я п р а ц я гл ы х п е р а га в о р а ў з В К Л ва ў м о в ах Лівонскай ваііны 1558—83 за к л ю ч а н а Люблінская унія 1569, п а водле я к о й у твары лася ф ед эр аты ў н ая д зя р ж а в а — Рэч Паспалітая. Г э т а д з я р ж а в а м ел а а гу л ь н ы х к а р а л я і с е й м , а л е В К Л зах о ў вал а а ў т а н о м ію (у л а с н ы я в ы к а н а ў ч а я ў л ад а ў В іл ь н і, за к а н а д а ў с т в а , ф ін а н с ы , в о й с к а ). П а в о д л е д з я р ж . л а д у Р э ч П а с п а л іт а я ф а к т ы ч н а б ы л а ш л я х е ц к а й р э с п у б л ік а й , к а р а л і в ы б ір а л іс я т а к с а м а з п р а д с т а ў н ік о ў е ў р ап . к а р а л е ў ск іх д а м о ў (Г е н р ы х II I В ал у а, С т а ф а н Б а т о р ы й , С іг із м у н д I I I В аз а). П а м іж у л а с н а П . і В К Л б ы л а т а к с а м а за к л ю ч а н а ц а р к о ў н а я у н ія (гл. Брэсцкая унія 1596). У 17 ст. Р э ч П а с п а л іт а я в а я в а л а с а Ш в е ц ы я й , У к р а ін ай , Р а с ія й , Т у р ц ы я й (гл. Вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600— 29, Вашіа Рэчы Паспалітай
з Расіяй 1609— 18, Baùna Расіі з Рзччу Паспалітай 1632—34, Вайна Padi з Рэччу Паспалітай 1654—57, Польска-турэцкія войны 17 cm., Аліўскі мір 1660). Унугры П. ўсё большую ўладу набывала шляхта (гл. Ліберум вета), што разам з крызісам фальваркова-паншчыннай сістэмы гаспадаркі вяло да паступовага заняпаду краіны. Значную ч. тэр. П. закранула Паўночная ваіша 1700—21. Умяшанне ў справы аслабленай П. з боку Расіі (у тл. з-за пытання аб дысідэнтах), a таксама Аўстрыі і Прусіі прывяло да першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772). У канцы 18 ст. ў П. мелі M e dia спробы ўнутр. рэформ (гл. Чатырохгадовы сойм 1788—92, Канстытуцыя 3 мая 1791). У 1793 Рас. імперыя і Прусія ажыццявілі другі падзел Рэчы Паспалітай, які быў змушаны зацвердзіць сейм, скліканы ў Гродне (гл. Гродзенскі сейм 1793). Акупацыя краіны выклікала паўстанпе 1794, якое ўзначальваў ураджэней Беларусі Т.А'асцюшка (на бел. землях — Я.ЯсінскІ). Пасля задушэння паўстання адбыўся трэці падзел Рэчы Паспалітай (1795), y выніку якога П. на пргацяглы час (да 1918) страціла дзяржаўнасць, a польскія землі і народ былі падзелены паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Патрьшт. сілы польскага ірамадства не спынялі барацьбы за аднаўлен-
цоўніцтва з польскім нац.-вызв. рухам апышоў бел. нац.-вызв. рух, бо польскія патрыят. сілы сталі атаясамліваць паняцце «Рэч Паспалітая» толькі з П. На працягу 19 ст. ў П. фарміраваліся паліт. партыі і арг-цыі, y сувязі з пэўнай індустрыялізацыяй y польскіх землях актывізаваўся рабочы рух. У 1882 узнікла рабочая партыя «Пралетарыят», y 1893 -— Польская сацыялістычная партыя (ППС) і Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага (з 1900 Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Гіольскага і Літвы), y 1897 — Нацыялальна-дэмакратычная партш (існавала да 1945), якая працяглы час мела вял. ўплыў y польскім грамадстве. У 1-ю сусв. вайну з’явіліся магчымасді для ацнаўлення дзяржаўнасці П. Гэтамў спрыялі дзейнасць польскай эміграцыі ў Парыжы (гл. Польскі нацыянальны камітэт), Ю.Пілсудскага, які абапіраўся на створаныя ім Польскія Легіёны, a таксама знешнія абставіны (паражэнне ў 1-й сусв. вайне Аўстрыі і Германіі, Кастр. рэвалюцыя 1917 y Расіі). 11— 14.11.1918 ваен. і цывільную ўладу ў Варшаве ўзначаліў Пілсудскі. Пры ўрадзе I.Падарэўскага П. падпісала Версальскі мірны дагавор 1919, паводле якога незалежнасць краіны прызнала Антанта. Але ў склад адноўленай П. ўвайшлі не ўсе пальскія землі, П. атры-
Да арт Польшча Горад Закапанэ ў перадгор’ях Карпат.
не дзяржаўнасці, шукалі дзеля гэтага знешніх саюзнікаў, гуртаваліся ва ўмовах эміграцыі. Гэтай мэце павінны былі служыць легіёны польскія (каманд. ген. Я.Г.Дамброўскі), якія з 1797 ваявалі на баку Францыі. Частка польскай шляхты на чале з кн. A.Чартарыйскім арыентавалася на рас. імператара Аляксандра 1 y раэліку на аднаўленне П., звязанай уніяй з Расіяй. У час напалеонаўскіх войнаў утворана Варшаўскае герцагства (1807), y якім было скасавана прыгоннае права. Герцагства ўдзельнічала ў вайне 1812 супраць Расіі. Б.ч. гэтага васальнага ад Францыі дзярж. ўтварэння паводле рашэнняў Венскага кангрэса 1814— 15 была перададзена Рас. імперыі і склала Каралеўства Польскае. Больш за 100 гадоў тры часткі П. (пад уладай Аўстрыі, Прусіі, Расіі) развіваліся паасобку. Цэнтрам нац.-вызв. руху заставалася Варшава. Але паўетанне 1830— 31 і паўстанне 1863— 64 таксама пацярпелі няўдачу. Пасля паўстання 1830—31 рас. ўлады фактычна скасавалі аўтаномію Каралеўства Польскага (гл. Арганічны статут Каралеўства Пальскага 1832). Нац.-вызв. паўстанні адбываліся і ў інш. частках П. — y Кракаўскай рэспубліцы (гл. Кракаўскае паўстанпе 1846) і Пазнанскім вялікім княстве (гл. Пазнанскае паўстанне 1848). Пасля паўстання 1863—64 ад супра-
польш ча
489
першай краінай, y якую ўварваліся і развязалі гэтым 2-ю сусв. вайну ўзбр. сілы нацысцкай Германіі (гл. Польская кампанія 1939). Адначасова ў вер. 1939 y выніку паходу сав. войск і паводле пакта Рыбентропа— Мсматава 1939 Зах. Беларусь і Зах. Украіна далучаны да СССР (з-за гэтага польскі ўрад y эміграцыі да нападу Германіі на СССР лічыў сябе ў стане вайны і з СССР). У кастр. 1939 Сав. Саюз перадаў Віленскі край Літве. Нягледзячы на ўстаноўлены ў П. ням. войскамі жорсткі акупац. рэжым (дзейнічалі канцлагеры Асвенцім, Майданак і інш. «фабрыкі смерці», усяго за ваен. час загінула каля 6 млн. грамадзян П.), унутры краіны і па-за яе межамі разгортвалася вызваленчая вайна польскага народа 1939— 45. У 1940 y СССР загінула некалькі тысяч інтэрніраваных там польскіх афіцэраў (гл. Катынь). У гады 2-й сусв. вайны ў польскім
Да арт. Полывча Ландшафт y цэнтральнай частцы краіны.
мала абмежаваны выхад да Балт. мора праз т.зв. *Польскі калідор». У выніку польска-сав. вайны 1919—20 (у час вайны адбылася буйная Варшаўская аперацыя 1920) і Рыжскага мірнага дагавора 1921 y склад П. ўключаны Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна. Спрэчкі паміж П. і Літвой адносна дзярж. прыналежнасці Вільні і Віленскага краю выклікалі Віленскі канфлікт 1920—39.
руху Супраціўлення склаліся кірункі нацыянальны (узначальваў эмігранцкі ўрад, якому падпарадкоўваліся Армія
Краёва, Андэрса армія і інш.) і камуністычны (абапіраўся на Гвардыю Людову, Саюз польскіх патрыётаў y СССР і інш. сілы). Прыкладамі антыфаш. су17.3.1921 прынята канстытуцыя адноў-праціўлення і мужнасці грамадзян П. ленай П. (Другой Рэчы Паспалітай), былі Варшаўскае паўстанне 1943 (паўшто замацавала рэсп. лад краіны. Пры станне вязняў y Варшаўскім гета) і Варгэтым Другая Рэч Паспалітая (1918— шаўскае паўстанне 1944. У ходзе вызва39) была унітарнай дзяржавай, дзе, ня- лення тэр. П. сав. войскамі, з якімі ўзаегледзячы на фармальную юрыд. роў- мадзейнічала Першая польская пяхотнасць, нярэдка парушаліся правы нац. ная дывізія імя Т.Касцюшкі, уладу ў меншасцей — беларусаў, украінцаў, яў- краіне ажыццяўлялі Краёва Рада Нарарэяў і інш., якія разам складалі больш дова (існавала ў 1944—47) і Польскі за 30% яе насельніцтва. Пасля дзярж. камітэт нацыянальнага вызвалення, што перавароту 12— 14.5.1926 y П. ўстаноў- арыентаваліся на Сав. Саюз і не лены аўтарытарны «санацыйны рэжым*. падтрымлівалі ўрад С.Мікалайчыка. ЗаДа мая 1935 фактычным дыктатарам мацаванню знешнепаліт. арыентацыі П. быў Пілсудскі, прэзідэнтам y 1926—39 на СССР садзейнічалі рашэнні Крымз’яўляўся I.Масціцкі. У міжваен. перыяд скай канферэнцыі 1945 і Патсдамскай П. рабіла захады па ўмацаванні сваёй канферэнцыі 1945. Паводле рашэнняў бяспекі, y т.л. заключыла германа- гэтых канферэнцый устаноўлены і супальасі пакт 1934 аб ненападзе. П. была часныя межы польскай дзяржавы, y т.л.
490
польш ча
на польска-бел. сумежжы (гл. Савецкапольскі дагавор 1945). На працягу 1944—47 (поўнасцю землі П. вызвалены ад ням. войск да мая 1945) y П. ўстаноўлена фактычна аднапарт. сістэма (у 1948 засн. Польская аб’яднаная рабочая партыя', ПАРП) і разгорнуты эканам. пераўтварэнні на ўзор СССР (нацыяналізацыя буйной і сярэдняй прам-сці, спробы калектывізацыі вёскі і інш.)- Насаджэнне сацыялізму ў П. выклікала стьгхійныя выстугшенні рабочых y Познані супраць ваяводскіх улад, мясц. к-та ПАРГТ і службы бяспекі (1956). У 1956 новым кіраўніком партыі стаў У.Гамулка, які крыху лібералізаваў курс на пабудову ў П. сацыяліст. грамадства. У знешнеэканам. і знешнепаліт. адносінах П. была членам Савета эканамічнай узаемадапамогі (1949—91), Варшаўскага дагавора 1955
Да арт. Польшча. Спуск на ваду новага судна на верфі ў г. Шчэцін.
(да 1991, на тэр. П. размяшчалася Паўн. група сав. войск). Згажэліцкі дагавор 1950 з ГДР і дагавор ад 7.12.1970 аб нармалізацыі адносін з ФРГ пацвердзілі ўстаноўленыя пасля 2-й сусв. вайны межы П. з гэтымі краінамі. Can. нестабільнасць і ідэалаг. ўціск з боку парт. і дзярж. органаў выклікалі антыўрадаВыя выступленні моладзі ў Варшаве (1968), рабочых y Гданьску і Гдыні (1970), Шчэціне (1971) і інш. гарадах (1976, 1980), якія былі жорстка задушаны ўладамі. У 1970—80 лідэрам ПАРГТ быў Э.Герак. У сярэдзіне 1970-х г. незадаволенасць y грамадстве эканам. сітуацыяй выклікала забастоўкі і дэманстрацыі рабочых. У абарону рэпрэсіраваных рабочых выступілі каталіцкая царква і апазіц. групоўкі, скансалідаваныя пратэстамі супраць змен y канстытуцыі (у 1976 створаны К-т абароны рабочых, y 1977 Pyx y абарону правоў чалавека і грамадзяніна). Вял. ўплыў на грамадскія настроі мела абранне ў 1978 польскага кардынала К.Вайтылы папам рымскім (гл. Іаан Павел 11), які ў 1979 наведаў П. У 1980 на хвалі забастовачнага руху ўзнік незалежны прафсаюз «Салідарнасць» (яго старшынёй з 1981 быў Л .Валенса).
Ва ўмовах канфрантацыі з апазіцыяй улады П. ўвялі ў краіне ваен. становішча (дзейнічала ў 1981—83). У 1980-я г. партыю і ўрад узначальваў ген. В.Ярузельскі (у 1989—90 прэзідэнт П.). Пошукам шляхоў дасягнення нац. згоды ўнутры П. спрыялі і знешнія ўмовы (палітыка перабудовы ў СССР, дэмакр. змены ў дзяржавах Усх. Еўропы). Пасля правядзення «круглага стала» паміж прадстаўнікамі ўлад і апазіцыі (1989) y П. адбыліся паўсвабодныя парламенцкія выбары, на якіх перамаглі апазіц. сілы. У пач. 1990 ПАРП самараспусцілася, ч. яе актыву (пераважна моладзь) утварыла Сацыял-дэмакратыю Рэспублікі П. У снеж. 1989 сейм прыняў сучасную назву дзяржавы — Рэспубліка П. (замест Польская Нар. Рэспубліка), дэнансаваў дагавор аб саюзе з СССР. Пры першым некамуніст. урадзе на чале з Т.Мазавецкім (1989—90) пачалося ажыццяўленне праграмы радыкальных ліберальных пераўтварэнняў y гаспадарцы (т.зв. план Л .Бальцаровіча, або «шокавая тэрапія») з мэтай стварэння ў П. эфектыўнай рыначнай і сацыяльна арыентаванай эканомікі. У выніку першых свабодных прэзідэнцкіх выбараў (канец 1990) прэзідэнтам стаў Валенса, y 1995 яго змяніў A.Квасьнеўскі (перавыбраны ў 2000). У 1997 прынята сучасная канстытуцыя П., якая гарантуе і выкананне нац.-культ. правоў нац. меншасцей. У 1990-я г. краіна дасягнула значных сац.-эканам. поспехаў (утаймаванне інфляцыі і стабілізацыя курсаў нац. грашовай адзінкі — злотага, рэфармаванне сістэмы сац. абароны насельніцтва, стварэнне больш як 100 недзяржаўных ВНУ і інш.). У знешняй палітьшы П. імкнецца да інтэграцыі ў еўрап. рэгіянальныя і транснац. apr-цыі, умацавання гандл.-эканам. і культ. сувязей з суседнімі дзяржавамі, y т.л. з Беларуссю. Апошкія гады на чале ўлады знаходзіцца кааліцыя Уніі Вольнасці і Выбарчай акцыі Салідарнасці. П. — чл. ААН (з 1945), «Вішэградскай групы» (з 1990—91), Савета Еўропы (з 1991), НАТО (з 1999), асацыіраваны партнёр Зах.-еўрап. і Еўрап. саюзаў (абодвух з 1994). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 2.3.1992. Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Выбарчая акцыя Салідарнасць, Польская сял. партыя, Сацыялдэмакратыя Рэспублікі П., Саюз свабоды, Хрысц.-нац. аб’яднанне, Канфедэрацыя незалежнай П.. Рух за адраджэнне П., Хрысц. дэмакратьм Трэцяй Рэчы Паспалітай, Нар.-дэмакр. партыя, і інш. Інтарэсы беларусаў y П. прадстаўляе Бел. дэмакр. аб’яднанне. Найбуйнейшыя прафес. аб’яднанні — Усяпольскае пагадненне прафес. саюзаў, Незалежны самакіравальны прафес. саюз «Салідарнасць», Агульнапольскі прафсаюз сялян, сял. аб’яднанняў і арг-цый. Гаспадарка. П. — індустр.-агр. дзяржава з сярэднім узроўнем развіцця. У 1998 валавы ўнутр. прадукг (ВУП) склаў 263 млрд. дол., каля 6800 дол. на
чалавека. 26,6% ВУП атрымліваюць y прам-сці, 5,1% — y сельскай гаспадарцы, 68,3% — y сферы паслуг. Пераход да рыначнай эканомікі ў П. быў параўнальна доўгі і складаны. Лібералізацыя эканомікі праведзена ў 1990, дадатныя зрухі пачаліся з 1992. У 1995—98 умовы для развідця эканомікі былі вельмі спрыяльныя, штогадовы рост ВУП склаў 6—8%, узровень інфляцыі не перавышаў 10%. У гзгы перыяд ажыццёўлена струкгурная перабудова ў прам-сці, доля сыравінных і энергаёмістых галін зменшылася, павялічылася доля перапрацоўчых галін. У буд-ве і гандлі прыватны сектар складае 90%, y прам-сці — 60%. Вялікую ролю ў эканам. рэфармаванні адыгралі замежныя інвестыцыі. За 1989—99 іх аб’ём склаў 35,5 млрд. долараў. Створаны 17 свабодных эканам. зон з удзелам капіталаў ЗША і краін Еўропы. Ліквідаваны нярыначныя формы тавараабароту, сістэма цэнтралізаванага планавання. У п р а м ы с л о в a с ц і развіты паліўна-энергет. комплекс, які базіруецца ў асн. на ўласных рэсурсах. Здабыча каменнага вугалю 111,9 млн. т (1999, Верхнесілезскі і Ніжнесілезскі басейны), бурага — 60,8 млн. т (басейны ў цэнтр. і зах. раёнах). Экспарт каменнага вугалю склаў 25 млн. т (1998, 2-е месца ў свеце). Нафта пераважна імпартная, каля 40% яе паступае з Расіі. Буйнейшыя нафтаперапр. з-ды ў Плоцку і Гданьску. Вытв-сць бензіну 3,9 млн. т, дызельнага паліва 6,1 млн. т, мазуту 4,7 млн. т (1999). Прыродны газ паступае з Расіі, здабыча ўласнага (Перадкарпацце і марскі шэльф) склала 4,7 млрд. м3 (1999). Вытв-сць электраэнергіі 140 млрд. кВт ■гадз. (1999), y т.л. 97% на ЦЭС, 3% на ГЭС. Чорная металургія прадстаўлена буйнымі камбінатамі «Катавіцы» ў г. Дамброва-Гурніча і «Нова-Гута» ў г. Кракаў. Сталь выплаўляюць таксама ў Варшаве, Сталёва-Волі, Чанстахове, Глівіцах і інш. Вытв-сць (1999) сталі 8,8 млн. т, пракату 6,3 млн. т. Жалезная руда паступае пераважна з УКраіны, Расіі, Бразіліі, Швецыі. Каляровая металургія прадстаўлена ў асн. свінцова-цынкавай і меднай прам-сцю. Цэнтр здабычы свінцу і цынку — г. Бытам (Сілезска-Кракаўскі басейн), іх перапрацоўкі — гарады Глогаў і Лягніца. Здабыча медзі на ПдЗ краіны, вытв-сць з уласнай сыравіны 470 тыс. т (1999, 1-е месца ў Еўропе). Выплаўляецца серабро, кадмій, кобальт, ванадый, золата і інш. Выплаўка алюмінію — 46,7 тыс. т (1999). 3 інш. галін гарнаруднай прам-сці маюць значэнне здабыча серы (1,2 млн. т, 1999, цэнтр — г. Тарнобжаг), каменнай солі (каля 4— 5 млн. т штогод, цэнтр — г. Інавроцлаў), барыту, буд. матэрыялаў. Вядучая галіна прам-сці — машынабудаванне (больш за 30% занятых y прам-сці); вылучаюцца транспартнае: вытв-сць (1997) легкавых (522 тыс.) і грузавых (60,2 тыс.) аўтамабіляў (Варшава, Люблін, Старахавіцы, БельскаБяла, Кельцы, Тыхы); марскіх і рачных суднаў (Гдыня, Гданьск, ІІІчэцін, Быд-
гашч, Тчэў); рухавікоў для суднаў (Познань, Гданьск), лакаматываў і вагонаў (Вроцлаў, Познань), авіятэхнікі (Варшава, Жэшаў, Свіднік), матацыклаў і веласіпедаў (Быдгашч, Свіднік) і інш. Развіта станкабудаванне (Варшава, Вроіілаў, Быдгашч, Познань, Лодзь, Катавіцы), вытв-сць с.-г. і дарожнай тэхнікі. Вялікае значэнне мае вытв-сць быт. электратэхнікі (1999): пральных (352 тыс.) і швейных машын (58,7 тыс.), быт. халадзільнікаў (726 тыс.), пыласосаў (1,2 млн.), тэлевізараў (5,1 млн.) і інш. Хім. прам-сць вылучаецца выпускам прадукцыі неарган. хіміі на базе ўласнай сыравіны: сернай кіслаты, фосфарных і азотных угнаенняў, каўстычнай соды; гал. цэнтры — Гданьск, Тарнобжаг, Хожаў. Развіта вытв-сць хім. валокнаў (85,8 тыс. т, 1999) y Торуні, Лодзі, Ш чэціне і інш. У 1999 выпушчана 15,9 млн. шын для легкавых і грузавых аўтамабіляў і сельгастэхнікі. Вял. цэнтры шыннай і гумавай прам-сці — гарады Олыіггын, Познань, Лодзь, Грудзёндз, Бялхатаў. Ёсць вытв-сць лакаў, фарбаў, лекаў. Развіта вытв-сць цэменту — 15,3 млн. т (1999). П. мае значную дрэваапр. прам-сць, асабліва выгв-сць мэблі. Вытв-сць (1999) піламатэрыялаў з хвойных парод 2,3 млн. м , з лісцевых — 448 тыс. м . Развіта лёгкая прам-сць, асабліва выпуск тканін (388 млн. м , 1997, 7 з іх вырабляецца ў г. Лодзь), абутку (43,9 млн. пар, 1999), трыкатажу і швейных вырабаў. 3 галін харчасмакавай і харч. прам-сці вылучаюцца (1999) тытунёвая (94,6 млрд. папярос і цыгарэт), апейная (699 тыс. т алею), цукр. ( 1,8 млн. т цукру), малочная (133 тыс. т масла), вінна-гарэлачная (736 тыс. дэкалітраў гарэлкі), піваварная. Развіты шкляная, фарфора-фаянсавая, паліграф., парфумерная, фармашўгычная, буд. матэрыялаў прам-сць. Выраб муз. інструментаў (Лягніца, Каліш і інш.). У с е л ь с к а й г а с п а д а р ц ы пераважае дробнатаварны ўклад. С.-г. ўгоддзі займаюць 18,5 млн. га, або 59,2% тэр. краіны, з іх 14,1 млн. га ворыва (1997). Прыкладна 50% апрацаваных зямель займаюць гаспадаркі пл. да 5 га. Асн. с.-г. культуры (пасяўныя пл., млн. га, 1999): пшаніца — 2,6, жыта — 2,3, ячмень — 1,2, авёс і трыцікале — па 0,6, зернебабовыя — 1,4. Валавы збор збожжа (1997) склаў 24,3 млн. т, ураджайнасць 28,7 ц/га, y т.л. пшаніцы — 8,2 млн. т, ураджайнасць 35,7 ц/га. Пад бульбай 1,3 млн. га, збор (1997) 27,2 млн. т, ураджайнасць 203 ц/га. 3 тэхн. культур вырошчваюць цукр. буракі — 16 млн. т (1997), ураджайнасць 392 ц/га, pane, лён, тытунь. Валавы збор гародніны 5,3 млн. т, пладоў і ягад — 2,6 млн. т (1997). Сярод краін Еўропы П. вылучаецца значнай вытв-сцю хмелю і фасолі. Жывёлагадоўля мае мяса-малочны кірунак. Гадуюць (1999, млн. галоў): буйн. par. жывёлу — 6,1 (у т.л. кароў 3,3), свіней — 18,2, авечак і коз — каля 0,5. Вытв-сць (1997) мяса ў забойнай вазе 1,2 млн. т, малака 12,1 млн. т
(сярэдні надой ад адной каровы 3506 л за год), яек — 7,7 млрд. штук, настрыг воўны — 2 тыс. т. Транспарт — чыг., аўтамаб., унутр. водны, марскі. Даўж. (1998) чыгунак 24.3 тыс. км (каля палавіны электрыфікавана), аўтадарог 377 тыс. км, унутр. водных шляхоў 3,8 тыс. км, газаправодаў 17 тыс. км, нафтаправодаў 2.3 тыс. км. Гал. марскія парты Гданьск, Гдыня, Калобжаг, Шчэцін, Свінауйсьце; рачныя — Глівіцы, Варшава, Вроцлаў. У марскім флоце 61 карабель агульнай грузападымальнасцю 1,2 млн. т (1998). У перавозках грузаў 58,9% прыпадае на аўтатранспарт, 29,6% — на чыгуначны, y перавозках пасажыраў 71,4% — на аўтатранспарт, 28,2% — на чыгуначны. У краіне 74 аэрапорты, y т л . міжнар. каля Варшавы, Лодзі, Вроцлава, Кракава, Гданьска. У 1999 экспарт склаў 27,4 млрд. дол., імпарт — 45,9 млрд. дол. Гал. тавары экспарту: каменны вугаль, сера, каляровыя металы, прадукцыя машынабудавання, лёгкай і харч. прам-сці, лекі. Імпартуюцца нафга і нафтапрадукты, прыродны газ, сыравіна для чорнай металургіі, харч. тавары, разнастайнае абсталяванне, трансп. сродкі, хім. прадукты. Важнейшыя гацдл. партнёры: Германія (32,9% экспарту, 24,1% імпарту), Італія (адпаведна 5,9 і 9,9%), Расія (8,4% і 6,3%), Францыя (4,4% і 5,9%), Вялікабрытанія, Украіна, Нідэрланды, ЗША і інш. Гандл. абарот Беларусі з П. склаў (1999) 422,3 млн. долараў, y т.л. экспарт 208,3 млн. дол. і імпарт 214 млн. дол. Беларусь пастаўляе хім. валокны і ніці, казеін, трактары, калійныя ўгнаенні, некат. віды сыравіны і тавары нар. ўжытку; атрымлівае з П. акумулятары, помпы, абутак, харч. тавары, лекі і інш. Значную ролю ў выраўноўванні гандл. балансу адыгрывае замежны турызм. П. ў 1998 займала 8-е месца ў свеце па колькасці замежных турыстаў — 18,8 млн. чал., даходы ад турызму склалі 8,4 млрд. дол. Грашовая адзінка — злоты. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (205 тыс. чал., 2000) і ваенізаваныя фарміраванні (33 тыс. чал.), y т.л. войскі МУС і адміністрацыі (10 тыс. чал.), пагран. аховы (20 тыс. чал.), фарміраванні грамадз. абароны (каля 3 тыс. чал.). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС і ППА, BMC. Агульнае кіраўніцтва ажыццяўляе міністр абароны (цьівільная асоба), аператыўнае кіраванне (баявая падрыхтоўка, тылавое забеспячэнне, мабілізацыйная работа) — нач. ген. штаба. Камплектаванне паводле закона аб усеагульнай воінскай павіннасці. Тэрмін абавязковай ваен. службы — 12 месяцаў. Тэр. П. падзелена на 2 ваен. акругі — Паўночную (Быдгашч) і Паўднёвую (Вроцлаў). У сухап. войсках 138 тыс. чал., 1 аэрамабільны корпус, 7 дывізій, y т.л. 5 механізаваных, 1 танкавая, 1 аховы ўзбярэжжа, a таксама 12 асобных брыгад, з якіх 2 горна-пяхотныя,
ПОЛЬШЧА
491
1 танк., 2 дэсантна-штурмавыя і інш. На ўзбраенні 50 пускавых установак аператыўна-тактычных і тактычных ракет, 1730 танкаў, 1440 баявых браніраваных машын, каля 1600 адзінак палявой артылерыі, рэактыўных сістЗм залпавага агню, мінамётаў і інш. У ВПС і войсках ППА, якія з’яўляюцца (з 1989) адзіным відам узбр. сіл, 2 корпусы, 50 тыс. чал., 340 баявых самалётаў, да 245 пускавых установак зенітных кіроўных ракет, да 100 верталётаў і інш. У BMC, якія ўключаюць флот, авіяцыю BMC, камандаванні берагавой абароны і раёна базіравання BMC на Балтыйскім м., 17 тыс. чал., 42 баявыя караблі (3 падводныя лодкі, 1 эсмінец, 1 фрэгат, 4 карветы, 24 тралыдчыкі і інш.), 26 баявых катэраў, 39 дапаможных суднаў, 45 баявых самалётаў, 10 верталётаў. Асн. базы BMC: Гдыня, Гэль, Свінауйсьце, Калобжаг і інш. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 69, жанчын 77 гадоў (2000). Смяротнасць 9,7 на 1 тыс. чал. Забяспечанасць бальнічнымі ложкамі — 1 на 180 чал., урачамі — 1 на 436 чалавек. Узровень нараджальнасці — 10,6 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,089%. Дзіцячая смяротнасць y 1971 складала 29,7, y 1999 — 12,8 на 1 тыс. нованароджаных. Вядуцца рэформы з мэтай стварэння свабоднага рынку мед. паслуг. Дзярж. статут 1998 аб забеспячэнні аховы здароўя прадугледжвае пашырэнне самафінансавання, права свабоднага выбару хворым урача і бальніцы. Ствараюцца т.зв. Касы хворых (рэгіянальныя, галіновыя і інш.), якія з’яўляюцца ўстановамі самакіравання і фінансуюцца ў памеры 7,5% ад даходаў падаткаплацельшчыкаў. Існуе прыватная медыцына. Асвета. Сістэма адукацыі П. ўключае дашкольныя ўстановы, агульнаадук. і прафес. школы, сярэднія спец. і вышэйшьм навуч. ўстановы. На ўсіх узроўнях адукацыі існуюць дзярж. і прыватныя навуч. ўстановы. 3 1998/99 навуч. г. ў П. пачалася рэформа сістэмы адукацыі, паводле якой y агульнаадук. школе ўведзены 4 ступені адукацыі з 3-гадовым тэрмінам навучання на кожнай з іх. 1-я сгупень — пач. школа для дзяцей з 7-гадовага ўзросту (інтэграванае навучанне); 2-я — базавая школа (блокавае навучанне); 3-я — гімназія (прадметнае навучанне выраўновання); 4-я — ліцэй (профільнае навучанне, якое заканчваецца дзярж. экзаменам і атрыманнем атэстата аб поўнай сярэдняй адукацыі). Пасля гімназіі можна атрымаць y прафес. школе рабочую прафесію або пасля дадатковага 2-гадовага курса — атэстат. Сярэднюю спец. адукацыю даюць тэхнікумы. У сістэме вышэйшай адукацыі ун-ты, акадэміі, вышэйшыя школы. Званне ліцэнцыята можна атрымаць пасля 3—3,5 года навучання ў ВНУ, інжынера — 3,5—4, магістара — 5 гадоў прафес. падрыхтоўкі. У 1998/99 на-
492
польш ча
вуч. г. ў дашкольных установах 492,8 тыс. дзяцей; больш за 21 тыс. агульнаадук. школ, y т.л. каля 40 бел., працуюць 2 бел. ліцэі (5551,3 тыс. дзяцей); 7660 сярэдніх спец. навуч. устаноў (1565,5 тыс. навучэнцаў); 120 ВНУ (1,2 млн. студэнтаў, y т.л. замежных 5541, з іх 693 3 Беларусі). Найбуйнейшыя ВНУ: Ягелонскі універсітэт і Эканам. акадэмія ў Кракаве; Врошіаўскі ун-т (з 1702); Варшаўскі універсітэт, Мед. акадэмія, Варшаўская палітэхніка, Вышэйшая гандл. школа (усе ў Варшаве); Ун-т імя А.Міцкевіча ў Познані (з 1919); Каталіцкі ун-т (з 1918) і Ун-т М.Кюры-
Да арт. Польшча. Курган Т. Касцюшкі ў Кракаве.
Складоўскай (з 1944) y Любліне; Ун-т М.Каперніка ў Торуні (з 1945) і інш. Найбольшыя б-кі: Ягелонская (з 1364; выконвае функцыю нац. б-кі), Польская нацыянальная бібліятэка ў Варшаве (з 1928; 7 млн. экз.), Варшаўскага ун-та (з 1817; каля 2,5 млн. экз.), Ун-та імя А.Міцкевіча (з 1902), «Ossolineum» (з 1817 y Львове, з 1945 y Вроцлаве), Польск. AH y Варшаве і інш. Музеі: Hau. (з 1862; мае філіялы ў Вілянаве, Лазенках, Нябораве), Каралеўскі замак (з 1980) y Варшаве; экспазіцыя на Вавелі, Ягелонскага ун-та, археал., гіст., этнагр. музеі (усе ў Кракаве); Нац. музей y Вроцлаве (з 1948), Нац. музей y Познані (з 1857); Музей Ф.Шапэна ў Жалязова-Волі; кляштар на Ясна-Горы ў Чанстахове; Замкавы комплекс y Мальбарку (з 1961), каралеўскія замкі ў Пяскова-Скале і Любліне, Дзярж. музеі Асвенцім-Бжазінка (з 1947), Мазавецкі ў Плоцку (з 1821) і інш. Навук. даследаванні праводзяцца ў Польск. АН, н.-д. установах, на кафедрах ун-таў і акадэмій. Друк, радыё, тэлебачанне. У 2000 y П. больш за 2500 перыяд. выданняў. Найбуйнейшыя штодзённыя газеты: «Gazeta Wyborcza» («Выбарчая газета», з 1989),
«Rzeczpospolita» («Рэспубліка», з 1982), «2усіе Warszawy» («Жьвдцё Варшавы», з 1944), «Kurier Polski» («Польскі кур’ер», з 1957), «Trybuna» («Трыбуна»; y 1948 — 90 наз. «Trybuna Ludu» («Трыбуна народа»)], штотьшнёвікі — «Nie» («Не», з 1990), «Polityka» («Палітыка», з 1957), «Wprost» («Супраць», з 1982). Бел. перыяд. выданні: штотыднёвік «Ніва» (з 1956), часопісы «Сустрэчы» (з 1987), «FOS» («ФОС», з 1989), «Czasopis» («Часопіс», з 1990), «Дыскусія» (з 1993) і інш. Інфарм. агенцтвы — Польскае агенцтва друку і Польскае інфарм. агенцтва (ПІА; y 1967—91 наз. Польскае агенцтва Інтэрпрэс). Працуюць службы «Польскае тэлебачанне AT» і «Польскае радыё AT» (абедзве з 1992). Дзейнасць радыё і тэлебачання каардынуе Hau. савет па радыёвяшчанні і тэлебачанні (з 1992). Тэле- і радыёвяшчанне ўключае каналы агульнанац., асобных ваяводстваў і прьгеатных кампаній, якія размяркоўваюцца па наземных, спадарожнікавых і кабельных сетках. Дзейнічаюць 36 тэлецэнтраў, y т.л. 11 дзярж., і 167 радыёстанцый, y т.л. 17 дзяржаўных. Тэлебачанне з 1952 (рэгулярнае з 1953). Перадачы трансліруюцца па 3 дзярж. каналах (ТВП 1, ТВП 2, «Палонія»). 3 1993 існуюць камерцыйныя каналы («Польсат», «Канал +», «РТЛ-7» і інш.). Радыёвяшчанне вядзе перадачы па 4 каналах, y т.л. на замежжа. 3 1990 развіваецца камерцыйнае радыёвяшчанне (Радыё Зэт і інш.). У Беластоку працуе радыё «Рацыя» (з 2000 бел. праграмы трансліруюцца на Беларусь). Перадачы вядуіша таксама на англ., франц., ням., італьян., ісп., фін., швед., араб. і эсперанта мовах. П. належыць да еўрап. арг-цыі спадарожнікавай сувязі ЭУТЭЛСАТ (з 1990). Літаратура. Развіваецца на польскай мове. Л-ра дахрысц. перыяду амаль не захавалася. Сгараж. польская л-ра (966 — пач. 19 ст.) падзяляецца на некапькі перыядаў: сярэднявечча, Адраджэнне (Рэнесанс), барока, Асветніцтва. Л-ра сярэднявечча (11— 15.-ст.) развівалася на лац. мове пад уплывам каталіцтва. Першыя пісьмовыя помнікі адносяцца да 11 ст. Асн. жанры: казанні, малітвы, жыціі. Вял. ролю ў станаўленні польскай л-ры адыгралі летапісы і гіст. хронікі (Гал Ананім, Вінцэнты Кадлубак). Адметнай была «Велікапольская хроніка» Гадзіслава Башкі (?, 14 ст.), які выкарыстаў стараж. слав. паданне пра Леха, Чэха, Руса (прабацькоў палякаў, чэхаў і ўсх. славян) і зах.-еўрап. эпас. Важную ролю ў развіцці польскай культуры адыграў Кракаўскі ун-т. Найб. значны твор — 6-томная «Гісторыя Польшчы» ЯДлугаша. Разам з вучонай лац. л-рай узнікла л-ра на польскай мове: з сярэдзіны 13 ст. рэліг. зместу (пераклады, гімны), з 15 ст. — паўсвецкага і свецкага характару («Верш пра паводзіны за сталом» П.Слоты, дыялогі). У эпоху Адраджэння (16 ст.) пашырыліся ідэі гуманізму і Рэфармацыі. У цэнтры новай культуры — Кракаве — наладжана кнігадрукаванне пе-
ракладаў з лац., чэш. і ням. моў, перш ш падручнікаў па польскай арфаграфіі (Я.Паркашовіц) і граматыцы (П.Статорыус-Стаенскі). Працы М.Адперніка і А.Маджэўскага-Фрыча паўплывалі на развіццё сусв. навукі і грамадскую думку. Побач з лац. паэзіяй (К.Яніцкі) ствараліся арыгінальныя творы на польскай мове, дзе закраналіся паліт., сац., рэдіг. і бьгг. праблемы. М.Рэй y «Кароткай гутарцы» (1543) і «Зярцале» (1568) адстойваў паліт. інтарэсы шляхты, але выступаў і ў абарону сялян, праслаўляў рэнесансавыя ідэалы. Буйнейшым паэтам польскага Адраджэння быў Я.Каханоўскі, які заклаў асновы нац. паэзіі. На мяжы 16— 17 ст. росквіту дасягнула гарадская л-ра: творы прадстаўнікоў адукаванага, заможнага мяшчанства (С.Ф.Клёнавіч, Ш.Шымановіч) і т.зв. савізжальская, мяшчанскаплебейская л-ра (гумарэскі, песні, драм. сцэнкі, інтэрмедыі). 17 — сярэдзіна 18 ст. — перыяд польскага барока. У выніку феад. анархіі, спусташальных войнаў, аслаблення ўплыву шляхты ў л-ры ўзмацніліся песімістычныя тэндэнцыі, уплыў мастацтва Іспаніі, Італіі, Францыі. Вядучае месца заняла творчасць прыдворных пісьменнікаў (тэарэтык М.Сарбеўскі, паэт і перакладчык Я.А.Морштын, драматург С.Любамірскі). Шляхецкую л-ру прадстаўлялі паэт В.Патоцкі, празаік В.Кахоўскі, мемуарыст Я.Х.Пасек. Л-ра эпохі Асветніцтва (2-я пал. 18 — пач. 19 ст.) адлюстравала працэс перабудовы грамадства, звязаны з ліберальнымі рэформамі. Узніклі літ.маст. і грамадска-паліт. часопісы, створаны публічная б-ка і нац. т-р (1765), актывізаваліся выдавецкая дзейнасць і кнігадрукаванне. Правадніком новых ідэй стала драматургія («бацька нацыянальнай сцэны» В.Багуслаўскі, Ю.У.Нямцэвіч). Пісьменнікі-класіцысты Х.Красіцкі (стваральнік першага польскага асветніцкага рамана), A.Нарушэвіч, С.Трамбецкі, Ф.Заблоцкі, Т.К.Венгерскі ў сатыр. і іроікамічных паэмах, байках, камедыях, памфлетах выкрывалі абмежаванасць і заганы магнатаў, манаскія ордэны, прыхільнікаў старых парадкаў. Развівалася паэзія ракако і сентыменталізму (ФД.Князьнін, Ф.Карпінскі). На мяжы 18— 19 ст. з’явілася група пісьменшкаў-«псеўпакласікаў», якія знаходзіліся пад уплывам зах.-еўрап. л-ры (А.Фялінскі, К.Брадзінскі, Нямцэвіч). Л-ра 19 ст. развівалася ва ўмовах нац. і сац. прыгнёту з боку рус. царызму, аўстр. і ням. манархій. На яе развіццё паўплывала паўстанне дзекабрыстаў (1825), нац.-вызв. паўстанні ў< Польшчы, на Беларусі і Літве 1830—31, 1863—64. PaMam. кірунак y л-ры звязаны з творчасцю А.Міцкевіча, які ўвёў новага героя — простага чалавека з яго мовай, паэзіяй, ідэаламі. Творы паэта прасякнуты народнасцю, рэв.-вызв. ідэямі, лірычнымі ўспамінамі пра «малую айчыну» — Навагрудчыну. Вострым пачуццём трывогі за лёс Польшчы вызначалася паэзія Ю.Славацкага — заснавальніка рамант. драмы. Мальераўскія традыцыі развіваў
A.Фрэдра, да гіст. хрысц. праблематыкі звяртаўся 3.Красінскі, вылучалася інтэлектуальна багатая лірыка Ц.К.Норвіда. У цыкле раманаў пра айч. гісторыю Ю.І.Крашэўскага (заснавальніка польскай рэаліст. прозы), творах Ю.Кажанёўскага, У.Сыракомлі выявіліся антыпрыгонніцкія настроі. Пасля паражэння паўстання 1863—64 пачаўся новы этап y развііші польскай л-ры: узмацніліся яе сувязі з грамадскім рухам. Л-ра зазнала ўшіыў пазітывізму (прапагандавалася арган. праца і разважлівы стасунак да жыцця, увага да сац. праблематыкі, асветніцкая дзейнасць сярод сялянства). Гэта сцвярджала прынцыпы рэалізму і ўзмацняла ролю публіцыстыкі. 3 твораў Э.Ажэшкі пачаўся росквіт польскага рэаліст. рамана. Гал. тэма сац. паэзіі М .Канапніцкай — цяжкая доля народа; праблемам сац. расслаення грамадства прысвечана творчасць Б.Пруса; майстрам гіст. эпікі з моцнай патрыят. тэндэнцыяй быў Г.Сянкевіч. Канец 19 — пач. 20 ст. адзначыўся прынцыповымі зменамі ў развіцці польскай л-ры. Гэты перыяд вядомы пад назвай «Маладая Польшча». Актывізаваліся рэаліст. тэндэнцыі і прыёмы псіхалагізацыі, побач з імі ў складаным узаемадзеянні развіваліся мадэрнісцкія плыні Гал. месца заняла паэзія (К.Тэтмаер, Я.Каспровіч, Б.Лесьмян). Аднавіў класіцыстычныя традыцыі Л. Спйіф. Сац. завостранасцю і глыбокім пранікненнем y псіхалогію чалавека вылучыліся творы С.Жаромскага. Пра разбуральныя ўплывы цывілізацыі, праблемы мастацтва і творцы пісаў В.Берант. Тэма сялянства і сац. расслаення вёскі — гал. ў творчасці У.Рэйманта, тэма рэвалюцыі — y творах А.Струга, З.Налкоўскай. Драмы С.Выспянскага, Т.Міцінскага адметныя метафарычнасцю і глыбінёй філас. абагульненняў, перапляценнем сімволікі, фантастыкі і рэальнасці. Пасля атрымання П. незалежнасці (1918) y яе л-ры ішла вострая ідэалаг. барацьба. Частка пісьменнікаў выступала ў абарону новага ладу і імкнулася да актывізацыі сувязей з культурамі краін Зах. Еўропы. Уплывала на л-ру і каталіцтва. Аднак развіццё л-ры вызначалі дэмакр. і рэаліст. тэндэнцыі. У паэзіі 1920-х г. адбывалася ідэйна-эстэт. дыферэнцыяцыя. У абарону «класічных» традыцый пад лозунгам «паэзіі будзённасці» выступіла група «Скамандр» (Ю.Тувім, Я.Івашкевіч, А.Сланімскі). Авангардныя групоўкі прадстаўлены творчасцю Б.Ясенскага, Ю.Пшыбася, Т.Пэйпера. Вакол час. «Kultura robotnicza» («Рабочая культура») групаваліся прыхільнікі «пралетарскай культуры» (У.Бранеўскі, Ясенскі). У сац.-паліт. прозе з выкрывальнай накіраванасцю адлюстраваны складаныя праблемы пасляваен. жыцця (раманы Жаромскага, Налкоўскай, Струга, Ю.Кадэн-Бандроўскага). У драмах С.І Віткевіча назіраліся гратэскавасатыр. тэндэнцыі. Адметная рыса л-ры 1930-х г. — росквіт рамана: сац.-псіхалагічнага (М.Дамброўская, Налкоўская), псіхалагічнага (М.Кунцэвіч, А.Рудніцкі),
гістарычнага (Л.Кручкоўскі, Гвашкевіч, З.Косак-Шчуцкая), рэв.-пралетарскага (В.Васілеўская, Кручкоўскі). Развівалася проза «малога рэалізму» і дакумент. (П.Гаявічынская, З.Унілоўскі). Блізкай да л-ры натуралізму была група «Прадмесце» (1933—37), прадстаўнікі якой паводле прынцыпаў «літаратуры факту» паказвалі жыццё пралетарыяту, сялянства, дэкласаванай часткі грамадства (Г.Багушэўская, Е.Карнацкі, Г.Марцінак). Ідэі катастрафізму выявіліся ў творчасці Віткевіча, Тувіма, Пшыбася, Бранеўскага, a таксама ў гратэскава-сатыр. прозе прадстаўнікоў маладога пакалення (В Гамбровіч, Б.Шульц). У драматургіі назіраліся тэндэнцыі сімвалізму і псіхалагізму (Е.Шаняўскі, Налкоўская). У гады 2-й сусв. вайны пераважалі канспіратыўныя перыяд. выданні, малыя формы дакумент. прозы і паэзія (К.К.Бачынскі, Стаф, М.Жулаўскі). У эміграцыі выдавалі свае творы Тувім, Бранеўскі, Сланімскі (на Захадзе), Васілеўская, Л.Шэнвальд, Е.Путрамант (у СССР). У першыя пасляваен. гады вядучая роля належала рэаліст. прозе пра вайну, акупацыю, барацьбу польскага народа супраць фашызму (творы Налкоўскай, В.Жукроўскага, Путраманта, Івашкевіча, Е.Анджаеўскага). Асобнае месца займала «лагерная» тэматыка (С.Шмаглеўская, Налкоўская, К.Жывульская, Т.Бароўскі). Вылучыліся творы, якія адлюстроўвалі складанасць жыцця ў гіст. і сац.-псіхал. аспектах (К Брандыс, І.Неверлі, Дамброўская, В Max, Т.Голуй), цыкл раманаў-біяграфій пра дзеячаў польскай гісторыі і культуры (М.Яструн, Е.Брашкевіч). Развіццё паэзіі звязана з творчасцю К.Галчынскага, Бранеўскага, Пшыбася, Яструна. У драматургіі пераважала «лагерная» і антыфаш. тэматыка (Кручкоўскі,. Голуй, С.Атвіноўскі), авангардная плынь прадстаўлена творамі Гамбровіча, Шаняўскага. Пасля 1956 пачаўся новы этап y развіцці польскай л-ры: адчувалася яе большая адкрытасць, цікавасць да пытанняў этыкі, палітыкі, гіст. і сац. абумоўленасці асобы. Барацьба са стэрэатыпамі мыслення і ўвага да ўнутр. свету чалавека спрыялі росквіту жанру эсэ (Т.Брэза, К.Брандыс, А.Рудніцкі). Узмацнілася інтэлектуалізацыя прозы, яе маст. і жанравае абнаўленне (Ю Кавалец, Івашкевіч, Дамброўская). Багаццем фальклорна-алегарычных сродкаў адметныя творы Т.Новака, Б.Мысліўскага, Э.Радлінскага. Да падзей 2-й сусв. вайны і яе трагічных вынікаў звярталіся Р.Братны, Б.Чэшка, М.Белашэўскі. Побач з творамі пра сучаснасць (Т.Канвіцкі) развіваецца гіст. і гісторыка-біягр. раман (Я.Бахенскі, Т.Парніцкі, У.Л.Тарлецкі, Л.Электаровіч, Я.Парандоўскі), папулярная філас. фантастыка С.Лема. Пашырылася развіццё эксперыментаіьнай (авангарднай) прозы: навелы М.Хласкі, раманы Л.Гамаліцкага, Маха, Анджаеўскага. Паэзія прадстаўлена но-
польш ча
493
вай тэматыкай і маст. пошукамі (Ч.Мілаій, Івашкевіч, Т.Ружэвіч, В.ІЛымборская, С.Граховяк, З.Герберт). У драматургіі развіваецца рэаліст. (Брашкевіч, Кручкоўскі, Івашкевіч) і алегарычна-метафарычны (С Мрожак, Гамбровіч, Ружэвіч, І.Ірадынскі) кірункі. У галіне крытыкі выступаюць літ.-знаўцы К.Выка, С.Жалкеўскі, Г.Маркевіч, Р.Матушэўскі, М.Янён, Ю.Бахуж, М.Главінскі і інш. Польска-бел. літ. сувязі на працягу стагоддзяў вызначаліся агульнасцю лёсаў, блізкасцю моў і культуры бел. і польскага народаў. Стараж. бел. мовай напісаны граматы польскага караля Уладзіслава II (Ягайлы), y т.л. кн. Скіргайлу 1387. На старабел. мову перакладзены з лац. арыгінала Вісліцкі статут 1347. Ягелонскі ун-т y Кракаве — aima mater для многіх пакаленняў бел. інтэлігенцыі (Ф.Скарына, С.Будны і інш.). У канцы 15 ст. ў Кракаве засн. друкарня (Ш.Фіёль), дзе выдаваліся кнігі кірыліцай, пераважна рэліг. зместу для правасл. насельніцтва Беларусі і Украіны. 3 пачаткам кнігадрукавання ў 16 ст. на тэр. Беларусі распаўсюдзіліся пераклады папулярнай л-ры з латыні, чэш. і ням. моў. Пасля Люблінскай уніі 1569 П. і ВКЛ, y складзе якога была Беларусь, аб’ядналіся ў федэратыўную дзяржаву — Рэч Паспалітую; пашырылася польская культура, a з сярэдзіны 17 ст. польская мова стала пануючай. У 16— 17 ст. на бел. мову перакладзены са шматлікімі паланізмамі польскія спісы «Александрыя», «Троя», «Гісторыя пра Атыіу», польскія хронікі М.Бельскага, М.Стрыйкоўскага, «Аповесць пра Скандэрбега», «Вяіікае зярцала», «Жыціі святых» П.Скаргі. У сваю чаргу з бел. на польскую мову перакладзены статуты ВКЛ, бел.-літ. хронікі і інш. творы. Бел. паэт А.Рымша — аўтар паэмы на польскай мове «Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў... Крыштофа Радзівіла» (1585), перакладаў з лац. на польскую мову. Ананімны гіст.-мемуарны твор «Дзённік падзей, якія адносяцца да смутнага часу» напісаны бел. мовай. 3 Беларуссю звязаны творы пісьменнікаў, якія жылі на Беларусі (Сарбеўскі, Морштын). Аснову барока ў бел. л-ры закладваў Сімяон Полацкі, які развіваў традыцыі Каханоўскага, пісаў таксама вершы на польскай мове. 3 канца 17 ст. бел. мова пачала выцясняцца з афіц. ўжытку польскай і лац., было забаронена бел. кнігадрукаванне. Выкладанне ў Віленскай акадэміі і калегіумах Мінска, Брэста, Полацка, Навагрудка, Нясвіжа, Гродна і інш. бел. гарадоў вялося на лац. мове. Нешматлікія творы на бел. мове ствараліся ананімна і распаўсюджваліся пераважна ў рукапісах («Прамова МшешкЫ). У 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. асветніцкія ідэі праніклі і на Беларусь, дзе, як і ў П., асветнікі найперш выступілі супраць «сармайкага» абскурантызму, проціпаставіўшы яму
494
польш ча
ідэі ўсемагутнасці розуму. У шматмоўнай л-ры Беларусі 18 ст. польская мова займала адно з гал. месцаў. Пад уплывам польскай рэліг. песні «Прыбеглі ў Віфлеем пастухі» напісаны парадыйны бел. верш «Стары Восіп барадаты». 18 ст. — перыяд росту цікавасці да Беларусі, з ёю звязана жыццё і творчасць Князьніна, Карпінскага, Нямцэвіча. У 19 ст. ў прагрэс. л-ры Беларусі і П. паявіліся тыранаборчыя тэндэнцыі, узмацніўся пратэст супраць нац. прыгнёту. На бел. і польскую л-ры паўплывала творчасць Міцкевіча, Славацкага, Крашэўскага. На аснове сабраных бел. песень Я.Чачот пісаў асветна-дыдактычныя вершы на бел. мове. На скрыжаванні польскай і бел. л-р складвалася творчасць Я.Баршчэўскага, А.Рыпінскага, Сыракомлі, В.Каратынскага і інш. Пад уплывам польскіх нар.-вызв. ідэалаў узнікла першая падп. бел. газ. «Мужыцкая праўда». Упершыню ў П. надрукаваны зб-кі вершаў «Дудка беларуская» (1891) і «Смык беларускі» (1894) Ф.Багушэвіча. Бел. тэматыка адлюстравана ў творах Ажэшкі, Канапніцкай. Сяброўскія адносіны звязвалі В.Дуніна-Марцінкевіча і Крашэўскага, Багушэвіча і Ажэшку, Я.Лучыну і Канапніцкую. Рэвалюцыю 1905—07 прагрэс. дзеячы культуры тлумачылі як агульную справу народаў, якія ўзняліся на барацьбу. У развіцці бел. л-ры значную ролю адыграла пашырэнне ў П. дзейнасці бел. кніжных выд-ваў. На бел. мове ў Кракаве апубл. творы Сянкевіча, y Вільні — творы Ажэшкі. У бел. газ. «Наша ніва» друкаваліся вершы Міцкевіча, Канапніцкай і інш. Да перакладаў Міцкевіча, Славацкага, Канапніцкай, Бранеўскага звяртаўся Я.Купала. 3 1929 y Мінску пачаў працаваць Польскі дзяржаўны вандроўны тэатр БССР, з 1939 y Гродне — Дзяржаўны польскі тэатр БССР, Дзяржаўны польскі тэатр лялек БССР. У гэты перыяд значную ролю ва ўзмацненні польска-бел. літ. сувязей адыгралі час. «Sygnaly» («Сігналы»), «Kamena» («Камэна»), «Ruch Stowiariski» («Славянскі рух»), y якіх надрукаваны вершы П.Труса, М.Чарота, Я.Пушчы, М.Машары, М.Васілька і інш., артыкулы пра бел. паэзію. У сваю чаргу польская рэв. л-ра была шырока вядома на Беларусі, яе папулярызавалі і перакладалі Я.Купала, Ю.Гаўрук, У.Дубоўка, М.Танк і інш. У 1929 выдадзена анталогія польскай паэзіі «Мы ідзём» і зб. прозы «3 нашых прац». На Беларусі выходзілі перыяд. выданні на польскай мове «Mlot» («Молат»), «Orka» («Ворыва»), «Prawda» («Праўда») і «Prawda Polska» («Польская праўда»), «Sztandar wolnosci» («Сцяг свабоды»), Польскія пісьменнікі выступілі супраць фашызму і палітыкі польскіх улад (Наікоўская). У аб’яднанні прагрэс. сіл вял. ролю - адыграў Антыфашысцкі кангрэс дзеячаў культуры 1936.
Якасна новы характар літ. ўзаемасувязі бел. і польскай л-р набылі пасля 1945. Тэма 2-й сусв. вайны — адна з найб. важных тэм братніх л-р. На польскую мову перакладзены творы на ваен. тэматыку М.Лынькова, В.Быкава, І.Шамякіна, ААдамовіча, У.Калесніка, Я.Брыля і інш. Класічная бел. л-ра прадстаўлена асобнымі выданнямі выбр. твораў Я.Купалы, М.Багдановіча, Лынькова, Быкава, Я.Коласа, К.Крапівы. На польскай мове выдадзены творы Брыля, М.Танка ў перакладах Я.Гушчы, М.Канановіча, С.Яновіча, Э.Кабаца, І.Сікірыцкага і інш. Польскай зямлі прысвяцілі свае творы Я.Купала, Ц.Гартны, П.Пестрак, В.Вярба і інш. Бел. л-ра на польскай мове прадстаўлена і творамі І.Мележа, У.Караткевіча, І.Пташнікава, Д.Бічэль-Загнетавай і інш., анталогіямі бел. паэзіі, апавяданняў, казак, кн. «Беларускі фальклор» (1983). Сярод польскіх перакладчыкаў бел. л-ры Л.Рысінскі, Т.Хрусцялеўскі, А.Яворскі і інш. 3 даследаваннямі бел. л-ры выступаюць A. Баршчэўскі, Б.Белаказовіч, У.Монах, Ф.Няўважны, З.Скібінская-Харыла і інш. 3 1956 працуюць кафедра бел. філалогіі ў Варшаўскім ун-це і беларусазнаўчы аддзел y Ін-це славяназнаўства Польскай АН. Бел. фальклор вывучаюць Ф.Сяліцкі, М.Чурах і інш. Польская л-ра на бел. мове прадстаўлена найб. значнымі творамі Міцкевіча, Норвіда, Крашэўскага, Ажэшкі, Пруса, Сянкевіча, Каспровіча, Стафа, Жаромскага, Лесьмяна, Тувіма, Івашкевіча, Лема, Мрожака, Шымборскай і інш., анталогіямі — апавяданняў («Гэля будзе трактарысткай», 1955; «Ад Буга да Одры», 1969; «Сад», 1982), паэзіі («Сучасная польская паэзія», 1955; «Горад мільённы і мы», 1972), гумарыст. і сатыр. твораў («Вясёлы калейдаскоп», 1979), нар. творчасці («Цудоўныя зярняты: Польскія народныя казкі», 1959; «Польскія народныя песні», 1962), зб-ках «Далягляды», перыяд. друку. На бел. мову творы псшьскіх пісьменнікаў перакладалі і перакладаюць Брыль, П.Бітэль, Я.Бяганская, М.Валошка, М.Дубянецкі, У.Жылка, А.Клышка, Н.Мацяш, М.Машара, А.Мінкін, С.Мінскевіч, Б.Сачанка, Я.Семяжон, B. Сёмуха, М.Танк і інш. Даследавалі польскую л-ру і яе сувязі з бел. А.Лойка («Адам Міцкевіч і беларуская літаратура», 1959), М.Ларчанка («Славянская супольнасць», 1963), А.Маіьдзіс («Творчае пабрацімства», 1966; «На скрыжаванні славянскіх традыцый», 1980), Н.Перкін («У сям’і братніх літаратур», 1967), В.Гапава («Эліза Ажэшка», 1969; «Зменлівае і спрадвечнае», 1975), І.Саламевіч («Міхал Федароўскі», 1972), У.Казбярук («Ступені росту», 1974), К.Цвірка («Слова пра Сыракомлю», 1975), С.Мусіенка («Творчасць Зоф’і Налкоўскай», 1989), У.Мархель («Лірнік вясковы», 1983; «Крыніцы памяці», 1990; «Прадвесце», 1991; «Ты як эдароўе...»: Адам Міцкевіч і тэндэнцыі адраджэння беларускай літаратуры», 1998) і інш. У 1989 y Гродзенскім ун-це
адкрыта кафедра польскай філалогіі. Выдадзены зб-кі навук. прац «Узаемадзеянне літаратур і моў», «Польская мова і літаратура ў кантэксце славянскіх культур» (абодва 1995). Архітэктура. Драўляныя святыні язычніцкім божаствам з 10 ст. паступова выцясняліся хрысціянскімі мураванымі збудаваннямі ў аскетычным перадраманскім стылі (капэла-ратонда Дзевы Марыі ў Кракаве). У 2-й пал. 11 ст. пад уплывам архітэктуры Саксоніі ў П. склаўся раманскі стыль: 3- і 5-нефавыя базілікі з трансептам, квадратнымі, круглымі, 8-граннымі вежамі (часткова
Да арт. Полынча. Касцёл Дзевы Марыі (Марыяцкі) y Кракаве. 13 ст.
захаваныя касцёлы ў Познані і Гнезне, касцёлы св. Анджэя ў Кракаве, Туме), часам з парталамі і міжнефавымі слупамі, укрытымі багатай разьбой (касцел Марыі Магдаліны ў Вроцлаве). Выразнасцю і строгасцю форм вызначаЮцца раманскія крыпты (св. Леанарда ў саборы на Вавелі ў Кракаве). У 12 — 1-й пал. 13 ст. раманскі стыль перажываў
Да арт. Полыпча. Бізнес-цэнтр y Варшаве. 1991—93.
уздзеянне інтэрнац. цыстэрцыянскага кірунку з уласцівай яму строгасцю і канструктыўнасцю арх. вырашэнняў: прэсбітэрый сабора дапаўняўся капліцай, больш узнёслымі сталі крыжовыя скляпенні (касцёлы цыстэрцыянцаў y Вонхацку, Капшыўніцы; дойлід манах Сымон). 3 1240-х г. ордэны францысканцаў і дамініканцаў пашырылі гатычны стыль. Элементы готыкі з’явіліся ў цыстэрцыянскіх саборах пры кляштарах y Сулееве, Янджэеве і інш. Развіццё гарадоў прывяло да ўтварэння лакальных тыпаў готыкі ў Малапольшчы і Сілезіі, Памор’і і Мазовіі, паўн. ч. Велікапольшчы. На Пд узведзены 3-нефавыя базілікальныя храмы з каменю і цэглы (прэсбітэрый сабора на Вавелі і касцёл Дзевы Марыі ў Кракаве, саборы ў Вроцлаве і Познані), на Пн — зальныя цагляныя касцёлы (Дзевы Марыі ў Гданьску). Яскравы ўзор готыкі 13 ст. — касцёл Дзевы Марыі (Марыяцкі) y Кракаве. Вонкавая строгасць гатычных храмаў y розных рэгіёнах П. дапаўнялася ўзорыстымі завяршэннямі парталаў і аконных праёмаў, дахаў y выглядзе аркатур, вежачак, нішаў. Позні перыяд польскай готыкі (канец 15 — пач. 16 ст.) вылучаўся нарастаннем дэкаратыўнасці, з’явіліся скляпенні з маляўнічай арнаментацыяй (касцёл y Пельпліне). Пабудавана шмат парафіяльных і кляштарных касцёлаў, камерных па памерах, y т.л. св. Крыжа ў Кракаве. Кампазіцыю каменных храмаў паўгаралі драўляныя з захаваннем традыцый нар. дойлідства: касцёлы ў Дэмбне (2-я пал. 15 ст.), Грывальдзе (каля 1500) і інш. Гарады ў 14— 15 ст. забудоўваліся паводле рэгулярных планаў: іх абкружалі каменнымі сценамі з брамамі, вежамі, умацоўвалі барбаканамі (у Кракаве, Варшаве). Багаццем гатычнага дэкору адметныя грамадскія пабудовы — ратушы, бурсы, школы, склады-пакгаўзы, будынкі купецкіх і рамесніцкіх аб’яднанняў і інш. (гандл. рады «Сукеніцы», б. будынак Ягелонскага ун-та ў Кракаве). У 15 ст. вежы набылі ратуша, касцёлы св. Тройцы, Яна, Кацярыны ў Гданьску, ратуша ў Вроцлаве. Замкі ў 14— 15 ст. мелі на Пд нерэгулярны план (Бендзін), на Пн — прамавугольны (Цяханаў). На Пн захаваліся ўма-
цаваныя комплексы кляштараў крыжакоў (Мальбарк, 13— 15 ст.). 3 пач. 16 ст. Кракаў стаў асяродкам рэнесансавай архітэктуры італьян. арыентацыі, якая ў П. спалучалася з познагатычнымі традыцыямі. У 1502—36 арх. Ф.Ф’ёрэнціна і Б.Берэчы перабудавалі сярэдневяковы замак на Вавелі ў рэнесансавую рэзідэнцыю з рэпрээентатыўным двафм, 2яруснымі аркадамі. У 1519—33 Берэчы пабудаваў капэлу Жыгімонта 1 Старога ў фларэнційскім стылі (адзіны прыклад класічнага рэнесансу па-за межамі Італіі). Рэнесансавыя капліды прыбудоўвалі да гатычных сабораў, на фаса-
Да арт. Полыііча Інтэр'ер ратушы ў Познані.
дах палацаў і ратуш ствараліся лоджыі. Адначасова ў 16 ст. ўзводзіліся касцёлы паўн.-гатычнага тыпу з ажурным арх. дэкорам, крышт. скляпеннямі (касцёлы ў Бечу, Кентшыне і інш.). У жылых дамах і ратушах разам з лоджыямі, аркаднымі ўнутр. дварамі, ордэрнымі парталамі шырока выкарыстоўваліся дэкар. атыкі з урачыстай арнаментальнай разьбой (гандл. рады «Сукеніцы» ў Кракаве, 1558, арх. Дж.М.Падавана; ратуша з 3 паверхамі лоджый y Познані). У рэнесансавым арх. дэкоры акрэсліўся пачатак уплыву маньерызму. Ажыццёўлена рэгулярная рэнесансавая планіроўка г. Замасць (праект арх. Б.Маранда). У архітэктуры канца 16 — пач. 17 ст. адбілася моцнае ўздзеянне нідэрл. маньерызму (Вял. арсенал y Гданьску, дамы ў Казімежы-Дольным). 3 2-й пал. 17 ст. пашырыўся стыль барока: урачыстая фасадная і інтэр’ерная кампазіцыя Да арт. Польшча. Плошча Рынак y г. Замасць.
'Ш Я Ж
T B in Æ
llM U f.
Да арт. Польшча. Замак y Віснічу.
польш ча
495
касцёла святых Пятра і Паўла ў Кракаве (арх. Дж.Трэвана, Я.Брыціус), манум. 2-вежавы фасад касцёла камедулаў на Бялянах (арх. А.Спеца), новы Каралеўскі замак y Варшаве з характэрнымі для ранняга барока буйнымі формамі гал. вежы, шматгранным унутр. дваром (арх. Я.Трэвана), замкі ва Уяздзе, Віснічу, палац біскупа ў Кельцах. Палацы канца 17 — пач. 18 ст. найб. арыентаваныя на франц. ўзоры, загарадныя рэзідэнцыі будаваліся з курданёрамі і рэгулярнымі паркамі: палацы ў Вілянаве (цяпер y межах Варшавы), Красінскіх y Варшаве, Браніцкіх y Беластоку. У 2-й пал. 17 — 1-й пал. 18 ст. пад уплывам барока Венецыі і Рыма пашырыўся тып касцёла цэнтрычнай 8-граннай кампазіцыі з выразным купалам (касцёлы сакраментак y Варшаве, філіпінцаў y Гостыні). 3 Аўстрыі запазычаны авальньм ў плане пабудовы з падоўжнымі шматвугольнымі інтэр’ерамі (капэла Патоцкіх касцёла Дзевы Марыі ў Гнезне, касцёлы ў Лондзе, Асечнай). Інтэр’еры аздаблялі ў стылі ракако (касцёл y Кабылцы пад Варшавай). У драўляным дойлідстве спалучаліся барочныя і гатычныя формы (касцёл y Алесне, царква ў Паўрожніку). 3 1770-х г. фарміраваўся класіцызм з захаваннем элементаў барока (каралеўскі палац y Варшаве), які найб. вытанчана і камерна праявіўся ў палацава-паркавым комплексе Лазенкі ў Варшаве. У прыватных палацах і вілах. увасобіліся венецыянскія ўзоры 17 ст. (палацы Дзялынскіх y Познані, Патоцкіх y Кракаве). Архітэктура 1-й пал. 19 ст. стала больш манум.-рэпрэзентатыўнай. Варшава набыла характар буйнога адм. і культ. цэнтра. Найб. вылучаюцца работы арх, К.Карацы (ансамблі цэнтр. плошчаў, палац Сташыца, Польскі банк, Вял. т-р), Я.Кубіцкага (палац Бельведэр). Своеасаблівую камерную плынь класіцызму прадстаўляюць шляхецкія 2-павярховыя палацы са строгім цэнтр. порцікам y паркавым асяроддзі (палацы ў Бялачаве, Бейсце). Рамант. плынь y архітэктуры 19 ст. звязана з гатычнымі
Парыжы). Пасляваен. перыяд y П. звякар.-прыкладнога мастацтва — караназаны з аднаўленнем разбуранай краіны цыйны меч «Шчэрбец» (1230), аздо(арх. Ш.Сыркус, Б.Пнеўскі, Б. i С. Брублены гравіроўкай. Пад уплывам шксшы рэмінісцэнцыямі. Перабудовы арх. пом- кальскія). Будынкі 1950-х г. узводзіліся разьбяроў з Марбурга ствараліся статуі ў духу канструктывізму (круглы гацдл. нікаў з элементамі гіст. стыляў (готыкі, святых («Мадонна» з Вісліцы, 1280; дом y Познані, стадыён 10-годдзя ў барока, рэнесансу) характэрны Х.П.Ай«Саламея» з Глогава, 1290, і інш.), надВаршаве). 2-я пал. 20 ст. адметная навагнеру (палац Намесніка ў Варшаве, магіллі са скульпт. выявамі [Генрыха IV б. палац Радзівілаў). Фасадам касцёлаў тарскімі пошукамі рэканструкцыі цэнПробуса ў касцёле св. Крыжа ў Вротраў гарадоў, прамысл. аб’ектаў, развіцнадаваўся складаны познагатычны дэцлаве, 1300— 10; Казіміра III Вялікага ў цём функцыян. стылю ў прыватным кор (перабудова касцёла св. Яна ХрысВавельскім саборы, 1370—82, і Улабуд-ве. Узніклі новыя гарады: Новаціцеля ў Варшаве, арх. А.1дзкоўскі). Касдзіслава II (Ягайлы) на Вавелі, 1440], Гута (цяпер y межах Кракава), Новецёлы і палацы ў духу неаготыкі з ням. і Драўляная скульптура развівалася ў Тыхы каля Катавіц і інш. Пабудовам англ. гіст. элементамі пабудаваны паворэчышчы «мяккага стылю» («Мадонны 1970—80-х г. уласцівы функцыян. мэдле праектаў ням. арх. К.Ф.Шынкеля. У на льве» са Скальбмежа, 1370; «П’ета» з тазгоднасць планіроўкі, арыгінальнасць 2-й пал. 19 ст. ўзмацнілася гіст. эклекВроцлава, 1384; «Укрыжаванне» з Шаканстр. вырашэнняў (Дом студэнтак y тычнасць y rap. прыватных і грамадскіх мотул, 1410, і інш.). Экспрэсіўнасцю Кракаве, магазін «Суперсам» y Варпабудовах. Пашырыўся тып даходных вобразаў вызначаюцца фрэскі касцёлаў шаве). Гар. комплексы аздабляюцйа дамоў з дварамі-«калодзежамі», добра(«Пакутніцтва св. Цэцыліі» і «Пакутўпарадкоўваліся прамысл. гарады (забу- скульптурай, мазаікай, вітражамі. Канец ніцы» ў Непаламіцах, 1360; «Разумныя дова вул. Пётркоўскай y Лодзі). На ўзор 1980—90-я г. адметныя пошукамі новай дзевы» ў Лодзі, 1370; «Св. Матфей і св. будынка Парыжскай оперы пабудаваны маст. стылістыкі. Культавая архітэктура Ядвіга» ў Тшэбуні, 1400, і інш.). На Тэатр імя Ю.Славацкага ў Кракаве. набыла болыпую камернасць, эстэт.стылістыку гатычных размалёвак 15 ст. Будынку Крэдытнага і земскага т-ва ў вытанчаны стыль (касцёл Ушэсця Хрыпаўплываў візант. стыль (фрэскі віленВаршаве нададзены характар неарэне- ста ў Варшаве, 1980—85, арх. М.Бускага майстра Андрэя ў каралеўскай кадзынскі; уніяцкі храм y Бялы-Боры на Зах. Памор’і, 1992—97, арх. Б.Катарба, абразы маст. Е.Навасельскага). Збудаванні камерцыйнага прызначэння набылі падкрэслена прадстаўнічыя формы (Бізнес-цэнтр y Варшаве, 1991—93; атэлі «Холідэй» y Варшаве, 1989, арх. Т.Спыхала, і «Радысан» y Шчэціне, 1993, арх. М.Думеньчыч, пабудаваны паводле міжнар. праектаў). З ’явілася шмат аб’ектаў y духу постмадэрнізму і функцыяналізму (офісы, банкі, гандл. цэнтры). Сярод найб. значных граДа арт. П о л ы н ч а Гандлёвыя рады «Сукенімадскіх пабудоў — б-ка Варшаўскага цы» ÿ Кракаве. ун-та (з 1993, будуецца, арх. Будзынскі, З.Бадоўскі і інш.). Важнае значэнне насансавага палаца. У канцы 19 — пач. 20 даецца рэканструкцыі і мадэрнізацыі ст. ў пошуках нац. стылю архітэктура гіст. раёнаў і цэнтраў гарадоў, рэстаўраарыентавалася на прыклады венскага цыі помнікаў архітэктуры. Ствараюцца сецэсіёну і парыжскага «ар нуво» (мановыя мікрараёны палепшанай планідэрн): будынкі Т-ва сяброў выяўл. мароўкі, рэалізуецца шырокая праграма стацтва і Старога т-ра ў Кракаве. На індывід. буд-ва ў гарадах і ваяводствах. мяжы 19—20 ст. арх. С.Віткевіч стваВыяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное рыў т.зв. стыль Закапанэ, y якім апіраўся на традыцыі нар. архітэктуры. У мастацтва. Найб. раннія помнікі выяўл. мастацтва на тэр. П. адносяцца да канВаршаве мадэрн быў больш рацыянаца палеаліту (касцяныя наканечнікі льны і дэманстраваў ясную канстр. логіку (мост Панятоўскага, будынкі Банка дзідаў з зааморфнымі выявамі), неаліту (арнаментаваныя пасудзіньі, статуэткі каап. т-ваў, Польскага т-ра). У архітэктуры 1920—30-х г. тэндэнцыі неакла- жанчын, бурштынавыя выявы птушак і сійызму і функцыяналізму (будынкі т-ва звяроў) і бронзавага веку (вазы з заа«Прудэнтыяль» y Варшаве, Ягелонская морфным азаабленнем, урны з выявамі б-ка ў Кракаве) суіснавалі з мадэрнісц- твару чалавека, кераміка, фібулы і Да арт. П о л ь ш ч а. Я. М а т э й к а . Партрэт кай стылізацыяй y духу нар. дойлідства інш.). У 9— 10 ст. на язычніцкіх кадачкі Беаты з канарэйкай. 1882. (польскі павільён на Сусв. выстаўцы ў пішчах ставілі драўляныя і каменныя скулытт. выявы багоў, якія вызначаліся абагульненасцю і статычнасцю форм. пліцы ў Любліне, 1418; СвентакшыПасля прыняцця ў 966 хрысціянства скай капліцы ў Кракаве, касцёлах y пашырылася дэкар. аздабленне храмаў Сандаміры, Гнезне і інш.). У 2-й пал. (ішшёнкавы арнамент на калонах Ва15 ст. дамінаваў «ломаны» стыль позняй вельскага кафедральнага сабора і інш.). готыкі, які вызначаўся сінтэзам ідэ3 2-й пал. 12 ст. ў мастацтве П. дамінааліст. і натураліст. матываў (аўтар касваў раманскі стыль. Пад уплывам цёла Дзевы Марыі ў Кракаве, 1477—89; надмагілле Казіміра IV Ягелончыка на франц. і ням. мастацтва развіваліся скульптура (рэльефы на тымпанах парВавелі, 1492; абодва скульпт. Ф.Штос). талаў касцёлаў св. Тройцы ў Стшэльне і Алтарны жывапіс развіваўся пад уплыДзевы Марыі «на пяску» ў Вроцлаве, на вам нідэрл. і ням. мастацтва ранняга дзвярах касцёла Дзевы Марыі ў Гнезне Адраджэння (алтар св. Барбары ў Вроцлаве, 1447; алтарныя кампазіцыі «Зняці інш.), манум. жывапіс (фрэскі ў касце з крыжа» ў Вавельскім кафедральДа арт. П ол ьш ч а Касцёл Ушэсця Хрыста ў цёлах y Туме, Чэрвінску і інш.), кніжная мініяцюра. Унікальны твор дэВаршаве. 1980—85. ным саборы; «Аплакванне» ў касцёле ў
496
польш ча
Олькушы, мастак Ян Вялікі, 1485). У італьян. школ спалучаліся са стылістыкай ранняга барока. Развіваліся манум. кампазідыі нгсценных размалёвак уклюскульптура (калона Жыгімонта III Вазы чаліся пейза;.сныя і жанравыя матывы. Познагатычнай вытанчанасцю форм і ў Варшаве, 1644, К.Тэнкала, К.Молі, майстэрствам апрацоўкі вызначаюцца Д.Тым), дэкар. разьба па стука (Ж.Б.Фальтворы дэкар.-прыкладнога мастацтва коні, Б.Фантана, А.Шлютэр і інш.). Жывапіс 17 — 1-й пал. 18 ст., звя(карона Казіміра III Вялікага, чаша тынецкага абата, брамы ратушы ў Вроц- заны з рухам контррэфармацыі, зазнаў уплывы венецыянскай і нідэрл. школ лаве і інш.). У канцы 15 — пач. 16 ст. са станаў- (Б.Штробель, I ван дэн Блоке, Х.Ф. дэ леннем гуманіст. ідэй склалася культура Фрыз, С.Б.Вудка, Т.Далабела, Е.Коен, Адраджэння. У скульптуры пашырыўся А.Мёлер, Ф.Найсер, В.Цяшынскі і інш.). тып надмагілля-саркафага ў нішы з вы- У рэліг. сюжэты часта ўключаліся нар. тыявай памерлага на верхняй пліце (над- пажы, элементы нац. адзення («Уваскрэмагілле Яна Ольбрахга ў Вавельскім кафе- сенне Петравіна» Т.Наваковіча; цыкл з дральным саборы, скульпт. Ф.Ф’ёрэнціна, жыцця св. Яцака ў касцёле дамініканцаў y 1505). Уплывамі фларэнційскай школы Кракаве, мастак Далабела, 1619—25; абраз вызначаюцца надмагілле Жыгімонта I, y Яснагорскім кляііггары ў Чанстахове, статуі св. Пятра і св. Жыгімонта ў 1622) і творы гіст. тэматыкі («Бітва пад Жыгімонтаўскай капліцы на Вавелі Ляпана». мастак Далабела, 1620-я г.; «Уезд Ежы Асалінскага ў Рым», мастак С. дэла (1519—33, майстар Б.Бярэчы), надмагілле Б.Тарноўскай y Тарноўскім ка- Бела, 1633). Пашырыліся тыпы сармафедральным саборы (1536, скульпт. цкага і пахавальнага партрэта (М.АльтмонДж.М.Падавана), маньерызму — над- тэ, А.Палоні, Е.Ф.Ругевдас, Я.Трэтка і інш.). Манум. размалёўкі вызначаліся паветраным ілюзіянізмам (фрэска «Апошні суд» y капліцы св. Крыжа ў Любліне, 1654, мастак Т.Мушынскі). У графіцы пераважалі створаньм паводле жывапісных узораў партрэты, ілюстрацыі, абразкі. У дэкар. мастацтве стылістыка еўрап. барока спалучалася з рысамі ўсх. мастацтва. У скульптуры пач. 18 ст. пашырылася ракако (А.Асінскі, Я.Е.Плерш, Я.Е.Урбанскі, А.Францкевіч і інш.). У жывапісе пад уплывам мастацтва Саксоніі пераважалі рэпрэзентатыўныя партрэты (Ю.Кацяноўскі, А.Місеўскі, Л. дэ Сільвестр), рэліг. жывапіс (К.Д.Асам, К.Карлоне, Ф.А.Себасціні, К.Хандке, Ш.Чаховіч, А.Шэфлер). Высокім узроўнем вызначалася маст. ткацтва (выраб шпалер, «персідскіх» паясоў і інш. на мануфактурах y Варшаве, Да арт. Польшча С .В ы сп ян ск і. Аўгапарт- Кракаве, Бяла-Падлясцы, Станіслававе, Бродах, Алеску). 2-я пал. 18 ст. — перэт. 1902. рыяд Асветніцтва. У 1770-я г. ў каралеўскім замку ў Варшаве створана маст. магіллі Жыгімонта II Аўгуста ў Жыгімайстэрня пад кіраўніцтвам М.Бачамонтаўскай капліцы (1573, скульпт. рэлі, якая стала першай польскай маст. С.Гучы), Стафана Баторыя (1595, школай. Быт. сцэны, падзеі паўстання скульпт. Гучы, усе на Вавелі). Рысы рэ1794 адлюстроўвалі жывапісцы КАрнесансу найб. яскрава вьмвіліся ў лоўскі, Я.П.Норблін, М.Плонскі; y жанры мініяцюры (ілюстрацыі да «Кодэкса партрэта працавалі К.Вайнякоўскі, Балтазара Бэхема» са статутамі краЮ.Фаворскі і інш. У 1-й пал. 19 ст. каўскіх цэхаў, 1505, да малітоўніка пашырыўся класіцызм (скульпт. Жыгімонта I, мастак С.Самастшэльнік). У.Аляшчынскі, Л.Каўфман, П.Малінскі, У алтарным жывапісе рысы позняй го- Я.Татаркевіч, мастакі А.Брадоўскі, А.Катыкі спалучаліся з рэнесансавымі тэнкуляр, Ю.Пешка, Ф.Смуглевіч, М.Стаходэнцыямі (паліпціх св. Яна ў касцёле віч), які паступова змяніўся рамантызсв. Катажыны ў Кракаве, мастак мам (А.Гротгер, П.Міхалоўскі і інш.). 3 І.Лібнаў). Дэкар. фрызамі з выявамі рысярэдзіны 19 ст. пашырыўся гіст. жыцарскіх турніраў і парадных шэсцяў вапіс, які дасягнуў свайго апагею ў аздоблены залы Вавельскага замка. творчасці Я.Матэйкі. Рэв. сітуацыя Адзін з найб. ранніх узораў батальнага 1860-х г. паўплывала на развіццё жанжанру — абраз «Бітва пад Оршай» равага жывапісу, які звярнуўся да ад(1515). Высокім маст. узроўнем вызналюстравання жыцця сялянства і гар. чаліся вышыўка, ткацтва, кафлярства, беднаты (творы В.Герсана, Ф.Кастшэўзлотніцтва. 3 2-й пал. 16 ст. пашырыўся скага, А.Котсіса, Ю.Шармянтоўскага). рэпрэзентатыўны парадны партрэт У 1870—80-я г. тэндэнцыі дэмакр. рэа(партрэты Жыгімонта I, 1546, магчыма, лізму выявіліся ў творчасці М. i А. майстар Андрэй; Стафана Баторыя, Герымскіх, Ю.Хелмонскага. Сац. праб1583, М.Кобер). У 1-й пал. 17 ст. манье- лематыцы проціпастаўляўся позні акарыстычныя традьшыі флам., ням. і дэмізм, часам з фальклорна-сімваліч17. Зак. 103.
п о л ь ш ч а ______________ 497 нымі рысамі (Г.Семірадскі, В.Прушкоўскі і інш.). У канцы 19 — пач. 20 ст. пашырыліся імпрэсіянізм (В.Базнанская, Л.Вычулкоўскі, Ю.Панкевіч, Я.Сганіслаўскі), мадэрн (пераважна ў галіне сімвалізму; С .Выспянскі, В.Вайткевіч, Я.Маяьчэўскі, Ф.Рушчыц). Новы ўздым адбыўся ў графіцы (гравюры Вычулкоўскага, А.Каменскага, кніжнае афармленне Выспянскага, плакаты Ю.Мехофера, К.Фрыча). У скульптуры спалучаліся рысы. рэалізму, мадэрну і імпрэсіянізму (К.ФМунікаўскі, КЛяшчка, В.Шыманоўскі і інш.). Абнавілася стылістыка дэкар.-прыкладнога мастацтва, адраджаліся нар.-маст. промыслы (кераміка, кавальства, ткацтва, набіванка, вышыўка, выцінанка). У 1-й пал. 20 ст. пад уплывам зах.-еўрап. культуры мастацтва П. развівалася пераважна ў рэчышчы мадэрнізму. У жывапісе пашырыліся
Да арт. Польшча Я. М а л ь ч э ў с к і . Смерць Эленаі. 1907.
каларыстычныя пошукі (З.Валішэўскі, Г.Рудзка-Цыбісова, Ю.Чапскі, Я.Цыбіс), кубізм і экспрэсіянізм (Т.Кантар, З.Пранашка, Т.Чыжэўскі, Л.Хвістак, М.Ярэма), лінеарны дэкаратывізм (Э.Зак, Р.Крамштык), супрэматызм, унізм, абстрактнае мастацтва (К.Кобра, У.Стшамінскі, Г.Стажэўскі). У галіне графікі працавалі Ф.Бартошак, Г.Краеўская, Ю.Краеўскі, БЛінке, У.Скачыляс, Т.Цяслеўскі і інш. У скульптуры пашырыліся стылізацыя ў духу нар. мастацтва (Я.Шчапкоўскі) і
498
польш ча
неакласічныя тэндэнцыі (В.Віціг, А.Замойскі). Своеасабліва спалучаў прыёмы кубізму і прымітывізму Ю.Т.Макоўскі. У 1950-я г. гуманіст. нац. традыцыі развіваліся ў скульпт. партрэце (Дунікоўскі, А.Карны), станковай графіцы і плакаце (Кулісевіч, Т.Трапкоўскі). У жывапісе захоўваліся традьшыі мадэрнізму пач. 20 ст. У сярэдзіне 1950-х— 1970-я г. пашырыліся абстрактнае мастацтва, сюррэалізм, оп-арт, поп-арт. Сярод вядучых жывапісцаў Я.Тарасін, Е.Тхужэўскі, А.Урублеўскі, Ярэма, скульптараў М-Абакановіч, У.Гасёр, Г.Земла, М.Ка-
Да арт. Полынча. Г. С т а ж э ў с к і . Фактурная кампазіцыя. 1930—31.
Да арт. Польшча. Т. Ц я с л е ў с к і . Фантастычная Варшава. 1926.
нечны, А.Шапачнікаў і інш. Росквіту дасягнула станковая і кніжная графіка, якая вызначаецца экспрэсіяй і дэкар. вытанчанасцю вобразаў, шматпланавасцю маст. прыёмаў. У 1980—90-я r. no634 з традыц. актыўна развіваліся новьм маст. формы (інсталяцыя, перформанс, хэпенінг, відэаарт, бодыарт і інш.). Сцвердзілася новае пакаленне мастакоў: У.Бароўскі, З.Бяксінскі, Е.Берась, К.Вадзічка, М .Давідзюк, К.Казыра, М.Кіеўскі, А.Маеўскі, Ф.Маслюшчак, Я.Младажэнец, М.Пінінская-Берась, Ю.Рыбакоўскі, Л.Тарасевіч і інш. У дэкар.-прыкладным мастацтве пошукі сучасных форм спалучаюцца з традыцьммі нар. мастацтва. Музыка. Нар. музыцы П. ўласцівы аднагалоссе, цесная еувязь песні з танцам. Папулярныя стараж. нар. танцы: кракавяк, мазурка, куявяк, абэрак, хадзоны — папярэднік паланэза і інш. У нар. інструментарыі з перыяду сярэднявечча да нашага часу захаваліся бубны, свістулькі, ляскоткі; смыкавыя' — генсле, мазанкі; духавыя — лігаўкі, басуны; ударныя — клякоткі. 3 хрысціянізацыяй краю ў 9— 10 ст. праніклі грыгарыянскія спевы (першыя запісы 11 ст.). У 11— 12 ст. пачалі дзейнічаць касцельныя пеўчыя школы, дзе ў грыгарыянскі харал уводзілі інтанацыі нар. музыкі. Уплывы нар. муз. мастацтва праявіліся ў містэрыях (з 12 ст.), якія выконваліся семінарыстамі (на лац. мове), пацешнікамі (на польск. мове). Побач з царк. развівалася свецкая музыка. Узніклі прыдворныя капэлы, з 13 ст. — рыцарскія і пазалітургічныя духоўныя песні («Багародзіца»), раннія ўзоры секвенцый. Першы вядомы кампазітар — Вінцэнты з Кельцаў (2-я пал. 13 ст.). У 13 ст. зарадзілася вак. поліфанія, якая ў 15 ст. пранікла ў свецкую вак.-інстр. музыку (Мікалай з Радама). 3 14 ст. ў гарадах ствараліся гільдыі, з 16 ст. — гільдыі і цэхі гарадскіх музыкантаў; ва універсітэтах выкладалася тэорыя музыкі (Себасцьян з Фелыіггына), друкаваліся зб-кі песень, нотныя выданні. У 16 ст. з пашырэннем Адраджэння і Рэфармацыі ўзмацніліся свецкія элементы, паявіліся песні тыпу мадрыгала (Мікалай з Кракава), развівалася інстр. музыка, узмацніліся ўплывы італьян. і нідэрл. поліфанічных школ. Сярод поліфаністаў Мікалай з Кракава, Вацлаў з Шамотул, МЛеапаліта, М.Гамулка, лютністы Д.Ката, В.Длугорай, майстры стр. інструментаў Гроблічы, Данкварты. Шырока распаўсюджвалася свецкая музыка (Ката, Длугорай, Я.Поляк). Сярод кампазітараў канца 16— 17 ст., якія абапіраліся на ідэі барока, — М.Зяленскі (майстар шматхаравой тэхнікі), М.Мяльчэўскі (абодва ўвялі ў польскую музыку жанр канцэрта), А.Яжэмбскі (скрыпач і архітэктар), Б.Пенкель (аўтар першай польскай араторыі), Д.Стаховіч, А.Пашкевіч, С.С.Шажынскі, Г.Г.Гарчыцкі. Першыя оперныя спектаклі пастаўлены пры каралеўскім двары ў 1628 італьян. музыкантамі. 3 адкрыццём y 1765 Нац. т-ра ў
Варшаве створаны першыя нац. оперы («Ашчасліўленая галота» М.Каменскага, 1778; «Кракаўцы і горцы» Я.Стафані, 1794). У 18 ст. напісаны першыя сімфоніі (Я.Шчуроўскі, А.Мільвід, Я.Ваньскі, B. Данкоўскі, Ю.Эльснер, Я.Галомбак), інстр. канцэрты (Ф.Яневіч, Я.Клячынскі). Першыя прадстаўнікі муз. рамантызму — М.Клеафас Агінскі, кампазітар і піяністка М.Шыманоўская. Значны ўклад y развіццё музыкі зрабілі кампазітар, дырыжор, выдавец і педагог Эльснер — заснавальнік і дырэктар Ін-та музыкі і дэкламацыі (пазней — кансерваторыя); кампазітар, дырыжор, педагог і муз. пісьменнік К.К.Курпінскі, які каля 30 гадоў кіраваў Варшаўскай операй (з 1833 Вял. т-р). Заснавальнік муз. фалькларыстыкі — О.Кольберг-, яго традьшыі прадоўжыў Я.Карловіч. Да вял. дасягненняў польскай музыкі належыць творчасць Ф.Шапэна. Стваральнік нац. класічнай оперы С.Манюшка. У 2-й пал. 19 ст. — пач. 20 ст. працавалі: кампазітары В.Жаленскі, З.Наскоўскі (вучань Манюшкі), дырыжоры В.Бярдзяеў, П.Клецкі, Э.Млынарскі (кампазітар, скрыпач), А.Радзінскі,' Г.Фітэльберг; выканаўцы браты Генрык (скрыпач) і Юзаф (піяніст) Вяняўскія, Апалінарый (скрыпач) і Антоній (піяніст) Концкія, C. Барцэвіч, У.Гурскі, П.Каханскі; скрыпачы К.Ю.Ліпінскі, І.Лота, Б.Губерман; піяністы I .Гофман, Р.Кашальскі, Т.Лешаціцкі, А.Міхалоўскі, І.Я.Падарэўскі, А.Рубінштэйн, Ю.Турчынскі; спевакі А.Бандроўскі-Сас, А.Дзідур, Э. і Я. Рэшке, М.Зембрых і інш. Вял. роля ў адраджэнні нац. муз. мастацтва П. ў пач. 20 ст. належала Варшаўскаму муз. т-ву, групе кампазітараў «Маладая Псшьшча» (Л.Рўжыцкі, К.Шыманоўскі, Фітэльберг, А.ІІІалюта, М.Карловіч), якія імкнуліся аднавіць муз. мову, арыентуючыся на нац., y т.л. фальклорныя, традыцыі і на тагачасныя плыні еўрап. музыкі (позні рамантызм, імпрэсіянізм). Пасля 1918 y муз. жыцці П. найб. пашыраны быў неакласіцызм. У 1920—30-я г. вял. значэнне мела дзейнасць Шыманоўскага — стваральніка сучаснай нац. кампазітарскай школы. Узнікалі новыя муз. т-вы, аркестры, муз. навуч. ўстановы. Адбыліся першыя ў П. міжнар. муз. конкурсы. У першыя пасляваен. гады адной з гал. зааач дзярж. кулы. палітыкі была папулярызацыя музыкі, якая абапіралася на прынцыпы сац. рэалізму. Паліт: перамены ў 2-й пал. 1960-х г. спрыялі аднаўленню кантактаў з зах.-еўрап. краінамі і ўзбагачэнню музыкі новымі элементамі: узніклі дадэкафонія і'блізкія да яе муз. тэхнікі (Т.Бэрд, К. Сяроцкі, ВЛютаслаўскі, A. Дабравольскі, К.Пендарэцкі). П. стала адным з цэнтраў сучасных муз. плыней. У 1970-я г. перанасычанасць авангардысцкімі тэндэнцыямі прывяла да таго, што многія творцы пачалі спрашчаць сваю муз. мову (Пендарэцкі, B. Кіляр, ГМ.Гўрэцкі, М.Стахоўскі,. З.Рудзінскі). Маладое пакаленне кампазітараў (Р.Аўгустын, К.Бацулеўскі, С.Кру-
повіч, М.Малецкі, Л.Зялінская, П.Шыманскі) развівала розныя муз. жанры. Рэліг. музыку пісалі Пендарэцкі, А.Пануфнік, Гурэцкі, Р.Твардоўскі; y оперных т-рах ставіліся творы Пендарэцкага, Бэрда, З.Баргельскага, Р.Палестра, Зялінскай, Бацулеўскага і інш. Сярод прадстаўнікоў польскай музыкі 2-й пал. 20 ст. кампазітары Сяроцкі, Г.Бацэвіч, Б.Шабельскі, К.Сікорскі, В.Рудзінскі, П.Пяркоўскі, В.Шалёнак, А.Блёх, К.Меер, Стахоўскі, З.Рудзінскі, З.Буярскі, Э.Кнапік, дырыжоры ЗЛяташэўскі, Б.Вадзічка, В.Равіцкі, С.Віслоцкі, Г.Чыж, Я.Крэнц, К.Корд, Е.Семкаў, Р.Сатаноўскі, Е.Макоымюк, хар. дыры-
1952, Познань; з 1956 — таксама кампазітараў, з 1957 — скрыпічных майстроў), міжнар. муз. фестывалі «Варшаўская восень» (з 1956), аратарыяльнай музыкі «Wratislavia Cantans» (з 1966, Вроцлаў), стараж. музыкі краін Усх. Еўропы (Быдгашч), джазавай музыкі «Джаз джамборы» (з 1958, Варшава), эстраднай песні (Сопат); фестываль сучаснай песні (Зялёна-Гура) і інш. У 1945 створаны Саюз польск. кампазітараў. Многія польск. музыканты былі звязаны з Беларуссю. У 16 ст. пры двары М.Радзівіла Чорнага працавалі і друкавапі свае муз. творы ў Брэсце дзеячы
Да арт. Польшча. Вялікі тэатр y Варшаве.
жор С.Стуліграш, піяністы ЗДжавецкі, Г.Чэрны-Стафанская, К.Цымерман, Б.Гесе-Букоўская, П.Палечны, скрьшачы Я.Умінская, ІДубская, КА.Кулька, спевакі Б.Папроцкі, А.Хіёяьскі, Б.Ладыш, В.Охман, М .Фолтып, Е.Подлесь, У.Крыгер. У П. (1997) 9 оперных т-раў, 8 т-раў муз. камедый, 20 філармоній, 29 сімф. арк., ансамблі нар. песні і танца «Мазоўша» і «Шлёнск», 8 муз. ВНУ, y т.л. Муз. акадэмія імя ІІІапэна, кансерваторыі ў Варшаве (з 1946 Вышэйшая муз. школа), Катавіцах, Познані і інш. Праводзяцца Міжнар. конкурсы: піяністаў імя Шапэна (з 1927, Варшава), скрыпачоў імя Вяняўскага (з 1935, Варшава; з
польск. муз. адраджэння Ц.Базылік і Вацлаў з Шамотул. У канцы 18 ст. дырыжорам Нясвіжскага т-ра быў аўтар вядомай камічнай оперы «Агатка» Я.Д.Голанд. У 19 ст. на Беларусі жылі кампазітары М.Клеафас Агінскі, Ф.С.Міладоўскі, С.Манюшка, які паставіў y Мінску свае першыя вадэвілі і камічныя оперы (сярод іх «Сялянка» на бел. і польск. мовах, з шырокім выкарыстаннем бел. муз. фальклору). Бел. фальклорныя мелодыі ўключаў y свае сімф. творы Карловіч, хар. апрацоўкі бел. песень рабілі Т.Шалігоўскі, С.Казура, Рудзінскі. Сярод удзельнікаў Бел. муз.-драм. гуртка ў Вільні (1910-я г.) кампазітар Л . М. Рагпўскі. піяністка
Да арт. Польшча. Кадр з кінафільма «Попел і дыямент» А.Ваіілы. 1958.
ПОЛЬШЧА
499
М.І.Кімант-Яцына. Уклад y збор і вывучэнне бел. муз. фальклору зрабілі этнографы Кольберг, Карловіч, К Машынскі, М Федароўскі. Ураджэнцамі Беларусі былі многія вядомьм польск. музыканты (Манюшка, Міладоўскі, Карловіч, скрыпач К.Горскі, дырыжор Бярдзяеў і інш.). Тэатр. Вытокі тэатр. мастацтва ў нар. абрадах, ігрышчах, y творчасці вандроўных акцёраў-франтаў. Асн. формы сярэдневяковага т-ра — літургічная драма, містэрыя. У 15— 16 ст. y рэліг. сюжэты часам уключаліся свецкія нар. матывы («Гісторыя пра слаўнае Уваскрэсенне Гасподняе» Мікалая з Вільковецка, каля 1570—80). Пашырыліся лялечны т-р шопка і школьны т-р. У 1633 y каралеўскім замку ў Варшаве адкрыта першае пастаяннае тэатр. памяшканне. Пры каралю Станіславе Аўгусце Панятоўскім, тэатр. мецэнаце, y Варшаве пабудаваны т-р «У апельсінавай аранжарэі» (1788), амфітэатр «На востраве» (1790). 3 2-й пал. 18 ст. на ўзор прыдворных ствараліся т-ры ў магнацкіх сядзібах. У 1765 y Варшаве адкрыўся публічны пастаянны «Тэатр Нарадовы». Сярод яго акцёраў К.Аўсінскі, Л.Дмушэўскі, А.Жулкоўскібацька, ЮДедухоўская, К.Б.Свяжаўскі, Т. і А. Трускапяскія, М.Шыманскі. Рух за перадавое дэмакр. мастацтва ўзначаліў стваральнік нац. прафес. т-ра В.Багуслаўскі, які садзейнічаў арганізацыі і станаўленню т-раў y Кракаве, Вільні, Познані і інш. На развіццё т-ра 19 ст. значна ўплывала драматургія А.Міцкевіча, Ю.Славацкага, А.Фрэдры, З.Красінскага. У 1829 як філіял «Тэатра Нарадовага» адкрыўся т-р «Размаітосці» (зліўся з ім y 1836; першы кіраўнік Б.Кудліч, акцёры А.Жулкоўскі-сын, Л.Гальперт, Я.Круглікоўскі, Ю.Рыхтэр і інш.). 3 канца 1860-х г. вядучую ролю адыгрываў Кракаўскі т-р, трупа якога (кіраўнік С.Козьмян, акцёры Ф.Бэнда, А.Гофман, В.Рапацкі, пазней A.Зельвяровіч, Г.Маджаеўская, Л.Сольскі і інш.) сфарміравала т.зв. кракаўскую школу, што вызначалася рэаліст. скіраванасцю
Да арт. Польшча. Кадр з кінафільма «Зямля запаветная» А.Вайды. 1975.
500
ПОЛЬШЧА
і псіхалагізмам. На мяжы 19—20 ст. ставіліся сац.-значныя творы С.Выспянскага, С.Жаромскага, Г.Запольскай. Рэаліст. традыцыі развівалі рэжысёры Ю.Катарбінскі, Т.Паўлікоўскі, Л.Шылер, акцёры К.Адвянтовіч, Ю.Астэрва, А.Венгерка, С.Высоцкая, С.Ярач. Лепшыя ўзоры польск. і сусв. драматургіі прапагандаваў «Тэатр Польскі» (засн. ў 1913 y Варшаве). Значны ўплыў на развіццё т-ра П. зрабіла мастацтва Маскоўскага маст. акад. т-ра (т-р «Рэдута», 1919—39). У 2-ю сусв. вайну ўсе польскія т-ры закрыты. У 1940 y Варшаве створана падп. «Тэатральная рада» (кіраўнікі Э.Вярцінскі, Б.Кажанеўскі, Шылер), якая распрацоўвала праграму адраджэння т-ра пасля вызвалення. Дзейнічалі падп. тэатр. групы студыйнага характару, з 1941 y Кракаве — «Тэатр Рапсадычны» (кіраўнік М.Катлярчык) і «Тэатр Незалежны» (кіраўнік Т.Кантар). У 1944—45 адкрыліся т-ры ва ўсіх буйных гарадах П. Значным дасягненнем гэтага часу сталі пастаноўкі Астэрвы, Вярцінскага, Шылера, рэж. дэбюты Э.Аксера і Кажанеўскага. У рэпертуары — п’есы Б.Брэхта, Ф.Дзюрэнмата, А.Мілера, Ж.П.Сартра, М.Фрыша, польскіх аўтараў Е.Брашкевіча, Э.Брыля, Л.Кручкоўскага, С.Мрожака, Т.Ружэвіча, Е.Юрандата і інш. 3 канца 1940-х г. дзейнасць т-раў П. падпарадкавана прынцыпам сац. рэалізму. У 1955—56 змены ў паліт. і культ. жыцці П. абумовілі новы ўздым тэатр. жыцця. Пашырыліся пастаноўкі сусв. і нац. класікі, з’явіліся авангардысцкія творы зах.-еўрап. аўтараў (С.Бекет, Ж Ж энэ, Э.Іанеска) і польскіх драматургаў міжваен. перыяду (С.І.Віткевіч, В.Гамбровіч, Т.Пэйпер). Высокі маст. ўзровень т-ра П. вызначыла творчасць рэжысёраў Аксера, А.Вайды, Е.Гратоўскага, К.Дэймека, Кантара, Л.Рэне, К.Свінарскага, К.Скушанкі, Г.Тамашэўскага, А.Ханушкевіча, Е.Яроцкага, акцёраў Д .Альбрыхскага, Н.Андрыч, Э.Баршчэўскай, Я.Вашчаровіча, М.Войта, Р.Вільгельмі, Г Галоубека, К.Яндрусік, Я.Крэчмара, Т.Ламніцкага, Г.Махаліцы, Г.Мікалайскай, М.Паўлікоўскага, Я.Свідэрскага, Т.Фіеўскага, М.Цвіклінскай, І.Эйхлера, сцэнографаў О.Аксера, З.Вярховіч, У.Дашэўскага, Т.Рашкоўскай, А.Стопкі, З.Стшалецкага і інш. У 1990-я г. ў П. працавалі 87 драм. і 32 лялечныя т-ры (1995), найб. значныя — «Тэатр Нарадовы», «Тэатр Драматычны» (з 1956), «Тэатр Вспулчэсны» (з 1945), «Тэатр Польскі», «Атэнэум» (з 1929) y Варшаве, «Тэатр імя Ю.Славацкага» ў Кракаве (з 1893), «Тэатр Новы» ў Лодзі (з 1949), «Тэатр Людовы» ў Нова-Гуце (з 1955) і інш. Сярод найб. значных рэжысёраў Т.Брадэцкі, М.Вайтышка, Е.Гжэгажэўскі, Б.Гусакоўскі, К.Залескі, Р.Зёла, КЛюпа, М.Прус, А.Стшалецкі, М.Энглерт, сярод акцёраў — М.Апаня, Я.Гаяс, З.Запасевіч, М.Камароўская, К.Кольбергер, М.Кондрат, АЛапіцкі, ОЛукашэвіч, П.Махаліца, Б.Паўлік,
студыя «Плеограф», якая здымала і распаўсюджвала кароткія фільмы з удзелам польскіх тэатр. акдёраў. Першы польскі ігравы фільм — «Вяртанне гулякі» (1902). У 1908— 18 з утварэннем кінафірм («Сфінкс» і інш.) пачаўся рэгулярны выпуск фільмаў, пераважна экранізацый твораў нац. л-ры: «Гісторыя граху» паводле аповесці С.Жаромскага (рэж. А.Бяднарчык), «Суд Божы» паводле драмы С.Выспянскага «Суддзі» (рэж. С .Кнаке-Завадзкі), «Меір Езафовіч» паводле Э.Ажэшкі (рэж. Ю.АстояСульнідкі; усе 1911) і інш. Здымаліся таксама меладрамы і камедыі («Антось першы раз y Варшаве», 1908, рэж. Е.Меер). У 1918—25 кінавытв-сдь заняпала, выпускаліся фільмы прапагандысцкага характару. У 1926—30-я г. адбыўся пэўны ўэдым кінематографа, з 1933 здымаліся гукавыя фільмы. Прапагандай эстэт. каштоўнасці кіно займалася авангардная група «Старт» (1930—34). У 1937—39 дзейнічала Т-ва кінааўтараў. Экранізаваліся творы У.Рэйманта («Зямля запаветная» 1927, рэж. А.Герц, З.Гняздоўскі), А.Міцкевіча («Пан Тадэвуш», 1928, рэж. Р.Ардынскі), Жаромскага («Прадвесне», 1928, рэж. Г.Шара; «Верная рака», рэж. Л.Бучкоўскі; «Ружа», рэж. ЮЛейтэс, абодва 1936), С.Пшыбышэўскага («Моцны чалавек», рэж. Шара), Г.Запопьскай («Паліцмайстар Тагіеў->, рэж. Ю.Гардан, абодва 1929), Г.Сянкевіча («Янка-музыкант», 1930, рэж. Ардынскі), П.Гаявічынскай («Дзяўчаты з Наваліпак», 1937), З.Налкоўскай («Мяжа», 1938; абодва рэж. Лейтэс) і інш. Пашырыліся фільмы гіст.-патрыятычнай тэматыкі («У Сібір», 1930; Да арт. Полыіпа. Кадр з кінафільма «Патоп» «Дзесяцёра з Павяка», 1931, і інш.). СяЕ.Гофмана. 1974. род акцёраў Э.Баршчэўская, З.Бода, Ю.Венгжын, А.Дымша, А.Зельвяровіч, п’есы Запольскай, Т.Кажушніка, Мро- БЛяшчынскі, Я.Смасарская, Е.Піхельжака, Славацкага, А.Фрэдры, П.Хай- скі, І.Эйхлер, С.Ярач і інш. У гады ноўскага, І.Юргелевіч, інсцэніраваліся ням.-фаш. акупацыі 1939—44 польскае творы Э.Ажэшкі, С.Жаромскага. У т-рах кіно было забаронена. У 1944 кінаП. пастаўлены бел. песы В.Вольскага, хранікёры на чале з А.Багдзевічам канспіратыўна здымалі эпізоды ВарК.Крапівы, А.Макаёнка і інііі. Кіно 3 1897 y П. здымалі рэпартажы шаўскага паўстання. 3 канца 1940-х г. y і навук.-папулярныя фільмы (Б.Мату- фільмах пашырылася тэма лёсу польшэўскі, К.Прушынскі). У 1902 створана скага народа ў час 2-й сусв. вайны, уздымаліся праблемы асобы і гісгорыі:
Ф.Печка, Е.Радзівіловіч, А.Сяверын, Е.Трэля, П.Франчэўскі, А.Ханушкевіч, Я.Энглерт, К.Янда, сярод сцэнографаў — П.Дабжыцкі, К.Захватовіч, 3. дэ Інэс, М.Калодзей, А.Кілян, А.Маеўскі, К.Панкевіч, А.Садоўскі і інш. Тэатр. сувязі паміж П. і Беларуссю існуюць здаўна. На агульных асновах развіваліся бел. лялечны т-р батлейка і польская шопка. У 1802—09 рэж. С.Дэшнер арганізавала ў Гродне пастаянны т-р. У канцы 18— 19 ст. на Беларусі выступалі Варшаўскі т-р В.Багуслаўскага, трупы М.Кажынскага, К.Камінскага, А.Руткоўскага, Я.Хелмікоўскага і інш. У 1925—29 y Гродне гастраліраваў т-р Ю.Астэрвы «Рэдута». У 1913 y Варшаве гастраліравала Першая бел. трупа І.Буйніцкага. У канцы 1920 — пач. 1940-х г. на Беларусі дзейнічалі Польскі дзяржаўны вандроўны тэатр БССР, Дзяржаўны польскі тэатр БССР, Дзярж. польскі т-р лялек БССР (кіраўнік У.Ярэма), y т-рах Беларусі ставіліся
«Забароненыя песенькі» (1947, рэж. Бучкоўскі), «Апошні этап» (рэж. В.Якубоўская), «Стальныя сэрцы» (рэж. С.Урбановіч, y сав. пракаце «Начны выбух»; абодва 1948) і інш. Ставіліся фільмы на тэмы тагачаснага жьшця: «Скарб» (у сав. пракаце «Мой скарб», 1949, рэж. Бучкоўскі), «Першыя дні» (1952, рэж. Я.Рыбкоўскі), «Здарэнне на Марыенштаце» (1954, рэж. Бучкоўскі) і інш. У 1948 створана Вышэйшая кінашкола ў Лодзі (цяпер Вышэйшая школа т-ра, кіно і тэлебачання імя Л.Шылера). Творчасць яе выпускнікоў стала асновай станаўлення польскай школы кіно, якая вызначалася ідэйнай і эстэт. палемікай з метадам сацыяліст. рэалізму, неарамантызмам, экспрэсіўнай эмацыянальнасцю сродкаў выражэння, імкненнем да ўслаўлення або крытыкі нац. характару, адчуваннем ірацыянальнасці бунту і абсурднасці лёсу чалавека ў сутыкненні з катаклізмамі гісторыі, раскрыццём псіхал. стану героя ў канфліктных і драм. сітуацьіях, часта з дамешкам іроніі і сарказму: «Зімовыя прыцемкі» (рэж. СЛенартовіч), «Пятля» (рэж. В.Е.Хас), «Вольны горад» (рэж. С.Ружэвіч), «Канал», «Попел і дыямент» (рэж. К.Вайда), «Героіка» (усе 1958) і «Касавокае шчасце» (1959), «Пасажырка» (1963; абодва рэж. А.Мунк), «Маці Іаанна ад Анёлаў» (1961, рэж. Е.Каваляровіч) і інш. Вядучьм акцёры гэтага перыяду Т.Ламніцкі, З.Цыбульскі, Л.Вініцкая, Г.Галоўбек, Б.Кабеля, Б.Крафт, Э.Кшыжэўская, Л.Немчык, А.Паўлікоўскі, Т.Янчар і інш. У 1960-я г. дэбютавалі рэж. К.Занусі, Р.Палянскі («Нож y вадзе», 1961), Е.Скалімоўскі («Апісанне», 1964) і інш. Сярод лепшых экранізацый «Крыжакі» (1960, рэж. A. Форд), «Пан Валадыеўскі» (1969) і «Патоп» (1974, абодва рэж. Е.Гофман) паводле Сянкевіча, «Фараон» (1965, рэж. Кдваляровіч), «Рукапіс, знойдзены ў Сарагосе» паводле Я.Патоцкага (1965), «Лялька» паводле Б.Пруса (1968; абодва рэж. Хас), «Зямля запаветная» (1975, рэж. Вайда) і інш. Сярод вядучых акцёраў Д.Альбрыхскі, Б .Бршьская, B. Голас, М.Камароўская, АЛапіцкі, C. Мікульскі, Я.Навіцкі, П.Ракса, Б.Ты-
шкевіч і інш. У 1970—80-я г. ўзнікла т.зв. кіно маральнага неспакою, якое характарызавалася нязгодай з рэчаіснасцю, што дэградавала асобу чалавека: фільмы Вайды («Чалавек з мармуру», 1979; «Чалавек з жалеза», 1981), Занусі («Ілюмінацьм», 1973; «3 далёкага краю», 1981), К.Кеслёўскага («Дэкалог», 1988), А.Голанд («Правінцыяльныя акцёры», 1979; «Гарачка» паводле А.Струга, 1980). З’явілася новае пакаленне акцёраў: К.Кольбергер, М.Кондрат, Е.Радзівіловіч, Е.Штур, К.Янда і інш. Здымаліся меладрамы і забаўляльныя фільмы: «Ва-банк I» (1982), «Ва-банк II» (1985, рэж. абодвух Я.Махульскі), «Знахар» (паводле Т.Далэнгі-Мастовіча, 1982, рэж. Гофман) і інш. 3 1989 y выніку паліт. змен пашырылася плынь «звядзення рахункаў», якая запаўняла т.зв. белыя плямы ў гісторыі краіны: «Уцёкі з кіно «Свабода» (рэж. В.Марчэўскі), «300 міль да неба» (рэж. М.Дэйчар, абодва 1989), «80 мм да Еўропы» (1993, рэж. МЛазінскі), дакумент. фільмы пра Катынь, лёс палякаў y Сібіры, Казахстане і інш. У 1990-я г. ў кінематографе П. значную ролю адыгрывала творчасць новага пакалення рэжысёраў, якія выяўлялі свае адносіны да хуткіх перамен y жыцці грамадства: «Кроль» (1991), «Псы» (1992), «Псы-2» (1994, усе рэж. В.Пасікоўскі), «Чалавек з...» (рэж. К.Шалайскі), «Кантраляваныя размовы» (рэж. С.Хенцінскі), «Лепш быць прыгожай і багатай» (рэж. Ф.Баян, усе 1993) і інш. Агульначалавечая праблематыка ўэдымаецца ў фільмах «Падвойнае жьвдцё Веранікі» (1991), «Тры колеры: Сіні. Белы, Чырвоны» (1992—93, рэж. усіх Кеслёўскі), «Дотык рукі» (1992), «Жьвдцё як смяротная хвароба, што перадаецца палавым шляхам» (2000, рэж. абодвух Занусі) і інш. Здымаліся фільмы на гіст. тэматыку («Эскадрон», 1992, рэж. Ю.Махульскі). Экранізаваліся творы Міцкевіча («Пан Тадэвуш», рэж. Вайда), Сянкевіча («Агнём і мячом», рэж. Гофман, абодва 1999). Сярод вядучых акцёраў А.Бяджынская, Я.Гаяс, БЛінда, О.Любашэнка, Ц.Пазура, А.Ферэнцы і інш. Праводзяцца Усяпольскія фестывалі ка-
Да арт. Польшча. Выданні Беларускага грамадска-культурнага таварыства ў Польшчы. 1960-я г. Да арт. Полыііча. Калектыў «Каласкі* з Беластока ў час выступлення на V агульнапольскім фестывалі «Беларуская песня-98».
ПОЛЫ1ІЧА___________
501
роткаметражных (з 1961)1 маст. (з 1974) фільмаў, Міжнар. фестываль кароткаметражных фільмаў (1964) y Кракаве. Беларусы ў Полыпчы. Бел.-польскія кантакты вядомы з часоў Кіеўскай Русі (гандл. сувязі, дынастычныя шлюбы, ваен. сутыкненні і г.д.), бел. прысутнасць y П. і абмен насельніцтвам пачаліся ў час ВКЛ. Продкі беларусаў часта траплялі на польскія землі як ваеннапалонныя. Напр., калі ў 1325 вял. кн. ВКЛ Гедзімін аддаў сваю дачку Альдону за Казіміра, сына Уладзіслава I Лакеткі, з П. ў ВКЛ была вернута пэўная колькасць ваеннапалонных, a ў складзе світы Альдоны ў П. накіраваны выхадцы з ВКЛ. Умоўна лічыцца, што ў сярэдзіне 14 ст. ў П. жыло каля 40 тыс. продкаў беларусаў. У выніку Люблінскай уніі 1569 беларусы і палякі амаль да канца 18 ст. былі ў адзінай федэратыўнай дзяржаве — Рэчы Паспалітай. Пасля 3 падзелаў Рэчы Паспалітай пэўная колькасць беларусаў жыла на этнічна польскіх землях y складзе Рас. імперыі. Паводле перапісу 1897 y Прывіслінскім краі беларусы складалі 6,7% усяго насельніцтва (каля 30 тыс. чал.), найбольш y Сувалкаўскай (27 525 чал.) і Варшаўскай (1354 чал.) губернях. Пасля 1-й сусв. вайны, калі была адноўлена назалежная польская дзяржава, на яе землях засталася частка этн. беларусаў. Павелічэнне тут колькасці беларусаў адбылося за кошт Заходняй Беларусі, якая да вер. 1939 знаходзілася ў складзе П. Паводле падлікаў стат. органаў СССР лічылася, што ў П. засталося 3250 тыс. беларусаў. Паводле польск. перапісу насельніцтва ад 30.9.1921 y краіне налічвалася 1035 тыс. беларусаў, але перапісчыкі не ўлічвалі бел. жыхароў Віленшчыны, запісвалі палякамі беларусаў-католікаў і інш. Вынікі перапісу насельніцтва ад 9.12.1931, які ахопліваў усю тэр. П., таксама не былі дасканалымі: паводле моўнага крытэрыя беларусамі лічылася 990 тыс. чал. (3,1% насельніцтва П.). Розныя даследчыкі вызначаюць коль-
502
полюс
касць беларусаў y П. ў гэты перыяд ад 1,2 да 2 млн. чал. (ад 4,3 да 6% усяго насельніцтва П.). Па падліках польск. гісторыка А.Жарноўскага, y П. жыло каля 1,7 млн. беларусаў, a паводле Е.Тамашэўскага, — 1,95 млн., y т.л. ў Палескім ваяв. 654 тыс., Навагрудскім 616 тыс., Віленскім 407 тыс., Беластоцкім 269 тыс. чал. Беларусы былі трэцяй па колькасці нац. меншасцю ў П. (пасля ўкраінцаў і яўрэяў). Паводле польск. даследчыкаў Г.Халупчака і Т.Браварака, y П. ў гэты час жыло каля 1,9 млн. беларусаў (5,9% ад усяго насельніцтва П.), y т.л. ў Палескім ваяв. яны складалі 43,4%, Навагрудскім — 39,1%, Віленскім — 22,7% і Беластоцкім — 16,3% насельніцтва. Да 1938 колькасць беларусаў y П. павялічылася да 2750 тыс. чал. Пры гэтым з-за мала- і беззямелля, беспрацоўя, адм. праследаванняў частка беларусаў эмігрыравала ў краіны Зах. Еўропы, Паўн. і Паўд. Амерыкі (з 1921 па 1939 каля 145 тыс. чал., a паводле бел. даследчыка А.А.Ракава — каля 190 тыс. чал.). У Зах. Беларусі — адносна адсталай агр. ускраіне П. — абс. большасць насельніцтва складалі сяляне (каля 90%), 7% — наёмныя рабочыя (да 20 тыс. чал.). Малалікімі былі бел. інтэлігенцыя і памешчыкі (апошнім належала толькі 4,1% маёнткаў). Польскія ўлады праводзілі палітыку прымусовай паланізацыі і асіміляцыі беларусаў. Як і інш. нац. меншасці, беларусы служылі ў Войску Польскім, удзельнічалі ў абарончых баях пач. 2-й сусв. вайны (гл. ў арт. Польская кампанія 1939), уваходзілі ў Андэрса армію, Армію Краёву, Першую польскую пяхотную дывізію імя Т.Касцюшкі і інш. антыфаш. ваен. фарміраванні. У канцы 2-й сусв. вайны паводле сав.-польск. пагадненняў аб мяжы ад 26Д.1944 і 16.8.1945 улады СССР перадалі П. са складу БССР 17 раёнаў Беластоцкай і 3 раёны Брэсцкай абласцей, населеныя пераважна беларусамі. У ходзе дэмаркацыі мяжы паміж П. і БССР і ўзаемнай рэпатрыяцыі насельніцтва з Беларусі ў П. (пераважна на Беласточчыну) y 1944—48 пераехалі больш за 270 тыс. чал. (паводле ўмоў рэпатрыяцыі беларусы-католікі дэкларавалі сябе палякамі). 3-за тэрору польск. нацыяналіст. падполля, неспрыяльнага эканам. становішча на Беласточчыне частка беларусаў пасялілася ў Альштынскім краі, Памор’і (раёны Гданьска і Шчэціна), Варшаве, Кракаве, Торуні і інш. гарадах. Да 1948 улады П. афіцыйна не прызнавалі існаванне бел. нац. меншасці ў краіне. Арганізаваная нац.-культ. дзейнасць беларусаў, якая пачалася тут y канцы 1940-х г. з аднаўлення бел. школьніцтва, актывізавалася ў 1956, калі ў П. створаны Беларускае грамадска-культурнае таварыства (БГКТ), кафедра бел. філалогіі ў Варшаўскім ун-це і інш. 3 1956 выдаецца газ. «Ніва», з 1957 — «Беларускі каляндар», з 1958 дзейнічае літ.-маст. аб’яднанне
«Белавежа», створаны бел. ліцэі ў гарадах Бельск-Падляскі і Гайнаўка (Беласточчына). Паводле сац. статуса да канца 1950-х г. большасць беларусаў y П. былі сялянамі. У 1970-я г. і ў час ваен. становішча 1981—83 з-за абмежаванняў з боку польскіх улад назіраўся спад грамадска-культ. актыўнасці беларусаў. У 1980-я г. ўзніклі Бел. аб’яднанне студэнтаў (1981, зарэгістравана ў 1988), Гайнаўскі музей помнікаў беларуекай культуры, шэраг бел. выд-ваў і перыяд. выданняў. Уліку этнічнага складу насельніцтва П., y т.л. беларусаў, y сучасных перапісах не вядзецца. Да канца 1980-х г. y П., на думку польск. даследчыка К.Падляскага, жыло ад 250 да 400 тыс. беларусаў, паводле звестак Польск. аўтакефальнай правасл. царквы — 290 тыс. беларусаў ( /з яе вернікаў), a паводле статыстыкі выбараў y сейм 1989 па Беласточчыне беларусы складалі тут 30% насельніцтва (206,8 тыс. чал.), y тл. ў Беластоку 25% (65,5 тыс. чал.), Бельску-Падляскім і Гайнаўцы па 65% (адпаведна 17,2 і 15,1 тыс. чал.). У 1990-я г. зарэгістраваны Рада бел. арг-цый y П., Саюз гмін усх. Беласточчыны, Зьвяз бел. моладзі, Бел. гіст. т-ва (кіраўнік А.Латышонак), Асацыяцыя бел. журналістаў і інш. Створаны Згуртаванне варшаўскіх беларусаў, бел. культ.-асв. т-ва ў Гданьску «Хатка» (з 1992), бел. гурток y Ольштыне. 3 1992 y Варшаве працуе бел. рэдакцыя Польск. радыё. У 1995 бел. мова выкладался ў 44 школах і 2 ліцэях Беласточчыны. 3 1997 y Беластоку існуе ун-т (б. філіял Варшаўскага ун-та), дзе ёсць кафедра бел. культуры. У 1997 y сейм выбраны кіраўнік БГКТ Я.Сычэўскі. Гісторыю, культуру, побыт бел. дыяспары ў П. адлюстроўваюць даследаванні А.Глагоўскай, А. і Я. Мірановічаў, Ю.Туронка і інш. польск. гісторыкаў бел. паходжання; выдаюцца літ. творы А.Барскага (А.Баршчэўскага), М.Гайдука, С.Яновіча, В.М.Шведа і інш. бел. пісьменнікаў П. Абароне правоў і інтарэсаў бел. этн. супольнасці ў П. служаць Дэкларацыя аб бел.-польск. адносінах (падпісана ў кастр. 1990), пагадненне аб супрацоўніцтве паміж Мін-вам нар. адукацыі П. і Мін-вам адукацыі Беларусі (сак. 1992), бел.польскі Дагавор аб добрасуседстве і супрацоўніцтве ад 23.6.1992 і пагадненне аб магчымасці ўзаемнага працаўладкавання i eau. абароны грамадзян абедзвюх краін. Літ:. Краткая лсторня Польшн: С древнейшнх времен до нашмх дней. М., 1993; S a m s o n o w i c z Н. Historia Polski do roku 1795. 5 wyd. Warszawa, 1990; K i e n i e w i c z S. Historia Polski 1795— 1918. Warszawa, 1987; R o s z k o w s k i W. Najnowsza historia Polski 1918— 1989. Warszawa, 1991; Л о й к о Л.В. Полвтвческая борьба в Польше (70—80 гг.). Мн., 1995; Ч а с н о ў с к і М.Э. Сістэмныя пераўтварэнні ў Рэспубліцы Польшча (1989— 1999). Мн., 2000; Нсторня польской лнтературы. T. 1—2. М„ 1968—69; Г о р с к н й Н.К. Польсюш нстормческяй роман н проблема ясторнзма. М., 1963; Ц ы б е н к о Е.З. Польскнй соцнальный роман 40—70-х r. XIX в. М., 1971; Л н п а т о в А.В. Возннкновенне польского просветктельского романа. М.,
1974; Л о й к a А.А., П е р к і н Н.С. Белару-: ска-польскія літаратурныя ўзаемасувязі ў Х0С ст. Мн., 1963; Адам Міцкевіч і сусветна* культура. Т. 1—5. Гродна etc., 1998—2000; Literatura polska: Przewodnik encyklopedyczny. T. 1—2. Warszawa, 1984—85; Slownik literatuty staropolskiej. Wroclaw, 1990; Slownik literatuty polskiej XIX wieku. Wroclaw, 1991; Slownik literatury polskiej XX wieku. Wroclaw, 1992; Т а н а н а е в а Л.Н. Польское нзобразнтельное мскусство люхм Просвеіцення: Жнвопнсь. Рнсунок. М., 1968; Я е ж. Сарматскм портрет: Йз нсторня пол. портрета эпохн барокко. М., 1979; L o z i n s k i J.Z. Pomniki sztuki w Polsce. T. 1—2. Warszawa, 1985—92;] Kçbtowski J. Dzieje sztuki polskiej. Warszawa, 1987; M i l o b ç d z k i A. Architektura ziem Polski. Krakdw, 1994; Z dziejow polskiej kultury muzycznej. T. 1—2. Krakow, 1958—*66; B a c u l e w s k i K. Polska twôrczosd kompozytorska, 1945—1984. Krakdw, 1987; B a r t k o w s k i B. Polskie épiewy religijne w Zywej tradycji: Style i formy. Krakdw, 1987; Ш н д л о в с к н й P. Театр в Польше. Bapшава, 1972; Dzieje teatru polskiego. T. 1—5. Warszawa, 1977—93; Almanach sceny polskiej. T. 1—28. Warszawa, 1961—94; Р у б а н о в а H.H. Польское кнко: Фнльмы o войне я оккупацнм, 1945— 1965. М., 1966; С о б о л е в Р.П. Встреча с польскнм кнно. М., 1967; К у ш е в с к н й С. Современное польское кнно: Пер. с пол. Варшава, 1978; Historia I filmu polskiego. T. 1—6. Warszawa, 1966—94; Encyklopedia kultury polskiej XX wieku: Film. ] Kinematografia. Warszawa, 1994; P o d 1a s k i K (Skaradziriski B.). Biatorusini, Litwini, Ukrairicy. I Bialystok, 1990; G o m d l k a K. Biatorusini w II Rzeczypospolitej. Gdansk, 1992; M i r o - ! n o w i c z E. Biatorusini w Polsce, 1944— 1949. I Warszawa, 1993; Я г о * . Biatorusini/ / Mniejszosci narodowe w Polsce: Paristwo i spoleczeristwo polskie a mniejszosci narodowe w okresach przetomow politycznych (1944—1989). Warszawa, 1998. Л./.Рогач (прырода, насельнііггва, гаспадарка), Л.В.Лойка (гісторыя), І.Г.Елісееў (узброеныя сілы), В.В.Мацюшэнка (асвета), Г.М.Мамй (друк, радыё, тэлебачанне), С.П.Мусіенка (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыуна-прыкладное I маетацтва), А.А.Лабовіч (тэатр), В.Ф.Нячай (кіно), Л.У.Языковіч (беларусы ў Польшчы).
I
П0ЛЮС I ПАЛЙРА, спалучаныя пункт і прамая, якія характарызуюць уласцівасці ліній 2-га парадку. Калі пункг Р і прамая Qt& размешчаны адносна крывой 2-га парадку L так, што для адвольнага пункта Q выконваецца роўнасць M2Q/QMi = М Р/РМ, (гарманічнае размяшчэнне пункгаў М„ М2, P, Q), т о пункт Р наз.
полюсам, a прамая 0, Q2 — яго палярай. Паляра пункга, што знаходзіцца на лініі L, супадае з датычнай y гэтым пункце. Аналагічна вызначаюцйа полюсы і палярныя плоскасці для паверхняў 2-га парадку. П. і п. выкарыстоўваюцца ў праектыўнай геаметрыі.
водзін неперарыўных фіз. сістэм. Ураўненні фіз. поля вызначаюць асн. закон руху (закон змены станаў) фіз. сістэмы. Рашэнні гэтых ураўненняў — функцыі фіз. поля — апісваюць магчымыя станы сістэмы.
П0ЛЮ СЫ ГЕАГРАФЙНЫЯ, пункт перасячэння восі вярчэння Зямлі з зямной паверхняй. Адрозніваюць Паўночны полюс і Паўднёвы полюс. У полюсах зыходзяцца ўсе мерьідыяны зямныя (геаграфічныя). На П.г. няма звычайных кірункаў свету, няма падзелу на дні і ночы, таму што каля паўгода Сонца не апускаецца за гарызонт і каля паўгода не ўзыходзіць (гл. Палярны дзень, Палярная ноч). Яны перамяшчаюцца па зямной паверхні па складанай траекторыі, якая то закручваецца, то раскручваецца, не выходзячы з квадрата са стараной 26 м.
Квантава-рэлятывісцкая П.т. грунтуецца на аб’яднанні спец. адноснасці тэорыі і квантавай механікі і складае аснову тэорыі злементарных часціц і іх узаемадзеянняў. Падзяляецца на класічную тэорыю поля (першасна квантаваную) і квантавую тэорыю поля (другасна квантаваную). Кожнаму тыпу элементарных часціц (як першасных крыніц і як пераносчыкаў фундаментальных узаемадзеянняў) ставіцца ў адпаведнасць класічнае або квантавае пале. Функцыі класічнай П.т. апісваюць 1 элементарную часціцу ў квантавамех. сэнсе, функцыі квантавай П.т. становяцца аператарамі і выкарыстоўваюцца для апісання сістэм з пераменнай колькасцю часціц (квантаў дадзенага поля). Класіфікацыя і ідэнтыфікацыя элементарных часціц y межах класічнай П.т. ажыццяўляецца на аснове ўліку трансфармацыйных уласцівасцей функцый поля адносна пераўгварэнняў прасторава-часавай і інш. тыпаў сіметрыі. На падставе Нётэр тэарзмы ўстанаўліваюцца універсапьныя і спецыфічныя захавання законы і вызначаюцца выразы (у тэрмінах функдый фіз. поля) для велічынь, якія захоўваюцца і вымяраюйца эксперыментальна. У калібровачнай палявой тэорыі фундаментальных узаемадзеянняў пераход ад лінейных ураўненняў свабодных палёў да нелінейных ураўненняу узаемадзейных палёў (элементарных часціц) ажыццяўляецца на аснове калібровачнай інварыянтнасці П.т. адносна лакальных пе-
П0ЛЮ СЫ ГЕАМАГНІТНЫЯ, гл. ў арт. Магнітныя палюсьі Зямлі. П0ЛЮ СЫ СВЁТУ П а ў н о ч н ы і Паўднёвы, пункты перасячэння восі свету з нябеснай сферай. Паблізу Паўн. П.с. знаходзіцца Палярная зорка. He ўдзельнічаюць y сутачным вярчэнні нябеснай сферы, але з прычыны прэцэсіі павольна перамяшчаюцца адносна зорак па эліпсе, які не замыкаецца, з вуглавым памерам вял. паўвосі 26°27' і робяць поўны абарот за 26 тыс. гадоў. Пры гэтым з-за нутацыі маюць месца невялікія ваганні П.с. П0ЛЮ СЫ ХбЛАДУ, мясцовасці на зямным шары з найбольш нізкімі тэмпературамі паветра каля зямной паверхні. У Паўн. паўшар’і П.х. знаходзяцца ў Расіі, y Рэсп. Саха (Якуція), y раёне Аймякона — Верхаянска (мінім. т-ры блізкія да -72,2 °С), a таксама ў Грэнландыі (ніжэй за -65 °С). У Паўд. паўшар’і П.х. ва Усх. Антарктьшзе, дзе на станцыі «Усход», на выш. каля 3500 м y 1983 зарэгістравана т-ра -89,2 °С. Сярэднія гадавьм т-ры ў гэтым раёне (-56 °С) таксама самыя нізкія на Зямлі. П0ЛЮСЫ ЦЯПЛА, мясцовасці на зямным шары з найбольш высокімі тэмпературамі паветра каля зямной паверхні, звычайна ў трапічных паясах. У Паўн. паўшар’і: y пустыні Tap y Індыі (да 53 °С), y пустыні Махаве (Даліна Смерці) y ЗНІА (да 56,7 °С), y Лівійскай пустьші каля Эль-Азізіі (да 57,8 °С). У Афрыцы (у р-не г. Масаўа, y Эфіопіі) самая высокая сярэднегадавая т-ра паветра на Зямлі (30,2 °С). У Паўд. паўшар’і найвыш. т-ра паветра: y даліне р. Фліндэрс y Аўстраліі (53 °С), y даліне р. Парана ў Паўд. Амерыцы (47 °С). У Сусветным ак. найвыш. т-ры паверхневага слоя вады ў Персідскім зал. (35,6 °С), y паўд. ч. Чырвонага м. і ў Мексіканскім зал. (33 °С). П0ЛЯ ТЭ0РЫ Я ў ф і з і ц ы, раздзел тэарэт. фізікі, які вывучае палі фізічньм. Функцыі поля выкарыстоўваюцца для апісання ўласцівасцей і па-
раўтварэнняў дынамічнай сіметрыі кожнага тыпу ўзаемадзеянняў. У выніку атрымліваюцца калібровачныя палі, адказныя за адпаведныя ўзаемадзеянні. Кванты такіх палёў (фатон, слабыя базоны, глюоны) выконваюць функцыі першасных пераносчыкаў эл.-магн., слабага (электраслабага) і моцнага ўзаемадзеянняў адпаведна, першаснымі крыніцамі якіх з’яўляюцца лептоны, кваркі і іх антычасціцы.
На Беларусі даследаванні па П.т. пачаліся ў 1940—50-я г. пад кіраўніцгвам Ф.І. Фёдарава; праводзяцца ў Ін-це фізікі Нац. АН, БДУ, Гомельскім дзярж. ун-це і інш. Л і т Б о г о л ю б о в Н.Н., Ш н р к о в Д.В. Введенне в теорню квантованных полей. М., 1957; Б о г у ш А.А., М о р о з Л.Г. Введенне в теорню класснческнх полей. Мн., 1968; Б о г у ш А.А. Введенне в калнбровочную палевую теорню электрослабых взанмодействнй. Мн., 1987. АА.Богуш.
П бЛ Я ТЭ0РЫ Я ў м а т э м а т ы ц ы , раздзел алгебры, што вывучае матэм. палі (гл. Пале ў матэматыцы). У матэматычнай фізіцы П.т. вывучае адлюстраванні мностваў каардынат прасторы і часу на адпаведныя мноствы функцый. Пры гэтым кожнаму пункту прасторы ў зададзены момант часу ставяцца ў адпаведнасць адна ці некалькі функцый — адна- ці многакампанентныя функцыі поля. Змены ў прасторы і часе функцый поля апісваюцца дыферэнцыяльнымі ўраўненнямі — ураўненнямі поля, рашэнні якіх вызначаюць выразы функцый паля. П.т. павінна задавальняць патрабаванні інварыянтнасці адносна пераўтварэнняў універсальнай сіметрыі прасторы і часу, што забяспечваецца за кошт выкарыетання функцый з пэўнымі трансфармацыйнымі ўласцівасцямі пры пераходзе ад адной інерцыяльнай сістэмы адліку да другой. У адпаведнасці з гэтым вызначаюцца скалярныя (1-кампанентныя), вектарныя (3- і 4-кампанентныя),
ПОМАЗАЎ
503
тэнзарныя і інш. палі. 3 дапамогай аперацыі дыферэнцавання ўводзяцца матэм. характарыстыкі палёў — градыент (для скалярнага поля), дывергенцыя і ротар (для вектарнага поля). АА.Богуш.
П 0ЛЯК (Poliak) Сяверын (10.1.1907, Варшава — 1987), польскі паэт, перакладчык. Скончьіў Варшаўскі ун-т (1934). У 2-ю сусв. вайну падполыпчык, удзельнік Варшаўскага паўстання 1944. Друкаваўся з 1928. Аўтар зб-каў вершаў «Гадзіна жыцця» (1946), «Снарад і слова» (1952), «Выбраныя вершы і пераклады» (1954), «Праніканнё» (1965), «Бяссонне» (1975), эсэ «Падарожжа за тры моры. Эскізы пра рускую літаратуру» (1962), «Турботы паэтаў. Пра рускую паэзію XX ст.» (1972), «Рухомьм іраніцы» (1988) і інш. Складальнік і перакладчык бел. паэзіі ў анталогіі «Сто трыццаць паэтаў» (1957), для якой пераклаў вершы Я.Купалы, Я.Коласа, М.Танка, П.Броўкі, А.Куляшова, П.Панчанкі. Вершы Я.Купалы ў перакладзе П. апубл. ў зб. «Беларускія вершы» (1971). Перакладаў вершы ГАхматавай, А.Блока, У.Маякоўскага, Б.Пастарнака і інш. На бел. мову паасобныя яго вершы пераклалі С.Дзяргай, П.Макаль. В.І.Гапава. «ПОЛЯРНАЯ ЗВЕЗДА», рускія літ. альманахі 19 ст. 1) літ. альманах, легальны орган дзекабрыстаў. Выдаваўся ў 1823— 25 y Пецярбургу А.А.Бястужавым і К.Ф.Рылеевым. Выйшлі 3 кнігі. У ім друкавалі свае творы А.Пушкін, А.Грыбаедаў, І.Крылоў, В.Жукоўскі, Я.Баратынскі, В.Кюхельбекер, Ф.Булгарын і інш., літ. крытычныя арт. Бястужава. Перастаў існаваць y сувязі з паўстаннем 14.12.1825. 2) Літ.-паліт. альманах Вольнай рус. друкарні, які вьшаваў А.Герцэн (з 1856 разам з М.Агаровым). У 1855— 62 y Лондане выдадзена 7 кн., y 1868 (на 1869) y Жэневе 8-я кн. Назва, малюнак на вокладцы профіляў 5 пакараных смерцю дзекабрыстаў, эпіграф «Няхай жыве розум!», змест зборнікаў сведчылі аб пераемнасці традыцый дзекабрыстаў. На старонках «П.з.» надрукаваны ўспаміны дзекабрыстаў, асобныя творы Пушкіна, МЛермантава, В.Бялінскага, М.Някрасава, Герцэна, Агарова. Тайнымі карэспандэнтамі ў Расіі былі амнісціраваныя дзекабрысты І.Дз.Якушкін, М.А.Бястужаў, М.І.Мураўёў-Апостал, a таксама І.Тургенеў, І.Аксакаў і інш. «П.з.» выступала супраць самадзяржаўя, прыгоннііггва, адыграла вял. ролю ў развіцці грамадскай думкі і л-ры ў Расіі. Публ.: Полярная звезда. М.; Л., 1960; Полярная звезда: Журнал А.Н.Герцена н Н.П.Огарева: [Факс. над.]. Вып. 1—9. М., 1966—68.
П0МАЗАЎ Вікгар Пягровіч (23.6.1949, г. Гомель — 14.5.1986), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1976, клас П .Падкавырава), y 1979—81 вы-
504
помнік
кладаў y ёй. Асн. жанры творчасці: вак.сімф. музыка і музыка для нар. аркестра. У аркестравым стылі спалучаў сучасную тэхніку інстр. пісьма і розныя прынцыпы нар. выканальніцтва. Яго музыцы ўласцівы апора на нац. муз. фальклор, тэатральнасць, яркая вобразнасць. Удала распрацоўваў тэму муз. гумару. Пісаў музыку для тэатра, кіно, тэлебачання. Сярод тв.: сімфонія (1979), «Паэма» (1976) для сімф. арк.; сюіта «Арэшак» (1980); раманс для сімф. арк. (1981); вак.-сімф. паэмы «Янка Купала» (1982), «Памяць» (1984), «Заслаўская легенда» (1985); кантата «Песня згоды» (1979) на вершы П.Макаля; нар. сцэны «Калядкі» (1976); сюіта-жарт «Вясковыя музыкі» (1980), сюіта «Батлейка» (1984) для нар. арк.; вак. цыкл на вершы М.Багдановіча і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1986 (пасмяротна). І.М.Шмелькіна. п б м н ік , 1) y шырокім значэнні — аб’ект, які з’яўляецца часткай культурнай спадчыны краіны, народа, чалавецтва. Паводле тыпалагічных прыкмет вылучаюць археалагічнш помнікі, П. гісторыі, архітэктуры, мастацтва (гл. Помнікі гісторыі і культуры, Мемарыяльныя збудаванні, Манументальнае мастацтва, Манументальная скульптура, Манументальны жывапіс), пісьменнасці (летапісы, казанні, жыціі, словы, хронікі, пасланні, евангеллі, мемуары і інш.). Распрацавана сістэма дзярж. і грамадскіх мерапрыемстваў па ахове П. (гл. Ахова гісторыка-культурнай спадчыны). 2) У вузкім значэнні — твор манум. мастацтва (архітэктура, скульптура, жывапіс) на ўшанаванне памяці пэўнай асобы ці ў гонар знамянальнай падзеі, часцей y выглядзе статуі, бюста, скулытг. групы, калоны, абеліска, арх. збудавання, штучна насыпанага кургана і інш. Звычайна такім П. уласціва функцыя актыўнага грамадскага ўздзеяння, якая выяўляецца не толькі ў іх ідэйнай праграме, але і ў характары іх пастаноўкі і пластычнай трактоўкі. П., разлічаныя, як правіла, на агляд іх вял. колькасцю людзей, адыгрываюць важную ролю ў арг-цыі навакольнай прасторы. Прататыпамі П. былі стараж. пахавальныя збудаванні (мегаліты, курганы, абеліскі, піраміды, грабніцы, надмагіллі і інш.). Асн. кампазіцыйныя тыпы П. склаліся ў ант. мастацтве: алегарычныя ці партрэтныя статуі і скульпт. групы (група тыраназабойцаў Гармодыя і Арыстагітана ў Афінах, 477 да н.э.), конныя статуі (статуя Марка Аўралія, 161— 180, y 1538 устаноўлена на пл. Капітолія ў Рыме), стзлы, аркі трыумфальньія, трыумфальныя калоны (калона Траяна ў Рыме, 111— 114, арх. Апаладор з Дамаска). Сярод П. сярэдневяковай Еўропы найб. вылучаюцца крыжы, якімі адзначалі памятныя месцы, a таксама (пераважна на 3) скульпт. выявы данатараў. Традыцыяй многіх краін (у тл. дапятроўскай Русі) было ўвекавечванне знамянальных падзей узвядзеннем культавых пабудоў (Васіля Блажэннага храм y Маскве, узведзены ў памяць перамогі над Казанскім ханствам). У Італіі майсгры Адраджэння, выкарыстоўва-
ючы стараж.-рым. спадчыну, адрадзілі традыцыі свешах П. (конныя статуі какдацьераў Гатамслаты ў Падуі, 1447—53, скульпт. Данатэла, і Калеоні ў Венецыі, 1479—88, скульпт. А. дэль Верок’ё). У эпоху маньерызму з’явіліся тэндэнцыі да пышнай рэпрэзентатыўнасці і ўрачыстасці, y перыяд барока і класіцызму яны ўзмацніліся. П. (пераважна манархам і палкаводцам) часта адыгрывалі важную ролю ў гар. забудове (П. Пятру I y Пецярбургу — «Медны коннік», 1768—78, скульпт. Э.М.Фальканэ). У перыяд ампіру зноў узводзілі арх. манументы, прысвечаныя ваен. перамогам (трыумфальная арка на б. пл. Зоркі, цяпер пл. дэ Голя ў Парыжы, 1806— 37, арх. Ж.Ф.Шальгрэн; Аляксандраўская калона ў Пецярбургу, 1830—34; арх. А.А.Манферан). У 2-й пал. 18 ст. і асабліва ў 19 ст. ставілі П. выдатным грамадскім дзеячам і творчым асобам (І.А.Крылову ў Пецярбургу, 1848—55, скульпт. П.К.Клот; І.В.Гётэ і Ф.Шылеру ў г. Веймар, 1857, скульпт. Э.Рычаль); дпя іх характэрны сімволіка, алегарызм, эклектычная стылістыка. П. канца 19 — пач. 20 ст'. адметныя гіганцкімі маштабамі (Віктару Эмануілу II y Рыме, 1885— 1911, арх. Дж.Саконі), празмерна грубымі формамі (О.Бісмарку ў г, Гамбург, 1901—06, скульпт.
скве, 1980, скульпт. П.Бандарэнка, і інш.). Пасля Вял. Айч. вайны пашыраны мемар. збудаванні (у Трэптаў-парку ў Берліне, на Піскароўскіх могілках y Пецярбургу, Малахавым кургане ў Валгаградзе), партрэтныя манументы і П. з уключэннем рэальных узораў ваен. тэхнікі (танкі, самалёты і інш ). Сучасныя П. характарызуюцца разнастайнасцю тыпаў, вял. дыяпазонам маст. сродкаў ад рэаліст. да абстрактных.
На Беларусі П. розных відаў (камяні, крыжы, курганы і інш.) вядомы са старажытнасці. 3 17 ст. найб. пашыраны надмагіллі. У 19 ст. ставілі бюсты царам і вяльможам [Аляксандру II y б. Саборным (цяпер сквер на пл. Свабоды) скверы ў Мінску, не захаваўся]. У 1908 устаноўлены Ляснянскі мемарыяльны комплекс, y 1912 — П. героям вайны 1812 y Віцебску (арх. І.Фамін), П. Перамогі 1812 y г. Кобрын (арх. Д.Маркаў), Салтанаўская мемарыяльная капліца і інш. У 1920-я г. стваралі П. дзе-
Да арт. Поннік. Конная статуя Марка Аўрэлія ў Рыме. 161— 180. ГЛедэрэр). У 20 ст. актуальнасць набыла ідэя стварэння арх. і скульпт. мемар. комплексаў, прысвечаных памяці ахвяр 1-й і 2-й сусв. войнаў. Яны ўяўляюць сабой развітыя аб’ёмна-пластычныя прасторавыя кампазіцыі, якія могуць уключаць арх. збудаванні, традыц. мемар. формы (абеліск, стэлу, шііту з рэльефамі і надпісамі, аркі, калоны) і манум. скульптуру (статуарную, рэльефную, алегарычнага характару). Многія П. гэтага часу вылучаюцца экспрэсіўнасцю, метафарычнай насычанасшо вобразаў («Зруйнаваны горад» y г. Ротэрдам, 1953, скульпт. В.Цадкін; помнік Я.Сібеліусу ў Хельсінкі, 1961—67, скульпт. Э.Хілтунен), з’явіўся новы тып невыяўл. П., бдізкі па духу да архітэктуры малых форм (П. ахвярам 2-й сусв. вайны ў г. Мілан, 1948). Сав. П., прысвечаныя выдатным асобам і падзеям мінулага і сучаснасці, y сукупнасці ўтвараюць вобразны летапіс гісторыі краіны. Першыя сав. П. па характары блізкія да станковай скульптуры, пазнейшым уласцівы манум. формы, якія спрыялі іх уключэнню ў гар. ансамбль ці навакольны ландшафг (Марcaea none ў Пецярбургу, Ю.А.Гагарыну ў Ма-
Поннік князю Давыду ў г. Давыд-Гарадок Брэсцкай вобл. 2000. Скульпт. АДранец, арх. Л.Левін.
ячам рэв. руху ў духу авангарднага мастацтва (Віцебск, не захаваліся). У 1930—50-я г. пераважалі П.-збудаванні, П.-манументы, якія з’яўляліся сведчаннем перамогі новага грамадскага ладу (помнік Леніну з рэльефнымі фрызамі на пастаменце на пл. Незалежнасці ў Мінску, скульпт. М.Манізер). У пасляваен. гады створаны ансамблі пл. Перамогі з Манументам Перамогі ў Мінску; устаноўлены бюсты і статуарныя П.,
прысвечаныя героям вайны: С.Грыцаўцу ў Мінску (скульпт. З.Азгур), К.Заслонаву ў Оршы (абодва 1955, скульпт. С.Селіханаў) і інш. У 1960—70-я г. створаны шырока вядомыя мемар. комплексы: помнік Вызваліцелям y Віцебску, Курган Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Беларусі, Брэсцкая крэпасць-герой, Хатынь; шматфігурныя скульпт. П. — Манумент y гонар маціпатрыёткі ў Жодзіне, помнік Я.Коласу з літ. персанажамі (скульпт. Азгур, арх. Ю.Градаў, Л.Левін), Я.Купалу са скульпт. групай фантана (абодва 1972, скулытг: А.Анікейчык, Л.Гумілеўскі, А.Заспіцкі, арх. Градаў, Левін) y Мінску, статуарны помнік Ф.Скарыне ў Полацку (1975, скульпт. А.Глебаў, І.Глебаў, Заспіцкі). П. 1980—2000-х г. прысвечаны пераважна дзеячам нац. гісторыі і культуры: статуарныя П. — М.Багдановічу ў Мінску (1981, скульпт. С.Вакар, арх. Ю.Казакоў, Л.Маскале-
кн. Нясвіжскага і М.К.Радзівіла Сіроткі ў Нясвіжы (1992, скульпт. Гумілеўскі), В.Бялыніцкага-Бірулі ў Бялынічах Магілёўскай вобл. і П. Масленікава ў Магілёве (1998, скульпт. У.Лятун). Створаны комплекс «Мінск — горад-герой», MeMap. храм-П. «Сынам Айчыны, што загінулі за яе межамі» на т.зв. Востраве мужнасці і смутку (1996, аўтары: Ю.Паўлаў, М.Каралёў, Т.Каралёва-Паўлава, В.Лапцэвіч, Г.Паўлава, А.Паўлаў, Д.Хамякоў), мемарыял на месцы мінскага гета на пл. Юбілейнай (1998— 2000, скульпт. Э.Полак, А.Фінскі, арх. Левін) y Мінску, помнік А.Гараўцу ў Віцебску (1995, скулытг. Арцімовіч, Інькоў, М.Канцавы, арх. В.Рыбакоў) і інш. Л.Г.Лапцэвіч.
П0МНІК ВЫЗВАЛІЦЕЛЯМ y В i u е б с к у, мемарыяльны комплекс y гонар воінаў-вызваліцеляў, партызан і падпольшчыкаў Віцебшчыны ў Вял. Айч.
Помнік Ю.АГагарыну
ў Маскве. Скульпт. П.Бандарэнка і інш. Надмагільны помнік В.Тураву. 1999. Скульпт. М.Якавенка.
віч), Сымону Буднаму ў Нясвіжы (1982, скульпт. С.Гарбунова), Рагнедзе і Ізяславу ў Заслаўі (скулытт. А.Арцімовіч, арх. І.Марозаў), Я.Драздовічу ў Мінску (1993, скульпт. І.Голубеў), Ф.Скарыне ў Празе (1996, скульпт. Э.Астаф’еў), Ефрасінні Полацкай y Мінску (1999) і Полацку (скульпт. Голубеў, арх. В.Ягадніцкі), С.Буднаму і В.Цяпінскаму (скульпт. Голубеў), кн. Давыду ў Давыд-Гарадку (скульпт. А.Дранец, арх. Левін), княгіні Соф’і Слуцкай y Слуцку (усе 2000; скульпт. М.Інькоў, арх. МДук’янчык), надмагільны помнік В.Тураву ў Мінску (1999, скульпт. М.Якавенка); П.-бюсты
1980.
вайну. Пастаўлены ў 1974 (арх. Ю.ІІІпіт, скульпт. Б.Маркаў, Я.Печкін) на Перамогі плошчы. Плошча мемарыяла знаходзіцца ніжэй за ўзровень пл. Перамогі (да яе вядуць 14 прыступак) і мае форму выцягнутага прамавугольніка. Да гал. манумента пракладзена дарога паміж 2 доўгімі басейнамі, з бакоў якіх пастаўлена па 5 прамавугольных пілонаў, на кожным з іх лічбы, што абазначаюць адзін з гадоў Вял. Айч. вайны. Па цэнтр. восі мемарыяла на высокім абрыве над р. Зах. Дзвіна ўзвышаецца гал. манумент. Ён складаецца з 3 трапецападобных пілонаў-абеліскаў (выш. 56 м), рэзка звужаных уверсе і аб’яднаных на вышыні 5 м 3-гранным звонку і круглым знутры маналітным скульпт. рэльефам, на гранях якога раз-
505
п о м н ік і
мешчаны сюжэтныя кампазіцыі «Воіны», «Партызаны», «Падпольшчыкі». У сярэдзіне манумента ўтвораны сімвалічны пантэон за кошт пілонаўабеліскаў, злучаных кальцом-фрызам з надпісам «Слава героям», завершаным паўсферай з адтулінай уверсе; унізе, на невысокім стылабаце выкладзена 5-канцовая зорка з чырвонага граніту, y сярэдзіне якой — Вечны агонь. Плошча мемарыяла пакрыта чырвоным бетонам, акаймавана газонамі і абмежавана падпорнымі сценкамі з паліраванага чырвонага граніту. Іл. гл. да арт. Перамогі плошча ў Віцебску. М.М.Яніцкая.
П0МНІКІ ГІСТ0РЫІ I КУЛЬТЎРЫ, аб’екты матэрыяльнай і духоўнай творчасці, якія маюць гіст. ці маст. каштоўнасць; своеасаблівае адлюстраванне гісторыі народа. Вылучаюць тыпалагічныя групы помнікаў: археалогіі, гісторыі, ар-
Помюк Ф.Скарьше ў г. Полацк Віцебскай вобл. 1975. АЗаспіцкі.
Скульпт.
А.Глебаў,
І.Глебаў,
хітэктуры і горадабудаўніцтва, мастацтва, дакументальныя. П.г. і к. адыгрываюць важную ролю ў патрыят. і духоўным выхаванні людзей усіх дзяржаў і нацый, складаючы вобразны летапіс іх гісторыі і культуры. Найб. вьшатныя помнікі сусв. значэння ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. На тэр. Беларусі П.г. і к. сусв. значэння са снеж. 2000 з’яўляецца Мірскі замкава-паркавы комплекс. У 1972 прынята міжнар. Канвенцыя па ахове сусв. культ. і прыроднай спадчыны, падпісаная большасцю краін свету. У Рэспубліцы Беларусь П.г. і к. прызнаны ўсенар. набыткам і ахоўваюцца дзяржавай. У Расіі захады па ахове асобных помнікаў старажытнасйі ўпершыню
506
п о м н ік і
прыняты Пятром I (1718, 1722). Указамі 1838 і 1839 зацверджана дзярж. апека над помнікамі, пачалася работа па іх уліку і каталагізацыі. У сав. час выдадзена больш за 15 дэкрэтаў па ахове помнікаў. На Беларусі 24.12.1923 СНК БССР прыняў пастанову аб абавязковай рэгістрацыі і ахове помнікаў мастацтва, старажытнасці і прыроды, якія знаходзіліся ва ўласнасці ўстаноў, т-ваў, прыватных асоб. Да 1925 ахову помнікаў ажыццяўляў Наркамат асветы БССР, потым Інбелкульт. Першы спіс помнікаў культуры зацверджаны пастановай СНК БССР ад 5.7.1926. У 1950 і 1957 праведзена перарэгістрацыя помнікаў, што зберагліся, зацверджаны новыя спісы помнікаў ваен. гісторыі, археалогіі, архітэктуры і мастацтва, якія падлягалі дзярж. ахове. У снеж. 1966 створана Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры. 3 1967 ахова помнікаў ускладзена на Мін-ва культуры БССР, a нагляд за іх станам — на выканкомы мясц. Саветаў і іх аддзелы культуры. У 1969 y БССР прыняты закон «Аб ахове помнікаў культуры», y 1978 — закон «Аб ахове і выкарыстанні помнікаў гісторыі і культуры», паводле якога з 1.11.1978 дзярж. кіраўніцтва па ахове помнікаў ажыццяўляў CM БССР, выканкомы абл., раённых, пасялковых Саветаў, a таксама ўпаўнаважаныя дзярж. органаў аховы помнікаў. У 1.984—88 выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя» выпусціла «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» ў 7 тамах (8 кнігах), які стаў афіц. дакументам уліку помнікаў, што падлягаюць дзярж. ахове. 13.11.1992 прыняты закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны» (змены і дапаўненні 1995 і 1998), паводле якога дзярж. палітыка ў галіне ўліку і аховы гіст.культ. спадчыны ажыццяўлялася ўрадам рэспублікі праз спец. дзярж. орган — Дзярж. інспекцыю (у 1997 пераўтворана ў Камітэт па ахове гіст.-культ. спадчыны пры Мін-ве культуры). Матэрыяльныя аб’екты і нематэрыяльныя праяўленні чалавечай творчасці, якім y адпаведнасйі з гэтым законам нададзены статус каштоўнасці, уносяцца ў Дзярж. спіс гіст.-культ. каштоўнасцей. Вінаватыя ў наўмысным разбурэнні і пашкоджанні помнікаў падлягаюць крымін. адказнасці. Кансервацыю і рэстаўрацыю помнікаў архітэктуры, выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва праводзяць пад кантролем К-та па ахове гіст.-культ. спадчыны дзярж. і прыватныя спецыялізаваныя прадпрыемствы: «Мінскрэстаўрацьм», «Брэстрэстаўрацыя», «Белбудэнсрга» і інш. У 1970—89 Бел. добраахвотнае т-ва аховы помнікаў гісторыі і культуры выдавала інфармацыйны навук.-метадычны бюлетэнь «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі», з 1989 сумесна з Бел. фондам культуры выдае час. «Спадчына». На тэр. Беларусі
(кастр. 2000) зарэгістравана 17 769 нерухомых гіст.-культ. каштоўнасцей (помнікаў). Да п о м н і к а ў археалогіі адносяцца: стаянкі і паселішчы, селішчы, гарадзішчы розных археалагічных культур, ч. стараж. гарадоў (вакольны горад, замчышчы, пасады); стараж. помнікі вытв. дзейнасці чалавека — руднікі, шахты крэменездабыўныя, майстэрні, ірыгацыйныя сістэмы, курганы, могільнікі, каменныя ідалы і крыжы, наскальныя малюнкі і помнікі эпіграфікі (Барысавы камяні), знаходкі першабытнага мастацтва, следавікі, свяцілішчы, месцы асобных знаходак археал. прадметаў (касцей выкапнёвых жывёл, скарбаў, затанульгх стараж. суднаў і іх грузаў). Помнікі г і с т о р ы і ўключаюць: стараж. прылады земляробства (саха, валакуша), вытв-сці і перапрацоўкі с.-г. прадуктаў (млыны, ветракі і інш.), прамысл. вытв-сці (будынкі мануфактур, першых фабрык, з-даў і майстэрняў), гідратэхн. і дарожнага буд-ва (каналы, дарогі, масты і г.д.), інж. гаспадаркі (унікальныя збудаванні, механізмы), рамесныя і гандл. цэнтры, цэнтры нар. промыслаў, мясціны і помнікі прац. дзейнасці, гіст. прамысл. будоўлі. Помнікі і памятныя мясціны, звязаныя з гісторыяй грамадска-паліт. рухаў, паліт. падзей, нар. паўстанняў, y т.л. з рэв. рухам дзекабрыстаў, рэв.-дамакратаў, з кіраўнікамі і дзеячамі нац,вызв. руху, з рэвалюцыяй 1905—07, Лютаўскай і Кастр. рэвалюцыямі 1917, грамадзянскай вайной і замежнай інтэрвенцыяй 1918—20. Помнікі і памятныя мясціны, звязаныя з дзярж. і грамадскім жыццём, уключаюць месцы гіст. нар. сходаў, будынкі дзярж. устаноў, будынкі, y якіх адбываліся важныя з’еэаы, кангрэсы, нарады. Помнікі і памятныя мясціны, звязаныя з жыццём і дзейнасцю нар. герояў, рэвалюцыянераў, герояў воінскай славы і працы, выдатных грамадска-паліт., дзярж., паліт. і ваен. дзеячаў. Да помнікаў гісторыі таксама адносяцца: будынкі, звязаньм з узнікненнем культ.-асв. устаноў, навуковых т-ваў, творчых саюзаў і інш. арг-цый, дзе працавалі выдатныя дзеячы культуры; памятныя мясціны, сядзібы, паркі, будынкі, звязаньм з жыццём і дзейнасшо вядомых асветнікаў, вучоных, пісьменнікаў, мастакоў, музыкантаў і інш.; магілы дзеячаў навукі і культуры і скульптурныя надмагіллі на іх. Помнікі барацьбы народа за сваю незалежнасць і мясціны воінскай славы ўключаюць месцы бітваў, месцы фарміравання нар. дружын і апалчэнняў, вайск. часцей, дыслакацыі партыз. атрадаў і злучэнняў, падп. патрыят. арг-цый, памятныя мясціны братэрства па зброі, брацкія і адзіночньм магілы сав. воінаў і партызан, помнікі ахвярам фашызму, помнікі аднавяскоўцам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, месцы спаленых ням.-фаш. захопнікамі разам з жыхарамі вёсак; помнікі і памятныя знакі, звязаньм з ахвярамі рэпрэсій па-
літычных y СССР, з воінамі-інтэрнацыяналістамі, што загінулі ў Афганістане і інш. мясцінах. На месцы гіст. падзей ці ў іх гонар, на месцы пахаванняў ставяцца помнікі, сярод якіх шмат выдатных арх.-маст. твораў. Найб. пашыраны абеліскі, храмы, мемар. капліцы, манументы, стэлы, мемарыяльныя дошкі, арх.-маст. комплексы і інш. мемарыяльныя збудаванні. Помнікі архітэктуры і горадабудаўніцтва ўключаюць: помнікі горадабуд. мастайтва — гіст. гарады (Гродна, Мінск, Полацк, Тураў і інш.) і іх часткі, рэшткі стараж. планіроўкі, буйныя арх. комплексы і ансамблі, якія вызначаюць сілуэт стараж. гарадоў і вёсак, іх панараму; жыллёвай архітэктуры — гар. і сельскія жылыя дамы, гасп. будынкі, палацы і палацава-замкавыя комплексы; грамадз. архітэктуры — будынкі ратуш, банкаў, судоў, навуч. устаноў, тэатраў, бальніц, вакзалаў, гандлёвыя будынкі, музеі; прамысл. архітэктуры — вытв. збудаванні; культавай архітэктуры — манастыры, цэрквы, саборы, касцёлы, капліцы, сінагогі, мячэці, кірхі; ваеннаабарончага дойлідства — равы, валы, дзядзінцы, вежы, абарончыя збудаванні; садова-паркавага мастайтва — планіроўка паркаў з насаджэннямі, фантанамі, каналамі, альтанкамі, паркавай скульптурай, малымі формамі ў архітэктуры; арх. манументы ў гарадах, на месцах пахаванняў, мемарыяльньм ансамблі на тэрыторыях, звязаных з гіст. падзеямі — абеліскі, стэлы, калоны, Курганы Славы, Курганы Дружбы, арх,скульптурныя комплексы. П о м н і к і м а с т а ц т в а ўключаюць творы манум., выяўл. дэкар.-прыкладнога і інш. відаў мастацгва. Помнікі манум. мастацгва: манум. скульптуры — скульптурныя кампазіцыі, манументы, бюсты, надмагімі, скульптура прыдарожная, рэльефы, мемарыяльныя дошкі\ манументальнага жывапісу — унутр. і вонкавая размалёўка сцен, перакрыццяў; дэкар. мастадтва — арнаментальная і дэкар. размалёўка, дэкар. лепка, разьба па дрэве. Помнікі вьмўл. мастацтва — творы станковага і дэкар. жывапісу, мініяшоры; станковая, газетна-часопісная, кніжная, прамысл. графіка, плакат, карыкатура; станковая скульптура і скульптура малых форм. Помнікі дэкар.-прыклаонога мастацгва — посуд, прылады працы, адзенне, ювелірныя і ткацкія вырабы. Дакументальныя помнік і — акты органаў дзярж. улады і органаў дзярж. кіравання, інш. пісьмовыя і графічньм дакументы, кінафотадакументы і гуказапісы, a таксама стараж. і інш. рукапісы і архівы, запісы фальклору і музыкі, рэдкія друкаваныя выданні. Да П.г. і к. могуць быць аднесены і інш. аб’екты, якія маюць гіст., навук., мастацкую і інш. культ. каштоўнасць. Іл. гл. пры арт. Архітэктура, Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва, Жывапіс, Манументальная скульптура, Ma-
нументальны жывапіс, збудаванні і інш.
Мемарыяльныя
Літ.: К о р о т к е в н ч В.Б. Памятннкн ясторня н культуры. Мн., 1978; К н с е л ь В.П. Памятннкм всемнрного наследмя. Мн., 1998. М.Г.Нікіцін.
«П0МНІКІ ГІСТ0РЫ І I КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ», назва час. «Спадчына» ў 1970—89. П 0М Н ІКІ П РЫ Р0ДЫ , прыродныя аб’екты, каштоўныя ў навуковых, куль-
турна-пазнавальных і аздараўляльных адносінах. З’яўляюцца ўсенар. здабыткам і ахоўваюцца дзяржавай. Адна з форм аховы прыроды. Каштоўныя прыродныя аб’екты і комплексы аб’яўляюцца П.п. з прычыны іх нязначнай плошчы ці адасобленасці, што не дае магчымасці стварыць запаведнік або заказнік, ці бясшкодна перавесці П.п. ў штучныя ўмовы. Вылучаюць П.п. рэсп. і мясц. значэння. Падзяляюцца на батанічныя помнікі прыроды, геалагічпыя помнікі прыроды і гідралагічныя помнікі прыроды. Для кожнага П.п. складаецда спец. пашпарт, вызначаецца рэжым яго ўтрымання і меры аховы. У шырокім сэнсе да П.п. часам адносяць таксама запаведнікі, заказнікі, нац. паркі, якія ўяўляюць сабой эталонныя ці унікальныя прыродныя ўтварэвні. У 1972 падпісана Міжнар. канвенцыя па ахове помнікаў сусв. культ. і прыроднай спадчыны.
На Беларусі спісы П.п. зацверджаны ў 1923 і 1926. У 1963 прынята пастанова аб ахове П.п. Існуюць 303 П.п. рэсп. значэння, y тл . 116 бат., 182 геал. і 5 гідралагічных (2000). У 1992 нац. парк
Помнікі прыроды: 1 — дэндрарый y батанічным садзе БСГА; 2 — валун Вялікі камень y Шумілінскім раёне Віцебскай вобл; 3 — Барэцкая дуброва ў Івацэвіцкім раёне Брэсцкай вобл.; 4 — агаленне Дарашэвічы ў Петрыкаўскім раёне Гомельскай вобл.
Схемы помлаў: a — цэнтрабежнай (1 — рабочае кола, 2 — вадкасць); б — восевай (1 — лопасці рабочага кола, 2 — накіравальны апарат); в — шасцерневай (1 — рабочыя шасцерні, 2 — засцерагальны клапан, 3 — усмоктвальная адтуліна); г — пласціністай (1 — ротар, 2 — пласціна, або шыбер); д — радыяльна-поршневай ( 1 — ротар, 2 — поршань, 3—4 — поласці ўсмоктвання і нагнятання); е — поршневай (1 — рабочая камера, 2 — поршань, 3 — шток, 4 — шатун, 5 — крывашып, 6 — махавік, К — кпапаны); ж — плунжэрнай (1—2 — усмоктвальны і нагнятальны клапаны, 3 — плунжэр); з — дыяфрагмавай (I — дыяфрагма, 2—3 — нагнятальны і ўсмоктвальны клапаны).
пом па
507
Белавежская пушча ўключаны ЮНЕСКА y спіс аб’ектаў сусв. культ. і прыроднай спадчыны. П0М ПА (франц. pompe), машына (апарат, прылада) для напорнага перамяшчэння (нагнятання, усмоктвання) вадкасці або мех. сумесі вадкасці з цвёрдымі часцінкамі. Бываюць мех., цеплавыя і электрамагнітньія помпы. П. наз. таксама прыстасаванні для стварэння і паотрымання вакууму (вакуумныя помпы), для перамяшчэння матэрыялаў (бетонапомпы, растворапомпы, грунтавыя П. і інш.). Выкарыстоўваюцца ў нафтаперапрацоўчай і горнай прам-сці, сістэмах водазабеспячэння і каналізацыі, y гідратэхніды, цеплаэнергетыцы, машынабудаванні і інш. Найб. пашыраныя мех. П. падзяляюцца на дынамічныя (y іх вадкае асяроддзе перамяшчаецца пад сілавым уадзеяннем на яго ў ка-
508_______________ ПОМПАВАЯ меры, якая пастаянна злучана з уваходам і выхадам П.) і аб’ёмныя (вадкасць перамяшчаецца ў выніку перыяд. змен аб’ёму камеры, што папераменна злучаецца з уваходам і выхадам П.). Д ы н а м і ч н ы я П.: лопасцевыя (цэнтрабежныя і восевыя), віхравыя, чарпаковыя, П. трэння — шнэкавыя (у т.л. лабірынтныя), дыскавыя і струменныя помпы (у т.л. гідраэлеватары, інжэктары). A б’ё м н ы я П : ротарныя (у т.л. вінтавыя, шасцерневыя, пласціністыя, радыяльна-поршневыя, аксіяльна-поршневыя помпы), зваротна-паступальныя (поршневыя, плунжэрныя,, дыяфрагмавыя) і інш. Звычайна П. разам з рухавіком і перадачай уваходзіць y склад помпавага агрэгата, якія разам з трубаправодамі, рэзервуарамі для вадкасці, засаўкамі і інш. арматурай, кантрольна-вымяральнымі прыладамі складае помпавую ў с т а н о ў к у . П. — асн. абсталяванне помпавых станцый рознага прызначэння. Для перамяшчэння газаў звычайна выкарыстоўваюць кампрэеары. Першую П. (поршневую) вынайшаў стараж.-грэч. механік Ктэсібій (каля 2— 1 ст. да н.э.). Вярчальныя П. (ротарныя) апісаны франц. інж. А.Рамелі ў 1588, ротарныя колаваротныя (правобраз сучасных зубчастых) — ІЛейрэхонам y 1624. Цэнтрабежная П. прапанавана франц. вучоным Д.Папенам (1689), віхравая — ням. інж. С.Хіншам (1920). У Расіі цэнтрабежныя П. пачалі вырабляць з 1880, восевыя ў СССР — з 1932.
На Беларусі цэнтрабежньм П. для розных галін прам-сці і камунальнай гаспадаркі выпускае Бабруйскі машынабуд. з-д, аксіяльна-поршневыя — гомельскі з-д «Гідрапрывод». У.М.Сайута.
П0МПАВАЯ СТАНЦЫЯ, комплекс збудаванняў, машын, прыстасаванняў для напорнага перамяшчэння вадкасцей. Звычайна ўключаюць прыёмныя збудаванні (водазабор), усмоктвальныя і напорныя трубаправоды, помпы, рухавікі, пускавое, ачышчальнае і размеркавальнае абсталяванне, сродкі аўтаматыкі і тэлекіравання. Бываюць наземньш, заглыбленыя (ніжэй узроўню зямлі), глыбокія (шахтавага тыпу) і плывучыя (на пантонах, баржах); стацьмнарныя і перасоўныя (самаходныя, прычапныя, навясныя), якія выкарыстоўваюцца пераважна для падачы вады ў дажджавальныя машьціы і ўстаноўкі.
Герб «Помян»
скія, Макавейкія,” Раценскія, Саковічы. Mae ў залатым полі выяву чорнай галавы зубра, прабітай наўскос мячом. Вядомы з пач. 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413. П 0Н І, невялікія коні, выведзеныя на астравах Брытанскіх, Готланд, Ісландыя, Корсіка, Сіцылія, Хакайда. Больш за 20 парод, y т.л. спецыялізаваныя верхавыя і запражныя, разнастайнай масці. Рост 80— 140 см. Гадаваліся для працы ў дробных сял. гаспадарках, на шахтах, для перавозу грузаў y rapax і інш. Выкарыстоўваюцца ў парках для запрэжкі ў прагулачньм і дзіцячыя экіпажы, пад сядло.
П0НСЕ, П о н с е К у э л ь я р (Ponce Cuellar) Мануэль Марьм (8.12.1882 ці і 1886, г. Фрэснільё, Мексіка — ' 24.4.1948), мексіканскі кампазітар, дырыжор, педагог; адзін з вядучых мекс. кампазітараў 1-й пал. 20 ст. Вучыўся ў Нац. кансерваторыі ў Мехіка (з 1909 выкладаў y ёй), удасканальваўся ў Італіі, Германіі, Францыі (у т.л. ў П.Дзюка). У 1917— 19 гал. дырыжор Нац. сімфанічнага аркестра, y 1933—^35 дырэктар Hau. кансерваторыі і ў 1945 Вышэйшай муз. школы пры Нац. аўтаномным ун-це ў Мехіка. Заснавальнік нац. кірунку ў мекс. музыцы. Аўтар арк. твораў: «Начныя эстампы» (1923), сімф. трыпціх «Чапультэпек» (1929), «Песня і танец старажытных мексіканцаў» (1933), сімф. дывертысмент «Кірмаш» (1940) і інш.; «Паўднёвы канцэрт» для гітары з арк. (1941), канцэрт для скрыпкі з арк.; камерна-інстр. ансамбляў; твораў для фп., для гітары; больш за 100 рамансаў і песень. 3 1982 y Мексійы праводзіцца Міжнар. конкурс гітарыстаў імя П. ПОНТ (ад грэч. Pontos мора), старажытная вобласць y М. Азіі на ўзбярэжжы Понта Эўксінскага, на тэр. якой y 301 да н.э. ўтварьмася Пантыйскае царства. ПОНТ ЭЎКСІНСКІ (Pontos Euxenos літаральна гасціннае мора), старажытнагрэчаская назва Чорнага м. Да 6 ст. да н.э. яго называлі Понтам Аксінскім (негасціннае мора). Пераназвана пасля пашырэння рэгулярных эканам. і кулы. сувязей грэкаў з мясц. насельніцтвам прыпантыйскіх абласцей. Плаванне па моры лічылася цяжкім і небяспечным, да 4 ст. да н.э. плавалі недалёка ад берагоў. Шмат ант. пісьменнікаў і географаў складалі перыплы (падрабязнае апісанне ўзбярэжжа П.Э.). Феакрыт, Сенека, Лукіян называлі П.Э. Скіфскім морам. У 9 ст. н.э. яго называпі яшчэ Рускім морам.
ПОНТАПАРбя
(Pontoporeia affinis), беспазваночная жывёла сям. хаўстарыдаў атр. бакаплаваў кл. ракападобных. Пашырана ў вадаёмах на Пн Еўразіі і Паўн. Амерыкі. Жыве ў глыбокіх (больш за 10 м) вадаёмах з вял. колькасцю кіслароду ў вадзе, пераважна ў глеістых і глеіста-пясчаных донных ад-
Поні. Перасоўная помпавая станцыя: 1 — усмокгвальны трубаправод; 2 — помпа з рухавіхом; 3 — разборны напорны трубаправод; 4 — эжэктар для запаўнення ўсмоктвальнай лініі.
«П0МЯН», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся больш за 130 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т.л. Асецкія, Багаткі, Брудзеўскія, Граб-
П 0Н СЕ (Ponce), горад на Пд ПуэртаРыка. Каля 200 тыс. ж. (2000). Порт на Карыбскім м. (вываз цукру). Чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сць: харч. (вытв-сць рому, шакаладу, цукру), тытунёвая, тэкст., гарбарна-абутковая, цэментная. Паблізу П. 3 нафтахім. комплексы. Каталіцкі ун-т. Музей мастацтва. Цэнтр турызму.
Понтапарэя.
кладах. На Беларусі рэдкая, ледавіковамарскі рэлікт антрапагенавага перыяду. Адзначана на Пн, y азёрах Паўд. Воласа і Снуды. Занесена ў Чырв. кнігу. Даўж. да 10 мм, маса да 10 мг. Цела дугападобнае, сціснугае з бакоў, складаецца з 18 сегментаў. Корміцца арган. часцінкамі грунту, расл. і жывёльнымі рэшткамі. Размнажаецца яйцамі (16 шт. і больш) адзін раз за жыццёвы цыкл. Корм для рыб. В.П. Сяменчанка.
П 0Н ЦІ (Ponti) Джо (Джавані; 18.11.1891, г. Мілан, Італія — 16.9.1979), італьянскі архітэктар, дызайнер. Скончыў Міланскі політэхн. ін-т (1921), y 1936—72 выкладаў y ім. Асн. ідэя П. — існаванне «супермастацтва», якое аб’ядноўвае ўсе віды чалавечай дзейнасці ў стварэнні штучнага навакольнага асяроддзя. Яго дызайнерскія распрацоўкі адметныя тэхн. і эксплуатацыйнай эканамічнасцю, лаканізмам знешняга вырашэння. Як архітэктар зазнаў уплыў неакласіцызму і некат. палажэнні функцыяналізму (канторскі будынак фірмы «Пірэлі» ў Мілане, 1955—59, з арх. А.Раселі і ПЛ.Нерві). Вядомы таксама як жывапісец-манументаліст, графік, кераміст, мастак т-ра і кіно. П 0Н Ц ІЙ ПІЛАТ (Pontius Pilatus), рымскі пракуратар (намеснік) Іудзеі ў 26—36 г. Яго праўленне было адзначана насіллем і смяротнымі пакараннямі без суда. Зняважлівыя адносіны да рэліг. вераванняў і звычаяў іудзеяў, паборы і падатковы ўціск выклікалі шматлікія паўстанні, якія ён жорстка душыў. Паводле Іосіфа Флавія і новазапаветнай традыцыі П.П. зацвердзіў рашэнне сінедрыёна (вышэйшы іудзейскі орган самакіравання і суда) аб прыгаворы да распяцця Ісуса Хрыста. У евангельскім апавяданні аб судзе над Хрыстом П.П. «узяў вады і вымыў рукі перад народам», каб зняць з сябе віну за праліццё крыві (адсюль выраз «умыць рукі»). У 36 насля скаргі самарыцян на крывавую расправу над імі П.П. адхілены ад пасады і адпраўлены ў Рым. Паводле Яўсевія Кесарыйскага (4 ст.) П.П. скончыў самагубствам y 39, паводле інш. крыніц забіты Неронам. П.П. — герой шэрагу твораў апакрыфічнай л-ры, выяўл. мастацтва.
Да арг. Поп-арт Р. Л і х т э н с т а й н . Whaara. 1963.
п б н я , рака ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл. і Вілейскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 44,9 км. Вадазбор (пл. 503 км2) раўнінны, месцамі дробнаўзгорысты. Пачынаецца на паўд. ускраіне в. Крыпулі, вусце ў межах в. Бераспонне (абедзве ў Докшьшкім р-не). Цячэ ў скразной даліне на Пн Мінскага ўзвышша. Даліна ў вярхоўі трапецападобная, шыр. 1,5—2,5 км, на астатнім працягу невыразная, пры ўпадзенні ў Бярэзіну зліваецца з прылеглай мясцовасцю. Пойма асушаная, парэзаная густой сеткай меліярац. каналаў. Рэчышча каналізаванае, шыр. ад 6 м да 30 м. Прымае сцёк з меліярац. каналаў. ПОП, Поўп (Pope) Аляксандр (21.5.1688, Лондан — 30.5.1744), англійскі пісьменнік; прадстаўнік Асветніцтва. Дэбкггаваў y жанры вершаванай пастаралі, прадоўжыў традыцыі «Буколік» Вергілія (зб. «Пастаралі», 1704; паэма «Віндзорскі лес», 1713). Паэма «Спроба пра крытыку» (1711) — маніфест. англ. асветніцкага класіцызму. Майстар сатыры і лёгкай, іранічнай, вытанчанай паэзіі ракако (іроікамічныя паэмы «Выкраданне кудзеру», 1712; «Дунсіяда», 1728; «Новая Дунсіяда», 1742). Вяршыня творчасці — філас. паэма «Спроба пра чалавека» (1732—34) — вершаванае выкладанне ідэй ДжЛока і А.Шэфтсберы. Аўтар сатыр і эпіграм, перакладаў «Іліяды» і «Адысеі» Гамера. 7«.: Рус. пер. — Поэмы. М., 1988. Літ:. С н д о р ч е н к о Л.В. Александр Поуп: В понсках ядеала. Л., 1987. Г.В.С.ініла.
ПОП-АРТ (англ. pop art ад popular art папулярнае мастацтва), кірунак y мастацтве 1950—60-х г., для якога характэрны выкарыстанне і перапрацоўка вобразаў масавай культуры. Узнік y Лондане ў творчасці «Незалежнай групы» Ін-та сучаснага мастацтва (П.Блейк, Э.Паалоцы, П.Колфілд, Р.Хэмілтан і інш.) як рэакцыя на элітарнасць абстракцыянізму і станаўленне новага урбаністычнага асяроддзя. Найб. вядомы амер. варыянт П.-а. (Р.Раўшэнберг, Дж.Джонс, Э.Уорхал, Дж.Розенквіст, РЛіхтэнстайн, Т.Весельман, К.Олдэнберг), развіваўся таксама ў Францыі (Арман, Н. дэ Сен-Фаль), Германіі (П.Вундэрліх) і інш. П.-а.
Да арт. Поп-арт Т. В е с е л ь м а н . Вялікая амерыканская аголеная № 98. 1967.
ПОПАЎЗЕНЬ_____________ 509 сцвярджаў эстэт. каштоўнасць тыповьп быт. рэчаў і з’яў праз вьпсарыстанне ў творах кампазіц. і маст. прыёмаў рэкламы, коміксаў, вобразаў-штампаў са сродкаў масавай інфармацыі і паўсядзённага жыцця (часта з дапамогай калажа, фотаўзнаўлення ці стварэння муляжа арыгінала). Літ.\ К у з ь м я н а М. Поп-арт... / / Модерннзм. 3 нзд. М„ 1980.
звычaйн ы (Sitta europaea), птушка атр. вераб’інападобных. Пашыраны ў лясной зоне Еўразіі, Паўн.-Зах. Афрьшы. Жыве ў лісцевых і мяшаных лясах, парках, старых садах, трапляецца ў населеных пунктах. Гнёзды ў дуплах. Трымаецца паасобку або парамі. На Беларусі гняздоўны, часткова аселы і вандроўны від.
ПбПАЎЗЕНЬ
Даўж. да 16 см, маса да 26 г. Шчыльны склад цела і моцныя лапы з учэпістымі кіпцюрамі прыстасаваны для перамяшчэння па ствалах і галінах дрэў. Корміцца насякоПопаўзень звычайны.
510
ПОПЕЛ
мымі, лічынкамі, павукамі, насеннем. Адкладвае да 8 яец, двойчы за лета. Э.Р.Самусенка.
П0ПЕЛ, незгаральныя рэшткі, што застаюцца пасля поўнага згарання паліва. Утвараецца з мінер. прымесей паліва. Колькасць П. ў розных палівах розная, напр., y каменным і бурых вуглях ад 1 да 45% і больш, y торфе ад 2 да 30%, y дрывах звычайна менш за 1%, y мазуце часцей да 0,15%. Памяншае цеплату згарання, зніжае інтэнсіўнасць цеплаабмену, выклікае знос труб і дымасосаў, забруджвае атмасферу пры выкідах з дымавымі газамі. Выкарыстоўваюць для вытв-сці некаторых відаў бетону, з П. некаторых відаў вугалю атрымліваюць рэдкія і рассеяныя элементы (напр., германій); y сельскай гаспадарцы як мясцовае мінер. ўгнаенне, якое мае калій (у форме лёгкарастваральнага карбанату калію К2С 0 3), фосфар, кальцый, магній, мікраэлементы. П 0П ЕЛ Ь (Роріеі), легендарны велікапольскі князь, папярэднік дынастыі Пястаў, які правіў y г. Гнезна. Паводле найстараж. версіі, пададзенай y хроніцы Гала Ананіма (12 ст.), П.быў выгнаны з Гнезна і з’едзены мышамі. Больш познія храністы, пачынаючы з Вінцэнты Кадлубака, гавораць аб двух П. «Хроніка Велікапольская» пераносідь дзеянне падання аб П. з Гнезна ў Крушвіцу. П0ПЕЛБНІК, кветкавая расліна, гл. ў арт. Салянка. П 0П Е Р (Popper) Давід (18.6.1843, Прага — 7.8.1913), чэшскі віяланчэліст, кампазітар, педагог. Скончыў Пражскую кднсерваторыю (1861). У 1868—73 саліст аркестра Венскай прьшв. оперы. 3 1886 праф. Акадэміі музыкі ў Будапешце. Выступаў (да 1886) y ансамблях з ФЛістам, І.Брамсам, А.Рубінштэйнам і інш. Для яго манеры выканання былі ўласцівы рамантычная ўзнёсласць, усхваляванасць, віртуозная і адначасова элеганггная тэхніка. Аўтар п’ес для віяланчэлі, частка з якіх захавалася ў рэпертуары сучасных выканаўйаў («Калаўрот», «Паляванне», «Танец эльфаў», «Тарантэла» і інш.). Сярод інш. твораў: 4 канцэрты для віяланчэлі з арк., рэквіем для 3 віяланчэлей з арк., 2 стр. квартэты, 4 сюіты для віяланчэлі. Аўтар папулярных y пед. практыцы 40 эцюдаў значнай цяжкасці. П 0П Е Р (Popper) Карл Раймунд (28.7.1902, Вена — 1994), англійскі філосаф, логік, сацыёлаг. 3 1945 y Вялікабрытаніі. У 1945—69 праф. Лонданскага ун-та, дэкан ф-та Лонданскай школы эканомікі паліт. навук. Філас. канцэпцыі (крытычны рацыяналізм, тэорыя росту навук. ведаў) будаваў як антытэзы неапазітывізму. Прапанаваў прынцып фальсіфікацыі (прынцыповай абвяргальнасці любога сцвярджэння), які служыць крытэрыем дэмаркацыі паміж навук. ведамі і ненавуковымі.
Навукай і метафізікай П. сцвярджаў існаванне свету фіз. з’яў, свету суб’ектыўных (ментальньгх і псіхічньгх) станаў свядомасці, a таксама свету аб’ектыўных ведаў. Выступаў за «адкрытае грамадства», уладу розуму, справядлівасць, свабоду, роўнасць і папярэджанне міжнар. элачынстваў. Паводле П., «закрытыя грамадствы» характарызуюцца верай y існаванне магічных табу ў адрозненне ад «адкрытага грамадства», дзе «людзі (у значнай ступені) навучыліся крытычна ставідца да табу і грунтаваць свае рашэнні на сумесным абмеркаванні і магчымасцях уласнага інтэлекту». Асн. творы: «Беднасць гістарыцызму» (1957), «Логіка навуковага адкрыцця» (1959), «Прапановы і абвяржэнні. Рост навуковых ведаў» (1962), «Пастскрыптум да логікі даследавання» (т. 1—3, 1981—82), «Рэалізм і мэта навукі» (1983). Te:. Рус. пер. — Логнка м рост научного знанмя. М., 1983; Открытое обшество н его врагя. T. 1—2. М., 1992. В.В.Краснова.
П 0П ІС Ы В0ЙСКА ВЯЛІКАГА КНЙСТВА ЛГГ0ЎСКАГА, п о п і с ы ш л я х т ы, вайсковыя мерапрыемствы па рэгістрацыі і падліку ўзбр. ненайманых сіл дзяржвы. Першы попіс, матэрыялы якога захаваліся, праведзены згодна з ухвалай Віленскага сойма 1528. Паводле гэтай ухвалы землеўласнікі з 8 службаў выстаўлялі ў войска 1 вершніка; усяго ўлічаны 19 842 коннікі. Статут ВКЛ 1529 больш дэтальна вызначыў абавязкі шляхты па ўдзеле ў попісах і зазначыў, што дробная шляхта, якая не мае падданых і вял. уладанняў, павінна асабіста адпраўляцца ў войска. Віленскі сойм 1563 пастанавіў, каб шляхта выстаўляла ў войска 1 конніка з 10 службаў. Статут ВКЛ 1566 вызначыў, што шляхта збіраецца ў войска па павятовых харугвах, пад кіраўніцтвам маршалкаў, y цэнтр. паветах ваяводстваў — кашталянаў. У час Лівонскай вайны 1558—83 каля Краснага Сяла (цяпер в. Краснае Маладзечанскага р-На Мінскай вобл.) з 26.6.1567 да лют. 1568 бьіў праведзены попіс, які зафіксаваў 27 776 коннікаў. Статут ВКЛ 1588 устанавіў, што попісы праводзяцца ў час збору шляхты на вайну. Верагодна, попіс быў праведзены ў 1601, вядомы яго вынікі па Віленскім ваяв. Соймавая канстытуцыя 1607 вызначыла, што павятовьм попісы павінны праходзіць кожны год паводле норм пастановы Віленскага сойма 1563. Канстытуцыя 1613 устанавіла, пгго попісы павінны адбывацца 8 вер. праз 2 гады пры гарадах, замках і каралеўскіх дварах (месцах, дзе звычайна праходзілі суды і соймікі). У цэнтр. павеце ваяводства шляхта павінна была з’яўляцца перад ваяводам, кашталянам і харунжым, y інш. паветах — перад маршалкам, харунжым і войскім. Канстытуцыя 1650 устанавіла, што попісы будуць адбьгвацца праз 4 гады на свята св. Міхала (29 вер.), a Генеральная канфедэрацыя ВКЛ 1764 вызначыла, што попісы павінны адбывацца праз 2 гады. Адзіным
даволі поўным спісам шляхецкіх родаў ВКЛ з’яўляецца попіс 1765, бо ён праведзены на ўсёй тэр. дзяржавы. Дакументацыя попісаў — каштоўная крыніца па сац.-эканам., вайсковай гісторыі ВКЛ, генеалогіі, гіст. геаграфіі. У. М. Вяроўкін-Шэмота.
П0ПЛАЎ, тое, што пойма. ПОП-МЎЗЫКА (англ. pop music ад popular music папулярная агульнадаступная музыка), паняцце, якое ахоплівае розныя стылі і жанры масавай муз. культуры 20 ст.; сучасная музыка, якая не адносіцца да катэгорый джаза, класічнай музыкі. Часам яе атаясамліваюць з лёгкай музыкай, эстраднай музыкай. Тэрмін «П.-м.» з’явіўся ў 1950-я г., першапачаткова ўжываўся для абазначэння рок-музыкі. Зараз да П.-м. адносяць усе з’явы камерцыйнай муз.-забаўляльнай «індустрыі», y т.л. шлягер (пашыраны з 1910-х г.). Уключае музыку стыляў рознага паходжання: «кантры» і «вестэрн», дыска, шансон, мяшаныя стылі (джаз-рок і інш.), элементы мюзік-хола, камерцыйны джаз, аўтарскую песню, a таксама рок-музыку (лічыцца і самастойным муз. кірункам) і інш. Тэматыка П.-м. шматпланавая: ад перадачы ідэалізаваных пачуццяў, адчування эмацыянальна-псіхал. камфорту (шлягер) да пратэстных тэндэнцый, сац. крытыкі (рок-музыка). Складанасць вызначэння П.-м. як з’явы культуры звязана з яе сац. роляй, якая перавышае эстэт. каштоўнасць. Яе асн. прынцып — стварэнне стьшявых стэрэатыпаў (у тл. з элементамі фальклору, класічнай музыкі, джаза), якія аблягчаюць успрыняцце і забяспечваюць камерцыйны поспех. П.-м. звязана з разгалінаванай сістэмай музычназабаўляльных паслуг, з шоу-бізнесам. Распаўсюджваецца таксама праз грамзапіс, аудыёкасеты і дыскі. Некат. кампазіцыі існуюць толькі ў выглядзе гуказапісаў.
У бел. П.-м. доўгі час панаваў жанр эстраднай песні, шлягера. Сярод кампазітараў y гэтай галіне працавалі і працуюць: У.Буднік, А.Елісеенкаў, Э.Зарыцкі, Л.Захлеўны, В.Іваноў, ІЛучанок, У.Мулявін, У.Прохараў, В.Раінчык, Ю.Семяняка, Э.Ханок і інш., сярод выканаўцаў В.Вуячыч, Т.Раеўская, Н.Багуслаўская, Э.Міцуль, А.Падгайскі, В.Кучынскі, Я.Еўдакімаў, Я.Паплаўская і A. Ціхановіч, ІЛфанасьева, М.Скорыкаў, І.Дарафеева, В.Дайнэка, Л.Ялінская, ІЛбалян і інш. Папулярызацыі П.-м. садзейнічае Дзяржаўны цркестр сімфанічнай і эстраднай музыкі Рэспублікі Беларусь пад кіраўніцтвам М.Фінберга. Праводзяцца міжнар. муз. фестывалі «Славянскі кірмаш»,< «Залаты шлягер». У галіне сучаснай аўтарскай песні вылучаюцца А.Шадзько, a таксама Э.Акулін, З.Бартосік, Б. і Г. Вайханскія, Данчык, А.Казанцава, А.Камоцкі, А.Мельнікаў, В.Цярэшчанка, B. ШалкевІЧ і ІН Ш . А.А.Карпілава. П0ПРАДКІ, в я ч о р к і, даўні звычай бел. вясковых дзяўчат збірацца вечарамі з работай y адной хаце. Пачыналіся ад Пакроваў (1 кастр. с.ст.) і доўжыліся да
Вялікадня. На П. звычайна пралі, ткалі, вышывалі. Прыходзілі і хлопцы, якія плялі лапці, вырэзвалі лыжкі, рамантавалі калаўроты для дзяўчат. На П. жартавалі, расказвалі цікавьм здарэнні, казкі, паданні, былічкі, загадвалі загадкі. У перадсвяточныя вечары дзяўчаты прыносілі невял. пачастунак, пасля якога моладзь спявала песні, танцавала пад гармонік ці скрыпку. Звычай не захаваўся. Л.І.Мінько. П 0П Ы Т, прадстаўленая на рынку патрэба ў таварах і паслугах, абмежаваная дзеючымі цэнамі і плацежаздольнасцю спажыўцоў. Характарызуецца велічынёй, якая вызначае колькасць тавараў (паслуг), што пакупнік жадае і здольны набыць па дадзенай цане ў дадзены перыяд часу. Аб’ём і структура П. залежаць ад цэн на тавар і ад інш. нецэнавых фактараў (мода, даходы спажыўцоў, цэны на інш. тавары, y т.л. на таварызаменнікі і спадарожныя тавары). Таварная структура П. — сукупнасць удзельнай вагі асобных тавараў і таварных груп y агульным аб’ёме П. Часавая структура П. характарызуе час узнікнення П. (бягучы і перспектыўны П.). Адрозніваюйь і н д ы в і д у а л ь н ы П. адной асобы, р ы н а ч н ы П. на дадзеным рынку і с у к у п н ы П. на ўсіх рынках дадзенага тавару (паслугі) альбо на ўсе тавары (паслугі), што вырабляюцца і прадаюцца. П. y эканоміцы звязаны з прапановай тавараў і паслуг; раўнавага паміж імі — неабходная ўмова раўнавагі ў нар. гаспадарцы. П0РАЗАВА, гарадскі пасёлак y Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл., на р. Рось. Аўтадарогамі злучаны са Свіслаччу, Ваўкавыскам, Ружанамі. За 22 км ад г.п. Свіслач, 112 км ад Гродна. 1,4 тыс. ж. (2000). Вядома з 15 ст. як каралеўскае мястэчка ў Ваўкавыскім пав. Навагрудскага ваяв. ВКЛ. 3 1523 мела магдэбургскае права. 3 1795 y Рас. імперыі, дзярж. маёнтак, цэнтр воласці Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. У 19 — пач. 20 ст. цэнтр вытв-сці Поразаўскай керамікі. У 1897 каля 1,5 тыс. ж., 2 гарбарні, ганчарны і піваварны з-ды, пач. вучылішча, аптэка. У 1921—39 y складзе Польшчы, мястэчка Ваўкавыскага пав. Беластоцкага ваяв. 3 ліст. 1939 y складзе БССР, з 15.1.1940 вёска, цэнтр Поразаўскага раёна Брэсцкай вобл. 3 чэрв. 1941 акупіравана ням. фашыстамі, якія загубілі ў П. 354 чал. Вызвалена 15.7.1944 y ходзе Беластоцкай аперацыі 1944. 3 30.4.1958 гар. пасёлак. 3 20.1.1960 y Свіслацкім р-не.
Працуе ф-ка лазовай мэблі; сярэдняя, муз. школа, спецшкола-інтэрнат, вучэбна-вытворчы камбінат, дашкольная ўстанова, Дом культуры, б-ка, бальніца, паліклініка, аптэка, аддз. сувязі, СвятаТроіцкая царква. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан. Помнікі архітэктуры 19 ст.: Поразаўскі Міхайлаўскі касцёл, Поразаўская сядзіба. П0РАЗАЎСКАЯ KEPÀMIKA, бел. традыцыйныя ганчарныя вырабы з г.п. Поразава Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. У канцы 19 — пач. 20 ст. ў Поразаве працавала каля 200 майстроў. Вы-
раблялі чорнаглянцаваны посуд гасп. прызначэння (гаршкі з накрыўкамі, збанкі, рынкі, гладышы, бабачнікі, міскі і інш.). У залежнасці ад аб’ёму вырабы мелі характэрныя мясц. назвы: міскі малыя (да 1 л), сярэднія (1,5 л), вялікія (да 3 л), гаршкі падзяляліся на пітушкі (да 1 л), саганчыкі (да 2 л), скляпнікі (3 л), сярэднікі (да 10 л). Бырабы вызначаліся буйнымі, выразна прафіляванымі формамі, падкрэсленымі глянцаваным дэкорам y выглядзе вертыкальных і касых рысак, паяскамі ўзораў, выціснутых зубчастым колцам (карбоўкай), нярэдка аздабляліся суцэльным глянцаваннем. У сярэдзіне 1990-х г. промысел заняпаў. Я.М.Сахута.
ПОРАЗАЎСКІ
511
ліштвы). Інтэр’еры не захаваліся. П a р к рэгулярнай планіроўкі з сістэмай узаемна перпендыкулярных алей. Перад гал. фасадам дома размешчаны круглы партэр. С.А.Друшчыц, Ю.А.Якімовіч. П0РАЗАЎСКІ МІХАЙЛАЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры класіцызму ў г.п. Поразава Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1825—28 з цэглы і бутавага каменю. Прамавугольны ў плане будынак накрыты 2-схільным дахам. Гал. фасад завершаны трохвугольным франтонам. Сцены складзены
Поразаўскі Міхайлаўскі касцёл. Да арт. Поразаўская кераміка. I. 111 о п і к. Ганчарны посуд. 1980.
П0РАЗАЎСКАЯ СЯДЗІБА, помнік сядзібна-паркавай архітэктуры сярэдзіны 19 ст. ў г.п. Поразава Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. Размешчана каля дарогі на в. Гарнастаевічы. У ансамбль уваходзяць сядзібны дом і парк. С я д з і б н ы д о м — прамавугольны ў плане будынак, накрыты высокім ламаным дахам. У архітэктуры будынка спалучаюцца рысы барока і класіцызму. Дом пастаўлены на падмурку з драўляных брусоў. Тры рызаліты (над сярэднім — мансарда) вылучаны на гал. фасадзе выступамі, на паркавым — гранёнымі эркерамі з ламанымі шатровымі дахамі. Тарцы дома фланкіраваны 2 двухпавярховымі вежападобнымі алькежамі, завершанымі спічастымі шатровымі дахамі. Цэнтр. ўваход аформлены 4-слуповым ганкам. У аздобе фасадаў выкарыстана разьба (балясіны, валюты,
з абчасанага каменю. Пілястры на фасадах, прамавугольньм абрамленні аконных праёмаў, фрыз, карніз і франтон гал. фасада цагляныя, атынкаваныя. Разныя алтары, кафедра, паліхромная драўляная скульптура (18 ст.) — характэрныя ўзоры нар. манум.-дэкар. мастацтва. У падбрамнай званіцы — звон з сюжэтнай гравіроўкай, адліты ў 1749.
С.А.Друшчыц.
П0РАЗАЎСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940—60. Утвораны 15.1.1940 y Брэсцкай, з 20.9.1944 y Гродзенскай абл. Цэнтр — г.п. Поразава. Падзяляўся на 7 сельсаветаў: Крапіўніцкі (утвораны 16.7.1954 са скасаваных Дашкавіцкага, Нізянскага, Лескаўскага, Хрустаўскага, Шчурыцкага с/с), Кукліцкі, Лаўрынавіцкі, Міхайлаўскі, Навадворскі, Падароскі, Поразаўскі. 20.1.1960 скасаваны, яго тэрыторьш перададзена ў Свіслацкі раён.
512
порай
«П0РАЙ», «Ру жа » , прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся каля 250 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т.л. Бярнацкія, Ваўжэцкія, Гедройцы, Малдрыкі, Міцкевічы, Немаеўскія. Mae ў чырв. полі выяву сярэбранай 5-пялёсткавай ружы з зялёнымі лістамі. Клейнод — над прылбіцай з каронай такая самая ружа. Вядомы з сярэдзіны 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413.
прамку перпендыкулярным да паверхні зарада. Ў ствольных сістэмах згарае за сотыя і тысячныя долі секунды, y ракетных рухавіках — за дзесяткі секунд. Пры гарэнні вылучаецца вял. колькасць (да 1 м3/кг) газаў з т-рай 1200—3700 °С. Асн. энергет. характарыстыкі П. — цеплата згарання (2,5—5,4 МДж/кг) і працаздольнасць: для ствольных сістэм т.зв. сіла П. (для піраксілінавых порахаў каля 106 Н м/кг), для ракетных сістэм — адзінкавы імпульс, які адпавядае лікаваму значэнню ўдзельнай цягі, што развівае ракетны рухавік пры згаранні 1 кг П. Паводле хім. саставу адрозніваюць П. нітрацэлюлозныя (бяздымныя порахі) і сумесевыя. Сумесевыя П. — гетэрагенныя кампазіцыі з крышт. акісляльніку (звычайна перхларат амонію NH4C104, 70—80% па масе) і гаручага палімернага сувязнага (пераважна сінт. каўчукі і смолы, 10—20%). Іх выкарыстоўваюць y ракетных рухавіках і называюць сумесевымі цвёрдымі ракетнымі палівамі. Да сумесевых адносіцца таксама дымны порах. А.П.Герасімчык, А.В.Урублеўскі.
П0РАХАЎ Фёдар Фёдаравіч (10.7.1914, в. Падгорная Ферганскай вобл., Узбекістан — 4.4.1998), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1957), праф. (1959). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1974). Скончыў Арэнбургскі агравет. ін-т (1937). У 1964—93 y Віцебскім вет. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па этыяпатагенезе, прафілактыцы і лячэнні ўнутр. незаразных хвароб с.-г. жывёлы. Te.: Внутреннне незаразные болезнв сельскохозяйственных жмвотных. 5 нзд. М., 1976 (у сааўг.); Незаразные болезнн молодняка. Мн., 1989 (у сааўт.). Герб «Порай»
П0РАЎНА, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 19 км на Пд ад г.п. Ушачы. Пл. 0,21 км2, даўж. 620 м, найб. шыр. 430 м, даўж. берагавой лініі 1,72 км. Пл. вадазбору 8,75 км2. Схілы катлавіны выш. да 2 м, спадзістыя, пад лесам. Берагі нізкія. ПОРАЎТВАРАЛЬНІКІ, асобныя рэчывы ці іх сумесі, якія выкарыстоўваюць для атрымання порыстых (газанапоўненых) матэрыялаў. П. з’яўляюцца арган. (т.зв. парафоры) і неарган. злучэнні (напр., гідракарбанат натрыю), што вылучаюць газы пры тэрмічным раскладанні. Выкарыстоўваюць y вытв-сці пенапластаў (гл. Газанапоўненыя пластыкі), сітаватай гумы, пенабетону і інш. П0РАХ, цвёрдая сумесь хім. злучэнняў (арган. і неарган.), здольная ўстойліва (без пераходу ў дэтанацыю) гарэць без доступу паветра і ў паветры пры знешнім ціску ад 0,1 да 1000 МПа. Адносіцца да кідальных выбуховых рэчываў. Выкарыстоўваюць як крыніцу энергіі для надання снарадам, ракетам і да т.п. неабходнай скорасці пры палёце да цэлі. Для стварэння рэжыму ўстойлівага гарэння з рэгламентаванай скорасцю цепла- і газавыдзялення П. фармуюць y маналітныя шчыльныя зарады з высокай мех. трываласцю, пгто засцерагае іх ад разбурэння ў ствале гарматы пры выстрале ці пры гарэнні ў ракетным рухавіку. Гарыць П. паслойна-паралельна ў на-
П б Р К ’ЮПАЙН (Porcupine), рака ў Канадзе і ЗША (на Алясцы), правы прыток р. Юкан. Даўж. 953 км, пл. басейна 78 тыс. км2. Вытокі ў гарах Нахані (сістэма Макензі). Сярэдні расход вады 320 м3/с, летняе разводдзе. Ледастаў ад кастр. да крас.— мая. У межах Аляскі суднаходная для дробных суднаў. П0РПЛІІПЧА, вёска ў Докшыдкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Док( шыцы—Глыбокае, чыг. раз’езд на лініі Маладзечна— Полацк. Цэнтр сельсавета і племзавода «Порплішча». За 10 км на ПнЗ ад г. Докшыцы, 197 км ад Віцебска. 784 ж., 279 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Порплішчанская СпасаПраабражэнская царква. П0РПЛІІПЧАНСКАЯ СПАСА-ПРААБРАЖЭНСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства 1-й пал. 17 ст. ў в. Порплішча Докшыцкага р-на Віцебскай вобл. Пабудавана ў 1627, перабудавана ў 1794 з элементамі класіцызму. Крыжова-купальны храм з планам y выглядзе лац. крыжа. Зрубы накрыты ўзаемна перпендыкулярнымі 2-схільнымі дахамі. Над сяродкрыжжам масіўны 8-гранны светлавы барабан, завершаны гранёным купалам з галоўкай. Абапал 5-граннага алтарнага зруба Невял. прамавугольныя ў плане рызніцы. У 1883
Порплішчанская Спаса-Праабражэнская царква.
да гал. фасада прыбудавана 3-ярусная вежа-званіца з бабінцам y ніжнім ярусе, накрытая невысокім 4-схільным шатром. Т.В.Габрусь. ПОР-РАЙЛЬ, П о р-Р y a я л ь (PortRoyal), жаночы кляштар y Францыі, які ў 17 ст. быў цэнтрам асветы і л-ры. Засн. ў 1204 каля Парыжа. У 1625 ад яго аддзяліўся кляштар, які размяшчаўся ў Парыжы; кляштар y старым будынку стаў называцца П-Р. дэ Шан. Намаганнямі абатысы Анжэлікі Арно і яе братоў y 17 ст. абодва кляштары сталі цэнтрамі франц. л-ры і філас. думкі. У 1630-я г. ГТ.-Р. — цэнтр янсенізму. Сюды з’язджалася моладзь для навук. заняткаў. Для выкладання ў П.-Р. былі складзены лепшьм на той час падручнікі па лац. і грэч. мовах, логіцы. 3 П.-Р. дэ Шан былі цесна звязаны філосафы, вучоныя, пісьменнікі — Б.Паскаль, Ж.Расін, да яго быў блізкі Р.Дэкарт. ГТ.-Р. удзельнічаў y барацьбе супраць езуітаў. У 1710 П.-Р. дэ Шан паводле загаду караля Людовіка XIV разбураны. Парыжскі П.-Р. існаваў да 1790. Ш.А.Сент-Бёў напісаў «Гісторыю Пор-Раяля» (т. 1—5, 1840—59). ПОР-РАЙЛЬ ГРАМАТЫКА, лінгвістычная тэорыя, паводле якой y аснове ўсіх моў — адзіная ідэальная лагічная схема, задача граматыкі — устанавіць прынцыпы, агульныя для ўсіх моў, і асн. адрозненні паміж імі. Выкладзена абатамі кляштара Пор-Раяль А.Арно і К.Лансло ў кн. «Усеагульная рацыянальная граматыка...» (1660). Першыя словы яе назвы з цягам часу сталі абазначэннем асобнага тыпу лінгвістычных даследаванняў (гл. Універсальная граматыка). П.-Р.г. як спроба пабудовы на рацыянальным грунце на падставе абагульнення фактаў этн. моў усеагульнай грамат. сістэмы заклала пачатак агульнага мовазнаўства як асобнай навук. дысцыпліны. Нягледзячы на пэўную
абсалютызацыю дэдуктыўнага метаду і разумовую абстрактнасць, П.-Р.г. — крыніца даследаванняў мовы ў такіх кірунках, як філасофія мовы, фармальна-граматычнае апісанне (мадэліраванне) моў, тыпалогія моў, тэорыя моўных універсалій (гл. Універсаліі лінгвістычныя). А.Я.Міхневіч. ПОРТ (франц. port ад лац. portus гавань, прыстань), участак берага мора, возера, ракі з зацішнай прылеглай воднай плошчай (акваторыяй) для падыходу і стаянкі суднаў, з інжынернымі будынкамі і збудаваннямі для прычалу, пагрузачна-разгрузачных работ і інш. Паводле прызначэння П. бываюць ваен., гандл., прамысл., П.-сховішчы, П.-марскія станцыі, суднарамонтныя і суднабудаўнічыя. На Беларусі рачныя П.: Гомельскі, Брэсцкі, Віцебскі, Гродзенскі, Бабруйскі, Магілёўскі, Пінскі, Мазырскі, Мікашэвіцкі, Рэчыцкі.
П0РТА, В ы с о к а я П о р т а , Б л і с кучая П о р т а (франн. Porte, італьян. Porta літар. дзверы, брама), назва ўрада Асманскай імперыі ў еўрап. дыпламат. дакументах і літаратуры. Паходзіць ад назвы тур. султанскага палаца. П0РТА (Porta) Джакама дэла (каля 1540, Рым — 1602), італьянскі архітэктар. Вучань Мікеланджэла, зазнаў уплыў Дж.Віньёлы. Будаваў пераважна ў Рыме. Пераасэнсоўваў прынцыпы італьян. дойлідства эпохі Адраджэння, імкнуўся да напружаных прасторавых вырашэнняў і ўнутр. дынамізму ў духу ранняга барока. Кіраваў буд-вам сабора св. Пятра (з 1573), узвёў гал. купал, якому надаў эліпсападобную форму (1586—93). Закончыў паводле праекта Віньёлы царкву Іль Джэзу і стварыў яе барочны фасад (1575). Удзельнік буд-ва ансамбля пл. Капітолія (1563—90-я г.).
Дж. дэла Порта. Віла Альдабрандзіні ў Фраскаці. 1598— 1600.
Пабудаваў ун-т y Рыме («Сапіенца»; каля 1575) і вілу Альдабрандзіні ў Фраскаці (1598— 1600, дабудавана К.Фантанам). П0РТА Пётр Антонавіч (1780 — пасля 1865), бел. архітэктар. Па паходжанні швейцарац. Працаваў губ. архітэктарам y г. Разань (Расія; 1821—24). У 1830— 35 архітэктар Полацкага кадэцкага корпуса, y 1834—42 полацкі епархіяльны архітэктар. Сярод работ: перабудова б. езуіцкага касцёла ў правасл. сабор св. Мікалая ў Полацку (1831—38), праект мураванай 5-купальнай царквы для г. Лепель (1835), перабудова паводле свайго праекта мураванага будынка б. езуіцкага вучылішча ў Віцебску для мужчынскага духоўнага вучылішча (1841). Праектаваў таксама драўляныя цэрквы (у в. Курылава Себежскага пав. Віцебскай губ., цяпер Пскоўская вобл., Расія; 1840), грамадз. дзярж. пабудовы, прыватныя жылыя дамы. В.М.Чарнатаў. П0РТА-Н0ВА (Porto Novo), горад, сталіца Беніна. Знаходзіцца на беразе Гвінейскага зал. 200 тыс. ж. (1999). Марскі порт, чыг. ст., вузел аўіадарог. Прам-сць: харч. (пераважна перапрацоўка пладоў алейнай пальмы), мылаварная, лёгкая. Саматужная і рамесніцкая вытв-сць. База рыбалоўства. Этнагр. музей. У 16 ст. на месцы П.-Н. партугальцы заснавалі гавдл. факторыю. 3 канца 17 ст. сталіца дзяржавы народнасці фон. У 1-й пал. 18 ст. падпарадкаваны Каралеўствам Дагамея. У 1883 захоплены французамі. 3 1894 сталіца франц. калоніі Дагамея. 3 1960 сталіца незалежнай Рэспублікі Дагамея (з 1975 Рэспублікі Бенін).
п о р т -л у і
513
скоўцаў. Страты яп. войск склалі больш за 110 тыс. чал. і 15 караблёў. Пасля вайны для ўдзельнікаў П.-А.а. быў усталяваны ўзнагародны крыж «За абарону Порт-Артура»; шэраг афіцэраў, саддат і матросаў таксама ўзнагароджаны спец. медалём «Чырвонага крыжа» (1906). У час П.-А.а. вызначыліся многія вайскоўцы беларусы, ураджэнцы Беларусі і выхаванцы Полацкага кадэцкага корnyca, y т.л. генералы К.М. Смірноў, В.В.Разнатоўскі, афіцэры Б.А.Вількіцкі (восенню 1904 удзельнічаў y выпрабаваннях падводнай лодкі ў Порт-Артуры), В.А.Квіткін, І.МЛівотаў, А.А.Нішчанкоў, У.А.Свіньін, Б.Шышко; поўны Георгіеўскі кавалер матрос Дз.А.Румак і інш. Літ:. Нсторня русско-японской войны, 1904— 1905 гг. М„ 1977; С о р о к н н А.М. Оборона Порт-Артура. 3 нзд. М., 1954. АМ.Лукашэвіч, В.А.Юшкевіч.
ПбРТА-ФРАНКА, п о р т-ф р a н к a (ад італьян. porto franco свабодны порт), порт, горад або прыморская вобласць, y межах якіх дазваляецца свабодны, бязмытньг ўвоз і вываз замежных тавараў. Прыкладам такой зоны ў 19 ст. служыла Адэса, якая на працягу 40 гадоў разам з прылеглай да яе тэрыторыяй была вылучана з агульнай мытнай тэр. Рас. імперыі. У гэтай зоне дазвалялася выгружаць, захоўваць, перапакоўваць і перапрацоўваць тавары без пошлін і абмежаванняў, пакуль іх не вывозілі ў глыб Расіі.
ПОРТ-АРТУР, руская назва ў 1895— 1955 г. Люйшунь y Ютаі.
ПОРТ-ВІЛА, горад, сталіца дзяржавы Вануату ў Ціхім акіяне; гл. Віла.
ПОРТ-АРТЎРА АБАР0НА, баявыя дзеянні рас. сухап. войск і 1-й Ціхаакіянскай эскадры пры абароне крэпасці Порт-Артур (цяпер Люйшунь) 9.2.1904 — 2.1.1905 y час руска-японскай вайны 1904—05. У ноч на 9 студз. яп. мінаносцы нечакана атакавалі на знешнім рэйдзе Порт-Артура рас. эскадру, пашкодзілі 2 браняносцы i 1 крэйсер. Гэта паклала пачатак вайне. 5 мая на Пн ад Порт-Артура высадзілася яп. 2-я армія, якая перарэзала чыгунку і пацясніла рас. войскі каля г. Цзіньчжоў (цяпер г. Цзуньсянь) і чыг. станцыі Вафангоў. Для захопу крэпасці яп. камандаванне стварыла 3-ю армію (70 тыс. чал., каля 400 гармат), якая 30 чэрв. аблажыла крэпасць (гарнізон 50,5 тыс. чал., y т.л. 8 тыс. маракоў, 646 гармат). Спробы рас. эскадры 23 чэрв. і 10 жн. прарвацца ва Уладзівасток пацярпелі няўдачу. Тры штурмы яп. войск былі адбіты. 26 ліст. пачаўся 4-ы штурм. Пасля гібелі 15 снеж. нач. сухап. абароны РА.Кандраценкі лёс крэпасці быў прадвызначаны. 2.1.1905 нач. Квантунскага ўмацаванага раёна ген.-лейт. А.М.Стэсель (насуперак меркаванню ваен. савета працягваць абарону) падпісаў капітуляцыю. У палон трапіла каля 32,5 тыс. рас. вай-
ПОРТ-ЖАНТЬІЛЬ (Port Gentil), горад y Габоне. Адм. ц. правінцыі Прыморскае Агаве. Каля 180 тыс. ж. (2000). Асн. марскі порт краіны (гал. ч. вываз нафгы і драўніны). Міжнар. аэрапорг. Прам-сць: нафтаперапр., дрэваапр. (лесапільная, фанерная), харч., суднабудаўнічая. У раёне П.-Ж. здабыча нафты і прыроднага газу. П0РТЛЕНД (Portland), горад на ПнУ ЗША, y штаце Мэн. Засн. ў 1623. 62,8 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 200 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт (увоз нафты) на Пн Атлантычнага ўзбярэжжа. Міжнар. аэрапорт. База рыбалоўнага флоту. Гандл.-фін. цэнтр штата. Прам-сць: эл.-тэхн., радыёэлекгронная, металаапр., суднабуд. і суднарамонтная, харч. (у т.л. перапрацоўка рыбы), гарбарна-абутковая, цэлюлозна-папяровая, вытв-сць прамысл. абсталявання і стралк. зброі. Ун-т. Музей ГЛангфела, які нарадзіўся ў П.Турызм. ПОРТ-ЛУІ (Port Louis), горад, сталіца дзяржавы Маўрыкій, на ПнЗ в-ва Маўрыкій. Адм. ц. акругі Порт-Луі. Засн. ў 1736. 145,8 тыс. ж. (1996). Гал. порт краіны. Вузел аўгадарог. Паліт., эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць:
514
портм ан
нафтаперапр., хім. (з-д штучных угнаенняў), харчасмакавая (цукр., алейная, тытунёвая). Ун-т. Музеі: горада, гіст., маст. галерэя. Стараж. форт «Адэлаіда» і цытадэль. Цэнтр турызму. П0РТМАН (Portman) Джон Кальвін (н. 4.12.1924, Валхала, ЗША), амерыканскі архітэктар. Аўтар шматлікіх вышынных дзелавых, гандл., высокакамфартабельных гасцінічных будьшкаў з рысамі еўрап. пасажаў 19 ст. Сярод твораў: Пічтры-цэнтр y Атланце (1961—85), Рэнесансавы цэнтр y Дэтройце (1971— 77), атэлі Хает Рыджэнсі Кет y СанФранцыска (1974, самы вялікі), Банавентура ў Лос-Анджэлесе (1976) і інш. ПОРТ-М0РСБІ (Port Moresby), M o p e б і, горад, сталіца дзяржавы Папуа — Новая Гвінея. Знаходзіцца на паўд. узбярэжжы в-ва Новая Гвінея. Каля 200 тыс. ж. (2000). Вузел аўтадарог. Марскі порт. Міжнар. аэрапорт. Гал. паліт., эканам. і культ. цэнтр краіны. Пераважае харч. і харчасмакавая прам-сць (апрацоўка кавы, какавы, какосавых арэхаў). Перапрацоўка каўчуку. Ун-т. Нац. музей. ПОРТ-О-ПРЭНС (Port-au-Prince), горад, сталіца дзяржавы Гаіці, на 3 в-ва Гаіці. Засн. ў 1749. 1769 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Гал. порт краіны. Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Паліт., эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: цукр., вінна-гарэлачная (вытв-сць рому), тытунёвая, тэкст., цэментная. Ун-т. Музеі: народаў Гаіці, Нацыянальны, Маст. цэнтра. ПОРТ-ОФ-СПЕЙН (Port of Spain), горад, сталіца дзяржавы Трынідад і Табага. Знаходзіцца на ПнЗ в-ва Трынідад. Засн. іспанцамі ў 18 ст. на месцы індзейскага паселішча. 43,4 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 300 тыс. ж. (1996). Гал. порт краіны, вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Паліт., эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: металаапр., тэкст., харч., цэм., буд. матэрыялаў, суднабудаўнічая. Асобныя ф-ты Вест-Індскага ун-та. Нац. музей і маст. галерэя. Парк Саванна. Турызм.
аўтадарог. Прам-сць: суднабуд. і суднарамонтная, авіяц., радыёэлектронная, швейная. Ваен.-марская база. Арх. помнікі 12— 17 ст. П0РТСМУТ (Portsmouth), горад на ПнУ ЗША, y штаце Нью-Гэмпшыр. Засн. ў 1653. 25,4 тыс. ж., з гарадамі Довер, Рочэстэр і агульнымі прыгарадамі больш за 250 тыс. ж. (2000, частка прыгарадаў y штаце Мэн). Марскі порт, трансп. вузел. Прам-сць: вытв-сць ЭВМ, кантрольна-вымяральных прылад, стралк. зброі, суднарамонтная, гарбарна-абутковая, гумавая, шкляная. Музейньгя кварталы будынкаў 17 і 18 ст. У 1905 y П. падпісаны Портсмуцкі мірны дагавор 1905 паміж Расіяй і Японіяй. П0РТСМУЦКІ МІРНЫ ДАГАВ0Р 1905. Завяршыў руска-японскую вайну 1904—05. Падпісаны 5 вер. ў Портсмуце (ЗША) старшынёй кабінета міністраў Расіі С.Ю.Вітэ і міністрам замежных спраў Японіі Д.Камура пры пасрэдніцтве прэзідэнта ЗША Т.Рузвельта. Паводле дагавора Расія ўступала Японіі арэндныя правы на Ляадунскі п-аў з гарадамі Порт-Артур і Дальні, Паўд.-маньчжурскую чыгунку ад ПортАртура да Чанчуня; паўд. ч. в-ва Сахалін (да 50-й паралелі), Карэя прызнавалася сферай яп. ўплыву. Бакі абавязаліся вывесці свае войскі з Маньчжурыі, Расія згаджалася заключыць з Японіяй канвенцыю па рыбнай лоўлі. ПОРТ-СТЭНЛІ (Port Stanley), горад, адм. ц. Фалклендскіх (Мальвінскіх) а-воў, на в-ве Усх. Фолкленд (Саледад). 2,3 тыс. ж. (1995). Марскі порт. Прадпрыеметвы па апрацоўцы авечай воўны і мяса. ПОРТ-СУДАН, горад на ПнУ Судана, y прав. Касала. Засн. ў 1908. Каля 300 тыс. ж. (2000). Гал. порт краіны на Чырвоным м. Чыгункай і аўтадарогамі злучаны з далінай р. Ніл. Аэрапорт. Прам-сць: нафтаперапр., тэкст., суднарамонтная, харчовая. Паблізу — здабыча солі з марской вады.
ПОРТ-САІД. горад на ПнУ Егіпта, на ўзбярэжжы Міжземнага м., каля паўн. ўвахода ў Суэцкі канал. Адм. ц. мухафазы Порт-Саід. Засн. ў 1859 пры буд-ве Суэцкага канала. Каля 500 тыс. ж. (2000). Чыгункамі і аўтадарогамі звязаны з нас. пунктамі зоны Суэцкага канала і дэльты Ніла. Аэрапорт. Гандл.трансп. і бункеровачны цэнтр міжнар. значэння. Прам-сць: суднабуд. і суднарамонтная, харчасмакавая, тэкстыльная. Вялікія халадзільныя ўстаноўкі і складскія памяшканні. Турызм.
П0РТУ, A п о р т a (Porto, Oporto), горад на ПнЗ Партугаліі. Адм. ц. акругі Порту. 302,5 тыс. ж., з прыгарадамі каля 1,5 млн. ж. (1996). Вузел чыгунак і аўтадарог. Марскі порт пры ўпадзенні р. Дуэра ў Атлантычны ак. Міжнар. аэрапорт. Другі па эканам. значэнні і насельніцтве (пасля Лісабона) цэнтр краіны. Прам-сць: нафтаперапр., тэкст., маш.-буд. (суднабуд., эл.-тэхн. і інш.), вінаробная, рыбакансервавая, хім., шкляная, папяровая, гарбарна-абутковая, швейная. Каляровая металургія, апрацоўка кары коркавага дубу. Ун-т. Сабор (1113—36, перабудаваны ў 17— 18 ст.), шматлікія гатычныя рэнесансавыя і барочныя будынкі. Турызм.
ПОРТСМУТ (Portsmouth), горад на Пд Вялікабрытаніі, на ўзбярэжжы Ла-Манша. Засн. ў канцы 12 ст. Каля 200 тыс. ж. (2000). Марскі порт, вузел чыгунак і
ст. да н.э. на тэр. сучаснага П. існавала рым. калонія пад назвай Портус-Кале (адсюль назва Партугаліі). У канцы 5 ст. н.э. ўладанне свеўскіх каралёў, з 540 — вестготаў, y 716—997 — арабаў. У час Рэканкісты шмат У 1
разоў пераходзіў з рук y рукі. У 1095 цэнтр Партугальскага графства. 3 12 ст. П. — ацзін з найважнейшых партоў краіны і цэнтр гандлю вінамі. Пасля заключэння ў 1703 англапартуг. Метуэнскага дагавора П. — калонія брыт. маракоў і гандляроў вінамі. У 1820 адзін з цэнтраў антыбрыт. паўстання. У 1832 гараджане падтрымалі Педру IV і Марыю II да Глорыя (гл. Мігелісцкія воііны). У 1891 y П. адбылося рэсп. паўстанне, y 1927 — паўстанне супраць ваен. дыктатуры.
ПбРТУ-АЛЁГРЫ (Porto Alegre), горад на Пд Бразіліі. Адм. ц. штата Рыу-Гранды-ду-Сул. Засн. ў 1742. Каля 1,5 млн. ж., y агламерацыі болып за 3 млн. ж. (2000). Порт на беразе возера-лагуны Патус Атлантычнага ак., вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны эканам. цэнтр Пд краіны. Прам-сць: харч. (у т.л. мясахладабойная, масларобчая, мукамольная), тэкст., нафтаперапр., хім., маш.-буд., гарбарна-абутковая, тытунёвая, дрэваапр., чорная металургія. Ун-ты. Музей мастацтва штата. ПОРТ-XÀPKAPT (Port Harcourt), горад на Пд Нігерыі. Адм. ц. штата Рыверс. Каля 400 тыс. ж. (2000). Другі, пасля Лагаса, па грузаабароце марскі порт на беразе Гвінейскага зал. Вузел аўтадарог, пач. пункт чыгункі на Пн краіны. Аэрапорт. Прам-сць: харч. (пальмавы алей, мука), нафтаперапр., нафтахім., тытунёвая, цэментная. Цэнтр нафтаздабыўной прам-сці. ПОРТ-ЭЛІЗАБЕТ (Port Elizabeth), горад на ПдУ Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі. Засн. ў 1820 на месцы форта, які існаваў з 1799. Каля 400 тыс. ж. (2000). Порт y бухце Алгоа Індыйскага ак. Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: аўтазборачная, эл.-тэхн., суднабудаўнічая, хім., тэкст., гарбарнаабутковая, харч., y т.л. цукровая. Ун-т. П 0РТ Э Р (Porter) Джордж (н. 6.12.1920, г. Стэйнфарт, Вялікабрытанія), англійскі фізікахімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1960). Замежны чл. Рас. АН (1988). Вучыўся ва ун-це г. Лідс і Кембрыджскім ун-це (1938—41). 3 1945 y Кембрыджскім, з 1955 y Шэфілдскім ун-тах. 3 1963 праф., y 1966—85 дырэктар Каралеўскага ін-та Вялікабрытаніі, адначасова ў 1968—72 прэзідэнт Міжнар. к-та па фотабіялогіі.. Навук. працы па даследаванні быстрых фотахім. рэакцый y газавай і кандэнсаванай фазах. Стварыў устаноўку імпульснага фатолізу (разам з Р.Дж.Р.Норышам; 1950) і адну з першых установак імпульснага лазернага фатолізу. Даследаваў механізм першасных фотахім. рэакцый на мадэльных сістэмах фотасінтэзу. Устаноўлены медаль імя П. (1986) за лепшыя працы па фотахіміі. Нобелеўская прэмія 1967 (разам з Норышам і М.Эйгенам). П 0РТ Э Р (Porter) Коўл (9.6.1891, г. Перу, штат Індыяна, ЗША — 15.10.1964), амерыканскі кампазітар. Скончыў Іельскі ун-т (1913). Вучань В. д’Эндзі. Аўтар мюзіклаў «Цалуй мяне, Кэт» (паводле камедыі У.Шэкспіра «Утаймаван-
не свавольніцы», 1948), «Пастка» (1953) і інш., шматлікія з якіх экранізаваны. Пісаў музыку да кінафільмаў і тэлевізійных пастановак, музыку і тэксты папулярных песень. П. прысвечаны біягр. кінафільм «Ноч і дзень».
порш э
515
бора. П. іанічнага ордэра выкарыстаны ў палацах Сноўскага палацава-паркавага ансамбля і ў в. Хальч Веткаўскага р-на, Магілёўскім касцёле кармелітаў і інш. Своеасаблівае арх. аблічча надаюць П. карынфскага ордэра палацам y Гомелі і в. Жылічы Кіраўскага р-на. Арыгінальна трактаваны класічныя формы ў драўляных П. палаца Радзівілімонтаўскага палацава-паркавага комплексу і
П0РТЭР (Porter) Родні Роберг (8.10.1917, г. Ньютан-ле-Уілаўс, Вялікабрытанія — 7.9.1985), англійскі імунолаг і біяхімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1964). Ганаровы замежны чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук. Адукацыю Порхаўка чарнеючая.
nigrescens) і свінцова-шэрая (B. leumbea). Пладовыя целы — шарападобныя, дыям. да 6 см. Абалонка (перыдый) двухслойная, вонкавы слой напачатку белы, потым шараваты, унутраны — танкаскурысты свінцовашэры ці чорны. Мякаць (глеба) белая, потым аліўкава-бурая, парошыстая. Споры шарападобныя, з доўгім прыдаткам. У маладым узросце ядомыя. Дж.Портэр.
Р.Портэр.
атрымаў ва ун-тах Ліверпуля і Кембрыджа. 3 1949 y Нац. ін-це мед. даследаванняў y Лондане, з 1960 праф. мед. школы пры бальніцы Сент-Мэры ў Лондане, з 1967 праф. Оксфардскага ун-та, з 1970 чл. Савета мед. даследаванняў. Навук. працы па хім. структуры антыцел. Высветліў першасную структуру нармальных і анамальных гамаглабулінаў, распрацаваў метад расшчаплення малекул антыцел на фрагменты, прапанаваў схему іх будовы і гіпотэзу аб трацічнай струкгуры іх актыўнага цэнтра. Нобелеўская прэмія 1972 (разам з Дж. М.Эдзлшанам).
П 0РЦ ІК (лац. porticus), галерэя, якая ўтвараецца калонамі ці слупамі і завяршаецца франтонам ці атыкам; звычайна афармляе гал. ўваход y будынак. Вядомы з эпохі антычнасці (у храмах Стараж. Грэцыі, ўзводзіліся і як асобныя збудаванні), пашыраны ў стылях рэнесансу, барока, асабліва характэрныя для класіцызму. На Беларусі П. розных арх. ордэраў адыгрывалі значную ролю ў кампазіцыі палацавых, сядзібных і культавых пабудоў стылю класіцызму. П. дарычнага ордэра ўпрыгожвалі гал. фасад Дзярэчынскага палаца, Магілёўскага Іосіфаўскага сабора, аздабляюць фасады Віцебскага палаца губернатара, Гродзенскага дома віцэ-губернатара, сядзібнага дома ў г.п. Обаль Шумілінскага р-на, Гомельскага Петрапаўлаўскага са-
П0РУБАЎ Мікалай Іванавіч (н. 19.7.1932, г. Туапсэ, Краснадарскі край, Расія), бел. вучоны-юрыст; адзін з заснавальнікаў бел. навук. школы крыміналістыкі. Д-р юрыд. н. (1978), праф. (1978). Засл. дз. нав. Беларусі (1998). Скончыў Маскоўскі ун-т (1955). Працаваў следчым y органах пракуратуры. 3 1976 нач. кафедры Мінскай Вышэйшай школы міліцыі. 3 1992 y Акадэміі МУС Беларусі. Навук. працы па крыміналістыцы і юрыд. псіхалогіі, крыміналістычнай тактыцы і методыцы расследавання і прадухілення асобных відаў злачынстваў.
інш. У архітэктуры 1930—50-х г. П., y якіх творча перапрацаваны класічныя ўзоры, выкарыстоўваліся як асн. элементы кампазіцыі гал. фасадаў грамадскіх будынкаў (Рэспубліканскі палац культуры прафсаюзаў y Мінску, будынкі абл. драм. т-ра і Палаца культуры і тэхнікі чыгуначнікаў y Гомелі). Буйныя стылізаваныя П. маюць будынкі Белдзяржфілармоніі ў Мінску, чыг. вакзала ў г. Баранавічы і інш. Г.СЛаркін. П0РШНЕВАЯ МАПІЫНА, прыстасаванне для пераўтварэння энергіі рабочага цела (газу, пары, вадкасці) з дапамогай поршня, які робіць зваротна-паступальны рух y цыліндры. Пры руху поршня аб’ём, што займаецца рабочым целам, перыядьгчна мяняецца разам з інш. параметрамі (ціскам, т-рай і г.д.), y сувязі з чым энергія рабочага цела паніжаецца (П.м. — рухавік) або павышаецца (П.м. — кампрэсар, помпа). Да П.м. адносяцца большасць рухавікоў унутранага згарання, паравыя машыны, поршневыя кампрэсары і помпы.
Тв.: Пснхологнческне основы допроса. Мн., 1966; Допрос в советском уголовном судопронзводстве. 2 нзд. Мн., 1973; Крнмнналнстюса. Мн., 1997 (разам з І.С.Андрэевым, Г.І.Грамовічам); Тактнка допроса на предварнтельном следствнн. М., 1998; Курс крнмнналнстмкм. Мн., 2000 (з імі ж).
П0РХАЎКА (Bovista), род базідыяльных грыбоў парадку дажджавіковых. Каля 10 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі трапляюцца на адкрытых месцах, сярод травы, радзей y лясах з чэрв. па вер. П. чарнеючая (В.
Порцік сядзібнага дома ў в. Хальч Веткаўскага раёна Гомельскай вобл.
П 0РШ Н І, тое, што пастальі.
Порцік будынка Вялікага тэатра ÿ г. Познань (Польшча).
«П0РШ Э» (Porsche), сям’я спартыўных і турыстычных аўтамабіляў аднайменнай герм. фірмы. Выпускаецца з 1948. Вырабляюцца мадэлі задне- ці поў-
516
ПОРЫ
• Поршэ» мадэль Карэра серыі 911.
напрывадныя з кузавамі тыпу купэ і кабрыялет. Магугнасць рухавіка да 316 кВт, найб. скорасць да 295 км/гадз. П 0Р Ы (ад грэч. poros адтуліна). У р a с л і н — паглыбленні ў другаснай клетачнай абалонцы. Фарміруюцца ў абалонках сумежных клетак адна супраць адной. Адрозніваюць П. простыя — y клетачных абалонках парэнхімных і мех. тканак і абкружаныя — y водаправодных элементах. Адыгрываюць важную ролю ў правядзенні вады і пажыўных рэчываў. У ж ы в ё л П . — адтуліны вывадных пратокаў потавых залоз на паверхні эпідэрмісу (потавыя П.); адтуліны каналаў, якімі смакавыя органы злучаюцца з паверхняй эпітэлію слізістай абалонкі ротавай поласці (смакавыя П.). У м а р ф а л о г і і П. — круглыя ўчасткі ў абалонцы клетачнага ядра, запоўненыя складана арганізаванымі глабулярнымі і фібрылярнымі структурамі. Адыгрываюць важную ролю ў транспарце буйных малекул з ядра ў цытаплазму і назад. А.С.Леанцюк. П 0 Р Ы Г0ДА, перыяды года (вясна, лета, восень, зіма), змена і паслядоўнасць якіх абумоўлены рухам Зямлі вакол Сонца і нахілам яе восі да плоскасці арбіты (пад вуглом 66 °33')- Нахіл восі і пастаянства яе напрамку ў прасторы прыводзяць да таго, што ў адзін перыяд года Сонца асвятляе болын
Паўн. паўшар’е, y другі — Паўд. паўшар’е і адбываецца змена П.г. Астранамічны пачатак П.г. ў Паўн. паўшар’і супадае з момантамі праходжання Co m a праз пункт веснавога раўнадзенства (20 або 21 сак.), пункг летняга сонцастаяння (21 або 22 чэрв.), пункт асенняга раўнадзенства (23 вер.) і пункт зімовага сонцастаяння (21 або 22 снеж.). 3-за эліптычнасці зямной арбіты і нераўнамернасці руху Зямлі вакол Сонца П.г. маюць неаднолькавую працягласць. У Паўн. паўшар’і астр. працягласць вясны 92,8 сут.; лета 93,6; восені 89,8; зімы 89 сут. П.г. ў прыродзе могуць не супадаць з каляндарнымі, што залежыць ад перамяцгчэння паветр. мас атмасферы. Таму побач з астр. вылучаюцца феналагічныя сезоны, якія не маюць цвёрдых каляндарных межаў і вызначаюцца ўмовамі надвор’я, рознымі феналагічнымі з’явамі. На Беларусі (56—51° паўн. ш.) вясна пачынаецца ў канцы сак. і цягнецца да сярэдзіны мая, лета канчаецца ў сярэдзіне вер., зіма пачынаецца ў сярэдзіне лістапада. П0САРТ (Possart) Эрнст (11.5.1841, Берлін — 8.4.1921), нямецкі акцёр, рэжысёр, тэатр. дзеяч. Дэбютаваў y 1861. 3 1864 акцёр, пазней рэжысёр, маст. кіраўнік Мюнхенскага прыдворнага т-ра. У 1883 удзельнічаў y стварэнні Ням. т-ра ў Берліне, y 1901 — «Прынц-рэгент-тэатра» ў Мюнхене. Акцёр рацыяналістычнага складу. Філас. пранікненне ў вобраз спалучаў з дакладнай распрацоўкай ролі і беззаганнай тэхнікай дэкламацыі. Як рэжысёр асаблівую ўвагу аддаваў масавым сцэнам. Найб. значныя ролі: Натан («Натан Мудры» ГЛесінга), Мефістофель, Карлас («Фауст», «Клавіга» І.В.Гётэ), Франц («Разбойнікі» Ф.Шылера), Шэйлак, Яга, Рычард III («Венецыянскі купец», «Атэла», «Рычард III» У.Шэкспіра), консул Бернік («Стаўпы грамадства» Г.Ібсена) і інш. П 0СН ІК, імя рускіх дойлідаў (ці дойліда) сярэдзіны 16 ст. П о с н і к
Я к a ў л е ў, «царкоўны і гарадавы майстар» y Пскове. Работы: праслы паўд. сцен і шэраг вежаў (у т.л. Спаская) крамля (1556—62) і Дабравешчанскі сабор (1562) y Казані (абедзве пабудовы з І.Шыраем). Яму прыпісваецца таксама I буд-ва Успенскага-сабора (1560) Успен- I скага манастыра ў г. Свіяжск. Другі П. — будаўнік (разам з Бармам) Васіля Блажэннага храма (1555—60) y Маскве. I Ёсць меркаванні пра ідэнтычнасць абодвух П., a таксама П. і Бармы. ПОСТ, y некаторых рэлігіях устрыманне на пэўны перыяд ад прыняцця ўся- ' кай ежы або асобных яе відаў; адзін з важных сродкаў царк. рэгламентацыі ! жыцця вернікаў, паглыблення іх рэлігійнасці. Напр., y праваслаўных y П. забараняецца скаромная ежа, асабліва мяса. Харч. забароны ўзыходзяць каранямі ў мінулае, калі ў выніку недахопаў прадухтаў харчавання людзі вымушаны былі самаабмяжоўваша ў ежы. 3 часам гэтыя забароны атрымалі рэліг. санкцыю. Існуюць шматдзённыя і аднадзённыя П. У праваслаўных П. займаюць каля 200 дзён y год. Вял. П„ што папярэднічае Вялікадню, доўжыцца 7 тыдняў; пятроў П. — ад 8 да 42 дзён; прачысценскі — 2 тыдні і інш. Аднадзённыя П. прадпісваюцца вернікам па серадах і пятніцах, a таксама ў інш. дні года. На час П. забараняецца браць шлюб, удзельнічаць y свецкіх забавах. У католікаў П. не такі строгі, яны не прытрымліваюцца шматдзённых П., хворым і дзецям дазваляецца ўжываць малочныя стравы. Шчыра посцяць y 1-ю сераду перадвелікоднага П., y пятніцу і на пярэдадні Прачыстай, y перадкалядны дзень (на 1-ю, ці посную, куццю). У мусульман важнае месца займае П. ураза, y час якога на працягу месяца рамазан забараняецца прымаць ежу ад усходу да захаду сонца. У іудзеяў побач з грамадскімі П. існуюць індывідуальныя — па зароку, y дзень шанавання памяці бацькоў.
ПОСТ (франц. poste ад лац. positus пастаўлены), 1) аб’ект, які даручаны для аховы і абароны вартавому, a таксама месца або ўчастак, на якім ён выконвае свае абавязкі. 2) Вайсковец або інш. асоба (невял. падраздзяленне), якія выконваюць спец. задачу, a таксама месца (пункт), укамплектаванае адпаведнай тэхнікай для яе выканання. Напр., П. назірання, y т.л. паветр., П. пагран. аховы, П. аховы, П. ДАІ і інш. 3) Адказная пасада ў органах дзярж,, грамадскага кіравання і інш. ПОСТ... (ад лац. post пасля), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «пасля», «пазней», напр. постадаптацыя, постмадэрнізм.
Д а арт. Поры года. Р ух з я м л і па а р б іц е і а с ве тл е н а с ц ь яе п а верхні с о н е ч н ы м і прам яням і ў д н і сонцастая н н я ў і раўнадзен-
П0СТАВАНГАРД (ад пост... + авангард), н е а а в а н г а р д , y м у з ы ц ы ўмоўная назва розных плыней сучаснага зах.-еўрапейскага муз. мастацтва, для якіх характэрна адмаўленне ад эстэт. установак авангарда. Тэрмін зацвердзіўся ў канцы 1960-х г. Выявіўся ў змешванні розных стыляў (гл. Полістылістыка), тэхнік пісьма ў адным творы (напр., «Атмасферы» }\з.Лігеці). Разрыў паміж пераўскладненай аван-
гарднай музыкай і ўспрыманнем яе публікай прывёў да ўзнікнення музыкі мінімалістаў з культам прастаты, звароту да традыц. музыкі ўсх. культур з іх запаволеным успрыманнем часу. Для П. характэрны пошук новых уласцівасцей гуку (у галіне санорыкі, мікрахраматыкі, электроннай музыкі), панаванне т.зв. афармальнай музыкі: «адкрытых» твораў, ці якія «развіваюцца» (усе віды алеаторыкі, «момантавая музыка», «жывая электронная музыка», «муэыка дзеяння» і інш., y якіх муз. твор прадстаўлены не як вынік творчай дзейнасці, a як працэс). Яскравыя вынаходніцтвы П. — формульная, мультыформульная і суперформульная кампазіцыі. Рысы П. найб. уласцівы творчасці кампазітараў Л.Берыо, Г.Генцэ, К.Штокгаўзена, П.Булеза, Л.Нона. У бел. музыцы П. y чыстым выглядзе не знайшоў увасаблення, пэўныя яго прыёмы выкарыстоўваюць А.Сонін («Прысвячэнне Сапфо»), Дз.Смольскі («Акгафонія») і інш. Літ:. С о к о л о в А.С. Музыкапьная компознцня XX в.: Дналектака творчества. М., 1992. В.С.Клакоцкая.
ПОСТАДАПТАЦЫЯ (ад пост... + адаптацыя), эвалюцыйнае змяненне арганізмаў (або органаў), якое ўдасканальвае іх адаптацыю да ўжо асвоенага асяроддзя пражывання. П. проціпастаўляюць прэадаптацыі, якая развіваецца на падставе П. да папярэдняга асяроддзя пражывання (або да папярэдняй аааптыўнай ролі органа). Прэадаптацыя і П. фарміруюцца ў працэсе эвалюцыі, якая накіроўваецца натуральным адборам, але П. — яго непасрэдны вынік, a прэадаптацыя — ускосны выпадковы вынік. ПОСТІМПРЭСІЯНІЗМ (ад пост... + імпрэсіянізм), умоўная збіральная назва некалькіх кірункаў франц. мастацтва канца 19 — пач. 20 ст. (неаімпрэсіяшзм,
Да арі. Постімпрэсіянізм. В. в a н рога з кіпарысамі і зоркамі. 1890.
Г о г. Да-
ПОСТМАДЭРНІЗМ
Да арт. Посгімпрэсіянізм. М. Д э н і. Пейзаж з зялёнымі дрэвамі. 1893.
сімваяізм і інш.). Узнік y сярэдзіне 1880-х г., калі майстры імпрэсіянізму пачалі шукаць новыя выяўл. сродкі, якія дазваляюць адлюстроўваць не імгненныя ўражанні, a працяглыя, сутнасныя станы жыцця. Перыяд П., для якога характэрны актыўнае ўзаемадзеянне кірункаў і індывідуальных творчых сістэм, стаў сувязным звяном паміж мастацтвам 19 і 20 ст. Найб. ярка выявіўся ў творчасці П.Гагена, В. ван Гога, М .Дэні, П Сезана, А. Тулуз-Латрэка, мастакоў групы «Набі» і інш. Л і т П р о к о ф ь е в В.Н. Постампрессноннзм: [Альбом]. М., 1973.
ПОСТІНДУСТРЫЯЛЬНАЕ ГРАМАДСТВА, фаза гіст. развіцця, якая прыходзійь на змену індустрыяльнаму грамадству. Характарызуецца трансфармацыяй усіх форм грамадскага жыцця на базе навук.-тэхн. рэвалюцыі; асаблівая роля адводзііша інфармацыі, навуцы і кіраванню. Тэарэтычна абгрунтавана ў 1970-я г. ў працах амер. сацыёлагаў і палітолагаў Д.Бела, З.Бжазінскага (тэорыя тэхнатроннага грамадства), Р.Дарэндорфа (посткапіталіст. прамысл. грамадства), А.Тофлера (звышіндустр., інфарм. грамадства), франц. вучоных А.Турэна, Ж.Фурасцье і інш. Асн. прыкметы П.г.: стварэнне эканомікі паслуг, дамінаванне слоя навук.-тэхн. спецыялістаў, цэнтр. роля тэарэт. ведаў як крыніцы новаўвядзенняў і папіт. рашэнняў. На сучасным этапе развіцця П.г. вылучаюць неатэхнакратычную і гуманітарна-экалагічную пазіцыі, збалансаванасць якіх з’яўляецца гал. умовай развіцця грамадства. В.В.Краснова. ПОСТМАДЭРНІЗМ (ад пост... + мадэрнізм), мнагазначнае паняцце для характарыстыкі новага перыяду і тыпу культуры, новых маст. стыляў, кірункаў, сістэм, што склаліся ў архітэктуры, жывапісе, л-ры і г.д. y 2-й пал. 20 ст., стылю навук. мыслення і тэарэт. рэфлексій на гэтыя з’явы ў філасофіі, эстэтыцы. Тэрмін «П> — вытворнае ад паняцця постмадэрн (літар. тое, што
517
пасля мадэрнў). У значнай ступені з’яўляецца вынікам развіцця найноўшых сродкаў масавай камунікацыі (тэлебачання, відэа- і камп’ютэрнай тэхнікі). Тэорыя П. пачала складвацца ў ЗША, куды ў 1970-я г. праніклі філас., постфрэйдысцкія і літ.-знаўчыя канцэпцыі франц. постструктуралістаў (Ж.Бадрыяр, Ж.Дэрьша, Ж.Ф.Ліятар). 1980-я г. лічаць часам узлёту П. Паняцце «П.» суадносіцца таксама з паліт. ладам, стандартамі паводзін, сродкамі масавай інфармацыі, мараллю (гуманіст. бок культуры і яе парадыгма), тыпам усведамлення, які рэалізуе пэўную сістэму духоўных канггоўнасцей. Для П. характэрна адмаўленне ўстаноўкі на строга навук. мысленне, успрыманне свету як самаарганізаванага хаосу, як тэксту, што прыводзіць да плюралізму ідэалогій y культуры, дэанталагізацыі мыслення. Культура П. характарызуецца адмаўленнем усякіх абмежаванняў — нарматыўнасці, традьшыі, рэгламенту, парадку. Постмадэрнісцкія творы ствараюцца пры дапамозе мадэліравання штучнай рэальнаёці і дэканструкцыі т.зв. інтэртэксту культуры. У л і т а р а т у р ы вызначальнымі рысамі паэтыкі П. з’яўляюцца: «шматадраснасць» л-ры (зварот адначасова да розных чытачоў: ад высокаінтэлектуальнага да масавага), гібрыднасць (у аснове якой — кадзіраванне, што параджае прынцыпова новую літ. мову), мутантная змена жанраў, інтэртэкстуальнасць, дэкананізацыя, іронія, безасабовасць, карнавалізацыя, прынцып множнасці ісціны і множнасці яе інтэрпрэтацый. Сярод прадстаўнікоў ПДж.Барнс, Дж.Барт, К.Вонегут, Х.Картасар, Г.Мюлер, М.Павіч, Т.Пінчан, С.Рушдзі, Т.Стопард, Дж.Фаўлс, У.Эка, А.Бітаў, В.Ерафееў, У.Набокаў і інш. Элементы постмадэрнісцкай паэтыкі сустракаюцца ў творчасці паэтаў-маладнякоўцаў М.Танка, А.Вярцінскага, А.Разанава, некат. маладых пісьменнікаў. У в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е (пераважна ў жывапісе) i a р х і т э к т y р ы для П. характэрна аб’яднанне ў адным творы сродкаў розных стыляў, гіст., традыцый і нац. школ. У жывапісе П. адвяргае імкненне мадэрнізму да захавання чысціні маст. форм і метадаў, проціпастаўляе абнаўленню маст. мовы перайманне і змешванне асобных элементаў з існуючых маст. сістэм (С.КІя, Ф.Клементэ, Э.Кукі, М.Паладзіна ў Італіі, Г.Базеліц y Германіі і інш.). У архітэктуры П. — супастаўленне элементаў гіст. стыляў y нязвыклым кантэксце стварае тэатралізаванае эстэт. асяроддзе, часта з элементамі іроніі і гратэску. 3 канца 1970-х г. будаваліся грамадскія цэнтры, акружаныя ярка расфарбаванымі аркадамі і калонамі, дзе арх. формы пераасэнсаваны і дапоўнены нетрадыц. матэрыяламі: анадзіраваны алюміній, нержавеючая сталь, неонавыя трубкі і інш. («П’яцца д’італія ў г. Нью-Арлеан, ЗША, арх. Ч.Мур); га-
518
ПОСТМАСБУРГ
рады-спадарожнікі з восевай планіроўкай, забудаваныя дамамі з цяжкімі карнізамі і франтонамі, магутнымі дэкар. калонамі на руставаных стылабатах (гарады-спадарожнікі Парыжа, ісп. арх. Р.Банфілья); асабнякі з развітымі схільнымі дахамі і звісаючымі карнізамі, дахавымі вокнамі і дымавымі трубамі (праекты амер. арх. Р.Вентуры) і інш. У к і н е м а т о г р а ф е ў рознай ступені да прадстаўнікоў П. належаць П.Грынуэй, Д.Джармен, Р.В.Фасбіндэр, Ф.Феліні, А.Сакураў, А.Таркоўскі; y м y з ы ц ы — ЛДоўсан, Р.Хайнарэ, А.Шнітке; y т э a т р ы — А.Хэйге, Р.Вікцюк, Б.Юханаў. Л і т М к о н н н к о в А.В. Зарубежная архнтектура: От «новой архнтектуры» до постмодернмзма. М„ 1982; Д ж е н к с Ч.А. Язык архнтектуры постмодернмзма: Пер. с англ. М., 1985; Б а р т Р. Нзбр. работы: Семнотнка. Поэтнка: Пер. с фр. М., 1994; Фнлософня эпохя постмодерна. Мн., 1996; Н л ь н н М.П. Постмодерннзм от нстоков до конца столетня: Эволюцня науч. мнфа. М., 1998; Л н о т а р Ж.Ф. Состоянне постмодерна. СПб., 1998; С к о р о п а н о в а М.С. Русская постмодерннстская лнтература. М., 1999; К у р н ц ы н В. Русскнй лнтературный постмодерннзм. М., 2000; Э п ш т э й н М. Постмодерн в Росснн: Лнт. н теорня. М,, 2000. A М.Ангір іеў, В.В.Халіпаў.
П0СТМАСБУРГ (Postmasburg), раён жалеза-марганцавых радовішчаў y Паўд.-Афрыканскай Рэспубліцы (Капская прав.). Агульныя запасы каля 1 млрд. т руды, якая мае марганцу 45%, жалеза да 32%. Гал. цэнтр — Постмасбург. ПОСТПАЗІТЫВІЗМ (ад пост... + пазітыеізм), філасофскія канцэпцыі, што ўзніклі ў 1950—70-я г. ў працэсе крытыкі неапазітывізму. He мае акрэсленага зместу, нярэдка атаясамліваецца з сучаснай аналітычнай філасофіяй, y інш. выпадках мае вельмі вузкую трактоўку. Тэарэт. абгрунтаваны ў працах К.Попера «Логіка навуковага адкрыцця» (1959) і Т.Куна «Структура навуковых рэвалюцый» (1963). Да асн. плыней П. адносяць крытычны рацыяналізм, прагматычны аналіз (У.Куайн, М.Уайт, ЗША), канцэпцыі І.Лакатаса, М.Полані (Вялікабрытанія), П.Феерабенда і Р.Рорці (ЗША), розныя варыянты сучаснага філас. рэалізму і інш. Агульным для ўсіх канцэпцый П. з’яўляецца адыход ад арыентацыі на сімвалічную логіку і звяртанне да гісторыі навукі, прызнанне вызначальнай ролі ў пазнанні тэарэт. ўзроўню ведаў, перанос акцэнта на сацыякульт. і каштоўнасныя аспекты навук. пазнання. П0СТРЫ Г, п а с т р ы ж э н н е , хрысціянскі абрад прыняцця манаства. Суправаджаецца падстрыганнем святаром (у манастыры ігуменам) валасоў на галаве паслушніка ў знак пасвячэння яго Хрысту, ператварэння ў раба Божага. Сімвалізуе поўнае падначаленне чалавека царкве, манастырскаму статуту.
Пасля П. пасвячонаму даецца новае імя ў знак канчатковага адрачэння ад свецкага жыцця, ён апранаецца ў манаскае адзенне. У царк. жыцці П. мае мэтай падкрэсліць адрозненне асоб, якія добраахвотна далі зарок служэння Богу. ПОСТФІКС (ад пост... + лац. fixus прымацаваны), службовая марфема (афікс), якая ў структуры слова размяшчаецца пасля кораня. Падзяляюць на асноваўтваральныя («кап-ёс-ы», «плем-ен-і»), да якіх адносяцца і тэматычныя галосныя («бег-а-ць», «хадз-і-ць»), суфіксы («ляс-ок», «гняў-лів-ы», «хто-сьці») і флексіі («галов-ы», «сін-яя», «хоч-аш»). Як асобны тып П. функцыянуе сукупнасць флексій (парадыгма) пры канверсіі, паколькі яна адначасова выконвае флексійную і словаўтваральную ролі (назоўнік «соль-, сол-і, солл-ю» і дзеяслоў «сал-ю, сол-іш, сол-іць, сол-ім, сол-іце, сол-яць»). Кожнай мове ўласцівы свае П., заканамернасці іх размяшчэння ў слове і марфал. ўзаемадзеяння. Л іт
1985.
Б ел а ру с к а я
гр а м а ты к а .
Ч.
1.
ўзаемасувязь формы і дэкору. Вядомы ўсім народам свету, вызначаецца характэрнымі нац. асаблівасцямі. На Беларусі з часоў неаліту вядомы гліняны посуд ручной лепкі, часта з геам. арнаментам. У 10— 13 ст. пачаўся масавы рамесніцкі выраб сталовага і літургічнага П.м. У 15— 16 ст. з утварэннем рамесніцкіх цэхаў пашырыліея злотніцтва і медніцтва. Геам. дэкор дапоўніўся рэльефнымі расл. і зааморфнымі матывамі. У 17 ст. пад уплывам барока П.м. набыў складаныя формы, аздобленыя рэльефнай чаканкай, літым або разьбяным арнаментам з густа пераплеценых расл. парасткаў, клетак, пладоў. Для храмаў і палацаў выраблялі разнастайныя чашы, блюды, паціры, кубкі, якія аздаблялі эмалямі, фініфцю, каштоўнымі камянямі, чарненнем, гравіраваннем і інш. Керамічныя вырабы ўпрыгожвалі ангобным геам. і расл. дэкорам, зялёнай, белай, карычневай палівамі (гл. Кераміка). Развівалася ліццё мастацкае з волава і бронзы. Высокамаст. посуд выраблялі бел. майстры, якія працавалі ў Аружэйнай палаце Маскоўскага Крамля. Найб. развіцця П.м. дасягнуў y 18 ст. На буйных шкляных мануфактурах y Налібаках (Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.), Урэччы (Любанскі р-н Мінскай
М н .,
А.Я.Міхневіч.
ПОСТЭМБРЫЯНАЛЬНАЕ РАЗВІЦЦЁ, п а с л я з а р о д к а в а е разв і ц ц ё, перыяд развіцця жывёл і чалавека пасля выхаду з абалонак або нараджэння да палаваспеласці. Пачынаецца адразу за эмбрыягенезам. Прамое П.р. адбываецца, калі арганізм мае асн. марфал. адзнакі палаваспелай асобіны; пры значным адрозненні лічынка, што вылупліваецца з яйца, пераходзіць да дарослага стану шляхам метамарфозу. У працэсе-П.р. працягваецца рост, далейшае развіццё органаў, тканак, ускладненне функцый, станаўленне канчатковых прапорцый цела. У некат. жывёл П.р. займае большую ч. жыцця. Напр., y шэрагу цыкад лічынка жыве 17 гадоў, a палаваспелае насякомае — адно лета. Працягласць П.р. ў чалавека — 13— 16 гадоў. А.С.Леанцюк. П0СУД МАСТАЦКІ, прадметы бытавога, гаспадарчага, утылітарна-маст. і дэкар. прызначэння для прадуктаў харчавання, ^адкасцей і інш., форма і дэкор якіх вызначаюцца эмацыянальнавобразнай асновай. Адносна матэрыялу бывае метал. (чугунны, медны, сярэбраны і інш.), керамічны (гліняны, фарфоравы, фаянсавы), драўляны, саламяны, шкляны, лубяны, пластмасавы і інш.; паводле вырабу — каваны, літы, штампаваны, бандарны, выдзеўбаны, такарны, плецены і інш.; аздабляецца размалёўкай, гравіраваннем, чаканкай, чарненнем, эмалямі, лепкай, разьбой і інш. Як і інш. творы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва эстэт. прывабнасцю стварае колерава-пластычныя акцэнты ў інтэр’еры. У вобразным ладзе П.м. выяўляецца яго непасрэднае прызначэнне і эстэт. ўяўленні эпохі, часам грамадскія ідэі і з’явы. Асн. яго маст. прынцып — арганічнае спалучэнне дэкар. і утылітарных функцый, цесная
Да арт. Посуд мастацкі. Д а в ы д - г а р а д о ц к і з а л а т а р . Пацір. 1740. вобл.), Новай Мышы (Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) і інш. выраблялі шкляны і хрусталёвы П.м., аздоблены расл., заа- і антрапаморфнымі выявамі, гербамі і інш. (гл. Урэцка-Наппонкпе шкло). Фаянсавы посуд мануфактур y Целяханах (Івацэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.) і Свержані (Стаўбцоўскі р-н мінскай вобл.) дэкарыравалі паліхромнай размалёўкай, рэльефнымі выявамі кветак, пладоў, гірляндаў, маскаронаў (гл. Целяханскія фаянсавыя вырабы, Свержанская фаянсавая мануфактура). У Бакштах (Іўеўскі р-н Гродзен-
скай вобл.), Вішневе і Рудні (Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.) адлівалі алавяны посуд. У Гродне, Давыд-Гарадку, Магілёве, Пінску, Слуцку выраблялі залаты, сярэбраны, латунны, пазалочаны і пасярэбраны П.м. з рэльефным чаканным дэкорам расл. характару. 3 2-й пал. 18 ст. пад уплывам класіцызму формы і аздабленне П.м. сталі больш ураўнаважаныя, дэкарыраваныя ўчасткі чаргаваліся з гладкімі, пашырыліся ант. матывы, ваен. атрыбутыка, маскароны. У 19 ст. пачаўся масавы прамысл. выраб П.м. штампоўкай, адліўкай і выдзіманнем y формы. У канцы 19 — пач. 20 ст. формы і дэкор П.м. часта мелі эклектычны хараістар, адлюстроўвалі ўплыў ампіру і мадэрну. У нар. побыце пераважаў самаро-
бны П.м. з дрэва, гліны, саломы, лазы, бяросты (карцы, сальніцы, талеркі і інш.) простых канструктыўных форм, часта падкрэсленых нескладаным геам. ці зааморфным дэкорам, які захоўваў стараж. сімвалічную ролю. У 2-й пал. 19 ст. прыёмы і сродкі аэдаблення традыц. нар. П.м. ўзбагаціліся, пашырыўся яго асартымент (гліняныя вазы, цукарніцы, масленіцы, сальніцы з размалёўкай і ляпнінаю, фігурныя пасудзіны для вадкасцей, драўляныя талеркі з разьбой, берасцяныя вырабы з цісненнем і інш ). Нар. майстры імкнуліся паўгараць формы і дэкор прамысл. вырабаў, але інтэрпрэтавалі іх y адпаведнасці з мясц. традыцыямі і ўласнымі густамі. У 1920-я г. П.м. амаль не вырабляўся. Шкляны і хрусталёвы П.м. (пераважна для выставак) выпускалі шклозаводы ў Барысаве, Бярозаўцы Лідскага р-на Гродзенскай вобл. (гл. Барысаўскае шкло, Нёманскае шкло). У характары вырабаў выяўляліся рэмінісцэнцыі маст. стыляў 19 ст. Недахоп П.м. часткова кампенсавалі вырабы традыц. ганчарных цэнтраў, y многіх з іх былі створаны арцелі (гл. Ганчарства). У 1940—50-я- г. выставачны П.м. вызначаўся арнаментальным багаццем, перавагай дэкору над формай, пампезнасцю і электычнасцю. У 1951 пачаў працаваць Мінскі фаянсава-фар-
ня мэтазгоднасці і функцыянальнасці з умелым выкарыстаннем магчымасцей матэрыялу, яго колеру і фактуры. З’яўляюцца больш індывід. творчыя вырашэнні, вырабы пазбавіліся залішняга лаканізму. Сучасны П.м. вызначаецца разнасгайнасцю форм, багаццем дэкар. вырашэнняў. Керамічны, драўляны разьбяны і размаляваны, плецены з саломы і лазы П.м. ў характэрным нац. стылі вырабляюць прадпрыемствы і майстры народных ма-
стпцкіх промыслаў. Літ.: Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва Беларусі XII—XVIII стст.: |Альбом]. Мн., 1984; Я н і ц к a я М.М. Беларускае мастацкае шкло (XVI—XVIII стст ). Мн., 1977; Я е ж. Беларускае мастацкае шкло XIX — пачатак XX ст. Мн., 1984; Ж y к В.Н. Современная белорусская керамнка: Тенденцнн развнтня. Мн., 1984; З д а н о в і ч Н.І. Т р у с а ў А.А., Беларуская паліваная кераміка XI— XVIII стсг. Мн., 1993; С а х у т а Я.М. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997. Я.М.Сахута.
П0СЦІЛКА, узорыстатканы выраб утылітарнага, дэкар., a ў мінулым і абрадавага прызначэння; від тканін мастацкіх. Пашырана ў многіх народаў
А. Р у с а к о в і ч . Посцілкі. 1980-я г.
0,9— 1,5 м шыр.,) з 2—3 (радзей аднаго) кавалкаў тканіны з ільняных або ваўняных (ці аснова льняная, уток ваўняны) нітак. Вызначаліся разнастайнасцю арнаментальных кампазіцый: ад геам. да расл. матываў, утвораных спалучэннем 2 і болей колераў. Стрыманы каларыт ранейшых па часе П. характарызаваўся выкарыстаннем натуральных колераў матэрыялу і адценняў фарбаў, якія рабілі ў хатніх умовах з кары дрэў, раслін і г.д. Грубатканую П. наз. р а д з ю ж к а й . Цяпер П. вырабляюцца асобнымі майстрамі, a таксама фабрыкамі маст. вырабаў. Літ.'. К у р н л о в н ч АН. Белорусское народное ткачество. Мн., 1981; С ахута Я.М. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997. М.Ф.Раманюк.
Да арт. Посуд мастацкі. Л. М я г к о в а. Фрагмент набору «Універсалыш». Шклозавод «Нёман». 1980. форавы з-д (гл. Мінскі фарфоравы завод), прадукцыя якога ў значнай ступені стваралася па ўзорах з-даў Расіі і Украіны. У канцы 1950-х г. задачы масавасці і функцыяналізму выклікалі выпрацоўку адточаных і выразных форм пры мінімуме дэкору, прастату і лаканізм абрысаў П.м. У I960—80-х г. мастакі пры стварэнні ўзораў П.м. звярталіся да асн. прынцыпаў нар. дэкар.-прыкладнога мастацтва: спалучэн-
Да арт. Посуд мастацкі. У. У г р ы н о в і ч. Дэкаратыўная кампазіцыя «Подых зялёнага ветру». 1988.
A. K a б я к. Посцілка. 1967.
свету. На Беларусі тэхнікай выканання, памерам, кампазіцыйна-арнаментальным вырашэннем блізкая да дывана. Выкарыстоўваецца для накрывання, засцілання ложка, вьмзных вазка і саней, y якасці дывана. Традыц. П. ткалі ў 3—4 ніты або перабіранай («на дошчачку», «на матузы» і інш.) ці шматнітовай тэхнікай ткацтва. Паводле формы прамўвугольныя (1,5—2,3 м даўж.,
ПОТ, бясколерная салёная вадкасць, якая выдзяляецца потавымі залозамі. Састаў П. залежыць ад віду жывёлы, тыпу яго потавых залоз, стану арганізма, інтэнсіўнасці потавыдзялення і колькасці розных рэчываў y крыві. У чалавека П. мае 98—99% вады, каля 0,1% мачавіны, арган. к-ты, аміяк, тлушчы, хлорысты натрый (каля 0,3%) і інш. Рэакцыя П. бывае кіслай (pH 3,8—6,2) або шчолачнай (пры раскладанні мачавіны і выдзяленні аміяку). У капытных з П. выдзяляюцца бялкі (таму спацелы конь мае «запенены» выгляд). У некат. жывёл П. мае пігменты (напр., y бегемота і самца вял. кенгуру ён чырвоны). У чалавека выдзяляецца 0,5— 12 л П. за суткі ў залежнасці ад мышачнай нагрузкі, т-ры навакольнага асяроддзя, колькасці выпітай вады. Пры паталаг. стане П. можа мець глюкозу (цукр. дыябет), жоўцевыя пігменты, цысцін (цыстынурыя), часам эрытрацыты — крывавы П. А.С.Леанцюк. П0ТАВЫЯ ЗАЛ03Ы, простыя скурныя трубчастыя залозы ў млекакормячых жывёл і чалавека. Выпрацоўваюць і выдзяляюць nom, выконваюць выдзяляльную, тэрмарэгулятарную, сігнальную і інш. функцыі. Па характары развіцця, будове, тыпу сакрэцыі адрозніваюць апакрынныя залозы і экрынныя
520
ПОТКІН
залозы. У арганізме П.з. значна менш, чым тлушчавых, y многіх млекакормячых жывёл яны адсугнічаюць на абваласелай скуры і сканйэнтраваны на невял. участках. Часам уваходзяць y склад спецыфічных скурных залозістых комплексаў — пахучых залоз. А.С.Леанцюк. П0ТКІН Уладзімір Іванавіч (н. 19.7.1953, г.п. Красныя Бакі Ніжагародскай вобл., Расія), бел. хімік-арганік.
У.І Поткін.
Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (2000), д-р хім. н. (1996). Скончыў Горкаўскі ун-т (1975). 3 1975 y Ін-це фіз.-арган. хіміі Нац. АН Беларусі (з 1993 нам. дырэктара). Навук. працы па хіміі галагенвытворных арган. злучэнняў, y т.л. гетэрацыклічных. Распрацаваў метады атрымання цяжкадаступных гетэрацыклічных сістэм і поліфункцыян. арган. рэчываў розных класаў з выкарыстаннем новых высока рэакцыйназдольных селектыўных рэагентаў — нітразамешчаных галагенбутадыенаў. Адкрыў новую рэакцыю нітразлучэнняў, якая з’яўляецца зручным шляхам пабудовы ізатыязольнага цыкла. Сінтэзаваў шэраг злучэнняў з высокай біял., y т.л. проціпухліннай актыўнасцю. Тв.: Полнхлор-1,3-бутаднены. Мн., 1991 (разам з Р.В.Кабердзіным); Ннтробутаднены н нх галогенпроязводные: сннтез н реакцнн (разам з Р.В.Кабердзіным, В.А.Запольскім) / / Успехн хнмнн. 1997. Т. 66, № 10; Сннтез н реакцня смешанных галоген-І.З-бугадменов (з імі ж) / / Там жа. 1999. Т. 68, № 9. п б т э с Інеса Сяргееўна (н. 28.9.1956,
Мінск), бел. спартсменка (вадналыжны спорт). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1973). Засл. майстар спорту СССР (1980). Суддзя міжнар. катэгорыі (1992). Скончыла БДУ (1978.). 3 1992 старшы трэнер Рэсп. спарт. дзіцячаюнацкай школы алімп. рэзерву па водных лыжах. Чэмпіёнка Еўропы па фігурным катанні (1978, г. Тэміль-сюрЛот, Францыя), 14-разовая чэмпіёнка СССР (1972—77) y мнагабор’і і асобных відах практыкаванняў. Рэкардсменка Еўропы (1980) па фігурным катанні, 29-разовая рэкардсменка СССР y мнагабор’і, фігурным катанні, скачках з трампліна. ПОЎГ (Pogue) Уільям (н. 23.1.1930, г. Окіма, ЗША), касманаўт ЗША. Палкоўнік ВПС (у адстаўіхы). Бакалаўр пед. н. (1951), магістр матэматыкі (1960). 3 1951 y ВПС. 3 1966 y групе касманаўтаў
НАСА. 16.11.1973—8.2.1974 з Дж. Карам і Э.Гібсанам здзейсніў палёт на касм. караблі «Апалон» і арбітальнай станйыі «Скайлэб» (як член 3-га экіпажа), y час якога двойчы выходзіў y адкрыты космас (агульны час 13 гадз 31 мін). Правёў y космасе 84 сут. Залаты медаль НАСА «За выдатныя заслугі». У. С.Ларыёнаў.
П0ЎДЗЕНБ, п у н к т п о ў д н я , адзін з 4 гал. пунктаў гарызонту (старон свету); пункт перасячэння матэм. (сапраўднага) гарызонту з нябесным мерыдыянам, найбліжэйшы да Паўд. полюса свету (гл. Нябесная сфера). Абазначаецца літарамі Пд або S. П0ЎНАГА Т0КУ 3AKÔH, адзін з асн. законаў электрамагнітнага поля; інтэгральная форма другога Максвела ўраўнення, якое крыніцай магн. поля вызначае токі праводнасці і зрушэння. Паводле П.т.з. цыркуляцыя вектара напружанасці магн. поля 7? уздоўж адвольнага замкнёнага контура L, праведзенага ў полі, роўная поўнаму эл. току скрозь паверхню 5, абмежаваную гэтым контурам:
j (Й
df) = J ( ? ' ІЙ), дзе ? —
вектар шчыльнасці поўнага току, роўны геам. суме вектараў шчыльнасцей токаў праводнасці і зрушэння. ПОЎНАГАЛ0ССЕ, спалучэнне дзвюх галосных і плаўнага «р», «л» паміж імі на месцы праславянскіх дыфтангічных спалучэнняў or, ol, ег, еі паміж зычнымі. Фанетычная асаблівасць усходнеславянскіх моў, якая проціпастаўляе іх мовам зах. і паўд. славян (гл. Няпоўнагалоссе). Сутнасць П. — y змяненні праслав. каранёвых злучэнняў tort y torot, toit, telt y tolot, tert y teret (t — любы зычны); праслав. ‘borda — бел. «барада» (з адлюстраваннем акання), праслав. ‘ kolda, ‘melko — рус. «колода», «молоко», праслав. ‘bergb — укр. «берег». У бел. мове значна больш поўнагалосных форм (бел. «вораг», «нораў», «палон», «сорам») y параўнанні з рус. («враг», «нрав», «плен», «срам»), дзе ўжываюцца шматлікія няпоўнагалосныя формы. Літ.\ К р н в ч н к В.Ф., М о ж е й к о Н.С. Старославянскнй язык. 3 нзд. Мн., 1985. А.В.Зінкевіч.
П0ЎНАЕ ЎНУТРАНАЕ АДБІЦЦЁ. асобны выпадак адбіцця святла ці эл.-магн. выпрамянення інш. дыяпазону на мя-
жы падзелу двух асяроддзяў. Адбываецца, калі выпрамяненне падае на паверхню падзелу з боку аптычна больш шчыльнага асяроддзя (з большым пераламлення паказчыкам nt) пад вуглом / > /гр, дзе /гр — т.зв. гранічны (крытычны) вугал, які вызначаецца з умовы sin /_ = п2/п ь п2 — паказчык пераламлення другога асяроддзя. Пры П.у.а. эл.-магн. энергія поўнасцю вяртаецца ў аптычна больш шчыльнае асяроддзе. У другое (менш шчыльнае) асяроддзе поле пранікае толькі на характэрную адлегласць парадку даўжыні хвалі выпрамянення і яго амплітуда экспаненцыяльна затухае з аддаленнем ад мяжы падзелу. П.ў.а. выкарыстоўваецйа ў аптычных прыладах (напр., прызме аптычнай) і валаконнай оптыцы. П0УНАЧ, п у н к т п о ў н а ч ы , адзін з 4 гал. пунктаў гарызонту (старон свету); пункт перасячэння матэм. (сапраўднага) гарызонту з нябесным мерьшыянам, найблЬкэйшы да Паўн. полюса свету (гл. Нябесная сфера). Абазначаецца літарамі Пн або N. П0ЎН Ы Д ЫФЕРЭН ЦЫЯЛ ф у н к ц ы і п п е р а м е н н ы х , тое, што дыферэнцыял функцыі. Тэрмін выкарыстоўваецца, каб падкрэсліць адрозненне ад «частковага дыферэнцыяла». «П0ЎНЫ ЗБОР ЗАК0НАЎ РАСІ СКАЙ ІМПЁРЫІ» («П о л н о е с о бранне законов Росснйской нмпернн»), найбольш поўны збор заканад. актаў, размешчаных (незалежна ад зместу) паводле храналогіі праўлення рас. цароў і імператараў. Складзены і вьшадзены 2-м аддзяленнем уласнай яго імператарскай вялікасці канцылярыі (1826—82), кадыфікацыйным аддзелам Дзярж. Савета (1882—93) і аддзелам Зводу законаў Дзярж. канцылярыі (1898— 1917). Складаўся з 3 збораў. 1-ы збор (1830) меў 40 тамоў заканад. актаў, 5 дадаткаў і асобную кнігу малюнкаў, чарцяжоў і гербаў. Уключаў 30 920 акгаў з часу Саборнага ўлазкэння 1649 да 24.12.1825. 2-і збор (1830—84) складаўся з 55 тамоў (выходзілі штогод y некалькіх кнігах кожны), змяшчаў 61 928 актаў за перыяд з канца 1825 да 12.3.1881. У 1885 да яго выдадзены алфавітна-прадметны паказальнік y 4 кнігах. 3-і збор выходзіў штогод да 1916 (не завершаны). Выйшлі 33 тамы (кожны ў 2 ч.), якія ўтрымлівалі больш за 40 тыс. акгаў за перыяд з 13.3.1881 да канца 1913. He ўключана заканадаўства адносна царквы і прыдворнага ведамства. У 1-м зборы было 1410 актаў, якія датычыліся адносін царызму да ВКЛ, y 2-м — 2710 актаў адносна зах. губерняў імперыі. Выданне служыць асн. крыніцай для вывучэння дарэвалюцыйнага права ў Расіі. Л і т Е р о ш к н н Н.П. Нсторня государственных учрежденнй дореволюцнонной Росснн. 3 нзд. М., 1983. Я.К.Анішчанка.
«П0ЎНЫ ЗБОР САЎ» ( « П о л н о е
РЎСКІХ ЛЁТАПІсо бр ан н е рус-
с к н х л е т о п н с е й » , ПСРЛ), шматгомнае выданне помнікаў летапісання ўсх. славян. Выдаваўся з 1841 Археаграфічнай камісіяй y Пецярбургу, з 1922 AH СССР. Да 1921 выдадзена 24 т., усяго выйшла 38 тамоў. Тэксты публікуюцца на мове арыгінала; змяшчаюцца не толькі асобныя летапісныя помнікі, але і іх рэдакцыі з розначытаннямі па інш. спісах і з палеаграфічна-тэксталагічным каментарыем. Беларускія і бел.-літ. летапісы і хронікі змешчаны ў 17-м (1907), 32-м (1975) і 35-м (1980) тамах. У 17-м т. апубл. летапісньм помнікі паводле 20 спісаў, y тл . «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», *Пахвала Вітаўту», Беларуска-літоўскі летапіс 1446, «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага» і Хроніка Быхаўца, змешчаны і інш. гіст.-літ. матэрыялы, звязаныя з гэтымі творамі сваім паходжаннем. У 32-м т. змешчаны Хроніка Быхаўца і творы, якія раней не друкаваліся ў гэтым выданні: *Хроніка літоўская і жамойцкая», Баркулабаўскі летапіс і Віцебскі летапіс. У 35-м т. надрукаваны агульнадзярж. бел.-літ. летапісы і хронікі 15— 16 ст. паводле 12 спісаў, Валынскі кароткі летапіс, упершыню ўведзена ў шырокі навук. ўжытак Магілёўская хроніка. У 38-м т. (1989) упершыню ў гэтай серыі надрукаваны Радзівілаўскі летапіс. У некат. інш. тамах змешчаны помнікі стараж.-рус. летапісання, якія непасрэдна датычаць гісторыі бел. народа: Аўрамкі летапіс (т. 16, 1889), Іпацьеўскі летапіс (т. 2, 1962), Лаўрэнцьеўскі летапіс (т. 1, 1962) і інш. На аснове матэрыялаў, змешчаных y розных тамах ПСРЛ, падрыхтавана асобнае вьшанне летапісных помнікаў y перакладзе на сучасную бел. мову — «Беларускія летапісы і хронікі» (1997). В.А. Чамярыцкі.
П0ЎНЯ, адна з фаз Месяца. ■ ПОЎП (Pope) Аляксандр, гл. Поп Аляксандр.
П0ЎСВІЖ, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Эса, за 4 км на ПдУ ад г. Лепель. Пл. 0,41 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 480 м, найб. глыб. 5,3 м, даўж. берагавой лініі 3,5 км. Пл. вадазбору 1,7 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 7—9 м (на ПнУ 15—20 м), разараныя, месцамі пад лугам. Берагі выш. да 0,5 м, на 3 нізкія, парослыя азёрна-балотнай расліннасцю і хмызняком. Уздоўж зах. берага забалочаная пойма шыр. 70 м. 2 астравы агульнай пл. 0,2 га. Дно да глыб. 3 м пясчанае, ніжэй ілістае. Зарастае да глыб. 2,2 м. Упадаюць 2 меліярац. канавы.
П0ХВА, 1) абкладка розных органаў y жывёл і раслін (напр., П. нервовага валакна, П. ліста — ніжняя ч., расшыраная ў выглядзе жалабка або трубкі). Наяўнасць (або адсутнасць) і форма П. — пастаянная прыкмета ў сістэматыцы раслін. 2) Уцінанне скурных покрываў y жывёл, якое служыць умяшчальняй не-
кат. органаў (напр., П. языка ў змей). 3) Канечны аддзел палавых праток самак млекакормячых (акрамя аднапраходных), што злучае шыйку маткі і мочапалавы сінус, які ўтварае пераддзвер’е П. У жанчын — мышачная расцяжная трубка ў малым тазе паміж мачавым пузыром і мочаспускальным каналам спераду і прамой кішкой ззаду.
ГібХВЕННЫ ЛІСТ, тое, што калеоптыль.
П0ЦА (Pozzo) Андрэа (30.11.1642, г. Трэнта, Італія — 31.8.1709), італьянскі жывапісец і архітэктар, майстар манум. жывапісу барока. Вучыўся ў Мітэлі і Калоны ў Парме і Бібіены ў Балонні. Зазнаў уплыў П. Веранезе і П.П.Рубенса. 3 1677 працаваў y Турыне, Модэне, Рыме, Таскане, з 1703 y Вене. Стварыў віртуозна-эфектныя ілюзіяністычныя размалёўкі царк. і свецкіх інтэр’ераў, дзе знікае мяжа паміж рэальнай і жы-
п о ш л ін а _____________
521
3 астравы. Мінералізацыя вады 250 мг/л, празрыстасць 1 м. Эўгрофнае (з прыкметамі антрапагеннага эўтрафіравання), зарастае да глыб. 2,5 м. Злучана пратокай з воз. Недрава, упадае ручай з воз. Ільмёнак. Месца адпачынку, уваходзіць y турысцкія маршруты.
п б Ц І, горад y Грузіі, порт на Чорным м., y вусці р. Рыёні. Засн. ў 1578 як крэпасць. Чыг. станцыя. 50,9 тыс. ж. (1995). Прам-сць: машынабудаўнічая (суднабудаванне, суднарамонт і інш.), харчасмакавая. Цэнтр рыбалоўства. Тэатр. Краязн. музей. П0ШЛІНА ДЗЯРЖАЎНАЯ, грашовы збор, які спаганяецца дзярж. органамі з грамадзян, устаноў і арг-цый за пэўныя віды паслуг. На Беларусі парадак спагнання П дз. рэгулюецца Законам «Аб
V; .Т
/
vLкшя
A ІІоца Фрэска «Апафеоз Святога Ігаація Лаёлы» ў царкве СантІньяцыо ды Лаёла ў Рыме. 1685—94.
вапіснай архітэктурай, сценамі і скляпеннямі, сапраўдным і намаляваным ляпным дэкорам. Сярод работ: размалёўкі цэркваў Сан-Франчэска ў Мандаві (1676—77), Сан-Барталамеа ў Модэне (1679—80), Сант-Іньяцыо ды Лаёла ў Рыме (1685—94), «Алтар святога Ігнація» ў іль Джэзу (1695—99). У ліку апошніх размалёвак — імператарскі тэатр (не захавалася), «Апафеоз Геркулеса» на плафоне Залы Геркулеса ў летнім палацы Ліхтэнштэйн (1704—08), «Успенне Марыі» ва універсітэцкай царкве (1709) y Вене. Аўтар трактата «Перспектыва жывапісцаў і архітэктараў» (1693— 1700).
П0ЦЕХ, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 10 км на ПнУ ад г. Браслаў. Уваходзіць y Браслаўскую групу азёр. Пл. 1,35 км2, даўж. 2,55 км, найб. шыр. 950 м, найб. глыб. 9,1 м, даўж. берагавой лініі 9,72 км. Пл. вадазбору 28,6 км2. Катлавіна складаецца з 4 плёсаў, падзеленых мысамі. Схілы выш. да 10 м, на Пн камавыя ўзгоркі, разараныя; на Пд — пясчаная озавая града аддзяляе П. ад воз. Недрава. Дно да глыб. 1,5 м пясчанае, месцамі гліністае, глыбей выслана апясчаненымі адкладамі і сапрапелем. На У
дзяржаўнай пошліне» ад 10.1.1992. П.дз. бярэцца: y суд. установах пры падачы іскавых заяў, заяў і скарг, за выдачу копій дакументаў; y органах пракуратуры пры падачы наглядных скарг на судовыя пастановы, a таксама за выдачу копій дакументаў; y натарыятах і выканкомах мясц. Саветаў за натарыяльныя дзеянні, вьвдачу дублікатаў натарыяльна засведчаных дакументаў, складанне праектаў здзелак і заяў, выраб копій дакументаў і выпісак з іх; y органах ЗАГСа за рэгістрацыю акгаў грамадзянскага стану і інш.; y органах мін-ва унутр. спраў за выдачу дакументаў на права выезду за мяжу, выязных і ўязных віз, з заяў аб прыёме ў грамадзянства Рэспублікі Беларусь і выхадзе з яго, за прапіску грамадзян і ў некат. інш. выпадках. Стаўкі П.дз. устанаўліваюцца CM Беларусі. Законам аб П.дз. вызначана кола ўстаноў і грамадзян, якія вызваляюцца ад выплаты П.дз. П.дз. выплачваецца наяўнымі грашамі, пошліннымі маркамі, a таксама шляхам пералічэнняў з рахунка плацельшчыка ў банку. 3 тавараў, якія перавозяць праз дзярж. граніду, спаганяецца пошліна ў адпаведнасці з мытнымі тарыфамі. ГЛМаслыка.
522
п ош та
П0Ш ТА (польск. poczta, італьян. posta ад позналац. posita прыпынак, станцыя, дзе мянялі коней), п а ш т о в а я с y в я з ь, від сувязі, які ажыішяўляе рэгулярную перасылку паштовых адпраўленняў — пісьмовай карэспандэнцыі, перыяд. выданняў, грашовых пераводаў, бандэролей, пасылак — пераважна з дапамогай трансп. сродкаў. Напачатку паштовая сувязь была эпізадычная. 3 узнікненнем дзяржаў пачала набываць упарадкаваны характар. У Стараж. Грэцыі, Рыме, Персіі, Егіпце, Кітаі існавала даволі наладжаная дзярж. паштовая сувязь: пісьмовыя паведамленні перасылаліся з коннымі і пешымі ганцамі паводле прынцыпу эстафеты. У сярэдневяковай Еўропе існавалі манастырскія і універсітэцкія П., з развіццём гандлю і рамёстваў з’явілася гарадская П. У 16—17 ст. y Францыі, Швецыі, Англіі і інш. краінах існавала цэнтралізаваная каралеўская П. 3 развіццём вытв. адносін узнікла патрэба ў рэгулярнай і хугкай паштовай сувязі, y т.л. паміж краінамі. Важны этап y гісторыі П. — выпуск паштовай маркі (1840, Вялікабрытанія). У 1874 створаны Усеагульны паштовы саюз (з 1878 — Сусветны паштовы саюз). У 1878 заключана Сусветная паштовая канвенцыя, што рэгулюе абмен карэспандэнцыяй.
На Беларусі дакладна невядома, кйлі ўзнікла паштовая сувязь, аднак ужо пад 885 y «Аповесці мінулых часоў» гаворыцца аб тым, што князь Алег накіраваў пасланцоў да радзімічаў. У 10 ст, існаваў «павоз» — абавязак насельніцтва даваць коней з павозкамі для княжацкіх ганцоў «ад стану да стану». У Віцебску і Мсціславе знойдзены стараж. пісьмы — берасцяныя граматы 13— 14 ст. У ВКЛ 14— 15 ст. існавала паштовая княжацкая служба — ганцы. Вял. і ўдзельньм князі трымалі ганцоў для перасылкі ўказаў, вусных і пісьмовых паведамленняў. Пад 1539 бел. летапісы згадваюць т.зв. «пісьманосцаў». Першыя паштовыя ўстановы ў ВКЛ створаны пасля 1558 намаганнямі вял. князя Жыгімонта II Аўгуста. Пачалося буд-ва паштовых дарог, станцый (праз кожныя 3—7 вёрст) і корчмаў. 3 1558 наладжана пастаянная сувязь паміж Варшавай і Вільняй. У 1583 Стафан Баторый увёў плату за пісьмы па іх вазе (існавала да сярэдзіны 17 ст.). Паштовая сувязь y BKJI мела шмат агульнага з ямской службай y Расіі. Уздоўж гал. паштовых шляхоў размяшчаліся паштовыя станцыі — «ямы» (адсюль ямшчыкі — возчыкі пасажыраў і П.). У 1658 y вайну Расіі з Рэччу Паспалітай (1654— 67) такія «ямы» пабудаваны ў Полацку. Паводле Андросаўскага перамір’я 1667 паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай усталёўваліся паштовыя сувязі. Паштовы шлях пралягаў ад Масквы праз Смаленск да мяст. Мігнавічы ў Смаленскім ваяв., далей праз мяжу ВКЛ да мястэчка Кадзін Мсціслаўскага ваяв., далей праз Магілёў і Мінск на Вільню. Паштовыя сувязі паміж Масквой і Вільняй адкрыліся 11.3.1669. У снежні 1707 прайшла першая П. па тракце Барысаў—Быхаў, y 1708 пабудаваны паштовыя дарогі Ві-
цебск—Копысь, Быхаў—Чарнігаў (праз Гомель). У 1726 Гродзенскі сейм прыняў рашэнне аб арганізацыі П. ў Навагрудскім ваяв. 3 1764 паштмайстры ВКЛ прыносілі прысягу на вернасць Рэчы Паспалітай. У 18 ст. ў ВКЛ гал. трактамі былі: Вільня—Трокі—Варшава (з адгалінаваннем на Брэст), Вільня— Мінск— Магілёў—Масква, Навагрудак—Мінск— Гродна—Вільня. Пасля далучэння бел. зямель да Рас. імперыі з 1777 пачаліся работы па аднаўленні буд-ва паштовых дарог і станцый. У «Паштовым падарожніку» за 1777 паведамлялася пра адкрыццё ў некат. бел. гарадах паштамтаў і прызначэнні паштмайстраў. У 1780 наладжана паштовая сувязь паміж бел. і ліфляндскімі губернямі. У 1798 адкрыты паштовыя канторы ў Рагачове, Себежы і Веліжы. У снежні 1857 выпушчана першая паштовая марка Рас. імперыі. Раней замест маркі ў паштовай справе выкарыстоўвалі паштовыя штэмпелі. Першы мінскі штэмпель вядомы з 1778, гродзенскі — з 1806, віцебскі — з 1810, пінскі — з 1843. У 1-й пал. 19 ст. штэмпелі мелі толькі назву месца адпраўлення карэспандэнцыі, дата ставілася ад рукі. У 2-й пал. 19 ст. ўведзены адзіны для ўсёй Рас. імперыі круглы штэмпель. Акрамя дзярж. існавала П. земстваў (не атрымала вял. пашырэння) і валасных праўленняў. 1.7.1886 утворана Мінская паштова-тэлеграфная акруга (Мінская і Магілёўская губ.). У 1-ю сусв. вайну на Беларусі дзейнічалі палявыя П. рас. арміі з цэнтрамі ў Мінску і Полацку. У 1918 паштова-тэлеграфнай справай на Беларусі займалася Смаленскае паштова-тэлеграфнае ўпраўленне. У ліст. 1918 на яго базе створана паштова-тэлеграфнае ўпраўленне Зах. камуны (вобласці), якое падпарадкоўвалася Наркамату пошт і тэлеграфаў РСФСР. Паўд. раёны Беларусі па лініі Брэст— Мазыр— Ветка падпарадкоўваліся Кіеўскай паштовай акрузе. Пасля ўтварэння БССР 6.1.1919 створаны наркаматы пошт і тэлеграфаў БССР з цэнтрам y Мінску, a 1.3.1919 — такі наркамат ЛітБел з цэнтрам y Вільні. Пасля аднаўлення сав. улады на Беларусі ў ліп. 1920 створаны аддзел нар. сувязі Мінскгубрэўкома, які ў жн. пераўтвораны ў Наркамат пошт і тэлеграфаў БССР. У сувязі з рэформай кіравання сувяззю 7.9.1922 створана Упраўленне сувязі Зах. акругі, пазней — Наркамат сувязі БССР. Першыя бел. сав. паштовыя маркі выраблены ў 1920—21 y паштовых канторах Мінска, Рагачова, Себежа, Суража, Дрысы, Холмеча. У 1924 y БССР 1 прадпрыемства сувязі прыпадала на 11,6 тыс. жыхароў. У 1925 дзейнічалі 603 паштова-тэлеграфныя прадпрыемствы. У пач. 1930-х г. П. пачалі перавозіць самалётамі. У Вял. Айч. вайну тэхн. база бел. П. знішчана. Пасля вызвалення Беларусі для перавозкі П. выкарыстоўвалі гужавы транспарт. У 1945 адноўлена перавозка П. па чыгунцы. У 1945— 46 працавалі 174 кан-
торы, 1778 паштовых аддз. і агенцтваў сувязі, 14 аддз. перавозкі П. па чыгунцы. У 1954 пабудаваны Мінскі паштамт. У 1973 самалёты абслугоўвалі 100 авіяпаштовых ліній. Пасля абвяшчэння незалежнасці бел. П. існуе ў складзе Мін-ва сувязі. 20.9.1995 створана Рэсп. дзярж. аб’яднанне «Белпошта», дзейнічала каля 118 гар. і раённых вузлоў сувязі, каля 4 тыс. аддз. сувязі (1999). Від паштовай сувязі для абслугоўвання цывільнага насельніцтва ў раёнах, што знаходзяцца пад ваен. кіраўніцтвам, на акупіраваных тэр., дзе не працуюць паштовыя ўстановы. У шэрагу дзяржаў такі від сувязі дзейнічаў y 1-ю сусв. вайну (напр., на акупіраванай тэр. Беларусі герм. камандаванне стварыла «Паштовую вобласць Вярх. галоўнакамандуючага на Усходзе», якая працавала ў 1915— 18). Некат. элементы П. ваен. выкарыстоўвала на тэр. Беларусі камандаванне корпуса Ю.Р.ДоўбарМусніцкага ў 1-й пал. 1918, a таксама сав. ваен. кіраўніцтва ў Зах. Беларусі (вер. — ліст. 1939). У Вял. Айч. вайну акупац. ўлады Германіі для перапіскі выкарыстоўвалі спец. паштовыя карткі. Гл. таксама Пстявая пошта. Л і т К о л о с о в Л.Л. Почтовые дорогм Белорусснн. Мн., 1982; D q b k o w s k i P. Rys urz^dzeri pocztowych w dawnej Polsce. Krakow, 1903. У.К.Зарэмскі (ваен.), Л.Л.Коласаў.
ПОШТААПРАЦ0ЎЧЫЯ МАШЬІНЫ, машыны для апрацоўкі паштовых адпраўленняў; гл. ў арт. Паштовая тэхніка. П 0ЯС, п a с, доўгая вузкая стужка (са скуры або плеценая, тканая, вітая з нітак) для падпяразвання. Вядомы з сярэдзіны 1-га тыс. н.э. ў многіх народаў свету. Неад’емная частка нац. адзення
Беларускі народны жаночы касцюм з поясам Вёска Ляхаўцы Маларыцкага раёна Брэсцкай вобл. 1900—20.
хільнікамі Ю.Пілсудскага. У 1908— 10 дзейнічала гал. чынам праз легальныя прафсаюзныя, культ.-асв. і інш. арг-цыі. У 1-ю сусв. вайну стаяла на пазіцыях рэв. інтэрнацыяналізму, прымала ўдзел y Цьімервальдскай канферэнцыі (1915) і Кінтальскай канферэнцыі (1916), вітала Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917. 16.12.1918 аб’ядналася з Сацыял-дэмакратыяй Каралеўства Польскага і Літвы y Камуніст. рабочую партыю Польшчы (з 1925 Камуністычная партыя Польшчы). Літ:. Краткая нсторня Полыіш. М., 1993. С. 202—204, 238, 246—248.
Паясы. Заходняе Палессе. Канец 19 — пач. 20 ст.
беларусаў. Бытавалі пераважна П. тканыя, плеценыя, вітыя, a таксама вязаныя пруткамі і кручком. Яны мелі даўж. 150—300 см, шыр. 1,5—30 см. Арнаментыка нар. П. вызначаецца разнастайнасцю геам. узораў: падоўжаныя, папярочныя і касыя палоскі, крыжыкі, ромбы і інш. Іх аздаблялі кутасамі, махрамі, бісерам, уплеценым паміж тканымі палоскамі, саламянымі ўстаўкамі, нашытымі кавалачкамі тканіны. Пераважала спалучэнне чырвонага колеру з белым фонам (у невял. колькасці ўводзіўся зялёны, сіні, жоўты і інш.). Паліхромнасць уласціва для П. Зах. Палесся. Сусветную вядомасць набылі шаўковыя слуцкія паясы. П. падпяразвалі кашулі і верхняе адзенне (мужчынскія П. былі звычайна шырэйшыя за жаночыя і дзіцячыя). Завязвалі іх вузлом спераду або збоку; y залежнасці ад памераў абкручвалі вакол стану 1—3 разы, падтыкалі па баках так, каб канцы звісалі на 20—40 см. На П. ці за П. насілі сякеру, нож, шабету, капшук, грабеньчык, ключы. У лес або ў поле на П. неслі збан з вадой, каробку, палатняную торбу, спарыш з абедам. Спец. П. — спавівачом — спавівалі немаўлят, вузкія ўзорыстыя П.-подвязкі служылі і аборамі. П.-крайкі прышывалі да спадніц і фартухоў, a вузкімі плеценымі або вітымі П. абшывалі каўняры, барты і рукавы світ, падолы спадніц. П. паўсюдна выраблялі да 1940-х г. У наш час вырабляюцца асобнымі майстрамі і некат. фабрыкамі маст. вырабаў. В.І.Селівотык. П 0ЯС ЗАДЫЯКА, гл. Задыяк. п п с , гл. Лольская сацыялістычная партыя. ППС-ЛЯВІЦА, П о л ь с к а я с а ц ы ялістычная партыя-лявіца (PPS-Lewica, Polska Partia SocjalistycznaLewica), рабочая партыя ў Каралеўстве Польскім y 1906— 18. Утворана на 9-м з’ездзе (ліст. 1906) Польскай сацыялістычнай партыі (ППС) y выніку разрыву левай большасці (М.Бялецкі, В.Костшэва, Ф. Кон і інш.) з пры-
ППС-РЭВАЛЮЦЬІІЙНАЯ ФРАКЦЫЯ, Польская сацыялістычная п а р т ы я - рэ в а л ю ц ы й н а я фр а к ц ы я (PPS-Frakcja Rewolucyjna, Polska Partia Socjalistyczna-Frakcja Rewolu cyjna), палітычная партыя сацыял-патрыят. кірунку ў Каралеўстве Польскім і адроджанай Полынчы ў 1906— 19. Пра яе дзейнасць гл. ў арт. Польская сацыялістычная партыя. «ПРА БАГАЦТВА ДЫ БЕДНАСЦЬ», перакладны твор бел. л-ры 19 ст. Пераклад зроблены з укр. брашуры С.А.Падалінскага (1875, 2-е выд. 1876), выдадзены ў Жэневе ў 1881 з дапамогай М.П.Драгаманава, які напісаў да бел. выдання прадмову. У творы элементы маст. прозы спалучаны з агітацыйнапрапагандысцкім зместам, выкладаецца марксісцкае вучэнне пра крыніцы росту капіталу і дадатковую вартасць. Дасведчаны рабочы—чыгуначнік Кастусь тлумачыць сваім сябрам, што для паляпшэння жыцця трэба зямлю, фабрыкі і заводы зрабідь грамадскай уласнасцю, ліквідаваць эксплуатацыю чалавека чалавекам. Пераклад дапасаваны да бел. умоў і нар. побыту, значна ўзмоцнены маст. элемент (пейзажныя замалёўкі, партрэты дзейных асоб больш яркія і вобразныя). У творы жывая лексіка, шмат нар. зваротаў і трапных вобразаў, удала перададзены фанетычныя асаблівасці бел. мовы, што сведчыць пра дасканалае валоданне роднай мовай перакладчыкам. Публ.\ Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988. Літ:. А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С.Х.Александровіч.
«ПРА ПАБ0ІШЧА МАМАЯ», гл. «Мамаева пабоішча». ПРААБРАЖЭНСКАЯ Соф’я Пятроўна (27.9.1904, С.-Пецярбург — 21.7.1966), расійская спявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. СССР (1955). Скончыла Ленінградскую кансерваторыю (1928), y 1947—51 і 1960—61 выкладала ў ёй (з 1949 праф.). У 1928— 59 y Ленінградскім т-ры оперы і балета імя Кірава. Валодала моцным прыгожым голасам вял. дыяпазону, яркім сцэн. дараваннем. Сярод партый: Марфа («Хаваншчына» М.Мусаргскага), Іаанна, Графіня («Арлеанская дзева», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Любаша («Цар-
ПРАБІРНЫ
523
ская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Ефрасіння («Сям’я Тараса» Дз.Кабалеўскага), Акхавіян («Кавалер руж» Р.Штрауса) і інш. Выканала вак. цыкл «Песні і танцы смерці» Мусаргскага. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951. Літ:. Т р а й н н н В. С.П.Преображенская.
[Л.], 1972. ПРААБРАЖбНСКІ Уладзімір Барысавіч (н. 15.7.1950, г. Гродна), бел. архітэктар. Скончыў Брэсцкі інж.-буд. ін-т (1972). Працаваў y ін-це «Гроднаграмадзянпраект» (да 1988 гал. архітэктар праектаў), y 1988—93 і з 1998 гал. архітэктар праектнага ўпраўлення «Гроднажылбуда», y 1994—97 нач. упраўлення архітэктуры і горадабудаўніцтва Гродзенскага гарвыканкома. Асн. работы ў Гродне: адм. будынкі абл. ўпраўлення МУС (1968—77), Дома тэхнікі (1977—84), аблвыканкома (1978—84), буд. арг-цый (офіс «Гроднажылбуда*; 1987—88), групы жылых дамоў па вуліцах Горкага (1974—75), Сав. пагранічнікаў, на пл. Дзекабрыстаў (абодва 1998—99), y мікрараёне «Вішнявец» (1999—2000); забудова мікрараёна «Перасёлка 3» (1975—71). За жылы комплекс гарадка Рось y Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл. (1993—94) Дзярж. прэмія Беларусі 1998. ПРААКТЫНАМІК03, тое, што актынабацылёз. ПРАБАЦЫЯ ( ад лац. probatio выпрабаванне), від умоўнага асуджэння ў крымінальным праве ЗША, пры якім асуджаны знаходзіцца пад наглядам спец. органаў на час выпрабавальнага тэрміну, устаноўленага судом. На асуджанага на час П. можа быць накладзены таксама шэраг дадатковых абмежаванняў (напр., не наведваць пэўныя месцы, устрымлівацца ад зносін з пэўнымі асобамі і да т.п.). ПРАБЁЛКА, y старажытным жывапісе тэхнічны прыём выканання светлых частак выявы: нанясенне фарбы ў некалькі прыёмаў з паступовым павелічэннем колькасці бялілаў. Завяршалася, як правіла, светлымі штрыхамі. У шырокім сэнсе П. ўключае вохранне — паступовае высвятленне твару і рук шматразовымі прапіскамі па асн. роўным цёмным фоне (санкіры). ПРАБІРНЫ АНАЛІЗ, метады вызначэння колькасці высакародных металаў (пераважна серабра і золата) y рудах, прадуктах іх абагачэння, сплавах і розных вырабах, y т.л. ювелірных. Заснаваны на сплаўленні нробы даследуемага матэрыялу з сухімі парашкападобнымі рэагентамі і наступным гравіметрычным аналізе атрыманага сплаву. Пробу ювелірных вырабаў (гл. Проба высакародных металаў) звычайна вызначаюць без парушэння іх цэласнасці: параўнаннем ліній, прачэрчаных вырабам і эталон-
524
ПРАБЛЕМ
нымі (т.зв. прабірнымі) іголкамі вядомага саставу на прабірным камені (брусок з чорнага або рудога тонказярністага крамяністага сланцу). ПРАБЛЁМ АХ0ВЫ ІНФАРМАЦЫІ НДІ Д з я р ж а ў н а г а цэнтра бяспекі інфармацыі пры Прэзідэнце Рэспублікі Б е л a р y с ь. Засн. ў 1987 y Мінску як Дзярж. н.-д. і праектна-канструктарскі тэхнал. ін-т па тэхн. абслугоўванні сродкаў вылічальнай тэхнікі. Са жн. 1992 Дзярж. н.-д. і праектна-тэхнал. ін-т міжгаліновых праблем інфармацыі. 3 1996 дзярж. прадпрыемства «НДІ праблем аховы інфармацыі». 3 2000 навукова-вытв. рэсп. унітарнае прадпрыемства «НДІ праблем аховы інфармацыі». Асн. кірунак дзейнасці: навукова-даследчыя і доследна-канструкгарскія работы па стварэнні засцерагальных інфарм. сістэм. Распрацаваны нац. стандарт электроннага лічбавага подпісу. У ін-це працуе д-р тэхн. н. У.Ф.Голікаў. ПРАБЛЁМА (ад грэч. problema задача, заданне), y шырокім сэнсе — складаная тэарэт. або практычная задача, якая патрабуе вывучэння, вырашэння; y навуцы — супярэчлівая сітуацыя, якая выступае ў выглядзе процілеглых пазіцый y тлумачэнні якіх-н. з’яў, аб’ектаў, працэсаў і патрабуе адэкватнай тэорыі для яе вырашэння. Фармулюецца ў розных формах лагічнай структуры ведаў: суджэння, пытання, гіпотэзы. Калі П. ставіцца без дастатковай падставы, яна становіцца псеўдапраблемай. ПРАБ0Й ДЫЭЛЁКТРЫКА, страта дыэлектрыкам ізаляцыйных уласцівасцей пад уздзеяннем эл. поля. У цвёрдых дыэлектрыках суправаджаецца ўтварэннем праводнага (прабойнага) канала і мае неабарачальны характар. Газы (поўнасцю) і вадкасці (часткова) аднаўляюць свае дыэл. ўласцівасці пасля прабою. Асн. характарыстыкі: эл. трываласць (найменшая напружанасць эл. поля, пры якой адбываецца П.д.) і прабіўное напружанне (найменшае напружанне на дыэдектрыку, якое вядзе да прабою). Адрозніваюць цеплавы і эл. П.д. Ц е п л а в ы п р а б о й абумоўлены парушэннем раўнавагі паміж выдзеленай і адведзенай цяплотамі, y выніку чаго павялічваецца т-ра дыэлектрыка. Рост т-ры ў сваю чаргу вядзе да павелічэння электраправоднасці ўзору і працэс набывае лавінападобны характар. Эл. трываласць дыэлектрыка змяншаецца з ростам т-ры навакольнага асяроддзя і таўшчыні ўзору. Э л е к т р ы ч н ы п р a б о й абумоўлены ўгварэннем электроннай лавіны. Эл. трываласць слаба залежыць ад т-ры і павялічваецца з памяншэннем таўшчыні ўзору.
ПРАВА, сістэма агульнаабавязковых сацыяльных норм, якія ўстаноўлены або санкдыяніраваны дзяржавай і рэгулююць дзеянні, паводзіны і адносіны людзей, іх груповак, дзярж. і грамадскіх
органаў, арг-цый і ўстаноў. Найважнейшыя рысы П.: нарматыўны характар; агульнаабавязковасць і ўсеагульнасць; дакладнасць, пэўнасць і абязлічанасць норм; прымяненне роўнага маштабу да розных людзей y аднолькавых сітуацыях; забяспечанасць пагрозы выкарыстання санкцый з боку дзяржавы і інш. Забяспечанасць пагрозы санкцый карэнным чынам адрознівае нормы П. ад інш. сац. норм (напр., ад маральных, рэліг., традыцыйных і інш.)- П. належыць вядучая роля ў сац. рэгуляванні ў цывілізаваных дзяржавах. Яно ахоўвае ўладкаванасць і стабільнасць існуючых грамадскіх парадкаў, адносін, іх удасканаленне і змяненне і ў той жа час накіравана на барацьбу са злачыннасцю і інш. правапарушэннямі. Аснову прававой сістэмы краіны складае канстытуцыя. Нормы П. абумоўлены сац.-эканам. фактарамі, характарам і ўзроўнем развіцця духоўнай культуры. Удасканаленне П., яго дэмакратызацыя і гуманізацыя, строгае, няўхільнае і дзейснае прымяненне яго норм, прызнанне прыярытэту закона ў любой сферы грамадскай дзейнасці — неад’емная ўмова для ўсталявання прававой дзяржавы. ПРАВА НА ЖЫЦЦЁ. адно з асноўных асабістых правоў чалавека, якое абараняецца міжнар. правам і канстытуцыямі большасці дэмакр. краін. Змест П. на ж. шматгранны і адрозніваецца ў розных дзяржавах. Там, дзе смяротная кара адменена (Аўстралія, Аўстрыя, ФРГ, Францыя і яшчэ больш як 40 дзяржаў), П. на ж. азначае, што ні адзін чалавек ні за якія дзеянні не можа быць пазбаўлены жьшця. У краінах, дзе існуюць розныя рэжымы захавання смяротнай карьг (прымяненне смяротнай кары, выкарыстанне яе ў выключных выпадках, адмаўленне ад яе прымянення на практыцы), пад П. на ж. разумеецца, што ніхто не можа быць пазбаўлены жыцня без неабходнай прававой працэдуры. У шэрагу канстытуцый П. на ж. канкрэтызуецца пералікам пэўных алачынстваў, за якія можа быць устаноўлена законам смяротная кара, a таксама кола асоб, да якіх яна не можа прымяняцца (напр., жанчыны, непаўналетнія). Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, разам з абвяшчэннем П. на ж. робіць агаворку, што «смяротная кара да яе адмены можа прымяняцца ў адпаведнасці з законам як выключная мера пакарання за асабліва цяжкія злачынствы і толькі згодна з прыгаворам суда», і ўдакладняе, што да гэтай меры пакарання не могуць быць асуджаны асобы, якія ўчынілі алачынства ва ўзросце да 18 гадоў, жанчыны, a таксама мужчыны, якія дасягнулі на дзень вынясення прыгавору 65 гадоў. Г.А.Маслыка. ПРАВА НА СУД0ВУЮ АБАР0НУ, комплекс канстытуігыйна замацаваных працэсуальных правоў, якія гарантуюць абарону асн. матэрыяльных правоў і свабод чалавека. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь гарантуе права грамадзян
на суд. абарону ад замахаў на жьшцё і здароўе, гонар і годнасць, асабістую свабоду і маёмасць, інш. законныя правы і свабоды, a таксама ад неправамерных дзеянняў оргашў дзярж. кіравання і службовых асоб. У судаводстве ўсе грамадзяне маюць права на абарону і на кваліфікаваную юрыд. дапамогу для яе ажыційўлення (у выпадках, прадугледжаных законам, юрыд. дапамога аказваецца за кошт дзярж. сродкаў); права на прэзумпцьію невінаватасці\ права не сведчыць супраць самога сябе, членаў сваёй сям’і, блізкіх родных (доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць юрыд. сілы); права асуджанага на перагляд прыгавору вышэйстаячым судом ва ўстаноўленым законам парадку. Замежным грамадзянам і асобам без грамадзянства таксама гарантуецца права на зварот y суд для абароны асабістых, маёмасных, сямейных і інш. правоў. Э.І.Кузьмянкова. ПРАВА ПРЫТУЛКУ, права на ўезд і пражыванне, якое даецца дзяржавай замежным грамадзянам і асобам без грамадзянства, якія на нявызначаны час застаюцца на тэрыторыі дадзенай дзяржавы, калі на радзіме яны церпяць праследаванне за паліт., рэліг. і інш. перакананні або нац. прыналежнасць. Дазвол на прытулак не цягне за сабой аўтаматычнага набыцця грамадзянства краіны. П.п. ў Рэспубліцы Беларусь замайавана ў арт. 12 Канстытуцыі. Асобам, абвінавачаным y крымінальных ці інш. злачынствах, П.п. не прадастаўляецца. ПРАВА ЎЛАСНАСЦІ, сукупнасць прававых норм, якія замацоўваюць прыналежнасць маёмасці пэўным асобам, устанаўліваюць аб’ём і змест правоў уласніка, спосабы і межы іх ажыццяўлення, a таксама гарантуюць ахову і абарону правоў і інтарэсаў уласніка. Побач з паняццем П.ў. як сукупнасці юрьш. норм (П.ў. ў аб’ектыўным сэнсе) існуе паняцце П.ў. ў суб’ектыўным сэнсе як устаноўленая заканадаўствам мера дазволеных паводзін уласніка па валоданні, карыстанні і распараджэнні маёмасцю. Уласнік правамоцны ажыццяўляць y адносінах маёмасці, што яму належыць, любьм дзеянні, якія не супярэчаць заканадаўству, грамадскай карысці і бяспецы, не наносяць шкоды навакольнаму асяроддзю, гіст.-культ. каштоўнасцям і не ўшчамляюць правоў і ахоўваемых законам інтарэсаў інш. асоб. Ён мае права адчужаць сваю маёмасць ва ўласнасць інш. асоб, перадаваць ім права валодання, карыстання і распараджэння маёмасцю, застаючыся ўласнікам, аддаваць маёмасць y залог, распараджацца ім іншым чынам. Уласнік нясе цяжар утрымання маёмасці, што яму належыць, і рызыкі выпадковай яе гібелі або псавання, калі іншае не прадугледжана заканадаўствам або дагаворам. Змест правамоцтваў уласніка вызначаецца цывільным, канстытуцыйным, зямельным, фінансавым і
інш. галінамі права. Заканадаўства Рэспублікі Беларусь замацоўвае 2 формы ўласнасці: дзярж. і прыватную. Суб’ектамі права дзярж. уласнасці выступае Рэспубліка Беларусь (рэсп. ўласнасць) і адм.-тэр. адзінкі (камунальная ўласнасць). Законам вызначаюцца віды маёмасці, якая можа знаходзіцца толькі ў дзярж. уласнасці. Суб’ектамі права прыватнай уласнасці з’яўляюцца фіз. і недзярж. юрьш. асобы. Правы ўсіх уласнікаў абараняюцца аднолькава. Дзяржава гарантуе стабільнасць адносін уласнасці. І.П.Кузьміч. ПРАВААБАР0НЧЫ РУХ У СССР y 1 9 6 0—8 0-я г., непалітычны грамадскі рух y абарону правоў чалавека ў 6. СССР. Яго ўдзельнікі — пераважна інтэлігенцыя. Асн. прынцыпы дзейнасці: легальнасць, галоснасць, адмова ад паліт. барацьбы. Сярод перадумоў узнікнення П.р. — прыняцце Ген. асамблеяй ААН Усеаг. дэкларацыі правоў чалавека (1948), афіц. асуджэнне паліт. рэпрэсій 1930 — пач. 50-х г. на XX з’ездзе К.ПСС (1956). Асн. напрамак дзейнасці — абарона асабістых і паліт. правоў грамадзян СССР, y т.л. на паліт. іншадумства і апазіц. дзейнасць. У адрозненне ад інш. дысідэнтаў удзельнікі П.р. паслядоўна стаялі на глебе права, г.зн. апіраліся ў сваёй дзейнасці на міжнар. дакументы па правах чалавека, a таксама на Канстытуцыю і законы СССР, якія тэарэтычна прызнавалі большасць з гэтых правоў. Пачатак П.р. адносяць да 1965—— 66, калі адбыліся выступленні ў абарону пісьменнікаў А.Д.Сіняўскага і Ю.М.Даніэля, арыштаваных (1965) і прыгавораных (лют. 1966) да пазбаўлення волі адпаведна на 7 і 5 гадоў за публікацыю за мяжой сваіх сатыр. твораў. 5.12.1965 на Пушкінскай плошчы ў Маскве адбылася дэманстрацыя пратэсту. У вышэйшыя сав. і парт. органы былі накіраваны лісты і петыцыі, на карысць пісьменнікаў і іх сем’яў праводзіўся збор ахвяраванняў. 3 гэтага часу асн. формамі дзейнасці сав. праваабаронцаў сталі мітынгі, дэманстрацыі, асабістыя і калект. звароты да сав.-парт. улад, y AAH і інш. міжнар. арг-цыі, матэрыяльная дапамога арыштаваным, пашырэнне праваабарончай інфармацыі і л-ры шляхам «самвыдату». У 1968—83 выходзіў «самвыдацкі» бюлетэнь «Хроннка текушнх событнй» (выйшлі 64 выпускі), y якім канстатаваліся (без ацэнак) выпадкі парушэння правоў чалавека і праваабарончыя выступленні ў Маскве і рэспубліках СССР. У 1969 створана Ініцыятыўная група абароны правоў чалавека ў СССР, якая накіравала ў ААН ліст з пералікам парушэнняў правоў чалавека, y 1974 — сав. аддзяленне Амністыі міжнароднай Падпісанне Сав. Саюзам (1.8.1975) і публікацыя Заключнага акта нарады /ш бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (Хельсінкскі акт), гуманіт. артыкулы якога прадугледжавалі захаванне правоў чалавека, сталі пачаткам т.зв. Хельсінкскага перыяду П.р. (1976—81). Летам 1975
створана Маскоўская Хельсінкская група, якая збірала матэрыялы пра парушэнні ў СССР гуманіт. аспектаў Хельсінкскіх пагадненняў і накіроўвала справаздачы ўрадам усіх краінудзельніц пагаднення. У 1976 узніклі Хельсінкскія групы ў Літве і Украіне, y 1977 — y Грузіі і Арменіі. Сабраныя праваабаронцамі звесткі пра парушэнні правоў чалавека шырока выкарыстаны ЗША і інш. зах. краінамі ў ідэалаг. вайне супраць СССР. У канцы 1970 — пач. 80-х г. y выніку ганенняў практычна спыніўся адкрыты і легальны П.р. y СССР. Віднымі дзеячамі П.р. ў розныя гады былі У.К.Букоўскі, АЛ.Салжаніцын, А.Дз. Сахараў, П.Р.Грыгарэнка, С.А.Кавалёў, К.Ф.Арлоў і інш. Удзельнікі руху асн. вынікам сваёй дзейнасці лічаць фарміраванне ў нетрах сав. грамадства сіл, якія ў сярэдзіне 1980-х г. ініцыіравалі перабудову ў СССР. Літ:. Б о г о р а з Л., Г о л м ц н н В., К о в а л е в С. Полнтнческая борьба шш зашнта прав? / / Погруженне в трясяну. М., 1991; А л е к с е е в а Л.М. Нсторня ннакомыслня в СССР. Новейшнй пермод. Внльнюс; М., 1992; К о т л я р М.М. Права человека. 3 нзд. Брест, 1996; Я г о ж. Права чеповека в оовременной Беларусн: состоянне, проблемы, перспектнвы. Мн., 1999. М.Г.Нікіцін.
ПРАВААДНбСіНЫ, урэгуляваныя нормамі права грамадскія адносіны, удзельнікі якіх з’яўляюцца носьбітамі суб’ектыўных правоў і абавязкаў. П. — індывідуалізаваныя адносіны, г.зн. адносіны паміж пэўнымі асобамі (грамадзянамі; арг-цыямі, дзярж. органамі і грамадзянамі і г.д.), якія звязаны правамі і абавязкамі, што вызначаюць забяспечаную законам меру магчымых і належных паводзін. Мера паводзін азначае ўстанаўленне яго межаў (рамак), a яго магчымасць і належнасць рэалізуецца ў пэўных дзеяннях і рэальных паводзінах. П. ўзнікаюць пры наступлённі прадугледжаных законам юрыд. фактаў (дагавору, адм. акта, правапарушэння, падзеі і г.д.). ПРАВАБЯР^ЖНАЯ УКРАІНА, гісторыка-геаграфічная назва укр. зямель на правым беразе р. Дняпро (без Галіцыі), што паводле Андросаўскага перамір ’я 1667 засталіся ў складзе Рэчы Паспалітай. Ахоплівала тэр. сучасных Кіеўскай (без Кіева), Чаркаскай, Кіраваградскай, Жытомірскай, Вінніцкай, Хмяльніцкай, Ровенскай і Валынскай абласцей. У 1663— 1704 існавала правабярэжнае ўкр. казацкае гетманства. Пасля няўдалай вайны Рэчы Паспалітай з Турцыяй, y 1672—99 частка П.У. (Падолія і прылеглыя землі) належала Турцыі. На П.У. адбываліся буйныя казацка-сял. нац.-вызв. і антыфеад. паўстанні, y т.л. pyx С.ГТ.Палія (1702—04) і Калііўшчына (1768). Паводле другога (1793) і трэцяга (1795) падзелаў Рэчы Паспалітай (1793) П.У. адышла да Рас. імперыі. 3 1917 y складзе Украіны. У наш час назва «П.У.» ўжываецца як геагр. тэрмін.
ПРАВАВАЯ
525
ПРАВАВАЯ ДАПАМ0ГА, дагаворы аб прававой дапам о з е, дагаворы, якія закЛючаюцца дзяржавамі па пытаннях супрацоўніцтва ўстаноў юстыцыі (судоў, органаў натарыяту, пракуратуры), па аказанні юрыд. дапамогі па цывільных, сямейных і крымін. справах. У СНД прынята Мінская канвенцыя аб П.д. і прававых адносінах (1993). Беларусь мае таксама дагаворы аб П.д. з шэрагам інш. замежных дзяржаў. Мэта дагавораў — забеспячэнне ўзаемнага прызнання і захавання маёмасных і асабістых правоў грамадзян адной дзяражвы на тэр. другой дзяржавы. Дагаворы рэгулююць пытанні супрацоўніцтва паміж установамі юстыцыі, прававой абароны, вызначэння кампетэнцыі судоў і прымянення права, працэсуальных правоў іншаземцаў, выканання даручэнняў аб П.д., прызначэння і выканання рашэнняў па цывільных, сямейных справах, прызнання і перасылкі дакументаў, выдачы злачынцаў і г.д. Паводе дагавора П.д. грамадзяне адной дзяржавы карыстаюцца на тэр. другой дзяржавы такой жа абаронай іх асабістых і маёмасных правоў, як і ўласныя грамадзяне. 1.1. Катляр. ПРАВАВАЯ ДЗЯРЖАВА, дзяржава, y якой функцыянуе рэжым канстытуцыйнага праўлення, ажыццяўляюцца прынцыпы вяршэнства закону і права. Характэрныя адзнакі П.дз.: прызнанне і гарантаванасць правоў і свабод чалавека і грамадзяніна, узаемная адказнасць дзяржавы і асобы, судовая абарона асоб і інш. суб’ектаў грамадскіх адносін, адпаведнасць унутр. заканадаўства агульнапрынятым прынцыпам і нормам міжнар. права. Канцэпцыя П.дз. склалася на аснове асэнсавання і ўспрымання універсальных ідэй мысліцеляў былых эпох — вяршэнства закона (Сакрат, Платон, Арыстоцель і інш.), раздзялення ўлад (Папібій, ДжЛок, Ш.Мантэск’ё і інш.), неадчужальнасць прыродных правоў чалавека (Ж.Ж.Русо, Дж.Лілберн і інш.). У Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 са змяненнямі і дапаўненнямі, прынятымі на рэсп. рэферэндуме 1996, Беларусь абвешчана унітарнай дэмакр. сацыяльнай П. дз. 1.1. Катляр. ПРАВАВАЯ ІНСПЕКЦЫЯ ПРАЦЫ, спецыяльны орган, які ажыццяўляе нагляд і кантроль за выкананнем заканадаўства аб працы і правілаў па ахове працы. На Беларусі такія функцыі выконвае К-т па інспекцыі прайы пры Мін-ве працы. У структуру К-та ўваходзяць: цэнтр. апарат, абл. і Мінскае rap. ўпраўленні, міжраённыя інспекцыі працы. Рашэнні К-та з’яўляюцца абавязковымі для выканання ' мін-вамі, інш. рэсп. органамі дзярж. кіравання, выканаўчымі і распарадчымі органамі, наймальнікамі і службовымі асобамі. Асн. задачы П.і.п.: нагляд і кантроль за вы-
526______________ПРАВАВОГА кананнем заканадаўства аб працы; прафілактыка, выяўленне і выкараненне парушэнняў заканадаўства; правядзенне спец. расследаванняў няшчасных выпадкаў на вытв-сці, a таксама кантроль за выкананнем наймальнікамі Палажэння аб расследаванні і ўліку няшчасных выпадкаў на вытв-сці, збор і аналіз інфармацыі аб няшчасных выпадках, прафес. захворваннях, парушэннях заканадаўства, падрыхтоўка прапаноў па іх папярэджанні і да т.п. В.І.Семянкоў.
ПРАВАВ0ГА ПАРАДКУ ПАРТЫЯ. партыя буйных прадпрымальнікаў і землеўладальнікаў y Расіі ў 1905—07. Узнікла ў кастр. 1905. Праграма (ліст. 1905): увядзенне «прававога парадку» (канстытуцыі), «адзінства і непадзельнасць» Рас. імперыі, «моцная дзярж. ўлада», умацаванне аўтарытэту манархіі, скасаванне абшчыннага землеўладання ў вёсцы, забарона забастовак пры паляпшэнні жыцця рабоных і «магчымым скарачэнні рабочага дня». У 1906—07 распалася: частка далучылася да акцябрыетаў, частка да манархістаў. ПРАВАДНАЯ СЎВЯЗЬ, перадача і прыём паведамленняў (інфармацыі) з дапамогай эл. сігналаў (электрамагнітных ваганняў), якія распаўсюджваюцца па правадах; адзін з відаў электрасувязі. У залежнасці ад віду паведамленняў, што перадаюцца, адрозніваюць тэлефонную сувязь, тэлегрофную сувязь, факсімільную сувязь (перадача нерухомых відарысаў, напр., фатаграфій, малюнкаў), кабельнае тэлебачанне і інш. Падзяляюць на далёкую (міжгароднюю, міжнар.) і мясцовую (rap., вясковую), агульнага карыстання і ведамасную (карпаратыўную і ўнутрывытворчую). Для П.с. выкарыстоўваюць падземныя (падводныя) кабелі сувязі, валаконна-аптычныя лініі (гл. Валаконна-аптычная сувязь), узмацняльнікі электронных і аптычных сігналаў, рэгенератары (у лічбавых сістэмах), апаратуру каналаўтварэння (ушчыльнення і падзелу сігналаў), камутатары, маршрутызатары і інш. П.с. спалучаюць з радыёеувяззю і спадарожнікавай сувяззю. А.П. Ткачэнка.
ПРАВАДНІКІ э л е к т р ы ч н ы я, рэчывы (целы, матэрыялы) з высокай электраправоднасцю. У адрозненне ад паўправаднікоў і дыэлектрыкаў маюць значную колькасць свабодных зараджаных часціц (носьбітаў зараду), якія ў эл. полі набываюць упарадкаваны рух. Асн. П. — металы і іх сплавы, электраліты, плазма. У металах носьбітамі эл. току з’яўляюцца электроны, y электралітах — іоны, y плазме — электроны і іоны. Пры нізкіх т-рах многія металы і некаторыя паўправаднікі набываюць звышправоднасць і становяцца звышправаднікамі. Метал. П. выкарыстоўваюцца ў эл. кабелях і правадах электрычных, абмотках эл. машын, трансфарматараў, прылад і апаратаў; электраліты — пераважна ў эл. акумулятарах. Адзін з найлепшых П. — серабро, выкарыстоўваецца для тонкіх правадоў вымяральных прылад, для электродаў, якія уплаўляюць y кераміку, шкло і інш. Найб. пашыраны П. — медзь, спалучае электраправоднасць з трыва-
ласцю, гнуткасцю, каразійнай устойлівасцю. Больш лёгкі і танны П. — алюміній, аднак з меншай электраправоднасцю і трываласцю. Медныя, алюмініевыя і сталеалюмініевыя правады шырока выкарыстоўваюцца ў лініях электраперадачы. У. М. Сацута.
ПРАВАЗДбЛЬНАСЦЬ, здольнасць фізічнай асобы быць носьбітам грамадз. правоў і абавязкаў, прадугледжаных правам дадзенай краіны. Асн. прынцыпам, з якога зыходзіць права развітых краін, з’яўляецца прынцып роўнай грамадз. П. незалежна ад полу, маёмаснага становішча, расы, нацыянальнасці і да т.п. П. набываецца з нараджэннем і спыняецца са смерцю чалавека. Пры жыцці чалавека П. можа быць абмежавана судом (забарона на занятак якой-н. прафесіяй і да т.п.). У мінулым y многіх краінах прадугледжвалася магчымасць пазбаўлення чалавека грамадз. правоў (т.зв. грамадзянская смерць). 3 канца 20 ст. такое рашэнне судамі не дапускаецца. ПРАВАЗНАЎСТВА, гл. ў арт. Юрыдычная навука. ПРАВАЙ РУКІ ПРАВІЛА, мнеманічнае правіла для вызначэння напрамку індукцыйнага току ў правааніку, які рухаецца ў магн. полі. Вынікае з Ленца правіла. Паводле П.р.п. правую руку трэба размясціць так, каб сілавыя лініі магн. поля ўваходзілі ў далонь, a адагнуты вялікі палец быў накіраваны ўздоўж вектара скорасці руху правадніка, тады выцягнутыя пальцы будуць супадаць з напрамкам індукцыйнага току ў правадніку. Гл. таксама Электрамагнітная індукцыя.
ПРАВАКАЦЫЯ (ад лац. provocatio выклік), 1) падбухторванне, прымушэнне асоб (груп, арганізацый) да ўчынкаў, якія выклікаюць цяжкія наступствы. 2) Дзеянні агентаў спец. служб і інш. асоб, y т.л. правакатараў, накіраваныя на разгром або дыскрымінацыю варожых ці канкурыруючых арганізацый, партый і інш. 3) Агрэсіўныя захады з мэтай апраўдання ўмяшання ва ўнутр. справы інш. краіны. Можа ажыццяўляіша ў выглядзе нападаў на пагран. ахову, парушэння граніцы, захопу аб’ектаў, дыверсіі, тэракта, уварвання на тэр. дзяржавы, яе ўнутр. воды, паветр. прастору і інш. ПРАВАЛШСКІ Уладзімір Міхайлавіч (н. 3.9.1948, г. Орша Вікебскай вобл.), бел. эстрадны спявак. Засл. дз. культ. Беларусі (1991). Засл. арт. Беларусі (1994). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1977). Працаваў інжынерам. 3 1981 нам. дырэктара Ін-та біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі. На эстрадзе з сярэдзіны 1980-х г. Валодае голасам прыгожага мяккага тэмбру, яго выкананне адметнае лірычнай напоўненасцю, эмацыянальнасцю. У рэпертуары песні сучасных, y T ji. бел., кампазітараў 1Дучанка, Э.Зарыцкага, Л.Захлеўнага, В.Войціка, А.Чыркуна, Дз.Яўтуховіча, У.Будніка, Ф.Жыляка і інш. на словы бел. паэтаў, шматлікія з якіх выканаў упершыню.
ПРАВАМ0ЦТВА, прадугледжаная законам магчымасць удзельніка праваадносін ажыццяўляць пэўныя дзеянні або патрабаваць вядомых дзеянняў ад інш. ўдзельніка гэтых праваадносін. Рэаль- I насць П. гарантуецца дзяржавай; пры невыкананні асобай сваіх абавязкаў правамоцны бок можа звярнуцца ў суд, I арбітражны суд або інш. дзярж. орган для абароны свайго права. ПРАВАНС (Provence), гістарычная вобласць на ПдУ Францыі, на ўзбярэжжы ] I Міжземнага м., пераважна ў Франц. Альпах. Уключае дэпартаменты Бушдзю-Рон, Вар, Ваклюз, Верхнія Альпы, ! Альпы Верхняга Праванса, Прыморскія Альпы. Пл. 31,8 тыс. км2. Нас. каля 4 млн. чал. (2000), больш за 80% пражывае ў гарадах. Гал. горад Марсель, най- | важн. прамысл. цэнтры — Ніца, Тулон, I Авіньён. Пераважае горны рэльеф. Клімат умераны (у гарах), міжземнаморскі (на ўзбярэжжы). Прамысл. раён са знач- ] най роллю курортнай справы і турызму. I Гал. галіны прам-сці: маш.-буд., нафтаперапр., нафтахім., тэкст., харч., чорная металургія. Здабыча баксітаў, солі з марской вады, бурага вугалю. Лесанарыхтоўкі. ГЭС на горных рэках. У горнай частцы пераважае жывёлагадоўля (авечкі і козы), на ўзбярэжжы — субтрапічнае пладаводства і вінаградар- I ства, агародніцтва і кветкаводства, вы- 1 рошчванне алівак, эфіраалейных куль- I тур, пасевы пшаніцы; дэльта р. Рона — I асн. раён рысаводства ў Францыі. П. — пастаўшчык ранняй агародніны і фрук- I таў для інш. раёнаў краіны. На У гал. 1 курортны раён краіны — Блакітны бераг (Рыўера). У 6 ст. да н.э. на тэр. сучаснага П. засна- I ваны грэч. калоніі. У 2 ст. да н.э. заваяваны рымлянамі, якія ўтварылі тут сваю правін- I цыю (адсюль назва П.). У 5—6 ст. н.э. на П. нападалі вестготы, бургунды, остготы. У 536 далучаны да каралеўства франкаў. У 855—863 самастойнае каралеўства. 3 879 y складзе каралеўства Ніжняя Бургундыя, з 933 — графства ў Аб’яднаным Бургундскім каралеўстве. У 1113— 1246 належаў графам Барселонскім, y 1246— 1481 — Анжуйскай дынастыі. У 1481 далучаны да Францыі з захаваннем правінцыяльнай аўтаноміі, якая паступова ўразалася каралеўскай уладай. У час гугеноцкіх войнаў 16 ст. насельніцтва П. (акрамя Марселя) падтрымлівала гугенотаў. У 17 ст. на тэр. правінцыі адбываліся буйныя паўстанні (у’ 1631 y Эксе, y 1644 y Марселі і Арлі). Пасля задушэння паўстання ў 1660 y Марселі б.ч. прывілеяў скасавана. У час Франц. рэвалюцыі 1789—^99 падзелены на дэпартаменты.
ПРАВАНСАЛЬСКАЯ MÔBA, а к с і танская м о в а , адна з раманскіх моў (гала-раманская група). Пашырана на Пд Францыі і ў Альпійскай Італіі. Mae 2 групы дыялектаў: паўн.-аксітанскія (лімузінскі, авернскі, правансаальпійскі), сярэдне-аксітанскія (лангедокскі, праванскі) і гасконскі дыялект. У фанетыцы — адкрыты тэмбр галосных, захаванне пераднаціскных e і э, дыфтонгаў ai, оі, ou, ue, вымаўленне зычнага за насавым галосным, вял. колькасць слоў з націскам на перадапошнім складзе; y марфалогіі —
спецыфічныя асаблівасці ўжывання часу дзеяслова, развітыя флексіі і інш. Літ. мова з 11 ст., з 13 ст. наз. П.м. У 12— 13 ст. на П.м. шырока развіта паэзія трубадураў, сфарміравалася агульнаправансальская пісьм.-літ. мова. Пасля далучэння Праванса да Паўн. Францыі ў 13 ст. П.м. распалася на дыялекты. Пісьменства на аснове лац. графікі. Найб. старажытныя помнікі датуюцца 10— 11 ст. ПРАВАНСКІ АЛЕЙ, тое, што аліўкавы алей. ПРАВАПАРАДАК, адна з асноўных састаўных частак грамадскага парадку, якая складваецца ў выніку ажыццяўлення розных відаў eau. норм, што рэгулююць разнастайныя сферы грамадскага жыцця. Рэгламентуецца прававымі нормамі, прынятымі ва ўстаноўленым парадку ў пэўнай дзяржаве. Як пэўнае становішча рэгўлюемых правам грамадскіх адносін П. характарызуецца рэальным узроўнем выканання законнасці, забеспячэння і рэалізацыі суб’ектыўных правоў, выканання юрыд. абавязкаў усімі грамадзянамі, органамі і арг-цыямі. ПРАВАПАРУШЙННЕ, антысацыяльнае дзеянне (або бяздзеянне), якое парушае якія-н. нормы права і прычыняе грамадству шкоду. Падзяляюцца на: ц ы в і л ь н ы я (прычыненне шкоды асобе, маёмасці грамадзяніна або арг-цыі), а д м і н і с т р а ц ы й н ы я (напр., парушэнне правіл дарожнага руху і інш.), д ы с ц ы п л і н а р н ы я і інш. правіннасці (напр., прагул). Найб. небяспечны від П. — злачынства. За П. законам прадугледжана адпаведная цывільная, адм., дысцыплінарная і крымін. адказнасць. П. бывае і міжнародным (парушэнне дзяржавай або інш. суб’ектам міжнар. права сваіх міжнар. абавязкаў). ПРАВАПІС, тое, што арфаграфія. ПРАВАСВЯД0МАСЦБ, сфера грамадскай, групавой і індывід. свядомасці, звязаная з адлюстраваннем правазначных з’яў і абумоўленая правазначнымі каштоўнасцямі, праваразуменнем, усведамленнем належнага правапарадку; катэгорыя тэорыі дзяржавы і права і крымтаппгіі. Вызначаецца сац.-эканам. ўмовамі жыцця грамадства, яш культ.-прававымі, дэмакр. або аўтарытарнымі традыцыямі. ПРАВАСЛАЎЕ (ад слоў «правільнае праслаўленне» Бога), адзін з асноўных кірункаў y хрысціянстве (побач з каталіцызмам, пратэстантызмам і стараж. ўсходнімі цэрквамі). Склалася як яго ўсх. галіна пасля падзелу Рымскай імперыі (395) і аформілася ў 1054 пасля падзелу цэркваў на зах. (каталіцкую) і ўсх. (праваслаўную). Атрымала пашырэнне гал. чынам ва Усх. Еўропе і Б. Усходзе. Першапачаткова была пануючай рэлігіяй Візантыйскай імперыі, таму зведала ўплыў яе гіст. развіцця, што адбілася ў яе веравучэнні і ў арганізацыі правасл. цэркваў.
Аснову веравучэння П., сфармуляванага ў сшвале веры, прынятым на Нікейскім (325) і Канстанцінопальскім (381) усяленскіх саборах, складаюць Свяшчэннае пісанне (Біблія) і Свяшчэннае паданне (патрыстыка, пастановы першых 7 усяленскіх сабораў і інш.). Яно зыходзіць з прызнання трыадзінага Бога — творцы і кіраўніка Сусвету, замагільнага свету, пасмяротнай адплаты, збавіцельнай місіі Ісуса Хрыста, які адкрыў магчымасць лля выратавання чалавека, на якім ляжыць пячаць першароднага граху. Адно з гал. месцаў y богаслужэбнай практыцы П. займаюць 7 хрысціянскіх таінстваў. хрышчэнне, прычашчэнне, свяшчэнства, пакаянне (споведзь), мірапамазанне, шлюб, ялееасвячэнне (сабораванне). Вял. значэнне надаецца святам і пастам. У П. адвяргаецца шэраг прынятых y каталіцызме догматаў (аб бязгрэшнасці папы рымскага, аб зыходжанні Св. Духа і ад Бога-бацькі, і ад Бога-сына, аб чысцілішчы, аб бязгрэшным зачацці Ганнай Дзевы Марыі, аб цялесным унебаўзяцці Дзевы Марыі), па-іншаму выконваюцца некат. таінствы. Існуюць адрозненні ў цдрк. архітэкіуры і начынні, строях святароў, інш. атрыбутыцы і абраднасці. У П. богаслужэнне вядзецца на родных (у слав. краінах — на царк,слав.) мовах. Святары (не манахі) павінны быць жанатымі, архірэі — бясшлюбнымі (пасвячаюцца з манаскага духавенства). У П. аўтакефальныя (самастойныя) цэрквы складаюць усяленскую правасл. царкву, аднак адсутнічае адзіны духоўны цэнтр. Канставдінопальскі патрьгарх, прадстаяцель царквы ў сталіцы б. Візант. імперыі традыцыйна захоўвае тытул усяленскага, але не мае адм. улады над інш. цэрквамі.
На 2001 y свеце 15 кананічных аўтакефальных цэркваў: Канстанцінопальская, Алексанцрыйская, Антьюхійская, Іерусалімская, Руская, Грузінская, Сербская, Румьшская, Балгарская, Кіпрская, Эладская, Албанская, Чэшскіх зямель і Славакіі, Польская, Амерыканская (пералічаны паводле часу атрымання аўтакефаліі; 9 першых з іх узначальваюцца патрыярхамі) са сваёй шматступеньчатай іерархіяй (гл. Духавенства, Епіскап, Мітрапаліпі). Шэраг рэліг. аб’яднанняў таксама называюць сябе цэрквамі, але яны не атрымалі кананічнага прызнання (Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква на эміграцыі, Украінская аўтакефальная правасл. царква, Кіеўскі патрыярхат і інш). Прыхільнікі П. складаюць большасць вернікаў y Расіі, Беларусі, Украіне, Малдавіі, Грузіі, Балгарыі, Сербіі, Чарнагорыі, Македоніі, Грэцыі, Кіпры, Румыніі. П. значна пашырана ў Албаніі, Ліване, Сірыі і інш. краінах, a таксама сярод эмігрантаў з гэтых краін y Амерыцы і Аўстраліі. На Беларусі традыцыйна годам увядзення П. лічыцца 992 (заснаванне Полацкай праваслаўнай епархіі). Гісторыю П. на Беларусі гл. ў арт. Беларуская праваслаўная царква. Ю.В.Бажэнаў. «ПРАВАСЛАу НЫ БЕЛАРЎС», часопіс. Вьшаваўся ў лют.—снеж. 1925 y Варшаве на бел. мове па ініцьмтыве Беларускага пасольскага клуба. Рэдактар Я.Пачопка, маст. афармленне Я.Драздовіча. Афіцыйна павінен быў асвятляць жыццё правасл. царквы ў Польшчы і Зах. Беларусі. Асн. змест складалі матэрыялы з гісторыі, грамадскага і культ. жыцця Зах. Беларусі, літ. творы. Меў рубрыкі: «Што чуваць y свеце», «Беларускае жыццё», «3 народнай творчасці», «3 гісторыі археалогіі» і інш. Выступаў за ўвядзенне
ПРАВАТОРАЎ____________ 527 бел. мовы ў навуч. установах, царкве. Змясціў артыкулы, прысвечаныя Ф.Скарьше, Сімяону Полацкаму, Я.Купалу, па гісторыі стараж. Полаччыны І.Палачаніна, пра нар. земляробчыя святы М.Яцкевіча, даследаванне «Месца беларускай мовы сярод моў свету і славянскіх увасобку» І.Савіцкага. Друкаваў вершы ГЛеўчыка, П.Прадухі, С.Свістуна, апавяданні З.Бядулі, Пачопкі, М.Запольскага і інш. Выйшлі 22 нумары. А.С.Ліс. ПРАВАСЎДЦЗЕ, форма дзярж. дзейнасці, якая заключаецца ў разглядзе і вырашэнні судом спраў, аднесеных да яго кампетэнцыі (крымін. злачынствы, цывільныя спрэчкі і інш.). Ажыццяўляецца судом ва ўстаноўленым законам працэсуальным парадку. У Рэспубліцы Беларусь канстытуцыйнымі прынцыпамі П. з’яўляюцца: роўнасць грамадзян перад законам і судом незалежна ад паходжання, сац., службовага і маёмаснага становішча, расавай і нац. прыналежнасці, паліт. і інш. перакананняў, адносін да рэлігіі, полу, адукацыі, мовы, роду і характару заняткаў, месцажыхарства і інш.; ажыццяўленне П. толькі судом; суддзі пры ажыццяўленні П. незалежныя і падпарадкоўваюцца толькі закону, справы ў судах разглядаюцца калегіяльна, a ў прадугледжаных законам выпадках — аднаасобна суддзёй; разбор спраў y судах адкрыты (слуханне спраў y закрытым суд. пасяджэнні дапускаецца толькі ў выпадках, вызначаных законам, з выкананнем усіх правілаў судаводства); П. ажыццяўляецца на аснове спаборніцтва і роўнасці бакоў y суд. праЦЭСе.
Э.І.Кузьмянкова.
ПРАВАТ0РАЎ Генадзь Панцеляймонавіч (н. 11.3.1929, Масква), расійскі і бел. дырыжор, педагог. Нар. арт. Расіі (1981). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю па кл. фп. ў А.Гальдэнвейзера (1952) і дырыжыравання ў A Гаўка (1956). 3 1960 дырыжор, гал. дырыжор y муз. т-рах Pacii, y т.л. Маскоўскага т-ра імя К.Станіслаўскага і У.Неміровіча-Данчанкі, Ленінградскага Малога т-ра оперы і балета, Адэскага т-ра оперы і балета і інш. У 1984—89 гал. дырыжор Дзярж. акад. Вял. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1994 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Мінскага духавога аркестра «Няміга», з 1998 гал. дырыжор Дзяржаўнага акадэмічнага сімфанічнага аркестра Рэспублікі Беларусь. 3 1986 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (з 1994 праф ). На сцэне т-ра імя Станіслаўскага і Неміровіча-Данчанкі аднавіў оперу «Кацярына Ізмайлава» Дз.Шастаковіча (1963, запіс адзначаны Гран-пры ў Парыжы, 1966). Гал. прады на бел. сцэне: оперы «Вайна і мір» С.Пракоф’ева (1985), «Кавалер руж» Р.Штрауса (1987), «Візіт дамы» С.Картэса (1995); балеты «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага, «Вясна свяшчэнная» І.Стравінскага (абодва 1986), «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева (1988), «Страсці» («Рагнеда») А.Мдывані (1995) і інш. Сярод вучняў П.Вандзі-
528 _________________ п р а в а я лоўскі, В.Чарнуха. Дзярж. прэмія Беларусі 1997. А.Л.Карацееў. ПРАВАЯ ЛЯСНАЯ, рака ў Польшчы і Камянецкім р-не Брэсцкай вобл. (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 63 км, пл. вадазбору 996 k m 2; y межах Беларусі — 30 км і 650 км2. Пачынаецца на тэр. Польшчы. За 0,8 км на У ад в. Вугляны Камянецкага р-на зліваецца з р. Левая Лясная (утвараюць р. Лясная, бас. р. Буг). Цячэ па Прыбугскай раўніне, перасякае тэр. Белавежскай пушчы. Даліна трапецападобная, месцамі невыразная, y ніжнім цячэнні яе шыр. да 4 км. Рэчышча звілістае, свабодна меандруе, слабаразгалінаванае, шыр. ў ніжнім цячэнні 20—25 м. 3 1930 назіранні вядуцца на гідралаг. пасгу Камянюкі. «ПРАВДА», масава-палітычная газета; орган Камуніст. партыі Расійскай Федэрацыі. Вьшаецца ў Маскве на рус. мове 3 разы на тыдзень. Засн. У.ІЛеніным. Першы нумар выйшаў 22.4(5.5).1912 y Пецярбургу. У 1912— 14 газета 8 разоў забаранялася, выходзіла пад рознымі назвамі. 8(21).7.1914 забаронена. Пасля Лют. рэвалюцыі з 5(18).3.1917 адноўлена, некалькі разоў мяняла назву. Пасля Кастр. рэвалюцыі з 27.10(9.11). 1917 зноў выходзіла пад назвай «П». 3 16.3.1918 выдаецца ў Маскве. У жн. 1991 пасля спынення дзейнасці КПСС выданне «П» прыпынена, потым адноўлена. Асвятляе пытанні паліт., эканам. і культурнага жыцця Расіі і краін СНД, y т.л. Беларусі. Mae рубрыкі: «Падзеі, факты, версіі», «Пульс планеты», «Традыцыям верныя», «Вецер падарожжаў» і інш. ПРАВДЫ» BÉPAT, узбярэжжа Зямлі Вільгельма II і Зямлі Каралевы Мэры ва Усх. Антарктыдзе, паміж 88° і 100° усх. д. Абмываецца морам Дэйвіса. Край мацерыковага ледавіковага покрыва, які пераходзіць y Зах. шэльфавы ледавік на 3 і шэльфавы ледавік Шэлктана на У. Стромка ўзвышаецца на Пд і за 100 км ад берага дасягае выш. больш за 1500 м. Тоўшча ледавіка 1000 м. Названы ў гонар расійскай газ. «Правда». ПРАВЕДНІК, веруючы, які прытрымліваецца ўсіх рэліг. правіл і вядзе «правільнае» (праведнае) жыццё. У праваслаўі — святы, які праславіўся сваімі «ўчынкамі і святасцю жыцця» ў звычайных умовах, a не ў манастыры (св. манаха наз. прападобным). ПРАВІДЗЁННЯ БЎХТА, фіёрд ў Анадырскім зал. Берынгава м., каля паўд.ўсх. берага Чукоцкага п-ва, y Расіі. Даўж. каля 50 км, шыр. на ўваходзе каля 9 км, глыб. да 50 м. Прылівы паўсутачныя (да 1 м). Зімой замярзае. На ўзбярэжжы — порт Правідзення. Адкрыта экспедыцыяй В Берынга ў 1728. Названа ў 1848 англ. капітанам Мурам y азнаменаванне «шчаслівага правідзення», якое дазволіла яго караблю правесці зімоўку ў бухце. ПРАВІДЭНЦЫЯЛІЗМ (ад лац. pro videntia прадбачанне), рэлігійная інтэр-
прэтацыя гісторыі як ажыццяўлення боскага плана выратавання чалавека і чалавецгва. Першапачаткова ідэя П. ўзнікла ў працах айцоў царквы, яна сістэматызавана 'і распрацавана Аўгусцінам і М.Лютэрам. Уведзены Аўгусцінам правідэнцыялісцкі шлях да «царства Божага» быў асновай сярэдневяковай схаластыкі. Надаўшы Божай волі статус адзінага вытоку сусв. гісторыі, П. Аўгусціна паслядоўна падводзіў да прызнання абсалютнага наканавання чалавечага лёсу небам, што сустракала крытыку з боку прыхільнікаў пелагіян, якія сцвярджалі наяўнасць y чалавека свабоды волі і магчымасці сваімі добрымі ўчынкамі выпраўляць наканаваны лёс. Ідэі П. былі ўласцівы У.Данілеўскаму, А.Тойнбі, Ж.Марытэну і інш. хрысц. філосафам і гісторыкам. Канцэпцыя П. ў хрысціянстве арганічна суадносіцца з тэлеалогіяй і эсхаталогіяй. П. як дактрына або ідэя ўваходзіць y тэалагічньм сістэмы ўсіх хрысц. плыняў, a таксама ў канцэпцыі ісламу, іудаізму і інш. канфесій. 3 эпохі Асветніцтва ў процівагу П. развіваецца рацыяналістычны погляд на гісторыю як прадэс ажыццяўлення «прыроднага закону», розуму, пазней — здаровага сэнсу. А.А.Цітавец.
ПРАВІЗАРНЫЯ 0РГАНЫ (ад ням. provisorisch папярэдні, часовы ад лац. provideo прадбачу, загадзя клапачуся), органы зародкаў і лічынак шматклетачных жывёл, якія знікаюць y працэсе іх далейшага развіцця (напр., брушныя канечнасці і жабры лічынак y насякомых, сасуды жаўточнага мяшка зародкаў рыб, паўзуноў, птушак і інш ). Адна з форм цэнагенезу ці эмбрыяадаптацыі. П.о. забяспечваюць важнейшыя функцыі арганізма да сфарміравання дэфінітыўных органаў, характэрных дарослым асобінам. У сучасных арганізмаў П.о. дазваляюць меркаваць пра арганізацыю іх продкаў, што істотна для ўзнаўлення працэсу эвалюцыі. А. С.Леанцюк.
ПРАВІЛА АПЯРЭДЖВАННЯ, п р а віла п ас та я н ст в а месцап р а ж ы в а н н я , заканамернасць, адпаведна якой паўн. вільгацелюбівыя расліны ў межах паўд. граніцы свайго арэала размяшчаюцца на паўн. схілах і на дне лагчын, a паўд. па меры руху на Пн пераходзяць на паўд. схілы, якія лепш праграваюцца. Вызначана рас. батанікам В.В.Алёхіным (1951). Найб. праяўляецца П.а. на паўд. і паўн. межах лясной зоны. Напр., на паўд. схілах з сярэдняй тайгі далёка на Пн пранікаюць ельнікі-чарнічнікі і ельнікі-кіслічнікі. У Якуціі на паўн. схілах растуць холадатрывалыя лясы лістоўніцы даурскай, a паўд. схілы пакрыты хваёвымі лясамі. Адхіленні маюць адносны характар і звязаны з вуглом падзення сонечных праменняў. П.а. мае практ. значэнне для картаграфавання сучаснага і адноўленага расліннага покрыва, дазваляе прагназіраваць склад расліннасці на неабследаваных мес'цах і аднаўляць яе папярэдні склад там, дзе яна знішчана. П.а. можа праяўляцца і ў адносінах да жывёл. А.М.Петрыкаў.
ПРАВІЛЫ ДАР0ЖНАГА РЎХУ, асноўны нарматыўны акт, які рэгламентуе па-
радак дарожнага руху і паводзіны яго ўдзельнікаў (вадзіцеляў, пешаходаў і пасажыраў). Выконваюць арганізацыйнаправавыя функцыі кіравання, вызначаюць пералік няспраўнасцей і ўмоў, пры якіх забараняецца эксплуатацыя трансп. сродкаў на дарожна-трансп. сетцы. На Беларусі дзеючыя П.д.р. ўведзены ў 1996. Дарожны рух — складаны дынамічны працэс, які ўяўляе сабой узаемадзеянне сукупнасці рухомых і нерухомых пешаходаў і розных тыпаў мех. і немех. трансп. сродкаў. П.д.р. садзейнічаюць падтрыманню неабходнай скорасці руху, устанаўліваюць значэнні сігналаў светлафора, знакаў дарожных, дарожнай разметкі і інш. Першыя правілы аўтамаб. руху з'явіліся ў Вялікабрытаніі (1896), пазней y інш. краінах. У Расіі распрацоўваліся і ўводзіліся мясц. органамі ўлады з 1900-х г. У СССР П.д.р. ўстаноўлены дэкрэтам СНК (1920). У 1940 зацверджаны «Тыпавыя правілы руху па вуліцах гарадоў СССР», на аснове якіх распрацоўваліся П.д.р. на месцах, y т.л. рэспубліканскія. Адзіныя «Правілы руху na вуліцах і дарогах СССР», уведзены ў 1961, y 1965 і 1970. У 1973 уведзены П.д.р. з улікам патрабаванняў Канвенцыі аб дарожным руху і Канвенцыі аб дарожных знаках (1968; Вена), яны змяняліся і дапаўняліся ў 1975, 1976 і 1979. У правілах 1980 улічаны таксама і міжнар. вопыт y галіне аўтамаб. транспарту і дарожнага руху, a таксама дакументы па бяспецы дарожнага руху. Літ:. Правмла дорожного двнження. Мн„ 1998. Дз.Дз.Селюкоў.
ПРАВІЛЫ ЎНЎТРАНАГА ПРАЦ0ЎНАГА РАСПАРАДКУ. На Беларусі рэгламентуюцца Тыпавымі П.ў.п.р. (зацверджаны пастановай Дзярж. к-та па працы і сац. абароне насельнінтва 19.5.1994). Складаюцца з 7 раздзелаў. Уключаюць паняцці ўнутр. прац. распарадку, рэгламентуюць парадак прыняцця галіновых і мясц. правіл, вызначаюць правы і абавязкі наймальніка і інш. службовых асоб, парадак прыёму і звальнення работнікаў, абавязкі работнікаў і наймальніка, рабочы час і яго выкарыстанне, меры заахвочвання, адказнасць за парушэнне прац. дысцыпліны. На аснове прац. заканадаўства і Тыпавых правіл мін-вы, дзярж. к-ты і ведамствы з удзелам галіновых прафсаюзаў могуць распрацоўваць і зацвярджаць галіновыя правілы. Пры адсутнасці мясцовых дзейнічаюць галіновыя або Тыпавыя П.ў.п.р. У асобных галінах нар. гаспадаркі (напр., транспарт, авіяцыя) унутр. прац. распарадак рэгулюецца статутамі або палажэннямі аб дысцыпліне. Г.А.Маслыка. ПРАВІНЦЫЯ (лац. provincia), 1) падуладныя Рымскай дзяржаве вобласці na sa межамі Італіі, якія былі пазбаўлены самастойнасці і кіраваліся рым. намеснікамі. 2) Адм.-тэр. адзінка ў Рас. імперыі ў 18 ст. Першыя П. ўтвораны Пятром I y 1711 як адзінкі, на якія падзяляліся губерні; y сваю чаргу П. падзялялася на паветы. Паводле закону 1719 П. ўсталяваны ва ўсёй дзяржаве. Напачатку існавала 45 П., потым іх колькасць павялічылася да 66. Скасаваны паводле «Усганаўленняў пра губерні» (1775). 3) Назва буйных адм.-тэр. адзінак y некат. сучасных краінах (Італія, Іспанія і інш ). 4) Неафі-
I I 1
I
і
I
цыйнае вызначэнне аддаленых ад сталіц і буйных гарадоў раёнаў краіны. ПРАВІТАМІНЫ, рэчывы, якія паступаюць з ежай і з’яўляюцца крыніцай утварэння ў арганізме чалавека і жывёл вітамінаў. 3 карацінаў (ёсць y моркве, шыпшыне, парэчках, памідорах і інш.) угвараецца вітамін A (гл. Рэцінол). Некат. стэрыны з’яўляюцца П. вітаміну D. Біясінтэз вітамінаў з П. адбываецца ў арганізме чалавека (жывёлы) y выніку абмену рэчываў, пад уздзеяннем фактараў навакольнага асяроддзя, напр., УФапраменьвання. ПРАВ0ДНАСЦЬ y фізіялогіі, здольнасць жывой тканкі праводзіць узбуджэнне. У жывёл і чалавека адрозніваюць 2 тыпы праводзячых элементаў. П р а в о д з я ч ы я ш л я х і ц. н. с. — група нерв. валокнаў, што звязвае розныя аддзелы ц.н.с. і характарызуецца агульнасцю марфал. будовы і функцыі. Вылучаюць асацыятыўныя (кароткія і доўгія), якія злучаюць розныя аддзелы кары аднаго паўшар’я, камісуральныя, што звязваюць абодва паўшар’і, забяспечваюць іх сумесную дзейнасць, і праекцыйныя, якія злучаюць кару галаўнога мозга з яго ніжнімі аддзеламі, a праз іх — з перыферыяй. П р а в о д з я ч а я с і с т э м а с э р ц а — сукупнасць утварэнняў атыпічнай мускулатуры (пучкоў, вузлоў і валокнаў), што маюць здольнасць генерыраваць імпульс узбуджэння і праводзіць яго да ўсіх аддзелаў міякарда перадсэрдзяў і жалудачкаў для забеспячэння іх каардынаваных скарачэнняў. Клеткі гэтай сістэмы — атыпічныя кардыяміяцыты — з’яўляюцца маладыферэнцыраванымі мышачнымі клеткамі. Маюць важную фізіял. асаблівасць — здольнасць да аўтаматыі. Менавіта ў структурах праводзячай сістэмы сэрца генерыруецца рытм сэрца. У норме вадзіцелем рытму з’яўляецца сінаатрыяльны вузел. Здольнасць да аўтаматыі памяншаецца ў напрамку ад асновы да верхавінкі сэрца, што забяспечвае яго аптымальную работу. С.С.Ермакова.
ПРАВ0ДНАСЦЬ ЭЛЕКТРЫЧНАЯ , Электраправоднасць.
ГЛ.
ПРАВ0ДНЫЯ ТКАНКІ р a с л і н, тканкі, якія служаць для перамяшчэння па расліне пажыўных рэчываў. Па /ссілеме ад каранёў да лісця з глебы паступае вада з мінер. рэчывамі, па лубе (флаэме) ад лісця да інш. органаў (каранёў, пупышак, кветак, пладоў) — рэчывы, што сінтэзуюцца ў лісці, пераважна прадукты фотасінтэзу. Ксілема і луб размяшчаюцца звычайна побач і ўтвараюць цяжы, ці праводныя пучкі, што фарміруюць y целе расліны бесперапынную разгалінаваную сістэму, якая злучае ўсе органы. У склад П.т. уваходзяць праводныя, мех., назапашвальныя і выдзяляльныя элементы. Высокаспецыялізаваныя П.т. з сасудамі развіліся ў працэсе эвалюцыі толькі ў вышэйшых, т.зв. сасудзістых раслін. 18. Зак. 103.
ПРАВЫ ЧАЛАВЁКА, комплекс паліт , грамадз., сац.-эканам., культ. і інш. правоў і свабод, якія характарызуюць прававое становішча асобы ў грамадстве і дзяржаве. У большасці краін замацоўваюцца ў канстытуцыях, розных юрыд. дакументах і прававых нормах, y якіх дзяржава абавязваецца паважаць і гарантаваць П.ч. Правы і свабоды, аб’ектыўна абумоўленыя сістэмай грамадскіх адносін і замацаваныя заканадаўча, становяцца прававым статусам асобы, юрыд. (суб’ектыўнымі) П.ч. Правы, свабоды і іх гарантыі прызнаюцца найвышэйшай каштоўнасцю чалавецтва. Безумоўная рэалізацыя асн. палажэнняў сістэмаўтваральных дакументаў y галіне П.ч. садзейнічае ўдасканаленню грамадства, рэалізацыі асн. грамадскіх ідэалаў. Гісторыя П.ч. ў старажытнасці была звязана з самавызначэннем чалавека праз прыналежнасць да роду, калі яе крыніцамі станавіліся традыцыі і звычаі (гл. Звычаёвае права). Першай юрыд. формай П.ч. былі неад’емныя правы грамадзяніна ант. поліса. Яны развіты і ўдасканалены ў рымскім праве. Вял. гуманітарны патэнцыял мела вядомая формула Пратагора «мера ўсіх рэчаў — чалавек». Сярэдневякоўе не спрыяла гуманізацыі грамадства і рэалізацыі натуральных П.ч., аднак характарызавалася развіццём асабістых свабод прадстаўнікоў асобных карпарацый, саслоўяў і розных іерархій права (сакральнае права, натуральнае права, людскі закон, пазітыўнае права). Важную ролю ва ўсталяванні П.ч. адыгралі таксама пазасаслоўнае прызнанне асн. свабод, з’яўленне міравых судоў, вопыт барацьбы за незалежнасць швейц. кантонаў, Нідэрландская і Англ. рэвалюцыі. Ідэі аб П.ч. атрымалі развіццё ў Вялікай хартыі вольнасцей (1215), y Петыцыі аб праве (1628), Дэкларацыі незалежнасці ЗША (1776), асабліва франц. Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна (1789), якая абвяшчала свабоду, роўнасць, братэрства, нар. суверэнітэт, аўтарытэт закона. Гэтыя ідэалы пазней сталі асновай канцэпцыі, паводле якой кожны чалавек ад нараджэння набывае пэўны комплекс прыродных правоў — на жыццё, свабоду асобы, сумлення, слова, уласнасці і інш.
Важным этапам y жыццядзейнасці сусветнай супольнасці стала прынятая 10.12.1948 Ген. асамблеяй ААН Усеагульная Дэкларацыя правоў чалавека. Паводле гэтай Дэкларацыі дзяржава павінна паважаць П.ч. і асн. свабоды для ўсіх, незалежна ад расы, полу, мовы і рэлігіі, паліт. і інш. перакананняў, нац. або сац. паходжання, маёмаснага або інш. становішча; чалавек мае права на жыццё, свабоду і бяспеку асобы; права на працу і належны жыццёвы ўзровень. ААН прыняты таксама Дэкларацыя правоў дзіцяці (1959), Міжнар. пакт аб грамадз. і паліт. правах (1966), Дэкларацыя аб ліквідацыі ўсіх форм нецярпімасці і дыскрымінацыі (1981), Дэкларацыя аб праве на развіцце (1986) і інш. Пытанні захавання і абароны правоў чалавека знайшлі адлюстраванне ў Заключным акце Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (1975) і інш. дакументах. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь абвяшчае рэалізацыю правоў і свабод грамадзян; усе грамадзяне роўныя перад законам і маюць права на роўную абарону правоў і законных інтарэсаў; маюць права на працу, адпачынак, адукацыю, ахову зда-
п р а г а __________________ 529 роўя і інш. (гл. Канстытуцыйныя правы, свабоды і абавязкі грамадзян Рэспублікі Беларусь). Літ:. Права человека: Сб. междунар.-правовых док. 1999; Г о л о в а т е н к о А.Ю. Права человека м статус лмчностм: Нсторня н современность. М., 1999; К о т л я р 14.М. Права человека в современной Беларусн. Мн., 1999. І.В.Катляроў.
«ПРАВЫЯ» ў п а л і т ы ц ы , традыцыйнае паліталагічнае паняцце для абазначэння адной з 2 найб. значных паліт. плыней y большасці краін свету. Гл. ў арт. «Левыя» і «правыя». ПРАВЫЯ МАСТЫ, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл., на правым беразе р. Нёман, на скрыжаванні аўтадарог на Шчучын, Ваўкавыск, Масты. Цэнтр Масгоўскага с/с і саўгаса. За 6 км на У ад горада і чыг. ст. Масты, 66 км ад г. Гродна. 1195 ж., 414 двароў (2000). Мастоўскае райсельэнерга, пчалярскае прадпрыемства. Сярэдняя школа, спецшкола-інтэрнат, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэчны пункт, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл св. Іаана Хрысціцеля. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ПРАВЫЯ САЦЫЯЛІСТЫ, агульная назва сацыял-дэмакр. і сацыяліст. плыней, партый і груп, кіраўніцтва якіх адмаўляе рэв. прынцыпы марксізму і марксізму-ленінізму (рэв. захоп улады, дыктатуру пралетарыяту, скасЬванне прыватнай уласнасці на сродкі вытв-сці і інш.) і праводзіць палітыку сац. партнёрства паміж наёмнымі работнікамі і прадпрымальнікамі. Гл. таксама Апартунізм, Рэвізіянізм, Рэфармізм, Сацыял-дэмакратыя, Сацыялістычны Інтэрнацыянал. ПРАГА (Praha), горад, сталіца Чэхіі. Знаходзіцца на Палабскай раўніне, на р. Влтава, паблізу ад яе ўпадзення ў р. Лаба (Эльба). Адм. ц. Сярэднячэшскай вобл., самастойная адм. адзінка. 1226 тыс. ж. (2000). Вузел 10 чыгунак і 15 аўтадарог. Рачны порт. Міжнар. аэрапорт Рузіне. Гал. эканам., навук. і культ. цэнтр краіны. П. і наваколле даюць каля 20% прамысл. прадукцыі Чэхіі. Найб. развіта машынабудаванне: трансп. (аўтамаб., авіяц. і інш ), матора- і станкабудаванне, эл.-тэхн. і радыёэлектронная прам-сць. Развіты таксама паліграф., хім. і гумавая, буд. матэрыялаў, швейная, тэкст., фармацэўтычная, касметычная, гарбарна-абутковая прам-сць. Цэнтр харч., асабліва піваварнай, прам-сці. Метрапалітэн. Тэр П. заселена з 4-га тыс. да н.э„ y 2 ст. да н.э. — германцамі, y 5—6 ст. н.э. — славянамі. 3 2-й пал. 9 ст. пад уладай Пржэмыславічаў. 3 10 ст. сталіца Чэш. дзяржавы. У 973 y П. засн. біскупства (з 1344 архібіскупства). У 1257 атрымала гар. права. Росквіт. П. пачаўся пры каралю Карэлу 1 Чэшскім (гл. Карл IV), які адбудаваў і ўпрыгожыў горад, заснаваў ун-т (1348). 3 12 ст. адзін з буйных эканам., паліт. і культ. цэнтраў Еўропы. Паўстаннем y П. (1419) пачаліся гусіцкія вошіы. У 1420 каля П. разбіта войска крыжаносцаў. У
530
(1912— 13, усе арх. Я.Коцера, мадэрн), дом «У Чорнай Маці Божай» (1911— 12, арх. І.Гачар, кубізм), Дом кірмашоў (1924—26, арх. О.Тыл і І.Фукс). У пасляваен. гады ажыццёўлена рэканструкцыя П.; на ўскраінах узведземы жылыя раёны Панкрац, Петршын, Паўд. горад 2 і інш., Ін-т макрамалекулярнай хіміі (1960—65, арх. К.Прагер), аэрапорт y раёне Рузіне (1963—69), водны стадыён y раёне Падолі (1964—65), Палац культуры (1981). 3 канца 1960-х г. вядзецца буд-ва метрапалітэна. Масты: Карлаў (1357, арх. Парлер, скульптура канца 17—20 ст.), Ф.Палацкага (1876—78, скульптура І.В.Мысльбека) і інш. Помнікі: св. Вацлаву (1888), Яну Гусу (1903— 15), Нац. помнік Вызвалення (1929—32) з помнікам Я.Жыжку (1950). Альшанскія могілкі (1680). Гіст. цэнтр П. ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
ПРАГА
1526 П. трапіла пад уладу Габсбургаў, за ўдзел y паўстанні супраць якіх пазбаўлена гар. права (1547). Пацярпела ў час Трыццацігадовай вайны 1618— 48. Пасля паражэння чэш. войск каля Белай Гары (1620) значэнне П. паменшала; з сярэдзіны 17 ст. правінцыяльны горад. У 1880-я г. пачаўся новы эканам. ўздым П. — адзін з найб. прамыслова развітых гарадоў Габсбургскай манархіі. У 18 — 1-й пал. 19 ст. цэнтр чэш. нац. руху. 3 1918 сталіца Чэхаславацкай рэспублікі. У 1939 акупіравана ням. фашыстамі. Вызвалена ў выніку Прпжскага паўстання 1945 і Пражскай аперацыі 1945. У канцы 1960-х г. цэнтр дэмакр. выступленняў (гл. *Пражская вяснт). 3 1993 сталіца Чэхіі. Старыя раёны П. захавалі пераважна шчыльную сярэдневяковую забудову і ірэгулярную планіроўку. На левым беразе Влтавы ўзвышаецца крэпасць Пражскі Град: рэшткі ўмацаванняў 12— 15 ст., раманская базіліка св. Іржы 12— 18 ст., гатычны сабор св. Віта 1344— 1929 (на месцы храма-ратонды 935, пачаты арх. Мацвеем з Араса і П. Парлерам; y інтэр’еры гатычныя капэлы, y тл. св. Вацлава са статуяй св. Вацлава, 1373, і фрэскамі, 1506—08, багатая маст. калекцыя); каралеўскі палац 12— 18 ст. з познапггычнай троннай «Уладзіслаўскай» залай (1486— 1502, арх. Б.Рыд). Каля Града, y раёнах Градчаны і Мала-Страна знаходзяцца Страгаўскі кляштар (12— 18 ст.); палацы — летні каралеўскі Бельведэр (1538—63, арх. Дж. да Спацыо і інш.) з «пяючым» фантанам (1564—73), Штэрнбергскі (1698— 1720) з тэраснымі паркамі; касцёл св. Мікулаша на Мала-Стране (1673; 1703—55, арх. K. і К.1. Дынцэнгоферы, А.Лурага); дамы 17— 19 ст. (усё барока). На правым беразе Влтавы — крэпасць Вышаград (з 9 ст ), раёны Старога горада (з 11 ст.) і Новага горада (засн. ў 1348) з цэнтр. плошчамі. У Старым горадзе размешчаны: гатычныя кляштар св. Анежкі (канец 13 ст.), ратуша (1338, 15— 16 ст., 19 ст.) з гадзіннікам на фасадзе (1410; 1490, майстар Гануш; размалёўка цыферблата 1865—66, маст. І.Манес, захоўваецца ў музеі, на месцы арыгінала — копія), касцёлы Марыі Снежнай (1349, 1370—97), Тынскай Маці Божай (1370— 1510, часткова перабудаваны ў
Il para Фасад сабора святога Віта. 1679 y стылі барока), Карлаў ун-т (14 ст), рэнесансныя дамы 14— 17 ст. з фрэскамі і сграфіта на фасадах, Парахавая вежа (1475—77, арх. М.Рэйсек), барочныя — калегіум езуітаў, т.зв. Клеменцінум (1653 — 1-я пал. 18 ст., арх. Ф.Караці, К.Лурага, Д.Галі) з Вял. і Матэм. заламі (1722—24, арх. Ф.М.Канька), палацы Клам-Галасаў (1713—25, праект І.Б.ФІшэра фон Эрлаха) і Кінскіх (1755—65, арх. К.ІДынцэнгофер, А.Лурага), касцёл св Мікулаша (1732—37, арх. Дынцэнгофер). У Новым горадзе — Эмаўскі кляштар («На Слованех»; 1347—72, готыка, фрэскі 14 ст.), ратуша (1348, перабудавана ў 15— 19 ст.), барочныя калегія езуітаў і касцёл св. Ігнація (1665—87, арх. КЛурага), храм св. Яна Непамука «На Скальцы» (1729—39) і т.зв. віла «Амерыка» (1715—20, абодва арх. Дынцэнгофер). У 2-й пал. 19 ст. сфарміраваўся сучасны цэнтр П. — Вацлаўская пл. Узведзены парадныя грамадскія пабудовы ў духу неарэнесансу і неабарока: Нац. т-р (1868—81, арх. І.Зітак), музей (1884—90, арх. І.Шульц) і інш. Найб. значныя пабудовы 20 ст. — выставачны павільён т-ва мастакоў «Манес» (1902) і дом Урбанека, т.зв. Моцартэўм
У П. 11 ВНУ, y т.л. Карлаў ун-т (гл. Пражскі універсітэт), кансерваторыя (з 1811), Акадэмія выяўл. мастацтваў, Акадэмія муз. мастацтваў. Чэшская АН. Буйнейшыя б-кі: АН, Нац. музея, Гарадская, Дзярж. тэхн., Дзярж. медыцынская. Буйнейшыя музеі: Нац. галерэя, Нац. музей, музеі П., зброі, этнагр., гісторыка-археал., маст. рамёстваў. Больш за 25 тэатраў, y т.л. Нац., імя Б.Сметаны, імя І.К.Тыла, Т-р на Вінаградах, «На Забрадлі», «Латэрна Магіка». Філармонія (з 1894). Штогод праводзіцца Міжнар. муз. фестываль «Пражская вясна» (з 1946). Беларусы ў П р а з е . Прысутнасць беларусаў y П. вядома з 14 ст. У 1397 польская каралева Ядвіга выдала ўказ аб стварэнні ў П. літоўскай калегіі для моладзі з ВКЛ. У Пражскім (Карлавым) ун-це вучыліся 12 студэнтаў з ВКЛ. У 1-й пал. 16 ст. ў П. жыў і працаваў бел. і ўсх.-слав. першадрукар і асветнік Ф.Скарына. 3 часоў 1-й сусв. вайны П. — буйны цэнтр грамадскапаліт. і нац.-культ. жыцця бел. эміграцыі. У 1918—25 тут быў консулам БНР М.Вяршынін. У вер. 1921 y П. адбылася
Першая Усебеларуская канферэнцыя, a ўрад Чэхаслаіакіі выдзеліў больш за 100 стыпендый для бел. моладзі з Зах. Беларусі і Латгаліі. У 1922—26 y П. вучылася каля 350 беларусаў, y т.л. В ЖукГрышкевіч, У Жылка, Т.Ірыб, У.Тамашчык. 1.11.1923 сюды пераехалі ўрад і прэзідыум Рады БНР (у т.л. П.Крачэўскі і В Захарка), якія дзейнічалі да сак. 1943 (як эмігранцкі ўрад — да 1925). У міжваен. перыяд y П. існаваў шэраг бел. арг-цый і ўстаноў, y т.л. Аб’яднанне беларускіх студэнцкіх арганізацый, Беларускае (Крывіцкае) культурнае таварыства імя Ф.Скарыны, Беларускі навуковы кабінет', y 1928 засн. Беларускі загранічны архіў. Друкаваліся беларускамоўныя газеты і часопісы «Беларускі студэнт», «Перавясла», «Прамень», «Іскры Скарыны» і інш., y 1926 выдадзены зб. «Замежная Беларусь». У П. абаранілі доктарскія дЫсертацыі I Дварчанін, М.Ільяшэвіч, Я.Станкевіч, А.Орса, Грыб, выкладаў Я.Ляцкі. Пасля 2-й сусв. вайны ў П. асталяваліся каля 300 бел. сем’яў. Тут жылі і працавалі пісьменніца Л./е- Прага Гадзіннік на ратушы ў Старым гораніюш, спявак Ы.Забэйда-Суміцкі. Нац,- дзе. культ. дзейнасць беларусаў y П. актывізавалася ў 1990-я г. Гэтаму спрыяла культ. праграма «Беларусы ў П.», y час 10 чал. на чале з дэлегатам Нац. сходу якой працавалі аднайм. выстаўка (12— С.І.Касцянам. У 1999 тут зарэгістравана 16.2.1996), Скарынаўскі семінар, засн. бел. галерэя «Саламея», створаная масЗгуртаванне беларусаў y Чэхіі імя Ф.Ска- тачкай Н.Валавай. У адпаведнасці з рарыны. 31.10.1996 y Пражскім Градзе ад- шэннем Мін-ва адукацыі Чэхіі ў пражкрыты помнік Скарыну. У сак. 1998 y скіх ВНУ y 2000 працягвалі навучанне П. адбылася сустрэча беларусаў з Фран- 12 студэнтаў з Беларусі. цыі, Аўстрыі, Польшчы, Германіі, Бельгіі, Канады, прысвечаная 80-годдзю абвяшчэнЛіт.: Г е о р г н е в с к а я Е.Б. Прага. М., ня БНР. 25.3.1998 пры чэш. арг-цыі «Чала- 1967; Б у р н а н 14., С в о б о д а Й. Пражвек y бядзе» адкрыты Бел. цэнтр (каарды- скнй Град: Путеводнтель. Прага, 1974. Т.Р.Мартыненка (архітэктура), А.С.Ляднёва натар У.Яндзюк), a ў сак. 1999 — інфарм. (беларусы ў Празе). прадстаўнідтва бел. грамадз. ініцыятывы «Хартыя-97». 2—5.6.1998 y П. адбыўся VII Усеслав. з’езд, y якім удэельнічала прдц- ПРАГЕСТЭР0Н, жаночы стэроідны пастаўнічая дэлегацыя Рэспублікі Беларусь з лавы гармо'н пазваночных жывёл і чалавека. Выпрацоўваецца жоўтым целам
ПРАГІНЫ
531
яечніка, плацэнтай, карой наднырачнікаў. Рыхтуе матку да імплантацыі плоднага яйца, забяспечвае развіццё і захаванне цяжарнасці ў млекакормячых, стымулюе развіццё канцавых сакраторных аддзелаў малочных залоз. Сінтэз і сакрэцыю П. рэгулююць лютэінізавальны гармон і харыянічны ганадатрапін. П. і яго прыродныя і сінт. вытворныя (гестагены) выкарыстоўваюць y медыцыне. Выяўлены таксама ў беспазваночных (напр., малюскаў) і ў кветкавых раслінах. ПРАПМНАЗІЯ (ад лац. pro замест + гімназія), няпоўная сярэдняя навуч. ўстанова ў Рас. імперыі, y т.л. на Беларусі ў 2-й пап. 19 — пач. 20 ст. Узнікненне П. выклікана недахопам сродкаў на ўтварэнне неабходнай колькасці поўных гімназій. Ствараліся ў адпаведнасці са статутам гімназій і прагімназій (1864), y мясцовасцях, дзе не было гімназій, адкрываліся П. з класічным або рэальным курсам. Мелі 4 класы (пазней y некат. мужчынскіх П. — 6 класаў). Навуч. планы і праграмы П. адпавядалі 4 малодшым класам гімназіі. Выкладаліся: закон Божы, рус., франц. і ням. мовы, гісторыя, прыродазнаўства, геаграфія, матэматыка, чарчэнне, чыстапісанне, маляванне. У жаночых П. даваліся навыкі і рукадзелля, y мужчынскіх — лац. і да 1901 грэч. мовы. Выпускнікоў П. прымалі ў наступны клас гімназіі без экзаменаў. 3 1866 П. рыхтавалі і настаўнікаў прыходскіх вучылішчаў. На Беларусі першыя П. адкрыты як эксперымент y 1860 y Свіслачы і Маладзечне. У сярэдзіне 1860-х г. закрыты, a замест іх створаны настаўніцкія семінарыі. Пасля рэарганізацыі павятовых вучылішчаў y 1865—66 школы ў Брэсце, Гомелі і Бабруйску пераўтвораны ў 5-класныя рэальныя П. (у 1866—71 атрымалі статус класічных з выкладаннем лац. і грэч. моў). У 1865 y бея. П. 123 выхаванцы, y 1876 — 600, y 1879 — 746, y 1881 — 826, y 1890 — 568. 3 пачаткам 1-й сусв. вайны і акупацыяй ням. войскамі часткі тэр. Беларусі некат. П. закрыты, частка эвакуіравана. У 1916 засталіся 22 П. У 1917— 18 П. скасаваны. Літ:. П а с т у х о в а З.А. Среднее образованне в дореволюцнонной Белорусснн. Мн., 1963. А.Ф.Самусік.
ПРАГІН y с у п р а ц і ў л е н н і м а т э р ы я л a ў, вертыкальнае перамяшчэнне пункта, што ляжыць на восі бэлькі (аркі, рамы і да т.п.) або на сярэдзіннай паверхні абалонкі (пласціны), пад уздзеяннем сілавой нагрузкі, т-ры і інш. фактараў. Па лікавым значэнні найб. П. вызначаюць адно з гранічна дапушчальных станаў канструкцый. Макс. П. для розных збудаванняў звычайна нармуюцца. Пры выпрабаванні канструкцый П. вызначаюць спец. прагінамерамі. ПРАГІНЫ ТЭКТАНІЧНЫЯ, лінейна Масты Прагі.
выцягнутыя адмоўныя тэктанічныя структуры (даўж. ад дзесяткаў да тысяч кіламетраў), запоўненыя асадкавай або
532
ПРАГМАТЫЗМ
вулканагенна-асадкавай тоўшчай (магутнасцю да 10— 15 км). Фарміруюцца на працягу многіх мільёнаў гадоў y выніку тэктанічных рухаў на розных стадыях развіцця зямной кары. Па ступені запаўнення бываюць кампенсаваныя (хуткасць асадканамнажэння адпавядае прагінанню) і некампенсаваныя (хуткасць прагінання значна перавышае асадканамнажэнне). Вылучаюць П.т. геасінклінальныя (унутраныя і знешнія), платформавыя (унутрыплатформавыя розных рангаў, — напр., Прыпяцкі прагін\ аўлакагены, напр., Прыпяцка-Данецкі аўлакаген, перыкратонныя), арагенныя (краявьія прагіны, напр., Перадуральскі, Перадкарпацкі; міжгорныя), перыакіянічныя (уэдоўж падводных ускраін мацерыкоў, напр., П.т. з 2 бакоў Атлантычнага ак., Антарктычнага ўзбярэжжа Ціхага ак.). П.т. ўмяшчаюць паклады карысных выкапняў: нафты, газу, каменнай і калійных солей, вуглёў і інш. ПРАГМАТЫЗМ [ад грэч. pragma (pragmatos) справа, дзеянне], філасофскае вучэнне, якое вызначае значнасць тэарэт. ведаў на аснове іх практычных вынікаў. Узнік y 1870-я г. ў ЗША як «рэканструкцыя ў філасофіі», як метад вырашэння філас. спрэчак, пераадоленне абстрактнасці і сузіральнасці (Ч.Пірс). Філас. дактрыну П. распрацоўвалі У.Джэмс, Дж.Дзьюі, Дж.Мід, С.Хук, К.І.Льюіс, Ф.К.Шылер і інш. У канцы 1890-х г. ідэі П. былі пашыраны ў ЗША як сродак вырашэння лагічных праблем і практычных спраў. Па сваёй сутнасці П. прымыкае да традыцыі ідэаліст. эмпірызму. Ён атаясамлівае ўсю рэальнасць, што акружае чалавека, з вопытам, які трактуецца як змест свядомасці або «паток свядомасці» (Джэмс). Аб’екты пазнання, паводле П., не існуюць незалежна ад свадомасці. Яны фарміруюцца пазнавальнымі намаганнямі ў працэсе вырашэння практы.чных задач; мысленне — сродак для прыстасавання арганізма да асяроддзя з мэтай паспяховага дзеяння. Функцыя думкі — y пераадоленні сумнення, якое з’яўДяецца перашкодай для дзеяння (Пірс), y выбары сродкаў, неабходных для дасягнення мэты (Джэмс) або для вырашэння праблематычнай сітуацыі (Дзьюі). Ідэі, паняцці, тэорыі — толькі інструменты, прылады, або планы дзеяння. Традыцыйнае для папярэдняй філасофіі проціпастаўленне ведаў і няведання ў П. змянілася проціпастаўленнем упэўненасці і сумніўнасці. Пры гэтым сумненне і ўпэўненасць тычацца магчымасці вынікаў дзеяння, a не зместу ведаў. Адпаведна і ісціннасць вызначаецца як працаздольнасць ідэі. У філасофіі П. з’яўляецца адзіным крытэрыем праўдзівасці ідэй і самім зместам паняцш ісціны. Цікавасць да П. пачала ўзмацняцца з канца 1960-х г.; робяцца спробы зблізіць П. з сучаснай логікай і метадалогіяй навукі. В.І.Галаўнёў.
ПРАГМАТЫКА [ад грэч. pragma (pragmatos) справа, дзеянне], 1) адзін з раздзелаў семіётыкі, які вывучае адносіны паміж знакавымі сістэмамі і іх карыстальнікамі. Асн. ідэі П. сфармулявалі амер. філосафы Ч.Пірс і Ч.Морыс (прапанаваў тэрмін «П.» ў канцы 1930-х г.). Улічвае ўласцівасці і магчымасці чалавечага інтэлекту і чалавечых зносін, імкнецца іх змадэляваць з мэтай вырашэння міждысцыплінарнай праблемы стварэння т.зв. штучнага інтэлекту. 2) Галіна даследаванняў y мовазнаўстве\ вывучэнне мовы як універсальнай знакавай сістэмы, што выкарыстоўваецца чалавекам. Уключае комплекс праблем: узаемадзеянне ў працэсе камунікавання адрасанта (таго, хто гаворыць), адрасата і сітуацыі зносін; правілы і мэты размовы, ускосныя сэнсы выказванняў, экспрэсіўныя сродкі маўлення, адносіны суразмоўцаў да прддметаў рэчаіснасці, прэсупазіцыі тых, хто гаворыць (аб’ём і разнастайнасць іх ведаў, што адбіваецца на маўленчым кантакце); прынцыпы і магчымасці інтэрпрэтацыі выказанага; форма, стыль, жанр, логіка маўлення, яго рытарычньм характарыстыкі. Узаемазвязана з праблематыкай розных гуманітарных навук і іх раздзеламі (стылістыка, рыторыка, псіхалінгвістыка, этналінгвістыка, тыпалогія маўлення, тэорыя камунікацыі, тэорыя дыскурсу і інш ). Літ:. А р у т ю н о в а Н.Д., П а д у ч е в а Е.В. Мсіокн. проблемы н категорнв прагматнкв / / Новое в зарубежной лннгвнстлке. М., 1985. Вып. 16. А.Я.Міхневіч.
ПРАГМАТЫЧНАЯ САНКЦЫЯ 1713, закон пра пераход y спадчыну прастола, выдадзены імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі» Карлам VI Габсбургам 19.4.1713; прыняты ўсімі землямі аўстр. манархіі ў 1720—23. Устанавіла непадзельнасць спадчынных зямель Габсбургаў і парадак атрымання прастола ў спадчыну, паводле якога ў выпадку адсутнасці ў імператара сыноў прастол пераходзіў да яго дачок. П.с. была прызнана большасцю еўрап. дзяржаў, але пасля смерці Карла VI (1740) спадчынныя правы яго дачкі Марыі Тэрэзіі аспрэчвалі Прусія, Францыя, Баварыя, Саксонія і Іспанія, што стала падставай для вайны за Аўстрыйскую спадчыну (1740—48). Паводле Ахенскага міру 1748 П.с. канчаткова прызнана еўрап. дзяржавамі і ўвайшла ў склад асн. законаў аўстр. манархіі. ПРАГНАЗІРАВАННЕ, распрацоўка прагнозу\ спец. навук. даследаванне перспектыў развіцця якога-н. аб’екта або з’явы; вызначэнне тэндэнцый і перспектыў развіцця пэўных працэсаў на аснове аналізу даных аб іх мінулым і сучасным стане. Найб. распаўсюджаныя аб’екты П.: навук.-тэхн. (развіццё фундаментальных і прыкладных даследаванняў, розных галін тэхнікі, новыя тэхналогіі і матэрыялы і інш.), тэхніка-эканам. (тэхніка-эканам. паказчыкі вытв-сці, асваенне новых відаў прадукцыі і інш ), ваенна-паліт. (ваенныя канфлікты, блокі і інш ), прыродныя (навакольнае асярод-
дзе, паводкі і інш.). У іх аснове ляжаць 3 узаемадапаўняльныя крыніцы атрымання інфармацыі: э к с т р а п а л я ц ыя ў будучыню тэвдэнцый, заканамернасці развіцця якіх y мінулым і цяпер добра вядомы; мадэліраванне аб’ектаў навук. вывучэння, паказ іх y спрошчаным, схематычным выглядзе; прагнозная ацэнка экспертаў. У адпаведнасці з гэтым існуюць 3 спосабы П., якія дапаўняюць адзін аднаго: э к с т р а п а ліраванне і інтэрпалірав a н н е — пабудова дынамічных радоў развіцця паказчыкаў прагназіруемага працэсу; м а д э л і р а в а н н е — пабудова пошукавых і нарматыўных мадэлей; а н к е т а в а н н е . Алгарытм (сац. тэхналогія) П. можа быць наступным: вывучэнне праблемы (праблемнай сітуацыі) — распрацоўка сац. заказу — пашпартызацыя — распрацоўка мэт і задач — распрацоўка даследчага прагнозу — канструяванне нарматыўнага прагнозу — верыфікацыя і карэкціроўка прагнозаў. Існуе вял. колькасць прагнозаў, якія ўтрымліваюць пошукавыя і нарматыўныя аспекты П. (праграмныя, пошукавыя, аналітычныя, мэтавыя і інш.). Літ.: Рабочая кнвга по прогнозврованвю. М„ 1982; Б е с т у ж е в - Л а д а Н.В. Помсковое соцмальное прогнознрованне. М., 1984; Я г о ж. Норматнвное соцвальное прогнознрованве. М., 1987; К о т л я р о в Н.В. Теоретмческне основы соцнального проектнрованмя. Мн., 1989. І.В.Катляроў.
ПРАГНАЗІРАВАННЕ САЦЫЯЛЬНАЕ сацыяльная дзейнасць, накіраваная на атрыманне навук. абгрунтаванай інфармацыі аб развіцці сац. сістэм, шляхах і метадах дасягнення іх будучых станаў. У шырокім сэнсе П.с. — сістэмнае прадбачанне пераўтварэння сац. асяроддзя пад уплывам аб’ектыўных, a таксама пастаянна дзеючых і мэтанакіраваных суб’ектыўных фактараў. Уключае стварэнне прагнозаў асваення зямлі і космасу, узаемадзеянняў чалавека і прыроды, росту народанасельніцтва, паліт., эканам., сац., экалагічных і інш. адносін, сац. развіцця грамадства і яго розных сац. ін-таў. У вузкім сэнсе П.с. — прагназіраванне сац. сістэм, форм і відаў сац. адносін і працэсаў. Важным аб’ектам П.с. з’яўляецца грамадства як высокаарганізаваная сац. сістэма. П.с. вывучае заканамернасці развіцця сац. сістэм, дае навук. аналіз мінулага і сучаснага стану. П.с. ўласціва высокая эфектыўнасць адваротнай сувязі паміж прагназіраваннем і кіраваннем, паміж прадказаннем і сац. дзеяннямі. П.с. ўлічвае ўздзеянне сац. дзейнасці людзей на аб’екты прагназіравання, якое можа прыводзіць да «самарэалізацыі» або «самаразбурэння» сац. прагнозаў (т.зв. эфект Эдыпа). У П.с. найб. часта выкарыстоўваюць пошукавыя і нарматыўныя віды прагнозу. Першы вызначае магчымы стан сац. сістэм шляхам экстрапаляцыі ў будучае назіраемых тэндэнцый, другі апісвае пажаданы стан сац. сістэм на аснове раней зададзеных крытэрыяў, шляхі і метады яго дасягнення пры
пэўных рэсурсах. Найб. эфект y П.с. дасягаецца пры аптымальным спалучэнні розных метадаў прагназіравання. Л і т Б е с т у ж е в - Л а д а НВ. Понсковое соцнальное прогнознрованве. М., 1984; Я г о ж. Норматнвное соцнальное прогнознрованве... М., 1987. І.В.Катляроў.
ПРАГН03 (ад грэч. prognosis прадбачанне, прадказанне), навук.-абгрунтаванае суджэнне пра магчымы будучы стан якіх-н. аб’ектаў або з’яў, пра альтэрнатыўныя шляхі і тэрміны іх дасягнення. Распрацоўваецца на аснове ўсебаковага і глыбокага навук. пазнання і аналізу аб’ектыўных заканамернасцей, тэндэнцый і ўзаемасувязей развіцця грамадства і прыроды, канкрэтных умоў развіцця дадзенага аб’екта прагназіравання. П. уключае вядомыя і невядомыя звесткі пра аб’ект, уяўляе сабой ідэальны вобраз, мадэль, апісанне імавернасных падзей, працэсаў, з’яў. Паводле крытэрыю часу П. падзяляюць на бягучыя (ад некалькіх гадзін да некалькіх месяцаў), кароткатэрміновыя (да 5 гадоў), сярэднетэрміновыя (5— 10 гадоў), доўгатэрміновыя (ад 10— 15 да 20—30 гадоў) і звышдоўгатэрміновыя. Паводле сваёй прыроды П. падзяляюцца на гідраметэаралагічныя, геал., біял., медыка-біял., касмалагічныя, геагр. і інш. Другую групу складаюць П., якія адносяцца да развіцця грамадства (эканам., сац., псіхал., дэмаграфічныя, культ.-эстэт. і інш.). Адрозніваюць таксама П. даследчыя (пошукавыя) і нарматыўныя. Літ.. Л н с н ч к к н В.А. Теорня н практнка прогностнкн. М., 1972; М а р т н н о Дж. Технологвческое прогнознрованне: Пер. с англ. М., 1977; К о т л я р о в Н.В. Теоретмческне основы соцвального проектнровання Мн., 1989; Теорня прогнознрованпя н прннятня решенвй. М., 1977. І.В.Катляроў.
«ПРАГН03», серыя сав. даследчых ШСЗ для вывучэння сонечнай актыўнасці, яе ўплыву на магнітасферу Зямлі і міжлланетнае асяроддзе. Маса 850—900 кг. У 1972—85 запушчаны 10 «П.». «П.-9» выкарыстоўваўся таксама для даследавання рэліктавага выпрамянення. «П.-Ю» запушчаны ў рамках праграмы «Інтэркосмас». ПРАГН03 НАДВбР’Я, навукова абгрунтаванае прадбачанне і разлік будучага стану надвор ’я. Складаюцца на падставе аналізу развіцця буйнамаштабных атм. працэсаў. Адрозніваюць П.н. кароткатэрміновыя (ад некалькіх гадзін да 1—2 сут), доўгатэрміновыя малой заўчаснасці (3— 10 сут) і доўгатэрміновыя вял. заўчаснасці (на месяц, сезон). П.н. папярэднічае назіранне (пры дапамозе метэаралагічных станцый, радыёзондаў, радыёлакатараў, метэаралагічных ракет, ШСЗ і інш.), збор і аналіз стану надвор’я. Падставай для распрацоўкі карсггкатэрміновых прагнозаў з’яўляецца аналіз сінаптычных карт або выкарыстанне лічбавых метадаў П.н., якія дазваляюць рашаць ураўненні атм. гідрадынамікі і тэрмадынамікі пры дапамозе ЭВМ. Анапіз гэтых матэрыялаў дае магчымасць выявіць раёны развіцця цыклонаў і антыцыклонаў, паветраных
мас рознага паходжання, франтоў атмасферйых, вызначыць іх эвалюцыю, напрамак і хуткасць перамяшчэння, тэрмадынамічныя ўласцівасці паветраных мас і іх магчымыя змены. У доўгатэрміновых П.н. выкарыстоўваюць розныя стат. сувязі паміж мінулым і будучым развіццём атм. працэсаў і станам надвор’я. П.н. складаецца па пункце (горад, аэрадром), маршруце (авіяц. траса, марскі шлях) і тэрыторыі (краіна, вобласць, раён). П.н. бываюць агульнага карыстання (для насельніцтва) і спецыялізаваныя (авіяц., аграметэаралагічныя, марскія і інш.). У агульных даюцца звесткі пра прагназіруемыя метэаралагічныя алементы (т-ра, вецер, воблачнасць, ападкі) і небяспечныя з’явы надвор’я (бура, град, галалёд, шквалы і інш.). Спецыялізаваныя прызначаны для розных галін гаспадаркі і складаюцца ў адпаведнасці з іх патрабаваннямі. 3 П.н. цесна звязаны гідралсігічны прагноз. На Беларусі рэгулярнае складанне П.н. на суткі вядзецца з 1931, на 3—6 сут — з 1946, спецыялізаваных — з 1948. П.н. для краіны, абласцей, Мінска і абл. цэнтраў складае аддзел метэапрагнозаў Рэспубліканскага гідраметэаралагічнага цэнтра. ПРАГРАМА (грэч. programma аб’ява, распараджэнне), 1) план прадстаячай дзейнасці, работ, мерапрыемстваў. 2) Дакумент, y якім выкладзены асн. задачы і мэты дзейнасці паліт. партыі, арг-цыі, асобнага дзеяча. 3) План правядзення свята, канцэрта, сходу, a таксама пералік нумароў, якія выконваюцца. 4) Кароткі змест курса пэўнага прадмета, які вывучаецца ў навуч. установе. ПРАГРАМА ў і н ф а р м а т ы ц ы , дакладнае апісанне на фармальнай мове паслядоўнасці дзеянняў аўтаматычнай прылады (часцей ЭВМ); рэалізуе распрацаваны алгарытм. П. ЭВМ складаецца з сукупнасці каманд (інструкцый), якія выкарыстоўваюцца для кіравання яе работай. Каманды выконваюць арыфметыка-лагічныя аперацыі над данымі ці аналізуюць вынікі такіх аперацый. Аўтаматызм выканання дасягаецца тым, што за бягучай камандай (акрамя апошняй) абавязкова называецца чарговая або тая, якая вызначаецца камандай умоўнага ці безумоўнага пераходу. Выбар напрамку ў камандах галінавання залежыць ад выніку аперацый над данымі. Некат. каманды ці іх групы могуць выконвацца шматразова, таму працягласць работы П. залежыць ад уваходных даных (П. рэагуе на разнастайнасць даных і іх пераўтварэнні). Распрацоўка П. — адна з асноўных задач прыкладной матэматыкі. С.У.Абламейка.
ПРАГРАМА ААН ПА НАВАК0ЛБНЫМ АСЯР0ДДЗІ, гл. Міжнародная праграма ААН па навакольным асяроддзі. ПРАГРАМА РАЗВІЦЦЙ ААН (ПРААН). Засн. ў 1965 для аказання дапамогі найменш развітым краінам свету ў справе эканам. развіцця. Кіруецца выканаўчым саветам з 36 чал. (7 ад Азіі, 4 ад Усх. Еўропы, 5 ад Лац. Амерыкі, 12 ад Зах. Еўропы і ЗША). Mae 4 рэгіянальныя бюро, якія знаходзяцца пры Сакратарыяце ААН. Супрацоўнічае з больш
ПРАГРАМАВАННЕ
533
чым 150 краінамі y такіх сферах, як эканам. планіраванне, транспарт, сувязь, гандаль, ахова здароўя, адукацыя, занятасць. Супрацоўніцтва ажыццяўляецца на безграшовай аснове, y форме накіравання ў пэўную краіну спецыялістаў, падрыхтоўхі і адукацыі мясц. кадраў, распрацоўкі планаў эканам. і тэхн. развіцця і г.д. 3 1990 штогод ПРААН выдае Даклад пра чалавечае развіццё, які змяшчае звесткі пра т.зв. індэкс чалавечага развіцдя. 3 1990-х г. праводзіць. канферэнцыі па чалавечым вымярэнні, на якіх абмяркоўваюцца асн. пытанні павелічэння дабрабыту людзей і захавання правоў чалавека. Беларусь супрацоўнічае з ПРААН y выкананні нац. праграмы па структурнай перабудове эканомікі і рацыянальным прыродакарыстанні. ПРАГPAMABÂHAE НАВУЧАННЕ, від навучання, які ажыццяўляецца паводле абучальнай праграмы. Пры П.н. вучэбны матэрыял і дзеянні навучэнца падзяляюцца адпаведна на асобныя порцыі (дозы) і крокі (этапы навучання), выкананне кожнага з якіх кантралюецца. Пераход да наступнага этапу залежыць ад якасці засваення папярэдняга. Сродкамі рэалізацыі П.н. служаць праграмаваныя падручнікі (акрамя вучэбнага матэрыялу маюць указанні і рэкамендацыі па навучанні і праверцы ступені засваення матэрыялу) і абучальныя машыны. ПРАГРАМАВАННЕ, працэс стварэння праграмы ў адпаведнасці з алгарытмам рашэння задачы на ЭВМ; раздзел інфарматыкі, што вывучае тэорыю і распрацоўвае метады пабудовы, наладкі праграм. Адрозніваюць: т э а р э т ы ч н a е П. — вывучае матэм. абстракцыі праграм, правілы дакладнай фармулёўкі ўмоў задач і алгарытмаў, с і с т э м н a е П. — займаецца праектаваннем, пабудовай і рэалізацыяй сістэм праграмнага забеспячэння для масавага і працяглага выкарыстання; п р ы к л а д ное П. — абслугоўвае канкрэтныя выпадкі выкарыстання ЭВМ y розных галінах навукі і тэхнікі. Тэарэт. аспекты П. вывучаюцца ў матэматычным праграмаванні. Алгарытм рашэння задачы будуюць y выглядзе канчатковага набору каманд, для запісу якіх служаць спец. мовы сувязі чалавека з ЭВМ — мовы прагрпмшшння У П. ўдзельнічаюць сістэмныя аналітыкі (распрацоўка алгарытму, аналіз патрабаванняў) і праграмісты (кадзіраванне, тэстыраванне праграмы і яе выкарыстанне на ЭВМ) Пры П. ўлічваюць канкрэтнае праграмнае асяроддзе: тып ЭВМ, мова П., наяўнасць сродкаў распрацоўкі праграм (6aзп даных, транслятар, рэдактар, наяўнасць бібліятэкі стандартных праграм і модуляў і інш ). Дпя праверкі дакладнасці выканання праграмы робіцца яе адладка (сістэм. выпрабаванні праграмы на ЭВМ). Літ.\ Л ю б н м с к я й Э.З., М а р т ы н ю к В.В., Т р н ф о н о в Н.П. Программнрованне. М., 1980; М е й е р Б., Б о д у э н К. Методы программнровання: Пер. с фр. Т.
534
ПРАГРАМНАЕ
1—2. М., 1982; Г р н с Д. Наука программнровання: Пер. с англ. М., 1984. С. У.Абламейка, М. П. Савік.
ПРАГРАМНАЕ ЗАБЕСПЯЧ&ННЕ ЭВМ, сукупнасць праграм і праграмных дакументаў, неабходных для аўтаматызаванай наладкі праграм і рашэння прыкладных задач на ЭВМ. Забяспечвае рэалізацыю функцый ЭВМ і вылічальнай сістэмы. Кампаненты П.з. садзейнічаюць эфектыўнаму функцыянаванню тэхн. сродкаў і абслугоўваюць карыстальнікаў выліч. сістэм. Найважн. кампаненты П.З.: аперацыйная сістэма, пакеты прыкладных праграм, бібліятэкі стандартных праграм, комплексы праграм тэхн. абслугоўвання. Адрозніваюць П.з. базавае (сістэмнае) і прыкладное. Б a з a в a е П.з. ўключае праграмы універсальнага карыстання [тэкставыя рэдактары, сродкі машыннай графікі, узаемадзеянне з камп’ютэрнымі сеткамі і WEB-дызайну (гл. Іптэрнет), праграмы апрацоўкі каманд карыстальніка] і праграмы аўтаматызацыі праграмавання (сістэмы аперацыйная, праграмавання і наладкі, кіравання базамі даных). 3 мэтай выкарыстання існуючага П.з. распрацоўваюцца праграмна-сумяшчальныя сем’і ЭВМ. Найб. пашыраныя і адпрацаваныя кампаненты базавага П.з. рэалізуюцца апаратна і ў выглядзе мікрапраграм. П р ы к л a д н о е П.з. арыентавана на рашэнне канкрэтных задач: аўтаматызаванае праектаванне, распазнаванне вобразаў і апрацоўка відарысаў, кіраванне вытворчасцю, тэхнал. працэсамі.
На Беларусі П.з. распрацоўваецца з пачатку 1960-х г. на Мінскім заводзе ЭВМ, y НДІ ЭВМ, Ін-тах матэматыкі і тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі і ІН Ш .
С.У.Абламейка.
ПРАГРАМНАЕ KIPABÂHHE, кіраванне рэжымам работы аб’екга па загадзя зададзенай праграме, пры якім аб’ект праходзіць пэўную паслядоўнасць станаў y адпаведнасці з алгарытмам. Напр., рэалізацьм П.к. лятальным апаратам забяспечвае патрэбную траекторыю яго руху. Сістэма П.к. мае праграмнае прыстасаванне і сістэму сачэння, якая ўзнаўляе праграму і пераўтварае яе ў кіравальныя сігналы. Адрозніваюць сістэмы П.к. з неперарыўным (аналагавым) запісам праграмы (у выглядзе капіраў, кулачкоў, шаблонаў і інш.) і з дыскрэтным запісам (перфакарты, перфастужкі, магнітныя стужкі і інш. запамінальныя прыстасаванні). Выкарыстоўваюцца таксама сістэмы з разамкнёным ланцугом уздзеяння і з адваротнай сувйззю (замкнёныя), якія функцыянуюць з адаптацыяй і аптымізацыяй, сістэмы прамога П.к. (з непасрэднай сувяззю ЭВМ і аб’екта) і высокім узроўнем аптымальнасці кіравання і саманавучання. Пашырана ў кіраванні тэхнал. працэсамі (змяненне фіз. і хім. параметраў, т-ры, ціску, канцэнтрацыі і інш.) і абсталяваннем (рух машын, механізмаў, трансп. сродкаў, металарэзных станкоў), y энергетыцы пры вывадзе на аптымальны рэжым работы розных агрэгатаў. На базе П.к. распрацаваны шматаперацыйныя станкі, робататэхн. комплексы машын і абсталявання з убудаванымі мікрапрацэсарнымі сродкамі і на іх аснове гібкія аўтаматызаваныя вытворчасці.
В.Кузняцова, «Bip» АЛітвіноўскага, «СвятЛіт:. Р а т м н р о в В.А. Управленне станкамн габкнх пронзводственных снстем. М , ^ ло на шляху» Я.Паплаўскага). 1987; Н л ь н н О.П., К о з л о в с к н й ' Літ.: Х о х л о в Ю.Н. 0 музыкальной К.Н., П е т р е н к о Ю.Н. Снстемы програмпрограммностн. М., 1963. Р.М.Аладава. много управлення промзводственнымн устаПРАГР^С (ад лац. progressus pyx напеновкамн в робототехннческнмм комплсксамм Мн., 1988. М.А.Ярмаш, М.П.Савік. рад), паступальнае развіццё ў грамадПРАГРАМНАЯ МЎЗЫКА, род інструментальнай музыкі, якая ўвасабляе пэўную, абвешчаную кампазітарам тэму (сюжэт). Праграма выкладаецца ў выглядзе загалоўка твора ці яго частак, эпіграфа або ў разгорнутай літ. форме. Асн. віды праграмнасці: карцінная (развіццё аднаго ці некалькіх муз. вобразаў без істотных змен на працягу ўсяго ўспрыняцця) і сюжэтная, якая ўключае абагульнена-сюжэтную (у музыцы адлюстраваны асноўньм сюжэтныя вузлы літ. першакрыніцы) і паслядоўна-сюжэтную (музыка ідзе за ўсімі перыпетыямі сюжэта). Сродкамі вобразнай канкрэтызацыі музыкі выступаюць прыёмы гукапісу, муз. жанр, стыль, тып муз. драматургіі, характэрныя нац. рысы муз. мовы. Будову твораў вызначаюць агульныя прынцыпы муз. формаўтварэння (монатэматызм, варыяцыйнасць, свабодна трактаваная санатная форма). Вядома са старажытнасці. Сярод твораў эпохі барока канцэрты «Поры года» А.Вівальдзі, «Капрычыо на ад’-езд любага брата» І.С.Баха, y творчасці венскіх класікаў «Развітапьная сімфонія» І.Гайдна, «Пастарапьная», уверцюры «Эгмант» і «Карыялан» Л.Бетховена. Росквіту дасягнула ў эпоху рамантызму, калі склаліся многія яе жанры, якія атрымалі развіццё ў 20 ст. Сярод твораў: «Фантастычная сімфонія» Г.Берліёза, сімфоніі «Манфрэд» П.Чайкоўскага, «1905 год» Дз.Шастаковіча, сімф. паэмы «Прэлюды» ФЛіста, «Тыль Уленшпігель» Р.Штрауса, «Паэма экстазу» А.Скрабіна, «Пасіфік-231» А.Анегера, сімф. карціны «Ноч на Лысай гары» М.Мусаргскага і «Кікімара» А.Лядава, фп. «Эцюдыкарціны» С.Рахманінава, сімф. сюіты «Шахеразада» М.Рымскага-Корсакава і «Скіфская сюіта» С.Пракоф’ева, сімф. цыклы «Накцюрны» і «Мора» К.Дэбюсі, цыклы фп. мініяцюр «Карнавал» Р.Шумана і «Каталог птушак» А.Месіяна.
У бел. музыцы ўвасоблены ўсе жанры і тыпы П.м. Трывалы кірунак яе развіцця — фальклорная лінія, дзе муз. праграма канкрэтызуецца праз змест тэкстаў бел. нар. песен, на напевах якіх грунтуецца інстр. тэматызм твору («Беларускае вяселле» А.Абрамовіча, «Родныя напевы» П.Падкавырава, «Забавы» В.Войціка, «Батлейка» В.Помазава). Поруч з карцінамі прыроды і нар. побыту асновай праграмы выступаюць рэальныя падзеі гісторыі і сучаснасці («У суровыя дні» М.Аладава, «Вечна жывыя» Г.Вагнера, «Фрэскі» Л.Абеліёвіча, «Мемарыял» У.Дарохіна, дзе ў розных жанравастылявых ракурсах адлюстравана тэма Вял. Айч. вайны). Невычарпальная крыніца П.м. — тэмы, сюжэты і вобразы літаратуры і выяўл. мастацтва («Альпійская сімфонія-балада» Я.Глебава паводле В.Быкава, 8-я сімфонія Дз.Смольскага з вершамі І.Бродскага, «Капрычас» С.Картэса, «Снетагорскія фрэскі» Г.Гаралавай). У паэтыцы бел. П.м. канца 20 ст. ўзмацнілася роля сімвала, метафары, асацыятыўнага мыслення («Цэзій-137»
стве ад простага да складанага, ад менш дасканалага да лепшага, больш дасканалага стану. Ахоплівае ўсе сферы жыцця і дзейнасці людзей, увасабляецца ў навуцы і тэхнійы (гл. Навукова-тэхнічны прагрэс), y маралі, мастацтве і інш. грамадскіх з’явах; базіруецца на эканам. (вытворчых) адносінах. Можа закранаць сістэмы ў цэлым або іх кампаненты, структуры і інш. параметры ў стадыі развіцця. Паняцце, процілеглае П., — рэгрэс. Уяўленне, што змены ў свеце, асабліва ў грамадстве, адбываюцца ў пэўным кірунку, узнікла яшчэ ў старажытнасці. Снвярджэнні Сакрата, Платона аб гіст. тупіку сутыкнуліся з поглядамі Дэмакрыта, Геракліта, Лукрэцыя, Эпікура, якія развівалі ідэі паступальнага руху. У сярэднія вякі грамадскі П. звязваўся з Богам. Сацыялісты-утапісты, асабліва А.СенСімон, бачылі грамадскі П. y ліквідацыі прыватнай уласнасці і высокай тэхн. аснашчанасці вытв-сці. Рэвалюцыянеры-дэмакраты крыніцу грамадскага развіцця бачылі ў сял. рэвалюцыі, a потым y асвеце, навуцы, мастацтве, маралі.
У сучасньгх умовах асн. лінія грамадскага П. знаходзіць сваё выяўленне ў дэмакратызацыі і гуманізацыі ўсіх бакоў грамадскага жыцця і ва ўсебаковым развіцці асобы. Сац. П. мае месца ў сусветна-гіст. маштабе — пры змене цывілізацый і эпох, кожная з якіх прыносіла з сабой прагрэс. сац. перамены ў параўнанні з папярэдняй; ён характарызуецца пераадоленнем або змякчэннем сац. супярэчнасцей і канфліктаў, паляпшэннем умоў жыцця людзей. Развіццё грамадства не выключае момантаў рэгрэсу, руху назад y асобных сферах жыцця. Існуюць розныя канцэпцыі адносна П. Некаторыя гісторыкі і сацыёлагі (А.Тойнбі, П.А.Сарокін) проціпастаўляюць сац. П. ідэю цыклічнага развіцця, кругавароту цывілізацый; іншыя ўяўляюць гібель цывілізацый як вынік навук.-тэхн. прагрэсу. А.І.Галаўнёў. ПРАГРЙС y ж ы в о й п р ы р о д з е , удасканаленне і ўскладненне арганізмаў y працэсе эвалюцыі. Тэрмін «П.» выкарыстоўваецца ў біялогіі ў некалькіх значэннях. Б і я л а г і ч н ы П. (паводле А.М.Северцава, 1925) — вынік поспеху групы арганізмаў y барацьбе за існаванне, які характарызуецца павелічэннем колькасці асобін таксона, пашырэннем арэала і распадзеннем на падпарадкаваныя сістэм. групы. М о р ф а ф і з і я л a г і ч н ы П. (арамарфоз) — эвалюцыя арганізмаў y кірунку ўскладнення і ўдасканалення іх арганізацыі. Характэрны для груп арганізмаў, якія вядуць найб. актыўны спосаб жыцця (у першую чаргу, членістаногія і пазваночныя). Б і я т э х н і ч н ы П. — адзін з аспектаў морфафізіял. П., ацэньваецца эфектыўнасцю, эканамічнасцю, ккдз жывых сістэм. Падзяляецца на неабмежаваны і абмежаваны (Дж.С .Хакслі).
Неабмежаваны П. ахоплівае эвалюцыю ад прасцейшых да разумнай істоты (чалавека); характарызуецца павышэннем узроўню кантролю арганізмаў над знешнім асяроддзем і павелічэннем незалежнасці іх унутр. асяроддзя ад вонкавых умоў. А б м е ж а в а н ы П. меў месца ў большасці паслядоўных ліній (пакаленняў) арганізмаў, y якіх асаблівасці арганізацыі і прыстасавання перашкаджалі эвалюцыі ў кірунку неабмежаванага П. Па сутнасці ідэя неабмежаванага П. антрапацэнтрычная; проціпастаўленне неабмежаванага і абмежаванага П. ўмоўнае. Шэраг аспектаў праблемы П. ў біялогіі застаецца дыскусійным.
Л і т С е в е р ц о в А.Н. Морфологвческме закономерностн эволюцнв / / Собр. соч. М.; Л., 1949. Т. 5; Закономерностн прогрессявной эволюцвв. Л„ 1972.
«ПРАГР^С», серыя сав. (рас.) аўтам. трансп. грузавых касм. апаратаў для забеспячэння працяглага функцыянавання арбітальных станцый («Салют», «Мр», міжнар. касм. станцыі). Створаны на базе касм. карабля «Саюз». Складаецца з 3 адсекаў: грузавога, кампанентаў дазапраўкі і прыборна-агрэгатнага. Маса запраўленага і ўкамплектаванага «П.» каля 7 т, y т.л. карыснага грузу 2,3 т. Даўж. 7 м, макс. дыяметр 2,72 м. Працягласць актыўнага аўтаномнага палёту да 4 сут, y складзе станцыі — да 3 мес. Выводзіцца на арбіту ракетай-носьбітам «Саюз» з касмадрома Байканур. На Зямлю не вяртаецца. «П.-І» запушчаны 20.1.1978. Ажыццёўлены палёты каля 90 «П.» і іх мадыфікацый (2001). У.С.Ларыёнаў. «ПРАГРбС-ВУЛКАН», акцыянернае таварыства, створанае на базе Пінскай запалкавай фабрыкі «Прагрэс-Вулкан», існавапа ў 1909— 14. Праўленне знаходзілася ў Пінску. Акцыянерны капітал, унесены ўладальнікам ф-кі аўстрыйскім падданым пінскім купцом 1-й гільдыі І.А.Гальперыным і членамі яго сям’і, складаў 300 тыс. руб. У акц. т-ва ўвайшлі таксама лесапільныя з-ды, якія належалі Гапьперыну. У 1909 на прадпрыемствах акц. т-ва працавала 680 чал. Ліквідавана напярэдадні 1-й сусв. вайны з-за нізкіх эканам. паказчыкаў. Прадпрыемствы перайшлі ва ўласнасць І.А.Гальперына. В.М.Сяховіч. «ПРАГРЭСІСТЫ», партыя ліберальнага кірунку ў Расіі ў 1911— 17. Утворана па ініцыятыве мірнаабнаўленцаў, дэпутатаў 3-й Дзярж. думы і членаў фракцыі прагрэсістаў напярэдадні выбараў / 4-ю Дзярж. думу. Ставіла за мэту стварэнне адзінага лагера ліберальнай апазіцыі пад заклікам «Барацьба за правядзенне ў жыццё палажэнняў Маніфеста 17 кастрычніка 1905». У склад стюранага ў крас. 1912 Пецярб. к-та «П » уваходзілі І.М.Яфрэмаў, М.М.Кавалеўскі, М.М.Львоў і інш., y Маскоўскую арг-цыю — А.І.Канавалаў, П.П. і У.П. Рабушынскія і інш. Друкаваны орган маскоўскіх «П » — газ. «Утро Росскн». К-ты партыі існавапі ў Адэсе, Казані, Самары, Тамбове, Туле, Вобласці Войска Данскога, y Брэсце і
Гродне; y студз. 1912 узнік к-т y Вільні. У Мінскай губ. да «камітэта рускіх прагрэсіўных выбаршчыкаў» далучыўся к-т яўр. выбаршчыкаў. «П.» выступалі за галоснасць і перабудову састарэлых сац. і эканам. адносін, за стварэнне канстытуцыйнага цэнтра блока «П.», куды б яны ўвайшлі разам з кадэтамі і акцябрыстамі\ наладжвалі кантакты з рэв. партыямі, каб арганізаваць выступленні рабочых з мэтай націску на ўрад. У гады 1-й сусв. вайны ўдзельнічалі ў стварэнні «Прагрэсіўнага блока», па іх ініцыятыве ўзніклі рабочыя групы пры ваен.-прамысл. к-тах. Некат. лідэры «П.» сталі міністрамі Часовага ўрада. Л і т В н ш н е в с к н Э. Лнберальная оппозвцня в Росснн накануне первой мнровой войны. М., 1993; 3 a б a ў с к i М.М., П y ц і к У.С. Прадстаўніцтва ад Беларусі ў Дзяржаўнай думе Расіі (1906— 1917 гг.). Мн., 1998. М.М.Забаўскі.
«ПРАГРЭСІЎНЫ БЛОК» y Р a с i і, аб’яднанне шэрагу фракцый 4-й Дзярж. думы і Дзярж. савета («прагрэсісты», акцябрысты, кадэты і інш., усяго больш за 300 чал., y т.л. 236 з 422 дэпутатаў Думы) y 1915— 17. Утвораны ў жн. 1915 пасля шэрагу паражэнняў рас. арміі на франтах 1-й сусв. вайны і ў сувязі з ростам грамадскай незадаволенасці ў краіне. Практычную работу вяло бюро з 25 чал. (П.М.Мтюкоў, В.В Шульгін, А.І.Шынгароў і інш.). Дзеля дасягнення перамогі ў вайне і прадухілення наспяваючай рэвалюцыі «П.6.» патрабаваў стварэння адказнага перад Думай урада і ўключэння ў яго сваіх прадстаўнікоў для правядзення ліберальных рэформ. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 лідэры «П.6.» ўдзельнічалі ў Часовым ўрадзе 1-га складу. ПРАГР&СІЯ (ад прагрэс), паслядоўнасць «і, «2. •••. йп> —. кожны член uk якой атрымліваецца з папярэдняга йкл прыбаўленнем пастаяннага (для дадзенай П.) ліку (арыфметычная прагрэсія) ці множаннем на пастаянны лік (геаметрычная прагрэсія). ПРАГЎЛ, няяўка работніка на работу або адсутнасць яго на рабоце без уважлівых прычын больш за 3 гадз на працягу прац. дня. Паводле працоўнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь —- адна з падстаў для скасавання прац. дагавора (кантракта) да заканчэння тэрміну яго дзеяння па ініцыятыве наймальніка. Існуе таксама паняцце т.зв. в ы м у ш a н a г a П., які адбываецца з прычыны незаконнага звальнення работніка. Пры аднаўленні яго на рабоце па рашэнні органа, які разглядаў прац. спрэчку, работніку выплачваецца сярэдні заработак за час вымушанага П. ПРАДА (Prado), Н а ц ы я н а л ь н ы музей жывапісу і скульпт у р ы П р а д а , мастацкі музей y Мадрыдзе. Створаны ў 1819 на аснове ісп. каралеўскіх калекцый, размешчаны ў спец. пабудаваным для яго будынку ў стылі позняга класіцызму (1785— 1830, арх. X. дэ Вільянуэва). У зборы шырока прад-
ПРАДБАЧАННЕ__________ 535 стаўлены ісп. жывапіс 15— 19 ст. (Эль Грэка, X. дэ Рыбера, Ф.Сурбаран, Д.Веласкес, Б.Э.Мурыльё, Ф.Гоя), карціны італьян. майстроў 16 ст. (Рафаэль, Андрэа дэль Сарта, Тыцыян); зберагаюцца творы нідэрландскай школы жывапісу 15— 16 ст. (Рагір ван дэр Вейдэн, Х.Босх, А.Мор), фламандскай (П.П.Рубенс), франц. (Н.Пусэн) школ і інш. Літ.: Музей Прадо. Мадрцд: [Альбом]. М., 1971.
ПРАДБАЧАННЕ, інфармацыя пра будуч ыя падзеі, з’явы або працэсы, магчымасці іх праяўлення, шляхі дасягнення. Грунтуецца на жыццёвым вопыце, навук. даных, рэліг. веры і астралогіі. Падзяляецца на прадбачанне навуковае і ненавуковае, якое можна падзяліць на інтуітыўнае (звязанае з падсвядомасцю), звычайнае (на аснове жыццёвага вопыту) і мантычнае (у выглядзе прароцтваў, прадказанняў і інш. вераванняў y звышнатуральныя сілы). Mae некалькі форм канкрэтызацыі: п р а д ч y в a н н е, уласцівае любому жывому арганізму, п р а д у г а д в а н н е — разважанні на аснове жыццёвага вопыту, п р а г н а з і р а в а н н е — спец. навўк. даследаванне перспектыў змянення якой-н. падзеі або з’явы, п р а д к а з а н н е — лакальнае ў часе і прасторы канкрэтнае П. Існуе таксама спецыфічнае квазіпрадбачанне невядомых з’яў мінулага і сучаснага: рэканструяванне П. (па асобных фрагментах), рэверсіўнае П. (ад сучаснага да мінулага або ад мінулага да больш аддаленага мінулага), прэзентыўнае, імітацыйнае і інш. П. звязана са здольнасцю чалавечай свядомасці да «апераджальнага адлюстравання» рэчаіснасці і дэтэрмінуецца дынамічнымі і статычнымі законамі аб’ектыўнай рэальнасці. У П. ў найболынай ступені выяўляецца апасродкаваны характар лагічных форм пазнання, магчымасці чалавечага мыслення. І.В.Катляроў.
ПРАДБАЧАННЕ НАВУК0ВАЕ, прадказанне на падставе навукі падзей ці з’яў, якія яшчэ не сталі аб’ектам чалавечага вопыту. Ад ненавук. форм прадбачання адрозніваецца тым, што скіроўвае ўвагу на вывучэнне заканамернасцей прыродных і грамадскіх працэсаў. Раскрыццю механізма П.н. дапамагаюць навук. тэорыі і эксперыменты; ад паўнаты і выверанасці даных навукі залежаць дыяпазон, дакладнасць і сапраўднасць вынікаў. Гэта дае падставу, асабліва ў грамадскім жыцці, для распрацоўкі пэўнай колькасці альтэрнатыўных варыянтаў, або мадэляў будучыні. Крытэрый верагоднасці вынікаў П.н. — здольнасць дакладна ўстаНавіць гал. змест і кірунак прыродных і грамадскіх працэсаў y дадзеных умовах (П.н. не можа стварыць ідэальны вобраз будучай рэчаіснасці ва ўсіх яе дэталях і індывід. рысах). Катэгорыямі П.н. выступаюць: закон, тэорыя, гіпотэза,
536
ПРАДВЫЗНАЧЭННЕ
пазнанне, кіраванне і інш. Формамі канкрэтызацыі П.н. ў якасці абстрактнай катэгорыі з’яўляюцца навук. паняцці: праячуванне, прадугадванне, прагназіраванне і інш. Глабальныя маштабы наступстваў глыбокіх змен y прыродным і сац. асяроддзі чалавека павышаюць значэнне П.н., якое становіцца адной з неабходных умоў існавання чалавецтва. В.І.Боўш. П Р А Д В Ы З Н А Ч б н Н Е , рэлігійнае вучэнне, паводле якога ўсё y свеце прадвызначана воляй Бога. Ідэя П. ўзнікла ў часы язычніцтва ў форме фаталізму, падпарадкавання чалавека лёсу, касм. неабходнасці. Хрысціянства выступіла з вучэннем пра ласку Божую, якая зыходзіць на абраньгх. Зыходзячы са спасылкі на недасканаласць і грахоўнасць прыроды чалавека, прыхільнікі Пелагія сцвярджалі магчымасць самаст. выратавання душы праз добрыя справы і заступніцтва царквы. Гэтыя падыходы ў трактоўцы П. ляглі ў аснову правасл. і каталіцкай дактрын выратавання. Ідэі Аўгусціна развіў пратэстантызм y вучэннях М Лютэра і англіканства. Кальвіністы лічаць, што чалавечы лёс знаходзіцца ў абсалютнай залежнасці ад Bo ra, які выбірае ці адвяргае чалавека яшчэ да яго нараджэння. Некаторыя пратэстанты дапускаюць, што сац.-эканам. актыўнасць асобы і высокі ўзровень дабрабыту можа сведчыць аб магчымай абранасці. Вучэнне П. лягло ў аснову некаторых канцэпцый тэалогіі, гісторыі ў якасці абгрунтавання ідэі богаабранасці (яўр. народу, Расіі, ЗША і інш.). Дактрына П. выразна вьмўляецца ў іудаізме, ісламе і інш. рэлігіях.
нуе таксама ручное П.: рукамі (вядома з неаліту ў большасці народаў), на верацяне, калаўротам. Да 19 ст. найб. пашырана П. на верацяне. На Беларусі з 19 ст. верацяно выцеснена калаўротам, y якім нітка намотваецца на шпулю, што прыводзіцца ў рух колам. Ручная пража выкарыстоўваецца пры вырабе тканін мастацкіх. Адрозніваюць бавоўна-, ільно- і воўнапрадзенне (гл. Бсіваўняная прамысловасць, Ільняная прамысловасць, Шарсцяная прамысловасць).
ПРАДЗІЛЬНЫЯ КУЛЬТЎРЫ, с.-г. расліны, якія вырошчваюць для атрымання валокнаў. Належаць да розных сям., вырошчваюць ва ўмераных, субтрапічных і трапічных зонах. Валокны ўтвараюцца ў сцёблах (лён, каноплі і інш. лубяныя культуры), y лісці (тэкст. агава — сізаль, тэкст. банан — абака), на насенні (бавоўнік), y пладах (какосавая пальма). Колькасць валакна ў П к : лён-даўгунец 20—28%, каноплі да 25%, джут 20—25%, бавоўна-сырэц 25—40%. Валокны П.к. — сыравіна для тэкст. і інш. прам-сці, з іх вырабляюць тканіны, трыкатаж, дываны, ніткі, вату, канаты, вяроўкі і інш. Выкарыстоўваюцца пабочныя прадукты вытв-сці валокнаў (алей, макуха, кастрыца і інш.) П.к. вырошчваюць ва ўсіх земляробчых раёнах свету, найб. плошчу займаюць бавоўнік, джут, каноплі, лён. На Беларусі культывуюць лён-даўгунец (у 2000 пасяўная плошча 78,8 тыс. га). П.М.Сяргееў. ПРАДЗКЬСЕР (англ. producer ад лац. producere вырабляць), y кіно- і на тэлебачанні асоба, якая ажыццяўляе арганізацыйна-фінансавы кантроль за дзейнасцю здымачнай групы, пытанні падбору кадраў, y т.л. творчых. П. можа быць рэжысёр, акцёр, сцэнарыст.
Схема прадзільнай машыны: 1 — кольца з бегунком; 2 — выцяжная прылада; 3 — шпулі з роўніцай; 4 — ніткаправаднік; 5 — пачынак з гатовай пражай.
А.А.Цітавец.
ПРАДЖАПАЦІ, y старажытнаіндыйскай міфалогіі бог — творца ўсяго існага. Лічылася, што ён ўзнік як залаты зародак і зрабіўся адзіным валадаром існага. П. падтрымаў зямлю і неба, умацаваў сонца, вымераў прастору, даў жыццё і сілу. Ён валадарыць над двухногімі і чатырохногімі, яго рукі — бакі свету. Часам П. атаясамліваюць з Брахмай, вобраз якога разам з вобразамі інш. багоў-творцаў y пазнейшыя часы выцесніў вобраз П. ва ўсіх яго функцыях.
мех. П.м. роўніца (стужка) раз’ядноўваецца на асобныя валокны, якія падаюцца ў вярчальную камеру, дзе з іх фарміруецца валакністая стужачка, скручваецца ў пражу і намотваецца на бабіну. Выкарыстоўваюцца ў тэкстыльнай прамысловасці.
ПРАДЗІПЬНАЯ МАШЫНА, машына, на якой з роўніцы (ці шарсцяной стужкі) вырабляюць пражу. На П.м. робіцца выцягванне, кручэнне і намотка пражы — залючныя працэсы прадзення. Мех. П.м. створана ў Вялікабрытаніі (1738). У Расіі з 2-й пал. 18 ст. былі П.м. на ільно- і бавоўнапрадзільных ф-ках. Асн. для прадзення валокнаў з’яўляецца кальцавая (верацённая) П.м., y якой роўніца (стужка) выцягваецца ў выцяжной прыладзе, скручваецца і намотваецца на патрон ці шпулю з дапамогай верацяна і бегунка. У безверацённых пнеўма-
ПРАДМЁСЦЕ (польск. przedmiescie), частка забудовы сярэдневяковага горада, якая знаходзілася па-за яго абарончымі мурамі. У функцыян. і сац. сэнсе блізкае да пасада. Звычайна ўзнікала пры плошчах перад уязнымі брамамі і развівалася ўздоўж дарог, якія вялі ў горад. П. мела жылыя і прамысл. функцыі, часам — абслугоўвання і адпачынку. У залежнасці ад значнасці горада П. магло ўзводзіць уласныя абарончыя збудаванні, якія з часам станавіліся ч. агульнагарадской фартыфікацыйнай сістэмы. Падобным чынам узнікалі новыя П. ў Парыжы, Маскве, Ноўгарадзе, Віцебску, Магілёве і інш. Для П. характэрна меншая, чым y цэнтр. раёнах горада, шчыльнасць забудовы, сціпласць і прастата арх. вырашэнняў, наяўнасць
ПРАДЗЁННЕ, сукупнасць тэхнал. працэсаў, з дапамогай якіх валакністы матэрыял перапрацоўваюць y пражу. • Асн. працэсы П.: разрыхленне, змешванне, трапанне, корда- і грэбенечасанне, выцягванне, скручванне і намотванне. Валакністы матэрыял расскубаюць на шматкі, каб зменшыць яго шчыльнасць, зрабіць масу аднароднай, ачысціць ад дамешкаў. Змешванне ідзе амаль на ўсіх стадыях П. Найб. важныя працэсы П. — корда- і грэбенечасанне (гл. Часанне). У выніку грэбенечасання на грэбенечасальных машынах і дадатковай апрацоўкі стужка ператвараецца ў роўнійу. Складанне (злучэнне прадуктаў П. аднаго віду для сумеснай апрацоўкі) суправаджаецца выцягваннем — падаўжэннем валокнаў на выцяжных прыладах. Кручэнне і намотванне пражы выконваюцца на верацёнах прадзільных машын. Іс-
r e i l l l i l j j
В п і
'
ІШтшш
V'v
\
"у Ю
Былое Ракаўскае прадмесце ў Мінску (сучасная вуліца Ракаўская).
садоў і агародаў. На Беларусі вядомы з даўніх часоў. Аснову іх забудовы складалі невял. драўляныя жылыя дамы з гасп. пабудовамі. У бел. гарадах з 16 ст. П. мелі Мінск (Мінскае Траецкае прадмесце, П. Ракаўскае, Ляхаўка, Старажоўка, Грушаўка, Камароўка), Гродна (Каложа), Магілёў (Пелагееўка), Віцебск (Задунаўе), Полацк (Запалоцце), Пінск (Каралін), Гомель (хутар Сеўрукі). У 17— 18 ст. П. паявіліся і ў мястэчках (напр., y Волме Смалявіцкага р-на). С.А.Сергачоў. ПРАДМЁТ, y шырокім сэнсе — аб’ект, усякае існае, што выступае як абмежаванае і ў сабе завершанае; усё, што можа знаходзіцца ў адносінах або валодаць якімі-н. уласцівасцямі. Асн. віды П.: рэч, фізічна прыналежная да знешняга свету П.; стан як П. — агульны стан пачуццяў, або духоўная накіраванасць (напр., дух часу). У метафіз. матэрыялізме паняцце «П.» атаясамлівалася з паняццем «цела», паколькі працягласць або атаясамлівалася з матэрыяй (РДэкарт і яго паслядоўнікі), або разглядалася як асн. атрыбут матэрыі (Т.Гобс, франц. матэрыялісты 18 ст.). Суб’ектыўны ідэалізм (Дж.Берклі, Э.Мах) разумеў пад рэччу сукупнасць адчуванняў, таму для яго рэальным з’яўляецца толькі адзін П. — свядомасць асобнага чалавека. У аб’ектыўным ідэалізме рэальны П. разглядаецца як адлюстраванне ідэй, паняццяў. Дыялектыка разглядае любы П. як працэс. У мове катэгорыі П. маюць свае спец. спосабы абазначэння (часцей гэта назоўнікі). ПРАДМЁТ ПРАЦЫ, гл. ў арт. Сродкі вытворчасці. ПРАДМЁТЫ СПАЖЫВАННЯ, сукупнасць матэрыяльных даброт і паслуг, якія выкарыстоўваюцца ў сферы невытворчага, звычайна асабістага, спажывання. Групуюцца па відах: прадукты харчавання, адзенне і абутак, мэбля і гасп. рэчы, прадметы культуры і спорту, друкаваныя выданні і інш. Адрозніваюць п р а д м е т ы п р а ц я г л а г а к а р ы с т а н н я (тэлевізары, дамашнія халадзільнікі, аўтамашыны, кнігі і інш.) і п р а д м е т ы кароткат э р м і н о в а г а к а р ы с т а н н я (прадукгы харчавання, некаторыя віды адзення, абутку і інш.). Састаўная частка П.с. — паслугі (камунальньм, бытавыя і інш.), якія прадастаўляюцца членам грамадства і задавальняюць іх патрэбы. Па меры развіцця грамадскай вытв-сці і змены спажывецкага попыту змяняецца склад П.с., a таксама іх якасць. Аб’ём П.с. ацэньваецца ў натуральным і вартасным выражэнні, што мае важнае значэнне пры аналізе змены агульнага аб’ёму спажывання матэрыяльных даброт насельніцтвам, яго грамадскімі групамі, сем’ямі ў залежнасці ад іх памеру, узроўню даходаў і інш. Матэрыяльныя даброты і паслугі, якія спажываюша насельніцтвам, утвараюць фонд асабістага спажывання, аб’ём і структура яко-
га вызначаюцца існуючым аб’ёмам П.с. і наяўнасцю ў насельніцтва сродкаў для У.Р.Залатагораў. іх набыцця. ПРАДМ0ВА, напісанае аўтарам, рэдактарам або іншай асобай слова да чытача, якое змяшчаецца ў пачатку кнігі ці асобнай публікацыі для лепшага іх разумення. Заснавальнік П. на Беларусі — Ф.Скарына: гуманіст.-асветніцкія, навуч.-пазнавальныя П. да асобных кніг Бібліі. Некат. П. адрасаваны ці прысвечаны мецэнатам [напр., прадмова Міколы Гусоўскага да кн. «Песня пра зубра» (1523) адрасавана каралеве Боне]. У выданні Статута ВКЛ 1588 y якасці П. змешчана прамова Л.Сапегі на Варшаўскім сейме. У асобных кнігах ролю П. выконвалі вершаваныя эпікграмы. У 16— 17 ст., y часы вострай ідэалаг. барацьбы і рэліг. палемікі, П. мелі пераважна сінкрэтычны характар, былі сродкам выражэння надзённых пытанняў грамадска-паліт. жыцця, важных праблем развіцця культуры, поглядаў і імкненняў прадстаўнікоў розных сац. груповак і рэлігійных кірункаў, грамадзянскага, нац. і эстэт. крэда іх аўтараў (П. С.Буднага, В.Цяпінскага да асобных твораў палемічнай і перакладной л-ры). У П. таго часу — зародкі бел. філалогіі, крытыкі, літ.-знаўства і публіцыстыкі. Важную ролю ў развіцці бел. л-ры і грамадскай думкі 19 — пач. 20 ст. адыгралі П. Я.Чачота, Р.Падбярэскага, Ф.Багушэвіча, Цёткі і інш. пісьменнікаў.
У сучаснай л-ры П. не мае цвёрдых, выразна акрэсленых жанравых прыкмет. Паводле формы і стылю П. самыя разнастайныя — ад кароткіх дзелавых анатацый да разгорнутых артыкулаў. Бываюць П. ад аўтара, рэдактара, укладальніка, перакладчыка, рэдкалегіі і інш. У залежнасці ад характару і прызначэння выдання (збор твораў, навук. манаграфія, зборнік артыкулаў, слоўнік, публікацыя помніка пісьменнасці і інш.) y П. падаецца сціслая інфармацыя пра змест і гісторыю ўзнікнення, аўтара, раскрываюцца прынцыпы і мэты выдання і інш. П., як правіла, суправаджаюцца першыя публікацыі ў газеце, часопісе. У выданнях тыпу хрэстаматый ці анталогій, апрача агульнай П., нярэдка падаюцца і кароткія П. да кожнай публікацыі помніка пісьменнасці, урыўка з буйнога твора або твораў пісьменніка. Ролю П. часам выконваюць пасляслоўі.
В.А. Чамярыцкі.
ПРАДПАРЛЛМЕНТ, Ч а с о в ы сaвет Р а с і й с к а й р э сп у бл і к і , дарадчы орган пры рас. Часовым ўрадзе 7—25.10 (20.10—7.11).1917. Створаны паводле рашэння Дэмакратычнай нарады — з’еэда прадстаўнікоў Саветаў, прафсаюзаў, арміі і флоту [14—22.9 (27.9— 5.10).1917] — y якасці прадстаўнічага органа ўсіх рас. партый. У складзе П. пераважалі меншавікі і эсэры; бальшавікі пакінулі яго пасля першага пасяджэння. Распушчаны Петраградскім ВРК ў час Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917. ПРАДПРЫЁМСТВА, самастойны гаспадарчы суб’ект з правамі юрыд. асобы, які на аснове выкарыстання працоўным калектывам маёмасці вырабляе і рэалізуе прадукцыю, выконвае работы, аказвае паслугі. Mae права займацца любой
ПРАДПРЫМАЛЫНІЦКІ
537
гасп. дзейнасцю, якая не забаронена заканадаўствам і адпавядае мэтам, прадугледжаным y статуце П. Mae самаст. баланс, разліковы і інш. рахункі ў банках, пячатку са сваім найменнем. Адрозніваюць П. дзяржаўныя, камунальныя, калектыўныя, індывідуальныя (сямейныя, прыватныя). Дзярж. П. ствараюцца за кошт бюджэтных асігнаванняў або ўкладаў інш. дзярж. устаноў, атрыманых даходаў і інш. крыніц. Маёмасць камунальных П. ствараецца за кошт асігнаванняў са сродкаў адпаведнага мясц. бюджэту або з укладаў інш. камунальных П. і інш. законных крыніц, што знаходзяцца ва ўласнасці раёна, інш. адм.-тэр. утварэнняў, органаў мясц. самакіравання. Калект. і івдывід. П. фарміруюцца з маёмасці калектываў, сем’яў, грамадзян або ў выніку набыцця імі дзярж. або камунальнага П. Ва ўмовах пераходу да рынку адначасова з пашырэннем самастойнасці дзеючых П. узнікла мэтазгоднасць стварэння новых форм эканам. інтэграцыі — асацыяцьіі, біржы, кансорцыумы, канцэрны, таварыствы, прадпрыемствы сумесныя і малыя і інш. ПРАДПРЫМАЛЬНІЦКАЙ ДЗЁЙНАСЦІ ШСТЫТУг М і н і с т э р с т в а а д у кацыі Рэспублі кі Беларусь, недзяржаўная вышэйшая навуч. ўстанова. Засн. ў 1993 y Мінску н.-д. камерцыйным ін-там прадпрымальніцкай дзейнасці. Рыхтуе эканамістаў, эканамістаўменеджэраў, перакладчыкаў-рэферэнтаў. У 2000/01 навуч. г. ф-ты: знешнеэканам. дзейнасці, камерцыйны, завочны. Навучанне дзённае і завочнае, платнае. Mae 2 лабараторыі інфарматыкі, лінгафонныя кабінеты, камп’ютэрныя класы, друкарскі цэх, б-ку (13 тыс. экз.). Праводзіць н.-д. работу. ПРАДПРЫМАЛЬНІЦКІ ДАХ0Д, плата, якую атрымлівае прадпрымальнік за свае арганізатарскія здольнасці па аб’яднанні і выкарыстанні эканам. рэсурсаў (звычайна капіталу), гасп. ініцыятывы (інавацыі), магчымыя рызыкі страт. Утвараецца з часткі прыбытку, што застаецца ў распараджэнні прадпрымальніка пасля выплаты працэнтаў за капітал, узяты ў пазыку. Частку атрыманага прыбытку ён аддае ўласніку капіталу (крэдытору) y выглядзе пазыковага працэнта. У выніку прыбытак ад выкарыстання капіталу распадаецца на 2 часткі: працэнт і П.д. Такі падзел прыбытку спачатку распаўсюджваецца на пазыковы капітал, a з развіццём рыначных адносін — і на ўласны капітал. У эканам. тэорыі П.д. падзяляюць на нармальны і эканам. прыбытак. Да нармальнага адносяць т.зв. гарантаваны даход прадпрымальніка (заработную плату), да эканам. прыбытку — плату за рызыку, інавацыі, манапольную ўладу. Велічыня П.д. вагаецца часцей за кошт эканам. прыбытку. У рыначных умовах, калі пе-
538
ПРАДПРЫМАЛЬНІЦТВА
раважае акцыянерная форма ўласнасці, асн. формай П.д. можа быць дывідэнд. У. Р. Залатагораў.
ПРАДПРЫМАЛЬНІЦТВА,
дзейнасць грамадзян ці іх аб’яднанняў, якая ажыццяўляецца ад іх імя, на ўласную рызыку і за кошт сваёй маёмасці, накіравана на сістэм. атрыманне даходу. Паўнацэннае П. магчыма ў рыначнай сістэме і ўласціва ўсім відам уласнасці, уключаючы дзяржаўную. Развіццё П. цесна звязана з эканам. працэсамі, якія ствараюць для яго спрыяльныя ўмовы, — раздзяржаўленне ўласнасці, прыватызацыя прадпрыемстваў, заахвочванне канкурэнцыі і інш. Прадпрымальнік можа ажыццяўляць любыя віды гасп. дзейнасці, не забароненыя законам, y тл. камерцыйнае пасрэднііггва, гандл.-закупачную, кансультацыйную і інш., a таксама аперацыі з каштоўнымі паперамі. Статус прадпрымальніка набываецца праз дзярж. рэгістрацыю, без якой П. забаронена. Формы П.: прыватнае і калектыўнае; можа ажыццяўляцца без выкарыртання наёмнай працы, з яе выкарыстаннем; са стварэннем юрьш. асобы, без яе стварэння. Прадпрымальнік мае права: ствараць для П. любыя прадпрыемствы, якія не супярэчаць заканадаўству; набываць поўнасцю або часткова маёмасць дзярж. прадпрыемстваў і прадпрыемстваў, заснаваных на інш. формах уласнасці, інш. маёмасць і маёмасныя правы; наймаць і звальняць работнікаў на ўмовах кантрактаў; самастойна ўстанаўліваць формы, сістэмы і памеры аплаты працы і інш. даходы асоб, што працуюць па найме; самастойна фарміраваць праграму гасп. дзейнасці, выбіраць пастаўшчыкоў і спажыўцоў, устанаўліваць цэны і тарыфы; адкрываць рахункі ў банках, ажыццяўляць усе віды разліковых, крэдытных і касавых аперацый, свабодна распараджацца прыбыткам (даходам) ад прадпрымальніцкай дзейнасці, што застаецца пасля выплаты падаткаў; карыстацца дзярж. сістэмай сац. забеспячэння і страхавання; выступаць удзельнікам знешнеэканам. зносін і ажыццяўляць валютныя аперацыі ў парадку, устаноўленым заканадаўствам.
На Беларусі П. развіваецца з 2-й пал. 1980-х г., прайшло 3 асн. этапы: кааператыўнае П. (1988—91), пры якім асн. крыніцай прадпрымальніцкіх даходаў была розніца паміж дзярж. і свабоднымі цэнамі; П. ва ўмовах свабоднага цэнаўтварэння (1992—95), калі адбываўся бурны рост прадпрымальніцкай актыўнасці, a самі прадпрымальнікі пачалі асэнсоўваць сябе як сац. слой са сваімі эканам. інгарэсамі; П. ва ўмовах цэнтралізаванага дзярж. рэгулявання (з 19%).
ПРАДРАМАЛЬНЫ ПЕРЬІЯД (ад грэч prodromos які бяжыць наперадзе, прадвеснік), стадыя развіцця хваробы, што папярэднічае яе асн. клінічным праявам. У час П.п. можна распазнаць хваробу па яе параўнальна ранніх сімптомах (напр., плямы Копліка—Філатава пры адры). ПРАДР0СТАК, мікраскапічнае ўтварэнне ў водарасцей і мохападобных, тое, што пратанема. ПРАДСТАЎН'ІК УЛАДЫ, дзяржаўны служачы, які мае права ў межах сваёй
кампетэнцыі даваць распараджэнні і загады, прымаць рашэнні адносна асоб, што не падначалены яму па службе. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь да П.у. адносяцца дэпутаты палат Нац. сходу і дэпутаты мясц. Саветаў, работнікі праваахоўных і кантралюючых органаў і інш. службовыя асобы, надзеленыя ўладнымі паўнамоцтвамі. Закон прадугледжвае крымін. адказнасць за супраціўленне П.у., публічную яго знявагу, пагрозу насіллем і насілле над П.у. пры выкананні ім службовых абавязкаў. У той жа час прадугледжана крымін. адказнасць і П.у. за злоўжыванне ўладай або яе перавышэнне ці бяздзейнасць (невыкананне службовых абавязкаў). Г.А.Маслыка.
ПРАДСГАЎНІЦГВА ў п р a в е , праваадносіны, паводле якіх адна асоба можа ажыццяўляць юрыд. дзеянні ад імя другой асобы. У адпаведнасці з Цывільным кодэксам Рэспублікі Беларусь здзелка, выкананая адной асобай (прадстаўніком) ад імя другой асобы (прадстаўленага) y адпаведнасці з паўнамоцтвамі, заснаванымі на даверанасці, заканадаўстве або акце ўпаўнаваэканага на тое дзярж. органа ці органа мясц. кіравання і самакіравання, непасрэдна стварае, змяняе і спыняе грамадзянскія правы і абавязкі прадстаўленага. Паўнамоцтва таксама можа вынікаць з абставін, y якіх дзейнічае прадстаўнік (прадавец y рознічным гандлі, касір і да т.п.). ПРАДСГАЎНІЦТВА ААН У РЭСПЎБЛІЦЫ БЕЛАРЎСЬ Адкрыта 8.9.1992 y Мінску. Створана і дзейнічае ў адпаведнасці з пагадненнямі паміж урадам Рэспублікі Беларусь i ААН і Праграмай развіцця ААН (ПРААН). З ’яўляецца першым з 8 прадстаўніцтваў ААН, створаных па ініцыятыве ген. сакратара ААН Б Бутраса-Галі ў краінах СНД. Аказвае дапамогу народу і ўраду Беларусі ў правядзенні праграм эканам. і сац. развіцця ў час пераходу эканомікі краіны да рыначных адносін і яе інтэгравання ў сусв. супольніцтва, спрыяе працэсам дэмакратызацыі, свабоднаму прадпрымальніцтву, каардынуе дапамогу Беларусі з боку краін-донараў і асобных міжнар. арг-цый, распаўсюджвае матэрыялы і дакументы ААН і з’яўляецца крыніцай інфармацыі пра дзейнасць ААН. Супрацоўнічае з грамадскімі арг-цыямі, аб’яднаннямі, сродкамі масавай інфармацыі Беларусі і інш.
ПРАДСГАЎНІЦГВА МЁНШАСЦІ, разнавіднасць выбарчай мажарытарнай сістэмы. Выкарыстоўваецца ў краінах, дзе існуюць розныя паліт. рухі і ідэйныя плыні, якія не маюць парламенцкага прадстаўніцтва і ў выніку вымушаны арыентавацца на непарламенцкія метады барацьбы. Сэнс такой сістэмы ў тым, каб даць справядлівае прадстаўніцтва паліт. меншасцям і пазбегнуць назапашвання ў грамадстве ўнутр. напружанасці.
ПРАДСТАЎНІЦТВА ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б Існавала з сак. 1925 замест Бюро дапамогі Кампартыі Заходняй Беларусі ў сувязі з утварэннем y КПЗБ сэцэсіі і неабходнасцю яе ліквідацыі. У розны час Прадстаўніцтва ўзначальвалі А.С.Славінскі (Качароўскі), С.Т.Мілер, М.А.Блінчыкаў, А.У.Канчэўскі, Г.М.Дуа, Ю.Брун, РДВодьф, С.АМеріэнс, Е.І.Шоламаў, І.Ф.Сяменікаў. Працавала пад кіраўніцтвам Прадстаўніцтва КПП пры Выканкоме Камінтэрна ў Маскве і фактычна лічылася яго філіялам y Мінску. Рэгулярна інфармавала кіруючыя органы КП(б)Б пра дзейнасць і мерапрыемствы ЦК КПЗБ, стан рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі, вяло перапіску па паліт. і арганізац. пытаннях з Бюро і Краявым сакратарыятам ЦК КЛЗБ, якія знаходзіліся ў падполлі, дапамагала ім рыхтаваць кадры для падп. парт. работы, выдаваць парт. л-ру, займалася справамі паліт. эмігрантаў і асоб, што прыбылі нелегальна з Зах. Беларусі, рыхтавала з’езды КПЗБ і КСМЗБ, кіравала Мінскай школай КПЗБ, часткай Цэнтр. рэдакцыі КПЗБ, якая выдавала л-ру для Зах. Беларусі, Камісіяй па вывучэнні Зах. Беларусі пры АН БССР і Зах. сектарам Гістпарта. Функцыянавала да лета 1937. У.Ф.Ладысеў.
ПРАДЎКТ ГТРАЦЫ (ад лац. productus зроблены, створаны), рэчавы або нематэрыяльны вынік працоўнай дзейнасці для задавальнення грамадскіх ці асабістых патрэбнасцей. Ўключае ў сябе навук. і вытв.-тэхн. распрацоўкі, тавары нар. ўжытку, аб’екты буд-ва. Кожны П.п. характарызуецца здольнасцю задавальняць якую-н. патрэбнасць і ўвасабленнем патрачанай на яго грамадскай працы. Сукупнасць карысных уласцівасцей П.п. ператварае яго ў спажывецкую вартасць. Гэта датычыцца натуральна-рэчавага боку П.п. 3 грамадскага боку П.п. ўвасабляе пэўную колькасць патрачанай працы ў розных сферах і гапінах грамадскай вытв-сці і паказвае, y што абыходзіцца атрыманне спажывецкай вартасці, таксама кошт затрат для задавальнення пэўнай патрэбнасці люДзей. У.Р.Залатагораў. ПРАДУКТААБМЁН, форма эканам. сувязей паміж вытворцамі, якая- характарызуецца абменам прадуктамі працы і рознага віду паслугамі без пасрэдніцтва грошай. Выкарыстоўваўся на розных этапах развіцця чалавечага грамадства. У сучаснай эканоміцы П., асабліва ў міжнар. гандлі, ажыццяўляецца праз бартэрныя здзелкі (гл. Бартэр).
ПРАДУКЦЬІЙНАСЦІ ТЭ0РЫІ, эканамічныя тэорыі, якія разглядаюць узаемадзеянне паміж вытв-сцю і размеркаваннем яе вынікаў сярод удзельнікаў вытв-сці. Першапачаткова П.т. выступала ў выглядзе тэорыі фактараў вытв-сці (Ж.Б.Сей, К.Ф.Бастыя і інш.), паводле якой кожны фактар вытв-сці (праца, капітал, зямля) удзельнічае ў стварэнні вартасці грамадскага прадукту і атрымлівае адпаведны даход y форме заработ-
най платы, прыбытку, рэнты. У канцы 19 ст. Дж.Б.Кларк распрацаваў тэорыю гранічнай прадукцыйнасці, y якой пад гранічным прадуктам разумеўся натуральны ўзровень даходу, што выплачваецца кожнаму з фактараў вытв-сці. П.т. цесна звязаны з гранічнай карыснасці тэорыяй. ПРАДУКЦЬІЙНАСЦЬ ПРАЦЫ, інтэнсіўнасць, эфектыўнасць y працэсе вытв-сці, колькасныя адносіны аб’ёму (масы) атрыманага прадукту да працы, затрачанай на яго выраб. Выражаецца колькасцю прадукцыі, зробленай за адзінку часу — выпрацоўкай, або затратай часу на адзінку прадукцыі — працаёмкасцю. Пад павелічэннем П.п. разумеецца эканомія затрат прац. часу на выраб адзінкі прадукцыі або дадатковая колькасць вырабленай прадукцыі за адзінку часу, што непасрэдна ўплывае на павышэнне эфектыўнасш вытв-сці (у адным выпадку скарачаюцца выдаткі на вытв-сць адзінкі прадукцыі, a ў другім — за адзінку часу вырабляецца больш прадукцыі). Павышэнне П.п. — гал. крыніца росту дабрабыту грамадства, развіцця яго вытв. сіл і вырашэння сац. праблем. Адрозніваюць прадукцыйнасць грамадскай і індывід. (жывой) працы, лакальную прадукцыйнасць. Прадукцыйнасць грамадс к а й п р а ц ы падлічваецца адносінамі валавога ўнутранага прадукту (інш. аналагічнага паказчыка) да колькасці работнікаў, занятых y галінах матэрьмльнай вытв-сці і сферы паслуг. Яна адлюстроўвае эфектыўнасць жывой працы (мэтазгодную дзейнасць чалавека, затраты яго разумовай і фіз. энергіі) і эканомію грамадскай працы, арэчаўленай y сродках вытворчасці. На прадпрыемсгвах вызначаюць п р а д у к ц ы й н а с ц ь і н д ы в і д у а л ь н а й працы, якая адлюстроўвае час, неабходны для вырабу адзінкі прадукдыі або колькасці тавару, зробленага за пэўны перыяд часу. Лакальная прадукцыйнасць — сярэдняя П.п. рабочых (працуючых), разлічаная па прадпрыемстве або галіне ў цэяым. Адрозніваюць натуральны, прац. і грашовы метады вымярэння П.п. Пры н а т у р а л ь н ы м м е т а д з е яе ўзровень вызначаецца адносінамі колькасці прадукцыі ў натуральных адзінках вымярэння да затрат рабочага часу або да сярэдняспісачнай колькасці працуючых. Такі метад выкарыстоўваюць на прадпрыемствах, якія вырабляюць адзін від прадукцыі. a таксама для вымярэння ўзроўню П.п. на рабочых месцах і асобных участках вытв-сці. Яго варгасці — нагляднасць, прастата вылічэння, канкрэтнасць; недахоп — ужываецца пры выпрацоўцы аднаго віду прадукцыі. Варыянтам натуральнага метаду, які пашырае межы выкарыстання, з’яўляецца метад натуральных умоўных адзінак, пры якім аднародная, але разнаякасная прадукцыя прыводзіцца па якой-н. прыкмеце да ўмоўнага эталона. П р a ц о ў н ы м е т а д заключаецца ў сувымярэнні розных відаў прадукцыі па затратах працы на іх вытв-сць (праца-
ёмкасцю). Ён найб. дакладны, аб’ектыўна адлюстроўвае змены П.п. па асобных відах прадукцыі, прадпрыемствах і па галінах нац. гаспадаркі. Пры яго выкарыстанні неабходна ўлічваць, што прац. нормы на кожным прадпрыемстве могуць быць свае і мець розную ступень напружанасці. Найб. універсальны і пашыраны в а р т а с н ы м е т а д , пры якім П.п. выражаецца вартасцю прадукцыі (валавой, таварнай, чыстай), што прыпадае ў сярэднім на аднаго работніка. Найб. дакладны паказчык вызначаецца па чыстай прадукцыі, але яго недахопы y тым, што не ўлічвае затраты арэчаўленай працы. Літ:. 3 a й ц е в Н.Л. Экономнка промышленного предпрнятня. 3 мзд. М., 2000; К у п р н я к о в а Е.М. Банкн н бнржн. М., 1996; Экономнка труда м соцнально-трудовые отношення. М., 1996. У.Р.Зшштагораў.
ПРДДУКЦЫЙНАСЦЬ СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫХ ЖЫВЁЛ, колькасць і якасць прадукцыі ад адной жывёлы за пэўны перыяд (дзень, месяц, лактацыю, год). Залежыць ад пароды, скараспеласці, полу, узросту, працягласці гасп. выкарыстання і ўмоў утрымання жывёл. Паводле кірункаў П. вылучаюць пароды: y гадоўлі буйн. par. жывёлы — малочныя, малочна-мясныя, мясныя; y свінагадоўлі — мясныя, мяса-сальныя, сальныя; y авечкагадоўлі — воўнавыя, мяса-воўнавыя, мяса-сальныя, сальныя, малочныя, смушкавыя, футравьш; y птушкагадоўлі — мясныя, яечныя, мяса-яечныя. Малочная П. (малочнасць) кароў за лактацыю ад 600—2000 кг (мясныя пароды) да 6— 10 тыс. кг (малочныя пароды); коз малочных парод 450—550 кг; авечак да 500; кабыл 1000—3000; вярблюдзіц 750—2000 кг. Мясную П. ацэньваюць па масе, скараспеласці (узрост, y якім жывёла дасягае неабходных паказчыкаў) і забойным выхадзе (адносіны масьі'тушы да жывой масы). Маса бычкоў y 15— 18 месяцаў — 400—500 кг, куранятбройлераў (60 сут) — 1,5 кг. Забойны выхад y буйн. par. жывёлы 55— 65%, y свіней 75—80%, y авечак і коз 45—55%. Воўнавая П. танкарунных авечак 3—8, грубашэрсных 1—4 кг, сярэдні начос пуху з коз 0,3—0,6 кг. Яечная П. курэй 230—240 (да 360) яец за год, качак 120— 180, індычак 100— 150, гусей 50—80, перапёлак 250—300. Маса курыных яец 50—60, гусіных 100— 180, індычых 100— 110 г. Пчаліная сям’я за сезон дае мёду да 150 (таварнага 30—50), воску 1,5—2,5 кг, пропалісу 100—200 г.
ПРАДУКЦЫЙНЫЯ СІЛЫ, сістэма суб’ектыўных (працоўная сіла) і рэчыўных (сродкі вытворчасці) фактараў, неабходных для пераўтварэння рэчываў прыроды ў патрэбныя чалавеку прадукты. ПРАДУЦФНТЫ
[ад лац. producens (producentis) які вырабляе, стварае], аўтатрофныя (фота- або хемасінтэзуючыя) арганізмы, здольныя ствараць складаныя арган. рэчывы з неарган. злучэнняў. Асн. П. ў водных і наземных экасістэмах — зялёныя расліны. Складаюць першы трафічны ўзровень, аснову экалагічнай піраміды. У планетным маштабе штогод наземныя П. ўгвараюць каля 115 млрд. т арган. рэчываў, вылучаюць y ат-
ПРАЕКТ
539
масферу каля 53 млрд. т кіслароду, водныя П. — каля 55 млрд. т арганікі і 414 млрд. т кіслароду. Вывучэнне П. і перадачы назапашанай імі энергіі да кансументаў і рэдуцэнтаў дае магчымасць мэтанакіравана рэгуляваць працэсы назапашвання і біядэструкцыі арган. рэчываў, стварае тэарэт. асновы для распрацоўкі шэрагу праблем аховы прыроды і інш. Гл. таксама Аўтатрофы, Біялагічная прадукцыйнасць. А.М.Петрыкаў.
ПРАд ХА-БЕЙ (Prudhoe Bay), буйное газанафтавае радовішча ў ЗІІІА (штат Аляска). Размешчана ў зал. Прадха Бофарта м. Уваходзіць y Паўночнай Аляскі нафтагазаносны басейн. Адкрыта ў 1968, распрацоўваецца з 1977. Пачатковыя прамысл. запасы нафты з кандэнсатам 1,3 млрд. т, газу 730 млрд. м3. Пл. 607 км2. 12 пакладаў y адкладах ад каменнавугальнага да палеагенавага ўзросту на глыб. 0,75—3,2 км. Нафта метана-нафтэнавая, шчыльн. 844—ЛІЗ кг/м3. У ra se 44% метану. ПРАДЫГІЯЗІН, пігмент бактэрыяльнага паходжання, які валодае антыбіятычнымі ўласцівасцямі, C20H25ON3. Прыгнечвае рост некат. бактэрый (напр., залацістага стафілакока), удзельнічае ў дыханні, выконвае ролю рэзерву праліну. Цёмна-чырв. з зеленаватым бляскам крышталі, т-ра плаўлення 151— 152 °С, слаба растваральны ў вадзе, таксічны. Выкарыстоўваюць y дэрматалогіі, хірургіі. ПРАЁКТ (ад лац. projektus кінуты наперад) y а р х і т э к т у р ы і б у д а ў н і ц т в е, сістэма ўзаемазвязаных дакументаў, якія служаць асновай для буд-ва, рамонту, рэканструкцыі ці рэстаўрацьп аб’ектаў. Складаецца з абгрунтоўваючай і зацвярджаемай (абавязковая для выканання ўсімі фіз. і юрыд. асобамі) частак. Склад графічных, тэкставых і таблічных матэрыялаў П. (чарцяжы, схемы, разлікі, тлумачальныя запіскі, арх. макеты) вызначаецца спец. нарматыўнымі дакументамі. Для гарадоў і інш. нас. месцаў распрацоўваюцца П.: планіроўкі прыгарадных зон, генпланаў, дэталёвай планіроўкі асобных ч. горада, жылых, вытв., рэкрэацыйных і інш. функцыян. зон, асобных rap. вузлоў, вуліц і інш. Праектаванне ажыццяўляецца звычайна ў 2 стадыі: арх. П. (забяспечвае ўяўленне пра матэрыяльны вобраз аб’екта, яго размяшчэнне, фіз. параметры і маст,тэхн. якасці, змяшчае тэхн.-эканам. паказчыкі); буд. П. (выконваецца на аснове зацверджанага арх. П., праведзеных інж. работ, навук.-тэхн. даследаванняў; забяспечвае непасрэдную рэалізацьпо інвестыцый для буд-ва аб’ектаў). Нескладаныя П. распрацоўваюць y адну стадыю (рабочы П., які ўключае і зацверджаную арх. частку). Пры распрацоўцы дакументацыі на больш складаны і адказны аб’ект папярэдне распрацоўваюць эскізны П., тэхн.-эканам. абгрунтаванне, праводзяць конкурсы. Адрозніваюць П. тыпавы (для масавага
540 _________ ПРАЕКТАВАННЕ буд-ва аднолькавых аб’ектаў) і індывід. (для буд-ва унікальных аб’екгаў). Праектныя работы вядомы ў Стараж. Рыме, y эпоху Адрапжэння. У 18 ст. ў Зах. Еўропе распрацоўваліся т.зв. П.-фантазіі. Часам нерэалізаваныя Г1. значна ўплывалі на раэвіццё архітэктуры (напр., П. горада на 3 млн. жыхароў, арх. Ле Карбюзье, Францыя, 1922).
На Беларусі пачатак праектнай дзейнасці адносіцца да канца 16 ст. (г. Нясвіж). 3 2-й пал. 18 ст. пачалі выкарыстоўвацца тыпавыя (узорныя) П. пры буд-ве жылых і грамадскіх будынкаў (Гродна, Магілёў, Полацк, в. Варняны Астравецкага р-на Гродзенскай вобл.). Сучасныя П. распрацоўваюцца ў праектных арг-цыях: ін-тах «Беларускі праектны інстытут», «Белдзіпрадар», «Белдзіпралес», «Белдзіпрабудматэрыялы», «Мінскграмадзянпраект», «Мінскінжпра ект», «Мінскграда» (з 1997) і інш., y персанальных творчых майстэрнях архітэктараў, якія маюць адпаведную ліцэнзію. Абавязкова праводзіцца дзярж. экспертыза П., яго зацвярджэнне ў адпаведных органах дзярж. кіравання, a ў асобных выпадках — грамадскае абмеркаванне П. на любой стадыі яго выкаНЭННЯ . С.А. Сергачоў. ПРАЕКТАВАННЕ, распрацоўка праекта (прататыпа, правобраза) аб’екта (прамысл. прадпрыемства, збудавання, машыны, абсталявання, аснасткі, дарогі, газа- ці нафтаправода, цеплатрасы, адзення, абутку і інш.) або сукупнасці дакументацыі для яго вытв-cui ці рэканструкцыі. Віды П.: арх.-буд., дарожнае, маш.-буд., тэхнал., с.-г. і інш. Уключае эскізны, тэхнічны і рабочы этапы. Бывае тыпавое і індывідуальнае. Робіцца спецыялізаванымі ўстановамі або падраздзяленнямі прадпрыемстваў. П. — частка жыццёвага цыкла аб’екта ці тэхн. сістэмы, які ўключае стадыі: фармуляванне патрабаванняў да аб’екта, уласна П., вытв-сць, выпрабаванне доследных узораў вырабаў, серыйную вытв-сць, эксплуатацыю, мадэрнізацыю, угылізацыю. Пры неабходнасці перад П. выконваюцца н.-д. і доследнаканструктарскія работы. Уваходнымі данымі для П. з’яўляюцца патрабаванні, што выпрацоўваюцца ў тэхн. заданні. Традыцыйнае П. арыентуецца на эмпірычныя ітэрацыйныя метады, сучаснае грунтуецца на метадах аўтаматызаванага П. (гл. Аўтаматызацыя праек-
тавання), машыннай графікі, матэматычнага мадэліравання. Выкарыстанне камп’ютэраў і спец. праграмнага забеспячэння дазваляе на стадыі П. прадугледзець магчымыя праектныя сітуацыі і выбраць варыянт рашэння, найб. адпаведны патрабаванням да аб’екта без вырабу яго прататыпа. У працэсе П. робяцца інж., тэхніка-эканам. і інш. разлікі, чарцяжы, схемы, макеты, складаюцца спецыфікацыі, тлумачальныя запіскі, каштарысы, калькуляцыі, апісанні. Пры тыпавым П. распрацоўваюцца праекты для шматразовага выкарыстання, пры індывідуальным выкарыстоўваюцца тыпавыя праектныя рашэнні. Пры П. кіруюцца дзярж. і ведамаснымі стандартамі, нормамі і правіламі. Літ:. Д ж о н с Дж.К. Методы проектнровання: Пер. с англ. 2 нзд. М., 1986; Б о р я с о в В.Н. Обшая методологня конструнровання машнн. М., 1978. У.І.Махнач.
ПРАЕКТАВАННЕ САЦЫЙЛЬНАЕ, навукова абгрунтаванае канструяванне сістэмы параметраў будучага сацыяльнага аб’екта або якасна новага стану існуючага аб’екта; адна з форм сац. кіравання. П.с. ўласцівы шматварыянтнасць, складаныя характарыстыкі, параметры, часам y выглядзе якасна-зместавых, каштоўнасна-арыентаваных ацэнак. П.с. абумоўлена існаваннем шэрагу заканамернасцей і прычынна-выніковых сувязей. Сярод аб’ектаў П.с. элементы і падсістэмы сац. структуры грамадства (прац. калектывы, рэгіёны, сац. групы і інш.), розныя грамадскія (эканам., паліт. і інш.) адносіны, элементы ладу жыцця, што паддаюцца праектаванню. Мэта П.с. — стварэнне сац. праектаў, якія ўяўляюць сабой сістэму падабраных і навукова абгрунтаваных паказчыкаў пра будучы стан сац. сістэмы пры канкрэтных дзеяннях людзей, наяўнасці пэўных фін., працоўных, матэрыяльных і інш. рэсурсаў. Вынік П.с. адлюстроўваецца ў навукова абгрунтаваных аналітычных апісаннях, чарцяжах, табліцах, алгарытмах матэм. апарату і інш. П.с. праводзіцца пры дапамозе розных тэхн., матэм., лагічных і інш. сродкаў з выкарыстаннем сістэм аўтаматызаванага праектавання, па спецыяльна распрацаванай сац. тэхналогіі (упарадкаваная паслядоўнасць прыёмаў праектавання, комплекс сац. метадаў, спосабаў, навыкаў. Алгарытм П.с.: вызначэнне сац. заказу, пастаноўка мэт і задач, распрацоўка прагнозу, яго верыфікацыя і карэкціроўка, стварэнне мадэляў і прагнозаў. Літ:. Т о ш е н к о Ж.Т., А х т о в Н.А., Л a п н н Н .Н Соцнальное проектмрованне. М., 1982; A н т о н ю к Г.А. Соцнальное проектнрованне м управленне обшественным развнтнсм: Теоретнко-методол. аспект. Мн., 1986; К о т л я р о в 14.В. Полнтнческая соцнологня. Мн., 1998. І.В.Кптляроў.
грамадскага харчавання і інш.; аказанне ўлікова-вылічальных, інфарм. і паліграфічных паслуг; стварэнне і падтрымка ў рабочым стане галіновай інфарм. камп ’ютэрнай сеткі «Гандальсетка», суправаджэнне (адаптацыя, дастасаванне да мясц. умоў і інш.) праграмнага забеспячэння, абслугоўванне тэхн. сродкаў; абагульненне навукова-тэхн. дасягненняў y галіне вылічальнай тэхнікі і ўкараненне іх y арг-цыях і прадпрыемствах гандлю і грамадскага харчавання БелаРУС>■ В.А.Шкандзяюк. ПРАЕКТЬІЎНАЕ ПЕРАЎТВАРЙННЕ, узаемна адназначнае адлюстраванне праектыўнай плоскасці ці праектыўнай прасторы на сябе, пры якім пункты, што ляжаць на адной прамой, пераходзяць y пункты, якія таксама ляжаць на адной прамой. Напр., П.п. на плоскасці — гамалогія ў матэматыцы, y прасторы — цэнтр. праектаванне (гл. Перспектыва ў геаметрыі). У аднародных каардынатах выражаецца аднародным лінейным пераўтварэннем, дэтэрміітт матрыцы якога не роўны нулю. Асн. інвпрыянт П.п. — падвойны (ці складаны) стасунак, які для пунктаў Mv М2, Му М., узятых на адной прамой, абазначаецца (М.М7М,МЎ) і вызнаМ .М ,
чаецца формулай ( М ^ М ^ =
М . М А
'■м м <
Да арт Праектыўнае пераўтварэнне: падвойны стасунак (М, М2 Mj М4) = (Мj М2 Mj М4 ).
ПРАЁКТАР (ад лац. projector які кідае наперад), абагульняльная назва аптычных прылад для атрымання на экране відарысаў дыяпазітываў, чарцяжоў і інш. Гл. Праекцыйны апарат. ПРАЁКТНА-ТЭХНАЛАгічНАЕ ПРАДIÏPblÉMCTBA «БЕЛГАНДАЛЬСІСТЙМА» М і н і с т э р с т в а г а н д л ю
Рэспублі Б е л а р у с ь . Засн. ў 1973 y Мінску на базе Бел. філіяла Усесаюзнага аб’яднання «Саюзгандальсістэма» як Бел. праектна-тэхнал. ін-т Усесаюзнага праектна-тэхнал. і вытв. аб’яднання па ўкараненні аўтаматызаваных сістэм кіравання (АСК) гандлем Мін-ва гандлю СССР. 3 1978 БелгандальАСКпраект Мін-ва гандлю БССР. 3 1981 Праектна-тэхнал. ін-т па распрацоўцы, укараненні і эксплуатацыі аўтаматызаваных сістэм кіравання гандлем (ПТІ «Белгандальсістэма»). 3 1997 Праектна-тэхнал. дзярж. прадпрыемства, з 2000 — рэсп. унітарнае. Асн. кірункі дзейнасці: распрацоўка праектнай дакументацыі і ўкараненне аўтаматызаваных сістэм кіравання (комплексаў задач) на прадпрыемствах і ў арг-цыях гандлю,
Да арт Праектыўная геаметрыя. Цэнтральнае праектаванне акружмасці, якая ляжыць y плоскасці П, з пункта S на плоскасць П : прамыя AQ i АР праектуюцца ў паралельныя прамыя q і р, акружнасць — y парабалу, датычная да акружнасці QN — y датычную да парабалы.
дзе Л/,іЦ, уЦЛ^, M{Mt, MJA2 — даўжыні адпаведЛ/!М. ных адразкаў Пры гзгіым сгасунак 7 лічыша дадатным, калі напрамкі адрэзкаў Л/,М3 і Л/3Л/2 супадаюць, і адмоўным y процілеглым выпадку.
ПРАЕКТЫЎНАЯ ГЕАМЁТРЫЯ, раздзел геаметрыі, што вывучае ўласцівасці фігур, якія не змяняюцца пры праектыўных пераўтварэннях. Такія ўласцівасці наз. праектыўнымі, напр., датычнасць прамой і лініі, парадак лініі. Існуюць таксама непраектыўныя ўласцівасці, напр., паралельнасць ці перпендыкулярнасць прамых, роўнасць адрэзкаў і вуглоў. Асн. тэарэмы класічнай П.г.: Брыяншона тэарэма, Дэзарга тэарэма, Паскаля тэарэма. Асновы П.г. закладзены Ж.Дэзаргам y сувязі з развіццём вучэння аб перспектыве і Б Паекалем пры вывучэнні ўласцівасцей канічных сячэнняў. Як самастойная дысцыпліна выкладзена франц. матэматыкам Ж.Панселе, які вылучыў праектыўныя ўласцівасці фігур y асобны клас і вызначыў адпаведнасці паміж іх метрычнымі і праектыўнымі ўласцівасцямі. Пры праектаванні (гл. Праекцыя) пунктаў адной плоскасці П на другую ГГ не кожны з іх мае вобраз на ГТ і наадварот — не кожны пункт ГТ мае правобраз на П. Гэта прывяло да неабходнасці дапаўнення эўклідавай плоскасці бясконца аддаленымі элементамі (няўласнымі пунктамі і няўласнай прамой; гл. Праектыўная плоскасць), што зрабіла праектаванне ўзаемна адназначным. Аналагічна эўклідава прастора пераўтвараецца ў праектыўную прастору. Паняцці «пункт» і «прамая» ў П.г. звязаны паміж сабою адным з асн. паняццяў — інцыдэнтнасцю: пункт і прамая інцыдэнтныя, калі пункт належыць прамой ці (што тое самае) прамая праходзіць праз пункт. Прынцып дваістасці сцвярджае: калі справядліва выказванне ў дачыненні пунктаў, прамых і суадносін інцыдэнтнасці паміж імі, то справядліва і дваістае выказванне, атрыманае з зыходнага, калі памяняць месцамі словы «пункт» і «прамая», напр., двум розным пунктам інцыдэнтная прамая (і прытым толькі адна); двум розным прамым інцыдэнтны пункт (і прытым толькі адзін). Гэты прынцып адлюстроўвае фундаметальную ўласцівасць праектыўнай плоскасці: прамыя і пункты на ёй — цалкам раўнапраўныя геам. аб’екты. П.г. знаходзіць дастасаванні ў намаграфіі, квантавай тэорыі поля, канструяванні пячатных схем і інш. Літ:. Х а р т с х о р н Р. Основы проектнвной геометрнн: Пер. с англ. М., 1970; Е ф н м о в Н.В. Высшая геометрня. 6 нзд. М., 1978; Алгебра н аналнтнческая геометрня. Ч. 2. Мн., 1987. А.А.Гусак.
ПРАЕКТЫЎНАЯ МІГГРЫКА, спосаб вымярэння адлегласцей (даўжынь ацрэзкаў) і вуглоў сродкамі праектыўнай геаметрыі. Сутнасць спосабу ў замацаванні некаторай фігуры ў якасці a б с a л ю т а, які вызначае дадзеную метрычную геаметрыю, і ў вылучэнні з групы праектыўных пераўтварэнняў такіх, якія адлюстроўваюць абсалют y сябе і ствараюць такім чынам адпаведную групу рухаў. Напр., метрыка плоскасці Лабачэўскага атрымліваецца, калі за абсалют прыняць нераспадальную рэчаісную лінію 2-га парадку. Тады даўжыня адрэзка АВ роўная (ABPQ), дзе P i Q — пункты перасячэння прамой АВ з абсалютам, — пастаянная, аннолькавая для ўсіх адрэзкаў, (ABPQ) — падвойны стасунак (гл. Праектыўнае пераўтварэнне).
ПРАЕКТЫЎНАЯ ПЛрСКАСЦЬ, эўклідава плоскасць, дапоўненая бясконца
аддаленымі (няўласнымі) пунктамі, якія належаць бясконца аддаленай прамой. У больш агульным сэнсе П.п. — сукупнасць двух мностваў элементаў (пунктаў і прамых), якія падпарадкоўваюцца патрабаванням аксіём праектыўнай геаметрыі. Гл. Праектыўная прастора. ПРАЕКТЫЎНАЯ ПРАСТ0РА, эўклідава прастора, дапоўненая бясконца аддаленымі (няўласнымі) пунктамі, прамымі і плоскасцю. У болын агульным сэнсе П.п. — сукупнасць трох мностваў элементаў (пунктаў, прамых і плоскасцей), якія падпарадкоўваюцца патрабаванням аксіём праектыўнай геаметрыі. У П.п. кожная прамая дапаўняецца адным няўласным пунктам і пераўтвараецца ў праектыўную прамую (паралельныя прамыя набываюць агульны няўласны пункт, непаралельныя — асобныя), кожная плоскасць — няўласнай прамой і пераўтвараецца ў праектыўную плоскасць (паралельныя плоскасці набываюць агульную няўласную прамую, непаралельныя — асобныя), уся прастора — адной няўласнай плоскасцю. Пры гэтым усе няўласныя пункты, далучаныя да прамых на пэўнай плоскасці, належаць да яе няўласнай прамой, a ўсе няўласныя пункты і прамыя — да няўласнай плоскасці.
П РАЕКТЬГЎНЫХ АПЕРАТАРАЎ МЕТАД у тэорыі э л е м е н т а р н ы х часц і ц, агульны метад рашэння рэлятывісцкіх хвалевых ураўненняў 1-га парадку, запісаных y матрычнай форме. Рашэнні атрымліваюцца ў выглядзе праектыўчіых матрыц-дыяд, якія апісваюць усе магчымыя фіз. сганы свабоднай элементарнай часціцы з дазволенымі значэннямі чатырохвектара энергіі-імпульсу і праекцый спіна. Распрацаваны ФА.Фёдаравым (1958) на аснове ўласцівасцей мінім. паліномаў для асн. матрыц ураўненняў і аператараў праекцый спіна часціц. Дазваляе ў агульным выглядзе рашаць задачы квантавай механікі на ўласныя значэнні і ўласныя (хвалевыя) функцыі матрычных аператараў для 2 фіз. велічынь, якія могуць вымярацца адначасова. На Беларусі ў Ін-це фізікі Нац. АН на падставе выкарыстання П.а.м. развіта каварыянтная фармулёўка тэорыі элементарных часціц і распрацаваны эфектыўныя метады разліку працэсаў іх узаемадзеяння. Л і т Ф е д о р о в Ф.Н. Группа Лоренца. М., 1979; Б о г у ш А.А., М о р о з Л.Г Введенме в теорню класснческнх полей. Мн., 1968. А.А.Богуш.
ПРАЕКЦЬІЙНЫ АПАРАТ, п р а е к т a р, оптыкамеханічная прылада для праектавання з павелічэннем на экран відарысаў плоскіх арыгіналаў: чарцяжоў, рысункаў, фотакопій і інш. Бываюць стацыянарныя і перасоўныя. П.а. для праектавання празрыстых арыгіналаў наз. дыяскопамі, непразрыстых арыгіналаў y адбітым святле — эпіскопамі, празрыстых і непразрыстых — эпідыяскопамі. Аптычная частка П.а. складаецца з асвятляльнай сістэмы (крыніцы святла і кандэнсара) і праекцыйнага аб’ектыва. Мех. частка служыць для размяшчэння арыгінала адносна аптычнай часткі, яго змены і інш. Выкарыстоўваюць y кінематаграфіі, чарцёжнай справе, y час лекцый, дакладаў і інш. Гл. таксама Кі-
541
праж а
напраекцыйны апарат, Фотогрофічны павеліЧ О Л Ы ІІ К .
ПРАЁКЦЫЯ (ад лац. projectio літар. кіданне наперад), відарыс прасторавай фігуры на плоскасці ці інш. паверхні. Адрозніваюць цэнтральную, паралельную, прамавугольную П. Ц э н т р а л ь н а я (канічная) П.: выбіраюць адвольны пункт S прасторы (цэнтр праектавання) і плоскасць а ' (плоскасць П ), якая не праходзіць праз пункт .V; праз дадзены пункт A (правобраз) прасторы і цэнтр П. S праводзяць прамую SA да яе перасячэння ў пункце A з гшоскасцю а'. Пункт А' (вобраз) наз. цэнтральнай П. пункта А. П. фігуры наз. сукупнасць П. усіх яе пунктаў. П a р а л е л ь н а й (цыліндрычнай) Г1. пункта A на плоскасаь а ’ наз. пункт А' перасячэння гэтай плоскасці і прамой р, якая праходзіць праз A паралельна зададзенай прамой а. У выпадку перпендыкулярнасці прамой a і плоскасці а ' П наз. п р а м а в у г о л ь н а й (артаганальнай). Цэнтр. П. — аснова перспектывы. Цэнтр. і паралельная (у прыватнасці, артаганальная) П знаходзяць дастасаванні ў нарысоўнай геаметрыі. Спец. віды праектавання на плоскасць, сферу, эліпсоід і інш. паверхні выкарыстоўваюцца ў астраноміі, геаграфіі, крышталяграфіі, тапаграфіі і інш. АА.Гусак
с'
___ С ...................... s
jj^
— —
J
в в а' Цэнтральная праекцыя
А'
P
A
a
а'
Паралельная праекдыя
ПРАЖА, нітка з параўнальна кароткіх натуральных ці хім. валокнаў, злучаных пераважна скручваннем; асн. від тэкстыльных нітак. Характарызуецца таўшчынёй, відам кручэння, трываласцю на разрыў, роўнасцю. Бывае аднародная (з валокнаў аднаго віду) і мяшаная (з валокнаў некальніх відаў). Паводле спосабаў прадзення адрозніваюць П. грабенную (з доўгіх і тонкіх валокнаў), кардавую (з валокнаў сярэдняй даўжыні і таўшчыні) і апаратную (з кароткіх і больш тоўстых валокнаў, валакністых адходаў); паводле прызначэння — П. для ткацтва (асноўная і ўточная), трыкатажна-вязальнай, гардзіннацюлевай і карункавай вытв-сці, для вырабу швейных нігак, тэхн. тканін, канатаў і інш.
542
ПРАЖСКАЕ
ПРАЖСКАЕ ПАЎСТЛННЕ 1848, паўстанне 12— 17 чэрв. насельніцтва Прагі супраць абсалютысцкага рэжыму аўстр. Габсбургаў. кульмінацыйны пункт рэвалюцыі 1848—49 на чэш. землях. Непасрэднай падставай для паўстання стаў расстрэл 12 чэрв. аўстр. войскамі мірнай дэманстрацыі гараджан. Студэнты, рабочыя, рамеснікі і інш. пабудавалі барыкады і вялі баі з аўстр. гарнізонам. Паўстанне не мела агульнага плана і кіруючага цэнтра. Асобныя кіраўнікі (І.Фрыч, Л.Штур, МЛ.Бакунін і інш.) спрабавалі надаць П.п. агульначэш. характар: y правінцыю былі пасланы рэв. агітатары. 3 13 чэрв. чэш. лібералы Ф Палацкі, П.І.Шафарык і інш. выступалі пасрэднікамі паміж пражцамі і аўсгр. камандаваннем, аднак перагаворы паўстанцаў (патрабавалі стварэння Часовага ўрада, чэш. гал. ваен. камандавання і інш.) з пасланай з Вены ў Прагу ўрадавай камісіяй былі сарваны камандуючым аўстр. гарнізонам кн. А.Ф.Віндышгрэцам. 17 чэрв. пасля артыл. абстрэлу Прага капітулявала, многія ўдзельнікі П.п. рэпрэсіраваны. ПРАЖСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1945 y ч э ш с к і х з е м л я х , узброенае антыфашысцкае нац.-вызв. паўстанне ў маі 1945 пад кіраўніцтвам Чэш. нац. савета (ЧНС, створаны ў крас. 1945 з прадстаўнікоў усіх груп руху Супраціўлення). Планавалася на 7 мая, але ўжо 1 мая ў шэрагу нас. пунктаў пачалося стыхійнае выступленне жыхароў. 5 мая цэнтрам барацьбы стала Прага: гараджане раззброілі і блакіравалі часці герм. арміі, захапілі склады з ваен. тэхнікай і ўзбраеннем, занялі цэнтр. тэлеф. станцыю, пошту, пачалі ўзводзіць барыкады. У гэты дзень было абвешчана, што ў чэш. землях улада перайшла да ЧНС як прадстаўніка ўрада Нац. фронту (створаны ў крас. 1945 y г. Кошыцы). 6 мая ням.-фаш. камандаванне пачало наступленне на Прагу, y шэрагу раёнаў горада завязаліся баі. 6—7 мая на бок паўстанцаў перайшлі «ўласаўцы» (гл. ў арт. Руская вызваіенчая народная армія). Ваен,тэхн. перавага дазволіла акупантам пацясніць паўстанцаў, якія папрасілі дапамогі ў сав. войск. Каб зменшыць колькасць ахвяр і выратаваць Прагу ад разбурэння, сав. камандаванне раней прызначанага тэрміну пачало Пражскую аперацыю 1945. 9— 10 мая Прага была вызвалена. У П.п. актыўны ўдзел прымалі эмігранты з Беларусі, y тл . М.І.Забэйда-Суміцкі. Л і т Двяженне Сопротнвлення в странах Центральной м Юго-Восточной Европы, 1939— 1945. М„ 1995; П о п Н Н Чехословакяя—Советскнй Союз, 1941— 1947 гг. М., 1990. І.В.Перапечка.
ПРАЖСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1945, заВяршальная наступальная аперацыя Вял. Айч. вайны 1941—45. Праведзена 6— 11.5.1945 сав. войскамі 1-га (каманд. Маршал Сав. Саюза І.С.Конеў), 4-га
(каманд. ген. арміі А.І.Яроменка), 2-га (каманд. Маршал Сав. Саюза Р.Я Маліноўскі (укр. франтоў па знішчэнні ням,фаш. групоўкі на тэр. Чэхіі і Славакіі. У П.а. ўдзельнічалі 2-я армія Войска Польскага, 1-я і 2-я румынскія арміі і 1-ы Чэхаславацкі армейскі корпус. У выніку Берлінскай аперацыі 1945 сав. войскі ахапілі з Пн, ПнУ і Пд левы і правы флангі ням.-фаш. войск y Чэхаславакіі, дзе абараняліся групы армій «Цэнгр» (каманд. ген.-фельомаршал Ф.ІІІорнер) і ч. сіл групы армій «Аўстрыя» (каманд. ген.-палк. Л.Рэндуліч). Рашэнне аб П.а. прынята ў ходзе бітвы за Берлін (планавалася на 7 мая). Неабходнасць падтрымаць Пражскае паўстанне 1945 паскорыла наступленне сав. войск. 6 мая войскі 1-га Укр. фронту выйшлі на рубеж Рудных гор, занялі г. Дрэздэн і ўступілі на тэр. Чэхаславакіі. 6-я танк. армія 2-га Укр. фронту пераадолела рубеж Рудных гор і з Пд прасоўвалася да Прагі. Войскі 4-га Укр. фронту наступалі з У і вызвалілі г. Оламаўц. Кульмінацыяй аперацыі стала 8 мая, калі быў разгромлены штаб групы армій «Цэнтр» і парушана кіраўніцтва ням. войскамі. У ноч на 9 мая 3-я і 4-я танк. арміі 1-га Укр. фронту зрабілі 80-кіламетровы кідок і ўвайшлі ў Прагу, куды ў той жа дзень падышлі часці 2-га і 4-га Укр. франтоў. 10— 11 мая праціўнік спыніў супраціўленне; y палон здаліся 860 тыс. салдат і афіцэраў, y т.л. 60 генералаў. 11 мая 1945 сав. войскі сустрэліся з часцямі І.А.Літвіноўскі. 3-й амер. арміі. «ПРАЖСКАЯ ВЯСНА», рух за дэмакратызацыю паліт. і эканам. жыцця, які адбываўся ў Чэхаславакіі ў сак.—жн. 1968. 3 пач. 1960-х «П.в» папярэднічаў рух за рэформы ў Кампартыі Чэхаславакіі (КПЧ); крытыка кіраўніцтва на чале з 1-м сакратаром ЦК (і прэзідэнтам краіны) А.Новатным, патрабаванне рэабілітацыі ахвяр паліт. рэпрэсій 1940— 50-х г. (каля 70 тыс. асуджаных), дэмакратызацыі партыі і дзярж. ін-таў. У студз. 1965 ЦК КПЧ ухваліў план эканам. рэформ, распрацаваны Ін-там эканомікі АН Чэхаславакіі пад кіраўніцтвам О.Шыка (мадэрнізацыя вытв. працэсу шляхам дэцэнтралізацыі, удзел рабочых y кіраванні прадпрыемствамі і інш.). У студз. 1968 пленум ЦК КПЧ адхіліў Новатнага ад пасады 1-га сакратара ЦК (у сак. пазбаўлены і пасады прэзідэнта). Кіраўніцтва партыяй і дзяржавай перайшло да рэфарматараў (А.Дубчак — 1-ы сакратар ЦК, Л. Свобада — прэзідэнт Чэхаславакіі, О.Чэрнік — старшыня CM). У крас. 1968 пленум ЦК КПЧ прыняў «Праграму дзеянняў», што грунтавалася на плане эканам. рэформ ІІІыка. Пад уплывам падзей y КПЧ y краіне разгарнулася дыскусія аб рэфармаванні грамадства, ствараліся незалежныя ад КПЧ грамадскія аб’яднанні. У чэрв. 1968 пісьменнік Л .Вацулік выступіў з заявай «2000 слоў», дзе заклікаў народ узяць справу дэмакр. рэформ y свае рукі. 10.8.1968 надрукаваны праект новага статута КПЧ, які прадугледжваў
яе дэмакратызацыю, раўнапраўе чэш. і славацкіх камуністаў. КПСС і ўлады СССР бачылі ў «П.в.» небяспеку для сацыяліст. садружнасці і таму аказвалі паліт. і ваен. ціск на кіраўнікоў Чэхаславакіі, якія ў пач. жн. афіцыйна запэўнілі іх y вернасці краіны сацыялізму і Варшаўскаму дагавору 1955. 21.8.1968 па ініцыятыве СССР y Чэхаславакію ўведзены войскі СССР, Балгарыі, Венгрыі, ГДР і Польшчы. Уварванне асудзілі ўсе парт. і дзярж. структуры Чэхаславакіі і XIV з’езд КПЧ (22.8.1968, пазней абвешчаны несапраўдным). Аднак кіраўніцтва КПЧ было вывезена ў Маскву, дзе яго прымусілі да абавязацельства «нармалізаваць» сітуацыю ў Чэхаславакіі, г.зн. ліквідаваць «П.в». Паступова пад ціскам СССР рэфарматары ў кіраўніцтве КПЧ і Чэхаславакіі (акрамя Л.Свобады) адхілены ад пасад, y т.л. ў крас. 1969 Дубчак, y вер. Чэрнік; з КПЧ выключаны каля 600 тыс. удзельнікаў «П.в ». «П.в » шмат y чым прадвызначыла шляхі развіцця сацыяліст. садружнасці і яе крушэнне, a таксама характар і асаблівасці «аксамітнай рэвалюцыі» 1989 y Чэхаславакіі. Літ:. Чехословакня конца 60-х гг.: Соцяалнзм с человеческмм лмцом. М., 1991; М л ы • н а р ж 3. Мороз ударнл нз Кремля: Пер. с чеш. М., 1992; М а й о р о в А.М. Вторженнс Чехословакня, 1968: Свндетельства команларма. М., 1998. А.П.Салькоу п р Аж с к а я к у л ь т у р а , археалагічная культура ранняга сярэднявечча (5—7 ст.) на тэр. Еўропы, абмежаванай з У Дняпром, з 3 Эльбай, з Пд Дунаем, з Пн Прыпяццю. У самаст. культуру вылучана ў 1940-я г. чэшскім археолагам І.Баркоўскім пад назвай «кераміка пражскага тыпу». Помнікі П.к. належалі раннім славянам. Вядома больш за 600 яе паселішчаў і могільнікаў. Прадстаўлена пераважна неўмацаванымі селішчамі, часам гарадзішчамі. У міжрэччы Дняпра і Віслы асн. тыпам жылля была квадратная ў плане паўзямлянка пл. 6—20 м2 зрубнай ці слупавой канструкцыі з печчу-каменкай y адным з кутоў. На зах. Валыні паўзямлянкі мелі глінабітныя печы, y Беларускім Палессі — агмені, складзеныя з камянёў, металургічнага шлаку і кавалкаў балотнай руды (Петрыкаў, Кажан-Гарадок, Камень, Востраў), або печы, складзеньм з дробных камянёў і гліны (Струга 1-я, Ліпляны). Пахавальныя помнікі П.к. — грунтавыя могільнікі, часам курганы з абрадам трупаспалення па-за магіламі. Рэчавы матэрыял складаецца з керамікі, вырабаў з металу, шкла, косці і каменю. Адметная рыса культуры — высокія гаршкі з усечана-канічным тулавам, крыху звужаным горлам і кароткаю шыйкай. На тэр. Усх. Еўропы вылучаюць карчакскі варьмнт П.к. Наконт генезісу П.к. адзінай думкі няма. Існуюць меркаванні аб значнай ролі ў яе фарміраванні кіеўскай культуры, пшэворскай культуры верхнеднястроўскага варьмнта і чарняхоўскай культуры. У Бел. Палессі пахаванні паводле абраду трупаспа-
лення ў грунтавых ямах даследаваліся каля в. Хорск, Снядзін і Хотамель.
В. С.Вяргей.
П РА ж СКАЯ Ш К 0 Л А ў м о в а з н а ў с т в е , адзін з трох асноўных кірункаў структурнай лінгвістыкі. Цэнтр дзейнасці — Пражскі лінгвістычны гурток (1926— 1950-я г.). Гл. ў арт. Структурная лінгвістыка. ПРАЖСКІ ГРОШ, сярэбраная манета Чэхіі ў 14— 16 ст. Гл. Грош пражскі. ПРАЖСКІ МІР 1866, мірны дагавор паміж Аўстрыяй і Прусіяй, які завяршыў аўстра-прускую вайну 1866. Падпісаны 23 жн. ў занятай прускімі войскамі Празе. П.м. пацвердзіў асн. ўмовы папярэдняга Нікальсбургскага дагавора (26.7.1866). Аўстрыя прызнавала роспуск Герм. саюза, пагаджалася на «новае ўпарадкаванне Германіі» без удзелу Аўстрыі, абяцала прызнаць новы саюз на Пн ад р. Майн на чале з Прусіяй, a таксама будучыя анексіі Прусіі на Пн Германіі; адмаўлялася на карысць Прусіі ад сваіх правоў на Шлезвіг і Голынтэйн, прызнавала перадачу Венецыянскай вобл. Італіі, выплачвала Прусіі кантрыбуцыю ў 20 млн. прускіх талераў. Прусія заняла пануючае становішча сярод герм. дзяржаў. ПРАЖСКІ УНІВЕРСПФг, К а р л а ў у н і в е р с і т э т , адзін са старэйшых y Еўропе; першы славянскі ун-т. Засн. 7.4.1348 y Празе чэш. каралём Карлам IV. Меў ф-ты: тэалогіі, права, мед. і мастацтва. У перыяд гусіцкага руху (канец 14 — пач. 15 ст.) П.у. — цэнтр нац.-вызв. і рэліг. барацьбы, яго рэктарам двойчы быў абраны Я.Гус. У 1654 імператар Фердынанд III аб’яднаў езуіцкую акадэмію (засн. ў 1562) з П.у. ва Ун-т Карла—Фердынанда. 3 часоў Асветніцтва (сярэдзіна 18 — пач. 19 ст.) выкладанне вялося на ням. мове замест латыні. У перыяд нац. адраджэння (канец 18 — сярэдзіна 19 ст.) студэнты і прафесары ун-та выступалі супраць аўстр. панавання: y 1848—49 ун-т — цэнтр рэв. руху. У 1882 падзелены на 2 ун-ты — чэш. і нямецкі. У 1918 адноўлены як адзіны нац. ун-т. 17.11.1939 зачынены ў сувязі з ням. акупацыяй (17 ліст. адзначаецца як Міжнародны дзень студэнтаў, дата ў памяць студэнтаў і прафесараў Чэхаславакіі — герояў Супраціўлення). У 1945 ун-т адноўлены. У 1998/99 навуч. г. 35,6 тыс. студэнтаў, больш за 3 тыс. выкладчыкаў, y т.л. 283 прафесары; ф-ты: матэматыкі і фізікі; прыродазнаўчых навук; права; філасофіі; адукацыі; сацыяльных навук; каталідкай тэалогіі; пратэстанцкай тэалогіі; гусіцкай тэалогіі; фіз. культуры і спорту; фармакалогіі; медыцыны ў гарадах Пльзень і Градзец-Кралаве, a таксама 1-ы, 2-і, 3-і мед. ф-ты; на правах ф -та працуе ін-т фундаментальных даследаванняў. Выкладанне вядзецца на чэш. мове, навучанне бясплатнае. Пры ун-це аспірантура, некалькі н.-д. цэнтраў (ін-таў), y т.л. па пытаннях навакольнага
асяроддзя, эканам. даследаванняў. У б-ках П.у. больш за 4 млн. тамоў.
ПРАЗЕНХІМА
ПРАЖСКІЯ АРТЫКУЛЫ 1420, першапачаткова сумесная праграма памяркоўнага (чашнікі) і радыкальнага (табарыты) крыла гусітаў (прыхільнікаў ідэй Я Гуса), прынятая ў ліп. 1420 y Празе ў пачатку гусіцкіх войнаў. Былі сфармуляваны ў выглядзе 4 артыкулаў: секулярызацыя царк. зямель, свабода гусіцкіх пропаведзяў, ліквідацыя выключнага становішча каталіцкага духавенства, пакаранне асоб, вінаватых y «смяротных грахах», пад якімі табарыты разумелі і сац. прыгнёт. Чашнікі, якія на першы план ставілі барацьбу супраць каталіцкага духавенства і нац. прыгнёту, імкнуліся звесці П.а. да патрабавання «таннай царквы». He згодныя з гэтым табарыты 5.8.1420 прапанавалі ўласную праграму («Дванаццаць пражскіх артыкулаў»), П.а. засталіся праграмай чашнікаў і былі ў асн. рэалізаваны імі ў пагадненнях 1433 і 1436 з феад.-каталіцкім лагерам (т.зв. «Пражскія кампактаты»).
бел. паэзіі выкарыстоўваецца як маст. прыём, які ўносіць y тэкст твора нечаканае, адрознае ад агульнай танальнасці, часцей камічнае (іранічнае, гумарыстычнае) адценне:
ПРАЖ&КТАР (англ. projector ад лац. projectus кінуты наперад), асвятляльная прылада, якая канцэнтруе святло ў абмежаваным прасторавым вугле з дапамогай аптычнай сістэмы (люстэркаў або лінзаў). Крыніцы святла — спец. пражэктарныя лямпы напальвання, дугавыя вугальныя лямпы. Адрозніваюць П. далёкага дзеяння (выкарыстоўваюцца ў ваен. справе), заліваючага святла (для асвятлення фасадаў будынкаў, тэатр. сцэн) і сігнальныя (для перадачы інфармацыі).
Схемы пражэктараў: a — рэфлектарнага (люстранога); б — кандэнсарнага (лінзаваra); 1 — аптычная сістэма; 2 — крыніца святла.
ПРАЖЭКЦЁРСТВА (ад франц. projet, англ. project ад лац. projectus кінугы наперад), захапленне нездзяйсняльнымі праектамі. ПРАЗАІЗМ, слова або выраз з гутарковай мовы, афіцыйна-дзелавога, навуковага і інш. стыляў мовы, што ўведзены ў тэкст паэтычнага твора і рэзка выдзяляюцца ў ім. Напр., y А.Пушкіна: «...я снова счастлнв, молод, Я снова жмзнн полн — такой мой органнзм (Нзвольте мне простнть ненужный прозанзм)». У
543
Чужой любві я не зайздрошчу: Тут са сваёю нелады: Я ў сэрцы ёй даю жылплошчу, ды ў ім утульна не заўжды. (А.Куляшоў. «Чужой любві я не зайздрошчу...») Эх, правадніца, правадніца, Люблю я твой вандроўны дом. Хачу з табою парадніцца, Зрабіцца паўправадніком (П.Панчанка. «ГІаўвека... Гэта шмат — паўвека...») М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу.
ПРАЗАР0КІ, вёска ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Глыбокае — Полацк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 45 км на ПнУ ад. г. Глыбокае, 155 км ад г. Віцебск, 6 км ад чыг. сг. Зябкі. 583 ж., 250 двароў (2000). Лясніцтва, участак Глыбоцкіх электрасетак, аўтазаправачная станцыя. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, адцз. сувязі. Брацкая Ma rin a сав. воінаў і партызан. Магіла ахвяр фашызму. Помнікі архітэктуры: Петрапаўлаўская царква (1909) і касцёл Маці Божай (1907), Помнік на магіле І.Ц Буйніцкага. У пач. 16 ст. П. — велікакняжацкі маёнтак. У 16— 18 ст. уладанне І.Корсака, І.Кунцэвіча, Я. Рагазы, Туковічаў, Шчытоў, Храпавіцкіх, А.Кройца. 3 1793 П. ў Рас. імперыі, цэнтр воласці Дзісенскага пав. Мінскай, з 1842 — Віленскай губ. 3 1856 працавала школа. У 1866 — 103 ж., 14 двароў. У 1907 пабудаваны касцёл Маці Божай, y 1909 — Петрапаўлаўская царква; была сінагога. У 1921—39 П. ў складзе Польшчы, цэнтр Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Пліскага, з 1962 — Глыбоцкага р-наў. І.У.Бунто.
ПРАЗЕАДЫМ (лац. Praseodymium), Рг, хімічны элемент III гр. перыяд. сістэмы, ат. н. 59, ат.м. 140, 9077, адносіцца да лантаноідаў. У прыродзе 1 стабільны нуклід 141Рг. У зямной кары 710_4% па масе. Адкрыты разам з неадымам, назва ад грэч. prasios — светлазялёны (большасць солей П. маюць такую афарбоўку) i didymys — блізня, двайнік. Метал светла-шэрага колеру, t 932 °С, шчыльн. 6780 кг/м / У паветры акісляецца. Узаемадзейнічае з кіпнем (павольна), з салянай, азотнай і сернай к-тамі, пры награванні — з галагенамі, азотам, вадародам (пры пакаёвай т-ры паглынае яго). Мегал. П. атрымліваюць пераважна электролізам расплаву трыхларьшу. Выкарыстоўваюць як клмплнеігг міш-металу, магн. сплаваў з кобальтам і нікелем, легіруючую дабаўку да сталі і інш. сплаваў, аксіды — пігменты для каляровага шкла, маст. керамікі.
ПРАЗЕНХІМА (ад грэч. pros звыш, no684 + enchyma налітае, тут тканка), раслінная тканка, што мае выцягнутыя (даўж. ў некалькі разоў перавышае шыр.), завостраныя на канцах (у адрозненне ад парэнхімы), розньм па пахо-
544
ПРАЗЕРПІНА
джанні і функцыях клеткі. Паміж П. і парэнхімай ёсць пераходы (напр., каленхіма і лопасцевыя галінастыя клеткі мезафілу ў лісці каны і інш. раслін). ПРАЗЕРПІНА, y старажытнарымскай міфалогіі багіня падземнага свету і царства нябожчыкаў. Дачка Цэрэры, жонка выкраўшага яе Плутона. У грэч. міфалогіі П. адпавядала Персефона. ПРАЗРЬІСТАСЦЬ y о п т ы й ы , уласцівасць рэчываў прапускаць святло. Накіраванае (не дыфузнае) распаўсюджванне святла харакгарызуецца прапускання каэфіцыентам. Залежыць ад адбіцця, паглынання і рассейвання святла ў рэчыве. П. адрозніваюць ад прапускання святла (асяроддзе можа быць непразрыстым і прапускаць рассеянае святло, напр., тонкі ліст паперы). Кожнае рэчыва празрыстае толькі для прамянёў пэўнай часткі аптычнага спектра, напр., звычайнае шкло — для бачнага святла, кварц — для бачнага і ультрафіялетавага.
ПРАЗРЬІСТАСЦЬ АТМАСФЁРЫ, здольнасць атмасферы прапускаць сонечную радыяйыю. Залежыць ад масы паветра, праз якую праходзяць прамяні, ад угрымання ў паветры вадзяной пары і прадуктаў яе кандэнсацыі (кропель і крышталёў), a таксама аэразольных дамешкаў (пылу, дыму і інш.), якія значна памяншаюць П.а. Найб. празрыстае паветра ў палярных раёнах, найменш — y гарадах, асабліва летам, y выніку тэхнагеннага забруджвання. ПРАЙС (Price) Леанціна (н. 10.2.1927, г. Лорэл, штат Місісіпі, ЗША), амерыканская спявачка (сапрана). Скончыла Джульярдскую муз. школу (1952). Як оперная спявачка дэбютавала ў 1951. У 1959 y т-ры «Ла Скала». 3 1961 салістка «Метраполітэн-опера» ў Нью-Йорку. 3 1985 выступае як камерная спявачка. Валодае голасам выключнай прыгажосці і насычанасці. Яе выкананне вылучаецца вял. драматызмам, сілай экспрэсіі. Адна з лепшых выканальніц партый Аіды («Аіда» Дж. Вердзі) і Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ). Сярод інш. партый: Донна Ганна («Дон Жуан» ВАМоцарта), Тоска («Тоска» Дж. Пучыні) і інш. Тонкі інтэрпрэтатар камерных вакальных твораў, y т.л. цыкла «Песні самотніка» С.Барбера, створанага для яе. ПРАКАЗА, тое, што лепра. ПРАКАМБІЙ (ад. лац. pro перад, раней, замест + камбій), эмбрыянальная фаза ў развіцці першаснай праводнай сістэмы; ч. верхавінкавай мерыстэмы. Закладваецца ў парастках, y вобласці фарміравання лісцевых зачаткаў і ў каранях. Клеткі П. моцна выцягнугыя (празенхімньм), танкасценныя, слабавакуалізаваныя, размешчаны ў выглядзе цяжоў і ўтвараюць адзіную пракамбіяльную сістэму. Колькасць цяжоў паміж сцяблом і лістом пастаянная для віду (важная таксанамічная адзнака). 3 П.
ўтвараюцца праводныя тканкі — першасныя ксілема і луб (флаэма). ПРАКАПЁНКА Мікалай Фёдаравіч (н. 17.12.1923, в. Гейдзіна Аляксандраўскага р-на Данецкай вобл., Украіна), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1981), праф. (1985). Скончыў Харкаўскі аўтадарожны ін-т (1951). 3 1952 дырэктар МТС, старшыня Плешчаніцкага райвыканкома, 1-ы сакратар Старобінскага райкома КПБ, сакратар Мінскага абкома КПБ. 3 1976 y Бел. НДІ эканомікі і арганізацыі сельскай гаспадаркі (у 1976—85 дырэктар). Навук. працы па праблемах навук.-тэхн. прагрэсу, эфектыўнасці, рэнтабельнасці і спецыялізацыі сельскай гаспадаркі. Распрацаваў тэарэт. асновы, механізм фарміравання і кіравання якасцю с.-г. прадукцыі ў рыначных умовах Тв:. Спецналнзацня м рентабельносгь сельскохозяйственного пронзводства. Мн., 1972; Экономнческне проблемы качества сельскохозяйственной продукішп. М., 1980; Агропром: науч.-техняч. прогресс н качество. Мн., 1988.
ПРАКАПЁНКА Станіслаў Іванавіч (н. 8.1.1939, в. Кляпін Кармянскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст і гасп. дзеяч. Кавд. эканам. н. (1989). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1961). 3 1975 y Гомелі: дырэктар з-да пластмасавых вырабаў, з-да сантэхабсталявання, ВА «Белэмальпосуд», з-да пускавых рухавікоў. 3 1990 нам. старшыні Гомельскага аблвыканкома. 3 1992 ген. дырэктар «Гомсельмаша». 3 1955 прарэктар Гомельскага тэхн. ун-та імя П.В.Сухога. Навук. працы па праблемах сац.-эканам. развіцця, рыначных адносін і занятасці насельніцтва. Тв '. Практнкум по экономяке провзводства м нормнрованню труда. Мн., 1994; Рынок труда м занятость населення. Мн., 1995 (у сааўт ); Основы рьшочной экономякм. Мн., 1993 (разам з У Дз.Арэшчанкам, А.Д.Янушкам). М.П. Савік.
ПРАКАП0ВІЧ Ігар Міхайлавіч (н. 9.12.1960, г. Паставы Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік, краязнавец. Скончыў БДУ (1985). 3 1986 настаўнічае ў Паставах. Друкуецца з 1986. У вершах (зб-кі «Рэха малітваў», 1993; «Намагнічаны космас», 1996; «Шляхі наканаванага бязмежжа», 1999) — боль за знявечаную Чарнобылем Беларусь, узрушанасць, задушэўнасць, разважлівасць, трывога за знішчэнне зямнога хараства, заклікі любіць родную зямлю. Аўтар краязнаўчых кніг «Фізічная геаграфія Пастаўскага раёна» (1994), «Адкуль паходзяць назвы. Назвы рэк і азёр Пастаўскага раёна» (2000), артыкулаў па гісторыі і геаграфіі Пастаўскага р-на, школьнага краязнаўства, апавяданняў і п’ес. Піша і выконвае бардаўскія песні. І.У.Саламевіч. ПРАКАП0ВІЧ Мікола (Мікалай Мікалаевіч; н. 1.11.1948, в. Пугачова Брэсцкага р-на, цяпер y межах Брэста), бел. паэт. СкеСнчыў Брэсцкі пед. ін-т (1970). Настаўнічаў, працаваў на радыё і тэлебачанні. 3 1984 сакратар Брэсцкага абл. аддз. Саюза пісьменнікаў Беларусі, з 1994 працуе на Брэсцкай студыі тэлебачання.
Друкуецца з 1966. Зб-кі «Неад’емнае» (1982), «На кругі свае» (1986), «Мяжа надзеі» (1993) пра дабрыню, сяброўства, каханне, гісторыю роднага народа, клопат пра захаванне прыроды, складаныя праблемы сучаснасці. ПРАКАПЦОВА Ве ра П а ў л а ў н а (н. 29.1.1947, Мінск), бел. музыказнавец, педагог. Д-р мастацтвазнаўства (2000), праф. (1997). Дачка П В Масленікава. Скончыла Бел. кансерваторыю (1970; да 1972 там канцэртмайстар). 3 1975 y Irr ue мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. 3 1979 заг. кафедры Бел. ун-та культуры. Навук. працы па гісторыі і тэорыі маст. адукацыі ў Беларусі, бел. масавай песні, ролі музыкі ў эстэт. выхаванні. Аўтар мастацтвазнаўчых прац, y т.л. вучэбных дапаможнікаў. Тв:. Музычная адукацыя ў Беларусі. Мн., 1980; Фартэпіянныя мініяцюры беларускіх кампазітараў. Ч. 1—2. Мн„ 1994—96 (у сааўт.); Мастацкая адукацыя ў Беларусі. Мн., 1999. А.А. Саламаха.
ПРАКАПЦ0Ў Уладзімір Іванавіч (н. 8.8.1953, в. Жгунская Буда Добрушскага р-на Гомельскай вобл.), бел. мастацтвазнавец, мастак. Канд. мастацтвазнаўства (1984). Скончыў маст.-графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1975). 3 1980 працаваў y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, з 1986 y CM Беларусі, з 1998 дырэктар Нац. маст. музея Беларусі. Даследуе праблемы сучаснага выяўл. мастацгва. Аўтар прац: «Нінель Шчасная» (1984; y сааўт.), «У пошуках прыгажосці і гармоніі» (1988), «Мікалай Рыжанкоў» (1989), уступных артыкулаў да альбомаў «Уладзімір Масленікаў» (1995), «Леанід Дударэнка» (1998), раздзелаў y «Гісторыі беларускага мастацтва» (т. 4—6, 1990—94). Працуе ў станковым жывапісе ў жанрах нацюрморта, пейзажа, тэматычнай карціны. Сярод твораў: «М.Багдановіч. Апошні санет паэта» (1985), «Present Indefinite», «Мроі Нясвіжскага парку», «Маіх чаўноў скрыпучая туга» (усе 1997), «В.К.Бялыніцкаму-Бірулі. Мелодыя адыходзячай ночы» (1998), «Ноч юнага мая», «Адам Міцкевіч. Боль паэта» (абодва 1999), «Успаміны аб паланэзе» (2000), «Нараджэнне дня» (2001). ЛДз.Налівайка. ПРАКАПЧЎК Андрэй Якаўлевіч (16.7.1896, в. Чамяры Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 13.4.1970), бел. вучоны ў галіне дэрматавенералогіі. Акад. АН Беларусі (1940, чл.-кар. 1936), д-р мед. н. (1936), праф. (1931). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Маскоўскі ун-т (1923). 3 1927 y клініцы скурных і венерычных хвароб БДУ, з 1931 y Мінскім мед. ін-це (заг. кафедры), адначасова ў 1932—38 і 1945—63 y Бел. скурна-венералагічным НДІ (дырэктар). Навук. працы па марфалогіі запаленчых працэсаў скуры, абмене рэчываў, прафілактыцы, дыягностыцы, ужыванні радыеактыўных ізатопаў і стэроідных гармонаў пры скурных і венерычных хваробах. Распрацаваў і ўкара-
ніў y практыку метад лячэння чырв. ваўчанкі акрыхінам. Тв.\ Леченне красной волчанкн акрмхнном. Мн., 1939; Гнойные заболевання кожн. Мн., 1952.
ПРАКАТ y м е т а л у р г і і , прадукцыя пракатнай вытворчасці — метал. вырабы, што атрымліваюцца гарачай і халоднай пракаткай (лісты, палосы, стужкі, рэйкі, бэлькі, трубы і інш.). ПРАКАТКА м е т a л a ў, спосаб апрацоўкі металаў ціскам паміж вярчальнымі валкамі пракатнага стана з мэтай атрымання вырабаў пэўнага сячэння. П. атрымліваюць розныя віды пракату; пруткі і палосы рознага папярочнага сячэння, трубы, колы, кольцы і інш.
А.Я.Пракапчук.
ПРАКАПЧУК Мікалай Раманавіч (н. 7.2.1948, г. Магілёў), бел. фізікахімік, стваральнік бел. навук. школы па прагназіраванні ўласцівасцей палімерных матэрыялаў. Д-р хім. н. (1990), праф. (1992). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1971). 3 1971 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі. 3 1992 y Бел. тэхнал. ун-це (з 1995 заг. кафедры). Навук. працы па хіміі высокамалекулярных злучэнняў, хім. тэхналогіі і тэхналогіі перапрацоўкі палімераў. Распрацаваў асновы новага кірунку ў прагназіраванні ўласцівасцей палімерных матэрыялаў, метады сінтэзу поліамідакіслот. Прапанаваў спосаб атрымання поліімідных супервалокнаў, экспрэс-метады прагназіравання даўгавечнасці гумы і пластмас. Літ:. С а л д а т а ў У.С. Хімія высокамалекулярных алучэнняў / / Весці Нац. АН Беларусі. Сер. хім. навук 1998. №4. Я. Г. Міляшкевіч.
ПРАКАРЫЁТЫ (ад лац. pro перад, раней, замест + грэч. karyon ядро), мікраскапічныя арганізмы, клеткі якіх не маюць абмежаванага мембранай ядра. Каля 6 тыс. відаў. Да П. адносяцца ўсе бактэрыі, y т.л. архебактэрыі і цыянабактэрыі. Клеткі П. паводле будовы проціпастаўлены эўкарыётам (ядзерным арганізмам) і разам з іх продкамі (уркарыётамі) лічацца найб. стараж. даядзернымі арганізмамі. Асн. структурны кампанент клетачнай сценкі — глікапептыд мурэін, які не выяўлены ў інш. групах арганізмаў. Аналаг ядра — структура, якая мае ДНК, бялкі i РНК. Генет. сістэма П. замацавана на клетачнай мембране і адпавядае прымітыўнай храмасоме. Размнажаюцца П. дзяленнем без выяўленага палавога працэсу. У адрозненне ад эўкарыёгаў не маюць хларапластаў, мітахондрый, апарата Гольджы, цэнтрыёлей. Адрозненні паміж П. і эўкарыёгамі больш істотныя, чым паміж вышэйшымі жывёламі і вышэйшымі раслінамі, таму ў сістэме арганізмаў П. вылучаны ў надцарствы. Адыгрываюць важную ролю ў кругавароце рэчываў y прыродзе. С.С.Ермакова.
ПРАКАТ, адзін з відаў маёмаснага найму, калі спецыялізаваныя арг-цыі даюць грамадзянам y часовае карыстанне за адпаведную плату прадметы хатняга ўжытку, спарт. інвентар і інш. маёмасць.
Адрозніваюць П. гарачую, цёплую і халодную. Вядомы 3 асн. віды: падоўжная (найб. пашыраная), папярочная і папярочна-вінтавая (касая). Пры падоўжнай П. метал дэфарійуецца паміж паралельна размешчанымі валкамі, якія верцяцца ў процілеглых напрамках. Пры гэтым метал зацягваецца ў міжвалковую прастору сілай трэння і пластычна дэфармуецца (вышыня сячэння вырабу пры праходжанні паміж валкамі змяншаецца, даўжыня павялічваецца). Такім спосабам вырабляюць сартавы і ліставы пракат, раскочваюцца загатоўкі ў гатовыя трубы. Папярочнай і папярочна-вінтавой П. робяць толькі дэталі форм вярчэння. Пры гэтым вырабу, што апрацоўваецца папярочнай П., надаецца вярчальны рух і апрацоўка адбываецца ў папярочным напрамку. Такой П. атрымліваюць шасцерні, кольцы, вырабы з перыяд. профілем. Пры папярочна-вінтавой П. выраб мае яшчэ і паступальны рух уздоўж яго восі. Гэты спосаб выкарыстоўваюць y вытв-сці труб, шароў і інш. цел вярчэння. Бесперапыннасць П. забяспечвае высокую прадукцыйнасць. У індустр. краінах П. апрацоўваюць больш як 3/ 4 усёй выплаўленай сталі. Л і т Машнны н агрегаты металлургнческнх заводов. T. 1— 3. 2 мзд. М., 1987—88; Поперечно-клнновая прокатка в машнностроеннн. М., 1982. В.І.Шагун.
ПРАКЛАМАЦЫЯ
545
ма на Мінскім аўтамабільным заводзе, Мінскім трактарным заводзе, Гомельскім заводзе сельскагаспадарчага машынабудавання і інш. Выпуск гатовага пракату чорных металаў 1300 тыс. т (1999). П.І.Рогач.
ПРАКАТНЫ СТАН, агрэгат (комплекс машын і механізмаў) для апрацоўкі металаў ціскам спосабам пракаткі з дапамогай вярчальных валкоў пракатных; адзін з асн. відаў абсталявання металургічнай прамысловасці. Акрамя пракаткі П.с. транспартуюць зліткі ці загатоўкі да награвальных печаў і валкоў стана, перадаюць пракат ад адной рабочай клеці да другой, робяць кантоўку загатовак, ахаладжэнне і інш. Прамысл. пракатка жалеза пачалася з 18 ст. У Расіі асабліва шырока развівалася на Урале. 3 1960-х г. y СССР, ЗША, Ф РГ і Італіі ствараюць ліцейна-пракатныя агрэгаты, y якіх сумяшчаюцца працэсы бесперапыннага ліцця і пракаткі ў адзіным непарыўным патоку. П.с. падзяляюць на 5 асн. відаў, сярод якіх вызначаецца некалькі тыпаў: а б ц і с к а л ь н ы я і з а г а т о в а ч н ы я (блюмінгі, слябінгі, загатовачныя сартавыя, трубазагатовачныя); с a р т а в ы я (рэйкабэлечныя, буйна-, сярэдне- і дробнасартавыя, драцяныя; л і с т а в ы я — гарачай і халоднай пракаткі; т р у б а п р а к а т н ы я ; с п е ц ы я л ь н ы я для асаблівых відаў пракату (колапракатныя, шарапракатныя, для зубчастых колаў і інш.) Паводле колькасці валкоў П.с. дзеляць на 2-валковыя (стан-дуа), З-(стан-трыо), 4-(стан-кварта) і шматвалковыя, y т.л. планетарныя; паводле колькасці рабочых клецей — на 1-, 2-, 3-, 4-, 5-, 6-, шматклецевыя. П.с. для вытв-сці сартавога пракату характарызуецца дыяметрам
арт. Пракатны стан. Схема рабочай лініі блюмінга 1300: 1 — станіна; 2 — націскное прыстасаванне; 3 — загатоўка; 4 — валкі; 5 — універсальныя шпіндэлі; 6 — прыстасаванні для ўраўнаважання шпіндэляў; 7 — электрычныя рухавікі.
Да
ПРАКАТНАЯ ВЫТВ0РЧАСЦБ, атрыманне розных вырабаў і паўфабрыкатаў (пракату) са сталі і інш. металаў шляхам пракаткі. Робіцца таксама дадатковая апрацоўка вырабаў: тэрмічная, траўленне, нанясенне пакрыццяў. На металургічных (радзей на машынабуд.) заводах П .в; з’яўляецца завяршальным звяном цыкла металургічнай вытв-сці (гл. Металургія, Чорная метсілургія, Каляровая метсілургія). Існуюць 2 тэхнал. схемы вытв-сці стальнога пракату, калі гатовыя вырабы атрымліваюць: са злітку або з бесперапынналітых блюмаў, слябаў і загатовак. У- гэтых схемах 2 стадыі: па 1-й атрымліваюць паўпрадукт, ахалоджваюць і зачышчаюць, на 2-й ажыццяўляюць паўторны нагрэў паўпрадукту і робяць вырабы на сартавых і інш. пракатных станах.
На Беларусі асн. частку пракату чорных металаў вырабляюць на Беларускім металургічным заводзе ў Жлобіне, такса-
валкоў, для вырабу ліставога пракату — даўжынёй бочкі валкоў, для вытв-сці труб — вонкавым дыяметрам валкоў. Прадукцыйнасць бесперапыннага загатовачнага П.с. складае каля 4— 6 млн. т загатовак за год, аўтам. трубапракатнага 50—70 т бясшвовых труб за гадзіну. В.І.Шагун.
ПРАКАТНЫЯ П Р0Ф ІЛ І, гл. ў арт. Профілі металічныя. ПРАКІСЕЛЬ, вёска ў Артукоўскім с/с Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр. калгаса. За 33 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 67 км ад г. Гомель. 546 ж., 209 двароў (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ПРАКЛАМЛЦЫЯ (ад лац. proclamatio адозва, заклік), 1) агітацыйны лісток з
546
ПРАКЛЁН
паліт. зместам, лістоўка. 2) Урачыстае абвяшчэнне, апублікаванне. «ПРАКЛЁН ФАШЬІЗМУ», мемарыяльны комплекс на ўшанаванне памяці жыхароў Докшыцкага р-на Віцебскай вобл., знішчаных разам з вёскамі ням фаш. захопнікамі ў Вял. Айч. вайну. Адкрыты 3.7.1983 (аўтары скульпт. А.Анікейчык, арх. Ю.Градаў, Л.Левін) на месцы спаленай разам з жыхарамі
Разбурэнне міфалагічнай сістэмы ператварыла формулы П. y бясшкодныя выслоўі. Напр., забыты страх пра дэмана Кадука, што зжыраў немаўлят і тым асуджаў род на выміранне, ператварыў праклён «Каб на цябе Кадук» y нейтральны папрок, які бабулі часта адрасавалі дзецям (тыпу «А няхай вас качкі стопчуць!»). Для ўзмацнення дзейнасці П. выкарыстоўваліся магічныя атрыбуты, сакральныя мясціны, урочны час. Найб. моцнымі лічыліся матчыны П., бо яны павінны былі няўхільна споўніцца (іншыя можна было нейтра-
паюць аднаскладовыя (часам двухскладовыя) прыназоўнікі, часціцы, злучнікі, займеннікі: «на нас», «мае госцейкі». З ’ява, супрацьлеглая П., — энклітыка. ПРАК0ЛКА, прылада працы першабытнага чалавека для праколвання адтуліны ў скуры жывёл з мэтай пашыву з яе адзення, абутку і інш. З’явілася ў эпоху мусцье. Выраблялася з дробных крамянёвых пласцін ці адшчэпаў з вузкім і вострым канцом; рабілі таксама з косці і дрэва. 3 пашырэннем жалеза П. саступілі месца шылу з жалеза. ПРАК0НСУЛ (лац. proconsul), дзяржаўная пасада ў Стараж. Рыме (з 327 да н.э.). Першапачаткова выконваў ваен. даручэнні па-за Рымам. Пасля ўтварэння правінцый ажыццяўляў вышэйшую юрыд., адм. і ваен. ўладу ў правінцыях (з 27 да н.э. П. кіравалі ў асноўным ce-' нацкімі правінцыямі). Прызначаўся сенатам з б. консулаў, a з канца 3 ст. да н.э. — прэтараў. Паўнамоцтвы П. даваліся звычайна на год. ПРАК0НСУЛЫ (Proconsul), вымерлыя чалавекападобныя малпы. Былі вылучаны ў асобны род, пазней уключаны як падрод з 3 відамі ў род дрыяпітэкаў Вядомы з міяцэну (каля 25—20 млн. г. назад) па шматлікіх рэштках (чарапы, сківіцы, зубы, косці канечнасцей) з адкладаў y наваколлях воз. Вікторью (Усх. Афрыка). Верагодна, П. — продкавыя формы сучасных чалавекападобных малпаў гарыл і шымпанзэ.
(67 чал., y т.л. 16 дзяцей) в. Шунеўка. Цэнтр. манумент мемарыяла — бронз. фігура жанчыны (выш. 4,75 м) з узнятымі ў праклёне рукамі, якая стаіць y праёме стылізаванай брамы (выш. 11,5 м). На канцы абламанай гарыз. перакладзіны брамы прымацаваны 3 званы, 2 з іх звоняць, a 3-і расколаты — сімвал таго, што кожны трэці жыхар раёна загінуў y гады вайны. Недалёка ад манумента зруб калодзежа, куды гітлераўцы кінулі жывымі дзяцей і настаўніцу. Над ім бронз. выява прабітага і абпаленага паветр. змея з імёнамі дзяцей, што загінулі. На месцы кожнай з 22 былых сял. сядзіб Шунеўкі — стылізаваны фундамент з 3-прыступкавым ганкам, на верхняй прыступцы якога кампазіцыя ў форме языкоў полымя з імёнамі б. гаспадароў. Э.А.Петэрсон. ПРАКЛЁНЫ, к л е н і ч ы, к л я т ы, устойлівыя па прынцыпах пабудовы і імправізацыйныя па рэалізацыі (адпаведна выпадку) формулы вербальнай (слоўнай) магіі шкадлівага характару. Адна з праяў архаічнай свядомасці чалавека, яго веры ў магічныя сродкі ўздзеяння на чалавека, жывёлу, аб’екты нежывой прыроды, a найперш y дзейсную сілу слова. Найчасцей выказваюцца ў адказ на рэальнае ці ўяўнае праяўленне агрэсіі, варожасці ў дзеяннях і словах. У іх назіраецца імкненне «адвярнуць» шкадлівае дзеянне на крыніцу яго спараджэння, магічным спосабам адпомсціць за нейкае зло, знішчыць крыўдзіцеля і яго род, дабрабыт і інш.
лізаваць). Цывілізаванасць праяўлялася ў тым, што забаранялася праклінаць дзяцей непрыяцеля, хоць зацятасць спараджала П. на 10 пакаленняў. Матывы П. выкарыстоўваліся ў нар. творчасці, міфалагічных сюжэтах, баладах і інш. творах (у выніку П. моладзец ператвараецца ў явар, нявестка — y рабіну ці каліну, вяселле — y каменне ці ў ваўкалакаў). П. вымаўляліся часта ва ўзбуджаным стане, y парыве гневу, крыўды, жадання адпомсціць. Тады яны складваліся ў доўгія нізкі з пералічэннем усіх нягод непрыяцелю. Мова П. вызначаецда экспрэсіўнасцю, вобразнасцю, рытмічнасцю. У П. заўсёды прысутнічае параўнанне, узважванне шкоды і расплаты за яе. П. грунтуюцца на стараж. звычаёвым праве продкаў. Формаю яны блізкія да зневажальных выслоўяў. Публ.'. Выслоўі / Склад. М.Я.Грынблат. Мн., 1979. Літ.: Н і к і ф a р о ў с к і М Я. Напаўпрыказкі-напаўпрымаўкі / / Зап. аддз. гуманіт. навук. Кн. 4. Пр. катэдры этнаграфіі. Мн., 1928. T. 1, сш. 1; F e d e г о w s k i M. Lad bialoruski. T. 1. Krakow, 1897; P i e t k i e w i c z Cz. Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego. Warszawa, 1938; M o s z ÿ r i s k i K. Kullura ludowa stowian. T. 2: Kultura duchowa. Cz. 1. 2 wyd. Warszawa, 1967. Л.М.Салавей.
ПРАКЛІТЫКА (ад грэч. proklitikos які нахіляецца наперад), слова, якое ў фразе ці словазлучэнні пазбаўлена ўласнага націску і цесна прымыкае да наступнага слова, утвараючы з ім адзінае фанетычнае цэлае. У якасці П. звычайна высту-
Характэрныя рысы — адсутнасць надброўных дуг і адносна слабае развіццё сківіц. Разцы малыя, іклы вялікія. Перамяшчаліся пераважна на чатырох канечнасцях.
Праконсул афрыканскі.
ПРАК0ПАЎ Пётр Яфімавіч (13.9.1909, в. Старая Мілееўка Магілёўскага р-на — 24.6.1980), бел. вучоны ў галіне агульнага земляробства і раслінаводства. Чл.кар. АН Беларусі (1950), д-р с.-г. н. (1960), праф. (1963). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Скончыў БСГА (1931). 3 1946 і з 1953 y Ін-це сацыяліст. сельскай гаспадаркі АН Беларусі, з 1950 y Мін-ве сельскай гаспадаркі Беларусі (з 1961 нач. Упраўлення). 3 1969 y Бел. НДІ земля-
робства (заг. аддзела). Навук. працы па ўкараненні ў с.-г. вытв-сць найб. рацыянальных севазваротаў і эфектыўных прыёмаў апрацоўкі дзярнова-падзолістых глеб, па прадукцыйнасці с.-г. культур. Абагульніў вынікі даследаванняў па скарыстанні ва ўмовах Беларусі прамежкавых культур і занятага папару. Тв.. Правнльные севообороты м рацмональное нспользованве землв. Мн., 1973; Основы севооборотов в северо-западных в западных районах СССР. Л., 1974 (разам з М.Ф.Сціхіным); Рацнональные севообороты — необходнмое условне увелнченвя пронзводства зерна в районах Белорусского Полесья. Мн., 1978 (разам з В.М.Гарошка).
П.Я Пракопаў
ААПракоф’еў.
ПРАКбП’ЕЎ Фёдар, чаканшчык і разьбяр 2-й пал. 17 ст. Прыбыў y Маскву з г. Полацк (Віцебская вобл.) y 1660. 3 1662 «жалаваны» майстар Сярэбранай палаты Маскоўскага Крамля. Сярод твораў: чаканны сярэбраны посуд для царэвічаў Іаана і Пятра Аляксеевічаў, футаралы для пячатак царскіх грамат (усе 1676), чаканныя абклады (1679), сярэбранае і меднае начынне.
ПРАК0ПЧЫК Леанід Цімафеевіч п р а к о ф ’Еў 547 (14.11.1933, Мінск — 7.12.1998), бел. пісьменнік. Скончыў Ціміразеўскую с.-г. пакладзены на музыку. Шэраг вершаў акадэмію (Масква, 1958). Хадзіў матроП. прысвяціў Беларусі, яе прыродзе сам на рыбалавецкім траўлеры, настаў(«Беларусі», «Сябрам», «То ляцелі гунічаў, быў журналістам, працаваў y саўсі...», «Лявоніха», «Ой, ляціце», думы...»), гасе на Піншчыне, на Бел. тэлебачанні, a таксама Я.Купалу, Я.Коласу, П.Броўрэжысёрам мультфільмаў на кінастудыі ку, С.Прытыцкаму. На рус. мову пера«Беларусьфільм». Друкаваўся з 1958. клаў многія творы Я.Купалы, Я.Коласа, Аўтар кніг краязнаўчых нарысаў «Даўпаасобныя М.Багдановіча, З.Бядулі, М.Чагінаўскія вёрсты» (1977), «Ў краі Налірота, П.Броўкі, П.Глебкі, М.Танка, П.Панбоцкай пушчы», «Ёсць y сэрцы запаветчанкі, У.Дубоўкі, М.Лужаніна, А.Вялюны куток» (абедзве 1979), «Адкуль y гіна, Е Лось і інш. Беларусі і яе л-ры вёскі імя» (1981), «Дрэмле памятка дзён» прысвяціў арт. «У нагу з часам», «Веліч (1991). Апісаў многія літ.-гіст. мясціны, слова», «Слова пра веліч талента», «Сэрца звязаныя з жыццём і творчасцю В.Дуні- , народнае», «Рысы вялікага натхнення» і на-Марцінкевіча, Я.Чачота, Ядвігіна Ш., інш. Неаднаразова прыязджаў на БелаЗ.Бядулі і асабліва Я.Купалы. П ’еса русь. На бел. мову яго вершы пераклаП. (з Дз. Кальчанкам) «Князь Навадалі М.Аўрамчьж, Броўка, В.Вітка, градскі» паст. Гродзенскім драм. т-рам y А.Вольскі, Н.Гілевіч, Глебка, С.Грахоў1988 (на яго лібрэта кампазітар А.Банскі, Дубоўка, М.Калачынскі, А.Кулядарэнка напісаў аднайм. оперу, паст. шоў, Лось, Лужанін, П.Пестрак, Ю.Свір1992). Па сцэнарыях П. Бел. тэлебачанка, Я.Семяжон, М.Танк, У.Шахавец і інш. не і «Беларусьфільм» паст. фільмы «На7в.: Собр. соч. T. I— 4. М., 1978— 80; Бел. ваградак, чытаючы Міцкевіча» (1980), пер. — Выбр. вершы. Мн., 1948; Прызнанне ў «Налібоцкія пчаляры» (1982), «Круіз на любві. Мн., 1961; Святло над светам. Мн., 1976. Літ:. М о л д а в с к н й Д.М. Александр кані» (1990), «Напалеон Орда» (1991), Прокофьев. Л., 1975; Апександр Прокофьев: «Беларускія ратушы» (1992). І.У.Саламевіч. Вспомннают друзья. М., 1977; П а н ч а н к а П.
ПРАК0Ф’ЕЎ Аляксандр Андрэевіч (2.12.1900, с. Кабона Волхаўскага р-на Ленінградскай вобл. — 18.9.1971), рускі паэт. Герой Сац. Працы (1970). Засл. дз. культ. Беларусі (1968). Вучыўся ў Пецярбургскай настаўніцкай семінарыі (1913— 17). Друкаваўся з 1919. Першыя зб-кі вершаў — «Поўдзень», «Вуліца Чырвоных Зор» (абодва 1931), «Перамога» (1932). У паэт. зб-ках «Атака», «Гармонік» (абодва 1943) і паэме «Pa ria» (1944, Дзярж. прэмія СССР 1946)
На паэтычным небасхіле. Мн., 1977; Л і я к у м о в і ч Ц . У сугучнасці з купалаўскім словам / / Бел. літ. 1982. Вып. 10.
ПРАК0Ф’ЕЎ Іван Пракоф’евіч (4.2.1758, С.-Пешрбург — 22.2.1828), рускі скульптар. Акад. Пецярбургскай AM (з 1785). Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1764— 79) y Н Жыле і Ф Гардзеева, y 1784— 1828 выкладаў y гэтай акадэміі. Пенсіянер Пецярбургскай AM y Парыжы (1779—84), дзе працаваў пад кіраўніц-
ПРАК0ГГЕЎСК, горад, раённы цэнтр y Кемераўскай вобл., y Расіі. Размешчаны y перацгор’ях Салаірскага кража, на р. Аба. Засн. ў 1918. 250,4 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Адзін з цэнтраў здабычы каксавальнага вугалю ў Кузбасе. Прам-сць: машынабудаўнічая (з-ды: «Электрамашына», шахтавай аўтаматыкі, падшыпнікавы і інш.), хім., лёгкая, харчасмакавая, буд. матэрыялаў. Кузнецкі н.-д.. вугальны ін-т. Тэатр. Краязн. музей. ПРАК0ПІЙ, Пр а к о п і й Ке с а р ый с к і (каля 500, г. Кесарыя, Палесціна — пасля 565), візантыйскі пісьменнік і гісторык. Удзельнічаў y войнах Візантыі з персамі, вандаламі і готамі, дарадчык палкаводца Велісарыя. У афіцыёзных творах «Войны з персамі, вандаламі і готамі» (8 кніг, скончаны ў 553), «Пра пабудовы» (553—555) услаўляў імператара Юстыніяна\ аднак y памфлеце «Патаемная гісторыя» даў вельмі негатыўны вобраз імператара і яго жонкі Феадоры. Працы П.К. — важная крыніца па гісторыі Візантыі і суседніх краін 6 ст. Тв:. Рус. пер. — Война с готамн. М., 1950; Война с персамн; Война с вандаламв; Тайная нсторня. М., 1993. Літ.: У д а л ь ц о в а З.В. Внзантнйская культура. М., 1988. С. 50— 54.
1 Пракоф’еў. Нява і Волхаў. 1801.
услаўленне подзвігу народа ў Вял. Айч. вайну. Аўтар кніг паэзіі «Дарога праз мост» (1933), «Летапіс» (1934), «На абарону закаханых» (1939), «У краі маім» (1948), «У дарозе» (1953), «Прызнанні» (1957), «Яблыня над морам» (1958), «Запрашэнне да падарожжа» (1960, Ленінская прэмія 1961), «Пад сонцам і пад ліўнямі» (1964), «Развітанне з Прымор’ем» (1969), паэм «Сад» (1948), «Юнацтва» (1955), вершаў для дзяцей і інш. Паэзіі П. ўласцівьм грамадз. пафас, глыбокі лірызм, эмацыянальнасць і шчырасць, творчае выкарыстанне фальклору, нар. гумару і жарту, быліннасці і казачнасці. Некат. яго вершы
твам П. Жульена. Раннія творы, якія ствараў пад уплывам ракако, вызначаюцца дынамікай кампазіцыі і вытанчанасцю сілуэтаў («Актэон, якога праследуюць сабакі», 1784, і інш.). Пазней працаваў y рэчышчы класіцызму. Аўтар рэльефаў y будынку Пецярбургскай AM (1785—86), y Паўлаўскім палацы (1785—87), на атыку Казанскага сабора ў Педарбургу («Пакланенне меднаму змію», 1805—06), дэкар. статуй і груп для фантанаў Пецяргофа («Трытоны», 1800), скульптурнай кампазіцыі «Нява і Волхаў» (1801), партрэтаў (А.Ф. і А.Я. Лабзіных, 1802) і інш.
548
ПРАКОФ’ЕЎ
1974; С а в к н н а Н .П . С.С.Прокофьев. М., 1 9 8 2 ;Д а н ь к о Л. С.С.Прокофьев, 1891— 1953. 2 нзд. Л., 1983; Сергей Прокофьев, 1891—1991: Дневннк, пнсьма, беседы, воспомянання. М., 1991. Н.А.Юучанка.
ПРАК0Ф’ЕЎ Сяргей Сяргеевіч (23.4.1891, с. Краснае Краснаармейскага р-на Данецкай вобл., Украіна — 5.3.1953), ра- П РА К бф’ЕЎ Уладзімір Фёдаравіч (н. 16.2.1936, г. Пскоў, Расія), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў Ленінградскае вышэйшае маст,прамысл. вучылішча імя В.І.Мухінай (1964). 3 1964 мастак на Барысаўскім хрусталёвым з-дзе. Працуе ў галіне маст. шкла. Сярод работ сталовы набор «Сталічны» (1965), выставачныя наборы «Агеньчык» (1970), «Каралі» (1972), дэкар. вазы «Мінск» (1968), «Полымя» (1969), «Урадлівасць» (1978), «Вадаспад» (1981), «Перамога» (1982), «Белы колер» (1987),
сійскі кампазітар, піяніст, дырыжор. Нар. арт. Расіі (1947). Чл. нац. акадэміі «Санта-Чэчылія» ў Рыме (1934), Шведскай каралеўскай муз. акадэміі (1947). Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю па кл. кампазіцыі (1909, вучыўся ў A Лядава, М.Рьмскага-Корсакава), дырыжыравання (y М Чарапніна) і фп. (у Г.Есіпавай; абодва 1914). Пачаў выступаць y 1908 як піяніст. 3 1918 жыў і працаваў за мяжой. 3 1936 y Расіі. Творчасць П., трывала звязаная з традыцыямі мінулага, пашырыла межы муз. мастацтва ў галіне мовы, зместу, сродкаў выразнасці, уяўляла сабой наватарскую з’яву сучаснасці. Стварыў значныя творы ва ўсіх муз. жанрах.: вак., сімф., камерна-інстр., пісаў музыку да кінафільмаў і тэатр. пастановак. Яго музыка, гарманічная і жыццесцвярджальная, аб’ядноўвае ў сабе эпас і лірыку, драматызм і гумар, іронію і гратэск, характарыстычнасць і псіхалагізм. Вядучая роля ў ёй належыць оперы і балету, якія вылучаюцца нетрадыцыйнымі сюжэтамі, новымі прынцыпамі і прыёмамі муз. драматургіі і належаць да рэфарматарскіх заваёў (супрацоўнічаў з С.Дзягілевым, У.Меерхольдам, А.Таіравым, С.Эйзенштэйнам). Аўтар 8 опер, y т.л. «Заручыны ў манастыры» (1940), «Вайна і мір» (1943); 7 балетаў, y т.л. «Рамэо і Джульета» (1936), «Золушка» (1944), пастаўленых y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі адпаведна ў 1962, 1985, 1968, 1965; 7 сімфоній (у т.л. «Класічная», 1916— 17, 7-я, 1951—52); араторыі «На варце міру» (1950); кантат «Здравіца» (1939, з выкарыстаннем фалькл. тэкстаў народаў СССР, y т.л. бел.), «Аляксандр Неўскі» (1938); сімф. казкі«Пеця і воўк» (1936) і інш. Адзін з першых кампазітараў сусветнага кіно. Сярод кінафільмаў, да якіх напісаў музыку: «Аляксандр Неўскі», «Іван Грозны», бел. «Паручнік Кіжэ» (1933, рэж. А.Файнцымер) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1946 (тройчы), 1947, 1951. Ленінская прэмія 1957. Літ. тв.: Автобнографня. М., 1973; Детство. 5 нзд. М., 1983. Літ:. Н е с т ь е в Н.В. Жнзнь Сергея Прокофьева. 2 нзд. М., 1973; М а р т ы н о в Н.Н. Сергей Прокофьев: Жнзнь н творчество. М.,
Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праблемах гісторыі філас., грамадскапаліт. думкі, гісторыі рэлігіі і вальнадумства ў Беларусі. Адзін з аўтараў манаграфій «Нарысы гісторыі філасофскай і сацыялагічнай думкі Беларусі (да 1917 г.)» (1973), «3 гісторыі вальнадумства і атэізму ў Беларусі» (1978), «Асвета і педагагічная думка ў Беларусі» (1985). Дзярж. прэмія Беларусі 1984 і інш. Тв:. Пытанні атэізму ў беларускай грамадскай думцы (Другая палавіна XIX і пачатак XX стст ). Мн., 1960; Мелетнй Смотрнцкмй Мн., 1966; Казнмнр Лышннскмй. Мн., 1986 (разам з В.Ф. Шалькевічам); Старообрядчество в Бсларусн Мн., 1992 (разам з Т.П. Кароткай, Г.А.Чуднікавай); Неокульты: «новые релмгян» века. 3 мзд. Мн., 2000 (у сааўт.).
У Пракоф’еў Дэкаратыўныя вазы «Вадаспад». 1981.
«Курган славы» (1995), дэкар блюды «Святочны арнамент» (1988), «Беларусь» (1994) і інш. Тюры вызначаюцца выразнасцю сілуэтаў, вьшатным валоданнем матэрыялу, разнастайнасцю тэхнік выканання. ПРАК0Ш Ы Н Валерый Іванавіч (н. 12.8.1939, г. Ветка Гомельскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1989), праф. (1990). Скончыў БДУ (1961), дзе і працаваў. 3 1974 y аддзеле навукі і навуч. устаноў ЦК КПБ. 3 1990 рэктар Рэсп. міжгаліновага ін-та павышэння кваліфікацыі кіруючых работнікаў. 3 1994 нач. упраўлення Дзярж. к-та па навуцы і тэхналогіях Беларусі. 3 2000 нам. дырэктара Бел. рэсп. фонду фундаментальных даследаванняў. Навук. працы па фіз. матэрыялазнаўстве, паўправадніковым прыладабудаванні. Распрацаваў тэарэт. асновы фізікі гальвана- і тэнзарэзістыўных працэсаў y паўметалах і сплавах на іх аснове. 1« Устройства автомаі нкк м робототехннкн на эффекте Холла. Мн., 1991 (разам з В.Р.Шапялевічам, В.А.Ермаловічам); Основы фононных н электронных процессов в крнсталлах. Гомель. 1999 (разам з В.М.Драко, В.Р.Шапялевічам). М.П.Савік.
ПРАК0Ш ЫНА Кацярына Сяргееўна (н. 10.12.1927, с. Ловаць Хвастовіцкага р-на Калужскай вобд., Расія), бел. філсхаф. Канд. філас. н. (1955). Скончыла БДУ (1950). 3 1955 y Ін-це філасофіі і права
ПРАКРЎСТ, Д а м а с т , Паліпем о н, y старажытнагрэчаскай міфалогіі знакаміты волат-разбойнік, які падсцерагаў падарожнікаў на дарозе паміж Афінамі і Мегарай. П. зрабіў 2 ложкі; на вял. ложак клаў малых ростам падарожнікаў і біў іх молатам, каб расцягнуць да памераў ложка, на малы — высокіх ростам і адпільваў ім тьм ч. цела, якія там не змяшчаліся. П. быў забіты Тэсеем, калі той вызваляў Атыку ад пачвар і злачынцаў. У пераносным сэнсе «пракрустаў ложак» — штучная мерка, якая не адпавядае сутнасці з’явы; гвалтоўныя, недарэчныя абмежаванні. ПРАКСІЦЁЛЬ (Praxiteles; каля 390 да н.э., Афіны — каля 330 да н.э.), старажытнагрэчаскі скульптар. Выступіў наватарам кампазіцыйнай пабуцовы скульптуры — перанёс цэнтр цяжару цела на вонкавую апору. Працаваў пераважна ў мармуры. Зберагліся ў арыгінале група «Гермес з дзіцем Дыянісам» (каля 340 да н.э.), ант. копіі «Афрадыта Кнідская» (каля 350 да н.э.), «Сатыр адпачывае». У творах адлюстроўваў геданічны ідэал Грэцыі перыяду крызісу поліснай сістэмы. Творчасць П. паўплывала на майстроў элінізму, асабліва на александрыйскую школу. ПРАКСІЯЛ0ГІЯ (ад грэч. praksis справа, дзеянне + ..логія), галіна сацыялагічных даследаванняў, якая вывучае методыку раз-
гляду розных дзеянняў або сукупнасці дзеянняў з пункту погляду іх эфектыўнасці. Засн. польскім вучоным Т.Катарбінскім, з’яўляецца адным з метадаў сучасных сацыялагічных даследаванняў. Сутнасць метаду заключаецца ў практычным (і гіст.) даследаванні і характарыстыцы розных прац. навыкаў і прыёмаў, выяўленні іх элементаў і складанні на гэтай аснове розных рэкамендацый практычнага характару. П. займаецца гісторыяй названых катэгорый, a таксама канкрэтнымі даследаваннямі працы калектываў, аналізам форм арг-цыі працы, яе спецыялізацыі, суб’ектыўнымі (радзей аб’ектыўнымі) фактарамі змены арганізацыі, і ступені эфектыўнасці працы. П. вывучае ўзаемадзеянне індывіда і калектыву ў працэсе вытв-сці.
Праксіцель Фрагмент статуі Афрадыты Кнідскай. Каля 350 г. да н.э.
ПРАКТАЛОГІЯ (ад грэч. prôctos задні праход +...логія), раздзел гастраэнтэралогіі і абдамінальнай хірургіі, які вывучае хваробы прамой кішкі (гемарой, практыт і інш.), распрацоўвае метады іх дыягностыкі, лЯчэння і прафілактыкі; больш шырока — хваробы тоўстага кішэчніка (колапракталогія). Многія захворванні прамой кішкі з’яўляюцца лакалізацыяй працэсаў y папярэдніх аддзелах (паліпоз, хвароба Крона, неспецыфічны язвавы каліт), асабліва пры злаякасных захворваннях. На Беларусі ў 1971 адкрыта аддзяленне П. на базе Мінскай абл. клінічнай бальніцы (Бараўляны); з 1978 — Рэсп. цэнтр. Створаны аддзяленні П. ў абл. цэнтрах, рэабілітацыйная служба для хворых на І.М.Грышын. рак прамой кішкі.
пазнання. Асн. віды П. — вытв-сць матэрыяльных даброт і П., накіраваная на сац. пераўтварэнне. Структура П. ўключае патрэбнасць, мэту, матыў, мэтазгодную дзейнасць, прадмет, сродкі і вынік. Разглядаецца ў кантэксце ўзаемаўплываў з тэорыяй. У філасофіі праблема тэорыі і П. становіцца актуальнай з 19 ст. Г.Гегель разглядаў П. як «валявую дзейнасць ідэі». Суб’ектыўныя ідэалісты сцвярджалі другаснасць П. ў адносінах да тэорыі. Вял. ролю ў пазнанні адводзілі П. прыхільнікі марксізму, сцвярджаючы дыялект. адзінства тэорыі і П Прагматысты разглядалі каштоўнасць вучэння толькі па яго практ. выніках. ПРАКТЫТ (ад грэч. prôktos задні праход, прамая кішка), запаленне слізістай абалонкі прамой кішкі. Часцей бывае ў спалучэнні з запаленчымі зменамі інш. аддзелаў кішэчніка (напр., неспецыфічны язвавы каліт). Бывае П. банальнага характару (пастаяннае траўміраванне ў педэрастаў). Трэшчыны і кровазліцці ў слізістай абалонцы кішкі з’яўляюцца варотамі ВІЧ-інфекцыі і развіцця СНІДу. Прыкметы П.: адчуванне пякоты ў вобласці задняга праходу, частьм пазывы на стул, выдзяленні слізі, крыві. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. Гл. таксама Практалогія. І.М.Грышын. ПРАКТЫЧНАЯ АСТРАН0МІЯ, раздзел астраметрыі, які распрацоўвае метады, інструменты і прылады для вызначэння геагр. каардынат, азімутаў напрамкаў і дакладнага часу паводле астр. назіранняў. Падзяляецца на геадэзічную астраномію, мараходную (распрацоўвае спосабы вызначэння па нябесных свяцілах і навігацыйных ШСЗ месцазнаходжання судна ў моры і папраўкі прылад курсапаказвання) і авіяцыйную (вызначае каардынаты лятальнага апарата і' папраўкі компаса ва ўмовах палёту). Вымяральныя прылады П.а.: зеніт-тэлескоп, кварцавы гадзіннік, мерыдыянны круг, пасажны інструмент, секстант, універсальны інструмент, хранограф, хранометр і інш. Па астр. гадзінніках службы часу розных краін вызначаюць час адпаведнага часавага пояса з дакладнасцю да дзесяцітысячнай долі секунды, кругласутачна перадаюць сігналы дакладнага часу. Астр. метады арыенціроўкі (вызначэнне геагр. каардынат і азімутаў напрамкаў) з ’яўляюйца найб. надзейнымі метадамі ў далёкіх плаваннях марскіх караблёў, авіяц. і касм. палётах. Літ:. Б л а ж к о С . Н . Курс практнческой астрономнм. 4 нзд. М., 1979. А.А.Шымбалёў.
ПРАКУЛЁВІЧ Уладзімір Антонавіч (н. 5.4.1949, с. Новасысоеўка Якаўлеўскага р-на Прыморскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне мікрабіялогіі і генетыкі ПРАКТЫКА (ад грэч. prakticos актыў- мікраарганізмаў. Д-р біял. н. (1989), праф. (1995). Скончыў БДУ (1971), з ны, дзейны), матэрыяльная мэтазгодная 1984 працуе ў ім (з 1989 заг. кафедры). дзейнасць людзей, накіраваная на засваенне і пераўтварэнне аб’ектыўнай рэ- Навук. працы па вывучэнні працэсаў чаіснасці; працэс пераходу набытага во- рэкамбінацыі і рэпарацыі ў бактэрый, стварэнні сістэм генет. аналізу і вывупыту ва ўмовы жыцця людзей. Як су- чэнні арганізацыі геномаў фітапатагенкупная дзейнасць чалавецтва ў гіст. раз- ных бактэрый, пабудове кальцавых гевіцці з ’яўляецца асновай грамадства і нет. карт бактэрый, малекулярна-генет.
ПРАКУРАТУРА
549
характарыстыцы плазмід грамстаноўчых бактэрый, распрацоўцы і ўкараненні ў вытворчасць вет. прэпаратаў новага пакалення. Тв:. Генетнческнй контроль УФ-резнстентностн y Erwinia chrysanthemi / / Молекулярные механмзмы генетвческмх процессов. М ., 1991; Генетнческая органнзацмя хромосомы Erwinia chrysanthemi (разам з Ю.К.Фамічовым) / / Успехн современной генетнкн. 1993. Вып. 18.
ПРАКУЛЁВІЧ Уладзімір Міхайлавіч (1887, в. Красналукі Чашніцкага р-на Віцебскай вобл. — 20.8.1938), палітычны дзеяч Беларусі. Скончыў Маскоўскі ун-т (1912). У 1912— 14 працаваў y мінскіх казённай палаце, акр. судзе. 3 пач. 1-й сусв. вайны эвакуіраваны ў Маскву. У 1917—20 на судзейскіх пасадах y Мінску, мяст. Вызна (г.п. Чырвоная Слабада Салігорскага р-на). Адзін з кіраўнікоў Слуцкага паўстання 1920. У 1921 эмігрыраваў y Вільню, чл. прэзідыума Віленскага нац. к-та, чл. замежнага ЦК Бел. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. У 1922 высланы з Вільні, пераехаў y Коўна. Са жн. 1923 дзярж. сакратар урада ,YH на чале з А.1. Цвікевічам, разам з якім пераехаў y Прагу. 3 1926 y Мінску, працаваў y Дзярж. б-цы БССР. 19.7.1930 арыштаваны па справе т.зв. «Саюза вызвалення Беларусі» і на 5 гадоў сасланы ў г. Свярдлоўск. 9.1.1938 зноў арыштаваны і прыгавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны па 1-м прыгаворы ў 1988, па 2-м — y 1989. Тв:. Слуцкое восстанне (ноябрь — декабрь 1920 г.) / / Нёман. 1996. №4. У.М.Міхнюк.
ПРАКУРАТАР (лац. procurator літаральна папячыцель, кіраўнік), y Старажытным Рыме: 1) домакіраўнік; 2) давераная асоба рым. грамадзяніна ў суд. і камерцыйных справах (звычайна з ліку вольнаадпушчанікаў); 3) y эпоху імперыі таксама кіраўнік вял. маёнтка (імператарскага, прыватнага), чыноўнік, які кіраваў невял. правінцыяй, загадваў зборам падаткаў y вял. правінцыі або ўзначальваў фін. ці гасп. ведамства. ПРАКУРАТЎРА (ад лац. procurare клапаціцца), спецыяльны дзярж. орган (сістэма органаў), y кампетэнцыю якога ўваходзіць узбуджэнне крымін. спраў, падтрыманне абвінавачвання, прадстаўніцтва інтарэсаў дзяржавы ў суд. працэсе. У шэрагу краін П. належыць таксама функцыя нагляду за дакладным і аднастайным выкананнем законаў усімі грамадзянамі, арг-цыямі і службовымі асобамі (т.зв. «агульны нагляд»), У адных краінах П. з’яўляецца састаўной ч. суда, y другіх арганізацыйна адцзелена ад яго. У некат. краінах П. ўваходзіць y сістэму мін-ва юстыцыі (ЗША, Францыя, Нідэрланды, Аўстрыя, Японія, Польшча). У Рэспубліцы Беларусь П. з’яўляецца адзінай і цэнтралізаванай сістэмай органаў П., якую ўзначальвае Генеральны пракурор Рэспублікі Беларусь. Г.А.Маслыка.
550
ПРАКУРАТУРА
ПРАКУРАТЎРА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, адзіная цэнтралізаваная сістэма дзярж. органаў, якія ажыццяўляюць пракурорскі нагляд за дакладным і аднастайным выкананнем законаў, дэкрэтаў, указаў і інш. нарматыўных актаў мін-вамі і інш. органамі кіравання мясц. прадстаўнічымі і выканаўчымі органамі, юрыд. і службовымі асобамі, грамадзянамі. Сістэму органаў П.Р.Б. узначальвае Генеральны пракурор Рэспублікі Беларусь, які назначаецца Прэзідэнтам са згоды Савета Рэспублікі. У сістэму ўваходзяць рэсп. пракуратура, якая з’яўляецца цэнтр. апаратам, пракуратуры абласцей і г. Мінска, раёнаў (гарадоў), ваен., транспартныя і інш. спецыялізаваныя пракуратуры. Кампетэнцыя, арганізацыя і парадак дзейнасці органаў пракуратуры вызначаюцца Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, Законам «Аб Пракуратуры Рэспублікі Беларусь» ад 29.1.1993 і інш. заканадаўчымі актамі. Органы П.Р.Б. ажыццяўляюць свае паўнамоцтвы незалежна ад органаў дзярж. улады і кіравання. Пракурорскія работнікі не могуць займацца паліт. дзейнасцю. На Беларусі пракуратура засн. пастановай ЦВК БССР ад 26.6.1922 з адначасовым прыняццем Палажэння аб пракурорскім наглядзе. Напачатку яна існавала на правах аддзела Наркамата юстыцыі і яе ўзначальваў нар. камісар юстыцыі, адказны перад Прэзідыумам ЦВК БССР і падсправаздачны яму. Са снеж. 1922 да 1936 ішоў працэс цэнтралізацыі органаў пракуратуры, ператварэння іх ва ўсесаюзны орган. Канстытуцыя СССР 1936 замацавала новую сістэму органаў пракуратуры, канкрэтызавала задачы і асновы дзейнасці пракурорскага нагляду. Канстытуцыя БССР 1937 аднавіла і ўдакладніла гэтыя палажэнні адносна да Пракуратуры БССР, якая стала састаўной часткай Пракуратуры СССР. 3 распадам СССР (1991) Пракуратура СССР перастала існаваць. Вярх. Савет Рэспублікі Беларусь на базе існуючых на Беларусі органаў пракуратуры ўтварыў іх адзіную сістэму — П.Р.Б. Г.А.Маслыка.
ПРАКУР0Р (франц. procureur ад лац. procurare клапаціцца), службовая асоба органаў пракуратуры, надзеленая паўнамоцтвамі па ажыццяўленні пракурорскага нагляду. Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і Закона «Аб Пракуратуры Рэспублікі Беларусь» ад 29.1.1993 П. y межах сваёй кампетэнцыі прымае ўдзел y суд. разглядзе цывільных і крымін. спраў, спраў аб адм. правапарушэннях y выпадках, калі гэта прадугледжана законам або прызнана неабходным самім П., апратэстоўвае супярэчныя закону або неабгрунтаваныя рашэнні, прыгаворы, вызначэнні і пастановы судоў. Аб’ём і межы паўнамоцтваў П., які ўдзельнічае ў суд. разглядзе спраў, вызначаюцца працэсуальным правам. П. незалежны ў ажыццяўленні сваіх паўнамоцгваў і кіруецйа заканадаўсгвам; аднак ён не можа займацца паліт. дзейнасцю і ў сваёй службовай дзейнасці не павінен быць звязаны рашэннямі паліт. партый і грамадскіх аб’яднанняў, якія дамагаюцца паліт. мэт. Г.А.Маслыка.
ПРАКУР0РСКІ НАГЛЯД, форма праваахоўнай дзейнасці, якая ажыццяўляецца органамі пракуратуры. У Рэспубліцы Беларусь П.н. ажыццяўляецца: за дакладным і аднастайным выкананнем законаў, дэкрэтаў, указаў і інш. нарматыўных актаў мін-вамі і інш. падведамнымі Савету Міністраў органамі, мясц. прадстаўнічымі і выканаўчымі органамі, прадпрыемствамі, арг-цыямі і ўстановамі, грамадскімі аб’яднаннямі, службовымі асобамі і грамадзянамі; за выкананнем законаў пры расследаванні злачынстваў; за адпаведнасцю закону суд. рашэнняў па цывільных і крымін. справах, справах аб адм. правапарушэннях; за выкананнем законаў y месцах папярэдняга зняволення, пры выкананні пакаранняў і інш. мер прымусовага характару, якія назначаюцца судом. У выпадках, прадугледжаных законам, пракуратура праводзіць папярэдняе расследаванне злачынстваў, пракуроры прымаюць удзел y разглядзе спраў судамі, падтрымліваюць дзярж. абвінавачванне. У працэсе ажыццяўлення П.н. пракурор правамоцны апратэстоўваць рашэнні і акты, калі яны супярэчаць закону, прыцягваць правапарушальнікаў да адказнасці, прымаць меры для забеспячэння спагнання матэрыяльных страт, нанесеных парушэннем закона, і г.д. Г.А.Маслыка.
ПРАЛАНГАЦЫЯ ДАГАВ0РА, прадаўжэнне дзеяння дагавора звыш прадугледжанага пры яго заключэнні тэрміну дзеяння. Адбываецца 2 спосабамі: шляхам заключэння спец. пагаднення (пратакола) аб прадаўжэнні дагавора на пэўны тэрмін; шляхам уключэння ў тэкст дагавора ўмовы аб яго прадаўжэнні. Mae месца і аўтаматычная П.д., калі ні адзін з дагаворных бакоў не зробіць заявы пра адмаўленне ад дагавора за пэўны час да сканчэння тэрміну яго дзеяння. ПРАЛЁСКА (Scilla), род кветкавых раслін сям. лілейных. Каля 50 відаў. Пашыраны пераважна ў Еўразіі, Міжземнамор’і і Паўд. Афрыцы. Растуць ў лясах і на субальпійскіх лугах, большасць эфемероіды. На Беларусі ў культуры П. двухлістая (S. bifolia) і сібірская (S. sibirica). Часта П. называюць пералеску. Шматгадовыя травяністыя цыбульныя расліны выш. 10— 30 см. Сцябло бязлістае. Лісце шырокалінейнае, прыкаранёвае. Кветкі ў рыхлай гронцы або адзіночныя, сінія, белыя, блакітныя, ружовыя, пурпуровыя. Плод — каробачка. Дэкар., ранневеснавыя расліны.
ПРАЛАКТЫН, п р а л а к ц і н [ад лац. pro для + lac (lactis) малако], л а к т а г е н н ы г а р м о н , гармон пазваночных жывёл і чалавека, які выпрацоўваецца клеткамі пярэдняй ч. адэнагіпофіза. Паводле хім. прыроды — бялок, мае 198 амінакіслотных астаткаў, структурна блізкі да гармону росту і плацэнтарнага лактагеннага гармону. У млекакормячых жывёл стымулюе развіццё малочных залоз, лактацыю, рост унутр. органаў, праяўленне мацярынскага інстынкту; y пацукоў і мышэй уплывае на функцыянаванне жоўтага цела яечнікаў (адсюль больш ранняя назва П. — лютэатропны гармон). У птушак рэгулюе сакрэдыю малачка клеткамі валляка, стымулюе абмен тлушчу, рост пер’я, унутр. органаў, выседжванне яец, выкормліванне патомства. У ніжэйшых пазваночных П. кантралюе осмарэгуляцьпо, водна-салявы абмен, пігментацыю скуры, міграцыю ў перыяд размнажэння. Сакрэцыя П. рэгулюецца гіпаталамічнымі рылізінг-гармонамі, эстрагенамі і інш. С.С.Ермакова. ПРАЛАМІНЫ, глабулярныя бялкі, што знаходзяцца ў зерні злакаў. Асн. маса клейкавіны зерня пшаніцы, разам з глутэлінамі ўтвараюць запасныя бялкі эндасперму насення. З’яўляюцца комплексам бялкоў з блізкімі ўласцівасцямі. Маюць глутамінавую к-ту, пралін і нязначную колькасць незаменных амінакіслот (з чым звязана біял. непаўнацэннасць запасных бялкоў збожжавых культур). Асн. П. — гліядын эндасперму зерня пшаніцы і жыта, гардэін ячменю, зеін кукурузы, кафірын copra і авенін аўса. Важны бялковы харч. кампанент хлебных злакаў.
Пралеска: I — двухлістая; 2 — асенняя.
«ПРАЛЁСКА», навукова-метадычны ілюстраваны часопіс па дашкольным выхаванні. Выдаецца з 1991 y Мінску на бел. мове штомесячна. Разлічаны на работнікаў адукацыйных дашкольных устаноў, бацькоў. Прапагандуе навук. распрацоўкі сучасных пед. і метадычных тэхналогій, асвятляе практычную дзейнасць дашкольных устаноў, пытанні падрыхтоўкі кадраў для іх, сямейнага выхавання, y т.л. з вопыту замежных краін. Друкуе артыкулы вучоных, творы
бел. пісьменнікаў, рэцэнзіі, матэрыялы па фальклоры, з пед. спадчыны і інш.
вецце або адзіночныя. Плод — каробачка. Усе віды ядавітыя.
«ПРАЛЁСКІ», ілюстраваны часопіс для дзяцей y Зах. Беларусі. Выдаваўся ў ліст. 1934—жн. 1939 y Вільні на бел. мове штомесячна. Друкаваўся лацінкай і кірыліцай. Першы рэдактар 3 Верас, выдавец С.Глякоўскі. Меў на мэце пашырыць асвету на роднай мове, садзейнічаць росту паліт. свядомасці маладога пакалення, маральна-этычнаму яго выхаванню. Асвятляў падзеі грамадска-паліт. жыцця ў Зах. Беларусі, пытанні айч. гісторыі. Друкаваў маст. творы Ф.Багушэвіча, А.Гурыновіча, Ядвігіна Ш., Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, А.Гаруна, З.Бядулі, М.Чарота, зах.-бел. літаратараў М.Машары, М.Васілька, А.Мілюця, Я.Пачопкі, З.Верас, І.Ялаўца, пераклады з А.Пушкіна, М.Канапніцкай, бел. фальклор (казкі, паданні, загадкі, калыханкі, жарты). Выйшла 29 нумароў. А.С.Ліс.
ПРАЛЕТАРСК, вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., на правым беразе р. Обаль. Цэнтр саўгаса. За 31 км на ПнЗ ад горада і 34 км ад чыг. ст. Гарадок, 68 км ад Віцебска. 376 ж., 57 двароў (2000). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
nPAJIÉCHIK (Mercurialis), род кветкавых раслін сям. малачаевых. 8 відаў. Пашыраны ва ўмераным і субтрапіч-
ПРАЛЕТАр ЫІ (лац. proletarii ад proles патомства, г. зн. немаёмны, які мае толькі патомства) а н т ы ч н ы я , y Старажытным Рыме паводле рэформы цара Сервія Тулія — найніжэйшы немаёмны слой грамадзян, якія не ўваходзілі ў склад 5 класаў (ці разрадаў) рым. абшчыны; выстаўлялі ў нар. апалчэнне адну цэнтурыю і мелі адзін голас (з 193) y каміцыях (нар. сход). 3 1 ст. П. — дэкласаваныя слаі грамадства, якія жылі за кошт падачак дзяржавы і багацеяў.
ПРАЛЕТАРСКАЕ, вёска ў Касцюковіцкім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Касцюковічы—Клімавічы. Да 1917 наз. Царковішча. Цэнтр сельсавета і кадгаса. За 10 км на Пн ад г. Касцюковічы, 150 км ад Магілёва, 7 км ад чыг. ст. Камунары. 365 ж., 130 двароў (2000). Сярэдняя школа, б-ка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. «ПРАЛЕТАРСКАЯ СЯЛЙНСКАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ЛГГАРАТЎРНАЯ СУП0ЛКА», гл. «Пробліск».
ПРАЛЕТАРЫЙТ, гл. ў арт. Рабочы клас.
Пралеснік ш м а тгад о в ы .
ным паясах Еўразіі і Паўн. Афрыкі. На Беларусі 1 від — П. шматгадовы (М.perennis), нар. назвы сіневароць, сінярод. Трапляецца ў шыракалістых і мяшаных лясах, хмызняках. Аана- і шматгадовыя травы без млечнага соку. Лісце супраціўнае, цэласнае. Кветкі аднаполыя (расліны двухдомныя), дробныя, зеленаватыя, беспялёсткавыя, сабраныя ў сук-
«п р а л е г а р ы А т », назва 3 польскіх рэв. сацыяліст. арг-цый y 1880—90-я г. — пач. 20 ст. 1) «П.» В я л і к і , П е р ш ы — першая паліт. партыя польскіх рабочых (1882—86). Засн. Л. Варынскім y Варшаве. Гурткі існавалі ў Каралеўстве Польскім, Пецярбургу, Маскве, Кіеве, Вільні, Віцебску, Пінску і інш. Праграма: марксісцкі аналіз капіталіст. ладу, барацьба за сацыялізм рэв. сродкамі. Тактыка: прапаганда сярод рабочых, арг-цыя забастовак, эканам. і паліт. тэрор. Узначальваўся ЦК (у 1884—85 ім кіравала ўраджэнка Беларусі М.У.Багушэвіч). Друкаваныя органы: газ. «Prolétariat» («Пралетарыят»), час. «Walka klas» («Барацьба класаў»), Сувязі з групай «Вызваленне працы» і Благоева групай, саюз з «Народнай воляй» (1884). У 1884—86 партыя разгромлена паліцыяй, 5 чал. пакараны смерцю, многія зняволены. 2) «П.» М а л ы , Д р у г і — сацыяліст.-рэв. паргыя (1888—93), паслядоўніца «П.» Вялікага. Засн. Л.Кульчыцкім і М.Каспшакам. Прапаганда сярод рабочых, індывід. тэрор [у т.л. замах на варшаўскага ген.-губернатара І.У. Гурка (гл. Гуркі) y жн. 1892]. У сак. 1893 «П » уліўся ў Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага і Літвы, ч. чяенаў далучылася да Польскай сацыялістычнай партыі (ППС). 3) «П » Т р э ц і, Польская сацыяліст. партыя — «П.» (1900—09). Створаны групай левых на чале з Кульчыцкім, якая выйшла з ППС. Выступаў
п р а л ів ы
551
за аўтаномію Каралеўства Польскага і дэмакр. рэспубліку для ўсёй Pack, гал. мэтай лічыў сацыяліст. рэвалюцыю і дыктатуру пралетарыяту. Тактыка: прапаганда, арганізацыя забастовак, індывід. тэрор. У 1909 спыніў існаванне. Літ:. B a u m g a r t e n L. Dzieje Wielkiego Proletariam. Warszawa, 1966.
ПРАЛЕТКЎЛЬТ, п р а л е т а р с к а я к у л ь т у р а , масавая культурна-асветная і літ.-маст. арг-цыя ў 1917—32. Створана ў Петраградзе. У 1920 аб’ядноўваў каля 400 тыс. чал., y т.л. амаль 80 тыс. удзельнікаў літ. гурткоў і маст. студыі y розных гарадах Pack. Сярод тэарэтыкаў П.АБагданаў, Ф.Калінін, П.Кержанцаў, П.Лебедзеў-Палянскі, В.Плятнёў; y працы П. прымалі ўдзел паэты М.Герасімаў, В.Казін, У. Кірылаў і інш., рэж. Р.Аляксандраў, І.Пыр’еў, В.Смышляеў, С.Эйзенштэйн, акцёры Э.Гарын, М.Штраўх і інш. П. імкнуўся стварыць шляхам развіцця самадзейнасці класавую пралет. культуру, якую могуць стварыць толькі рабочыя ў маст. студыях і клубах на аснове «арганізацыі калектыўнага вопыту», што набываецца ў індустр. грамадстве. Для П. характэрны ігнараванне літ.-маст. традыцый, пераацэнка ролі самадзейнасці ў процівагу прафесіяналізму, арыентацыя на аўтаномнасць і незалежнасць ад дзяржавы. Выдаваў 20 часопісаў, y т.л. «Горн» (1918—23), «Пролетарская культура» (1918—21) y Маскве, «Грядувдее» (1918—21) y Петраградзе. Ствараў агітац.-масавыя творы, y якіх апяваў сусв. рэвалюцыю, прапет. калектывізм, фабрычна-заводскую працу, імкнуўся выявідь не асабістыя, a пераважна калектыўныя класавыя пачуцці пралетарыяту. На Беларусі П. створаны ў 1917— 18. У 1919—20 меў свае губернскія (Віцебскі, Гомельскі, Мінскі П.) і гар. (Аршанскі, Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі, Магілёўскі, Полацкі, Слуцкі П.) арг-цыі, час. «Йскусство» (1921) y Віцебску і «Коммуннстнческое просве шенне» (1920—21) y Гомелі, гар. і сельскія тэатр. гургкі і нар. універсітэты. Дзейнасць П. паўплывала на асобных пісьменнікаў і публіцыстаў «Маладняка», «Беларускай літаратурна-мастацкай камуны», Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў і інш. Літ:. К о н а н У . М . Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 гг.). Мн., 1968.
У.М.Конан.
ПРАЛІВЫ М ІЖ НАР0ДНЫЯ, прыродныя марскія шляхі, якія злучаюць асобныя моры ці акіяны і выкарыстоуваюцца для міжнар. суднаходства. Паводле міжнар. звычаяў, практыкі і пагадненняў дзяржаў для такіх праліваў гістарычна ўстаноўлены прынцып свабоды праходу суднаў і пралёту самалётаў усіх краін. Паводле Канвенцыі ААН па марскім праве 1982, y пралівах, дзе існуе міжнар. суднаходства, усе судны і лятальныя апараты карыстаюцца пра-
552
п р а л іў
вам свабоднага транзітнага праходу, і ім не павінны чыніцца перашкоды. Існуюць пралівы, якія вядуць y закрытыя моры і па сваім геагр. становішчы не служаць мэтам транзіту. Да іх адносяцца Балтыйскія і Чарнаморскія пралівы. Іх прававы рэжым рэгулюецца спец. міжнар. пагадненнямі і міжнар. звычаямі. ПРАЛІЎ, адносна вузкая водная прастора, якая раздзяляе якія-небудзь участкі сушы і злучае сумежныя водныя басейны або іх часткі. Звычайна П. мае свой асобны гідралагічны рэжым, які залежыць ад рэжыму злучаных ім вадаёмаў або частак вадаёмаў, даўжыні, шырыні і глыбіні П. Макс. памеры: даўж. 1760 км (Мазамбікскі П. паміж Афрыкай і в-вам Мадагаскар), шыр. да 1120 км (П. Дрэйка, паміж архіпелагам Вогненная Зямля і Паўд. Шэтландскімі а-вамі, злучае Атл. ак. з Ціхім). ПРАЛІФЕРАЦЫЯ (ад лац. proles атожылак, патомства + fero нясу), павелічэнне колькасці клетак (або геномаў пры поліплаідыі) шляхам непрамога дзялення, мітозу. Вядзе да росту тканкі, y адрозненне ад інш. спосабу павелічэння яе масы (напр., з прычыны ацёку). Інтэнсіўнасць П. рэгулюецца стымулятарамі і інгібітарамі, якія выпрацоўваюцца ўнутры рэагуючых клетак і воддаль ад іх (напр., гармоны). У раннім эмбрыягенезе П. адбываецца бесперапынна. Па меры дыферэнцыроўкі перыяды паміж дзяленнямі павялічваюцца. Некат. дыферэнцыраваныя клеткі, напр., нервовыя, не здольныя да П. У раслін П. наз. праліфікацыяй. ПРАЛІФІКАЦЫЯ (ад лац. proles атожылак, патомства + facio раблю), прарастанне якога-н. органа расліны з другога органа, які скончыў свой рост і развіццё (напр., прарастанне вегетатыўнага парастка з лісцем з кветкі, або новай кветкі з існуючай). Адбываецца ў пэўных умовах з прычыны падоўжання восі кветаложа або плода за кошт росту і дыферэкцыяцыі нявыкарыстанай ч. верхавінкавай мерыстэмы (напр., пры прышчэпліванні чаранка з кветкавымі пупышкамі яблыні ці чарэшні на моцны прышчэп). П. характэрная для ананаса, ружы, суніц; адзначана таксама ў жан. шышак сагоўнікаў, шышак хвойных. У агульнабіял. сэнсе—тое, што праліферацыя. ПРАЛ0БНА, возера на мяжы Расонскага р-на Віцебскай вобл. і Пскоўскай вобл. (Расія), y бас. р. Дрыса, за 37 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 0,87 км2, даўж. 1,97 км, найб. шыр. 610 м, даўж. берагавой лініі 4,93 км. Пл. вадазбору 13,4 км2. Катлавіна складаецца з 2 плёсаў. На Пн злучана пратокай з р. Дрыса. ПРАЛ0Г (грэч. prologos ад pro перад + + логас), уступ, які папярэднічае асноўнай частцы эпічнага, ліра-эпічнага або драматычнага твора. П. знаёміпь чытача
з героямі, y ім аўтар паведамляе гісторыю ўзнікнення твора, яго задумы. Найчасцей П. псіхалагічна і эмацыянальна падрыхтоўвае чытача ці гледача да ўспрымання карцін жыцця, падзей, адлюстраваных y творы (напр., П. паэмы «Медны коннік» А.Пушкіна, «Слова двух сведак» y рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» У.Караткевіча). У П. апавяданне можа весціся ад імя аўтара або персанажа. Тэрмін «П.» можа і не прыгадвацца ў творы, але пэўная яго частка па сваім значэнні з’яўляецца П. (напр., 1-я частка ў паэме Я.Купапы «Курган», y якой апісваецца старадаўні курган). Бывае не ў кожным маст. творы. У адрозненне ад прадмовы П. — заўсёды мастацкі. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу. «ПРАЛ0М», палітычны і літаратурны часопіс Віленскага акр. к-та КСМЗБ. Выдаваўся нелегальна ў студз. — лют. 1932 y Вільні на бел. мове. Часопіс рэдагавалі і рыхтавалі да выдання М.Танк і Я.Гарох. Асвятляў паліт. і сац.-эканам. становішча ў Зах. Беларусі, заклікаў працоўных да рэв. і нац.-вызв. барацьбы, змагання ў абарону Т-ва бел. школы, за школу на роднай мове, адкрыццё бібліятэк-чытальняў, нар. дамоў, курсаў для непісьменных. Апублікаваў публіцыстычныя артыкулы А.Цвіка, Л.Родзевіча (пад псеўд. Змагар), вершы і апавяданне М.Танка (пад псеўд. А.Граніт), верш Я.Гароха і інш. Выйшлі 2 нумары. 3 сак. 1932 выдаваўся легальны «Maeo nie для ўсіх». П.І.Зяаінскі. ПРАЛ0МНІК (Androsace), род кветкавых раслін сям. першакветных. Каля 100 відаў. Пашыраны пераважна ў Еўразіі. На Беларусі П. ніткападобны (A.filiformis) і паўночны (A.septentrionalis). Трапляюцца каля лясных дарог, на чыг. насыпах, сухіх адхонах. Адна- або шматгадовыя травы, часам паўкусты, утвараюць шчыльныя дзярніны ці падушкі, часта ксерафіты. Лісце яйцападобнае або лінейнае, y разетцы. Кветкі дробныя, y парасонападобных суквеццях, рэдка адзіночныя. Плод — каробачка. Лек. і дэкар. расліны.
ПРАЛЬНАЯ МАШЫНА, машына для мех. мыцця, паласкання і адціскання бялізны. Бываюць без адціскання (малагабарытньм пераносныя), з ручным валковым адцісканнем, паўаўгам. двухбгікавыя з дыскавым актыватарам раствору і цэнтрыфугай для адціскання або аднабіікавыя барабаннага тыпу, аўтаматычныя з праграмным кіраваннем (звычайна аднабакавыя барабаннага тыпу). Перамешванне бялізны і актывацыя раствору, неабходная для яго інтэнсіўнай цыркуляцыі, ажыццяўляецца звычайна вярчальным лопасцевым дыскам (актыватарам) ці барабанам. Актыватар манціруецца ў дно ці ў сценку бака, прыводзіцца ў рух электрарухавіком, што ўключаецца таймерам. У машынах барабаннага тыпу бялізна мыецца ў перфарыраваным барабане. які рэверсіўна круціцца ў пральным баку, запоўненым мыйным растворам. Загрузка бытавых П.м. да 5 кг, камунальных — да 200 кг сухой бялізны.
ПРАЛЬНІКІ, вёска ў Валожынскім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Івянец — Ракаў. Цэнтр сельсавета. За 38 км на ПдУ ад г. Валожын, 47 км ад Мінска, 32 км ад чыг. ст. Беларусь. 240 ж., 93 двары (2000). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну: Помнік архітэктуры — капліца-пахавальня (2-я пал. 19 ст.). ПРАЛІ0ВІЙ (ад лац. proluo выношу цячэннем), комплекс рыхлых адкладаў часовых водных патокаў. Тэрмін прапанаваў рус. геолаг А.П.Паўлаў y 1914. Утвараецца каля падножжа гор, a таксама ў конусах вынасу далін і яроў. Складаецца з вял. абломкаў і валуноў горных парод, галькі, жвіру і інш., якія зменьваюцца да перыферыі дробназярністымі пяскамі, супескамі, лёсападобнымі суглінкамі і глінамі. Злучаныя конусы вынасу ўтвараюць пралювіяльныя шлейфы. На Беларусі П. трапляецца ў межах узгорыста-градавага (Беларуская града) і ярыстага рэльефу. ПРАМАВУГ0ЛБНІК, чатырохвугольнік, y якім усе вуглы прамыя; асобны від паралелаграма.
ПРАМАВУГ0ЛЫШ ТРОХВУГбЛЬНІК, від трохвугольніка, y якога адзін вугал прамы. Стораны, што ўтвараюць гэты вугал, наз. к а т э т а м і . а старана, што знаходзіцца супраць прамога вугла, — г і п а т э н у з а й . Для П.т. выконваецца Піфагора тэарэма. A
Даўж. ад некалькіх міліметраў да 10 см. Цела прадаўгаватае, сціснутае з бакоў, зеленаватае, жаўтаватае, шараватае. Ротавыя органы грызучыя. Заднія ногі скакальныя. Пярэднія крылы скурыстыя, заднія перапончатыя, y шэрагу відаў кароткія або рэдукаваныя. Брушка 10-членікавае з нячленістымі прьшаткамі — цэркамі, y самак з яйцакладам. У некат. відаў ёсць органы слыху і гукавы апарат. Большасць расліннаедныя, ёсць драпежнікі і ўсёедныя. Развіццё з няпоўным ператварэннем Для П. характэрна фазавая зменлівасць — попімарфізм. I пакаленне за год. Літ III a р о в А.Г. Фнлогення ортоптерондных насекомых. М., 1968; С т a н е к В.Я. Нллюстрнрованная энцнклопедмя насекомых: Пер. с чеш. Прага, 1977; П о д г о р н а я Л Н . Прямокрылые насекомые семейства Tetrigidae (Orthoptera) фауны СССР. Л., 1983. Т.П.Смірнова.
ПРАМАТ0ЧНЫ ГІДРААГРЭГАТ, гарызантальны восевы гідраагрэгат, y якім ротар гідрагенератара ўстаноўлены на вобадзе рабочага кола восевай прапелернай гідраўлічнай турбіны Выкарыстоўваецца на прыліўных гідраэлектрычных станцыях. Прамавугольны трохвугольнік: ОВ i АВ — катэты; ОА — гіпатэнуза; ZOBA = 90°.
ПРАМАВУГбЛЬНЫЯ КААРДЫНАТЫ, гл. ў арт. Дэкартава сістэма каардынат. ПРАМАКРЫЛЫЯ, прастакрыл ы я (Orthoptera, або Saltatoria), атрад насякомых. Вядомы з верхняга карбону (каля 270 млн. г. назад). 2 падатр.: д а ў г a в y с ы я (Ensifera, або Dolichocera) з падсям. конікавых, цвыркуновых, цвыркунападобных, эдысхідавых і к а р а т к a в y с ы я (Caelifera, або Brachycera) з падсям. саранчовых, бестымпанальных, пухірчатых, трыперставых, тэтрыгідавых. Каля 20 тыс. відаў. Пашыраны амаль усюды, пераважна ў тропіках і субтропіках. Жывуць y траве, на кустах і дрэвах, некат. ў глебе і на яе паверхні. На Беларусі каля 70 відаў з надсям. конікавых, саранчовых, тэтрыгідавых і цвыркуновых. Некат. П. — шкоднікі с.-г. культур.
ПРАМАТ0ЧНЫ КАЦЁЛ, тып паравога катла, y якім нагрэў і выпарэнне вады, a таксама перагрэў пары, ажыццяўляецца за адзін праход асяроддзя па змеевіках, што знаходзяцца ў топцы (вада падаецца ў кацёл помпай). У адрозненне ад катлоў са шматразовай цыркуляцыяй y П.к. атрымліваюць пару звышкрытычнага ціску (больш за 22,1 МПа). ПРАМАЯ Л'ІНІЯ, адно з першасных паняццяў геаметрыі. Уласцівасці П.л. апісваюцца аксіёмамі: праз 2 пункты праходзіць толькі 1 прамая; П.л. мае толькі адно вымярэнне (даўжыню); П.л. можна неабмежавана прадоўжыць y абодва бакі; П.л. — найкарацейшая з ліній, якія злучаюць 2 пункты. Уяўленне аб прамой дае нацягнутая нітка ці прамень святла. п р а м Ая
MÔBA, спосаб перадачы чужога выказвання, пры якім захоўваюцца ўсе яго лексічныя, граматычныя, стылістычныя і інтанацыйныя асаблівасці. Складаецца са слоў апавядальніка (аўтара) і чужога выказвання, якое пе-
1 — кабылка траскучая (а — самец, б — самка); 2 — акрыда; 3 — цвыркун — кабылка стракатая; 5 — кабылка бяскрылая; ‘ -------------
іл ы я :
ПРАМЕЖКАВЫЯ
553
радаецца апавядальнікам ад імя пэўнага персанажа. Абедзве гэтыя часткі на пісьме выдзяляюцца графічна, y маўленні — інтанацыйна. Структурна-аргаганізац. цэнтр П.м. — пераважна дзеясловы і дзеепрыслоўі са значэннем маўлення і думкі або іх эквіваленты (назоўнікі і словазлучэнні з той жа семантыкай), якія знаходзяцца ў мове аўтара. Да іх бяззлучнікавым спосабам (інтанацыйна) далучаецца чужая мова. Аўтарскія словы займаюць свабоднае месца: могуць стаяйь перад чужой мовай, за ёю або ў сярэдзіне яе (Яна сказала: «Я абавязкова заўтра да вас прыеду»; — «Я абавязкова заўтра да вас прыеду», — сказала яна; «Я абавязкова, — сказала яна, — заўтра да вас прыеду»), П.м. можна ўзнаўляць і выказванні самога аўтара. Для яе характэрна экспрэсіўнасць. Асн. сфера ўжывання — гутарковая мова. Літ:. Граматыка беларускай мовы. Т. 2. Сінтаксіс. Мн., 1966; Я ў н е в і ч М .С., С ц я ц к о П У. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы. 2 выд. Мн , 1980; Беларуская граматыка. 4.2. Сінтаксіс. Мн., 1986. ІЛ.Крамко.
ПРАМЁЖКАВЫ МОЗГ, аддзел галаўнога мозга пазваночных. Складаецца са шматлікіх узаемазвязаных ядраў. Знізу і ззаду П.м. мяжуе з сярэднім мозгам. Размешчаны непасрэдна пад карой вял. паўшар’яў і функцыянуе пад яе кантролем. У складзе П.м. вылучаюць таламус, гіпаталамус, субгаламус, эпіталамус, метаталамус. Удзельнічае ў ажыццяўленні вегетатыўных функцый, сну, памяці, інстынктыўных паводзін, псіхічных рэакцый. Са структурамі П.м. звязана ўспрыманне болю, рэгуляцыя залоз унутр. сакрэцыі, падтрыманне гамеастаза. Іл. гл. да арт. Галаўны мозг. ПРАМЁЖКАВЫЯ ВЕКТАРНЫЯ БА30Н Ы , цяжкія нестабільныя элементарныя часціцы са спінам 1, якія разам з фатонам забяспечваюць электраслабае ўзаемадзеянне. Існаванне П.в.б. прадказана тэарэтычна да іх адкрыцця ў 1983 (Жэнева, Швейцарыя) на падставе тлумачэння Сііабага ўзаемадзеяння, як выніку «прамежкавага» абмену гэтымі часціцамі. Да П.в.б. адносяцца 2 зараджаныя часціцы W' i W (маса спакою прыкладна 80,4 ГэВ) I нейтральная часціца Z0 (маса спакою 91,2 ГэВ). W* i W суадносяцца як часціца і антычасціца, маюць час жыцця т =3,1 10'22с, Z0 не мае антычасціцы, т =2,6 ІО"22с. Атрымліваюцца ў выніку сутыкненняў паскораных пратонаў з пратонамі або антыпратонамі, a таксама электронаў з пратонамі ці пазітронамі метадам сустрэчных пучкоў (гл. Паскаральнік з сустрэчнымі пучкамі). У 68% выпадкаў W: распадаюцца на адпаведныя кваркі і антыкваркі і ў 32% — на лептоны е*, ц , т* і адпаведныя нейтрына (антынейтрына), Z° y 70% выпадкаў — на пары кварк-антыкварк і ў 30% — на лептон-антылептонныя пары е е', р +р ', t + т ' і адпаведныя нейтрына і антынейтрына. Літ.: О к y н ь Л. Б. Легггоны н кваркм. 2 нзц. М., 1990. І.С.Сайункевіч.
якой распаўсюджваецца энергія 554 _________ ПРАМЕЖКАВЫЯ доўж выпрамянення, вылучаная ў пэўным ПРАМЁЖКАВЫЯ ГАСПАДАРЫ п а р a з і т a ў, арганізмы, y якіх паразіт жыве ў лічынкавым стане, размнажаецца бясполым шляхам ці партэнагенетычна; абавязковае звяно ў цыкле развіцця многіх паразітаў. У адрозненне ад П.г. дэфінітыўнымі гаспадарамі з’яўляюцца арганізмы, y якіх паразіт дасягае палавой спеласці і размнажаецца палавым шляхам. П.г. насяляюць агульны з дэфінітыўнымі гаспадарамі біятоп ці маюць з імі харч. сувязі. П.г. могуць быць малюскі, чэрві, ракападобныя, кляшчы, насякомыя, рыбы, земнаводныя, паўзуны, млекакормячыя і чалавек. К о ж н а я гр у п а П .г. с п е ц ы ф іч н а я д л я п эў н ы х груп п ар азітаў . Н а п р ., м а л ю с к і — д л я с м а к т у н о ў ; р а к а п а д о б н ы я — д л я сту ж а ч н ы х чарвей , скрэб н яў; м л екакорм ячы я ж ы вёлы — д л я с т у ж а ч н ы х ч а р в е й (м ы ш а п а д о б н ы я гры зун ы — д л я а л ьв еак о к а; авечкі, к о зы , с в ін н і — д д я э х ін а к о к а , б у й н . p a r. ж ы в ё л а — д л я б ы ч ы н а га ц э п е н я ). Ч а л а в е к — П .г. д л я э х ін а к о к а , п л а зм о д ы я ў .
П РАМЁЖКАВЫЯ КУЛЬТУРЫ, с.-г. расліны, якія высяваюцца і даюць ураджай y прамежак часу, свабодны ад вырошчвання асн. культуры. Павялічваюць прадукцыйнасць угоддзяў y некалькі разоў, дазваляюць найб. поўна выкарыстоўваць сонечную энергію, вільгаць, пажыўныя рэчывы глебы, абараняць глебу ад эрозіі. Уводзяць П.к. ў раёнах дастатковага ўвільгатнення. Т ы п ы П .к .: п а ж н і ў н ы я — в ы с я в а ю ц ь п ас л я ў б о р к і а с н . ку л ь т у р ы (п а р ж ы ш ч ы ); п а ў к о с н ы я — в ы с я в а ю ц ь п ас л я с к о ш вання карм авы х ку л ы у р ; п а д с я ў н ы я — падсяваю ц ь пад асн. культуру, з і м у ю ч ы я — н а р о ш ч в а ю ц ь зя л ё н у ю м асу ў в о с е н ь і р а н н я й вясной; р а н н і я я р а в ы я — вы сяваю ц ь р ан н яй вясной д а сяўбы асн . культуры (н а п р ., р а д ы с к а , с ал а т а, ш п ін а т ).
ПРАМЁНЬ, паняцце гесіметрычнай оптыкі (светлавы) і геаметрычнай акустыкі (гукавы), што абазначае лінію, уз-
напрамку кропкавай крыніцай святла ці гуку. Тэрмін «П.» выкарыстоўваецца таксама для абазначэння вузкага пучка часціц (напр., электронны П.). П y м а т э м а т ы ц ы — тое, што замкнутая паўпрамая. «ПРАМЁНЬ», мастацкае аб’яднанне ў Мінску ў 1929—32. Засн. чл. прафсаюза работнікаў мастацтва, асветы і друку. Выступала з праграмай маст. афармлення прадметаў побыту. У «П.» уваходзілі К.Ахола-Вало, П. Гуткоўскі, А.Марыкс, Ф.Выхадцаў, Ф.Гальмаджаян, В.Каўрыгіна, Ф.Пачкаеў, І.Разанаў і інш. У 1929 «П.» удзельнічаў y 3-й Усебел. маст. выстаўцы ў Мінску. ПРАМЕРЫСТ^МА (ад грэч. pro перад, раней, замест + мерыстэма), першасная найменш дыферэнцыраваная ўтваральная тканка раслін. Закладваецца ў зародку семені.
ПРАМЕТФЙ, y старажытнагрэчаскай міфалогіі тытан (гл. Тытаны), багаборца, абаронца людзей ад дэспатызму багоў. Паводле міфаў, стварыў з зямлі і вады людзей, навучыў іх будаваць жыллё, вадзіць караблі, таксама астраноміі, медыцыне, пісьму. Выкраў з Алімпа і прынёс людзям агонь, за што разалаваны Зеўс загадаў прыкаваць П. да скалы на Каўказе. Кожны дзень на працягу тысячагоддзяў да П. прылятаў арол і дзёўб яго печань, якая за ноч адрастала. Стогны П. чулі арганаўты ў час свайго падарожжа. Нарэшце з дазволу Зеўса Геракл забіў арла і вызваліў П. У стараж. Афінах культ П. шанавалі адначасова з культамі Гефеста і Афіны. Існавала свята ў гонар П. — праметэі — бег з факеламі. Вобраз П. — адзін з найб. значных y сусв. л-ры (П.Кальдэрон, Эсхіл, І.В.Гётэ, П.Б.Шэлі, Дж.Байран, Ф.Кафка і інш.), яму прысвечаны творы выяўл. мастацтва (Л.Карачы, П.П.Рубенс, Я.Іорданс і інш.) і музыкі (Л.Бетховен, А.М.Скрабін і інш ).
ПРАМЕТАФАЗА, пачатковы перыяд адной са стадый дзялення клеткі, тое, што метакінез. ПРАМЁТЫЙ (лац. Prometium), Pm, штучны радыеактыўны хім. элемент III гр. перыяд. сістэмы, ат. н. 61, ат. м. 144, 9128, адносіцца да лантаноідаў. Вядома 14 ізатопаў з масавымі лікамі 141— 154; найб. устойлівы І45Р т (перыяд паўраспаду Т ^ 2 каля 18 гадоў). У зямной кары знондзены ў вельмі нязначнай колькасці І47Р т (Ті/2 2,64 гады, мяккі p-выпрамяняльнік), які ўтвараецца пры дзяленні урану-235. Адкрыты ў 1945, назва ад імя Праметэя. М ета л
с в е т л а -ш э р а г а
колеру,
t nJ] 1170°С ,
ш ч ы л ь н . 7260 к г / м 3. В ы л у ч а ю ц ь І47Р т з с у м е ci р а д ы е а к т ы ў н ы х із а т о п а ў р о з н ы х э л е м е н таў, ш то ў твараю цц а ў рэактарах пры д зял ен ні я д з. п ал ів а. В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь п ер а в а ж н а я к к а м п а н е н т л ю м ін а ф о р а ў ( с в е ц я ц ц а б е с п е р а п ы н н а н а п р а ц я г у н е к а л ь к іх га д о ў ), a т а к с а м а я к к р ы н іц у р а д ы е а к т ы ў н а г а в ы п р а м я н е н н я ў м ін ія ц ю р н ы х я д з. б а т ар э й к а х .
Праметэй сггварае п е р ш а г а ч а л а в е к а (с п р а в а багін я А ф іна). Ф р агм ен т р эл ьеф у саркаф ага. 3 ст.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПВДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 12-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАІІЕДЫІ Галоўная рэдакцыя Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдакгара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдактара ГАФатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; вядучы мастацкі рэдактар B.Г.Загародні; мастацкі рэдактар Л.С.Шафрановіч; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава. Група картаграфіі: вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдакгары В.В.Грынявецкі, М.І.Рэмяніца, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка; рэдакіар І.ВЛабанок. Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучы навуковы рэдактар М.Г.Нікіцін; навуковыя рэдакгары кандыдат гістарычных навук В.УАдзярыха, НАДзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандыдат філасофскіх навук Р.Ч.Лянькевіч; вядучы навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу ВА.Юшкевіч. Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.ФДубянецкі; вядучыя навуковыя рэдакгары Т.М.Грынько, В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковыя рэдакгары Н.Г.Кісялёва, М.У.Маркевіч, В.В.Філіпава. Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, ЛА.Сівалобчык, А.В.Спрынчан; навуковыя рэдактары Т.С.Сівянок, Т.В.Чарнякова, ІЛ.Чэбан. Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова, А.М.Петрыкаў, вядучы навуковы рэдакгар ТЛ.Жукоўская; навуковы рэдактар ВЛ.Кіцікаў; рэдакгар ВАРэут. Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучыя навуковыя рэдактары І.ЯАфнагель, Л.ВЛоўчая; навуковыя рэдактары Ю.В.Бярэзіна, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец. Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук АЛ.Болсун; вядучыя навуковыя рэдактары П.С.Габец, У.М.Сацута, А.П.Чарнякова; навуковыя рэдаюгары В.ЗАнісовіч, Л.М.Шахлевіч. Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, НЛСМазоўка, МАМаўзон, ТЛ.Нішт, М.В.Пятроўская, ААФедасеева, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Т.УЛюковіч, ААМааль.
Рэдакдыя аналізу і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; вядучы навуковы рэдактар ГЛДайлідава; навуковы рэдактар Г.Т.Глушчанка; машыністкі ГЛАнісімава, Т.М.Саленік, ЛЛ.Шыбаева. Група тэхнічных рэдактараў: МЛ.Грыневіч, Н.М.Шэвель. Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты A. П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынер-тэхнолаг САЖ укавень. Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукаііісаў Заг. рэдакцыі — СА.Макаёнак; вядучы інжынер І.М.Кузьмянкова; інжынеры ІЛ.Драздова, САСтралкоўская; ст. аператары Р.УДзявочка, Н.М.Зубкевіч, Н.У.Мітраховіч, ІА.Навіцкая, НА.Стасевіч. Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.М.Грыдышын; вядучы інжынер-тэхнолаг АМ.Краоавіна. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, ФА.Юркевіч. Карэктарская Заг. карэкгарскай — В.М.Чудакова; ст. карэктары Ж.С.Берасневіч, Н.У.Бохан, ЛАВарабей, В.МЛапцева; карэктары C. М.Красная, В АКульбіцкая. Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — ГАКраўчанка. Агульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах ТА.Кароткіна; спецыялісты Ю.В.Бярэзіна, ЕАШор. Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — ВЛ.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара Т.Б.Казлова; вядучыя бухгалтары Т.РАўтуховіч, B. П.Дабрагост, Л.Я.Пілецкая; бухгалтар І.В.Грыгор’ева. Планава-эканамічны аддзел Вядучы эканаміст ТЛЛук’янава. Аддзел маркетынгу Вядучы спецыяліст — ААХасіневіч; спецыялісты В.Г.Бехціна, ІЛ.Мірон, М.Ф.Пачэпка. Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — ВА.Рабкоў.
Заўважаныя недакладнасці і памылкі друку ў 1— 10 тамах БелЭн С га р о н к а
Слупок
Радок
i
2
3
Н адрукавана
Т рэба чы таць
4 У 1-м томе
5
73
левы
30 з н із у
к а р н е а л о н ік с
к а р н е о л - о н ік с
162
левы
6 з н із у
г. Г р о д н а
в. Л ы с к а в а П р у х сан ск ага р - н а
360
левы
15— 16 зв ер х у
У 1838
У 1888
458
сярэдн і
ры сунак
э к л ін т ы к а
э к л іп т ы к а
460
п р ав ы
17 з н із у
экстраторн ы я
экскрэторны я
470
левы
5 з н ізу
У 1829
У 1835
470
левы
3 зн іэу
У 1858
У 1852
475
левы
17 з н ізу
д р у га я с іс т э м а палеазойскай эратэмы (групы),
д р у га я с іс т э м а палеазойскай эратэмы (эры),
502
п р ав ы
34 з н із у
д ы о к с іп ір а м ід з ін
д ы о к с іп ір ы м ід з ін
524
л евы
10 з н із у
а р х е й с к а я э р а і гр у п а
ар х ей ская
а к р атэм а
(акрон)
У 2-м томе 79
левы
36— 37 зв ер х у
яду ў а р г а н із м , п р ы
150
сярэдні
18 зв ер х у
санітарна-курортнае 'лячэнне
ЯДУ ў а р г а н із м , х р а н іч н ы я — п р ы санаторна-курортнае лячэнне
222
правы
25 зв ер х у
А Л іс о ў с к а м у
І.Л іс о ў с к а м у
У 3-м томс 218
левы
11 э н із у
ў Г а н ц а в ід к ім р - н е
315
сярэдні
31 з н із у
1956
1596
420
сярэдн і
16 зв ер х у
3 1828 y
3 1823 y
46
сярэдн і
22 зв ер х у
мегалопісаў
96
левы
26 з н із у
п о м н ік
бю ст
210
сярэдн і
5 зв ер х у
А.М.Звонак.
А.М.Званок.
ў Г а н ц а в іц к ш і Л у н ін е ц к ім р -н а х
У 5-м томе мегалопалісаў
318
левы
19 зв ер х у
1579
1679
447
левы
6 — 5 з н із у
в ы х ад ам в а л а к н а в о ў н ы н а 1 к г ж ы в о й м а с ы (4 5 — 55% ).
в ы х ад ам ч ы с т а г а в а л а к н а в о ў н ы 4 5 — 55% .
453
п р ав ы
5 зв ер х у
А С .М а н ц ю к
А .С .Л е а н ц ю к
488
сярэдн і
1 зн ізу
1993
1992
494
левы
1 зн іэ у
П л. к а л я 70 м л н .
П л. каля 7 млн.
18
п р ав ы
21 зв ер х у
п с іх а а н а л ізм у З .Ф р э й д а
п с іх а а н а л ізу З .Ф р э й д а
244
сярэдн і
25 з н із у
10.10.1860
2 2 .0 9 .1 8 6 0
323
сярэдн і
31 зв ер х у
ч а ц в ё р т а я с іс т э м а палеазойскай эратэмы
ч а ц в ё р г а я с іс т э м а палеазойскай эратэмы (эры),
У 6-м томе
(групы), 476
п р ав ы
27 з н ізу
Л .Ш а п е н г а ў э р
525
правы
31 з н із у
ЗАМЯШЧЭННЕ РЭАКЦЫІ
ЗАМЯШЧЭННЯ РЭАКЦЫІ
553
п р ав ы
2 зв ер х у
В .С .В а л а д о с ь
В .Л .В а л а д о с ь
553
п р ав ы
19 з н ізу
К .Ф .М ір о н
К .Ф .М ір а н
562
п р ав ы
7 — 8 зв ер х у
Я .Н .М я д в е д с к і
Я .Н .М я д з в е д с к і
570
сярэдн і
16 з н із у
Я .Н .М я д з в е ц ы
А .Ш а п е н г а ў э р
Я .Н .М я д з в е д с к і
У 7-м томе 96
п р ав ы
16 з н із у
З М Е Я В І К , м ін е р а л
221
правы
ры сунак
У арт. ІНВЕРСІЯ ГЕАМАГНГГНАГА ПОЛЯ ў н у тр ы т э к с т у ў с т аў л е н а іл ю с т р а ц ы я з арт. Ш В Е Р С ІЯ ў м а т э м а т ы ц ы
ЗМЕЯВІК,
горн ая парода,
268
сярэдні
25 з н із у
У У.Ш катэлаў
У.В.Шкатэлаў
270
п р ав ы
13 з н із у
п р ы р о д н ы х ан трап аген н ы х
п ры родн ы х і антрапаген ны х
272
сярэдн і
27 з н ізу
М .К . Малюшынскі
М . К . Малюшыцкі
272
сярэдн і
26 з н ізу
У.У.Шкатэяаў
У.В.Шкатэлаў
372
сярэдні
3 з н із у
1782
1872
440
п р ав ы
38 зв ер х у
КАЙНАЗОЙСКАЯ ЭРАТЭМА (ГРУПА)
КАЙНАЗОЙСКАЯ ЭРАТЭМА (ЭРА)
445
п р ав ы
16— 15 з н із у
к а к ц ы д ы е д а м ік о з
к а к ц ы д ы ё ід а м ік о з
447
п р ав ы
6 — 7 зв ер х у
М .І.К а з л о ў с к і
М .І.К а л а с о ў с к і
464
левы
33 зв ер х у
5 ,7 — 30 м м
5 ,7 — 2 1 ,6 см
513
левы
13 зв ер х у
ге а л а г іч н а я с іс т э м а палеазойскай эратэмы
г е а л а г іч н а я с іс т э м а палеазойскай эратэмы
(групы).
(эры).
1
1
2
1
з
[
4
1__________________________ 5__________________________
У 8-м томе 32
сярэдн і
16 зв ер х у
к а с м а д р о м і п а л іг о н y А р х а н г е л ь с к а й во б л.
91
левы
п о д п іс п а д р ы с у н к а м
1 — д у н а й с к і; 2 — л ю с т р а н ы .
1 — л ю с т р а н ы ; 2 — д у н а й с к і.
179
л евы
4 зв ер х у
« п а э т а ў -н е а т э а р э т ы к а ў »
« п а э т а ў -н е а т э р ы к а ў »
474
сярэдні
15 з н із у
ш ы стастам атозаў
ш ы стасам атозаў
к а с м а д р о м і п а л іг о н y А с т р а х а н с к а й во б л.
У 9-м томе 251
п р ав ы
7 з н із у
В іл ен с к у ю губ.
Г р о д з е н с к у ю , y 1843 — y В іл ен с к у ю губ.
323
сярэдн і
28 з н із у
су д ам і
суднам і
403
сярэдн і
7 зв ер х у
1942,
1943,
413
п р ав ы
п о д п іс п а д р ы с у н к а м
А.Люцько
АЛюцко
474
л евы
п о д п іс п а д р ы с у н к а м
1 — р ы ж а б у л а в ы ; 2 — ч о р н а б у л ав ы .
1 — чорн абулавы ; 2 — ры ж абулавы .
481
п р ав ы
33 зв ер х у
В.Р.Батавой.
В.Р.Баштавой.,
25 27
сяр э д н і
6 зн ізу
У 1920-я г.
п рав ы
19 зв ер х у
-3 5 0 °С
350 °С
200
п р ав ы
18 зн іэ у
К н я ж а в о д с к а е і П а ш ы н с к а е а г а л е н н і стар аж . а д к л а д аў ,
К н я ж а в о д с к а е а г а л е н н е ст ар а ж . ад к л а д аў ,
233
сярэдні
17 зн іэ у
бел . п іс ь м е н н іц а . С к о н ч ы л а
бел . п іс ь м е н н іц а . З а с л . д з. м а с т а ц гв а ў Б е л а р у с і (1 9 9 4 ). С к о н ч ы л а
У 10-м томе У 1 9 3 0 -я г.
284
п р ав ы
14 зн ізу
y О льм ю цы
y О л ам аў ц ы
317
сярэдні
34 зн ізу
М . — б о л ь ш а с ц ь н а с е л ь н іц т в а Л а ц . А м е р ы к і, Н о в а й З е л а н д ы і, а -в о ў А к ія н іі.
М . — б о л ь ш а с ц ь н а с е л ь н ід г в а Л а ц . А м е р ы к і.
397
сярэдні
5 зв ер х у
« М ін с к п р а е к г »
«Б елдзярж п раект»
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ TOM 12 ПАЛІКРАТ — ПРАМЕТЭЙ
У томе змешчаны 777 ілюстрацый, y т.л. 157 партрэтаў, 48 карт Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: В.Г.Загародні, ЛС.Шафрановіч Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэкгары: Ж.С.Берасневіч, Н.У.Бохан, Л.А.Варабей, С.М.Красная, В.АЖульбіцкая, В.М.Лапцева, В.М.Чудакова Падпісана да друку 15.05.2001. Фармат 84x108 1/хб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 58,8. Ум. фарб.-адб. 236,88. Ул.-выд. арк. 104,37. Тыраж 10 000 экз. Заказ 103. Падатковая льгота — Агульнадзяржаўны класіфікатар Рэспублікі Беларусь АКРБ 007-98, ч. 1; 22.11.31.000. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецгва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 10.11.2000. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «Мінская фабрыка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.
Б еларуская эн ды к л ап еды я : У 18 т. Т. 12: П алікрат — Б 4 3 П р а м ет эй / Р эдкал .: Г .П .П а ш к о ў і ін ш . — М н.: Б е л Э н , 2001. — 560 с.: іл. УДК 03(476) ISBN 985-11-0198-2 (т.12) ББК 92(4Бен) ISBN 985-11-0035-8